1

HAZARLAR

Hazarlarn Menei

Dou Avrupada ilk defa muntazam devlet kuran Trk topluluu Hazarlardr. Sabarlarn yaad sahad, Sabar ismi yerine birden bire ortaya Hazar adnn kmas Sabarlar ile Hazarlar arasnda balant olduunu gstermektedir1. Aslnda Belencer ve Semender adl iki Sabar kabilesinin, Hazarlarda da ortaya kmas, Hazar kelimesinin ayn Sabar kelimesi gibi, anlam tamas2, Hazarlarnda Sabarlarn iinde bir kabile olduunu ve Sabarlarn yklndan sonra bsbtn Sabar topluluuna bu adn verildiini gstermektedir. Bu gr destekleyen delillerden birisi de 10. yy. tarihilerinden ElMesudinin ranllarn Hazar dedii topluluk Trkler tarafndan Sabar diye anlr eklindeki kayddr.

Hazarlarda tpk kendilerinden nceki Sabarlar gibi kaynaklarda farkl ekillerde zikredilmilerdir3.

Hazar Hakanl topraklarnda trl Trk gruplar vard. Bu nedenle eitli Trk leheleri konuulmakta idi4.

Hazarlarn Corafi durumu ok nemli bir mevkiide bulunduu iin Hazarlarn siyasi tarihine balamadan nce blgeye bakmamz gerekir. Hazar lkesi nceleri Terek nehri boylarnda iken sonra arlk merkezi Aa til boyuna kayd. Buras til, Yayk, Don ve Kuban gibi drt byk nehrin havzasn tekil ediyor ayn zamanda devrin en nemli ticaret yollar zerinde bulunuyordu. Bu yollardan en nemlisi til (Volga) nehrinin kendisi idi; slam dnyas (Suriye, Irak, ran ve Trkistan) ile in ve skandinavya
1 2

A.N. Kurat, Karadenizin Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, s. 30. Hazar-Kazar=Kaz+ar: Anadolu Trkesinde Gez+er= serbest dolaan gezen, Gy. Nemeth H.M.K. 3 Arap kaynaklarnda Al-Hazar, brani kaynaklarda Hazar, Kazar, Latin kaynaklarda Chazari, Gazari, Grek kaynaklarda Khazaroi, Rus kaynaklarda Kozar, Kazarin, Macar kaynaklarda da Kozar, Kazar, Ermeni kaynaklarda Hazir-k, Grc kaynaklarda Hazar-i, in kaynaklarda Tu-ke Ho-sa. 4 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s.157.

arasndaki ticaret faaliyeti buradan geiyordu. Ayn ekilde Harezmden Aa til boyuna ve oradan da Karadeniz sahillerine giden Kervan yolu da gidiyordu.

Hazar Devletinin Kuruluu

Hazar ismi ilk defa 558de Sasani-Sabar savalarnda gemekte, 576 ylnda GkTrk hakimiyeti Karadenizin kylarna ulanca bu sefer in kaynaklarnda Tang-Shuda Tu-ke Ho-sa ve Ko-sa diye geer. 586 ylndaki Bizans kaynanda ise artk iyice tannrken ayn zamanda Trk ad ile de anlyorlard5. Bu sralarda Hazarlar Bat GkTrk Hakanlnn batda en u noktasn meydana getiriyorlar ve yine Bat GkTrklerin arzusu ile Sasanilere kar Bizansa yardm ediyorlard. slam ve Ermeni kaynaklarna gre Hazarlarn Gk-Trklere ball 7. yyn ikinci yarsna kadar srmtr.

