VI.

ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS _____________________________________ 1 _______

YERALTI TOPLU TAIMA SSTEMLERNDE ACL DURUM HAVALANDIRMASI

O. Cahit ERALP Eren MUSLUOLU

ZET Yeralt tnellerinde yangn simlasyonu yapmak amacyla, O.D.T.. Makina Mhendislii Blm Akkanlar Mekanii Laboratuvarnda Fire Simulation Program adnda bir bilgisayar program gelitirilmitir. Gelitirilen bilgisayar program ile, tip yangn senaryosu iin; yolcu vagonunda kan yangn, aracn altnda kan yangn, ve src kabininde kan yangn durumlarnda; aa kan sl g deeri ve yangn evrelerinin sreleri hesaplanabilmektedir. Farkl durumlar iin kritik hz ve yangn blgesi scak hava scakl deerleri, Subway Environment Simulation (SES) bilgisayar program kritik hz denklemleri kullanlarak gelitirilmi olan program iinde hesaplanabilmektedir. Tnel ierisindeki scaklk dalm zamana bal olarak birok farkl alma iin; iki fan/havalandrma bacas olan bir tnelde, bir fan/havalandrma bacas olan bir tnelde, havalandrma bacas olmayan bir tnelde, ayrca iki fan/havalandrma bacas olan bir tnel iin bu iki baca arasnda ek bir fanl veya fansz havalandrma bacasnn yerletirilmi olduu tnellerde, gzlemlenebilmektedir.

1. GR Son yllarda kentsel nfusun hzla artmasyla birlikte yeralt toplu tama sistemlerine olan ilgi de oalmtr. Toplu tama sistemlerinin youn olarak kullanlmas bu sistemlerde gerekli yolcu konforu ve gvenliine verilmesi gereken nemi arttrmtr. Gvenlik tedbiri alnmas gerekli konulardan biri trenlerde olas yangnlardr. zellikle trenin tnel iinde hareketsiz kalarak yanmas durumunda yolcularn, treni en ksa zamanda tahliye ederek gvenli bir blgeye ulamalar gerekir. Bu durum Acil Durum olarak tanmlanmaktadr. Bir acil durumda, yeralt toplu tama sistemlerine bal olan istasyon ve tnellerdeki acil durum fanlar devreye girerek hem dumann tahliyesini ve tnelin soutulmasn, hem de duman yolcu tahliye ynnden aksi yne iterek yolculara gvenli bir ka yolunu salamaldr. Baka bir deyile yeralt toplu tama sistemlerinde yer alan acil durum havalandrma sistemleri, bir yangn durumunda tnel ierisine yaylan scak ve zehirli gazlar bir ynde sprerek, dier ynde yolcularn tahliyesi iin gerekli olan gvenli ka yolunu salamaldr. Buna gre havalandrma sistemlerinde kullanlmas ngrlen fanlarn kapasiteleri de, tnel ierisinde tavsiye edilen hava hzlarn salayacak bir biimde seilmelidir.

VI. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS _____________________________________ 2 _______

ekil 1. Tnel Acil Durum Havalandrma Sistemi alma Prensibi Kapal bir mekanda meydana gelen bir yangn incelendiinde, yangnn balamasndan tamamen snmesine kadar 3 temel evrenin; gelimekte olan yangn, tam gelimi yangn, ve snmekte olan yangn evrelerinin, olutuu gzlenmektedir. Bu evrelerin sreleri ve bu evrelerde aa kmas beklenen sl g deerleri, tnel ierisinde yanmakta olan bir treni tahliye edecek olan yolcularn gvenlii asndan byk nem tamaktadr. Bu bilgiler nda, Orta Dou Teknik niversitesi Makina Mhendislii Blm Akkanlar Mekanii Laboratuvarnda, Fire Simulation Program adnda bir bilgisayar program gelitirilmitir. Bu program ile gzlenmesi beklenen yangn evrelerinin sreleri ve bu evrelerde aa kan sl gler ile bir yangn srasnda tnel ierisinde gerekli olan en dk hava hz kriteri belirlenebilmekte, ve tnel ierisindeki bir yangn durumunda acil durum havalandrma fanlarnn belirlenen hava hz kriterini salayabilmede yeterlilii saptanabilmekte, ayrca tnel ierisindeki scaklk dalm da belirlenebilmektedir.

