Actas Das II Xornadas Educación e Linguas en Galicia

BAIXO A COORDINACIN DE
Bieito Silva valdivia

XeSS RodRguez RodRguez
iSaBel vaqueRo quintela
[ 2011 ] Universidade de Santiago de Compostela
Actas das II Xornadas Educacin e linguas en Galicia
A planifcacin para a
normalizacin lingstica
nos centros de ensino non
universitarios
Actas das II Xornadas
Educacin e linguas en Galicia: A
planifcacin para a normalizacin
lingstica nos centros de ensino
non universitarios
Baixo a coordinacin de
[ 2011 ] Universidade de Santiago de Compostela
Actas das II Xornadas Educacin e linguas en Galicia
A planifcacin para a
normalizacin lingstica
nos centros de ensino non
universitarios
Xornadas Educacin e Linguas en Galicia (2as. 2010. Santiago de Compostela)
A planifcacin para a normalizacin lingstica nos centros de ensino non universitarios : actas das II
Xornadas Educacin e linguas en Galicia / baixo a coordinacin de Bieito Silva Valdivia, Xess Rodrguez
Rodrguez, Isabel Vaquero Quintela. - Santiago de Compostela : Universidade de Santiago de Compostela,
Servizo de Publicacins e Intercambio Cientfco, 2011. 161 p. : grf. ISBN: 978-84-9887-818-9
1. Galego (Lingua) Normalizacin Congresos e asambleas. 2. Linguaxe e linguas Estudo e ensino
Galicia. 3. Educacin Planifcacin Galicia. I. Silva Valdivia, Bieito, coord. II. Rodrguez Rodrguez,
Xess, coord. III. Vaquero Quintela, Isabel, coord. IV. Universidade de Santiago de Compostela. Servizo de
Publicacins e Intercambio Cientfco, ed.

806.99-06:061.3(461.11 Santiago de Compostela)
806.99-06:37(461.1)
Universidade de
Santiago de Compostela, 2011
Todos os dereitos reservados. Est expresamente
prohibida a reproducin total ou parcial desta obra
sen o consentimento do editor.
DESEO
Antn Garca
Imprenta Universitaria
COMPAXINACIN
Imprenta Universitaria
Campus Vida
EDITA
Servizo de Publicacins
e Intercambio Cientfco
Campus Vida
15782 Santiago de Compostela
www.usc.es/publicacions
ISBN 978-84-9887-818-9
HANDLE http://hdl.handle.net/10347/3598
DOI http://dx.doi.org/10.3309/978-84-9887-818-9
5
LIMIAR 7
A normalizacin lingstica e a aprendizaxe plurilinge como metas
escolares 13
BIEITO SILVA VALDIVIA
Mudanzas na planifcacin lingstica nos centros de ensino. O Decreto do
plurilingismo 29
MERCEDES QUEIXAS ZAS
A necesaria potenciacin da lingua galega en educacin infantil nos contextos
castelanfalantes 41
VALENTINA FORMOSO GOSENDE E MERCEDES QUEIXAS ZAS
A experiencia das lias de galego noCEIPEmilia Pardo Bazn da
Corua 45
JOS MANUEL GARCA YANES
A experiencia das lias de galego noCEIP APonte de Ourense (I) 53
PURIFICACIN RODRGUEZ RODRGUEZ
A experiencia das lias de galego noCEIPAPonte (II) 59
XOS RODRGUEZ DAZ
A experiencia das lias de galego noEEIdaPastora, Cambados 65
AMELIA VARELA VILLAMOR E DOLORES OUBIA MILLN
Planifcacin lingstica de centros orientada normalizacin 75
VALENTINA FORMOSO GOSENDE
A planifcacin lingstica orientada normalizacin no colexio pblico de
Aguio 79
UXA ACUA
A planifcacin lingstica orientada normalizacin do CPI Vicente Otero
Valcrcel de Carral 89
ANXO GMEZ SNCHEZ
Planifcacin lingstica orientada tamn normalizacin da contorna
social 99
FRANCISCO VEIGA
Planifcacin lingstica orientada normalizacin tamn na contorna:
Aexperiencia do IES Flix Muriel deRianxo 107
VALENTINA FORMOSO GOSENDE
Contido
6
O proxecto FalaMelide: A radio escolar como ferramenta para a
normalizacin lingstica e cultural 119
ZELTIA LABRAA GONZLEZ
Vantaxes normalizadoras da utilizacin das redes sociais en educacin: a
experiencia Mis Ns 127
PILAR PONTE PATIO
Planifcacin lingstica e proxecto educativo 135
MILAGROS COUTO LLAMAS
O colexio Andaina e a lingua galega 137
M DORES FERNNDEZ LPEZ
Raiola. Proxecto educativo e proxecto lingstico 143
BEATRIZ GARCA TURNES
Planifcacin lingstica e proxecto educativo: o CEIP de Quintela de
Moaa 151
BELN ESCARIZ FERRN E ISABEL VZQUEZ ROSALES
7
LI MI AR
En novembro de 2009 desenvolvronse por vez primeira as Xornadas Educacin
e linguas en Galicia. As comisins de normalizacin lingstica da Facultade de
Ciencias da Educacin e da Escola de Formacin do Profesorado da USC organi-
zronas co fn de promover un espazo de refexin sosegado desde as perspectivas
poltica, acadmica e escolar, dado o contexto de confrontacin exacerbada sobre
o funcionamento lingstico do sistema educativo e sobre o papel social da lin-
gua galega que se estaba producindo na sociedade galega naqueles momentos de
mudanzas polticas e normativas. O xito da experiencia das propias xornadas
as como a boa acollida da publicacin posterior a que deron lugar, animaron
Comisin de Normalizacin de Ciencias da Educacin a continuar organizando
unhas xornadas que contribusen refexin sobre o papel da escola e dos profe-
sionais da educacin na normalizacin lingstica e mellora da formacin dos
futuros mestres e mestras dos diversos niveis educativos nesta materia.
En 2010 o clima de confrontacin antedito non s non cedera, senn que se avi-
vara coma o lume coa nova norma que vira a derrogar o Decreto 124/2007, que
regulaba o uso e a promocin do galego. Crase que contravia o Plan de Normali-
zacin Lingstica aprobado por unanimidade no Parlamento de Galicia en 2004,
rachando deste xeito o consenso que ata daquela presidira as modifcacins legais
en materia de normalizacin lingstica.
A limitacin por vez primeira do espazo, tanto cuantitativo como cualitativo,
que se lle reservaba ao galego como lingua vehicular na nova norma o Decreto
79/2010 para o plurilingismo, foi longamente tratada en toda a sociedade e
nos medios de comunicacin. Porn, analizronse en menor medida outras no-
vidades, como a eliminacin do termo normalizacin do novo texto legal e o
ridculo campo de traballo autonmo que se lles ofreca aos centros hora de
8
Educacin e linguas
en Galicia
planifcaren os seus obxectivos lingsticos en funcin das caractersticas de cada
escola e da sa contorna.
Por outra banda, no mes de xuo de 2010 comezaran a chegar aos centros de in-
fantil que botaran a andar aulas de inmersin en galego, ordes estritas por parte da
Inspeccin educativa para que puxesen fn a esta experiencia piloto que abeirara
accins para potenciar o ensino en lingua galega no segundo ciclo de educacin
infantil en contextos castelanfalantes e sempre co requisito do apoio expreso de
pais e nais.
Neste contexto, o comit organizador quixo, en primeiro lugar, reivindicar nas
xornadas a funcin normalizadora da escola no marco do modelo lingstico ac-
tual, refexionando sobre as diferentes concepcins que se poden acubillar tras
este termo. En segundo lugar, refexionar sobre o decisivo papel que cumpren cen-
tros e profesionais do ensino hora de planifcaren un proceso de normalizacin
lingstica adaptado realidade dos centros e de cadanseu contexto social. Final-
mente, tamn nos pareceu axeitado avaliar a experiencia das lias de galego en
infantil e valorar o traballo comprometido que escolas e mestras desenvolveran
para poder implantalas, convencendo coa sa profesionalidade a pais e nais, mes-
mo sen practicamente apoio institucional.
O comit organizador arrequentouse coa inestimable presenza de Valentina
Formoso e Mercedes Queixas, profesoras coecidas e valoradas polo seu traba-
llo incansable, valente e comprometido coa normalizacin lingstica no mbito
educativo. O seu fondo coecemento da realidade escolar galega, das experiencias
normalizadoras mis innovadoras e suxestivas, as como da rede de profesionais
que as fan posibles, resultaron imprescindibles para poder poer caras, nomes e
apelidos nas xornadas.
A Universidade de Santiago de Compostela, a travs do seu Servizo de Normali-
zacin Lingstica e da Comisin de Normalizacin Lingstica da Facultade de
Ciencias da Educacin, organizou en novembro de 2010 as II Xornadas Educa-
cin e linguas en Galicia, orientadas aos seguintes obxectivos:
1 Valorar os plans lingsticos como ferramenta para a normalizacin lingsti-
ca dos centros escolares e da sa contorna.
2 Refexionar sobre o papel dos profesionais da docencia na planifcacin lin-
gstica escolar.
9
L i m i a r
Bieito Silva, XeSS RodRguez, iSaBel vaqueRo
3 Coecer experiencias de planifcacin lingstica escolar nos diferentes niveis
educativos e en contextos diversos.
4 Coecer a experiencia das lias de galego en educacin infantil.
Nesta publicacin ofrcense os relatorios presentados nesas Xornadas.
O primeiro eixo temtico tratado foi o da importancia da planifcacin lingstica
escolar e das mudanzas acontecidas nos ltimos tempos a nivel normativo.
O profesor da Facultade de Ciencias da Educacin da USC Bieito Silva enceta as in-
tervencins co seu relatorio A normalizacin lingstica e a aprendizaxe plurilinge
como metas escolares, no cal sublia o dobre papel que lle corresponde desempear
escola no marco da poltica lingstica galega: na sa vertente acadmica, formar a
cidadana no uso das linguas, asegurndolle os coecementos e as destrezas necesarias
para poder utilizalas na sa vida privada e pblica; na sa vertente cvica, contribur
ao compromiso co idioma propio de Galicia e, asemade, promover o aprecio pola
diversidade lingstica e polo coecemento doutras linguas.
Mercedes Queixas Zas, profesora do Instituto de Secundaria de Coristanco, analiza
as Mudanzas na planifcacin lingstica nos centros de ensino. O Decreto do
plurilingismo dende unha perspectiva crtica. Para a autora, a progresividade
de obxectivos normalizadores, o sustento na realidade sociolingstica e nos da-
tos, e o consenso poltico que supuxeron os decretos 247/1995 e, sobre todo, o
124/2007, para a planifcacin lingstica escolar, racharon coa promulgacin do
Decreto 79/2010 para o plurilingismo.
O segundo bloque temtico cntrase na anlise das denominadas lias de galego
en educacin infantil, unha experiencia levada adiante dende o ano 2007, prohi-
bida dende o Decreto do plurilingismo.
As profesoras Mercedes Queixas Zas e Valentina Formoso Gosende, dos institutos
de secundaria de Coristanco e Rianxo, detallan no seu relatorio A necesaria po-
tenciacin da lingua galega en educacin infantil nos contextos castelanfalantes,
os argumentos que posibilitaron a aparicin de aulas de infantil en lingua galega
as como as condicins que se requiran para a sa posta en marcha por parte dos
centros. Denuncian as autoras a desaparicin desta experiencia sen sequera ter
sido avaliada e valorada pola Consellara de Educacin.
Cinco profesores e profesoras (Jos Manuel Garca Yanes, Amelia Varela Villamor,
M Dolores Oubia Milln, Purifcacin Rodrguez Rodrguez) de centros de edu-
10
Educacin e linguas
en Galicia
cacin infantil situados en contextos sociolingsticos diversos correspondentes
Corua, Ourense e Cambados, as como o pai dunha nena que asistiu a unha
aula de galego en infantil (Xos Rodrguez), relatan como planifcaron e puxeron
en marcha a lia de galego dos seus centros, os atrancos e as facilidades con que
contaron; como se desenvolveu a experiencia e, o mis importante, como se al-
canzaban os obxectivos competenciais en galego e casteln que fxa o noso marco
legal para esta etapa educativa, poendo datos enriba da mesa.
O terceiro eixo temtico orientbase a poer de relevo a importancia da planifca-
cin lingstica no mbito escolar e de expoer experiencias de varios centros de
ensino de todos os niveis educativos non-universitarios, tanto pblicos como pri-
vados, e de contextos diversos. Artellouse mediante tres bloques, segundo a nfase
posta na orientacin dos proxectos lingsticos dos centros: a normalizacin do
propio centro, a normalizacin tamn da contorna social e a normalizacin como
proxecto educativo. As tres orientacins foron explicadas e analizadas en cadansa
introducin e posteriormente refectidas mediante os relatorios das prcticas pla-
nifcadoras das escolas e institutos.
A profesora Valentina Formoso subliou a necesidade de que a planifcacin lin-
gstica orientada normalizacin debe atender s problemticas especfcas da
lingua nos diferentes contextos, desear o lugar que se quere que ocupe o galego
no centro a curto e a longo prazo e orientar as actividades de normalizacin e
dinamizacin da lingua galega non s para a actividade propia do centro, senn
tamn para a comunidade (alumnado, profesorado e familias) que o conforma.
Os mestres Uxa Acua e Anxo Gmez amsannos das realidades educativas e
sociolingsticas diferentes: un centro de infantil e primaria dun contexto maio-
ritariamente galegofalante, como o de Aguio, e un centro que atende todos os
niveis educativos da ensinanza obrigatoria e est nun contexto mis castelanizado,
como o de Carral. Os proxectos normalizadores que nos presentan, deseados
polos equipos de dinamizacin e normalizacin lingstica, foron merecentes de
diversos premios de innovacin.
Pola sa banda, Francisco Veiga, do EDLG do IES de Melide, evidenciou que a
necesidade de coecer en profundidade o medio en que se acta, en relacin cos
proxectos de normalizacin lingstica orientados tamn contorna, implica un
traballo fno de descubrir as sensibilidades presentes entre a poboacin. Ademais,
defendeu a pertinencia de considerar o idioma como parte da armazn cultural,
11
L i m i a r
Bieito Silva, XeSS RodRguez, iSaBel vaqueRo
polo cal a accin normalizadora non debe centrarse s no lingstico, senn que
debe inserirse na normalizacin da nosa cultura.
Tres foron as experiencias relatadas neste segundo bloque de normalizacin que
non se limita ao centro educativo e sa comunidade, senn tamn vecianza
que non ten relacin directa coa escola mais que intervn noutros eidos da vida
da contorna.
Valentina Formoso, de novo, achegounos prctica do IES Flix Muriel, un centro
dunha vila, Rianxo, anda galegofalante, pero na cal enraizaron fondamente prexu-
zos lingsticos que o EDLG tenta vencer co seu proxecto normalizador, baseado na
recuperacin da toponimia, na valorizacin da cultura marieira propia da vila, nas
iniciativas conxuntas co sector empresarial e na participacin en proxectos europeos
en que o galego se presenta en p de igualdade con outros idiomas.
Os case vinte anos de actividade de FalaMelide, unha radio de mbito municipal
posta en marcha dende o IES de Melide, foron a cerna da intervencin da profe-
sora Zeltia Labraa. A programacin de FalaMelide responsabilidade directa
dos rapaces e rapazas do centro, que, deste xeito, non s adquiren competencias e
habilidades comunicativas, artsticas, sociais e cidads, senn que achegan a reali-
dade do instituto ao concello e tamn inversa, a realidade da contorna ao mbito
escolar, utilizando a lingua galega como vehculo natural desa osmose.
Finalmente, a profesora do IES de Moaa Pilar Ponte Patio reivindicou o papel
fundamental que poden desempear as novas tecnoloxas e as redes sociais para a
normalizacin lingstica, en tanto que lle transfren lingua galega unha imaxe
de modernidade e vigor hora de tecer relacins persoais. Presentou Mis Ns,
unha actuacin pedagxica colaborativa con fnalidade normalizadora iniciada no
curso acadmico 2009-2010 por seis centros de secundaria galegos, coa vantaxe de
que promove o uso da lingua galega nun contexto ldico e non exclusivamente
acadmico.
O derradeiro bloque, o da planifcacin lingstica como cerna fundamental do
proxecto educativo do centro, foi introducido pola profesora da USC Milagros
Couto Llamas, quen destacou que este tipo de concepcins non responden tanto
a mandatos normativos como a unha fonda vocacin de fornecer vida e calidade
ao ensino e presentou tres experiencias, correspondentes a centros pblicos e pri-
vados de contextos moi diferentes.
12
Educacin e linguas
en Galicia
Dores Fernndez, da ANPA da cooperativa Andaina, de Culleredo, explicou que
o proxecto lingstico de Andaina est explcito no seu proxecto educativo e que
todos os pais e nais o coecen no momento de enviarlles os seus fllos. Neste cen-
tro utilizan a inmersin lingstica en galego para que as nenas e nenos de tres ata
os dezaseis anos, procedentes do Concello da Corua, acaden iguais competencias
en galego e casteln. Ademais de normalizador, orintase cara ao plurilingismo,
introducindo progresivamente galego, casteln, ingls e francs.
Os case corenta anos de experiencia galeguizadora de Raiola, un centro de edu-
cacin infantil na parroquia do Castieirio, en Santiago de Compostela, respon-
den a un proxecto asentado non s no respecto polas caractersticas lingsticas do
seu alumnado inicial, senn tamn na importancia que se lles outorga s familias
e natureza e espontaneidade propias dos nenos, as como na actitude e na cali-
dade do seu profesorado, que lles transmiten a nosa lingua de maneira natural e
afectiva, segundo a presidenta da ANPA, Beatriz Garca Turnes.
Por ltimo, as mestras Beln Escariz e Isabel Vzquez defnen o CEIP de Quintela
de Moaa como unha escola galega, galeguizada e potenciadora da lingua e cul-
tura propias. O seu proxecto lingstico est integrado no proxecto educativo, de
tal xeito que a potenciacin da lingua galega transversal ao currculo, relacin
coa contorna mis prxima, ao uso das novas tecnoloxas, e ademais reforzouse
mediante un proxecto de innovacin que liga o galego coas emocins.
Grazas a cantos posibilitaron dun xeito ou doutro que estas actas das II Xornadas
saian a lume. Grazas a Valentina e a Mercedes pola sa entrega e sabedora. Grazas
a todos os profesionais que no mundo do ensino seguen pulando pola lingua ga-
lega con dedicacin, entusiasmo e sabedora malia todos os atrancos. Grazas aos
profesores e profesoras que nestas xornadas e nestas actas os representan.
13
A normalizacin lingstica e a aprendizaxe
plurilinge como metas escolares
Facultade de Ciencias da Educacin
Universidade de Santiago de Compostela
1. Normalizar: o que e para que?
As defnicins tautolxicas adoitan ser xogos verbais que non aclaran nada;
habera que dicir que non defnen, porque non establecen os lmites ou as estre-
mas do concepto, que ao que debe estar orientada calquera defnicin. E isto
o que sucede case sempre que empregamos a palabra normalizacin para refe-
rrmonos a procesos de recuperacin da lingua dun determinado territorio que se
viu desprazada por outra.
Cando se afrma que normalizar unha lingua signifca defender que sexa nor-
mal no seu territorio estase a botar man dunha frmula tautolxica que, certo
que implica unha determinada toma de postura, pero que non avanza moito na
xustifcacin nin tampouco na defnicin da meta que se propugna. Para que esa
toma de postura non sexa interpretada como simple revisionismo histrico cm-
pre apoiala en argumentos; e para que se poida trasladar ao debate poltico e social
necesario indicar cal a fotografa sociolingstica comunitaria que se defende. E
as das dimensins demandan claridade, se se pretende chegar a consensos sociais
que tean viabilidade e futuro.
No que toca s razns para defender medidas de restitucin social do idio-
ma galego pdese apelar a feitos histricos, ben identifcados nos estudos socio-
14
Educacin e linguas
en Galicia
lingsticos, que o levaron a unha marxinacin sistemtica, a unha situacin de
infravaloracin xeneralizada e a un devalo progresivo no seu uso. Pero, sendo
incuestionables os argumentos histricos, a reivindicacin do galego non pode
apoiarse simplemente na denuncia dun pasado inxusto, senn que se debe asen-
tar sobre indicadores do presente que delatan con contundencia esa mesma mar-
xinacin e que se manifestan, por exemplo, na imposibilidade de boa parte da
poboacin galegfona para vivir en galego dentro de Galicia ou na invisibilidade
case total deste idioma en certos mbitos do cotin. E isto, contra o desexo deses
cidadns, que non poden facer uso do dereito que se supn debera estar asociado
ao recoecemento legal do galego como lingua propia do pas.
Este o argumento: o galego non un idioma para conxugar en tempo pasa-
do, senn en presente e en futuro; non s est vivo malia as adversidades histri-
cas, senn que segue sendo idioma maioritario en Galicia, e existe un importante
corpo social que reclama o dereito a poder vivir nel e a que poidan seguir vivindo
nel as xeracins que vean detrs. Para manter esa bandeira e para que o concepto
de normalizacin lingstica sexa operativo, cmpre, como dixemos mis arriba,
defnir cal a meta lingstica que se propugna, contrastala con outras propostas
alternativas e mostrar disposicin a atopar espazos de encontro.
Con isto non se quere dicir que non existan en Galicia discursos sobre o papel
social das linguas. Aparecen nos programas dos partidos polticos, son obxecto de
tomas de postura nos medios de comunicacin, reprodcense en manifestos de
colectivos diversos, etc. Mesmo se pode afrmar que as linguas estn presentes de
mis no debate pblico, porque se lles traslada aos falantes a idea da inevitable
politizacin, de que un foco de confitos e, en ltimo termo, un problema.
Non reclamamos, polo tanto, a visibilidade do rudo, senn claridade e hones-
tidade nas formulacins, aceptacin de que unha cuestin polidrica, suscepti-
ble de perspectivas diversas e todas lcitas, e vontade para construr colectivamente
un proxecto en positivo. dicir, menos slogans dirixidos cohorte de adeptos e
mis argumentos; menos maniquesmo e mis tolerancia; menos apriorismos
ideolxicos e mis refexin cientfca. E, sobre todo, moita mis transparencia nas
posturas de cadaqun, para que a confrontacin se faga sobre ideas e non sobre
mitos ou pantasmas construdos s para despistar.
Este exercicio de facer explcitos os idearios lingsticos anda en boa parte
unha materia pendente en Galicia. Sintetizamos deseguido os que consideramos
mis relevantes:
a) Existe en Galicia unha ideoloxa proclive ao monolingismo en casteln,
anda que non se presente como tal e se agache baixo proclamas socialmente moi-
15
plurilinge como metas escolares Bieito Silva valdivia
to mis asumibles, como son a liberdade de opcin lingstica e o rexeitamento a
calquera medida orientada revitalizacin social da lingua galega.
un ideario tradicionalmente silente e seguramente minoritario, pero o fei-
to de que agrome cada vez que se toman decisins institucionais de discrimina-
cin positiva a favor do galego e atope eco en certos medios de comunicacin e
nalgunhas elites polticas e sociais, obriga a non consideralo residual. Que non
formule abertamente o seu obxectivo responde, sen dbida, a razns estratxicas
e de oportunidade, as como ao convencemento de que abonda cunha poltica
lingstica asentada sobre os piares liberais da non-intervencin para que o galego
avance indefectiblemente cara inanicin; dicir, que se converta nun problema
transitorio.
b) O Partido Popular, responsable da poltica lingstica de Galicia en case
todo o perodo autonmico, construu nos anos 90 a frmula do bilingismo
harmnico, para referirse tanto praxe poltica que exerca desde o goberno da
Xunta de Galicia como meta lingstica que propoa: o mantemento de das
linguas que supostamente fuan en liberdade e igualdade a nivel social, e sobre as
que, en consecuencia, se deba infur o mnimo posible para que esa situacin se
fose consolidando como aposta de futuro.
Trtase dun ideario orientado formalmente a un bilingismo social, pero
asentado sobre un diagnstico falso o do equilibrio sociolingstico- que non
deba ser sometido a medidas correctoras, o que levaba inevitablemente a afondar
na marxinacin da lingua minorizada. Un modelo de baixa intensidade que,
podera resultar interesante nunha aposta bilinge para os casos de mantemento
de linguas, pero que non parece tan acado cando se trata de recuperar linguas
sometidas a procesos de substitucin social (Lorenzo, 2008: 24).
No fondo, o resultado ao que leva este discurso non moi diferente do do
monolingismo en casteln, porque parte duns principios operativos moi seme-
llantes evitar o confito e garantir a liberdade individual- que supn fatalmente o
esmorecemento do idioma menos competitivo.
c) O discurso tradicional do nacionalismo poltico en Galicia o do mono-
lingismo social en galego, asentado nos principios da historia e da territoriali-
dade: o galego a lingua propia de Galicia e, polo tanto, debe ser o seu idioma de
identifcacin e representacin comunitaria.
Esta defensa dun monolingismo social en galego formlase como opcin
ideolxica, pero tamn como nica alternativa para garantir o futuro da lingua ga-
lega, porque se parte da hiptese de que calquera situacin de bilingismo social
confitiva, inestable e, en consecuencia, transitoria. O resultado fnal non pode
16
Educacin e linguas
en Galicia
ser mis ca a normalizacin da lingua propia do territorio, asumindo as funcins
colectivas e institucionais como tal, ou a sa substitucin polo idioma forneo.
O problema deste ideario est no seu contraste cunha realidade social na que
a poboacin non s cada vez mis bilinge, senn que non parece receptiva a
propostas que non abeiren dalgunha maneira esta situacin. dicir, un discurso
con slidos fundamentos histricos, pero moi pouco ligado aos cambios vertixi-
nosos que se produciron nas ltimas dcadas na relacin da sociedade galega coas
linguas.
d) En certo modo para intentar superar a fenda a que nos acabamos de referir,
obsrvase ultimamente un intento de articular un novo discurso no que, aceptan-
do unha realidade bilinge, se reclama un compromiso activo para frear o proceso
de substitucin galopante no que se atopa o galego.
Presntase baixo a frmula de bilingismo de recuperacin ou restitutivo
(Monteagudo 2009: 88) e dirxese fundamentalmente s franxas de bilinges habi-
tuais para reforzar os seus vnculos coa lingua galega. unha opcin que pretende
ser mis realista e pragmtica, debedora dun contexto lingisticamente complexo
e pouco proclive a radicalismos, pero que en todo o caso rexeita a neutralidade
dos poderes pblicos e reclama a intervencin decidida naqueles escenarios mis
dependentes deles, como son a administracin e a educacin.
Mis al do seu ideario, o relevante desta proposta que xorde desde mbitos
galeguistas e mesmo ligados ao nacionalismo poltico, o que signifca abrir unha
va alternativa ao discurso tradicional do monolingismo en galego que sempre se
defendeu desde ese espazo ideolxico
1
.
e) Finalmente, como resposta onda globalizadora que nos envolve, foise
abrindo camio o discurso do plurilingismo, anda pouco defnido e mesmo
con presupostos contraditorios, pero que pode funcionar como unha frmula
acada para inserirse nun mundo cada vez mis aberto, sempre que non se con-
fundan a dimensin comunitaria dos idiomas e a competencia individual dos
falantes neles.
Os fundamentos dunha proposta que propugne instalar o debate no mbito
do plurilingismo son fciles de ver e mesmo de aceptar: a desaparicin de fron-
teiras polticas na UE, o incremento dos intercambios e estadas no estranxeiro por
razns profesionais ou de estudos, a importancia crecente dos fuxos migratorios
e, superposto a todas estas formas de contacto interlingstico e intercultural, a
1 O que se pode considerar documento programtico foi presentado polo Instituto Galego de
Estudos Europeos e Autonmicos (IGEA) en novembro de 2010. Pdese consultar no seguinte
enderezo: <http://www.culturagalega.org/imaxes/docs/igea_informe_lingua2010.pdf>
17
presenza omnmoda e o impacto tan novidoso como espectacular das novas tec-
noloxas da informacin e da comunicacin.
Os receos que pode suscitar un discurso destas caractersticas non estn, pois,
na sa xustifcacin, senn unha vez mis nas metas, explcitas ou implcitas, que
se buscan. En primeiro lugar, que o plurilingismo se formule como un obxectivo
educativo (capacidade para valerse de varias linguas) ou social (presenza e uso
efectivo de varias linguas dentro de Galicia); e, como derivacin do anterior, que
se utilice como pretexto para afondar na subordinacin do galego ou se aproveite
para afrmar este idioma como lingua propia do territorio e como baseamento
desa construcin competencial en varias linguas.
Como toma de postura persoal fronte a esta diversidade de discursos, ns en-
tendemos que o proxecto lingstico colectivo que necesita Galicia se debe articu-
lar arredor desa frmula recentemente cuada do bilingismo de recuperacin,
que aposte, ademais, abertamente por un saber facer plurilinge e por un com-
promiso tico e ecolxico coa diversidade lingstica. Desde este punto de vista,
os obxectivos mis perentorios relacionados coa lingua galega seran a) reverter
a desgaleguizacin interxeracional, b) revitalizar a sa presenza social especial-
mente no eido do lecer infantil e xuvenil- c) convertela en idioma habitual da vida
pblica e d) avanzar cara a esa meta irrenunciable de poder vivir en galego. Pero
este itinerario regaleguizador non implica condicionar a opcin lingstica indi-
vidual, restrinxir o dereito a vivir en casteln de quen o desexe, non aceptar que
este idioma forma parte de Galicia ou renunciar adquisicin de competencias
plurilinges.
Todo isto signifca que hai que partir inevitablemente dun novo concepto de
complementariedade lingstica (Nadal, 2007: 133) que supere o tradicional es-
quema diglsico e dependente, pero que permita integrar a defensa do idioma
histrico de Galicia nunha realidade obxectivamente bilinge que, sa vez, debe
inserirse nun puzzle plurilinge. o que noutras ocasins denominamos pluri-
lingismo inclunte construdo a partir do galego (Silva, 2008 e 2010), que se
debera marcar como ideal colectivo a nivel social e escolar.
2. o papel da escola Na NormalizaciN liNgstica. iNstrumeNtos e
modelos
A presenza de varias linguas nun mesmo territorio est sometida a dinmicas
movidas por factores diversos e s veces contraditorios; uns relacionados con va-
lores mercants (poder, utilidade, status...) e outros con tomas de postura afectivas,
18
Educacin e linguas
en Galicia
identitarias ou ecolingsticas. Cmpre coecer estas dinmicas e os elementos
que as condicionan en profundidade e con rigor para propoer medidas conse-
cuentes; pero o que non poden utilizarse como pretextos para a inaccin. Unha
situacin de contacto entre linguas constite un nicho ecolingstico, un espazo
de coexistencia e, en ocasins, de confito, no que poden intervir as polticas lin-
gsticas (Calvet, 2001) e, polo tanto, o diagnstico non debe servir para a simple
constatacin dunha realidade, senn para intervir sobre ela con base cientfca.
Aceptar isto un presuposto bsico para entender o que est a suceder hoxe
coas linguas a nivel mundial e local, e para non deixar que a tensin que estamos
vivindo entre uniformidade e diversidade se acabe resolvendo simplemente por
principios darwinistas ou utilitaristas. O papel social dos idiomas e os comporta-
mentos lingsticos dos falantes non son aspticos, inocentes ou incondicionados;
non o son mesmo en situacins monolinges, pero moito menos en contextos de
bilingismo social profundamente desequilibrado como o galego. E se isto as,
non s lcito que as institucins e os poderes pblicos intervean, senn que
a sa obriga e a sa responsabilidade. A fn de contas, unha das xustifcacins
bsicas das maquinarias estatais est na sa achega preservacin do patrimonio
colectivo e cohesin da cidadana arredor duns valores que se entende que paga
a pena asegurar.
Se concordamos nisto, os interrogantes que hai que resolver a continuacin
son dous: cales son os mbitos nos que pode/debe intervir a poltica lingstica,
e que papel lle corresponde en concreto escola e de que instrumentos dispn.
Non nos pararemos no primeiro, porque non o obxecto desta contribucin.
Digamos simplemente que non se pode seguir incidindo no erro de identifcar
poltica lingstica con poltica lingstica escolar, porque isto signifca trasladar
unha responsabilidade xeral e colectiva a un mbito social moi especfco e, en
ltimo termo, apostar polo fracaso. Felizmente, anda que cunha inxustifcable de-
mora de mis de das dcadas, hoxe dispoemos dun Plan xeral de normalizacin
da lingua galega (Xunta de Galicia, 2004) que fai un diagnstico da situacin nos
distintos sectores nos que se organiza a vida dos cidadns, formula obxectivos en
cada un deles e propn medidas concretas para acadalos. Un Plan que, ademais,
ten a vantaxe de que foi aprobado por unanimidade no Parlamento de Galicia.
No que toca escola, unha vez aceptado que non ten por que asumir en exclu-
siva unha cuestin que reborda o seu espazo de actuacin nin tampouco capaci-
dade para resolvela de maneira illada, hai que afrmar con contundencia que neste
cometido ten unha responsabilidade indiscutible e un papel fundamental. E teno
nas das dimensins a acadmica e a social- que se poden diferenciar neste tema:
19
capacitar a cidadana para o uso das linguas, asegurndolle os coecementos e as
destrezas necesarias para poder valerse delas no seu quefacer privado e pblico,
e contribur a unha identifcacin, sen prexuzos nin chauvinismos, co idioma
histrico de Galicia e, ao mesmo tempo, promover o aprecio pola diversidade
lingstica e polo coecemento doutras linguas.
Os dous son obxectivos cos que se debe comprometer o sistema educativo; o
primeiro porque alude a saberes que sempre se asociaron vida escolar, anda que
cada vez estean mis condicionados por factores extraescolares, e o segundo por-
que a responsabilidade da escola non remata na instrucin acadmica dos apren-
dices, senn que abrangue tamn a sa educacin en valores comunitarios. E, para
abordar estes obxectivos, dispn de dous instrumentos: un, pedagxico-didctico,
referido aos procedementos utilizados no ensino e aprendizaxe escolar das lin-
guas, e outro, de planifcacin lingstica, que se concreta nas disposicins para o
uso das linguas dentro do mbito escolar, especialmente no desenvolvemento das
materias non lingsticas. Os dous son fundamentais, pero a temtica que aqu
nos compromete obrganos a centrarnos no segundo.
2.1. Os modelos lingsticos escolares en Espaa
Para defnir un modelo lingstico escolar hai que ter en conta os obxectivos
que se buscan, pero tamn o contexto sociolingstico, a relacin que teen coas
linguas os aprendices e as caractersticas estruturais dos cdigos en cuestin. A
combinacin deste conxunto de factores pode dar lugar a propostas diversas, in-
cluso dentro dun mesmo marco poltico que dependa dunha lexislacin bsica
comn, como o caso espaol.
Os obxectivos das polticas lingsticas escolares desenvolvidas nos territorios
do Estado espaol con das linguas ofciais son, na sa formulacin legal, moi
semellantes. Podmolos sintetizar da seguinte maneira: acadar unha competencia
bilinge equiparable nos dous idiomas e contribur normalizacin das linguas
propias deses territorios.
As outras variables que interveen na defnicin do modelo manteen algns
trazos comns, pero mostran diferenzas de certa importancia. No que toca aos
contextos sociolingsticos, todos coinciden en que as linguas autctonas estive-
ron cubertas durante moito tempo polo casteln como nico idioma ofcial e ins-
titucional, pero o grao de subordinacin lingstica que se xerou foi moi distinto,
o que tamn fxo que os comportamentos dos falantes manifesten distinto grao
de dependencia. A relacin dos aprendices co casteln pode ser relativamente se-
20
Educacin e linguas
en Galicia
mellante, no sentido de que a sa prevalencia social fai que todos tean contacto
con el, pero difre bastante no que se refre s outras linguas, porque estn ausentes
da vida extraescolar de moitos deles. Finalmente, a proximidade estrutural entre o
galego ou o cataln e o casteln facilita unha intercomprensin que non posible
co uscaro, cuestin que obrigado ter en conta no momento de formular os co-
rrespondentes modelos.
Partindo, pois, dun marco xurdico comn e duns obxectivos semellantes,
pero atendendo a estes factores lingsticos e sociolingsticos matizadamente dis-
tintos e tamn a un diferente compromiso coas linguas que se pretende normali-
zar, as comunidades ofcialmente bilinges do Estado espaol defniron modelos
lingsticos particulares para os seus sistemas educativos:
a) No Pas Valenciano e no Pas Vasco optouse por frmulas de separacin lin-
gstica, ofertando varios modelos alternativos entre os que as familias poden escoller.
O modelo do Pas Valenciano parte da diferenciacin xeogrfca entre dous terri-
torios lingsticos -un de fala castel e outro de fala catal / valenciana-, sendo este o
criterio para decidir o idioma do primeiro ensino, anda que despois permite frmulas
diversas. Na realidade a nica zona verdadeiramente bilinge a que ten como lingua
histrica o valenciano, na que coexisten programas de inmersin neste idioma para
castelanfalantes, programas de ensino en valenciano para alumnado maioritariamen-
te desta lingua e programas de incorporacin progresiva para alumnado diverso. Na
zona historicamente castelanfona o ensino en casteln, anda que se os pais o acep-
