Giai Thoai Van Hoc VN - 839

VAN HO C CO C N A I VI T NAM
CIAI THOA I
VAN HO C VI T NAM
HOA NC NCO C PHA CH
KI ! TH! HOA CH
8uu t m btcn soa n
|In I n fhu fu, co su a chu a)
NHA X! T A N VN HO C
HA NO I - 2000
LO NHA X T BA N
G|A| THOA | cn bo c /a nbu ng gtat tboa t no t rtcng cc
ca c nba cn, nba tbo, nbu ng nbn c t co tcn tu6t trong xa
b6 t bo c J6ng Ja o nbu ng nguo t ycu tbicb tbo cn ca sa ng
ta c tbo cn no t cbung. Nbu c y gtat tboa t cn bo c /a m6 t
/oa t cn cbuong cu a co tinb cb t ba c bo c, /a t cu a co tinb
cb t truyc n mtc ng mang trong c6 t ca cb cu a no nbtc u nc t
Jn t6 c J6 c Ja o J y su c b p J n.
Nm 1066, Nba xu t ba n Vn bo c Ja cbo ra m t ba n
Jo c trcn mtc n B c cu6 n Gtat tboa t cn bo c Vtc t Nam Jo
Hoa ng Ngo c Pba cb - Ktc u Tbu Hoa cb btcn soa n ca Tr n
Tbanb Mat gto t tbtc u. 8a cb tn / n J u co t s6 /uo ng 8.600
cu6 n, ra Jo t cbua Juo c bao /u, Ja co nbu ng y ktc n trong
ca ngoa t nuo c Jc c p Jc n ctc c cbo no Juo c ta t ba n. Nga y
nay Jc Ja p u ng /o ng mong mo t y, Nba xu t ba n / n na y
cbo ta t ba n cu6 n Gtat tboa t cn bo c Vtc t Nam co t mu c
Jicb cung c p cbo ca c ba n m6 t ta t /tc u cn bo c go n nbc ,
xu c ticb, bao g6 m nbu ng gtat tboa t cbo n /o c b6 icb ca b p
J n. Cu ng co t mu c Jicb trcn, ngoa t ctc c /uo c Jt m6 t s6
gtat tboa t, cbu ng t6t cbu truong kb6ng tn /a t pb n gto t
tbtc u J u sa cb ca pb n sa cb ba o tbam kba o.
NHA XUA T BA N VAN HO C
hffp://ebooks.vdcmedIa.com
BA C LA O HAY CH
o I vua I a I Ha nh |980 - 1005) co su o Thu n Ia
nguo I ho c ro ng fho hay, am hI u vI c do I, gIu p d p nha
vua co cong Iao Io n, nhung mo I I n nha vua dnh phong
chu c cho fh su d u khong nh n. V fh , I a I Ha nh
ca ng kinh fro ng, nha vua fhuo ng chI go I Ia o pha p su
chu khong go I fn fh f.
Khoa ng nam ThIn Phu c fhu fa m |987), vua nha To ng
saI quo c fu gIa m ba c sI Ia Iy CIa c sang su VI f Nam. Vua
I a I Ha nh be n saI su Thu n gIa Ia m nguo I che o do ra
do n su o bn bo song Sa ch CIang
|1)
, Iy CIa c vo n Ia mo f
fay sinh fho khI ngo I do nhn frong fh y xa xa frn ma f
nuo c co haI con ngo ng fro I, II n ngm haI cu fho ra ng:
Nga nga /uo ng nga nga,
Nguo ng Jtc n buo ng tbtcn nba
ch:
CIaI fhoa I van ho c VI f Nam 5
|1) 8a cb Gtang. tbu6 c cu ng Nam 8a cb, Ha t Duong.
Ng6 ng ng6 ng bat con ng6 ng
Cbn tro t ngbcn c6 tr6ng.
Su Thu n nghe xong fay v n che o nhp nha ng, mI ng
fuoI fan no I v n ngm fI p haI cu cho fha nh mo f ba I fu
fuy f:
Ba cb mao pb6 /u c tbu y
H6 ng tra o ba t tbanb ba.
|1)
ch:
L6ng tr ng pbot nuo c btc c,
8o ng xanb qu y cbc o b6 ng.
Th y mo f fay Ia I do ma cu ng hay chu nhu v y, Iy CIa c
h f su c kInh nga c va ca m phu c.
HOA NC NCO C PHA CH - KI ! TH! HOA CH 6
|1) Ba t na y nguycn g6 c o ba t tbo Vinb nga cu a La c Tn cuong nba
tbo Jo t uo ng /a m /u c 10 tu6t.
Nga, nga, nga!
Kbu c ba ng buo ng tbtcn ca
Ba cb mao pbu /u c tbu y,
H6 ng cbuo ng ba t tbanb ba,
(Ngbia tuong tu nbu trcn
O Jy Ly Gta c cu ng nbu 6 Tbu n Jc u cbt /a ngm /a t ba t tbo
cu a La c Tn cuong, cbu kb6ng pba t /a tu sa ng ta c ra. 8ong nbu
c y cu ng kb6ng ba t g Jc n y J6 cu a nguo t kc tboa t. M6 t tay /a t
Jo ma cu ng bo c r6 ng Jc n tbc , Ju btc t nuo c Nam co / m nguo t
ta t Xu t xu ba t tbo xtn xcm Toa n uo ng tbt cu a Trung Hoa tbu
cu c xu t ba n. Tbuo ng Ha t 1060 - quycn 70. tr.S64.
V sau, vua nha To ng co n saI Iy CIa c sang su CIao
Chu mo f I n nu a. Iu c v , Iy CIa c co fa ng su Thu n mo f
ba I fho Iuu bI f frong do co haI cu:
Tbtcn ngoa t bu u tbtcn ung ctc n cbtc u,
Kbc Ja m ba tinb ktc n tbtc m tbu,
|Ngoa I fro I co n co fro I nn chI u,
So ng Ia ng khe d m ro I ma nh fhu)
|1)
Su Thu n dua ba I fho cho I a I Ha nh. Vua frI u su
Khuong VI f
|2)
va o gIa I fhich ho . Khuong VI f no I: y Ia
su Trung Hoa fo y kinh fro ng b ha cu ng ngang vo I hoa ng
d cu a ong fa. Vua ha I Io ng Iam, II n saI su Khuong VI f
Ia m mo f ba I ca fI n Iy CIa c. a I ca Ia m fheo dI u To ng
vuong Iang quI nhu sau:
Truo ng quang pbong ba o cm pba m truong,
Gtao co ng tb n ttcn pbu c Jc buong
Va n tru ng son tbu y tbtc p tbuong /uong
Cu u tbtcn qut /6 truo ng,
Nbn tnb tba m tbtc t, J6 t /y tbuong.
Pban /uyc n su tnb /ang,
|1) Xcm toa n cn ba t tbo o pb n Ttcu /u n.
|2) 8u Kbu6ng Vtc t tcn tb t /a Ng6 Cbn Luu, quc o /a ng Ca t Lo t,
qu n Tbuo ng La c (cbua ro nay tbu6 c not na o stnb nm 060, m t
nm 1041. Vua Lc a t Ha nb ban btc u /a Kbu6ng Vtc t Ja t su,
pba m cac vic qun quc trong s u em ban lun vi nha
s.
Nguyc n tuong tbm y c Nam cuong,
Pbn mtnb ba o nga boa ng.
ch:
Tro t /a nb gto t6 t ca nb bu6 m truong,
Ngu t ngo ng nguo t ttcn /a t Jc buong.
Mu6n tru ng non nuo c so ng mcnb mang.
Cbin tro t tbm tb m J m truo ng.
Nbn cbc n btc t /y tnb tba m tbuong.
Vtn xc su /o ng c n cuong,
Xtn Jcm tbm y c Nam cuong,
Pbn mtnb ba o tba nb boa ng.
B] TRO V N LA M THO
Theo fruy n fhuy f, Iy Cong ! n
|1)
nguo I Ia ng Co
Pha p, phu Tu Son, fInh ac NInh |nay fhuo c Ha ac) Ia
mo f nhn v f kha ky d.
Tuong fruy n ong khong co cha; ba me Ia Pha m Th
Nhn dI choI chu a TIu Son, o phu Tu Son, ac NInh,
na m mo ng fh y dI Ia I vo I fh n nhn ro I v co fhaI ma sInh
|1) La m cua tu 1006 Jc n 1000.
ra ong. Nhung co fhuy f Ia I no I Pha m Th Ia mo f ba go a
cho ng d n Ia m fhu o chu a Co Pha p, nguo I fru fr chu a y
Ia su Iy Kha nh Van dI Ia I vo I ba , d n khI ba fhu fhaI
fh duo I ba dI noI kha c. n nga y sInh de , ba Pha m Th
bo c con frong manh a o cu ro I mang bo ngoa I cu a fam quan
chu a Co Pha p, Iy Kha nh Van nghe fI ng fre kho c be n ra
nha f dem va o nuoI va da f fn Ia Iy Cong ! n. y gIo co
cu ca dao co y chm cho c nhe nha ng Iy Kha nh Van nhu
sau:
Con at Jcm bo cbu a na y,
Nam m6 Jt pb t con tb y, tb y nu6t.
Cong ! n Ia mo f chu be khoI ngo, ran ro I va r f fhong
mInh, nn duo c bo nuoI yu qui va cham so c da y do . Iu c
Cong ! n In sa u fuo I ho c da fInh fhong ma finh Ia I hay
fInh nghch. Mo f hom, nha su saI Cong ! n dem oa n In
chu a cu ng Ho pha p, chu be II n khoe f oa n an fruo c. n
dm, Ho pha p ba o mo ng cho su bI f. Sa ng hom sau, su go I
Cong ! n In mang. Chu be fu c Iam, In chu a da nh cho
Ho pha p ba ca ng fay, ro I vI f va o sau Iung pho fuo ng m y
chu : o fam fhIn Iy |da y ba nga n da m). m hom do ,
nha su Ia I fh y Ho pha p d n, ma f Iu xu, ngo Io I fu bI f:
Hoa ng d da da y foI dI xa, xIn co Io I cha o ong. Sa ng hom
sau, nha su In xem pho fuo ng Ho pha p fh y sau Iung qua
co m y chu do fam fhIn Iy fh f. Nha su be n saI fI u I y
nuo c ru a, nhung khong sao ru a sa ch. Sau pha I ba o Cong
! n va o ru a fh chu be chI I y ngo n fay xoa xoa Ia sa ch
ngay.
KhI ! n da hoI Io n, Iy Kha nh Van fh y d o chu a
mnh khong fI n, be n gu I sang chu a TIu Son nho su Va n
Ha nh da y ba o. Va n Ha nh Ia em ruo f Kha nh Van mo f nha
su co fa I van ho c va co ca fa I kInh Iun. O dy Cong ! n
v n khong do I finh n f xua, v n ho c if choI nhI u. Mo f
hom Cong ! n fro n ho c, b Va n Ha nh fro I Ia I ca dm o
fam quan. Canh khuya muo I do f khong ngu duo c, Cong
! n fu c ca nh ngm bo n cu fho ra ng:
Tbtcn ct kbm cbm, Jta v cbtcn,
Nb t nguyc t J6 ng song J6 t nga mtcn
Da tbm b t ca m tra ng tbn tu c,
Cbt kbu ng son ba xa t c Jtcn.
ch:
Tro t /a m ma n g6 t J t /a m cbtcn,
Nb t nguyc t cu ng ta m6 t gt c ycn.
cm kbuya cb ng Ja m Jang cbn Ju6 t
Cbt so son ba xa t c ngbtcng.
Va n Ha nh nghe fho cho Ia Cong ! n co khi fuo ng d
vuong, r f mu ng, fu do ra cong da y do va Io foan cho Cong
! n nn nghI p Io n. Nha su fu c fri da muu y dua duo c
Cong ! n va o Ia m quan frong frI u. Khong bao Iu, nho
fa I fri cu a mnh, Iy Cong ! n fhang In d n chu c Ta fhn
v dI n fI n chI huy su Ia mo f da v c n fh n cu c fo Iu c
b y gIo . KhI I Iong Inh |Ngo a frI u) ch f |1009), nh n
fh y Io ng dn r f oa n ghe f nha I v nhu ng fo I a c cu a
Ngo a frI u. Su Va n Ha nh cu ng vo I bo n a o Cam Mo c be n
muu fhay do I frI u da I, fon Iy Cong ! n In Ia m vua.
Nha Iy baf d u fu d y.
NAM Q C SON HA NAM K C
Iy Thuo ng KI f, nguo I phuo ng Tha I Ho a, Thang Iong,
sInh nam 1036, m f nam 1105, Ia m quan d n Tha I u y, Ia
nguo I van vo kIm foa n.
o I Iy Nhn Tong |1072 - 1127), qun To ng sang xm
Iuo c nuo c fa. Vua saI Iy Thuo ng KI f dem qun cu dch.
Iy Thuo ng KI f ha I nh cho dn o phia bac song Nhu
Nguy f |fu c Ia song C u nga y nay) dI cu sang phia nam
d fra nh su khu ng bo cu a gIa c, ro I I p doanh fra I o phia
nam song d cho ng gIu . Qun haI bn c m cu ha ng fha ng.
Qun gIa c fh ma nh nhung m y I n vuo f song d u b
da nh IuI. Tuy v y, qun fa cu ng d n d n nu ng fh . Tnh
fra ng h f su c kh n c p.
co vu qun sI, Iy Thuo ng KI f be n nghI ra mo f k .
Ong Ia m mo f ba I fho fu fuy f, dang dm saI nguo I bi m f
va o d n fho fha nh Tam CIang
|1)
ngm vang In. a I fho
nhu sau:
Nam qu6 c son ba Nam Jc cu,
Ttc t nbtcn Jtnb pb n ta t tbtcn tbu.
Nbu ba ngbtcb /6 /at xm pba m,
Nbu J ng ba nb kban tbu ba t bu.
ch:
Nuo c Nam c6 n cu a cua Nam,
8a cb tro t kta Ja ro ra ng Jnb pbn
Gt c cu6 ng sao Ja m / n xm.
Lu bay r6 t sc cbu6 c pb n ba t cong.
Th Ia fu hom sau, ba I fho duo c fruy n fu ng frong foa n
qun, va nguo I nguo I do n da I Ia fh n da Ia m ra ba I fho do
d ba o fruo c vI c qun gIa c f f ba I, qun fa f f fhang. o
do , Io ng fIn fuo ng va o fhang Io I cuo I cu ng duo c cu ng co .
Qun sI aI n y ham ho fI n In phia fruo c d gI f gIa c.
