Het OT & het christendom [OTisch Christendom Schrift Jezus, Onbestaand NT.

Geci teerde Allusies Verhalen Themas, Verwijzende Wet & Profeten. Vroege Kerk Fundamen teert Verstaanbaarheid Jezus Boodschap. Joodse Cultuur Verhoudt OnVoorChristelijk . Rahner Romeint Trompettende Peter Lombardus. Messiaanse Passages Christologisc h Interpreteren Zondevalt Genesis-Maan. Hernieuwde Eigenwaarde Encycliekt Divino , Latent Marcionisme.] Heilige Schrift voor Jezus: NT onbestaand, 350* geciteerd, allusies op verhalen en themas, verwijzingen naar Wet en de Profeten, Mozes, de profeten en de psalmen, g n veranderingen, Vroege kerk: ot: fundament christendom: OT voor NT, gn wijzigingen, Ieder die Jezus & z boodschap wil verstaan moet het OT en de achterliggende jood se cultuur kennen. Welke verhouding? On-voor- christelijk? Kan alleen een christ en het op de juiste manier verstaan? Cf Karl Rahner: Rom 10,4 [4] Want Christus is het doel van de wet tot gerechtigheid voor ieder die gelooft. Minder in zijn eigenheid gerespecteerd sinds scholasticus Petrus Lombardus, (109 5-1160), Messiaanse passages, christologisch genterpreteerd, > zondeval Genesis 3 Hernieuwde aandacht voor eigenwaarde OT binnen de kerk. Encycliek Divino Afflante Spiritu Inspired by the Divine Spirit) is an encyclica l letter issued by Pope Pius XII on September 30, 1943. It inaugurated the moder n period of Roman Catholic Bible studies by permitting the limited use of modern methods of biblical criticism Toch OT nt naar waarde geschat, latent marcionisme 2 OT NT [CVE] JC = Jood, OT = Heilige Schrift, [Contrastmodel Leest Nationalis me Universeelt Wettig Evangelie. Verbond Bergredet Mattes-Kers, Maar Ik Zeg Julli e. Verwerpende Marcion Openbaart Onbekende God. Auteurend Kwaad Demiurgt NT Godd elijke Genade. Verschenen Kafernam-Gezicht Schijnt Lijdende Scheiding Wederopstan dend Te Verwerpen. Contrastmodel: tegenstell OT NT: bepaalde lezing Hebreenbrief Heb 8, 6 In feite echter is de bediening die Jezus gekregen heeft veel verhevene r, zoals ook het verbond waarvan Hij de middelaar is beter is, omdat het op bete re beloften berust.13 [13] Door te spreken van een nieuw verbond heeft Hij het eerste voor verouderd v erklaard, en alles wat oud en bejaard wordt, staat op het punt te verdwijnen. Particularisme & nationalisme universele; wet evangelie; verbond v God met Isra oud Jezus Bergrede: Mt 5 [21] Jullie hebben gehoord dat tot de ouden gezegd i s: U zult niet doden. Wie doodt, zal uitgeleverd worden aan het gerecht. [22] Ma ar Ik zeg jullie*: ieder die zijn broeder een kwaad hart toedraagt, zal uitgelev erd worden aan het gerecht. Wie leeghoofd zegt tegen zijn br RK verwerpt deze marcionistische visie: Jezus openbaarde een tot dusver onbekend e God. De God v h O T was de auteur vh kwaad, een demiurg, alleen vr de joden. D aar tegenover stond de God vh NT, vol van genade die van iedereen hield en die z ichzelf in Jezus openbaarde. Marcion meende dat Jezus niet geboren is, maar plot seling verscheen in Kapernam, rond 29. Jezus ervaringen en lijden waren slechts schijn. Marcion zag een sterke scheiding tussen geest en materie (dualisme) en aangezien de schepping niet door de goede God was gedaan, en de materie dus slecht was, g eloofde hij niet in de wederopstanding des vleses. Omdat de God van het O T de j oden exclusief bevoordeelde, wees Marcion het complete Oude Testame af. 2.2 Vervullingsmodel: vd belofte uit het OT/ vervulling v oudtestamentische woor den ih NT.[Vervulde Belofte Programmaverklaart Usurperende Jeremia-Zaag. Nieuw V erbonden Middeleeuws jodendom Verschuift Messiaanse KersVlagKomma Verbrekend. Nt Iedereen Oorspronkelijkt Troostboek Sensus Plenior, Typologische Liturgisch G ebruik.] Oudtestamentische programmaverklaring vh christendom, christelijke usurpatie v: Jeremia 31: [31] Er komen dagen godsspraak van de HEER dat Ik met Isral en Juda e en nieuw* verbond sluit; [32] geen verbond zoals Ik met hun voorvaderen geslote n heb, toen Ik hen bij de hand nam om hen uit Egypte te leiden. Want dit verbond hebben zij verbroken hoewel Ik hun meester was godsspraak van de HEER. [33] D it is het nieuwe verbond dat Ik in de toekomst met Isral sluit godsspraak van de HEER: Ik schrijf mijn Wet in hun binnenste, Ik grif die in hun hart. Ik zal hun

God zijn, en zij zullen mijn volk zijn. [34] Dan zal niemand meer zijn medeburg er onderrichten, noch tegen zijn broeder zeggen: Leer de HEER kennen. Want iederee n, groot en klein, kent Mij al godsspraak van de HEER. Ik vergeef hun misstappen , Ik denk niet meer aan hun zonden. Middeleeuws jodendom: o - nieuwe verbond: naar messiaanse tijd verschoven; het nieuwe: kan dan nt m eer worden verbroken, id harten gegrift, unforgettable, Wet en Profeten vervulle n o Mat 5, 17-19: Jezus zweert het oude verbond nt af, [17] Denk niet dat Ik gekomen ben om de Wet* of de Profeten op te heffen*. Ik ben niet gekomen om ze op te heffen, maar om ze te vervullen. [18] Want Ik verzeker jullie; eer heme l en aarde vergaan, zal er niet n punt of komma van de wet afgaan voor het allemaa l gebeurd zal zijn. [19] Wie n van die geringste geboden ontkracht* en dat de mens en leert, zal de geringste genoemd worden in het koninkrijk der hemelen. Maar wi e ze onderhoudt en leert, zal groot genoemd worden in het koninkrijk der hemelen . o Nog nt iedereen kent God en leeft volgens zijn geboden Oorspronkelijke bedoeling v Jeremia historisch-kritische exegese) Babylonische bal lingschap (587-539 v Chr); troostboek v Jeremia: hoop voor z tijdgenoten, >< verre toekomst, cf zie de dagen komen, Jr 30,3 3] Er komt een tijd dat Ik mijn volk I sral en Juda in hun vroegere staat herstel, zegt de HEER, en hen terugbreng naar het land dat Ik hun vaderen in bezit had gegeven godsspraak van de HEER.31,27 [27 ] De dag zal komen spreekt de HEER dat ik Isral en Juda zal inzaaien met mensen en met dieren. Poging tot verzoening ts oorspronkelijke bedoeling Jeremia >< OT voorspelt komst e n optreden JC & komt zo tot vervulling: Sensus plenior: een diepere betekenis do or God gewild maar niet duidelijk door de menselijke schrijver verwoord, cf ande re bijbelteksten of inwendige ontwikkeling vd openbaring. De betekenis die en Bi jbelse auteur toekent a e vroegere Bijbeltekst, of de betekenis die e authentiek e leerstellige traditie /concilie-uitspraak eraan toekent. The sensus plenior is that additional, deeper meaning, intended by God but not clearly intended by the human author, which is seen to exist in the words of a biblical text (or group of texts, or even a whole book) when they are studied in the light of further re velation or development in the understanding of revelation. (Raymond E. Brown, Th e Sensus Plenior of Sacred Scripture, p. 92.)In other words, God hid a message i n the Bible that was unknown to the human author. Typologische lezing vh OT: gebeurtenissen uit het OT (typos) hebben een anti-typ os ih NT Typoi: symbolen, tekens, Paulus 1 Kor 5,7: [7] Doe de oude zuurdesem* w eg, om vers deeg te worden. U moet zijn als ongezuurde broden, want ook ons paas lam* is geslacht: Christus. Wegens geen verbale voorspelling. Cf kruisdood, van de zogeheten allegorische of typologische lezing.Of de nadruk nu meer ligt op de zinne beelden (allegorien), dan wel op de voorafbeeldingen of typebeelden (typologien) v an de werkelijkheid die met de komst van Christus aangebroken is, altijd gaat he t over het volgende: aangezien de hele werkelijkheid in en door en met Christus gemaakt is, verwijst ook alles wat in het Oude Testament staat impliciet naar Ch ristus. De aardse beschrijvingen zijn ofwel allegorische beelden van een hogere werkelijkheid ofwel types voor de christen. Liturgisch gebruik v OT-teksten: bv aanloop v Pasen (de opwekking v Lazarus (Joh 11, 1-45) [Pasen Lazarust Ezechil snoepgoed, wekkerKerk. Visionaire Dorre Beende ren Analogen Vervullende Jezus. Historische Context Ballingschapt Isralische Jude ers.] Ezechil: [snoepgoed, wekkerKerk]37, 12-14: het visioen vd dorre beenderen : [12] Profeteer daarom en zeg tegen hen: Zo spreekt de Heer GOD: Ik ga uw graven openen; Ik wek u in grote aantallen uit de dood op en breng u naar Israls grond. [13] En als Ik uw graven open en u in grote aantallen uit de dood opwek dan zul t u erkennen dat Ik de HEER ben. [14] Ik schenk u mijn geest, zodat u weer leeft , en laat u op uw eigen grond wonen. Dan zult u erkennen dat Ik, de HEER, doe wa t Ik zeg godsspraak van de HEER. Indruk: analogie Lazarus, opwekking doden, OT verkondigt wat i J tot ver vulling komt.

Echter: historische en literaire context: heilsaankondiging vd profeet a an zijn tijdgenoten: beeld voor de Isralieten en Judeers in 6de eeuw v Chr in bal lingschap, aan Babels stromen (PS 137,1); 2.3 Het evolutiemodel: OT voorbereiding NT; primitief, laag, slecht, proloog,nt op zz te lezen. Voorlopig, onaf, onvolmaakt. [Evoluerende Voorbereiding Primit ieft Lage, Slechte Proloog. Voorlopig Onaffe, Onvolmaakte Verzameling Boeken On recht Plaatsende Jezus, Ultiem Manifesterende God. Optreden Gaat In Tegen Gangba re Invulling. ] Onrecht OT; = af als verzameling boeken, hun verhaal laten doen. Plaats Jezus & NT: J de Christus: de ultieme manifestatie v Gods Kenbaarmaken in het OT. Jezus gaat tijdens en doorheen zijn optreden radicaal in tegen de gangbare invul ling vd oudtestamentische wetten door schriftgeleerden en farizeen vanuit zijn tr ouw tot-ter-dood aan God. o Mc 2, 23-28 Toen hij op een sabbat door de korenvelden liep, begonnen z ijn leerlingen onderweg aren te plukken. [24] De farizeen zeiden Hem: Kijk eens, z e doen iets dat op sabbat niet mag! [25] Hij zei hun: Hebt u nooit gelezen wat Dav id deed toen hij niets te eten had en hij en zijn metgezellen honger kregen? [26 ] Hoe hij het huis van God binnenging, onder de hogepriester Abjatar*, en de off erbroden at, die alleen de priesters mogen eten, en hoe hij ze ook aan zijn metg ezellen gaf? [27] En hij zei hun: De sabbat is er voor de mens, en niet de mens vo or de sabbat. [28] Dus is de Mensenzoon* ook HEER van de sabbat. o Mt 5, 20: Want Ik zeg jullie: als jullie gerechtigheid niet mr betekent da n die van de schriftgeleerden en farizeen, zul je het koninkrijk der hemelen zeke r niet binnengaan. 3 Wat kunnen Christenen &met het OT aan? : een boek over het leven, cf Hebreenbri ef, Aanhef, [1] NADAT God vroeger vele malen en op velerlei wijze tot de vaderen gesproken had door de profeten, [2] heeft Hij nu, op het einde van de dagen, to t ons gesproken door de Zoon, die Hij tot erfgenaam gemaakt heeft van al wat bes taat, door wie Hij ook het heelal heeft geschapen. [ChrOT Getuigt Levend. Ingrij pende Schepping Bevrijdt Kenbare Vererende Gebodenonderhouder. Basisaxioma Exodu st Kip-Generatie. Essentieel Profetisch Optreden Michabest Goed. Beh oedend Heil Individueelt Hiernamaals. Gelukkige Verlossing Bevrijdt Daadwerkelijke Maatscha ppelijke Inzet. Oproepende Zelfverlossing Handschoent Aards Leven, Gave God-Pred ikerKers. Wegwijzer Bemoedigt Dagelijks Tov-Spiritualiteit, Wreedaardig Eenduidi g Marcionisme.] 3.1 Het getuigenis v/e levende & i/h levende ingrijpende, scheppende en bevrijde nde God die zich kenbaar maakt in het leven v wie hem vereert = zijn geboden ond erhoudt (Basisaxioma OT); Ex 34 , 6-7 De HEER is een barmhartige en genadige God , geduldig, groot in liefde en trouw, [7] die* goedheid bewijst tot in de duizen dste generatie, die misdaden, overtredingen en zonden vergeeft, en een schuldige niet ongestraft laat, maar de misdaden van de vaders straft in hun kinderen en kleinkinderen, in de derde en vierde generatie. Essentie profetisch optreden: Mic ha 6, 8: De HEER* heeft u gezegd wat goed is, mens, en wat Hij van u verlangt: H ij wil niets anders dan dat u recht doet, dat u de trouw* eerbiedigt, en dat u n ederig wandelt met uw God. Erich Zenger: Er gilt als einer der bedeutendsten alt testamentlichen Bibelwissenschaftler seiner Zeit. 3.2 Het OT behoedt het P-dom het heil en verlossing te zoeken i/d individuele zi el /het hiernamaals; Geluk en verlossing, bevrijding door daadwerkelijke politie ke en maatschappelijke inzet, Oproep om zelf verlossend op te treden: DT 15,15: [15] Bedenk dat u zelf slaaf bent geweest in Egypte en dat de HEER uw God u verlost heeft. Daarom geef ik u heden dit gebod. Het aardse leven als gave v God: Pr 5,18 [17] Maar iets goeds heb ik to ch ontdekt. Wat plezier geeft, is eten* en drinken en van het goede genieten, bi j het harde werken en het tobben onder de zon, in de korte tijd die God je geeft . Dat is het enige dat je hebt. [18] Inderdaad, als God je welzijn en rijkdom sc henkt en je de kans geeft ervan te profiteren, als je je deel krijgt en gelukkig bent bij al je werk, dan is dat een gave van God. [19] Je denkt dan niet voortd

urend aan je kortstondige bestaan: God geeft je zo veel dat je er helemaal in op gaat. 3.3 Wegwijzer & bemoediging i/h dagelijks leven: mens en wereld zijn Tov (goed en mooi) nieuwtestamentische gespiritualiseerde vreugde. NT: gespiritualiseerde vreugde: id HEER: loon in de hemel (Mt 5, 11-12), over Jezu s aanwezigheid bij zijn lln (Mt 9,15; Joh 15, 11); zending vd geest (Joh 16, 20) 3.4 Gn /eenzijdige/wreedaardige eenduidige godsvoorstelling (cf marconisme) In his book Postmodern Ethics, the Polish philosopher Zygmunt Bauman elaborates upo n Levinas most dramatic reversal of the principles of modern ethics, in which he grants the Other that priority which was once unquestionably assigned to the sel f (Bauman, 1993, p. 85). Indeed, Levinas inverts the seventeenth-century philoso pher Spinozas concept of conatus essendi, i.e., the drive to be and remain who or what we are. The contemporary critique of Spinozas conatus extends beyond continen tal philosophy, however. A rereading of the Argentine short story entitled Borges y yo is useful not only to illustrate this concept, but also to allow for a disc ussion on how such an attachment to identity may not be as tenable in a contempo rary context: 4 De exegese vh OT: de uitleg vd Bijbel tekstverklaring, i h bijz v Bijbelse tek st, proberen te ontdekken wat de oorspronkelijke schrijver bedoelde met de tekst , en wat de eerste lezers er uit begrepen : < Gr:ex-eigomai:naar buiten leiden uit-l eggen v betekenis; subst: ex-eigeisis: uitlegging, interpretatie, ex-eigeiteis: exe geet: uitlegger theologisch discours dagdagelijks: de betekenis achterhalen v wat mensen horen, lezen , waarnemen, ir onie, mondeling gemakkelijker dan schriftelijk [ExOT-Buitenstaanders Taalbarriren Cultureel-Chronologisch. GG (Gegroeide Geschri ften) Figureert Veel Autograven. Heilige Wereldliteratuur Eisegeest Vreemde Basi s.] 4.1 Exegeten zijn buitenstaanders: Bijbel nt geadresseerd aan hedendaagse lezer, originele leefwereld 4.2 Taalbarrire: OT: Hebreeuws, Grieks en Aramees: Traddutore 4.3 Culturele kloof: patriarchaal, lokaal, landbouw, slavernij 4.4 Chronologische kloof: totstandkoming +/- 8 eeuwen 4.5 Gegroeide geschriften: elke tekst vh OT is het resultaat v redactie, herschrijving & aanvullingen door auteurs. Bv Jesaja: auteurschap v grote figuren 4.6 Een veelheid aan teksten *Gn autograaf( e handschrift door de schrijver zelf geschreven apograaf) d bijbeltekst bestaat niet: 1ste volledige tekst OT +/- 1000, Dode Zee bijbelteks ten o Vertalingen; Tekstkritiek: studie vd materile tekst vd Bijbel, o.a. de ge schiedenis vd tekst. 4.7 Heilige Schrift voor joden en christenen 1. Kl wereldliteratuur: goed geschr, alg menselijke themas, interpretaties, betekenislagen 2. Een heilig boek of een heilig geschrift is in veel religies en spirituel e bewegingen e boek of geschrift door de aanhangers van bewegingen beschouwd als v goddelijke of spirituele oorsprong. Meestal vormen deze teksten e belangrijke fundering v zo n beweging. Fungeert binnen e geloofsgemeenschap als autoriteit, men gelooft God te horen en te zien. 3. Exegese Eisegese: de lezer legt e betekenis i/d tekst die er niet in ver vat is, doet de tekst dingen zeggen, wat hij niet wil zeggen. 4. Bijbel: basis vd joods-christelijke traditie, v westerse beschaving vree md erkennen om te interpreteren Dl I: Over het OT, zijn canon, taal en tekst. 1. De Bijbel en het OT [Biblia Vrouwelijkt Grieks Meervoud Problematisch Christ