tan, poden aplicarse tamn os outros programas (Torr, 2005).
Os niveis acadados por este sistema na implantacin de ensino bilinge son
limitados e, malia que algns o consideran case unha oferta carta, est a recibir
crticas desde sectores moi diversos.
A situacin no Pas Vasco est condicionada por dous factores: a distancia en-
tre os dous idiomas ofciais e a escasa permeabilidade bilinge que se d en parte
da sa xeografa, que fai que moitos estudantes tean escaso contacto co uscaro.
Isto levou a que desde o comezo da etapa autonmica se ofrecesen tres modelos
diferentes: un co casteln como lingua vehicular e materia de uscaro (modelo A),
outro cun protagonismo vehicular semellante das das linguas (modelo B) e un
terceiro con ensino en uscaro e materia de lingua castel (modelo D).
A evolucin desde hai xa case tres dcadas mostrou unha perda progresiva de
protagonismo para o modelo A e un aumento constante do D, que na actuali-
dade claramente dominante. Na seguinte grfca pdese comprobar a variacin
sufrida polos tres modelos nos dez ltimos anos.
21
Grfca 1: Evolucin dos modelos vascos
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
2000-01 2009-10
Modelo A
Modelo B
Modelo D
Fonte: EUSTAT e Departamento de Educacin, Universidades e Investigacin. Goberno Vasco
interesante tamn observar a sa distribucin por etapas educativas. Os da-
tos recollidos na seguinte tboa, referidos ao curso 2009-2010, mostran como o
uscaro domina en todos os niveis, pero de xeito mis destacado nas primeiras
etapas de ensino.
Cadro 1: Distribucin dos modelos por etapa educativa (curso 2009-2010)
Modelo A Modelo B Modelo D Outros
Infantil 4,4 23,9 71,2 0,5
Primaria 8,3 29,2 61,8 0,7
ESO 17,1 28,1 54,1 0,7
Bacharelato 45,1 1,6 52,6 0,7
Total 12,7 24,7 61,9 0,7
Fonte: EUSTAT e Departamento de Educacin, Universidades e Investigacin. Goberno Vasco
As razns deste incremento na demanda do modelo en uscaro estn na cons-
tatacin de que a nica maneira de responder con certas garantas demanda legal
de competencia semellante nas das linguas ofciais que o ensino funcione no
idioma minorizado. Unha investigacin realizada no ano 2005 con alumnado de
4. da ESO para comprobar cantos estudantes superaban o nivel B2 en uscaro de
acordo co Marco comn europeo de referencia para as linguas, deu os seguintes
resultados (Sierra, 2005):
alumnado do modelo A: non superou ningn a proba piloto realizada en
dous centros considerados da elite neste modelo
alumnado do modelo B: 32,6%
alumnado do modelo D: 68%
22
Educacin e linguas
en Galicia
b) En Catalua, nas illas Baleares e en Galicia existe un modelo nico no que
se escolariza o conxunto de estudantes de cada un deses territorios. Flase, por iso,
de modelos de conxuncin lingstica, fronte aos de separacin ou segregacin do
Pas Valenciano e do Pas Vasco.
Con todo, estes modelos de conxuncin teen fundamentos distintos, porque
os responsables da poltica lingstica nesas comunidades fxeron unha lectura di-
ferente da situacin sociolingstica dos seus territorios, da condicin de linguas
propias que recoece a lexislacin para o cataln en Catalua e nas illas Baleares
e para o galego en Galicia, as como das medidas que cumpra tomar para resta-
blecer o seu uso social e para garantir a competencia bilinge dos estudantes. Todo
isto deu lugar a modelos bastante diferentes
2
:
En Catalua asumiuse desde o principio que o cataln, como lingua propia,
deba ser o idioma primeiro e principal do seu sistema educativo. As frmulas para
garantilo nos primeiros anos de escolarizacin, que son os mis problemticos,
foron das: o alumnado de fala catal recibe o ensino na sa L1 e o de fala castel,
na L2, a travs de programas de inmersin lingstica. Nos dous casos, polo tanto,
a norma que os nenos se escolaricen en cataln, se ben coa atencin pedagxica
extraordinaria que demandan os programas de inmersin por se desenvolveren
nunha lingua distinta da que falan os aprendices.
Nas illas Baleares optouse por un modelo bilinge con presenza do casteln
e do cataln, pero cuns mnimos obrigatorios neste ltimo para intentar compen-
sar a desvantaxe social na que se atopa. un modelo de mantemento da lingua
propia e de enriquecemento na segunda lingua, que deixa bastante marxe pla-
nifcadora aos centros para se adaptaren aos seus contextos especfcos e que, en
consecuencia, se pode materializar en proxectos lingsticos bastante diferentes.
As disposicins que regulan o uso das das linguas ofciais son moi parecidas s
que aparecan no Decreto 124/2007 de Galicia.
Dentro da mesma flosofa de conxuncin ou integracin lingstica, o mode-
lo galego construuse arredor dos seguintes principios: primeiro ensino na lingua
materna, con medidas compensatorias para adquirir o outro idioma; uso vehicu-
lar das das linguas ofciais, con frmulas variables en porcentaxes e mnimos, e
planifcacin nos centros escolares para decidir sobre a lingua das materias non
fxadas legalmente. Estes principios fronse concretando de maneira un pouco
2 Non posible entrar no detalle de cada un destes modelos e moito menos nas variacins que su-
friron desde a sa implantacin na dcada de 1980. Indcanse s os seus trazos mis xerais (para
o caso de Galicia, ver Silva 2008b e 2010).
23
diferente nas distintas normas, avanzndose progresivamente nos mnimos recla-
mados para o galego, que no Decreto 124/2007 quedaron fxados no 50%.
A aprobacin do Decreto 79/2010, sen rachar formalmente con eses princi-
pios, incorpora outros condicionantes que fan que o resultado sexa moi diferente:
a decisin sobre o idioma da educacin infantil tmase a partir da informacin
facilitada polas familias sobre a lingua inicial dos nenos; establcense por primei-
ra vez materias que se deben impartir en casteln no ensino primario e secunda-
rio; fxase de maneira rxida un 50% para cada unha das linguas ofciais, co que a
marxe planifcadora dos centros practicamente desaparece, e formlase unha meta
plurilinge a medio prazo na que galego, casteln e unha lingua estranxeira tern
un protagonismo semellante como instrumentos do ensino.
Neste rpido repaso aos modelos lingsticos escolares que funcionan nas co-
munidades bilinges de Espaa interesa subliar varias cousas:
Que as diferenzas que mostran se deben a que os contextos lingsticos
non son homoxneos, pero, sobre todo, a que os grupos polticos que os pro-
moven ou promoveron se sitan en distintas ideoloxas lingsticas: nalgunhas
comunidades hai un compromiso moi claro coa normalizacin do idioma propio
do territorio e noutras este compromiso moito mis tpedo.
Que a situacin non se pode considerar estabilizada en ningn sitio. O
debate lingstico est a vivir o momento mis tenso do perodo democrtico en
todo o Estado e as polticas lingsticas responden cada vez mis a opcins parti-
darias e menos a consensos colectivos.
En Galicia comprobouse nas tensins xeradas nos momentos previos s
ltimas eleccins autonmicas, nos cambios lexislativos que aprobou o novo go-
berno da Xunta no ltimo ano e na forte confrontacin social que os acompaou.
No Pas Vasco, en vista da evolucin que seguiron os distintos modelos, o partido
poltico que gobernou esa comunidade ata 2009 tia o proxecto de unifcalos nun
nico no que a presenza do uscaro fose dominante, pero o cambio de goberno
anulou esa posibilidade. En Catalua, onde o modelo de inmersin vn funcio-
nando desde o comezo da etapa autonmica como alternativa para a integracin
dos que non falan cataln, aparecen acoto intentos de deslexitimalo, especial-
mente por va xudicial e con iniciativas promovidas moitas veces desde fra. E,
con maior ou menor virulencia en funcin das circunstancias polticas, esta a
situacin en todas as comunidades con das linguas ofciais, porque, no fondo,
hai unha forte resistencia a aceptar o que din os seus estatutos de autonoma: que
o galego, o cataln ou o uscaro sexan de maneira efectiva os idiomas propios dos
seus respectivos territorios.
24
Educacin e linguas
en Galicia
Que a esa tensin ideolxica entre o casteln e as outras linguas se enga-
diu nos ltimos tempos a cuestin dos idiomas estranxeiros, e, en concreto, das
frmulas escolares que se deben activar para responder demanda dunha compe-
tencia satisfactoria neses cdigos.
O tema , sen dbida, relevante, porque a sociedade aberta na que vivimos
esixe competencias plurilinges e, especialmente, o dominio dun cdigo franco in-
ternacional. Pero nesta enxurrada de globalizacin estanse a esquecer ou confundir-
moitas cousas: a) que o emprego dunha lingua estranxeira para o ensino-aprendizaxe
doutras materias axuda a desenvolver a competencia nese idioma, pero que existen
outros instrumentos menos problemticos que non se estn a atender, como a re-
novacin na didctica das linguas; b) que ese uso vehicular ten que se planifcar con
garantas para que o aprendiz poida aproveitar os seus benefcios, o que implica ca-
pacidade lingstica e pedagxica do profesorado, pero tamn unha competencia
idiomtica bsica dos aprendices; c) que non se poden confundir os roles sociais e,
polo tanto, tampouco escolares dos distintos idiomas; d) que a presenza escolar das
linguas cumpre distintas funcins: en todas, a comunicativa, pero noutras, a maiores,
a identitaria e a de reforzo valorativo; e) como consecuencia de todo o anterior, que o
emprego das diferentes linguas como instrumentos curriculares non se pode producir
desde as mesmas idades, de forma indiscriminada e como un feito natural en todos os
casos e na mesma medida.
2.2. A normalizacin do galego nunha perspectiva plurilinge
En coherencia con todo o anterior, a nosa aposta pola normalizacin do gale-
go insrese nunha defensa da diversidade e nun compromiso cun plurilingismo
inclunte que non estableza confitos de incompatibilidade entre ser competentes
en varias linguas, mostrar aprecio por todas elas e sentirse membro dunha comu-
nidade cunha lingua histrica singular. Esa meta colectiva que formulamos para
o conxunto da poboacin escolar, e que debe contribur de xeito fundamental o
sistema educativo, tradcese nos seguintes obxectivos:
a) Identifcacin co galego como cdigo histrico de Galicia e patrimonio
colectivo.
b) Valoracin do casteln como instrumento cultural e de comunicacin
profundamente asentado en Galicia.
c) Capacidade para valerse do galego e do casteln con correccin e adecua-
cin en calquera situacin comunicativa.
d) Dominio funcional dunha lingua estranxeira con dimensin internacio-
nal para resolver tarefas da vida coti.
25
e) Ampliacin da competencia plurilinge a outros cdigos, entre os que se
debe potenciar o portugus, tanto por vnculos histricos como por razns prcticas.
f) Aprecio da diversidade lingstica e cultural, comezando pola representa-
da pola dos inmigrantes residentes na contorna.
Pero estes obxectivos non se formulan nun marco abstracto, senn nun con-
texto sociolingstico cunhas caractersticas determinadas que se defne por indi-
cadores como os seguintes:
Unha diferenza de status moi forte entre o galego, o casteln e a lingua
estranxeira que ocupa de maneira case absoluta o sistema educativo (o ingls).
Unha presenza especialmente defcitaria do galego nos mbitos mis in-
fuentes e mis prximos infancia e mocidade.
Unha profunda desgaleguizacin familiar, que se manifesta nunha perda
acelerada na transmisin interxeracional deste idioma.
Unha competencia desequilibrada en galego e casteln, como resultado
da situacin recesiva e prevalecente na que estn, respectivamente, a nivel social
eses idiomas
3
.
Estes indicadores debuxan, polo tanto, un escenario de minorizacin para o
galego que cmpre ter en conta para poder abordar con xito os obxectivos que se
pretenden acadar. Son uns factores de contexto lingstico e socioeducativo que
presentan unha realidade paradoxal: a lingua que historicamente identifca a Ga-
licia e que deba ter unha presenza social dominante un cdigo moitas veces
invisible, ausente da vida extraescolar dos estudantes, de escasa utilidade nas sas
interaccins e, en consecuencia, prescindible.
No momento de formular o modelo mis acado para chegar aos obxectivos
comunitarios que se sinalaron mis arriba necesario, pois, partir desta realidade,
porque ignorala ou situarse nunha flosofa de bilingismo asptico equivale a
apostar por competencias lingsticas diferentes e afondar na subordinacin do
galego. Un modelo lingstico escolar orientado por eses obxectivos e consecuente
cos factores que acabamos de sinalar entendemos que se debe asentar nos seguin-
tes principios:
a) O galego debe ser a lingua inicial e principal do ensino, porque s desta ma-
neira se pode compensar a sa situacin de minorizacin social.
3 Unha recente avaliacin realizada polo Instituto de Ciencias da Educacin da Universidade de
Santiago de Compostela con alumnado de 4. da ESO (Silva, 2010) demostra que a competencia
en galego inferior que en casteln, pero, ademais, que o alumnado galegofalante ten unha com-
petencia moi homoxnea nas das linguas, mentres que o castelanfalante mostra un dominio moi
superior do casteln ca do galego.
26
Educacin e linguas
en Galicia
b) Cmpre reivindicar a frmula da inmersin lingstica. O contexto galego,
tanto pola proximidade estrutural entre as das linguas ofciais, como pola
permeabilidade sociolingstica, dos mis indicados para poer en marcha
programas deste tipo para castelanfalantes.
c) O casteln tamn debe ser vehculo do currculo, pero a sa prevalencia social
non esixe a mesma prioridade temporal e o mesmo protagonismo ca o galego.
d) A utilizacin das linguas estranxeiras como instrumentos do currculo pode
ser unha estratexia indicada, pero graduando de forma axeitada o momento e
a maneira de introducilas.
e) Os centros educativos deben ter unha marxe signifcativa para elaborar proxec-
tos lingsticos adaptados s sas circunstancias concretas. S as se poden
resolver de xeito efcaz peculiaridades especfcas de carcter territorial, social
ou individual.
Un modelo lingstico elaborado baixo estes principios contribuir a formar
individuos orgullosos do seu pero respectuosos e abertos ao diferente, liberados
de prexuzos lingsticos ancestrais e receptivos diversidade, con capacidade para
facer un uso mis libre do galego e do casteln e, se se acompaa dunha reno-
vacin pedagxico-didctica, cunha mellora cualitativa da competencia noutros
cdigos engadidos. dicir, axudar a construr unha cidadana cun saber ser e
un saber facer plurilinge, pero asentada no galego e comprometida con el como
patrimonio colectivo.
3. NormalizaciN: NiN ttem NiN tab, uN compromiso cvico
A palabra normalizacin vnse utilizando desde hai moito tempo como re-
ferente clave dos discursos sociolingsticos xerados en contextos nos que a lingua
propia do territorio sufriu un proceso histrico de minorizacin. Un termo de uso
habitual no mbito cientfco, pero tamn amplamente socializado nos espazos
divulgativos e de accin. Moitas veces, un simple slogan ideolxico ou unha invo-
cacin obrigada en calquera proclama dirixida revitalizacin deses idiomas, o
que fxo que o obxectivo sociolingstico que agachaba dependese moito de quen
a utilizaba e da situacin comunicativa na que se produca o seu uso.
Tamn en Galicia sucedeu isto, e con efectos contraditorios: para algns segue
a ser unha palabra-gua que remite a unha meta irrenunciable, anda que sexa ut-
pica; para outros o seu sobreuso en contextos e con valores moi diferentes acabou-
na convertendo nunha voz ambigua ou mesmo baleira de contido; e, fnalmente,
hai quen, por refugar as connotacins de monolingismo social en galego co que
adoita asociarse, a considera unha palabra perigosa, incmoda e que convn evitar.
27
Isto ltimo o que sucede no actual Decreto 79/2010 para o plurilingismo no
ensino non universitario de Galicia, no que a palabra non aparece mis que para
referirse a normas legais que levan este nome (Lei de normalizacin lingstica,
Plan xeral de normalizacin da lingua galega); desaparece mesmo do instrumento
escolar creado para pular polo idioma: os equipos de normalizacin lingstica,
que, despois dun trnsito como equipos de normalizacin e dinamizacin lings-
tica, acabaron neste decreto convertidos en equipos de dinamizacin lingstica.
Pois ben, ns entendemos que nin ttem nin tab; nin obxecto mxico ao que
sometrmonos relixiosamente, nin palabra maldita. Algo moito mis simple: un
compromiso cvico coa nosa historia, coa construcin colectiva que mellor nos
defne como pobo. Un compromiso co idioma galego como ben comn, para non
sermos cmplices do seu esmorecemento e desaparicin; pero un compromiso
inserido na defensa explcita da diversidade lingstica e na aposta decidida polo
plurilingismo.
bibliografa
Calvet, L. J. (2001): I Coloquio Tres Espacios Lingsticos ante los Desafos de
la Mundializacin. Pars, en <http://www.campus-oei.org/tres_espacios/ico-
loquio.htm>
IGEA (2010): Por un proxecto de futuro para o idioma galego. Unha refexin es-
tratxica. En <http://www.culturagalega.org/imaxes/docs/igea_informe_lin-
gua2010.pdf>
Lorenzo Surez, A. M. (2008): A situacin sociolingstica do galego: unha lectu-
ra, Grial n. 179, pp. 19-31.
Monteagudo, H. (2009): Polo idioma galego. Argumentos para un debate cvico,
Grial n. 186, pp. 72-77.
Nadal Ferreras, J. M. (2007): Las 1001 lenguas, Barcelona, Editorial Aresta.
Sierra Orrantia, J. (2005): La competencia en euskera al acabar la enseanza obli-
gatoria. En Organizacin y Gestin Educativa (OGE), vol. 13, n. 4, pp. 32-34.
Silva Valdivia, B. (2008a): Plurilingismo a partir do galego. En Revista Galega do
Ensino n. 53, pp. 21-26.
Silva Valdivia, B. (2008b): Lingua e escola en Galicia. Balance e propostas de fu-
turo. En Grial n. 179, pp. 42-53.
Silva Valdivia, B. (2010): As linguas no sistema escolar de Galicia, en Educa-
cin e linguas en Galicia, en <http://dspace.usc.es/bitstream/10347/2247/3/
Educaci%C3%B3nLinguas_TdC01_b.pdf>
28
Educacin e linguas
en Galicia
Silva Valdivia, B. (dir.) (2010): Avaliacin da competencia do alumnado de 4 da ESO
nos idiomas galego e casteln. Servizo de Publicacins da Universidade de San-
tiago de Compostela.
Torr Ferrero, T. (2005): Una aproximacin a la situacin de los programas bi-
linges en el Pas Valenciano. En Organizacin y Gestin Educativa (OGE), vol.
13, n. 4, pp. 8-11.
Xunta de Galicia (2004): Plan xeral de normalizacin da lingua galega, en <http://
www.xunta.es/linguagalega/arquivos/PNL22x24_textointegro%29.pdf>
29
Mudanzas na planifcacin lingstica
nos centros de ensino. O Decreto do
plurilingismo
MeRcedeS queiXaS zaS
IES de Coristanco
Para educar un individuo fai falta unha tribo (Proverbio africano)
A lingua a chave que abre o mundo (Manuel Mara)
Deixamos de temer aquilo que se aprendeu a entender (Marie Curie)
Esta escolma de citas converteuse, para ns, en guas orientadoras do noso
traballo e refexin a respecto do eido educacin e linguas. Partillamos a idea
de que o futuro educativo-lingstico das novas xeracins non depende de algun
persoa, institucin ou goberno aillada e individualmente, senn da suma de
toda unha sociedade multiplicadora referencial, asumindo cadaqun as respon-
sabilidades que lle cmpren como axente educador que acte, consciente ou in-
conscientemente, de espello retrovisor que permita mimetizar hbitos e actitudes
positivas para o dominio lingstico da infancia e da mocidade. Porque existe
algo, acaso, mis socializador e interactivo, e polo tanto menos individualista,
que a lingua?
Concordamos, asemade, co fermoso verso do cualifcado como poeta nacional
galego, Manuel Mara, ao nos lembrar o aire fresco que supoen as linguas, ferra-
mentas osixenadoras para traspasarmos os muros da ignorancia, da pechazn, do
individualismo errtico e da muda intolerancia. E aproveitamos, asemade, para
non deixarmos pasar por alto as importantes leccins de marcada interculturali-
30
Educacin e linguas
en Galicia
dade con que nos precederon as xeracins mis antergas, na Idade Media ou nos
anos 20 do pasado sculo, exemplifcada nos vangardistas e mais na Xeracin Ns,
por citarmos algn exemplo de coecemento dunha Mitteleuropa anda hoxe ben
descoecida nos falares providentes de moitos aspirantes a lderes de pensamento.
E, fnalmente, acreditamos na sabedora da Premio Nbel de Fsica, Marie
Curie, apta tamn para o campo que aqu nos ocupa e convoca, a educacin e
as linguas, pois, vista dos acontecementos recentes, organizada e premedita-
damente convulsivos desde propsitos intereseiros polticos reaccionarios no
sentido pexorativo da expresin, como gustara de dicir unha parlamentaria es-
paola cuxo discurso aparenta sustentarse nunha mxima dialctica prxima
ao cum laude libertario para os dereitos individuais, nomeadamente os lings-
ticos, e que recentemente acuou a defnicin, propia doutrora, de identidade
galega cun matiz de natureza pexorativa que adobiaron o galego, lingua propia
e ofcial segundo o noso Estatuto de Autonoma (1981), ademais de minorizada
socialmente, segundo a mltiple e diversa bibliografa sociolingstica que se
consultar, dunha pesada carga de prexuzos alarmantemente negacionistas para a
propia lingua galega, e as sas manifestacin culturais msica, literatura, teatro,
audiovisual..., mais tamn de marcadores de estigmatizacin negativa para os
seus falantes, que provocaron a quebra de certa pax lingstica social, instalada
no respecto de acordos de mnimos que permitiron pequenos avances na apren-
dizaxe do idioma de noso na escola e mais a recuperacin de uso en mbitos at
non hai moitos anos totalmente vedados pola supremaca do casteln ou mesmo
por imperativo legal.
As pois, algn enredo confusionista provocou quen, xogando a baza do des-
coecemento dunha parte importante da sociedade galega, que anda segue a
ser maioritariamente analfabeta na sa propia lingua e tamn na sa literatu-
ra, cultura, historia poltica... porque non tivo o dereito a ser escolarizada nela,
acrecentou medos separatistas ou neoimperialistas? xulgando a lexislacin
lingstico-educativa aprobada polo goberno anterior, popularmente coecido
como o bipartito (2005-2009), desde a ptica dunha imposicin demod nunha
realidade-matrix cegadora que s nos poda conducir cara ao noso propio embi-
go e por humildes corredoiras, claro est!, renuncindomos nun exercicio de
egolatra pailaroca modernidade das autoestradas do coecemento. Porque, a
onde pretendemos chegar cun idioma pequenio, cativo, limitado a unha xeo-
grafa quilomtrica raqutica e desaparecido como lingua dos poderosos, mentres
desperdiciamos a lingua grande do Estado espaol, a lingua do poder visbel, a
irm maior independente que aprendeu a andar polo mundo?
31
Mudanzas na planifcacin lingstica nos centros de
ensino. O Decreto do plurilingismo Mercedes Queixas Zas
E chegados a esta altura, rememoramos a clarividencia da nosa admirada Ma-
falda: A medio mundo le gustan los perros, y hasta el da de hoy nadie sabe qu
quiere decir guau.
Apliquemos un simple exercicio de substitucin: guau por normalizacin, plu-
rilingismo ou inmersin lingstica, e perros por linguas, e valoremos o resultado. A
lingua galega ofrtanos unha frtil lexicografa e fraseoloxa para o resultado: lare-
tar, laricar, latricar, baduar, falar por falar, falar s toas, darlle lingua, botar a lingua
ao clareo, etc.
A respecto das linguas, quen isto agora escribe observa un discurso reiterada-
mente presente nos altofalantes-medios de comunicacin e na sociedade recep-
tora, a sa destinataria, a respecto da mxima consideracin cara diversidade
lingstica mundial, cara importancia e necesidade de adquisicin dunha com-
petencia lingstica plurilinge, cara inmersin lingstica como principal pro-
cedemento garantista de aprendizaxe doutras linguas, cara consideracin de que
para conseguir un bo dominio dunha lingua preciso dispor de contextos conver-
sacionais e de aprendizaxe que vaian moito mis al dunhas contadias sesins
lectivas ou mesmo da vital importancia, aseguradora do xito fnal, da exposicin
temper dos nenos e das nenas aprendizaxe de linguas.
Ora ben, todo este discurso politicamente correcto e modernsimo muda cando
nos referirmos ao contexto sociolingstico e educativo galego. E entn, a inmer-
sin lingstica en galego unha medida antipedagxica, para aln de discrimi-
natoria, que impedira a correcta aprendizaxe do casteln; a imparticin de certas
materias en galego non debe permitirse porque invalidara o correcto e homoxneo
proceso formativo do alumnado, quen nunca debe ser privado da liberdade su-
prema de eleccin, especialmente se nos referirmos ao mbito matemtico-cien-
tfco-tecnolxico, que o que conta de verdade nos currculos acadmicos, pois
o mbito humanstico complementario, xa se sabe!; o ensino na lingua galega
adoutrina un alumnado sectario, extremista e separatista porque un ente politi-
zado per se; o concepto de normalizacin lingstica obsoleto, caduco porque
aqu ya somos todos normales; aplicar un reforzo positivo para a recuperacin do
galego signifca privar de liberdade a sociedade galega e impo erlle unha vontade
antinatural, exercer un mtodo coercitivo contra a sociedade, etc.
Asemade, a comprensin lingstica adoita presentrsenos estratifcadora, isto
, o discurso da necesidade de aprender linguas estranxeiras acptase con benevo-
lencia se aplicamos a frmula reducionista x= linguas estranxeiras= ingls. Mais,
no entanto, muda perversamente se queremos ampliar o espectro do coecemen-
to a outras linguas estranxeiras, nomedamente o portugus lingua ofcial da UE
32
Educacin e linguas
en Galicia
de grande accesibilidade xeogrfco-lingstica para o pblico galego e mais as
linguas propias dun Estado plurilinge como o espaol, de xeito que en calquera
escola de idiomas pblica galega accedemos oferta de aprendizaxe de rabe ou
chins sen problema, mais totalmente invibel aprendermos cataln e uscaro.
Canto mis e mellor nos coeceriamos e respectariamos no Estado espaol de se
facer efectiva esta oferta lingstica!
1
Conclusin primeira: diversidade lingstica si, mais controlada e de acceso
restrinxido.
Semella que este xogo de despiste calculador, que converte o idioma galego
no malo deste captulo da historia que estamos a construr para contar no ma
e no pasadoma os tempos, aparenta unha vontade hipnotizadora a respecto da
inexistencia de planifcacin lingstica noutrora, cando non debemos esquecer
a inmensa aparataxe legal prohibitiva que acubillou a imposicin histrica do
casteln a custa da existencia das linguas propias viventes no Estado espaol, para
aln de normalizadas antes de acometer sobre elas un proceso colonizador: ga-
lego, uscaro e cataln. Vela o discurso transparente da Real Cdula de Aranjuez
(1768), no artigo VII: Mando que la enseanza se haga en lengua castellana don-
dequiera que se practique, cuidando de su cumplimiento las audiencias y justicias
respectivas. Ou, mis prximos a ns no tempo, cidadns e cidads do sculo
XX, aquela Real Orde de 1926 que recolla no seu artigo 1 que los maestros que
proscriban, abandonen o entorpezcan la enseanza del idioma ofcial en aquellas
regiones en que se conserva otra lengua nativa, sern sometidos a expediente, pu-
diendo serles impuesta la suspensin de empleo y sueldo; ratifcada no artigo 2:
en caso de reincidencia podr acordarse su traslado a otra provincia donde no se
hable ms que la lengua ofcial.
Afortunadamente, a lexislacin democrtica aps 1978 recoeceu a ofcialida-
de das linguas proscritas galego, uscaro e cataln e responsabilizou as autorida-
des pblicas da sa garanta de vitalidade e futuro. E, por suposto, sen a moeda de
cambio perversa da anulacin da outra lingua ofcial, propia das catro dcadas da
ditadura militar do xeneral Franco, o que invalida de pleno esa falacia tantas veces
reiterada de ahora es como antes, pero al revs.
1 En 2008 facase pblico un estudo da Fundacin de las Cajas de Ahorro (Funcas) que afrmaba
que o 49,7% dos espaois afrmaba non dominar ningunha lingua estranxeira; sobrancea no es-
tudo que non se tivese en conta o domino das linguas autonmicas nin do portugus, pois como
linguas estranxeiras s se consideraban o ingls e o francs.
33
Neste sentido, a planifcacin lingstica escolar da democracia estivo regula-
da, basicamente, polo Decreto 247/1995 e mais polo Decreto 124/2007
2
. Cmpre
lembrarmos que este ltimo foi un documento consensuado tamn, como sempre
aconteceu, entre as diferentes forzas con representacin parlamentar PP, PSdG e
BNG, malia descolgarse do acordo previo no momento da sa aprobacin o PP.
Un documento que naca para avanzar nun modelo lingstico-educativo que axu-
dase a superar aquel que, despois de doce anos de implantacin, estaba avaliado
como claramente insufciente para dar resposta consecucin de competencia lin-
gstica do alumnado en lingua galega, tal e como recolleu no seu da o informe-
-estudo do Consello Escolar de Galicia Evolucin e estado actual do sistema educativo
en Galicia (cursos 2002-2005), na epgrafe que analiza A lingua galega no sistema
educativo, que recoece un grao de fracaso inslito da lexislacin e confrma que
a situcin mis defcitaria para a lingua galega atpase na educacin infantil e na
educacin primaria, especialmente no primeiro ciclo, onde tamn signifcativa
a desproporcin no uso das linguas na aprendizaxe da lectura e da escritura, clara-
mente favorable ao casteln.
Este importante diagnstico como precedente refrzase e acrecntase con de-
talle moito maior no Plan xeral de normalizacin da lingua galega, aprobado en
2004 no Parlamento galego por unanimidade, como vinte e un anos antes o fora
a Lei de normalizacin lingstica, e cualifcado no prlogo do, naquela altura,
conselleiro de Educacin, Celso Currs Fernndez, en representacin das mesmas
siglas polticas que actualmente estn a gobernar a Xunta de Galicia, como de fto
na historia da nosa lingua. Un fto que o goberno do PP actual est a ningunear
vontade, cando non a desprezar apelando ao seu rango non de lei, mesmo por
quen, logo de participar activamente na Comisin Sectorial 2, ocupa no goberno
actual alta responsabilidade a respecto da planifcacin in praesentia e ad futurum
da poltica lingstica galega.
No sector 2 deste Plan xeral, centrado na educacin, familia e mocidade, unha
vez analizados os seus puntos fortes e dbiles, trzanse os obxectivos e grupos de
medidas precisos para dar resposta s defciencias, carencia ou eivas que estaban a
2 A evolucin da planifcacin lingstica galega escolar recente pdese resumir nos seguintes decre-
tos: a) Decreto 247/1995, do 14 de setembro, polo que se desenvolve a Lei 3/1983, de normali-
zacin lingstica, para a sa aplicacin ensino en lingua galega nas ensinanzas de rxime xeral
impartidas nos diferentes niveis non universitarios. b) Decreto 124/2007, do 28 de xuo, polo
que se regula o uso e a promocin do galego no sistema educativo. c) Decreto 79/2010, do 20 de
maio, para o plurilingismo no ensino non universitario de Galicia.
34
Educacin e linguas
en Galicia
frear a galeguizacin de todos os niveis do ensino educativo, tendo boa conta de
reparar feitos e datos incontestbeis como os seguintes:
1. A constatacin dunha competencia non equiparable en galego e en casteln,
con defciencias moito mis notables na primeira desas linguas.
2. Unha situacin social de desigualdade entre os dous idiomas, o que esixe me-
didas favorables ao galego para intentar conseguir ese equilibrio.
No curso actual 2010-2011 acaba de entrar en vigor o Decreto 79/2010 para o
plurilingismo no ensino non universitario de Galicia, de cuxa defnicin e mais
no seu desenvolvemento desaparece por primeira vez o concepto normalizacin e
mais a frase lingua galega para ceder un protagonismo exclusivo e nico a esoutro
vocbulo-caixn de xastre, plurilingismo, que deberemos dilucidar na sa lectura
interna.
Conclusin segunda: o decreto actual que regula a planifcacin lingstica no
ensino galego non fxa a atencin na progresin normalizadora para o galego nin
na oferta positiva que garanta a sa aprendizaxe na escola.
Unha conclusin esta que logo ratifcada no corpo do Decreto 79/2010 e que
deseguido tentaremos resumir:
1. Presntase unha incoherencia entre os deberes a que obriga Xunta de Galicia
a lexislacin superior autonmica e acordos parlamentares Lei de norma-
lizacin lingstica e Plan xeral de normalizacin da lingua galega, que se
citan na introducin como referentes, e os obxectivos de carcter pedagxico-
-lingstico segundo lexislacin estatal e autonmica a respecto da garanta
de aprendizaxe das das linguas ofciais no remate da educacin obrigatoria.
2. Reglase a obriga de imparticin da docencia de certas materias en lingua cas-
tel por primeira vez, o que implica a prohibicin para as impartiren os docen-
tes en lingua galega, mesmo naqueles contornos sociolingsticos en que esta
sexa a lingua inicial do alumnado.
3. Reglase a imposibilidade de continuar a empregar a lingua galega como vehi-
cular na aprendizaxe de matemticas, tecnoloxa e fsica e qumica, isto , o
mbito cientfco-matemtico-tecnolxico, que tradicionalmente via sendo
impartido maioritariamente en galego.
4. Ignrase o contexto sociolingstico real de cada centro e promvese unha
planifcacin horizontal e homoxnea para todo o pas, especialmente obvia-
do na etapa de educacin infantil, para o cal, en contornos castelanfonos,
35
nin sequera se garante un contacto mnimo coa lingua galega na escola para o
alumnado.
5. Limtase a vehiculizacin en lingua galega a materias de mbito humanstico,
de menor prestixio social, nun teito de mximos do 50% que non se cumpre
e que tendencialmente conducente a un mximo do 30%.
6. Permtese ao alumnado exercer a liberdade de elixir nas manifestacins oral e
escrita a lingua ofcial da sa preferencia, o que difcilmente pode axudar na
aprendizaxe da lingua minorizada, ademais de anular, con amparo dos mxi-
mos responsbeis educativos, a autoridade docente a este respecto.
7. Institese a opinin das familias mais s a respecto da cuestin lingstica
e ignorando a autonoma de xestin e organizacin de centros, as como a
propia profesionalidade dos e das docentes como o verdadeiro garante do
respecto pola liberdade de eleccin de lingua, includo no programa poltico
electoral de quen agora goberna. Consecuentemente, e como xa se comprobou
no inicio do curso actual, s se respecta a liberdade de eleccin para aquelas
familias que identifcan o casteln como lingua materna e non para as que
identifcan o galego, cando non son estas a maiora de non se sabe ben o que:
o grupo-aula, o nivel, o total da matrcula de educacin infantil...?
8. Recuprase a posibilidade de exencin da materia de lingua galega para alum-
nado procedente doutra comunidade autnoma ou pas estranxeiro durante
dous anos, herdada do Decreto do ano 1995 e desaparecida no do 2007. Non
parece pedagoxicamente xustifcbel que alumnado inmigrante, sen coece-
mento dunha ou das das linguas ofciais, sexa exento nunha desas linguas e
non na outra. Moito menos defendbel son aqueles casos de inmigrantes que,
ademais da casustica anterior, proceden de reas sociolingsticas francfonas
e non teen a oportunidade dunha exencin en ingls que a ningun parece
preocupar.
9. E mentres tanto, a realidade sociolingstica segue a ilustrarnos con datos pre-
ocupantes canto quebra da transmisin familiar, a reducin da instalacin
no galego como primeira lingua nas xeracins mis novas e ao seu uso oral,
cada vez mis residual nos mbitos urbanos e periurbanos, as como o escrito,
o que confrma que xa nin sequera o contorno social pode axudar a aprender
e/ou reforzar a lingua propia no caso de que no ambiente familiar dun neno
ou nena estea xa perdida. Ao tempo constatamos como a oferta de ocio, en-
tretemento e tecnoloxa discrimina moi maioritariamente a opcin de uso da
nosa lingua para o sector da infancia e adolescencia.
36
Educacin e linguas
en Galicia
Grfca 1: Lingua inicial en Galicia. Comparativa entre o MSG de 1992 e de 2004
0
10
20
30
40
50
60
Galego As das Casteln Outras
MSG-1992
MSG-2004
Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos dos Mapas Sociolingsticos de Galicia de 1992 e 2004
Grfca 2: Lingua inicial en Galicia segundo o hbitat de nacemento (2004)
0
10
20
30
40
50
60
70
<5000 5.001 -
10.000
10.001-
20.000
20.001-
50.000
>50000 fra de
Galicia
S galego
Mis galego
Mis casteln
S casteln
Outras
Fonte: Mapa Sociolingstico de Galicia de 2004
Grfca 3: Lingua habitual en Galicia. Comparativa entre o MSG de 1992 e de 2004
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
monolinge galego monolinge casteln bilinge
MSG-92
MSG-04
Grfca 4: Persoas que afrman non utilizaren nunca o galego nas cidades galegas en 1991 e en 2001
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
A

