1.

GR Madencilik faaliyetlerinin ana amac, yerkrede bulunan ve insanln ihtiyalarn karlamada kulland doal kaynaklar bulunduu yerden alarak ileme tesisine gtrmek zerine kuruludur. Bu i iin yaplan iler iki ana gruba ayrlr. Doal kayna yerinden koparma ilemleri Yerinden koparlan doal kayna ileme tesisine tama ilemi yani nakliye Bu ilemler iin maden retim yntemine bal olarak eitli ekipmanlar retilmitir. Maden iletmelerinde makinelerin kullanlmaya balanmasnda en nemli etkenlerden biride basnl hava ve elektrik enerjisinin madenlerde kullanmnn yaygnlamas ile olmutur. nk herhangi bir enerji olmadan makinelerin almas mmkn deildir. 1.2. Enerji Sistemleri Madenlerdeki enerji sistemi tm kaz, nakliye ve yardmc ilemlerde kullanlr. retim ve nakliyede kullanlan tm ekipmanlarn enerjiye ihtiyac vardr. Bu nedenle ncelikle bu enerji sistemlerinin iyi bir ekilde bilinmesi gereklidir. Maden iletmelerinde kullanlan ekipmanlar enerjilerini u kaynan birinden salarlar. Bu kaynaklar aadaki gibi gruplandrlr. *Elektrik enerjisi sistemi *Sv yakt sistemi *Basnl hava sistemi Bu enerji sistemlerinden basnl hava iletmelerde kompresr olarak tanmlanan ekipman kullanlarak elde edilmekte ve bu ekipman elektrik enerjisi ve sv yakt kullanmaktadr. Yakn zamana kadar basnl hava yeralt maden iletmeleri iin asl enerji kayna iken artk yerini giderek elektrik enerjisine terk etmektedir. 2. Basnl Hava Sistemi Basnl hava, delici makinelerde, haval tabancalarda, martopikrlerde, pnmatik dolgu makinelerinde, pompalarda, kk vinlerde, baz pasa nakliye ekipmanlarnda vb. kullanlan nemli bir enerji kaynadr. Gvenirlii ve emniyeti asndan tercih edilmektedir. Madenlerde enerji kayna olarak basnl hava kullanabilmek iin bir basnl hava sistemi olmas gereklidir. Bu sistem balca drt ana paradan meydana gelmektedir. *Kompresr *Depolayc *Datm ebekesi *Basnl hava kullanm ekipman

Basnl Havann Avantaj ve Dezavantajlar Avantajlar:

*Hava snrsz miktarda, her yerde ve her an kullanma hazrdr, *Basnl hava uzak mesafelere kolayca iletilebilir *Kullanldktan sonra tekrar devreye kazandrlarak kullanlmas gerek yoktur. *Kullanlmak zere kompresrler tarafndan retilen basnl hava kol depolanabilir *Scaklk deiimlerine kar hassas deildir. *Patlama ve yanma tehlikesi yoktur. *Basnl hava temiz bir enerji kaynadr. Kaaklar evreyi kirletmez. *Pnmatik elemanlarn konstrksiyonu basittir. *Sistemlerde hzlar ve kuvvetler kademesiz olarak ayarlanabilir. Silindirlerde piston hzlan 12 m/slik hza ykseltilebilir. I *Sistemlerde kullanlan silindirler, hava motorlar ar yk altnda sadece dururlar. Yk kaldrldnda tekrar almaya devam ederler. Dezavantajlar: *Basnl hava kullanlmadan nce ierisindeki toz ve nemden arndrlmaldr. *Basnl hava ile hidrolikte olduu kadar dzgn ve sabit piston hzlarnn elde edilmesi mmkn deildir. *Basnl hava ile kuvvet oluturma, belirli bir deerden sonra ekonomik deildir. Madencilikte genellikle alma basnc 600700 kPa (67 bar civarndadr. Bu alma basnc ite 20003000 daNluk kuvvet elde etmek (yol ve hza bal olarak) mmkndr. *Basnl hava, enerji kayna olarak pahaldr.