elijk. Oorspronkelijke Betekenis Testament Wijnglas Betekenisvelden. Laatste Wil sbeschikking Vat Verbond Gedeeltelijk, Genre-Uitdrukking. Exclusief Testamentisc h Verbond Ontbreekt Bandelijke Vertalingen. Bijbel: < Lat biblia enk: boek, < gr mv ta biblia geschriften, boeken, verzameli eken, bib, 2 grote collecties: OT & NT, Das Alte Testament wird durch das Neue z um Alten. Schon im Namen Altes Testament", Testament Benaming OT: problematisch: Oorspronkelijk christelijke aanduiding: Das lte Testament wird durch das neue zum Alten. joodse benaming 1.1 Oorsprong en betekenis vd term Testament[ 1.1.1 Van Dale: 6 betekenisvelden: 1 laatste wilsbeschikking (1-richtingsverkeer , 2) samenvatting v iemands opvattingen, 3) verbond ( = vrijwillige ov ts 2 part ijen) ts God/Christus en de mensheid, Matth 26:28: [28] want dit is mijn bloed v an het verbond, dat voor velen wordt vergoten tot vergeving van zonden. 4) 2 ge deelten v d Bijbel 5) letterk genre: gedicht, 6) uitdrukking: iem op zijn testam ent geven, 1.1.3 Exclusief Bijbels: NT nt d laatste wilsbeschikking v Jezus, cf wordingsg eschiedenis, OT, testament v wie? Testament versus Verbond Ontbrekende band testament-verbond: geschiedenis bijbelve rtalingen: Laatste wilsbeschikking: 1-richtingsverkeer vrijwillige ov ts 2 parti jen; Testamentum < Vetus Latina (Latijnse vert v Septuagint) < diathk vertaalequivalen t v Hebreeuwse < bert westers-christelijke interpretatie: verbond < Hironymus (331-420) Vulgaat (uit de rondtekst) brit < foedus, pactum (verdrag, verbond) < revisies Septuagint dr Aqu ila (125 n Chr) & Symmachus: (sunthke- verbond) Verklaring keuze Septuagintavertalers vr berit>diathke>testament : 1richtingsverk eer: bv Noach (Gn9,7-18) plechtige toezegging v God De naam is een vertaling uit het Latijn van Novum Testamentum, wat een vertaling is uit het Koin-Grieks van , hetgee "Het N euwe Verbo d of "Het N euwe Test me t" beteke t. De vroege chr ste e gebru kte het oorspro kel jk om hu rel t e met God te geve . vo l t. test me tum, bersetzu g vo hebr. ( bert) bzw. gr ech. ( t ) Bun 2.2 Ou en N euw:Ben m ng N euwe Test ment s B jbels. De NTe uteurs gebru ten e Gr e se Septu g ntvert l ng v OT. test ment ev ngel es + br even Hebreen 9, 15-18: [15] En rom s H j m el r v n een n euw verbon : z jn s terven eeft bevr j ng gebr c t v n e zon en e on er et eerste* verbon z j n be reven; nu unnen z j e oor Go geroepen z jn et eeuw g erf eel ontv nge n, t un s toegezeg . [16] W r een test ment* s, moet e oo v n e erfl t er wor en ngetoon . [17] Een test ment s mmers p s b n en n overl j en; zo l ng e erfl ter leeft, s et nog n et v n r c t. [18] D rom s oo et eerst e verbon n et ngew j zon er bloe . [19] N t Mozes lle gebo en v n e wet v oor et verz mel e vol voorgelezen, n m j et bloe v n e lveren en bo en en oo w ter, sc rl en wol en ysop, en bespren el e et wetboe zelf en eel et vol , [20] terw jl j ze : D t s et bloe v n et verbon t Go me t u gesloten eeft. Luc s 22.20: [20] N e m lt j ze H j zo oo v n e be er: Deze be er s et n euwe verbon oor m jn bloe ; j wor t voor jull e leeggegoten. 1 Kor nt rs 11, 25: N e m lt j ze H j zo oo v n e be er: Deze be er s et n euwe verbon oor m jn bloe . Bl jf t oen om M j te ge en en, tel ens w nne er jull e eru t r n en. 2 Kor nt rs 3, 6 H j* s et e ons be w m eeft gem t om en ren te z jn v n een n euw verbon , n et v n e letter m r v n e Geest. W nt e letter* oo t, m r e Geest* m t leven . Jerem 31, 30-34[27] De t j omt go sspr v n e HEER t I Isr l en Ju r met mensen en eren bevol . [28] Eerst I er lles op gezet en weg te ru en en f te bre en, en te verwoesten en te vern elen, met r mp op r mp, m r nu eb I er lles op gezet om en op te bouwen en te pl nten go sspr v n e HEER [29] In* e t j zegt men n et meer: De v ers eten onr jpe ru ven, en e t n en v n e n eren z jn er stroef v n. [30] Nee! Ie ereen sterft oor z jn e gen sc ul . Ie ereen e onr jpe ru ven eet, r jgt zelf stroeve t n en. [31]

 Oorsprong term Ou Test ment Omsc r jft zz zo n et; 2 Kor nt rs 3;14 lu ster n et zou en bemer en. [14] M r un en en r te verst r , w nt tot op e g v n v n g s ezelf e slu er nwez g ls z j lezen n et ou e verbon . H j wor t n et weggenomen, om t lleen C r stus em l t ver w jnen. [15] Tot op e en l gt er een slu er over un rt, tel ens w nneer Mozes wor t voorgelezen*. [16] M r* tel ens ls em n z c be eert tot e HEER, wor t e slu er verw j er ; Verw jst n et n r et OT ls ge eel. Impl c et n vroege er Nergens op eff ng OT; NT: presenteert z c ls vern euwen ; Al n e vroege er ; On erw r er ng oor term

1.3 Herw r erb? Term gn c non, bestn NT be m ge jode dom, [Herw rdere de Herbe oem g C o t Jode dom, H sf r m-boeke . D Kurkt Ee de , Ar ste sbrf. MEse S fre H odesj He l gt Bk . M k L t r t WekkerKurk. Verw te H k tuv H ktu v mt H Geschr ft, Vroeg P-dom. Ze lboot Sef rd M kr t Voorleze de Sy og le Neh , C ctus2 Te k. A du d g b e de joodse geloofsgemee sch p H sf r m: de boe ke ; oudste, meest verspre de, D l 9,2: z 1ste reger gsj r v el b j h lez e vd boeke * m j d cht op h get l v 70 j re , de t jd d t, volge s h woord v d HR d profeet Jerem , Jeruz lem pu zou l gge . de boeke : V wege het l dwoord v lt te de ke h best v e bep lde verz mel g (c o eke) boekro lle . Het g t m ste s om e collect e profet sche geschr fte , gez e de vermel d g v Jerem (bedoeld s Jr 25,11-12 e 29,10). Volge s Jerem w s de t jd d t Jeruz pu zou l gge uw verbo de met de duur v d wereldm cht v B bel. D rb j w s spr ke v 70 j r. M r b j de v l vh B bylo sche r jk e , h h sto r sch perspect ef v D l, de troo sbest jg g v D r us w re deze 70 j re og t voorb j. W t heeft d t te beteke e , vr gt de ut z f.Gr ekse jode : t b bl : de boeke ; e t b bl os h boek Ar ste sbr ef, vd 7tu g t Pe tt; S fre h j: he l ge bk , ME,; 1M k 12, 9: 9] Omd t w j o ze troost putte u t de he l ge boeke d e w j bez tte , hebbe we dergel jke betrekk ge t od g. 2M k 8,23V ervolge s l et h j Ele z r ee p ss ge u t het he l ge* boek voorleze e g f l s w pe kreet: Met Gods hulp! Fl v us Josephus e P us Cleme s, tege het e de vd 1ste E. He l ge Schr: oude be m g. H k tuvhet geschr ft; H ktuv m: de geschr fte , cf vroege P-dom. De 24 (Sef rd sche jode ) voorouders leefde tot de 15de eeuw Sp je e Portug l) M kr : w t (voor) te leze s Nehem 8, 8: Z j l ze voor u t het boek v Gods leer, legde het u t e verkl rde de beteke s, zod t ederee de lez g begreep. cf Sy og l gebru k, Te k; [Wete sch ppel jke Hebr eeuwse Bbl Re kt Tor 7tu g t sche Ar mees. l jke Tor Ru mt Pe tt; Verko d ge d e Jes , C ctus-K del r. Voor fg de Z ch-Boek Wekker Spr kt M ttes. Co tr -I burger g O sch kt K th Reform toe Ver t s.] Hebreeuwse Bl: wsch pp; O toere ke d vr k thol eke OT- sche c o ; ook Gr ekse boeke d Septu g t , Ar mees; Chr stel jk OT; Tor : Pro: ook ru mer d Pe t teuch, De verko d g g vd profeet Je s j 8, 16 [16] Bew r m j getu ge s zorgvuld g, verzegel d t o derr cht m j leerl ge . Z ch 7,12: [12] Z j m kte hu h rt zo h rd ls d m t e sloeg e gee cht op de wet e op de voorschr fte d e de H vd m chte hu door z j geest, b j mo de vd vroegere profete , h d voorgehoude .. W t de voor fg de pro fete m v God w lde overbre ge ; Tor lt jd: Woorde of u tspr ke v God;

Er omen gen go sspr v n e HEER t I met Isr l en Ju een n euw* verbon slu t; [32geen verbon zo ls I met un voorv eren gesloten eb, toen I en b j e n n m om en u t Egypte te le en. W nt t verbon ebben z j verbro e n oewel I un meester w s go sspr v n e HEER. [33] D t s et n euwe verbo n t I n e toe omst met Isr l slu t go sspr v n e HEER: I sc r jf m jn Wet n un b nnenste, I gr f e n un rt. I z l un Go z jn, en z j zulle n m jn vol z jn. [34] D n z l n em n meer z jn me eburger on err c ten, noc t egen z jn broe er zeggen: Leer e HEER ennen. W nt e ereen, groot en le n, ent M j l go sspr v n e HEER. I vergeef un m sst ppen, I en n et meer n un zon en.

ode

M t: Tor = het hele OT 5, 18: Wet e Profete vervulle [17] De k et d t Ik gekome be om de Wet* of de Profete op te heffe *. Ik be t gekome om ze op te heffe , m r om ze te vervulle . [18] W t Ik verzeker jull e; eer hemel e rde verg , z l er t pu t of komm v de wet fg vr het llem l gebeurd z l z j . Wet: Het Gr ekse omos beteke t h er et zozeer wet formele z , m r o v het Hebreeuwse woord tor : w jz g vr d leve sw del. Oorspro kel jk g t het om het geheel v w jz ge v ouders k dere ; vgl. Spr 1,8; 4,1; 6, 8. L ter: w jz g h geheel v r cht ggeve de tr d t es: (Wet, Profete , W jshe d) of meer spec f ek de Wet v Mozes. op te heffe : Het Gr ekse woord k t lus beteke t let fbreke ; cfRom 14,20: Breek Gods werk t f. Co tr : geburgerde du d g vr d Pe t t. Vrg de be m ge t gesch kt vr K thol ek OT: > boeke + dl vd ke B jbel. Reform tor sche kerke : joodse be m g wel gerechtv rd gd: Ver t s hebr c : de or g ele B jbeltekst; Hebrew truth; the Hebrew text more cle rly pref gures Chr st th the Greek. Volgorde toch Septu g t .Behoud v b d ts OTN: 1ste test me t M sterse oudtest me t cus Er ch Ze ger: Pro: B jbelser: Hebree : 8,7.13: [7] W s d t 1ste verbo d o ber spel jk gewst, d w s er g pl ts gew eest vr e 2de. [8]; per koop over d OT- sche ered e st.[+vere; gesch ede s; Resp ecteert el jke Omg g m d Bbl; Theolog sch correcter]: cf 1ste & 2de verbo dsboek Gev r: M sverst T; Eerste = beter? Oud = oorspro kel jk = het oorspe T[Behou de de B d Ze gert 1ste Test me t Bblsr. Hebree Per kope OT-ered e st +er. ] [Opbouwe de C o OTt Luc s-Ze lboot. De ebome de OpbouwTeN Kt Wete sch ppel jke V s, Ezr -Nehem . Bloeme -Ruth Recht Kl gl edere de Jerem . Volled g Hebreeu ws Alf bet Veelvoudt Volled ghe d.] 2 Opbouw e c o vh OT: Lc 24, [44] [H j ze : D t s w t Ik jull e heb gezegd to e Ik og b j jull e w s: lles w t er de Wet* v Mozes e b j de Profete e de Ps lme over M j geschreve st t, moet vervull g g . 3-del g, vroe ge P-dom, k thol ek OT: meer boeke , volgorde 2.1 Opbouw vd TeN K: Wete sch ppel jke ed t es: 39 boeke 24 boeke : 1 & 2 S mul, Ko ge ; Ezr /Nehem ; 12 kle e Profete : telke s 1 b 22: Ruth + Rechters; Kl gl edere + Jerem Volled ghe d: 22 Hebreeuws lf bet; 24: veelvoud vh volled ghe d du de d 12, 2.1.1 De Tor = chr stel jke tr d t e: Pe t teuch, = volgorde & omv g Chr ste e : Pe t teuchos: teuchos: doos w r de rolle worde bew rd of de rol e zelf, Chr stel jke be m ge : < Vulg t (L t j se b jbelvert l g d H ro ymus vd Gr ekse e Ar mese gro dtekst); < tr scr pt e be m ge Septu g t < ho ud boeke : Lev t cus < Lev t sche (wet): de wette over lev t sche cultus e pr estersch p, Numer (get lle ): overz chte v tell ge vh volk, Deutero om um: < 2de wet: herh l g vd wetgev g vd vor ge boeke , Joodse tr d t e: Tor : w jz g, o derr cht, struct e, trefwoord 1ste versre gel: berest: de beg e; weellh semt (e d t z j de me , w y r : E h j r ep; mm db r (: I de woest j )w yed bber: E h j spr k; ellh h ddeb rm (=D t z j de woor de ) deb rm: = Woorde )[Ge es s berest de beg e; weellh semt. E d t z j de w y r . E h j r ep b mm db r I de woest j ) E h j spr k; ellh h ddeb rm (=D t z j de woorde ) deb rm: = Woorde ] 2.1.2 De profet sche l ter tuur [ Nev m Vroeg Profet sche Jozu Rechters, SKM. L t 3 Grote Jes j s Jerem re , Ezech l. Kle e Dodek proheto Hose t JAOJo . M ch N humt H b kuk. Sef j H gg t Z ch r , M le ch .] Joodse c o chr stel jke; Te k: Vroege e l te profet sche boeke (pl ts d c o + chro olog e performers) W rom Rechters, S muel & Ko ge profet sche boeke ? Bel gr jke Rol profete deze geschr fte : Re 6, 8: E toe de Isr l ete o de r druk v de M dj ete de HEER r epe , [8] zo d H j hu ee profeet, d e h u ze : Zo spreekt de HEER, de God v Isr l: Ik heb u u t Egypte gele d e u wegg eh ld u t d t sl ve hu s; cycl El & El s Ko ge Door profete geschreve : B bylo sche T lmud B b B thr : o dersche d tusse de B bylo sche T lmoed (T lmoed B vl ) e de Jeruz lemse T lmoed (T lmoed Jeroesh lm ). Hoewel ze llebe dezelfde m sh ls ker hebbe z j de comme t re h e rop, de gem r s, versch lle d. de M sj ; d t z j de comme t re op de Te ch,

schr ftel jk v stgelegd ro d 200 v de g gb re j rtell g. W rom Jozu profeet joodse tr d t e? Jezus S r ch 46, 1Jozu , de zoo v Nu , w s geweld g de oorlog e h j volgd e Mozes op het profete mbt. H j werd, zo ls z j m* het zegt, ee groot m b j de redd g v Gods u tverkore e ; de m d e de getrede v j de moe st fstr ffe om Isr l z j erfdeel te geve . J HWeH spreekt herh ldel jk e d rect tot Jozu : Joz 1, 1: Opdr cht Jozu [1] NA de dood v Mozes, de d e r v de HEER, spr k de HEER tot Jozu , de zo o v Nu , de helper v Mozes: [2] M j d e r Mozes s gestorve . Nu moet u z ch voorbere de om met heel d t volk de Jord over te trekke r het l d d t Ik de Isr l ete g geve Joz 3,7: [7] E de HEER spr k tot Jozu : V f u z l Ik zorge d t u hoog z e komt b j de Isr l ete . Z j moete wete d t Ik met u be zo ls Ik met Moze s be geweest. De k r kter st eke profet sche formule: Joz 7, 13 Toe z j voor God sto de , [2] r chtte Jozu z ch tot het volk e spr k: Zo spreekt de HEER, de God v Isr l:J oz 24, 2 S muel 2* + Rechters + Ruth; Jerem : 2* + Ko ge + Kl gl edere Nev m: De vroege Profete : Jozu ; Rechters (Shofet m); 1&2 S mul; 1&2 Ko ge ( M lch m) De l te Profete : De 3 grote Profete : Jes j , Jerem , Ezech l De 12 kle e Profete : (Dodek propheto ): Hose , Joel, Amos, Ob dj , Jo , M ch , N hum, H b kuk, Sef j , H gg , Z ch r , M le ch Volgorde kle e Profete : chro olog e: opschr fte Pl ts v N hum, H b kuk e M le ch :refere t es h stor sche gebeurte sse : N hum 3, 8-11: A st de v l Assyr sche hfdst N eve: 612 v Chr; cf v l v Thebe 663 v Chr, H b kuk: 1,6: dre ge de opm rs v B bylo rs e de 7de e V Chr M le ch 1, 8: Perz sche term l dvoogd Jol & Ob dj : houdel jk, gel jklu de d: Amos 1,2: Amos spr k: De HEER buldert v u t S o , v u t Jeruz lem l t H j z j stem weerkl ke . De we de v de he rders treure , e de top v de K rmel verdort. Jol 4,16[16] De HEER buldert v u t S o , u t Jeruz lem weerkl kt z j stem: hemel e rde s ddere . M r v oor z j volk s de HEER ee toevlucht, voor de me se v Isr l s H j ee vest g. Oordeel over de he de e e dverze Jol u tgewerkt Amos. De d g des Here Jl 2,2 ; [2] ; ee d g v do ker e v du ster s*; ee d g v wolke e v erdu ster g breekt l : de d ger d strekt z ch u t over de berge . Ee t lr jk, m cht g volk, ee volk zo ls er oo t ee geweest s e er l ter oo t meer ee z l z j , tot de verste ge er t es; He lsesch tolog sche beschr jv g vh beloofde l d: Amos 9,13 & Jl 4, 18 Ob dj : de d g des Here & Edom: verb d gsl j e Amos & Jl Schr ftprofete : grote +kle e profete d wete sch ppel jke l ter tuur; m sle be m g: mo del ge boodsch ppe l ter gef xeerd e s me gebr cht r profee t ge oemde boek, bewerkt, gevuld e ge ctu l seerd

[A rtsv der Isr l Verbl jft I Egypt sche U ttocht Door De Woest j -Mozes. I bez t eme d Beloofde L d Recht Mo rch sche Ko ge , S ulD vS l. R jksscheure de V l S m r t Jeruz lem. B bylo sche B ll gsch p Perst Helle st sch.] 2.1.3 de geschr fte [ Geschr fte Ketuv m Ps lmt Job-Spreuke . Meg llot Feestrolt Ruth-Ho ogl ed. Pred ker Kl gl edt Ester. D l-Ezr Nehem t Kro eke .] Ketuv m: Ps lm e , Job e Spreuke . Meg llot: feestrolle : geleze op joodse feeste . Ruth Hoogl ed, Pred ker, Kl gl edere , Ester; deze chro olog sche volgorde? Codex Pret opol t us = Le gr d Codex: oudste volled g Hebreeuwse b jbelh dschr ft: Ruth : per ode rechters, Hoogl ed & Pred ker toeged cht S lomo; Kl gl edere vm Jerem ; Ester: Perz sche t jd. Het B jbelboek D l (Hebreeuws: " ,God s m j r de lotgev lle v D l e z j vr e de d e de verover g v Jud ls g jze l rs z j meege ome door ko g Nebuk d ez r II. Het 2de deel: v s oe e vD l over de voor hem og verre toekomst. D: de Te ch b j de Geschr fte . I de Chr stel jke B jbel ts grote e kle e profete . Joodse l turg e [Joods-l turg sche Ruth-Rechter Sj voeot Oogst-Weke feest, G ve