C
o
r
u
a

L
u
g
o

O
u
r
e
n
s
e

P
o
n
t
e
v
e
d
r
a

S
a
n
t
i
a
g
o

V
i
g
o

F
e
r
r
o
l

1991
2001
Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos dos Censos de Poboacin de Galicia de 1991 e 2001
37
Estes datos, no entanto, contrastan coa importante autovaloracin de mellora
da competencia lingstica nas catro destrezas bsicas: entender, falar, ler e escribir,
que sen dbida teen a sa gran xustifcacin no labor desenvolvido na escola nas
ltimas dcadas, nico lugar de encontro e aprendizaxe da lingua galega para un
sector cada vez maior da poboacin infantil e xuvenil, nomeadamente o asentado
en mbitos urbanos e periurbanos, ncleos de poboacin en medra continuada
nos ltimos anos a custa do abandono do medio rural, espazo ata agora de natu-
reza garantida galegofalante.
Grfca 5: Competencias autopercibidas en galego nunha escala 0-5.
Comparativa entre o MSG de 1992 e de 2004
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
Entender Falar Ler Escribir
MSG-92
MSG-04
Mais que tamn fundamentan principios bsicos da educacin bilinge e
plurilinge a respecto da competencia subxacente comn e da interdependencia
lingstica, segundo os cales a aprendizaxe desde a lingua minorizada non resta
coecemento para a lingua hexemnica nin outras propias do currculo escolar.
Grfca 6: Competencias autopercibidas en galego e casteln nunha escala 0-5.
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
4,5
entender falar ler escribir
galego
casteln
Fonte: Mapa Sociolingstico de Galicia de 2004
38
Educacin e linguas
en Galicia
Grfca 7: Competencias en casteln de alumnado de Galicia e de alumnado doutras comunidades
autnomas de varios cursos de primaria e de secundaria
0
2
4
6
8
10
12
14
4 EP 6 EP 2 ESO 4 ESO
Alumnado galego Alumnado doutras comunidades autnomas
Fonte: Luis M. Sobrado Fernndez (2008)
3
Grfca 8: Competencias en ingls de alumnado de Galicia e de alumnado doutras comunidades
autnomas de 2 curso da ESO
10,5
11
11,5
12
12,5
13
13,5
14
14,5
Alumnado galego Alumnado do resto do Estado
Fonte: Luis M. Sobrado Fernndez (2008)
Sen dbida ningunha, a aprobacin en solitario por parte do goberno actual
da Xunta de Galicia desta normativa, onde se algo presidiu o consenso foi o NON
plural e colectivo perante unha capacidade negociadora s de escaparate, que pro-
move un decreto entendido como prexudicial para o futuro da lingua galega como
lingua viva e de uso, obviando as partes directamente implicadas no seu desen-
volvemento e aplicacin, e mais ignorando aquelas chamadas ao dilogo real e
negociador de institucins referenciais no pas de noso, abriu xa un captulo ou
fenda na historia da educacin galega que o tempo xulgar vista de como se
3 Luis M. Sobrado Fernndez (2008), Avaliacin da calidade e innovacin dos centros educativos, Santia-
go de Compostela: Servizo de Publicacins e Intercambio Cientfco da USC.
39
produciron os acontecementos previos que agora, e de xeito resumido para adap-
trmonos aos lmites de espazo, tentaremos rememorar:
1. Forte contestacin social na ra e nos medios de comunicacin, visualizada
na masiva e reiterada concorrencia de milleiros de cidadns e cidads mani-
festantes nas ras de Compostela en tres ocasins 17 de maio de 2009, 18 de
outubro de 2009 e 21 de xaneiro de 2010 en contra da aprobacin deste de-
creto restritivo para a lingua propia e ofcial, o galego, as como das sucesivas
medidas negacionistas canto a uso e estatus para a lingua galega, que nos
ltimos tempos paseniamente, e sempre desde o acordo e o pacto, se foran
conseguindo.
2. Deslexitimacin do Decreto 79/2010 desde o momento da presentacin das
chamada Bases para o decreto do plurilingismo no ensino non universitario
de Galicia perante a Real Academia Galega, o Consello da Cultura Galega, o
Consello consultivo e mais o Consello Escolar de Galicia, que emitiron infor-
mes negativos. A propia anlise da RAG cualifca este Decreto 79/2010, nas
conclusins fnais, como inaceptable, inconsistente legalmente, irresponsa-
ble, insostible dende o rigor pedagxico e sociolingstico. Pola sa banda,
o Consello Consultivo de Galicia concle que o proxecto de decreto para o
plurilingismo no ensino non universitario de Galicia, resulta contrario ao
ordenamento xurdico.
3. Rexeitamento moi maioritario do Decreto 79/2010 por parte dos colectivos
e colexios profesionais, universidades, movementos de renovacin pedag-
xica, organizacins sindicais, asociacins de pais e nais e partidos polticos,
convertido en presentacin de mltiples recursos perante o Tribunal Superior
de Xustiza de Galicia por parte da propia Real Academia Galega, dos sindicatos
maioritarios do ensino CIG-Ensino, Fete-UGT, STG- e mais da Mesa pola nor-
malizacin lingstica.
4
4. Edicin dunha voluminosa bibliografa especfca sobre este decreto e mais
sobre o proceso global planifcado de desgaleguizacin, ou tamn chamado
lingicidio, mesmo desde a perspectiva de analistas xurdicos que declaran o
Decreto 79/2010 como un texto non legal, ao entender que viola o principio
de xerarqua normativa e desobedece o mandato legal de progresividade ema-
nado da Lei de normalizacin lingstica de 1983, para aln de vulnerar o
contido da lei antedita que no prembulo di desenvolver, e mais da Carta eu-
4 Recomndase visitar o sitio na Rede da Coordinadora de Traballadores/as da Normalizacin da Lingua
(http://www.ctnl.org/web/notic.php?ide=510) para acceder compilacin de entidades con posiciona-
mentos pblicos contrarios s Bases para a elaboracin do decreto do plurilingismo.
40
Educacin e linguas
en Galicia
ropea das linguas rexionais e minoritarias ratifcada polo Estado espaol en
2001, sendo presidente do goberno Jos M Aznar; asemade, insisten algns
xuristas en que este Decreto erra na formulacin de liberdade como argumen-
to para a escolla de lingua no ensino, o que implicar a ausencia de liberdade
ao saren da escola, tal e como recolle a senteza do Tribunal Constitucional
337/1994).
5
Finalmente, e a xeito de conclusin derradeira, deito aqu unha constatacin
de presente e un desexo de futuro.
A constatacin que anotamos que, do seguimento da xenreira e autoodio que
presidiu, co apoio incondicional dalgn medio de comunicacin, todo o proceso de
derruba irracional do Decreto 124/2007, aprobado polo goberno bipartito (PSdG-
BNG) presidido por Emilio Prez Tourio, e a implantacin do Decreto 79/2010, sen
tempo de refexin e avaliacin sobre os seus efectos educativos e lingsticos ao longo
do trienio de implantacin, podemos constatar o carcter incoherente da nova nor-
ma a respecto da traxectoria anterior, descontextualizador, homoxeneizante e lima-
dor de calquera posta en valor do principal sinal de identidade galego, arteiramente
regresivo, fomentador de prexuzos e anulador de estatus para o idioma galego, que
afrma responder a un nico obxectivo de compromiso electoral obviando toda clave
pedagxico-didctica e sociolingstica real.
Mais non podemos rematar sen reiterarmos o noso habitual convite socieda-
de galega, da que todas e todos formamos parte, desde un rol particular e indivi-
dual, mais sempre colectivamente proactivo, a afrontarmos este tempo educativo
desde unha miraxe de superacin coa forza da palabra e a razn da historia de
noso. Porque hoxe anda somos galegos grazas lingua galega que outros antes
se negaron a deixar destronar. O ma dos nosos fllos e das nosas netas, do noso
alumnado, tamn ser galego e en galego na medida en que ns o apreixemos nas
nosas bocas e nos nosos corazns, sen renuncias avergoadas nin claudicacins
cultivadas na ignorancia que outros procuran e fomentan.
5 VILLARES NAVEIRA, Lus (coord.) (2010): Estudos xurdicos sobre o Decreto para o plurilingismo, A
Corua: Laiovento.
41
A necesaria potenciacin da lingua galega
en educacin infantil nos contextos
castelanfalantes
valentina FoRMoSo goSende e MeRcedeS queiXaS zaS
IES Flix Muriel de Rianxo e IES de Coristanco
O 22 de xuo de 2007 a Direccin Xeral de Ordenacin e Innovacin Educati-
va, dependente da Consellera de Educacin, publicaba a convocatoria de accins
para potenciar o ensino en lingua galega no segundo ciclo de educacin infantil
en contextos castelanfalantes en centros educativos pblicos, que sera continuada
coa publicacin no DOG do 11 de outubro de 2007 da correspondente orde, di-
rixida consecucin dos mesmos obxectivos no caso de centros privados.
A flosofa de base, o contido deste proxecto pioneiro e os obxectivos que se pro-
curaban nacan dunha base o sufcientemente slida, consistente e rigorosa como
para comprenderen, por fn, as autoridades con responsabilidade directa en materia
de educacin, que o futuro da lingua galega resida, de xeito principal, anda que
non nico, na capacidade de colocar o idioma galego na contorna de comunicacin
e aprendizaxe dos nenos e nenas escolarizados na etapa infantil de 3 a 6 anos.
Para a base lexislativa lingstica cmpre retroarmonos no tempo at 1983,
ano de aprobacin da Lei de normalizacin lingstica, que recolla xa naquela
altura o dereito dos nenos e nenas galegos a recibiren o seu primeiro ensino na
sa lingua materna, coa correspondente obriga para o atender o goberno galego; o
mesmo recoecemento recolle a Declaracin universal dos dereitos lingsticos e
ratifcao despois a Carta europea das linguas rexionais e minoritarias, ainada polo
Estado espaol en 2001.
Mis prximo ao noso tempo, cmpre insistirmos no que a Lei orgnica
2/2006, do 3 de maio, prescribe a respecto da consecucin, por parte do alumna-
42
Educacin e linguas
en Galicia
do, da competencia nas das linguas ofciais como unha das fnalidades da educa-
cin, unha vez rematada a etapa obrigatoria.
E fnalmente, neste repaso dos antecedentes que nos axuden a entender este
proxecto experimental e pioneiro no sistema educativo galego, non podemos
deixar de citar o que o Plan xeral de normalizacin da lingua galega, aprobado por
unanimidade no Parlamento galego o 22 de setembro de 2004, que reficte todo o
relativo s carencias detectadas na adquisicin da competencia comunicativa en ga-
lego por parte do alumnado, recolla como punto dbil no grupo de medidas 2.1.G
deste xeito: As carencias no uso escolar do galego afectan, de xeito especialmente
grave, s primeiras etapas educativas e aprendizaxe da lectura e da escritura.
Por iso, consecuentemente, o Plan xeral recolle deseguido como proposta de
medida de actuacin establecer unha oferta educativa en galego en preescolar
(0-3 anos) e na educacin infantil para todos os nenos e nenas galegofalantes ,
fxar, como mnimo, un terzo do horario semanal en galego nestas etapas educati-
vas para os contextos e contornos nos que a lingua predominante sexa o casteln
e desenvolver programas experimentais en galego para castelanfalantes, aseguran-
do o seu rigor pedagxico, a como o seu seguimento e avaliacin.
Dous anos despois desta diagnose pblica, o Consello Escolar de Galicia, no
seu estudo Evolucin e estado actual do sistema educativo en Galicia (cursos 2002-2005),
na epgrafe que analiza A lingua galega no sistema educativo, recoece un grao
de fracaso inslito da lexislacin, pois nin sequera se cumpre a normativa naquelas
materias na que o galego obrigatorio e confrma que A situacin mis defcitaria
para a lingua galega atpase na educacin infantil e na educacin primaria, espe-
cialmente no primeiro ciclo onde tamn signifcativa a desproporcin no uso
das linguas na aprendizaxe da lectura e da escritura, claramente favorable ao caste-
ln. Unha diagnose que o propio informe do Consello Escolar de Galicia cualifca
de especialmente grave porque pode representar en moitos casos unha desgalegui-
zacin no trnsito da familia escola e, indirectamente, unha incentivacin da falta
de transmisin interxeracional deste idioma. Cmpre, xa que logo, unha actuacin
urxente e decidida para avanzar na galeguizacin destes niveis educativos.
Velaqu que chegamos, pois, a esa medida ou actuacin planifcada, desde a
constatacin da realidade emprica, educativa e sociolingstica, que foron as su-
cesivas convocatorias de potenciacin da lingua galega en infantil nos contornos
castelanfalantes (as chamadas lias de galego) e de cuxa prctica e avaliacin
interna imos ser sabedores coa lectura das seguintes experiencias de diferentes
centros educativos galegos que optaron por concorreren s axudas formativas, bi-
bliogrfcas e econmicas que a Direccin Xeral de Ordenacin e Innovacin Edu-
43
A necesaria potenciacin da lingua galega en educacin infantil
Valentina Formoso Gosende e mercedes Queixas Zas
cativa ofertou co obxectivo de fomentar o ensino en galego na etapa de educacin
infantil para garantir os dereitos lingsticos do alumnado residente en contextos
maioritariamente castelanfalantes e cuxas familias opten pola ensinanza na lingua
propia da comunidade autnoma.
Desgraciadamente, este curso 2010-2011 que acabamos de comezar xa non hai
ningn centro que poida manter este proxecto que, segundo se ver nas experien-
cias que se van contar, era moi positivo e cubra os obxectivos para os que fora
creado. A Administracin autonmica enviou o pasado mes de xuo ordes estritas
aos centros prohibindo que organizasen as lias de galego, anda despois de que
as familias xa fxeran a preinscricin nelas. Cmpre aclarar que este proxecto s o
podan ofrecer aqueles centros que contaban con mis dunha lia en educacin
infantil e despois de que os pais manifestaran o seu consentimento por escrito.
Coa chegada do novo goberno Xunta, eliminuselles a asignacin econmica
aos centros que desenvolvan o proxecto, pero deixuselles existir ata fnalizar o
pasado curso. Agora a Administracin fala de respectar a decisin dos pais, pero
ataca directamente o dereito a recibir ensino en lingua galega a rapaces e rapazas
en mbitos urbanos. Tomos somos conscientes de que dilur no total de matri-
culados a galegofalantes ou a fllos de castelanfalantes que desexen que os seus
nenos/as aprendan galego, supn a perda da sa lingua inicial para os primeiros e
a imposibilidade de adquisicin do galego para os segundos.
O novo Decreto que rexe o uso das linguas no ensino (79/2010) lexisla impe-
dindo que se cumpran os obxectivos marcados no currculo de infantil, ao non re-
gular nin permitir aos centros que deseen as accins pedagxicas encamiadas a
conseguir que o alumnado domine as das linguas ofciais. Por un lado, obrgase
a utilizar a lingua predominante, quedando a minorizada, nas contornas castelan-
falantes urbanas sen a promocin necesaria para que se acaden os obxectivos, xa
que os nenos e nenas non aprenden o galego. Por outro lado, a escolla da lingua
materna a travs dunha enquisa previa matrcula do alumnado de tres anos,
deixa fra a realidade sociolingstica de moitas familias que teen como lingua
materna o galego. Ademais, a nova normativa apunta que se atender de xeito
individualizado o alumnado que non tea coecemento sufciente na lingua pre-
dominante na aula, pero esta medida disgregadora porque impide a integracin
dos nenos e nenas na aula, obxectivo fundamental da educacin infantil.
Todo isto estara solucionado coas lias de infantil que, tal e como van demos-
trar as experiencias que a seguir se presentan, eran uns proxectos excepcionais que
atendan lexislacin e s necesidades de normalizacin da lingua galega nunha
etapa crtica como a da educacin infantil.
45
A experiencia das lias de galego
noCEIPEmilia Pardo Bazn da Corua
JoS Manuel gaRca YaneS
CEIP Emilia Pardo Bazn, A Corua
1. as lias de galego No ceip emilia pardo bazN
O CEIP Emilia Pardo Bazn un centro de 27 unidades de infantil e prima-
ria, con 639 alumnos/as e 49 docentes. Consta de dous edifcios (EI / EP) e est
situado no barrio de Labaou-Os Rosais, na cidade da Corua.
A meirande parte do alumnado procede dunha contorna sociolingstica cas-
telanfalante. Anda que moitos rapaces e rapazas gozan de ascendencia galegofa-
lante, outros non teen contacto na familia coa lingua galega por seren fllos de
pais e nais castelanfalantes ou, nalgns casos, pais e nais non galegos.
No curso escolar 2002/03 no Claustro de profesorado considerbase maiori-
tariamente como necesario utilizar o galego como lingua vehicular en educacin
infantil. Tamn dentro das familias haba un sentimento a prol da lingua galega,
tendo en conta que moitas delas procedan de contornas galegofalantes, que per-
dan a lingua dos seus avs ao chegaren cidade, por adaptarse a unha contorna
maioritariamente castelanfalante.
A fnais do curso escolar 2002/2003 o Consello Escolar do Emilia Pardo Ba-
zn, adoptando o sentir maioritario do Claustro, aprobou solicitarlle Consella-
ra de Educacin e Ordenacin Universitaria a implantacin da escolarizacin en
lingua galega na educacin infantil. A resposta da Consellara de Educacin foi
negativa, amparndose en que o marco legal existente non abeiraba esa posibili-
dade de escolarizacin.
46
Educacin e linguas
en Galicia
Durante os seguintes cursos adiouse o proxecto de escolarizacin en lingua
galega ata encontrar un marco legal favorable, o cal foi posible a partir do curso
escolar 2006/07 grazas aos denominados proxectos de innovacin educativa que
se recollan na Convocatoria de accins para a potenciacin do ensino en lingua
galega na educacin infantil (3-6 anos) da Direccin Xeral de Ordenacin e Inno-
vacin Educativa e da Secretaria Xeral de Poltica Lingstica da Xunta de Galicia.
Os requisitos para participar neses proxectos de innovacin que se coeceran po-
pularmente como as lias de galego eran contar con:
O compromiso do profesorado implicado no proxecto.
A autorizacin dos pais, nais ou titores legais do alumnado implicado.
O acordo do Claustro e a aprobacin do Consello Escolar.
O alumnado sufciente para a constitucin dun grupo, sen que iso supuxese
ningn incremento do nmero de unidades.
Efectivamente, o noso CEIP acolleuse a esta convocatoria e foinos posible ofre-
cer sociedade de Labaou-Os Rosais, e concretamente aos pais e nais do noso
alumnado de infantil, a eleccin da lingua galega na educacin dos seus fllos
neste nivel.
Na Tboa 1 pdese observar a evolucin da escolarizacin do alumnado de edu-
cacin infantil e a representatividade das aulas de potenciacin da lingua galega.
Tboa 1: Evolucin das aulas de potenciacin da lingua
galega en educacin infantil do CEIP Emilia Pardo Bazn
Curso
Unidades 4EI Unidades 5EI Unidades 6EI
Alumnos/as totais
Alumnos/as lia
galego
A B C A B C A B C
2006/2007 25 25 17 25 25 25 25 25 24 216 25 (11,6 %)
2007/2008 25 23 17 25 25 25 25 25 25 215 42 (19,5%)
2008/2009 25 25 17 25 25 25* 25 25 25 217 67 (30,9%)
2009/2010 25 25 25 25 25 17 25 25 25 217 67 (30,9%)
2010/2011 23 23 23 25 25 25 25 24 17 210 65 (30,9%)
Fonte: Elaboracin propia. En negra destcase o nmero de alumnos/as da lia de infantil en galego. (*) Incorporacin de 8 alumnos/as no
proceso de admisin de alumnado. Problemtica de ofertar as prazas co perfl de Aula de Galego.
A demanda, logo, de prazas na aula de potenciacin de galego foi medrando
tres anos seguidos, case duplicndose curso a curso, ata estabilizarase nos tres l-
timos en case un terzo do alumnado.
47
A experiencia das lias de galego no CEIP Emilia
Pardo Bazn da Corua Jos Manuel Garca Yanes
1.1. Problemas durante o seu funcionamento
1.1.1 A Administracin educativa
Durante os cursos 2006/07, 2007/08 e 2008/09 a vixencia das aulas de po-
tenciacin da lingua galega foi plena e contamos coas axudas que fguraban na
convocatoria de proxectos de innovacin educativa.
No curso escolar 2007/08, durante o proceso de admisin de alumnado para o
seguinte curso, produciuse unha situacin atpica. Como consecuencia dun cam-
bio de aula tiamos dez vacantes para o 5 curso de EI, das cales oito correspon-
dan ao grupo de potenciacin da lingua galega. Cando publicamos as vacantes,
recibimos ordes do Servizo de Inspeccin conforme non se podan poer perfs
s prazas ofertadas. Solicitamos instrucins Direccin Xeral da Consellera de
Educacin, mais non obtivemos aclaracins.
Continuamos o proceso de escolarizacin e logo da admisin do alumnado
convocamos unha reunin coas familias adxudicatarias das dez vacantes e reu-
nimos a todos os sectores implicados: direccin, familias, profesorado, ANPA e
coordinador do Equipo de Normalizacin Lingstica. Para a nosa sorpresa, eran
nove as familias que optaban s oito prazas de galego e unha que lle resultaba
indiferente a cuestin do idioma. Resolvemos o problema a nivel interno, no pro-
pio centro, xa que a Consellera de Educacin non resolveu as dbidas que lle re-
mitiramos. Deste xeito, nos seguintes procesos de admisin decidimos manter na
mesma aula o grupo con 17 alumnos/as durante toda a etapa infantil para evitar
problemticas similares.
1.1.2 Intoxicacin meditica
A partir do curso 2009/10 continuamos coa implantacin das aulas de poten-
ciacin da lingua galega sen contarmos xa cunha dotacin orzamentaria extraordi-
naria procedente da Consellera de Educacin e Ordenacin Universitaria.
No proceso de admisin de alumnado houbo moitas dbidas sobre a conti-
nuidade das aulas de potenciacin da lingua galega na educacin infantil, debido
falta de informacin por parte da Administracin educativa. O sector de pais e
nais afectados estaba seriamente preocupado e creouse desconcerto na escolariza-
cin do alumnado de nova incorporacin ao centro.
48
Educacin e linguas
en Galicia
1.1.3 Incertezas
No presente curso escolar 2010/11, como consecuencia da aplicacin do De-
creto do plurilingismo e da obrigatoriedade de realizar unha enquisa dirixida s
familias sobre a lingua materna dominante no alumnado do 4 curso de educa-
cin infantil, produciuse novamente un gran desconcerto en todos os sectores da
comunidade educativa.
A direccin do centro, diante do clima de incerteza creado, decidiu basearse
no texto recollido nas alias 1 e 3 do artigo 5 do dito Decreto do plurilingismo:
1. Na etapa de educacin infantil, o profesorado usar na aula a lingua materna
predominante entre o alumnado.
3. Atenderase de xeito individualizado o alumnado tendo en conta a sa lingua
materna.
Respectando os principios que aqu se recollen, decidiu realizar os agrupa-
mentos no 4 nivel de educacin infantil.
1.2 Cales foron as vantaxes desta experiencia no centro?
De xeito esquemtico e sen entrarmos nos resultados competenciais do alum-
nado, observamos as seguintes vantaxes:
a) Incrementouse a presenza do galego no contexto do colexio.
b) O centro obtivo, en funcin da sa concorrencia convocatoria da Conse-
llera para proxectos de innovacin, neste caso de potenciacin do ensino en lin-
gua galega, unha dotacin orzamentaria extraordinaria de 6000 . Con ese dieiro
aumentronse e mellorronse os recursos educativos con que conta o colexio:
Adquirronse fondos documentais grfcos e sonoros en galego.
Creronse recursos didcticos novos, como carteis para todas as aulas con
denominacins en galego e unha recompilacin de xogos populares.
Fxose un esforzo en mellorar a formacin para o profesorado.
c) O centro mellorou o seu recoecemento exterior por parte da sociedade
coruesa e de Labaou-Os Rosais.
1.3 Resultados obtidos nas competencias do alumnado
A valoracin dos resultados obtidos positiva, en relacin con cada un dos
obxectivos que se fxaron. En relacin s competencias activas de producin de
discurso, obsrvase no alumnado que:
49
Os castelanfalantes tenden a buscar os termos correspondentes en lingua galega.
Anda que con difcultades, tentan dirixirse en galego profesora. Nalgns
casos detctase como algns alumnos e alumnas no 4 nivel de EI, que carecen
de referentes familiares que falen no noso idioma, tentan producir o discurso en
galego e que o conseguen con bastante xito.
En xeral, na fala aparecen expresins que reficten a interaccin dos dous
cdigos lingsticos.
Empregan vocabulario galego cando se refren a experiencias feitas na clase
(vermes, sementes) e na producin de contos.
Comuncanse entre eles maioritariamente en casteln, pero escoitan as in-
tervencins en galego e tentan usar esta lingua.
Na memorizacin de pequenos textos en galego, ntase mis difcultade no
alumnado castelanfalante pero, en xeral, existen avances. No cursos 5 e 6 de EI
xa posible ormos nenos e nenas que producen discursos totalmente en galego
e con correccin.
Porn, outorgmoslle maior importancia adquisicin de competencias acti-
tudinais e priorizamos como obxectivo crear apego lingua fronte capacidade
de producin lingstica. Partimos de que a lingua nos identifca, de que un
ben cultural nico que debemos coidar, preservar e potenciar, de que vital que
os pequerrechos e pequerrechas sintan a lingua galega como algo de seu. Dada
a situacin delicada da lingua galega nas contornas urbanas, especialmente en
grandes cidades como A Corua, debido creba da transmisin interxeracional,
as medidas teen que ser mis coidadosas e decididas.
Como conclusin, podemos citar como aspectos positivos da experiencia:
Permite contribur valoracin positiva e de respecto cara nosa lingua e
a nosa cultura.
Posibilita tamn, perseguir dende idades tempers que os nenos e as nenas
acaden competencias por igual nas das linguas coofciais.
Permite que o idioma galego sexa o vehculo transmisor da cultura.
2 plaNificaciN liNgstica do ceNtro
O CEIP Emilia Pardo Bazn est inmerso nunha contorna castelanfalante;
a comunidade educativa e vecial considera o colexio como un centro con fonda
personalidade na defensa da lingua e da cultura galega.
No desenvolvemento persoal do alumnado, a competencia lingstica unha
necesidade primaria; por iso cremos que resulta imprescindible poer todos os
50
Educacin e linguas
en Galicia
medios para contribur a que o idioma galego, precisamente polas circunstancias
delicadas que vive a nivel xeral e xa mis especifcamente na contorna do colexio,
ocupe unha posicin preferente na vida do centro.
O noso obxectivo principal hora de concibirmos a planifcacin lingstica do
centro contribur a fomentar o coecemento e a proteccin da nosa lingua como
parte fundamental do noso patrimonio cultural e da nosa identidade, co convence-
mento de que unha correcta valoracin o mellor aval para a sa defensa.
Por outro lado, cremos que preservar a identidade dun pobo e o seu patrimo-
nio cultural repercute positivamente na sa conciencia de cidadns e cidads, con-
tribundo a comprenderse e respectarse. Nun mundo no que a globalizacin nos
fai cada vez mis semellantes, evidente a necesidade de conservar e revalorizar os
valores culturais propios.
Tras analizar a situacin sociolingstica do centro consideramos que os nosos
esforzos dirixirse a das lias de actuacin principais:
Fomentar a actitude positiva de toda a comunidade educativa cara ao galego.
Aumentar e mellorar as competencias de expresin oral, promovendo
ocasins nas que empregar o idioma
De cara a acadar estes obxectivos, en cursos precedentes xa se puxeron en mar-
cha varias iniciativas:
Aulas de potenciacin do ensino en lingua galega en educacin infantil.
Forte presenza do libro galego na biblioteca escolar.
A revista dixital do colexio, maioritariamente en galego.
Carteis de vocabulario galego relativo contorna diaria da escola.
Celebracin de festas tradicionais: o saman, o magosto e o entroido.
Grupo de teatro en galego.
Festival das Letras Galegas.
hora de executarmos a planifcacin lingstica aprobada para o centro, un
dos atrancos mis importantes que atopamos resultou ser o de concienciar a toda
a comunidade educativa da necesidade de prestixiar e empregar o noso idioma
para que siga sendo unha lingua viva.
O outro atranco ten que ver coa existencia de estereotipos negativos cara ao
galego, un dos cales a asociacin de utilizacin do galego con opcins polticas.
At o momento da publicacin do Decreto de Plurilingismo o proxecto
normalizador do centro sempre estivo en consonancia coas lias marcadas pola
Administracin. Na actualidade continuamos a traballar no respecto normati-
va vixente, pero con mis difcultades no mantemento e desenvolvemento dos
proxectos normalizadores.
51
3 uNha plaNificaciN liNgstica orieNtada NormalizaciN tamN
da coNtorNa
Ns, ademais, consideramos que a planifcacin lingstica dun centro edu-
cativo non debe cinguirse ao lmite espacial do propio centro, polo que entre os
nosos obxectivos fgura tamn o de implicar o maior nmero posible de persoas
(alumnado, profesorado, familias, persoal non docente, asociacins) nas acti-
vidades do Equipo de Normalizacin e Dinamizacin Lingstica, para conseguir
unha maior visibilidade e incidencia en toda a comunidade, as como promover
relacins coas sociedades e colectivos do contorno escolar.
As bases do noso modelo son:
Reforzar a dimensin comunicativa e instrumental do galego en relacin
cos usos artsticos e comunicativos, con especial consideracin a ligar o seu empre-
go aos usos ldicos do idioma e s novas tecnoloxas.
Fomentar os valores funcionais, identitarios e diferenciais do idioma.
Concienciar ao alumnado sobre o dereito a usar a lingua galega en todos
os mbitos.
Achegarlle ao alumnado a fgura do autor homenaxeado no da da Letras
Galegas e outros persoeiros destacados da historia de Galicia.
Concienciar o alumnado da importancia de manter vivas as tradicins.
Coecer outros contextos onde o emprego do galego est mis normalizado.
Tendo en conta a situacin da lingua na nosa contorna (presenza escasa, fal-
ta de transmisin interxeracional, prexuzos) e os obxectivos que dirixen a nosa
actividade, decidimos guiarnos por unha metodoloxa activa na que se propoen
diferentes e variadas actividades coas que se presenta o galego en distintos contex-
tos (o estritamente acadmico, os xogos, a arte) e empregado con diferentes f-
nalidades (para transmitir informacin, para xogar, para expresar sentimentos)
de cara a captar a atencin dun alumnado heteroxneo en canto a idade, intereses,
motivacins e contexto.
Intentamos asociar o emprego da lingua galega con actividades e situacins
achegadas aos intereses do alumnado e nas que eles se sintan protagonistas, incen-
tivando a sa creatividade en galego e desde o galego.
No CEIP Emilia Pardo Bazn consideramos fundamental a colaboracin en-
tre a escola e a sociedade se queremos que o galego contine avanzando no seu
camio para acadar unha plena normalizacin na vida coti de todos ns. Neste
senso, cmpre aclarar que as estruturas organizativas do centro non abranguen a
creacin de ferramentas e espazos para o uso do galego no tempo extra-escolar,
52
Educacin e linguas
en Galicia
que est en mans doutras entidades (ANPA, concello e clubs). A elevada presenza
de actividades deportivas fronte s culturais fra da escola diminen a presenza
do galego. Daquela, vemos fundamental o compromiso que deben asumir os di-
versos entes administrativos e asociativos que cobren a oferta extra-escolar para
acadar un tecido de actividades amplo e diverso na nosa lingua.
4 a plaNificaciN liNgstica e o proxecto educativo do ceNtro
Co noso proxecto pretendemos non s contribur dende a planifcacin lin-
gstica escolar normalizacin lingstica que o noso colexio precisa e merece,
senn tamn a realizar unha prctica escolar entre profesorado, alumnado e per-
soal non-docente do centro, comprometida coa mellora da calidade educativa e
inserida no proxecto educativo do CEIP.
Nese senso, entedemos que a contorna sociolingstica un condicionante no
deseo do proxecto educativo e lingstico, para conseguir os obxectivos compe-
tenciais que indica a lexislacin.
O noso colexio est situado no barrio de Labaou e escolariza a nenos e nenas
de Labaou, Os Rosais e O Portio, dun medio completamente urbano.
O barrio dos Rosais bastante homoxneo en canto confguracin urbans-
tica, as caractersticas das vivendas e as comunicacins. Labaou un barrio mis
antigo e heteroxneo. O Portio, pola sa banda, unha pequena zona mis afas-
tada, sen equipamentos, con infravivendas onde habita poboacin marxinal e/ou
xitana. O alumnado deste poboado vn en autobs ao colexio.
A contorna maioritariamente castelanfalante. A lingua materna predominan-
te no noso alumnado tamn claramente o casteln e, anda que teen a oportu-
nidade de acceder ao ensino da lingua galega, ntanselles claras defciencias hora
de falalo. Isto perfectamente comprensible se temos en conta o escaso uso que
se fai do idioma galego fra do mbito puramente acadmico. A inmensa maiora
das sas experiencias diarias teen lugar nun contexto castelanfono.
Nestas circunstancias, o centro intenta compensar, na medida das sas po-
sibilidades, a desigualdade no uso e na valoracin entre os dous idiomas, anda
que parece claro que son imprescindibles medidas a un nivel mis amplo que o
estritamente escolar.
53
A experiencia das lias de galego noCEIP
APonte de Ourense (I)
PuRiFicacin RodRguez RodRguez
CEIP A Ponte, Ourense
1 a NeNez duNha mestra
Son flla de pais emigrantes en Suza, polo que os meus avs fxeron o papel
de pais. O comezo da mia escolaridade (aos seis anos) foi nunha escola da parro-
quia lindeira, na que a lingua empregada, tanto polo alumnado coma pola mestra,
era o galego.
No 2 curso da EXB, os meus pais decidiron que fose estudar a Ourense a un
centro privado-concertado. Comecei unha vida nova, lonxe dos avs e comecei
a escoitar falar casteln. No meu expediente fgura 2 de EXB repetido. A causa?
Non a sei. Quizais non traballase dabondo, quizais non viese ben preparada
ou quizais non entendese aquela nova lingua que todos falaban. De feito, nese
primeiro curso nesta escola, nin abrn a boca: non me entenda, nin sequera que-
ra falar coma eles. por isto, seguro, polo que sempre me sentn e me sinto com-
prometida coa nosa lingua.
Xa na vida profesional, como mestra, tiven a sorte de traballar once anos nun-
ha escola unitaria. Nesta escola que acuda alumnado de ensino infantil ata 2
de primaria, a totalidade dos nenos e nenas falaban en galego. As mias clases
dbanse en galego e fomentbase o coecemento do casteln. Esta escola unita-
ria quedou sen matrcula e pechou, polo que pasei cinco anos de substituta por
distintos colexios de Ourense, decatndome de que a maiora do ensino se faca
en casteln. Dou fe de que nalgunha das aulas s que fun substitur, na hora de
Lingua Galega se falaba en casteln. Cousas da vida, querido Castelao.
54
Educacin e linguas
en Galicia
2 o plaN de poteNciaciN da liNgua galega do ceip a poNte
2.1 Os inicios
A mia praza defnitiva agora o CEIP A Ponte de Ourense, no que teo a
fortuna e o pracer de traballar. Cando a Consellara de Educacin puxo en marcha
o proxecto de potenciacin do galego na educacin infantil, no centro pareceunos
un bo plan, una estupenda iniciativa para levar o galego ao ensino. Para ns era
defciente, xa que se baseaba no voluntarismo dos profesionais, pero non haba
nada mellor.
Coa axuda do equipo directivo e da orientadora, sempre abertos/as a todos os
plans e proxectos, pensmolo, falmolo, cotexamos as distintas posibilidades e
cruzamos os dedos para que os pais nos aprobasen o proxecto, xa que eran eles os
que tian na sa man a posibilidade de levalo a cabo ou non.
Fxose a reunin salientando a importancia da nosa lingua, do patrimonio,
da autoestima colectiva e individual. Faluselles aos pais da plasticidade cerebral
nestas idades para asimilar varios idiomas e usalos, sendo a idade idnea para que
as nenas e nenos interiorizasen a nosa lingua. E aprobrono. Aprobrono grazas
axuda dun pequeno grupo de pais galegofalantes que tian moito interese e moi-
tas expectativas no proxecto.
Tamn nos apoiou un minoritario grupo de familias procedentes de fra de
Galicia, para as cales esta era a nica oportunidade de inmersin na lingua galega
dos seus fllos e, daquela, de que puidesen aprendelo. A un grupo amplo dballes
igual, s preguntaban se non an aprender tamn casteln. S unha familia ma-
nifestou abertamente o seu desacordo e a nena foi trasladada aula paralela co
consentimento dos pais.
2.2 As caractersticas sociolingsticas do centro
O alumnado do CEIP A Ponte de procedencia galega urbana e unha mino-
ra vn do estranxeiro.
Os cativos expresbanse maioritariamente en casteln e resultaban escasos os
nenos que entraban na nosa escola falando galego de xeito espontneo. Cando
isto ocorra, era habitual que ao longo do primeiro trimestre do curso deixasen de
facelo e comenzasen a expresarse en casteln, dado o contexto lingstico do noso
centro educativo que faca deste idioma o vehculo habitual de expresin. Isto as
porque a maiora das nais e pais, anda sendo galegos, lles falaban aos seus fllos
e fllas en casteln.
55
A experiencia das lias de galego no CEIP A Ponte de Ourense (I)
Purificacin rodrguez rodrguez
Unha pequena porcentaxe proceda de fra de Galicia e non saba galego, co
cal os nenos/as apenas tian contacto co idioma. Por ltimo, outra pequena por-
centaxe de pais e nais falballes galego de forma habitual aos seus fllos.
3 o plaN liNgstico
No plan lingstico do centro marcmonos tres obxectivos para conseguir a
curto prazo:
Ofrecerlles s familias a posibilidade de elixiren o idioma de escolariza-
cin dos seus fllos/as na educacin infantil.
Garantirlles aos nenos e nenas a oportunidade de aprenderen en galego.
Iniciar o proceso de aprendizaxe do idioma galego por parte dos nenos e
nenas dende a educacin infantil.
Xa a longo prazo, os nosos obxectivos eran:
Establecermos criterios pedagxicos e organizativos que favorecesen o
proceso de normalizacin lingstica no centro e que garantisen a libre
eleccin das familias.
Procurar a concienciacin lingstica entre todos os membros da comuni-
dade educativa.
Crear expectativas positivas de cara aprendizaxe do noso idioma, asu-
mindo isto como unha oportunidade de aprendizaxe e non como unha
limitacin de cara adquisicin doutras linguas.
Presentado e aprobado o proxecto no Claustro e no Consello Escolar, organ-
zaronse os grupos de tal maneira que o grupo de nova incorporacin (tres anos)
estara formado por aqueles nenos/as cuxas familias escollesen por escrito esta
opcin. Os grupos de catro e cinco anos que xa estaban formados continuaban cos
mesmos alumnos/as, ags unha nena que pasara aula paralela.
Deseamos actividades especfcas para conseguir os obxectivos do plan lin-
gstico, vinculadas especialmente ao fomento da lectura, participacin activa
das familias e ao coecemento da nosa cultura; sen a axuda econmica que supo-
a a participacin no programa de innovacin da Consellara de Educacin, non
nos sera posible poer en marcha moitas delas:
Mercouse material impreso e audiovisual en galego.
Traballouse nun mtodo propio de lectura en lingua galega.
Fomentouse a lectura coa mochila viaxeira, que viaxa de fogar en fogar
e leva contos, crebacabezas, msica, debuxos, libros para a busca de infor-
macin
56
Educacin e linguas
en Galicia
Elaborouse o tesouro mis lido da nosa biblioteca: libros feitos por e para
os nosos alumnos e alumnas.
Organizronse sesin de contacontos, guiol ou teatro.
A ANPA argallou PONTEATRO, un programa consistente na representa-
cin ao longo dunha semana de obras de teatro en lingua galega.
Pronunciouse unha conferencia por curso, aberta aos alumnos/as, pais/
nais e outros centros.
Convidouse as familias a viren ao centro a Cantar ou contar cantigas ou
contos.
Dedicamos dez minutos da nosa xornada escolar a Ler por pracer en
galego.
Para os momentos de lecer cantamos as tpicas cantigas de festas ou xun-
tanzas galegas; a esta actividade chammoslle Aturuxos da Ponte, en ho-
nor ao noso barrio.
4 valoraciN
Valoro a experiencia como moi positiva.
En canto planifcacin, resultou global, fexible e adecuada aos nosos alum-
nos/as. Partimos da realidade concreta e deseamos actuacins formulando os
obxectivos con claridade. Conseguimos implicar a toda a comunidade educativa,
fomos moi realistas co noso obxectivo fnal (o fomento do galego) e partimos
coa promesa de que non nos iamos desanimar se non acadabamos resultados
inmediatos. Ademais, pretendiamos que a nosa oferta fose orixinal, de feito s
o levamos a cabo dous centros en Ourense e outro no medio rural da provincia.
Neste senso, hai dous aspectos mellorables do proxecto: primeiro, non era
o momento do curso oportuno para facer a proposta por parte da Consellera, o
cal nos obrigou a andar con demasiadas prsas hora de propoelo e planifca-
lo. En segundo lugar, o proxecto deixaba moitos cabos soltos que fxeron medrar
as incertezas das familias e, consecuentemente, tivemos que organizar numerosas
reunins con ellas, tanto colectivas como individuais, pois demandaban aclarar
certas dbidas que lles xurdan con posterioridade.
Se ao principio os pais e nais non estaban completamente seguros do proxec-
to, ao longo do curso os seus medos desapareceron, pois descubriron que o proce-
so de ensino-aprendizaxe do seu fllo/a non s non se resenta, senn que estaba a
maiores enriquecido coa adquisicin e o aprecio da lingua galega. Comprobaron
que comparaban linguas, traducan espontaneamente, aprendan vocabulario
57
A experiencia das lias de galego no CEIP A Ponte de Ourense (I)
Purificacin rodrguez rodrguez
Con respecto ao alumnado, non se lles esixa falar en galego, podan expresarse
na lingua que quixesen, pero por contaxio lingstico cada vez an sendo mis os
nenos/as que se expresaban en galego. de salientar que a actitude do alumnado
estranxeiro foi moi favorable.
Ao cabo, o 80% do noso alumnado de educacin infantil expresbase en ga-
lego na escola. A experiencia conseguiu bos resultados sobre os alumnos/as, sen
confitos familia-escola, ao tempo que resultaba enriquecedor para toda a comu-
nidade escolar. Mais o tempo verbal usado o pasado, porque o proxecto xa leva
dous anos sen asignacin econmica e est a piques de rematar.
59
noCEIPAPonte (II)
XoS RodRguez daz
Ex-presidente da ANPA do CEIP A Ponte
i
