Arhitektonski fakultet u Sarajevu, Predmet: Arhitektura Bosne i Hercegovine Profesor Dr. Amir Pai, 14.

maj 2010 ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE 1918-1992

Zavretkom Prvog svjetskog rata 1918.godine historicizm, eklekticizam i stilovi secesije nisu nestali. Meutim, kako su u Bosni i Hercegovini drutveno-ekonomski uslovi bili ozbiljno pogorani izgradnjaje pala, kako u kvaliteti tako i u kvantitetu. Pratei zasnovane modele historicizma i secesije, pseudo-maurskom elementi bili korieni, kao i oivjeli elementi narodne arhitekture (Palas hotel u Banja Luci, arhitekt D. Sunko, 1934). Daljnji razvoj je pojava neo-Bizantisma vezano za novoformiranu vladajuu dinastiju u Kraljevini Jugoslaviji (kompleks crkava, zgrada suda Banovine i upravne zgrade u Banjoj Luci.

Zgrada banovine i opine u Banja Luci

Slobodniji tretman ovaj nain manifestira u zgradama arhitekta A. Deroko (pravoslavna crkva u Novom Sarajevu), dok Hipotekarna banka u Sarajevu, rad arhitekta Milana Zlokovi (1932), oznaava prekretnicu u njegovom osobnoj orijentaciji prema vie suvremenih tretmanima. Meutim, u isto vrijeme iz nekih zapadnih metropola prodirali su uticaji suvremenih trendova. Tako se u Sarajevu formira grupa od ljudi koji su se vratili u svoju zemlju sa diplomama arhitektonskih kola iz Praga ili Bea koji promiu ono to je u kontekstu Bosne i Hercegovine bili revolucionarne promjene u arhitekturi. Meu prvih lanova ove grupe da se pojavi su arhitekti Duan Smiljani i Helen Baldasar, koji su od 1924.godine radili kao uitelji Tehnike srednje kole u Sarajevu; kasnije D. Smiljani je postao za kratko vrijeme bio optinski arhitekt, i do 1939.godine je imao vlastiti arhitektonski ured. Oni su pruali ohrabrenje i podrku za mnoge mlade arhitekte koji su se vratili u zemlju s diplomama iz Praga Akademije: braa Reuf i Muhamed Kadi, Emanuel Samanek, Leon Kabiljo i Jahijel Finci. U granicama koje namee drutveno-ekonomski uvjeti institucija Vakufa postala je moan investitor, i zahvaljujui ovim arhitektima Vakuf zgrade obino se utilitarne i konstruktivistike u koncepciji (Vakuf Hadi Idriz palaa i zgrada Vakuf Jakub pae su djela D. Smiljania, a neboder kod Zemaljske banke djelo Reufa Kadia). Helen Baldasar gradi zgradu Crvenog krsta, koja ukljuuje i kino dvoranu su u ranoj fazi modernizma. Meu djelima brae Kadi zdanje Zavoda za mirovinsko osiguranje zasluuje posebnu pozornost (ugao Tita i Ulice Maksim Gorkog), te stambene zgrade s elinomi staklenom fasadom na Obali, arhitekata L. Kabiljo i J . Finci; predstavljaju pravi novitet u arhitekturu Bosne i Hercegovine tog razdoblja. Od 1926.godine arhitekt Mate Bajlon, kolovan u Beu, takoer je radio u Sarajevu, on je sagradio banka Gradske tedionice, zgrada burze rada, a brojne kole i stambene zgrade. U 1930.godini Sarajevska nadbiskupija povjerila je izgradnju neo-romanika crkva sv Josipa u Marindvoru Karlu Parziku, kao i nekoliko suvremeno tretirane stambene zgrade u blizini crkve.

Izvan Sarajevo, zgrada socijalnog osiguranja u Mostaru (arhitekt Drago Ibler) i palaa Defterder Painog vakufa u Banjaluci (S. Plani) zasluuju pozornost. Oba arhitekta bili su lanovi progresivne zagrebake grupa "Zemlja", osnovane 1929.godine.

Zgrada socijalnog osiguranja u Mostaru: osnova i istona fasada

Od 1936.godine Duan Grabrijan je radio kao nastavnik Tehnike srednje kole u Sarajevu. On bio je teoretiar arhitekture koji je napravio zanimljive prijedloge o modernom poimanju stare bosanskohercegovake arhitekture. Njemu se prikljuio 1938.godine arhitekt Juraj Neidhardt, koji su se vratili u svoju domovinu nakon treninga u Beu i praktina iskustva u ateljeima Pitera Behrens i Le Corbusier-a. Iznimno kreativan Neidhardt i teoretiar Grabrijan nadopunjavali su se u potrazi za modernom arhitekturom koja odgovara Bosni i Hercegovini, Neposredno prije Drugog svjetskog rata njihova nastojanja rezultirala su zanimljivim ostvaranjima standardnih radnikih stanova u pojedinim gradovima sredinje Bosanski bazena.