Tor -Schoo moeder. Hoogl ed-S lomo Pes cht U ttocht, Z chtb r Verbo de . Pred k er Loofhutte feest L tste OogstDru ve . Sukkot Ge et 7 d ge Woest j tocht. Kl gl edere Ver et ge Jeruz lems Tempel. Ester Poer mt H m m-Lote feest Perz s ch, Eeuw ge Redd g.]Ruth (cf Rechters): weke feest: Sj voeot, 50 d ge Pes c hfeest cf P kstere . Oorspro kel jk oogstfeest, 7 weke oogste 1ste re . ( I Jud voorz et Ruth o derhoud schoo moeder door op kkers re te leze .) L t er: herde k gsfeest vd g ve vd Tor op de S . Ruths trouw = symbool Isr ls verb o de he d Tor . 22 Weke feest: D t feest, 23,16 feest v de oogst e Nu 28,26 feest v de e erstel ge gehete , werd gev erd ls er zeve weke verstreke w re het m e v het eerste gr . Het r tueel wordt u tvoer g beschreve Lv 23,15-21. [15] V f de d g de s bb t, w rop u de schoof hebt gebr cht d e voor de pr ester bestemd s, moet u zeve s bb tte telle . [16] E de d g de zeve de s bb t, op de v jft gste d g, moet u de HEER vers gr offere . [17] V de p l ts w r u woo t, moet u ls b jdr ge twee brode meebre ge v twee ss ro bloem, met zuurdeeg geb kke , om d e ls eerstel ge de HEER te b ede . [18] B j d t brood moet u zeve g ve l mmere v og gee j r, ee st er e t wee r mme de HEER opdr ge , met b jbehore de meeloffers e ple goffers, ls ee geur ge g ve d e de HEER beh gt. [19] Als zo deoffer moet u ee bok e ls sl chtoffer twee l mmere v og gee j r opdr ge . [20] Met het brood v he t euwe gr zo dert de pr ester voor de HEER de be de l mmere f; z j z j de HEER gew jd e bestemd voor de pr ester. [21] D ezelfde d g moet u v ere ls ee he l ge d g; u m g d et werke . D t s ee bl jve de wet, w r u ook woo t, door l uw ge er t es hee . [22] W eer u uw oogst v het l d h lt, m g u uw kker et tot de r d fm e e w t s bl jve l gge m g u et b j ee r pe . D t s bestemd voor de rme e de vreemdel ge . Ik be de HEER uw Go d. Hoogl ed: Pes chfeest, u ttocht u t Egypte, 1ste z chtb re gevolg v Gods verbo d met Isr l, llegor sche lez g Hoogl ed; Pred ker: Loofhutte feest, Sukkot, l tste oogst, he lsgesch ede s, 40-j r ge tocht, hutte (soek h) 7 d ge , Pr 9, [7] Dus eet je brood met vreugde, dr k met ee vrol jk h rt je w j . God z et lles w t je doet ll g met welbeh ge . [8] Dr g lt jd vrol jke klere , k es ee feestel jke geur. [9] Ge et v het leve met de vrouw d e je bem t. Ge et op lle d ge v je leve , d e God je heeft gegeve . Het best s leeg e vlucht g e je zwoegt e zwoegt o der de zo , dus ge et op elke d g. Het s h et loo d t God je heeft gegeve . [10] Doe w t je h d te doe v dt. Doe het me t volle zet, w t er z j gee d de e ged chte , gee ke s e gee w jshe d het dode r jk. D r be je lt jd r op weg. Kl gl edere : getreurd: her de k g ver et g g Jeruz lem + 2 tempels, Ester: Poer m/lote feest: overw g Perz sche jode herde k gsfeest redd g joodse volk door de eeuwe , H m , h ofbe mbte ko g Ah sveros, w erp poer om de d g te bep le om jode u t te roe e , omgekeerd. 2 De opbouw vh OT, v stgelegd o/h co c l e v Tre te, 1546.[Pe t teuch H stor e B oekt Ps lme , W jshe dsl ter tuur Profeteert.] Pe t teuch: Ge es s (G ); Exodus (Ex); Lev t cus (Lv); Numer (Nu); Deutero om um (Dt) [GELNuD] H stor sche boek e : Jozu (Joz); Rechters (Re); Ruth (Rt); 1+2 S mul (1 + 2 S); 1 + 2 Ko ge (1 + 2 K); 1+2 Kro eke (1 + 2); Ezr (Ezr); Nehem ; Tob t (Tob); Jud t (jdt); E ster (Est) (+toevoeg ge ); 1 +2 M kk bee (1 + 2 M k)[H stor sche Jozu R cht Ru th S mS m. Ko ge Kro eke , EzNeToJuEsM.] Ps lme e W jshe dsl ter tuur: Job; Ps lme ; Spreuke ; Pred ker (ook Kohelet of Eccles stes), Hoogl ed, W jshe d (v S lomo)(W); W jshe d v Jezus S r ch (S r ) (ook Eccles st cus); Profet sche l ter tuur: de 4 grote profete : Jes j ; Jerem ; Kl gl edere ; B ruch Br ef v Jerem Ezech l D el Suz Bel e de dr k. [K thol eke Profete V ere Grote Jes j . Jerem Kl gl edt B ruch, Br evve de Jerem . Ezech l D lt Suz BelDr k.]Pe t teuch e H stor sche boeke : Alex dr j se c o vd S eptu g t: chro olog sche volgorde cf het verh lde.De pot sche boeke : ps lme + w jshe dsl t + W jshe d v S lomo & Jezus S r ch: chro olog sche orde g, v. Ac hterl gge d mot ef voor Opbouw TeN K e Septu g t; Hebreeuwse c o : u tg gspu t: de ope b r gsged chte: Gods woord (komt tot de me se de Wet) Profet sch e bem ddel g (Mozes e profete verwoordde Wet telke s euwe s tu t es.) M

e sel jk twoord (op de ope b r g); Gr ekse c o : h stor e: verlede hede to ekomst 3 De c o vd TeN k e vh OT 3.1 C o Begr p: < Gr eks: r etstok r chts oer, cr ter um, orm, c o ek b jbelboek: b e e rel g euze gemee sch p gez ghebbe d , ge sp reerd, he l g, eeuw g b de de utor te t, gew kkeld e l ge totst dk om g, Hu z g : r et, sch cht, < meetr et, m tst f, r chts oer, mo ster, voors chr ft, voorbeeld, proef, U tdr. Voor ets bep lds, ets d t u tdrukkel jk v st gesteld s. De oude chr stel jke kerk beschouwde heel het leve v u t het gez c htspu t vh Woord e de Wet v God, d e de regel of de c o w re voor geloof e leve . [C o ser gsproces Oorlogt Verwoeste de Tempel. Behoeft ge He l ge Teks te Co sol dere Verz mele d Bew re d.]Proces: eleme te : Oorloge verwoest ge (1ste tempel 587 v Chr) behoefte om de he l ge tekste te co sol dere , verz me le & bew re . 3 f se c o ser g of v ste formule Wet e Profete (cf TeN K): 1 Tor : 4de E, cf Nehem 8,1 -13, 19: Alle* Isr l ete d e z ch de stede geve st gd h dde , stroomde s me op het ple voor de W terpoort e verzochte Ezr , de schr ftgeleerde, om het boek te g h le v de leer v Mozes, d e de HE ER Isr l opgelegd heeft. [2] E Ezr , de pr ester, br cht de leer b j de verg der g v m e e vrouwe e ederee d e de voorlez g ko volge . () [3] V f de d ger d tot de m dd g l s Ezr eru t voor op het ple voor de W terpoor t, verst b r voor de m e e vrouwe e ederee d e het ko volge . Het vo lk lu sterde d cht g r de voorlez g v het boek v de leer. [4] Ezr , de schr ftgeleerde, g g op ee houte verhog g st d e voor d e gelege he d gem kt w s. () [5] Tege over heel het volk ope de Ezr het boek; h j st k mmer s bove ederee u t. Op d t oge bl k g g ederee st . () [7] E () de Lev ete verkl rde het volk d r ter pl tse de leer. S m r t se Pe t teuch: exclus eve erke g Tor , he l gdom op berg Ger z m, 4de E v Chr Gr ekse vert l g To r , E ge Septu g t 3de eeuw V Chr, Alex dr : C o ser g profet sche l ter tuur: fgeslote , Beg : B bylo sche b ll gsc h p: profet sche woorde d e door gebeurte sse werkel jk woorde v God bleke o d ersche de v d e v v lse profete Vroegste getu ge s c o eke st tus Profet sche boeke : Jezus S r ch: (e de 2de E VChr) C o eke st tus o ver derde tekst; Hfdst 3 T l e tekst vh OT 1 De t le vh OT: oud e dood , betrouwb r overgeleverd? U t de gro dtekst Hebreeuws ( 400 v Chr, verdwe e l dst l, Ar mees, Gr eks, Ivr et (moder Hebreeuws) Co so te tekst: u tspr k g g verlore , M ssorete : joodse geleerde , 500 Chr, T ber s sche systeem o M ssor p rv : ote de r d, bv hoeveel * ee bep ld woord voorkomt ; M ssor m g : ote bove e o der de tekst; M ssor f l s: /h e de vd t ekst, bv * verze Gr eks: off c le t l vd Lev t door overw g v Alex der op Perz sche r jk 33 4,Septu g t, Hebreeuws or g eel v h Gr eks geschreve boeke ? 2 H schr jfm ter l: G utogr f M ter le w rop/mee? A du d g OT + rcheolo g e: Korte tekste : Job 19, 23-24: Ach, werde m j woorde m r opgeteke d, erge s v stgelegd, door ee jzere st ft rotsstee gedreve , met lood gevuld, t ot bl jve de getu ge s. S lo mtu el 1880: 8ste E v Chr: stee gegr ft gede kschr ft; Ex 34: gebode ste e pl te gegr ft Deut 27, 2: De gede kstee e het lt r [1] Mozes* e de oudste v Isr l droege het volk op: O derhoud de vo orschr fte d e k u v d g geef. [2] Op* de d g d t u de Jord overtrekt r het l d d t de HEER uw God u sche kt, moet u grote ste e opr chte , ze met k lk bestr jke [3] e d r lle bep l ge v deze Wet* gr ffe , op de d g d t u oversteekt. D zult u het l d b e g d t de HEER uw God u sche kt, ee l d d t overvloe t v melk e ho g, zo ls de HEER, de God v uw v dere , u beloofd heeft. Ostr k : potscherve , kleurstof, lled gse correspo de t e; Kop ere rol, Qumr L ge tekste : leder e p pyrus, perk me t, p l mpsest (terug fgeschr pt), cod ex: voordele : recto verso, p ss ges m kkel jker terug te v de , L t j voor bo ek, ter o dersche d met ee rol. Ee codex s gebo de , zo ls ook hede d gse b

oeke e je ku t er bl dere . Ee rol, zo ls de Joodse rel g euze tekste , ro l je l leze de f. Ee codex s dus ee publ c t e gebo de boekvorm. Schr jfgere : jzere gr ffel, pl t rd ge kt

[Tekstkr t sche Oorspro kel jke Overlever g Vrgl jkt V r te .] 3 De tekst vh OT B s stekst? tekstkr t ek: de oorspro kel jke tekst v ststelle , de gesch ede s vd overlever g, het vergel jke v v r te ts de oude B jbe lse h dschr fte . We ke e de B jbeltekst llee v kop e . o tst vd tekst: L ter re kr t ek: o tst sgesch ede s Schr ftkr t ek: het o derzoek r de erl jke s me h g e co s ste t e v he l ge geschr fte . Tech sche begr p (G r , oo d l ), ook d b t ouwbaa h d v B jb lg d lt b v st g . Sch ftk t k k k od houd vd Sch ft. E s b g d vd Ko a . [H b uws T kstg tu g Roll d Masso t sch Sma taa s P tat uch. N t-H b uws V s o s S ptuag t A am s Ta gum m, Sy sch P sh tta-Vulgaat. D pl omat k T kstu tgav W t schapp l jkt Ma usc pt sch Not appa aat. Ecl ct sc h K t k R co st u t Hypoth t sch N uw T kstvo dst ] 1. T kstg tu g : H b uws N t-H b uws t kstg tu g (V s o s): d G ks S ptuag t + v s s: d A am s Ta gum m, Sy sch P sh tta, Lat Vulga at.D plomat k t kstu tgav : w t schapp u tgav v 1 ma usc pt, g v a d g + vl ot appa aat m t afw jk d l z g . Ecl ct sch /k t sch u tgav : g co st u d t kst d oo sp o k l jk t kst h t d chtst b ad t. [D Masso t sch T kst MTt G o dslag d N t-g vocal s d p oto-T xtus. B19a Lt Oudst Voll d g T NaK. Al ppo To at IVSA I d l d V z d S lluq-Acc t. Nu mm d V z Ka d la Vulgaat. I d l d Hoofdstukk Klav La gto -Ca t bu y, Op Pa ag aaf.] 3.1.1 Masso t sch t kst: (MT, ( )g o dslag v k t sch B jb lu tgav & d w t schapp l jk stud vh OT; s d H b uws t kst va d joods B jb l (T ach) . H t omvat d bo k va d joods ca o , h t s ook d l tt l jk t kst va d bo k , clus f vocal sat acc tu g tbv zow l voo l z g h t o p baa als voo p soo l jk stud . D MT w d wo dt ook v l g b u kt als g o dt kst voo v tal g va h t Oud T stam t p ot sta ts B jb ls ( s ds k l d c a ook voo Roomskathol k B jb ls) T xtus c ptus: t-g vocal s d p oto-Maso t sch t kst, s ds 2d E Ch Cod x P t opol ta us: ma usc pt B19a; L, Cod x v L g ad, oudst hs m t voll d g T NaK Al ppo-cod x A, T NaK m us To a. I d l g v z , s lluq) s th ca t llat o ma k that occu s o th last wo d of v y v s th Ta akh. Som sho t v s s co ta o ly m mb s of th so f passuk g oup. Numm g v z : 16d E, Vulgaat; 13d E: I d l g & umm g hoofdstukk St ph La gto , aa tsb sschop Ca t bu y, I d l g s ct s al d p oto-Mass o t sch t kst. 3.1.2 D Sama taa s P tat uch: [SamP T kstg sch d st V o g H b uws. C o so a t t kst Vocal s t Mo d l g. T m d Sama O d houdt D W t.] : B la g voo t kstg sch d s, v o g H b uws, co so a t t kst, vocal sat acc tu g mo d l g ov g l v d. T m Sama taa : wwsama : o d houd (vd w t) Oo sp o g Sama ta , 2 Ko g 17, 24-34: g oudt stam t sch passag m t t m Sama ta . N uw b wo s [24] U t Bab l, Kuta, Awwa, Hamat S fa wam vo d d ko g va Assu to m s aa l t d wo d st d va Sa ma a, plaats va d Is al t . Z j am b z t va Sama a v st gd z ch d b jb ho d st d . [25] D st t jd dat z j daa woo d v d z j d HEER t. Daa om stuu d d HEER l uw op h af d v l slachtoff s o d h maakt . [26] To w d t g d ko g va Assu g z gd: D volk d u g d po t d h bt, h bt o d g b acht d st d va Sama a w t t ho z j d God va dat la d mo t v ; daa om h ft d God l uw op h afg stuu d d h dod , omdat z j t w t ho z j d God va dat la d mo t v . [27] To gaf d ko g va Assu d volg d opd acht: Laat va d p st s d k u t Sama a g d po t d h b, t ugk z ch v st g ;

t v z m 3.1.3 D S ptuag t: LXX [D aspo at V jw ll g Babylo sch El fa t H ll st sch. L t atuu B ft A st as Ps ud p g af sch P opaga d st sch, I g v d Go d. Old G k Vo lag t V sch ll d Volgo d B D l mma. MT R c ptus Pol m kt Joods-Ch st l jk. R v s Aqu lat Symmachus, P c s Ad S sum. Th odot o Ov st mt Qu ta-T a sl tt at . Ka g -Th odot o P -H xapla scht Docht v tal d V tus Lat a (L.) joods d aspo a: d v jw ll g v sp d g vd jod ov d w ld, cf Babylo sch Ball gschap; J m a 42-44: Jud s vlucht Eg, huu l g ? 6d E: Bab d g g, joods m l kol El fa t , papy H ll st sch p : l jv g Eg d Al xa d (332), Ad , co tact J , toch h g: taal + k m k l t: B f v A st as a v d Ph loc at s. P opaga d st sch g sch ft v Egyt sch j od t g H ll st .:B bl oth ca s D m t us sugg t To a b b. ps ud p g af sch t kst u t d 2d uw voo o z jaa t ll g, h t G ks doo Jood u t d Joods g m schap Al xa d Egypt . B fst jl s lout l t a vo m, b k d va w g d l g d ov h t o tstaa va d S ptuag t. D E gypt sch ko g Ptol ma us II Ph lad lphus zou v tal g va d T ach z j b bl oth k w ll h bb . Daa to l t h j 70 (of 72) Joods g l d va u t J uzal m kom , waa h j h apa t u mt opsloot oh la d Pha os, v d kust. I 72 dag v taald z j afzo d l jk d Tho a. V g l jk g: all x mpla xact ov t kom . Do l: pl t v h g zag vd S ptuag t, als v tal g vd Joods h l g bo k . Zo tot sta d g kom s: doo God g g v . D l g d lat m u tg w kt b j d Joods sch jv s Ph lo va Al xa d Jos ph us b j d v o gch st l jk Just us d Ma t laa I a us. E aut u u t d oudh d z tt z j g sch ft (d ps ud p g aaf) op aam v a d om ah g sc h ft g zag t v l of om aa t g v dat h v d gaat d l j vd g f g d b wo d d aut u . Old G k: oo sp o k l jk G ks v tal g vh OT, g co st u d. Vo lag : t kst waa op d v tal z ch bas d MT: m bo k : Psalm 151 Volgo d : ook b d B jb lbo k , D l mma: ko t v tal g of ko t o g l? P obl mat sch: MT w d t xtus c ptus: joods-ch st l jk pol m k R v s v Aqu la: volgt H b uws Vo lag zo l tt l jk mog l jk R v s v Symmachus (z p c s & Ad s sum)bv a d god :vals .

h j mo t d b wo s l ho z j d God va h t la d mo t d . [28] Zo kwa m va d g d po t d p st s Sama a t ug; h j v st gd z ch B t l l d hu ho z j d HEER mo st v . [29] Maa d v sch ll d b vo lk gsg o p bl v hu g god b ld mak plaatst z d t mp ls d d b wo s va Sama a op d off hoogt g bouwd hadd . Zo d d all g o p d st d waa z woo d . [30] D Babylo s maakt b ld va Sukko t-B ot, d va Kuta va N gal, d va Hamat va As ma. [31] D Aww t maakt b ld va N bchaz va Ta tak d S fa w t v b a dd hu zo t va Ad amm l k A amm l k, d god va S fa wam. [32] T g l jk t jd v d z j ook d HEER st ld z j u t hu m dd p st s aa om voo h d st t do d t mp ls op d off hoogt . [33] Z j v d d HEER w l maa d d ook hu g god volg s h t g b u k va d volk waa u t z wa w gg vo d. [34] Tot op d dag va va daag z tt z j d oud p akt jk voo t: z h bb g o tzag voo d HEER ha d l t aa d hu g g v voo sch ft b pal g , aa d W t d g bod doo d HEER g g v aa d zo va Jakob, d va d HEER d aam Is al h ft g k g . W t schapp l jk oo sp o g vd Sama ta : Sama ta : 2d E V Ch d f afsch d g Sama ta , o d d v wo st g v hu t mp l od b g G z m doo hog p st Joh Hy ca us. [SamP V sch lt Masso t sch Id olog sch. Plaats d E d st Pl kt G koz JaHW H, Ha mo s d.] 2 SamP >< Masso t sch t kst: 1:Id olog sch : Plaats d st: b g G pv J uzal m; D pl k d JaHW H zal k z /h ft g koz : J uzal m/S ch m; 2 H a mo s d t d s: ts 2 bo k b 1 bo k,