Eu fun un alumno de familia galegofalante de orixe rural e monolinge en
galego. Medrei no contorno dunha poboacin urbana e fun escolarizado nun mo-
mento, a sociedade posfranquista de fnais dos 70 e principios dos 80, en que o
ensino era monolinge en casteln. O galego non tia espazo nese sistema duran-
te os catro primeiros anos de escolarizacin obrigatoria (seis se sumamos prees-
colar). No antigo 5 de EXB comezabamos a dar unha materia de lingua galega
(tase en conta que en 6 empezabamos a recibir docencia de ingls). Esta era
unha pequena illa nun ocano de lingua espaola, que tia mis prestixio social e
difusin: non haba ningn medio, que eu lembre, integramente en galego, s pe-
quenas publicacins puntuais e asociadas a elites culturais, a colectivos de defensa
da lingua galega e a manifestacins folclricas.
A sociedade na que eu medrei educoume para ignorar, mesmo desprezar como
vehculo de comunicacin habitual, a mia lingua, a nica que saban falar os
meus avs e os meus pais.
Felizmente e de maneira por completo inconsciente, a lingua aprendida na
casa permaneceu agochada nalgunha parte do mis ntimo de min. Por iso, co
paso do tempo fun gaando madurez e capacidade de refexionar de forma crtica
e, na idade de acudir ao instituto, puiden adoptar a decisin de falar s en galego,
malia os atrancos que me impuxo o sistema educativo.
60
Educacin e linguas
en Galicia
Non foi fcil porque, canda min, vtimas dese mesmo sistema e no mesmo
contorno, criranse todas as persoas que facan parte do meu crculo de amizades.
A estas persoas, que hoxe son xa nais e pais, non lles foi doado comprender e acep-
tar a mia decisin de pasar de utilizar maioritariamente o casteln agalegado que
frecuentabamos ao monolingismo en galego, un paso que s foi posbel porque
coeca a mia lingua desde a nenez e porque a tia interiorizada e ben aprendi-
da. Por iso fun libre para escoller.
A min o galego aprendronmo na casa exercitando, de forma inconsciente
e non desexada, un boicot sociedade e ao sistema educativo, que tian como
obxectivo converterme nunha persoa monolinge en casteln.
Cando naceu a mia flla, no ano 2001, a situacin non mudara demasiado
para ben no que sociedade se refre: os videoxogos estaban en casteln, as pelcu-
las e os deseos animados dos personaxes de moda estaban en casteln, a maiora
da literatura preescolar era en casteln e, a que estaba en galego, con frecuencia s
resultaba accesible en edicins moi caras.
Decidn que, sen prexuzo da necesidade de actuacin dos colectivos que pro-
moven a lingua e a defensa de forma colectiva da nosa fala, eu seguira a tradicin
familiar de boicotear o sistema que pretendera afogar en min a lingua propia.
ii
No curso 2006/2007 fun convocado, xunto co resto de proxenitores, a unha
reunin coa mestra da mia flla e mais coa orientadora do centro, co fn de im-
plantar o programa da lia de galego en infantil na nosa escola. O CEIP A Ponte
foi un dos centros solicitantes para se acolleren a esta experiencia que se deu en
moi poucas escolas (en Ourense, s das). preciso constatar que non me estra-
ou a iniciativa do colexio hora de solicitala e acho que a sa seleccin non foi
tributaria do azar, antes ben ao contrario: a escola xa fora escollida tamn para a
implementacin de forma experimental dun proxecto bilinge (aulas de plstica
en ingls en 6 de primaria) e todo isto debido, fundamentalmente, ao grande
compromiso co seu traballo das profesionais que compoen o cadro de persoal
do centro, animadas por un equipo directivo tamn moi comprometido e dispos-
to a asumir cantos retos educativos se lle presentasen para conseguir unha oferta
educativa da maior calidade posbel.
Foi unha reunin tan complexa como ben levada por parte de nxela, a orien-
tadora e Pura, a mestra. Haba moita desconfanza, autoodio e ignorancia por
parte da maiora das persoas asistentes a aquela reunin todas nais, ags dous
61
A experiencia das lias de galego no CEIP A Ponte (II)
Xos RodRguez daz
pais, en moi grande parte fomentada e alimentada desde fra, mesmo por per-
soas alleas comunidade escolar. Podera ilustrar esta afrmacin cunha pequena
ancdota: neses das entrevistoume, en casteln, unha xornalista dun medio de
comunicacin escrito dos que se len na cidade. As sas preguntas incidan sobre
a imposicin que nos estaban a someter. Respondn que non haba ningunha
imposicin; mis anda, expliqueille que non haba ningn tipo de confito entre
as nais e pais e que o colexio nos estaba a facer unha proposta desde o mis pac-
fco dos respectos. Anda as, a xornalista non pareceu moi convencida e recuncou;
via absolutamente predisposta a cubrir a noticia dun confito inexistente e, mes-
mo, a inicialo se era preciso; s por cuestins do azar non deu cunha persoa que
llo confrmase.
Con este panorama, s a habilidade das profesionais que de forma voluntaria
asumiran a responsabilidade de facerse cargo da implantacin da lia de galego,
cunha perfecta mestura de paciencia, pedagoxa e pragmatismo, fxo posible ca-
pear todos os atrancos que poan as asemblestas para lograr que a prctica tota-
lidade aceptase a lia de galego. O reto era acadar a sa implantacin, mais, sobre
todo, tratar de que o alumnado fcase nos seus grupos de orixe para evitar que a
mudanza de aula lles resultase prexudicial nunha idade en que se encontraban en
pleno proceso de integracin na dinmica escolar. Consegurono.
Creo que unha parte do xito debeuse ao enorme respecto profesional que
exista por parte das nais ao traballo da orientadora e, sobre todo, da mestra, mais
teo para min que este foi tamn un dos puntos dbiles dun programa que se sos-
tia, en grande parte, no voluntariado das persoas que o tian que levar prctica.
Foi unha experiencia moi positiva, pioneira e moi respectuosa coas persoas
afectadas. No entanto, para min, un pouco fraca na sa determinacin e medios:
botei de menos mis incentivos e estmulos dirixidos ao profesorado e considero
unha eiva que a propia experiencia se cualifcara, a priori, como piloto, experi-
mental e con outros termos similares, que lle daban unha vocacin de provisio-
nalidade que non debera ter.
Parece necesario aclarar que o proxecto mantia a posibilidade de ensino en
casteln, xa que en todos os cursos exista unha lia paralela que segua a normati-
va vixente at o momento, polo que o mito da imposicin hai que dicir que foi tan
falso como interesado e malicioso. precisamente agora, cando tanto se cacarexa
unha pretendida liberdade e o sacrosanto dereito do alumando a ser educado na
lingua de preferencia, cando non existe esa posibilidade.
Con todo, teo que dicir que, a min, o procedemento incomodoume, a pesar
de que foi totalmente asembleario e respectuoso at o extremo con cada familia.
62
Educacin e linguas
en Galicia
Non me parece ben que s nais e pais nos dean a posibilidade de decidir s deter-
minados aspectos en relacin co currculo do alumnado porque:
Hai cuestins que debe decidir a sociedade en conxunto, tean descen-
dencia ou non, porque nos atinxen colectivamente.
Se se somete consideracin dos proxenitores o currculo, que as sexa,
pero que se faga, daquela, con todo o currculo e non s, de forma interesada e
maliciosa, coa cuestin da lingua.
Confo na profesionalidade das persoas que teen ao seu cargo o ensino
pblico. Entendo que, por moi pai que eu sexa, hai cuestins sobre as que non
teo formacin e non se debe someter o criterio dunha profesional da docencia
mia decisin, moitas veces confusa e/ou manipulada.
O barrio no que est o colexio ten unha forte personalidade e tradicin. At os
anos 50 do sculo XX foi un concello independente de Ourense e conta cunha for-
te presenza obreira, condicionada pola estacin de ferrocarril, e de comerciantes.
Nos ltimos anos medrou moito en vivendas e habitantes, engadndose nunha
parte ben importante persoas funcionarias, mais con todo, segue a ser un barrio
de clases, en esencia, de orixe popular e, en moitos casos, mudadas dun contorno
rural ou semi-rural cidade.
Deste modo, anda que haba entre as asistentes esa atmosfera de resistencia
ao ensino en galego xa aludida, fomentada pola sa asociacin cos termos mono-
linge ou inmersin lingstica, conceptos tcnicos introducidos de forma mali-
ciosa no debate popular, penso que a xente tia, maioritariamente, boa intencin
e iso tamn resultou fundamental para que o establecemento da lia de galego
fose pacfco no noso centro. As dbidas que se formularon por parte das persoas
asistentes estaban relacionadas coa desconfanza referida nos pargrafos anterio-
res: que coa lia de galego tal vez a mia flla perda capacidade de expresin
en casteln, que s nenas e nenos xa lles difcil aprender os conceptos novos
e en galego quizs lles sexan mis difciles ou, o clsico, que o galego non lles
vale para nada, polo tanto que sentido ten facermos esforzos para que o aprenda.
Co paso do tempo as conversas de patio entre proxenitores nas que participa-
ba dronme a entender que a xente, a medida que a vendo que os tpicos inte-
resados construdos contra o galego e a inmersin eran falsos, mis a gusto se foi
sentindo e mis a favor se volveu.
Anda as, o feito de que a maiora das nais foran escolarizadas nun contexto
lingstico similar ao meu e cunha instrucin, maior ou menor, en casteln, pro-
voca unha reaccin fronte aos conceptos aprendidos en galego; isto , se o pouco
que podo lembrar eu de, poamos por caso, Coecemento do medio o sei en
63
A experiencia das lias de galego no CEIP A Ponte (II)
Xos RodRguez daz
casteln, sntome moi inseguro co que estuda a mia crianza en galego porque eu
ignroo e por iso penso que a ela lle ser mis difcil; como se o patrn universal
dos conceptos fosen os nosos vellos libros de Santillana coas sas explicacins en
casteln. Preguntas do tipo: como van entender lo que son las tempas?, deberan
ter respostas do tipo: se ti miraras o dicionario tamn o saberas, mais non as
e este tipo de actitudes hosts contra o galego adoitan facer fortuna entre estas per-
soas vtimas do sistema educativo e da sociedade en que se educaron e con escasa
sensibilidade cara sa propia lingua.
Dito todo o que antecede, engado que a nosa flla viviu a experiencia da lia
de galego con total naturalidade e resultou para ela moi enriquecedora, anda can-
do a da de hoxe fala maioritariamente en casteln como a Sirenita, Bob Esponja,
a consola ou o resto das persoas coas que comparte o patio da escola. Confo en
que esta experiencia contriba a que nalgunha parte do mis ntimo dela habite
a nosa lingua para que, cando o decida ou o desexe, tea a liberdade de escollela.
65
noEEIdaPastora, Cambados
aMelia vaRela villaMoR e doloReS ouBia Milln
EEI da Pastora, Cambados
1 o coNtexto do ceNtro
A escola de educacin infantil da Pastora un centro de seis unidades de edu-
cacin infantil con dobre lia e cunha ratio de aproximadamente 24 alumnos por
aula. O centro est situado no casco urbano de Cambados. O alumnado na sa
maiora da vila, anda que tamn asisten nenas e nenos das parroquias rurais cir-
cundantes (contra un 10%).
Conta con dez mestras con destino defnitivo no centro; ademais traballan na
escola unha mestra de pedagoxa teraputica provisional e unha mestra de relixin
compartidas con outro centro, unha coidadora, un orientador adscrito a outro
centro e unha conserxe-limpadora. A media da idade do profesorado duns 35
anos. O lugar de residencia do 67% do persoal o propio Cambados.
de destacar que, practicamente todos os cursos, no Equipo de Normalizacin
e Dinamizacin Lingstica est integrados a totalidade dos membros do Claustro.
Na EEI da Pastora non utilizamos libros de texto; traballamos por proxectos e
elaboramos ns mesmas o material impreso, o cal unha vantaxe hora de utili-
zarmos o galego sen condicionantes.
66
Educacin e linguas
en Galicia
1.2 O contexto lingstico
A contorna na sa gran maiora castelanfalante, mais cada curso chega entre
un 4 ou 5% de nenos e nenas galegofalantes que, na meirande parte das veces, son
absorbidos polos que teen como primeira lingua o casteln.
Nas enquisas que se pasan cada curso s familias con nenos e nenas de novo
ingreso, indcannos que arredor do 90% dos nenos e das nenas falan en casteln,
anda que un 25% dos pais e nais se comunican cos seus fllos e fllas en galego. O
uso do galego nas familias aumenta entre os membros de mis idade pero reper-
cute pouco no alumnado.
A lingua vehicular ofcial do centro foi e o galego, tanto a nivel oral (xuntan-
zas coas familias, claustros, consellos escolares, conmemoracins) como a nivel
escrito (informacin escrita s familias, paneis expositivos e informativos) e nas
interrelacins con outras institucins.
O profesorado est perfectamente capacitado para utilizar o galego. Unha mi-
nora fala co alumnado moitas veces en casteln, non por unha actitude contraria
ao galego ou planifcacin do centro en canto lingua, senn por unha certa
pasividade perante a cuestin do idioma.
O persoal non docente, a peticin do ENDL, emprega cada vez mis o galego
nas sas interaccins coas familias, alumnado e profesorado. Nas actividades da
ANPA, porn, non se utiliza o galego, anda que si nas sas comunicacins.
2 a liNgua galega Na Nosa escola: traxectoria aNterior s lias
de galego
O Equipo de Normalizacin e Dinamizacin Lingstica, onde tradicional-
mente participa todo o profesorado, ten como principal obxectivo potenciar a
lingua galega na nosa comunidade educativa e, como xa dixemos, a maiora do
alumnado fala en casteln.
preciso, polo tanto, amosar ano tras ano que podemos e debemos expresar-
nos na nosa lingua; demostrrllelo, sobre todo, a unha boa parte dos pais e nais
que, malia non amosaren unha actitude hostil cara ao galego, tampouco teen
interiorizado e asumido un compromiso co seu uso.
O ENDL adquirira uns compromisos de uso da lingua galega, recollidos e
aprobados por unanimidade no Plan Anual do centro, para que o noso alumnado
fose cada da mis competente no seu uso:
Usar a lingua galega nas rutinas diarias (asemblea, calendario, conversa)
67
A experiencia das lias de galego no EEI da Pastora,Cambados
AmeliA VArelA VillAmor e Dolores oubiA milln
Utilizar a lingua galega en todas as explicacins e exposicins orais.
Potenciar no centro un ambiente favorable cara ao uso do galego.
Desenvolver a creatividade na nosa lingua utilizando adivias, refrns,
contos, poesas, cancins, rimas
Utilizar a lingua galega como lingua vehicular no centro.
Lmbraselle periodicamente ao profesorado os compromisos e acordos que man-
temos en canto ao uso do galego para que os alumnos galegofalantes enriquezan o
idioma e para que asemade encamien os castelanfalantes a comunicrense na nosa
lingua. Hai que recoecer que parte do profesorado non cumpre todos os acordos.
Todos os cursos faise unha enquisa sobre o uso do galego aos nenos e nenas
de novo ingreso e s propias familias. Logo de analizarmos as enquisas, os datos
resultantes son os seguintes:
O nmero de nenos e nenas que chegan falando galego ao colexio dimi-
ne ano tras anos. Hai tres cursos chegaba escola expresndose en galego
o 25% das novas entradas e a porcentaxe foi baixando ata o 12%.
O uso do galego mingua medida que dimine a idade dos falantes.
Os nenos falan mis galego cs nenas.
As nosas conclusins son que, ao fnal da etapa de educacin infantil:
Poucos nenos saan falando galego ao fnal desta etapa.
A escola non estaba axudando a potenciar a lingua galega entre os pequenos.
3 a liNgua galega Na Nosa escola co proxecto de iNmersiN
No curso 2006-07 e, vista dos malos resultados no uso do galego, decidimos
participar no proxecto de innovacin educativa de potenciacin do ensino en ga-
lego na educacin infantil en contextos castelanfalantes.
Primeiro propxose a participacin neste proxecto no Claustro, que a apro-
bou e garantiu a continuidade do proxecto nos seguintes cursos. Anda que todo
o Claustro foi receptivo proposta, non todos os membros estiveron dispostos
a participar nel, mais, con todo, contabamos co profesorado abondo para esco-
larizar unha lia en galego. Decidimos que entrasen no proxecto os alumnos de
novo ingreso, os de 4, para que os grupos xa existentes non se visen afectados con
cambio de titoras ou separaracin dos alumnos en diferentes clases.
Logo propxoselle o proxecto ao Consello Escolar, que tamn o encontrou
interesante e o aprobou.
Como se trataba dunha experiencia que requira o apoio das familias, fxose-
lles a proposta no momento en que formalizaban a matrcula e peduselles que
68
Educacin e linguas
en Galicia
respondesen unha pregunta sobre en que lingua queran escolarizar os seus fllos:
A vostedes, como pais, gustaralles que o seu fllo ou flla sexa escolarizado s en
lingua galega? Se est opcin non lles interesa, a lingua de escolarizacin ser a
materna, compartida coa outra lingua ofcial. Rodee SI, NON ou INDIFERENTE.
Con estas tres posibilidades xogamos para facer os agrupamentos.
Anda que aparentemente as familias eran bastante pasivas en relacin pro-
mocin do galego, na sondaxe que fxemos co gallo desta convocatoria, os resul-
tados foron moi favorables ao uso do galego na escola dunha maneira exclusiva,
superando o 50%, sobre todo entre pais e nais castelanfalantes, pois facan o ra-
zoamento de que a escola lles ensinar a lingua galega, e a familia e a sociedade, o
casteln. O criterio seguido para estruturar as aulas foi o da orde de formalizacin
de matrcula.
3.1 Obxectivos do proxecto de inmersin
Propuxmonos lograr os seguintes obxectivos de tipo xeral ao establecermos
unha lia de inmersin en galego:
Conseguir que os alumnos e alumnas que tean o galego como lingua ma-
terna reforcen o seu uso e non o perdan, como suceda maioritariamente
ata o momento.
Conseguir que os alumnos e alumnas que tean como lingua materna o
casteln poidan introducirse no uso do galego a travs de materiais diver-
sos como contos, material impreso, pelculas, material con soporte infor-
mtico, vocabulario especfco dos proxectos, tarxetas, carteis, etc.
Sensibilizar as familias a prol do uso do galego, para que poidamos contar
coa sa colaboracin.
Demostrar que a lingua galega non unha lingua de uso anecdtico, se-
nn unha lingua viva, capaz de transmitir coecementos e con tanto pres-
tixio coma outras.
Os obxectivos especfcos que nos marcamos eran dous:
Que os nenos e nenas que chegaban escola falando galego mantivesen o
seu uso ao fnal da etapa infantil. A experiencia demostrbanos que sem-
pre acaban por falar casteln.
Que os nenos e nenas que chegaban escola falando casteln fosen capa-
ces de expresrense en galego ao fnal da etapa infantil, algo que non se
estaba conseguindo ata daquela.
69
3.2 Desenvolvemento do proxecto por cursos
No curso 2006-2007 encetamos a experiencia co primeiro grupo en galego no
4 nivel de educacin infantil. Recollemos datos coas enquisas s familias sobre os
usos lingsticos familiares e coa observacin directa e o seguimento das condutas
e competencias lingsticas dos nenos por parte das mestras encargadas do grupo
de galego ao principio e ao remate de curso.
O proxecto de innovacin viuse favorecido e afortalado a fnais dese ano co
Decreto 124/2007, do 28 de xuo, polo que se regulaba o uso e a promocin do
galego no sistema educativo. Nunca houbo polmica nin entre o profesorado, que
paso a paso a estendendo o uso da lingua galega, nin no sector de pais e nais,
aos cales se lles explicou o dito decreto. S excepcionalmente das familias, que
curiosamente non tian os seus fllos escolarizados nas aulas de inmersin, mani-
festaron unha actitude contraria ao proxecto.
No curso 2008-2009, con xa tres grupos de galego (un en cada nivel) creamos
unha mascota-monicreque que fala en galego e que lles pide aos nenos que se di-
rixan a ela nesta lingua. Notamos que o proxecto favoreceu que aumentara o uso
do galego tamn nos grupos que non participaban no proxecto de inmersin, por
parte tanto de profesorado como de alumnado, que agora lle concedan un maior
prestixio lingua.
Neste curso 2008-2009 remata a primeira promocin do programa de inmer-
sin en galego do EEI da Pastora. Os resultados foron que todos os nenos e nenas,
ags aqueles que presentan difcultades engadidas na sa aprendizaxe, son quen de
expresrense nas das linguas dentro do contexto escolar. Ningn deles perdeu a sa
lingua materna nas interaccins na sa contorna social. Polo que sabemos, como
froito de contactos a nivel informal, estes resultados son coincidentes cos doutros
centros de Galicia que participaron deste programa de innovacin educativa.
Por outra banda, e a pedimento dos pais e nais implicados no proxecto, man-
tivemos reunins co centro adscrito de primaria para pular pola continuacin do
esprito do proxecto na seguinte etapa escolar dos menios, tratando de non sepa-
rar os nenos e nenas do grupo de inmersin.
En xuo de 2009 a Consellara de Educacin comuncanos que se suprime
o proxecto, o que se lles traslada s familias. Pais e nais manifstanse en contra,
asinan un escrito de protesta, realizan concentracins Con estas mobilizacins
conseguen que o proxecto poida continuar, mais sen orzamento especfco suple-
mentario. A situacin contina igual no curso 2009-2010. par aparecen as famo-
sas enquisas s familias da Consellara de Educacin, que conseguiron politizar o
tema no peor dos sensos posibles.
70
Educacin e linguas
en Galicia
Por fn, coa entrada en vigor do novo Decreto 79/2010, de plurilingismo,
queda suprimido defnitivamente o proxecto de inmersin e unicamente se nos
permite continualo cos alumnos que xa iniciaran a escolarizacin en galego ata o
remate desta etapa de infantil no centro.
Cmpre subliar que os pais dos nenos e nenas das aulas de 4 de infantil (3
anos) escolleron na enquisa da Consellara, anexa formalizacin de matrcula, a
lingua de escolarizacin dos seus fllos. Curiosamente, como resultado, as das au-
las dese nivel (o 100%, cando antes era o 50%) usan como lingua vehicular o galego.
3.3 Os resultados da lia de galego da EEI da Pastora
a) Resultados dunha enquisa sobres usos lingsticos familiares
No curso 2006-2007 a titora do grupo de inmersin en galego de 4 de in-
fantil, Dolores Oubia, realizoulles s familias con fllos e fllas de novo ingreso
unha enquisa sobre os usos lingsticos familiares, cuxos resultados se poden ver
na tboa 1.
Enquisas respondidas: 100%
Procedencia da familia: 21% de pais non galegos
Os datos e as conclusins resultantes fronlles remitidos aos pais e nais para
suscitar a refexin e o comprimiso das familias co proxecto:
O uso do galego dimine ao baixar a idade do interlocutor. Polos datos da
enquisa, o galego parece non ser unha lingua apropiada para falarlles aos
menios. , se cadra, menos agarimosa c casteln?
O nmero de homes que falan mis galego sensiblemente maior c n-
mero de mulleres.
Este curso hai mis nenos e nenas que chegan escola falando galego.
unha boa nova, intentaremos que tamn a escola coopere neste aumento.
Hai mis nenos e nenas dos que parece que nas sas casas falan en galego
pero ao chegaren escola cambian polo nmero e o contaxio abouxador
dos compaeiros que falan en casteln. Dende o colexio trataremos de
compensar esta tendencia e dende as familias dbese potenciar mis o
galego para conseguir que dominen, cando menos, as das linguas.
b) Evolucin da participacin do alumnado no proxecto
Nos catro cursos que dura a experiencia estabilizouse un grupo de inmersin
en galego de cada das lias de que consta cada curso. Comezamos no curso 2006-
2007 cun grupo de 4 de infantil que rematou no curso 2008-2009 e ata o curso
2009-2010 houbo dous grupos que realizaron a totalidade do ciclo desfrutando
esta experiencia.
71
Grfca 1: Evolucin do nmero de alumnos e alumnas que participan na lia de galego.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2006-2007 2007-2008 2008-2009 2009-2010
Grfica 1
Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos de matrcula do EEI da Pastora
Tboa 1: Usos lingsticos familiares
En galego ou mis en galego
lingua do av paterno
Cos fllos: 65 %
Coa avoa: 65 %
Cos netos: 35 %
lingua da avoa paterna
Cos fllos: 65 %
Co av: 75%
Cos netos: 40 %
lingua do av materno
Cos fllos: 67 %
Coa avoa: 78 %
Cos netos: 50 %
lingua da avoa materna
Cos fllos: 57 %
Co av: 62%
Cos netos: 33 %
lingua do pai
Coa nai: 42 %
Cos avs: 64 %
Cos fllos: 29 %
lingua da nai
Co pai: 33 %
Cos avs: 39%
Cos fllos: 17%
lingua do neno ou nena
Cos irmns:17%
Co pai:17 %
Coa nai: 17 %
Cos avs paternos: 19 %
Cos avs maternos: 22 %
Cos amigos: 17 %
Cos amigos dos pais: 21
Cos parentes: 25 %
Cos vecios: 17 %
Fonte: Elaboracin propia
72
Educacin e linguas
en Galicia
c) Evolucin dos usos lingsticos dos nenos e nenas, por grupos, ao longo dos
cursos acadmicos
A partir da observacin da conduta lingstica dos nenos e nenas ao principio
e ao remate de cada curso pola mestra de cada grupo, puidemos facer un segui-
mento polo mido da evolucin dos seus usos e, xa que logo, da sa competencia
nos dous idiomas. mola ofrecer por grupos, para que se vexa coa meirande clari-
dade esa evolucin nos pequenos.
En cada grfca ofrcese informacin sobre o nivel de educacin infantil co-
rrespondente, o curso acadmico, o momento do curso acadmico en que se re-
colle a informacin, o nmero de alumnos do grupo en cada intre e as linguas
primeira e segunda dos nenos segundo as claves
C: L1=casteln
G: L1=galego
CG: L1=casteln e L2=galego
GC: L1=galego e L2=casteln
Grfca 2: Evolucin dos usos lingsticos do grupo 1
0
5
10
15
20
25
30
inicio
2006-2007
remate
2006-2007
inicio
2007-2008
remate
2007-2008
inicio
2008-2009
remate
2008-2009
4: 24 4: 24 5:24 5:24 6:24 6:25
Grfica 2
GC
CG
C
G
Fonte: Elaboracin propia a partir da observacin das mestras
Para este grupo ao fnal do curso 2007-2008 consttase que entre os nenos que
falan s casteln hai algn con problemas engadidos, atraso leve e posible trastor-
no por dfcit de atencin con hiperactividade (TDAH).
No derradeiro trimestre do curso 2008-2009 (en 6) incorprase unha alum-
na procedente de Tenerife, de ascendencia marroqu, que presenta difcultades de
expresin.
73
0
5
10
15
20
25
30
inicio
2007-2008
remate
2007-2008
inicio
2008-2009
remate
2008-2009
inicio
2009-2010
remate
2009-2010
4:25 4:25 5:25 5:25 6:24 6: 24
Grfica 3
GC
CG
C
G
Ao rematar o curso 2007-2008 consttase que, entre os nenos que falaban
casteln, hai un neno con difcultades de expresin e trastorno por dfcit de aten-
cin con hiperactividade (TDAH) con posible FAL, diagnstico que se manter ao
longo dos tres cursos.
Ao inicio do curso 2008-2009 detctase ademais que un neno galegofalante
tamn ten difcultades de expresin.
0
5
10
15
20
25
30
inicio
2008-2009
remate
2008-2009
inicio
2009-2010
remate
2009-2010
4:18 4:18 5:18 5:18
Grfica 4
GC
CG
C
G
Hai que facer constar as difcultades deste grupo: a nivel lingstico, difcul-
tades de expresin de varios alumnos, e en canto ao funcionamento, cambio de
titoras ao longo do curso por baixas.
74
Educacin e linguas
en Galicia
0
5
10
15
20
25
30
inicio 2009-2010 remate 2009-2010
4:24 4:24
Grfica 5
GC
CG
C
G
3.4 Valoracin da experiencia da lia de galego no EEI da Pastora
A valoracin que facemos da experiencia s pode ser positiva. Por unha banda,
porque conseguimos os obxectivos que nos marcaramos e que fcan acreditados
cos datos expostos:
A maiora alumnos e alumnas conseguiron adquirir competencias nas
das linguas.
A lingua galega foi aumentando o seu uso en todos os mbitos, non s nas
aulas de inmersin; e non s entre o profesorado e o alumnado involucra-
do, senn tamn no resto.
Os pais, ao remate da primeira promocin (vid. a grfca 2) e analizando os
resultados, comprobaron que a maiora dos nenos e nenas conseguira apren-
der e usar, se se daba o caso, unha segunda lingua sen perderen a primeira.
Os nenos galegofalantes conservaron a sa lingua e, por contaxio, adquiri-
ron tamn o dominio do casteln.
Os nenos castelanfalantes adquiriron o dominio do galego e non perde-
ron a sa lingua inicial, que utilizaban ao saren do contexto escolar.
Por outra banda, polo que signifcou de experiencia colectiva en que participa-
mos e nos implicamos todos, profesorado, alumnado e familias.
A valoracin negativa ten que ver co papel da Administracin educativa. Os
mesmos que puxeron en marcha o proxecto de innovacin, transmitiron durante
o seu desenvolvemento falta de apoio e interese. Nin estes nin os que se encar-
garon de suprimilo solicitaron nunca un s dato sobre os resultados obtidos co
proxecto, algo que resulta bastante curioso nunha experiencia de innovacin do-
cente como era esta. Dende logo, a supresin das lias de galego en infantil non
semella responder a ningn estudo nin a datos empricos que avalen nin a imposi-
cin do galego (pois requira o apoio das familias) nin a perda da lingua materna
con que vian os nenos.
75
Planifcacin lingstica de centros
orientada normalizacin
valentina FoRMoSo goSende
IES Flix Muriel, Rianxo
A planifcacin resulta esencial hora de avanzar na normalizacin da lin-
gua galega en todos os mbitos e, por suposto, tamn no ensino. Algo que pa-
rece obvio non sempre se practicou no desenvolvemento nos centros de ensino.
Queremos evidenciar como unha correcta planifcacin lingstica dos centros
educativos orientada normalizacin da nosa lingua propia pode dar resultados
moi positivos. A planifcacin lingstica non un concepto novidoso. Elaborar
planifcacins para as linguas vnse facendo no noso territorio desde hai sculos,
pero na maiora dos casos sen estaren orientadas cara normalizacin da lingua
galega. Unha planifcacin lingstica moi ben deseada, con obxectivos moi cla-
ros e accins moi concretas xa se puxo en marcha na poca dos Reis Catlicos: de-
cidiron o destino que queran para as linguas da Pennsula e, consecuentemente,
planifcaron o lugar que queran que ocupasen o casteln e o galego en Galicia. E
planifcacin lingstica non orientada normalizacin do galego, senn a todo
o contrario, segue existindo hoxe. Un dos problemas mis grandes que ten a nosa
lingua nos ltimos anos que est sendo vtima dunha planifcacin lingstica
que busca aniquilala. Non casualidade que desde determinados foros e por parte
de determinados grupos se estean enviando continuamente mensaxes nas comu-
nidades autnomas con lingua propia que tenten poer lmites ao avance norma-
lizador: vese na repeticin dos discursos da suposta imposicin, da suposta falta
de liberdade lingstica, do suposto perigo que corre o casteln nestes territorios
Son discursos baseados en falsidades pero que, por moi alucinante que nos pare-
za, acaban calando nunha sociedade manipulada polos medios de comunicacin.
76
Educacin e linguas
en Galicia
Os ataques directos cara aos equipos de normalizacin, antes chamados de
normalizacin e dinamizacin lingstica, agora de dinamizacin da lingua ga-
lega, dos centros de ensino acusndoos -sen fundamento ningn- de adoutrina-
mento do alumnado, cando unicamente desenvolven actividades encamiadas a
promover o galego, tal e como recolle a lexislacin, s poden derivar dunha plani-
fcacin lingstica que busca hexemona plena para o casteln.
O ensino sempre foi, e , un dos mbitos nos que mis se concentran os esfor-
zos da planifcacin lingstica, coa intencin de revitalizar ou de anular o galego;
de a podemos deducir a importancia que ten o sistema educativo nesta cuestin.
Con todo, os centros de ensino a nivel particular e o sistema educativo a nivel
global, non poden ser os nicos motores da normalizacin da lingua galega, que
require unha planifcacin a nivel global de todos os mbitos da sociedade. Os
centros teen que desenvolver un rol importante no proceso de normalizacin e,
desde logo, teen que conseguir que todo o alumnado adquira competencias nas
diferentes linguas. O sistema educativo ten que garantir que o alumnado acade as
catro destrezas bsicas referidas ao galego e iso pasa por que nas escolas se ensine
galego, pero, basicamente, por que se ensine en galego e que o alumnado tea que
escoitar leccins en galego, ler e escribir nesa lingua e, obviamente, expresarse nela
nas diferentes materias.
O certo que estamos nun momento en que, segundo nos indican os datos
sociolingsticos, resulta extremadamente importante a planifcacin que fagamos
orientada cara busca da normalidade da nosa lingua propia, do galego. Unha
planifcacin cos obxectivos de acadar un mellor status para o galego, de buscar un
aumento dos seus usos, de dignifcar o idioma ata que logre que os seus falantes
o tean na consideracin que merece. Nos centros de ensino lvase anos facendo
planifcacin orientada cara normalizacin e obtendo resultados positivos. Pla-
nifcouse o traballo normalizador sobre todo despois do impulso que recibiron os
equipos de normalizacin durante a etapa do goberno bipartito, momento en que
por fn se impulsou a formacin especfca neste mbito.
Para planifcar calquera sector, ou mesmo calquera aspecto da vida, cmpre,
en primeiro lugar, analizar a situacin; a partir de a desear os obxectivos, isto ,
saber que se quere conseguir e logo, en base a iso, organizar un plan atendendo
a todos os aspectos implicados. A planifcacin lingstica orientada norma-
lizacin ten que estar programada igualmente con todo o detalle atendendo s
problemticas especfcas da lingua nos diferentes contextos, debe ser executada
seguindo esa programacin e fnalmente debe ser avaliada para comprobar se as
actuacins cubriron os obxectivos de partida ou as hai que modifcar. Orientar a
77
Planifcacin lingstica de centros orientada
normalizacin Valentina Formoso Gosende
planifcacin lingstica dun centro de cara normalizacin supn desear o lugar
que se quere que ocupe o galego no centro a curto e a longo prazo. Supn tamn
orientar as actividades de normalizacin e dinamizacin da lingua galega para
cada centro concreto e para a comunidade (alumnado, profesorado e familias)
que o conforma.
A seguir presentamos as experiencias de dous centros que evidencian unha
boa planifcacin de carcter normalizador (pnsanse ben os obxectivos, organ-
zanse ben as actividades, tense en conta o contexto) e que presentan bos resulta-
dos na avaliacin: o CEIP de Aguio (en Ribeira) e o CPI Vicente Otero Valcrcel
(en Carral). Na maiora dos centros en que existe unha planifcacin orientada
normalizacin, esta normalmente tarefa dos equipos de dinamizacin da lingua
galega (EDLG), que conseguen planifcar e orientar todo o centro con actuacins
que buscan dignifcar e promover o galego. Este o caso do EDLG do CEIP de
Aguio, que est coordinado desde hai anos por Uxa Acua e recibiu un dos cinco
premios de innovacin en normalizacin lingstica de 2010, como comproba-
redes na sa exposicin. Uxa tamn participa activamente na Coordinadora de
ENDL do Barbanza e na Coordinadora Galega de ENDL.
A experiencia do CEIP Vicente Otero Valcrcel de Carral vaise refectir no
relatorio de Anxo Gmez, tamn colaborador da CGENDL. o profesor impulsor,
como tamn veredes na experiencia que vai contar, de moitas das actividades dun
EDLG que ten deseado proxectos de fomento do uso do galego que, grazas sa
calidade, foron dos mellor valorados pola SXPL nos ltimos anos.
Os centros de Aguio e Carral comparten o feito de realizaren unha boa plani-
fcacin e diferncianse en que van presentar das realidades educativas e sociolin-
gsticas diferentes: por un lado, a dun centro de infantil e primaria dun contexto
maioritariamente galegofalante, como o de Aguio, e, por outro lado, a dun
centro que atende todos os niveis educativos da ensinanza obrigatoria e est nun
contexto mis castelanizado, como o de Carral. Vannos explicar como entenden
a planifcacin lingstica de todo un centro educativo, qu supn orientar esa
planifcacin de cara normalizacin da lingua galega e qu vinculacin existe
entre o proxecto normalizador do centro e as lias marcadas pola Administracin.
E tamn nos gustara que insistisen nas estratexias que mellor lles funcionaron
para desenvolver os seus proxectos, e nos atrancos que tiveron que salvar para levar
adiante a planifcacin lingstica do seu centro.
79
A planifcacin lingstica orientada
normalizacin no colexio pblico de Aguio
uXa acua
CEIP de Aguio (Ribeira)
O colexio pblico de Aguio sitase dentro do concello de Ribeira, nunha
parroquia da lia costeira, onde o mar o principal referente paisaxstico, labo-
ral, existencial un centro de educacin infantil e primaria, que conta con 200
alumnos/as e 20 mestres/as, con todo o catlogo completo.
A experiencia que se recolle neste documento est relatada dende a perspectiva
da coordinadora do Equipo de Normalizacin Lingstica do centro, utilizando a
metfora dunha intervencin mdica, sendo un proceso lento e na maiora das
ocasins invisible.
Calquera planifcacin nun centro educativo implica facer unha radiografa
de toda a comunidade educativa, para coecer as caractersticas da realidade e para
detectar distintas necesidades sobre as que teremos que intervir. Xa que a nosa
fnalidade desear unha planifcacin lingstica adaptada ao contexto, focaliza-
remos a atencin nos distintos axentes educativos que entran en escena e que in-
fen directa ou indirectamente nas competencias lingsticas do noso alumnado.
1 radiografa
Atendendo ao contorno inmediato, dicir, propia parroquia, indicaremos
que a lingua de uso maioritario o galego, o que implica que a meirande parte
das familias tamn o usa de xeito habitual. En contraste, a escasa distancia, na vila
de Ribeira o casteln a lingua predominante entre os habitantes de curta idade.
80
Educacin e linguas
en Galicia
Unha alta porcentaxe do noso alumnado tamn galegofalante, excepto os casos
de nenos e nenas que veen de Ribeira. Non un centro no que actualmente exista
unha matrcula elevada de alumnado de orixe estranxeira, polo que non se produ-
cen confitos lingsticos neste mbito. O profesorado cumpre a normativa actual
existente e, polo tanto, a lingua vehicular do centro o galego.
2 sNtomas e diagNstico
Presentada esta radiografa, semella que estamos nun paraso lingstico;
porn, sera mis acertado falar de oasis lingstico onde o deserto da desgale-
guizacin avanza a pasos axigantados. Malia atoparnos cunha ampla cobertura
de uso, podemos falar dunha falta de valoracin e de prestixio da propia lingua.
Isto observado en comentarios que se lles fan s titoras con argumentos coma
E logo, que farn cando vaian a Madrid se estudan tanto galego?, familias que
cambian de idioma cando van a Ribeira Tamn se reficte nos datos das enquisas
utilizadas hai tres cursos, cando se empezou a elaborar o proxecto sociolingstico
do centro. Por exemplo: s cuestins onde se lles preguntaba sobre a lingua mis
axeitada para os videoxogos e as matemticas, os pais e nais responderon maiori-
tariamente en casteln, o que indica unha falta de valoracin cara sa propia
lingua, que se considera de segunda divisin.
Por outra banda, debemos indicar, en relacin ao claustro de profesorado, que,
anda que nas aulas se utilice o galego, nas relacins entre adultos/as no centro
pesa en moitas ocasins a propia historia persoal de cada mestre/a, que fala moitas
veces en casteln. O alumnado testemua desta dualidade, o que lles crea unha
percepcin do estilo galego s para dentro das aulas e sen prestixio social. Polo
tanto, como referentes, debemos ser mis sensibles neste aspecto e actuar en con-
secuencia.
Seguindo na exposicin de sntomas, o CEIP de Aguio pertence Coordina-
dora de Equipos de Normalizacin do Barbanza. Isto permite crear un espazo de
intercambio de informacin, refexin, actividades conxuntas entre centros de
distintas etapas. Dende os centros de secundaria comntase que o alumnado do
noso centro abandona parcialmente o uso do galego dependendo do contexto
e mesmo manifesta rexeitamento cara a cuestins dialectais como son o seseo e
a gheada.
Atendendo ao diagnstico, o deseo da nosa planifcacin-tratamento ter
como fnalidade o uso e valoracin da lingua galega, partindo da defnicin de
escola como compensadora de desigualdades sociais.
81
normalizacin no colexio pblico de Aguio Uxa acUa
3 aplicaciN do tratameNto
A continuacin, presentamos os piares fundamentais da accin de planifca-
cin dende o rol de coordinadora, ilustrndoos con algns exemplos de experien-
cias prcticas recollidas durante estes ltimos catro anos.
3.1 Intentar cambiar a concepcin de normalizacin dentro do centro
Est moi estendida a idea de que normalizar s toca en das anecdticos do
almanaque coincidentes con festas de natureza tradicional como poden ser o
Saman, o Magosto Sen restarlles
valor a estas datas, dende o CEIP de
Aguio considrase que temos que
ir mis al, que debe tratarse dun-
ha aposta e un compromiso diario.
Ademais, s festas tradicionais in-
tentamos darlles todos os anos un
enfoque novo, anda que conserven
a esencia. Este dobre xogo respon-
de a necesidade da conservacin
das nosas tradicins, pero tamn
renovacin das ideas, para que non
se relacione o galego con algo fosi-
lizado e ancorado no pasado. Por
exemplo, este curso no Magosto decidimos vir todo o centro vestido de Apaacas-
taas, personaxe que axuda ao Apalpador a recoller as castaas para logo entrega-
ren no Nadal.
3.2 Concienciar de que o labor de normalizacin de todo o centro e non s
do Equipo de Normalizacin
Esta tamn unha idea moi estendida e delega todo o peso da responsabilidade
sobre o ENDL. Pouco a pouco, ao longo destes catro anos esta idea est mudando
no noso centro. fundamental que a totalidade dos axentes educativos refexionen
e tomen conciencia de que todas e todos somos educadores e debemos ser transmi-
sores de valores positivos cara lingua. Para traballarmos nesta lia empezouse por
facer alianzas cos distintos equipos de dinamizacin existentes no centro (ambien-
Imaxe 1: Foto de nenas vestidas de Apaacastaas