2. YANGININ EVRELER Giri ksmnda belirtildii gibi bir yangn olay 3 temel evreye ayrlabilir. Bu evreler gelimekte olan yangn, tam gelimi yangn ve snmekte olan yangn olarak tanmlanabilir. Dzenli bir yangn durumunda bu 3 evrenin de gzlemlenmesi muhtemeldir, ve bu evrelerde yangnn davran biimi deitiinden her bir evre ayr ayr incelenmelidir. 2.1 Gelimekte olan yangn evresi Bu evre yangnn balad andan itibaren yangnn tam gelimi bir yangn olarak kabul edildii evreye kadar geen sre olarak tanmlanr. Gelimekte olan bir yangn ok hzl veya yava bir ekilde geliebilir. Gelime faktrn etkileyen en nemli zellikler arasnda yangnn balay biimi, yanan malzemelerin yanc zellikleri, ortamdaki oksijenin miktar, ve yanan blgenin evresiyle olan ilikisi sralanabilir. Yangnn hzl veya yava gelitiini belirlemekte evreye yayd enerji, yani sl g deeri byk nem tar. Gelimekte olan bir yangnn matematiksel olarak modellenmesi t-kare yntemiyle belirlenebilmektedir [1]. Bu yntemde aa kan sl g, yangnn gelime faktr ile geen zamann karesinin arplmas ile bulunur:

& Q = t2
Bu denklemde yangnn gelime faktrn, t ise yangnn balad andan itibaren geen zaman belirtmektedir.

VI. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS _____________________________________ 3 _______

NFPA 204Mde gelime faktr 0.19 kW/s2 olan bir yangn ok hzl, 0.047 kW/s2 olan bir yangn hzl, 0.012 kW/s2 olan bir yangn orta seviyede, 0.003 kW/s2 olan bir yangn ise yava gelimekte olan yangn olarak snflandrlmaktadr [2]. Mott MacDonald Ankara Metrosu iin hazrlad raporda, metro trenleri iin yangn gelime faktrn 1 W/s2 olarak kullanmtr [3]. Gelimekte olan yangn evresinden sonra tam gelimi olan yangn evresinde geite parlama evresi gzlemlenmektedir. Bu evrede aa kan sl g deeri yanan blgenin yzey kesit alan, havalandrma aklklar gibi yzeysel zellikleri ile iletkenlik katsaysna baldr. 2.2 Tam gelimi yangn evresi Tam gelimi yangn evresi parlama evresini takiben, ortamdaki yanc tm maddelerin yangna kartna inanlan evredir. Bu evrede genellikle ortamdaki oksijen miktar azdr, ve bu evrenin uzunluu yangna karan maddelerin sahip olduu enerjilere bal olarak belirlenir. Bu evrede aa kan sl g, tm yangn boyunca en yksek deerine ular, ve bu evre sonuna kadar sabit olarak o deerde kald kabul edilir. 2.3 Snmekte olan yangn evresi Bu evrede yangn ortamndaki yanc maddelerin tamamnn yand ve aa kan sl gcn azald kabul edilir. Bu evrenin balangc, scakln yangn olay boyunca yangn blgesinde hissedilen en yksek scakln yzde 80ine dt an olarak alnr. Yangnn snme evresi boyunca aa kan sl g ile zaman arasnda stel bir iliki vardr. Yangnn tamamen snd an ise yangn olay boyunca aa kan en yksek sl gcn, yzde 0.5i deerine dt an olarak belirlenmektedir. Yangn evreleri bir btn olarak incelendiinde ekil 2 elde edilmektedir. 2.4 Fire Simulation Program ile yangn evrelerinin incelenmesi Fire Simulation Program ile bir metro treninde oluabilecek 3 ayr yangn tipi incelenebilmektedir bunlar; yolcu vagonunda, vagonun altnda, ve src kabininde olmak zere sralanabilir. Bu 3 farkl yangn tipi iin de ayn yangn gelime faktr kullanldnda, vagonun altnda kan yangn, aa kan sl g ve yangn sresi bakmndan en kritik olandr. Fire Simulation Program ile tipik bir metro treni yangn durumu iin yaplan almalar sonucunda Tablo 1deki deerler elde edilmitir.