Stambeno poslovna zgrada preko puta Ali paine damije (gore lijevo) zgrada Gajreta (dole lijevo), i neboder kod Zemaljske banke u Ferhadiji

Period izmeu aprila 1941 i maj 1945 godine ptredstavlja etverogodinje razdoblje devastacije i unitavanja. Bosna i Hercegovina je bila poprite krvavih borbi, neprijateljskih ofenziva, a i mjesto najvanijih dogaaja vezanih za osnivanje i rast nove Jugoslavije. Nacionalno oslobodilaki rat i pobjeda antifaistike revolucije odrazile su se radikalno na razvoj urbanizma i arhitekture u zemlji. Ekonomski razvoj zemlje bio je veoma ubrzan, fenomen nerazdvojno povezan s rastom gradova, te s izgradnjom industrijskih kapaciteta, stanovanja i i svih prateih javnih sadraja. Tokom poetnog razdoblja arhitekti - pioniri moderne ponjeli su glavni teret obnove i izgradnje, a kad je 1949.godine osnovana arhitektonska kola uokviru Sarajevskog univerziteta, oni su postali uitelji generacija koji bi i dalje slijediti progresivna kretanja u arhitekturi. U iznimno ogranienim materijalnim mogunostima 1948.godine arhitekte Muhamed i Reuf Kadi grade stambeni ansambl na Didikovcu, u isto vrijeme, a i neto kasnije, profesor Muhamed Kadi daje znaajan doprinos izgradnjom niza gospodarskih zgrada. u neposrednoj blizini Didikovca, 1950.godine, arhitekt Husref Redi, jedan od kljunih nosilaca razvoja Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, gradi Dom milicije.

Dio stambenog ansambla na Didikovcu (lijevo), Dom milicije (desno)

Utjecaj socijalistikog realizma su prisutni u brojnim javnim objektima (kole, bolnice, zgrade dravne administracije, radniki domovi) koji se grade u svim gradovima Bosne i Hercegovine jedva nazire u zdanjima Instituta za higijenu u Sarajevu (arhitekt Tika Ivanovi) i kulturnog centra na rRondou u Mostaru.

Instituta za higijenu u Sarajevu (lijevo) i kulturni centar na Rondou u Mostaru

eljeznika stanica u Sarajevu, rad skupine arhitekata iz ehoslovake, koja je zavrena 1952.godine (arhitekt B. Stojkov), predstavlja znaajno dostignue svog vremena. Od poetka 1950-ih novi arhitekti poeli su dolaziti u veem broju iz arhitektonskih kola u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani.

eljeznika stanica u Sarajevu

Na konkursu 1955.godine za planove za prenamjenu Marindvora i izgradnje zgrade Skuptine Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine pobijedio je profesor Juraj Neidhardt, i tu je kasnije zajedno sa svojim suradnicima projektirao, Filozofski fakultet. Te neboder u kojem je smjeten Republika uprave i do njega Skuptina bosne i Hercegovine. Njegova rjeenja u kombinaciji ideje se Corbusiera i CIAM s odreenim elementima arhitekture Bosne i Hercegovine,predstavlja kontinuitet arhitekture na njenom putu u suvremene trendove. Do 1979. godine Neidhardt je realizova i niz drugih projekata (stambene zgrade u ulici uro akovi, prirodno matematski fakultet).

Satelitski snimak Marindvora (2007)

Projekti Juraja Neidhardt-a: Filozofski fakultet, Prirodno matematski fakultet Zgrada vlade Bosne Hercegovine 1990. odnosno 2010.godine Zgrada skuptine Bosne i Hercegovine (2010) i

esdesetih godina dvadesetog stoljea Z. Kovaevi i grupa arhitekata arhitekti, realizira urbanistiki plan za Grbavicu I prvu veliku plansku stambenu izgradnju u Sarajevu u kontaktnim zonama. Z. Kovaevi je takoer vodio i tim koji je do 1963.godine pripremio Generalni urbanistiki plan grada Sarajeva.

Satelitski snimak Grbavice (2007)

Zgrade u Novnom Sarajevu: Telekom BH (gore lijevo), neboderi, Ciglane (dole desno)

Pejsana arhitektura dobila je snaan poticaj djelima arhitekte S. Klajia donijeli u realizacije hortikulturni plan za Vrelo Bosne i Novo groblje na lokalitetu Bare u Sarajevu).

Od kraja 1960-ih sve vei broj arhitekata obrazovanih u Sarajevu uspostavlja ugled u Bosni i Hercegovini. Oni postaju nosioci progresivnih tendencija: Republiki zavod za socijalno osiguranje, Sarajevo 1960.godine, arhitekti ivojin Jankovi i E. Daidi, neto kasnije profesor . Jankovia gradi upravu firme "Energoinvest", a 1969.godine on zajedno sa sa H. Muhasilovi, zavrava kulturno i sportski centar "Skenderija".