Kompresr: Normal atmosferik basntaki havay alp onu daha yksek bir basnca sktrarak dar atan ekipmana denir. Dar verilen havann basnc, datm ebekesindeki srtnme ve kaaklardan meydana gelen kayplar karlayp makinelerin almas iin gerekli olan basnc salayacak kadar yksek olmaldr. Depolayc: Datm ebekesi ile kompresr arasnda olup, basnl havay depolayan bir tanktr. Basnl hava ile alan ekipmanlara srekli bir hava ak salanmasna yardmc olurlar. Datm ebekesi:Borular, vanalar, dirsekler ve hortumlardan meydana gelir. ebekedeki basn kayplarn msaade edilebilir snrlar iinde tutmak iin boru ve hortumlarn boyutlar titizlikle belirlenmelidir. ozguryolcu: 2.1. Kompresrler Kompresrler havay sktrma mekanizmalarna gre iki ana gruba ayrlrlar. Bunlar deplasmanl kompresrler ve dinamik kompresrlerdir. Dinamik Kompresrler: (Trbin) Atmosferdeki havay emerek hzlandrrlar. Hzlanm olan hava sabit datclarda basnca dntrr. Merkezka ve turbo kompresrler bu prensibe dayanarak alrlar. Havay hzlandrarak oluturduu basn farkyla emip, kna basan kompresrlerdir. Bu kompresrlerde dnen kanatlarn hz kazandrd hava nde veya ieride boluk/vakum

olutururken, arkada veya darda ylma dolaysyla basn oluur. nden emip arkaya basanlara eksenel kompresr denir; iten emip da basanlara radyal kompresr denir. Baz kompresrler eksenel ve radyal kompresrn karmdr. Dk basnl eksenel kompresrlerin kanatlarna veya rotoruna fan veya pervane denilmektedir. Yksek basnl (>0.5 bar) radyal veya radyal-eksenel karm kompresrlerin basn oluturan elemanna "Impeller" veya Trke "mpeller" denir. Bu tip (santrifj-trbo) kompresrlerin impeller'lar (impellerleri) emiinin olduu n/orta taraftan emdii havay (hzlandrp), knn olduu d/arka tarafa savurarak (santrifj kuvvetle) sktrr. Uak motorlarnn kompresrleri eksenel kompresrdr. Radyal fan diye bildiimiz fanlar dk basnl radyal kompresrle ayn prensibe sahiptir, sadece tek kademelidirler; o nedenle kompresr denmez (dk basntan dolay), fan denir. Turbo/Trbo veya Santrifj (Centrifugal) kompresrler eksenelradyal karm dinamik hava kompresrleri olup, 7 bar civarnda, 20-30 m3/dk veya 180-220 HP gten itibaren vidal kompresrlere kar debi ve maliyet avantaj stnl salar. Dinamik kompresrler yasz kompresrlerdir.

Deplasmanl Kompresrler: Bu kompresrler atmosferdeki havay kapal bir alana emerler ve sonrada bu alann hacmini klterek havann basncn artrrlar. Gnmzde madencilikte yaygn olarak kullanlan kompresrler deplasmanl prensibe gre alan kompresrler olup balca eidi bulunmaktadr. Gelitirilme sralarna gre; *Pistonlu kompresr *Dner-kayan pervane kanatl kompresrler *Dner vidal kompresrler Gnmzde pistonlu kompresrlerin kullanm azalrken, dner vidal kompresrlerin kullanm artmaktadr.

Pistonlu Kompresrler

Dner vidal kompresr (Kaeser)

Dner vidal kompresr (Atlas Copco) Deplasmanl Kompresrler 1) Pistonlu kompresrler: Pistonlu kompresrlerde emilen hava bir silindir iine alnr ve silindir iindeki piston vastas ile sktrlarak basnc artrlr. Genellikle bir kompresrde drt veya alt silindir vardr. Sktrlan hava k annda soutulur. Buradaki soutucuya son