 R v s v Th odot o (b k l g tot jod dom)h z g uw v tal g; v S p tuag t/OG ov st mm g m H b uws t kst; Qu ta : 5d G ks kolom; t a sl tt at (m t G ks l tt s H b uws kla k) P obl m ka akt st k ook v l oud G ks hs . P oto-Th odot o , voo -ch st l jk h z g vd OG; ka g -Th odot o (G t m st ,altha s P -H xapla sch v s : H xapla: OT v O g s,3d E Ch ,6 kolomm , B l post-H xapla sch v s :Luc a us: Docht v tal g : S ptuag t off c l b jb lch st dom,2d -3d E,V tus Lat a (L.) ,d oud Lat j s v tal g, 3.1.3 Vo dst vd Dod Z : afg sch d v Ess , N g ot; V dplaats: Q(um a ); Mas(ada); B jb lbo k; N vd kop ; Papy usf agm t : pap; F agm t pal o-H b uws sch ft: pal o; Mat s l ct o s: D mat l ct o s/ l smo d s d 1st m thod g b u kt om h H b uws kl k s aa t du d . Daa voo ko H all m d kl k s opsch jv . L smo d : m d kl k t k om aa t g v d at b paald kl k mo t wo d g l z ; o -al g d t ksttyp 3.1.5 D Ta gum m: k: Ta gum: u tl g, comm, v tal g; t m us t ch cus v d A am s b jb lv tal g (Tg); 1st mo d l g v tal g ; lt sch ft l jk g f x d; Sy agogal l tu g : B jb lt kst h H b s v g l z , t g l jk t jd d M tu g ma : v tolk , h A am s v t,o d g sch kt. M d b l v OT sch t st k t k. 3.1.6 D P sh tta: (S) d voud g , Sy sch v tal g vh OT; sta daa dv s B jb l h Sy sch. Sy o-H xapla: g ku st ld taal. Oo sp o g? T kstk t sch l va t b p kt. 3.1.7 D Vulgaat: alg m v sp d v tal g u t d g o dt kst /h Lat j K kvad H o ymus < paus Damasus I (366-384) [Vulga K kvad H o ymus V tus t O o V tus Lat a: v s psalm ,H b a cas v tas:v tal g OT u t h t H b uws. o Volgt Masso t sch t kst v j accu aat: t z j ch stolog sch t p tat D Cl m t a: co c l v T t 1546 slu d d Vulgaatt kst; off c l b jb lt kst kathol k k k P us X, 1907, k t sch u tgav g bas d od v l ma usc pt Nova Vulgata: JP II, off c l Lat v t v k k l jk g b u k, ovm H b uws G A am s g o dt kst. 3.2 OT-t sch T kstk t k: w lk ha dsch ft b ad t h t b st d oo sp o k l jk t kst. th atu of th t xt ts lf a d what cha g s t has u d go du g th lo g cou s of ts t a sm ss o . T kstk t sch T kstg sch d st H sto sch G cht L t a K t k. U t x t Laga d t Vulga tt xt . Kahl Local C oss- Vo lag V a k t Soc o-R l g us V uwd fa z sm . 3.2.1 D t kstg sch d s: H sto sch g cht l t a k t k: d o tstaa sg sch d s tot ad dt kst t kstk t k: dt kst + ov l v g acht hal ; U t xt: Paul d Laga d , d 19d uw. ME msc pt Masso t sch t kst =, lat o tstaa . Id m LXX, a ch typ s co st u baa g acht. V U t xt v l t kst Vulg t xt : Paul Kahl , m dd 20st uw. va a t mE ma usc pt , g za, c t at joods b jb lcomm ta . LXX: v tal g , h z & sam g vo gd; H b uws t kst mog l jk 1 U t xt; Vulg t xt : u t a d t kst , om l ctuu t v voud g . V l t kst Vulg t xt Local t ksttyp s: b jb lt kst op locat s, ov g l v d; Alb ght & C oss; D H b uws Vo lag : cfx th t xt b fo a t a slato ( co st uct d by wo k g ba ckwa ds f om th wo ds of th t a slat o , but u k ow al ty). So o ca s p ak of th H b w Vo lag of th L9, wh ch was oft d ff t f om ou p s t H b w t xt (MT)., LXX Egypt ; Q Pal st a; p oto-MT: Babylo V a k g soc - l g uz g o p , , p oto-Masso t sch t kst: T xtus c ptus; V uwd fa z sm : g g o ga s d d d v wo st g 2d t mp l ha d ov l fd 3.2.2 M thod : OT sch t kstk t k: d b st /oo sp o k l jk t kst vastl gg [

M thod sch OT sch T kstk t k V g l jkt Hs Sy ops s.I v ta s d Va a t Evalu V taalt ch sch V s o s. Ov g slag Pa abl ps s Homo ot l ut o t 1. hs v g l jk valu , sy ops s vd t kstg tu g , voo LXX: Old G k Gtt g 2. I v ta s vd va a t (g ammat cal : taal g : H b uws, G ks & t kst l va t ) 3. Evaluat va a t l z g ; LXX: v taalt ch k vd V s o s Oo sp o k l va a t zo k : 4. Pa abl ps s: ov g slag t kst a sc b acc d tally sk ps ov som of th t xt du to adv t tly look g to th s d wh l copy g. Homo ot l uto : ov g slag t kst d 2 woo d m t d z lfd u tga g a lkaa . A sc b was ad g th o g al t xt, h s y s would sk p f om o wo d to th sam wo d o a lat l . Homo oa cto : ov g slag passag doo ov sp g g woo d m t d z lfd b g l tt s. D l II: D w ld vh OT: la d & z g sch d s I l: Hfdst 1: H t la d vd B jb l V uchtba Halv maa : b dacht d d b j l v a d U v Ch cago v bo d a ch oloog Jam s H y B ast d - :g b d h M dd -Oo st , g l g ts d Euf aat d T g s, m t (d l v) h hu d g Is al, Pal st j s Auto t t, Jo da , L ba o , Sy , I ak, I a Tu k j . H t a ch olog sch g b d waa z v o g la dbouw s o tstaa . D t d v sp d g va d la db ouw: d N ol th sch volut : jag s v zam laa s g g ov op la dbouw v t lt. O d a d Sy M sopotam b ho tot d V uchtba S kk l. H t l a d vd B jb l [W st l jkt Jo daa . Egypt sch M sopotam Amu ut Nomad sch W d c ht g. Ka a B ft Z lfaa du d d B volk gsg o p Ma -TIS. (T to um I sc pt t Sta db ld). OT Voo -Is al scht Etymolog sch N bu g d Is al-Stl . V zam l aam Valt Noo d jk l jk Cultusg m schap. La ds aam Th ofoo t Gods am l jk W kwoo d, Cla d As l. B jb ls-th olog sch b loofd h l g la d, JaHW Ht M l k E Ho g. Pal st a F l st j t W kk d I sc pt Rams s III Z volk . Ij z Ba -Kochba A ab scht K u svaa d g Ma daatg b d. 1 Nam vh la d vd B jb l: g b d a/d w st l jk z jd vd Jo daa ; ov ga gsg b d Eg >< M so 1.1 Egypt sch M sopotam sch am , v v md mog dh d , ta d t doo staa - Egypt sch : v l am , M sopotam sch : Amu u: Amo t : omad sch g o p u t h t oo d l jk Tw st om la d, w st l jk w d cht g, (va u t M sopotam ) 1.2 Ka a Is al, v b wo s z lf, voo al v a OT 1.2.1.Ka a : z lfaa du d g v b volk gsg o p: 1st att stat vd aam: b f u t Ma ; T to um: sc pt sta db ld stadsvo st Id m v Alalach (Noo d-Sy )1480 vCh : oo sp o k l jk g b d h t ZW v Sy ; OT: v -Is al t sch b wo s + d autochto b volk g d d Is al t og t h bb ku v d jv wa a m z co fl ct u tv cht . - tymolog : < H b uws ww ka az ch bu g : g og af sch aa du d g voo d lag g l g st k ts d MZ & d Sy sch-A ab sch wo st j tov h t hog g l g b la d 1.2.2 Is al: - Is al-stl (1210vCh) - OT: aa du d g vh volk: v zam l aam voo d oo d l jk stamm , s ds d jkssch u g: d b wo s vh oo d l jk ko k jk; d olog sch t kst m t Dav d Salomo: h t g h l volk, a d val vh N oo d jk (722v Ch )cultusg m schap vh volk Is al. - G og af sch: g g att st g la d Is al, s ds P z sch p od (539-330) al l aam vd la dst k , pas la ds aam v 1948 - Oo sp o g & b t k s: th ofo aam: sam st ll g v gods aam +ww/ aamwoo d; cla As l ; B jb ls-th olog sch aa du d g : b loofd /h l g la d, la d v JaHW H, v m lk ho g, 1.3 Pal st a t OT voo g o dg b d: F l st j , (Ndl /p,f/ H b uws / P/ - 12d E v Ch , sc pt Fa ao Rams s III st d t g d z volk , t okk o d 1200 kustst k vd L va t b , va u t la d d Eg sch Z vo md z o b d g g voo Egypt . v st gd z Gaza, - Ijz , ko d hu g b d u tb d , cf OT F l st j als v ja d v Is al. - Na Ba -Kochba (132-135 Ch ) v va g d Rom Jud a doo Pal st a

- A ab sch ov h s g 7d uw o b u k - K u svaa d s 11-12d uw, ma daatg b d B tt , PLO, Pal st a Autho ty 2 D g z vh h l g la d g du d l jk afg bak d t to um G 17,8 [G z d H l g La d Bak t G s s, Vlagg d Cactus. Va Da Tot B s ba R cht D aakLa taa . Ga s-G oot-Is al I lt V bo d Vlagg d. D B k Va Egypt Salomo scht G oot jk Oogpu t d Ball gschap. G oot-Is al P koopt Afha k l jk Ez c h l-Num . Egypt sch Ka a Damascust V uchtbaa Basa . D H h ft o g tw jf ld z j volk la d b loofd g g v : opdat H j z j h l jkh d p s t ka z j : ] 1H l Ka a , h t la d waa u u als v md l g v bl jft, z al Ik aa u uw akom l g g v om h t voo alt jd t b z tt , Ik zal h u God z j .;: va Da tot B s ba: R cht 20,1 D st jd >< d B jam t [1] To g g all Is al t , va * Da tot B s ba, ook u t G l ad, op w g als ma kwam d h l g m schap sam b j d HEER M spa. 2.1 Ga s-g oot-Is al oo t l t to um: G 15, 18 Gods v bo d m t Ab am 18] Op d dag sloot d HEER v bo d m t Ab am. H j z : Aa uw akom l g sch k Ik d t la d, va af d b k va Egypt tot aa d G ot R v , d Euf aat, [1 9] h t g b d va d K t , K zz t , Kadmo t , [20] H th t , P zz t , R fa t , [21] Amo t , Ka a t , G gas t J bus t . Cf Salomo s ch g oot jk 1 Ko 5,1.4 Salomos g ooth d [1] Salomo was h s ov all ko k jk va af d R v tot aa h t la d va d F l st j d g s va Egy pt ; z j b acht schatt g op wa aa Salomo o d wo p zola g h j l fd . [2] (). [4] H j h st ov h l h t g b d aa d z z jd [ g l jk: aa d ov z jd vd Euf aat] va d R v va T fsach tot Gaza to , ov all ko g aa d z z jd va d R v , had v d m t all g b d d omg v g. Va u t oogpu t ball gschap. 2.2 G oot-Is al- 2 afha k l jk p kop , Ez ch l 47, 13-20 [13] Zo sp kt d H GOD: Zo lop d g z va h t la d dat u o d d twaalf stamm va Is al mo t v d l : Joz f k jgt dubb l aa d l. [14] I d va u k jgt z j g d l to g w z va h t la d dat k m t opg stok ha d o d d aa uw vad h b b loofd. [15] D g z lop als volgt: d oo dg s va af d G ot Z la gs Ch tlo tot d w g aa Hamat, [16] Num 34,1-12 [1] D HEER sp ak t ot Moz s: [2] G f d Is al t d z aa w jz g: Wa u Ka a komt, da zull d g z va dat la d d g z va uw b z t z j . () Dat z j d g z v a uw la d.+/- Egypt sch p ov c Ka a , 1400-1200 v Ch ; T a sjo da t, Dama scus + v uchtba Basa w l. [12-stamm Kl Omva g jk Jozua Klav . A o H mo D ut K p, N bo. M staat Omsch jft Impl c t B loofd Ab aham. Klav K k Sch dt N f Lot, P z sch Jud a.Post-Ex l sch Pat a ch g af JEA S mult aa h l gdom.] 2.3 H t twaalf-stamm -Is al: kl st omva g; Joz 13-19: ov d v st g g vd st; ov jo daa s ts v A o & H mo . D ut 34, 1-4 D dood va Moz s[1] To g g Moz s va u t d vlakt va Moab d b g N bo op, aa d top va d P sga, cht t g ov J cho. E d HEER l t h m h t h l la d z : G l ad tot aa Da , [2] h l Naftal , h t g b d va Ef am Ma ass , h t g b d va Juda tot a a d z h t w st , [3] d N g b, d Jo daa st k, d vlakt va J cho, d palm stad, tot Soa to . [4] To z d HEER t g h m: Dat s u h t la d d at Ik aa Ab aham, Isaak Jakob o d d b loofd h b waa va Ik h b g z gd : aa uw akom l g zal Ik h t g v . Ik h b h t u m t g og lat z , ofschoo u d ov tocht daa h t zult m mak . 2.4 Is al als m staat: mpl c t ompsch jv g vh la d dat JHWH aa Ab aham b loofd . G 13,14: Sch d g ts Ab aham & f Lot; 3] Va d N g b t ok h j v d aa B t l, aa d pl k tuss B t l A , waa z j t t ook h t b g g staa had, [14] Nadat Lot was w gg gaa z d HEER t g Ab am: Laat uw bl k o dgaa k jk va af d plaats waa u staat aa h t oo d h t zu d , h t oost h t w st . [15] Al h t la d dat u z t, sch k Ik aa u aa uw ag slach t, voo alt jd. hoogt 913; +/- P z sch p ov c J hud/Jud a; G 25,9-10 [9] Z j zo Isaak [stamvad Is al] Ismal [Ismal t ] b g o v h m d g ot va Makp la, op d akk va Ef o , (). [10] H t was d akk d Ab aham va d H th t g kocht had; daa z j Ab aham z j v ouw Sa a b g a v . G 35,29 [27] Jakob g g aa z j vad Isaak, Mam b j K jat-A ba,

u H b o [bu t J hud] g h t , d woo plaats va Ab aham va Isaak. [28] To Isaak ho d dtacht g jaa was [29] gaf h j d g st st f; oud v za d gd va ja w d h j m t z j voo vad v gd; z j zo Esau [stamvad vd Edom t ] Jakob [vad vd 12 stamm ] b g o v h m. Post- x l sch aut u G s s g p obl m Pat a ch g af g m schapp l jk Jud s-Edom t sch-A ab sch S multaa h l gdom * 3 E v k g vh h l g la d OT v bo d m t d g o waa h t tot sta d kwam, oodzak l jk voo b g p; Ka m lg b gt Basa : v uchtbaa 3.1 D kustvlakt ; O o t s El uthos v T ap v Ty us, b gpas, b uk d kustvlakt ; 1Makkab 11,59[59] S mo , d b o va Jo ata , b o md h j tot v ldh ov h t g b d tuss d T ap* va Ty us d Egypt sch g s.: H t c t al b gla d ;D sl k ts d b g ;H t oost l jk b gla dDa b g Ik Is al t ug aa z j w d ; h t zal w g az op d K a m l* Basa *, z ch t go d do h t b gla d va Ef am G l ad. 19 K a m l Basa : D v uchtbaa st w d g o d Is al. Hos a 1,5Op d dag zal h t g b u dat Ik d vlakt va J z l d boog va Is al b k. D vlakt va J z l, ook w l d J z lvall (H b uws: Emek J zrel; Isr l v k H emek (=d md) s ee vruchtb re vl kte het Noordd str ct Isr l. V k wordt h j ook h Emek ("Het d l") ge oemd. De vl kte l gt het zu de v L g-G l le . De groo tste st d de v lle s Aful , d e ook beke d st t ls de "Hoofdst d v de v lle ". De vl kte w s het to eel v Sl g b j G lbo . J zrelvl kte de e ge u tges trekte vl kte doorkru st door str teg sche verb d gswege , sl gveld, zoutform t es Dode Zee, vrouw v Lot, 4 Dekustvl kte Tr p v Tyrus 1.4 Het ce tr le bergl d 1.5 De sle k ts de berge 1.6 Het oostel jk bergl d 2 Beslu t Hst 2 Prolegome b j de gesch vh oude Isr l OT = d e v 1 f m l e, fst mme d Abr m u t Ur, t jde s hu verbl jf Egypte u tgegroe d tot e volk [Prolegome Re co struere Rel t eve Chro olog e Astro om sch, SAK-Me chem. RIG Zo d gt Afv ll g D k. Vl gge de I co s ste t es Ooggetu ge Lott ge Mo b Et olog sch. M x m l sme Pr m rt Bu te b jbels L ter r-Archeolog sch.]1 Reco struct e v Isr ls chro olog e G doorlope de k le der OT geleerde zelf s me stelle : rel t eve chro olog e, - gebeurte sse rel t ef tov elk r d tere Egypt sche bsolute d t : stro om e, tot 1ste m lle um v Chr vr j ccur t, dy st e , sy chro sme Assyr , Bv 2 Ko ge 15, 19[19] Toe Pul*, de ko g v Assur, het l d b e dro g, scho k Me chem hem du ze d t le te z lver de hoop d t Pul hem zou helpe om de ko kl jke m cht h de te houde . 19 Pul: Beter beke d o der de m T gl tp leser III. Cf bu te b jbelse tr buutl jst.

