Professional Documents
Culture Documents
DOKTORA TEZ
Tez Danman
ANKARA - 2008
ONAY
Murat ORHUN tarafndan hazrlanan Etrsk Kltr ve Roma Kltrne Tesiri balkl bu alma, 17.01.2008 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oy birlii ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan Tarih Ana Bilim Dal / Eski a Tarihi Bilim Dalnda DOKTORA tezi olarak kabul edilmitir.
....................
....................
....................
....................
....................
N SZ Etrskler, Eski an en ok ilgi duyulan ve merak edilen kavimleri arasnda yer almaktadrlar. Bunun nedeni ise, Bat medeniyetinin olumasnda son derece belirleyici katklar olan talyada tarih sahnesinde kalm olmalar ve gizemli bir kavim olarak nitelendirilmelerine yol aan, onlarn derin bir sis perdesi ardna gizlenmi tarih ve kltrne, zellikle isim, kken ve diline ilikin ak ve seik bir fotorafn ekilememi olmasdr. Zira, Etrskler hakknda tarihi bilgi veren malzemeler olan yazl ve arkeolojik kaynaklar buna yeterince imkan tanmamaktadrlar. Geri bu durum pek ok Eski a kavmi iin de geerli olmakla birlikte, Etrsklere zel yn ise, kendileri tarafndan yazlm tarihi veya edebi bir metnin henz ele gememi olmasdr. Etrskler zerine alan ve alacaklarn nnde duran en nemli sorun, kaynaklar cephesinden beliren vaziyettir. Bu sorun ise, mevcut bulgular nda tasarlamalar yoluyla almaya allarak, Etrsk tarih ve kltr adeta karanlkta ineyle kuyu kazar gibi yeniden yaratlmaktadr. Bir z deyile, Etrskler ilmi bir rekonstrksiyona tabi tutulmak suretiyle yzyllar tesinden gnmze tanmaya, tanmlanmaya ve anlalmaya allmaktadrlar. almamzn hazrlan srasnda karlatmz farkl bir sorun ise, Milli Ktphane ve Trk Tarih Kurumu Ktphanesi de dahil olmak zere, lkemizdeki ktphanelerin gerek kaynaklar, gerekse imdiye dein yaplan aratrmalar asndan olduka fakir bir manzara sergilemeleri olmutur. Bu balamda, iaret edilen btn zorluklara karn, olanaklar lsnde ulaabildiimiz kaynaklar ve aratrmalar titizlikle deerlendirerek hazrladmz almamz ierisinde meydana gelen eksikliklerimiz ve hatalarmzn ho grleceini umut ederiz.
ii
Bu
almann
her
aamasnda
beni
fikirleri
ile
ynlendiren,
her zaman ve her anlamda yardm, destek ve de hogrsn grdm hocam Prof. Dr. lhami Durmua; bugne gelmemde bana emei geen, burada isimlerini tek tek zikredemediim btn hocalarma; destek, sabr ve anlaylarn benden esirgemeyen, hayattaki en deerli varlm olan ailemin btn fertlerine en iten teekkrlerimi bir bor bilirim.
iii
NDEKLER N SZ .......................................................................................................... i KISALTMALAR CETVEL ............................................................................. v GR ............................................................................................................. 1 I. BLM ETRSK SM VE ETRSKLERN YAYILDII CORAFYA .................... 10 I.1. Etrsk smi .................................................................................. 10 I.1.1. Tyrrhenoi; Tyrsenoi; Tyrrhen; Pelasgoi ......................... 10 I.1.2. Tusci; Etrusci ................................................................. 13 I.1.3. Tursha ........................................................................... 14 I.1.4. Rasenna; Rasna ............................................................ 16 I.2. Etrsklerin Yayld Corafya .................................................... 20 II. BLM ETRSKLERN KKEN VE SYAS TARH ............................................ 23 II.1. Etrsklerin Kkeni .................................................................... 23 II.1.1. Doulu Gr ............................................................ 23 II.1.2. Kuzeyli Gr ............................................................. 32 II.1.3. Yerlilik ve Oluum Grleri ......................................... 34 II.2. Etrsklerin Siyasi Tarihi ............................................................. 37 III. BLM ETRSK KLTR .................................................................................... 45 III.1. Devlet Tekilat .......................................................................... 45 III.2. Ordu .......................................................................................... 49 III.3. Ekonomi .................................................................................... 51 III.4. Sanat ve Mimari ........................................................................ 53 III.5. Din ve nan ............................................................................. 72 III.6. Sosyal Hayat ............................................................................. 78 III.7. Dil ve Yaz ................................................................................. 84 IV. BLM ETRSK KLTRNN ROMA KLTRNE TESR ............................ 88 SONU ........................................................................................................ 91
iv
KAYNAKA ................................................................................................ 95 EKLER LSTES ........................................................................................ 109 EKLER ....................................................................................................... 116 ZET ......................................................................................................... 219 ABSTRACT .............................................................................................. 220
KISALTMALAR CETVEL A.D. ............................................................................................. Anno Domini a.g.e. ....................................................................................... Ad geen eser AJA ............................................................. American Journal of Archaeology AJHG ................................................... American Journal of Human Genetics AJP .................................................................. American Journal of Philology AS ........................................................................................ Anatolian Studies bak. ................................................................................................. Bakalar B.C. ............................................................................................. Before Christ bk. ........................................................................................................ Baknz C ................................................................................................................. Cilt CAH ............................................................... The Cambridge Ancient History ev. ..................................................................................................... eviren ed. .......................................................................................................... Editr M ............................................................................................. Milattan nce MS ............................................................................................ Milattan Sonra Nu. ....................................................................................... Numara, Number p. ............................................................................................................. Page S ............................................................................................................... Say s. ............................................................................................................. Sayfa sdl. ............................................................................................... Sadeletiren transl. ............................................................................................ Translation vb. ............................................................................................... ve benzerleri vd. .................................................................................................. ve dierleri Vol. ...................................................................................................... Volume yy. .......................................................................................................... Yzyl
GR
Etrskler, gerek yaadklar alarda, gerekse modern alarda ilgi gren bir kavim olmulardr (Bloch, 1958:13). Latin air Sextus Propertius (M 50-16), Romallar tarafndan M 396da ele geirilen Etrsk kenti Veii iin Elegies (Atlar) isimli eserinde u dizeleri kaleme almtr: Senin eski bir kraliyet tacn vard Veii / Ve forumunda altndan bir taht dururdu / Duvarlarn imdi yanklanyor obann borusuyla / Kllerinin zerinde savruluyor yaz budaylar. (Harrel-Courts, 1964:28; Dennis, 1985:16). ngiliz edebiyat D. H. Lawrence (1885-1930) 1920lerin ortasnda ssz Etrsk mezarlarn dolarken hissettiklerini, lmnden sonra 1932de Londrada baslan Etruscan Places (Etrsk Yerleri) isimli eserinde yle dile getirmitir: Yaadklar rahat alarda yaptklar eyler nefes almak kadar doal ve basitti. Hatta mezarlar bile. Onlar, kukusuz bir yaam doluluuyla gsn ho ve zgr bir ekilde nefes almasna izin vermilerdir. Bu ite, gerek bir Etrsk meziyetiydi: kolaylk, doallk ve yaam bolluu; ruhu ya da akl hibir yne zorlamaya gerek duymam. Ve bir Etrsk iin lm, mcevherleri, araplar ve dans iin alan fltleriyle yaamn ho bir devamyd. (Freeman, 2005:349, 350). Etrskleri her ynyle inceleyen ilim dalna Etrskoloji ismi verilmekte olup, Etrskoloji sahasndaki aratrmalar, yazl ve arkeolojik kaynaklardan beslenmek suretiyle yrtlmektedir (Bonfante, 1986:5). Etrskolojinin istifade etmekte olduu tarihi bilgi veren malzemelerin ilk ayan meydana getiren yazl kaynaklar, Yunanl ve Latin yazarlarn Eski aa ait eserleridir (Bunlarn bazs Trkeye kazandrlmtr.). Etrskler hakknda yazlmayan ve onlarn yalnzca bahisler orannda
yer aldklar fazla saydaki bu eserlere rnek olarak unlar gsterilebilinir: Herodotus (M 484-420), Historiai (Tarih) (Dokuz kitaptan mteekkil eserin tamam Mntekim kmen tarafndan Trkeye evrilmi ve Herodot Tarihi ismiyle 1973de yaymlanmtr.); Strabo (M 63-MS 21), Geographika (Corafya) [On yedi kitaptan mteekkil eserin 12-14. kitaplar Adnan Pekman tarafndan Trkeye evrilmi ve Antik Anadolu Corafyas (Geographika: XII, XIII, XIV) ismiyle 1987de yaymlanmtr.]; Halicarnassus Dionysius (M 60-MS 7), Antiquitates Romanae (Antik Roma); Titus Livius (M 59-MS 17), Ab Urbe Condita (Kentin Kuruluundan tibaren) [Otuz be kitaptan mteekkil eserin 1-10. ve 21-25. kitaplar Sabahat enbark tarafndan Trkeye evrilmi ve Roma Tarihi-ehrin Kuruluundan tibaren (Ab Urbe Condita) ismiyle 1992 (1. kitap), 1994 (2. kitap), 1997 (3, 4. kitaplar), 1999 (5-10. kitaplar), 2001 (21, 22. kitaplar), 2002 (23-25. kitaplar) yllarnda yaymlanmtr.]; Publius Vergilius Maro (M 70-19), Aeneas (On iki kitaptan mteekkil eserin tamam . Zeki Eyubolu tarafndan Trkeye evrilmi ve Aeneas ismiyle 1995de yaymlanmtr.); Marcus Vitruvius Pollio (M 90-20), De Architectura (Mimarlk zerine) (On kitaptan mteekkil eserin tamam Suna Gven tarafndan Trkeye evrilmi ve Mimarlk zerine On Kitap ismiyle 1990da yaymlanmtr.); Publius Gaius Cornelius Tacitus (MS 55-120), Annales (Yllklar); Marcus Terentius Varro (M 116-27), De Lingua Latina (Latin Dili zerine); Lucius Annaeus Seneca (M 4-MS 65), Naturales Quaestiones (Doa ncelemeleri); Marcus Tullius Cicero (M 106-43), De Divinatione (Kehanet zerine); Gaius Plinius Secundus (MS 23-79), Naturalis Historia (Doa Tarihi) (Grant, 1980:296-300). Bilindii zere, gnmzden gerilere doru gidildiinde tarihi kaynak olarak kullanlabilecek vesikalarn says zamann derinliine paralel olarak azalma kaydetmektedir. Yazl kaynaklarn yetersiz kald zaman dilimlerinde ise, arkeolojinin sunmu olduu bulgular imdada yetimektedir (Durmu, 1993:11). Bu cmleden olarak, arkeolojik kazlar neticesinde ortaya km Etrsk buluntular byk nem ve deer arz etmektedir.
Etrskler tarafndan yazlm tarihi veya edebi bir metnin henz ele gememi olmas ve yukarda iaret edildii zere, yazl kaynaklar tekil eden eserlerin de Etrskler stne yazlmam olmalar gz nne alnr ise, arkeolojik buluntularn ehemmiyeti ve kymeti ok daha iyi anlalabilmektedir (Spivey ve Stoddart, 1990:13, 17). 19. yy.a kadar mnferit, dank ve seyrek nitelikte arkeolojik kazlara sahne olan Etrsk corafyasnda kapsaml ve ciddi anlamda ilk arkeolojik kaz almas, I. Napolonun kardei Canino prensi L. Bonaparte (1775-1840) tarafndan 1828de Vulcide balatlm, buradaki yzlerce mezardan kan 3000 civarnda buluntu, talya, ngiltere, Fransa, Almanya ve Rusyadaki koleksiyoncular tarafndan satn alnmtr. Bilimsel vasfa sahip Etrsk arkeolojisinin douu ise, 1869da Certosada P. Zannoni ve ayn yl Vulcide S. Gsell tarafndan yrtlen sistemli kazlarn balamasyla gereklemitir (Hus, 1961:59, 61, 62, 67). Etrsk arkeolojisinin nemli keiflerine de 1836da Caeredeki Regolini-Galassi Mezarnn, 1857de ve Vulcideki Pyrgi Franois Levhalarnn Mezarnn, gn 1890da kmas Marzabottonun, rnek olarak 1916da Veiideki Portonaccio Tapnanda dam figr olan Apollo heykelinin 1964de na gsterilebilinir. Etrsk buluntularnn sergilendii balca mzelerse unlardr: Museo Archeologico, Florence; Museo Nazionale di Villa Giulia, Rome; Museo Gregoriano Etrusco, Vaticano (Bloch, 1958:41 ve 1969:40, 42-44). Yazl ve arkeolojik kaynaklardan yararlanlmak suretiyle Etrskler zerine yaplm ok saydaki aratrmann [corpus (belge kitab), mze ve sergi katalou, sreli yayn, kitap] (Bunlarn hibiri Trkeye kazandrlmamtr.) balang noktas, Etrskolojinin babas kabul edilen ve Piza niversitesinde Roma hukuku profesr olan sko baron T. Dempsterin (1579-1625) 1616-1619da yazm olduu yedi kitaptan oluan De Etruria Regali Libri Septem (Etruria Kraliyeti zerine Yedi Kitap) isimli eser olup, el yazsyla Latince kaleme alnan bu eser, Dempsterin lmnden yaklak yzyl sonra 1723de Floransada T. Cokenin desteiyle
baslabilmitir (Vacano, 1960:173-184; Wellard, 1973:33, 36). Eski aa ait yazl kaynaklardaki Etrsklere dair mevcut bilgileri ilk defa bir araya getiren De Etruria Regali Libri Septem, Orta aa ait vesikalarda [Orta an sonunda Dominikan rahip G. Nanninin (Annio de Viterbo) (1432-1502) 1498de yazm olduu on yedi kitaptan oluan Antiquitates (Antikite) isimli eseri zikretmek icap eder ki, bu eserin 12. kitab Etrsk yaztlarna ayrlmtr.] suskunlua brnen Etrsklerin adeta yeniden doularna ve kefine vesile olmutur (Hus, 1961:56, 57; Wellard, 1973:26, 27, 36). Dempsterin eserinden gnmze uzanan srete hayatiyet kazanan aratrmalara rnek olarak unlar gsterilebilinir: Corpus: Etrsk yaztlarnn bir araya getirilmi olduu Corpus Inscriptionum Italicarum (CII) (lk kez A. Fabretti tarafndan 1867de Turinde yaymlanmtr.) ve Corpus Inscriptionum Etruscarum (CIE) (lk kez C. Pauli ve A. O. Danielssonun editrlkleri ile Berlin ve Leipzig Bilim Akademileri tarafndan 1893de Leipzigde yaymlanmtr.) (Vacano, 1960:180; Richardson, 1976:263; Dumzil, 1996:696). Mze ve Sergi Katalou: H. B. Walters, Catalogue of the Bronzes, Greek, Roman and Etruscan in the Department of Greek and Roman Antiquities, British Museum, London, 1899; G. M. A. Richter, Greek, Etruscan and Roman Bronzes, The Metropolitan Museum of Art, New York, 1915 ~ Handbook of the Etruscan Collection, The Metropolitan Museum of Art, New York, 1940; A. Rumpf, Katalog der Etruskischen Skulpturen, Staatliche Museen, Berlin, 1928; P. Mingazzini, Vasi della Collezione Castellani, Rome, 1930; R. P. Hinks, Catalogue of the Greek, Etruscan and Roman Paintings and Mosaics, British Museum, London, 1933; J. D. Beazley ve F. Magi, La Raccolta B. Guglielmi nel Museo Gregoriano Etrusco, Vaticano, 1939; R. Bartoccini ve A. de Agostino, Museo di Villa Giulia Antiquarium e Collezione dei Vasi Castellani, Milano, 1961; M. Moretti, Il Museo Nazionale di Villa Giulia, Rome, 1964; Mostra dellArte e della Civilt Etrusca, Milano, 1955; H. Jucker ve I. Jucker, Kunst und Leben der Etrusker, Zrich, 1955; Arte e Civilt degli Etruschi, Turin, 1967; R. S. Teitz, Masterpieces of Etruscan Art, Worcester, 1967; M. Moretti, Nuovi Tesori
dellAntica Tuscia, Viterbo, 1970; Nuove Scoperte e Acquisizioni nellEtruria, Rome, 1975; Gli Etruschi e Cerveteri, Milano, 1980; La Civilt degli Etruschi, Milano, 1985; Les trusques et LEurope, Paris, 1992 (Brendel, 1978:481, 482; Bonfante, 1986:172; Spivey, 1997:203). Sreli Yayn: Etrsk aratrmalarna tahsis edilmi Studi Etruschi (1927-) ve Etruscan Studies (1994-) ile zellikle Accordia Research Papers, American Journal of Archaeology, Archeologia Classica, Journal of Roman Studies, Papers of the British School at Rome periyodiklerinde yer alan makaleler (Barker ve Rasmussen, 2001:368). Kitap: A. L. Lanzi, Saggio di Lingua Etrusca e di Altre Antiche dItalia, Florence, 1789; G. Dennis, The Cities and Cemeteries of Etruria, London, 1848; K. O. Mller ve W. Deecke, Die Etrusker, Stuttgart, 1877; J. Martha, LArt trusque, Paris, 1889; C. O. Thulin, Die Etruskische Disziplin, Gteborg, 1906; D. Randall-McIver, Villanovans and Early Etruscans, Oxford, 1924; P. Ducati, Etruria Antica, Turin, 1925; L. Pareti, Le Origini Etrusche, Florence, 1926; A. Trombetti, La Lingua Etrusca, Florence, 1928; A. Solari, La Vita Pubblica e Privata degli Etruschi, Florence, 1928; F. Schachermeyr, Etruskische Frhgeschichte, Berlin, 1929; G. Buonamici, Epigrafia Etrusca, Florence, 1931; G. Q. Giglioli, LArte Etrusca, Milano, 1935; M. Pallottino, Elementi di Lingua Etrusca, Florence, 1936 ~ Etruscologia, Milano, 1942 ~ LOrigine degli Etruschi, Rome, 1947 ~ Testimonia Linguae Etruscae, Florence, 1954; C. Clemen, Die Religion der Etrusker, Bonn, 1936; A. Grenier, Les Rligions trusque et Romaine, Paris, 1948; F. Altheim, Der Ursprung der Etrusker, Baden-Baden, 1950; P. J. Riis, An Introduction to Etruscan Art, Copenhagen, 1953; R. Bloch, Le Mystre trusque, Paris, 1956; O.-W. von Vacano, Die Etrusker in der Welt der Antike, Hamburg, 1957; A. Hus, Les trusques Peuple Secret, Paris, 1957; L. Banti, Il Mondo degli Etruschi, Rome, 1960; H. Harrel-Courts, LItalie des trusques, Paris, 1960; J. Heurgon, La Vie Quotidienne chez les trusques, Paris, 1961; E. H. Richardson, The Etruscans Their Art and Civilization, Chicago, 1964; A. C. Vaughan, Those Mysterious Etruscans, New York, 1964; G. Dumzil, La Rligion Romaine Archaque suivi dun Appendice sur la Rligion des trusques, Paris, 1966; H. H. Scullard, The Etruscan Cities
and Rome, New York, 1967; D. E. Strong, The Early Etruscans, London, 1968; H. Hencken, Tarquinia and Etruscan Origins, London, 1968; C. Hampton, The Etruscans and the Survival of Etruria, London, 1969; E. Macnamara, Everyday Life of the Etruscans, London, 1973; J. Wellard, The Search for the Etruscans, New York, 1973; A. Pfiffig, Religio Etrusca, Graz, 1975; M. Cristofani, LArte degli Etruschi, Turin, 1978; O. J. Brendel, Etruscan Art, Harmondsworth, 1978; A. Bothius, Etruscan and Early Roman Architecture, Harmondsworth, 1978; M. Grant, The Etruscans, New York, 1980; N. J. Spivey ve S. Stoddart, Etruscan Italy, London, 1990; N. J. Spivey, Etruscan Art, London, 1997; G. Barker ve T. Rasmussen, The Etruscans, Oxford, 1998; F. Falcetti ve A. Romualdi, Die Etrusker, Stuttgart, 2001; S. Haynes, Kulturgeschichte der Etrusker, Mainz, 2005. Roma tarihinin seyrinin iyi takip edilebilmesi, ncelikle Etrsklerin yakndan tannmalarna baldr. Zira, Etrskler talyaya kent kltrn getirdikleri gibi, Romadan ok nce burada siyasi egemenlik kurarak, yarmadann kaderi zerinde nemli bir rol oynamlardr (Memi, 2005:125). Bilindii zere, Bat medeniyetinin esas Yunan ve Roma kltrleridir. Roma kltr ise, pek ok kltr unsurunu Etrsklere borludur (Dudley, 1991:18). Etrskler hakknda yazlm her eser, ister mevcut bilgileri yaymak iin yazlm olsun, isterse aratrma maksadyla kaleme alnm bulunsun, Etrskoloji alannda alan ilim adamlar arasnda onlarn isim, kken ve dili zerine beliren fikir ayrlklaryla balantl olarak, Etrsk gizemi veya Etrsk bilmecesi diye bir bahis iermektedir (Ayda, 1974:17, 51). Yunancada Tyrrhenoi, Tyrsenoi, Pelasgoi, Latincede Tusci, Etrusci, Tyrrhen, Msr yaztlarnda Tursha, Etrskede ise, Rasenna, Rasna isimleriyle anlan Etrskler, M 8. yy.da talya Yarmadasnda tesis edilen hakimiyet ve kltrn yaratclar olup, Arno ile Tiber Nehirleri arasnda, yani gnmzde Toscana-Kuzey Lazio-Bat Umbria kapsamndaki Eski ada
Etruria ismi verilen blgede yaamlar ve M 1. yy.a dein varlklarn korumulardr (Jacopi, 1943:1060; Ayda, 1982:479, 480 ve 1987:150; Tulunay, 1997:561). Etrsklerin kkenine ilikin farkl grler bulunmaktadr (Harrel Courts, 1964:7). Herodotusa gre, Etrsklerin ana vatan Anadoludaki Lydiadr (Herodotus:I.94). Halicarnassus Dionysius ise, Etrskleri, talyada ok eski zamanlardan beri var olan yerli bir kavim olarak kabul etmektedir (Halicarnassus Dionysius:I.26, 30). Liviusun Ab Urbe Condita isimli eserinin bir pasajnda geen, Etrsklerin Raetia Alplerinde oturan bir kolu olan Raetiallarn ismiyle Etrsklerin kendilerine vermi olduklar Rasenna ve Rasna isimleri arasnda bir balant olduu dncesiyle ilk defa Fransz N. Frret tarafndan ortaya konulan ve Alman B. G. Niebuhr tarafndan da gelitirilen Kuzeyli grne gre, Etrskler talyaya Alp Dalar zerinden gelmi olan Hint-Avrupa kkenli bir kavimdir (Harrel-Courts, 1964:7; Scullard, 1979:43). talyan M. Pallottino ve Alman F. Altheimn aratrmalarnda hayat bulan Oluum grne gre ise, Etrskler, talyadaki yerli ve yabanc tm etnik unsurlarn, uzun bir tarihi ve kltrel sre ierisinde, eitli etkilerle de yorularak, birbirlerini zmlemesi sonucu yepyeni bir kimlik kazanmasyla meydana gelmi, talyann yerlisi olan bir kavimdir (Hus, 1961:79, 80). Hint-Avrupa dil ailesi mensubu diller gibi yazlmayan ve muhtemelen onlara benzer konuulmad dnlen, baka dil aileleriyle de akrabalk ba kurulamayan Etrske henz deifre edilememitir (Bonfante, 1986:215, 229; Mallory, 2002:109). Etrske hakknda bilgiler, temel olarak, M 7. yy. ile Milatn ilk yllar arasna tarihlenen ve ekseriyeti ksa cmleciklerden meydana gelen belli kalplarda mezar ve adak yaztlar olan yaklak 13.000 yazttan edinilmektedir (Pallottino, 1955:267; Macnamara, 1987:185; Barker ve Rasmussen, 2001:94). ou zaman sadan sola doru olmak zere, Yunan harfleri ile yazlm yaztlarn hemen hepsi okunmu olmasna ramen, snrl sayda szck hari -baz tanr, mitolojik kahraman, ahs,
eya, ay, say isimleri; hsml ifade eden baz szckler; baz nvanlar, fiiller vd.-, anlamlandrlmalar mmkn olmamtr (Atlan, 1970:8; Barker ve Rasmussen, 2001:98, 99). Bu yaztlar, az sayda ve olduka ksa bilingual yazt da iermektedir (Richardson, 1976:214). Etrskenin deifre edilememi olmasnn temel nedeni ise, dilbilgisi kurallar ve szck haznesinin tanmlanmasn salayacak tarihi veya edebi bir metin ile var olanlardan farkl ve uzun bir yaztn henz ele gememi olmasdr (Tulunay, 2005:12, 13). Brandenstein, Lemnos Adasnda ele geen ve zerinde bir sava resmi ile Etrskeye benzer bir yaz bulunan mezar stelinin, Etrsklerin talyaya Anadoludan g ettiklerinin nemli bir kant olduuna dikkat ekmektedir (Brandenstein, 1943b:1044-1051). Jacopi, Etrsklerin Anadolu kkenli bir kavim olduklar grn tamaktadr (Jacopi, 1943:1051-1062). Wainwright, Etrsklerin Anadolu kkenli bir kavim olduklar grnde olup, Etrsk kltr ile Anadolu kltr arasnda mevcut benzerliklere iaret etmektedir (Wainwright, 1959:197-213). Bloch, Etrsklerin kkeni zerine ileri srlen grleri deerlendirerek, onlar Anadolu kkenli kabul eden gr nazar itibara almaktadr (Bloch, 1958:51-64). Pallottino, Bloch, Harrel-Courts, Massa, Macnamara, Etrsk kltrnn eitli kltrel unsurlar mezceden bir yapya sahip olduunun altn izmektedirler (Pallottino, 1955:71; Bloch, 1958:188; Harrel-Courts, 1964:203; Massa, 1973:22; Macnamara, 1987:190). Akkaya, Aaolu, Pallottino, Bloch, Harrel-Courts, Heurgon, Blunt, Dudley, Patterson, Etrsk kltrnn Roma kltr zerine tesirini vurgulamaktadrlar (Akkaya, 1936:1-33; Aaolu, ?:1-24; Pallottino, 1955:142, 143; Bloch, 1960:115, 116, 143; Harrel-Courts, 1964:216; Heurgon, 1964:183, 211; Blunt, 1984:69; Dudley, 1991:15-19; Patterson, 1992:81, 88). Bu balamda, Etrskler talyaya g yoluyla sonradan yerlemi olan Anadolu kkenli bir kavimdir. Etrsk kltr kompleks yapya sahip bir
kltrdr. Etrsk kltr, zerinde yaratm olduu kltrel tesir vastasyla Roma kltrne nemli dzeyde katk salamtr. Grld zere, Bat ilim aleminde Etrskler ile ilgili ok sayda aratrma yaplmtr. Oysa, lkemizde yaplanlar bir elin parmaklarn gemeyecek lde az saydadr. stelik bunlar, bir iki istisna haricinde, metodoloji ile objektivite ynnden olduka problemlidir. E. T. Tulunay, Etrsk Sanat, stanbul, 1992 bir iki istisnaya; K. Miran, Etrskler-Tarihleri, Yazlar ve Dilleri Yaztlara Dayal Bilgiler ile imdiye Kadar Bilinenlerin Karlatrlmas, Bodrum, 1998 ise, problemli olanlara rnek olarak gsterilebilinir. Bu cmleden olarak, lkemizde Etrskler konusunda var olan byk boluun doldurulmas olduka nemlidir. Bu almann orijinallii, Etrsklerin, lkemizde akademik anlamda ilk defa olarak ele alnm olmalarndan kaynaklanmaktadr. Etrsklerin kkeni, siyasi tarihi ve kltr ile Etrsk kltrnn Roma kltrne tesirinin tespit edilerek ortaya konulmas, almann amacn ve ieriini oluturmaktadr. almada, zaman olarak M 8-1. yy., mekan olarak da talya esas alnmtr. Terminoloji (ahs, kavim, yer isimleri vb.) asndan ise, arlkla Latince tercih edilmitir. almann sonuna ilave edilen fazla sayda ek vastasyla da konunun pekitirilmesi ve zenginletirilmesi hedeflenmitir.
10
I. BLM ETRSK SM VE ETRSKLERN YAYILDII CORAFYA I.1. Etrsk smi Etrskler, dil, kltr ve corafya bakmndan birbirinden farkl kavimler tarafndan deiik ekillerde isimlendirilmilerdir. Etrsk isminin tarihi ve etimolojik tahlili bu isimlerin izah ile mmkndr. I.1.1. Tyrrhenoi; Tyrsenoi; Tyrrhen; Pelasgoi Yunanllar, Etrsklere Tyrrhenoi ismini vermilerdir. Yunanl yazarlarn bazlarnn Tyrrhenoi yerine Tyrsenoiyi kullandklar grlmekte olup, Yunan dili uzmanlarna gre, Tyrsenoi kullanm onia lehesine aittir (Ayda, 1975:421). Halicarnassus Dionysius, talyada inaat yapan ilk kavmin Etrskler olduklarn, Yunanca duvar, duvarlarla evrili yap, kule anlamlarna gelen tyrseis szcne izafeten Yunanllar tarafndan Tyrrhenoi ismiyle anldklarn kaydetmektedir (Halicarnassus Dionysius:I.26). Romallarn Etrskler iin Tusci ve Etrusci isimlerini kullandklar grld 1987:150). halde, Yunanllardan aldklar Tyrrhenoiyi Tyrrhene1 dntrerek kullanmay da uygun bulmulardr (Strabo:V.2.1; Ayda,
Eski aa ait kaynaklarda Tyrrhenoi, Tyrsenoi, Tyrrhen isimleri Etrsklere idantifiye edilmeleri yan sra Yunanllar tarafndan denizciler ve korsanlar iin kullanlm olan genel anlamda terimlerdir. Ancak, M 7/6. yy.da Etrsklerin denizcilikte ok ilerleyerek Akdenizde byk stnlk saladklarnn gz nne alnmas gerekmektedir. Gnmzde dahi Akdenizin, talyann batsnda kalan ksmna Tyrrhen Denizi ismi verilmektedir. E. T. Tulunay, Antik ada talyada Yaam Dou Kkenli Bir Halk-Etrskler, Bilim ve topya, 2005, S 138, s. 10.
11
Herodotus, Lydia kral Atysn olu, yani prens Tyrrhenos nderliinde deniz yoluyla Anadoludaki Lydiadan2 talyaya g eden ve kendilerini Tyrrhen olarak isimlendiren bir kavimden bahsetmektedir (Herodotus:I.94). Lydiada Tyrrha3 ismini tayan bir yer bulunmaktadr (Bloch, 1958:55). Turannos szc Lidcede prens, hkmdar anlamlarna gelmektedir (Richardson, 1976:7, 219). Bunlar vd. (bk. dipnot 2, 4, 6, 8, 9, 12, 19), Tyrrhenoiler ve Tyrrhenlerin, yani Etrsklerin filolojik bakmdan Anadolu ile irtibatlandrlmalarn salamaktadr. Ayda, Tyrrhen ve Tarquin(ius)4 szcklerinin asli eklinin, tar (lke, arazi, yer, toprak) / Tur (Trk)5 ile khan / khon / khun / khuin (han, efendi, prens, kral, imparator) szcklerinin birlemesinden meydana gelen tarkan / tarhan / turhan6 olduu grndedir (Ayda, 1987:147-156 ve 1992:311314).
Lydius Latince bir szck olup, Etrsk anlamna gelmektedir. S. Kabaaa ve E. Alova, Latince-Trke Szlk, stanbul, 1995, s. 353. 3 Tyrrhann Lidcedeki karl Torrhadr. G. Dennis, The Cities and Cemeteries of Etruria, Princeton, New Jersey, 1985, p. 418. Tyrrhann arkeolojik kefi yaplamamtr. S. von Cles-Reden, The Buried People-A Study of the Etruscan World, New York, 1955, p. 25. zmirin Tire ilesinin Eski adaki ismi Tyrrhadr. Ana Britannica, stanbul, 1993, C 21, s. 29. Pisidiada Tyrsa ismini tayan bir yer bulunmaktadr. W. M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas, stanbul, 1960, s. 462. 4 Tarquin(ius) Latince bir szck olup, Tarquiniili adam anlamna gelmektedir. Bu szcn Etrske asli ekli ise, Tarchondur. E. H. Richardson, The Etruscans-Their Art and Civilization, Chicago, 1976, p. 66. 5 Trk ismi Tur / Tr kknden domu olup, tremi, insan, cins, rk anlamlarna gelmektedir. Bir dier gre gre ise, Trk ismi trk (gl, kuvvetli) szcnden domutur. Trk isminin Trkler tarafndan resmi devlet ismi olarak ilk kullanl da Kk-Trk (Gk-Trk) ekliyle MS 552de Gktrkler eliyle olmutur. Gktrk kaanlarnn bir araya getirdikleri btn Trke konuan boylarn hepsine birden Trk Budun (Trk Milleti) ismi verilmitir. R. O. Trkkan, Trk Tarih Tezleri, Trkler, Ankara, 2002, C 1, s. 411. Kaya, Trk isminin kknn Tur (dnen, sema eden / yldzlarn hem Gnein, hem de kendi eksenleri etrafnda dnleri, ilahn ve hkmdarn etrafndaki bilgeler, bir merkezin etrafnda yerleen halk) olduu ve Trk isminin asli eklinin (E)-Tur-uk-(us) (Etrsk) isminde ortaya kt grndedir. M. Kaya, Mitolojik Trk Kltr zerine elikiler, stanbul, 2002, s. 235. Tur, Etrskede vermek anlamna gelmektedir. M. Pallottino, The Etruscans, Harmondsworth, Middlesex, 1955, p. 276. 6 Turan (Venus / Aphrodite), Etrsk Pantheonunda ak ve gzellik tanrasnn ismidir. H. Harrel-Courts, Etruscan Italy, New York, 1964, p. 210; . Drken, Roma Dini, stanbul, 2003, s. 37, 39.