soutma denir. 2) Dner Kompresrler a) Dner kanatl kompresr: lk gelitirilen dner kompresrler pervane kanatl hava motoru prensibiyle alrlar. Byk bir silindirin eksen dna silindirik rotor yerletirilmitir. Bu rotor zerinde kayan kanatlar vardr. Rotor hzla dnd zaman merkezka kuvveti etkisi ile kanatlar srekli olarak byk silindir duvar ile temas halinde olur. Bu kompresrlerin kanat bakm olduka problemli olduundan dolay gnmzde vidal kompresrler daha fazla tercih edilmektedir. b) Vidal kompresrler: Bu kompresrlerde iinde birbiri ile uyumlu vida olan silindir ifti kullanlr. Burada kayan kanatlar ve metal-metal temas yoktur. Birbirine ters ynde dnen vidann dilileri arasna giren hava skarak basnc artar. Bu kompresrlerde ya, hem koruma hem de soutma grevi grr. Genelde 7-8 bar aras basnla alr. En basit ve en gvenilir kompresr tipi olarak kabul edilirler. Fakat onlarn basit tasarm alma basnlarn maksimum 24-30 bar (360-440 psig) olarak kstlamaktadr. Hava Deposu: Hava deposu kompresr kndaki basn dalgalarn absorbe eder. Dzgn, aniden deimeyen hava basnc salar. Kompresr kapasitesini aan ani hava taleplerinin karlanabilmesi iin gereken miktarda havay depolar. Hava deposu kapasitesi kompresr kapasitesine ve hava talebinin ekline bal olarak saptanr. Hava deposunun litre olarak kapasitesi kompresrn litre/saniye olarak kapasitesinin 6 katndan 10 katna kadar seilebilir. Hava deposunun ikinci faydas; hava iindeki nemin younlamasn ve oluan youumun boaltlmasn kolaylatrmasdr. Nemin youmas sonucunda hava deposu dibinde toplanan su traplar (otomatik tahliye aygtlar) vastasyla sistem dna atlmaldr. Hava deposu mmknse o tesisteki en souk yere yerletirilmelidir. Ortam havas korozyon yapyorsa, hava deposunun zel bir astar boya ile boyanmas gerekir. Deplasmanl kompresrler havay sktrma kademelerine bal olarak tek veya ok kademeli olabilirler. Kompresre giren hava ile kan havann basncna bal olarak kademe says deimektedir. Giren hava ile kan hava arasndaki basn fark fazla ise kan havada ar bir snma meydana gelir. Bu snmay engellemek iin hava, kademeli olarak sktrlrken kademeler arasnda bulunan ara soutucular aracl ile soutulur. Yaygn olarak kompresrler iki kademeli olup birinci kademede 30 psi (2 atm)ye kadar sktrlan hava ara soutucudan geirilip ikinci kademeye aktarlr. Bu kompresrlerde atmosfer basncnda emilen hava ikinci kademe sonunda yaklak 100-125 psi basnca kadar sktrlr. Kademeli kompresrlerde ara soutucular kullanlmaktadr. Ara soutucularn grevi bir nceki kademede sktrlan havay soutmaktr. Skan hava snr. Isnan hava genleerek hacmini artrr. Hacmi artan hava bir baka kademeye verilince, bu havay sktrma iin gerekli olan i artar. Bu iten tasarruf salamak iin kompresr iindeki hava ara kademelerde soutulur. Ara soutucularda genellikle su kullanlr ve bu su borular iinden geerek borular arasndan geen havay soutur. Suyun scakl havann scaklndan en az 10C dk olmaldr. Soutucudan kan su en fazla 40C scaklnda olmaldr. Tm kompresrlere giren hava tozlardan arndrlmas iin filtrelerden gemek zorundadr. Kompresrler birim zamanda emdikleri normal hava miktar oluturduklar hava basncna gre gruplandrlrlar. Hava miktarlar emdikleri hava olup birimi genellikle cfm veya m3/dk

olarak ifade edilirken, alma basnlar psig veya bar olarak verilir.

Dner vidal kompresr (Tan, 2004)

1-Giri filtre ve valf 2-Basn nitesi (hava 82C kadar snr) 3-Elektrik motor 4-Nem ayrtrcs 5-Soutucu ozguryolcu:

Vidal Kompresr teknik verileri (Kaeser kompresr)