Fonte: Arquivo do centro
82
Educacin e linguas
en Galicia
tal, novas tecnoloxas), deseando actividades conxuntas e fuxindo do illamento
da anterior formulacin do equipo de normalizacin. Actualmente podemos dicir
que na maiora dos casos esta alianza est convertida en fusin. Aproveitando unha
convocatoria feita pola Xunta para presentar un proxecto de innovacin en norma-
lizacin lingstica, formouse no centro o Equipo de Innovacin en Normalizacin
Lingstica, que deseou un proxecto aberto participacin de todo o claustro,
persoal non docente, asociacin de nais e pais, distintas asociacins Dun xeito
progresivo foise ampliando o nmero de participantes e de accins, de xeito que no
curso actual est composto polo 100% do claustro.
Tboa 1: Evolucin do equipo de normalizacin
Curso Formulacin
2007-2008
Actividades organizadas polo endl
Alianzas cos distintos equipos de dinamizacin
2008-2009 Sereas e heronas de Slvora
Proxecto de innovacin aberto a todos os axentes educativos:
claustro, anpa, familias, asociacins
2009-2010 Mar de mulleres asolagadas
Proxecto de innovacin: seguen sumndose axentes educativos.
Crease a Comisin de Innovacin de NL
2010-2011
Onde a terra acaba e o mar
comea
Proxecto de innovacin: formulacin actual.
Participacin do 100% do claustro, do persoal non docente,
asociacins, outros centros educativos
Fonte: Elaboracin propia
3.3 Transversalidade
Nas programacins de aula, plans de centro a transversalidade xoga un pa-
pel fundamental, na lia do anteriormente exposto. Deste xeito, o fondo norma-
lizador busca estar presente en todas as actividades diarias do centro e quedar
refectido nos distintos documentos como testemua de compromisos adquiridos
por parte dos distintos departamentos, titoras
Por exemplo, o Departamento de Ingls elaborou un glosario plstico sobre
obras de arte galegas: Lus Seoane, Urbano Lugrs Deste xeito traballbase unha
lingua estranxeira sobre patrimonio cultural galego. (Imaxe 2)
83
3.4 Apertura do centro
Como xa se dixo, o noso colexio pertence
Coordinadora de Equipos de Normaliza-
cin do Barbanza e tamn Coordinadora
Galega de ENDL. Isto permite intercambiar
experiencias, ideas, impresins, materiais e
manter relacins con outros centros educati-
vos de distintas etapas.
Ademais o noso centro coordina un poe-
mario virtual de poesa experimental (vid.
www.redeiras.blogspot.com), onde participan
distintos centros de toda Galicia. Esta bit-
cora un punto de encontro para incentivar
a creacin potica do noso alumnado e para
intercambiar material, que importamos dou-
tras culturas para formarnos e que intentamos
exportar, unha vez realizadas as nosas produ-
cins artsticas. (Imaxe 3)
Tamn no Equipo de Innovacin participan
outros centros con intercambio de materiais,
facendo exposicins conxuntas Temos co-
laboracin dende a Universidade, preparando
obradoiros de sensibilizacin cara diversida-
de funcional, apostando por materiais en gale-
go adaptados en linguaxes alternativas (braille,
pictogramas), entrevistas feitas por membros
da Facultade de Xornalismo (Imaxe 4)
Como novidade, este ano e durante dous
cursos, o colexio de Aguio participar nun
proxecto que se desenvolver a nivel estatal e
que leva por ttulo Tece-Redes. A iniciativa
enmrcase no plan ARCE que promove o Mi-
nisterio de Educacin e Cultura. (Imaxe 5)
Os estudantes de Aguio traballarn
conxuntamente con escolas de Asturias, Lleida
e Valencia. Neste proxecto a identidade galega
Imaxe 3: Panllazo de redeiras

Fonte: Web Redeiras
Imaxe 2: Obras de Seoane con voca-
bu lario en ingls | Fonte: Arquivo do centro
Imaxe 4: Foto de mestra andando cun
bastn | Fonte: Arquivo do centro
84
Educacin e linguas
en Galicia
xoga un papel esencial. A comunidade educativa de Aguio viaxar fsica e virtual-
mente, mostrando a parroquia, a comarca e Galicia cos seus traballos. Tamn ter
gran relevancia a lingua e potenciarase o respecto diversidade e pluralidade
partindo do marco da cultura propia. Ao mesmo tempo, crearase un espazo com-
parativo de semellanzas e diferenzas, tanto histricas como sociais ou lingsticas.
Ademais de crear unha rede con outros centros educativos da comarca, do pas
e de fra de Galicia, consideramos de vital importancia buscar conexins e colabo-
racins con institucins, asociacins, comercio Un exemplo desta colaboracin
un poemario que se fxo de forma conxunta coa Asociacin Cultural Sagres, de
defensa o litoral de Ribeira. Esta fxo unha recompilacin de fotografas de escenas
marieiras antigas na parroquia e ns dende o centro ilustrmolas con fragmentos
de obras literarias en galego e portugus onde o mar est presente. Outro exemplo
que no vern a Confrara de Aguio expn obras do alumnado nas sas insta-
lacins. O curso pasado pintronse bolsas de papel e cambironse por contos co
comercio local da parroquia. (Imaxe 6)
3.5 TIC e creatividade
Consideramos fundamental fusionar a normalizacin da nosa lingua co m-
bito tecnolxico, xa que este un dos contextos nos que se move o alumnado e co
que se senten identifcados. O feito de usar o galego nas redes sociais, nos xogos
fai que a lingua adquira prestixio para eles e elas. A nivel de claustro, a maior
difcultade a falta de coecementos informticos. Este curso creouse no centro
un grupo de traballo de auto-axuda no que intentamos intercambiar experiencias
entre o profesorado para avanzar neste terreo. No colexio temos varios blogues,
wikie intentamos suplir a falta de recursos con plataformas, aplicacins que,
anda que tean a interface noutros idiomas, poden facer producins en galego.
Imaxe 5: Tece-Redes
85
A creatividade traballada como a re-
solucin de confitos de distinta natureza;
polo tanto, dende o punto de vista da nor-
malizacin, cmpre dotalos de recursos
para que se poidan enfrontar a distintas
situacins. Os das conmemorativos do
almanaque son utilizados para facer obras
colectivas e todas as aulas achegan unha
peza para facelas. Por exemplo, este curso
cada nena e cada neno trouxo unha radio-
grafa para o Da contra a violencia de x-
nero, xogando coa necesidade que temos
que mirar no noso interior os nosos va-
lores. Outros cursos fxronse espirais con
palabras signifcativas, mesas-colaxes de
ofcios de mulleres (Imaxe 7)
3.6 Visibilizar a valoracin do galego a
travs de distintos soportes
O uso do galego ten que ir mis al
do papel e esa a razn pola que dende o
colexio deseamos distintos tipo de mate-
rial xogando con diversos lemas: xoguetes,
gorras, autocolantes (Imaxes 8-9-10)
3.7 O galego na sa vertente cientfca,
artstica, literaria
s veces s se traballa a lingua dende o punto de vista da literatura. Pensa-
mos que necesario abrir os campos e buscar a sa presenza noutros ngulos do
obxecto de estudo: cientfco, artstico Debemos sinalar que non doado atopar
materiais para traballar en galego nos distintos mbitos. (Imaxes 11-12)
Imaxe 6: Nenos e nenas pintando bolsas

Imaxe 7: Mesas-colaxes
86
Educacin e linguas
en Galicia
3.8 Colaboracin coa familia
Este un dos puntos fundamentais, xa que de-
bemos pensar en termos de corresponsabilidade. Ao
longo de todos os cursos deseamos distintas pro-
postas para invitalos a participar. Por exemplo, en
relacin cos distintos proxectos de innovacin: cada
familia fxo un peixe con material de refugallo e en-
tre todos fxose un fondo mario; outro curso, cada
familia fxo unha casa e entre todas formouse unha
cidade asolagada Ao fnal de cada curso fanse un-
has xornadas de portas abertas nas que se expoen
todos os traballos, fanse proxeccins
4 efectos secuNdarios,
coNtraiNdicaciNs
Todo tratamento pode ter outra cara menos ama-
ble e este o caso de moitas situacins que se viven
dende os equipos que coordinan as planifcacins
lingsticas dos centros. Xoga un papel moi impor-
tante a Administracin e s veces dende a non che-
gan ventos favorables. Dentro dos propios claustros
custa facer cambios e mover formulacins enraiza-
das. necesario sensibilizar e concienciar a moitos
sectores da sociedade e isto implica un desgaste ener-
xtico intenso. Porn, unha aposta onde os peque-
nos pero grandes logros son moi satisfactorios, polo
legado que lle deixamos ao noso alumnado.
Imaxes 8-9-10:
Gorras e autocolantes
87
Imaxes 11-12: Investigacins