Khi fh da hang, Iy Thuo ng KI f be n mo cuo c fI n cong,
|1) Tba nb Tam Gtang. bat anb cm Truong H6 ng, Truong Ha t, tuo ng
cu a Trtc u Quang Pbu c Ja tu ng gtu p Trtc u Quang Pbu c kba ng
cbtc n cb6 ng gt c Luong (tbc ky tbu V|. Nbtc u Jc n tbo bat ct Juo c
Ju ng o cb6 bo p /uu ba con s6ng C u, s6ng Tbuong ca s6ng Lu c
Nam, c c y nguo t ta qucn go t anb cm bo Truong /a tba nb Tam
Gtang (ba s6ng.
da nh cho gIa c To ng da I ba I, pha I c u ho a va ru f v nuo c.
|1)
Y LAN PH NHN
Vua Iy Tha nh Tong |1054 - 1072), fn fhu c Ia Nh f
Ton, da 40 fuo I ma khong co con, nn h f su c Io Iang cho
vI c k v sau na y. Theo Io I khuyn cu a ca c quan, vua dI
c u fu o chu a SIu Ioa I, Ia ng Tho Io I, huy n Van CIang,
fInh Hung Yn. Nghe vua d n, dn Ia ng do xo ra du ng
xem d y duo ng; duy chI co mo f nguo I con ga I caf co , fh y
kI u vua dI qua, v n cu du ng du a va o go c mo f cy Ian, o
frn mo f ca I do I vang, chu khong fhe m cha y ra xem. Vua
ngo I frn kI u frong fh y I y Ia m Ia , fruy n go I Ia I ho I,
nguo I con ga I u ng do I froI cha y ma ch Ia c, khong co ve g
Ia Iuo ng cuo ng so ha I. Qua cu chuy n, vua Iy h f su c
chu y d n gIo ng no I fhanh fhoa f nhu fI ng chuong cu a co
fa, va khI vua fo Io I khen, fh na ng mIm cuo I ma ha f mo f
cu ha f nhu sau:
Nguo t tbanb tb ttc ng cu ng tbanb,
|1) Nm 1072.
Cbu6ng kcu Ja nb o go c Jnb cu ng kcu.
Iy Nh f Ton r f I y Ia m vu a Io ng, dua na ng v cung,
phong Ia Y Ian phu nhn |Y Lan. fu a cy Ian). uo c if
Iu, Y Ian phu nhn co fhaI, sInh ra mo f fraI khoI ngo
fu n fu : do Ia fha I fu Ca n u c, sau na y se fro fha nh vua
Iy Nhn Tong |1072 - 1127), mo f frong nhu ng v vua Io n
cu a nha Iy .
CHONG DONG - HA M T
Tr n Quang Kha I Ia con fhu vua Tr n Tha I Tong, nguo I
Ia ng Tu c Ma c, huy n My Io c, fInh Nam nh, sInh nam
1241, m f nam 1294. Ong Ia nguo I ho c ro ng va fhong hI u
nhI u fhu fI ng, fa I kIm van vo , co cong Io n frong vI c
pha qun Nguyn o do I Tr n.
Khoa ng cuo I nam CIa p fhn |1284), fruo c su c f n cong
o a f cu a qun xm Iuo c nha Nguyn duo I quy n fo ng chI
huy cu a Thoa f Hoan, qun fa fhua IIn fI p fr n na y d n
fr n kha c, cuo I cu ng pha I bo kInh do Thang Iong cho gIa c
chI m do ng. TI f ch fho ng IInh foa n qun Ia Hung a o
Vuong Tr n Quo c Tu n dua vua cha y v Thanh Ho a, va
sap x p vI c kha ng chI n cho ng ngoa I xm.
Mu a xun nam sau, f d u |1285), da o qun Nguyn do
Toa o fho ng IInh dI duo ng ChIm Tha nh fI n ra dnh
da nh chI m d f Ngh An, nhung duo c fhuo ng fuo ng Tr n
Quang Kha I cho ng gIu r f vu ng, Toa o khong da nh no I,
Ia I fhm Iuong fhu c nga y mo f ca n d n, Toa o be n ba n
vo I O Ma NhI d n qun xuo ng fhuy n vuo f b ra ac d
ho p bInh vo I Thoa f Hoan. uo c fIn y, Tr n Quang Kha I
phI ba o ra Thanh Ho a cho Tr n Hung a o bI f. Hung a o
II n saI ChIu van vuong Tr n Nh f u f dem qun ra
do n duo ng da nh Toa o o vu ng Ha I uong va cho Tr n
Quang Kha I mang mo f da o qun fhu haI ke o fha ng ra
Thang Iong, cho Iu c na o Tr n Nh f u f dI f xong qun
Toa o fh cu ng ho p bInh da nh u p Thang Iong.
Qua nhIn fha ng fu nam y | f d u) qun Tr n Nh f
u f ga p doa n chI n fhuy n cu a Toa o o b n Ha m Tu
|fhuo c huy n ong An, fInh Hung Yn). Qun fa da nh r f
hang, Toa o fu fr n, O Ma NhI fro n In mo f chI c fhuy n
con cha y fhoa f.
Tr n Quang Kha I duo c fIn da I fhang, II n chIa qun
mo f ma f da nh chI n fhuy n cu a Thoa f Hoan o b n Chuong
uong, ma f kha c bo vy Thang Iong va gIa I pho ng duo c
kInh do. Qun Thoa f Hoan cha y fro I ch f sang duo c song
Ho ng va co gIu d f KInh ac |ac NInh).
Tr n Quang Kha I ke o qun va o fha nh mo fI c khao
qun. CIu a Iu c c f che n vuI ve , ca c fuo ng sI d ngh
fhuo ng fuo ng ngm mo f ba I fho. Tr n Quang Kha I fay
bung che n ruo u, u ng kh u ngm ra ng:
oa t sa o Cbuong Duong J6 ,
C m b6 Ha m Tu quan.
Tba t bnb tu n6 /u c,
Va n c6 tbu gtang san.
ch:
Cbuong Duong cuo p gta o gt c,
Ha m Tu b t qun tbu .
Tba t bnb ncn g ng su c,
Non nuo c c n ngbn tbu.
TRA NG NGYKN VK HO C LK
Nguy n HI n qu o Ia ng Ha uong, huy n Thuo ng
Nguyn, fInh Nam nh, do fhu khoa nam inh Ngo
|1246) do I Tr n Tha I Tong, d n nam sau fhI dnh do fra ng
nguyn.
HI n vo n fhong mInh, Iu c sa u, ba y fuo I fheo ho c mo f
nha su o chu a Ia ng, mo I nga y su cho ho c haI muoI frang
sa ch, HI n chI do c qua Ia fhuo c. Nam muo I mo f fuo I HI n
da no I fI ng Ia fh n do ng. Iu c do fra ng mo I muo I haI fuo I.
KhI va o ra maf vua, vua fh y be Ioaf choaf ma an no I Ia I
ha m ho , chua co phe p fac g ca , be n baf v ho c I ba nam
ro I se bo du ng Ia m quan.
Tra ng v duo c if Iu fh co su nha Nguyn sang, su dua
ra mo f ba I fho ngu ngon d fhu nhn fa I nuo c Nam:
Luo ng nb t bnb J u nb t,
Tu son Jtcn Ja o son.
Luo ng cuong tranb nb t qu6 c,
Tu kbu tung boa nb gtan.
NghIa Ia :
HaI ma f fro I, ma f fro I ba ng d u,
o n fra I nu I, fra I nu I dIn da o.
HaI ong vua franh nhau mo f nuo c,
o n ca I mI ng o frong khoa ng do c ngang.
Th f Ia ky qua c, ca frI u dnh d u chu, khong aI hI u
ra sao ca . Co nguo I fu vua fhu cho mo I fra ng HI n d n
ho I xem. Vua da nh pha I y Io I.
KhI su nha vua fo I Ia ng fra ng, ga p mo f fha ng be dang
du a nghch o d u Ia ng II n ho I fham va o nha HI n, nhung
fha ng be cu Ia m fhInh cha ng no I cha ng ra ng. Su bu c mnh
Ia I nhn fh y fha ng be co ve ngo nghInh, be n do c mo f cu
ra ng:
- Tu /a cbu , c t gt ng J u, tu /a con, con at con y:
Tha ng be fh y su fru cho c b y gIo mo I chu mo mI ng;
nhung khong pha I d fro nha HI n ma d do I Ia I nhu sau:
- Vu /a cbung, bo ngang /ung, Jtnb /a Ju a, Ju a na o Ju a
na y:
o I xong cha y bI n. Nghe cu do I xuo c ma fa I fnh, su
doa n chac do Ia fra ng HI n, II n fheo hu f va o nha . To I
sn, fh y fra ng dang du ng frong b p, su Ia I do c fru mo f
cu nu a:
- Ng6 cn qun tu ctc n ba o tru , ba tu m ta o:
|Ta nghe nguo I qun fu fhuo ng Ia nh xa noI b p nu c, sao
Ia I dI nnh ong b p7)
Nhung fra ng du chu Ie p, bI n ba ch ngay:
- Nga ba n bu u quan cu Jtnb na t, kba ta m Jtc u canb!
|Ta vo n Ia chu c quan va o ha ng f fuo ng, nhung ha y fa m
nm canh!)
|1)
Su frI u dnh khm phu c vo cu ng, II n mo I ngay fra ng
v kInh d ho I ba I fho kIa.
Song mo I ma I ma fra ng cu ng cha ng dI, no I ra ng:
- Truo c vua ba o fa khong bI f I phe p, nay chinh nha
vua cu ng khong bI f I phe p! Th ra frong Iu c vo I va ng su
|1) tc u canb. ncm canb, co ngbia bo ng /a /a m tc tuo ng, Jo cu cu a
cua Cao T6n nba Tbuong no t co t Pbo Duyc t, /u c cu Duyc t /a m tc
tuo ng.
da qun ca nghI fhu c. Sau pha I mang xe ngu a, nghI
fruo ng d n do n fh f Iong fro ng, fra ng mo I chu dI cho.
To I frI u, vua dem ba I fho ngu ngon cu a su nha Nguyn
ra ho I. Tra ng HI n II c maf qua ro I gIa ng ra ng do Ia chu
dI n. Th ra ba I fho y pha I hI u Ia :
Hat nb t b ng J u Jc so ng ba ng,
B6 n son xa o /6 n Jo c cu ng ngang.
Hat cuong ngbtcng ngu a /o tranb nuo c,
B6 n kbu /tc n nbau gbc p cu ng ca ng.
Iu c b y gIo vua quan mo I vo nhe , ca frI u dnh aI cu ng
phu c fra ng, va khI dua cu fra Io I Ia I cho su nha Nguyn,
su cu ng hoa ng ho n khong co n da m In ma f nu a.
TO MA DA
Ho I mo I In ba y fuo I, fra ng HI n fhuo ng hay choI na n
d f vo I bo n fre con.
Mo f I n fra ng na n con voI d f, ro I I y bo n con cua d
va o bo n chn, I y dIa Ia m vo I, I y buo m Ia m faI fha nh ra
voI d f ma cu ng cu do ng duo c, khI n bo n fre vuI fhich reo
ho m I. Cho f mo f ong quan dI qua du ng Ia I xem va ho I
chuy n HI n. Th y HI n khe o Ie o Ia I Ia u IInh, ong quan
II n do c bo n mo f cu:
6 ng tu ngu /u c nbn, c6 nbu nbi xa o!
NghIa Ia :
Bo n trc nm sa u Ju a, kb6ng Ju a na o kbc o
b ng ma y.
Tra ng fh y v y, ho I ong quan ra ng: Truo c h f xIn ong
cho bI f ong Ia m chu c quan g7. Quan no I: Ta Ia quan
fha I fhu an Iuong haI nga n ho c. Th y quan co y khoe
khoang, HI n II n do c ra ng:
Tba t tbu nb tbtcn tba cb, ma c nbuo c c6ng...
NghIa Ia :
Quan fha I fhu an Iuong haI nga n ho c,
cha ng aI... ba ng ong.
Quan cuo I ba o: o I co n fhI u mo f chu ! HI n na I cho
fI n ro I se do I no f. Quan cho fI n xong, HI n II n bo sung
ra ng:
Tba t tbu nb tbtcn tba cb, ma c nbuo c
c6ng /tcm
NghIa Ia :
Quan fha I fhu an Iuong haI nga n ho c,
cha ng aI IIm ba ng ong.
Quan chu Ia gIo I, nhung vuI mI ng ho I fhm:
- Th n u fa khong cho fI n, fh chu do I chu g7
HI n fra Io I:
- Kho g7 N u ong khong cho fI n fh foI chI vI c dI n
chu fham va o fhoI.
Quan bI f fha ng be Ia u ca , da nh pha I bo dI khong da m
fru cho c g nu a, ke o Ia I mang fI ng fo d u ma da I!
N OAN C A NHA S
Huy n Quang fon gIa fn fhu c Ia Iy a o Ta I, qu o
Ia ng Va n Ta I, huy n CIa nh |CIa nh), fInh ac NInh
sInh nam 1254, m f nam 1334. Nam 19 fuo I, do khoa fam
gIa o do I vua Tr n Tha nh Tong
|1)
. Nam 1317 su Pha p Ioa
Iu c sap Im chung dem y ba f cu a I u ngu gIa c hoa ng
|fu c Tr n Nhn Tong) da fruy n cho mnh ma fruy n Ia I
cho Iy a o Ta I. Tu do Iy duo c go I Ia Huy n Quang fon
gIa , v fu o nu I Yn Tu va fro fha nh v fo fhu ba cu a pha I
Tru c Im |fo fhu nh f Ia Tr n Nhn Tong, fo fhu haI Ia
Pha p Ioa). Iy Ia nguo I hay chu co fI ng; vua Anh Tong da
|1) Tuong truyc n su nba ngbc o, /u c cbua tba nb Ja t bo t con ga t /a ng
cba at tbc m ga . c n kbt su J6 tra ng, ca c nba quyc n quy mo t
tranb nbau ga con ga t cbo. o t sau co cu ba t. Kbo kbn tb
cb ng at nbn, c n kbt J6 tra ng cbin ngbn nbn Juycn.
fu ng khen: Pha m nhu ng van fu da qua fay Ton gIa fh
mo f chu cu ng khong fh bo f, mo f chu cu ng khong fh
fhm.
Mo f I n, muo n fhu du c do cu a nha su, vua saI cho n mo f
cung nu fn Ia Nguy n Th I m ich, nhan sac fuy f vo I,
Ia I co fa I fho phu , cho d n fham su va nho su xem Ia I mo f
f p fho van. Vua da n h Ia m cho su do ng fnh duo c, fh
pha I na I xIn I y mo f Ia ng va ng d v Ia m fIn, v fruo c do
vua co fa ng su ba Ia ng va ng.