Hava Kurutucular. Basnl hava sistemlerindeki su aadada belirtilen dolayl maliyetlerin birine veya birden ouna neden olabilir: Makina ve aygtlarn retimi srasnda suyun sebep olduu hasar nedeniyle retim kayplar. rn bozulmas. Boru ebekesinde paslanmaya neden olur. Paslanma etkisi ile traplar, contalar, valfler v.s.karabilir. Pnmatik aygtlar, silindirler ve aletlerin su nedeniyle hasar grmesi. Nem tutabilen malzemeler kullanlan basnl hava donanmnda tkanmaya neden olur. Havann iindeki nemi alabilmek iin nce nihai soutucu kullanlr. Nihai soutucu (Hava soutucusu) soutucu akkan scaklnn 10C stne kadar havay soutabilir. Bununla birlikte, nihai soutucudan kan basnl havann scakl, boru ebekesinin dier ksmlarndaki basnl hava scaklndan yksek olur. Nihai soutucudan ktktan sonra soumas devam eden hava iinde kalan nemin bir ksm daha youur. Hava iindeki su miktar hesab Hs=N0.Dn.Q Hs: Hava iindeki su miktar (gr/m3) N0 : Nem oran (%)

Dn : Hava miktar (m3) Basnl hava deposu hesab V=1,6 (Qt)0,5 V: Depo hacmi (m3) Qt: Kompresr kapasitesi (m3/dk)

Borulardaki Basn Kayb Eer en uzun koldaki basn kayb biliniyorsa; Pi= P.Li / Lu Pi : i kolundaki basn kayb P : En uzun koldaki basn kayb Li : i kolunun uzunluu Lu : En uzun kol Eer en uzun koldaki basn kayb bilinmiyorsa P= .L.V2.d / (r. 0,00147) P : Basn kayb (psi) : Srtnme faktr Q : Hava miktar (m3/saat) L : Boru uzunluu (m) d : Havann zgl arl (kg/m3) V . Havann Hz (m/sn) R : Boru ap (mm) Srtnme Faktr Hesab: =2.783 / Q0,148 Q: Hava Miktar: (m3/saat) Hava Hz Hesab: V=Q / (3600. A) (m/sn) A: Borunun kesit alan (m2) Q: Hava miktar (m3/saat) Boru ap ile basn kayb arasndaki iliki

d=[(Q2.L)/(609.(P12-P22)))0,2].2,54 d: Borunun ap (cm) Q: Hava miktar (cfm) P1, P2 : Srasyla borunun giri ve kndaki mutlak basn (psi)

Boru ap Hesab

P1: lk Basn (kg/cm2) Q: m3/saat P2: Son Basn (kg/cm2) Genel olarak borulardaki basn kaybnn 5-6 psi, hortumlardaki basn kaybnn ise 4-5 psiden az olmas arzu edilir. Yllk Enerji Gereksinimi

Ny: Yllk Enerji gereksinimi (Watt) Z: Kompresr says Nm: Motor gc (watt) a: Kompresrn gnlk alma saati b: Kompresrn yllk alma gn Nmek: Kompresrn mekanik randman (0,9) N: Tesis randman (0,95) K: Ykleme faktr (0,8)

Borudaki basn kayb

Liz: zafi uzunluk (m) Leu: Edeer uzunluk (m) Q: Hava miktar (m3/saat) Port: Ortalama Basn (kg/cm2) Not: Basn kayna ile kullanlan makine arasndaki basn kaybnn 0,1 bar deerinin amamas istenir. Yada basn kaybnn iletme basncnn ozguryolcu: Basnl Hava Sistemi in rnek Bir Uygulama

Martopikr

Teknik zellikler

Basn D ve Boru Hesab rnek Problem Soru 1: Bir maden iletmesinde 1240 m uzunluundaki bir basnl hava borusundan gemesi istenen hava miktar 1950 cfmdir. Boruda 3 psilik, sistemde ise 10 psilik basn dmesine izin verildiine gre boru ap ne olmaldr. Cevap 1: d=[(Q2.L)/(609.(P12-P22)))0,2].2,54 d=28,9 cm Soru 2: Bir fabrikann hava tketimi 4 m3/dk (240 m3/saat) dir. yl iinde hava tketiminde meydana gelebilecek art %300 olacaktr. Bylece 3 yl sonra toplam hava tketimi 16 m3/dk (960m3/saat) olacaktr. Boru uzunluu 280 mdir. Boru hatt zerinde 6 adet T dirsek, 5 adet normal dirsek, 1 adet 2 yollu valf bulunmaktadr. Kabul edilebilir, basn dm p= 0,1 bar (1,45 psi) ve iletme basnc 8 bardr. Boru apnn hesaplanmas istenmektedir. Boru ap Diyagram (Demir borularda)