Bu devirde Hazarlarn Derbendi geerek, Grcistan ve Azerbaycana aknlar yaptklarn ve Tiflisi kuattklarn grmekteyiz. 626 ylnda Avarlarla Sasaniler stanbulu kuatnca, Bizans imparatoru Heraklios Tiflise gelip Hazar Babuu Yabgu6 ile grerek ondan salad 40 bin kiilik ordu ile Bizans ilerine yrd. Daha sonra yine Hazarlardan orpan Tarhan Sasanilere kara baarlar kazanp Anadoluyu Sasanilerden kurtarmtr. Bu srada Yabgu Tiflise girip, baz Ermeni ktlelerini hakimiyetine ald (629). Hazar Hakanlnn gerek kuruluu 630 ylndadr. Bu tarihte douda Gk-Trk devleti fetret devrine girince Hazarlar mstakil bir devlet olarak tarih sahnesine ktlar. Hazar devleti kurulur kurulmaz, o zamann iki byk devleti SasaniBizans savalarnda rol oynamaya balad. Hazarlar Bizansla dostluk kurup, Sasanilere saldrdlar. Trk-Bizans ortak hareketi neticesinde Sasani imparatorluu zayflad. Arkasndanda slam kuvvetleri tarafndan kertilip tarih sahnesinden ekildi (634-637)7.

5 6

Tarihte Trklk, s. 114, brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s. 158. Muhtemelen Bat Gk-Trk Hakan Tong Yabgunun kk kardei. 7 Kuzey Karadenizdeki Trk Kavimleri, s. 32, brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s. 158.

slam kuvvetlerinin hareketi Kafkaslara Ermeniyye blgesine doru gelimeye balaynca Trk-Bizans dostluu daha da artt. Siyasi menfaatlerin ortak olmas hkmdar aileleri arasnda evlenmeler yolu ile akrabalk tesis edilmesine yol at. mparator Justinianus I (685-695) ve Konstantinos (741-775) Hazar prensesleri ile evlendiler. Konstantinosun Hazar prensesi iekten doma olu imparator Leon IV (775-780) tarihte Hazar Leon olarak tannmt. Bizans imparatorlar ou zaman kendi i ve d meselelerinde Hazarlarn yardmn salamaya altlar8.

VIII-IX yzyllarda Hazar Hakanl genileyerek, Dou Avrupann en nemli devleti oldu. Bu srada Kama ve til boyundaki birok kavim; til Bulgarlar ve trl Fin kavimleri, Burtaslar Hazar kaanna tabi idi. Ayrca Desna ve Orta Dnyeper boyundaki trl Slav kavimleri Hazar hakimiyetini kabul ettiler. Bu Slav boylar unlard; Radimi, Vyati, Severyan, ve Polyan. Ayrca Kuzey Kafkasyann dal kavimleri ve Kuban boyundaki Macarlarda Hazar hakimiyetini tandlar. Hazar hakanlnn snrlar Yayk, Cim nehirlerinden balayarak, batda Dnepr (z) nehrine kadar geni bir sahay kaplyordu. Bu sralarda Karadenizin kuzeyindeki Byk Bulgarya devleti Hazarlar2n hcumlar neticesinde yklm, buradaki btn geni ovalar Hazarlarn eline gemitir.

Arap-Hazar Mnasebeti

Hazarlarn tarihinde Araplarla olan mcadele geni ve nemli bir yer tutar. Bu mcadele yzyl kadar srd. Neticede Arap ilerleyii Kafkaslarda durduruldu. Araplar (Avrupada Puvatya savandan sonra) douda da Kafkaslarda durduruluyorlard9. Hazar lkesine ilk byk Arap taarruzu Halife Osman zamannda yapld. 651-652 de Selman b. Rebia kumandasndaki Arap kuvvetleri Derbendi aarak Hazar Bakenti Belencere kadar sokuldu, fakat Hazarlar bunlar pskrtp, Ermeniyye blgesine girdiler.

8 9

brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s. 159. K.K.T. Kav., s. 38, T. Trklk, s. 15.