I m ich Ia mo f nguo I con ga I de p nguo I x u n f, gIan
ngoan fhm do c. Th d n nu I Yn Tu , ga p mo f dm Huy n
Quang ma I ngm fho fo I khuya chua ngu , II n Io f va o
pho ng, gIo fro fru ghe o. Nhung Huy n Quang cu fuy f,
fhe f mang duo I ra. Sa ng hom sau, I m ich Ia I I p muu
kha c: Th va o Ia y Iu c kho c Io c vo I nha su, no I hom qua so
dI II u IInh nhu v y, v fh dang Im va o mo f fnh fra ng
r f nguy c p: bo fh mac oan sap b xu fu , n u khong co
ba Ia ng va ng du f Io f cho quan d gIa m a n xuo ng, fh se b
ha nh hnh; nn fh pha I finh k vu ng da I Ia hI n fhn cho
Ton gIa d co dp k ro su fnh sau. Huy n Quang nghe
xong, fhuong fnh, II n mo fra p I y ca ba Ia ng va ng vua
da cho mnh ma se khong bao gIo du ng d n, dua cho I m
ich.
uo c va ng ro I, I m ich hi hu ng fro v kInh do, fu
ra ng: Ton gIa khong pha I Ia nguo I fo f. TI ng da o du c xua
nay cu a Ton gIa , cha ng qua Ia ngoa fruy n. a ng chu ng
Ia dy! Ro I fh cha ba Ia ng va ng cu a Huy n Quang |fu c
Ia cu a vua) cho vua xem. I m ich no I fhm:
ThI p d n fh fh y Huy n Quang fI p do n nI m no
kha c fhuo ng. Ton gIa mo I cu ng an com cu ng uo ng ruo u.
n fo I mo I cu ng xem frang, ngm fho. Ton da Ia m fa ng
fhI p mo f ba I fho nhu sau:
V ng c c trng mat a nb nuo c
Htu btu gto tru c ngm scnb
Nguo t bo a tuot t6 t, ca nb bo a Jc p,
Mu Tbicb Ca na o tbu bu u tnb.
Ro I Ton gIa mo I fhI p va o pho ng rIng. n sa ng fh
cho fhI p ba Ia ng va ng na y va da n fhI p pha I h f su c gIu
kin"
Vua Anh Tong Ia nguo I no ng finh, nghe chuy n, nhn
va ng, Ia I fh y ba I fho d y gIo ng phong fnh, Ia IoI va co
ve ba ng bo Ph f gIa o nhu v y, fu c fh no I gI n du ng du ng,
xuo ng I nh duo I Huy n Quang ra kho I chu a. uo c fIn
nhn dn da phuong nhao nhao pha n do I. V chinh nhn
dn da phuong da fh u ro no I oan cu a su.
y gIo nguo I fa co cu ha f:
Du ma ta t ca n Bnb Tban
Ru a /a m sao sa cb ttc ng oan cbo tb y:
So Ia dm hom I m ich v Yn Tu , mo f ba me frong
Ia ng, nhn con o m na ng, dnh d n go cu a chu a xIn su
fhuo c uo ng, nhu dn Ia ng xua nay v n Ia m do I vo I Ton
gIa : vu a va o d n noI fh nghe frong buo ng su co fI ng no I
xa ng, ba me khong da m va o nu a, ma du ng nu p nghe fh
ra su Huy n Quang dang cu fuy f fha I do khu go I cu a
mo f a con ga I r f de p. Cuo I cu ng, ba fh y su gI n qua ,
cho p I y gIa go d de n ne m va o nguo I co a , d u xo I va o
Ioang Io ca chI c y m... Th y v y, ba da nh dI v , va sa ng
hom sau, dem cu chuy n Iu c dm k cho f f ca dn Ia ng
d u bI f. AI n y d u fha n phu c du c do cu a Ton gIa . Nay
nhn dn nghe chuy n Ton gIa b duo I ra kho I chu a fh
r f b f bnh, II n pha I mo f doa n In ngay kInh do xIn ba I
y f nha vua d frnh ba y su fhu c. I d u Ia ba me co con
o m. Nghe xong su vI c, vua Tr n Anh Tong cho fra ho I Ia I
I m ich. Nguo I fa fm Ia I duo c ca chI c y m I m d y
d u cu a fh.
Vua vu a gI n I m ich vu a fhuong Huy n Quang, I p
fu c fhn ha nh v nu I Yn Tu xIn Io I Ton gIa va phong cho
Ia m quo c su, co n fh ich fh vua gIao cho frI u dnh xu
fo I gIa o gIam h u
|1)
. Sau do fra ho I ky , fh ra ba I fho kIa
chinh Ia I m ich da sa ng fa c ra d vu kho ng Huy n
Quang.
|1) T6 t tb t c6 nbung co n Juo c gtam Jc cbo xc t /a t.
NG A A L M B N
Vua Tr n Nhn Tong fn fhu c Ia Tr n Khm, qu o
Ia ng Tu c Ma c, huy n My Io c, Nam nh; sInh nam 1258,
m f nam 1308, Ia m vua duo c 14 nam ro I dI fu o nu I Yn
Tu , khaI sa ng ra pha I Tru c Im frong Ph f gIa o VI f
Nam. Nha vua sa ng fa c kha nhI u fho van.
Sau khI da I fhang fr n a ch a ng nam 1288 va k f
fhu c ve vang cong cuo c kha ng chI n cho ng qun xm Iuo c
nha Nguyn, Tr n Hung a o ruo c vua Nhn Tong cu ng
Thuo ng hoa ng Tha nh Tong v Thang Iong. Vua mo fI c
khao fhuo ng fuo ng sI, va fruy n cho dn chu ng mo ho I vuI
choI ba nga y dm, go I Ia Tha I bnh dIn y n.
Tuong fruy n ra ng frong m y hom do , nguo I fa fh y o
chn ca c con ngu a da fa c ra d ch u h u fruo c ca c mI u,
dI n d u co dinh bu n. Nguo I fa cho ra ng chinh ca c ngu a
da va muon v f vo frI cu a d f nuo c d u co fham gIa da nh
gIa c. VI c d n faI vua Tr n Nhn Tong. Nhn Iu c vuI
mu ng, vua II n u ng kh u ngm haI cu fho ra ng:
Xa t c /uo ng b6 t /ao tba cb ma ,
8on ba tbtcn c6 Jtc n ktm u.
ch:
Xa t c bat pbcn bon ngu a Ja ,
Non s6ng ngbn tbuo cu ng u ca ng.
HOA SKN TRONG GK NG NGO C
Ma c Inh ChI, fu Ia TI f Phu, nguo I Ia ng Iu ng o ng,
huy n Chi IInh, fInh Ha I uong, so ng va o khoa ng d u fh
ky XIV, khong ro nam sInh va m f.
Tu c fruy n Ia ng ong co mo f go d f Io n, vo n Ia khu Iang
f m da Iu do I, cy co I mo c um fu m, r m ra p fha nh ru ng,
huou, khI r f nhI u. Mo f bu a me ong va o do kI m cu I, b
mo f con khI do c hI p ro I co mang. o ong fu c gI n, ca I
frang Ia m da n ba dI kI m cu I va gI f ch f con khI y. uo c
va I hom, o cho xa c con khI bo ng fh y mo I du n In fha nh
mo f ngoI mo . Sau d y if Iu fh bo ong m f, Iu c h p ho I
da n nguo I nha chon mnh va o cho mo con khI.
KhI Ma c Inh ChI sInh ra, fuo ng ma o vo cu ng x u xi:
Iu n, den, mo m ro ng, mu I fe f, fra n do. Nguo I Ia ng fhuo ng
ba o do Ia con fInh khI nghI m va o. Nhung ong Ia I r f
fhong mInh, ngay fu nho da no I fI ng fh n do ng. o I Tr n
Anh Tong, nIn hI u Hung Iong fhu 2 |1304), ong dI fhI,
van ba I Ia m fro I hon mo I nguo I nhung v ma f mu I x u xi
nn nha vua khong muo n cho ong do . Ong be n dng ba I
phu Ngo c fInh In |Hoa sen frong gI ng ngo c) d no I In
ca I ph m gIa fhanh cao cu a mnh. Trong ba I phu co nhu ng
cu nhu:
... Pbt Ja o /y cbt tb6 tu c, pbt mat tru c c6 ba n, pbt tng
pbo ng cbt c u ky , pbt La c tb6 cbt m u Jon, Pbt a o
/c nb J6ng /y cbt cu c, pbt Ltnb qun cu u uycn cbt /an.
Na t Tba t Hoa pbong J u ngo c ttnb cbt /tcn...
NghIa Ia :
Cb ng pba t nbu Ja o tr n, /y tu c, cb ng pba t nbu tru c
c6 t, mat g y
|1)
C u ky pbo ng tng kbo sa nb, m u Jon J t La c na o
b
|2)
CI u a o I nh cu c sao vi duo c; vuo n IInh qun Ian sa
k g
|3)
.
|1) a o Tr n, /y tu c. Do cu tbo c6. a o /y m u son t6ng tb6 tu c
(Hoa Ja o boa m n J u nu t Jc u /a tbu tb6 tu c.
|2) Cu ky pbo ng tng. cu ky /a tcn m6 t cy tbu6 c. o t uo ng, Luu
Vu Ticb ctnb cy c u ky co cu. Tng pbo ng Juo c tbu y ba n
ttnb (Cy tbu6 c cu a nba cbu a nuong bcn gtc ng /a nb. M u Jon
J t La c. t La c Duong, Trung Qu6 c /a not co boa m u Jon Jc p
nb t, ncn nguo t ta cu ng tbuo ng go t /a boa La c Duong.
|3) Gt u a o /c nb. a o /c nb tu c a o Ttc m Jo t T n, /a m quan /c nb
o Ba nb Tra cb. Tbo a o Ttc m co cu. Tba t cu c J6ng /y ba (ba t
boa cu c o Juo t gt u pbia J6ng).
y Ia gIo ng sen gI ng ngo c o d u nu I Tha I Hoa v y!...
Vua xem xong ba I phu , fo y r f ca m phu c, II n cho Ma c
Inh ChI do fra ng nguyn. V sau ong Ia m fo I chu c fa bo c
xa |fhuo ng fhu) va Ia ong quan fhanh IIm, duo c nhn dn
r f yu m n.
RA DK , KHO
Nam Hung Iong fhu 16 |1308) Ma c Inh ChI sang su
nha Nguyn, ong co he n nga y y nga y no fh pha I bo se
d n cu a a I d vIn quan nha Nguyn mo cu a do n. Cha ng
may hom In duo ng ga p pha I mua gIo , fha nh ra saI he n.
Iu c fo I noI fh fro I fo I, cu a a I da do ng. Ma c Inh ChI no I
ma I, nguo I Nguyn cu ng khong chu cho qua. Sau ho vu f
fu frn a I xuo ng mo f v cu do I, ba o h do I duo c fh mo I
mo cu a a I:
Qua quan tr, quan quan bc , nguyc n qua kba cb quan.
NghIa Ia :
Vuo n Ltnb qun. Kbu t nguycn tcn cbu /a Ltnb qun. Tbtcn Ly
tao cu a Kbu t Nguycn co cu. Du ky tu /an cbt cu u uycn bc , bu u
tbu buc cbt ba cb mu (Ta tuo t boa /an cbin uycn /a t tr6 ng boa
buc trm m u - M6 t uycn b ng 80 m u Trung Qu6 c Jo t xua.
Qua cu a quan ch m, cu a quan do ng, mo I kha ch qua
duo ng qua cu a quan.
Th f Ia mo f cu do I hI m ho c, frong co muo I mo f chu
ma rIng chu quan nhac Ia I fo I bo n I n. Chu qua nhac Ia I
ba I n. Ma c Inh ChI ca m fh y r f kho do I, nhung n u Im
Ia ng fh e m f fh dI n. Ong be n nhn ca I chuy n kho do I
y, u ng kh u do c mo f cu ra ng:
Xu t J6 t J, J6 t J6 t nan, tbtnb ttcn stnb ttcn J6 t.
NghIa Ia :
Ra cu do I d , do I cu do I kho , xIn fIn sInh do I fruo c.
Tuo ng da bi, fh ma Ia I ho a ra co mo f cu do I hay.
Nguo I Nguyn pha I chu Ma c Inh ChI Ia co fa I u ng bI n,
II n fu c fo c mo cu a a I d ong dI.
TRA NG LA CNG, SAO LA A N
Ma c Inh ChI sang su frI u Nguyn, Iu c va o b kI n,
vua Nguyn muo n fhu fa I van chuong cu a fra ng va cu ng
muo n do khi fI f cu a vIn bo I fh n
|1)
ba ng mo f cu do I.
Vua Nguyn do c:
|1) B6 t tb n. Bc t6t cu a cua m6 t nuo c cbu b u J6 t co t boa ng Jc
Trung Qu6 c.
Nb t bo a cn ycn, ba cb Ja n tbtcu ta n ngo c tbo .
NghIa Ia :
Ma f fro I Ia Iu a, my Ia kho I, ban nga y do f cha y vu ng
frang.
Ma c Inh ChI bI f Ia vua Nguyn kIu ha nh, fu xem
mnh Ia ma f fro I, va coI VI f Nam nhu ma f frang, ban
nga y nh f dnh pha I b ma f fro I fhon finh, ong be n u ng
kh u do I ngay:
Nguyc t cung /tnb Jan, boa ng b6n xa /a c ktm 6.
NghIa Ia :
Trang Ia cung; sao Ia da n; chI u fo I ban roI ma f fro I.
Cu ra da gIo I ma cu do I Ia I fa I hon. Vua Nguyn nghe
do I bI f Ia mnh b fra mI ng r f dau, nhung cu ng h f su c
kinh phu c Ma c Inh ChI, be n fhuo ng cho fra ng VI f Nam
ruo u ngon va r f nhI u va ng Iu a.
CHO CH
Mo f I n kha c, nguo I Nguyn Ia I gIo fro da nh do chu . Ho
vI f bo n cu fho sau va fha ch Ma c Inh ChI gIa I:
Nb t Jtc n /uo ng mt,
Nb t s u nb t pb,
Nb t ntcn nb t nguyc t,
Nb t nb t tam ky .
NghIa Ia :
Mo f ma f doI ma y, mo f g y mo f be o, mo f nam mo f
fha ng, mo f nga y ba I n.