12
Etrsklerin idare sistemi olan On ki Kent Birliinin (Etrsk Otonom Kent Devletleri Konfederasyonu) ilki, Tyrrhenosun hsm veya vekili7 Tarchon8 tarafndan tesis edilmi olup, Tarchon, bu birliin merkezi olan Tarquinii9 kentinin de kurucusudur ki, kentin ismi Tarchon ismine dayanmaktadr (Hencken, 1968:18). Tarkan (tarhan) nvan eitli dnemlerde muhtelif Trk kavimlerinde farkl manalar ifade etmitir. rnein, Gktrklerde yksek asalet derecesi; MS 10. yy.da Ouzlarda s-bandan (bakomutan) sonra gelen makam sahibi; MS 8/9. yy. ortalarndan itibaren Uygurlarda vekil, nazr; MS 8. yy.da Hazarlarda hkmdar veya hkmdardan sonra gelen ikinci ahs vd. Divan Lugatit-Trkde ise, bey diye evrilmitir (Donuk, 1988:41, 44). Sertkaya, tarkan szcnn filolojik derinlikte 1400 ylda bir tek deiiklie urayarak MS 10. yy.dan sonra kalarn h olmas sonucunda tarhana dntne ve fonetik adan byk bir deiiklik meydana gelmesi nedeniyle Tarquin(ius) ile tarkan szckleri arasnda bir balant kurulmasnn mmkn olmadna dikkat ekmektedir (Sertkaya, 2006:60). Ayrca, Donuk, tarkan szcnn Etrske ile olan ilgisinin sadece bir d benzetmeden, yani filolojik temellerden yoksun bir yaktrmadan ibaret kaldna, bu szcn hecelere ayrlmas yoluyla etimolojik bakmdan
Turane, Etrskede temmuz anlamna gelmektedir. J. Heurgon, Daily Life of the Etruscans, New York, 1964, p. 184. Truna, Etrskede hakimiyet anlamna gelmektedir. M. Pallottino, a.g.e., p. 277. 7 Straboya gre, Tarchon Tyrrhenosun vekilidir. Strabo:V.2.1. Lycophron, Cato, Servius gibi baz yazarlara gre ise, Tarchonun Tyrrhenosun olu veya abisi olup olmad tartmaldr. G. Dennis, a.g.e., p. 418. 8 Tarchon szcnn kk olan Tarcha Anadolunun birok yerinde sklkla rastlanlmakta olup, tanrlara ya da prenslere isim olarak verildii grlmektedir. R. Bloch, The Etruscans, London, 1958, p. 55; R. Silverberg, Empires in the Dust-Ancient Civilizations Brought to Light, Philadelphia, Pennsylvania, 1966, p. 145. Luvilerin ve Ge Hitit Krallklarnn frtna tanrsnn ismi Tarhunt (fatih) olup, bu szck Hitite tarh (fethetmek) fiilinden gelen ve bir isim veya lakap olan Tarhunna biimiyle Hititler tarafndan da kullanlmtr. Etrskedeki Tarchon szcnn orijini Tarhunna szcdr. O. R. Gurney, Hititler, Ankara, 2001, s. 119. 9 Tarquinii kentin Latincedeki ismi olup, Etrske asli ekli ise, Tarchnadr. H. H. Scullard, The Etruscan Cities and Rome, Ithaca, New York, 1979, p. 84.
13
inandrc
bir
izahnn
imkan
dahiline girmediine
iaret
etmektedir
(Donuk, 1988:47). Aydann Tyrrhen ve Tarquin(ius) szcklerini etimolojik olarak zmlemesinde zorlama olduu grlmesine karn, Tarchon ile tarkan szcklerinin anlam asndan benzerlii dikkate deerdir. Herodotusun Historiai isimli eserinde bahsi geen Pelasgoilerin10 Etrskler ile yakndan ilgisi vardr. Zira, Pelasgoi ismi Etrskleri iaret etmektedir (Jacopi, 1943:1060). Herodotus, Anadoludan g edenleri Tyrrhenler, Pelasgoiler,
Lydiallar olarak deiik biimlerde isimlendirmitir (Tulunay, 2005:11). Herodotustan sonraki baz yazarlarn eserlerinde de durum ok farkl deildir. Bu yazarlar, aka veya st kapal bir ekilde Pelasgoiler ve Tyrrhenleri ayn kavim kabul etmiler ve isim deiikliine glerin sebep olduunu sylemilerdir. rnein, Hellanicusa gre, Pelasgoiler talyaya yerletikten sonra Tyrrhen ismini almlardr. Myrsilosa gre, Tyrrhenler ana vatanndan ayrldktan sonra Pelasgoi ismini tamlardr. Aristophanes ve Sophocles ise, Pelasgoi-Tyrrhen eklinde birleik bir isim kullanmay daha pratik bulmulardr (Ayda, 1982:479, 480). Sonu olarak, Tyrrhenoi, Tyrsenoi, Tyrrhen, Pelasgoi isimlerinin ayn kavmi, yani Etrskleri iaret ettii ve Etrsklerin M 13. yy.n sonlarnda Anadoluda bulunduklar doru grnmektedir11. I.1.2. Tusci; Etrusci Romallar, Etrsklere Tusci ve Etrusci isimlerini vermilerdir
Herodotus:I.57, 58, II.50-52, IV.145, V.26, VI.136, 140, VIII.144. Ayrca bk. II.1.1 (Doulu Gr).
14
biiminde bir fonetik geliim sreci geirmi olup, Etrskler anlamna gelmektedir. Tusci ismi ise, metatez yoluyla Tursci yerine Trusci denilmesinden km olup, Etrusci ile ayn anlam tamaktadr. Ayrca, Romallar, Etrusci ismine izafeten Etrsklerin yaadklar corafyay Etruria eklinde isimlendirmilerdir (Akkaya, 1936:4). Etrusci ismi Bat dillerine ise, Etruschi (talyanca), trusque [Franszca (Trke okunuu Etrsg)] vd. olarak gemitir. Trkedeki kullanm biimi olan Etrsk, Franszcadan Trkeye intikal etmitir (Ayda, 1987:159). I.1.3. Tursha Troia Savann (M 1240-1230) ardndan balayan Ege Glerinin (Deniz Kavimleri Gleri)13 ilk aamasna (M 13. yy.n sonlar) katlan kavimlerin isimleri Msrdaki Karnak Tapnann duvarlarnda, ikinci aamasna (M 12. yy.n balar) katlan kavimlerin isimleri de yine Msrdaki Medinet-Habu Tapnann duvarlarnda yer almakta olup, her iki yerde Tursha olarak geen isim Etrsklere idantifiye edilmektedir (Memi,
Gubbioda ele geen ve M 5. yy.a tarihlenen Umber dilinde yazlm Iguvium Tabletlerinde Turs eklinde gemektedir. G. A. Wainwright, The Teresh, the Etruscans and Asia Minor, AS, 1959, Vol. 9, p. 198; N. J. Spivey ve S. Stoddart, Etruscan Italy, London, 1990, p. 112. M 13. yy.n balarna tarihlenen bir Msr mumyasna ait lahitde ahsn ismi Yun-Tursa olarak okunmaktadr. . Akkaya, Etrsk Kltr ve Roma Kltrne Tesiri-Trk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin Msveddeleri, stanbul, 1936, Seri 3, Nu. 4, s. 3. Tursa, Anadoluda Smyrna civarnda bir kentin ismidir. Tursan szc, Tursa kenti sahasndan olan adam anlamna gelmektedir. W. Brandenstein, Etrsk Meselesinin imdiki Durumu, 2. Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1943, Seri 9, Nu. 2, s. 214, 215. 13 M 13. yy.n sonlarnda n Asya ve Dou Avrupada Ege Glerini hazrlayan kavimler kaynamas balamtr. Yerlerinden oynatlan baz Ege ve Anadolu kavimleri Msra geerek Libyallarla birlemiler ve firavun Merneptahn (M 1236-1223) zerine yrmlerdir. n Asya dnyasn alt st eden asl byk hareket ise, Ege Glerinin ikinci aamas olmu, bir kez daha Msra dayanan n Asyann batsnda ve gneyinde oturan baz kavimler bu kez de firavun III. Ramsesin (M 1198-1167) zerine yrmlerdir. A. M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 1984, s. 87. Her ikisinde de bozguna urayan ve firavunlara yenilmekten kurtulamayan bu kavimler arasnda, balarna kzlderili baln andran tylerle dolu bir band baladklar halde Medinet-Habu Tapnann duvarlarna resmedilen Turshalar da yer almaktadr. F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara, 1987, s. 230; E. Memi, Eski a Trkiye Tarihi, Konya, 1995, s. 133, 136.
12
15
1995:133, 136 ve 2002:86, 87). Tursha szc bu duvarlarda t-r-s14 sesinde yer almaktadr. Zira, Msr alfabesinde sesli harf yoktur. J. H. Breasted, t-r-s sesinin Yunancada t-r-r eklini aldn ve Tyrrhenoi szcnn buradan trediini belirtmektedir (Trkkan, 1998:17 ve 2002:419). Pallottino, Tursha ve Tyrsenoi isimlerinin filolojik olarak ayn kavme idantifiye edilmesinin mmkn olabilecei, ancak, Msr yaztlarnn ait olduu dnemle (M 13. yy.n sonlar ile M 12. yy.n balar) Etrsklerin talyada siyasi ve kltrel ynden bir g olarak ortaya ktklar dnem (M 8. yy.) arasnda byk bir zaman fark olmasndan dolay bu idantifiyenin kronolojik adan geerli olamayaca grndedir (Pallottino, 1955:56). Etrskler tarihi kronolojilerini, bir fakl deyile, milli tarihlerini tanmlarlar iken saecula15 terimini kullanmlar ve 10 saecula hayatiyetlerini muhafaza ettiklerini ifade etmilerdir (Scullard, 1979:41). Her bir saeculann ise, 100-123 yl olduu ve kronolojinin ilk periyodunun balangcnn M 1151e denk geldii hesap edilmektedir. Bylece, ilk periyod Turshalarn III. Ramsesle kar karya geldikleri dnemle16 badamaktadr. Ayrca, bir Etrsk kenti olan Populoniadaki mezarlarda bulunan kllar, Hititlerin Kade Savanda (M 1285) kullanm olduklar kllarla; kamalar, Cyprus Adasndaki Enkomide ele geen ve M 13. yy.n sonlar ile M 12. yy.n balarna tarihlenen kamalarla; baz silahlar ise, Kafkaslar17 ve Hazar arasndaki Tali blgesinde bulunan silahlarla benzerlik gstermektedir. Yine, Pozzuoli, Civita Vecchia, Roma bata olmak zere,
t-r-s sesi, Toorshah eklinde telaffuz edilmektedir. M. Pallottino, a.g.e., p. 55. Saeculum Latince bir szck olup, mr, nesil, yzyl anlamlarna gelmektedir. Bu szcn zarf ekli olan saecula ise, ebediyen anlamna gelmektedir. S. Kabaaa ve E. Alova, a.g.e., s. 534. 16 Ege Glerine katlan kavimlerle III. Ramses arasnda cereyan eden sava, firavunun sekizinci krallk ylna (M 1190) denk gelmektedir. Msr kaynaklarndan elde edilen bu tarih, Asur ve Hitit yaztlar ile Troia stratigrafisinden elde edilen tarihlerle badamaktadr. E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 1995, s. 95. 17 Kafkas tarihi N. S. Bekmurzin, Etrskler ve Pelasgoilerin Kafkasya kkenli kavimler olduklar grndedir. A. O. Erkan, Atlantis Efsanesi ve Kafkasya likisi, Nart, 2001, S 27, s. 43.
15 14
16
talyann bat ky eridinde ele geen ar el baltalar, Orta Anadolunun deiik yerlerine yaylm durumda bulunan ar el baltalarna benzemektedir ki, bunlarn bir ksm, Troiann M 1240-1100e tarihlenen Troia VIIb katndaki18 rnekleriyle tpa tp ayndr19 (Wainwright, 1959:199, 203, 204). Bu balamda, Tursha isminin Etrsklere idantifiye edilmesi kronolojik adan imkan dahilindedir. Sonu olarak, Tursha isminin Etrskleri iaret ettii ve Etrsklerin M 13. yy.n sonlar ile M 12. yy.n balarnda Msrda bulunduklar doru grnmektedir20. I.1.4. Rasenna; Rasna Etrskler kendilerine liderlerinden birinin ismine izafeten Rasenna21 ismini vermilerdir (Halicarnassus Dionysius:I.30). Rasenna szcnn deiik bir eklide Rasna22 olup, Etrsk, Etruria anlamlarna gelmektedir (Pallottino, 1955:134).
Troia VIIb kat: 1- VIIb1 (M 1240-1190), 2- VIIb2 (M 1190-1100) olmak zere, iki alt kata sahiptir. Ege Glerine katlan ve III. Ramsesle savaan kavimlerin VIIb2 kat yerlemesinde ikamet ettikleri tespit edilmektedir. E. Akurgal, a.g.e., s. 247. 19 Troia szc Anadolu dilleri ya da Yunanca ile izah edilemez. Oysa, Etrskede labirent anlamna gelen truia szc, Troiann tarihi kimliine yaraan bir mana tamaktadr. W. Brandenstein, a.g.e., s. 214. Roma circuslarndaki Troia oyunlar Etrsk orijinlidir. J. Heurgon, a.g.e., p. 201. 20 Ayrca bk. II.1.1 (Doulu Gr). 21 Msrdaki Memphis Nekropolnn yabanclara tahsis edilmi bir ksmna Rasetau ismi verilmesi, Rasenna ile Tursha isimleri arasnda balant kurulmas asndan dikkate deerdir. E. T. Tulunay, a.g.e., s. 15. 22 Etrskede M 5. yy.dan sonra szcklerde i ses dmesi olmu, bylece, szckler ksalmtr. Rasenna szcnn Rasnaya dnmesi bu hususa rnek olarak gsterilebilinir. E. T. Tulunay, a.g.e., s. 12. Yaztlarda Rasna ismi, zilath mechlum Rasnal [Etruria kavminin yksek devlet memuru (zilath=yksek devlet memuru; mechlum=kavim, On ki Kent Birlii; Rasna=Etrsk, Etruria)] eklinde gemektedir. M. Pallottino, a.g.e., p. 134.
18
17
Ayda, Rasenna szcnn asli eklinin, ars23 (asil, gl, stn) ile ena / ana (anne veya dii kurt) szcklerinin birlemesinden meydana gelen Arsena / Arsana, Romann en nemli efsanesi kabul edilen Remus ve Romulus efsanesinin de bir Etrsk efsanesi olduu grndedir (Ayda, 1992:95-111, 314-317). Remus ve Romulus efsanesi zetlenir ise: Alba Longa kentinin kral Numitoru tahttan indiren kardei Amulius, taht zerinde hak iddia edebilecek ocuklar dourmasn engellemek iin Numitorun kz Rhea Silviay Vesta rahibesi yapar. Bylece, Rhea Silvia bekaret yemini sahibi olur. Fakat, sava tanrs Marstan gebe kalan Rhea Silvia, Remus ve Romulus isimli ikizleri dnyaya getirir24. Amulius, ikizlerin Tiber Nehrinde boulmalarn emreder. Ancak, ikizleri tayan sepet nehir boyunca srklenir ve gelecekte Roma kentinin kurulaca yerde durur. Nehre su imeye inen dii bir kurt, ikizlerin alamalarn duyarak yanlarna gelir ve onlar emzirir. Faustulus isimli bir oban ikizleri bulur ve kars Larentia ile birlikte onlar bytr. Gen Remus ve Romulus, Amuliusu ldrerek Numitoru tekrar tahta karrlar ve nehirden ktklar yerde Roma kentini kurarlar25. Lakin, Romann ilk kralnn kim olacana dair aralarnda kan anlamazlk neticesinde Romulus Remusu ldrr. Romulus, uzun sren hkmdarl sonunda bir frtna srasnda gizemli bir biimde ortadan kaybolur. Romulusun bir tanrya dntne inanan Romallar, Quirinus (sava tanrs) ismiyle ona tapnrlar (Livius:I.1-16). Bata Roma olmak zere, dnyadaki kurt mitolojisini ayrntl ekilde inceleyen A. Alfldi, Remus ve Romulus efsanesindeki kurt motifinin
Ars, Etrskede baka tarafa yneltmek, uzaklatrmak anlamlarna gelmektedir. http://www.geocities.com/Athens/Crete/4060/etruscan.html 07.12.2004. Arsal, Trkede kumral anlamna gelmektedir. A. Erol, arklarla iirlerle Trklerle ve Tarihi rneklerle Adlarmz, Ankara, 1992, s. 30. 24 Ayda, Liviustan yanl bir aktarm yaparak Remus ve Romulusun kurttan doduklarn yazmaktadr. A. Ayda, Etrskler (Tursakalar) Trk diler (lmi Deliller), Ankara, 1992, s. 103. 25 Roma kenti, Etrusca Disciplina isimli Etrsk gizli retileri uyarnca kurulmutur. G. Dumzil, Archaic Roman Religion-With an Appendix on the Religion of the Etruscans, Baltimore, Maryland, 1996, Vol. 2, p. 661, 662.
23
18
Asya bozkrlar meneili olduunu ve Etrskler araclyla Bat dnyasna intikal ettiini ortaya koymutur (Kafesolu, 1987:120). Ayrca, Romann sembol olmas yan sra Roma denilince ilk akla gelen imge olan, Etrsk kenti Veiideki heykeltra Vulcann atlyesinde yetimi ve onun slubunu benimsemi bir Etrsk heykeltran elinden kt dnlen, Veii Romallar tarafndan ele geirildikten sonra Roma kentine getirilen, bronzdan yaplm, Remus ve Romulusu emziren dii kurt heykeli bulunmaktadr (bk. ek 44) (Harrel-Courts, 1964:28, 29; Brendel, 1978:253). Grnen odur ki, Remus ve Romulus efsanesinin Romallarn kendilerine mal ettikleri bir Etrsk efsanesi olduu iddias g olsa da efsanenin ana motifi olan kurt ile Etrskler arasnda bir balant sz konusudur. Trk destanlarnda merkezi bir rol oynayan kurt, kendinden trenilen, yol gsteren ve buhranl anlarda yardma yetien etnografik bir motif olarak karmza kmaktadr. rnein, Ergenekon destannda Gktrk kaanlk soyu olan Aina soyunun dii bir kurttan tredii26; Ouz Kaan destannda Ouz Kaann gn nda ortaya kan bir bozkurt nclnde dnya ftuhatna giritii; Kutlu Da efsanesinde alk tehlikesi karsnda kendilerine yeni yurt arayan Uygurlara bir kurdun rehberlik ettii grlmektedir (Kafesolu, 1997:330-333).
Ergenekon destan zetlenir ise: Gktrklerin atalar, Lin devleti tarafndan yenilgiye uratlrlar ve soylar yok edilir. Yalnzca, 10 yanda bir erkek ocuk sa kalr. Lin devleti askerleri, kk olduu iin ocua acrlar. ocuu ldrmezler. Ancak, ocuun ayaklarn keserler. ocuu bir bataklkdaki otlar arasna brakrlar. Ardndan, dii bir kurt ortaya kar. ocuu et ile besler. ocuk byynce, kurtla kar-koca hayat yaamaya balar. Kurt ocuktan gebe kalr. ocuun yaamakta olduunu renen Lin devleti hkmdar zerlerine askerlerini gnderir. Askerler kurdu ldrmek isterler. Kurt, ocuu yanna alarak onlardan kaar. Ergenekon maarasna saklanr. Kurttan on erkek ocuk doar. ocuklar byynce, maara darsndan getirdikleri kzlarla evlenirler. Evliliklerin her birinden bir soy trer Bu soylardan biride Aina soyudur ki, Gktrk devletinin kaanlar Aina soyundan gelmektedir. B. gel, Dnden Bugne Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul, 2001, s. 42, 43.
26
19
Aydann Rasenna szcn etimolojik olarak zmlemesinde Tyrrhen ve Tarquin(ius) szcklerindeki gibi zorlama olduu grlmesine ramen, Etrsklerin Rasenna, Gktrklerin Aina szcn hem kendi milli kimliklerini tanmlamada, hem de liderlerinin ismi olarak kullanmalar, kurt motifinin hem Etrskler, hem de Gktrkler ve baz Trk kavimlerinde karmza kmas dikkate deerdir. Yalnzca tesadflere balanamayaca dnlen, Tarchon ile tarkan, Rasenna ile Aina ve kurt motifi benzemeleri, Etrsklerin Trk kkenli bir kavim olduklarnn sylenmesini mmkn klacak yeterlilie sahip deildirler. Ancak, Etrsklerin Trkler ve Trk kltr ile birtakm balara sahip olduklarn beraberlerinde getirdikleri gz ard edilemez.
20
I.2. Etrsklerin Yayld Corafya Etrskler, Eski ada Etruria27 olarak isimlendirilen, gnmzde ise, Toscana, Lazionun kuzey blm, Umbriann bat eridi kapsamndaki blgeye denk gelen Orta talyann batsndaki yerleim sahasnda yaamlardr. Etruria, kuzeyden gneye 250 km, doudan batya 150 km geniliinde bir alan kaplamakta olup, batsnda Tyrrhen Denizi, kuzeyinde Arno Nehri ile Alp Dalar, gneyinde ve dousunda ise, Tiber Nehri doal snrlarn izmektedir (bk. ek 2) (Grant, 1980:9). Etruria genel olarak lman Akdeniz iklimine sahip olup, gerek yer alt (demir, gm, bakr, kalay, kurun), gerekse yer st [orman (mee, kayn, kestane, am), akarsu, hububat, zm, zeytin, keten, sebze, meyve] kaynaklar ynnden olduka zengin bir doal yapy bnyesinde barndrmaktadr (Bonfante, 1986:47; Macnamara, 1987:150 ve 1990:5, 6). Arazi yaps asndan blgenin % 35i dalar, % 56s tepeler, % 9u ovalar, geri kalan % 1lik ksm ise, dier eit corafi unsurlar ile kapldr (Hus, 1961:21). Etruriann kuzey ve gney kesimleri arasnda nemli bir corafik ve jeolojik yap farkll bulunmaktadr. Fiora Nehri ile Tiberin bir kolu olan Paglia Nehri, Kuzey ve Gney Etruria olarak isimlendirilen bu iki kesim arasnda doal bir snr oluturmaktadr (Pallottino, 1955:106). Kuzey Etruria kum ve kire ta yapsnda olup, yass tepelere sahiptir. Bu tepeler zerinde kurulmu ve genelde surlarla evrilmi olan yerlemeler i ksmlarda grlmektedir. Kuzey Etruria tarma dayal ekonomisi ile Gney Etruriaya oranla daha yava bir geliim sreci ierisinde en parlak
Etruria MS 3. yy.dan itibaren Tuscia, daha sonrasnda da Tuscania (Toscana) isimlerini almtr. Trk Ansiklopedisi, Ankara, 1968, C 15, s. 502. Etruriann fiziki corafyas ile kentleri iin bk. S. von Cles-Reden, a.g.e.; H. Harrel-Courts, a.g.e.; M. Grant, The Etruscans, New York, 1980; G. Dennis, a.g.e.; N. J. Spivey ve S. Stoddart, a.g.e.
27
21
dnemini M 4-1. yy.da yaamtr (Tulunay, 1997:561, 562). Kuzey Etruriada kurulmu Etrsk kentlerine en iyi rnekler olarak unlar gsterilebilinir: Faesulae, Volaterrae, Arretium, Cortona, Clusium, Perusia, Populonia, Vetulonia, Rusellae (bk. ek 3) (Scullard, 1979:5). Gney Etruria ise, volkanik tf yapsnda olup, akarsularn oyduu derin vadilere ve dik yamal yksek ovalara sahiptir. Bu kesimde, doal tahkimli tepelerde denize ynelik olarak kurulmu olan yerlemeler olduka sk karmza kmaktadr. Gney Etruria geliimlerinin en st dzeyine ulaan kentleri ile M 7-5. yy.da deniz ve kara ticaretini tekeline almtr (Tulunay, 1997:561). Gney Etruriada kurulmu Etrsk kentlerine en iyi rnekler olarak unlar gsterilebilinir: Tarquinii, Volsinii, Veii, Vulci, Caere (bk. ek 3) (Scullard, 1979:5). Etruriada tarihi ve arkeolojik bakmdan tespit edilen Etrsk
yerlemelerinin: 1- Ky, 2- Kk kent, 3- Kent (kent devleti) olmak zere, deiik kimlik arz ettii grlmektedir (Barker ve Rasmussen, 2001:143172). Etrsk kylerinin kentlere dnmesi, Bat Akdeniz sahasndaki Yunan kylerinin Yunan kent devletlerine dnt dnem olan M 8. yy.da gereklemitir. Bu dnmn belirleyici ana baskn unsuru, Etruriann yer alt kaynaklarnn, yani madenlerinin zenginlii ve ilevi olmutur28. Bu kaynaklara yakn konumda olup, bunlar karma, ileme ve pazarlama hususunda gelimi olan kyler, birer ekim merkezi olmak suretiyle benzer vasflara sahip olmayan kyleri evrelerinde toplamlardr. Bylece, kyler nce kk kentlere, daha sonra da kentlere dnmlerdir (Grant, 1980:17, 18).
Kyden kente dnmn dier belirleyici unsurlar: 1- Verimli tarm arazilerine yaknlk, 2- Saldrlara kar savunmaya uygunluk. M. Grant, a.g.e., p. 18.
28
22
Bugne dein yaplan arkeolojik kazlarda belirlenen ky yerlemeleri arasnda Albegna Vadisindeki Podere Tartuchino; kk kent yerlemeleri arasnda da Tolfa Dalarnn dousundaki San Giovenale, Viterbonun kuzeyindeki Acquarossa, Sienann gneyindeki Murlo, Reno Vadisindeki Marzabotto en tipik rneklerdir (Barker ve Rasmussen, 2001:149, 158, 167). Etruriada kyden kente dnmn ilk yaand yer olan, Etrsk medeniyetinin kurulmasnda ncelikli ve baskn bir rol stlenen, Etrsklerin idare sistemi olan On ki Kent Birliinin ilkinin merkezi olmas vasfyla da Etruria kentlerinin annesi kabul edilen, yer alt madenleri asndan ok zengin Tolfa Dalarna 16 km mesafede kurulmu Tarquinii ise, en tipik kent rneidir (Hencken, 1968:18; Grant, 1980:20, 21).
23
II. BLM ETRSKLERN KKEN VE SYAS TARH II.1. Etrsklerin Kkeni Doulu, Kuzeyli, Yerlilik ve Oluum grleri olmak zere, Etrsklerin kkenine ilikin drt farkl bak as ortaya kmaktadr. II.1.1. Doulu Gr Etrsklerin kkeni zerine ne srlen grler iinde en ok bilinen ve byk lde kabul gren Doulu grne gre, Etrskler M 13. yy.n sonlarnda Anadoludan talyaya deniz yoluyla g etmi olan Anadolu kkenli bir kavimdir (Harrel-Courts, 1964:10; Scullard, 1979:40; Bonfante, 1986:48). Bu grn iki nemli temel dayana bulunmaktadr: 1- Herodotusun Historiai isimli eserinde Etrskler hakknda vermi olduu bilgiler, 2- Lemnos Adasnda ele geen bir mezar steli (Harrel-Courts, 1964:10). Ayrca, Etrsk kltr ile Anadolu kltr arasnda mevcut ciddi anlamda pek ok benzerlik, Etrsklerin kken bakmndan Anadolu ile irtibatlandrlmalarna vesile olmaktadr (Bloch, 1958:54, 55). Herodotus unlar yazmaktadr: Bizim bildiklerimiz iinde ilk olarak altn ve gm para basan ve kullanan ve ilk olarak ufak tefek ticaret ilerine girienler Lydiallardr. Kendileri anlatrlar ki, bugn gerek kendi lkelerinde, gerekse Yunanllarda oynanan oyunlar tretenler de kendileridir ve bu Etruriann koloni haline getirildii zamana rastlar; baknz ne anlatyorlar bu konuda. Manes olu Atys29 zamannda kyc bir ktlk sarmt btn
M 2. bin yln ikinci yarsnda Lydiada yaad ileri srlen ve ismini tanr Manesin olu Atysdan alan Atyad slalesi hakknda edinilen bilgiler olduka azdr. Herodotusun
29
24
Lydiay. Bir sre dilerini sktlar Lydiallar, sonra ktlk srp gittii iin, areler aradlar, her biri kendince bir are srd ileriye. Bu oyunlar, zar, ak ve top oyunlar, tavladan gayri, hepsi o zamanda ortaya kmtr; zira Lydiallar tavlay biz bulduk demiyorlar. Bunlar bulduktan sonra baknz ne yapyorlard alklarn bastrmak iin; yiyecek peinde komay unutmak iin, iki gnn birini oyuna veriyorlard; ertesi gn oyunu brakp yemek yiyorlard. 18 yl boyunca byle yaadlar. Ama ktlk, azalaca yerde krmn bsbtn artrnca kral, Lydiallar ikiye ayrd, kim kalacak, kim gidecek kura ekilsin dedi, kaderin kalmak zere ayrdklar gene kendi hkm altnda bulunacakt, g edecek olanlara da olunu veriyordu kral olarak, ki ismi Tyrrhenostu. Bylece lkeden kmak zere ayrlm olanlar Smyrnaya indiler, orada gemiler edindiler, ilerine yarayacak eyleri yklediler, bir yurt ve yaama aresi peinde ky ky dolanp, sonunda Umbriaya yanatklar gne kadar denizlerde gezdiler; orada kentler kurdular ve torunlar bugn de orada oturmaktadrlar. Lydial ismini deitirdiler, kendilerini yola karan kral olunun ismini aldlar; yeni isimleri olan Tyrrhenler szn onun ismine gre retmilerdir. (Herodotus:I.94). Herodotus, Etrskler ile ada bir yazar olmas nedeniyle Etrskler konusunda ok nemli bir kaynak olup, Historiaiyi, Etrsklerin talyada siyasi ve kltrel anlamda varlklarn etkin bir ekilde srdrdkleri M 5. yy.da kaleme almtr. Bat Anadolu kltr evresinde, Karia ve Samosta sregelen szl gelenekle yetimi, lakin, o zamanki dnyann birok yerini, Anadolu, Karadeniz kylar, Thracia, Msr, Aa talya ve Siciliay gezmi, hatta belki bizzat Etrskler ile bir arada bulunmu birisi olarak, o dnemde hala var olan Etrsklerin kkenine dair yanl bilgiler aktarmas mantkl grnmemektedir. Eski aa ait birok konuda tek gvenilir kaynak olarak kabul edilmi olmas dikkate alnr ise, Etrsklerin
szn fazla etmedii bu slaleye ilikin bilgilerin ou, M 5. yy.da yaam Lydial tarihi Xanthusun kaytlarn aktaran, M 1. yy. yazar Damascuslu Nicolaosa aittir. Nicolaosun aktarmlarndan Atyad slalesinin Hitit kral IV. Tuthaliya (M 1250-1220) ile ada olduu tespit edilmektedir. V. Sevin, Lydiallar, Anadolu Uygarlklar-Grsel Anadolu Tarihi
25
kkeni
hakknda
vermi
olduu
bilgilere
phe
ile
baklmamas
gerekmektedir (Tulunay, 2005:10, 11). Herodotusun Etrsklerin Lydiadan talyaya g yoluyla gelmi olduklar sylemi, Tacitus, Vergilius, Timaeus, Lycophron, Strabo, Appianus, Plutarchus, Cicero, Catullus, Horatius, Gaius Plinius Secundus gibi birok Eski a yazar tarafndan da benimsenmitir (Scullard, 1979:34). rnein, Tacitus, Lydiallarn Etrskleri kardeleri olarak grdklerini ve onlarn Lydiadan ayrlmalarn hafzalarnda canl tuttuklarn kaydetmektedir (Tacitus:IV.55). Vergilius, Etrsklerin Lydia kkenli olduklarn dizelerinde ilemektedir (Vergilius:VIII.480, X.155). Anadoluda M 2. bin ylda Herodotusun bahsettii gibi iddetli kuraklklar sebebiyle sk sk alk ba gsterdii Hititlere ait metinlerden anlalmaktadr ki, M 1211de Msr firavunu Merneptah Siptah (M 1219-1210), Hititlere gemiler dolusu tahl gndererek yardmda bulunmutur30. Ayrca, dendrokronolojik31 aratrmalar da bu dnemde normalin ok altnda ya kaydedildiini, yani kuraklk hkm srdn desteklemektedir. rnein, Gordionda ele geen ve M 1200lere tarihlenen bir tahta paras zerindeki ince aa halkalar bunun bir delilidir (Tulunay, 2005:11). Lemnos Adasndaki Kaminia kynde 1885de ele geen ve M 7. yy.a tarihlenen, zerinde sava resmi ile Etrskeye benzer yaz bulunan bir mezar steli vardr (bk. ek 170, 171). Stelin n ve yan yznde
Ansiklopedisi, stanbul, 1982, C 2, s. 278. Atyad slalesi iin belirlenen tarih, Troia Savann cereyan ettii tarihle badamaktadr. E. H. Richardson, a.g.e., p. 6. 30 G. A. Wainwright, a.g.e., p. 201, 202; A. M. Dinol, Hititler, Anadolu Uygarlklar-Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, stanbul, 1982, C 1, s. 51; Y. Z. zer, Msr Tarihi, Ankara, 1987, s. 250; J. Vercoutter, Eski Msr, stanbul, 1994, s. 115. 31 Dendrokronoloji, aalarn yllk halkalarn inceleyerek gemi alardaki olaylar, zellikle iklim deiikliklerini tarihlendirmeyi ve yorumlamay amalayan bir bilim daldr. Ana Britannica, C 7, s. 115. Aalar her yl gvdelerinde yeni bir halka olutururlar. Bu halka bol yal yllarda kaln, az yal yllarda ise, ince olur. Bu yoldan aalarn ne zaman dikildikleri ve gemi yllarda iklimin nasl getii tespit edilmektedir. C. Goff, Arkeoloji, stanbul, 1979, s. 21.