Bu blgedeki Arap harekat Halife I. Velidin kardei Mesleme b. Abdlmelik kumandasnda yarm asr devam etti10. 714 ylnda Mesleme ordusuyla Derbendi ele geirdi. Fakat onun stanbulu kuatmak iin bu blgeden ayrlmasyla (717) Hazarlar tekrar hcuma getiler ve Arap kuvvetleri geri ekilmek zorunda kald. Hazar harekat ilerleyerek Azerbaycann byk bir ksmna yayld. 722 ylnda Araplarn Ermeniyye valisi El-Cerrahl-Hikemi Hazar topraklarnda byk baarlar kazand ise de 730 ylnda Hazarlarn hcumu neticesinde burada tutunamayarak Azerbaycandan ekilmek zorunda kald. Araplarn Hazarlara kar en byk zaferini 737 ylnda Azerbaycan valisi Mervan b. Muhammed salamtr. Arap hcumlar karsnda zor duruma den Hazar Hakan bar istemek zorunda kalmt.

Hatta Mslmanl kabul ettiini dahi bildirmitir. Fakat kuvvetleri geri ekilince o da eski dinine, herhalde Yahudilie dnmtr. Bu arada Halifelik Emevilerden Abbasilere geince mcadelesi yavalad11. 758 ylnda Daryalda kurulmu olan Ermeniyye vilayetinin valisi Yezid bin Useyd Hazar kaan ile anlaabilmek iin halifenin arzusu gereince bir Hazar prensesi ile evlendi. Fakat bu prensesin doum esnasnda lmesi zerine, Hazar Hakan bunun kastl olduunu dnerek As-Tarhan kumandasndaki orduyu slam topraklarna gnderdi12. 764 ylnda Hazarlar Tiflisi ele geirdiler. 799 ylnda ise Hazarlar hakanlarnn kumandasnda Ermenistana girdiler. Halife Harun Reidin kumandan Yezid, bu Hazar hcumunu durdurmaya muvaffak oldu13.

slam mparatorluunun en kuvvetli devrinde Hazarlarn Araplara kar gsterdii mukavemet, bu Trk devletinin gerekten gl bir oluumda olduunu gsterir. Zira, slam kaynaklarndan anlaldna gre sz konusu bu devlet in ve Bizans ile ayn ayarda ve Dou Avrupann en byk siyasi kuruluu teekkl idi14.

10 11

brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s. 159. K.K.T. Kav. S. 39, brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, S.159. 12 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, S. 160, K.K.T. Kav., S.40. 13 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, S. 160. 14 Tarihte Trklk, s.116.

Hazar-Rus mnasebeti:

VIII. asrn sonlarndan itibaren ve IX. asrda Hazarlarn Kuzey ve bat hudutlarndaki komularyla mnasebetlerinin artt gryoruz. Hazarlarn salad bar ve huzur sayesinde skandinavya-Bizans ticaret yolu geliti. Bu arada skandinavyal bir kavim olan Varegler, bu yolu takip ederek Kiyef blgesine geldiler. Burada Hazarlara bal olarak ticaret yapmaya balayan ve zenginleen Varegler 862 ylnda Rurik adl knezin idaresinde Kiyef Rus knezliini kurdular. Bu knezliin gelimesinde Hazar tesiri ok fazladr. Bundan dolay Kiyef kelimesi ancak Trke ile aklanabilmektedir., yine kurulan Rus birliinde bakann nvan Chacanus (hakan) idi ve 988 de Hristiyanl kabul eden Vladimir ile sonradan knez olan Yaroslav hala bu nvan kullanyorlard.

Hazar-Macar mnasebeti:

Hazarlara tabi olan kavimlerden birisi de Macarlard. Macarlar aslnda Fin-Ogur meneilidir. Ural dalarnn ormanlk yamalarndaki eski yurtlarn terk ederek bozkr blgesine geldiler ve Ogur Trkleri ile uzun sre beraber yaadlar. Aslnda kendi blgelerinden Sabarlarn basks ile g ederken bir ksm Macarda eski yerlerinde kald15. nceleri Kuban havzasnda olan Macarlar daha sonra Don nehri boylarna gittiler. Don nehri boylarnda iken Hazarlara balandlar ve onlar tarafndan tekilatlandrldlar. Macar Arpad hanedan bu srada ortaya kt. Fakat doudan Peeneklerin belirmesi ile Macarlarn rahat bozuldu. Peenek saldrlar karsnda tutunamayan Macarlar yurtlarn terk ederek Orta Avrupaya doru g ettiler16. Daha sonra Karadenizin kuzeyine gelen Macarlar, burada Knd ile ge tarafndan idare edildikleri srada her bir oyman bana Hazar Hakanlnn tayin ettii birer r bulunan 7 kabileden mteekkildiler. Burada Trklerle bsbtn kartklarn kabile adlar gstermektedir17. Ker-byk iri, Keszikesik baka dier iki oymak ise Fin-Ugor;nyer ve magyar, bunlardan Orta Asya meneili