Th f Ia ngo ngh kho hI u, v y ma Ma c Inh ChI chI
dua maf ngo qua da co fh gIa ng ra ng do Ia chu ba t. V
chu ba t fu a doI Iong ma y; chu ba t co mo f ne f fo mo f ne f
nho ; chu ba t Ia fa m: mo I nam chI co mo f fha ng fa m; chu
ba t Ia fa m cu ng do ng m vo I chu ba t Ia ba f du ng do an,
do do mo I nga y du ng ba f an ba I n.
Th Ia ca m y I n choI chu , do chu d u b Ma c Inh
ChI do I da p froI cha y ca , nguo I Nguyn I y Ia m phu c ong
Iam. Ho fhuo ng co y vi ong vo I A n Tu - do I Xun Thu, fuy
fuo ng ma o cha ng ba ng aI, nhung fa I fri fh cha ng aI ba ng.
LO NG Q C TRA NG NGYKN
KhI Ma c Inh ChI va o ra maf vua Nguyn cu ng vo I su
Cao Iy, nhn co su fh n ngoa I quo c dng chI c qua f, vua
Nguyn II n baf Ma c Inh ChI va su Cao Iy Ia m fho d
qua f.
Ma c Inh ChI co n dang dan do fm fu fho, fh su Cao
Iy da c m bu f vI f fhoan fhoaf. II c fheo qua n bu f Iong.
Ma c Inh ChI fh y su Cao Iy vI f ra ng:
Un /ong trung, Y Doa n, Cbu C6ng.
6ng ba n tbc, tbc Ba Dt, Tbu c Tc .
NghIa Ia :
No ng nu c oI a fh nhu Y oa n, Chu Cong.
Re f muo f Ia nh Iu ng fh nhu a I, Thu c T .
Th Ia ong vo I pha f frI n y y va vI f Iuon:
Luu ktm tbuo c tba cb, tbtcn Ja ct /6,
Nbi u tu tbo t bc , Y, Cbu cu nbu (nbo
B c pbong ky /uong, tuyc t cu ta t J6 ,
Nbi u tu tbo t bc , Dt, Tc nga pbu.
Y! Du ng cbt t c ba nb, xa cbt t c ta ng.
Duy nga Ju nbi bu u tbt pbu !
NghIa Ia :
Cha y va ng fan da , fro I d f Ia Io Iu a.
NguoI Iu c y nhu Y oa n, Chu Cong Ia
nhu ng b c cu nho.
CIo b c Ia nh Iu ng, mua fuy f d y duo ng,
NguoI Iu c y nhu a I, Thu c T Ia nhu ng
ong gIa ch f do I.
OI! u ng fh chuyn fay, bo fh x p xo .
ChI co fa vo I nguoI Ia nhu fh chang7
Cuo I cu ng ba I cu a Ma c Inh ChI xong fruo c, ma y fu
Ia I cao dI u hon ba I cu a su Cao Iy. Vua Nguyn xem xong
g f gu , khen ma I va ph fu chu y |oI!) fro xuo ng bo n chu :
Iuo ng quo c fra ng nguyn.
CHA BK T MK O NA O CA N M NA O
Ho I Ma c Inh ChI sang su nha Nguyn fhuo ng hay cuo I
Iu a dI rong choI ca c pho .
Mo f hom dang ma I ngam ca nh ha ng pho , dang nghnh
ngang frn Iung Iu a, bo ng cha m pha I ngu a cu a mo f nguo I
o phia fruo c ma f dI fo I. Nguo I y fu c mnh II n do c mo f
cu ma ra ng;
Xu c nga ky ma , 6ng Jt cbt nbn Ja , Ty Jt cbt nbn
Ja :
NghIa Ia :
Cha m ngu a fa cuo I, Ia nguo I ro phuong ong hay Ia
nguo I ro phuong Ty7
Tu chu dong dI fro dI Ia I y o sa ch Ma nb Tu , co y
kInh re , cho Ma c Inh ChI Ia ke mo I ro , man dI.
Ma c Inh ChI fh y nguo I do co fha I do ke ca nhu v y,
bu c Iam, be n da p Ia I ra ng:
A t Ju tbu a /u, Nam pbuong cbt cuo ng Ju, B c
pbuong cbt cuo ng Ju:
NghIa Ia :
Ngan Iu a fa ngo I, ho I nguo I phuong Nam ma nh hay
nguo I phuong bac ma nh7
Tu chu Nam phuong fro dI Ia I y o sa ch Trung Jung.
Cu na y Io I Ie r f ngang fa ng, y ba o ra ng chua chac nguo I
phuong ac da ha n Ia ma nh hon nguo I phuong Nam, chua
bI f me o na o can mIu na o7.
Nguo I Nguyn nghe Ma c Inh ChI fra Io I, bI f ga p pha I
fay cu ng co , ra roI cho ngu a dI fha ng khong da m hoa ch
ho e g nu a.
CHM CHCH - K CH P
Tho I gIan Ma c Inh ChI sang su nha Nguyn, nguo I
Nguyn dnh ch fI ng no I cu a su bo fa Iiu riu nhu chIm
chich, mo I do c gI u mo f cu ra ng:
Quy cb t p cbt J u Ja m L6 /u n, trt cbt ct trt cbt, b t
trt ct b t trt, tb trt.
NghIa Ia :
ChIm chich fu d u ca nh, do c sa ch Lu n ngu , bI f no I
Ia bI f, khong bI f no I Ia khong bI f, aI Ia bI f.
Cu na y du ng foa n chu frong sa ch Lu n ngu . Ma c Inh
ChI cu ng du ng foa n nhu ng chu frong sa ch Ma nb Tu d
d p Ia I:
Oa mtnb tr tbuo ng J6 c Cbu Tbu, /a c Ju tbtcu nba c
/a c, /a c Ju cbu ng nba c /a c, tbu c /a c:
NghIa Ia :
ch ku frn bo ao, do c sa ch Ma nb Tu , vuI cu ng if
nguo I vuI nha c, vuI cu ng nhI u nguo I vuI nha c, da ng
na o vuI7
Co y ch ca I hI u bI f cu a pha I bo frI u Nguyn nhu ch
o p o frong ao.
Th Ia vo quy f da y co mo ng fay nho n. Nguo I Nguyn
bI f Ia da I, khong da m fo ve ch baI bI ba ng nu a.
C GHK P TKN NGO
Ho I sang su frI u Nguyn, mo f hom Ma c Inh ChI cu ng
vo I pha I bo frI u Nguyn dI choI. To I g n mo f ca I c u,
cha ng may fra ng VI f Nam b sa ho , pha I bo d u cha y Ia I
d do ong d y. du a vuI, ho ra cho ong mo f v cu do I:
Can m6 c, boa nb cu , /u c gta tuong nbu tu Ja o.
NghIa Ia :
Co fha ng, c u ngang, duo ng dI ngo Ia d f pha ng.
Ca I kho cu a cu na y Ia o cho du ng foa n fn nguo I ghe p
Ia I
|1)
Ma c Inh ChI nhn quanh nom fh y o bn kIa song co
ca I dnh duo I chn nu I, nhn fh fha ng fay chI dnh ma
do I:
a t Jnb, an tba cb, co ng cbt ngbtc m nbuo c Tbat son.
NghIa Ia :
nh fo, da vu ng, nha c nom nhu fh ThIn fhaI.
Cu na y cu ng du ng foa n fn nguo I ghe p Ia I nhu o cu
frn
|2)
ma Ia I co y khoa ng da f hon nhI u.
Mo f I n nu a nguo I Nguyn Ia I pha I khm phu c fa I van
ho c cu a ong.
|1) Can m6 c. oa n Can M6 c m6 t nbn c t Jo t Cbtc n Qu6 c.
Hoa nb cu . tcn btc u cu a Truong Ta t, m6 t trtc t gta Jo t B c T6 ng.
Lu c Gta . nguo t nuo c 8o , gto t btc n /u n, tu ng gtu p Ha n Cao T6.
Tuong Nbu. La n Tuong Nbu, m6 t nbn c t n6t ttc ng Jo t Cbtc n
Qu6 c.
Tu a o. Gta Tu a o nguo t nuo c T6 ng, m6 t quyc n tb n cbuycn
cbc .
|2) a t Jnb. mt bit hiu cua Thn Nng.
An Tba cb. Vuong An Tba cb m6 t nbn c t n6t ttc ng Jo t T6 ng.
Vo ng Cbt. nguo t Jo t Ha n, /a m pbu cbinb cbo Ha n Nguycn Jc .
Co n bat tcn sau, cbua tra cu u Juo c.
CO NG QAN HA VO
Tuong fruy n co mo f ong quan cu ng frI u vo I Ma c Inh
ChI, ong fa co haI vo ma haI ba Ia I hay ghen fuong c u xe
nhau, fha nh ra frong nha cu Iu c du c Iuon.
Ma c Inh ChI fh y v y II n Ia m fa ng ong quan y mo f
doI cu do I da n o buo ng nhu sau:
6ng J u Ha n cuong tb ng, ty J u Ha ng cuong
tb ng, quyc n ta t tu c ba ,
Cbtnb J6ng Ty Jt oa n, cbtnb nam B c Jtcb oa n, ba
J6 c b u Ju:
NghIa Ia :
Sang dong vua Ha n hon, sang fy vua So hon, quy n
o noI ba c,
a nh dong ro Ty oa n, da nh nam ro ac oa n, sao d n
fa sau7
Cho khe o Ie o cu a haI cu na y Ia fhu n du ng dI n va
chu II n frong sa ch, ma Ia I v n ha m duo c ca I nghIa fra o
Io ng bo ng b y chI ca nh cho ng chung. Cho nn ong quan
bI f v y ma cu ng khong gI n va o du duo c.
Cu frn du ng chu o sa ch Ha n Cao t6, cu duo I du ng
chu frong Ktnb tbu.
NG S MK NG CO N HO S A
oa n Nhu Ha I nguo I Ia ng Truo ng Tn, huy n CIa Phu c,
fInh Ha I uong, sInh va o khoa ng cuo I do I Tr n Tha nh
Tong, fhong mInh, hoa f ba f, finh khi cuong fru c. Khoa ng
nIn hI u Hung Iong do I Tr n Anh Tong |1293 - 1314),
ong co n fre Iam, In kInh su fheo ho c, nhung chI ho c mo f
mnh, khong chu fheo mo f fha y na o.
y gIo fhuo ng hoa ng Tr n Nhn Tong fu ThIn
Truo ng v fham kInh su, nhn b f cho f dI xem ca c cung
dI n, d n cung vua fh fh y Anh Tong da nu a nga y co n
ngu m man, ho I ra mo I bI f dm hom fruo c vua uo ng
ruo u qua say. Thuo ng hoa ng gI n Iam, I p fu c saI xa gIa
v ngay ThIn Truo ng, sau khI xuo ng chI u cho ca c quan
haI hom sau pha I v ThIn Truo ng frI u ho I. Ta hu u fu c
v hoa ng so qua , cha y va o Iay Anh Tong d y, fu Ia I su
vI c. Anh Tong khong kp ma c a o, cha y ra kho I dI n d kp
ga p Thuo ng hoa ng, nhung Nhn Tong da dI xa Iam ro I.
KhI cha y ngang qua chu a Tu Phu c, vua cha m pha I mo f
con fraI ma I du ng du a co f ng m nghI dI u g, fh y vua
d n ma khong fra nh. Vua dang cuo ng cuo ng, bu c bo I ho I:
NguoI Ia aI7 Ia m g o dy7 - Thua, fh n Ia oa n Nhu
Ha I, Ia ho c fro , dang ho c! - Sa ch vo du ma ba o Ia ho c7
- Nguo I ho c fro da p: C n g pha I co sa ch mo I ho c duo c7
Anh Tong nghe no I fh cu ng ph cuo I cha ng nhu ng khong
gI n, Ia I du da ng ho I: NguoI Ia ho c fro , v y co fh Ia m
gIu p fa vI c na y da ng chang7 Vua k Ia I cu chuy n vu a
xa y ra, ro I no I fI p: Tr m kho v ruo u, pha I fo I vo I
Thuo ng hoa ng. Nay muo n v fa fo I, nhung v haI fay
khong fh khong da m. V y nguoI Ia m ho fr m mo f ba I
bI u. Nhu Ha I dI m nhIn ho I: ha ho I h n fhu c u7
Vua da p: Sao Ia I khong fhu c7 NguoI ha cha ng frong fh y
hay sao7 - V y xIn duo c fo I, b ha hu a se chu a ruo u
chang7 - Nh f dnh Ia chu a! Nhu Ha I xIn gI y bu f ro I
fha o ngay fa I cho mo f ba I bI u dng vua. Vua ke n ba muoI
Iu c sI, du ng fhuy n nhe , dI ngay, Ia I khong qun dem ca
Nhu Ha I dI fheo. Thuy n dI haI nga y haI dm fh fo I noI.
Vua o ngoa I b n, saI Nhu Ha I do I bI u va o ch u. Thuo ng
hoa ng frong fh y, ho I: AI d y7 Quan h u cha y ra ho I ro I
va o fu: Ia nguo I dng bI u cu a quan gIa!
|1)
Thuo ng
hoa ng nga nh Iung Ia I khong no I g. To I frua, ro I fo I chI u.
Cho f co mo f con mua gIong du do I, s m vang se f no , mua
do nhu fru f, Nhu Ha I v n quy khong nhu c nhich, nhu Ia
|1) Quan gta. tcn go t ca c cua Jang trt c Jo t nba Tr n Jc pbn btc t
co t tbuo ng boa ng.
khong xa y ra vI c g. Nhn Tong fhuo ng hoa ng su c nho Ia I
nguo I dng so buo I sa ng, II n ho I: Nguo I ngoa I sn co n
d y khong7 Ro I saI I y fo bI u va o xem, fh y Io I Ie kh n
khoa n, fho ng fhI f, chn fha nh, cho saI mo I Anh Tong va o
ba o: Tr m co n nhI u con, khong du a na y no I ngoI fh du a
kha c. Ke Ia m vua khong fh ruo u che b fha nhu fh .
Tr m dang so ng ma co n fh , sau dy fh Ia m fh na o7
Anh Tong cu I d u kho c Io c fa fo I. Thuo ng hoa ng Ia I ho I:
Nguo I soa n bI u Ia aI7 o da f g chua7 Vua fhua: o
Ia oa n Nhu Ha I, chI Ia mo f ho c fro nghe o Thuo ng hoa ng
I y Ia m Ia Iam, cho mo I va o va ba o: Nha nguoI soa n bI u
r f ho p y fr m be n xuo ng chI u cho vua va fram quan fro
Ia I kInh su va da n vua c f nhac cho Nhu Ha I.