89
normalizacin do CPI Vicente Otero
Valcrcel de Carral
anXo gMez Snchez
CPI Otero Valcrcel, Carral
1. iNtroduciN
Antes de me centrar no caso concreto do centro educativo do que eu son pro-
fesor, o CPI Vicente Otero Valcrcel, de Carral, gustarame dedicarlle un breve
espazo de tempo a comentar a relacin que se vn dando na sociedade galega
entre o ensino e as linguas. Evidentemente, as ideas que vou expresar son froito da
mia experiencia persoal, en contextos educativos concretos e, por tanto, non sei
se vlidas para todo o pas.
En primeiro lugar, coido que obrigado dicir que se agarda demasiado do
ensino en todas as ordes da vida. Esperamos que nos garde os nenos desde as
8:00 da ma at as 18:00 horas da tarde; coidamos que debe proporcionar uns
determinados valores e unha educacin da que antes se encargaban as familias;
somos tamn responsables de crearmos lectores e lectoras; temos que capacitar os
rapaces no bo uso das novas tecnoloxas e, por suposto, debemos compensar a
desigualdade existente a nivel social entre galego e casteln. E eu pregntome, non
ser demasiado pedirlle ao ensino?
Segundo sinala o actual Decreto 79/2010, nos principios que establece nos
puntos 1 e 2 do artigo 4, ao fnal do ensino obrigatorio o alumnado debe ter
a mesma competencia nas das linguas ofciais; ademais, asume o obxectivo da
LNL de cambiar a consideracin social do galego. E, como di no punto 2 do artigo
90
Educacin e linguas
en Galicia
4, procurarase que haxa un equilibrio nas horas semanais impartidas en galego
e casteln (tendo en conta que o alumnado, ags nas respectivas linguas, usar a
lingua que elixa).
As pois, confase en que un certo equilibrio no ensino entre ambas as linguas
corrixa a evidente discriminacin do galego no resto de mbitos sociais (medios
de comunicacin, laboral, lecer, etc.) e que elimine os prexuzos sobre o noso
idioma.
Todos os estudos realizados at agora en Galicia sobre o idioma veen a sina-
lar que boa parte do noso estudantado sae da escola cunha mellor competencia
en casteln; e tamn indican que a invisibilidade social do galego evidente: nos
cinemas, na msica, na xustiza, no comercio, nas misas
Eu coido que un dos erros cometidos at o de agora na normalizacin lings-
tica en Galicia que para paliar eses dous factores se confou case exclusivamente
no ensino, deixando de lado moitos outros mbitos sociais nos que non se deu
ningunha batalla, sobre todo non a deron as diferentes administracins (auton-
mica, provinciais e locais).
E desde a escola podemos mellorar a competencia lingstica (en parte) dos
rapaces; podemos axudar a eliminar algns prexuzos; pero a lingua aprndese
vinculada ao contexto cultural e aos usos sociais que se fan dela. E os nosos nenos
perciben que se van discoteca non soa msica en galego, que no seu tempo de
lecer complicado atopar xogos en galego, que nos medios de comunicacin (es-
critos ou audiovisuais) a nosa lingua non a norma, senn a excepcin
Por iso me sorprende que cando saen datos sobre o uso do galego e en canto se
percibe que baixa o seu emprego nas idades mis novas, sempre se faga fncap no
efecto desgaleguizador da escola (e o resto dos mbitos sociais?). Porque ao falar-
mos do ensino e a lingua, o primeiro que eu sinalara que hai contextos escolares
moi diferentes. Por poerlles un exemplo concreto: centro da Corua, contexto
social bastante castelanizado, colexio pblico ou concertado acaso non a esco-
la o nico contacto co galego que teen eses cativos?
Isto , a escola moi importante, mais non se pode converter no nico mbito
en que moitos rapaces oen e visibilizan o galego.
Quero salientar outros dous aspectos en relacin coa normalizacin no ensi-
no: o primeiro, a frustracin que supuxo para moita xente o feito de estar a defen-
der decretos que aprobaban os diferentes gobernos, cando a realidade era que non
se estaban a cumprir (consltense todos os estudos que hai en relacin a isto).
Gastamos moitas enerxas en defender unha realidade virtual, mentres a Admi-
nistracin non faca nada para que se aplicasen normas que ela mesma aprobaba.
91
A planifcacin lingstica orientada normalizacin
do CPI Vicente Otero Valcrcel de Carral Anxo Gmez Snchez
Unha segunda cuestin, ao meu parecer, un erro, estivo na falta de comunica-
cin coas familias do alumnado en relacin a este tema. Permitimos que os valores
sociais sobre o idioma os transmitisen os medios de comunicacin ou outras entida-
des sociais que, habitualmente, en nada eran favorables normalizacin da lingua.
Desde os centros, nas reunins de nais e pais cos equipos directivos, nas char-
las dos titores/as, nos consellos escolares case nunca se tocaba o tema da lingua.
Mesmo teo a impresin de que poucas veces se expuxo para os pais e nais o tra-
ballo de moitos docentes, dos ENL. Coido que desde que se intentou derrogar o
anterior decreto houbo algns cambios neste sentido.
E acho que ese o camio a seguir. Campaas como a da Universidade de
Vigo, a da Coordinadora de Equipos de Normalizacin, informando das vantaxes
da aprendizaxe de e en galego son fundamentais. Mostrar que os nenos e nenas
galegos son uns privilexiados dentro da UE, porque case desde o seu nacemento
poderan dominar dous idiomas ofciais da Unin Europea (como pide o Acordo
de Lisboa asinado no 2007): sabemos que desde o galego chegamos facilmente ao
portugus e que a iso lle engadimos o casteln; sinalando que, como est mis que
demostrado, cantos mis idiomas coeces, mis facilmente aprendes outros, etc.
Mais tamn certo que para que esa mensaxe chegue desde a escola, hai que
transmitila desde outros mbitos: o poltico, o econmico, o laboral
2. a plaNificaciN liNgstica NuN ceNtro educativo
Mis unha vez, quero facer algunha puntualizacin a nivel xeral, anda que
non sexa ningunha novidade, antes de centrarme no caso de Carral. A Administra-
cin educativa entregou hai dous anos unhas guas para os centros de ensino que
tratan o tema da planifcacin lingstica con profundidade, rigor e achegando
maneiras de proceder
1
. O nico que podemos pedir que se apliquen.
O primeiro e mis importante saber cal o obxectivo lingstico que preten-
demos alcanzar. E, na medida do posible, argumentalo, explicalo e darlle o sopor-
te legal, que leve a que non nolo poidan discutir. En segundo lugar, coecermos
o contexto social do centro educativo. Realizaremos unha anlise sociolingstica
previa para sabermos cal o punto de partida e tamn a distancia co obxectivo
fnal. Desde a, actuar.
1 Fernndez Paz, Agustn, Lorenzo Surez, Anxo M. e Ramallo, Fernando (2007): A planifcacin
lingstica nos centros educativos e, dos mesmos autores e ano, Gua prctica para a planifcacin
lingstica nos centros educativos. Ambos editados pola Xunta de Galicia.
92
Educacin e linguas
en Galicia
A seguir, procurarmos o apoio de toda a comunidade educativa e mesmo das
institucins e asociacins da contorna: o concello, a ANPA, o maior nmero de
profesores, o persoal non docente, as asociacins culturais e deportivas Dentro
do centro: os clubs de lectura, o equipo de biblioteca, os equipos deportivos, ac-
tividades extraescolares, etc. Todo apoio que consigamos sempre pouco e suma,
ademais de evitarnos problemas, resistencias ou enfrontamentos.
Proporcionarmoslle a toda a comunidade educativa todos os recursos posi-
bles que favorezan o emprego do galego: dicionarios, tradutores, materiais educa-
tivos, recursos en rede
A continuacin, temos que procurar que todo o que fagamos tea visibilidade,
promocin, publicidade que chegue, cando menos, a todo o concello. Igual-
mente, transcendental difundir todos os datos que contriben a soster a nosa
argumentacin: informes PISA, valoracins da diversidade lingstica da UE, da
UNESCO, do Consello de Europa, etc.
Finalmente, avaliaremos os resultados do que facemos, a incidencia en todos
os sectores da comunidade educativa mais, con prioridade, no alumnado.
3. a plaNificaciN liNgstica No cpi viceNte otero valcrcel,
de carral
O CPI Vicente Otero Valcrcel est situado no Concello de Carral, a uns 17
km da cidade da Corua e, polo outro lado, prximo localidade de Ordes. Ten
arredor de 6000 habitantes; medrou moito nos ltimos anos, sobre todo en edif-
cacins, o que se notou tamn no censo e, por suposto, no noso centro educativo.
A sa poboacin est bastante espallada entre as diferentes parroquias, a maiora
delas, de carcter rural. Na economa destaca o sector da panadara, a agricultura
e gandara, e os servizos.
Nos ltimos anos chegou algunha poboacin inmigrante, case toda ela de
orixe latinoamericana, sendo contados os casos de poboacin rabe ou asitica.
A pesar de estarmos tan relativamente preto da Corua e, malia que se nota en
cada curso o avance da castelanizacin, anda hai unha porcentaxe de cativos ga-
legofalantes signifcativa. O noso centro un CPI, hai alumnado desde educacin
infantil at o remate da ESO.
Consideramos relevante informar dos obxectivos lingsticos do ensino e dos
factores que infen para conseguilos. Desta maneira intentamos difundilos entre
o profesorado, os pais e nais e o alumnado. Elaboramos material propio e tamn
publicitamos outro alleo ao centro: desde disposicins legais (a introducin da
93
Imaxe 1: Galegosuma
94
Educacin e linguas
en Galicia
LOE); a Carta Europea das Linguas Minoritarias; o informe da UNESCO sobre
diversidade e identidade cultural, etc. (Imaxe 1)
A nosa lingua ten que se visualizar por todo o centro e isto consegumolo:
carteis, letreiros, documentacin para as familias, festivais, actividades, mens do
comedor, pxina web e blogues (moi maioritariamente) estn na nosa lingua. Ou
algo tan simple como procurar que todos os ordenadores do centro dispoan de
todas as ferramentas destinadas ao uso correcto da lingua galega e estean instala-
das por defecto.
E non s queremos que se vexa, insistimos na relevancia da oralidade e de
or a nosa fala con normalidade: desde o persoal non docente, a direccin ou os
profesores, o persoal de comedor, os monitores
de actividades extraescolares que se dirixen a
alumnado ou pais e nais. Todas e todos somos
un modelo lingstico e sobre todo un modelo
de conduta; se a un rapaz lle falas na ta ma-
teria en galego, pero cando lle prestas un libro
na biblioteca ou cando ests de garda no recreo
non o fas, o neno deduce que o galego s ten
valor na aula.
Insistimos, as mesmo, na importancia de
eliminar prexuzos. A mellor maneira usando
normalmente a nosa lingua. Mais nunca sobran
todas as campaas, concursos, informacin
que levan a asociar o galego con mbitos dos
que habitualmente est ausente, ou nos que,
podendo usarse, non se fai. Ns insistimos
naqueles mis directamente relacionados coa
mocidade, procurando xuntar sempre lingua +
mozos = futuro. (Imaxe 2)
Procuramos que o Equipo de Dinamizacin
da Lingua Galega (EDLG) colabore con todos os estamentos do centro e que ta-
mn se demande a nosa colaboracin: a biblioteca, o club de lectura
2
, o equipo
de actividades extraescolares, os actos, charlas, festivais que organice calquera de-
partamento, etc. Temos que lograr que o uso do galego non se vincule sempre ao
EDLG e, por suposto, tampouco ao Departamento de Lingua Galega. O que vimos
2 Vid. <http://www.blogoteca.com/deleria/index.php>
Imaxe 2: Tuenti
95
de dicir serve tamn para establecermos relacin con outros centros educativos, co
Concello, coas asociacins culturais, deportivas, econmicas da localidade.
Ampliar os espazos de uso, visibilizar e or a lingua o mis posible, este o
eixo central da nosa planifcacin lingstica.
4. algNs exemplos coNcretos do Noso traballo
4.1 O Congreso da Mocidade pola Lingua
Esta actividade nace despois de varios anos traballando a sociolingstica cos
rapaces nas aulas e de maneira sistemtica. Comezou o profesor Schu Sende hai
xa mis de dez anos, malia que algn ano non o puidemos celebrar. Pensamos que
sera importante visualizar todo este traballo feito durante o curso cos cativos e
buscamos unha maneira de facelo. Levamos xa sete edicins realizadas. As, anda
que transcorre nuns das (nunca prximos s Letras Galegas), o relevante todo
o labor previo que fan os rapaces para refexionar sobre o uso do galego entre a
mocidade, sobre o uso que fan eles, en defnitiva.
Sempre partimos de noticias, ideas que se nos ocorren na aula, textos de escri-
tores, publicidade, etc. Buscamos, preferentemente, os mbitos en que se moven
os mozos: a msica, os xogos, as novas tecnoloxas, as redes sociais, o cinema E,
a partir da idea, levala a un formato: un vdeo musical, un anuncio en vdeo, un
texto literario, unha curtametraxe, unha fotonovela, etc. O ltimo curso realiza-
mos diferentes obradoiros de debuxo, dobraxe, pintura
Procuramos sempre darlle un ton festivo, humorstico, divulgativo da realida-
de social da lingua. como se durante o curso fxsemos unhas anlises, para esa
semana presentar os resultados do paciente, o galego. Pdense consultar varios
dos traballos presentados no blogue Galego versin orixinal
3
.
Un exemplo para concretarmos. A clase de 3D traballou arredor dun texto
do escritor Schu Sende. O argumento era o seguinte: un pai pretenda asegurar a
lingua da sa flla. Os rapaces ampliaron o texto intentando ver que posibilidades
ten un rapaz/a de Carral de ser galegofalante de adulto. O resultado, a fotonovela:
A lingua asegurada. (Imaxe 3)
No Congreso traemos tamn xente de diferentes campos sociais que realizan
o seu labor en galego: do mundo do cinema, da msica, do xornalismo ou per-
3 Vid. <http://galegoversionorixinal.wordpress.com/>
96
Educacin e linguas
en Galicia
soas que traballaron sobre o uso da lingua na mocidade como Ana Iglesias, Mara
Yez, Lupe Gmez, etc.
Procuramos que se involucren diferentes departamentos; colabora sempre o
Concello de Carral, a direccin do centro e, o ano pasado, por vez primeira con-
vidamos a ANPA, que participou activamente. Coido que s nos falta expoer o
resultado para os pais e nais.
4.2 O Catlogo Regalemos Galego
Esta , sen dbida, a nosa actividade mis exitosa e divulgada. Realzana os
alumnos en colaboracin con profesores e chega a todas as sas casas. Ademais,
divlgase para toda a comunidade educativa de Carral e, fra do noso centro, a
travs da galera da nosa pxina web.
Vendo as difcultades de atoparmos xoguetes en galego e, mis anda, obser-
vando o pouco que se difunde o que existe, consideramos a posibilidade de ela-
borarmos un catlogo de agasallos en galego semellante ao que ofrecen as grandes
superfcies comerciais no Nadal (onde a nosa lingua est ausente). Unha vez feito,
imprimirimolo para as familias. Xa sabemos que ten unha contraindicacin, a
incitacin ao consumismo, mais non se pode conseguir todo.
O traballo dos cativos sempre entusiasta busca de xoguetes, libros, msica,
cinema, novas tecnoloxas que podemos atopar en galego. O resultado , as
mis das veces, decepcionante: horas de busca para non atoparmos, en moitos
Imaxe 3: Fotonovela
97
casos, nada. Mais unha boa aprendizaxe sociolingstica. O resultado poddelo
atopar completo na pxina web do noso centro, na seccin Galera
4
.
O mis espectacular deste traballo foi o interese que espertou fra de Carral,
chegndomos a mis de 10.000 visitas na nosa web e sendo moi difundido por
medios de comunicacin escritos e audiovisuais.
4.3 O Monumento aos Mrtires
Para rematarmos esta exposicin, queremos comentar outra actividade que par-
te do patrimonio (histrico neste caso) que hai na nosa localidade, o Monumento
aos Mrtires de Carral. Este tipo de actividade pode facerse arredor de calquera feito
histrico que sucedera no concello, aproveitando o patrimonio artstico, valndose
da sa xeografa ou mesmo da riqueza toponmica. dicir, a normalizacin tamn
se pode unir aprendizaxe das nosas singularidades como pobo, coas que contri-
bumos cultura universal. Como teo comprobado moitas veces, o mis descoe-
cido o que nos mis prximo e ao que menos valor lle damos.
Como todos saben, na historia de Galicia o concello de Carral coecido
porque al axustizaron os xefes militares do alzamento de 1846 contra o presi-
dente Narvez, aos cales posteriormente se lles erixiu un monumento na vila, o
Monumento aos Mrtires de Carral. Estes militares foron derrotados na batalla de
Cacheiras, acontecida nesa parroquia do Concello de Teo.
Desde hai mis de dez anos, a proposta do Departamento de Xeografa e His-
toria do IES de Teo, levamos realizando un intercambio de visitas. O 23 de abril
imos a Cacheiras e facemos un percorrido pola ruta da batalla; o 26 de abril devl-
vennos a visita e percorremos a ruta dos Mrtires. parte do que ten de enrique-
cedor o feito de revivir a nosa historia, a actividade ten outros factores positivos:
coecen mellor o seu concello; visitan un lugar que est relativamente prximo a
Carral e que non saban case nin que exista; e, o que mis lles gusta e mis enri-
quecedor resulta desde o punto de vista lingstico, o intercambio e o coecemen-
to de rapaces da sa idade (que aproveitamos tamn para analizar desde o punto
de vista dos usos lingsticos). Nesta actividade estn involucrados, as mesmo, os
dous concellos, que participan activamente e colaboran en todo.
Mais non queda a o traballo arredor dos Mrtires de Carral. Tamn ten parti-
cipado o noso alumnado e temos colaborado na representacin popular que fai
4 Vi d. <http: //centros. edu. xunta. es/cpi vi centeoteroval carcel /gal eri a/di spl ayi mage.
php?album=15&pos=1>
98
Educacin e linguas
en Galicia
a asociacin cultural Abril de lume e ferro arredor da peza teatral do mesmo
nome, coa que Manuel Mara reviviu os feitos acaecidos en 1846.
Igualmente estamos a realizar unha bitcora sobre Carral
5
, na que intentamos
dar a coecer ao pblico en xeral estes feitos; elaboramos un plano da Ruta dos
Mrtires ou colaboramos co Equipo de Biblioteca e o proxecto ARCE axudando a
divulgar parte da historia de Carral. Este ano, por exemplo, estamos intentando
debuxar unha banda deseada que conte a historia dos Mrtires de Carral.
Para conclurmos, coidamos que a normalizacin lingstica non pode de-
pender exclusivamente do ensino, malia que este ten que ser un dos piares funda-
mentais. necesario que teamos claros os obxectivos, planifcarmos para chegar
a eles e avaliarmos os resultados. Conseguirmos o apoio da maior parte da comu-
nidade educativa, da contorna do centro, do concello esencial. E, fnalmente,
dar a coecer o noso traballo, explicalo e divulgalo. E sempre con optimismo,
esperanza e ilusin.
5 Vid. <http://divercarral.wordpress.com/>
99
Planifcacin lingstica orientada tamn
normalizacin da contorna social
FRanciSco veiga
IES de Melide
1 NegociaciN de coNceptos
Ao longo das tres ltimas dcadas o termo normalizacin, referido ao idioma
galego, ten sido utilizado desde pticas ben diferentes e con fnalidades tamn
ben dispares. Parece claro, a da de hoxe, que o concepto a que fai referencia este
tecnicismo non , nin por aproximacin, nico, e esta circunstancia cmpre con-
siderala se se pretenden planifcar iniciativas que posibiliten a normalizacin da
contorna social onde se insire determinado centro educativo.
Nin tan sequera no mbito estritamente escolar podemos falar dunha inter-
pretacin nica e universal do vocbulo. Normalizar o idioma consiste, para al-
gns, en conseguir que o galego se converta na principal lingua vehicular; que o
faga metade por metade co casteln, para outros; que simplemente sirva para a
transmisin de contidos humansticos ou directamente relacionados co medio as
clases de Ciencias Sociais e de Coecemento do Medio, para entendernos-, para
outros mis; as ata un total, talvez, de sete posibles interpretacins diferentes
en cuxos extremos se situaran a posibilidade de afastar o galego ou o casteln,
respectivamente, do mbito escolar. Non hai dbida de que, de cara a unha plani-
fcacin efectiva das accins normalizadoras, os axentes encargados de desealas
deben ser cando menos conscientes de que incluso no seo do grupo formado por
tales axentes, as sensibilidades poden ser ben diferentes. Do contrario, posible
que desde moi axia os proxectos se atopen con grandes difcultades no seu desen-
volvemento, precisamente por careceren dun elemento esencial da planifcacin: a
defnicin da fnalidade ltima.
100
Educacin e linguas
en Galicia
Cando se trata de planifcar estratexias para conseguir certos obxectivos no pro-
ceso de normalizacin do idioma galego na contorna na que se insire o centro,
esta prevencin debe ser tamn considerada. A cuestin defnir con precisin os
obxectivos que queremos e podemos marcar no momento do deseo das accins
normalizadoras. E neste momento cando cmpre saber onde estamos. As circuns-
tancias son infnitas, igual que o son as oportunidades que o medio posibilita. Non
se trata xa s da identifcacin xenrica medio rural, urbano, costeiro, periurba-
no da contorna cara que imos dirixir as nosas iniciativas, senn de tratar de
descubrir as sensibilidades presentes entre a poboacin obxecto da nosa accin,
unhas sensibilidades que, sen dbida, non ser doado identifcar de primeiras.
o caso, polo tanto, de que calquera accin normalizadora que pretenda aca-
dar xito, por limitado que este sexa, debe partir do coecemento previo, e o mis
fondo posible, do medio. Pero existe anda un terceiro elemento que talvez debe
ser considerado de cara ao deseo de proxectos dirixidos contorna do centro.
O concepto normalizacin foi usado en Galicia nas ltimas tres dcadas referido,
como adiantabamos mis arriba, practicamente en exclusiva cuestin lingstica.
Incluso organizacins creadas por e para a defensa do idioma e mesmo a meiran-
de parte do nacionalismo tense manifestado remisos en extremo utilizacin
do termo normalizacin cultural, sen dbida mis acado realidade que se preten-
de xustamente normalizar. En efecto, a lingua non mis que unha das mltiples
manifestacins culturais certamente aquela que nos fai visibles e que posibilita
o desenvolvemento das outras que os galegos e as galegas fomos creando como
pobo ao longo dos sculos. Pretender normalizar o idioma galego prescindido de
toda a armazn cultural da que forma parte, levounos e esta unha sensacin
posta de manifesto en innumerables ocasins por profesionais da educacin ao
ensino do galego como se se tratase dunha lingua estranxeira mis. De que serve
que os libros de texto se nos presenten nun galego pulcro cando nalgns casos
o nico que teremos nas mans ser unha exacta traducin dun texto concibido
desde outras realidades? Nunha clase de lingua e literatura, considerando estas
cuestins, unha alumna daquela, cuns dezaseis anos, e hoxe, reputada xornalista-
creou esta expresin que resume, de xeito tan natural como brillante, a equivocada
perspectiva coa que se desearon, desde o noso punto de vista, as accins norma-
lizadoras sobre todo no mbito educativo pero non s desde os anos oitenta:
Queren converternos en castelns galego-falantes.
De cara posta en marcha de iniciativas normalizadoras dirixidas contorna,
entendemos que mester considerar o idioma inserido na armazn cultural da
que forma parte. Un neno, unha nena, non pode falar galego con fachenda se o
101
normalizacin da contorna social Francisco Veiga
primeiro que ve ao sar da casa para coller o autobs escolar unha baeira ser-
vindo de presebe s vacas, ou unha casa derruda sen que exista proxecto ningn
en perspectiva de rehabilitacin da aldea Pnsese, se se quixer, en exemplos
semellantes acados realidade urbana, pero se cadra, accins que persigan en
exclusiva o uso normal do idioma, incluso teen que esperar un tempo mentres se
desenvolven outras que procuren que o medio sexa un lugar agradable para vivir e
un lugar onde o pulso do pas se perciba
1
.
2 o papel da escola
A escola, fn a institucin que a sociedade lle confa a educacin das novas
xeracins, ten un papel importante pero tamn limitado no proceso de norma-
lizacin. Importante porque debe perseguir, en primeiro termo, dotar o alumnado
de competencia lingstica plena en galego. Debe dotalo tamn de actitudes favo-
rables cara lingua galega e cara ao seu proceso de recuperacin social. Finalmen-
te, debe procurar fomentar o uso do galego en todos os mbitos da vida social, e
isto desde unha dobre ptica: por unha parte, conseguir desde o seu papel como
un axente normalizador mis que, en efecto, o galego sexa de uso normal na con-
torna, pero, por outra, tamn lograr ver refectido no medio aquilo que propugna
dentro das sas paredes.
Esta intencionalidade emanada desde a institucin escolar, necesario que se
concrete no da a da da vida dentro dela cando menos desde tres perspectivas di-
ferentes. En primeiro termo, os documentos que rexen os procesos educativos que
na escola teen lugar nomeadamente, os proxectos educativo e curricular deben
enxergar en toda a sa plenitude a realidade lingstica na que o centro se insire, tan-
to desde a ptica do alumnado propiamente dito, como desde a da contorna na sa
1 A consideracin do proceso de normalizacin lingstica s como unha parte dun outro proceso
de mis amplo alcance que nos permita aos galegos e s galegas seguir exercendo como tales desde
a nosa forma de nos integrar no mundo, e non exclusivamente por falar un idioma diferente, ten
sido reiteradamente deostada por persoas por outra parte, cunha vontade normalizadora inequ-
voca- procedentes sobre todo do mbito da Filoloxa. Anda que sera tema para un demorado
debate, s quero deixar constancia aqu, e por utilizar termos facilmente comprensibles desde o
mbito escolar, que consideramos que o EDLG de centro non debe encargarse nunca de promover
actos tales como a celebracin do magosto, o entroido, procesos de recuperacin dos xogos tradi-
cionais para que non exista en ningn momento a mis mnima posibilidade de confundir lin-
gua con folclore. Outra cousa, naturalmente, que o centro educativo non o faga como tal centro.
Antes ao contrario, o obxectivo sera conseguir que todas esas manifestacins culturais traspasasen
con claridade a fronteira entre o folclore mal entendido e a consideracin de manifestacins cul-
turais con plena vixencia.
102
Educacin e linguas
en Galicia
globalidade. En segundo lugar, preciso considerar tamn en toda a sa plenitude
a normalizacin cultural do currculo, de maneira que tal e como manifestabamos
noutro lugar non se trate xa s de que o ensino sexa en galego, senn de que a escola
sexa galega. Finalmente, e como necesario corolario, a escola debe desear unha es-
tratexia, cos seus prazos, para a implantacin decidida do galego como lingua vehi-
cular. Pero, previamente, e de haber a vontade normalizadora, precisa a existencia
dun plan de normalizacin efectivo aprobado desde instancias superiores.
Sendo importante o papel da escola no proceso normalizador, como xa ma-
nifestamos, non cabe dbida de que este papel tamn limitado, sobre todo se se
considera, como se nos pide nesta sesin, a posta en marcha de iniciativas dirixi-
das ao medio. Por iso, o primeiro que nos veu mente cando recibimos a invita-
cin para acudir a este evento foron as propostas dos tericos da desescolarizacin,
pois en esencia e como se sabe, antes que propugnar a destrucin das escolas, o
que propoen a conversin do medio nun inmenso espazo de aprendizaxe, so-
bre todo a travs da experiencia. Desde esta ptica, antes que falarmos de accins
normalizadoras emanadas desde a escola e dirixidas contorna, o mis correcto
sera considerar a maneira en que a escola puidese ser permeable s accins nor-
malizadoras nacidas na contorna. Anda sen negar esta segunda visin da cues-
tin, referirmonos agora ata a tres interpretacins ou chanzos diferentes sobre
as posibilidades de incidencia da escola desde si mesma na cuestin normaliza-
dora e noutras no medio.
2.1 A escola como proxecto
Contemplamos nesta primeira visin do problema a escola como un lugar de
aprendizaxe da vida en comunidade. Sen deixar de lado o tema que nos ocupa,
tratarase, logo, de que a escola fose un lugar onde se interiorizase o uso normal do
idioma, un uso que o propio alumnado transmitira ao medio. As manifestado,
posiblemente esteamos dando a sensacin de que se trata dunha utopa absolu-
tamente irrealizable, pero talvez cunha pequena explicacin prctica poidamos
percibila como mis accesible.
Se a institucin escolar pretende servir ao medio no que est inserida e, mis
anda, se persegue ter algn tipo de incidencia como axente transformador, en
primeiro lugar debe abrirse de par en par contorna. E iso pasa por facilitar a
presenza de familias, de axentes sociais, de institucins locais no seu interior e
na sa vida diaria. Por outra parte, a pretendida e esaxerada ata o intolerable
violencia escolar debe procurar o seu antdoto, antes que en normativas e accins
103
represoras, na integracin do alumnado en proxectos que permitan chegar a sentir
o centro como algo propio. Tratarase de complementar a formacin estritamente
acadmica as clases, para entendernos cunha batera de oportunidades educa-
tivas que permitan complementar a formacin, por un lado, e sentirse partcipes
dun grupo social e dunha institucin, por outro. Estamos falando da creacin
con mis valor se a proposta parte dos propios protagonistas de proxectos (de)
colectivos para desenvolver a medio e longo prazo. Os exemplos poden ser innu-
merables: prensa, horta, radio, grupos de investigacin do medio, grupos musi-
cais e, por suposto, o deporte. Debe repararse en que unha persoa cunha marcha
acadmica pouco exitosa, pode vivir a experiencia absolutamente contraria se se
integra nun destes colectivos, e tamn do revs, claro, porque todos e todas temos
que asumir que os nosos papeis na vida van ser diferentes segundo as situacins e
segundo as nosas calidades.
Se a escola un lugar de acollemento, un lugar onde cadaqun tea o seu sitio
e se sinta protagonista do que fai, posible que a institucin escolar se poida con-
verter, en verdade, tamn en escola de vida. Reprase en que suxerimos que cada
persoa tea o seu lugar dentro dela, mis al do propio alumnado e profesorado.
Pois ben, se conseguimos unha escola como a que ata aqu bosquexamos, teremos
creado un importante axente de dinamizacin e de cambio tamn no que
cuestin lingstica fai referencia.
2.2 A escola e o medio (desde dentro)
Mis al do desexable feito de que a escola se converta nun espazo no que
posible que cadaqun procure o seu oco e no que a vida ordinaria est presente
sendo a propia escola permeable a ela, por un lado, e posibilitando que dentro
da institucin escolar o noso papel como persoas inseridas nun medio poida ser
adestrado, existe unha outra estratexia outra volta, normalizadora, pero non
s que os centros educativos poden poer en marcha. Esta estratexia non outra
que a planifcacin e execucin de iniciativas emanadas desde o centro que procu-
ren unha certa incidencia prctica no medio.
Na cuestin que nos ocupa, a normalizacin do idioma, as posibilidades neste
sentido son moi amplas, por unha parte, e por outra, non son alleas s diferentes
realidades dos centros educativos galegos, pois a maior parte deles teen desenvol-
vido cando menos nalgn grao de execucin actividades dirixidas a facer normal o
uso do idioma nalgn sector econmico especfco, nalgn grupo social, ou mesmo
teen promovido proxectos de recuperacin de lxicos tcnicos, de literatura oral
104
Educacin e linguas
en Galicia
seguramente neste punto onde cabera distinguir dous tipos fundamentais
de utilizando a designacin que veu sendo comn ata agora equipos de norma-
lizacin de centro atendendo ao deseo e execucin de proxectos pensados desde
e para o medio. Por unha parte estaran os EDLG que planifcan proxectos pun-
tuais pero de desenvolvemento a medio e longo prazo, cun tratamento profundo
da temtica en cuestin e cuns obxectivos tamn de amplo alcance no campo es-
pecfco ao cal os seus proxectos se dirixen. o caso, por exemplo, de estratexias de
recuperacin e posta en valor de lxicos tcnicos dalgunhas profesins ou dalgn
medio laboral especfco, ou o intento planifcado de levar a lingua ao mis al,
s necrolxicas ou s lpidas das tumbas, s por citar dous exemplos coecidos.
Un segundo grupo de equipos de normalizacin estara constitudo por aque-
les que poderiamos denominar teas de araa, que, antes que desear proxectos tan
ambiciosos como os referidos, o que pretenden chegar a todos os mbitos da vida
do centro primeiro e do medio circundante despois, talvez con propostas e
iniciativas pequenas pero coa pretensin de que acaben creando unha dinmica
normalizadora non traumtica, por dicilo as, que consiga que o galego se converta
paseniamente nunha lingua de uso ordinario no da a da. Poden identifcarse
nesta segunda va iniciativas como a radio e a prensa creadas desde o centro edu-
cativo pero cos seus principais destinatarios no medio, a realizacin de pequenas
campaas dirixidas a sectores especfcos como a galeguizacin do comercio, etc.
Antes que falarmos de perspectivas antagnicas na concepcin da integra-
cin do centro no medio e na posibilidade de incidencia daquel neste, trtase de
estratexias complementarias, igualmente vlidas e que responden, de seguro, s
circunstancias especfcas nas que desenvolven a sa funcin o centro e o propio
equipo, tanto no referido ao seu nmero de compoentes, por exemplo, como aos
intereses e sa formacin previa.
2.3 A escola e o medio (desde fra)
Existe anda un ltimo chanzo nesta estratexia normalizadora emanada desde
o centro educativo e dirixida contorna, que estamos tratando de bosquexar. A
escola debe ser escola de vida, por unha parte; por outra, debe desear estratexias
para tratar de incidir desde si mesma na contorna e tratar de transformala; pero,
fnalmente, a propia escola debe integrarse como un axente mis nas iniciativas
que nazan no propio medio. Dito doutra maneira, trtase de que o centro educati-
vo participe directamente da xestin e planifcacin de equipos de normalizacin
comarcais, asociacins culturais, plataformas normalizadoras
105
Debe interpretarse esta terceira visin da cuestin, antes que como unha in-
tromisin da institucin escolar naquilo que est ocorrendo no medio, como a
procura dunha estratexia mis para que a escola cumpra o papel que a sociedade
lle ten asignado. Noutras palabras, trtase de que a escola sexa permeable ao me-
dio, dicir, que beba del; pero tamn se trata de que exerza no propio medio o
papel que lle corresponde como un axente mis integrado na contorna, que axude
a transformalo.
O obxectivo, xa que logo, sera que o centro educativo fose partcipe do deseo
dunha estratexia normalizadora emanada desde o propio medio e coa participacin
doutros sectores sociais e doutras institucins, que perseguise conseguir mis m-
bitos de uso para o galego partindo da realidade concreta da contorna na que se
insire o centro. Son numerosos xa no pas os equipos de normalizacin que funcio-
nan comarcalizados, poendo en marcha proxectos nacidos como consecuencia da
anlise dun medio concreto e pensados s desde e para el, pero son talvez menos
as iniciativas de integracin de centros educativos noutro tipo de colectivos e plata-
formas que inclan, por exemplo, os gabinetes de normalizacin dos concellos,
o empresariado, as asociacins de base Trtase, sen dbida, dun camio apenas
iniciado pero con amplo percorrido, se se quixer tomar en consideracin.
Imos, a seguir, ter a oportunidade de coecer tres experiencias, concretas e dife-
rentes entre si, que fn veen exemplifcar algunhas das cuestins que intentamos
poer sobre a mesa nesta introducin ao tema, desde o desenvolvemento de prox-
ectos centrados na contorna a medio e longo prazo, ata a radio escolar como xanela
a travs da cal a escola se deixa ver ao tempo que permite que aquilo que a rodea
penetre nela, pasando pola utilizacin das novas tecnoloxas nun mundo que es-
ixe o seu uso no da a da escolar e nas cales o alumnado supera en habelencia en
ocasins o profesorado, anda que esa habelencia deba por veces ser reconducida.
107
Planifcacin lingstica orientada
normalizacin tamn na contorna:
Aexperiencia do IES Flix Muriel
deRianxo
valentina FoRMoSo goSende
EDLG do IES lix Murielde Rianxo
1 iNtroduciN
Antes de comezar a presentar a experiencia do Equipo de Dinamizacin da
Lingua Galega (EDLG) do IES Flix Muriel de Rianxo, gustarame precisar que
ns consideramos importante, para avanzar na normalizacin e dinamizacin do
galego, elaborar unha planifcacin que non quede circunscrita s paredes de cada
centro educativo, senn que poida sar fra del.
Unha das trabas que impide avanzar na revitalizacin do galego pensamos
que est no enfoque parcial, fraccionado, co que se afronta a normalizacin da
lingua. Non se pensa, nin se orienta a normalizacin do galego de xeito global e,
ademais, dixase caer demasiada responsabilidade no ensino, coma se fose a clave
nica para sacar o galego do pozo no que est. ben certo que o ensino ten un
papel fundamental, ten a responsabilidade de normalizar o corpus, o encargado
de que o alumnado acade competencia nas das linguas ofciais, competencias
activas, non s pasivas. Ao mesmo tempo, o ensino ten que axudar a crear unha
imaxe positiva da lingua. Pero tamn certo que se lle pide moito ao ensino, e
cmpre ter en conta que, por mis que traballemos nos centros educativos, s
desde este mbito non imos ser capaces de que o galego se normalice. Agora ben,
108
Educacin e linguas
en Galicia
podemos conseguir dar un impulso grande se samos do contexto educativo para
actuar noutros sectores sociais.
Todo isto est enmarcado nunha idea da que tamn me gustara deixar cons-
tancia: a da imposibilidade de ir normalizando por etapas ou mesmo de xeito cro-
nolxico; dicir, non se pode esperar a normalizar un mbito e cando este estea,
empezar con outro. Para poder actuar en varias frontes ao mesmo tempo cmpre
organizar actividades transversais. Fara falta que se desenvolvese un programa de
galeguizacin o ideal sera impulsado desde a Administracin que atacase todas
as frontes ao mesmo tempo, para que os avances producidos nun campo repercu-
tisen e, sa vez, tivesen apoio, noutro. Sera unha roda que xirara mis rpido.
Mentres isto non se d, os EDLG podemos achegar o noso gran de area: di-
namizar entre a comunidade educativa (alumnado, profesorado e pais) e tamn
tentar dinamizar e normalizar o uso do galego fra desta comunidade e do mbito
do ensino, chegando vecianza que non ten fllos ou familiares en idade escolar
e que son axentes na sanidade, xustiza, servizos sociais, empresa....
2 mbitos de actuaciN do edlg do Noso ies
Anda que consideramos que moi importante realizar unha planifcacin
que tea entre os seus obxectivos dinamizar a contorna, non doado se antes non
se realizou unha planifcacin cara a dentro do propio centro educativo. Non se
trata de esperar a que todo o centro estea normalizado para lanzarse a traballar na
contorna social do alumnado, algo imposible, xa que o alumnado non conseguir
ver como normal unha lingua que, fra do centro educativo, ten unha presenza
moi limitada, sobre todo en mbitos cultos.
Ns comezamos organizando a maior parte das actividades s cara a den-
tro, basicamente cara ao alumnado, e introducimos case ao mesmo tempo outras
destinadas a profesorado e familias, aos que dirixiamos parte dos materiais que
editabamos. Anda que o primeiro proxecto que desenvolvemos o primeiro ano
do actual equipo que eu coordino, xa se orientaba cara ao exterior (o proxecto
de toponimia de Rianxo) non tiamos en mente cando o comezamos que iamos
proxectar unha actividade de cara ao contorno, como logo resultou ser.
Antes de pasar descricin das actividades que planifcamos de cara dina-
mizacin da contorna, cmpre aclarar que un dos nosos obxectivos centrais que
todos os axentes participen activamente nos proxectos que ideamos. En educacin
secundaria, tres representantes do alumnado debe formar por lei parte do equi-
po, mais ns pretendemos que entren no EDLG o maior nmero de mozos e mo-
109
Aexperiencia do IES Flix Muriel deRianxo Valentina Formoso Gosende
zas posible, igual que buscamos a colaboracin dun grande nmero de membros
do profesorado e do persoal non docente e tamn dos membros da comunidade
educativa que habitan fra do centro; de a que tamn busquemos a participacin
activa das familias, sobre todo a travs a ANPA, que colabora connosco en case to-
dos os proxectos, e doutros axentes sociais sobre os que queremos que repercutan
as actividades que deseamos.
O desenvolvemento dalgns dos proxectos cara ao exterior s se puido levar
adiante no momento en que o equipo estivo confgurado por mis dos tres mem-
bros do profesorado que esixe a lei. Un dos problemas mis importantes que exis-
ten nos equipos para levar adiante proxectos cara contorna a falta de medios
humanos, debida escasa colaboracin do profesorado ao que nos diriximos os
coordinadores dos equipos e non a administracin, pois trtase dun labor to-
talmente voluntario e sen mis compensacin ca a que lle pode reportar traballar
en algo no que cren. moi raro que un centro ceda horas ao profesorado para que
colabore no equipo, e sendo a carga horaria cada vez maior, unido isto s ocupa-
cins en proxectos que se incentivan ultimamente desde a Administracin (tics,
bibliotecas), non queda moito activo para traballar nos proxectos de fomento
do galego aos que non se lles d prioridade desde a Administracin. Se se preten-
de, ademais, activar moito alumnado totalmente inviable se non hai profesorado
que o dirixa. dicir, o xito de traballo dos equipos, en boa parte, depende dos
activos humanos que os formen.
O profesorado que forma parte do ENDL non ten que posur ningunha carac-
terstica especial, simplemente ter ganas de traballar en prol do galego. Pode ser de
calquera cor poltica e de calquera materia e mesmo ter calquera lingua habitual
fra dos usos que ten que manter, por coherencia, no equipo.
3 os proxectos cara ao exterior do edlg ies flix muriel
Para entender os obxectivos das actividades que imos describir a continua-
cin, cmpre coecer a situacin sociolingstica do centro e do contorno porque
as nosas actividades van dirixidas a un contexto concreto. Rianxo un concello
da comarca do Barbanza, comarca que sufriu unha castelanizacin brutal nas l-
timas dcadas, moi intensa nos concellos mis prsperos de Ribeira, A Pobra e
Boiro, por esta orde. Rianxo quedou coma unha illa cada vez mis pequena, de
poboacin marieira, emigrante, labrega que mantn a lingua de seu en grande
medida. Ao non ter un centro urbano que medrase destacablemente co comercio,
existen castelanfalantes, que van en aumento nas xeracins mis novas, pero a
110
Educacin e linguas
en Galicia
poboacin en xeral e o alumnado en particular, galegofalante nun 90%. Isto non
signifca que non haxa nada que normalizar, todo o contrario.
A idea de que non existe un problema co galego nos contextos en que se fala
esta lingua un erro moi estendido que segue estando tristemente vixente. En
reas galegofalantes hai moito traballo normalizador que facer, tanto seguramente
coma en reas castelanfalantes, pero desde outro enfoque diferente e con obxecti-
vos distintos. Temos a materia prima (falantes de galego) que debemos conservar
e iso s pasa por traballar moito as actitudes e conseguir dignifcar a lingua de seu.
Tratamos con alumnado, profesorado, pais e nais, avs, vecios aos que lles
escoitamos continuamente manifestacins que van desde expoer unha ignoran-
cia plena na sa lingua propia ata as mostras de vergoa por teren o galego como
lingua de seu, que non deixan de ser evidencias da imaxe da lingua que posen.
A inmensa maiora da poboacin ten claro que as das linguas ofciais da comu-
nidade non contan co mesmo estatus, o que leva a algns mesmo a comentar a
vantaxe que teran se fosen castelanfalantes.
3.1 Os inicios e o proxecto Toponimia de Rianxo
Mellorar o estatus da nosa lingua propia, da minorizada, un dos obxectivos
que temos desde hai anos no EDLG. Ao mesmo tempo tamn moi necesario
mellorar os usos cultos do alumnado e mesmo das familias, polo que elemental
ofrecerlles canles para poderen ler e escribir en galego. Este obxectivo cbrese,
por exemplo, coas revistas que editan moitos dos EDLG desde sempre. As revistas
dos equipos dinamizan o contorno desde o momento que saen do centro e levan
experiencias e mensaxes normalizadoras s familias e vecianza en xeral, veci-
anza da que se nutren as revistas a travs de entrevistas do comerciante da vila,
do director da escola de msica ou do adestrador dun dos clubs de ftbol ou de
remo, s por poer algn exemplo.
No noso centro a revista Anacos deixou de existir en papel despois de 13 n-
meros para publicarse en formato dixital, co conseguinte cambio de nome: Bico
da ra, convivindo con dous blogues, aloxados na blogoteca: O castelo da la e o
Exlibris
1
, especfco este para o noso club de lectura.
As revistas serven, e servan xa en papel, para difundir mensaxes normalizado-
ras, coma a que se enviaba a travs dos adhesivos que se distriburon co nmero
1 Vid. <www.bicodaria.org>, <www.blogoteca.com/ocastelodalua> e <www.blogoteca.com/exli-
bris>.
111
10 correspondente ao ano 2004, e que amosabamos na sa contraportada, como
mostra dunha campaa destinada a valorizar os trazos dialectais da zona: o seseo
e a gheada, trazos moi marcados e dos que a vecianza se avergoa moito; de
feito, estanse a perder na xente nova, perda que inversamente proporcional ao
aumento da colocacin errnea dos pronomes tonos. Estes adhesivos foron os
gaadores dun concurso deseado dentro da citada campaa.
Mais imos centrarnos na portada do nmero 10 da revista Anacos, que d con-
ta dunha das actividades primeiras que desenvolvemos no noso centro de cara
dinamizacin do contorno: o proxecto de toponimia de Rianxo. Este proxecto
comezou como un pequeno traballo de investigacin suxerido por un mestre de
ciencias sociais que buscaba que o alumnado tivese algn coecemento do signi-
fcado do lugar no que viva.
Desenvolvmolo durante catro cursos desde o centro, implicando a moita xen-
te no Concello, sobre todo persoas maiores, s que o alumnado acuda para reca-
dar informacin. Fixemos unha recollida de toponimia maior e menor, pero, logo,
a anlise do signifcado e a edicin de materiais fxose s cos nomes dos lugares,
xa que abarcar todo resultbanos imposible. Analizouse o signifcado de todos os
nomes das aldeas e parroquias con axuda de especialistas e ademais buscouse a
frecuencia de cada topnimo en Galicia.
Con esta informacin elaborronse carteis co nome de cada lugar estudado e
tamn se editaron folletos cos mapas e nomes das aldeas de cada parroquia. Estes
folletos distriburonse no medio da revista de papel para todas as familias e logo
tamn se fxeron chegar ao resto da poboacin interesada, aos centros da con-
torna, ao concello Coa mesma informacin elaborouse unha exposicin que
ocupou un lugar preferente na entrada do IES durante varios meses. Escollemos
os nomes con menos frecuencias en Galicia e, coa informacin que tiamos deles,
elaboramos un calendario que se levou a toda a poboacin a travs do alumnado
do EDLG, que os reparta por bares, comercios e demais locais que congregasen
xente. O xito da distribucin quedou demostrado porque se nos esgotaron todas