26
bulunan yazlar Yunan alfabesiyle yazlm olmasna ramen, kullanlan dil Yunanca deildir. Lemnos Adasnn Yunanllar tarafndan M 510da ele geirilmi olduu gz nne alnrsa stelin Yunanllara ait olmad anlalabilmektedir (Bloch, 1958:55, 56 ve 1969:67). Brandenstein, steli ayrntl bir ekilde tahlil etttikten sonra u neticelere ulamaktadr: 1- Stel, Etrsklerin Lemnos Adasna hakim olduklar zamana aittir32. 2- Stel zerindeki yaz Etrskeye yakn akrabal olan bir dile ait olup, fonetik ve geni manada gramer bakmndan Etrske ile benzerlik gstermektedir. 3- Stel, Etrsklerin Anadoludan talyaya g etmi olduklarnn ok nemli bir kantdr (Brandenstein, 1943b:1044-1051). Ayrca, Kaminiada yaplan arkeolojik kazlar srasnda mezarlarda ele geen ve M 8/7. yy.a tarihlenen birok altn buluntunun ayn dneme tarihlenen benzerleri Etrsk 1996:629). Etrsk kltr ile Anadolu kltr arasnda ciddi anlamda pek ok benzerlik bulunmakta olup, bu benzerlikler unlardr: Etrsklerin idare sistemi olan On ki Kent Birlii, on iki kentten oluan Pan-onia [onia Birlii (onia Otonom Kent Devletleri Konfederasyonu)] ekliyle oniada; Etrsklerde kurban edilen hayvann karacierine ve kularn uuuna baklarak gerekletirilen kehanet ritelleri benzer ekliyle Hititlerde; Etrsklerde kadnn toplumsal stats benzer ekliyle Anadoluda birok yerde karmza kmaktadr (Herodotus:I.142-148; Brandenstein, 1943a:213, 214; Cles-Reden, 1955:84; Bloch, 1958:116 ve 1969:67; Wolstenholme ve Oconnor, 1959:59; Knal, 1987:222, 223; Umar, 1999:230; Bryce, 2003:168; nal, 2004:45). Etrsk kaya mezarlar, Phrygia kaya mezarlarna; Etrsk tmlsleri, Lydia tmlslerine; Etrsk mezar duvar resimleri, Lydia mezar duvar resimlerine; Etrsk mzik enstrmanlar,
Herodotus, Pelasgoilerin Lemnos Adasnda yaam olduklarn kaydetmektedir. Herodotus:VI.137. Thucydides de Tyrrhenler ve Pelasgoilerin Lemnos Adasnda yaam
32
mezarlarnda da
bulunmutur
(Dumzil,
27
Phrygia ve Lydia mzik enstrmanlarna; Etrsk grifon, arslan ve sfenx tasvirleri, Hitit grifon, arslan ve sfenx tasvirlerine; Etrsk ucu kvrk ayakkablar ve yn balklar, Hitit ucu kvrk ayakkablarna ve yn balklarna; Etrsk metal ve zellikle altn iilii, askos ve rhyton formlar, buccherolar Anadoludaki karlklarna; Etrsk kazanlar, Urartu kazanlarna; Etrsklerin tarmsal ve ime suyu amal ina ettikleri su kanal sistemleri ile pis su atk sistemleri, Urartularn tarmsal ve ime suyu amal ina ettikleri su kanal sistemleri ile pis su atk sistemlerine benzemektedir (Brandenstein, 1943a:215; Jacopi, 1943:1058; Wainwright, 1959:208, 209; Wolstenholme ve Oconnor, 1959:60, 61; Harrel-Courts, 1964:12, 23; n, 1967:66, 67; Hencken, 1968:140; Scullard, 1979:52; Belli, 1982:159, 165; Sevin, 1982a:261 ve 1982b:297, 298; Bonfante, 1990:83, 84; Erzen, 1992:30; Tulunay, 1992:132; Akurgal, 1995:177, 178; Hall, 1996:288; Macqueen, 1999:110, 111; Barker ve Rasmussen, 2001:197, 198, 249; Texier, 2002:27; Ersz, 2006:35-39; Roosevelt, 2006:116-123; zgen, 2006:124-135) 33. Btn bunlar, Etrsklerin Anadolu kkenli bir kavim olduklar sonucuna sevk etmektedir. Ancak, Herodotusun anlatmndaki g olaynn gerekletii dnemle (M 13. yy.n sonlar) Etrsklerin talyada siyasi ve kltrel anlamda bir g olarak ortaya ktklar dnem (M 8. yy.) mukayese edilirse 400 ila 450 yln sz konusu olduu bir kronoloji sorunu ortaya kmaktadr. Bloch, Hus ve J. Brard, Etrsklerin talyaya uzun zamana yaylm olan ve kk gruplarn rol ald gler sonucunda gelmi olduklarn dnmektedirler34. E. Bulanda, onlarn talyaya muhtelif g dalgalaryla
olduklarn kaydetmektedir. H. Hencken, Tarquinia and Etruscan Origins, London, 1968, p. 150; H. H. Scullard, a.g.e., p. 38. 33 Ayrca bk. III (Etrsk Kltr). 34 R. Bloch, a.g.e, p. 63; A. Hus, The Etruscans, New York, 1961, p. 41; H. Harrel-Courts, a.g.e., p. 10.
28
M 10. yy.da ulam olduklar fikrini tamaktadr35. F. Schachermeyer, Etrsklerin talyaya ilki M 10. yy., dieri ise, M 8. yy. olmak zere, iki farkl g neticesinde geldikleri grndedir36. Demirciolu, Schachermeyer ile ayn gr paylamaktadr37. Bu kronoloji sorununun Turshalar ile balantl zmlenebilecei dnlmektedir. Herodotusun anlatmndaki g gerekletirenler, M 8. yy.da talyada kurulan hakimiyet ve kltrn yaratclar Etrsklerin ecdad olan Turshalarn kk bir grubu olmaldr 38. Etrsklerin Dou dnyasnn bir unsuru olan Anadolu ile
ilikilendirilmeleri, onlarn bu dnyann baka unsurlaryla da birtakm balara sahip olabileceklerini beraberinde getirmektedir. Bu hususun bir tezahr de Etrskler ile Trkler arasnda balant kurulmas ve onlarn Trk kkenli bir kavim olduklar grnn (Trklk gr) ortaya atlmas olmutur. ncelikle ifade etmek gerekir ki, bu almann temel amac dahilinde Etrsklerin Trk kkenli olduklarnn ispat edilmesi yer almamaktadr. Zira, Etrskler konusunda tarihi bilgi veren mevcut malzemelerin bu grn ekillenmesini salayacak bir kimlik arz etmedii kanaati tanmaktadr. Bu almann Etrskler ile Trklerin bir arada ele alnaca ileride yaplacak bir aratrmaya k tutmas umut edilmekte olup, Trklk gr tarafndan sunulanlara temas edilmesinin39 bu gr zerine fikir sahibi olunmas asndan yararl olaca ve Etrsklerin kkeni meselesine de katk salayaca dnlmektedir.
M. Pallottino, a.g.e., p. 50. H. H. Scullard, a.g.e., p. 44. 37 H. Demirciolu, Roma Tarihi-C 1 Cumhuriyet-Ksm 1 Menelerden Akdeniz Havzasnda Hakimiyet Kurulmasna Kadar, Ankara, 1987, s. 17. 38 Ayrca bk. I.1.3 (Tursha). Bonfante, Herodotusun anlatmndaki g gerekletirenlerin M 8. yy.da talyada tesis edilen hakimiyet ve kltrn yaratclar Etrsklerin atalar olan Turshalarn kk bir grubu olduu grn kabul edilebilir bulmaktadr. L. Bonfante (ed.), Etruscan-Life and AfterlifeA Handbook of Etruscan Studies, Detroit, Michigan, 1986, p. 49. Wainwright, bu husustaki grn tek bir cmle ile zetlemektedir: Turshalar ile Etrskler ayn kavmi iaret etmekte olup, Turshalar Anadoluda ba gsteren alk nedeniyle M 13. yy.n sonlarnda Anadoludan talyaya g etmilerdir. G. A. Wainwright, a.g.e., p. 203.
36 35
29
I. Taylor, B. Carra de Vaux ve Brandenstein, Etrsklerin filolojik anlamda Trkler ile baz balara sahip olduklar grn tayan Batl ilim adamlar olarak karmza kmaktadr40. M. Kemal Atatrkn bizzat teorisyenliini yapt ve direktifleri dorultusunda 1930lu yllarda oluturulan Trk Tarih Tezi kapsamnda hazrlanan Trk Tarihinin Anahatlar isimli eserde Etrskler bal altnda verilen genel bilgilerde Etrsklerin Trk kkenli olduklar ortaya konulmu, ayn dnemde toplanan Trk Tarih Kurultaylarna sunulan bildirilerde de bu gr detaylandrlmtr41. Trklk grnn esas cephesi ise, Trk aratrmaclar A. Ayda, K. Miran ve H. Tarcan tarafndan oluturulmutur. Aydann Etrsklerin Trk kkenli olduklar gr ana hatlar ile u hipotezler zerine oturmaktadr: 1- Bir Trk kavmi olan Sakalarn42 bir kolu, Tuna Vadisinden ilerleyerek ve Alp Dalarn aarak talya ilerine g etmitir (M ?). Batl ilim adamlarnn Villanova43 ismini verdikleri kavim, Sakalarn bu koludur. 2- Bir Trk kavmi olan Turlar, Karadenizin dou sahilini takip ederek Anadoluya g etmilerdir. Bir sre Dou Anadoluda kalmlar, ardndan Bat Anadoluya gemiler, Bat Anadoluda bir sre kalmalarnn ardndan da deniz yoluyla talyaya g etmilerdir (M 13. yy.). Herodotusun anlatmndaki g gerekletirenler Turlardr. 3- Turlarn bir kolu, Troia Savann ardndan Anadoludan talyaya deniz yoluyla g etmitir (M 13. yy.). Romallarn kendilerinin atalar olarak kabul
Ayrca bk. I.1 (Etrsk smi). W. Brandenstein, a.g.e, s. 218, 219; J. Wellard, The Search for the Etruscans, New York, 1973, p. 172, 174. 41 Trk Tarihinin Ana Hatlar-Kemalist Ynetimin Resmi Tarih Tezi, stanbul, 1999, s. 261-267; S. Meydan, Son Truvallar-Truvallar, Trkler ve Atatrk, stanbul, 2006, s. 342. 42 Sakalarn (skitler) Trk kkenli bir kavim olduklar ilmi olarak ortaya konulmutur. . Durmu, skitler (Sakalar), Ankara, 1993, s. 99-102. 43 Villanovallar (M 10-6. yy.), ismini talyann Bologna kenti yaknlarndaki Villanova kynde 1853de kefedilen mezarlklardan alan Villanova kltrnne (Villanoven kltr) mensup olan bir kavimdir. Ana Britannica, C 22, s. 8, 9. Bloch, Aydann aksine Villanovallar ile Etrsklerin ayn kavme mensup olduklar grnde deildir. R. Bloch, The Ancient Civilization of the Etruscans, New York, 1969, p. 72. GabrielLeroux ve Contenau da Etrsk mezarlarnn Villanova mezarlaryla yanyana bulunduu yerlerde yap tarz, yerletirme dzeni ve malzemenin tamamen farkl olduuna iaret etmektedirler. J. Gabriel-Leroux ve G. Contenau, Eski Akdeniz ve Yakn-Dou Uygarlklar, stanbul, 1966, s. 84.
40 39
30
ettikleri Aeneasdaki44 Troiallar, Turlarn bu koludur. 4- Turlar, talyaya daha nce gelen Sakalarn kolu ile birlemiler, Turlarn Troia kolu ise, bunlara sonradan katlmtr. 5- Bu birleim sonucunda Tursaka45 isimli yeni bir Trk kavmi ortaya kmtr. Tursakalar, Yunancada Tyrrhenoi, Tyrsenoi, Pelasgoi, Latincede Tusci, Etrusci, Msr yaztlarnda Tursha, Etrskede Rasenna, Rasna isimleriyle anlan kavim, yani Etrsklerdir. 6- Tursakalarn idari ve askeri yaps, sanat, dini ve inan, sosyal hayat, dili ve yazs46 ile Trklerin (Hunlar, skitler, Gktrkler vd.) idari ve askeri yaps, sanat, dini ve inan, sosyal hayat, dili ve yazs arasnda benzerlikler bulunmaktadr. Bu benzerlikler, Tursakalarn bir Trk kavmi olduklarn gstermektedir 47. Mirann Etrsklerin Trk kkenli olduklar gr ise, Etrskenin kendi tarafndan deifre edilmi olduu hipotezi zerine oturmaktadr. Miran, Etrskenin Trkenin ok eski bir ekli, Etrsk yazsnn da Batl ilim adamlarnn sandnn aksine alfabetik bir yaz olmayp, runik yaz olduu grndedir48. Tarcan ise, aratrmalarnda Miran baz alarak onun grlerini tekrar etmektedir 49.
Kltrn Yunana dayandrm olan Romallarn daha kkende Yunanllarla karm olduunu gstermek amacyla imparator Augustusun (M 27-MS 14) teviiyle Vergilius tarafndan kaleme alnan Aeneas, Romann milli destan ve Roma edebiyatnn en nemli eseridir. A. Sargll, Roma Edebiyatnda Destan, Ankara, 1973, s. 55. 45 Ayda, Tursaka isminin Tursha isminde (Tur + Sha / Ska / Saka = Tursha ve Tursaka) belirlenebildii ve Romallar tarafndan Latinceye Tursci olarak dntrld grndedir. A. Ayda, Trklerin lk Atalar, Ankara, 1987, s. 156 ~ a.g.e., 1992, s. 7. 46 Ayda, Etrsk alfabesinin Orta Asya orijinli eski bir Trk alfabesi, kendine ait fonetik, gramer ve szck yorumlar nda da Etrskenin Trkenin ok eski bir ekli olduu grndedir. A. Ayda, a.g.e., 1992, s. 215-340. 47 A. Ayda, Etrskler Trk m di?, Ankara, 1974 ~ Etrsklerle skitler Arasnda Benzerlikler, 8. Trk Tarih Kongresi, 1979, Dizi 9, S 8, s. 287-292 ~ a.g.e, 1987 ~ a.g.e., 1992. 48 K. Miran, Etrskler-Tarihleri, Yazlar ve Dilleri-Yaztlara Dayal Bilgiler ile imdiye Kadar Bilinenlerin Karlatrlmas, Bodrum, 1998. Miran, Etrskleri Proto-Trkler, Etrskeyi Proto-Trke, Etrsk yazsn tama yaz (yaz iaretleri) eklinde isimlendirmekte olup, Etrskeyi kendi zmlemesi balamnda, Etrsklerin kendilerine: 1- Oq (Kuantum), 2- On (Kozmik), 3- Oq si (Oq Milletin), 4- Oq sibiz (Oq Milletimiz), 5- sii liz (Kendi Halkmz), 6- Altu lig (Krallk Halkyz) isimlerini verdikleri grndedir. K. Miran, a.g.e., s. 9, 56. Etrsk alfabesinin runik alfabe olmadn ifade eden Sertkaya, Mirann deifre iin vermi olduu ses zmleri ile okumalarnn uyumadnn, bir dier deyile, filolojik mtekabiliyet bulunmadnn, bu nedenle de deifre edildii ne srlen metinlerin hipotez dahi
44
31
Ayrca, G. Barbujani bakanlndaki talya ve spanyann eitli niversitelerine mensup on ilim adamndan (G. Barbujani, C. Vernesi, D. Caramelli, I. Dupanloup, G. Bertorelle, M. Lari, E. Cappellini, J. Moggi Cecchi, B. Chiarelli, L. Castri, A. Casoli, F. Mallegni, C. Lalueza-Fox) oluan bir heyet, on farkl Etrsk yerleim alanndaki mezarlardan elde edilmi, M 7. yy. ile M 3. yy. arasnda yaam farkl kiilere ait 80 adet kemik rnei arasndan incelemeye uygun olduunu grerek setii 30 adet kemik rnei zerinde DNA analizi gerekletirmi ve u sonulara ulamtr: 1- Etrskler, genetik adan gnmzde talyada yaayan talyanlarla deil, Dou Akdeniz ve Kuzey Afrika blgesinde yaayan insanlar, zellikle ok kuvvetli bir ekilde de Trklerle akrabadrlar. Etrsk genetik havuzlarndaki Trklerin pay, aratrmaya konu olan dier toplumlardan kat daha fazla olup, Trkler ile Etrskler arasnda bir gen ak sz konusudur. 2- Etrskler, genetik birlii olmayan, yani biyolojik olarak heterojen bir kavim deil, genetik birlii olan, yani biyolojik olarak homojen bir kavimdir. Etrsklerin genetik olgunluklar modern toplumlarn seviyesine sahip niteliktedir50. Bu antropolojik aratrma, Etrsklerin Trk kkenli olduklarnn sylenebilmesi iin kymetli bir ilmi adm olmasna karn, Etrsklere dair tarihi bilgi veren mevcut malzemelere yeni ve farkl malzemelerin katlmyla bu grn ekillenmesinin imkan dahiline girecei dnlmektedir. Bununla birlikte, bu aratrma, Etrsklerin kkenine ilikin ortaya srlen dier grler, zellikle Oluum gr karsnda Doulu grnn eline ok nemli bir koz vermesi ynnden olduka ehemmiyetlidir. nk, Oluum gr, Etrsklerin talyadaki farkl etnik unsurlarn birbirlerini
kabul edilemeyeceinin altn izmektedir. O. F. Sertkaya, Etrske Bilimsel Olarak zmlendi mi?, Bilim ve topya, 2006, S 141, s. 61, 62. 49 H. Tarcan, n-Trk Tarihi, stanbul, 1998 ~ Tarihin Balad n-Trk Uygarl-Resmi Tarihin k, stanbul, 2004 ~ Kkenindeki n-Trk Kltrn Bilmeyen Avrupa Birlii, stanbul, 2006 ~ Evrensel Uygarlklarn Kken Kltr-n-Trk Uygarl, 1A, stanbul, 2006 ~ Evrensel Uygarlklarn Kken Kltr-n-Trk Uygarl, 1B, stanbul, 2006.
32
asimile etmesi neticesinde meydana geldiklerini, yani biyolojik olarak heterojen bir kavim olduklarn ne srmektedir. Oysa, grld zere, bu iddiann tam tersi sz konusudur. II.1.2. Kuzeyli Gr Etrsklerin kkeni hakknda ileri srlen Kuzeyli grne gre, Etrskler M 11/10. yy.da muhtelif glerle Alp Dalar zerinden Po Ovasna ulam ve tedricen talya ilerine girmi olan Hint-Avrupa kkenli bir kavimdir (Harrel-Courts, 1964:7; Hampton, 1970:6; Scullard, 1979:43). Bu gr, Liviusun Ab Urbe Condita isimli eserinin bir pasajnda geen, Etrsklerin Raetia Alplerinde (Trento sahas ile Adige Vadisinin st kesimleri) ikamet eden bir kolu olan Raetiallarn ismiyle Etrsklerin kendilerine vermi olduklar Rasenna ve Rasna isimleri arasnda bir balant olduu dncesiyle51 ilk defa N. Frret tarafndan ortaya konulmu, B. G. Niebuhr tarafndan da gelitirilmitir (Scullard, 1979:43). Livius unlar yazmaktadr: Roma nfuz ve hakimiyetinin yava yava kmesiyle, Tuscaniallarn hakimiyeti ve kudreti karada ve denizde geni bir alanda yaylmaya balad. Denizlerin yukarsna ve aalarna kadar kuvvet ve kudretleri ulamt. Bu denizler vastasyla talya bir ada gibi sarlmaktayd. talyan soylar, onlardan birini soyun genel lakab ve ismi olan Tuscanus ve bir Etrsk kolonisi olan Hatriadan gelen dierlerini de Hadria olarak isimlendirdiklerinden, bu isimler ak birer delil tekil etmektedir. Yunanllar ayn denizleri Tyrrhen ve Adria olarak bilirler. Bu denizlerden birine doru meyilli bir toprakta iki kere on iki kente sahip olmulard.
50
lk
on
ikisi
Apeninlerin
denize
bakan
yamalarndayd.
C. Vernesi ve bak., The Etruscans: A Population-Genetic Study, AJHG, 2004, Vol. 74, Nu. 4, p. 694-704.
33
Bunlara sonradan Apeninlerin arkasnda ayn sayda kenti ilave ettiler. Birok kolonilerde olduu gibi, esas kentlerden birok kolonistler gnderdiler. Burada krfez yaknlarnda ikamet eden Venetiallara ait bulunan ksmdan baka btn Transpadanusu Alpler blgesine kadar ellerine geirdiler. Hi phesiz ayn soydan gelen, bilhassa Raetiallar, Alplerdeki kavimler de buralarda koloni kurdular. Raetiallarn lkelerinin tabiatndan dolay vahi bir karaktere sahip olduklar kabul edilir. nk onlarn eski karakterlerinden bir ey kalmasa bile konuma seslerini korumulardr. Fakat bu dahi eskisine gre bozulmu ve deimitir. (Livius:V.33). Po Ovasnn Etrsk yerleimine maruz kalmas M 6. yy.n sonlar ile M 5. yy.n balarnda gereklemitir (Pallottino, 1955:64). Bununla birlikte, talyann M 4. yy.da Galliallarn aknlar ile kar karya kald dnemde Etrsklerin Po Ovasnda yerlemi bulunanlarnn Raetia Alplerine doru geri ekilmi olduklar bilinmektedir. Raetia Alplerinde ele geen ve en erken M 3. yy.a tarihlenebilen yaztlar, geri ekilii ve Liviusun anlatmndaki Raetiallarn Raetia Alplerindeki varln dorulamaktadr (Bloch, 1958:54). talyaya kuzeyden gelen Hint-Avrupa gleri iki dalga halinde gereklemitir. Bu gelenler, genel olarak talikler (Latinus, Falisci, Oscus, Sabinus, Umber, Samnis vd.) ismiyle arlmaktadr. Bronz ann sonlarndaki (M 12. yy.n balar) ilk dalgayla gelenler (Latinus-Falisci), talyann Bronz a kltr olan Terremare kltrn meydana getiren Terremareliler zamannda ile birlikte kltre yaamlardr. ise, Demir ann ismi balarndaki verilmektedir (M 10. yy.n sonlar) ikinci dalgayla gelenler (Oscus-Sabinus-Umber) beliren Villanova kltr (Atlan, 1970:4, 5). Birok ilim adamnn ortak gr her iki kltr mensuplarnn Hint-Avrupa dil ailesi yesi olduklar ynndedir. G. de Sanctis ve L. Paretinin Etrsklerin Terramare ve Villanova kltrlerinin mensubu ve
Pallottino, Raetiallarn ismiyle Rasenna ve Rasna isimleri arasnda etimolojik bir balant olduu grnn ciddiye dahi alnamayacan dnmektedir. M. Pallottino, a.g.e., p. 63.
51
34
Hint-Avrupa dil ailesi yesi olduklar ynndeki sav ise, kabul grmemitir (Scullard, 1979:44). Kuzeyli gr 18. yy.n bandan 19. yy.n yarsna kadar poplerliini korumu olup, gnmzde ise, ilim adamlarnn ekseriyeti tarafndan kabul grmemektedir (Harrel-Courts, 1964:8; Scullard, 1979:43, 44). Bu balamda, Liviusun anlatmndan yalnzca Etrsklerin iskan faaliyetleri ve onlarn bir kolu olan Raetiallarn Raetia Alplerindeki varl tespit edilebilmekte olup, Raetiallardan yola klarak Etrsklerin kkeni ve dili hakknda birtakm sonulara ulalmas imkan dahiline girmemektedir. Bu anlatm nda gelitirilen Kuzeyli grnn kabul grmesinin g olduu belirlenebilmektedir ki, gnmzde kendine ekseri nispette taraftar bulamamas bunun bir gstergesidir. II.1.3. Yerlilik ve Oluum Grleri Etrsklerin kkeni stne ne srlen Yerlilik ve Oluum grleri ilk bakta birbirine ok benzer gibi grnmesine ramen, aslnda birbirinden ok farkl iki grtr. Yerlilik grne gre, Etrskler talyaya hibir yerden gelmemi, ok eski zamanlardan beri talyada yaam, talyann yerlisi olan bir kavimdir (Bonfante, 1986:48). Bu grn temel dayana ise, Halicarnassus Dionysiusun
Antiquitates Romanae isimli eserinde Etrskler hakknda vermi olduu bilgilerdir52 (Macnamara, 1987:17).
Halicarnassus Dionysius, Antiquitates Romanaeyi Roma kaynaklarna dayanarak kaleme almtr. E. T. Tulunay, a.g.e., s. 11.
52
35
Halicarnassus Dionysius, Tyrrhenleri baz kiilerin talyann yerlisi, baz kiilerin ise, dardan gelen bir kavim olarak tanmladklarn, Lydiallar ile ayn dili konumadklar ve ayn tanrlara tapmadklar ve de gelenekleri Lydiallarn geleneklerine benzemedii iin Lydiadan geldiklerine inanmadn sylemektedir (Halicarnassus Dionysius:I.26, 30). Halicarnassus Dionysiusun Yunanca olan orijinal metnine baklr ise, Etrskleri autokhthon [o topraktan doma (talyann yerli bir kavmi)] szc ile tanmlamayp, pan arkhaion [ok eski (talyann ok eski bir kavmi)] szc ile tanmlad grlmektedir (Tulunay, 2005:11). Bu balamda, Halicarnassus Dionysiusun Etrskleri talyann ok eski bir kavmi eklinde tanmlamas, onlarn kesinkes talyann yerli bir kavmi olduklar anlamn tamad aikardr. Ayrca, Halicarnassus Dionysiusun yaad dnem olan Milatn balangcnda Etrsklerin siyasi ve kltrel anlamda Romann gc ve etkisi altna girmi olduklar, bylece de parlak dnemlerinin ok gerilerde kalm olduu gz nne alnr ise, Lydiallar ile ayn dili konumamalar ve ayn tanrlara tapmamalar ve de geleneklerinin Lydiallarn geleneklerine benzememesi son derece doaldr (Scullard, 1979:35). Yerlilik gr gnmzde ilim adamlarnn ekseriyeti tarafndan kabul grmemesine karn, kendini farkl bir formda Oluum grnde gstermektedir (Harrel-Courts, 1964:9, 10). M. Pallottino ve F. Altheimn aratrmalarnda hayat bulan Oluum grne53 gre ise, Etrskler, talyadaki yerli ve yabanc tm etnik
Oluum gr, talyann Etrskler hakkndaki resmi grdr. A. Ayda, a.g.e.,1987, s. 64. talyan ulusuna ortak bir ata kazandrma ideali erevesinde talyanlar Etrskleri sahiplenmektedirler. J. Mclntosh, Arkeoloji, Ankara, 2000, s. 20. talyanlarn 1985 yln talyada Etrsk Yl ilan ederek kutlamalar bu hususa gzel bir rnek tekil etmektedir. R. Gore, The Eternal Etruscans, National Geographic, 1988, Vol. 173, Nu. 6, p. 705.
53
36
unsurlarn, uzun bir tarihi ve kltrel sre ierisinde, eitli etkilerle de yorularak, birbirlerini asimile etmesi sonucu yepyeni bir kimlik kazanmasyla meydana gelmi, talyann yerlisi olan bir kavimdir (Hus, 1961:79, 80). Bu grn Etrskler zerine temel kstas ise, karmak olan kken meselesinin bir tarafa braklp, onlarn ve kltrnn nasl meydana geldii stne younlalmas gerektiidir. Etrsk kimlii ve kltrnn talya dnda bir yerde ekillenmi olmasnn imkan dahilinde bulunmadn dnen Pallottino, Etrsklerin oluumuna benzer rnek olarak da ne Frank, ne Gallial ve ne de Romal olan, fakat, bu farkl etnik unsurlarn tarihi ve kltrel karm neticesinde ortaya kan Franszlar gstermektedir (Pallottino, 1955:66-72). Etrsklerin talyada siyasi ve kltrel anlamda bir g olarak aniden ortaya km olmalarna, bir farkl deyile, Etrsk kltr unsurlarnn uzun bir evrim srecinden gemi kimlik arz etmeksizin bir an da adeta patlayarak belirmesine argmanlar takdim etmekte zorlanmas ise, Oluum grnn en zayf noktasn tekil etmektedir54 (Bloch, 1958:63, 64; Silverberg, 1966:147). Bununla birlikte, bu grn sahip olduu kavramsal ereve, yani kken meselesini geri plana iterek Etrsk kimlii ve kltrnn nasl olutuuna younlamas ynyle Etrskoloji aratrmalarna serbest bir ortam salad, bu durumun da saha zerine alan ilim adamlar iin cazibe tekil ettii grlmektedir (Hus, 1961:80).
Oluum grne gre ise, Etrsk kimlii ve kltrnn evrim sreci uzun zamana yaylmtr. Bu sre, Etrsk, talik ve Yunan arlkl Dou unsurlarnn birbirleriyle yorulmasna sahne olmutur. M. Pallottino, a.g.e., p. 70, 71.
54
37
II.2. Etrsklerin Siyasi Tarihi Etrsklerin siyasi tarihi zerine sahip olunan bilgiler olduka azdr. Bunun nedeni ise, kendileri tarafndan kaleme alnm tarihi veya edebi bir metnin gnmze intikal etmemi olmasdr55 (Hus, 1961:35). Yunanl ve Latin yazarlarn Eski aa ait eserlerinde Etrskler hakknda geen bahislerin bir ksmn meydana getiren Yunanllar ve Romallarn onlarla olan ilikileri dahilinde Etrsk siyasi tarihi ana hatlaryla oluturulabilmektedir (Richardson, 1976:63). Yunanl ve Latin yazarlarn eserleri arasnda Livius tarafndan yazlm Ab Urbe Condita, dierlerine nazaran daha fazla bilgi ve detay iermesi vasfyla ne kmaktadr (Macnamara, 1987:25). Fakat, yz krk iki kitaptan oluan bu eserin sadece otuz be kitab gnmze ulamtr. Bunlar da ksmen Eski an sonlarnda, ksmen de Orta ada yazlan kopyalardr. Liviusun Ab Urbe Conditay yazarken birinci elden kaynaklardan ziyade kendinden nceki yllk yazarlarna ait eserlerden meydana gelen ikinci elden kaynaklar kullanm olduu bilinmektedir. Bylece, Ab Urbe Condita, ou yllk yazarnn bugn artk byk bir blm mevcut olmayan eserlerinin yerini aldndan, Liviusun kaynaklaryla olan balantsn salkl bir biimde aratrmak pek olanakl deildir. Liviusa yneltilen eletiriler, kaynaklarn kullanrken titiz davranmad, onlara eletirel bir bak asyla yaklamad, yurtseverlik duygusuyla Romay ve Romallar ar ycelttii
Eski ada Etrskler hakknda yazlm en nemli eser, Roma imparatoru Tiberius Claudius Nero Germanicus (MS 41-54) tarafndan kaleme alnan ve yirmi be kitaptan oluan Tyrrhenica (Etrsk Tarihi) isimli yapttr. Ancak, Tyrrhenica sonradan ortadan kaybolmu ve birka paras hari gnmze ulamamtr. A. Hus, a.g.e., p. 55. Germanicus, genliinde balad tarih yazcln sonralar devam ettirmi olup, kendi biyografisi olan de Vita Sua ile Carchedoniacon (Kartaca Tarihi) isimli eserleri de Tyrrhenica gibi gnmze intikal etmemitir. O. Akit, Roma mparatorluk Tarihi (M 27-MS 395), stanbul, 1985, s. 103. Etrsklerin kltrel miras Romallar tarafndan sistemli bir ekilde ortadan kaldrlmtr. C. Hampton, The Etruscan Survival, Garden City, New York, 1970, p. 241. Etrskler tarafndan yazlm tarihi veya edebi metinlerin bulunmamas u sorular beraberinde getirmektedir: Bunlar gerekten yok mu idi? Yoksa, yalnzca arkeolojik rastlant olarak m henz bulunamadlar? Ya da kastl olarak m kitaplar yakld, yaztlar paraland? E. T. Tulunay, a.g.e., s. 13.
55
38
konularndadr. Ab Urbe Condita hem konusu, hem de konunun ilenii bakmndan ierdii iirsel elerle bir destan havas tamaktadr ki, zellikle ilk on kitap Romann gemii stne tradisyonel sylencelerden olutuu iin Livius dzyazyla eser vermi bir destan airi saylmaktadr56 (Demiri, 1998:40, 66, 87, 127). Bu balamda, Liviusun Etrskler ile ilgili vermi olduu bilgilere ekinceli yaklamak gerekmekle birlikte, rnein, Etrsk kkenli Roma krallarna dair anlatmn tradisyonel sylencelerden ibaret kaldn, yani tarihi realiteyi iermediini dnmemek icap etmektedir. Zira, Roma kentinde yaplan arkeolojik kazlarda ortaya kan buluntular, Liviusun bahsettii bu krallara ilikin imar faaliyetlerini dorulamaktadr57. Etrsklerin detaylandrlmas imkan dahiline girmeyen siyasi tarihi ana hatlar ile ortaya konulursa: Etrsklerin hem karada, hem de denizde egemenlik sahalarn genileterek siyasi, askeri, ekonomik ve kltrel adan talyada bir g haline geldikleri dnem M 8-6. yy.a denk gelmektedir. Bu genilemenin corafi boyutu ve ierii ayrntl olarak bilinmemekle birlikte, talyann kuzey ve gneyine olmak zere, iki ynden gerekletii grlmektedir. Kuzeyde M 7. yy.da Arno Nehrini amlardr. M 6. yy.da Po Ovasnda geni yerler elde ederek, Liguriallar ve Venetiallarn buradaki nfuzunu krmlardr. Gneyde ise, M 7. yy.da Tiber Nehrini geerek, bir ksmn daha nceden elde ettikleri Latiumda Roma kentini almlardr ki, kentin idaresi M 616-510da ellerinde kalmtr. M 6. yy.n balarndan itibaren ise, Campania Ovasna girmilerdir (Demirciolu, 1987:17, 18).