2 Isr ls gesch ede s volge s de B jbelse chro olog e F m l ekro ek 2100vChr, Ab r m, st mv der Isr l, trekt v UR r K . Door ho gers ood komt J kob ro d 1870 Egypte tercht. Z j komel ge (Isr l ge oemd) bl jve c 400 j r Egypt e. 400 j r Egypte, f m l e volk. 1450 v Egypte r het l d vhu rtsv ders, verl t , 1400 gre s v K , het volk kr jgt met z j rechters greep o/h l d, r o d vest g g mo rch e S lom 931 v Chr , oordr jk 722, Jud 587, telke s b ll gsch p, 538 e de b ll gsch p 3 B jbelse chro olog e e h stor sche werkel jkhe d de rel t e ts Isr l & z God , J HWeH, d e Isr l ls z j volk heeft u tverkore , verh l over zo de tege e over fv ll ghe d vd god w e het lles te d ke heeft. Tot 17de eeuw g r gw tov h stor c te t, cf uteursch p B jbelboeke : Mozes: Pe t teuch, Jozu , S mul + Rechters, Jerem Ko ge 4 ts m x m l sme ( lles h stor sch gebeurd tot bew js vh tege deel) e m m l s me ( lles o h stor sch te z j bu te b jbelse co tempor re l ter re/ rcheolog s che bro e )

4.1 ts pr m re (geschreve d per ode vd gebeurte sse ) e secu d re bro e kop e of (verv lse de) herschr jv g e /of terpret t e ve pr m re bro . Bv OT : secu d re bro , g e kele tekst s ee ooggetu ge versl g. Pr m re bro : vd per ode w r het 4.2 Bu te b jbelse l ter re bro e : zeer zeldz m voor gesch ede s Isr l 3 s chr fte 4.2.1 Dr e bu te b jbelse scr pt es met expl c et m Isr l 1 Isr l-stle: overw g v f r o Mere p th (1210 v Chr) op bevolk gsgroep /terr tor um Isr l 2 Mo b t sche Mesh - scr pt e, 9de E Isr l sche Ko g Omr + zoo ; 40 j r o der drukk g v Mo b, ko g Mesh bevr jdt, (lege d r sche trekke ) 3 Beth-D v d: (e de 9de E); terpret t e? 4.2.2 tekste met fo pol e rel g euze leve Isr l & Jud , v 10de E tot o derg g S m r -ostr k : ko kl jke dm str t e S lo m- scr pt e: G ho bro 2 Ko 20,20: [20] Verdere b jzo derhede over H zk , over z j kr jgsverr cht ge e hoe h j de v jver e de w terle d g* l et legge e zo de st d v w ter voorz g, st opgeteke d de le v de k o ge v Jud . Assyr sche & B bylo sche tekste : Zw rte obel sk: ko g S lm sser III N euw-B bylo sche tekste : Egypte: we g refere t es Istr l/Jud : scr pt e f r o S s k: veldtocht K Argume tum e s le z o 4.3 et-l ter re rcheolog sche bro e : Vroeger: B jbelse rcheolog e; bevest g g OT

Hst 3 E gesch vh oude Isr l 1 De rtsv ders e moeders [Wekke Verh le de Abr h m. Beloofd N gesl cht Offert Huwel jk V Is k e Rebekk . J kobs 1stgeboorterecht L ze soept Kudde 1.1 OT sche l ter tuur: l g o tst sproces; rel g euze l ter tuur: getu ge v I sr ls geloof J hweh e w rtoe d t geloof llem l k le de .- Ge es s 12,1-2 5,18 verh le ro d Abr h m; G 12, 1-20, belofte v l d & gesl cht; G 22, 1-2 4 offer v Is k; G 24,1-67 het huwel jk v Is k e Rebekk H r ; Ge es s 1-11 : voort jd, oudoosterse gebru ke : Mesopot m sche Z ggur t, lgemee me sel jke them t ek: schuld, l jde , leve e dood Ge 25,19-36, 43 verh le ro d Is k e J kob; G 25, 19-34: de komel ge v I s k: Es u & J kob, J kob verkr jgt het eerstgeboorterecht, (ee u tgeputte Es u verkoopt het voor ee bord l ze soep, G 30, 25-43 de kudde v J kob e L b ; G 32,1-33, J kob vecht met de e gel; h j heet voort Isr l, h j heeft met God gestrede Als teke v verbo d moete Abr m e l z j m el jke komel ge bes ede . [H stor c te t P tr rcht L te L ter re Cre t es. Mo del ge Overlever g Avo ture verh lt Doortrekke de Hebree . 1.2 De h stor c te t vd p tr rche verh le : l ter re cre t es v eeuwe l t er. met chro sme e l ter re mech sme ,De oudtest me t sche e bu te b j belse bro e : g zekerhe d over de h stor c te t, h stor sche fo t hoofddoel . mo del ge overlever g overleeft m r e kele ge er t es.Avo ture verh l over de oorspro g ve volk hv l ter r ge re de Hebree z j d e doortrekke : het l d (b j komst K ), de zee, woest rd A chro sme : p sse t d per ode 3de-2de m lle um) Abr h m h l d vd F l st j e , M chtsce tr t vermeld: Ebl , M r , oud-Assyr K mele om bru d te zoeke voor Is k Ar mese f m l e v Abr h m; Ar m-N h r m (= Ar mts be de r v ere = Mesopot m , wo ers: Amor ete e Hurr ete , oudste bro e Ar meer: 12de eeuw V Chr) 4 Ru me te de s d oudhe d om de oorspro g ve volk terug te voere tot 1 voorv der met bloedverw tsch p cf Abr h m < v der ve me gte/volk(e ), cf Romulus

[AIJ-]Isr l Egypte [Jozef ovellet S oepgoed-F ets. Verkochte Jud -Broer Schoo dochtert T m r. Te Hu ze Pot f r Sl ft Jozef Gev ge Drome . D e st ge O tmoe t g J kobt Egypt sch L dbouwbele d. Beloofde Zege Efr mt M sse. St mv ders B egr ve Hebro Verzoe e d Verdrukke d.] 2.1 Oudtest me t sche l ter tuur- G 3750 de Jozef ovelle (J kobs l evel g,eerstgebore zoo b j R chel, J kob zoo v Is k, zoo v Abr h m e S r ; AIJ-Jozef) - G 37, 1-36 Jozef door j loerse broers verkocht e r Egypte gevoerd; - G 38, 1-30 Jud (broer v Jozef) e schoo dochter T m r, 3 zo e (O , Sel ), Jud zoekt z j herders op te T m e T m r ver eemt d t. P d: zegel, s oer e st f, - GN 39, 1-23 Jozef te hu ze v Pot f r Hoofdstuk 39Jozef sl f Egypte [1] Jozef werd r Egypte gebr cht e de Egypte r Pot f r, ee hovel g v de f r o, de overste v de l jfw cht, kocht hem v de Ism l ete , d e hem d r ge br cht h dde - GN 40, 1-23 Jozef /d gev ge s Hdst 40 Jozef legt drome u t [1] E ge t jd d r beg ge zowel de sche ker v de ko g v Egypte ls de b kker ee m s st p tege hu heer, de ko g v Egypte - GN 41, 1-57 Jozef komt d e st vd f r o; - G 42, 1-38 Jozef 1ste o tmoet g met de broers. - G , 43, 1-45,28, 2de o tmoet g met de broers; Jozef m kt z ch beke d - G 46, 1-47, 12 J kob g t r Egypte; - G 47, 13-26 Jozefs l dbouwbele d Egypte - G 47, 27-48, 22 Jozefs belofte z j v der J kob, J kob zege t Jozefs zo e Efr m e M sse - G 49, 1-28 J kob zege t z j zo e Rube , S meo , Lev , Jud , Zebulo , Iss k r, D , G d, Aser, N ft l , Jozef e Be j m : st mv ders; - G 49,29-50, 14 J k obs dood e begr fe s Hebro ; - G 50, 15-26 verzoe g ts Jozef e z j bro ers; dood e b lsem g v Jozef - Ex 1, 1- 22 verdrukk g vd Isr l ete Egypte 2.2 De h stor c te t v Isr ls verbl jf Egypte [H stor c te t Novellet Versch lle de Mot eve , Hoge D l. Nebuk d ess r Estert I d recte A w jz ge . Hyksos M ethot Av r s. De Am r br eve H b rue Hoge Ambtel jke Toevluchtsoorde Gebr u ke d O derdrukke d.Prov dstedel jke Bew jsloze Wez ghe d Eve tueelt H stor s che ker , O rel teerb r Prec es. ] ovelle, mot eve , cf e hoge pos t e /h bu te l d, cf D l 7b j Nebuk d ess r, e Ester Perz , - 6 d recte w jz g e vd h stor c te t v Isr ls verbl jf e u ttocht 1. Hyksosbeweg g 17de E v Chr; gesch ede s v Egypt sche pr ester M etho. G eweldd d ge herders e om de , heersers over vreemde l de . u t het ooste , vers loege het leger e st chtte grootr jk m Av r s d N jldelt ls hoofdst d, gel e del jke s jpel g, sy cret sme Rel t e Hyksos > voorv ders Isr l ete 2. De Am r -br eve : 14de eeuw v Chr., sp jkerschr ftt blette , h b ru, s oc le c tegor e: vluchtel ge /outl ws d e wege s schulde /oorloge hu v derl d verl ete . 3. Hogere mbte /h Egypt sche hof, Egypt sche tekste over Az te met ho ge mbte , gr fsch lder g Be H s , veelkleur ge gew de , cf Ge 37, 3: [3] I sr l h eld meer v Jozef d v l z j dere zo e , omd t h j hem og op z j

Pl us b l te t h stor sche ker : gegeve s p tr rche verh le ( e de 2 beg 1s te m lle um v Chr, u t : fe omee u t 1 per ode + g oudoosters gebru k: E ge me rtsv ders: voorvoegsel / ,j/ +/- 2000; Is k, J kob, Jozef e Ism l, Amor ete hypothese: grote volksverhu z g droogte, v u t Ar b sche woest j r Sy r , P lest e Mesopot m ; st dsst te K gestort, Nom d sch terlud um: sett g lotgev lle h stor sche Abr h m. Allbr ght. mot ef vd volksverhu z g, gee spore , co t ute t rdewerk, bel gr jkste stede t bewoo d, M dde 2de m lle um: goed d teerb re gebru ke : sl v pv o vruchtb re echtge otr, cg H g r , Ge 16; k derloze koppels doptere sl ve , cf [Pl us bele H stor sche Ker Geeft P tr rche verh le Tweede M lle um. 1per od g Fe omee Gebru kt Oudoosterse E ge me . Amor ete hypothese Nom d scht I ter lud um Sette d. Bezw re d L ter r Mot ef Volksverhu st Spoorloos, Co t u A rde werk. O bewoo de Stede D tere Gebru kte O vruchtb re Sl v e , Adoptere d K derloos. ]

oude d g h d gekrege . H j h d voor hem ee pr cht g kleed l te m ke . 4. Egypt sche ls toevluchtsoord b j ho gers ood, cf gr fsch lder g: ko mst Az te , veelkleur ge gew de , cf Jozef, Ge 37,3: [3] Isr l h eld meer v J ozef d v l z j dere zo e , omd t h j hem og op z j oude d g h d gekreg e . H j h d voor hem ee pr cht g kleed l te m ke . 5. Egypt sche gebru ke h Jozefverh l: Egypt sche m,110 j r: de l, b lsem g, 6. De o derdrukk g Egypte: Ex 1, 11: [11] Toe stelde ze werkb ze ove r het volk , om he door dw g rbe d* te o derdrukke . De Isr l ete moeste v oor de f r o de prov dstede P tom* e R mses* bouwe . H stor sch: Beslu t: g bew js / fwez ghe d, eve tuele h stor sche ker t rel teerb r prec eze h stor sche gebeurte sse , pl tse , perso e , v ouds toevluchtsoord, pl us be l sl ve 3 Exodus, S , Mozes [Exodus S t Mozes. Bevr jde d Egypte Opwegt Verbl jve d b j de S . Numer N rt Vl kke Mo b, A lope d Rompe d Boek. Deutero om um Zege t Vloeke de Ver euw g, Opvolge de Jozu . Spreuke de St mme Dode Begr fe s.] 3.1 Oudtest me t sche l ter tuur [Exodus-Ee d Bevr jdt Geboorte-Vlucht N r M dj . Roep g Retourt O derh dele d, Pl ge de Pes ch. U ttocht Doortocht Zee d-Ove rw gsl ed.] - Ex 2,1-15, 21 bevr jd g u t Egypte - Ex 2, 1-22 geboorte v Mozes; Mozes vlucht r M dj [trouw met S ppor , zoo G ersom] - Ex 3,23-4,19 roep g v Mozes - Ex 4,20-31 Mozes terugkeer r Egypte - Ex 5,1-6,1 o derh del ge met de f r o - Ex 6,2-7,13 ze d g v Mozes e euwe o derh del ge met de f r o - Ex7,14-13,16 de pl ge v Egypte; Pes ch; u ttocht u t Egypte - Ex 13,17-14,31 doortocht door de zee - Ex 15,1-21 overw gsl ed v Mozes [lofl ed op JHWH] - Ex 15, 22-18,27 Op weg r de S [Exodust H dschoe -Bloeme . Beg e de Woe st j tocht M t W ter, Overw e de Am lek. Mozes Schoo v dert Jetro.] Ex 15,22-18,27: beg vd woest j tocht; Ex 16,1-36: het m de woest j ; Ex 17,1-14 w ter u t de rots; overw g op Am lek; Ex 18,1-27 Mozes o tmoet z j schoo v der Jetro - Ex 19,1-Nu 1, 1-54 verbl jf b j de S [Ex-Lev t cus Verbl jft B j de S . Th eof e-Gebode Voorschr fte Verbo dsboek Slu te d. Co struct e-Voorschr fte H e l gdomme Goude St er LOP. Lev t cus Offervoorschr ft Pr estersch p. Re he d swette D ge Verzoe g. De He l ghe dswet Regelt Gelofte . Numer Telt Isr l et e , Voorschr fte de K mpeme te .] Ex 19,1-25 theof e op de S ; Ex 20,1-21 de 10 gebode ; Ex 20,22-23,33 de voor schr fte vh Verbo dsboek Ex 24,1-18 slu t g vh verbo d; Ex 25,1-31,18 voorschr fte voor de co struct e vh he l gdom Ex 32,1-34,35 het goude st ere beeld e her euw g vh verbo d Ex 35,1-40,38 verv rd g g vh he l gdom Lv 1,1-7,38 offervoorschr fte ; Lv 8,1-10,20 pr estersch p e offers; Lv 11,1-15 ,33 re he dswette : de fw jz g v d ersoorte d e ee rol speelde de ered e st v dere volke ; + z j rel g euze hu ver v de pr m t eve me s voor my ster euze kr chte d e hem te bove g (geboorte, seksu l te t, z ekte e dood ). Lv 16,1-34 de d g vd verzoe g Lv 17,1-26 de he lghe dswet; Lv 27,1-34 regels voor gelofte Het oudste geschreve gedeelte sch j t de zoge mde he l ghe dswet (17-26) te z j , w rv ee v d e bel gr jkste sleutelz e s: Wees he l g, w t Ik, de HEER, be he l g. Isr l kr jgt de opdr cht lle opz chte ee he l g volk te z j , zod t de he l ge G od hu m dde k wo e e hu leve e voorspoed z l sche ke . Nu 1,1-54 tell g vd Isr l ete ; Nu 2,1-34 voorschr fte voor de k mpeme te ; Nu 4;1-10,10 b jkome de wette - Nu 10,11-22,1 vd S r de vl kte v Mo b [Numer Trompet Vd S N r Opst d

ge M slukte Verke g. Wettel jke Voorschr fte Opst de Kor ch. D t Ab r m t Bloe e de Aro -St f. Lev ete Re he dsvoorschr fte Dode M rj m Opst d g. A stelle de Ele z r Tocht Bro ze Overw g S cho Og.] Numbers 16:1-40 d c t es th t Kor h rebelled g st Moses, d w s pu shed for h s rebell o whe Go d se t f re from he ve th t co sumed h m d 249 of h s fellow coco sp r tors. H s two Reube te ccompl ces, D th d Ab r m, lso per shed whe God c used the grou d to spl t ope be e th the r feet d sw llow them up w th the r f m l es d everyth g they ow ed. Numbers 16:41 Furthermore, the Isr el tes who d d ot l ke wh t h d h ppe ed to Kor h, D th , d Ab r m ( d the r f m l es) ob jected to Moses, d God the comm ded Moses to dep rt from the mult tude. God the smote 14,700 me w th pl gue, s pu shme t for object g to Kor h s destru ct o . Nu 10,11-12,16 opst d ghe d vd Isr l ete ; Nu 13,1-14,45 m slukte verke g v K ; Nu 15,1-41 wette & voorschr fte ; Nu 16,1-17,28 opst d v Kor ch, D t & Ab r m, bloe e de st f v Aro [Mozes broer, woordvoerder, p 161]; Nu 18,1-19,22 v oorschr fte vr pr esters & Lev ete ; re he dsvoorschr fte Nu 20,1-29 Dood v M rj m; opst d vh volk; stell g v Ele z r ls Aro s opvolg er & dood v Aro Nu 21,1-22,1 tocht Tr sjord ; de bro ze sl g; overw g op S cho & O g - Nu 22,2-Dt 34,12 I de vl kte v Mo b [Z et B le m B l-Peor Verzoe e d. Tweede Volkstell g Erfrecht A stelle de Jozu . Offere de Gelofte Exped t o ere M d j , Verdele d Westjord l d. A w jze de I bez t em g As elrecht Eerste Moze stoespr k. ]Nu 22,2-24,25 de z e er B le m [met spreke de ezel ]; Nu 25,1-18 fgode d e st met B l-Peor e verzoe g; Nu 26,1-65 tweede volkstell g;Nu 27,1-2 3 voorschr fte erfrechte ; stell g Jozu Nu 28,1-30,17 voorschr fte offers e gelofte ; Nu 31,1-54 exped t e tege M dj Nu 32,1-42 verdel g vh Westjord l d; Nu 33, 1-49 l jst vd k mpeme te ; Nu 33 ,50-34,29 w jz ge vr de bez t em g v K ; Nu 35,1-34 bep l ge Lev ete stede & s elrecht; Nu 36,1-13 erfe srecht Dt 1,1-4,43 Mozes 1ste toespr k - Dt 4, 44 -27,26: A loop e romp vh boek [Deutero om um A lope d Rompe d DORBoek P re eset Protocolle d Verbo d Opdr chte d.] Dt 4,44-11,31 deutero om sche p re ese Dt 12,1-26,19 deutero om sche wet e protocol vh verbo d Dt 27,1-26 opdr chte voor de overtocht vd Jord - Dt 28, 1-68: zege e vloek - Dt 28,69-32,52: de ver euw g vh verbo d; Mozes door Jozu opgevolgd; opdr cht tot 7j rl jkse voorlez g vd wet e depo er g vd verdr gstekst b j de rk; God voorz et fv ll ghe d e d cteert Mozes e l ed v verm g; het l ed v Mozes, ko d g g v Mozes dood. - Dt 33, 1-29 de zege v Mozes: spreuke voor de st mme3 - Dt 34, 1-12: dood e begr fe s v Mozes