Edeer Boru Uzunluu Diyagram

Edeer Boru Uzunluu Tablosu

Armatrlerin dz boru cinsinden uzunluklar

2. Kaya Paralama ve Ekipmanlar

Gnmzde kayac paralayp tanabilir hale getirmek iin yaygn olarak kullanlan farkl yntem vardr. Birinci yntemde; kaya zerine deiik ekilerle darbe uygulanarak kayacn paralanmas salanr. Bu yntemde kullanlan ekipmanlara genel olarak mekanik eki denir. kinci yntemde kaya iine delikler delinir ve bu deliklere patlayc maddeler doldurulur ve patlatlr. Delme-Patlatma olarak adlandrlan bu yntem sonucunda kaya ktlesi paralanm olur. Bu yntem de kullanlan ekipmanlara genel olarak delme makineleri denir. nc yntem ise patlatma ilemi yapmadan mekanik aralarla dorudan kaya yzeyinden bask ve srtnme kuvvetleri birleimiyle paralar koparmaktr. Bu yntem mekanik kaz olarak adlandrlr ve kullanlan ekipmanlara da genellikle mekanik kazclar denir. Kaya paralama ve delme ilemleri

Bu makinelerin genel alma prensiplerini anlayabilmek iinde kayalarn mekanik davranlarn ve kaya paralanma mekanizmasn iyi anlamak gerekmektedir. Bu sebeple kayalarn mekanik davranlar ve kaya paralanma mekanizmasnn iyi bilinmesi gereklidir. Kaya Krlma Mekanii Herhangi bir ekipman kaya yzeyine bastrld zaman temas alannda bir gerilme art olur. Kayacn bu gerilmeye kar tepkisi kaya tipine ve bask tipine baldr. Darbe sonucu kayacn krlmas drt aamada meydana gelir. Bunlar ezilme zonunun oluumu, atlak oluumu, atlak art ve paralanma eklindedir. Ezilme Zonu: Kesici u kayaca vurmaya balaynca artan yk ile gerilmede artar ve malzeme deforme olur. Keskinin altnda bir ezilme zonu oluur. Ezilme zonu ok fazla mikroatlak ierir ve mikroatlaklar kayac toz haline getirir. atlak Oluumu: Ezilme zonu olutuktan sonra darbe ilemi devam ettike kayata ana atlaklar olumaya balar. atlaklarn gelimesi iin bu aamada bir enerji oluur. atlak oalmas: Enerji engeli aldktan sonra atlaklar hzla artar. atlaklar elastik deformasyon snrna ulatktan sonra artk oalamazlar ve bir dengeye ulam olurlar. Paralanma: Yk yeterli seviyeye ulatktan sonra kaya krlr ve keskinin altndaki atlaklarn yatay oalmas sonucu bir veya daha fazla byk para oluur. Bu ilem yzey paralanmas olarak adlandrlr. Her paralanma ileminden sonra yk geici olarak der ve yeniden paralanma olmas iin artmas gereklidir.

Kayalarn Kazlabilirlik ve Delinebilirlik Snflandrmas Kayalarn kazlabilirlii ve delinebilirlii basit bir ekilde net kaz veya net ilerleme miktar veya spesifik kaz/delme enerjisine bal bir faktr olarak tanmlanabilir. Gnmzde