Barrow, Liviusun eseri iin: Bu bir tarihinin deil, bir sanatnn eseridir. demektedir. R. H. Barrow, Romallar, stanbul, 2002, s. 92. 57 R. Bloch, The Origins of Rome, New York, 1960, p. 92-110; L. H. Ward, Roman Population, Territory, Tribe, City and Army Size from the Republics Founding to the Veientane War, 509 B.C.-400 B.C., AJP, 1990, Vol. 111, Nu. 1, p. 10.
56
39
Roma M 753-510da krallk rejimiyle idare edilmi olup, bu hususun Etrskleri ilgilendiren taraf ise, Romann son kralnn Etrsk kkenli olup olmaddr. nk, bu krallarn kkeni tartmaldr. Liviusa gre, Lucius Tarquinius Priscus (M 616-578) Tarquiniide domu ve Roma kentine sonradan gelmi bir Yunanl olup, olu Lucius Tarquinius Superbus (M 534-510) ise, bir Latin olan Servius Tulliusun (M 578-534) damaddr (Livius:I.34, 39, 42). Birok ilim adamna gre, L. T. Priscus ve L. T. Superbus Etrsk kkenlidir. S. Tulliusun ise, Etrsk veya Latin kkenli olup olmad tartmaldr58. Livius kaynakl yazma gre, Romann son kralnn dnemleri ana hatlar ile ortaya konulursa: Romann beinci kral olan L. T. Priscus Tarquiniiden Roma kentine gelmi, ilk nce itimatn kazand kral Ancus Martiusun (M 641-616) oullarnn vasisi olmu, daha sonra bir tertip neticesinde kendini kral setirmeyi baarmtr. Sabiniler ile yapm olduu savalardan galip karak Collatiay ele geirmi ve Sabinileri bar yapmaya zorlamtr. Latin Birliini temin ederek curialar59 yeniden tekilatlandrmtr. Onun zamannda Roma kentinde geni apl imar faaliyetlerine giriilmitir. Capitolium tepesinde Iuppitere adanm bir tapnak, kentin yedi tepesi (Palatinus, Capitolium, Aventinus, Caelius, Esquilinus, Viminalis, Quirinalis) arasndaki batakl kurutmak iin bir kanalizasyon ebekesi (Cloaca Maxima), kentin ortasna bir spor meydan (Circus Maximus) ve kentin etrafna bir sur yaplmtr.
H. Last, The Kings of Rome, CAH, Cambridge, 1964, Vol. 7, p. 378-406. ztunaya gre, Romann son kral Etrsk kkenlidir. Y. ztuna, Devletler ve Hanedanlar-lk a ve Asya-Afrika Devletleri, Ankara, 1990, C 3, s. 370. Demirciolu, ztuna ile ayn gr tamaktadr. H. Demirciolu, a.g.e., s. 44. 59 Roma tarih yazmna gre, Romann kurucusu ve ilk kral olan Romulus (M 753-715), Romallar: 1- Ramnes, 2- Tities, 3- Luceres isimlerini tayan tribusa (kabile) ayrmtr. T. Cornell ve J. Matthews, Roma Dnyas-letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, stanbul, 1988, C 5, s. 18. Romann Krallk Dneminde her bir tribus otuz curiaya (aile birlii), her bir curia ise, yz gense (soy birlii) ayrlm idi. S. Atlan, Roma Tarihinin Ana Hatlar-Ksm 1 Cumhuriyet Devri, stanbul, 1970, s. 15.
58
40
A.
Martiusun
oullar
tarafndan
hazrlanan
bir
tertip
sonucunda
ldrlmtr. S. Tullius Romann altnc kral olup, L. T. Priscusun ei Tanaquilin destei neticesinde kral seilmitir. Veii ile savamtr. Latin Birliini salamlatrmtr. Bu birliin ortak kutsal yeri olmak zere, Aventinus tepesinde Dianaya adanm bir tapnak yaptrmtr. Roma kentinin yedi tepesini eviren ve Servius Suru olarak bilinen suru ina ettirmitir. Tribuslar ve curialar yeniden yaplandrarak, daha nce yalnzca patriciuslardan oluan orduya plebslerinde60 alnmasn salamtr. Roma kentinde bir nfus saym yaptrm, silah altna alnabilecek kiiler baznda kent nfusunun 80.000 kii olduu tespit edilmitir61. Kz Tulliann kkrtmalarna kaplan damad L. T. Superbus tarafndan ldrlmtr. L. T. Superbus Romann yedinci ve ayn zamanda son kraldr. Latin Birliini bozarak Gabiiyi ele geirmitir. Sibylla isimli kehanet kitaplarn Cumaeden Roma kentine getirtmitir. L. T. Superbus Ardea kuatmasnda iken Roma kentinde bulunan olu Sextus Tarquiniusun yeeni Lucius Tarquinius Collatinusun ei Lucretiaya satamas ve kadnn intihar zerine Lucius Iunius Brutusun etrafnda toplanan halk ayaklanm ve bu olayn pei sra L. T. Superbus Roma kentini terketmek zorunda kalmtr. Bunun sonucunda Romada krallk rejimi sona ermi ve yerine cumhuriyet rejimi kurulmutur (Livius:I.34-60). Kuzey ve Orta talya M 8-6. yy.da Etrsklerin eline gemitir. Bu dnemde talyada birinci derecede kara kuvveti haline gelmeleri yan sra denizi ihmal etmeyerek Corsica Adasna kadar uzanan bir deniz kuvveti haline de gelmilerdir (Demirciolu, 1987:18). Corsica Adasndaki
Patriciuslar (aristokrat), tam hukuklu Roma yurtta olarak kabul edilen byk toprak sahibi kiilerden oluan toplumsal snftr. Plebsler (avam) ise, az hukuklu Roma yurtta olarak kabul edilen kk toprak sahibi, zanaatkar, tccar ve ele geirilen lkelerden Romaya g etmi kiilerden oluan toplumsal snftr. S. Atlan, a.g.e., s. 16, 17.
60
41
Alaliay bir deniz ss olarak kullanan ve korsanlklaryla Akdeniz ticaretine zarar veren Anadolu Yunan kentlerinden biri olan Phokaiay, Yunanllarn Corsica ve Sardinia Adalarna yaylmasn istemeyen Carthago ile birlik olmak suretiyle M 535de gerekleen Alalia Deniz Savanda yenmiler, bylece, Phokaiann Alaliada tutunmasna engel olmulardr ki, bu sava, Akdeniz egemenlii iin yaplan ilk deniz sava olmas asndan nem arz etmektedir (Moscati, 2004:168; Yalamanolu, 2005:23). Bu savan ard sra Etrskler ile Carthago arasnda yaplan anlama uyarnca, Alp Dalarndan Campaniaya kadar olan alann kontrol Etrsklere, gney doudaki Yunan yerleim sahasnn da dahil olduu geni alann kontrol ise, Carthagoya kalmtr (Moscati, 2004:168). Etrsklerin egemenlik sahalarnn genilemesi M 6. yy.n ikinci yarsnda son snrna ulaarak btn talyaya hkmedebilecek bir duruma gelmitir. Lakin, bu geni corafya zerindeki siyasi g ve bu ykseli uzun srmemi, hatta denilebilir ki, ok ksa srmtr. Bunun en nemli nedeni ise, talyada merkezi bir siyasi g kuramam ve bilhassa talyann siyasi ve kltrel birliine ynelik almam olmalardr. Etrskler, siyasi, askeri, ekonomik ve kltrel stnlkleri sayesinde nceleri talya kavimlerini malup etmiler ve egemenlikleri altna almlardr. Ancak, bu kavimler onlarla boy lebilir bir seviyeye geldii zaman ise, Etrsk egemenlii kmeye balamtr. Bu k, sahip olduklar zenginliklerin yava yava snmesi ve kendilerini sarm olmas muhtemel olan ahlaki zaafiyetler hzlandrmtr. zellikle Etrsk aristokrat snfn tekil eden efendiler, kazanlan egemenliin zevk ve neesi iinde yumuam ve gevemitir62.
Ward, M 530da Romann toplam nfusunu 80.000 kii, Roma kentinin toplam nfusunu ise, 16.800 kii olarak hesap etmektedir. L. H. Ward, a.g.e., p. 27, 34. 62 Furneaux, Etrskleri rahat ve tembel bir yaam srmeye zorlayan, her eyden nce topraklarnn nitelii idi. nk, her ey yetien ve sonsuz bir bereketlilii olan bu topraklarda, her trden meyveden bol bol saklayabiliyorlard. Tembellikten holanan Etrskler bu pek cmert iklimin etkisinde yozlatlar, sonuta disiplinli ve ahlakl Romallara kurban oldular. demektedir. R. Furneaux, Kayp Uygarlklar, stanbul, 1982, s. 142. Friedell, Etrsklerin yumuak mizal, tresiz, obur ve erotizm anlaylar son derece zgr insanlar olduklar grndedir. E. Friedell, Antik Yunann Kltr Tarihi-Hristiyanlk ncesi Yaam ve Efsane, Ankara, 1999, s. 145.
61
42
L. T. Superbusun M 510da Roma kentini terketmek zorunda kal, Etrsklerin siyasi gcnn Gney Etruriada ne kadar sarslm olduunun nemli bir gstergesidir (Demirciolu, 1987:18, 19). Bu olayn ardndan, bana gemi olduu Latin Birlii ile kuvvetlenen Roma, Etrsklerin Campania ile olan kara balantsn kesmeye balamtr. Bu durum ise, Roma ile Veii arasnda aralklarla devam edecek uzun sreli bir mcadelenin balangc olmutur. M 485de balayp, M 474de biten ilk savatan Roma galip km ve bir bar anlamas yaplmtr (Hus, 1961:43). Bu dnemde Etrskler baka bir savaa bu kez de denizde girmek zorunda kalmlardr. Etrsklerin egemenliinin sarslmasndan faydalanan talya sahillerindeki Yunan kentlerinden biri olan Cumae, onlarn Campania ile olan deniz balantsn kesmitir. M 474de gerekleen Cumae Deniz Savandan Cumae galip olarak ayrlmtr. Bu yenilgi, Etrsklerin deniz hakimiyetinin sonu olmutur (Demirciolu, 1987:19, 20). Bu savan ardndan ise, Etrsk egemenliinin zayflad Campania, dalk yerlerden inen Samniteslerin yerleimine sahne olmu, bylece, Etrsklerin buradaki nfuzu tamamen silinmitir (Macnamara, 1987:32, 33). Roma ile Veii arasnda ilki M 431-425, dieri ise, M 406-396da gerekleen uzun sreli savalar M 396da Veiinin ele geirilmesiyle sona ermi ve kent yamalanarak tahrip edilmitir. Veiinin dmesiyle birlikte, Etruria yolu Romaya almtr (Hus, 1961:44, 45). Etrsklerin egemenlii sadece gneyde deil, kuzeyde de tekine paralel olarak kmeye balamtr. Daha M 5. yy.n balarnda Kuzey talyaya giren Galliallarn basksyla Po Ovasnda gerilemeye balamlardr. M 4. yy.n balarnda talyann i ksmlarna aknlar yapan Galliallar Roma kentine kadar gelmiler, fakat, kenti ele geirememilerdir. Bu aknlardan nasibini alan Etruriada epeyce tahribata uram, bu durum ise, Etrsk egemenliini byk lde sarsmtr (Bloch, 1958:109, 110). te yandan, Sicilia Adasndaki Yunan kentlerinden biri olan Syracusaenin donanmas sahildeki Etrsk kentlerine ar darbeler vurmutur. Galliallarn ekilmesinin ardndan Gney Etruriada Romaya kar bir hamleye
43
giriildiyse de bunun sonular ok kt olmutur. Gney Etruriaya yardma gelen Caere M 353de Romaya boyun emi ve 100 yl geerlilii olan bir bar anlamasn kabul etmek zorunda kalmtr. Caerenin ardndan Tarquiniide M 351de Roma ile 40 yl sreli bir bar anlamas yapmaya mecbur olmutur (Macnamara, 1990:41, 42). Bundan sonra Etrsklerin egemenlik sahalar daha da klm ve kentleri zayflamtr. Etrskler, Roma ile bir lm kalm mcadelesi iinde olduklarn ge kalm olsalar da anlamlardr. Buna ramen, M 312de Romaya malup olmaktan kurtulamamlar, bylece, Orta ve Dou Etruria Roma igaline maruz kalmtr. Bunun neticesinde baz Etrsk kentleri M 308de Roma ile bir bar anlamas yapmak zorunda kalmtr (Demirciolu, 1987:20, 21). Btn bu olumsuz gelimeler Etrsklerin Romaya kar koyma arzusu ve gcn krmaya yetmemi, Galliallar, Samnitesler, Umberleri yanlarna almak suretiyle Romaya kar mttefik bir g oluturmulardr. Lakin, Romann son derece organize ordular mttefikleri ilk nce teker teker malup etmeyi baarm, onlara son darbeyi ise, M 295de gerekleen Sentium Savanda vurmutur (Bloch, 1958:113). Bu zafer, Romann iki bin yllk geleceini belirledii gibi, Etrsklerin talyadaki yazgsn tayin etmitir. Etrsk kentleri birer birer derek Romann eline gemi, bazlar ise, ittifak yapmaya zorlanmtr. Volsinii gibi stratejik adan nemli olan kentlerin ahalisi boaltlm ve yerlerine Romal kolonistler yerletirilmitir. Gney Etruriadaki Faleriinin M 241de dmesiyle birlikte, Etruria tamamen Romaya almtr. Bu dnemde Etruria, Roma ile Galliallar arasnda gerekleen savalara sahne olmutur. Etrskler bu savalarda Galliallara yardm son etmilerdir. parlaydr Ancak, ve bu yardm sonra Etrsklerin byle bir milli ey heyecanlarnn bundan
44
arasnda gerekleen II. Punic Sava (M 218-201) srasnda Hannibal Alp Dalarn geerek talyaya girdii zaman Etrskler Romaya sadk kalmlar, Carthago ile birlememiler, hatta sava sresince Romaya lojistik destek salamlardr (Richardson, 1976:83). Bu durum, Romann talya kavimlerini kendine balama ve Romallatrma yolundaki politikasnn bir sonucu eklinde deerlendirilebilinir (Demirciolu, 1987:22). Romaya ballnn karl olarak M 89da Etrsklere Yurttalk Hukuku63 hakk tannmtr (Macnamara, 1987:38). Bununla birlikte, talyadaki btn przleri dzeltme politikas gden Roma, eitli nedenlerle Etrsklere darbeler indirmekten geri kalmamtr (Demirciolu, 1987:22). Bunlarn en iddetlisi ise, M 1. yy.n balarnda patlak veren i sava tr srasnda dictator kendine Sulladan kar (M rakibi 81-79) Mariusu gelmitir desteklemelerinden
(Bonfante, 1986:61). Romann bu darbelerine uramam tek Etrsk kenti olan Perusia ise, kendine kar rakibi Marcus Antoniusun kardei Lucius Antoniusu himaye etmi olmas bahanesiyle Augustus tarafndan M 40da tahrip edilmitir (Hampton, 1970:17). Etruria, M 27de talyann blnmesi srasnda Regio VII (7. Blge) olarak Romaya balanmtr (Vacano, 1960:170).
Romada yurtta statsnde olan kiilere uygulanan hukuka, Ius Civile (Yurttalar Hukuku) veya Ius Quiritium (Yurttalara Ait Hukuk) ismi verilmektedir. . Karadeniz, Roma HukukuTarihi Giri, Kaynaklar, Genel Kavramlar, ahsn Hukuku, Haklarn Korunmas, Ankara, 1974, s. 38. Yurttalk stats ise, suffragium (siyasi oy kullanma), honores (memuriyete seilme ve yrtme), conibium (Roma yurttalaryla evlenme) ve commercium (ticaret yapma) haklarn kapsamakta idi. S. Atlan, a.g.e., s. 15.
63
45
III. BLM ETRSK KLTR III.1. Devlet Tekilat Etrskler, talyada siyasi anlamda merkezi ve gl bir devlet hibir zaman kuramamlar, otonom kent devletlerinin rki, kltrel -bilhassa din ve dil-, ekonomik irtibat yan sra askeri harekat, ciddi boyutta tehdit gibi birtakm zel koullarla birbirlerine angaje olduklar, On ki Kent Birlii64 olarak isimlendirilen bir sistemi idare ekli olarak benimsemilerdir65 (bk. ek 4) (Bloch, 1958:116; Wellard, 1973:111, 114, 115; Scullard, 1979:231, 232, 235). Bu idari sistemin On ki Kent Birlii ismini tamasnn nedeni ise, birlik mensubu kent saysnn Etrskler tarafndan daima on iki ile snrl tutulmu olmasdr66 (Vacano, 1960:41). Tarihi sre ierisinde, birlie
Eski aa ait kaynaklarda, Etrsk kent devletlerinin oluturduu birlik, kentlerin isimleri bariz bir ekilde verilmeksizin: 1- Duodecim Populi Etruriae, 2- Duodecim Populi, 3- Concilium Etruscorum, 4- Concilium Etruriae, 5- Omnis Etruria, 6- Etruria terimleri ile karlanmtr. M. Pallottino, a.g.e., p. 131, 132; H. H. Scullard, a.g.e., p. 232; J. Wellard, a.g.e., p. 112. 65 Eski aa ait kaynaklarda On ki Kent Birliinin tarihi geliimi ve ilevine dair bulunan bilgilerin olduka az olmas nedeniyle bu idari sistemin detaylandrlmas imkan dahiline girmemektedir. E. Macnamara, Everyday Life of the Etruscans, New York, 1987, p. 163. Anadoludaki oniada, siyasi ve askeri karakterden ziyade dini karaktere sahip olan Pan-oniay oluturan on iki kent: Miletos, Myus, Priene, Ephesos, Kolophon, Lebedos, Teos, Klazomenai, Phokaia, Erythrai, Samos, Khios, birliin merkezi ise, Poseidona adanm kutsal bir alan olan Mykale burnundaki Panionion idi. Herodotus:I.142, 148; Strabo:XIV.1.3, 4; R. Bloch, a.g.e., 1958, p. 116. Panionion, oniann Yunanl kimliini kazand ilk dneminde, Ephesosun gneyinde oturan ve bir on halk olan Meliallarn kutsal yeriydi. Baz gl on kent devletleri bu halka sava aarak onun elindeki topraklar almtr. Bu olaydan sonra, Pan-oniay oluturanlar, on iki kent olarak belirlenmi, onia topraklar bu kentler arasnda bllerek Panionion btn onlarn kutsal yeri olmu ve on iki kentin temsilcisi ile ahalisinin katlmyla burada dini trenler ve oyunlar tertip edilmeye balanmtr. B. Umar, lk ada Trkiye Halk, stanbul, 1999, s. 230. Herodotus, onlarn Pan-onia mensubu kent saysn oaltmamasn, Anadoluya gelmeden nce Peleponnesde otururlar iken yine byle on iki kente ayrlma geleneini srdrmelerine balamaktadr. Herodotus:I.145. 66 Etrsk kent devletlerinin oluturduu birliin neden daima on iki kentin birlemesinden meydana gelmi olduu hususu henz aydnlatlamam olup, on iki saysnn Etrskler iin bir ritel mana yan sra nem tad dnlmektedir. M. Pallottino, a.g.e., p. 132.
64
46
bal kentlerin her vakit ayn kentler olmadklar, yani, kentlerin bir dnem birlie katldklar ve daha sonra yerlerini baka kentlere braktklar, Etruriada kurulmu btn Etrsk kentleri arasnda statlerini muhafaza etmeyi baarm Tarquinii, Veii, Caere, Clusium, Rusellae, Perusia, Populonia, Vetulonia, Volaterrae, Volsinii, Vulci, Arretium67 kentlerinin birliin nvesini meydana getirdikleri, Eski aa ait kaynaklar nda ilim adamlar tarafndan dnlmektedir68 (Vacano, 1960:39; Wellard, 1973:112; Macnamara, 1987:162). On ki Kent Birliinin geleneksel toplanma merkezi ise, Etrskler tarafndan kutsal bir alan olarak kabul edilen, Etrsk tanrlarndan Velthaya (Vertumnus-deiim ve mevsimler tanrs) adanm bir tapnaa ev sahiplii yapan Volsinii yaknlarndaki Fanum Voltumnae idi (Scullard, 1979:232). Her yl ilkbahar mevsiminde her bir kentin kral ve ahalisinin katlmyla burada bir araya gelinerek, birlie ilikin ortak meseleler ele alnmakta, dini trenler, enlikler, spor yarmalar dzenlenmekte ve ticari faaliyetler gerekletirilmekteydi69 (Heurgon, 1964:194; Scullard, 1979:231, 232; Macnamara, 1990:65). On ki Kent Birlii idare sisteminin tarihi geliim sreci ierisinde: 1- Monari, 2- Oligari, 3- Roma federal sistemine bal oligari olmak zere, deiik formasyona maruz kalm olduu tespit edilmektedir70.
Ayda, bir yl iinde Ay on iki defa byyp kld iin on iki saysnn Etrskler tarafndan kutsal kabul edildii grndedir. A. Ayda, a.g.e., 1987, s. 78. 67 Bu kentler isimlerini kenti meydana getiren kabilelerden almaktayd. rnein, Tarquiniinin ismi Tarquinienses, Volsiniinin ismi Volsinienses kabilesinden gelmekte idi. R. Bloch, a.g.e., 1958, p. 116. 68 Strabo, Tarquinii merkezli On ki Kent Birliinin ilkinin Tarchon tarafndan kurulduunu kaydetmektedir. Strabo:V.2.1. M 6. yy.da Po Ovasnda Mantua merkezli ve Campania Ovasnda Capua merkezli iki farkl On ki Kent Birliinin daha kurulmu olduu bilinmektedir. Ancak, bunlar Etruriaya bal olmam ve kendi balarna hareket etmitir. O.-W. von Vacano, The Etruscans in the Ancient World, New York, 1960, p. 174, 175. 69 Bu toplanmann orijini, talyaya ilk ayak basan ve burada gvenli bir ekilde yurt edinen Etrsk gmenlerinin yad edilmesidir. J. Wellard, a.g.e., p. 115. 70 M. Pallottino, a.g.e., p. 144; R. Bloch, a.g.e., 1958, p. 117; E. Macnamara, a.g.e., p. 163.
47
Etrskler
ilk
zamanlar
monari
rejimi
ile
idare
olunmulardr
(Hus, 1961:180). Bu srete On ki Kent Birliine bal her bir kent, Etrskler tarafndan lauchume, Romallar tarafndan ise, lucumo, rex olarak isimlendirilen, seimle i bana getirilen, siyasi, askeri ve dini manada btn yetkileri elinde tutan bir aristokrat kral tarafndan idare edilmitir (Pallottino, 1955:138; Scullard, 1979:232; Macnamara, 1987:163). Birlie kar oluan ciddi boyutta bir tehdit karsnda ise, on iki lauchume arasndan seilen bir lauchumenin birliin bana gemi olduu bilinmektedir (Wellard, 1973:115). Etrsk krallar hakknda detayl bilgi sahibi olunmas imkan dahiline girmemesine karn, Etrsk kkenli Roma krallarna ait baz bilgiler, onlar zerine az dahi olsa fikir edinilmesine olanak sunmaktadr (Barker ve Rasmussen, 2001:89). Etrsk kkenli Roma krallar, balarna altndan bir ta takm, parmaklarna altndan bir yzk geirmi, zeri naklarla sslenmi erguvani renkte uzun bir elbise giymi, fil diinden yaplm bir tahtta oturmu, tepesinde kartal figr bulunan bir asa tam ve darda yrdkleri zaman ise, birbirine bal ince kuru dallardan mtevellit bir demete sarl ift azl bir el baltasn sol omuzlarnda tayan on iki asker nlerinden kendilerine elik etmitir (Heurgon, 1964:43; Vaughan, 1964:120, 133). Bu krallarn gerek kiisel donanm, gerekse nlerinde giden askerler ve onlarn donanm, kraln sahip olduu gc ve yetkileri, yani imperiumu 71 sembolize etmitir (Scullard, 1979:222-224). Zenginleen tccar snfn M 6. yy.da Etruriada idarede sz sahibi olmasyla birlikte, monari rejimi yerini oligari rejimine brakmtr. M 4. yy.da ise, tarmn n plana gemesiyle kyl snf da idarede
Latince bir szck olan imperium, komuta, buyruk, hakimiyet, egemenlik, iktidar, krallk gibi en yksek makamn kati iktidar ve yetkisi anlamlarna gelmekte olup, ksaca, devlet iktidarn kullanabilme, velayet altndaki kiilere emir verebilme ve uygulanmas iin gerekli tedbirleri alabilme yetkisi olarak tarif edilebilir. S. Kabaaa ve E. Alova, a.g.e., s. 284; M. Villey, Roma Hukuku Gncellii, stanbul, 2000, s. 16. Etrskede hakimiyet anlamna gelen truna, imperiuma tekabl etmektedir. M. Pallottino, a.g.e., p. 143.
71
48
sz sahibi olmaya balamtr (Tulunay, 1992:18). Bu srete On ki Kent Birliine bal her bir kent, Etrskler tarafndan zilath, maru, purth72, Romallar tarafndan ise, sacerdos olarak isimlendirilen, seimle i bana getirilen bir yksek devlet memuru tarafndan idare edilmitir (Strong, 1968:60; Scullard, 1979:232). M 3. yy.dan itibaren Romann politik stnlnn Etruriada arlk kazanmasyla birlikte, Etrsk kentlerinin ou Roma federal sistemine balanmtr (Tulunay, 1992:18). Etrskler Roma imparatorluk idaresi altnda iken birlik mensubu kent says Roma tarafndan on ikiden on bee ykseltilmi73 ve Etrsk kentleri federal magistralar74 tarafndan idare edilmitir (Bloch, 1958:116, 117).
Roma, imperium kavramn hem felsefi, hem de ekli bakmdan Etrsklerden almtr. M. Pallottino, a.g.e., p. 143. 72 A. Rosenberg, zilath, maru, purth nvanlarnn ilev asndan Romadaki praetor, aedilis, quaestor nvanlarna karlk geldii grnde olup, Scullard ise, bu hususta sonuca ulamak iin bulgularn yeterli olmad kanaatini tamaktadr. H. H. Scullard, a.g.e., p. 226. 73 Eski aa ait kaynaklarda, Roma imparatorluk idaresi altndaki on be Etrsk kent devletinin oluturduu birlik, Etruriae XV Populorum terimi ile karlanmtr. H. H. Scullard, a.g.e., p. 231. 74 Magistra, Romada yksek devlet memurlarna verilen genel bir isimdir. Magistralar, magistralklara (consul, dictator, censor, praetor, aedilis, quaestor vd.) ve dnemlere gre, siyasi, idari, askeri ve adli ynden eitli yetkilere sahip olmutur. M. Villey, a.g.e., s. 16.
49
III.2. Ordu Eski aa ait yazl kaynaklarda olduka snrl yer alan Etrsk ordusunun yaplanmas, donanm ve ilevine ilikin bilgiler, arkeolojik kazlarda ele geen askeri buluntulara ve dier eit buluntulardaki resimlere dayanlarak yaplan tespitler dahilinde oluturulabilmektedir (Spivey ve Stoddart, 1990:127). M 6. yy.da Etrsk ordusunun yaplanma asndan: 1- Svari birlikleri, 2- Ar silahl piyade birlikleri, 3- Hafif silahl piyade birlikleri olmak zere, askeri snfa ayrlm olduu belirlenmektedir75 (Pallottino, 1955:221; Hus, 1961:165). Ordunun asli unsuru aristokratlardan mteekkil olup, phalanx dzeninde76 savat dnemlerde ise, kyller ve Etrsk kkenli olmayan cretli askerler tarafndan da desteklenmitir (Scullard, 1979:238; Macnamara, 1987:138, 139). Etrsk askerinin balca saldr tehizatlar: 1- Uzun ve ksa mzrak, 2- Uzun ve ksa kl, 3- Kama, 4- ift azl el baltas, 5- Sava arabas77, savunma tehizatlar ise: 1- Mifer, 2- Kk yuvarlak kalkan, 3- Zrh, 4- Baldr zrhndan olumaktayd78. Bu tehizatlarda yapm malzemesi olarak arlkl ekilde bronz tercih edilmi, bazen de rnein, M 7. yy.da demir kullanlmtr (bk. ek 5-23) (Macnamara, 1987:131).
Roma ordusu: 1- Principes (ar silahl birlikler), 2- Velites (hafif silahl birlikler), 3- Triarii (ihtiyati birlikler) biimindeki yaplanmasn Etrsklere borludur. M. Pallottino, a.g.e., p. 221. Roma ordusunun bu yaplanmas Servius Tullius tarafndan gerekletirilmitir. Livius:I.42, 43. 76 Phalanx dzeni, sava sanat ynnden Yunanllar arasnda ne kan Spartallar tarafndan gelitirilmi olup, bu dzende savaan Spartal askerlere ise, hoplit ismi verilmektedir. A. M. Mansel, a.g.e., s. 207; E. Friedell, a.g.e., s. 99. Roma ordusuna phalanx dzeninde savamay kazandran Etrsklerdir. E. Macnamara, a.g.e., p. 138. 77 Etrsk ordusunda M 6. yy.a dein sava arabas kullanlm, bu tarihten sonra ise, sava arabas yerini svari birliklerine brakmtr. M. Pallottino, a.g.e., p. 221. 78 M. Pallottino, a.g.e., p. 221, 222; A. Hus, a.g.e., p. 165; H. Harrel-Courts, a.g.e., p. 216; E. Macnamara, a.g.e., p. 131-138.
75
50
M 6. yy.da Etrsk ordusunun Yunan orijinli phalanx dzeninde savam olduu bilinmektedir (Scullard, 1979:238). Bu sava dzeni, askeri tehizatlar mifer, zrh, kk yuvarlak kalkan, mzrak olan piyadelerin skk dizilerden kurulu dzenli bir sava saf meydana getirmek suretiyle kar tarafa ar ar saldrmas zerine kurulmu idi (Mansel, 1984:207; Diakov ve Kovalev, 1987:362). talyada harp meydanlarnda sava arabas gibi ilk defa Etrskler tarafndan kullanlm olan trompetler ise, saldr esnasnda alnarak askeri birliklere nemli bir moral destek salamaktayd79 (Macnamara, 1987:135; zelik, 2004:194). Etrsk donanmasnn Yunan gemileri benzeri mahmuzlu gemilere sahip olduu, bunlarn zel limanlarda muhafaza edildii ve ilerinde pruva tarafndan k tarafna doru konulanm tehizatl piyade birliklerinin bulunduu bilinmesine ramen, deniz savalar srasnda izlenmi olunan harp taktikleri konusunda bilgi mevcut deildir80 (Macnamara, 1987:139).
Etrsk askeri birliklerinin saldrsna elik eden mzik benzer ekliyle Sparta ordusunda karmza kmaktadr. V. Diakov ve S. Kovalev, lk a Tarihi-Uzakdou, Ortadou, Eski Yunan, Ankara, 1987, C 1, s. 362. 80 Etrskler askeri anlamda, siyasi ve ticari menfaatlerini salamak ve muhafaza etmek ile kle temini iin Akdenizde faaliyette bulunmulardr. N. J. Spivey ve S. Stoddart, a.g.e., p. 139.
79
51
III.3. Ekonomi Etrsk ekonomisinin: 1- Sanayi [yer alt madenlerinin (demir, gm, bakr, kalay, kurun) ilenmesi sonucunda ortaya kan rnler yan sra mlekilik], 2- Tarm [topran ilenmesi sonucunda ortaya kan rnler (hububat, zm, zeytin81, keten, sebze, meyve)]82 (bk. ek 28-30), 3- Ormanclk [aalarn (mee, kayn, kestane, am) ilenmesi sonucunda ortaya kan rnler], 4- Hayvanclk [yetitirilen hayvanlar (sr, koyun, kei, domuz, tavuk, rdek, kaz) ve bunlara ilikin rnler], 5- Balklk (denizler ve tatl sularda tutulan balklar), 6- Avcla [avlanan hayvanlar (geyik, yaban domuzu, yaban tavan, su kular, gvercin) ve bunlara ilikin rnler] dayal olarak ekillenmi, hem i ticareti, hem de d ticareti ieren bir ekonomi olduu tespit edilmektedir83. Etrsklerde ticari faaliyetler: 1Yunanllarla, Phoenicelilerle,
Carthagolularla, Akdenizin dou sahasyla gerekleen deniz ticareti, 2- Etrsk kentlerinin birbirleriyle, taliklerle, Orta ve Bat Avrupadaki
talyada baclk ve zeytincilik Etrskler tarafndan ilerletilmitir. H. Demirciolu, a.g.e., s. 25. 82 Etrsklerin kullanm olduklar tarmsal metotlar zerine bilgi sahibi olunamamakla birlikte, gerek bir vadiden dier bir vadiye sulama amal suyun tanmas, gerekse kentlerin ime suyunun temini ve pis sularnn atlmas maksadyla imdiye kadar belirlenen yetmie yakn rnek iinde en uzun 5.6 km uzunlua sahip su kanal sistemleri ina etmilerdir. E. Macnamara, a.g.e., p. 149; E. J. Owens, Yunan ve Roma Dnyasnda Kent, stanbul, 2000, s. 99; G. Barker ve T. Rasmussen, The Etruscans, Oxford, 2001, p. 197, 198. Romadaki su tama teknikleri, Etrsklerin Roma mimarisine bir armaandr. M. Wheeler, Roma Sanat ve Mimarl, stanbul, 2004, s. 142, 143. Etrsk su kanal sistemlerinin benzerleri, Hoap Vadisinden Van Ovasna suyun tanmas iin Urartu kral Menua (M 810-786) tarafndan yaptrlan 51 km uzunlua sahip amiram Suyu [Menuai Pili (Menua Kanal)] ve Vann kuzey-dousundan gelip kentin altndan geerek Van kalesi istikametine giden Kehriz Suyu bata olmak zere, Urartu corafyasnda karmza kmaktadr. G. A. Wainwright, a.g.e., p. 209; B. n, Urartu Aratrmalarnn Anadolu, Yunanistan ve Etrsk Tarihi ve Arkeolojisi Bakmndan nemi, Ankara, 1967, 6. Trk Tarih Kongresi, Seri 9, Nu. 6, s. 66, 67; O. Belli, Urartular, Anadolu UygarlklarGrsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, stanbul, 1982, C 1, s. 159; A. Erzen, Dou Anadolu ve Urartular, Ankara, 1992, s. 30; S. Lloyd, Trkiyenin Tarihi-Bir Gezginin Gzyle Anadolu Uygarlklar, Ankara, 2000, s. 113. 83 J. Heurgon, a.g.e., p. 97-129; E. Macnamara, a.g.e., p. 140-151; G. Barker ve T. Rasmussen, a.g.e., p. 210-215.