3.2 H stor c te t vh u ttochtverh l: tw jfel treft ker joodse tr d t e [H stor sch U ttochtverh l Ker t Volk ge F m l ekro ek, Weze l jke Bevr jd g. Godsop e b r g S t A re ke de Voorschr fte . J HWeH Verbo d Isr l, I bez t eme d. E ge Bro Verwoordt Godsgelov ge Herkomst. H stor sche Mozes-E he d B ogr f scht Wo derb rl jke Redd g. Ko g S rgo St cht B bylo sche He l ge gele des. Woest j tocht O w rsch j l jkt Vo dste . O beke de Pl ts me R etzee Berge , ANV A emel jke N tur l st sche Verkl r ge . Spl jte de Theof e-Komeet Pl gt S tor -Stortrege s. Specul t eve I te t o ele J HWeH-M cht Overtreft Egypt sche Gode . Bew jze de U ttocht Hyksost D tere de L te Prov dst d. Isr l-Stle Archeol og et Verv lle de K t sche Stede . Vroege B jbelse Chro olog e Kerktt F etse de Ko ge W j gl s. Tempelbouw R mses D k-L ddert Jozef- Stle. ] Isr l ls volk >< f m l ekro ek; Isr l door God u t Egypt sche sl ver j bevr jd: weze l jk; Godsope b r g od S : re k g voorschr fte ; J hWeh slu t verbo d met g s Isr l: J HWeH z l Isr ls god z j e Isr l J volk; Vooru tz cht vd bez

t em g ve e e ge l d; Ot e ge bro Isr ls sl ver j, u ttocht e doortocht; Geschreve ls verwoord g vh godsgeloof + twoord herkomst v Isr l 58 ls volk. H stor c te t Mozes: ELND: ee he d, b ogr f e v Mozes; Wo derb rl jke redd g M Ex 2, cf ko g S rgo st chter B bylo sch wereldr jk, cf he l ge lege des. H stor c te t woest j tocht: o w rsch j l jk, g vo dste , o beke de pl ts me , loc t es: R etzee, berg S : Jebel Mus C th r klooster Pog g emelkhd: N tur l st sche verkl r ge : Spl jt g + theof e od S :* **/ bove tuurl jke hemelse versch j ge (2 M kk), ru mer: Gods wo derb re ts komst tgv z volk; komeet; Pl ge (Ex 7-11): vulk S tor ; Ecosysteem: stort rege s specul t ef, >< te t e: m cht v J wHweh d e de Egypt sche gode overtref t. Bew jze u ttocht: Hyksos (Az te ) veroverde Egypte e werde verdreve , t teg e gehoude ; Egypt sche exp s e, pv Isr l K , t OT, D ter g u ttocht: ls me de h stor c te t v rdt: 2 d ter ge L te d ter g: c rc 1250 v Chr: bouw prov dst d R mses, de Isr l-stle: oudst g ke de bu te b jbelse tekst d e Isr l bewo er v K oemt; (e de 13de eeuw); Arche olog e: vele K t sche stede r kte verv l, o v Isr l sche v s e? Vroege d ter g:c 1450 v Chr: B jbelse chro olog e: 1 Ko ge 6, 1: De tempel bouw[1] I h 480ste j r de u ttocht v de Isr l ete u t Egypte, het v er de j r v z j reger g over Isr l, de m d z w d t s de tweede m d bego S lomo met de bouw v het hu s v de HEER. Bouw tempel= c 970 v Chr: Term R mses gebru kt voor 13de E, te t jde v Jozef geke d, cf Ge 47,11: [11] Jozef wee s z v der + z j broers ee e volge s d we s vd f r o scho k h j hu e stu k gro d h beste deel v Egypte, h geb ed v R mses. Isr l-stle: het volk woo pl ts k voor 13de E gekome z j , verv l t door v s e. ** 4 De bez t em g vh beloofde l d e de per ode vd rechters [I bez t eme de Be loofde Per od eke Rechter Jozu Verovert K . Verdele d L d Ep Proloogt De Rec hters I Isr l. Vl gge de Appe d x S muelt El .] 4.1 Oudtest me t sche l ter tuur - Joz 1,1-12, 24: De verover g v K - Joz 1, 1-18 Jozu kr jgt de opdr cht het l d bez t te eme - Joz 2, 1-24 De verke g v Jer cho - Joz 3, 1-4, 24 Isr l trekt de Jord over - Joz 5, 1-12 Bes jde s e v er g vh Pes chfeest G lj l - Joz 5, 13-15 de voerder v J hWeHs leger versch j t Jozu -Joz6, 1-27 de v l v Jer cho - Joz 7, 1-26 m slukk g vd v l op A wege s Ach s m sd d - Joz 8, 1-29 verover g v A - Joz 8, 30-35 Jozu bouwt od berg Eb l lt t v JhwH e leest Mozes wet voor. - Joz 9, 1-27 door ee l st bl jve de G beo ete vd u troe g gesp rd:; - Joz 10, 1-43 Jozu komt G lbeo v u t G lg l ter hulp tege ee v l vd ko ge v Jeruz lem, Hebro , J rmut, L k s e Eglo (sl g b j G lbeo ); verover g vh zu de - Joz 13,1-21,43 de verdel g vh l d Joz 13, 1-7 vermeld g v og et veroverde geb ede Joz 13,8-33 verdel g vh oostjord l d (Rube , G de d h lve st m M sse) Joz 14,1-19,51 verdel g vh Westjord l d: K leb, Jud , Efr m, M sse, Joz 20,1-9 de s elstede Joz de lev ete stede - Joz 22, 1-24, 33 Ep loog Joz 22,1-34 terugkeer vd Oostjord se st mme ; co fl ct over het lt r Joz 23,1-16 fsche dsrede v Jozu Joz 24,1-28 l dd g v Jozu Joz 24,29-33 dood v Jozu e Ele z r; begr fe s v Jozefs gebee te S chem - Re 1,1-2,5 proloog Re 1,1-26 overz cht exped t es st mme ; Re 1,27-36 l jst v t-veroverde stede ; Re 2,1-5 de bode v J HWeH te Bokum Re 2,6 -16,31: de rechters Isr l Re 2,6-3,6 le d g: Isr l bezo d gt e Jozu s dood fgode d e st e gehoor z mt de rechters t d e J HWeh stuurt; de t-verdreve K ete ls proef voo

r Isr l Re 3,7-31 Ot l; Ehud; S mg r; Re 4,1-5,31,Debor e B r k; Re 6,1-8,35 G deo (J errubb l); Re 9,1-57 Ab melek ls ko g v S chem; de f bel v Jot m; geweldd d ge d ood v Ab melek; Re 10,1-16 Tol , J r; l over ge rechterverh le ; Re 10,17-12,7 Jeft Re 12,8-15 Ibs ; Elo ; Abdo ; Re 13,1-18,31 S mso Re 17,1 21, 35 ppe d x Re 17,1-18,31 M ch e de Lev et u t Betlehem; D verhu st r het oorde Re 19,1-21,25 sch dd d G be ; str jd tege de Be j m ete S 1,1 -7, 17: de rechters El e S mul 1S1,1-28 de geboorte v S mul 6- 1S2,2-10 d kl ed v H - 1 S 2,11-36 de zo e v El - 1 S 3, 1-21 de roep g v S mul - 1 S 4, 1-7,1 de rk v J hWeH b j de F l st j e ; dood v El e z j zo e ; t erugkeer vd rk - 1 S 7,2-17 S muls optrede ls rechter 4.2 H stor sche schets [H stor sche I bez t eme d L d Gee t D recte Chro olog e , Jozu -Kerk. Optrede de Rechters Bedoele He lsgesch ede s. Jozu -St mme Ver dreve K ete . Deutero om um Theolog et U troe e de Verme gde Godsd e ste . Ver et gde Jer cho-A -Ru e I comp t belt Neerg ge de St dsst te . Nederzette d Geb ergte IJzert jdperkt Arch tectur le Woo hu ze , Ker m ek ge P thos. Suggerere de Vreemde Ijzert jde Bez tter g K . Omv gr jke Oorspro g Nederzet Verover g smodelle d I fr ltrere de Revolte.] - I bez t em g: g d recte chro olog sche fo OT. Jozu 14, 7-10: d c t e s duur vd verover g;K leb kr jgt Hebro [6] Toe kw me de zo e v Jud b j J ozu G lg l. E K leb*, de zoo v Jefu e, de Ke zz et, ze tege hem: U we et og wel w t de HEER K des-B r e tege Mozes, de m v God, over m j e u gezegd heeft. [7] Toe k veert g j r w s, heeft Mozes, de d e r v de HEE R, m j v u t K des-B r e u tgezo de om d t l d te verke e e k heb hem uwkeur g versl g u tgebr cht. [8] M j broeders d e m j op d e tocht vergezelde , hebbe toe het volk de moed o t ome , m r k be trouw gebleve de HEER m j God. [9] Op d e d g heeft Mozes gezwore : Het l d d t uw voet heeft betrede z l voor lt jd het bez t z j v u e uw zo e , w t u be t trouw gebleve de HEER m j God. [10] Wel u, de HEER heeft m j leve gel te , zo ls H j be loofd heeft. Het s u v jfe veert g j r gelede d t de HEER deze belofte M ozes heeft ged , toe Isr l og ro dtrok de woest j . V d g be k v jfe t cht g j r, [11] e og lt jd eve sterk ls - Optrede rechters: Veel chro olog sche f: t te ver f re - Hoofdbedoel g: de bez t em g vh beloofde l d k dere d he lsgesch ede s : h g se l d te weste vd Jord werd dr e gez me l jk t t ef v lle Isr l t sche st mme olv Jozu , veroverd: het behoort he toe e de K ete moeste worde verdreve . - Theolog e Deutero om um: tot le u troe g om verme g g ts godsd e ste te ve rm jde - Vers e Jozu over ver et g g v Jer cho e A : comp t bel met rcheolog sch o derzoek, Jer cho w s t ommuurd, ro d 1550 v Chr verwoest door rdbev g, ver l te , A ru e - g h stor sche zekerhe d over de rechter - H stor sch P lest h 2de m lle um: 14-13de eeuw v Chr: lgeme e eerg g v d st dst te : oorloge , ep dem es, ho gers ood, tr buut Egypte 1200-1000 v Chr: euwe ederzett ge , gebergtes, jzert jdperk, rch tectuu r vd woo hu ze , ker m ek, p thos, l gwerp ge voorr dkru ke , Suggest e OT: e vreemde bevolk g eemt h beg vd vroege jzert jd K bez t me ge over omv g & oorspro g vd bewo ers vd euwe ederzett ge Verover gsmodel: de euwe bewo ers: de Isr l ete d e z ch hu omzwerv ge door de woest j met geweld hebbe gevest gd. Nt emel jk cf te t e Josu b oek rche I f ltr t emodel: om de , herders v kle vee, sch kelde vreedz m over r sede

t re kkerbouw. D r ederzett ge geweldd d ge u tgebre d te koste vd ste de Revoltemodel: p r m d le del g vd 13de eeuwse K ete : st dsvorst boere . De ver rmde pl ttel dsbevolk g kw me opst d tege de stedel ge , op sto ke v h b ru, outc sts. Rol rel g e! Door het geloof de e e tr sce de te God w s me t meer fh kel jk vd vorst e de pr ester. Correl t e ts de gebru ke vd K t sche cultuur u t de l te bro st jd vs euw e ederzett ge b j het beg vd jzert jd. De bewo ers v deze euwe ederzett ge Isr l t sche st mme . 5 De mo rch e o der de ko ge S ul, D v d e S lomo [S mult U tbouwe d R jke roo opvolge de S lomos Regere de Kro eke .] 5.1 Oudtest me t sche l ter tuur - 1 S 8,1-15, 35 S mul e S ul Isr l w l ee ko g S mul z lft S ul tot ko g, het volk erke t te M sp S ul ls ko g. S ul versl t de Ammo ete ; te G lg l tot ko g u tgeroepe Afsche dsrede S ul & Jo th tege de F l st j e , s me v tt g v S uls reger g S versl t Am lek; esc l t e ts S ul & S mul - 1 S 16,1-31,13 S ul e D v d S m z lft D v d tot ko g D h hof v S ul D versl t F l st j Gol t Groe e d co fl ct ts D & S ul; vr e dsch p ts D e Jo th Omzwerv ge v D v d: b j Ach melek, pr ester te Nob; b j Ak s, ko g v j de Mo b ete ; S ul l t de pr esters v Nob u tmoorde ; D bevr jdt Kel vd F l t j e ; D v d d woest j v Z f. D sp rt S d woest j v E -Ged D & Ab g l D sp rt s ul op de Ch k l -heuvel D d e st v Ak s, de ko g v G t Oorlog met de F l st j e ; s & de w rzegster v E dor F l st j e we gere D hulp; D wreekt S kl g od Am lek ete & m kt vr e Jud . S ul e zo e s euvele h gebergte v G lbo . - 2 S 1,1-8,18 De u tbouw v D v ds r jk D v ds re ct e od dood v S ul e Jo t D wordt ko g v Jud D e Jo b vs Isboset e Ab er D wordt ko g over heel Isr l D verovert Jeruz lem od Jebus ete e versl t de F l st j e D bre gt de rk v K rj t-Je r m r Jeruz lem Belofte vd profeet N t , d kwoord v D D v ds overw ge ; ds fu ct o r sse - 2 S 9,1-20,26 de troo opvolg g v D v d D v d e mef boset, zoo v Jo th Ds str jd tege Ammo ete e Ar meers D & B tseb Am o verkr cht z j zus T m r; Absolom doodt Am o e vlucht. Terugkeer v Abs lom Abs lom roept zz u t tot ko g; vl cht v D Ds str jd tege Abs lom; dood v Abs lom; dD rouwt om Abs; D keert terug - 2 S 21,1-24,25 ppe d x - 1 K 1,1 2,46 verdere verloop vd troo sopvolg gsgesch ede s - 1 K3,1-11,43 S lomos reger g - 1 Kro eke 10, 1-2 cv T

5.2 H stor sche schets De mo rch e o der d ko ge S ul, D v d e S lomo [H stor sche Mo rch e Gee t Gods Rol, Opkome de Mo rch e. Profet sche Z eke

de

r J.

G t; b s

che ke W jshe d, Moed ge Depress e. Bove me sel jke kw l te t K jkt Vooru t W rzegge de E dor. O tst sproces Doodt Elch , dr e z lv ge Pl us bele W ssel werk g Bestuurt St mme , Gece tr l seerd M chts pp r t. Bu te b jbels Noordr j k Rest t N et, Dre ge de Eco om e.] G object eve vers e: o Gods rol d opkomst vd mo rch e: ze dt profete , m kt me se z ek, sch e kt w jshe d, moed, depress ef o Bove me sel jke kw l te te : S lomo k jkt 500 j r vooru t 1 Ko ge 8,46-50: b ll gsch p [46] Als ze tege U zo d ge er s mmers gee me s d e et zo d gt e U levert he uw toor over de v j d d e he gev ge wegvoert r z j l d, ve r f of d chtb j; [47] ls ze d tot de ke kome het l d w rhee ze wegg evoerd z j , e ze bekere z ch e b dde tot U hu b ll gsch p: W j hebbe g ezo d gd, w j hebbe verkeerd ged , w j hebbe goddeloos geh deld, [48] e ze kere z ch tot U, met heel hu h rt e heel hu z el, het l d v de v j de door w e ze weggevoerd z j ; e ze b dde tot U de r cht g v het l d d t U hu voorv dere gescho ke hebt e v de st d d e U u tverkore hebt, e v de tempel d e k voor uw m heb gebouwd; [49] lu ster d v u t de heme l, uw woo pl ts, r hu gebed e hu smeekbede e versch f hu recht. [50] Sc he k verg ffe s uw volk, d t tege U gezo d gd heeft; vergeef hu lle over tred ge d e ze tege U beg hebbe , m k d t hu v j de , d e he hebbe we ggevoerd, medel jde * met he kr jge e z ch over he o tferme De w rzegstzer v E dor: 1 S 28 [7] Toe * ze S ul tege z j hovel ge : Zoek vo or m j ee vrouw d e m cht heeft over de dode geeste ; d g k h r r dplege . De hovel ge twoordde : I E dor woo t ee vrouw d e m cht heeft over de dode geeste . . o L g & gew kkeld o tst sproces 1S mul 17: D- v d doodt de F l st j Gol t Elch doodt G; D 3* tot ko g gez lfd, Eleme te v pl us b l te t vh verh lde (tW sselwerk g ts et-gece tr l seerd st mme vl k bestuur gece tr l seerd m ch ts pp r t, cf Egypte e Mesopot m Bu te b jbels: oordr jk e zu dr jk G rest te v p le s v D v d D v dsst d gece tr l seerd bestuur mo rch e: o dre g g vd F l st j e vd kuststrook r het b e l d o ter eco om sch: bebouw g bergl d s ds de jzert jd: leg terr ss e , 4.2 Vd v l v S m r tot de v l v Jeruz lem, de l tste eeuwe v Jud 6 V de r jksscheur g tot de v l v S m r [R jksscheure de V l Ko gt R jke Isr l e Jud . Terugkere de Jerobe m Rech be mt Afgode d e st Betel-D . Proteste re de N mloze Profeet Ach O he lt Ab -As .6.1 Oudtest me t sche l ter tuur 1 K 12,1 2 K 17, 41: de ko kr jke Isr l e Jud 1 K 12,1 -32 de r jksscheur g; terugkeer v Jerobe m; Rech be m (Jud ) e Jerob e m (Isr l); fgode d e st v Jerobe m Betel e D . 1 K 12, 33- 14, 20 protest v/e mloze profeet; de oude profeet u t Betel; de p rofeet Ach ko d gt o he l over Isr l . 1 K 14,21 15, 24 Rech be m, Ab e As (Jud ) 1 K 15,25-16,34 N d b, B s , El , Z mr , Omr , Ach b (Isr l); S m r wordt ho ofdst d v Isr l 1 K 17,1-19,21 de profeet El treedt op o der Ach b; roep g vd profeet El s 1 K 20,1-42 str jd ts Ach b e Be h d d v Ar m 1 K 21, 1-28 El , Ach b e de w j g rd v N bot 1 K 22, 1-54 euwe str jd v Ach b (e Jos f t v Jud ) tege Ar m; Ach b s euvel t de str jd; Joz f t (Jud ); Ach zj (Isr l) 2 K 1,1-18 El e Ach zj 2 K 2,1-25 El te hemel opge ome ; El s Jer cho e Betel

 2 K 3,1-27 Jor m (Isr l) str jdt tege Mes v Mo b 2 K 4,1 -8,15 Optrede vd profeet El s 2 K 8,16-29 Jor m e Ach zj (Jud ) 2 K 9,1- 10,35 Jehu (Isr l) 2 K 11,1- 12,22 At lj e Jo s (Jud ) 2 K 13,1-25 Jo ch z e Jo s (Isr l); dood v El s 2 K 14, 1-29 Am sj (Jud ); Jerobe m II (Isr l) 2 K 15,1 38 Az rj e Jot m (Jud ); Zek rj , S llum, Pek chj e Pek ch (Isr l) 2 K 16,1-20 Ach z (Jud ) 2 K 17, 1-41 Hose (Isr l) e de v l v S m r ; de S m r t e ls euwe be volk g v S m r 2 Kro eke 10,1-28,27 Herh l g gesch ede s verdeelde ko kr jk, voor l v Jud , zo der El e El s beh lve 2 Kro eke 21, 12-15: br ef El ko g Jor m v Jud . Refere t es Jes j , Hose , Amos e M ch , tr de d op; Tob t < Assyr sche b ll gsch p Problem t sche opvolg g S lomo. 1 Ko ge 11: Jerobe m, opz chter bouwwerke , < profeet Ach < wege s zo d g gedr g v lt het r jk u tee < 10 st mme dy st e Jerobe m < S lomo tr cht J te dode vlucht Egypte < Rech be m volgt op J l s te verl g g v Isr l; < r jksscheur g< J S chem < Pe ul, < 2 goude st ere beelde Betel e D < pr esters u t het gewo e volk < J = fgode d e st< R: offe rhoogte ; prost tut e b j de he l gdomme , 6.2 H stor sche schets vd mo rch e de r jksscheur g [Mo rch sche R jkssche ur g Bu te b jbelst Vermelde Isr l sche Heerse de Gebeurte sse Assyr sch. Ko kl jke Ach b-Jehu Mesh -I scr pt et O derdrukte Mo b-Omr . Tr buutpl cht V lt D oor Ko ge Geregeerde St te . Tege stelle de S s k K r kt Ev luere d Deutero om um-Bele d. Profet sche I fo Hose t Amos, M ch Jes j t Accept bel.] Bu te b jbelse getu ge sse : me Isr l sche heersers & gebeurte sse vermeld. Assyr sche schr fte 9de eeuw v. Chr.: ko ge Ach b & Jehu Mesh - scr pt e : de Isr l et Omr & zoo (Ach b?) o derdrukte Mo b Assyr sche schr fte 8ste eeuw v. Chr: tr buutpl cht & v l oordr jk v f 9de E Isr l & Jud door ko ge geregeerde st te OT BB 1 Ko ge 14,25-26: [25] I het v jfde reger gsj r v Rech be m rukte S s k, de ko g v Egypte, tege Jeruz lem op. [26] H j* roofde de sch tte v het hu s v de HEER e v het ko kl jk p le s. Alles m h j mee; ook de g oude sch lde d e S lomo h d l te m k.e . [27] K r k-tempel, Jeruz lem t ver meld ls door S s k veroverd t jde s veldtocht r P lest . Ko ge g object ef ooggetu ge versl g, rel g euze l ter tuur ev lu t e bele d, cf wette Deutero om um; Gods voorschr fte .Veel fo over deze per ode u t de Profet sche l ter tuur: Hose , Amos, M ch , 1ste 35 hst Jes j ; Accept bel: eers te mo rche , grootr jk Isr l ko g S lomo u tee gev lle De gesch ede s vh gedeelde r jk [Rech be mt S s k. S lm sser Assyr t M ddel ds. T gl tp leser Veldtocht Me chem Tr buut. Pek ch-Noordr jk Rez t D m scus-A ch z. Syro-Efr m t sche Gedeeltel jke deport t e Hose t Gereduceerd, Tr but ge As sur-S m r .]- 925 Rech be m, zoo v S lomo, co fl ct met f r o S s k - 853 S lm sser III Assyr : exped t e r de M ddel dse Zee - 744 T gl tp leser III, ko g v Assyr , veldtocht - 743-738 ko g Me chem v Isr l moet tr buut bet le - 741 Pek ch ko g vh oordr jk, t -Assyr sche co l t e met Rez , ko g v D m scus. Ach z, ko g v Jud , doet t mee: - Syro-Efr m t sche oorlog: Assyr suprem t e N b je O. N de troo sbest jg g v Ach z 736 poge Res , de ko g v Syr , e Pek ch, de ko g v Isr l, de jo ge ko g v Jud te betrekke e co l t e tege T gl tp leser III, ko g v Assur. We ger g: Ach z door Res e Pek ch gev lle . H j roept de hulp v Assyr . Over de Syro-Efr m t sche oorlog (Efr m deel vh Noordr jk Isr l om h gehe el te be oeme ) e over de gevolge erv , Js ook og 2 K 15,37; 16,5.7-18 leze . Ko g Ach z sl t de woorde vd profeet echter de w d. H j roept de Assyr sche T gl tp leser III toch te hulp e komt d rdoor o der z voogd j. Gedeeltel jke deport t e; Hose ko g v gereduceerd Isr l, we gert tr buut te bet le