as existencias en moi pouco tempo, polo que este sistema de reparto segue sen-
do o utilizado na actualidade para facer chegar determinados materiais editados
polo equipo a unha parte moi importante da poboacin, que nos coece a travs
dos produtos que elaboramos e que difcil chegar nun mbito rural e disperso
como o do noso concello.
Desta maneira distribumos os calendarios que fomos editando en anos su-
cesivos, un trptico coa nova normativa ou outro con enderezos de Internet onde
estn os dicionarios, tradutores en rede... informacin esta que logo se editou en
112
Educacin e linguas
en Galicia
soporte cd-rom; ou os trpticos sobre o personaxe homenaxeado cada ano polo
da das letras galegas. Coa mesma intencin de ultrapasar as portas do centro
editouse un cd cunha recompilacin feita polo alumnado de msica na que se
inclen grupos galegos e con letra en lingua galega, que se repartiu sobre todo
entre ex-alumnos.
Neste primeiro proxecto de toponimia, no que buscabamos que se valorase e
se respectase a toponimia autctona por parte de toda a poboacin, pretendase
ter certa transcendencia no contorno do alumnado que participaba nel, pero an-
da se buscou mis nos seguintes proxectos, tanto nos dous centrados na empresa
coma no titulado No meu mar, na mia lingua.
3.2 Os proxectos cara ao mbito empresarial
Anda sen rematar de todo a edicin de materiais do proxecto de toponimia,
achegmonos ao mbito empresarial, que recoezo que unha preocupacin
case obsesin mia, particular, que acabei contaxiando ao meu equipo. Dado
que este un dos mbitos de maior prestixio entre o conxunto da poboacin, cal-
quera avance nel supn un avance na normalizacin da lingua en xeral e na visin
que dela tea o noso alumnado.
Os obxectivos fundamentais da campaa centrbanse en provocar a refexin
da poboacin sobre os seus funcionamentos diglsicos, orixinados por prexuzos
que estn moi instalados no conxunto da sociedade. Ao mesmo tempo pretendia-
mos reforzar o uso dun galego presente no rexistro coloquial, na oralidade, nas
relacins comerciais e estendelo a todos os niveis, xa que os usos escritos estn
case exclusivamente en casteln. Anda que o alumnado responda nas enquisas
sociolingsticas que nos comercios e tendas prximas normalmente se mantian
falando en galego, tamn logo declaraban que o galego non era a lingua adecuada
para o mundo laboral ou para atender o pblico.
Comezouse o proxecto de intervencin na empresa no curso 2006-2007 e des-
envolveuse en das fases. A primeira tia como principal obxectivo que o alum-
nado realizase unha anlise sociolingstica para coecer e refexionar sobre a
realidade do contorno, e a segunda xa a encamiada a mandar unha mensaxe
directa cara ao empresariado.
As actividades realizadas na primeira fase foron: a) un estudo no centro sobre
a etiquetaxe daqueles produtos que son do seu consumo diario e mais sobre a
publicidade de empresas galegas, que se plasmou nunha exposicin; b) un estudo
da situacin lingstica das empresas de todo o concello.
113
A segunda fase consistiu no deseo duns cartaces tamao A3 que se distri-
buron por todas as empresas do concello en das presentacins: a) lmina sim-
ple para colocar en taboleiros interiores ou para pegala directamente en portas,
cristaleiras b) lmina pegada en cartn-pluma, destinada principalmente aos
escaparates que puidesen lucilos e que foron pagados por dous empresarios da
vila. Tamn editamos adhesivos, que se lles entregaron aos comerciantes para que
os distribusen entre a sa clientela e que tamn foron deseados polo alumnado
ao igual ca o cartaz. Contactamos coa Asociacin Rianxeira de Empresarios (ARE),
que accedeu a asinar connosco a carta de presentacin de campaa a todos os seus
socios, de distribula e de facerlles chegar os carteis fnais. As que eles remataron,
recollemos o material sobrante e a lista de socios aos que eles lles entregaran o
material e organizamos, a continuacin, o reparto para o resto de empresas do
concello. Temos que sinalar que non houbo ningunha empresa que se negase a
colocar o cartaz ou a distribur adhesivos.
Para pechar esta campaa o alumnado entregoulles un diploma, deseado
e distribudo por eles, a aqueles empresarios que xa facan un uso do galego nas
sas empresas.
Anda que cronoloxicamente, logo deste proxecto desenvolvemos outro,
centrado nun mbito que combinaba o deportivo e o marieiro, tivemos un
segundo proxecto destinado ao mbito econmico e empresarial, que comeza-
mos durante o curso pasado e que ten continuidade este curso actual 2010-2011.
Desta vez as accins que se dirixen ao mbito econmico estn enmarcadas nun
proxecto mis amplo que se chama Portas en galego, que naceu con vontade
de reunir todas as actividades dun equipo de normalizacin que quixo comezar
a contrarrestar a idea, que se estaba lanzando con forza desde diferentes mbitos,
de que o galego pechaba portas. As accins, centradas na empresa, tamn se des-
envolveron en das fases e con das actividades diferentes. Unha primeira tia
como obxectivo provocar a refexin do empresariado sobre os seus usos; para iso
elaboramos un trptico cuxo ttulo recolle a idea que lles presentabamos: en
galego, de calidade. Naceu este documento coa idea de ser un declogo coas
ideas fundamentais que mostrasen as vantaxes de empregar o galego na empresa.
Finalmente quedaron oito razns que se tentaron expoer da forma mis clara e
directa posible, para que chegasen ben a todo o empresario. Un dos obxectivos
centrais era que o lesen, e sobre todo, que o entendesen ben e que lles quedase no
miolo a idea de que non era o mesmo vender xouba ca sardinilla e, daquela, que
tampouco era o mesmo usar o galego que o casteln, e que o primeiro dballe
autenticidade aos seus produtos.
114
Educacin e linguas
en Galicia
Despois de distribudo este material, lanzamos unha segunda fase dirixida ao
sector da hostalara. Un dos problemas que aducen os empresarios para non usa-
ren o galego, sobre todo os restauradores, a presenza de clientela de fra de Gali-
cia. O prexuzo de que o galego un atranco para os turistas, independentemente
de se saben ou non saben casteln, cumpra que fose atallado. Para iso deseamos
unha campaa que leva por ttulo Portas en galego e como subttulo en ga-
lego, de calidade, que se deu a coecer entre todos os empresarios do sector
a travs dun envo de cartas con posterior chamada telefnica. O envo abran-
gueu desde restaurantes a bares, pasando por casas de turismo rural, onde lles
comentabamos o noso proxecto e o seu obxectivo. Deseamos un logotipo que
pretende ser o sinal de identidade da campaa e que vai estar presente en todas
as actuacins que lles propoamos s empresas deste sector. Neste primeiro mo-
mento est includo nos mens que lles deseamos para que se adheriran e con el
deseronse os materiais. Quixemos insistir na autenticidade que anteriormente
lle venderamos co trptico e os termos do proxecto escribanse arredor da posibi-
lidade de que lle traducisemos unha carta modelo de produtos de mis sada no
establecemento. Os restaurantes environnos todos as sas cartas (algn mesmo
quera que lle traducsemos absolutamente todo, algo que non podiamos asumir);
o resto de establecementos (bares, taperas ) non empregan carta impresa, polo
que o volume de traducin dos restaurantes dmolo asumido ben. Este curso
imos enviarlles a proposta de traducin a outros restaurantes da comarca.
3.3 No meu mar, na mia lingua: o proxecto mis entregado contorna
Este proxecto un dos mis ambiciosos no tocante tanto a obxectivos como a
materiais editados e, desde logo, o que tivo unha ligazn mis alta coa contorna
mis prxima ao alumnado.
Os dous obxectivos principais que perseguiamos eran: a) a recuperacin do
patrimonio lingstico-cultural do mbito marieiro; b) a normativizacin do
lxico e a creacin de terminoloxa do mbito dos deportes nuticos, practicados
por un nmero elevado do noso alumnado.
Un nmero moi importante do alumnado masculino e feminino do noso IES
practica remo de banco fxo; por iso nos lanzamos cara a uns deportes (remo, pira-
gismo e vela) que ocupan o tempo de lecer de moitos dos nosos rapaces e rapazas.
Ns consideramos que se precisa conectar a escola coa sociedade extra-escolar para
que o galego contine o seu avance normalizador. Como estamos nun contexto
galegfono, a lingua na que falan a maiora dos mozos e mozas cando van practi-
115
car estes deportes o galego, pero utilizan toda a terminoloxa en casteln, porque
todos os manuais que teen estn en casteln (anda que ns traducimos algn
que nos enviaron dos clubs deportivos) e porque, en realidade, non existen voca-
bularios especfcos destes deportes en galego, polo que os monitores tamn usan
a terminoloxa en casteln. Daquela, en colaboracin cos monitores dos diferentes
clubs, cos marieiros, carpinteiros de ribeira, bateeiros, etc., comezamos un proxec-
to de investigacin que culminou na edicin duns materiais que van desde vocabu-
larios visuais en papel e dixitais ata lminas nas que se mostraban os deseos das
embarcacins cos nomes das diferentes partes, pasando por vdeos, calendarios....
O primeiro que fxemos foi un estudo de campo para recompilar toda a ter-
minoloxa referida ao mbito. Parte do alumnado trouxo fotos das diferentes
embarcacins cos nomes das distintas partes. Outro grupo recolleu lxico de di-
ferentes manuais existentes sobre a materia. Outros facan enquisas entre ma-
rieiros, bateeiros e carpinteiros de ribeira sobre os nomes das embarcacins
tradicionais. A partir de a fxmonos cunha listaxe de nomes dos diferentes cam-
pos semnticos que tian que ver coas embarcacins, tanto tradicionais como
deportivas, e comezamos a estudalos.
Como queriamos elaborar vocabularios, vmonos na obriga de sancionar ter-
mos entre os membros do equipo, os especialistas de Termigal (Servizo de Termi-
noloxa Galega) e os propios usuarios, rapaces e monitores das escolas deportivas.
Pero tamn os marieiros, bateeiros e carpinteiros de ribeira do concello e da
comarca, porque quixemos aproveitar unha riqueza lingstica existente entre a
poboacin de idade avanzada, que se est a perder. Ao ter que dirixirnos a todo
este sector de poboacin para preguntarlles polos termos que eles tian de seu nas
embarcacins tradicionais da zona (gamela, rac, barco de batea e, a xa en desuso,
xeiteira embarcacin a vela tpica da ra, empregada para pescar sardia ao xei-
to , acabamos por elaborar tamn os vocabularios destas embarcacins.
Cando tivemos sancionados todos os termos escollidos para cada campo, tra-
ducronse a ingls, francs e portugus, as tres linguas estranxeiras que se imparten
no noso centro. Ao mesmo tempo o alumnado estivo tirando fotografas para ilus-
trar todo o lxico que se referise s diferentes partes das embarcacins e mesmo
gravando vdeos das accins que se describan nos vocabularios.
As editamos o primeiro vocabulario visual en papel dos deportes nuticos que
comezou por ser unha simple folla de clculo colgada na nosa revista dixital, Bico
da ra
2
, logo fxemos unha edicin en papel, para fnalmente conseguir un vocabu-
2 Vid. <www.bicodaria.com>
116
Educacin e linguas
en Galicia
lario dixital elaborado en fash, que conta co mesmo contido ca o de papel pero
est enriquecido, ao permitir cada entrada contar con mis dunha fotografa e ao
contar coas vantaxes dos materiais dixitais en canto realizacin de buscas, etc.
As lminas nas que se mostraba parte da terminoloxa sancionada referida s
partes mis destacadas das embarcacins, editronse en tamao 60x80 grazas
dotacin econmica do Premio de innovacin en normalizacin lingstica que
recibimos e mais colaboracin da ANPA do centro. Unha vez feitas, distribu-
ronse entre clubs de remo, piragismo e vela de Galicia a travs das federacins
correspondentes; entre escolas deportivas dos concellos limtrofes, entre asocia-
cins de embarcacins tradicionais, de carpinteiros de ribeira, etc. Con algunhas
destas lminas fomos facendo calendarios os tres anos nos que desenvolvemos o
proxecto, calendarios que se distriburon da forma tradicional que xa se explicou
arriba e que tiveron grande xito.
Tamn elaboramos vdeos sobre estes deportes e mais sobre a carpintera de
ribeira, ofcio en vas de desaparicin. Tanto os guins coma as gravacins e parte
das montaxes, foron tarefas que desenvolvemos os membros do alumnado e do
profesorado sen ningunha experiencia en audiovisual, de a o seu formato caseiro
3
.
En maio de 2010 puxmoslle fn ao proxecto coa presentacin
4
dos materiais
completos e rematados, na que participaron dous membros da Real Academia Ga-
lega (F. Fernndez Rei e M. Gonzlez Gonzlez, este ltimo director do Termigal),
as como das representantes da Administracin, o presidente da Federacin Galega
pola Cultura Martima e Fluvial, e a concelleira de Cultura do Concello de Rianxo.
3.4 Abrindo portas en galego
O ltimo dos proxectos dirixidos contorna social leva por ttulo Portas en
galego, proxecto comezado o curso pasado e que segue en vixencia neste. Desen-
vlvese da man do proxecto europeo Comenius, no que participamos xunto con
outros tres centros europeos: un grego, un polaco e un alemn.
O principal obxectivo con que se deseou o de eliminar prexuzos, ao poer
ao galego ao mesmo nivel das linguas europeas dos socios participantes. Pareceu-
nos moi importante apostar pola posta en valor da lingua propia, mostrndoa
3 Pdense ver no sitio web en que estn aniados os materiais creados polo EDLG <http://sites.
google.com/site/endlderianxinho/>.
4 Pode verse no seguinte enlace informacin e os vdeos sobre o devandito acto: <http://www.bico-
daria.com/spip.php?article510>.
117
na realidade da Europa multilinge, nun momento en que comezou a callar un
discurso en contra da sa promocin, sobre todo na educacin.
Queriamos lanzar a idea de que o galego non pecha portas senn que as
abre, e deste xeito empregamos a lingua galega, que o elemento comn que nos
vertebra e nos identifca, para presentarnos ao mundo, e polo tanto para elaborar
todos os materiais e documentos de todo o que tia que ver co proxecto, e as
demostrar a toda a comunidade que o galego serve para presentarse en Europa e
que non hai razns para renunciar nosa lingua para relacionarse con outros eu-
ropeos. Desta maneira pretendemos elevar a autoestima do alumnado e eliminar
prexuzos cara lingua propia.
Anda que dentro de Portas en galego promovronse mis actividades ca as
do Comenius (a xa descrita actividade de traducin de cartas de restaurantes, un
ciclo de charlas denominado O galego serve para todos os mbitos e que se
desenvolveron durante a semana cultural de abril, etc.), estas ocuparon un lugar
central e nelas tentamos difundir a flosofa do proxecto. Describimos algunha e
a sa repercusin:
1. Na visita inicial que fxeron os socios en outubro de 2009 a Rianxo, explicu-
selles que en Galicia tiamos unha lingua e unha cultura diferente, da que non
saban. Mesmo os levamos un da a Portugal para demostrar o parentesco das
nosas linguas.
2. Elaboramos un vdeo promocional da zona, en ingls e galego.
3. Editamos un folleto promocional da cada zona, en ingls e galego.
4. Elaboramos un glosario de expresins tiles relacionadas coas viaxes para axu-
dar na comunicacin entre rexins; ns encargmonos de introducir as corres-
pondencias en galego, portugus e casteln, e logo cada socio introduciu o seu
idioma alemn, grego, polaco, e mais o ingls, que acta de lingua franca.
5. Videoconferencias. Estamos este curso organizando videoconferencias con es-
tudantes estranxeiros que estn en lectorados en universidades dos pases que
participan no proxecto.
Despois da presentacin dalgunhas das actividades do EDLG do noso IES,
quera rematar indicando a importancia que cremos que pose a implicacin dos
activos humanos dos equipos de normalizacin en proxectos que saian fra do
lmite espacial do propio centro. Ns aplicamos un modelo planifcador que bus-
ca chegar ao contorno para as poer o noso gran de area de cara a unha norma-
lizacin lingstica global. Buscamos implicar a escola e certos mbitos sociais
nos que tamn preciso que o galego avance para que, ao mesmo tempo, o noso
alumnado perciba novos espazos de uso extra-escolares.
119
O proxecto FalaMelide: A radio escolar
como ferramenta para a normalizacin
lingstica e cultural
zeltia laBRaa gonzlez
EDLG do IES Melide
A radio, desde sempre, foi un elemento fundamental na transmisin cultural.
Moitas zonas rurais e deprimidas tiveron durante moitos anos como nico contac-
to co mundo exterior as ondas que desde o ceo chegaban aos vellos transistores,
e, a partir de aqu, a xente de vilas e aldeas a construndo a sa imaxe do mundo,
un mundo en cambio constante, un mundo diverso, diferente, un mundo incrible
e inimaxinable se non fose polo que se poda escoitar nas ondas.
1. as das caras da mesma moeda
Pdese dicir que al polos anos 30 a radio era xa un medio masivo de co-
municacin, pero ata hai s 25 anos non exista unha radio que falase galego
regularmente, e esta carencia, sen dbida, foi un dos factores que contriburon
castelanizacin do pas. A Radio Galega acta, tamn sen dbida, como axente
normalizador da lingua galega e FalaMelide tamn.
Melide a capital da comarca da Terra de Melide, medio xeogrfco que conta
cunha identidade natural, cultural, econmica e social moi ben defnida. Predo-
mina a actividade gandeira nas sas parroquias rurais, e o comercio e o sector
servizos en xeral, na vila cabeceira da comarca. Nun medio as, lingisticamente
anda monolinge en galego nunha grande parte, a radio escolar naceu para tratar
de contribur normalizacin lingstica e cultural da contorna.
120
Educacin e linguas
en Galicia
FalaMelide nace no ano 1993, cando a Terra de Melide non contaba anda
cunha emisora local. Xorde como proxecto nun centro de ensino, coa intencin
de poer en valor a lingua, a cultura, os quefaceres cotins dun pobo, da man dos
rapaces e rapazas do IES de Melide.
Concibida dentro das actividades extra-escolares e dependente do Equipo de
Normalizacin do IES, a emisora converteuse nunha canle de expresin para quen
quixese achegarse ata al, e despois de das dcadas de desenvolvemento, co paso
polo centro de varias xeracins diferentes de alumnado, pode considerarse un
proxecto razoablemente consolidado.
2. os obxectivos da emisora como ferrameNta didctica
Desde a perspectiva didctica, a emisora converteuse desde moi axia nunha
ferramenta con virtualidades prcticas que nin tan sequera eran sospeitadas no
momento da sa concepcin. Con todo e, en esencia, a emisora foi creada coa
fnalidade de:
Achegarlle ao alumnado un medio de comunicacin coa fnalidade de coece-
lo e de participar activamente no seu funcionamento.
Favorecer o traballo en equipo entre o alumnado, coas premisas de liberdade
e responsabilidade.
Fomentar a creatividade e imaxinacin.
Procurar un medio para mellorar a desinhibicin e o traballo autnomo.
Ofrecer un medio que posibilitase desenvolver as relacins entre o centro e a
contorna, poendo en antena os traballos de investigacin levados a cabo nas
diferentes reas: historia, ciencias naturais, etnografa
Crear un obradoiro de lingua: redaccin de guins, traballos de investigacin,
locucin
Posibilitar unha actividade que nos axude a expresarnos oralmente e por escri-
to en galego con fuidez.
Posibilitar tamn un lugar onde fose posible realizar prcticas, sobre todo
orais, de linguas estranxeiras.
Converterse nun elemento dinamizador da vida do centro, permitindo, entre
outras cousas, que todos os feitos importantes fosen coecidos por todos os
implicados e que cousas pouco visibles dos membros do IES se desen a coe-
cer, algo que conseguiu mellorar notablemente a comunicacin e as relacins,
dentro da comunidade educativa e na contorna en xeral.
121
O proxecto FalaMelide: A radio escolar como ferramenta
para a normalizacin lingstica e cultural Zeltia labraa GonZleZ
3. o traballo eN falamelide
Cando un grupo de rapaces e rapazas chama porta de FalaMelide, ensna-
selles o medio, e unha vez coecidas as dinmicas, chega a hora de decidir que
tipo de programa van facer.
O primeiro formar un equipo. Son admitidos grupos de ata catro ou cinco
persoas e en cada un deles haber que, cando menos, elixir unha temtica, escribir
o guin, conseguir as colaboracins externas, a msica axeitada, gravar o progra-
ma, montar o programa ademais de facer a publicidade oportuna.
dicir, cada equipo ten que ser quen de distribur e desenvolver os seguintes
roles: guionistas, locutores, editores, tcnicos de son, montadores, directores en
consecuencia, cadaqun deber ter claras cada unha desas funcins e exercelas.
A partir de aqu e dependendo da idade e experiencia do alumnado do equipo,
o profesorado e un grupo de alumnos veteranos corrixe e suxire novas opcins
para os guins e tamn supervisa o resto dos traballos.
Desde o mesmo momento da concepcin da emisora no ano 1993 foron sa
vez concibidos tres tipos xenricos de programas, dependendo da procedencia da
idea orixinal de cada un:
Programas acadmicos, onde un profesor dunha disciplina concreta dirixe os
programas basendose nos contidos curriculares da sa materia. Estes progra-
mas, anda que non na sa totalidade pero si en parte, son realizados na aula,
formando parte da dinmica de traballo dela.
Programas non acadmicos. Constiten ata agora o tipo de programas mis
abundantes. Son de temtica e dinmica libres, anda que o grupo responsable
acada o compromiso de garantir que se contar cun programa semanal. Pode
participar calquera persoa: alumnado, profesorado, persoal non docente, pais/
nais
Programas externos. Espazos reservados s persoas ou entidades da contorna
que queiran facer chegar a travs de FalaMelide as sas actividades, intereses,
inquedanzas
4. a temtica
Como fcil supoer, ao longo dos anos que leva funcionando a emiso-
ra, houbo xa unha infnidade de programas realizados. Igualmente a realidade
demostra tamn que sempre deixando marxe o protagonismo evidente dos
espazos musicais e deportivos a temtica desenvolvida pola programacin de
122
Educacin e linguas
en Galicia
FalaMelide foi tamn moi diversa. Con todo, nun intento imposible de sntese,
poderiamos falar de:
Programas musicais: msica tradicional, msica clsica, pop, rock
Programas deportivos: ftbol, deportes inslitos, xogos tradicionais, F1, ba-
loncesto e, sobre todo, a informacin deportiva local.
Variedades: con actualidade internacional, nacional, local comntanse as boas
colleitas, os problemas econmicos da contorna- e interna do propio IES.
Programas literarios: sinopse de libros, relatos, novidades, animacin do club
de lectura do centro, obras de escritores melidaos
Dramatizacins: radionovelas, relatos curtos
Programas temticos: de animais, de natureza, fsica e qumica, ciencias socias,
lendas da Terra de Melide
Humor
Sera tamn misin imposible tratar de sinalar un tipo de programas espe-
cialmente signifcativo ao longo da historia da emisora, pero por ser precisamen-
te un medio que a priori, ou cando menos iso se cra ao primeiro semellaba
alleo ao mundo da matemtica, atrevmonos a sinalar Hai que roelo!, un es-
pazo especialmente coidado na sa presentacin, cunha seleccin musical es-
merada e que foi capaz de captar o interese da audiencia por esta disciplina tan
aparentemente antiptica.
S como mostra do desenvolvemento interno dalgns dos proxectos desen-
volvidos, ofrecemos na tboa 1 unha pequena sinopse dalgns dos programas
emitidos en pocas dispares.
Pero son moitos mis os ttulos que levan pasado e seguen a facelo, polo 90.5
da FM: Dlle lingua, O falar non ten cancelas, Dndolle msica, Lume,
Machos e femias, Top Music, O programa de nxeles, Gotas de auga doce,
A Esmorga de Melide, Est pasando, As nosas cousas, Tralle do freo,
Camios musicais, Curiosidades curiosas, 16 bits
5. as emisiNs
FalaMelide emite, na actualidade, todos os venres a partir das 17:15 h ata
as 19:00 h aproximadamente, en Radio Melide, no 107.1 FM, a radio do concello
de Melide. A emisin o resultado dun acordo de colaboracin entre o centro e a
propia emisora municipal e veu solucionar un problema histrico de FalaMeli-
de. En efecto, o centro conta cos medios para que FalaMelide poida realmente
emitir no 90.5 da FM unha emisora sinxela e unha antena exterior e as o fxo
123
historicamente. O que acontece que tales medios s posibilitan que a programa-
cin alcance, aproximadamente, uns dez quilmetros de radio, iso sen contar con
circunstancias incontrolables derivadas da orografa.
A ttulo anecdtico podemos reproducir o texto dunha cua interna auto-
publicitaria usada durante anos, que di as: En Zas de Rei parroquia rural situa-
da a carn da propia vila de Melide- non se escoita, pero sabemos que est a
FalaMelide, a radio natural!. Este problema, como dicimos, est solucionado
coa emisin da programacin cuns medios tecnicamente profesionais como os
da emisora municipal de Melide. Con todo, FalaMelide emite tamn a travs da
pxina web do IES de Melide, e a sa programacin pode ser escoitada en calquera
momento ao longo do ano.
6. o alumNado que crea FalaMelide
Como quedou dito, o proceso de formacin dos grupos de traballo est ba-
seado fundamentalmente na transmisin de saberes entre o propio alumnado,
nunha dinmica permanente durante o curso escolar e xa asentada. Con todo, o
alumnado que vai ingresar no centro e que realiza unha visita previa durante o seu
TIPOLOXA PROGRAMA DESCRICIN
Non acadmico Msica para o duro chape
Percorrido por LP clsicos da historia da msica. Msica
axeitada para escoitar mentres se estuda
Acadmico
Titora dun grupo de 2 ESO
Trabalingsticos Xogos con trabalinguas en diferentes linguas
Non acadmico Melidaos e melids Programa de entrevistas a personaxes locais
Non acadmico MelideSport Unha ollada crtica actualidade deportiva da contorna
Acadmico
Materia de Msica de 4 ESO
Treboada Clsica
Os grandes msicos e compositores clsicos conceden
entrevistas
Non acadmico A 1 Informacin
Revista coa mellor msica, adivias, actualidade poltica e
xogos tradicionais
Non acadmico Carallada Programa de humor con invitados diferentes cada da
Non acadmico DJ por un da
Programa que ofrece a posibilidade de presentar, pinchar,
comentar e dedicar a msica de cadaqun, pero un s da
Non acadmico Animalandia O mundo animal levado s ondas
Acadmico
Alumnado da materia de Francs
Cest la vie
Informativo sobre o modo de vida en Francia realizado en
francs
Externo
Asociacin Cultural Teiroa
A natureza a debate Debate sobre o medio natural
Tboa 1: Sinopsedos programas emitidos
124
Educacin e linguas
en Galicia
ltimo curso escolar en primaria, convidado xa a ir madurando algn proxecto
para desenvolver, no momento en que o seu ingreso sexa efectivo, en FalaMeli-
de. A partir de a, todo o proceso vai dando paseniamente os seus pasos e os seus
resultados globais en canto s caractersticas do alumnado participante, podemos
tratar de sintetizalos as:
1 de ESO non un nivel que conte con moitos participantes na radio, talvez
porque o medio mereza un certo respecto ao descoecido.
2 de ESO correspndese co perfl de alumnado que mis actividade rexistra
en FalaMelide, pois cranse moitos grupos novos e moi activos.
En 3 de ESO moitos dos grupos que comezaron en 2 manteen os seus
programas ao cambiar de curso, pero apenas se crean grupos novos.
En 4 de ESO hai unha participacin elevada, xa que o currculo da materia
de Msica implica unha certa prctica radiofnica, polo que o profesorado
desta materia aproveita o recurso, e por iso neste nivel educativo a maiora dos
programas son acadmicos, por un lado; por outro, ao ser case obrigatorio pa-
sar pola emisora e perderlle o respecto, acbanse creando grupos autnomos
novos.
En 1 e 2 de bacharelato hai moitos menos grupos de traballo, pero de gran
calidade, con proxectos moito mis elaborados, e con participacin mis di-
versa, moi innovadores e tecnicamente interesantsimos.
No ciclo formativo existente no centro cranse programas especfcos relacio-
nados coa madeira e cos mobles, programas onde se desenvolven contidos tc-
nicos sen perder de vista o afn divulgador a historia do moble en diferentes
culturas, por exemplo.
7. uNha valoraciN
Ao longo de practicamente das dcadas de funcionamento, consttase que
FalaMelide constite unha experiencia, sen dbida, positiva para o conxunto do
alumnado. O uso da lingua que se realiza con esta actividade vai unido a outra
aprendizaxe: como falar nun estudio de radio, como improvisar en determinadas
circunstancias, como ser orixinal, como facer que cada da sexa diferente, como
facer entrevistas aprendizaxes moi interesantes dende o punto de vista do curr-
culo e desde a perspectiva do da a da no propio centro.
Desde a ptica especfca da aprendizaxe tendo as competencias bsicas como
referencia, semella probado que a radio escolar en xeral e FalaMelide en particu-
lar axuda a adestrar a:
125
Competencia en comunicacin lingstica: falar e escoitar, ler, expresarse por
escrito.
Tratamento da informacin e competencia dixital.
Competencia social e cidad: habilidades sociais para convivir, participar da
vida cvica e social, comprender a realidade histrica e social.
Competencia cultural e artstica: creatividade, valorar o patrimonio.
Competencia para aprender a aprender: coecernos a ns mesmos/as, valorar
o esforzo e motivacin, traballo intelectual.
Autonoma e iniciativa persoal: saber tomar decisins, actitude emprendedo-
ra, realizar proxectos.
FalaMelide constite, desde o punto de vista do profesorado, un instrumen-
to didctico motivador e efcaz para a consecucin de certos obxectivos nas distin-
tas reas do currculo. Todo isto sen obviar as difcultades iniciais de todos e cada
un dos grupos no momento de comezar a sa aventura radiofnica. O transcorrer
dos cursos acadmicos provocou o defnitivo asentamento da emisora como un
medio didctico imprescindible no IES Melide.
Desde a ptica do alumnado, FalaMelide constite para a maior parte del un
elemento tamn motivador que fai mis atractiva a sempre tediosa asistencia a clase.
Desde a perspectiva da integracin do centro no medio, FalaMelide acabou
por converterse nunha vent aberta a travs da cal o interior do centro se visibiliza
na contorna e, do revs, grazas cal o medio penetra no centro, chegando a poer
un gran de area, se se quixer, para algo tan importante como conseguir que o ensi-
no sexa un pouco mis realista.
Finalmente, e tomando a cuestin lingstica como referente, evidente que
a radio escolar constite un recurso motivador, a travs do cal aprendemos utili-
zando a lingua galega como ferramenta e iso vai quedar na nosa evolucin persoal
como unha experiencia relevante. Neste sentido, a radio escolar normaliza, axuda
a que se perciba o galego como unha lingua de uso normal. De de todos os enu-
merados, talvez este sexa un dos logros mis contrastados da emisora.
127
Vantaxes normalizadoras da utilizacin das
redes sociais en educacin: a experiencia
Mis Ns
PilaR Ponte Patio
IES de Moaa
Mis Ns o nome que recibe unha actuacin pedagxica colaborativa con
fnalidade normalizadora iniciada no curso acadmico 2009-2010 por seis centros
de secundaria galegos e con nimo de continuidade. Neste artigo recllense as mo-
tivacins que xeraron esta experiencia, resmese o seu desenvolvemento, analzase
a sa implementacin e transe unhas conclusins que pretenden ser orientadoras
para o persoal docente disposto a levar prctica actividades deste tipo. Boa parte
do contido deste texto procede da programacin e da memoria entregadas polos
ENDL participantes Consellera de Educacin.
1. como xorde mis Ns
A comezos do curso acadmico 2009-2010, nuns cantos docentes pertencen-
tes a equipos de normalizacin e dinamizacin lingstica de diferentes centros
galegos con localizacins xeogrfcas diversas, exista a vontade de realizar unha
actividade entre o noso alumnado. Tratarase dun encontro con vocacin norma-
lizadora e que pretenda ir mis al do simple intercambio postal que xa, algns
de ns, experimentaramos con anterioridade.
Os intercambios de correspondencia postal por parellas de institutos puxe-
ran en evidencia unha serie de defciencias: 1) A comunicacin era excesivamen-
te lenta (pasaban semanas desde que se enviaba unha carta ata que se reciba a
128
Educacin e linguas
en Galicia
resposta); 2) Non se produca un intercambio comunicativo mis al das des-
cricins fsicas e de gustos e afeccins; 3) Unha vez establecido o contacto, o
alumnado abandonaba a actividade substitundoa por un medio de comuni-
cacin paralelo (Messenger, Tuenti, Facebook) e al xa non continuaba o labor
normalizador.
Os enfoques comunicativos trouxronnos novas necesidades no mbito edu-
cativo e decatmonos de que careciamos dunha serie de ferramentas que permiti-
sen o desenvolvemento das destrezas bsicas tanto a nivel oral como escrito. Ante
esta situacin, constatamos a necesidade dun entorno educativo que, cando me-
nos, fose sinxelo, xil, polivalente, controlable, favorecedor do desenvolvemento
das competencias lingsticas e competitivo. Vexamos deseguido como se imple-
mentan estas caractersticas:
Sinxelo: A aprendizaxe do seu uso debe ser o mis intuitiva posible, non po-
demos perder forzas nin tempo en problemas de software, o alumnado debe
poder interactuar no seu seo sen difcultades de carcter tcnico.
xil: Deber ofrecer a posibilidade dunha comunicacin en tempo real, tanto
en grupo (chat) como individualmente (persoa a persoa), e tamn en tempo
diferido (servizo de mensaxara), as como unha posibilidade de acceso o mis
ampla posible en canto ao horario de utilizacin.
Polivalente: Que sexa factible desenvolver no seu interior actividades de moi
diversa natureza e cun repertorio de recursos variado. Neste sentido moi im-
portante a posibilidade de inserir recursos alleos, ben sexan contidos (texto,
vdeos, audios, imaxes) ou aplicacins (Jclic, Lim).
Controlable: Debe permitir uns mecanismos de observacin sobre as produ-
cins do alumnado tanto desde o punto de vista acadmico como desde o
punto de vista do control de contidos. Non podemos esquecer que estamos
a traballar con menores de idade, que non sempre respectan as normas de
comportamento ou os dereitos legais dos contidos. Desde este punto de vista a
funcin de administracin fundamental para manter o bo desenvolvemento
das actividades.
Favorecedor do desenvolvemento das competencias lingsticas: Debe primar
o factor comunicativo fronte a outros factores, como o nivel de innovacin
tecnolxica, que poderan ser mis interesantes noutras reas.
Competitivo: Precisamos, na medida do posible, crear unha fdelizacin do
usuario mis al do plano estritamente acadmico, e para lograla, o contorno
educativo debe ser atractivo e permitir un labor de dinamizacin que atraia o
alumnado.
129
Vantaxes normalizadoras da utilizacin das redes sociais en
educacin: a experiencia Mis Ns Pilar Ponte Patio
vista das nosas necesidades, decatmonos de que o que buscabamos xa exis-
ta, eran as redes sociais, que cun par de adaptacins se poderan converter nunha
estupenda plataforma para ns. Fra das redes sociais xeneralistas (Tuenti, Face-
book, Twitter) decantmonos por unha rede cerrada, Ning, plataforma que nos
ofreca o que precisabamos e de balde.
2. participaNtes
A plataforma estaba integrada inicialmente polos ENDL e alumnos de segun-
do ciclo de secundaria de oito centros:
IES Aquis Querquernis, Bande (Ourense)
IES da Pobra do Caramial (A Corua)
IES Pazo da Merc, As Neves (Pontevedra)
IES de Vilalonga, Sanxenxo (Pontevedra)
IES Lauro Olmo, O Barco de Valdeorras (Ourense)
IES de Ames (A Corua)
IES Pedra da Aguia, Ponte do Porto-Camarias (A Corua)
IES Bergidum Flavium, Cacabelos (O Bierzo)
Na sa posta en prctica defnitiva fcaron reducidos a seis ao non se integra-
ren nin o IES Aquis Querquernis de Bande nin o IES Bergidum Flavium de
Cacabelos.
3. obxectivos
3.1 Obxectivos xerais
Crear unha plataforma estable de intercambio entre o alumnado e o profeso-
rado de diferentes zonas galegofalantes.
Asociar a lingua galega s novas tecnoloxas.
Fomentar a comunicacin oral e escrita en galego.
Avivar o uso do galego nas novas tecnoloxas.
Coecer novas persoas e realidades de Galicia.
Aprender a compartir materiais acadmicos e persoais a travs dunha platafor-
ma virtual.
Dar a coecer as actividades de fomento da lingua galega a outras persoas e ao
contorno lingstico prximo e afastado.
Fomentar a creatividade a travs de actividades colectivas e individuais.
130
Educacin e linguas
en Galicia
3.2 Obxectivos para o alumnado
Promover o uso da lingua galega nun contexto ldico e non exclusivamente
acadmico.
Coecer outras persoas relacionndose en galego.
Fomentar a creatividade.
Inducir o intercambio de experiencias, traballos e ideas usando a lingua galega.
Utilizar as redes sociais para dar a coecer o centro e o concello no que viven.
Realizar traballos colaborativos.
Coecer novas realidades.
3.3 Obxectivos para o profesorado e o centro
Impulsar o traballo colaborativo a favor da normalizacin lingstica.
Crear espazos estables de intercambio e cooperacin.
Divulgar as actividades dos EDNL.
Realizar actividades comns.
Promover a refexin sobre a normalizacin lingstica.
Promover o uso das novas tecnoloxas utilizando a lingua galega entre a comu-
nidade escolar.
3.4 Obxectivos para o contorno
Potenciar o coecemento das actividades dos EDNL entre a sociedade mis
prxima.
Promover o coecemento mutuo entre concellos de fala galega.
4. actividades
O intercambio produciuse en dous niveis distintos: o virtual e o presencial.
4.1 Intercambio virtual
O intercambio virtual realizouse a travs da rede Ning montada polo profe-
sor Xano Cebreiro. As, puidemos compartir para todos os membros traballos,
ligazns, vdeos, presentacins, fotografas feitos polo alumnado de maneira in-
dividual ou titorizados polos profesores. Igualmente, levouse a cabo a creacin de
blogs persoais por parte dos membros.
131
A administracin do sitio correu a cargo do profesorado implicado, que tamn
exerceu un labor de control e vixilancia dos materiais pendurados e dos comenta-
rios. Para isto, dmoslles unhas normas de comportamento na rede e tramitamos
a autorizacin das sas familias para poder pendurar fotografas propias que sem-
pre deban estar relacionadas coa actividade escolar.
Cada centro gozou de liberdade para compartir aquelas actividades, traballos,
presentacins, vdeos que considerou oportunas. No entanto propuxemos unha
serie de actividades conxuntas de carcter preferente.
Presentacin, no formato elixido, do centro, do concello e da bisbarra.
Concurso de lema e deseo de camisetas: Dlle unha volta aos refrns e ditos
populares. Estableceuse un xurado integrado por persoas de cada centro que
escolleu o mellor deseo para poder editalo. Cada membro da plataforma
recibiu como agasallo a camiseta premiada.
Elaboracin individual dunha fcha de presentacin comn para todos os
membros do grupo que daba conta dos intereses, gustos, afeccins, etc.
4.2 Intercambio presencial
Co encontro presencial o que pretendiamos era que o alumnado participante
puidese coecer realmente as sas amizades virtuais. Este encontro realizouse na
cidade de Ourense e xirou arredor da fgura de Eduardo Blanco Amor, contou coa
colaboracin do Concello desta cidade e co da Deputacin Provincial.
Recepcin do presidente da Deputacin de Ourense, que animou os rapaces a
utilizar cada vez mis o galego e a coecer Ourense.
Realizacin do Roteiro da Esmorga (caderno didctico). O gran grupo foi dividi-
do en grupos mis pequenos, nos que haba persoas de cada comarca, dirixidos
por un profesor. Cada un destes nove grupos realizou un percorrido de carcter
cultural polas ras de Ourense, seguindo unha serie de pistas con preguntas s
que lles deban dar resposta e entregar no control ao fnal do percorrido.
Xantar no Parque Barbaa (no caso de chover, cederan o Pavilln dos Reme-
dios).
Obradoiro de graffti e hip-hop despois de xantar.
Visita e relax nas Termas da Chavasqueira.
Todo este encontro foi gravado en vdeo para posteriormente pendurar na
nosa rede un resumo dese da de intercambio.
Unha vez rematado o encontro, un grupo de alumnos e alumnas de terceiro
de ESO do IES Lauro Olmo do Barco de Valdeorras, logo de facer a presentacin
132
Educacin e linguas
en Galicia
do centro, decidiu lanzarse gravacin dunha curtametraxe de fccin en galego
co ttulo de Sen Sada, que foi mencin especial no Festival de Cine Internacional
de Ourense, no Off Cinema. O alumnado foi o protagonista total deste traballo,
xa que escribiron o guin, gravaron e montaron eles ss toda a curtametraxe. O
profesorado do EDNL s coordinou as sesins de gravacins e colaborou na mon-
taxe dos escenarios.
5. duraciN
A actividade desenvolveuse entre os meses de xaneiro e maio de 2010 e rema-
tou academicamente o 26 de maio, co encontro presencial na cidade de Ourense.
Virtualmente rematou en agosto, cando a empresa Ning decide pasar a cobrar polo
uso do seu software para redes sociais educativas e bloquear as xa existentes que
non decidiron pasar ao sistema de pagamento, como foi o noso caso.
6. coordiNaciN
Os profesores e profesoras implicados s tivemos unha nica reunin pre-
sencial, en Santiago de Compostela, durante as vacacins do Nadal, que asistiu
unha persoa por cada centro. O resto do labor organizativo levouse a cabo a travs
dun grupo privado dentro da rede e tamn mediante reunins peridicas virtuais
na sala de conversa.
7. aspectos que se debeN mellorar
Tras unha refexin conxunta cremos que nesta actividade, coa que preten-
demos continuar en vindeiros cursos, debemos mellorar a coordinacin entre os
distintos equipos e a defnicin mis clara de prazos para as actividades comns
entre os centros. Igualmente, debemos ser mis realistas hora de propoer acti-
vidades; de feito, algns centros participaron con maior intensidade que outros.
preciso pr en funcionamento dinmicas que animen os rapaces a pendurar mis
creacins persoais e menos vdeos de msica e fotografas, activar mis certames
a travs da plataforma, animar participacin e defnir con maior claridade os
obxectivos para cada unha das actividades que se propoan.
133
8. coNclusiNs
Ata non hai demasiado tempo establecase unha divisin entre o real e o vir-
tual que relegaba o virtual ao papel do escuro, sospeitoso ou cando menos intil,
en relacin coas redes sociais. Hoxe en da sabemos que, coas diferenzas coeci-
das, esa dicotoma entre real e virtual foi superada porque o virtual tamn real.
Deixando atrs esa fase, a diferenza establecerase entre o presencial e o non
presencial. Para o mbito normalizador non pertinente se a contorna de actua-
cin presencial ou virtual; o pertinente que a contorna sexa real, isto , que
responda a necesidades comunicativas reais e que o usuario vexa factible integralo
na sa vida coti.
Independentemente das vantaxes que ofrecen as redes cerradas, sobre todo
cando traballamos con menores de idade, non debemos perder de vista que o
noso obxectivo nesta rea concreta da normalizacin exportar o emprego do
galego fra do centro, nun primeiro lugar, e, fnalmente, tamn fra do mbito
educativo. Neste sentido deberiamos aprender tamn do mundo da empresa, de
como as reas de negocio se estn a introducir nas redes sociais e de como se afan-
zan no seu seo as imaxes de marca; temos que converter o galego nunha marca de
identidade identifcada con conceptos como modernidade, valor e competencia.
Cmpre considerar o uso do galego como un elemento de maior calidade nas
redes sociais, porque favorece a maior proximidade xeogrfca entre usuarios e
usuarias, o que se concreta nunha menor distancia entre realidade e virtualidade
mediante a sa integracin real en contextos afns (concorrencia en actos culturais,
deportivos, etc.). Asemade garante a pertenza de usuarios e usuarias a unha mes-
ma tradicin cultural, especialmente importante no contacto co mundo galego da
emigracin e con todo o mundo do mbito lusfono.
Por ltimo, fundamental que teamos claro que non s debemos botar man
das redes sociais e aproveitarnos das innumerables posibilidades pedagxicas e de
lecer que ofrecen, senn que tamn debemos ver a presenza do galego nese eido
as como no das aplicacins porttiles, como un factor imprescindible para a nosa
supervivencia lingstica.
135
Planifcacin lingstica e proxecto educativo
MilagRoS couto llaMaS
Inspeccin de Educacin
Tcame presentar tres experiencias, cada unha delas de mbitos e contextos
educativos diferentes. Un centro privado concertado, unha escola de educacin in-
fantil privada e un centro de educacin infantil e primaria pblico, cuxos proxec-
tos educativos inclen planifcacins para dinamizar e normalizar a lingua, que
desmontan os prexuzos ou criterios paracientfcos manexados de xeito ordinario
no deseo de certas planifcacins lingsticas.
Cando procedn revisin da experiencia e da sa incidencia dentro do
proxecto educativo como eixe vertebrador do enfoque e actividades no centro,
constatei que proxectos como os que imos coecer hoxe non son o resultado de
obrigas na xestin de documentacin burocrtica ou o resultado de modifcacins
normativas que fagan mudar os obxectivos que un centro pretende no seu proxec-
to educativo. Mis ben estas planifcacins, e tantas outras que achegan vida e
calidade ao noso ensino, teran que ser as que mudasen a visin dos que desean
lias de actuacin nos nosos centros.
A difusin de canto atinxe a tantas experiencias sen visualizar, pero cheas de
enerxa, podera provocar, cando menos, o sentimento de non tentar convencer de
nada que non tivese os mnimos criterios na sa defensa, de racional, de cientfco,
de respectuoso
O proxecto de Andaina inciase hai moitos anos. Aqu exporase a expe-
riencia, entendndoa dende os seus inicios ata este momento: a implicacin da
comunidade educativa nestes anos, a partir da propia necesidade de desear un
proxecto lingstico, e a posibilidade de levalo a cabo.
136
Educacin e linguas
en Galicia
Co proxecto de Raiola confrmase o negado a travs de deseos normativos
carentes de validez, xa que dende a escola infantil e a partir das pegadas de certas
actividades, actitudes, metodoloxas includas no proxecto educativo, pdense
xerar outras visins e usos da lingua minoritaria, neste caso a galega.
No colexio de Moaa, con dous premios innovacin e dinamizacin lings-
tica, o importante a procura de salientar, presentar e atopar recursos tecnolxicos
que demostren que a lingua galega tamn pode ser unha plataforma virtual para
aprender, coecer e transmitir todo tipo de contidos, tamn os do mbito cientf-
co, matemtico, experimental
Se a norma nos abriga a garantir, a procurar o uso das linguas, aqu tedes tres
exemplos que utilizan o seu proxecto lingstico non s para acadar competencias
cognitivas senn as competencias mis importantes: as emotivas, as actitudinais.
Con metodoloxas, recursos, procedementos claros, explcitos, concretos,
que permiten ir desmontando progresivamente do mis fondo do ser galego os
prexuzos incorporados e alimentados, a maiora das veces, asumindo e aceptando
estratexias e polticas que fan camio de retorno a pocas xa esquecidas.
A lingua cultura, e esta unha asimilacin persoal de valores transmitidos,