81
52
Galliallar benzeri Alp Dalar ardndaki kavimlerle gerekleen kara ticareti84 olmak zere, iki koldan yrtlmtr (bk. ek 24) (Macnamara, 1987:140; Childe, 1995:203). Etruriada ticaret hayatnda, M 6. yy.n sonlarna dein mbadele usul geerli olmutur85. M 5. yy.n ilk eyreinden itibaren ise, Phoenice tipinde ilk sikkeler ortaya kmtr86. Etrsk sikkeleri: 1- Altn, 2- Gm, 3- Bronz olmak zere, deiik biimde baslmtr87. Daha ok birer arlk olarak dnlmeleri nedeniyle bir yzleri genellikle bo braklm, dier yzlerinde ise, arslan88, chimaera, grifon, Gorgo figrleri, bazen de darp edildikleri kentlerin Etrsk isimleri veya eki, maa gibi olarak amblemler bulunmutur89. sistemi90, sikkelerinde arlk sistemi Euboia-Attica
Etrskler, ulam dolaysyla ticari trafii salamak iin yollar ina etmilerdir. Caere ile Pyrgi arasnda uzanan yol, bunlara en iyi rnek olarak gsterilebilinir. Roma yollarnn bir ksm daha nce mevcut Etrsk yollarnn gzergah zerine yaplmtr. E. Macnamara, a.g.e., p. 142, 143. Romadaki yol yapm teknikleri, Etrsklerin Roma mimarisine bir hediyesidir. M. Wheeler, a.g.e., s. 142, 143. 85 E. Macnamara, The Etruscans, London, 1990, p. 67. 86 L. Bonfante, a.g.e., p. 202; E. Macnamara, a.g.e., 1987, p. 142. 87 L. Bonfante, a.g.e., p. 202. 88 Arslan figrl Etrsk sikkeleri, altn ve gm karmndan oluan, elektron ismi verilen, n yznde Lydia devletinin armas olan arslan figr bulunan Lydia sikkelerine benzemektedir. S. Karwiese, Antik Nmizmatie Giri, stanbul, 1995, s. 47; V. Sevin, Anadolu Arkeolojisi-Balangtan Perslere Kadar, stanbul, 1999, s. 212. 89 E. Macnamara, a.g.e., 1987, p. 142; S. Karwiese, a.g.e., s. 47. 90 1 gm sikke=1 altn sikkenin 115, 1 bronz sikke=1 gm sikkenin 1150. L. Bonfante, a.g.e., p. 203. 91 XX (15), X (10) ve (5). E. Macnamara, a.g.e., 1987, p. 142; G. Ifrah, Rakamlarn Evrensel Tarihi-Akdeniz Kylarnda Hesap, Ankara, 1998, C 3, s. 78, 79. 92 L. Bonfante, a.g.e., p. 203; E. Macnamara, a.g.e., 1987, p. 142.
84
53
III.4. Sanat ve Mimari Etrsk sanatnn drt safhadan gemi olduu belirlenmektedir. Bu safhalar unlardr: 1- Doulu Dnem (M 700-600): Yunan-Dou sanatlaryla pek ok ortakl olan bir devirdir. Buna ramen, Etrskler kendi ilgin dncelerini uygulayarak orijinal motifler de tretmilerdir. 2- Arkaik Dnem (M 600-450): Etrsk sanatnn en parlak devri kabul edilir. Yunan-Dou etkisi M 550ye dein srm, daha sonra mimari, plastik, resim ve kk el sanatlarnda katedilen aamalar, zgn nitelikler ieren Etrsk slubunu meydana getirmitir. zellikle Caere, Vulci, Veii ve Tarquinii bu devrin balca sanat merkezleridir. 3- Duraklama Dnemi (M 450-320): M 474deki Cumae yenilgisinden sonra, Yunan sanat ile dorudan ilikisi kesilince Etrsk sanat uzun bir duraklama devri yaamtr. Yunan klasik sanat, Etruriaya tek tk baz rnekler dnda pek yansmam, ancak, M 3/2. yy.da etkin olabilmitir. 4- Son Dnem (M 320 sonras): Etrsk sanatnn bu son parlak devrinde, zellikle Kuzey Etruriada, Clusium, Volaterrae ve Perusia gibi merkezlerde, Anadolu Helenistik sanat yanklanm, daha sonra Roma etkisi tm Etruriada ar basmtr93. Etrsklerde, Villanova gelenekli, impasto ismi verilen koyu gri veya krmzmtrak renkli kaba hamurdan mteekkil keramik, M 6. yy.a dein kullanlmtr (bk. ek 66). Balca kap biimi, tabanndan birbirine yapm iki koniye benzeyen bikonik urneler olup, bunlarn stnde, sivri ulu bir aletle yaplm meandr, zikzak gibi geometrik motifli izi bezeme grlr. Bazen, ekillerin ii beyaz macunla doldurularak arpc grnmeleri temin edilmitir. Yunan etkisi ile boyal vazolar da yaplm (bk. ek 76, 77), zellikle Proto Corinthus ve Corinthus keramii Etruriada, yaklak 100 yl sonra gereine yakn ustalkla taklit edilmitir. zgn Etrsk keramii saylan bucchero isimli siyah keramik, Etruriada M 7. yy.n ortalarndan M 5. yy.n balarna dein ok retilmitir (bk. ek 67-70, 79-81). Bucchero, gerekte
93
54
Bat Anadoluda da kullanlan zel bir kil eidinin ismidir. Bucchero keramik, impastoya nazaran ok daha ince hamurlu, koyu renkli, deiik biimli ve eitli bezekli, bazen de kabartmal yaplmtr. Caere, bask kabartmal krmz kaplar ve kendi ismiyle anlan hydrialar ile M 6. yy.n balarndan itibaren nemli bir yresel keramik atlyesi olmutur (bk. ek 71, 72). Sayca az, ancak, ilgin bir grup oluturan Caere hydrialar (M 540-500) zel bir bask biim ve bezemeye sahiptir. Yatay kulplar arasnda n yzde mitolojik sahneli byk bir friz ile altta daha kk bir hayvan veya bitki frizi en tipik bezeme biimidir. Konular, ok renkli ve izikli ilenmi figrlerle on tarznda, ama, Etrsk mizahyla betimlenmitir. Tpk Caere hydrialar gibi, bir baka zgn keramik grubu da M 550-540a tarihlenen Pontus amphoralardr (bk. ek 73). Bunlarn ve M 6. yy.n sonlarndan balayarak grlen siyah figrl amphoralar ile M 5. yy.n ortalarnda yaplan krmz figrl vazolarn atlyeleri ise, byk olaslkla Vulcide bulunmaktayd. M 4. yy.n balarnda Falerii ve Clusium, ikinci yarsndan sonra ise, Volaterrae yerel keramik merkezleri olmulardr. zellikle M 4. yy.n ilk yarsnda yaplan, mitolojik konularn ilendii stn vasfl Falisci vazolar ok tannmtr (bk. ek 74). M 4. yy.n ortalarna tarihlenen ve urne vazifesi gren yreye zg bir destekli krater formu olan krmz figrl Volaterrae kelebeleri de profilden portre resimleriyle ilgin bir grubu oluturur (bk. ek 75). Ayrca, Volaterraede siyah firnisli ve kabartmal kaplar da M 1. yy.a dein retilmitir. M 3. yy.n balarnda Volsinii de vasi argentati ismi verilen gml kabartma keramik yapmyla nldr. Her dnemden ok sayda ithal Yunan vazosunun da bulunduu Etruriada, Yunan etkisiyle veya burada yerlemi Yunanl sanatlarn denetiminde, yresel atlyelerde retilen keramikler, deiik kap biimleri, konular, zgn bezeme ve slubu ile Etrsk karakterini yanstr. M 6. yy.da Caere, resimli terra-cotta levhalar ile de dikkat ekmektedir. Bunlar, tpk gnmzde kullanlan duvar katlar gibi, duvara diklemesine yan yana tutturulan ve resimli ksmlar srekli bir friz oluturan yaklak 1 m boyunda ince ve uzun dikdrtgen levhalardr. Resimlerin
55
yapld terra-cotta yzey nce ince bir kire tabakasyla kaplanm, bunun stne desenlerin konturlar izilmi, sonra ileri boya ile doldurulmutur. Bu, gerekte bir Yunan resim tekniidir. Genellikle levhalarn alt ksmlar, krmz ve beyaz renkte dikine kaln izgilidir. Bir eit kaide oluturan bu ksmn stnde ise, asl figrl sahne ve onun stnde de bir bezeme band yer alr. Caere mezarlarnda bulunan kaplama levhalar arasnda Boccanera (M 550-540) (bk. ek 156) ve Campana (M 530-520) isimleriyle tannan iki grup ilgintir. Bunlarda, Thetis ile Peleusun dn, Parisin seimi, Dianann Iphigeniay kar gibi mitolojik sahneler tespit edilmitir. Bu iki levha, vazo resimleriyle byk duvar resimleri arasnda, slup ve dnce alarndan farkl ve nemli bir konumdadr. Etrsk duvar resimlerinin dorudan tf ta stne yaplan en eski rnekleri Veiide, rdekler Mezar ve Campana Mezarnda tespit edilmitir. Bunlardan ilki olan rdekler isimli oda mezarnda, duvarlarn alt yars krmz, st yars ise, sarya boyanmtr. Arka duvarda krmz-sar-siyah izgilerden oluan bir bant stnde, ayrntlar siyahla ilenmi, sar renkli, yryen be rdek tasviri yer almaktadr. M 600lere tarihlenen Campana isimli tmls mezarda, arka odaya alan kapnn d sveleri yannda yer alan sfenx ve hayvan figrlerinden bir ksm koruyucu, brleri ise, avla ilgili olarak aklanabilir. Corinthus etkisi gsteren Ge Doulu tarzda yaplm resimlerde, ok uzun bacakl betimlenen byk hayvan ve sfenxlerin yan sra aralar dolduran bitkiler de benekli ilenmitir. zellikle hayvan figrlerinin, birka blme ayrlarak deiik renk gruplar ile boyanm olmas ilgintir. Etrsk duvar resimlerinin en gelikin rneklerine Tarquiniide rastlanlmaktadr. Bunlarn ou tek mekanl oda mezarlarda yer almakta olup, zellikle M 6. yy.n ikinci yars ile M 5. yy.da yaplmlardr. Baz mezarlarda yalnzca odadan grlen alnlklarn ii, ounda ise, duvarlar da resimlenmitir. Genelde, dama tahtas motifli bask semerdam tavanlarda columen koyu renk boya ile enli bir izgi halinde belirtilmi, duvarlarn, alt ksmlar dz renk veya eitli bitki, hayvan ve bezeme motifleriyle boyanm, st tarafnda figrl geni bir friz yer almtr.
56
Etrsklerin yaam biimini ok iyi yanstan bu mezar resimlerinde, bitkisel ve hayvansal boyalar ile doal minerallerden elde edilen boyalar kullanlmtr. Bunlar ince bir sva tabakasna, kire henz slak iken izgi ve iziklerle konturlar belirlenmi olan figrlerin stne uygulanm, bazen de dzletilmi kire ta duvarlara dorudan srlmtr. lenen konular arasnda mzikli ve dansl len betimleri, spor oyunlar, tren alaylar, atllar, teki dnyay simgeleyen yalanc kaplar ile yer alt cinleri n sralar alr94. Figr gruplarn ayrmada eitli bitki, hevenk, al ve kurdelelerden faydalanlmtr. Tarquiniinin en tannm mezarlar arasnda, Yunan mitolojisinden seilmi konusuyla Boalar Mezar (M 550-530), doa ve deniz manzaralaryla nl Ku ve Balk Av Mezar (M 510-500) (bk. ek 127) ile ilk defa len sahnelerinin byk frizler halinde duvarlarda betimlendii Leoparlar Mezar (M 480-470), kronolojik srayla ilk akla gelen birka rnek olarak saylabilir. Vulcideki Franois Mezar da (M 300) konular Yunan mitolojisi ile Etrsk gnlk ve efsanevi yaamndan seilmi hareketli sahneleri ve portre nitelikli, yanlarnda isimleri de yazl figrleriyle resim sanatnda nemli bir yer tutar. Etrsk duvar resimleri, Yunan, zellikle de on etkisine ramen, konu seimi, figrlerin ilenii, baz oranszlklarn yan sra doallk, renklerin canll, perspektif ve kompozisyon anlay ynlerinden zgn niteliktedir. Byk lde mezar buluntularndan ve mimarla bal plastikten tannan Etrsk heykelciliinde, terra-cotta ve bronz en ok kullanlan malzemeler olarak karmza kmaktadr. Ta yaptlar, hele mermerden yaplm rnekler pek az olup, yalnz, yresel volkanik talar ilenmitir (bk. ek 48, 51, 52, 59, 60, 62, 87). Birka rnek dnda (bk. ek 47), genelde doal boyuttan kk heykeller veya heykelcikler grlr. l kltyle ilgili
Etrsklerin mezar duvarlarna resim yapmalarndaki temel amalar, l iin ebedi yaam alan olduuna inanlan mezar sslemektir. Bylece, lnn salndaki en anlaml, en sakin ve en hoa giden anlar, bir farkl deyile, salndaki dinamizmi, kuvveti ve yaam gc ona anmsatlmak istenmitir. M 4. yy.dan itibaren, lnn mezarda tekrar yaamna devam ettiine ynelik inan zayflam, lmn ardndan yer altndaki ller lkesine gidilecei inanc geerlik kazanm, bylece de resimler lm sonrasn yanstmaya balamtr. Bu karanlk teki dnya ile buraya ait olan yaratklar resimlerde hayat bulmutur. R. A. Staccioli, Etrsk Sanatn Tanyalm, stanbul, 1985, s. 41, 42.
94
57
figrler -rnein, kanatl, korkun grnml cinler-, mitolojik figrler, kark yaratklar ve ilgin konulu sahneler -rnein, aznda insan ba veya uzuvlar bulunan hayvanlar, Pyrgi A Tapnann columen antepagmenta kabartmasndaki beyin emme sahnesi, sabann toprakta at yarktan, beyaz sal, yal ehreli bir ocuk olarak Tagesin doumu vb.ounluktadr. Etrsklerin, br sanat dallarnda olduu gibi, heykel sanatnda da zellikle Dou kkenli dncelerden yararlandklar, fakat, zgn yaptlar ortaya koyduklar gzlenmektedir. Etrskler, l yakma geleneine bal olarak, impastodan izi ya da boya bezekli bikonik ve kulbe biimli urnelerin yan sra M 7-5. yy.da genellikle terra-cottadan yaplm, kanope ismi verilen insan bal urneler kullanmlardr (bk. ek 129-133). stleri bir kap veya miferle kapatlan Villanova gelenekli bikonik urnelere Etrskler, giderek insan biimi, hatta portre karakteri kazandrmlardr. nceleri karn ksm yuvarlatlan kaplarn uzun boyunlarna ivilerle bronzdan bir l maskesi tutturulmu, sonra, kapak olarak boynun zerine kresel bir ba yerletirilmi, hatta gvdede kabartma kollar, eller ve gsler belirtilmitir. Baz kanopik urnelerin yznde grlen deliklerden, bunlara ince metal maskelerin ivilenmi olduu anlalmaktadr. Bireysel hatlar ve doal grnm pekitirmek iin balara lnn kendi sandan yaplm peruklar, kulaklara kpeler taklm, ehre boyayla renklendirilmitir. M 6. yy.n ortalarndan sonra kanopelerin balar tm ayrntlar ile plastik olarak biimlendirilmi, ksa bukleli salar, kalar, gzler, gz bebekleri, burun, kulak, dudaklar ve az kenarndaki hatlar zenle belirtilmitir. Bu balar, muhtemelen kabn iinde klleri bulunan lye benzetilememekteydi. Fakat, birbirinden farkl fizyonomide yaplmalar, zgn yz hatlarnn vurgulanmak istendiini, dolaysyla bir portre anlayn kantlamaktadr. Ayrca, kanopelerden bamsz yaplan ve tapnaklara sunulan adak balar da benzer zelliktedir. Bu ilk portre rnekleri olan kanopeler, aslnda Msr kkenli olup, ismini Kanopos klt heykelinden alrlar. Etrsk ile Msr kanopeleri arasnda, sadece isim ortakl bulunduu ileri srlmekte ise de Etrskler ile Msr arasnda bir ba olduunu
58
gz nne almak icap etmektedir. Etrsk kanopeleri, terra-cotta veya bronz bir taht stne oturtulmu ve bunlarla birlikte, mezar odasn temsilen yaplm byk bir terra-cotta kap iine yerletirilmilerdir. Bazen doal byklkte, bazen de biraz daha kk boyutta ta insan heykelleri de kaldrlabilen balar ve i ksm oyuk gs kafesleri ile kanope olarak kullanlmtr. M 6. yy.n ikinci yars ile M 2. yy. arasnda grlen bu tr kanope-urneler, ok figrl aile gruplar da oluturmaktadr. Kanopeler, en erken rneklerinden balayarak, her eidi ile Clusium ve evresinde ok sayda bulunmu, hatta bu nedenle yreye zg bir form olarak kabul edilmilerdir. Etrskler, antropomorfik kapakl lahit ve urnelerini de (bk. ek 134-141, 145-150) byk ihtimalle Msrdan esinlenerek yaratmlardr. eitli byklklerde dikdrtgen tekne ve kapaktan oluan bu tip Etrsk urnelerinin Clusium, Volaterrae ve Perusia olmak zere, balca yapm merkezi vardr. Genellikle Clusiumda malzemesi terra-cotta olan urneler, Volaterraede alabastrdan ve Perusiada tf tandan yaplmtr. Hemen hepsinin kapanda, ismi kenarda yazl lnn uzanm plastik betimi yer alr. Bunlar belirli baz tiplerde yaplm orantsz figrlerdir ve ba, daha ok vurgulanm olup, portre dncesi belirtilmitir. Baz urnelerin kapaklarnda kar-koca bir arada grlmektedir95. Teknenin, bir ya da daha ok, bazen drt yznde de kabartma betimler bulunmaktadr. Konular mitolojiden veya savalardan alnmtr. Bu eit urneler, zellikle M 3/2. yy.da olduka yaygndr. M 5. yy.n sonlarndan itibaren tatan ilenen Etrsk lahitlerinin en erken rnekleri, M 6. yy.n ikinci yarsnda Caerede terra-cottadan yaplmtr. Bunlardan M 520lere tarihlenen ve Kar-Koca Lahti olarak isimlendirilen bir sedir stne yan yana uzanm kadn ve erkein betimlendii 2 m boyundaki lahit dikkat ekicidir (bk. ek 143, 144). Bu lahtin kapak figrleri, Arkaik Dnem terra-cotta heykelciliinin nemli eserlerindendir. Etrsk ta plastiinin en erken ve en iyi rnekleri Vetuloniada ele gemitir. Bunlardan Pietrera Mezarnda bulunan ve M 7. yy.n ikinci yarsna tarihlenen, ba ve bele kadar torso ksmlar
Etrsk sanatnda kar-kocann bir arada betimlenmesi, evliliin sonsuza kadar srmesi idealini yanstmaktadr. A. Turani, Dnya Sanat Tarihi, stanbul, 1992, s.184.
95
59
koruna gelmi bir kadn heykeli ilgintir (bk. ek 61). Cepheden ve plak olan figr sadece gerdanlk ve kemer tar. Eller iki gs arasna aprazlama bastrlm, yze ciddi ve asabi bir ifade verilmitir. ehrenin, zellikle azn, asimetrik ilenmesiyle portre dncesi vurgulanmak istenmitir. Vetuloniann ardndan, ta plastik rnekleri veren iki nemli merkez ise, Clusium ve Vulcidir. Clusiuma zg, silindirik ta kasnaklardan oluan bir kaideye oturtulan bstler olaslkla mezarlarn giriine veya stne koyulan bir tr cippustular. Vulcide, M 590a tarihlenen insan bacakl, yani en erken tasvir tipinde olan bir centaurus ele gemitir (bk. ek 58). nden bakldnda, hazr ol duruunda olup, eller, bitiik parmaklaryla bacaklarn iki yanna yaptrlmtr. Yunan kuroslar96 benzeri yumruk biiminde deildir. Sakall ba byk, ehre vahi grnml, vcut narin, at gvdesi ise, uzun ve hacimlidir. Oransz vcut yan sra korkun yz ifadesinden tr apotropeik amal bir mezar bekisi olduu dnlmektedir. Yar plastik ta yaptlarn da balcalar yine mezarlarda bulunmutur. M 6. yy.da, genellikle yan pervazda ismi yazl olan mezar sahibini yrrken profilden betimleyen, ince uzun dikdrtgen biiminde, st ksm kemerli ya da palmet gibi elerle bezeli mezar stelleri ortaya kmtr. Tipik mezar stellerinin en nls, Volaterraede ele geen ve M 6/5. yy.a tarihlenen Avele Titeye ait rnektir (bk. ek 151). Tarquiniinin merdiven talar (M 6. yy.n ikinci eyrei) ile Felsinann at nal biimli stelleri (M 5/4. yy. ortalar) (bk. ek 152) ise, yresel vasfta ilgin mezar talardr. Bunlarda ounlukla Doulu tarzda hayvan frizleri grlmektedir. Terra-cottadan yaplan Etrsk heykel ve kabartmalar ounlukla dinsel ierikli olup, kutsal alanlarda ele gemitir. Tam plastik klt heykelleri, adorantlar, eitli uzuv, insan ve hayvan biimindeki adak figrleri ile tapnaklarn kiri ve at kaplama levhalar, akroter, antefixus vb. mimarla
Yunanllarn herhangi bir ekilde kahraman olmu ya da bir yarta dl kazanm kiiler iin yapt plak gen erkek heykellerine kuros ismi verilmekte olup, kuroslar, genellikle frontal bir ekilde dik duran, sol bacak ileri atlm, kollar yan taraftan aa doru sarkm ve eller yumruk yaplm biimde tasvir edilmitir. S. Saltuk, Arkeoloji Szl, stanbul, 1993, s. 106.
96
60
bal plastiin ana malzemesi de terra-cottadr. Terra-cottadan tam plastik heykelciklerin en erken rnekleri, Caeredeki Be Koltuk Mezarnda bulunan ve M 600e tarihlenen biri erkek oturan heykelciktir (bk. ek 53). En tannm ve antsal rnekler ise, Veiideki Portonaccio Tapnann dam figrleridir (M 600). Bunlar, ismi Eski aa ait yazl kaynaklardan renilen tek Etrsk heykeltra Veiili Vulcann ya da onun atlyesinin rnleridir. Tapnan uzun ekseninde, columen stne sralanm drt figr, ayn konuya bal bir grup oluturur. Burada, Herculesin Kyreneia isimli dii geyii karmak isterken Apollo97 (bk. ek 45) tarafndan engellenmesi betimlenmitir98. Etrskler bu konuyu severek birok defa ilemilerdir. Hercules ile Apollo ortada mcadele ederken solda Mercurius, sada ise, kucanda ocuk tayan bir kadn hatlar grlmektedir. ve boya ile Gerek belirtilmi on insan Arkaik slubu, boyutlarndaki bir ekilde figrler, plastik
yz ifadesine sahiptir. Ayrca, giysi ve salarn ileniinde simetri ak vurgulanmtr. Ge Arkaik Dnem Yunan Etrsklemi bir anlatm ile ortaya kmaktadr. Terra-cottadan mimari bezemenin koruna gelen en erken rnekleri, M 6. yy.n ilk eyreine tarihlenmektedir. Bunlarn balcalar ise, antefixuslar ile kabartma frizler biimindeki kaplama levhalardr. Genelde, kalplar ile seri olarak yaplan, bu at kenar levhalar Veii ve Caere gibi kentlerde retilmekte idi. Canl renkler ile boyal antefixuslar, genellikle Menad, Achelous, gen kz ve Gorgo ba (bk. ek 57), bazen de Menad-Satyrus ikilisi biimindedir. Ayn yapya ait olsalar da deiik
97
1.81 m ykseklie sahip olan Apollo heykeli, sa kolun alt ksm, sol kol ve ayaklarn parmaklar ile bacaklarn baz paralar eksik olmasna ramen, drt figrn en iyi koruna gelmii olup, adm atndaki sertlik ve yzndeki anlam bilinmez glmsemeyle Etrsk sanatnn en zgn yaptlarndan biri olarak kabul edilmektedir. G. Pischel, Etrsk Sanat, Sanat Tarihi Ansiklopedisi-Grsel Gzel Sanatlar Ansiklopedisi, stanbul, 1981a, C 1, s. 117; R. A. Staccioli, a.g.e., s. 35; E. T. Tulunay, a.g.e., 1992, s. 88. 98 Tiryns, Mykene ve Argolis kral Eurystheusun Heraclese yaptrd on iki ie Yunan mitolojisinde Heraclesin leri ismi verilmekte olup, bu ilerden bir tanesi de Apollo ve Artemis tarafndan korunan, Arkadiada bir dada yaayan, hibir avcnn ele geirmeyi baaramad altn boynuzlu ve tun ayakl Kyreneia isimli dii geyiin yakalanmasdr. E. Hamilton, Mitologya (Mythology), stanbul, 1997, s. 121; A. Erhat, Mitoloji Szl, stanbul, 1997, s. 111, 138; N. H. Sinanolu, Grek ve Romen Mitolojisi, stanbul, 1999, s. 95.
61
slup zellikleri gstermeleri, zellikle deprem gibi d etkilerle bozulan atnn sk sk onarmna ve farkl yapm atlyelerine baldr. Etrsk tapnaklarnda alnlk heykellerinin yerini, columen antepagmenta almtr. Bunlarda genellikle ilgin mitolojik konular, ok renkli kabartmalar halinde ve baarl bir kompozisyon anlay ile betimlenmitir. Yapnn byklne gre tek veya birka paradan oluan bu kaplamalar, stlerindeki deliklerden geirilen iviler ile ahap columenin bana mhlanmaktayd. rnein, Caerenin liman olan Pyrgideki A (M 5. yy.n balar) (bk. ek 54, 55), Volsiniideki Belvedere (M 4. yy.) ve Tarquiniideki Ara della Regina (M 4. yy.n sonlar) (bk. ek 56) tapnaklarna ait columen antepagmenta, iyi durumda koruna gelmi olup, ilgin konular ve sluplar ile tannmtr. zellikle Belvedere Tapnanda bulunmu eitli fizyonomilere sahip figrler, etkileyici bir doal ve gereki slubun temsilcileridir. Klasik Yunan heykelciliinin M 5. yy.n ikinci yarsndaki olgun tarz, ada olan Etrsk plastiinde etkin deildir. Etruriada bu sluptan esinlenerek yaratlm yaptlar, ancak, M 4. yy.dan itibaren grlr. rnein, Phidiasn Zeus ideali, Volsiniideki S. Leonardo Tapnanda bulunmu sakall erkek balarnda sezinlenir. Bunlar gibi yine M 4. yy.n balarna tarihlenen Veiiden bir gen heykelinde, Polyclitusun kontrapostu99 hissedilir. Etrsk sanats, Yunan mermer iiliini, zellikle mimarla bal plastikte terra-cottaya uygulamtr. Helenistik Dnem etkisi ile yaplm, Pyrgiden bir gen kz ba (M 1. yy.n balar), buna olduka ge, lakin, gzel bir baka rnektir (bk. ek 49). te yandan, Etrsklerin l portreleri gelenei, her trl idealizmden uzak, salt gerei yanstma abasnda, Roma Ge Cumhuriyet portrecilii ile i ie M 1. yy.da srmtr100. Volaterraeden bir urne kapa stnde yer alan kadn ile erkein ehrelerindeki yallk ve lme yaknlk ifadesi, abart yan sra irkin
Yunan heykel sanatndaki kontrapost duruunda, figrn arl bir ayaktan dier ayaa gemektedir. F. Conti, Eski Yunan Sanatn Tanyalm, stanbul, 1982, s. 44. 100 Roma portre sanatndaki d grnn tam olarak yanstlmak isteni ve gerekilie yneli tarz, Etrsklerin Roma sanatna bir armaandr. G. Pischel, Roma sanat, Sanat Tarihi Ansiklopedisi-Grsel Gzel Sanatlar Ansiklopedisi, stanbul, 1981b, C 1, s. 129.
99
62
bir gereklik ile plastik olarak ilenmi, ayrca boyayla da belirginletirilmitir (bk. ek 142). Bronz, Etrsklerin genellikle dvme ve dkm teknii ile ustaca iledikleri ve heykelciliin yan sra kap, kazan, amdan, ayna, cista vb. eitli zgn eyann yapmnda olduka sk kullandklar bir malzeme olarak karmza kmaktadr (bk. ek 63-65, 78, 83-86, 88, 89). Bronz yaptlarn, ounlukla kaplarn yzeyleri, ucu sivri bir aletle yaplan izi bezeklidir ve bazen friz, bazen de tek sahne olarak ilgin mitolojik konular ile bezenmilerdir. Kontur ve ayrntlar belirten iziklerin ii ou kez beyaz bir macunla doldurularak, koyu renkli yzeyde figrlerin kolay fark edilmeleri temin edilmitir. Kabartma sahnelere de rastlanlmaktadr. Bronz iin gerekli bakr, Etruriada Tolfa ve Allumiere Dalarnda bulunan zengin yataklardan elde edilmekteydi. Bu yreler, M 8. yy.da Tarquinii, M 7. yy.n ortalarndan itibaren de Caerenin egemenlik alanna aitti ve kentlerin srayla geliip zenginlemesini salamt. Bu durum, bilhassa metal mezar buluntularndan anlalmaktadr. Tpk ta ve terra-cotta gibi, metal iiliinde de yerel sluplar gzlenmekte olup, Tarquinii, Caere, Vetulonia, Populonia ve Vulci bu konuda nde gelen merkezlerdir. En erken bronz plastik rnekleri, mezarlarda bulunmu heykelcikler ile byk kaplar ssleyen, sap, kulp, tutamak, ayak vb. ilevinde kk figrckler ve aplike levhacklardr. M 7. yy.n balarnda, silindirik ba ve vcut yapsna sahip, kalkk yeleli, stilize at figrleriyle bazen sars stnde duran kk bir benzeri ve bacaklar arasnda yer alan ematik ku motifleriyle uyumlu bir kompozisyon oluturan bir tr arma biimindeki eitli ssleme elemanlar tipiktir. Kk boyutlu bronz heykelciklerde yuvarlaklk hakimdir. Byk bronz plastik ise, M 5. yy.da ortaya kmtr. Romann simgesi olan, Remus ve Romulusu emziren dii kurt heykeli (M 5. yy.n balar), ilk byk bronz Etrsk yapt kabul edilmektedir (bk. ek 44). Bu yaptn ilgin yanysa, hi toprak altna girmemi olmasdr. 100 yl sonraya, hatta bazen M 5. yy.n iine tarihlenen, yaklak ayn boyutlarda hayvan biimindeki bir baka bronz Etrsk yapt da arslan vcutlu kark yaratk chimaera
63
heykelidir (bk. ek 43). Etrsklerden kalan en tannm ve byk insan heykeli olan Todili Mars, M 4. yy.da Volsiniide bir bronz atlyesinin varln dndrmesine ramen, duru, oranlar ve ehre ileniinde Klasik Yunan sanat etkin biimde gzlenir (bk. ek 46). Bir atlet veya din adam olduu, tad bone nedeniyle ileri srlen gen ba da (M 3/1. yy.) asimetrik ehre ilenii, hafif kemerli burun yaps, yanak ve dudak kenarlarndaki kabark yzeyleriyle portre karakterindedir (bk. ek 50). Etrskler, bu byk ve stn iilik gsteren yaptlarn yan sra M 4-2. yy.da ince ve uzun heykelcikler de yapmlardr. Ortalama ykseklii 50 cm olan bu figrlerin balar normal oranlarda ilenmi, vcutlar ise, anormal derecede uzatlmtr. zellikle Volaterrae ve Clusium evresinde bulunan bu heykelcikler, byk olaslkla dinsel bir anlam tamakta ve adak iin yapmakta idi. Bir baka grup ise, kulp, sap ve tutamak figrleridir. Bunlar M 7-5. yy.da aznda, insan kol, bacak ya da balar bulunan eitli hayvanlar ve kark yaratklar biiminde, M 4. yy.dan sonra da suya atlamaya hazrlanan, kpr kuran, dans eden tek ya da el skan, lm bir kiiyi tayan vb. iki- figrden yaplm ilgin betimlerdir. M 4. yy.da Etrsklerin zgn bronz eyas arasnda, aynalar ve cistalarn zel bir yeri vardr. Her iki grup da izi bezekli mitolojik konular ile bezenmitir. Aynalar, dairesel biimde, bir veya birka figrl, tek sahneli kompozisyona sahiptir (bk. ek 38-42). Figrlerin isimleri yanlarna yazldndan, ahslar ve konu kolayca tannr. aplar 10-20 cm arasnda deien aynalarn, birden fazla sahneli kalabalk figrl veya kabartma biiminde yaplm rnekleri de mevcuttur. Cistalar ise, ayakl ve kapakl, uzun silindirik kutular olup, ald zaman friz oluturan, epeevre geni bir tasvir alan vardr. En nl yapm ve buluntu merkezi Praeneste olan ve byk olaslkla deerli ss eyasnn koyulduu bu tr kutularn en tannm da M 4. yy.n sonlarna tarihlenen Ficoroni isimli cistadr (bk. ek 82). Bu cistann kapak tutama, Bacchus ile iki yannda yer alan Satyrus figrleri olup, gvdedeki frizin konusu Argonautaelerin seferinden
64
alnm ve Yunan tarznda ilenmitir. Etrskler, altn, fil dii vb. deerli malzemeyi de byk bir ustalk ile ilemilerdir101 (bk. ek 31-37). Bilhassa Caeredeki Regolini-Galassi Mezarndan ve Praenesteden kan altn taklar, benzersiz bir iilik ve zerafete sahiptir. Altn ilemede, Etrskler, zellikle granle ve filigran yntemlerini kullanmlardr. Etrsk mimarisi ve kent planlamacl, byk lde sistematik arkeolojik kazlar ile geni alanlarda aratrlmamtr. Yalnzca yzeyde koruna gelmi ya da amalarda saptanm mimari kalnt ve buluntulardan, ayrca, Eski aa ait yazl kaynaklardan edinilen bilgilerden ve nekropollerin yardmyla tanmlanabilmektedir. zgn yapsn korumu olan Gney Etruria kentleri, genellikle, iki yandan atal biiminde akarsu kollarnn oyduu derin vadiler ile evrili sarp yamal ve yzeyi dar bir gen oluturan yksek dzlklerde kurulmu olup, en iyi rnekleri ise, Caere, Veii ve Tarquiniidir. Etrsk kentlerinin birou, Villanova yerlemelerinin devam olarak dzensiz planldr. Oysa, kuramsal olarak, bir Etrsk kentinin kurulmas ve planlanmasnda birtakm dinsel kurallara uyulmas gerekmekteydi. nce kentin akslar, augur ismi verilen din adam tarafndan, kularn uu ynleri gzlenerek saptanmakta (bk. ek 120), sonra kutsal bir sabann iziyle, kap yerleri srlmeden ak braklarak, epeevre snrlar belirlenmekte, daha sonra da zgara plan102 uygulanacak bo arazi,
Etrsklerin altn di hekimliinde kpr yapm malzemesi olarak da kullanm olduklar grlmektedir. Buna gre, ince bir altn banda takma di perinlenmekte, bu band da eksik diin boluunun her iki yanndaki salam dilere tutturulmaktayd. Takma di ise, ya kk kesilmi orijinal di ya da kemik veya fil diinden yaplma yapay bir di olmaktayd (bk. ek 153). Bu yntem, Etrsklerin miras olarak Romaya gemi ve ayn ekilde uygulanmaya devam edilmitir. R. Jackson, Roma mparatorluunda Doktorlar ve Hastalklar, stanbul, 1999, s. 116, 117. Etrsklerde, eksik di yerine altn banda perinli takma di kullanmnn yalnzca kadnlara has bir tedavi yntemi olduu tespit edilmitir. Bunun yan sra Etrsk kadnnn altn bantlar, dilerinde ss amal olarak da kulland bilinmektedir. M. J. Becker, Etruscan Gold Dental Appliances: Three Newly Discovered Examples, AJA, 1999, Vol. 103, Nu. 1, p. 103, 110. 102 Miletuslu Hippodamus (M 6. yy.n sonu-M 5. yy.n ikinci yars) tarafndan gelitirilen zgara plan (dama tahtas), birbirini dik ayla kesen yollardan ve bunlarn arasnda kalan dikdrtgen biimli yap adalarndan oluan kent plan olup, ilk zgara plan rnekleri de M 7. yy.n sonlarnda onia ve Rhodusda ortaya kmtr. R. E. Wycherley, Antik ada Kentler Nasl Kuruldu?, stanbul, 1993, s. 13-16; A. Akarca, Yunan Arkeolojisinin Ana izgileri 1 ehir ve Savunmas, Ankara, 1998, s. 30, 31; R. A. Tomlinson, Yunan Mimarl, stanbul, 2003, s. 103.