Assur: ee voorm l ge st d gelege de T gr s het hu d ge Ir k, 390 km te oorde v B gd d. Gev ge em g: 722 verover g hfdst S m r , weer ee t l b ll ge , def t ef e de oordel jk Isr l; S m r t e ; 2 Ko ge 17,24-34 : N euwe bewo ers [24] U t B bel, Kut , Aww , H m t e Sef rw m voerde de ko g v Assur toe me se e l et d e wo e de stede v S m r , pl ts v de Isr l ete . Z j me bez t v S m r e vest gde z ch de b jbehore de stede . [25] De eerste t jd d t z j d r woo de vereerde z j de HEER et. D rom stuurde de HEER leeuwe op he f d e veel sl chtoffers o der he m kte . [26] Toe werd tege de ko g v Assur gezegd: De volke d e u gedeporteerd h ebt, e hebt o dergebr cht de stede v S m r wete et hoe z j de God v d t l d moete verere ; 7 V de v l v S m r tot de v l v Jeruz lem [V lle d S m r Jeruz lemt Tw ee Ko kl jke Demo str te , Zu dr jk Jud . H zk M sset Amo -NeroP l. Jos Jo ch zt Joj k m. Nebuk d ess r I v s et Lott ge Sedek . 7.1 Ote 2 K 18.1-25.3 0: het zu dr jk Jud 2K 18,1-20,21 de Heersch pp j v H zk , ver et ger vd bro ze sl g; H zk ( ook wel Jech zk , 687 v.Chr.): H zk v +/- 715 v.Chr. tot z j ko g v Jud , opvolger v z j v der Ach z. Isr l opgedeeld ee oordr jk (Isr l) e ee zu dr jk (Jud ). I 722 v.Chr. veroverde de Assyr rs het oordr jk. Z j v der w s toe ko g v Jud , ee v z lst t vd Assyr rs. Deso d ks l ep ook Jud gev r veroverd te worde . H zk too de z ch r bu te toe loy l tov de Assyr rs, m r bere dde tegel jkert jd Jeruz lem voor op e beleg, versterkte de st dsmure + 533 meter o dergro ds k l (de H zk -tu el) vd G ho bro , e tech sch mee sterwerk. 2 K 21, 1-26 de heersch pp j v M sse e Amo ; M sse, ko g v Jud . Kw m op 12 .j r od troo toe z v der H zk overleed. Reger g: 687 v.Chr. tot 643 v. Chr. of 642 v.Chr. l ter de Nero v P lest ge oemd. 2 K 22,1-23,30 de heersch pp j e rel g euze hervorm g v Jos 2 K Jo ch z (zoo v Jos ) e broer Joj k m 2 K v s e v Nebuk d ess r e het lot v Joj k m, Joj k e Sedek 2 Kro eke 29,1 36,21: p r llelle vers e, profete Jerem , Ob dj , N hum, H b kuk e Sef j : ges tueerd t jde s de l tste dece vh o fh kel jke Jud .+ hst 36-39 Jes j Str f v Isr ls eeuwe l ge opst d ghe d e fv ll ghe d 7.2 H stor sch: v l v S m r tot de v l v Jeruz lem, de l tste eeuwe v Jud ; OT pu te vd h stor sche werkel jkhe d Bu te b jbelse tekste : A le Assyr sche vorst S her b: Assyr sche c mp g e tege Jud Ko g M sse moest tr buut bet le Assyr Jeruz lem veroverd door Nebuk d ess r OT-vers e: gekleurd: heersch pp j vorste gev lueerd r Deutero om sche wet: o Pos : H zk e Josu , h stor c te t rel g euze hervorm g ko g Jos ? o Neg : bv M sse Rel t eve zekerhe d: Sch j o fh kel jkhe d cf Syro-Efr m t sche oorlog, H zk volgt Ach z op, Jes j w rschuwt voor ee t -Assyr sch vo tuur, r dt eutr l te tspol t ek , herstel Egypte, strubbel ge troo sw ssel Assyr ; succes H zk s opst d, p s 701 exped t e v euwe Assyr sche ko g S her b Hoogtepu t Assyr sche m cht: Egypte g vloed, 663 c Chr: Assur verwoest Thebe Overg gsper ode opkomst B bylo ; 640 Jos wordt ko g O derg g Assyr sche r jk: I ter e co fl cte : problem t sche troo opvolg g Asu rb p l, 627 v Chr: Exter e vret g: 660: Egypte terug het geb ed vd F l st j e , st cht g 26ste dy st e, w l t sch tpl cht g z j Assyr ; 626vChr: 0 I Jud zelf :640 v Chr: Jos wordt ko g, prof tere d v overg g ts Assyr sch e e B bylo sche r jk, rel t ef vr j v vreemde overheers g; 609vChr: F r o Nek o vermoordt ko g Jos Meg ddo. W rom? Deloy l? Zoo Jo ch z = S lum word t ko g, r Egypte verb e , verv ge door Elj k m; 605 vChr: zw re Egypt sche ederl g tege B bylo r Nebuk d ess r, opvolger v N bopol ss r, sl g b j K rkem s /d Eufr t => B bylo s heersch pp j over Jud e Syr , ko g Joj k m v

Jud => v z l; 598 v Chr: Nebuk d ess r belegert Jeruz lem,; M tt j , geste ld door Nebuk d ess r, m ver derd Sedek . ,ko k3 ; 597 1ste groep Judeer s, de bove l g, cl profeet Ezech l, r B bylo verb e . 589 vChr: opst d tege B bel Jud , 587-586: Jeruz lem verwoest e mure gesl oopt, Archeolog sche bevest g ge vd geweldd d ge v l v Jud e Jeruz lem. .8 De B bylo sche b ll gsch p [BABOL2 Ko gt L uwerkr se de Moord. L dvoogd Ged lj Bege d gt Ko g Joj k -Jerem . D l-Hof Nebuk d ess rt Kl gl edere de Ps lme . Ezech l & DeuteroVero derstelle Kro eker ge Jud th.] 8.1 Oudtest me t sche l ter tuur 2 Ko ge 25, 22-26: moord op de l dvoogd Ged lj d2 ko ge 25, 17-30: bege d g g v ko g Joj k Jerem 40,1-43,7 de persoo l jke lotgev lle v Jerem tege de chtergro d vd moord op Ged lj . Jerem 52, 30-34 vermeldt ee derde deport t e v Judeers e de bege d g g v ko g Joj k . D l 1,1-5,30 D l het hof v Nebuk d ess r e opvolgers. Boek v l tere d tum . Kl gl edere : refereert verwoeste tempel e b ll gsch p. Ps lm 137: B by lo sche b ll gsch p; bv Ps lm 74 & 79: verwoest Jeruz lem. Ezech l e Deuteroje s j (Jes j 40-55): vero derstelle BB. Kro eke : g d cht voor s tu t e Jud : slechts 2 kro eke 36, 21: 20] Ie deree d e het zw rd o tkome w s, l et h j r B bel b ll gsch p wegv oere ; ze moeste hem e z j zo e ls sl ve d e e , totd t het Perz sche r jk de m cht kw m. [21] Zo g g het woord d t de HEER door Jerem gesproke h d vervull g: Het l d z l z j s bb tj re * vergoed kr jge ! Het l d bleef l d e t jd br k l gge e rustte u t, zeve t g volle j re l g. Jud th: te t jde v Nebuk d ess rs regeerper ode 8.2 H stor sche schets [B bH s-Judeers Verbleve Tekstuele H delstr s ct o ele I scr pt o ele Verb e Joj k . Prec eze M ss le Verb g T ylort Assyr sche S her b-Jode . Vormgeve de Rel g e Bouwt S bb t-Theolog e. Ar mese I vloed N mt Judese Le de de M de ] Judeers verbleve B bylo o Judese me B bylo sche tekste o Judese me h delstr s ct es B bylo : ge tegreerd o I scr pt es over verb e ko g JoJ k Prec eze leve B bylo ? o M ss le verb g v l Jeruz lem? o T ylor- scr pt e: Assyr sche vorst S her b: deport t e 100 j r vroege r o Ko kr jk + m Jud verdw j t door b ll gsch p Jehud = Ar mese m v de prov c e t jde s de Perz sche overheers g: wo ers Judeers Jehud m Jode . Vormgev g Isr l t sche rel g e: u tbouw s bb t-theolog e B bylo sche cultuur: vloed Ar mees + de me vd l tere Judese le ders: Zerub b bel (>Ezr2,2) Sesb ss r (Ezr 1,8); me vd m de 96 9 De Perz sche t jd [POTEzr -Terugkeer Heropbouwt Optrede de Nehem , L dvoogde l jke Jud . Kro eke d Ed ct v Kores. Profete de H gg Z ch r t D r us. Jo el-M le ch vero derstelt heropbouwe de Tr tojes j (Js 56-66) Ester.] Voorbere d ge . L jst-Herstel Ered e st 9.1 Oudtest me t sche l ter tuur Ezr1,1-6,22: terugkeer vd b ll ge e heropbouw vd tempel o Ezr1,1-11 ed ct v Kores, voorbere d ge terugkeer o Ezr 2, 1-70 l jst b ll ge d e o der Zerubb bel r Jud terugkere o EZr 3,1-13 herstel vd ered e st, beg heropbouw tempel o Ezr 4, 1-24 tege k t g (S m r t e ?), st k g werkz mhede o Ezr 5, 1-6, 22 herv tt g heropbouw door tskomst profete H gg e Z ch r , w jd g tempel Ezr 7,1-10, 44: het optrede v Ezr o Ezr 7,1-10:voorstell g Ezr : pr ester e schr ftgeleerde, vertrek B byl o , komst Jeruz lem o Ezr 7,11-28 begele de d schr jve v Art chs st , d kwoord v Ezr

9.2 H stor sche schets: [H sPer T kelt B bylo sch I ter Godsd e st g, Strubbel ge N bo des. Bu te l dse Opm rs Perst Kores-D r us. V lle d Jeruz lem Vormt N uwel jks Terugkeerbeslu t. Post-ex l sche B ll ge V jge Achtergebleve e . A spr ke de Kro eke Heropbouwe Hogepr esters Effect ef. H gg Z ch r t U tge storve Ge er t e KersZ dloper. Joodse Gemee sch p B belt Elef t e Strom ge . Aft kel g B bylo sche r jk m dde 6de E o I ter e godsd e st ge strubbel ge o Bu te l d: Opm rs Perze , olv Kores (= Cyrus II ), D r us, Egypte I dus V l Jeruz lem 587 v Chr B bylo 70 Chr Rome e : vorm g jode dom ls rel g e: bouwste e def t ef OT uwel jks bru kb re fo Kores beslu t om b ll ge te l te terugkere , c l der Post-ex l sche per ode: b ll ge (super eur, cf Jerem 24 (goede&slechte v jge ) & 29 chtergebleve e ; o co fl ct spr k o/h l d: bv 2 kr 36,21: [20] Iederee d e het zw rd o tkome w s, l et h j r B bel b ll gsch p wegvoere ; ze moeste hem e z j zo e ls sl ve d e e , totd t het Perz sche r jk de m cht kw m. [ 21] Zo g g het woord d t de HEER door Jerem gesproke h d vervull g: Het l d z l z j s bb tj re * vergoed kr jge ! Het l d bleef l d e t jd br k l gge e rustte u t, zeve t g volle j re l g. Mythe: l d zo der volk voor ee vol k zo der l d ( E gelse z o st Isr el Z gw ll (1864-1926) o heropbouw tempel, w eer? H stor sch? B jbel: 539-516, hogepr esters! o Effect eve terugkeer Kores ed ct? H gg & Z ch r : ets over terugkeer Ge er t e 587/586 u tgestorve ; N euwe ge er t e e thous st? Grote joodse gemee sch p B bel, cf B bylo sche T lmud ct eve joodse gemee sch ppe Egypte: cf Elef t e: joodse m l t re kolo e : tempel voor God JHW deutero om st sche e s: 1 ctr l he l gdom Heruz lem. st rom ge h jode dom. Imp ct gele del jke eerg g Perz sche heersch pp j vr Jud : g betrouwb re fo rm t e

o Ezr 8, 1-14l jst vd b ll ge d e met Ezr terugkere tr Jud o Ezr 8,15-20 werv g v tempeld e rs o Ezr 8, 21-36 v ste vr de tocht; de ver twoordel jke vr de tempelsch t ; komst Jeruz; overh d g g v Art chs st ; d kwoord v Ezr o Ezr 9,1-10,42 Ezr s re ct e tege geme gde huwel jke Neh 1,1-13,31: Nehem ls l dvoogd v Jud o Neh 1,1-2,10 voorstell g v Nehem ; terugkeer r Jud o Neh 2, 11-20 Nehem beslu t tot heropbouw mure Jeruz lem. o Neh 3, 1-38 wederopbouw st dsmure , spotte de re ct e v Jud s bure o Neh 4, 1-17 m tregele ter verded g g v Jeruz lem; spot v Jud s bure o Neh 5, 1-19 Nehem , st dhouder: soc le m tregele o Neh 6,1-7,3 voltoo g vd st dsmure , o d ks tege k t g b e - e bu te o Neh, 7, 4-42 herbevolk g l jst teruggekeerde b ll ge o Neh, 8,1-9,37 Ezr leest de Wet voor; loofhutte feest e boetev er g o Neh 10,1-40 plecht ge schr ftel jke vb s. o Neh 11, 1-36: herverdel g bevolk g Jud Jeruz lem o Neh 12, 1-43 l jst v pr esters & Lev ete , w jd g v d tempel o Neh 12, 44-13,3 bep l ge gew jde g ve , zu verhe d r s o Neh 13, 4-31 Nehem g t r B bel; terugkeer r Jud , re g g tem pel, m tregele te gv Lev ete , s bb tgebod; re ct e tege geme gde huwel jke , 2 Kro eke 36, 22-23: het ed ct v Kores Optrede profete H gg e Z ch r : expl c et te t jde v Perz sche vorst D r us o Joel e M le ch vero derstelle heropbouw tempel o Tr tojes j (Js 56-66) cf s tu t e Jud o der teruggekeerde b ll ge o Ester: chtergro d Perz sche r jk

10 De helle st sche t jd 10.1 Oudtest me t sche l ter tuur 1 M k 1, 1-2, 70: le d g tot de M kk bese opst d o 1 M k 1,1-10 Alex der De Grote + opvolgers; voorstell g A t ochus IV ( Ep f es) o 1 M k 1, 11-15: toe eme de helle ser g v Jud o 1 M k 1, 16-64: A t ochus plu dert de tempel e verb edt de joodse godsd e st o 1 M k 2, 1-70: verzet v M tt t s e z j zo e : 1 M k 3, 1-9, 22: Jud s de M kk beer o 1 M k 3,1-4,35: overw ge v Jud s op A t ochus Syr sche veldhere o 1 M k 4, 36-61: her r cht g e w jd g vd tempel o 1 M k 5, 1-68: Jud s str jd tege de buurvolke o 1 M k 6, 1-63: A t ochus IV, str jd met V o 1 M k 7, 1-50: overw g op N k or, veldHEER v Demetr us o 1 M k 8, 1-32: Jud s slu t ee bo dge ootsch p met de Rome e o 1 M k 9, 1-22: Jud s s euvelt 1 M k 9, 23-12, 53: optrede Jo t o 1 M k 9, 23-73: Jo t volgt Jud s op. o 1 M k 10, 1-11, 74: Jo t e de Syr sche troo prete de te o 1 M k 12, 1-23: betrekk ge met Rome e Sp rt . o 1 M k 12, 24-38 u tbre d g Jo t s m cht o 1 M k 12, 39-53: Tryfo lokt Jo t de v l e eemt hem gev ge . 11 1 M k 13,1-16,24: optrede v S mo 2 M k 1,1 -2, 39: proloog 2 M k 3,1-10,9: Jud o der Seleukus IV e A t ochus IV 2 M k 10, 10- 15, 39: Jud s optrede o der A t ochus V e Demetr us I o 2 M k 10, 10-38: Jud s str jd tege de volkerere o 2 M k 11,1-38 Lys s wordt versl ge & slu t vrede met Jud s o 2 M k 10 D l (hst 7-12): Z ch r 9, 1- 8: zegetocht J HWeH = verover gstocht Alex der de Grote 10.2 H stor sche schets De M kk beer Dl III: H OT e z terpret t es [OT- terpret t es B e b jbelse Exeget sche U tleg. Tor -refere t es Actu l sere Toep sse de Vervull gsc t te . C o se r g E d gt Herwerk g.] Joodse B e b jbelse exegese: u tleg e terpret t e, op me e herwerk g, Sc hr ft = woord v God: g tege spr k, o volled ghe d, o tw kkel g. o Tor -Refere t es e u tleg Neb m e Ketub m o Actu l ser g + toep ss g v tekste op ver dere de s tu t es o Vervull gsc t te ev gel e o C o ser g: e de herwerk g Hfdst 1: De voor-kr t sche terpret t e vh OT: terpret t e v tekste , [Voor-k r t sche Vroege B jbel terpret t e Pesj r mt U tlegg ge . Vorme de TeN K-C t t e Comme t r re I houdel jke Hede d gse Gebeurte sse . Voorspelle de E dt jd Ler rt Gerecht ghe d. Ph lo v Alex dr Pl toot Sto , Sy thet sche Joodse Tr d t e. L tter l sme Wett gt Allegor sche El te. U tlegger Schr jft Ge sp reerd. ] Vroegste vorme v b jbel terpret t e: op me & herwerk g b jbeltekste b B j bel De pesj r m: u tlegg ge , de vroegste comme t re op de TeN K-boeke , Qumr - vorm: c t te u t ee TeN K-boek + comme t r, gele d door p sjro: z j u tleg - houd: referere d co crete gebeurte sse h hede , voorspell ge vd e dt jd - bv: boek H b kuk, 6de EVchr, w rschuwt voor de Ch ldee = B bylo rs, uteur vd pesjer op H b kuk weet v ope b r g: de Rome e d e Qumr gemee sch p bedre ge - uteur: sp r t e & goddel jke ope b r g - Ler r der Gerecht ghe d: ke t door ope b r g verborge beteke s B jbeltekst