V d n kInh, vua II n cho Nhu Ha I Ia m ngu su frung
fa n. y gIo oa n Nhu Ha I mo I co 20 fuo I. Trong frI u co
ke ghen ghe f, cho Ia Nhu Ha I co n qua if fuo I ma gIu chu c
ngu su Ia chu c can gIa n vua va da n ha c ca c quan fh co n
fh fho ng g. Ho fruy n cho nhau haI cu fho:
Pbong btc n /u n Ja m truyc n c6 ngu ,
Kbu t6 n nbu xu oa n trung ta n...
(Ngu su tu ng truyc n cu c6 ngu ,
oa n trung ta n, mtc ng co n bot su a
O C THO CHK HA NG VO
Ho Tong Tho c, nguo I Ia ng Tho Tha nh, phu I n Chu
|nay Ia Ia ng uong Kh Thuo ng, huy n Quy nh Iuu) fInh
Ngh An, khong ro sInh va m f nam na o. Thuo nho da no I
fI ng fho hay, mo f Iu c co fh Ia m ha ng fram ba I. Ong d u
fra ng nguyn nam 1372, do I Tr n Ngh Tong, da co I n dI
su Trung Quo c.
Tuong fruy n, mo f hom fhuy n cu a su bo dI frn song
O CIang, d n cho co mI u fho Ha ng Vo du ng o frn bo ;
nguo I fa do n mI u do r f fhIng, h fhuy n be qua Ia I frn
song ma khong ghe va o I ba I fh se b dam.
Tuy co bI f chuy n do , nhung khI qua mI u, Ho Tong
Tho c v n khong cho do f va ng, cu d fhuy n dI fha ng. Qua
nhIn, ngay Iu c do so ng gIo bo ng no I In m m, chI c
fhuy n fro ng fra nh chI chu c dam. Ho Tong Tho c cha ng h
nao nu ng, ung dung ra d u fhuy n ngm mo f ba I fho:
Qun b t qun bc , tb n b t tb n
Nbu ba mtc u ma o ta t gtang tn:
Gtang 6ng ticb nb t Jo btc m ttcu
Ha ticb tbtcn ttc n ba cb ca n cn.
ch:
Vua cb ng cua, ma t6t cb ng t6t
Bc n s6ng mtc u ma o Jc tbo at:
Gtang 6ng nga y truo c co n cbc nbo
Ttc n gt y nay sao /a t c t na t:
Ho Tong Tho c do c xong, fu nhIn gIo Ia ng so ng Im, va
nguo I fa no I mI u fu do m f fhIng, fhuy n be qua Ia I
khong pha I do f va ng fhap huong nu a
|1)
.
CH A THO VONG B T
Vuong o f |650 - 675) Ia mo f nha fho xu f sac o d u
fho I uo ng. Nam ngoa I 20 fuo I, nhn dp du bu a fI c
mu ng f f fru ng cu u |mo ng 9 fha ng 9 m Ich) o a ng
vuong ca c, ong co Ia m ba I fho va Io I fu a v a ng vuong
ca c r f no I fI ng. Sau do , frn duo ng sang CIao ChI fham
cha, ong b dam fhuy n va ch f duo I frn song Chuong
CIang.
Tu c fruy n, fu do o khu c song na y, cu va o khoa ng dm
khuya canh vang, nguo I fa fhuo ng nghe vang va ng co
|1) Co tbuyc t no t truyc n trcn Jy /a truyc n Ma c inb Cbt.
fI ng ngm haI cu fa ca nh da c sac frong ba I a ng
vuong ca c fu :
La c ba Ju c6 /6 tc pbt,
Tbu tbu y c6 ng truo ng tbtcn nb t s c
NghIa Ia :
Ra ng chI u vo I con co Ie IoI cu ng bay,
Nuo c fhu cu ng fro I xanh mo f ma u.
Ho Tong Tho c
|1)
frong dp dI su Trung Quo c, mo f buo I
chI u fa nhn che o fhuy n da o choI frn khu c song
Chuong CIang, noI Vuong o f ch f duo I duo c nhn dn da
phuong k cho nhau nghe cu chuy n no I frn. Ho Tong
Tho c nghe ro I, be n ra du ng mu I fhuy n no I fo In ra ng:
- Ha f f Ju , c6 ng nh fu 7
NghIa Ia :
- C n g pha I du ng haI chu Ju , c6 ng (co t, cu ng:
Mo I nguo I ho I fa I sao ong Ia I ba o nhu v y, fh ong gIa I
fhich ra ng:
HaI cu fuy hay, song fhu a haI chu Ju va c6 ng, v da
co no I tc pbt |cu ng bay) fh ma c nhIn Ia co y Ju |vo I)
frong do ro I, da no I nb t s c |mo f ma u) fh ma c nhIn Ia
co y c6 ng |cu ng) frong do ro I!
Sau do , ong su a Ia I haI cu nhu sau:
|1) Co tbuyc t no t /a Ma c inb Cbt.
La c ba c6 /6 tc pbt,
Tbu tbu y truo ng tbtcn nb t s c.
Mo I nguo I nghe no I, d u phu c Tong Tho c Ia baf be co
Iy , va cho ra ng haI cu cu a ong fuy v m huo ng fh
khong ba ng haI cu cu a Vuong o f, nhung v ma f van fu
fh qua co go n va ha m su c hon.
Ro I fu do , frn khu c song y nguo I fa khong co n nghe
fh y fI ng ngm fho cu a oan ho n ho Vuong nu a...
G TR NG CHO A C
Tr n Nguyn a n, hI u Ia ang Ho , fu c Ia ong ngoa I
cu a nha anh hu ng dn fo c Nguy n Tra I, Ia cha u bo n do I
cu a ChIu MInh da I vuong Tr n Quang Kha I. Ong Ia m
quan d n chu c fu do nh p no I kI m hI u bnh chuong
Quo c fhuo ng h u, fu c nhu ngoI f fuo ng. V fh y vua Tr n
Ngh Tong qua nhu nhuo c Ia I fIn du ng Ho Quy Iy, ong
doa n bI f co nghI p nha Tr n sap d n ho I ma f v n, h f
Io I khuyn can Ngh Tong su a do I Ia I frI u chinh, cham Io
d n fnh ca nh co cu c cu a dn, nhung Ngh Tong khong
nghe. K cu ng, ang Ho ru f IuI v o n fa I Thanh Hu
do ng, nu I Con Son, fhuo c Ia ng ChI Nga I, huy n Phuo ng
Nha n, fInh Ha I uong. Mu a dong nam Canh Ngo nIn
hI u Quang Tha I fhu 3 |1390), ang Ho o m na ng. Thuo ng
hoa ng Ngh Tong duo c fIn, xa gIa v Con Son fham. I f
fu do khong qua kho I, Ngh Tong ho I ong v ca ch cu u va n
fnh hnh chinh su . ang Ho Ia ng Ie khong da p, ho I Iu
cha y nuo c maf va do c haI cu fho:
Nbn ng6n ky tu Ju /a o nba,
B t tbu c /a o nba /tcn a t pbu :
Tu c Ia cu v sau nguo I fa da dch ra va h u nhu da
fro fha nh mo f cu ca dao.
cm con ma gu t qua gta ,
Btc t Ju qua Jc con ta Juo c toa n:
|1)
y gIo Ngh Tong ngo ra ng ang Ho fuo ng cong m
Ioa n no I nha m, nn khong d y , cu vI c fIn du ng Quy Iy,
gIao f f ca quy n chinh cho mo f fay ong fa va uy fha c con
mnh Ia vua Thu n Tong cho ong fa pho fa . Qua nhIn,
fa m nam sau; |4 nam sau khI Ngh fong ch f) Ho Quy Iy
fhIn do va o Thanh Ho a |Ty do), baf Thu n Tong pha I
nhuo ng ngoI Ia I cho con mo I In ba, fu c ThI u d |1398 -
1400) ro I Quy Iy gI f Thu n Tong, fru f ThI u d ma In
Ia m vua, du ng nhu Io I fIn frI cu a Tr n Nguyn a n.
|1) Ho c.
Gi con cho cai qua gia;
Bit la cai qua thng la chng thng?
LO NG TA KHNG PHA A
Khoa ng cuo I do I Tr n, co ba ng nha n I HI n Phu nguo I
Ia ng Chinh An, huy n ong TrI u, fInh Ha I uong, Ia m
quan fo I chu c da I ho c sI, Ia nguo I r f frung fru c khong so
cuo ng quy n.
Tuong fruy n khI Quy Iy dang chuyn quy n, fhuo ng
nga y d n Ia m vI c o nha chinh su duo ng v n ngo I frn
mo f chI c gh den
|1)
I HI n Phu fh y v y II n cu ra ng:
- Nay ong da m ngo I gh den, ro I nu a ngaI va ng ong
cu ng ngo I a 7
Quy Iy g f gu da p:
- XIn ong ha y do I ca I bu ng da y dI!
HI n Phu khong h so , cu ng co I fra Io I ra ng:
- u ng da fro I sInh, sao co fh do I duo c!
oa n ngm m y cu fho:
|1) Tbco mu c Kbi c t tu ng Ja m trong sa cb Uycn gta m /oa t ba m
tb Jo t xua nguo t ta tbuo ng J t cbtc c ky bat J u son Jo , o gtu a
son Jcn cbo b c t6n qui ng6 t Jc to y tro ng co ng. Gbc Jcn o Jy
co /c cu ng /a /oa t gbc Ja nb cbo ca c b c t6n qui ng6 t, ncn Htc n
Pbu mo t cu Qui Ly nbu c y.
Nga tm pbt /cb
B t kba quycn Ja
Nga tm pbt tba cb,
B t kba cbuycn Ja
|1)
(Lo ng ta cb ng pba t cbtc c cbtc u,
Kb6ng tbc cu6 n tro n Juo c,
Lo ng ta cb ng pba t bo n Ja ,
Kb6ng tbc cbuycn c n Juo c!
Ro I Ia I no I: Io ng fa nhu fh d y!
Quy Iy nghe no I gI n Iam, nhung v n Ia ng Ia ng khong
no I g ca .
Sau do HI n Phu fu vo I vua, vua ca ng fIn du ng hon va
phong cho chu c hI n gIa n da I phu. f Iu sau HI n Phu
cu ng vo I vua fm ca ch fru Quy Iy, saI mo f nguo I mon
kha ch gI u mu I nho n frong fay a o d a m sa f, song vI c
khong fha nh, ong b Quy Iy dem gI f.
Truo c khI ha nh hnh, ong v n ung dung do c ba I fho ca m
kha I, co cu ra ng:
Tb6 n nb n tru ta n tbtcn Ja ba cb,
Tb t tm ba o qu6 c qut tb n trt
Ta m dch:
T c nbo n tru gtan tro t J t ro ,
|1) y /a m6 t Joa n trong ba t tbo Ba cb cbu, Ktnb Tbt.
T m /o ng Jc n nuo c qut tb n bay.
Nha vua nghe bI f r f fhuong xo f ong, ban cho co a o
quan go vong va fruy n chon c f chu da o.
C THO KY LA
Ho Quy Iy nguo I Ia ng a I IaI, fInh Thanh Hoa , v co
nguo I cha nuoI ho I, nn co n go I Ia I Quy Iy. Khong ro
nam sInh va m f. Ong Ia m quan d n chu c phu chinh fha I
su, ro I cuo p ngoI nha Tr n |1400). Sau qun MInh sang
xm Iang nuo c fa, baf Ho Quy Iy va con Ia Ho Ha n
Thuong dem v KIm Iang |1407).
Ong Ia nguo I co nhI u ca I ca ch v kInh f va van hoa ,
fhuo ng du ng chu nom Ia m fho van.
Tuong fruy n Ho Quy Iy Iu c co n ha n vI, fhuo ng fheo
duo ng bI n dI buon. Mo f I n fhuy n cho ha ng ghe va o bo ,
Quy Iy fh y frn ba I bI n co aI va ch In ca f mo f cu fho:
Qua ng Ha n cung /y nb t cbt mat.
Ong fa II n nh m fhuo c Io ng I y cu do . n khI Quy
Iy da Ia m quan, mo f hom ho gIa vua Tr n dI choI, nu a
chu ng ghe va o fra nh nang o dI n Thanh Thu , nhn fh y
fruo c sn dI n co r f nhI u cy qu vua II n ra cu do I:
Tbanb Tbu Jtc n ttc n tbtcn tbu quc .
Ca c quan cu ng dI, duong Iu ng fu ng chua kp do I fh
Quy Iy nho Ia I cu fho frn ba I bI n nam xua, be n do c
Iuon:
Qua ng Ha n cung /y nb t cbt mat.
Ca haI cu ghe p Ia I fha nh haI v do I nhau r f chInh.
ch:
Tbanb Tbu Jtc n kta nga n g6 c quc ,
Qua ng Ha n cung no m6 t ca nb mat.
Nghe xong, ca c quan aI cu ng phu c fa I Ho Quy Iy. RIng
nha vua khong gI u no I kInh nga c ho I: Nha nguoI Ia m
sao bI f duo c vI c frong cung fa7 Nguyn v nha vua co
mo f nguo I con ga I fn Ia Nh f ChI MaI, ma Ia I o frong fo a
I u rIng, chinh vua da da f fn cho Ia cung Qua ng Ha n,
du ng nhu cu fho cu a Quy Iy.
Quy Iy cu fhu c fha fu Ia I vI c fruo c vua cho Ia so fro I
da dnh, II n ga cong chu a cho ong fa.
RA C DO XK T CON
Ho Quy Iy nhuo ng ngoI cho con fraI d mnh Ia m fha I
fhuo ng hoa ng.
Tu Iu Quy Iy da co y muo n I p nguo I con fhu Ia Ho
Ha n Thuong nhung v n chua qua quy f, v co n e nga I
nguo I con ca Ia Ho Nguyn Tru ng.
Mo f hom Quy Iy ngu y va o ca I nghIn mu c ba ng da , ra
mo f v do I d do xe f fm Iy Nguyn Tru ng:
Tbu nb t quyc n ky tba cb, bu u tbo t ct cn ct cu , Ji
nbu n stnb Jn!
NghIa Ia :
Vtcn Ja nbo b ng n m tay, ma co /u c /a m my, /a m
mua, nbu n tuo t nbn Jn.
Nguyn Tru ng vo n khong co y franh gIa nh ngoI vua vo I
em, nn cu ng ngu y va o cy go fhong d no I fa I mnh chI
da ng Ia m foI gIu p nuo c chu khong da ng Ia m vua, be n do I
Ia I nhu sau:
Gta tam tb6 n ttcu tu ng, tba nb t ta c J6 ng ta c tuong,
Ji pbu xa t c!
NghIa Ia :
Cy tb6ng bc cbu ng ba t c, nbung sau na y /a m c6 t
/a m xa , pbu tr xa t c.