101
65
Marzabotto103 (bk. ek 90, 91), Spina ve Capuada olduu gibi dikdrtgen planl eit adalara blnmekte idi. Yeni ve elverili bir alanda kurulabilen ve halka adil toprak dalmn salayan bu ideal kent dzeni byk olaslkla Aa talyada kurulan Yunan kolonilerinden renilmiti. M 6. yy.dan sonra bu tr dzenli kentler artm, eski dzensiz kentlerin yeni gelien mahallelerinde dahi zgara plan uygulanmtr. Yunanllardaki agora ya da Romallardaki forum niteliinde toplant meydanlarnn henz saptanamad Etrsk kentlerinde, sokaklar ta deli olup, su kanallar iermekteydi104. Surlar dnda snrlar kesin saptanamayan geni bir alana sahip kentlerin, sur iinde kalan kesiminin tmne de yerleilmemi idi105. Bilinen en eski Etrsk kent suru Rusellaededir ve M 7. yy.n ikinci yarsna tarihlenmektedir. Ta temel stne, Etruriada az karlalan kerpi tulalardan yaplmtr. Tamam tatan olan sur duvarlarnn farkl yapm teknikleri ierdii grlmektedir. Ta surlarn en eskisi M 6. yy.a tarihlenmekte olup, en iyi rnekleri ise, Rusellae ve Vetuloniada koruna gelmi olan kiklop rgsndeki duvardr. Bunlarn ounun M 4. yy.da Romallar ve Galliallara kar ina edilmi olduu bilinmektedir. rnein, Arretium, Clusium, Cortona, Perusia, Populonia, Tarquinii ve Volaterrae surlar (bk. ek 101) bu dneme aittir. Bunlar genellikle dzgn drtgen tal duvarlardr. Cosa, Orbetello ve Pyrgide olduu gibi poligonal talardan rlm duvarlar ise, Helenistik Dnemde ok grlr.
Eski ismi bilinmedii iin burada bulunan kyn bugnk ismiyle anlan Marzabotto, Reno Nehrinin oluturduu sel ovas zerinde M 6. yy.n sonlarnda kurulmu olup, dou-bat ynnde geni cadde ile buna dik al kuzey-gney ynnde bir ana eksen ve ok sayda dar sokaktan olumaktadr. E. J. Owens, a.g.e., s. 104. 104 Etrsk su kanal sistemlerinin en arpc rnei Veiide karmza kmakta olup, kayadan oyulmu ve tatan yaplm su kanallar vastasyla kentin hem ime suyu, hem de pis sularnn atlmas temin edilmekteydi. E. J. Owens, a.g.e., s. 99, 100; M. Wheeler, a.g.e., s. 142, 143. 105 Baz Etrsk kentlerinin kent surlar iinde kapladklar alan hususunda salkl bulgulara ulalmaktadr. rnein, Veiinin 190, Caerenin 130, Tarquiniinin 121, Vulcinin 90 ve Volsiniinin 82 hektar bykle sahip olduklar tespit edilmitir. J. Rich ve A. Wallace-Hadrill (ed.), Antik Dnyada Krsal ve Kent, stanbul, 2000, s. 198. Nfus younluu kesin olarak bilinmemekle birlikte, Etrsk kentlerinin tahmini nfuslarnn da maksimum 35.000 kii olduu dnlmektedir. N. J. Spivey ve S. Stoddart, a.g.e., p. 61.
103
66
Eski sur duvarlarnda yer alan kent kaplar hakknda bilgi az olmakla birlikte, bunlarn byk lde ahaptan yapld tahmin edilmektedir. Helenistik Dneme ait urne kabartmalarnda yuvarlak kemerli kent kaplarnn betimlenmi olduu grlmektedir. Antsal ta kaplarn bilinen en iyi rnei, Volaterraenin gneyinde yer alan Kemerli Kapdr (bk. ek 102). D kemerin ortasna ve iki yanna ba yerletirilmi olup, bunlarn yorumu ve kapnn tarihlenmesi tartmaldr. Bu kapya ok benzeyen ve M 3. yy.n ikinci yarsna tarihlenen Falerii Novinin bat kaps olan Iuppiter Kaps, ismini kemerin ortasnda bulunan gen Iuppiter bandan almtr. Byk kent girileri yan sra tapnak, ev, mezar vb. yaplarn kaplar, daha dorusu kap kanatlar ve alp kapanma dzenleri konusunda da bilgiler azdr. Eldeki bulgulara gre, genelde ift kanatl ve ounlukla ahap olan kaplar bronzla salamlatrlp sslenmekteydi. Bazen bunlara yaztl altn ya da bronz levhalar, altn bal tun iviler ile aklmaktayd ki, muhtemelen terra-cotta kaplamalara bile sahiptiler. Tmyle bronzdan ve tatan yaplm kaplar da bulunmaktayd. rnein, Clusiumdaki M 5. yy.n ilk yarsna tarihlenen Casuccini Tepesi Mezarnn giriindeki, ok iyi durumda koruna gelmi kapnn da doru alan ift kanad, yekpare travertin, mentee, halka biimindeki tokmak ve ama yuvalar ise, bronzdandr. Etrskler, M 7. yy.n ilk yarsnda, Villanova geleneinde ahap dikmeler ile bunlarn arasn dolduran kerpi ve rlm hasrdan yaplm oval planl tek odal kulbelerde oturmakta idiler. Dar ksmda bir kap akl ile pencere, baca delii ve de tabanda akl ta demeye sahip olan bu evlere ait in situ dikme delikleri, Roma, Tarquinii ve Veii gibi baz yerlemelerde bulunmutur. Ayrca, ev biimli saysz urne (bk. ek 128) ve Caeredeki M 7. yy.n sonlarna tarihlenen Kulbe Mezar da genel grnmleri hakknda fikir vermektedir. M 7. yy.n sonlarndan balayarak drtgen planl, ta temel zerine ahap dikme ve hatllarla salamlatrlm kerpi duvarl evler yaplmtr. Tamam ta duvarl birka ev rnei de Rusellae ve Veiide ele gemitir. Dar cepheden girilen ve arka arkaya sralanm drtgen odalardan oluan uzun ev tipi, M 6. yy.da yerini,
67
derin bir porticus veya mekan gerisine yan yana dizilmi odalara sahip geni evlere brakmtr. Acquarossadaki bir evde ndekilerin misafir ve oturma, arkadakilerin ise, yatak odalar olduu bilinmektedir. Ayrca, bazlarnda mutfak ve ambar blmleri de tespit edilmitir. M 500lerde, zgara plana uyumlu dikdrtgen avlulu ev tipi106 ortaya kmtr. Bunlarn en iyi rnekleri Marzabottoda bulunmutur. ou tek katl olan bu evler olduka bykt ve sokaa alan bir blm, ilik ve dkkan konumunda idi. Oturulan kesim ise, bir i avlu evresinde gruplam odalardan meydana gelmekteydi (bk. ek 92 94). Bu evlerin ayrntlarna ilikin ipular, zellikle Caere mezarlar (bk. ek 95) ile ev biimli urnelerde bulunmaktadr. Etrsk mimarlnda, M 6. yy.dan Helenistik Dneme dein Tuscania tipi107 denilen, kaideli, yivsiz ve Dor balkl stunlar kullanlmtr. Balk ve kaideleri tatan, gvdeleri ise, ahaptan yaplan bu ksa stunlar, M 4. yy.dan sonra Yunan etkisiyle daha narin bir biim kazanmtr. Caerede, Arkaik ve Helenistik dnemlerde Aiol tipi balklar da grlmektedir. on dzeni ise, Etruriaya olduka ge girmitir. Tpk kentler gibi, yeri ve yn ku uular gzlenerek saptanan Etrsk tapnaklar (bk. ek 109-112), genelde kentin akropolisinde veya dnda bulunurdu108. n merdivenli yksek bir podium stnde yer alan Tuscania tipi tapnak, iki sra halinde drder stunlu, yanlar ak bir pars antica ile n ksm ile ayn derinlikte, blml pars posticadan olumaktayd. l tanr idealine adanm bu blmden cella, alaelerden daha geni idi. Temeller, podium ve n merdiven tatan, duvarlar ise, kerpi tulalardan yaplmaktayd109. M 4. yy.dan sonra ise, duvarlarda da ta kullanlmtr. Gnmze bu tapnaklarn yalnzca temelleri ile mimariye bal terra-cotta bezemeleri koruna gelmitir. Temel kalntlarna gre, Etrsk tapnaklarnn, her zaman yukarda sz edilen planda olmad
Roma mimarisindeki atrium slubu Etrsk orijinlidir. A. Bothius, Etruscan and Early Roman Architecture, Harmondsworth, Middlesex, 1987, p. 90. 107 Roma mimarisine Tuscania dzenini kazandran Etrsklerdir. A. Bothius, a.g.e., p. 102. 108 E. T. Tulunay, Etrsk Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul, 1997, C 1, s. 562, 564-567.
106
68
bilinmektedir. Tipik bir Etrsk tapna, geni intercolumniuma sahip Tuscania tipi bodur stunlar ve terra-cotta bezemelerle ykl yayvan semerdam biimindeki ar ats ile olduka bask bir grnmdedir. Semerdam atnn oluturduu gen alnlklarn ii, Helenistik Dnemde tympanum ortaya kana dek bo idi. Sadece columenin n ve arka ularna kabartmal terra-cotta levhalar aklmaktayd. Bunlarn yan sra atlarda kullanlan eitli terra-cotta kaplama levhalar, aritrav ve sima kabartmalar, antefixuslar, akroterler, kiremitler vb. eler, geometrik veya bitkisel motiflerle tren alaylar, at yarlar, len sahneleri, mitolojik olaylar vb. konular iermektedir. Antefixuslar genellikle Silenus, Menad, Gorgo ve zenci balar biimindedir. Bugne dein yalnzca Portonaccio Tapnanda saptanan, columen stne sralanm doal byklkteki tam plastik dam figrlerinin de varl bilinmektedir. Etrsk nekropolleri, kentlere nispetle daha iyi koruna gelmi ve aratrlmtr (bk. ek 121-124). Mezar tipleri blgelerin jeolojik yapsna ve yresel geleneklere bal olarak farkllklar gsterir. Etrsk l kltnde hem gmme, hem de yakma gelenei mevcuttur. Genelleme yaplr ise, Kuzey Etruriada ller yaklm ve mezarlar talarla ina edilmitir. Gney Etruriada ller gmlm ve mezarlar yumuak tf araziye oyulmutur. Villanova devrinde, M 9/8. yy.da, iine lnn yanm kemik ve klleri konulan urneler, yerde derinlemesine alan kk ukurlara yerletirilmitir. Bunlara pozzo ya da pozzetto mezarlar denilmektedir. Ceset ise, fossa denilen dikdrtgen tekne biiminde araziye alm mezarlara yatrlmtr. Fossa mezarlardan, M 700lere doru, nce st ksm bindirme tekniinde sahte tonoz ya da kubbeyle kapatlan (bk. ek 99), sonra tmyle tfe oyulan oda mezarlar gelimitir. Bunlar genelde dromosun (bk. ek 98) iki tarafnda yer alan kk
109
Vitruvius:VII.1-5.
69
yan hcreler ile geride tek ya da arka arkaya sralanm iki oda ierirler. Bazen arkadaki oda, iki ya da tapnaklar gibi blm ile n odaya alr. Geliimi ve en iyi rnekleri Caerede takip edilebilen oda mezarlar, planlar ile kap ve pencerelerinin biimine gre, kronolojik sra izleyen alt deiik tip oluturmaktadr. M 7/6. yy.da bu mezarlarn stleri aplar 70 m ye kadar ulaabilen byk tmlsler110 ile rtlmtr (bk. ek 96). Aristokrat mezarlar olan bu antsal tmlslerin altnda bazen iki, hatta drt ayr mezar kompleksi bulunmaktadr. Tmlslerin, krepisli ve profilli yuvarlak ta kaideleri ve klt trenlerinde stlerine klan rampalar mevcuttur. M 550ye dein, yer alt tanrlarnn oturduu kabul edilen kuzey-batya ynlendirilmilerdir. Daha sonra sokaklarn iki yanna dizildikleri iin belirli ynleri yoktur. M 6. yy.n ikinci yarsnda, yeni kentilik anlaynn etkisi ile dik kesien sokaklardan (bk. ek 100) oluan nekropollerde, neredeyse yan yana sralanm evler gibi ina edilen, prizmatik kp mezarlar yaplmaya balanmtr. Kuzey Etruriada, M 7. yy.dan beri tipik olan sahte kubbeli ve tonozlu mezarlar M 6. yy.da da devam etmitir. Populonia ve Vetuloniada (bk. ek 97) dikdrtgen planl mezar odalar bile, kelerdeki pandantifler araclyla yine sahte kubbelerle kapatlmtr. Populoniada ise, drtgen planda alnlkl mezarlar grlmektedir. Kaya mezarlar111, yalnz bir ksm
Lydia kral ve soylular llerini tmls altnda gizlenen odalara gmmtr. Lydiann eitli ksmlarna dalm tmlslerin en tannm ve grkemli olanlar Hermos Vadisindedir. Sardeisin kuzeyinde ve Hermos Nehrinin te yakasndaki bugn Bintepeler denilen yre ise, en ok ve en byklerin gruplatklar krali Lydia mezarldr. Bunlar arasnda Mermnad slalesi krallarndan Gyges (M 680-652) ve Alyattese (M 610-575) ait olduu dnlenler, olaanst boyutlaryla dierlerine nazaran zel bir nem arz etmektedir. Gyges (Karnyarktepe) tmls 210 m apa 40-45 m ykseklie, Anadoludaki tm tmlslerin en by olan Alyattes (Kocamutaftepe) tmls de 355 m apa, 61.46 m ykseklie sahiptir. Lydia tmlsleri toprak, kil ve tatan yaplm ve ylan topran yanlara doru kaymamas iin tepenin etraf genellikle krepis rlmtr. Dikdrtgen planl, bazlar dromos ya da giri geitli bazlar da geitsiz, tek, ender olarak da iki veya mermer veya kire ta mezar odasna sahiptirler. Bu tmlsler, Lydial soylularn lm sonras yaamlarn srdrdklerine inanlan konutlar idi. V. Sevin, a.g.e., 1982, s. 297, 298. 111 Phryg soylular llerini ya kayalara oyulmu mezarlara ya da tmlslere gmmtr. V. Sevin, Frygler, Anadolu Uygarlklar-Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, stanbul, 1982, C 2, s. 261. Phryg kaya mezarlarnn en iyi rneklerine Gyn Vadisinde rastlanlmaktadr. Gyn Vadisindeki kayalklarn bir tarafnda klt antlar bulunur iken dier taraf kaya mezarlarna ait olup, M 6. yy.a tarihlenen, giriinde iki tane ayakta duran arslan ile onlarn ayak ucunda iki tane yavru arslan betimlenmi Arslanta isimli en nl Phryg kaya mezar burada yer almaktadr. Phrygiallar kaya mezarlar eriilmesi g yksek yerlere yapmtr. Bunun nedeni ise, byk olaslkla mezarlar soygunculardan korumaktr. Bu mezarlar,
110
70
ya da cephesi yumuak kayalara oyulan mezarlarn genel ismidir ve zellikle yarm veya yalanc kp mezarlara denilir. Bunlarn yanndan merdivenler ile n profilli dz atya klarak sunular ve klt trenleri yaplrd. M 4. yy.dan balayarak kaplar gerek deil, fakat, kabartma biiminde olan kp mezarlarn esas gm odas, cephesinin altnda dromoslu ayr bir mekandr. Gney Etruriada, San Giulianodaki Ge Arkaik porticuslu mezarlar ile Norchia ve Suanadaki tapnak mezarlar zgn kaya antlardr. M 400lerden sonra umumiyetle tek odal hypogeumlar yaplmtr. Bunlarda, llerin yan yana yatrld srekli sekiler bulunmaktayd. Basit drtgen ya da yuvarlak planl hypogeumlarn yan sra Helenistik Dnemde Kuzey Etruriada gerek kubbeli mezar odalar ina edilmitir. Gney Etruriada ise, loculuslar oyulmutur. Ge Cumhuriyet Dneminden balayarak duvarlarna urneleri yerletirmek iin gz gz gm hcreleri yaplm columbariumlar ve drtgen ya da kemerli loculuslara llerin tabut iinde yerletirildii arcosolium bunlarn yerini almtr. Mezarlar, Etrsk evlerinin mimarln yanstmaktadr. rnein,
Caeredeki mezarlarda stun, kap ve pencerelerin yan sra sedir, yatak, taht, koltuk, masa vb. eya da taa oyularak yaplmtr. Bazen kalkan, kl gibi silahlar ile eitli kaplar hatta evcil hayvanlar bile kabartma biiminde gsterilmitir (bk. ek 125). Tarquinii mezarlar da zengin konulu duvar resimleriyle hem Etrsklerin sanat, hem de yaam ynnden deerli bilgiler ierir (bk. ek 126). Bununla birlikte, mezarlarn iinde ok sayda kap kacak, silah, eitli kullanm ve ss eyas bulunmutur. Sayca fazla olan l armaanlar Gney ve Kuzey Etruriada deiik karakterdedir. rnein, gneyde, zellikle altndan, deerli talardan yaplm gsterili ss eyas, sanat deeri yksek eitli malzeme yaygn iken kuzeyde daha sade ve gnlk yaamla ilgili eya grlmektedir.
genellikle ksa bir giri ksmna ya da mezar odasna alan bir koridora sahip olup, kimilerinde ise, birbirine bal birden fazla oda bulunduu grlmektedir. S. B. Ersz, Kaya Antlar-Matarn Tapnaklar, Arkeo Atlas, 2006, S 5, s. 37, 39.
71
M 4. yy.dan itibaren Etrsk mezarlar, cippus ismi verilen, genel silueti bir mantar anmsatmakla birlikte, biim eitlemeleri gsteren talarla iaretlenmitir. Kadnlar iin ou kez ev biiminde yaplan cippi, mezarn nnde, stnde, hatta iinde yer almtr. Bazen stlerinde mezar sahipleriyle ilgili boyayla ya da kaznarak yazlm yazlar da mevcuttur112.
112
72
III.5. Din ve nan Etrsklerin dini ve inanlar konusunda Yunanl ve Latin yazarlarn Eski aa ait eserlerinde yer alan Etrsk din ve inan sistemine dair bahisler ile arkeolojinin takdim etmi olduu bulgulardan bilgi sahibi olunmaktadr (Hus, 1961:89). Etrsklerin dini ve inanlar politeizm, yani tanrlar alemi anlay zerine kurulmu olup, ayrca, vahiy niteliinde adet Etrsk gizli reti kitab bulunmaktadr ki, bunlar, Etrsk teolojisi iinde zel bir yere sahiptir (Bloch, 1958:142, 143; Massa, 1973:117). Cicero kaynakl yazma gre, bu kitaplarn ortaya k u ekilde gereklemitir: Bir ocuk kadar kk, fakat, bir ihtiyar gibi salar beyaz ve yz buruuk olan Tiniann torunu Tages, Tarquiniide bir ifti tarlasn srerken sabann at yarktan topran altndan kar. Daha sonrasnda, Etrsk krallarna gizli retileri aktarr ve tekrar topran altna girerek kaybolur. Tagesin gizli retileri yazya geirilerek kayt altna alnr. (Bloch, 1958:143). Bu tradisyonel sylencede geen kayt altna alnm gizli retilerin Romallar tarafndan tamamna Etrusca Disciplina (Etrsk Dzeni) [Libri Tagetici (Tagesin Kitaplar)]113 ismi verilen adet Etrsk gizli reti kitabn oluturduu grlmektedir ki114, bunlarn ilevleri ortaya konulursa:
Etrusca Disciplinann Etrsklerin kendilerine ait yazl bir rnei gnmze intikal etmemi olup, Yunanl ve Latin yazarlarn Eski aa ait eserlerinde ok kk paralar eklinde bahsi gemektedir. A. Hus, a.g.e., p. 94. Etrusca Disciplina, Etrsklerin Roma din ve inan sistemine bir mirasdr. G. Herbig, Etruscan Religion, Encyclopaedia of Religion and Ethics, New York, 1912, Vol. 5, p. 537, 538. 114 R. Bloch, a.g.e., 1958, p. 143; G. Dumzil, a.g.e., p. 637; M. Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi-Gotama Budhadan Hristiyanln Douuna, stanbul, 2003, C 2, s. 142.
113
73
1-
Libri
Haruspicini:
Kurban
edilen
hayvann
karacierinin115
incelenmesine dayal olarak, tanrlarn isteklerinin renilmesi ile ilgili gizli bilgileri iermekte idi (Macnamara, 1990:62). Etrskler tarafndan netsvis, Romallar tarafndan ise, haruspex116 olarak isimlendirilen din adam (bk. ek 113-115), karacierin vcuttaki olaan yerini, rengini ve biimini bilmekte, organn farkl blgelerine ait zelliklerin ve olaan durumdan sapmalarn tanrlarn isteklerine tercman olduu dncesiyle birtakm kehanetlerde bulunmaktayd (Pallottino, 1955:166; Drken, 2000:22; Eliade, 2003:142). Bu kehanetler felsefi anlamda: 1- Tanrsal, 2- Kozmik, 3- nsani olmak zere, bavuru dzlemi arasndaki balanty varsaymakta, bir farkl deyile, makro kozmos ile mikro kozmosu ayn dzlemde bir araya getirmekte idi117 (Eliade, 2003:142, 143). Piacenzada ele geen ve M 3/2. yy.a tarihlenen, bronzdan yaplm, alt dz, stnde ise: 1- Piramit, 2- Yarm kre, 3- Yan yatm koni eklinde knt bulunmas yan sra Etrsk Pantheonuna mensup krk tanrnn ismi yazl, mikro kozmosu temsil eden koyun karacieri modelinin makro kozmosu yanstt ve netsvis iin bir kehanet renim aleti olarak grev
Etrskler, vcuttaki dier btn uzuvlardan daha byk ve kanl olduu iin hayatn merkezinin kalp deil, karacier olduunu dnmekte idiler. G. Barker ve T. Rasmussen, a.g.e., p. 228. 116 Haruspex Latince bir szck olup, i uzuvlardan kehanette bulunan kahin anlamna gelmektedir. S. Kabaaa ve E. Alova, a.g.e., s. 267. Romada haruspex tarafndan gerekletirilen kehanet iine ise, extispicium (Latincede exta=i uzuvlar + scipio=bakmak = extispicium = i uzuvlara bakmak) ismi verilmekteydi. . Drken, Antik ada Yaamn ve lmn Bilinmezine Yolculuk-Romann Gizem Dinleri, stanbul, 2000, s. 22. Livius, M 340da yaplan bir sava srasnda, Roma ordusunun harbe kalkmadan nce bir kurban adadn ve bu kurbann karacierini inceleyen haruspexin o dnemin consulleri T. Manlius Torquatus ve P. Decius Musa karacierin olaan konumunda bulunduunu belirttiini ve bu kehaneti alan Roma ordusunun tanrlarn kendi yannda olduuna inanarak muharebeye giritiini kaydetmektedir. Livius:VIII.6. 117 Eliade, Etrsk teolojisinin kat bir kozmik ve varolusal determinizme dayanmakta olduu iddiasna karn, bu teolojinin birok geleneksel toplumun paylat Arkaik bir anlay ile kuatldn ve insan yaratlnn ritimleriyle uyum iinde olduunu dnmektedir. M. Eliade, a.g.e., s. 143.
115
74
yapt dnlmektedir118 (bk. ek 117-119) (Tulunay, 1992:140, 141; Dumzil, 1996:651; Barker ve Rasmussen, 2001:232). 2- Libri Fulgurales: Yldrm ve gk grlemesinin gzlemlenmesine dayal olarak, tanrlarn isteklerinin renilmesi ile ilgili gizli bilgileri iermekte idi (Wellard, 1973:149). Etrskler tarafndan frontac, Romallar tarafndan ise, fulgurator119 olarak isimlendirilen din adam, yldrm ve gk grlemesinin gkyznn hangi ksmndan geldiinin ve yldrmn nereye dtnn tanrlarn isteklerine tercman olduu dncesiyle birtakm kehanetlerde Dumzil, bulunmaktayd120 (Pallottino, 1996:637, 643). 3- Libri Rituales: nsan hayatn, insann lm sonras hayatn, kavmi ve devleti tanzim eden talimatlara ilikin gizli bilgileri iermekte idi (Hus, 1961:94). nsan, kavim ve devlet hakknda bir adetler retisi olan bu kitap, insan hayatnda izlenmesi gereken tutum ve davranlar, insan lm sonras bekleyen kader, kavmin ve devletin kaderi, sava ve bar dnemleri, kavim ve ordunun sistematize edilmesi, kentlerin kurulmas ve tapnaklarn inas ile ilgili gizli bilgileri kapsamaktayd (Bloch, 1958:143; Heurgon, 1964:224).
Hititlerde kurban edilen hayvann karacieri vastasyla kehanetlerde bulunulduu ve kilden karacier modelleri yapld grlmektedir. Bu modellerin her biri sahip olduu mnferit zellikleri gsteren yazlarn olduu blmlere konulurdu. Her zelliin bir anlam ve nemi var idi. Kurban edilen hayvann karacierinin var olan modelle kyaslanmas, Hititli kahinlerin tanrlarn yantlarna ilikin kehanetlerinin temelini olutururdu. T. Bryce, Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, Ankara, 2003, s. 168. 119 Fulgurator Latince bir szck olup, imek ya da yldrm yorumlayan kahin anlamna gelmektedir. S. Kabaaa ve E. Alova, a.g.e., s. 253. 120 Seneca Naturales Quaestiones isimli eserinde: Etrskler yldrm gzlemede ustadrlar. Romallar yldrmn bulutlar arpt iin olutuunu dnrler. Etrskler ise, bulutlarn yldrm olsun diye arptna inanrlar. Bu, Romallar Etrsklerden ayran eydir. Etrskler her eyi tanrlara baladklar iin yldrmn yalnz grnmesi ile ilgilenmezler, onun kutsal iaretler vermek iin grndn dnrler. demektedir. J. Campbell, Bat Mitolojisi-Tanrnn Maskeleri, stanbul, 1995, s. 262.
118
1955:166;
Heurgon,
1964:227;
75
Ayrca, Etrsklerde netsvis ve frontac isimlerini tayan din adamlar haricinde, Romallar tarafndan augur121 olarak isimlendirilen ve grevi kularn uularnn gzlemlenmesine dayal ekilde tanrlarn isteklerinin renilmesi olan bir din adam (bk. ek 116) daha mevcut idi122 (Hense ve Leonard, 1953:430; Pallottino, 1955:162, 166; Challaye, 1998:172). Etrsk Pantheonunda iki tanr ve bir tanrann birlikte bir l tanr ideali
123
tanrlarn hkmran ve gklerin tanrs) (bk. ek 104), 2- Menrva (Minerva / Athena-bilgelik, sava ve el sanatlar tanrs) (bk. ek 106), 3- Uni (Iuno / Hera-evlilik tanras) (bk. ek 105) idi124. Pantheonda bu l dnda birok tanr daha yer almaktayd. rnein, Aplu (Apollo-iir, mzik ve kehanet tanrs), Maris (Mars / Ares-sava tanrs), Turan (Venus / Aphrodite-ak ve gzellik tanras), Fufluns (Bacchus / Dionysos-arap ve bereket tanrs), Turms (Mercurius / Hermes-tccarlarn tanrs), Artames (Diana / Artemis-av tanras) vd.125 (bk. ek 103).