Zona uz Skenderiju, kompleks skenderije, Zgrada Energoinvesta (dole lijevo)

1970-te su karakterizirali obnova Banjaluka nakon katastrofalnog potresa 1969, i arhitekt N. Nekovi sa projektom spomen-kole u tom gradu kao simbola solidarnosti u rekonstrukciji. U istom gradu, ali i iz vremena nakon potresa, dostojan note su "Borik" sportski centar (arhitekt S. Zahirovi), Bosna hotela (A. Deba i P. Bulovi) i Medicinskog centra (B. Kurpjel, R. Mandi, V. Hamsic i Z. Broz), rezultati su izuzetno intenzivnog stvaralatva.

Objetki u sklopu klininog centra Koevo

Svakako najitenzivnija izgradnja bila je u Sarajevu obzirom na privredni razvoj i stalno poveanje broja stanovnika. Uz brojna nova stambena naselja podignut je niz javnih objekata (robna kua "Sarajka" arhitekt V. Zarahovi; izdavake kue "Svjetlost" arhitekt H. Muhasilovi; RTV centar Sarajevo arhitekti B. Buli i M. Kuan). Niz vrhunskih arhitektonskih ostvarenja vezan je za Zimske olimpijske igre u Sarajevu 1984.godine. Treba izdvojiti sportsko-rekreacijski kompleks "Zetra" (arhitekti D. apa D. i L. Alikalfi). Za istu manifestaciju arhitekta Ahmet uvi gradi velianstveni hotel na planini Igman.

Zgrada televizije Sarajevo

Zgrada Svjetlost (lijevo), Zetra

Dom Nedarii (lijevo), Hotel Igman

Takoer i u drugim gradovima, osim vrlo opsene stambene izgradnje, podizani su javni objekti visokog kvaliteta kao to je npr. Pozorite u Zenici 1976.godine, arhitekti-profesori Jahiel Finci i Zlatko Ugljen. Profesor Ugljen plijeni pozornost svojim individualnim pristupom, osobito je oita u njegovim hotelima u Visokom, Mostaru i Stocu, i njegov damija u Visokom donijela mu je meunarodno priznanje - nagradu Aga Kan 1983.godine.

Pozorite u Zenici (lijevo), Hotel u Stocu

Hotel Rua u Mostaru (maketa) ulazni blok objekta

Damija u Visokom: crte fasade i izgled

U istom periodu arhitekt Ivan traus gradi hotel Holiday Inn "Marindvor i dva "Unis" nebodera u njegovij blizini. Osim ovih objekata traus gradi i brojne druge objekte vrhunske kvalitete od kojih treba istai zgradu Elektorprivrede BiH u Sarajevu i muzej avijacije u Beogradu.

Hotel Holidasy Inn i neboderi UNIS-a

10

Zgrada Elektroprivrede

Meu kreativna dostignua poslije 1945.godine spomenici i spomenici NOB i revolucije - iji je ukupan broj se procjenjuje na 2500 - zauzimaju posebno mjesto. Ovdje treba istai Memorijalni centar i muzej u borbi za ranjenika na Jablanica (1978), arhitekti B. Tadi, Z. i Dunerovi M.Rami, Meu kombinaciji arhitektonske i skulptorske spomenika izvrsne su partizanske groblja u Mostaru (arhitekt B. Bogdanovi) i "Vraca" spomen parka u Sarajevu (arhitekt V. Dobrovi), spomen skulpture na Sutjesci (M. ivkovi), Kozari (Duan Damonja) i na Makljenu kod Prozora (Boko Kuanski).

(gore) Maklje, Sutjeska, Kozara

Partizansko spomen groblje u Mostaru

11

Od kasnih 1950-ih godina intenzivnog rada je uinio na obnovu i revitalizaciju kulturnopovijesne graditeljske batine. U tome je prednjaio Mostar koji je u kontinuitetu radio na obnovi historijskog dijela grada, to je 1986.godine rezultiralo Aga Kan-ovom nagradom za arhitekturu (arhitekta Amir Pai i saradnici). Znatno kasnije Sarajevo, Poitelj i Banjaluka su pokrenuli opsene djelatnosti na ovom podruju. Brojne su i adaptacije interijera za suvremene svrhe, a izgraene su i nove zgrade ije su prostorne i plastine karakteristike usaglaene sa povijesnim ambijentom. Robna kua u Jajcu (arhitekti R. Jadri, D. Kari i N. Kurto) je vaan primjer tih nastojanja.

Han u Poitelju (gore lijevo), Godspodska ulica u Banjaluci (gore desno), ulica u Sarajevskoj ariji, Robna kua u Jajcu (desno)

Stari grad u Mostaru

12