Quy Iy xem cu do I r f ha I Io ng va yn fm fruy n
ngoI cho Ho Ha n Thuong.
M N CHK T VA C MA T LA M QAN
MNH TRK
Sau khI qun xm Iuo c nha MInh da nh ba I bo con Ho
Quy Iy va Ho Ha n Thuong, fhon finh d f nuo c VI f Nam
fa |nam Inh Ho I, 1407), nha MInh saI fm fo I do ho I
nhu ng nguo I co ho c fhu c hoa c co ngh nhu Ia m fhuo c, xem
bo I, c u cu ng, ban cho quan chu c va dua v fr n fr ca c
phu , chu, huy n. Nhu ng nguo I fhu c gIa , bI f yu nuo c
fhuong dn, nhu u I ! ng u, va Iy Tu C u d u kI m co
o m dau ma fro n n dI h f. Nhung cu ng khong pha I khong
co mo f so ke bon chen, dua nhau ra Ia m fay saI cho chinh
quy n xm Iuo c d muu c u vInh fhn ph gIa. Iu c b y
gIo frong dn gIan Iuu fruy n ro ng ra I ca dao sau dy:
Mu6 n s6 ng Jt n /m san,
Mu6 n cbc t ca c m t /a m quan Mtnb trtc u.
Qua nhIn v sau, khI I Io I Ia nh da o kha ng chI n
fhang Io I, nhu ng nguo I VI f Nam na o da fu ng Ia m quan
vo I qun MInh ma bI f nghe fheo Io I ku go I cu a Nguy n
Tra I, ca I fa quI chinh hoa c du ng ra Ia m no I u ng cho fa,
hoa c dem vo con bInh Iinh v quI ha ng, fh d u duo c I
Io I fha cho hoa c fuy fheo cong Iao ma phong cho chu c
fuo c; co n nhu ng fn ngoan co d n phu f cuo I cu ng v n
muo n ba m Iung gIa c MInh fh d u b baf gI f h f, so
nhu ng fn na y d m co ha ng fram. Nguo I fa cho cu ca dao
frn dy chinh Ia mo f cu s m kha IInh u ng.
THO A A BA N CHK
Nguy n Tra I Ia mo f danh fh n do I I, hI u Ia ! c TraI,
qu o Ia ng Nh Kh, huy n Thuo ng Phu c |Thuo ng Tin), Ha
ong. Ong sInh nam 1380 va m f nam 1442.
Nam Tha nh Nguyn fhu nh f |1400) ong do fha I ho c
sInh va Ia m quan vo I nha Ho . KhI nha Ho m f, ong b gIa c
MInh gIam Io ng o ong Quan |Ha No I). Sau ong fro n va o
Iam Son, gIu p I Io I kho I nghIa va kha ng chI n frong
suo f 10 nam fro I.
Kha ng chI n fha nh cong, ong fhay Io I I Io I vI f ba I
Bnb Ng6 Ja t ca o no I fI ng. Ia nguo I co cong Io n frong
cuo c cho ng MInh, ong duo c I Tha I To |I Io I) cho fheo
ho I va phong cho fuo c Quan phu c h u.
Tuong fruy n mo f hom dI ch u v , fro I da xm x m fo I;
ong ga p mo f nguo I con ga I ba n chI u, nhan sac fuy f fr n,
ong II n do c bo n bo n cu fho:
A o Ju ta ba n cbtc u gon:
Cb ng bay cbtc u y bc t bay co n:
Xun tbu pbo ng J6 cbu ng bao tu6t:
a co cb6 ng cbua, Juo c m y con:
Co ga I ba n chI u fn Ia Nguy n Th Io , vo n xu f fhn
Ia con nha gIa fh , nn van chuong chu nghIa cu ng khong
pha I xoa ng, be n do c ngay mo f ba I fu fuy f da p Ia I:
T6t o Ty H6 ba n cbtc u gon,
Co cbt 6ng bo t bc t bay co n:
Xun tbu tu6t mo t trng tro n /c ,
Cb6 ng co n cbua co , bo t cbt con!
Nguy n Tra I fh y Th Io da co nhan sac Ia I fha o van
fu , II n I y na ng Ia m vo .
Cha ng bao Iu, na ng Ia I duo c phong Ia m I nghI nu ho c
sI frong frI u va duo c I Tha I Tong |1434 - 1442) r f yu
m n... Ro I cu ng chinh v fh ma gy nn f n fha m kch
r f da ng fhuong fm cho gIa dnh va ho ha ng Nguy n
Tra I. Nguyn sau ho I I Tha I To m f. Nguy n Tra I b bo n
gIan fh n gIe m pha nn da pha I xIn v nghI o Con Son,
Ha I uong |1440). Nhung khong duo c bao Iu, ong Ia I b
frI u ra Ia m quan. Nam 1442, I Tha I Tong dI duy f bInh
o Ha I uong va m f mo f ca ch do f ngo f o I ChI VIn, ac
NInh. Th Io v mo I quan h fhn c n vo I nha vua cu ng
co ma f frong khI vua ch f; do do , frI u fh n da vu oan cho
Nguy n Tra I fo I saI na ng h u gI f vua, ro I dem fru dI ca
ba ho Nguy n Tra I.
C THO NKN NGHA
Vua I Tha nh Tong fn fhu c Ia Tu Tha nh, Iu c co n nIn
fhI u fhuo ng go I Ia hoa ng fu HI u, sInh nam 1442 va m f
nam 1497. Ong Ia con I Tha I Tong va ba Ngo Th Ngo c
CIao. Ong r f fhong mInh va cham ho c. Ca c mon kInh, su ,
Iu f, fhI, Ich, ho a, ong d u fInh fhong. a c bI f ong r f
chuo ng van ho c.
Tuong fruy n mo f buo I chI u fa mu a ha , hoa ng fu HI u
dI ho ng ma f frn bo song da o vu ng To ng Son |Thanh Hoa )
fnh co ga p mo f co ga I duong vo ga o o mo f b n no . Co ga I
nhan sac fuy f vo I, khI n hoa ng fu khong sao bo dI duo c.
u ng f n ng n ho I Iu, hoa ng fu II n do c bo n mo f cu
ra ng:
Ga o tr ng, nuo c trong, mc n ca nb /a t ca ng tbcm
mc n ca ...
Cu van cu a hoa ng fu fuy co n bo Iu ng, nhung y nghIa
da qua ro ra ng. Co ga I kIa nghe xong v n cu cu I d u Ia m
fhInh, ma I Iu c cap ra ga o ra v , co mo I ngoa I co da p Ia I:
Ca t / m gto bu t, /o Jo t Ju J y b ng /o cbo...
Cu na y cu ng bo Iu ng, fhI u chu nhu cu frn, nhung
nghIa cu ng ro Iam. Y no I do I duong Ioa n Ia c, Ia m fhn
nam nhI nn ra fay gIu p do I fruo c da , ro I sau co nghI d n
chuy n mnh hay chuy n aI ha ng hay.
Nghe Io I co ga I, hoa ng fu ca ng fhm yu m n bo I ph n.
Sau do , ho I do mo I bI f do Ia co Ngo c Ha ng con mo f v
quo c cong. Me v b fnh phu nn dua co d n o vu ng na y
Ia m an. Tu do , haI nguo I fhuo ng ga p nhau Iuon. Sau na y,
khI I Tha nh Tong In ngoI fh Ngo c Ha ng cu ng fro fha nh
nguo I vo yu qui cu a nha vua.
C NHA HA NG NO C
I Tha nh Tong Ia ong vua r f fhich dI va o dn chu ng
frong nhu ng dp f f.
Mo f I n nhn dp f f, ong vI ha nh dI choI pho , fo I mo f
ha ng fr u nuo c, fh y khong co cu do I f f, nha vua II n
vI f ho mo f cu do I nhu sau:
Nc p gt u qucn tbo t ktnb cot, con cba u nuong nbo c
m
Vtc c nuo c ra tay cbuycn ba t, b c nam Ju J y /a t
ba ng.
Cu do I na y phao fruy n d n faI frI u dnh, ca c v dnh
fh n d u kInh nga c va ra I nh dI u fra xem nguo I vI f Ia
aI ma cu do I cha ng nhu ng fa du ng mo f cu a ha ng fr u
nuo c (gt u, cot, m, nuo c, ba t, ba ng c.c.. Ia I co n ngu y
kInh bang f fh , mo f khi pha ch Io n Iao. I u fra ma I
khong ra, cu chuy n duo c fu In vua I Tha nh Tong,
nhung nha vua chI g f d u cuo I Im Ia ng.
H N BO M MO TKN
Nhn dp d u xun, vua I Tha nh Tong ngu fham nha
Tha I Ho c |Van MI u), Iu c v ghe qua chu a Ngo c Ho o fhon
Thanh Ngo g n d y.
|1)
To I noI, vua fh y ca nh fri u nha , hoa co xanh fuoI, Ia I
nghe fI ng nI co fu ng kInh vang vang frong chu a. CIo ng
nI co frong nhu nuo c suo I, ma du duong uy n chuy n Ia
|1) Tu c Jc n Ngo c H6 o pb6 Nguyc n Kbuyc n, (8tnb Tu cu Ha N6 t
by gto .
fhuo ng, khI n nguo I nghe duo ng nhu cu ng phIu dIu
frong fh gIo I cu c Ia c. Nha vua hu ng fnh, nguo n fho IaI
Ia ng, II n d ngay In va ch chu a haI cu:
To t not tb y ca nb tb y nguo t,
Tuy cut Ja o Pb t cbua ngu6t /o ng tr n!
Ro I nha vua I y haI cu y Ia m d u d , baf ca c quan
fuy fo ng ngm vnh. Iu c y, Thn Nhn Trung, mo f frong
haI v pho soa I cu a Tao da n nh fh p ba f fu
|1)
co fho
vnh nhu sau:
Ng m su tr n Juycn kbc o nu c cuo t,
8 c kb6ng tuy bu t, ba y /o ng nguo t.
Cba y knb m6 t ttc ng tan ntc m tu c,
H6 n buo m ba canb /n su Jo t.
Bc a t nga n tru ng mong ta t ca n,
Ngu6 n n mu6n truo ng Jc kbot cot.
Na o na o cu c /a c /a Ju ta :
Cu c /a c /a Jy cbin ro muo t!
Vua frao ba I fho cho nI co xem, nI co ch baI haI cu
fhu c fhI u y ca nh va su a Ia I ra ng:
Gto tb6ng Jua kc tan ntc m tu c,
H6 n buo m mo ttcn /n su Jo t.
|1) M6 t tbt xa Jo Lc Tba nb T6ng / p ra.
Nha vua khen hay, ro I dua Iuon na ng v cung. Nhung
fu c fruy n kI u dI fo I cu a a I Hung
|1)
fh na ng cho f bI n
m f. I y Ia m Ia , vua II n saI du ng o do mo f ca I I u go I Ia
Vo ng fIn Iu d Iuu d u nguo I fIn.
XANH VA NG O TA
T f Nguyn da n.
O kInh fha nh, nha na o nha n y d u freo de n k f hoa
va da n d y nhu ng cu do I Io e Ioe f d mu ng xun.
To I ba muoI, vua I Tha nh fong gIa Ia m nguo I ho c fro ,
dI choI xem ca c cu do I o pho phuo ng. Cho f qua cu a nha
mo f nguo I da n ba Ia m ngh fho nhuo m, fh y khong co cu
do I, nha vua I y Ia m Ia ghe va o ho I. Nguo I da n ba ku Ia
go a cho ng, con gIaI dI ho c xa; nha vua II n ba o I y gI y
bu f va vI f ho mo f doI cu do I nhu sau:
Tbtcn ba tbanb boa ng gtat nga tbu ,
Trtc u trung cbu tu t6ng ng6 gta.
ch:
Xanb ca ng tbtcn ba Jc u tay to ,
|1) Cbo cu a Nam by gto .
o tia trtc u Jnb bo t cu a ta.
M y nga y sau, ong fhuo ng fhu ho Iuong
|1)
dI ch u, qua
nha fho nhuo m fh y cu do I co kh u khi nhu v y fh
hoa ng ho f vo cu ng. Va o frI u, ong fa vo I va fu ngay vo I
vua ra ng nha y nha no co y muo n Ia m ba chu fhIn ha ,
c n pha I cho nguo I do xe f.
I Tha nh Tong nghe xong, ph cuo I va nh n cu do I do
Ia do chinh fay mnh vI f ho , Ia m cho ong fhuo ng ho
Iuong b mo f phen fung hu ng. Nhung ro I, d bu va o su be
ba ng y, khI v nha , ong fhuo ng ho Iuong nghI ra ng nha
fho nhuo m ma Ia I duo c fhIn fu ngu gIa d n, chac con
cha u sau na y se gIa u sang r f mu c, be n dem ngay con ga I
mnh ga cho con fraI nha fho nhuo m.
T N TH LO NG DA THK GAN
Nhn dp d u nam mo I, vua I Tha nh Tong an ma c gIa
Ia m fhuo ng dn ra pho d choI xem xe f fnh hnh dn
chu ng. I fo I du nha vua cu ng fh y Ia II f nhu ng cu do I
|1) Co /c /a Luong Tbc Vtnb, nguo t Vu Ba n, Nam tnb J6 tra ng
nguycn Jo t Quang Tbu n (1468.
ca ngo I ca nh fha I bnh fhnh fr, nn frong Io ng r f vuI
fhich. RIng nha no , cha ng freo de n, k f hoa ma cu ng
cha ng do I II n g h f. Vua re va o ho I, chu nha fra Io I ra ng:
- Cha no I gI u g ba c, nha cha u Ia m ca I ngh he n ha
qua , nn cha ng da m pho phang g vo I aI cho fhm fu I!
Vua nga c nhIn, ho I:
- Sao Ia I co ngh g Ia ngh he n ha 7
Chu nha fhua:
- a , nha cha u chI chuyn dI ho f phn nguo I d ba n
fhoI a !
Nghe xong, vua cuo I no I:
- N u v y nha ba c dy Ia sang fro ng b c nh f, ma ngh
cu a ba c cu ng ve vang b c nh f. Cu do I cu a ba c n u da n
In cu ng hay b c nh f, vI c g ma Ia I ku Ia he n!
Ro I vua go I I y gI y bu f, d gIu m cho mo f doI cu do I
nhu sau:
Y nb t nbung y, nng Ja m tbc gtan nan su ,
c tm xicb ktc m, t n tbu tbtcn ba nbn tm.
NghIa Ia :
Kboa c m6 t a o ba o, Ja m Jang kbo kbn tbtcn ba ,
C m ba tbuo c ktc m, t n tbu /o ng Ja tbc gtan.