kayalarn kazlabilirlii ve delinebilirliini belirlemede kullanlan deiik ampirik metotlar mevcuttur. Bunlardan bazlar unlardr. *Sz konusu kaz/delme ekipmanna ait net kaz veya net delme hz ile ilgili gemi bilgilerin standart bir kaya tipine gre oranlanmas . Yaygn olarak kabul gren satandart kayalar Barre Granite, Vermont USA, Dresser Basalt, Wisconsin USA, Granodiorite ve Tampere Finlandiyadr. *Kaz/delme ekipmannn kulland enerjiye bal olarak spesifik kaz enerjisi ile kayalarn mekanik zellii arasnda korelasyon tanmlamak. *Kaya numunesi zerinde darbe ve krma deneyleri yapmak. *Delme indeksini belirlemek (Drilling Rate ndeks-DRI) *Protodyakov kaya sertlii (Rock impact hardness Number, RIHN) *Laboratuarda dner disk keskiler ve kama ular iin dorusal kesme deneyleri ozguryolcu: Kayalarn Andrcl (Rock Abrasivity) Kayalarn andrcl kesme ve delmede kullanlan ekipmanlarn mrlerini direk etkiledii iin nemlidir. Kesme ve delmede kullanlan ekipmanlarn yzeyinde meydana gelen mikroskobik veya makroskopik kopmalar veya atlamalar, ekipmann anmas olarak tanmlanr. Anma miktar, ekipmann mekanik zelliklerine, kayacn trne ve ekipman ile kaya arasndaki temas salayan kuvvete baldr. Kayacn andrcl aadaki parametrelerin bir bileenidir. *Kayacn mineral yaps, paralanma boyutu ve sertlii. *Kayacn sertlii ve dayanm, *Kesme/delme hz ve ekipmann kayaca batma oran, *Ekipmandaki darbe ykleri, *Ekipmandaki soutma sistemi, *Kesilen paralan uzaklatrma sistemi, *Ekipmann dayanm, anma direnci ve kalitesi, Kayalarn andrma kapasitesi, deiik ekipman mr ve anma oran indeksleri ile llmektedir. Buda genellikle gemi arazi bilgilerinin derlenmesi ile tespit edilmektedir. Kayalarn andrcln tespit etmek iin gelitirilmi deiik laboratuar deneyleri vardr. Bunlarn balcalar (Tamrok 2000); *Rosiwall Mineral Andrclk Oran (Rosiwal Mineral Abrasivjty ) *Anma ndeksi F (Wear Index F) *CERCHAR Andrma indeksi (CERCHAR Abrasivity Index. CAF) *Kaya Vickers Sertlik Numaras (Vickers Hardness Number Rock. VHNR) *Kesici mr ndeksi (Cutter Life Index, CLI) *Hardgrove tlebilirlik ndeksi (Hardgrove Grindability Index) Sz konusu kaya numunesine yukardaki deneylerden biri veya birka uygulanarak bir indeks hesaplanr. Daha sonra bu indeks, orijinal deerlerle mukayese edilerek kayacn andrcl hakknda fikir sahibi olunur. KAYA PARALAMA MAKNELER

Kaya Paralama makinelerine delici/kopanc makineler de denmektedir. Delici/koparc makineler elle kullanlan ekilerin yardmc bir enerji kayna yardm ile mekanik hale getirilmi halidir. lk gelitirilen delici/koparc makine basnl hava ile alan ve martopikr denilen mekanik kazmadr. Bu makine insan gc yardm ile tand ve elle tutularak kullanld iin kk boyutlu olarak kalmtr. ok basit hali ile bu makine silindirik bir gvde, bu silindir iinde hareket edebilen bir piston ve bu pistonu hareket ettiren bir sistemden meydana gelmitir. Silindir iindeki pistonun hareketi iin nceleri basnl hava kullanlm ve bu nedenle de ilk gelitirilen makineler basnl haval eki olarak adlandrlmtr. Ancak 1963 ylnda Krupp firmas, pistonun hareketi iin basnl hava yerine sv (hidrolik) kullanan bir mekanizma iin patent bavurusu yapmtr. Bu mekanizma basnl haval ekilere rakip olarak hidrolik ile alan ekilerin domasna sebep olmutur. Genellikle hidrolik krc olarak tanmlanan bu makine krmaparalama teknolojisine yeni bir boyut kazandrmtr. Gnmzde piyasalarda ya basnl hava ile ya da hidrolik ile alan mekanik ekileri bulmak mmkndr. Basnl hava ile alan ekiler genellikle martopikr olarak adlandrlrken hidrolik ile alan ekiler hidrolik eki veya hidrolik krclar olarak adlandrlrlar. Martopikr (Basnl Haval eki) Martopikr, delme-patlatma ilemi ile beraber kullanlabilecei gibi yalnz bana da kaz iinde kullanlabilen basnl hava ile alan mekanik bir kazcdr. Yaygn olarak yumuak kmrlerin dorudan kazsnda baar ile kullanlmaktadr. Kaz ilemi iin nce u kmre sokulur ve sonra makine serbest tarafa doru ekilir. Bu ekilde bir para kmr arnndan koparlm olur. Kmr kazs dnda genel olarak blok paralamada, yan ta koparmada ve dier kazma gerektiren ilerde yardmc ekipman olarak yaygn olarak kullanlmaktadr.