15 16

Bakrt blgesi. K.K.T. Kav., S. 41, brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, S.,164, T.Trklk, S. 117. 17 Tarjan-Tarkan, Yen-Inak, Krtgyanmat(Yorulmaz)

ve Trk olan Krt kabilesinin bir blmnn Gk-Trkler anda gelerek Macarlara kart grlmektedir18.

Hazarlarn ykl:

X. yzyl ortalarna kadar, Hazar Hakanl Dou Avrupann en kuvvetli devleti olma zelliini srdrd. Fakat i dzenin bozulmas ve d tehlikelerin artmas devletin gcn yava yava azaltmtr. Hazar Hakanl bir ok ynde Gk-Trk Devletinin tekilatna ve o meyanda askeri tekilata da sahip olduu halde, zamanla bu askeri tekilat gevedi. Yani asker millet olmaktan ktlar. Hazar ordusunda 10-12 bin kadar Harizmli cretli asker bulunuyordu. Devlet ekonomik ynden zayflaynca cretleri veremez duruma geldi. Bu sebepten kan huzursuzluklar devleti askeri ve idari ynden sarst. Ayrca doudan gelen Peeneklerin hcumlar Harezm-til ticaret yolunun huzurunu bozmutu. Yine lkenin Karadeniz sahillerindeki Tamatarhan gibi ticaret merkezleri Slavlarn hcumuna maruz kald. Ruslar Kuban blgesine kadar ilerlediler ve yama yaptlar19. Hazar lkesinde vaziyet byle iken, Aa Sirderya evresindeki Trk kavimleri arasndaki kaynama neticesinde Hazar Hakanl iyice sarsld20.

Nihayet, Hazar Hakanl daha yzyl kadar ayakta kalabildi. 865te Rus Prensi Svyatoslav Don boyu ve Kuban blgesini, Tamatarhan ehrini igal etti. Arkasndan da Kuman-Kpaklar, Hazarlarn Harezm ve Trkistan ile balantlarn kesti ve ticaret faaliyetlerini tamamen durdu. Neticede Kuman-Kpak basks altnda Hazarlar XI. Yzyl iinde kaybolup, gittiler. Bugn Avrupada Yahudi dinine mensup olan Karaim Trkleri ve Kafkaslarda yaayan Karaaylarn Hazar kalntlar olduu sanlmaktadr.

18 19

brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, S.167. R.Grousset, Bozkr mp., S.182. 20 K.K.T. Kav., S.42.

Hazarlarda din:

Hazar Hakanlnn kurulmasndan sonra blgede barn salanmas, ulam artrm, dolaysyla her trl milletten ok eitli insanlarn kaynat bir lke haline gelmiti. Byle bir ortamda eitli dinlerin bir arada bulunmas tabii bir durumdu.

Hazarlar aslnda Gk Tanr dinine (Tengri Han) inanyorlard. Yani Hazar halknn ounluu bu dinde idi21. Fakat zamanla Hakan ailesi Musevilii kabul etti. Beyler ve saray erkan da Musevi idi. Tccar zmrenin arasnda ise Mslmanlk yaygnd. Bir de Ortodoksluk Karadenizin kuzeyinde epeyce yaylmt22. slam tarihilerinin23 kaytlarna gre, camii, kilise ve sinagoglar yan yana bulunuyordu.