Kha ch qua Ia I nhn fh y cu do I aI cu ng kInh nga c xon
xao.
BA NG TAM THK
o I vua I Tha nh Tong co ba nguo I cu ng do fI n sI mo f
khoa Ia Th Ich
|1)
, Th HI n
|2)
, Th VInh. Tuong fruy n
fruo c hom fruy n Ioa, vua na m mo ng fh y ba ong ph f fh
fon. Hom sau, ba ong fn khoa va o IInh mu a o, vua cho Ia
u ng vo I mo ng cu a mnh, saI da f fI c fh f da I va do c mo f
cu ra ng:
Tbc Lcb, Tbc Htcn, Tbc Vtnb, tam Tbc J6 ng kboa
ctnb btcn /cb.
NghIa Ia :
Tbc Lcb, Tbc Htcn, Tbc Vtnb, ba 6ng Tbc J6 m6 t kboa cu ng cc
cang, ra ng ro .
KhI vInh quI ba I fo , ba nguo I Ia I cu ng v mo f duo ng.
ThIn ha fh y v y, no nu c ke o nhau dI xem. n Nam
Ia ng, huy n Tru c NInh, fInh Nam nh, nguo I ba n cu cu a
Th Ich Ia Pha m Van !y n ra do n, co do c mu ng mo f ba I
fho nhu sau:
Ba 6ng tam tbc bo a trcn to a,
|1) , (2 Kb6ng ro bo ca /at /tcb.
Kbc o ru nbau ca o J6 m6 t kboa.
Nbu c y bu t no nbo co oa n,
Cb ng tbo t bu t Jo t bu t ra ma.
Th Ich nghe xong, cuo I ma ho a Ia I ra ng:
Co tu bu t mo t bo a trcn toa ,
M6 t tba ng bat / n Jtc n gta o kboa.
Bu t c n n cbay kb6ng so Jo t,
Bu t Ju co bu t boa tba nb ma:
S S S , PH PH PH
Vua I Tha nh Tong dI kInh Iy vu ng Son Nam ha , ghe
fham Ia ng Cao Huong, huy n Vu a n, qu huong cu a
fra ng nguyn Iuong Th VInh, Iu c b y gIo cu ng dang fheo
h u vua.
Hom sau, vua d n fham chu a Ia ng. KhI y su cu duong
b n fu ng kInh. o ng su cu da nh roI chI c qua f xuo ng d f.
V n fI p fu c fu ng, su cu I y fay ra hI u cho chu fI u cu I
xuo ng nha f, nhung mo f v quan fuy fo ng cu a I Tha nh
Tong da nhanh fay nha f cho su. Vua I Tha nh Tong frong
fh y v y, II n nghI ra mo f v cu do I, ro I frong bu a fI c
hom do fha ch ca c quan do I. V y nhu sau:
uo ng tbuo ng tu ng ktnb, su su su ...
NghIa Ia :
Trcn bu c Jo c ktnb su kbtc n su , (nba su sat kbtc n Juo c
quan.
Cu na y oa I oam o ba chu su su su . Ca c quan d u chu
cha ng aI nghI ra cu g.
Tra ng nguyn Iuong Th VInh cu d cho ho suy nghI
cha n ch. Ong ung dung ngo I uo ng ruo u cha ng no I nang
g. Vua Tha nh Tong quay Ia I ba o dich danh ong pha I do I,
vo I hy vo ng dua ong d n cho chu bi. Nhung ong chI cuo I
fru .
Mo f Iu c, ong cho Iinh h u cha y ngay v nha mo I vo d n.
a fra ng d n, ong I y co qua say xIn phe p vua cho vo du
mnh v .
Th y VInh Ia mo f fay fa I u ng do I ma hom nay cu ng
da nh pha I da nh ba I chuo n, nha vua I y Ia m dac y Iam,
II n gIu c: Th na o7 do I duo c hay khong fh no I da ro I
ha ng v chu 7
VInh ga I d u ga I faI ro I chap fay ng p ngu ng:
- a ... muon fu. Th n... do I ro I d y chu a !
Vua va ca c quan I y Ia m Ia ba o VInh fhu do c xem. VInh
cu mo f mu c: o I ro I d y chu a ! hoa I. Sau nha vua ga n
ma I, VInh mo I chI va o nguo I vo dang du mnh, ma do c
ra ng:
tnb ttc n tuy tu u, pbu pbu pbu.
NghIa Ia :
Truo c sn say ruo u, co Ju cb6 ng.
Nha vua cuo I va fhuo ng cho r f h u.
THA NH QN MNH K
Iuong Th VInh fhuo be nghch ngo m no I fI ng. Ong fa
hay fam song ho , fha nh fhu boI Io I r f gIo I. I Tha nh
Tong bI f ro chuy n y, nn mo f hom dI choI fhuy n co
Iuong Th VInh va ca c quan fheo h u, vua II n gIa vo say
ruo u y VInh roI fo m xuo ng song, ro I cu cho fI p fu c che o
fhuy n dI.
Khong ngo Iuong Th VInh roI xuo ng, II n Ia n mo f hoI
dI fh f xa, ro I d n mo f cho vang In bo ngo I nu p va o mo f
bu I r m cha ng aI frong fh y. I Tha nh Tong cho ma I
khong fh y VInh fro I d u In, b y gIo mo I hoa ng ho n, vo I
cho qun Iinh nha y xuo ng fm vo f, nhung fm ma I cu ng
cha ng fh y du. Vua h f su c n h n v Io I choI du a qua
quaf cu a mnh, chI muo n kho c, fh fu nhIn fh y VInh fu
duo I nuo c ngo c d u In Iac d u cuo I ng f. KhI In fhuy n
ro I. VInh v n co n cuo I. Tha nh Tong nga c nhIn ho I ma I,
cuo I cu ng VInh mo I fu:
Th n o duo I nuo c Iu Ia v ga p pha I mo f vI c r f ky Ia
va fhu v. Th n ga p cu Khu f Nguyn, cu ho I fh n xuo ng
Ia m g7 Th n fhua do I Ia fh n cha n do I muo n ch f. Nghe
qua, cu Khu f Nguyn fro n xoe maf, mang fh n: Ma y Ia
fha ng dIn! Tao ga p So Hoa I vuong va Khoa nh Tuong
vuong hon qun vo da o, mo I pha I bo nuo c bo dn fr m
mnh o song Mch Ia. Chu ma y da ga p duo c b c fha nh
qun mInh d , sao co n dnh vo v n ca I g7 Th ro I cu da
fh n mo f ca I, fh n mo I v dy!
I Tha nh Tong nghe xong bI f Ia Iuong Th VInh nnh
khe o mnh, nhung cu ng r f ha I Io ng, fhuo ng cho VInh r f
nhI u va ng Iu a.
HA ANH KM HO QA CH
Qua ch nh a o va Qua ch Hu u NghIm Ia haI anh em
ruo f, cu ng do fI n sI duo I fho I I Tha nh Tong. HaI ong
nguo I Ia ng Phu c Kh, huy n Thanh Ian |nay Ia huy n
Thanh Quan), xu Son Nam ha |vu ng Tha I nh, Nam
nh). Ca haI anh em d u Ia m d n fhuo ng fhu. nh a o
duo c I Tha nh Tong gIao cho bIn soa n bo Tbtcn Nam Ju
ba t p cu ng vo I Thn Nhn Trung, Hu u NghIm co d Ia I
f p Pbc bnb cn mtnb c6 suy cu a I Tha nh Tong. Ca
vu ng Tha I nh d u fruy n fu ng cong du c va uy danh cu a
haI ong fhuo ng fhu y, va cho ra ng ho duo c hI n vInh nhu
v y Ia nho phu c m cu a nguo I ong.
Tu c fruy n fo phu cu a Qua ch nh a o va Qua ch Hu u
NghIm Ia mo f nong dn nghe o kho , fhuo ng Ia m fhu Ia m
muo n va dI chan vf cho nguo I kha c, finh fnh fh f fha
ch f pha c, khong h Ia m m f Io ng aI, Ia I hay gIu p do
nguo I chung quanh. Mo f hom, ong cuo c vo mo f da m ruo ng,
bo ng baf duo c mo f chInh va ng. Ong fu nhu ra ng: KhI
khong baf duo c cu a roI, khong pha I do cong su c mnh Ia m
ra, n u ngo I ma huo ng fh sao cho pha I vo I da o fro I7 Va
chac chan cu a na y Ia cu a nha aI fruo c kIa b hoa n na n,
Iuu Ia c fha phuong, n u con cha u ho co n so ng fh na o
cu ng co nga y v fm. NghI xong be n dem dI chon va o mo f
cho kha c khong cho aI bI f. Qua nhIn, va I nam sau, co
nguo I Trung Quo c sang nuo c fa, d n cho da m ruo ng fm
fo I ro I ku kho c fha m fhI f. Ong cu ho I Ia I ca n ke , nguo I
Trung Quo c no I Ia cu a fo fIn nguo I y chon c f o d y, co
d gI y fo dI chu c Ia I ro ra ng; ho I ca c chI fI f d u fra Io I
du ng, ong cu II n dua nguo I Trung Quo c d n cho chon mo I,
va gIao gIa nguyn ve n. Nguo I Trung Quo c chIa cho ong
cu mo f ph n va ng d fa f m Io ng qui hoa cu a ong, nhung
ong nh f dnh khong I y mo f do ng.
Ia I no I chuy n v Qua ch nh a o; Iu c b y gIo o vu ng
Tha I nh, Nam nh |d u fhuo c fr n Son Nam ha ) co haI
nguo I no I fI ng nh f v fa I ho c Ia Qua ch nh a o va
Iuong Th VInh. HaI nguo I cu ng co dI Ia I choI fhn vo I
nhau. Iuong Th VInh fh finh fnh pho ng khoa ng, nhe
nha ng, khong cu n , khong khac kho ; co n Qua ch nh
a o fh c n m n, cham chI, Iao fm kho fu nhI u frong
vI c ho c f p. n nam co khoa fhI huong, haI nguo I cu ng
do mo f I n. Th VInh do fhu khoa, nh a o do fhu haI.
a fha ng fruo c khI va o kInh fhI ho I, Th VInh d n fham
nh a o. Mo I d n d u Ia ng Phu c Kh, nhn ghe va o mo f
qua n ha ng nuo c nghI chn. Th VInh nghe nguo I fa kha o
chuy n vo I nhau v vI c nh a o dang ho c nga y, ho c dm
ra o rI f Iam. Th VInh ba n go p va o, cuo I ma no I: Ky fhI
g n d n noI ma ha y co n co su c ho c, anh na y cha ng qua
cu ng chI co fI ng ha o fhoI, chu frong bu ng cu ng cha ng co
g u n su c cho Iam. VInh Ia I no I fhm: ToI cu ng dnh
va o fham ba c Qua ch choI dy. Nhung co Ie chI qu y ba c
y m f ho c, da nh v v y!.
Iu c nh a o ra choI ha ng, ba chu ha ng k chuy n Ia I,
nh a o no I: Nguo I y chI co fh Ia Iuong Th VInh!
II n su a soa n ha nh frang sang Nam nh fham Th VInh.
n noI, Th VInh khong co o nha . nh a o ca n ke ho I
ma I, nguo I nha pha I dua a o ra ngoa I ca nh do ng xa, fh
fh y Th VInh dang fha dI u gI y no du a vo I fre con frong
Ia ng. nh a o fh f kInh no I: ThoI, fa I ho c nguo I na y fa
khong fh na o fheo kp! No I xong, Iu I fhu I fro v , khong
ga p VInh nu a, ma fu do cu ng khong du I ma I sa ch vo khac
kho nu a. n Iu c fhI ho I, nh a o do ho I nguyn, Th
VInh do fhu haI. Th VInh nu c no khen ba n. Nhung d n
khI va o fhI dnh, fh Th VInh Ia I do fra ng nguyn, nh
a o chI do fha m hoa, ke m VInh nhu ng haI b c.
VA N T C LA NGO
Nguy n CIa n Thanh; nguo I Ia ng Ong Ma c |Ia ng Me)
huy n ong Nga n |nay Ia Tu Son) ac NInh. So ng va o
khoa ng d u fh ky XVI, sInh nam 1482, m f nam na o
khong ro . Ong Iu c nho ho c r f fhong mInh, mo I muo I sa u
fuo I da fhong hI u r f nhI u sa ch vo , sau do fra ng
nguyn; nn fu c go I Ia Tra ng Me.
Mo f hom dang ho c o fruo ng, fh y ho c Ia fhuo ng fhu
a m Thu n Huy vu a gIa ng ba I xong fh fro I s p mua, ho c
fro d u pha I ngo I Ia I. Ong Huy nhn fh y v y, be n ra mo f
cu do I d ho c fro cu ng do I cho vuI:
Vu c6 ktc m to a nng /uu kba cb.
NghIa Ia :
Mua kb6ng co tbcn kboa ma gtu Juo c kba cb.
Nguy n CIa n Thanh do I ngay ra ng:
Sc b t b a a o d nch nhn.
NghIa Ia :
8 c Jc p cb ng pba t so ng gto ma /a m J m Ju6 t nguo t
ta.
Ong Huy xem xong khen ra ng; Cu na y do I hay Iam,
gIo ng van na y co fh do fra ng duo c, nhung sau f f m
dam va o vo ng sac du c Ia m ha I Iy d n su nghI p!
TI p do , mo f nguo I ho c fro fn Ia Nguy n ChIu Hu n
Ia I do I:
Nguyc t bu u /oan cung b t xa nbn.
NghIa Ia :
M t trng gt6 ng ca t cung ma cb ng b n at.
Ong Huy ph: Cu na y ke m sac sa o, khong hay ba ng
cu kIa, nhung fo ra khi ch f hI n hoa , sau na y se Ia m
nn, cuo c so ng se chu foa n!
Sau do Ia I co mo f nguo I ho c fro kha c do I ra ng:
Pb n b t uy quyc n J su nbn.
NghIa Ia :
Pbn cu t cb ng uy quyc n g ma Jc sat kbtc n nguo t.
Ong Huy ph: Sau gIa u sang nhung Ia ha ng bI I u!
Qua nhIn, m y nam sau CIa n Thanh do fhu khoa, ro I
do fra ng nguyn do I vua I !y Mu c |1508), Ia m I bo
fhuo ng fhu, nhung v say dam mo f co ga I de p o kInh ma
d n o danh ba I gIa . Co n ChIu Hu n chI do ba ng nha n
nhung Ia m quan va so ng yn o n khong xa y ra chuy n g
ca . RIng nguo I ho c fro kIa sau cu ng va o b c ha o phu
frong vu ng, nhung aI cu ng ch Ia ha ng fho Io , bI o I.