Piston bir silindirin iine yerletirilmi olup bu silindir iinde basnl havann etkisi ile aa yukar hareket eder. Bu makineye basnl hava bir hortum ile balanr Balant yerinde bir adet valf ve kontrol mandal vardr, Kontrol mandalna basld zaman basnl hava silindir iindeki pistonun konumuna gre silindirin alt veya st ksmna girer. st ksma giren hava pistonu hzla aa iter, aa giren havada pistonu yukar iter. Bu ilem srekli olduu iin silindir iindeki piston aa yukar hareket eder. Pistonun aa hareketi srasnda u zerine bir darbe gelir. U bu darbeyi kayaca iletir. Orta sertlikteki ve sert formasyonlarda sivri, kil gibi plastik formasyonlarda yass u kullanlr. Krelen ular tekrar sivriltilebilir. Martopikrn en ar paras silindirdir. Tutma kolu makinenin arka tarafndadr. ekme kuvveti bu kol aracl ile yapld gibi, martopikr alrken oluan tepki darbeleri de bu kol aracl ile iiye iletilir. Bu tepki darbeleri ekilde oluur. Pistonu ileri iten basn ayn zamanda tm makineyi de geri iter. Bu kuvvet olduka yksektir ve eer ii makineye bask uygulamazsa kesici u kazlan ksmdan kurtulur. kinci tepki kesici u kayaca vurduu zaman meydana gelir. Kesici uca gelen enerjinin tamam kaz iinde kullanlmazsa artan enerji makineyi geri gelir. nc tepki ise pistonun geri hareketi esnasnda meydana gelir. Bu tepki darbelerinden dolay da martopikrler dk basnta altrlrlar (405-608 Kpa veya 4-4,8 psi). Martopikrn almas esnasnda toz oluur, bu tozu bastrmak iin su pskrtmeli tipleri gelitirilmitir. Martopikrn oluturduu kinetik enerji aadaki bant

ile hesaplanr (Bilgin, 1989). 8-10 kg arlndaki bir martopikrn hava ihtiyac 0,7-1 m3/dk olup basnl hava toplam iletme maliyetinin %40-50sini oluturmaktadr. Martopikr le lgili Bantlar Ek = (0,5 x mp x Vp2) / g Burada; Ek : Kinetik Enerjiyi, ( kgm) mp : Pistonun arln (kg), Vp : Pistonun hzn (m/sn) g : Yerekimi ivmesi (9.81 m/sn2) Dg = (n x Ek) I (60 x75) Dg: Darbe gcn (BG) n: Dakikadaki darbe saysn vermektedir.

Hidrolik Krc (eki) Genel alma prensibi basnl haval eki gibidir. Ancak hidrolik ekilerde silindir iindeki pistonun harekeli uygun bir hidrolik(sv) ile salanr. Bu sistemde bir hidrolik pompa vastasyla silindirin iine hidrolik baslr. Hidroliin basks ile piston n tarafa hareket eder, hidrolik ekilince piston geri hareket eder. Gnmzde hidrolik ekiler iki ana gruba ayrlrlar. Elle-kullanlan hidrolik ekiler ve elle-kullanlmayan hidrolik ekiler. Ellekullanlan hidrolik ekilerin arl 25 kg'dan azdr. Elle-kullanlmayan hidrolik ekiler ise 75 kg'dan balayp 7000 kg'a kadar uzanan bir aralkta deiik arlklarda olabilmektedirler. Elle- kullanlmayan hidrolik ekiler iki farkl ekilde kullanlmaktadrlar. Birinci yntem de kullanm yerine bal olarak sabit bir kol zerine monte edilirler. Bunun en yaygn kullanm ekli eneli krclarn besleme noktalarndadr. kinci yntemde bu ekiler bir hidrolik ekskavatrn koluna monte edilirler. Bu ekilde hareketli bir hal alrlar.