Trk tarihinde Hazar Hakanlndan baka, hibir hkmdar slalesi Yahudilii kabul etmemitir. Ayrca sadece Hazar st tabakasnn Yahudilii benimsemesi dikkat ekicidir. Bu sebepten dolay Hazarlarn Musevilie girii meselesi tarihiler tarafndan etraflca tedkik edilmi, olmasna ramen kesin bir netice elde edilememitir. Yahudiler, 730-740 tarihlerinde hem Bizans, hem de slam lkelerinde iddetli takibata uraynca, Kafkaslar zerinden Hazarlaraa giderek, onlara snmlar, arkasndan da Hazar byklerini etkileyip Musevilii kabul ettirmilerdir. Hazarlarn bu dini kabul edilerini siyasi ynden izah etmek daha uygun gelmektedir. nk o zamanki iki byk devlet Bizans Hristiyan, Abbasiler ise mslmand. Hazarlarda nc devlet olarak Musevilii kabul edip onlarn siyasi nfuzlarndan uzak kalmay dnmlerdi. Yahudilii kabul eden ilk Hazar hakannn Bulan olduu sylenmektedir.

Btn bunlara ramen Hazar devletinin Yahudi devleti olduu kabul edemeyiz. nk bu dine girenler yukarda sylediimiz gibi sadece hakan ailesi ve devlet erkan idi. Halk, ise Gk-Tanr dinine inanmaya devam ediyordu. Aslnda Hazarlar Yahudiliin Karay 24 denilen mezhebine girmiler ve zamanla Musa talimlerini reten, ihtiva eden Talmudulua yaklamlardr. Bu arada 960 tarihindeki Endls Emevi devletinin Musevi
21 22

R.Grousset, Boz. mp. S.180. K.K.T.Kav., S.35-36, brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, S.,162. 23 stahri, El-Mesudi, bni Havkal. 24 Mslmanlkla biraz kark.

nazrlarndan Hasday bin arput Kurtubadan Hazar Hakan Yasafe gnderdii mektup ile Hakann branice yazd cevap konusunda uzun tartmalar olmutur. Bugn umumiyetle sahte olduu kabul edilmekle birlikte mektubun verdii bilgilerin doruluu dikkat ekicidir25. Karay mensuplarnn (Karaimler) zamanla Hazar lkesinde

kalabalklatlar. Hatta zamanmzda Krmda, Polonyada yaayan Karaimlerden ana dilleri ve dini lisan Trke olan cemaatler Musevi-Hazar Trklerinin devam saylmaktadr26.

25 26

brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s.163, K.K.T.Kav., s.36. brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s.163, K.K.T.Kav., s.37.

KAYNAKLAR:

A- Bizans

kaynaklar:

Theophannes,

Patrik

Nikephoros,

Konstantinos

Porphygennetos, Hazarlar iin nemli Bizans mellifleri. B- slam kaynaklar: bni Rustah, Kurtubal El-Bakri, ranl Gerdizi, bni Faldan seyahatnamesi, stahri, bni Havkal ve Mesudi, Hazarlar iin nemli slam mellifleridir ayrca Hududl-Alem adl eserde Hazarlar hakknda malumat verir.

BBLYOGRAFYA:

1- A.N. Kurat, IV. Ve XVIII. Yzyllarda Karadenizin Kuzeyindeki Trk Kavimleri, Ankara, 1971. 2- . KAFESOLU, Trk Milli Kltr. 3- L.Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara, 1971. 4- B.gel, Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1962. 5- Arthur Koestler, 13. Kabile (Trke Terc. Belks orak) stanbul, 1984. 6- S. Runciman, Ortaalarn banda Avrupada Trkler, Belleten VII, 1943. 7- M. Kmosko, Araplar ve Hazarlar T.M. III, 1935. 8- Ramazan een, bni Fadlan seyahatnamesi, stanbul, 1976. 9- B.gel, Sekellerin Atlar Hakknda, Belleten, s. 36, 1945. 10- Y.Kutluay, slam ve Yahudi Mezhepleri, Ankara, 1965. 11- aban Kuzgun, Hazar Trkleri, 1984.