. Ph lo v Alex dr : (20vChr-50 Chr), I vloede : Pl to & Sto ; sy these (h rmo ser g p 189 NT) Gr ekse f losof e e de joodse tr d t e door llegor ser g , Tor ; Lett bet: l tter l sme: toeg kel jk, geld g, wet!, tempert extreem sp r tu ele lez g! Allegor sche (symbol sche, verborge , d epere): hoger ve u: B jbel se verh le llegor e vd u versele tuurwette e leve ; geld g voor el te: u t legger & schr jver goddel jk ge sp reerd. Fl v us Josephus: [A t u t tes Jud ec e N vertelt Gesch ede s Joodse OorlogsO orbelle . Sp rz me Allegor e Jud sere Gr ekse Cultuur.] Joodse oudhede (A t u t tes Jud ec e): vertell g OT: gesch ede s joodse vo lk; tot joodse oorlog 66-70; eleme te t OT: Mozes trouwt met Eth op sche pr ses; Sp rz me llegor e , excesse verw rloz g OT-wettekste , Jud ser g Gr ekse cu tuur 2 Vroege r bb j se b jbel terpret t e [H l ch t B de de H g d . Tor -Autor te t Gel jkt jd gt Complexe Begr fe sregels.]H l ch : b de de rel g euze e soc le wette u t de B jbel fle de ; pr gm t sch v de v leefregels.H g d : st cht el jke & sp r tuele terpret t e; Tor hoogste utor te t, gel jkt jd g Regels: v u t complexe z ke : begr fe s 3 Vroege chr stel jke u tleg OT/: [Typolog scht Actuele JC Dr gw jdel jk Letter l jk. Alex dr j se School Kerkv der Or ge es ASKO-Allegor e Overstelpt Sp r tu ele Verzucht g Mo-B d. A t och Str kt Gr mm t c l-H stor sche, &Letterl jke Th eodorus v Mopsuest . Hoogl ed Prof t Erot sch, G Voorspell g. Kerkv ders H ro ymus & August us Ce tr l sere Geestel jke Beteke s Kudde Sch pe .] Typolog sche terpr: bel g vr ctuele kerkel jke s tu t e of vr JC, dr gw jdt e letterl jke bet? Alex dr j se school: kerkv der Or ge es (185-254); llegor sche beteke s:overst elp m j met de kusse v uw mo d Sp r tuele beteke s: verzucht g kerk om met G ods woord co t ct te trede . Morele bet.: gelov ge doe b dde om z cht / d w re leer te kr jge A t ochee se school: str kt gr mm t c l-h stor sche terpret t e, letterl jke beteke s; Theodorus v Mopsuest (352-428): Hoogl ed: prof , erot sch l ed; g voorspell g v Chr stus; typolog e: s me h g ONT.(p190NT) Kerkv ders H ro ymus (347-420) & August us (354-430): geestel jke bet OT ctr l;

W t be je moo , m j vr e d , w t be je moo ! Je oge chter je slu er z j d u ve ; je lokke z j ls ee kudde ge te d e oml g kome v G le ds berge . Je t de z j ls ee kudde sch pe d e p s geschore u t de w spl ts kome , t wee twee, e gee e kele s llee . de door Chr stus gere gde lede vd kerk? [(Joodse Exeget sche) JEME R b j e schoolt Letterl jke Gr mm t c le A lyse. M sorete D kr t sche L ter Eve w cht Letterl jk Met for sch. Ib Ezr Kr t sch t Auteursch p, Voorlope d H stor sch-Kr t sch. Mozes M mo des Allegor scht All ee . 4 Joodse exegese de ME: Vroege ME: r b j e schole : letterl jke bet + gr mpvm t c le lyse, M ssorete : voorz e o gevoc l seerde b jbeltekst v d kr t sch e teke s, L te ME: eve w cht letterl jke e met for sche terpret t e. Cfr Abr h m Ib Ezr kr t sch uteursch p, voorloper h stor sch-kr t sche exegese, Mozes M mo des: llee llegor sch terpretere d e od g, t ls de letterl jk e beteke s du del jk s. 5 Chr stel jke exegese de ME: Chr stel jke ME Exegese Vroeg Voortbouwe de P SA P tr st eke Spec f re de Allegor e. August us D c t L tter Gest . M Chr stel jke Deugde 4-voud ge Beteke e d Jeruz lem.] Vroege ME: Bouwt voort op P tr st eke exegese, Spec f r g llegor sche beteke s : August us v D c , (13de E) L tter gest docet, u d cred s llegor ; Mor l s u d g s, uo te d s gog . Letterl jke beteke s leert: w t s er gebeu rd; llegor sche bet: w t we moete gelove ; moreel: hoe me moet h dele ; l og sch: w t er te verhope s. Cf 3 P-el jke deugde : geloof, hoop e l ede, 4-v oud ge bet Schr ft: bv Jeruz lem: Jeruz lem: st d Jud ; llegor sch: str jde de kerk; (str jde de st d); moreel: het h dele vd gelov ge (Jer wou he l ge st

Hst 2 H stor sch-kr t sche exegese: 16-17de eeuw: o tst vd geschr fte , de u teurs >< tekste ctr l Exegese: tekstverkl r g , hb vd B jbel [H stor sch-Kr t sche Exegese K del rt Zoeke de Auteurs. Grote Persoo l jkhede Vl gge Tw jfe le de Pe t teuch Beperkt.] 1. Op zoek r de uteurs. vd tekste Tot 16de eeuw: De grote persoo l jkhede uteurs OT V f 2de 17de: tw jfels uteursch p Pe t teuch, h stor sch-kr t sche exegese: K r t ek (Oud-Gr eks: , kri s: hij die beargumen eerd beoordeel , analyseer , in erpre e r of observeer ) is he beoordelen van daden, werken, ui spraken, heorien enzov oor . kri isch: bes uderen v Bijbel zoals andere oude eks , cf erlich ing; his orisch: on s aansgeschiedenis: OT-boeken, egens rijdigheden en herhalingen au eurs bv: Deu eronomium: Mozes dood en begrafenis Beperk : [Demons ra ieve In erne Ongerijmdheden Tegens rijdigen Herhalingen, ODA FAN Wellhausen.Oude Documen enhypo hese As ruc Fragmen en Aanvullend, Nieuwe We llhausende Bronnenkri iek, Fixerend.]

d z j ); A gog sch: tr omfere de kerk (hemelse Jer) De letterl jke beteke s o d erw jst de fe te : w t je gelove moet leert je de llegor e;De zedel jke beteke s geeft w t je moet doe e de esch tolog sche w rop je je m g r chte . T weedel g de Oude Kerk tusse letterl jke e de geestel jke of llegor sche b eteke s . Schol st sch gebr cht door ee 3-voud ge sub- specte v de geestel jke beteke s. Ee letterl jke beteke s doceert. M r d r komt er e ge l jk m r 1 geestel jke beteke s, w ru t we ku e begr jpe w t d e letterl jke be teke s voor o s beteke t. D t bl jkt u t de opbouw v het d st cho . Het heeft ee verborge code:geloof ( u d cred s), l efde ( u d g s) e hoop ( uo te d s ). Hoe kom je v de letterl jke beteke s tot de opbouw v het geestel jk leve d t best t gelove , hope e l efhebbe ? Door herleze v de tekst: lleg or , eth c et gog . 3 f cette v het geestel jk leve , et v de tekst . M r het z j f cette d e verbo de z j het doel v de tekst d e u ee m l gegeve s tot opbouw v de he l ge . Deze f cette o tst et door de recept e v ee l tere t jd l z j z j d rop wel ger cht. I fe te heeft de c hr ste he d lt jd m r geestel jke beteke s geleerd, hoezeer d e ook meerz jd g werd u tgewerkt. N et llee v de tr ts Geloof, Hoop e L efde, m r ook wel v de tr t r sch-he lsh stor sche tr ts Isr el (geloof God), Kerk (l efde v Chr stus) e P tr (hoop op het hemels v derl d v de Geest). D st cho . Ee d st cho (mv. d st ch ): ged cht/strofe v 2 regels. Gr eks: d = twee, s t chos = d chtregel. rege beweegt het bl d dro ke sch p m j to g (Lucebert). [Schol st eke Glosse Qu est o e Opv lle de Hoogschol st ek. Albertus M g us A u oot Letterl jke Theolog sche Relev t e.] Schol st ek: glosse e u est o es: opv lle de ke trekke vd b jbeltekst verkl re bv: W rom heeft Ps lm 1 gee t tel zo ls de dere Ps lme ? Hoogschol st ek: Albertus M g us; Co tempor r es such s Roger B co ppl ed th e term "M g us" to Albertus dur g h s ow l fet me, referr g to h s mme se re put t o s schol r d ph losopher.Thom s v A u o: letterl jke beteke s + theolog sche relev t e 2 Joodse exegese v f de 15de eeuw [Joodse Exegese H dschoe t D spor V erstroo d. Ce tr l Autor t ef Joods Leergez g Verl cht Trouwe R sh -M mo des, O tst de Tekstkr t ek.] 2.2 D spor : verpl cht vr jw ll g verstroo d z j vd jode , g ctr l utor t ef joods leergez g, 2.3 Verl cht g, e de 18de E, 2 strom ge : 2.3.1 Trouw oude r bb j se tr d t es R sh , M mo des, fw jz g kr t sche be der g B jbeltekst 2.3.2 H stor sch-kr t sche exegese, B jbelboeke , tekstkr t ek 3 Chr stel jke exegese /d co text vd Reform t e: e de 15de beg 16de ee w letterl jke lez g vd B jbel, sol scr ptur : de Schr ft llee , B jbel ctr l, hum sme: d cht kl ss eke : lez g e b jbelstud e /d gro dtekst boekdrukku st [Chr stel jke Co text Reformeert Letterl jke Sol Scr ptur , Hum st sche Boekdrukku st.]

                              

  

 18de E, In erne ongerijmdheden Pen a euch: Elohim Jahweh, egens rijdigheden: ( vloed: 40 dagen>< 1 jaar, herhalingen: ren everbod, - oude documen enhypo hese, Jean As ruc benadruk e he wisselend gebruik vd go dsnaam i Genesis, herhalingen, anachronismen en fou en, Conjec ures sur les mmoir es originaux, don il para que Mose s es servi pour composer le livre de la Gense ("Gedach en over de oorspronkelijke bronnen waarvan Mozes naar he schijn gebr uik heef gemaak bij he samens ellen van Genesis") waarmee hij de werken v Hob bes en Spinoza, die hij de "ziek e van de laa s e eeuw" noemde, hoop e e kunnen on krach en. Hij gebruik e bes aande li eraire analyse echnieken,om kenmerken e iden ificeren cf Wellhausen la er. As ruc s elde voor da Genesis geschreven w as door Mozes als 4 parallelle ver ellingen door een la ere redac eur op verwarr ende wijze o een enkele ver elling samengevoegd. Zo verklaarde hij de herhalin gen en verschillen in s ijl die door Hobbes en Spinoza waren aangewezen.[7] As r uc onderzoch vooral de herhalingen ("doublures"/ "double en": 2voudige herhali ng, " riple en" 3-voudige) die ih scheppingsverhaal e h zondvloedverhaal van G enesis duidelijk voorpkwamen, la ere onderzoekers breidden he onderzoek ui nr de hele Pen a euch, soms me Jozua erbij (de Hexa euch) of ook Rich eren (de Hep a euch). De bijdrage v As ruc: he erkennen van 2 bronnen: een Jehovis ische (e igenlijk Jahwis ische, voor gekomen ui de vergissing da de Godsnaam JHWH ui ge sproken moes worden als Jehova, pas in de 19e eeuw bijges eld o Jahwe) en een Elohis ische (die de Godsnaam Elohim gebruik e), die ech er wel alle 2 dr Mozes zouden zijn geschreven. - fragmen enhypo hese: Pen a euch = samenvoeging v gro e en kleine, onafhankelij ke, egens rijdige, samengevoegd door e redac eur, - aanvullingshypo hese: doorlopend basisverhaal, progressief ui gebreid - nieuwe documen enhypo hese, cf Julius Wellhausen: Pen a euch: redac eurs, Bro nnenkri iek (eind 19de eeuw): Bijbel is on s aan door samenvoeging v onafhankeli jke bronnen = documen en schrif elijke fixering ijdens de monarchie, 2 ormkri iek radi iekri iek: [ ormende Tradi iekri iek On dek Babylonisch lo edverhaal On cijferend. Religionsgeschich liche Schule Gelijkaardig Folklore. ormkri iek Gunkell erdubbelende Bijbellezing, Sagende E iologie. Mondelinge Ov erlevering as s ellen Genre Si z im Leben.]-on dekking Babylonische eks en: scheppingsmy he, vloedverhaal; On cijfering hirogliefen, spijkerschrif , Sumerisc h & Akkadisch; Religionsgeschich liche Schule: gelijkaardige fenomenen binnen r eligies - Indus rialisering: folklores udie ormkri iek: Herman Gunkell (1862-1932) de vorm vd verhalen oen ze nog mondel ing werden doorgegeven, n opgeschreven waren. Abraham en Izak maken in Gen 20 e n 26 he zelfde mee: verandering v hoofdpersoon, als ander beschouwd ("verdubbeli ng"). Bijbellezing: de mondelinge overlevering voorafgaand a/d, schrif elijke f ixa ie; oorspronkelijk los v elkaar circulerende verhalen, nomaden rech ers, Sag en (volksverhalen) E iologie: me een verhaal de oorsprong v ie s verklaren, de l eer der oorzaken, specifieker: oorzaak, on s aansgeschiedenis. an woorden op de vraag: "Hoe kom he da ...?" we enschappelijke, volksgeloof.Geneeskunde De e io logie ve ziek e: de oorzaak, geneeskundig jargon, een idiopa hische e iologie: o orzaak nie bekend Le erkunde, De e iologie van gebruiken in de volkskunde: ver klaringen voor die gebruiken.My hen: verband me primaire emo ies, op na uurlijk e, sociologische en/of psychologische verschijnselen. De my he vd graangodin die de helf vh jaar ih onderaardse moe doorbrengen, verklaar de seizoenen. ele volkssprookjes rach en he on s aan v e verschijnsel e verklaren: de Tangkuban Perahu, een berg op Java, "is eigenlijk" een reusach ige op zijn kop geze e pr auw. Een s errenbeeld "is on s aan" doorda de goden een mens of een voorwerp de ruim e in hebben geslingerd. Gelegenheidsverklaringen: de Tangkuban Perahu heef inderdaad de vorm ve omgekeerde prauw. e i - olo gie ( Gr) de -woord (vrouwelij k) leer vd oorzaken v ziek en as s ellen & omschrijven v li eraire vormen/genres Gen 28,10-22: Be el = heilige plaa s; Gen 19,1-26: Talrijke zou forma ies Dode Zee Gen 25, 12-18: Arabische volkeren, nakomelingen Ismal; Gen 11,1-9: alen Si z im Leben: he oorspronkelijke sociale milieu waarin de li eraire genres en

   



 

 

 

 

 

 

 



 

  

 

   

 

        

 

  

   

 

 

 

  

 



 

  

   

    

 

 

  

 

     

 

 

    

de oud es amen ische eks en on s onden, hoe he genre i/e con ex en levenswijz e func ioneerde. B psalmen: li urgie, koningsfees , orm en inhoud: sprookje no arisak e Hugo Gressmann Ga ungsgeschich e Me hod Gr carried over he work of Gunkel in w hich he used he Ga ungsgeschich e me hod of Biblical s udy (o herwise known as Form Cri icism) and applied i o he books of Exodus, Joshua, Judges, Ru h, 1 & 2 Samuel and 1 & 2 Kings, in he Old Tes amen .[2] He ook a radi io-his oric al approach in examining hese passages, aiming o examine individual uni s so a s o glean from hem heir original se ing and purpose. Conflic wi h he ideas of Wellhausen Gressmann was significan in ha he disagreed wi h he ideas of Julius Wellhausen, ano her eminen Biblical scholar, on he da es of he Decalog ue (more commonly known as he Ten Commandmen s). Whereas Wellhausen placed he da e a a rela ively la e s age in he his ory of Israel, Gressmann argued ha , as hey bore no evidence of having been influenced by Canaan, hey mus have be en composed a a far earlier s age in Israel s his ory. Fur hermore, he argued ha hey were older han he Prophe s.[3] Amfyc ionie Amphic ionie (Oud-Grieks: / Amphikti ) ih ude Grieke l d d v st mme f st te , buurl de ( / Amphikt es ( mficti e ) = letterlijk bij w e ), die r d m ee bel grijk heiligd m w de e zich vere igde ter b eschermi g d rv m elk r te steu e bij de verdedigi g vd m terile bel ge v h heiligd m (sch tte , tempelgebied, dere eige d m).De lidst te die zulke b d h dde gesl te , delegeerde elk twee burgers r de Amphicti e r d, die i rm le mst dighede 2m l per j r (i de le te e i de herfst) verg derde, e ls scheidsrechter ptr d bij eve tuele berlieferu gsgeschichte: Het klei e hist rische cred , Deuter mium 26, 5-9 Het biede v de eersteli ge [1] W eer* u i het l d be t gek me d t de HEER uw G d u i eige d m geeft w eer u het i bezit hebt ge me e er gevestigd be t, [2] d m et u de eerste veldvruchte die u gst i het l d d t de HEER uw G d u sche kt, i ee k rf d e e d rmee r de pl ts g , die de HEER u w G d z l uitkieze m er zij m te vestige . [3] U m et r de priester g die er i die d ge is, e hem zegge : d g belijd ik v r de HEER mij G d, d t ik i het l d be gek me , d t Hij ze v dere der ede bel fd heeft. [4 ] De priester eemt d de k rf v u e zet hem v r het lt r v de HEER uw G d. [5] D m et u, st de v r de HEER uw G d, het w rd eme e zegge : Mij v der w s ee zwerve de Ar meer. Hij is met ee klei t l me se r Egy pte geg e , terwijl hij d r ls vreemdeli g verbleef, ee gr t, m chtig, t lrijk v lk gew rde . [6] T e de Egypte re s slecht beh delde , s derdr ukte e s h rde sl ve rbeid plegde , [7] hebbe wij t t de HEER, de G d v ze v dere , ger epe . E de HEER heeft s verh rd e zich ze ver ederi g, s zw ege e ze verdrukki g getr kke . [8] Hij heeft s uit Egypte gele id met sterke h d, met uitgestrekte rm, der gr te verschrikki ge , e met te ke e e w dere . [9] Hij heeft s r deze pl ts gebr cht e s dit l d g esch ke , ee l d d t vervl eit v melk e h i g. [10] D r m bre g ik u d e eerste vruchte v de gr d, die U, HEER, mij hebt gesch ke . D m et u die v r de HEER uw G d eerlegge , u v r Hem eerbuige [11] e s me met de Levie te e de vreemdeli ge die bij u w e , feestviere v wege l de weld de die Hij u e uw huis heeft gesch ke . 1 Tr ditiekritiek: verleveri g v/e tr ditie vd vr egste m deli ge v rm t t de schriftelijke fix tie. ststelle vd liter ire ge res 3 A d cht v r de ei dtekst: De red ctiekritiek: h e best de m teri le d r cre tieve red ctie leide t t OT: wie, chtergr d, the l gische bed eli g, i cl effe hede , tege stelli g de red ctiekritiek:, wie, h e, tege welke chtergr d e met welke the l gische bed eli g best de m teri le d r cre tieve e i grijpe de red cties die t t de uitei delijke tekst hebbe geleid. mv t: rmkr itiek: verwerkte m teri le : liter ire v rme ; tr ditiekritiek: pr cesse bep lde verz meli g & verleveri g; >< br e kritiek: ( effe hede & herh li ge d r p r llelle d cume te ) dr red ctie ctiviteite , 4 C clusie: di chr >< sy chr