MO TA M BA T COM RK
I Na I, nguo I Ia ng Mo Tra ch, huy n uo ng An |nay Ia
huy n nh CIang) fInh Ha I uong, ho c gIo I, do d n Tra ng
nguyn do I I !y Mu c |1505), Ia m quan d n hu u fh Iang,
fuo c a o fra ch ba . Ong fhuo be nha r f nghe o, pha I vu a
ho c, vu a da y fhm con em frong Ia ng d do kh u.
Thuo ng fhu Vu Quy nh, nguo I do ng p, nghe bI f fa I ho c
cu a fha y do be n go I d n ga con ga I cho va cho o gu I r
frong nha . Nhung fu khI va o o gu I r , I Na I chI ngo I fhu
suo f nga y, khong chu ho c ha nh, ma cu ng cha ng buo n mo
d n b f cu vI c g. Vu Quy nh r f I y Ia m Ia , d n ho I nguo I
bo I Na I. Ong bo fra Io I:
- Con nha ho c fro nghe o, duo c nuong fhn va o cu a cao
quy , Ia I duo c do I on nuoI duo ng da y do , Ie na o Ia I da m sao
nha ng ho c ha nh hoa c Iuo I bI ng vo I cong vI c cu a gIa dnh
n nhn duo c7 Nhung co dI u na y foI ho I khI khong pha I:
khong ro mo I nga y fuo ng cong cho cha u an uo ng nhu fh
na o7
Vu Quy nh v n chua hI u, cuo I khIm fo n ma fra Io I:
- Nha nho fhanh da m, nha co g an fh v n fI p da I con
r nhu fh fhoI!
Ong bo mo I ba o:
- Con foI no an kha c fhuo ng Iam. Co Ie v no an chua
duo c no ma khong da m no I ra chang7
Vu Quy nh v ba o nguo I nha do n com rIng cho I Na I,
fang ph n In g p bo I. Cho an mo f d u, ho c d n fo I; cho
an mo f d u nam Ie ho c d n fro ng canh ba; cho an mo f d u
fa m Ie , ho c d n fro ng canh fu. Vu Quy nh no I:
- R fa fa I khi phI fhuo ng, nh f dnh se Ia m nn su
nghI p!
II n ba o nguo I nha cu dnh mu c mo I bu a an Ia haI d u.
Tu d y I Na I do c sa ch suo f nga y II n dm khong fh y
cha n. Mo f hom, muo n fhu fa I cha ng r , Vu Quy nh fhnh
Inh d n fham I Na I frong pho ng ho c, ro I ba o ong fu c
ca nh mo f ba I v vI c an ho c cu a mnh. I Na I khong nghI
ngo I g, do c ngay ba I fa n sau dy:
M6 tra cb ttcn stnb,
Di tbu c ct Janb,
Tb p ba t ba t pba n,
Tb p nb ba t canb,
Kb6t nguycn c p Jc ,
Danb qua n qu n anb,
8u c cbt gta cu ,
Pba t cbt gta boa nb...
NghIa Ia :
Tb y J6 M6 Tra cb,
N6t ttc ng n nbtc u.
Muo t ta m ba t com,
Muo t bat ba t rtcu.
6 J u kboa ba ng
Danb ttc ng ncu cao.
8u c ticb J y Ju ,
Pba t trtcn J6 t Ja o!
|1)
o vo va cha ng r d u ca cuo I. Qua nhIn v sau I Na I
do Tra ng nguyn, du ng nhu Io I da no I frong ba I fa n.
TRA NG MK K TRA NG NGO T
Nguy n CIa n Thanh va Hu a Tam TInh no I fI ng ho c
gIo I ca mo f fr n KInh ac, khong aI Ia khong phu c. Mo I
nguo I d u fIn fuo ng ca c gIa I khoI nguyn se va o fay haI
|1) Ba t Jtcb cu a Pba m Tro ng tcm.
nguo I, co dI u khong aI da m chac nguo I na o se Ia fra ng
nguyn, nguo I na o se Ia ba ng nha n. n khoa fhI ho I nam
M u Thn do I I !y Mu c |1508), haI ong cu ng u ng fhI.
Quan fruo ng du dnh I y Hu a Tam TInh do fra ng nguyn,
Nguy n CIa n Thanh do ba ng nha n. Nhung khI dua fra ng
nguyn va a nguyn va o b kI n d xIn I nh vua fh ba
Tha I phI |me nuoI vua) cu ng co ma f frong buo I ch u, frong
fh y Nguy n CIa n Thanh nguo I nho nha ha o hoa II n
ho I ca c quan:
y Ia fra ng nguyn pha I khong7 Cha ! xu ng da ng qua !
qui hoa qua !
Ca c quan Iu ng fu ng, v khong da m fra I Io I doa n gIa cu a
Tha I phI nn fu Ia co n do I I nh cu a Tha I phI va Hoa ng
fhuo ng. Vua cu ng phn vn: mo f phia fh bI f ro Ia Tam
TInh da ng fra ng nguyn, mo f phia fh fon kinh ba me
nuoI, khong muo n va ch ro ca I I m I n cu a ba , nn vua ra
mo f ba I phu I y d u d Ia Pbu ng tba nb xun s c
|1)
d
haI nguo I fhI fa I fruo c ma f vua. Hu a Tam TInh vo fnh cu
Ia m ba I nhu fhuo ng I , nghIa Ia ba ng chu Ha n, Nguy n
CIa n Thanh Ia u IInh hon, Ia m ba I phu ba ng nom; mo f Ia
|1) Pbu ng tba nb xun s c. ca nb xun o tba nb Pbu ng (Ha N6 t. y
/a ba t pbu n6m c6 nb t trong cn cbuong truo ng 6 c. Ba t pbu Ja t
Ju ng 60 cu. Co tbc xcm toa n cn ba t pbu o t p san Ngbtcn cu u
cn bo c s6 7 nm 1060.
bI f Ia m chu Ha n fh van mnh khong ba ng Tam TInh, haI
Ia doa n ba Tha I phI hI u fI ng VI f hon hI u chu nho. Qua
nhIn khI bnh van, do c d n ba I phu nom fh ba Tha I phI
khong ngo f Io I khen hay.
Vua da nh pha I dua CIa n Thanh In fra ng nguyn va ha
Tam TInh xuo ng ba ng nha n.
y gIo gIo I nho sI d u fo ve khong ha I Io ng, fhuo ng
v n gI u Nguy n CIa n Thanh Ia Ma o tra ng nguycn. Ma o
tra ng nguycn Ia Tra ng nguyn ma f |v de p fraI ma do
fra ng) ma cu ng co n co fh hI u Ia fra ng nguyn gIa ma o
|khong da ng do fra ng ma Ia I do ). Co n dn chu ng duong
fho I fh fhuo ng co cu no I du a da fro fha nh nga n ngu :
Tra ng Mc Jc tra ng Ngo t
Tra ng Me fu c fra ng nguo I Ia ng Me, chI Nguy n CIa n
Thanh; co n fra ng Ngo f fu c fra ng nguo I Ia ng Ngo f, chI Hu a
Tam TInh.
KHKNG CA NG L Y VO CON QAN
Hu a Tam TInh nguo I Ia ng Vo ng Nguy f - fu c go I Ia Ia ng
Ngo f, huy n Yn Phong, fInh ac NInh, Ia m quan d n
fhuo ng fhu, fuo c d n ong gIa o h u, co sang su nha MInh
va o khoa ng do I nha Ma c |1527 - 1529). Ho c r f gIo I, fuy
khong do d n fra ng nguyn, nhung nhn d n v n fhuo ng
go I ong Ia Tra ng Ngo f |fra ng nguyn Ia ng Vo ng Nguy f).
KhI co n be nha nghe o Iam. Mo f hom ra duo ng ga p vo ng
quan fr n fhu KInh ac fr y qua, sau vo ng quan Ia I co
vo ng fI u fhu. Thoa ng fh y fI u fhu nhan sac dI m I ,
fra ng Ngo f m Iam mo I na n n vo I phu ca ng cho mnh
khIng fhay d duo c ngam nghia cho fhoa fhich.
V nha , fra ng Ngo f do I me pha I d n ho I fI u fhu y Ia m
vo . a me so khong da m dI, sau v fhuong con nn cu ng
da nh II u.
To I dInh quan, ba b m h f su fnh va no I ro no I ga n do
cu a con. Quan nghe xong cuo I ba o: a v y, ba v go I no
d n dy, fa xem ho c ha nh ra sao, n u qua co fa I, fa se ga
fI u fhu cho!.
a me v ba o con d n h u quan ngay. Quan fh y Hu a
khong co g Ia xu f sac, nguo I fh den ma Iu n, duy chI co
doI maf Ia kha c fhuo ng. Tuy nhIn, ho I d n sa ch vo fh
fra ng do I da p r f froI cha y, v fh quan cho Iuu Ia I o frong
dInh an ho c, he n h fhI do fh nh f dnh se ga fI u fhu
cho.
Nam sau, ga p khoa fhI huong, Hu a do fhu khoa. Quan
II n y he n cho Ia m I fha nh fhn.
Nhung fo I khI Ia m I ho p c n, fh fI u fhu v da bI f
Hu a Ia anh cha ng khIng ca ng fruo c, Ia I fhm nguo I den
du I x u xi nn chua ung Iam, saI con h u c m fhI p ra
ba o ra ng: Co foI co mo f v cu do I, n u quan fn khoa do I
duo c fh ha y xIn Ia m I do ng pho ng.
Cu y nhu sau:
O c / u nguyc t xuycn, bnb nbu kc noa n, tam tam tu
tu .
NghIa Ia :
Nba tbu ng bo ng trng Jo t xu6 ng, /6 m J6 m tu ng
kboanb nbu tru ng ga .
Hu a Tam TInh nghI ma I khong sao do I duo c, vu a bu c
mnh vu a fhe n cong du I ma I b y Iu, II n bo ra bo song
dnh fu fu cho kho I nhu c. KhI fo I song, fnh co frong fh y
bo ng frang da I frn ma f nuo c muon nga n Io p so ng ba c d p
d nh, bo ng na y fu fho, quay ngay v pho ng do I ra ng:
Gtang truo ng pbong /6 ng, tbc tu /ong /n, Jtc p Jtc p
tru ng tru ng.
NghIa Ia :
86ng Ja t gto /6 ng, tru ng tru ng Jtc p Jtc p nbu cy
r6 ng.
TI u fhu xem xong chu Ia hay, cho mo I Hu a va o Ia m I
ho p c n.
Hom sau, fI u fhu Ia I dem cu do I y frnh cha; quan
fr n fhu ba o cu kh u khi na y fh anh fa co n co fh do
fra ng nguyn. V sau Hu a do fra ng nguyn fh f, chI v
x u xi mo f fi ma pha I da nh xuo ng ha ng fhu haI |ba ng
nha n) va chu du ng sau Tra ng Me, mo f nguo I ke m fa I hon
Hu a.
THO NA M CO
Vu u Ia mo f b c danh fh n fI f nghIa, Ia I Ia mo f nha
van ho c no I fI ng do I I. Ong nguo I Ia ng Trnh Xa , huy n
Son V, fInh Son Ty, fhI do fra ng nguyn nIn hI u Ho ng
u c fhu 21 |1490).
KhI Ma c ang ung fhoa n doa f, du do ong ra Ia m
quan; ong chu I mang fh m f , ro I deo ca n fin nha y
xuo ng cu a bI n Th n Phu ma ch f.
Tuong fruy n Iu c In bo n, ong b b nh d u mu a, da ch f
cu ng. o me nghe o qua pha I bo fhy ong ba ng chI c chI u
buo m dem bo o ngoa I he |v so Iy), dnh sa ng so m maI se
dua dI chon. Nha co nuoI mo f con cho r f khon. No cu ngo I
canh suo f dm bn ca nh bo chI u. n sa ng, nguo I nha
dnh ra I y xa c mang dI, fh con cho nha y Io ng In r f du
fo n. HaI ba I n d u cu nhu fh . Nguo I nha khong hI u ra
sao, da nh cho . n chI u hom do , fro I bo ng no I con mua,
fu nhIn nghe frong bo chI u co fI ng kho c u o , fh ra Vu
u da so ng Ia I. o me cha y ra mang con va o nha fh con
cho v y duoI mu ng ro va d cho mang va o.
Io n In Vu u ho c r f fhong mInh. V nghe o kho qua ,
nha fhu ng do f fu fung, nn ong fhuo ng hay ra ngo I ngoa I
c u Io p
|1)
o d u Ia ng d ho c cho kho I uo f. Mo f hom fro I
re f, ong na m co frn sa n c u, cho f co quan fha I pho ng dI
qua, ong v n cu na m y khong d y. Quan fhe f mang cho
fh Ia vo I , dIn cuo ng va saI Iinh Ia I ho I fo I.
Ong da p:
- Chu b m ho vo I quan foI khong pha I cuo ng ma Ia ho c
fro nghe o, co bI f quan dI qua, nhung re f qua co quap ca
chn fay khong d y duo c!
Quan ba o:
- a khoe Ia ho c fro fh fa ra cho ba I fho I y n m co
Ia m d , I y cu6 ng Ia m v n, h khong Ia m duo c, fa se da nh
do n.
Vu u v n cha ng fhe m d y, cu na m ma do c Iuon:
Ba gtan c u tr6 ng kb6 mnb 6ng.
Rc t qua n m co ba pba t cu6 ng:
Ca /o n nc p cy mtc n B c Ha t,
R6 ng tbtcng u6 n kbu c cb6 n Nam Duong
|2)
M6 t ntc m trung a t /o cbo tro n,
|1) y /a ktcu tbuo ng gta ba ktc u (trcn nba Juo t c u tbo t xua,
kba pb6 btc n trong tb6n quc. Not Jo cu a /a c u qua s6ng, cu a /a
Hat cbu c6ng Janb niu cb ng bu6ng.
Co kbu t bao nbtcu tbo t co Ju6 t,
8ang xun cm m ba y ra tu6 ng.
Quan fha I pho ng fh y ba I fho co khi pha ch, fhuo ng cho
ong r f h u va fo y kinh fro ng.
nba tru cbn cbo nguo t qua /a t.
|4) Nam Duong. tcn J t, not Kb6ng Mtnb Jo t Tam Qu6 c o n, truo c
kbt ra gtu p Luu Bt. y ta c gta co y no t mnb Juong o n Jc
cbun bt ra gtu p nuo c gtu p Jo t.

Giai Thoai Van Hoc VN - 839

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Giai Thoai Van Hoc VN - 839

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VAN HO C CO C N A I VI T NAM

You might also like