Augur Latince bir szck olup, kubilici anlamna gelmektedir. S. Kabaaa ve E. Alova, a.g.e., s. 51. Romada augur tarafndan gerekletirilen kehanet iine ise, avispicium (Latincede avis=ku + scipio=bakmak = avispicium = kulara bakmak) ismi verilmekteydi. Hense ve Leonard, Hellen-Latin Eski a Bilgisi, stanbul, 1953, Demet 2, s. 430; . Drken, a.g.e., 2003, s. 10. 122 Hititlerde musen ismi verilen ku kehanetlerinin var olduu grlmektedir. Hititli kahinler, ou kez bir rmak kenarnda yer alan belirli bir alann snrlar iine gelen kularn tiplerini ve davranlarn dikkatle izleyerek kehanetlerde bulunurlard. Sadece kularn uu ekilleri, dzenleri ve ynleri, konmalar ve kalkmalar deil, kardklar sesler, gagalarnn bkld ynler, ayaklarnn hareketi gibi mnferit davranlar da takip edilirdi. Askeri harekatlarda bu kehanetler kullanlrd. Kahinler, ordu komutan istedii zaman kulara danmaya hazr bekleyen ve bu nedenle de harekat srasnda orduya elik eden kiiler arasndaydlar. Hitit kaynaklarnda, kulardan haber alana kadar harekat dahi erteleyen bir ordu komutannn varl tespit edilmektedir. T. Bryce, a.g.e., s. 168. Kahinler kular gzlemlemek amacyla Kzlrmak ve Yeilrmak Vadisi ile Bafra, Ceyhan, Seyhan ve Gksu deltalarna kadar gitmiler, ku srlerini yakalayabilmek iin de bazen gnler, haftalar ve aylarca sabrla beklemek zorunda kalmlar ve elde ettikleri kehanetleri vakit kaybetmeksizin mektuplar veya zel ulaklar vastasyla Hitit krallarna ulatrmlardr. A. nal, Hititlerde Fal, Arkeo Atlas, 2004, S 3, s. 45. 123 Iuppiter, Iuno ve Minervadan oluan l tanr ideali, Etrsklerin Roma din ve inan sistemine bir hediyesidir. S. Atlan, a.g.e., s. 19. 124 G. Dumzil, a.g.e., p. 684; . Drken, a.g.e., 2003, s. 37, 39. 125 H. Harrel-Courts, a.g.e., p. 210; . Drken, a.g.e., 2003, s. 37, 39. Etrsklerin Romadaki Lares, Penates (koruyucu ev ve aile tanrlar) gibi tanrlara sahip olduklar bilinmektedir. G. Herbig, a.g.e., p. 535. M 6. yy.dan itibaren Etrsk din ve inan sisteminin Yunan, Dou ve talik unsurlarn etkisi altna girdii grlmekte olup, bu durum ise, bilhassa Etrsk Pantheonuna yansm, birok
121
76
lm ve lm tesi var olu zerine Etrsk inanlarnn oluturulmas olduka gtr. M 4. yy.a dein lnn mezarda tekrar yaamna devam ettii ynnde inan hakim olmu, bu nedenle l iin ebedi yaam alan kabul edilen mezar, gerek yaamda kullanlan bir ev gibi dizayn edilmi126, bu tarihten itibaren ise, bu inan zayflayarak yerini lm sonras yer altndaki ller lkesine gidileceine dair Yunan kkenli inana127 brakmtr128. Bu deiimin en iyi gstergesi ise, Yunanllarnkinden farkl, lakin, onlardan esinlenerek yaplm, ller lkesi tasvirlerinin bulunduu mezar duvar resimleridir129. Bu resimlerde, lnn at stnde veya sava arabasnda ller lkesine yolculuk eder, burada atalar olan bir grup insan tarafndan karlanr ve Aita (Dis / Hades-yer altndaki ller lkesi tanrs) ile Persipneinin (Proserpina / Persephone-Aitann kars) bakanlk ettikleri bir lene katlr iken betimlenmi olduu grlmektedir130. Yine resimlerde, Karun (Charon / Kharon), Vanth ve Tuchulcha isimli cinler (bk. ek 107, 108) bata olmak zere, ller lkesi mensubu birtakm yaratklar izlenmektedir131. Ba kahraman olan Karun, Yunanca ismine karn Etrsk teolojisinin zgn bir yaratmdr. Resimlerden anlald kadaryla Karun kurbann ldrmesi
Etrsk tanrs form deitirerek antropomorfik karakter kazanm ve pantheona yeni tanr katlmlar olmutur. M. Pallottino, a.g.e., p. 159; A. Hus, a.g.e., p. 89, 90. Roma tanrlarnn antropomorfik karakteri, Etrsklerin Roma din ve inan sistemine bir kaltdr. D. R. Dudley, The Civilization of Rome, New York, 1962, p. 22. 126 Etrksler, llerin mezarlar yeryzndeki evlerine benzer ekilde yaplr ise, onlarn yaayanlar rahatsz etmek iin geri dnmeyeceklerine, ayrca, yer altndaki ller lkesi ile dnya arasnda geii salayan mundus isimli ukurun her yl belirli bir sreyle aldna ve llerin buradan kp yaayanlar arasnda uuarak kendilerine sunulan ikramlar kabul ettiklerine inanmaktaydlar. R. Bloch, a.g.e., 1958, p. 147, 157; O.-W. von Vacano, a.g.e., p. 25. 127 Yunanllar, sanat eserlerinde len kiinin bedeninden havalanan kanatl kk bir insan eklinde betimledikleri ve psyche olarak isimlendirdikleri, bizim ise, ruh eklinde isimlendirebileceimiz varln yer altndaki ller lkesi tanrs Hades ve kars Persephone tarafndan kontrol edilen yer altndaki ller lkesine gittiine inanmaktaydlar. A. Erhat, a.g.e., s. 120; G. Barker ve T. Rasmussen, a.g.e., p. 239. 128 E. Macnamara, a.g.e., 1987, p. 160. M 4. yy.dan itibaren Romallar karsnda alnmaya balanlan st ste malubiyetler neticesinde Etrsk kentlerinin birer birer elden kmas, bylece, Etruriada Etrsk hakimiyetinin inie gemesinin yaratt moral kntsnn beraberinde getirdii karamsarlk atmosferi ile Etrsk din ve inan sistemi zerindeki Yunan etkisi, Etrsk teolojisinde meydana gelen deiimin temel nedenleridir. A. Hus, a.g.e., p. 107; J. Wellard, a.g.e., p. 150, 153. 129 M. Eliade, a.g.e., s. 143. 130 G. Dumzil, a.g.e., p. 692. 131 L. Bonfante, a.g.e., p. 267; M. Eliade, a.g.e., s. 143.
77
pei sra ller lkesine yapt yolculukta ona elik eder, ancak, buraya girite rol sona erer ve bundan sonra ise, ly zevklerle dolu bir lm sonras var olu bekler132.
132
M. Eliade, a.g.e., s. 143, 144. Etrsklerin tanrlara kurban edilen hayvann kan sayesinde ruhun tanrsallaacana ve lmllk halinden kurtulacana inanm olduklar bilinmektedir. M. Eliade, a.g.e., s. 144.
78
III.6. Sosyal Hayat Etrsklerde sosyal hayat zerine sahip olunan bilgiler, arkeolojinin sunmu olduu bulgular ile Yunanl ve Latin yazarlarn Eski aa ait eserlerinde yer alan Etrsklere ilikin bahislerden edinilmektedir (Bonfante, 1986:232). Etrsklerin fiziki nitelikleri, arkeolojik (duvar resimleri ve mezar yaztlar yoluyla d grn ve ya tespiti) ve antropolojik (1- Kafatas ve kemik lm, 2- Modern Toscana halkna ait kan gruplarnn deiik modern etnik unsurlara ait kan gruplaryla karlatrlmas) aratrmalar ile tespit edilmeye allmtr. Ancak, antropolojik aratrmalar, Etrsklerin hangi vcut yapsna [dolichocephal (uzun kafatas), mesocephal (orta kafatas), brachycephal (yuvarlak kafatas)] dahil ve hangi modern etnik kimlie yakn olduklarna dair bir sonuca ulaamamtr. Duvar resimlerinde ok deiik ekillerde resmedildikleri izlenmekte olan Etrsklerin buralardaki portrelerinden etnik kimlikleri hakknda fikir sahibi olunmas da olduka zordur. Bununla birlikte, Etrsk kadn ve erkeinin ortalama 40 yl mre, kadnn ortalama 1.55 m, erkein yine ortalama 1.64 m boy lsne sahip olduu belirlenmektedir133 (Macnamara, 1987:171). Etrskler, toplumsal snf ynnden keskin bir ekilde: 1- Efendi, 2- Kle134 olmak zere, iki kategoriye ayrlmtr (Scullard, 1979:238). Aristokrat efendiler, siyasi, askeri, kltrel ve ekonomik anlamda hakimiyeti ellerinde tutmular, kleler ise, sanayi ve tarm bata gelmek zere,
Gelecein bilimi addedilen genetik mhendislii kullanlmak suretiyle G. Barbujani bakanlndaki on ilim adam tarafndan talyada 2004 ylnda yaplan antropolojik aratrmann eski aratrmalar nazarnda daha deer arz ettii dnlmektedir. Ayrca bk. II.1.1 (Doulu Gr). 134 Etrsklerde kle snf ayrntlaryla bilinmemekle birlikte: 1- Lethe ismi verilen ve Romadaki servusa (kle) denk geldii dnlen, 2- Lautni ismi verilen ve Romadaki libertusa (azatl kle) denk geldii dnlen, 3- Etera ismi verilen ve Romadaki cliense (yanama) denk geldii dnlen farkl kle tipinin var olduu belirlenmektedir. J. Heurgon, a.g.e., p. 62, 70, 72.
133
79
eitli sahalarda almak kouluyla hayatlarn srdrme ansna sahip olmulardr (Heurgon, 1964:54). Etrsklerde aile ba kuvvetli ve de aile hayat nemli idi (Macnamara, 1987:167). Etrskedeki hsmlk ifade eden szckler135 ve arkeolojik buluntulardaki aile tasvirleri136 bu hususa iaret etmektedir (Hus, 1961:162, 163; Heurgon, 1964:74; Massa, 1973:82, 83). Etrsk ailesi patriarkal aile tipine tabi olmakla birlikte, Etrsk kadnnn trenler, enlikler, ziyafetler ve spor gsterilerinde kocasnn yannda yer almas, toplum iinde olduka itibar grdnn bir gstergesidir ki, S. Tulliusun kral olarak seilmesinde aktif rol oynayan L. T. Priscusun ei Tanaquil rneinde olduu zere, siyasal anlamda da bir gc bulunmaktayd137 (Vaughan,
tusurthi=evli ift (kar-koca); puia=kar; ati=anne; apa=baba; clan=erkek ocuk; sec=kz ocuk; ruva=erkek karde; san=ata; papa=byk baba; ati nacna=byk anne; papacs=torun; nefts=erkek yeen; prumats=byk erkek yeen; thuva=sevgili anne, sevgili erkek karde. M. Pallottino, a.g.e., p. 277; J. Heurgon, a.g.e., p. 75; http://www.geocities.com/Athens/Crete/4060/etruscan.html 07.12.2004. 136 Anadoluda M 1. bin ylda Ge Hitit Dnemine ait Mara mezar stelleri ile Karkam relieflerindeki aile tasvirlerinde, kar-koca, ocuklar arasndaki ballk ve sevgi belirgin bir ekilde izlenmektedir. A. M. Darga, Eski Anadoluda Kadn, stanbul, 1984, s. 93. 137 Etrsklerde ahs isminde baba ismi yan sra anne isminin bulunmas gelenei [rnein, Larth Arnthal Plecus clan Ramthasc Apatrual = Arnthal Plecus (baba) ve Ramthasc Apatrualn (anne) olu Larth], kadna verilen deerin nemli bir gstergesidir. J. Heurgon, a.g.e., p. 76. Morgan ise, bu gelenei kadna kar bir acmann ya da yaknlk duygusunun rn saymann yanl olaca, gerekte bunun nedeninin ocuun babasndan yana belirlenebilmesini salayacak bir tekeli ailenin yeterince gelimemesi ve buna yol aan toplum koullar olduu grndedir. L. H. Morgan, Eski Toplum, stanbul, 1998, C 2, s. 87. Etrsklerin ahs isminde anne ismini zikretmeleri gelenei, Anadoluda Lyciallarda karmza kmaktadr. Herodotus unlar yazmaktadr: Lyciallarn bir adetleri vardr ki, baka hibir ulusta rastlanmaz, babalarnn deil annelerinin ismini alrlar; bir Lycial brne, kimlerdensin, diye sorsa, kendi isminden sonra annesinin ismini ve onun soyadn syler Herodotus:I.173. Ayrca, Kltepe anda (Asur Ticaret Kolonileri Dnemi) (M 1950-1750) Anadolu kadn ile Hitit kraliesi ve Hitit kadnnn sosyal anlamda erkek kadar sz hakkna sahip olduklar grlmektedir. A. M. Darga, a.g.e., s. 8, 9, 14, 15; F. Knal, a.g.e., s. 150; O. R. Gurney, a.g.e., s. 88. Kltepe anda Anadolu kadn, yalnz ev kadn rolyle yetinmemi, ticaret hayatnda erkek kadar aktif faaliyette bulunmu, evlilik, boanma ve veraset ilerinde kocasyla eit haklara sahip olmutur. E. Bilgi ve bak., Ankara Kltepe Tabletleri 1 (Ankaraner Kltepe-Tafeln), Ankara, 1990, s. 15-17, 19, 20, 31-34, 40, 64, 65, 76, 77, 79, 80, 90, 93-95. Hitit kraliesi dini trenler ve bayramlarda daima kocasnn yannda yer almtr. Kocas savaa gittii zaman ise, ona veya henz kk olan oullarna naiplik, dini tren ve bayramlara bakanlk etmitir. Kocas lse dahi kralie nvann tamay srdrmtr. M. . Gnaltay, Yakn ark 2 Anadolu-En Eski alardan Ahameniler stilasna Kadar, Ankara, 1987, s. 127, 128. Hitit kadn da erkek ocuu aileden karma veya yeniden kabul etme, evlenecek kz ocuu iin kocasyla birlikte karar
135
80
1964:127, 128; Gabriel-Leroux ve Contenau, 1966:88; Sflund, 1993:156). Kadnn toplumsal statsnn ayn olmad Yunanllar138 ve Romallar139, Etrsklerdeki durumu olduka yadrgam ve bir skandal olarak deerlendirmilerdir140 (Bloch, 1958:126). Etrskler spora ve spor gsterilerine olduka dkn idiler.
Etrsk kentlerinde at ve araba yarlar, boks, gre, atletizm gibi eitli spor gsterileri dzenlenir, bunlar ahalinin byk elencesini tekil ederdi (Macnamara, 1987:173, 174). Ayrca, Roma amphitheatrumlarndaki gladyatr dvleri141 (bk. ek 157) ile Roma circuslarndaki Troia oyunlar142 Etrsk orijinlidir (Grant, 1960:142; Heurgon, 1964:201).
verme, kocas lnce verasetten pay sahibi olma hakkn elinde bulundurmutur. F. Imparati, Hitit Yasalar, Ankara, 1992, s. 53, 159, 177. 138 Yunanllarda kadnn sosyal ve siyasi haklar yoktu. Kadn-erkek ilikilerinde kadn, erkek iin: 1- Evli kars, 2- Hetairai, 3- Pornai olarak mevcuttu. Evli kars ncelikli olarak evlat douran ve bakan anne ile ev ilerini gren kiiydi. Hetairai, yaamna duygu ve zevk katan, sohbetinden holand metresiydi. Pornai ise, kendisi iin sadece bir seks objesi olan hayat kadnyd. Yunanllarda kadn-erkek beraberliinin yan sra erkek-erkee ilikilerde vard ve bir hayli yaygnd. Bir erkek sevgiliye sahip olmak son derece normal bir vaka idi. Tercih edilen genlerin yalar 11-17 arasnda deiir ve bu genlerin iliki iin para almalar ayp saylrd. Erkek-erkee iliki Yunan mitolojisine Zeus-Ganymedes mnasebeti olarak yansmtr. Aristoteles, Socrates, Plato ve III. Alexander (Byk skender), kendilerine gen erkek sevgililer edinmi nl Yunanllara rnek olarak gsterilebilinir. . S. Gr, Antik Dnyada Gnlk Yaam, Antalya, 2005, s. 12, 19-21. 139 Romada kadn, kendi pater familiasnn (aile reisi) patria potestasndan (otoriter g) kp, kocasnn veya kocas aile evladysa onun pater familiasnn patria potestas altna girdii ve ahsi servetinin sahipliini ve de kontroln kaybettii manuslu (kadn zerinde kurulan ve uygulanan otoriter g, kadnn ahsi serveti) evlilik yapar ise, aile ve toplum iinde matrona (hanmefendi) olarak fiilen erkek ile eit grlmtr. . Karadeniz, a.g.e., s. 164, 165; P. Koschaker, Modern Hususi Hukuka Giri Olarak-Roma Hususi Hukukunun Ana Hatlar, Ankara, 1975, s. 302; H. Blanck, Eski Yunan ve Romada Yaam, stanbul, 1999, s. 194, 195, 198; M. Villey, a.g.e., s. 25. 140 Yunanl Theopompus (M 380-?), Etrsk erkei ve kadn iin olduka menfi ve mstehcen birtakm tespitlerde bulunmaktadr ki, en hafif ekliyle Etrsk kadnnn her nne gelen erkekle dp kalktn, kocasnn ise, kendi gznn nnde dahi olsa bu duruma ses karmadn ve babas belli olmayan ocuklar dnyaya geldiini yazmaktadr. A. Hus, a.g.e., p. 157, 158. Freeman ise, Etrsk duvar resimlerindeki iftler, Athenaedeki gibi hetairaileriyle dp kalkan erkekler deil, eleriyle birlikte grlen Etrsklerdir. Bu, demokratik Athenaeninkinden ziyade, daha eski bir aristokrat Yunan an, Odysseus ile Penelopenin dnyasn anmsatan bir yaam tarzdr. Yunan vazo resimlerinde en ak ekliyle resmedilmi olan homosekselliin esamisi okunmaz ve Etrsklerin, Yunan dncesini ve adetlerini kr krne taklit etmek yerine kendi sosyal gereksinimlerine uyarladklar aktr. demektedir. C. Freeman, Msr, Yunan ve Roma-Antik Akdeniz Uygarlklar, Ankara, 2005, s. 353. 141 Etrskler, savalarda yitirdikleri kiilerin onuruna dzenledikleri cenaze trenlerinde dman sava esirlerini dtrerek llerin kanna karlk onlarn kann aktmaktaydlar. Bu yoldan aktlan kann ise, llerin ruhunu rahatlatacana inanmaktaydlar. Bu ritel,
81
Etrskler sahne oyunlarn severlerdi. Tiyatronun temel ncleri olan fescennini versus ile saturann Etrsklere ait olduu bilinmektedir143. Fescennini versus, krsal alanlarda yaplan kutlamalarda mzik ve dansn bulunmad, dizeler halinde sylenen ksa tiyatro gsterisi, satura ise, szn, arknn, mziin ve dansn bir arada olduu dramatik fars, yani gldr amal ksa piyes idi (Sandalc, 2001:14, 15). Ayrca, zar ile oynanan oyunlara karda ilgi duymulardr.
Arkeolojik kazlarda ele geen Etrsk zarlar bunun bir delili saylmaktadr ki, bunlarn bazs stndeki yazlar, 1den 6ya kadar olan saylarn Etrske isimlerinin tespit edilmesine vesile olmutur144 (bk. ek 154) (Vaughan, 1964:110, 111). Etrskler mzik ve dans ile fazlazyla hair neir olmulardr. Duvar resimlerinde eitli enstrmanlar (bk. ek 158-166) eliinde dans ederken betimlenmi Etrsk kadn ve erkekleri bunun bir belirtisidir (Hall, 1996:293-298). Mzik, Etrskler tarafndan yalnzca elence amal kullanlmamtr. rnein, avlanr iken ilk nce rahatsz edici bir musiki ile hayvanlar saklandklar yerlerden karmlar, ardndan bu kez tatl nameler ile adeta olduklar yerde akl kalmalarna yol aarak onlar kolayca avlamlar, mayal hamurun iyi kabarmas iin hamur teknesinin banda musiki icra etmilerdir (Bloch, 1958:132). Etrskler mutfak kltr konusunda zevk sahibi idiler. Zira, duvar resimlerinde birok mutfak ve sofra ba sahnesi tasvir edilmitir.
Romada gladyatr dvlerine dnmtr. H. Malay ve H. Slay, Antik Devirde Gladyatrler, stanbul, 1991, s. 7. Romada ilk gladyatr d ise, M 264de Decimus Iunius Brutus tarafndan len babasnn onuruna dzenlenmitir. Ticari bir pazar alan olan Forum Boariumda gerekleen d ift kle arasnda yaplmtr. A. Baker, Gladyatr Romann Sava Klelerinin Gizli Tarihi, Ankara, 2003, s. 12. 142 Troia oyunu, at zerinde ileri ve geri manevralar yaplmak suretiyle takmlar halinde yaplan bir oyun idi. Bu oyunda, birbirini geme deil, at binicilerininin yetenekleri nemliydi. S. Saltuk, Antik ada Hipodromlar, Circuslar, stanbul, 2001, s. 56. 143 Satura ve fescennini versus, Etrsklerin Romaya bir mirasdr. S. Sandalc, Roma Edebiyatnda Satura Tr-Kelimenin Kkeni ve Edebi Geliimi, stanbul, 2001, s. 15. 144 1=thu; 2=zal; 3=ci; 4=sa; 5=mach; 6=huth. L. Bonfante, a.g.e., p. 230.
82
Bu sahneler, gnlk hayatlarnda ziyafetler ve alk sanatnn nemli bir yer tuttuunu gstermektedir. Gnde iki defa olmak zere, uzanarak ya da oturarak, elleriyle altn, gm ve bronz tabaklardan yemek yemiler, iecekleri ise, yine altn, gm ve bronz kadehlerden imiler, bu srada da pek ok hizmetkar kendilerine hizmet etmitir (Heurgon, 1964:183-193). Tarihi sre ierisinde, Etrsk giyim-kuam (bk. ek 156) birtakm formasyonlar ve erkei, geirmi belde olmasna ramen, konsept ile asndan bunun ise, deriden yn temel stne veya yapsn muhafaza etmitir (Bonfante, 1990:8, 9). Buna gre, Etrsk kadn kemerle toplanan tunica145 giyilen drtgen pelerini146 giyim tarz olarak tercih etmitir (Macnamara, 1987:127,130). bronzdan Giysilerde yapm (bk. malzemesi ek 155) olarak ile keten arlkl biimde kullanlmtr (Bonfante, 1990:16). Ayaa tahta ve yaplm sandalet yaplm calcei repandi ismi verilen ucu kvrk ayakkab giyilmi, baa ise, ynden ya da deriden yaplm tutulus isimli silindirik balk taklmtr (Pallottino, 1955:224; Harrel-Courts, 1964:208; Macnamara, 1987:128). M 5. yy.a dein, kadnn omuza braklm bal veya rgl sal, erkein yine omuza braklm uzun sal ve sakall, bu tarihten itibaren de kadnn omuza braklm lle sal, erkein ksa sal ve sakalsz olduu grlmektedir. Kadn, ilerleyen zaman zarfnda san ya bataki taca dmlemi ya da yine bataki file veya balk iinde toplamtr (Pallottino, 1955:224, 225). Ayrca, Etrsk kadn giyim-kuamn tamamlamak ve gzel gzkmek maksadyla kolye, kpe, yzk, bilezik,
145
Tunica, iki para kumatan yaplan, paralar dikilirken ba ve kollar iin stten ve yanlardan delikler braklan, kollu ya da kolsuz olabilen, diz veya diz altna kadar uzanan, belde kemerle toplanan, omuzlara tokalarla tutturulan ve genelde bir st giysinin altnda kullanlan giysi eididir. Ana Britannica, C 21, s. 259. 146 Etrsk erkei, tebenna ismi verilen pelerini kullanmtr. A. Hus, a.g.e., p. 161. Roma togas tebenna orijinlidir. J. Heurgon, a.g.e., p. 176.
83
Hititlerin olaan gnlk giysisi, diz boyunda, kollar uzun, genellikle kemersiz giyilen gmlek benzeri bir tunica idi. Hurri gmlei denilen daha uzun ve gsterili bir eitlemesi, bayram kutlamalarnda giyilirdi. Renkli ilemeler ya da metal sslerle bezendii de olur ve bazen aksesuar niteliinde bir kemer veya kuakla giyilir idi. ounlukla antlarda grlen etei plili hafif tunica, hareketli askerler iin hafif bir askeri donatyd. Yine antlarda rastlanlan kolsuz manto ya da cppe, tanrlara zg bir giysiydi ve krallar ile dini trenlerde rahipler tarafndan giyilir idi. Ayrca, kral ve rahiplerin yuvarlak kepleri veya aln bantlar vard. Tanrsalln simgesi olan sivri klah ise, nemli devlet olaylarnda kral tarafndan giyilir idi. Kvrk burunlu ayakkab ya da arklar, eitli renklerde yaplmakta ve yine eitli biimlerde sslenmekteydi. Hitit kadnnn olaan d giyimi, vcudu batan ayaa kadar rten uzun bir pelerin idi. Bunun altnda ise, ev ortamnda kullanlan daha hafif bir elbise olurdu. Yazlkayadaki tanralarn plili uzun etekleri, geni kemerleri ve yksek apkalar, esas itibaryla tanrsal vasfta grnse de ba rahibe sfatyla zaman zaman Hitit kraliesi tarafndan da giyilmitir. Hitit kadn ve erkei kpe, yzk, bilezik ve kolye gibi taklar kullanrd. Salar genellikle uzun olup, ense ve omuzlardan sarkar veya arkadan balanr idi. Hitit erkei tralyd. J. G. Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, Ankara, 1999, s. 110, 111.
147
84
III.7. Dil ve Yaz Etrsk diline, yani Etrskeye ilikin bilgiler, temel olarak,
M 7. yy. ile Milatn ilk yllar arasna tarihlenen ve ekseriyeti ksa cmleciklerden meydana gelen belli kalplarda mezar ve adak yaztlar148 olan yaklak 13.000 yazttan edinilmektedir149 (Pallottino, 1955:267; Macnamara, 1987:185; Barker ve Rasmussen, 2001:94). Bu yaztlar, az sayda ve olduka ksa bilingual yazt ihtiva etmektedir (Richardson, 1976:214). Bunlarn en tannm ise, Caerenin bir liman olan Pyrgide 1964de ele geen ve M 5. yy.a tarihlenen, Etrske ile Phoenice dilinde yazlm altn levhalardr ki, Caere kral Thefarie Velianasn Etrsk tanras Uni ile bir tutulan Phoenice tanras Astarteye yapm olduu ithaf iermektedir (bk. ek 172) (Bloch, 1969:83, 84; Bonfante, 1986:220, 222). Ayrca, J. Krall tarafndan 1892de Zagrepdeki Agram Mzesinde M 1. yy.a tarihlenen bir Msr kadn mumyasna sarl olarak tespit edilmi, Liber Linteus (Keten Kitap)150 ismi verilen ve yaztlar kapsamna dahil edilen
Partunus Vel Velthurus Satlnalc Ramthas clan avils lupu XXIIX = Velthurus ve Satlnalc Ramthasn olu Partunus Vel 28 yanda ld; mini mulvanice Mamarce Velchanas = Beni Mamarce Velchanas adad vb. M. Pallottino, a.g.e., p. 267, 270. 149 Etrsk yaztlar, Corpus Inscriptionum Italicarum (CII) ve Corpus Inscriptionum Etruscarumda (CIE) bir araya getirilmitir. E. T. Tulunay, a.g.e., 2005, s. 13. Etrsk diline dair edinilen bilgilerin az bir ksm ise, Yunanl ve Latin yazarlarn Eski aa ait eserlerinden tespit olunan baz Etrske szckler kaynakldr. J. Wellard, a.g.e., p. 171. 150 12 sayfa oluturacak biimde bir ie bir da katlanm 340x35 cm boyutunda keten bir bez stne yazl bulunan, her bir satr 5-7 cm yksekliinde harflere sahip 230 satrdan meydana gelen, 1185 szck ieren (Tekrar edilen szckler gz nne alnr ise, 530 szck ihtiva etmektedir.), yazldktan sonra Msra ulam olduu dnlen ve M 1. yy.da toplam uzunluu 13.57 m olan 11 erit halinde kesilerek mumya sargs olarak kullanlm Liber Linteus bilinen en uzun yazttr. E. H. Richardson, a.g.e., p. 217; E. T. Tulunay, a.g.e., 2005, s. 13. Bu sarglar, aslnda, tek bir paradan meydana gelmekteydi ki, metin, bu para zerine sadan sola doru giden bir yazyla kolonlar halinde yerletirilmiti. Metnin boluklar, uzun pasajlarn pek ok kez kelimesi kelimesine tekrar edilmi olmas nedeniyle ksmi olarak tamamlanabilmektedir. Etrskenin deifresi iin dier yaztlardan ok daha fazla bir ilgi uyandrm olmasna ramen, szck yaps ve ifade ekli bakmndan dierlerinden olduka farkllk gsteren Liber Linteus, birletirici yntemle yaplan aratrmalarn nne hemen hemen alamaz engeller koymaktadr. J. Friedrich, Kayp Yazlar ve Diller, stanbul, 2000, s. 190, 191.
148
85
bir metin mevcuttur (Vaughan, 1964:83; Friedrich, 2000:185). Bu metin, tapm trenlerinin nerede ve ne zaman yaplacan ve hangi tanrlara neler sunulacan anlatan bir eit dini takvim niteliindedir (Heurgon, 1964:220-223). Etrskler, Cumaede kullanlan ve bir Yunan alfabesi olan Chalcidia alfabesinden tretilmi yaz sistemini kullanmlardr151 (bk. ek 167) (Macnamara, 1987:182). Etrsk yazs, ou zaman sadan sola152, bazen de soldan saa veya boustrophedon, yani yaz ynnn her satrda deimesi eklinde yazlmtr (Pallottino, 1955:260; Strong, 1968:133). Bu yaz, gerek harflerin biimi, gerekse szcklerin yazm asndan devaml deiim geirmitir. Erken dneme ait yazlarda sesli harfler, sessiz harfler arasnda yer alrken M 5. yy.dan sonra szcklerde i ses dmesi olmutur. Bir baka deyile, sesli harfler szcklerin ortasnda deil balangcnda yer alm, bylelikle szckler ksalmtr. rnein, Rasenna szc Rasnaya, Aranth szc Arntha dnmtr (Tulunay, 2005:12). Klasik Etrsk yazs olarak bilinen son biimini ise, M 4. yy.da almtr.
Az saydaki uzun yaztlar arasnda ne kan birisi de Albegna Vadisinde ele geen ve M 5/4. yy.a tarihlenen, bronzdan yaplm, yine dini bir takvim vasfna sahip olan, 70 szck ieren Magliano Diskidir (bk. ek 173). L. Bonfante, a.g.e., p. 218, 219. Bu disk, Creta Adasnda kurulan Minoa Uygarlnda (M 2600-1100) kullanlm ve henz deifre edilememi Linear A yazsnn (M 1600-1450) ncs hiyeroglif yaznn en nemli rnei kabul edilen, Phaistos Saraynda bulunan, kilden yaplm, her iki yz spiral bir kuak iinde hiyeroglif iaretler tayan, ierii: 1- Dini bir ilahi, 2- Ordu listesi, 3- Phaistos Saraynn yapmna dair bir kraln konumas olarak farkl yorumlanm Phaistos Diski ile karlatrlmtr. S. Alexiou, Minos Uygarl, stanbul, 1991, s. 153-155. Linear B yazsn (M 1450-1200) deifre eden M. Ventris (1922-1956), bu yaznn Etrske ile ilikisi olduunu savunmu, lakin, gen yata bir trafik kazas sonucunda lm bu grn dorulamasna, dolaysyla da Linear B yazs vastasyla Etrskeyi deifre etmesine engel tekil etmitir. J. Wellard, a.g.e., p. 175. 151 Marsiliana dAlbegnada ele geen ve M 7. yy.a tarihlenen, eitim-retim amal kullanld dnlen, 9x5 cm boyutundaki fil dii tablet zerindeki 26 harflik [22 harf Phoenice, 4 harf (, , , ) Yunan orijinli] alfabe, bilinen en eski Etrsk alfabesi rneidir (bk. ek 168, 169). J. Heurgon, a.g.e., p. 217; D. E. Strong, The Early Etruscans, London, 1968, p. 129. Bu alfabe, Etrsklerin alfabeyi talyann Yunan kolonizasyonu ncesinde Anadoluda bulunduklar zaman Yunanllardan alm olduklar grn beraberinde getirmektedir. H. Harrel-Courts, a.g.e., p. 211. Roma, Latin alfabesini Etrsklerden alm olup, Etrskeden Latinceye belirli sayda szck transferi vuku bulmutur. R. Bloch, a.g.e., 1960, p. 115, 116.