inclundo cargas emocionais vencelladas a situacins que todos os que aqu esta-
mos coecemos e pensabamos esquecidas.
Por iso tan importante un proxecto educativo que incorpore estas realidades
e que tea entre os seus obxectivos aqueles que permitan desbloquear de carga
emocional negativa, co fn de provocar unha lenta pero progresiva e efcaz valora-
cin da nosa lingua por parte de todos os sectores.
Un proxecto educativo ten que recoller os sinais de identidade do centro, pero
ata chegar a iso temos que coecernos, querernos, aceptarnos
Quero rematar presentacin cun recordo para o noso querido Manuel Mara,
al no ano 1978 coa sa publicacin As ras do vento ceibe de versos para nenos, que
el consideraba o porvir, a chama dunha esperanza para facer a Galicia do futuro.
O idioma a forza
Que nos xungue e sostn.
Si perdemos a fala
non seremos ningun!
137
O colexio Andaina e a lingua galega
M doReS FeRnndez lPez
Representante da ANPA do colexio Andaina
1. compromiso coa liNgua e cultura propias NuN modelo pluriliNge
En Andaina afondamos no propio e enriquecmonos co que nos rodea.
Promovemos un proceso de inmersin lingstica orientado a que as nenas e
nenos acaden competencia, nas das linguas que coexisten na nosa comunidade,
refectido nun proxecto lingstico no que o tratamento das distintas linguas tea
cabida e se desenvolva a partir da refexin e da realidade do noso contexto.
Resaltamos a importancia do ensino das linguas desde as primeiras idades
para garantir a plena competencia, desenvolvendo mtodos comunicativos de
aprendizaxe nos que o referente lingstico do adulto un elemento fundamental.
Establecemos unha introducin progresiva das linguas ao longo da escola-
ridade obrigatoria: galego, casteln, ingls e francs, potenciando o seu uso en
diferentes contextos: extra-escolares, intercambios, etc.
Calquera familia que se achegue a este centro, simplemente navegando polo
seu web, sabe cal compromiso coa lingua e, en consecuencia, cal vai ser o tipo de
ensino que vai recibir o seu fllo ou flla, porque est explcito. A lingua un elo
mis da cadea do concepto ensino-aprendizaxe.
2. o galego No devir diario do ceNtro
Na tarxeta de presentacin que o web do centro, a direccin e o equipo do-
cente amsannos os principios polos que queren ser identifcados: concepto de
ensino-aprendizaxe, multiculturalidade, plurilingismo, laicismo, compromiso
coa lingua e a cultura do pas.
138
Educacin e linguas
en Galicia
No colexio Andaina imprtense aulas a nenos e nenas desde primeiro de
infantil (tres anos) at 4 de ESO (dezaseis anos). O centro sitase no Concello
de Culleredo, na Zapateira, concello estremeiro co da Corua. O alumnado maio-
ritariamente pertence a este ltimo concello. Os inicios de Andaina foron na
Corua, atendendo a nenas e nenos de cero a cinco anos. No ano 2000 brense as
instalacins da Zapateira.
A relacin do Concello da Corua coa lingua ben coecida e pdese cuali-
fcar como mnimo como tensa. E esa a realidade sociolingstica na que nace a
maiora do alumnado. A lingua maioritaria do alumnado cando chega a Andai-
na non o galego, senn o espaol. Os monolinges en lingua galega non chegan
ao 10%, porcentaxe non moi boa para a nosa lingua. Cando as familias traemos
os nenos e nenas somos coecedoras, como mnimo, da situacin lingstica do
centro e noutros moitos casos viamos buscando un ensino en lingua galega, o
ensino que considerbamos que debera de ser a norma. A actitude das familias,
en consecuencia, cara o idioma, como mnimo respectuosa e maioritariamente,
ou ben o galego a nosa lingua de uso, ou ben a lingua que desexamos para as
nosas fllas e fllos. Hoxe, ao ser un centro concertado, a realidade non a mesma.
Non hai ou non debe haber para un bo funcionamento de calquera proxecto e
mis cando traballamos en formacin de nenos/as, mundos separados.
Como xa vimos, o obxectivo acadar as competencias lingsticas en ambas as
linguas, para o cal se propn un proceso de inmersin lingstica, porque, como
xa expuxen, o alumnado cando escolarizado maioritariamente espaolfalante.
Este alumnado ten que vivir desde a naturalidade toda a aprendizaxe: en igualdade
de xnero, respecto aos demais e, por suposto, lingua na que nos imos desenvol-
ver. A lingua que se usa no centro o galego, a lingua vehicular, a lingua que
serve para todo, non s para algns tramos da vida.
Imos expor tres teses:
Non defendemos o dereito escolarizacin de todo o alumnado nun momen-
to e noutro falamos de se pagan impostos, de se estn regularizados.
Non defendemos a discriminacin no ensino por sexos, mais no da a da
afrmamos que en realidade xa bioloxicamente somos diferentes e que, por
suposto, isto non implica nada e s constatar unha realidade.
Defendemos o dereito a saber a lingua galega. Os discursos deben ser anali-
zados porque esconden en moitas ocasins mensaxes radicalmente diferentes
das que proclamaron nun inicio. En defnitiva, a mensaxe de Andaina que a
139
plurilinge como metas escolares Nome Apelido
lingua galega ten os mesmos dereitos e ofrece as mesmas posibilidades que cal-
quera outra lingua. Non hai confrontacin de linguas, hai riqueza lingstica.
O trato cara s linguas non se aprende con discursos sociolingsticos, o que
fan estes consolidar, argumentar. A lingua percibida con todos os dereitos e
deberes, digamos que como adulta, cando ten un trato normal. Se a uso na aula,
se imparto as aulas en galego, se vou ao comedor en galego, se xogo en galego, se
o equipo docente se relaciona en galego, etc. normal. O alumnado percibe que
hai moitas linguas no centro e que todas teen un espazo, que non hai linguas
de tramos diferentes, senn linguas que usamos en mbitos diferentes segundo
as necesitemos. Se un mestre ou mestra nos propn un proxecto para investigar-
mos, ns sabemos que a informacin que atopemos pode estar nunha pxina en
ingls, nunha pxina en espaol, nunha pxina en francs, nunha pxina en gale-
go porque mediante as linguas transmitimos coecementos, e non hai linguas
A e linguas B segundo o que queiramos compartir. Mantemos as que os rapaces
aprenden sen discursos, aprenden no devir diario.
Diciamos que son moi minoritarios os nenos e nenas que cando entran na
escola son monolinges en lingua galega, a meirande parte son espaolfalantes.
O que si compartido que todas e todos entenden ambas, falen na lingua que
falen. O que boa parte do alumnado vai facer aprender a falar e escribir en galego
sen se converter en galegofalantes; ao contrario son os galegofalantes os que cam-
bian de idioma. A presin dos outros moi forte e a iso hai que engadir a presin
da sociedade, dos medios de comunicacin. Logo, cal diferenza ou a importancia
dun ensino en galego?
Usando unha argumentacin propia da Administracin: un obxectivo funda-
mental que o alumnado acade en espaol e en galego ambas as competencias e
na mesma medida. O que estamos a comprobar que, tal e como est deseado
o noso currculo, o alumnado acada en ambas as linguas as das competencias.
O alumnado de Andaina, nas avaliacins feitas pola Administracin educativa
e noutras desenvolvidas polo propio centro para poder medir se os obxectivos
formulados foron acadados e de non o seren, cales son os tems que fallan, para
poder introducir medidas de mellora, logra uns resultados superiores media en
ambos os idiomas, e as competencias acadadas van parellas en ambas as linguas.
A nivel persoal, a razn parceme moito mis fcil. A lingua vehicular a lin-
gua galega porque vivimos en Galicia; parece unha verdade de p de banco, mais
cando a temos que formular que algo non vai ben.
O galego non vivido en Andaina como unha materia senn como a lingua
na que se comunican con total normalidade.
140
Educacin e linguas
en Galicia
En conclusin, un ensino en lingua galega reforza o alumnado galegofalante
e non converte o alumnado espaolfalante en galegofalante, anda que si o con-
verte en competente nesta lingua. dicir, o que si que logra que as competencias
lingsticas sexan acadadas en ambos os idiomas. O concepto e a relacin que
manteen coas linguas un trato sen complexos e sen prexuzos.
O ensino en lingua galega fornece o alumnado das ferramentas para poder
desenvolverse en ambas as linguas. Isto implica que o rapaz ou rapaza xa est en
condicins de escoller que idioma quere usar: s cando se coece, se libre na
escolla. Non se pode facer demagoxia dicindo que o alumnado escolla a lingua na
que quere desenvolverse se primeiro non se lle dan os mesmos espazos, se non se
ofrece coecemento do idioma.
O ensino un alicerce no proceso normalizador dun pas mais coa sa nica
accin non sufciente. O alumnado suma sa estancia no centro a sa vida na
discoteca, no cinema, vendo a televisin, navegando pola rede, etc. Todos estes
feitos constiten o da a da e non se poden facer en galego, nin con normalidade
nin na sa totalidade.
3. a percepciN das familias
Ouvimos continuamente que as familias deben ter a posibilidade de escoller o
idioma no que as sas fllas e fllos son escolarizados. As nicas familias que non
podemos elixir o idioma somos as familias que queremos un ensino en lingua
galega, xa que non temos oferta. Logo, se algun ve conculcada a sa liberdade,
somos unha vez mis aquelas que queremos vivir en normalidade en galego.
Se eliximos o idioma que falan os nosos fllos e fllas mentres non se incorpo-
ran ao sistema educativo, unha vez que entran na escola, se algo non sofren un
proceso normalizador en lingua galega. O que si sofren, en moitos centros non s
por parte dos compaeiros senn tamn do profesorado, son crticas e burlas pola
sa escolla lingstica.
Por esta razn, cando vimos a posibilidade de matricular as nosas cativas e
cativos en Andaina vimos o oasis no medio do deserto. Ademais, a cuestin do
idioma non unha illa no medio do ocano educativo, senn un elemento mis:
o vehculo de transmisin de conceptos, de vivencias, dunha aprendizaxe cunha
metodoloxa participativa na que non todas as persoas medramos ao mesmo rit-
mo mais na que todas temos o noso espazo.
Gustarame conclur dicindo que teo esperanza ou certeza en que imos con-
tar cun ensino en lingua galega; que o ensino un obxectivo prioritario non como
141
plurilinge como metas escolares Nome Apelido
lema publicitario dunhas eleccins senn no devir poltico; que o ensino alicerce
do pas porque estamos formando os e as especialistas, tcnicos e tcnicas que
van conducir o noso futuro; mais conclo dicindo que temos que seguir esixindo,
que non podemos caer no desnimo e que, por responsabilidade, temos que se-
guir verbalizando que non vivimos en igualdade.
Somos como falamos e falamos como somos. A lingua a substancia, non
un adxectivo na vida.
143
Raiola. Proxecto educativo e proxecto
lingstico
BeatRiz gaRca tuRneS
Presidenta da ANPA de Raiola
Raiola un centro de educacin infantil que foi creado no ano 1973 na pa-
rroquia do Castieirio, en Santiago de Compostela. Na actualidade, a propietaria
e xestora deste centro a Asociacin de Nais e Pais de Alumnos, cal pertenzo. O
colexio acolle alumnado de toda a etapa de infantil: do primeiro ciclo (1-3 anos)
e do segundo ciclo (3-6). Como centro de primeiro ciclo, forma parte da rede de
centros privados de iniciativa social para a etapa de 0-3 anos e depende da Conse-
llera de Traballo e Benestar; como centro de segundo ciclo, un colexio concerta-
do dependente da Consellera de Educacin.
1 o proxecto educativo de raiola
O proxecto educativo de Raiola ten tres caractersticas que eu coido que o
defnen dunha maneira especial e que o singularizan:
1 A relacin do centro coas familias do alumnado especialmente estreita
e basase na colaboracin e na busca de continuidades entre a educacin que os
nenos reciben na casa e a que se lles d na escola. Isto ten que ver co feito de que
o centro sexa da titularidade dos pais e das nais e tamn coa actitude do profeso-
rado, que pide (pero tamn ofrece) colaboracin, que d e que solicita opinin,
que ten establecidas unhas dinmicas de traballo que deixan espazo para todos.
O mximo rgano de decisin do centro a asemblea de nais e pais, de que
forman parte todas as familias con alumnado no centro. Esta delega nunha xunta
144
Educacin e linguas
en Galicia
directiva en que estamos representados tanto os pais e nais como o persoal do co-
lexio. A xunta directiva renese unha vez ao mes e toma todo tipo de decisins do
da a da: dende se se pinta unha aula ata a quen se contrata para cubrir unha baixa.
Ademais desta colaboracin mis formal, no sentido de que est establecida
nos Estatutos da Asociacin, os pais e nais da Raiola mostran a sa vontade de
participar na vida do centro de distintas maneiras:
Asistindo masivamente s reunins de principio e fnal de curso.
Colaborando con entusiasmo cando se nos pide que acheguemos materiais
para traballar na aula (fotos, follas de plantas, cabazas para o Saman) ou
que continuemos na casa o traballo iniciado nela.
Acompaando os nenos nas sadas escolares cando os grupos son moi numerosos.
Participando nas excursins para toda a familia programadas en sbados e nas
festas de Nadal, Entroido, fn de curso Obsrvese que non falo de festivais,
senn de festas, de espazos para a participacin e a diversin, onde todos can-
tamos, bailamos, falamos, comemos
Ofrecndonos a preparar e a administrar coas profesoras obradoiros relacio-
nados co traballo de cadaqun. Na clase da mia flla Beatriz, que est no
segundo ciclo, este curso os pais xa deron un obradoiro sobre o outono, outro
sobre o Saman e outro para celebrar o Da da Ciencia. Ademais, est previsto
que antes de fnalizar o ano haxa un sobre alimentacin saudable.
En defnitiva, as aulas estn sempre abertas para os pais e nais, que todos os das
temos a oportunidade de comentar coas profesoras a evolucin, o comportamento,
as ancdotas dos nosos fllos. O colexio ten as portas francas porque o que hai
dentro pode mostrarse con orgullo; eu teo a impresin de estar ao tanto de todo o
que afecta vida dos meus fllos, que pasan entre tres e seis horas ao da al metidos.
Teo amigos a que esta presenza continua dos pais e nais lles parece un rollo:
iso de ter que ir un sbado, ou dous, ao ano de excursin co colexio Para min
este un dos aspectos que mis infen na calidade educativa de Raiola e na
mia tranquilidade. Se algun non quere participar tanto na vida do centro, ta-
mn pode manterse mis marxe. De feito, Raiola ofrece moitas facilidades para
aqueles pais e nais que tean problemas para conciliar a vida familiar e laboral
(comedor, fexibilidade horaria). Pero se un quere participar, ten as portas aber-
tas e, por sorte, a maiora dos pais e nais temos posibilidades e ganas de facelo e
poemos o noso gran de area dunha maneira ou doutra.
2 Unha caracterstica de Raiola o ensino dende a espontaneidade e o mo-
vemento, sen medo. En Raiola temos claro que os nenos son nenos e, polo tan-
to, que a aprendizaxe debe facerse a partir das sas necesidades e ritmos, e sempre
145
Raiola. Proxecto educativo e proxecto lingstico
Beatriz Garca turnes
en proximidade coa sa realidade. s veces estamos tan pendentes do que teen
que chegar a ser no futuro os nosos fllos (teen que aprender a estar sentados,
a comportarse na mesa) que esquecemos o que son hoxe por hoxe. Os nenos
de Raiola aprenden nas aulas e parte do tempo que pasan nelas estn facendo
traballo de mesa, pero tamn teen moito tempo para moverse, e para falaren e
xogaren ao seu aire. Os nenos de Raiola aproveitan as zonas verdes privilexiadas
con que conta o centro e saen a xogar e a traballar fra: poen unha horta, corren
polo pieiral, recollen castaas e cmenas xuntos. Por iso tamn se coecen todos
e teen unhas relacins moi boas, non s co resto dos nenos da aula, senn co
resto dos rapaces do centro.
3 A terceira caracterstica que defne e individualiza o proxecto educativo
de Raiola a sa aposta, continuada dende hai case corenta anos, pola lingua
galega. Que signifca, na prctica, esta aposta? Non s que se usa o galego como
idioma vehicular das aulas, senn que toda, absolutamente toda a vida do centro,
se fai en galego: o papelame administrativo, os materiais que se empregan na cla-
se, a msica que se escoita, as actividades extraordinarias (concertos, contacontos,
animacin das festas), a relacin cos pais e nais todo. S hai tres excepcins:
a) A clase de ingls do segundo ciclo, que se fai en galego e ingls. Ponse espe-
cial atencin en que o profesor de ingls fale galego para que non se perciba
que entre esa lingua, que parece a mis importante do mundo, o ingls, e a
do alumnado galegofalante ten que haber unha ponte e que sexa o casteln.
b) A aproximacin lingua escrita faise en galego. Ora ben, hai moitos nenos
que aprenden a ler no ltimo curso. Sabemos que este non un obxectivo
de infantil, pero isto sucede porque os propios nenos adoitan requirilo e
porque na escola somos conscientes de que na primaria van ir a outros
centros onde moi frecuentemente se vai esperar deles que saiban facelo ao
chegar a primeiro. Os nenos que saen da Raiola lendo aprenden primei-
ro en galego e, unha vez que teen consolidado certo dominio da lectura,
practican en libros nas das linguas sen difcultade ningunha. Como hai
poucas cousas que difran, a transicin dun idioma a outro moi rpida e
apenas require dedicacin temporal.
c) Por suposto, estou falando do uso habitual e normal do galego na xestin
e comunicacin do centro e do seu persoal. O alumnado de Raiola
variado nos usos lingsticos e os nenos adoitan expresarse na lingua que
traen da casa. Hai familias castelanfalantes e familias galegofalantes. Estas
ltimas son mis numerosas, pero unhas e outras e as o manifestan en
moitas ocasins sntense cmodas neste uso do galego como lingua do
146
Educacin e linguas
en Galicia
centro, sen que exista temor a que os nenos deixen de adquirir coece-
mento do casteln. E isto est en boa maneira condicionado polo xeito
en que o persoal do centro aborda o ensino en galego: con naturalidade e
valorando por igual os nenos, marxe de cal sexa a lingua na que se expre-
san habitualmente na aula.
2 as razNs da aposta polo galego
E todo isto por que? Cando o centro comezou a sa andaina nun barrio po-
pular e rural de Santiago en 1973 xa optou polo galego como lingua vehicular e
fxoo porque o contorno do centro e o alumnado co que a traballar era galegofa-
lante. Daquela, dar as clases en lingua galega era unha aposta innovadora, tanto
polo que tia de reivindicacin poltica nos anos fnais do franquismo, como polo
que tia de opcin pedagxica a favor do alumnado: dominaba a idea de que a
primeira ensinanza tia que facerse na lingua dos rapaces e rapazas se queriamos
asegurar o desenvolvemento lingstico e cognitivo e mais a correcta adquisicin
de contidos. Hoxe, e despois de anos de experiencia e moita investigacin ao res-
pecto, sabemos que isto, que probablemente era certo para o alumnado de Raio-
la nos anos 70, non ten que ser sempre as e que, baixo certas condicins, as aulas
de inmersin nunha segunda lingua poden funcionar ben.
De feito, as circunstancias que rodean hoxe Raiola son diferentes: o Castiei-
rio est sufrindo unha profunda remodelacin urbanstica, coa construcin de
vivendas de proteccin ofcial e a urbanizacin dunha rea ata agora constituda
principalmente por vivendas unifamiliares con hortas lindeiras en que se desen-
volva ata hai ben pouco unha actividade agrcola de autoconsumo. A poboacin
est cambiando, e est chegando e chegar de maneira masiva ao barrio xente que
nunca antes viviu no Castieirio, cuns hbitos lingsticos tamn diferentes.
Polo momento, Raiola segue tendo maiora de alumnado galegofalante, en
parte pola xente de sempre do barrio (anda que tamn algunha cambiou os seus
hbitos e lles fala aos fllos en casteln), en parte polas persoas que vimos de
reas limtrofes s que lle corresponden escola (barrios de Sar, Fontias ou San-
ta Luca, e concellos limtrofes como Vedra, Ames ou Teo). Vimos atrados pola
boa fama de Raiola e, en boa medida, pola sa tradicin galeguizante, que nos
asegura que a lingua vehicular das aulas vai ser o galego. De todas as maneiras, as
porcentaxes de castelanfalantes xa son elevadas e superan o 40%. Nada que ver co
que suceda en 1973.
Se Raiola segue apostando de maneira inequvoca polo galego non tanto
porque tea un alumnado maioritariamente galegofalante, como porque pensa-
147
mos que, nas actuais circunstancias, o ensino en galego benefcioso tanto para os
nenos galegofalantes como para os castelanfalantes.
Iso porque constatamos que os rapaces castelanfalantes non teen proble-
mas para entender as explicacins dos mestres en galego e para asimilar contidos
de reas non lingsticas, anda que se dean nun idioma distinto do que eles falan.
Pode ser pola proximidade entre galego e casteln ou pode ser porque o galego
tamn ten presenza na vida de moitos nenos castelanfalantes, aos cales se lles fala
nesta lingua, pero cuxos avs ou os pais continan empregando galego entre eles,
por exemplo. Tamn porque o profesorado sabe usar as estratexias axeitadas para
superaren os posibles problemas de comprensin.
Ademais, a teora dinos algo que en Raiola tamn se constata na prctica:
para aprender linguas hai das cousas moi importantes, que son a motivacin e o
contacto con esas linguas, a oportunidade de escoitalas e practicalas.
Hoxe en da, as familias sempre estn motivadas para que os seus nenos e ne-
nas aprendan casteln, porque saben que necesario para desenvolverse na nosa
sociedade. Eu flolles galego aos meus fllos, pero aspiro a que tamn saiban cas-
teln, porque son consciente de que lles ser, non xa til, senn imprescindible,
na sa vida adulta. Coido que ningun discute a utilidade de saber casteln. Non
sempre sucede ao revs. Sabemos que persiste en sectores da sociedade galega ac-
tual a idea de que o galego non til, ou non unha aposta de futuro. E as cousas
que pensamos os adultos, os rapaces percbenas e, daquela, teen repercusin nas
sas propias valoracins e motivacins.
En canto ao contacto coa lingua, un galegofalante nunha cidade, mesmo nun-
ha cidade das mis galeguizadas, como Santiago, sempre ten aseguradas as sas
ocasins para practicar casteln: a tele, os vdeos, os dependentes das tendas, as
actividades extraescolares, os nenos do parque, os xoguetes que falan empregan
maioritariamente esta lingua. Os castelanfalantes teen moitas menos oportuni-
dades de practicaren o galego se non est presente na familia.
En xeral, e non s en materia de linguas, a escola pode optar por subir ao carro
das desigualdades que hai na sociedade e, as, contribur a agravalas, ou ben pode
intentar, na medida das sas forzas, axudar a corrixilas. En Raiola entendemos
que debemos traballar para equilibrar as descompensacins. En relacin s lin-
guas, esforzmonos por valorar o galego, tanto no discurso do profesorado acerca
das linguas como nos usos lingsticos instaurados no centro; tamn queremos
ofrecerlle ao alumnado galegofalante oportunidades de desenvolver o idioma da
casa nun mbito diferente, onde a lingua se usa dunha maneira e cunhas esixencias
diferentes, e ao alumnado castelanfalante a oportunidade de practicar o galego.
148
Educacin e linguas
en Galicia
3 avaliaciN positiva
Cales son os resultados desta aposta? Xa me refern adquisicin de contidos
non lingsticos, que non presenta problemas sexa cal sexa o idioma de orixe do
alumnado. En cambio, polo que se refre aos obxectivos relacionados coas linguas,
temos que diferenciar entre nenos galegofalantes e castelanfalantes.
Constatamos que os rapaces galegofalantes
1 Reforzan a sa autoestima lingstica. Eu tiven a sensacin de estar facen-
do as cousas ben o da que a mia flla Ana veu onda min e dixo Mam, ti
sabes cal a lingua que mis me gusta a min? O galego. E sabes cal a que
mis lle gusta mia profe? O galego. Cando eu lle respondn que tamn
era a lingua que mis me gustaba a min, puxo un sorriso de orella a ore-
lla. O importante non que a Ana lle guste o galego, senn que a Ana lle
gusta a sa propia lingua, porque iso signifca que Ana se gusta un pouco
a si mesma, e esta condicin indispensable para aprender e para ser feliz.
2 Melloran a sa competencia en galego e avanzan tamn na sa competen-
cia en casteln. Entendemos que unha cousa e outra estn relacionadas: ao
melloraren o dominio da sa propia lingua teen oportunidade grazas
ao contacto co casteln que lles proporcionan os compaeiros castelan-
falantes e ao contacto co casteln fra da escola de transferiren os seus
coecementos lingsticos ao espaol. Cando remata infantil teen un
dominio semellante das das linguas, por suposto con algunhas interfe-
rencias tanto do casteln no galego como do galego no casteln.
Con respecto aos nenos castelanfalantes, constatamos que:
1 A prctica do galego e o discurso que reforza o aprecio pola lingua do pas
non van en detrimento da autoestima lingstica e que os prepara para o
respecto e o amor polo patrimonio de todos que o galego.
2 Hai unha mellora evidente da sa competencia en galego e anda mis
evidente da sa competencia en casteln. Esta semellante que os gale-
gofalantes adquiren en galego e a esperable ao fnalizar a etapa de infantil.
Daquela, recibindo as clases en galego, galegofalantes e castelanfalantes
desenvolven a lingua da casa.
En canto ao coecemento do galego, podemos falar dunha perfecta compren-
sin e, no plano da expresin, dunha maior variabilidade: dende unha compe-
tencia semellante dos galegofalantes en familias galegfonas que se dirixen aos
nenos en casteln, ata un galego moito mis interferido polo casteln no caso de
familias forneas que lles ofrecen fra da escola un contacto practicamente nulo
149
co galego. Hai que ter en conta que rapaces que se escolarizan en galego dende os
0 anos non empezan a falalo na aula ata ben entrado o segundo ciclo de infantil
(con 4 ou 5 anos). Pensamos que unha continuidade en primaria acabara dotn-
doos dun dominio semellante galego-casteln, pero Raiola s ofrece educacin
infantil e ata a podemos avaliar.
Tanto galegofalantes como castelanfalantes mostran moito interese e sensibi-
lidade cara s linguas e, en parte grazas a iso, practican estratexias para aprenderen
segundas linguas que os preparan para seren no futuro cidadns tolerantes, cultos
e bos aprendices de terceiras ou cuartas linguas. Ilustro isto con outra ancdota de
Ana. Con catro anos, cando acababa de entrar en contacto co ingls, un da escoi-
tou unha cancin en francs. O primeiro que fxo foi preguntar que idioma era
aquel. Despois, detectou unha palabra, terre, e quixo saber que signifcaba. Cando
lle expliquei que signifcaba terra quedou pensando e fnalmente refexionou: Da-
quela, o francs parcese mis ao galego ca o ingls.
Esta pode parecer unha anlise doada de facer, mais non o en absoluto para
un neno tan pequeno. Require moita prctica de comparar linguas, probablemen-
te co obxectivo de saber o que pode aproveitar da propia para aprender unha
segunda e o que debe cambiar.
4 dificultades e retos
Ata aqu todas as vantaxes. Vexamos tamn algunhas difcultades e retos aos
cales nos enfrontamos:
1 Somos unha escola de educacin infantil e, evidentemente, o traballo que
facemos pode malograrse nas etapas sucesivas. Aos pais e nais cmprenos
estar atentos para darlles continuidade na casa a estes esforzos, especial-
mente no caso de que as escolas a onde despois mandemos os nosos fllos
fallen (que non sempre fallan, nin moito menos; eu, polo momento, non
teo queixa do centro pblico onde a mia flla mis vella cursa este ano
primeiro de primaria).
2 En relacin co anterior: ao sermos unha escola de infantil vmonos na ne-
cesidade de aprenderlles a ler (dito entre comias, porque aprender a ler,
nun sentido amplo, pode levar toda a vida) aos rapaces no ltimo curso,
para que, cheguen escola que cheguen, estean preparados para empe-
zar ao mesmo ritmo ca os demais, tendo en conta que seguimos tendo na
primaria un ensino moi centrado na lingua escrita (cubrimos o libro, a
fcha, lemos, facemos redaccins). O noso reto combinar esta atencin
150
Educacin e linguas
en Galicia
lingua escrita cun aumento dos espazos para a expresin oral, para dicir o
que se sente, expresar opinins, narrar o que nos sucedeu Isto, que moi
necesario para aprender calquera lingua, o mis anda para dominar un
idioma con menor presenza pblica, e imprescindible para o alumnado
castelanfalante que non tea fra da escola ocasins de usar o galego.
5 eN coNclusiN
A nosa experiencia como nais e pais en Raiola en xeral moi positiva, mar-
xe da lingua que usemos na casa. Poderiamos ter outra sensacin se houbese unha
reparticin lingstica diferente? posible, porque a escola non s lingua. Pero
seguro que non teriamos esta sensacin de fortaleza, de reforzo dos nosos fllos.
Os nosos nenos tamn repiten dilogos en casteln de Cdigo Lyoko e de Bob
Esponja, naturalmente. Pero teen un lugar diario de aprendizaxe e de contacto cos
compaeiros onde falar galego o comn, o natural. E ademais, explcaselles que o
galego un orgullo para ns e que nos gusta que o falen. E nesa maneira natural e
afectiva de transmitir a lingua ten moito que ver a actitude do profesorado do centro.
Porque as persoas que protagonizan os procesos non son factores menores, baixo
o meu punto de vista. E a maneira en que responden as preguntas, o respecto que
demostran pola variedade de nenos da aula, a atencin a esa diversidade marca a
forma de asimilar a lingua e tamn a actitude ante ela. Por iso, como seguramente
noutras experiencias positivas que poidades ter en infantil, moito do xito ten que
ver coa enerxa, a afectividade e o aprecio que ofrecen os profesores e profesoras.
Neste sentido, creo que as mestras de Raiola, apoiadas na comunidade de pais e
nais, conseguiron ao longo destes anos forxaren a personalidade do centro educativo.
151
Planifcacin lingstica e proxecto
educativo: o CEIP de Quintela de Moaa
Beln eScaRiz FeRRn e iSaBel vzquez RoSaleS
CEIP de Quintela, Moaa
O CEIP de Quintela, en Moaa, un centro pequeno, con 155 alumnos e
alumnas e dezaoito mestres, catro deles compartidos con outros centros. Ten nove
unidades: tres de infantil e seis de primaria, o que signifca que temos unha uni-
dade por nivel.
1 coNtorNa socioliNgstica
A contorna sociolingstica condiciona o proxecto lingstico, como se recolle
na Gua prctica para a planifcacin lingstica dos centros educativos
1
, pois de-
termina o punto de partida desde o que se deben trazar as lias de actuacin para
acadar os obxectivos pedagxicos, lingsticos e sociais acordados.
Non podemos desear un mesmo proxecto lingstico educativo para tantas
situacins lingsticas diversas como se producen en Galicia. Segundo, por exem-
plo, o Instituto Galego de Estatstica, o Morrazo unha das comarcas mis desga-
leguizadas do pas e debemos actuar en consecuencia.
Os factores a que debemos atender son alumnado, profesorado, familias, cen-
tro e contorna social, anda que tamn debemos ter presentes outros elementos
como as destrezas nas linguas, posibles prexuzos, capital humano, etc.
1 Fernndez Paz, A. e outros (2007): Gua prctica para a planifcacin lingstica dos centros educativos.
Xunta de Galicia
152
Educacin e linguas
en Galicia
1.1 O alumnado
O alumnado que chega nosa escola ten como lingua inicial o casteln case
na sa totalidade: apenas un 10% usa o galego como lingua inicial. un feito que
reficte os datos do Mapa Sociolingstico de Galicia de 2004, pero que tamn se
constata nas enquisas efectuadas periodicamente no centro sobre a lingua trans-
mitida polos pais e nais aos seus fllos. Ademais, comprobamos que estes galegofa-
lantes iniciais axia son absorbidos pola tendencia maioritaria dos nenos e nenas
a falaren en casteln.
Na grfca 1 pode observarse unha clara evolucin cara perda da transmisin
do galego na familia, pois minguan as familias que educan os seus fllos nas das
linguas e aumentan claramente as que s lles transmiten o casteln.
Grfca 1: Evolucin da transmisin lingstica nas familias en porcentaxes
0
10
20
30
40
50
60
70
1997 2003 2007
galego
casteln
galego e casteln
casteln e outras
Fonte: Elaboracin propia a partir das enquisas sociolingsticas realizadas s familias
1.2 O profesorado
O nivel de uso moi amplo, non s a nivel persoal, senn tamn profesional, fei-
to que levou ao Claustro a acordar de xeito unnime lias de actuacin que procuren
que o alumnado acade competencias semellantes nas das linguas ofciais ao remate
da escola primaria, e a determinar o galego como lingua vehicular e de ensino.
153
Planifcacin lingstica e proxecto educativo: o CEIP de Quintela de Moaa
Beln escariz Ferrn e isaBel Vzquez rosales
Grfca 2: Usos lingsticos do profesorado en porcentaxes
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Fra do centro No centro
galego
mis galego
casteln e galego
por igual
mis casteln
casteln
Fonte: Elaboracin propia a partir das enquisas sociolingsticas realizadas no centro
1.3 A ANPA
Segundo as enquisas que lles realizamos, nas familias sase moi maioritaria-
mente o casteln, pero non se detectan prexuzos negativos cara ao galego activos
nas sas actitudes, senn que mis ben delegan na escola a transmisin da lingua.
En xeral apoian, con contadas excepcins, as actuacins en canto normalizacin
lingstica e reciben de xeito positivo os recoecementos que nos chegaron nos
ltimos cursos.
1.4 O centro
O galego o idioma de toda a documentacin, sinalctica e notifcacins s
familias. Existe un acordo sobre lingua vehicular no centro que se recolle no plan
lingstico e que pasou de ser un acordo tcito a un signo de identidade do centro.
2 a liNgua galega No proxecto educativo do ceNtro
Nos seus principios bsicos, o CEIP de Quintela defnese como unha escola
galega, galeguizada e potenciadora da lingua e cultura propias. Xa no ano 1995
defnanse como obxectivos en canto lingua galega:
Eliminar nas familias os prexuzos lingsticos.
Fomentar o uso do galego como un idioma normalizado.
154
Educacin e linguas
en Galicia
Conseguir que a maiora da comunidade educativa empregue o galego en to-
das as situacins.
No ltimo proxecto lingstico aprobado polo Claustro, redactado a partir da
publicacin do Decreto 124/2007, polo que se regula o uso e a promocin do ga-
lego no ensino non universitario, determinbanse as lias de actuacin e medidas
necesarias para cumprir, entre outros, os seguintes obxectivos:
Mellorar a competencia lingstica en galego do alumnado, sobre todo a nivel
oral.
Dotar a rapazada de modelos de uso actuais, convertendo a escola nun refe-
rente sobre o uso do galego.
Facer presente a nosa cultura no currculo (a travs das concrecins curricula-
res).
Sensibilizar as familias sobre as vantaxes do ensino en galego.
Desenvolver accins que liguen o galego coa modernidade.
O Claustro, ao aprobar o proxecto lingstico, compromtese a desenvolvelo
a travs de diferentes actuacins, entre as cales salienta a actividade do EDLG, o
Equipo de Dinamizacin da Lingua Galega (Equipo de Normalizacin Lingsti-
ca, naquel momento).
O EDLG coordina as accins que desenvolven as lias de actuacin do PL,
garantindo a intervencin sobre todo co alumnado, pero tamn co profesorado,
as familias e o contorno.
O EDLG constitese cada curso escolar e, por acordo interno no noso centro,
ten un representante de cada ciclo, ademais da xefa de estudos e da coordinadora
da biblioteca escolar. Tomouse este acordo para limitar o nmero de integrantes
do equipo, xa que se entende que debe ser un dos mis dinmicos, e reunir un
grupo demasiado amplo non o faca operativo.
A presenza da xefa de estudos axiliza a coordinacin de todo o profesorado
cando se desean actividades vertebradas a travs de todos os niveis educativos do
centro. A presenza da coordinadora da biblioteca escolar garante a implicacin
nas propostas, facilitando recursos da propia biblioteca e coordinando estratexias
sobre animacin lectura.
2.1 Criterios que se determinan o proxecto lingstico do CEIP de Quintela
Decidir a lingua vehicular e recoller a decisin na documentacin do centro.
Facer unha intervencin especfca nas primeiras idades de escolarizacin.
Buscar un acordo sobre a lingua de aprendizaxe da lecto-escritura.
155
Potenciar a expresin oral en galego e decidir medidas para facelo.
Desear accins que liguen o galego coa modernidade.
Intervir no currculo a travs das concrecins curriculares.
Intervir na metodoloxa das reas de lingua, potenciando o enfoque comuni-
cativo no ensino das reas de lingua.
Presentar modelos de uso en contextos vivos e actuais.
Actuar coordinadamente o EDLG dentro do propio centro, cos outros equipos
docentes, e con outros equipos da comarca e coa Coordinadora Galega de
ENDL.
2.2 Lias de actuacin
O Equipo de Dinamizacin da Lingua Galega planifca cada curso a sa activi-
dade elaborando un proxecto que se incle na programacin xeral anual. Entre as
sas lias de actuacin, fguran:
O fomento da expresin oral
O estudo do contorno mis prximo: Aqu vivimos
O uso das novas tecnoloxas como ferramenta de aprendizaxe e medio de co-
municacin
As intervencins sobre o currculo
As melloras da coordinacin interna e externa
Ademais, para optimizar a accin do EDLG e do conxunto do profesorado,
elaboramos un proxecto de innovacin en normalizacin lingstica, pois com-
probamos que os esforzos que se vian facendo non conseguan frear a castelani-
zacin, incluso da toponimia mis tradicional do concello.
O obxectivo que marcamos con este proxecto de innovacin establecer pon-
tes e vnculos de carcter emocional e actitudinal entre a poboacin escolar e a
lingua propia, ao tempo que se melloraba a competencia lingstica, sobre todo a
nivel oral. Queremos ser un referente para os cativos no uso da lingua, pero tamn
propiciar o seu uso en contextos vivos, atractivos e actuais. Debemos apoiarnos
nunha forte motivacin e no reforzo da dimensin comunicativa en situacins
reais e afns aos rapaces e rapazas. Conciencialos de que o galego vlido para
desenvolvrmonos no mundo actual e axudalos a valorar as potencialidades de ter
o galego como lingua propia.
Estas estratexias pasan no noso proxecto pola emocin, e serven como canle
as novas tecnoloxas da informacin e a comunicacin, que proporcionan motiva-
cin, modernidade e previsins de futuro aos cativos e cativas.
156
Educacin e linguas
en Galicia
Constiten un potente atractivo para rapaces, familias e profesorado, e tamn
un apoio fundamental para acadar as competencias bsicas, sobre todo as lings-
ticas. Unha nova forma de aprender en que o galego formar o tecido comunica-
tivo. Tentamos demostrar que ese mundo que tanto os atrae pode estar en galego.
2.2.1 Fomento da expresin oral
a) Contacontos co IES A Paralaia
Desde o equipo de biblioteca buscbase a implicacin dos mais vellos do cole
na animacin lectura e as empezaron a contar contos aos mis pequenos. Esta
actividade continuouse cando marcharon ao IES os nosos alumnos, ao integrala
nos proxectos de normalizacin dos dous centros. O IES A Paralaia de Moaa
o centro ao cal estamos adscritos.
Estas actividades son emotivas tanto para os relatores como para os especta-
dores pola relacins persoais que a mido existen (vecios, irmns, amigos de
irmns...) e fomentan de xeito activo a expresin oral.
Nun primeiro momento organizronse nos obradoiros de expresin oral, pero
nestes momentos aparecen integrados na propia rea de lingua galega.
b) Intercambios lingsticos
Pretndese facilitar aos rapaces novos modelos de uso prximos e activos ao
tempo que valoran os seus sinais de identidade, nomeadamente o lingstico, para
o cal organizamos intercambios lingsticos con outros centros de ensino. Para ac-
cederen s visitas e mesmo para presentrense, os rapaces e rapazas deben coecer
e investigar sobre a sa realidade mis prxima, xa que s desde o coecemento
podemos valorar e sentirnos orgullosos do que temos.
Levamos varios anos coa experiencia, que valorada de xeito moi positivo
polo profesorado, o alumnado e as familias. Nestes intercambios mantemos con-
tactos ao longo do curso a travs de cartas, correos electrnicos, vdeos... e re-
matamos cunha xornada de convivencia e visita a cada un dos centros. unha
actividade que remexe as emocins e deixa pegada positiva nos rapaces e rapazas.
2.2.2 O uso do galego nas novas tecnoloxas como ferramenta de aprendizaxe e
medio de comunicacin
a) Colaboracins coa Galipedia
O noso centro centro colaborador da Wikipedia en galego, o que nos permi-
te facer incorporacins de entradas novas. Sabiamos que outros centros (como os
157
de Malpica, O Milladoiro) o fxeran completando a informacin sobre as lendas
e, cando ao buscar informacin sobre un recoecido gaiteiro de Moaa que nos a
visitar, atopamos o apartado de Persoeiros moi defcitario, decidimos amplialo.
Levamos elaborado as entradas de Blanco, Ivn Costa, Lito Portela (relacio-
nados co mundo da msica e a arte) e para este curso xa temos outras previstas,
relacionadas co mundo do deporte.
un traballo que emociona os rapaces porque transcende o mundo da escola
e est ao dispor da poboacin en xeral, o que lle d maior signifcacin ao traba-
llo. Valrano porque se senten protagonistas dun traballo serio, real e responsable
sobre a busca de informacin e a transmisin de coecemento. Ademais axuda
a adquirir competencias relacionadas con aprender a aprender e habilidades no
manexo da informacin.
b) Uso das bitcoras
As bitcoras ou blogs son unha ferramenta fcil de usar que se adecan aos
nosos obxectivos: por un lado, permiten mellorar as habilidades lingsticas rela-
cionadas coa lectura e a escritura e, por outro, as relacionadas co tratamento da in-
formacin, como buscar, seleccionar, interpretar e comunicar. Habita os rapaces
a ler e participar en webs que estn en galego, normalizando o seu uso.
Cada ciclo ten unha bitcora en que van publicando as actividades que desen-
volven e recursos para que os utilicen os rapaces. Teen un uso diferente segundo
o ciclo de que se trate, aumentando o grao de autonoma nos ltimos ciclos, en
que xa incorporan textos propios e traballos. Outras bitcoras que utilizamos son
a da biblioteca, precursora de todas, e Poemas para peques
2
, unha bitcora crea-
da para recoller poemas de autor que o equipo a seleccionando cada curso para as
titoras e que deste xeito estn a disposicin das comunidades educativas.
c) A producin de audiovisuais
O uso das bitcoras a modo de publicacin propiciou a necesidade de expo-
er documentos en distintos formatos ao tempo que posibilitou novas formas
de presentacin. Son presentacins en formato de vdeo ou de diapositiva sobre
distintos temas, nos cales as rapazas e rapaces gravan as sas voces e achegan unha
ilustracin ou unha foto sobre o tema en cuestin.
Son unha boa ferramenta para a animacin lectura, axudan a mellorar a
expresin oral e a competencia de aprender a aprender cando son de natureza
informativa. Utilizmolos para presentar todo o tipo de recursos literarios, poe-
sas, contos, adivias, dilogos, cancins etc., pero tamn actividades plsticas e
documentos informativos.
2 Vid. < www.bibliotecadocole.com> e <www.poemasparapeques.blogspot.com>, respectivamente.
158
Educacin e linguas
en Galicia
Os que non recollen imaxes do alumnado estn aniados na nosa canle de
Youtube e na bitcora Audiobiblio
3
.
2.2.3 O estudo da contorna mis prxima
Un xeito de sentirnos orgullosos do idioma valorar, en primeiro lugar o que
temos mis prximo, o que temos na contorna. Por iso planifcamos visitas e con-
tactos con entidades (asociacins culturais e deportivas do concello), personaxes
relevantes do concello e espazos da localidade relacionados cos contidos da rea
de Coecemento do Medio: o relevo, a historia, os sectores de producin.... A
informacin recollida por medio de traballos expositivos, entrevistas e informes
incorporada bitcora A nosa vila
4
.
2.2.4 As intervencins sobre o currculo
a) Os bits de intelixencia de infantil
Esta proposta, dirixida etapa de educacin infantil, unha prctica pedagxi-
ca habitual nas nosa aulas, que ten como fnalidade estimular o desenvolvemento
cognitivo, pois mellora a atencin, facilita a concentracin e desenvolve e estimula
as conexins neuronais, a memoria e a aprendizaxe.
A actividade consiste en mostrar de xeito continuado e organizado por cate-
goras unidades de informacin (imaxes) contidas en tarxetas, denominadas bits,
acompandoas do enunciado en voz alta que representan. Combinan o estmulo
visual e o auditivo constitundo un procedemento moi efectivo para a aprendizaxe
do vocabulario.
As coleccins de bits que se veen utilizando nas nosas aulas carecen da adap-
tacin ao contexto escolar propio, aparecendo a mido obxectos que nada teen
que ver coa nosa contorna e ausentndose outros que consideramos fundamentais
no ensino infantil do noso concello. Descoecemos a existencia de publicacins
deste tipo de material adaptado nosa comunidade.
b) A msica para os mis novos
En colaboracin co msico e etngrafo de Moaa Xavier Blanco, elaborare-
mos un programa musical para a etapa infantil baseado na msica tradicional. A
escola asume deste xeito un papel de protagonismo na transmisin dos valores
3 Vid. <http://audiobiblio.blogspot.com/>
4 Vid. <http://anosavila.blogspot.com/>
159
culturais propios, ao verse interrompida a transmisin xeracional polas causas que
describimos na introducin. Este material porase a disposicin das demais escolas
do concello e na sa elaboracin contaremos coa colaboracin da especialista de
educacin musical.
Comporase dunha pequena representacin, abordable nun curso escolar, de
arrolos, acumulativos, coprolalias e cancins tradicionais das que responsable
Xavier, como fondo coecedor do noso acervo musical.
c) O estudo do concello de Moaa desde un enfoque competencial.
3 valoraciN
O Claustro do CEIP de Quintela aprecia a travs da actuacin das lias dese-
adas no PL e no proxecto do ENDL:
a mellora nas actitudes do alumnado
a mellora das competencias en expresin oral
o achegamento a un dominio parello nas das linguas ofciais
a normalizacin do uso do galego nun grao que de ningn modo se aprecia no
contorno
O alumnado valora positivamente o galego, porque o asocia a actividades al-
tamente motivadoras (uso das TIC, sadas, traballos na Rede, intercambios, etc.).
Como eles mesmos din, todo o divertido do cole se fai en galego. Tamn os
pais e nais amosan unha actitude positiva. Por outra banda, tamn reciben unha
boa valoracin polo profesorado, grazas ao seu enfoque pedagxico, porque se
traballan competencias (expresin oral, competencia dixital, de aprender a apren-
der, etc.) dun xeito sistemtico. Ao desear accins conxuntas con outros equipos
(biblioteca, TIC), xeneralzase un xeito de traballar que non s axuda a acadar
obxectivos sobre a normalizacin lingstica senn outros que teen que ver co
propio currculo.

Actas Das II Xornadas Educación e Linguas en Galicia

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Actas Das II Xornadas Educación e Linguas en Galicia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BAIXO A COORDINACIN DE

Bieito Silva valdivia

Imaxe 1: Foto de nenas vestidas de Apaacastaas

Imaxe 3: Panllazo de redeiras

Imaxe 6: Nenos e nenas pintando bolsas

Imaxes 11-12: Investigacins

You might also like