VI. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS _____________________________________ 4 _______

tFO tFD tFC tsnme QFO QFD

: Parlama evresine kadar geen sre : Tam gelimi yangn evresine ulancaya kadar geen sre : Tam gelimi yangn evresinin sresi : Tam gelimi yangn evresinden yangnn snmesine kadar geen sre : Parlama evresinin balama annda aa kan sl g : Tam gelimi yangn evresinde aa kan sl g ekil 2. Isl gcn zamanla deiimi ve yangn evreleri [1]

Tablo 1. Yangn Tiplerinin Karlatrlmas (Gelime faktr = 1 W/s2) Yolcu vagonunda kan yangn QFO QFD tFO tFD tFC tsnme ttoplam 2.28 MW 9.16 MW 25 dak 50 dak 42 dak 133 dak 226 dak Vagonun altnda kan yangn 5.79 MW 12.33 MW 40 dak 58 dak 48 dak 155 dak 262 dak Src kabininde kan yangn 0.38 MW 1.11 MW 10 dak 17 dak 14 dak 46 dak 78 dak

VI. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS _____________________________________ 5 _______

3. HAVA HIZI KRTERLER Yeralt toplu tama sistemlerinde, olas bir yangn durumunda tnel ierisinde olmas gereken hava hz deerleri, NFPA (National Fire Protection Association) 130 kurallarna bal olarak belirlenir. NFPA-130 kurallarna gre olas bir yangn durumunda tnel ierisinde olmas beklenen en dk hava hz deeri 2.5 m/sdir. Bu deer yaplan almalar nda, insanlarn hava akmn hissedebilecei en dk hava hz olarak belirlenmesi sonucunda elde edilmitir. Ayrca insanlarn, hz en fazla 11 m/s olan hava akmna kar yryebilecek olmalarndan dolay, acil bir durumda tnel ierisinde olmas gereken en yksek hava hz deeri 11 m/s olarak tayin edilmitir. Tnel acil durum havalandrma sistemlerinde gz nnde bulundurulmas gereken bir dier etken ise Kritik Hzdr. Tnel ierisinde hareketsiz kalm, yanmakta olan bir trenden scak ve zehirli gazlar tm tnele yaylacak ekilde aa kmaktadr. Eer tnel acil durum havalandrmas bu scak ve zehirli gazlar, tnel ierisinde bir yne doru ynlendirmede yeterli olamazsa bu gazlar tm tneli sararak yolcularn gvenlii tehdit edebilmektedir. Kritik hz, trenden yaylmakta olan scak ve zehirli gazlar, tnel ierisinde bir yne doru ynlendirmek iin, dolaysyla dier ynde yolcular iin gvenli bir ka yolu salamak iin, gerekli olan en dk hava hz deeridir. Kritik hz deeri, yangn yk, ortam scakl, tnel kesit alan, tnel eimi, tnel ykseklii gibi birok parametreye baldr. Kritik hz deeri, kritik hz ve yangn blgesi scak hava scakl denklemlerinin iteratif bir biimde zlmesi sonucunda elde edilir:

gHQ Vc = K 1 K g c AT p f

1/ 3

Tf =

Q +T c p AV c

K g = 1 + 0.0374( gr ) 0.8
Bu denklemlerde; Vc kritik hz (m/s), Q yangn ykn (W), Tf yangn blgesi scak hava scakln (K), T ortam scakln (K), A tnel kesit alann (m2), havann younluunu (kg/m3), cp sabit basnl havann zgl s katsaysn (J/kg.K), H tnel yksekliini (m) gstermektedir. K1 birimsiz sabit = 0.61, Kg ise eim dzeltme katsaysn gstermektedir. gr yzde cinsinden tnelin eimi olduunda Kg denklemden elde edilmektedir. Kg deerinin kullanlmas ile ilgili olarak dikkat edilmesi gereken nokta, eer tnel ierisinde yangn olan blgede havalandrma yn yoku yukar veya dz ise Kg deeri 1 olarak alnr, eer havalandrma yn yoku aa ise Kg iin verilen denklem kullanlarak deer birden byk bulunur. Bunun gerekesi, scak gazlarn tnelin tavanna doru ykselecek olmas, hatta eimli olan tnellerde daha fazla ykselecek ekilde eimi kullanarak yaylmasdr. Dolaysyla yoku aa yaplacak olan havalandrma durumunda, ykselen scak gazlar da yoku aa sprmek iin daha yksek havalandrma hzna ihtiya duyulmaktadr, bu da kritik hz iin daha yksek bir deer hesaplanmasn aklamaktadr. Kritik hz deeri, 2 farkl kesit alana baz alnarak hesaplanabilir. Bunlardan ilki tnelin bo kesit alanna gre, ikincisi ise tnelin kesitinde trenin de var olduu dnlerek, tnel kesit alanndan tren kesit alannn karlmas ile elde edilen net alan baz alnarak hesaplama yaplmasdr. Fire Simulation Program ile farkl tnel kesit alanlarnda, tnel eimlerinde, yangn yklerinde ve ortam scaklklarnda 2 farkl kesit alan baz alnarak da birok kritik hz deeri hesaplanabilmektedir. Yaplan almalar sonucunda aadaki genel sonular elde edilmitir.

VI. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS _____________________________________ 6 _______

2 farkl uygulamada ortam scakl ayn kabul edilirse, yangn yk daha fazla olan uygulamada, kritik hz deeri dier uygulamaya gre daha yksek kmaktadr. zetle daha yksek yangn yk deeri iin, daha yksek kritik hz deeri hesaplanmaktadr. 2 farkl uygulama iin yangn yk deerleri sabit kabul edilirse, ortam scakl daha yksek seilen uygulamada kritik hz deeri, dier uygulamaya gre ok az farkla daha dk kmaktadr. Fakat yangn blgesinde scak hava scaklnda bir art olduundan, genellikle kritik olan durumun yksek ortam scakl olan uygulama olduu ortaya kmaktadr. Yoku aa yaplan havalandrma ile dz seviyede veya yoku yukar yaplan havalandrma durumlar karlatrldnda, daha nceden belirtildii gibi, yoku aa yaplacak olan havalandrma durumunda kritik hz deeri daha yksek kmaktadr. 2 farkl uygulamada baz alnan kesit alanlar farkl olarak dnldnde, net alan ile yaplan hesaplamalarda, tnelin kesit alannn tamamnn alnd almaya gre daha yksek kritik hz deerleri elde edilmektedir.

Bu bilgiler nda, tnel acil durum havalandrma sistemi, hareketsiz yanmakta olan trenin yer ald tnel iin gerekli olan en dk hava hz kriterini; 2.5 m/s veya daha bykse kritik hz olarak salamak zorundadr.

4. ACL DURUM HAVALANDIRMA SSTEMNN YETERLL VE TNEL ERSNDE SICAKLIK DAILIMI Fire Simulation Program, havalandrma bacalarnn tnel zerindeki yerleri ve bacalarn geometrik detaylar ile tnel yaps belirlenmi olan sistemler iin karar verilen acil durum fanlarnn kapasitelerinin, sistem iin yeterli olup olamayacana karar vermek iin kullanlabilir. Program ierisinde, havalandrma bacas boyunca oluan kayplar ile tnel ierisinde przllklerden dolay olan kayplar, tnelin istasyona balanmas veya atmosfere almasndan doan kayplar hesaba katlmakta, beraberce zlerek, acil durum fanlarnn debisi ve basma ykseklii hesaplanabilmektedir. Dolaysyla, tnel ierisinde yangn blgesinde hesaplanan havalandrma hz ile gerekli olan en dk hava hz karlatrlarak, acil durum havalandrma fanlarnn yeterlilii konusunda bir karar verilebilir. Fire Simulation Program ile ayrca tnel ierisinde bir yangn durumunda oluan scaklk dalm da gsterilebilmektedir. Metro tneli iin hidrolik ap hesaplanarak, tnel modeli silindirik bir tp olarak dnlmektedir. Tnel iinden duvarlara ve oradan da topraa s geii ile ilgili iletim ve tanm (konveksiyon) denklemleri tnelin paralar ierisinde enerji denklemi kullanlarak yazlmaktadr. Her bir zaman dilimi iin scaklk deerlerini gncelleyerek ve her yeni hesaplama deeri iin bir nceki zaman diliminden alnan deerleri kullanarak dolayl yoldan zamana bal olan bir zm elde edilmektedir. Tnel ierisindeki scaklk dalm fanl veya fansz havalandrma bacasna sahip olan birok farkl tnel yaps iin incelenmitir. Yaplan almalar sonucunda, tnel ierisinde belli noktalarda elde edilen scakln zamana bal grafii ideal duruma olduka benzemektedir (ekil 3).

VI. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS _____________________________________ 7 _______

Scakln zamana bal grafii Durum almas - 1

850 800 750 700 650 600 550 500 450 400 350 300
0 3200 6400 9600 12800 16000

yangn blgesi (720 m)

Scaklk (K)

yangn blgesinden havalandrma ynnde ilerideki nokta (830 m) fanl havalandrma bacas (Emme)

fanl havalandrma bacas (Basma)

Zaman (s)

yangn blgesinden havalandrma ynne kar olan bir noktada (665 m)

ekil 3. Scakln zamana bal grafii Durum almas 1 [4] Tnel ierisinde elde edilen scaklk dalmlar grafiklerinden iki tanesi rnek olarak ekil 4 ve 5te gsterilmektedir. ekil 4te sol tarafta basma ynnde, sa tarafta ise emme ynnde almakta olan fanl havalandrma bacalarnn yer ald bir tnel sistemi, ekil 5te ise tnelin ortasnda fansz bir havalandrma bacas kullanlma durumunda oluabilecek scaklk dalmn gsteren bir sistemin ekillleri gsterilmektedir.

Simlasyonda 100. dakika Scaklk Aral (K) ekil 4. Durum almas 1 iin 100. dakikada scaklk dalm [4]

ekil 5. Basma fanl, fansz, emme fanl havalandrma bacalar ile allan bir sistem

VI. ULUSAL TESSAT MHENDSL KONGRES VE SERGS _____________________________________ 8 _______

SONU Fire Simulation Program kullanlarak yeralt toplu tama tnellerinde kabilecek bir yangn durumunda; Yangnn k noktasna ve yerine bal olarak yangn evrelerinin sreleri ve aa kmas beklenen sl gler hesaplanabilmektedir; Kritik hz deeri hesaplanarak gerekli olan en dk hava hz kriteri belirlenebilmektedir; Hava hz kriterine bal olarak havalandrma ve tnel sistemi iin acil durum fan sisteminin yeterliliine karar verilebilmekte, ve tnel ierisinde scaklk dalm bulunabilmektedir; Tnel ierisinde bulunan scaklk dalmna bal olarak insanlarn gvenlii (ka yolu boyunca en yksek scakln 60C olmas gerekliliiNFPA130) ve fanlarn dayankll (1 saat boyunca 250Cye dayankl olmas) konusunda karar verilebilmektedir.

KAYNAKLAR [1] Enclosure Fire Dynamics, Karlsson, B.; Quintiere, J.G., CRC Press, 2000 [2] NFPA, Guide for Smoke and Heat Venting, NFPA 204M, National Fire Protection Association, Quincy, MA, 1985 [3] MACDONALD, M; Vehicle Fire Load Calculation and Fire Simulation, Ankara Metro Report, November 1997 [4] MUSLUOLU, E; Simulation of a Fire Incidence in Underground Transportation Systems, M. Sc. Thesis, Middle East Technical University Mechanical Engineering Department, 2003 [5] ERALP, O. C.; Ankara Metrosu III. Aama stasyon ve Acil Durum Tnel Havalandrmas Simlasyon almalar, Orta Dou Teknik niversitesi, Makina Mhendislii Blm, Haziran 2003 [6] ERALP, O. C.; Ankaray 3. Aama AT-ayyolu 1. Etap Rayl Sistem stasyon ve Tnel Acil Durum Havalandrmas Avan Proje Raporu, Orta Dou Teknik niversitesi, Makina Mhendislii Blm, Mart 2003 [7] ERALP, O. C., ORUH M. M., ARSAVA M, Yeralt Toplu Tama Tnellerinde Yangn Gvenlii, Yangn ve Gvenlik, Mart Nisan 2000, Say:49

ZGEMLER O. Cahit ERALP O. Cahit Eralp 1971 ylnda ODT Makina Mhendislii Blmnden Lisans, 1974 ylnda yine ayn blmden Yksek Lisans derecelerini ald. 1980 ylnda Cranfield Institute of Technology den doktora derecesini ald. Ayn yl ODT Makina Mhendislii Blmne dnen O.C. Eralp, 1984'de doent, 1990 da profesr oldu. Uzmanlk ve aratrma konular: Akkanlar Mekanii, Gaz Dinamii, Doal Gaz, Boru Hatlar, Turbomakinalar ve Deneysel Tekniklerdir. ok sayda Endstriyel Aratrma Projesinde Ynetici, Aratrmac ve Danman olarak alt. O.C.ERALP,Gaz Dinamii konusunda Yurt Dnda baslm ngilizce bir kitap Boru Hatlar konusunda niversitede baslan ders notlar ile Doal Gaz teknolojisi ile ilgili iki patent ve ok sayda yayn sahibidir. Eren MUSLUOLU 1979 yl Ankara doumludur. 2000 ylnda ODT Makina Mhendislii Blmnden Lisans, 2003 ylnda yine ayn blmden Yksek Lisans derecelerini ald. 2000 ylnda ayn blmde Aratrma Grevlisi olarak greve balam ve halen bu grevde almaktadr. Akkanlar Mekanii ve Metro Tnel Yangnlar konularnda almaktadr.