152
86
Bylece, 26 harften (M 7. yy.) ve 23 harften (M 5. yy.) oluan eski biimler yerlerini, 4 sesli harf ile 16 sessiz harften mteekkil 20 harflik bir alfabeye brakmtr. Balangta szckler ayrlmam ve noktalama iaretleri kullanlmamtr. M 6. yy.dan itibaren szcklerin ban ve sonunu belirtmek, baz durumlarda da hece ve ksaltmalar gstermek iin st ste konan drt, ya da iki noktadan oluan bir noktalama sistemi benimsenmitir153 (bk. dipnot 152). Hint-Avrupa dil ailesi mensubu diller gibi yazlmayan ve muhtemelen onlar gibi konuulmad dnlen, baka dil aileleriyle de akrabalk ba kurulamayan Etrske, bugne dein harcanan btn abalara ve kaydedilen baz baarlara karn, henz deifre edilememitir154 (Bonfante, 1986:215, 229; Friedrich, 2000:184; Mallory, 2002:109). Yaztlarn hemen hepsi okunmu olmakla birlikte, ancak, kimi szcklerin filolojik kategorileri belirlenmi, kimileri ise, anlamlandrlmtr (Pallottino, 1955:275; Atlan, 1970:8). rnein, baz tanr, mitolojik kahraman, ahs, eya, ay, say isimleri; hsml ifade eden baz szckler; baz nvanlar, fiiller vd.155
Ana Britannica, C 8, s. 354. Etrskeyi deifre etmeye ynelik: 1- Metinlerde bulunabilecek yaklam noktalarndan hareket ederek bunlarn anlamlarna nfuz etmeyi arayan birletirici yntem, 2- Bilinen baka bir dille fonetik akrabalklar gz nnde bulundurarak dilin yarsna ulamay amalayan kkene indirgeyici yntem kullanlmaktadr. Fakat, her iki ynteme dayal aratrmalar kesin bir sonuca ulaamamtr. J. Friedrich, a.g.e., s. 187. 155 acale=haziran; Achmemrun=Agamemnon; aiser=tanr; aisera=tanra; Alcsentre= III. Alexander; am=olmak; ampile=mays; an=o (erkek ve kadn); antha=kartal, poyraz; apa=baba; apcar=abaks; Aplu=Apollo; ar=yapmak; ars=baka tarafa yneltmek, uzaklatrmak; Artames=Diana / Artemis; aska=askos; athre=atrium; ati=anne; ati nacna=byk anne; avil=yl; ca=bu; cap=alp gtrmek; capr=nisan; capra=urne; capu=ahin; cealch=30; cecha=ritel, ritel gerekletirmek; celi=eyll; cesfer=ekim; ci=3; clan=erkek ocuk; cletram=sepet; cup=kase; cver=hediye; ein=onlar, onlar, onlara; etera=yanama; etnam=ve, ile, -de, -da, ayn zamanda; falatu=gkyz; farth=getirmek; frontac=fulgurator; Fufluns=Bacchus / Dionysos; fulumchva=yldz; hec=koymak, eklemek; Herc=Hercules / Heracles; hermie=austos; hinthial=ruh, ayna iindeki hayal; hus=delikanl; huth=6; ia=o (cansz); ichnac=nasl; itu=blmek; lauchume=kral; lautni=azatl kle; lethe=kle; leu=arslan; lupu=lmek; mach=5; malstria=ayna; Maris=Mars / Ares; maru=yksek devlet memuru; mechlum=kavim, On ki Kent Birlii; Menrva=Minerva / Athena; mi=ben; mini=beni, bana; mir=biz; mulch=gzel; mulu=sunu; mulvanice=adamak; mutana=lahit; nefts=erkek yeen; nes=l; nesna=llere ait; netsvis=haruspex; nurph=9; papa=byk baba; papacs=torun; phersu=maske; pruchum=srahi; prumats=byk erkek yeen; puia=kar; purth=yksek devlet memuru; puth=eme; Rasna=Etrsk, Etruria; ril=ihtiyar; Rumach=Romal; ruva=erkek karde; sa=4; sacni=kutsal yer; san=ata; sec= kz ocuk; shar=10; spet=imek; spur=kent; suplu=flt; suthi=mezar; sval=yaamak;
154 153
87
(Barker ve Rasmussen, 2001:98, 99). Etrskenin deifre edilememi olmasnn temel nedeni ise, dilbilgisi kurallar ve szck haznesinin tanmlanmasn temin edecek tarihi veya edebi bir metin ile mevcut olanlardan farkl ve uzun -rnein, Rosetta yazt156 gibi- bir yaztn henz ele gememi olmasdr (Hus, 1961:82; Tulunay, 2005:12, 13).
tam=ina etmek; tamna=at; tev=gstermek, derece almak; tevarath=izleyici; theuru=boa; thez=kurban etmek; thu=1; thuv=kaldrmak; tin=gn; Tinia=Iuppiter / Zeus; tivr=ay; truia=labirent; truna=hakimiyet; tular=ta, snr; tur=vermek; Turan=Venus / Aphrodite; turane=temmuz; Turms=Mercurius / Hermes; tus=oyuk, hcre; tusurthi=evli ift (kar-koca); Uni=Iuno / Hera; usil=Gne; velitna=mart; vers=ate; vinum=arap; zal=2; zathrum=20; zeri=dinsel tren; zic=boyamak, yazmak, oymak; zil=ynetmek; zilath=yksek devlet memuru vd. M. Pallottino, a.g.e., p. 275-279; H. Harrel-Courts, a.g.e., p. 210; J. Heurgon, a.g.e., p. 70, 75, 184, 185, 201; L. Bonfante, a.g.e., p. 228-230; J. Friedrich, a.g.e., s. 186; . Drken, a.g.e., 2003, s. 37, 39; http://www.geocities.com/Athens/Crete/4060/etruscan.html 07.12.2004. 156 J.-F. Champollion (1790-1832), bir ksm Eski Msr dilinde ve hiyeroglif yaz, dier bir ksm Yeni Msr dilinde ve demotik yaz, son bir ksm da Yunan dili ve yazs ile yazlm, 1799da Nil Deltasndaki Rosettada bulunan ve Msr kral Ptolemaeus Epiphanes (V. Ptolemaeus) (M 205-180) tarafndan M 196da yaymlanm bir kararnameyi ihtiva eden Rosetta yazt vastasyla Msr hiyerogliflerini tam olarak deifre etmeyi baarmtr. J. Friedrich, a.g.e., s. 34, 36.
88
IV. BLM ETRSK KLTRNN ROMA KLTRNE TESR Bilindii zere, Bat medeniyetinin temeli Yunan ve Roma kltrleridir. Roma kltrnn ise, ekillenmesinde nemli bir pay sahibi olan, Etrsk kltr tarafndan aktarlan pek ok kltr unsurunu bnyesinde barndrmakta olduu tespit edilmektedir157. Bu balamda, Etrsk kltrnn Roma ortaya konulursa: Devlet iktidarn kullanabilme, velayet altndaki kiilere emir verebilme ve uygulanmas iin gerekli tedbirleri alabilme yetkisi eklinde tarif edilebilecek imperium kavram, Romaya Etrsklerden gemi olup, Roma, bu kavram sadece felsefi anlamda deil, ekil baznda da Etrsklerden almtr158. Roma consulleri bir makam koltuuna (sella curulis) oturmu, kenarlarnda erguvan renkte eritler bulunan bir toga (toga praetexta) giymi, darda yrdkleri zaman ise, birbirine bal dallardan mtevellit bir demete sarl ift azl bir el baltasn (fasces) omuzlarnda tayan on iki asker (lictores) nlerinden kendilerine refakat etmitir. Imperiumu sembolize etmekte olan gerek consullerin kiisel donanm, gerekse nlerinde giden askerler ve onlarn donanm, Etrsk orijinli gelenein bir devamdr159. Roma ordusu zerindeki patriciuslarn tekelini krarak plebslerinde orduya alnmasn temin eden, snflara ayrmak suretiyle onun sistemli kltr zerine tesiri
157 158
D. R. Dudley, Roman Society, Harmondsworth, Middlesex, 1991, p. 18. M. Pallottino, a.g.e., p. 143; M. Villey, a.g.e., s. 16. 159 J. Heurgon, a.g.e., p. 44.
89
bir ordu olmasn salayan ve de ona phalanx dzeninde savamay kazandran Etrskler olmutur160. Roma portre sanatndaki d grnn tam olarak yanstlmak isteni ve gerekilie yneli slubu, Etrsklerin Roma sanatna bir mirasdr161. Roma mimarisi, yol yapm ve su tama teknikleri ile Tuscania dzeni ve atrium tarzn Etrsklere borludur162. Roma kentindeki Eski an en eski ve en byk circusu olan Circus Maximus ile Cloaca Maxima ismini tayan kanalizasyon ebekesi Etrskler tarafndan ina edilmitir163. Roma kentinde kurulmu ilk tapnak olan Capitoliumdaki Iuppiter Tapna; Iuppiter, Iuno ve Minervadan oluan l tanr ideali; tanrlarn antropomorfik karakteri; Etrusca Disciplina ismi verilen Etrsk gizli retileri, Etrsklerin Roma din ve inan sistemine armaanlardr164. Roma kenti, Etrsk gizli retileri uyarnca kurulmutur 165. Roma denilince ilk akla gelen imgeler arasnda n srada yer alan Roma amphitheatrumlarndaki gladyatr dvleri Etrsk orijinlidir Roma circuslarndaki Troia oyunlar, Etrsklerin Romaya bir hediyesidir Etrsklerin Romaya bir kaltdr168. Roma togas, Etrsk
166 167
. .
Tiyatro sanatnn temel ncleri olan satura ve fescennini versus, erkei tarafndan kullanlm tebenna isimli pelerin kl bir giyim tarzdr169.
160 161
H. H. Scullard, a.g.e., p. 222-225. G. Pischel, a.g.e., 1981b, s. 129. 162 A. Bothius, a.g.e., p. 90, 102; M. Wheeler, a.g.e., s. 142, 143. 163 H. Last, a.g.e., p. 390; S. Saltuk, a.g.e., 2001, s. 21. 164 G. Herbig, a.g.e., p. 537, 538; D. R. Dudley, a.g.e., p. 22; S. Atlan, a.g.e., s. 19; M. Thorpe, Roma Mimarl, stanbul, 2002, s. 47; . Drken, a.g.e., 2003, s. 21. 165 G. Dumzil, a.g.e., p. 661, 662. 166 M. Grant, The World of Rome, New York, 1960, p. 142. 167 J. Heurgon, a.g.e., p. 201. 168 S. Sandalc, a.g.e., s. 15. 169 J. Heurgon, a.g.e., p. 176.
90
Roma di hekimliinde uygulanm kpr yntemi, Etrskler tarafndan tatbik edilmi usuln tekrar mahiyetindedir170. Roma, Latin alfabesini Etrsklerden alm olup, Etrskeden Latinceye belirli sayda szck transferi gereklemitir. rnein, Latincedeki histrio (aktr), subulo (flt), atrium (ak merkezi oda, sofa, salon), persona (maske, rol, karakter) vb. szckler Etrske kkenlidir171.
170 171
91
SONU Etrskler, Eski ada Etruria olarak isimlendirilen, bugn ise, Toscana, Lazionun kuzey blm ve Umbriann bat eridi kapsamndaki blgeye denk gelen Orta talyann batsndaki yerleim sahasnda, M 8. yy. ile M 1. yy. arasnda tarih sahnesinde kalmlardr. Yunancada Tyrrhenoi, Tyrsenoi, Pelasgoi, Latincede Tusci, Etrusci, Tyrrhen, Msr yaztlarnda Tursha, bugne dein deifre edilememi ve dil aileleriyle de akrabalk ba kurulamam Etrskede ise, Rasenna, Rasna isimleriyle anlan Etrsklerin kkeni hakknda drt farkl gr ileri srlm olup, bunlar: Doulu, Yerlilik, Kuzeyli, Oluum grleridir. Doulu grne gre, Etrskler talyaya Anadoludan gelmi olan Anadolu kkenli bir kavimdir. Yerlilik grne gre ise, Etrskler talyaya hibir yerden gelmemi, ok eski zamanlardan beri talyada yaam, talyann yerlisi olan bir kavimdir. Kuzeyli gr Etrskleri, talyaya Alp Dalar zerinden gelmi olan Hint-Avrupa kkenli bir kavim olarak takdim etmektedir. Son olarak da Oluum gr Etrskleri, talyadaki yerli ve yabanc tm etnik unsurlarn, uzun bir tarihi ve kltrel sre ierisinde, eitli etkilerle de yorularak, birbirlerini asimile etmesi sonucu yepyeni bir kimlik kazanmasyla meydana gelmi, talyann yerlisi olan bir kavim eklinde sunmaktadr. Bu drt grn her biri, Etrsklerin kkeni meselesinin zm iin yetenei, kendi iindeki tutarllk nispeti, dierlerine kar pozisyonu alarndan alma ierisinde ortaya konulmutur. Bu balamda, Yerlilik ve Kuzeyli grlerinin Etrsklerin kkeni meselesine yant verebilmekte yetersiz kallar ve gnmzde geerliliklerini byk lde yitirmeleri; Etrsklerin asimilasyon neticesinde teekkl etmi, yani biyolojik olarak heterojen bir kavim olduklarn ortaya atan Oluum
92
grnn, gelecein bilimi addedilen genetik mhendislii kullanlmak suretiyle G. Barbujani bakanlndaki on ilim adam tarafndan talyada 2004 ylnda yaplan ve Etrsklerin genetik olgunluklar modern toplumlarn seviyesine sahip nitelikte biyolojik olarak homojen bir kavim, genetik adan da gnmzde talyada yaayan talyanlarla deil, Dou Akdeniz ve Kuzey Afrika blgesinde yaayan insanlarla akraba olduklarn kantlayan antropolojik aratrma karsndaki aczi; Doulu gr cephesinden ise, Tyrrhenoi, Tyrsenoi, Pelasgoi, Tusci, Etrusci, Tyrrhen, Tursha, Rasenna, Rasna isimlerinin tarihi ve etimolojik tahlili; Eski aa ait birok konuda tek gvenilir kaynak olarak kabul edilen Herodotusun Historiai isimli eserinin tarihi nemi ve deerinin her trl tartmadan uzak olmas; M 13. yy.n sonlar ile M 12. yy.n balarnda Anadolunun iklim artlar stne bilgi sahibi olunmasn temin eden dendrokronolojik aratrmalarn ve Hitit ile Msr kaynaklarnn Herodotosun anlatmndaki gn sebebini dorulamalar; birok Eski a yazarnn Etrsklerin kkenine ilikin Herodotus ile ayn gr paylamas; Lemnos Adasnda ele geen yazta ait saptamalar; Etrsk kltr ile Anadolu kltr arasnda mevcut ciddi anlamda pek ok benzerlik, Etrsklerin Anadolu kkenli bir kavim olduklar sonucuna sevk etmektedir. Etrsklerin siyasi tarihi ve kltr konusunda Yunanl ve Latin yazarlar tarafndan kaleme alnm Eski aa ait eserlerden oluan yazl kaynaklar ile arkeolojik kazlar sonucunda gn na km Etrsk buluntularndan oluan arkeolojik kaynaklardan bilgi sahibi olunmaktadr. Yunanl ve Latin yazarlarn eserlerinin Etrsklere dair yazlmamas ve bunlarda sadece bahisler orannda yer almalar yan sra Etrskler tarafndan yazlm tarihi veya edebi bir metnin de henz ele gememi olmas nedeniyle yazl kaynaklar ynnden Etrsk siyasi tarihi ve kltrnn yeterince ayrntlandrlmas imkan dahiline girmemektedir. Bu durum arkeolojik kaynaklarn ehemmiyeti ve kymetini bir kat daha arttrarak, yazl kaynaklarn desteklenmesi ve zellikle Etrsk kltrnn belirli klnmasnda aktif bir rol stlenmesine vesile olmaktadr. rnein, arkeolojik kazlar vastasyla
93
ele geen yaztlardaki idari nvanlar, Etrsk devlet tekilat; silahlar, Etrsk ordusu; sikkeler, Etrsk ekonomisi; heykeller ve evler, Etrsk sanat ve mimarisi; tapnaklar ve mezarlar, Etrsk dini ve inanlar; duvar resimleri, Etrsk sosyal hayat; yine yaztlardaki yazlar, Etrsk dili ve yazs vb. zerine bilgi sahibi olunmasn salamaktadrlar. Bu balamda, ana hatlaryla Etrsk siyasi tarihi; devlet tekilat, ordu, ekonomi, sanat ve mimari, din ve inan, sosyal hayat, dil ve yaz eklinde kategorize edilmek yoluyla da M 2/1. bin yllarndaki Anadolu, Msr, Yunan kltrlerine ait baz kltrel unsurlar, M 1. bin yldaki talyann yerel kltrlerine ait baz kltrel unsurlar, Etrsklerin kendi yaratmlar olan kltrel unsurlar, yani Etrsklere zg kltrel unsurlar bnyesinde kartran bir kimlie sahip olduu belirlenen Etrsk kltr, yazl ve arkeolojik kaynaklardan edinilen bilgiler kapsamnda alma ierisinde ortaya konulmutur. Bunlarla birlikte, Etrskenin deifre edilmesine de yol aacak tarihi veya edebi metinler ile var olanlardan farkl ve uzun yaztlarn ele gemesi, Etrsk arkeolojisinin yeni keiflere imza atmas yan sra Anadolu arkeolojisi ile e gdml ve mukayeseli almalar yrtmesi, talyada 2004 ylnda yaplan antropolojik aratrma vasfnda yeni aratrmalarn yaplmas umut edilmekte olup, bylece Etrsklerin Anadolu kkenli bir kavim olduklar grnn daha da kuvvet kazanaca, Etrsk siyasi tarihinin ayrntl hale gelecei, Etrsk kltrne ait eksik paralarn tamamlanaca dnlmektedir. Roma kltrnde mevcut Etrsklerden intikal etmi pek ok kltr unsuru, Etrsk kltrnn Roma kltr zerinde brakm olduu takdire ayan tesirin delilleri olarak karmza kmaktadr. Bu cmleden olarak, Roma kltrnn Etrsk kltrnden tespit edilen kltrel kazanmlar unlar olmutur: Roma, imperium kavramn hem felsefi, hem de ekli olarak Etrsklerden almtr. Roma ordusunu snflara ayrmak suretiyle
94
onun sistemli bir ordu olmasn salayan ve de ona phalanx sava dzenini kazandran Etrskler olmutur. Roma portre sanatndaki d grnn tam olarak yanstlmak isteni ve gerekilie yneli slubu, Etrsklerin Roma sanatna bir mirasdr. Roma mimarisi, yol yapm ve su tama teknikleri ile Tuscania dzeni ve atrium tarzn Etrsklere borludur. Roma kentindeki Eski an en eski ve en byk circusu olan Circus Maximus ile Cloaca Maxima ismini tayan kanalizasyon ebekesi Etrskler tarafndan ina edilmitir. Roma kentinde kurulmu ilk tapnak olan Capitoliumdaki Iuppiter Tapna; Iuppiter, Iuno ve Minervadan oluan l tanr ideali; tanrlarn antropomorfik karakteri; Etrusca Disciplina ismi verilen Etrsk gizli retileri, Etrsklerin Roma din ve inan sistemine armaanlardr. Roma kenti, Etrsk gizli retileri uyarnca kurulmutur. Roma amphitheatrumlarndaki gladyatr dvleri Etrsk orijinlidir. Roma circuslarndaki Troia oyunlar, Etrsklerin Romaya bir hediyesidir. Tiyatro sanatnn temel ncleri olan satura ve fescennini versus, Etrsklerin Romaya bir kaltdr. Roma togas, Etrsk erkei tarafndan kullanlm tebenna isimli pelerin kl bir giyim tarzdr. Roma di hekimliinde uygulanm kpr yntemi, Etrskler tarafndan tatbik edilmi usuln tekrar mahiyetindedir. Roma, Latin alfabesini Etrsklerden alm olup, Etrskeden Latinceye belirli sayda szck transferi gereklemitir.
95
KAYNAKA AAOLU, Ahmet ? Etrsk Medeniyeti ve Bunlarn Roma Medeniyeti zerine TesiriTrk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin Msveddeleri, Nu. 9, Ankara. AKARCA, Akdil 1998 Yunan Arkeolojisinin Ana izgileri 1-ehir ve Savunmas, Ankara. AKKAYA, kr 1936 Etrsk Kltr ve Roma Kltrne Tesiri-Trk Tarihinin Ana Hatlar Eserinin Msveddeleri, Seri 3, Nu. 4, stanbul. AKT, Oktay 1985 Roma mparatorluk Tarihi (M 27-MS 395), stanbul. AKURGAL, Ekrem 1995 Anadolu Uygarlklar, stanbul. ALEXIOU, Stylianos 1991 Minos Uygarl, ev. Elif Tl TULUNAY, stanbul. Ana Britannica 1993 C 7, 8, 21, 22, stanbul. ATLAN, Sabahat 1970 Roma Tarihinin Ana Hatlar-Ksm 1 Cumhuriyet Devri, stanbul. AYDA, Adile 1974 Etrskler Trk m di?, Ankara. 1975 Etrsklerin Yunanca Ad, Belleten, C 39, S 155, s. 421-428. 1979 Etrsklerle skitler Arasnda Benzerlikler, 8. Trk Tarih Kongresi, Dizi 9, S 8, s. 287-292, Ankara. 1982 Pelasglar Kim diler?, Belleten, C 46, S 183, s. 475-486. 1987 Trklerin lk Atalar, Ankara. 1992 Etrskler (Tursakalar) Trk diler (lmi Deliller), Ankara.
96
BAKER, Alan 2003 Gladyatr-Romann Sava Klelerinin Gizli Tarihi, ev. Serkan GKTA, Ankara. BARKER, Graeme ve T. RASMUSSEN 2001 The Etruscans, Oxford. BARROW, Reginald H. 2002 Romallar, ev. Ender GROL, stanbul. Bate Sanat Tarihi Ansiklopedisi 1980 C 1, stanbul. BECKER, M. Joseph 1999 Etruscan Gold Dental Appliances: Three Newly Discovered Examples, AJA, Vol. 103, Nu. 1, p. 103-111. BELL, Oktay 1982 Urartular, Anadolu Uygarlklar-Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C 1, s. 139-208, stanbul. BLG, Emin ve bak. 1990 Ankara Kltepe Tabletleri 1 (Ankaraner Kltepe-Tafeln), Ankara. BLANCK, Horst 1999 Eski Yunan ve Romada Yaam, ev. slam TANRIKUT, stanbul. BLOCH, Raymond 1958 The Etruscans, London. 1960 The Origins of Rome, New York. 1969 The Ancient Civilization of the Etruscans, New York. BLUNT, A. W. F. 1984 Bat Uygarlnn Temelleri, ev. Mzehher ERM, stanbul. BOTHIUS, Axel 1987 Etruscan and Early Roman Architecture, Harmondsworth, Middlesex.
97
BONFANTE, Larissa (ed.) 1986 Etruscan-Life and Afterlife-A Handbook of Etruscan Studies, Detroit, Michigan. BONFANTE, Larissa 1990 Etruscan Dress, Baltimore, Maryland. BRANDENSTEIN, Wilhelm 1943a Etrsk Meselesinin imdiki Durumu, 2. Trk Tarih Kongresi, Seri 9, Nu. 2, s. 211-219, stanbul. 1943b Limnide Bulunan Kitabe-Etrsklerin Anadoludan Neet Ettiklerine Dair Dil Bakmndan En Ehemmiyetli Delil, 2. Trk Tarih Kongresi, Seri 9, Nu. 2, s. 1044-1051, stanbul. BRENDEL, Otto J. 1978 Etruscan Art, Harmondsworth, Middlesex. BRYCE, Trevor 2003 Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, ev. Mfit GNAY, Ankara. CAMPBELL, Joseph 1995 Bat Mitolojisi-Tanrnn Maskeleri, ev. Kudret EMROLU, stanbul. CHALLAYE, Felicien 1998 Dinler Tarihi, ev. Samih TRYAKOLU, stanbul. CHILDE, Gordon 1995 Tarihte Neler Oldu, ev. Mete TUNAY ve Alaeddin ENEL, stanbul. CLES-REDEN, Sibylle von 1955 The Buried People-A Study of the Etruscan World, New York. CONTI, Flavio 1982 Eski Yunan Sanatn Tanyalm, ev. Solmaz TURUN, stanbul. CORNELL, Tim ve J. MATTHEWS 1988 Roma Dnyas-letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, ev. adan KARADENZ, C 5, stanbul.
98
DARGA, A. Muhibbe 1984 Eski Anadoluda Kadn, stanbul. DEMRCOLU, Halil 1987 Roma Tarihi-C 1 Cumhuriyet-Ksm 1 Menelerden Akdeniz Havzasnda Hakimiyet Kurulmasna Kadar, Ankara. DEMR, Bedia 1998 Romann Yurtsever Tarihisi Titus Livius, stanbul. DENNIS, George 1985 The Cities and Cemeteries of Etruria, ed. Pamela HEMPHILL, Princeton, New Jersey. DIAKOV, V. ve S. KOVALEV 1987 lk a Tarihi-Uzakdou, Ortadou, Eski Yunan, ev. zdemir NCE, C 1, Ankara. DNOL, A. Murat 1982 Hititler, Anadolu Uygarlklar-Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C 1, s. 17-120, stanbul. DONUK, Abdlkadir 1988 Eski Trk Devletlerinde dari-Askeri nvan ve Terimler, stanbul. DUDLEY, Donald R. 1962 The Civilization of Rome, New York. 1991 Roman Society, Harmondsworth, Middlesex. DUMZIL, Georges 1996 Archaic Roman Religion-With an Appendix on the Religion of the Etruscans, Vol. 2, Baltimore, Maryland. DURMU, lhami 1993 skitler (Sakalar), Ankara. DRKEN, idem 2000 Antik ada Yaamn ve lmn Bilinmezine YolculukRomann Gizem Dinleri, stanbul. 2003 Roma Dini, stanbul.
99
ECKARDT, Emanuel 2005 lm Oyununda an, hret ve Felaket, National Geographic, Nu. 56, s. 128-153. ELIADE, Mircea 2003 Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi-Gotama Budhadan Hristiyanln Douuna, ev. Ali BERKTAY, C 2, stanbul. ERHAT, Azra 1997 Mitoloji Szl, stanbul. ERKAN, A. Osman 2001 Atlantis Efsanesi ve Kafkasya likisi, Nart, S 27, s. 40-44. EROL, Aydil 1992 arklarla iirlerle Trklerle ve Tarihi rneklerle Adlarmz, Ankara. ERSZ, S. Berndt 2006 Kaya Antlar-Matarn Tapnaklar, Arkeo Atlas, S 5, s. 35-39. ERZEN, Afif 1992 Dou Anadolu ve Urartular, Ankara. FREEMAN, Charles 2005 Msr, Yunan ve Roma-Antik Akdeniz Uygarlklar, ev. Suat Kemal ANGI, Ankara. FRIEDELL, Egon 1999 Antik Yunann Kltr Tarihi-Hristiyanlk ncesi Yaam ve Efsane, ev. Necati AA, Ankara. FRIEDRICH, Johannes 2000 Kayp Yazlar ve Diller, ev. Recai TEKOLU, stanbul. FURNEAUX, Rupert 1982 Kayp Uygarlklar, ev. Gnl SUVEREN, stanbul. GABRIEL-LEROUX, J. ve G. CONTENAU 1966 Eski Akdeniz ve Yakn-Dou Uygarlklar, ev. Nihal NOL, stanbul. GOFF, Clare 1979 Arkeoloji, ev. Nejat EBCOLU, stanbul.
100
GORE, Rick 1988 The Eternal Etruscans, National Geographic, Vol. 173, Nu. 6, p. 696-749. GRANT, Michael 1960 The World of Rome, New York. 1980 The Etruscans, New York. GURNEY, O. Robert 2001 Hititler, ev. Pnar ARPAAY, Ankara. GNALTAY, M. emseddin 1987 Yakn ark 2 Anadolu-En Eski alardan Ahameniler stilasna Kadar, Ankara. GR, . Seluk 2005 Antik Dnyada Gnlk Yaam, Antalya. HALICARNASSUS DIONYSIUS 1990 The Roman Antiquities, Books 1, 2, transl. Earnest CARY, London. HALL, J. Franklin (ed.) 1996 Etruscan Italy-Etruscan Influences on the Civilizations of Italy from Antiquity to the Modern Era, Provo, Utah. HAMILTON, Edith 1997 Mitologya (Mythology), ev. lk TAMER, stanbul. HAMPTON, Christopher 1970 The Etruscan Survival, Garden City, New York. HARREL-COURTS, Henry 1964 Etruscan Italy, New York. HENCKEN, Hugh 1968 Tarquinia and Etruscan Origins, London. HENSE ve LEONARD 1953 Hellen-Latin Eski a Bilgisi, ev. Suad Y. BAYDUR, Demet 2, stanbul.
101
HERBIG, G. 1912 Etruscan Religion, Encyclopaedia of Religion and Ethics, Vol. 5, p. 532-540, New York. HERODOTUS 1991 Herodot Tarihi, 1-9. Kitaplar, ev. Mntekim KMEN, stanbul. HEURGON, Jacques 1964 Daily Life of the Etruscans, New York. http://www.geocities.com/Athens/Crete/4060/etruscan.html 07.12.2004 http://www.mysteriousetruscans.com/religion.html 07.12.2004 http://www.mysteriousetruscans.com/history2.html 08.12.2004 http://www.mysteriousetruscans.com/lifestyle.html 08.12.2004 http://www.mysteriousetruscans.com/cities.html 08.12.2004 http://www.mysteriousetruscans.com/eng.html 13.12.2004 http://www.mysteriousetruscans.com/tombs.html 13.12.2004 HUS, Alain 1961 The Etruscans, New York. IFRAH, Georges 1998 Rakamlarn Evrensel Tarihi-Akdeniz Kylarnda Hesap, ev. Kurtulu DNER, C 3, Ankara. IMPARATI, Fiorella 1992 Hitit Yasalar, ev. Erendiz ZBAYOLU, Ankara. JACKSON, Ralph 1999 Roma mparatorluunda Doktorlar ve Hastalklar, ev. enol MUMCU, stanbul. JACOPI, G. 1943 Etrsk Meselesi ve Bunun arktaki Vaziyeti, 2. Trk Tarih Kongresi, Seri 9, Nu. 2, s. 1051-1062, stanbul. KABAAA, Sinan ve E. ALOVA 1995 Latince-Trke Szlk, stanbul.
102
KAFESOLU, brahim 1987 Trk Bozkr Kltr, Ankara. 1997 Trk Milli Kltr, stanbul. KARADENZ, zcan 1974 Roma Hukuku-Tarihi Giri, Kaynaklar, Genel Kavramlar, ahsn Hukuku, Haklarn Korunmas, Ankara. KARWIESE, Stefan 1995 Antik Nmizmatie Giri, stanbul. KAYA, Mehmet 2002 Mitolojik Trk Kltr zerine elikiler, stanbul. KINAL, Fruzan 1987 Eski Anadolu Tarihi, Ankara. KOSCHAKER, Paul 1975 Modern Hususi Hukuka Giri Olarak-Roma Hususi Hukukunun Ana Hatlar, Kitab Yeniden Elden Geiren Kudret AYTER, Ankara. LAST, Hugh 1964 The Kings of Rome, CAH, Vol. 7, p. 370-406, Cambridge. LLOYD, Seton 2000 Trkiyenin Tarihi-Bir Gezginin Gzyle Anadolu Uygarlklar, ev. Ender VARNLOLU, Ankara. MACNAMARA, Ellen 1987 Everyday Life of the Etruscans, New York. 1990 The Etruscans, London. MACQUEEN, J. G. 1999 Hititler ve Hitit anda Anadolu, ev. Esra DAVUTOLU, Ankara. MALAY, H. ve H. SILAY 1991 Antik Devirde Gladyatrler, stanbul. MALLORY, James P. 2002 Hint-Avrupallarn zinde-Dil, Arkeoloji ve Mit, ev. Mfit GNAY, Ankara.
103
MANSEL, A. Mfid 1984 Ege ve Yunan Tarihi, Ankara. MARCUS VITRUVIUS POLLIO 2005 Mimarlk zerine On Kitap, 1-10. Kitaplar, ev. Suna GVEN, stanbul. MASSA, Aldo 1973 The World of the Etruscans, New York. MCLNTOSH, Jane 2000 Arkeoloji, ev. Yaprak ERAN, Ankara. MEM, Ekrem 1995 Eski a Trkiye Tarihi, Konya. 2002 Eski ada Trkler, Konya. 2005 Troya ve Troyallar, Konya. MEYDAN, Sinan 2006 Son Truvallar-Truvallar, Trkler ve Atatrk, stanbul. MRAN, Kazm 1998 Etrskler-Tarihleri, Yazlar ve Dilleri-Yaztlara Dayal Bilgiler ile imdiye Kadar Bilinenlerin Karlatrlmas, Bodrum. MORGAN, L. Henry 1998 Eski Toplum, ev. nsal OSKAY, C 2, stanbul. MOSCATI, Sabatino 2004 Fenikeliler, ev. Sinem GL, Ankara. OWENS, E. J. 2000 Yunan ve Roma Dnyasnda Kent, ev. Cana BLSEL, stanbul. GEL, Bahaeddin 2001 Dnden Bugne Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul. N, Baki 1967 Urartu Aratrmalarnn Anadolu, Yunanistan ve Etrsk Tarihi ve Arkeolojisi Bakmndan nemi, 6. Trk Tarih Kongresi, Seri 9, Nu. 6, s. 65-71, Ankara. ZELK, Nazmi 2004 lk a Tarihi ve Uygarl, Ankara.
104
ZER, Y. Ziya 1987 Msr Tarihi, Ankara. ZGEN, lknur 2006 Lydiann Kutsal Emanetleri, Arkeo Atlas, S 5, s. 124-135. ZTUNA, Ylmaz 1990 Devletler ve Hanedanlar-lk a ve Asya-Afrika Devletleri, C 3, Ankara. PALLOTTINO, Massimo 1955 The Etruscans, Harmondsworth, Middlesex. PATTERSON, Gordon M. 1992 The Essentials of Ancient History-4500 B.C. to 500 A.D. the Emergence of Western Civilization, Piscataway, New Jersey. PISCHEL, Gina 1981a Etrsk Sanat, Sanat Tarihi Ansiklopedisi-Grsel Gzel Sanatlar Ansiklopedisi, C 1, s. 110-121, stanbul. 1981b Roma Sanat, Sanat Tarihi Ansiklopedisi-Grsel Gzel Sanatlar Ansiklopedisi, C 1, s. 122-141, stanbul. PUBLIUS GAIUS CORNELIUS TACITUS 1996 The Annals of Imperial Rome, Books 1-6 / 11-16, transl. Michael GRANT, Harmondsworth, Middlesex. PUBLIUS VERGILIUS MARO 1995 Aeneas, 1-12. Kitaplar, ev. smet Zeki EYUBOLU, stanbul. RADICE, Betty 1973 Whos Who in the Ancient World-A Handbook to the Survivors of the Greek and Roman Classics, Harmondsworth, Middlesex. RAMSAY, William M. 1960 Anadolunun Tarihi Corafyas, ev. Mihri PEKTA, stanbul. RICH, John ve A. WALLACE-HADRILL (ed.) 2000 Antik Dnyada Krsal ve Kent, ev. Lale ZGENEL, stanbul. RICHARDSON, E. Hill 1976 The Etruscans-Their Art and Civilization, Chicago.
105
RICHTER, G. M. A. 1966 The Furniture of the Greeks, Etruscans and Romans, London. ROOSEVELT, Christopher H. 2006 Antsal Mezarlk-Bintepeler, Arkeo Atlas, S 5, s. 116-123. SFLUND, Gsta 1993 Etruscan Imagery-Symbol and Meaning, Surte. SALTUK, Secda 1993 Arkeoloji Szl, stanbul. 2001 Antik ada Hipodromlar, Circuslar, stanbul. SANDALCI, Sema 2001 Roma Edebiyatnda Satura Tr-Kelimenin Kkeni ve Edebi Geliimi, stanbul. SARIGLL, Aye 1973 Roma Edebiyatnda Destan, Ankara. SCARRE, Chris 1995 The Penguin Historical Atlas of Ancient Rome, Harmondsworth, Middlesex. SCULLARD, H. H. 1979 The Etruscan Cities and Rome, Ithaca, New York. SERTKAYA, O. Fikri 2006 Etrske Bilimsel Olarak zmlendi mi?, Bilim ve topya, S 141, s. 58-62. SEVN, Veli 1982a Frygler, Anadolu Uygarlklar-Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C 2, s. 247-274, stanbul. 1982b Lydiallar, Anadolu Uygarlklar-Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C 2, s. 275-308, stanbul. 1999 Anadolu Arkeolojisi-Balangtan Perslere Kadar, stanbul. SILVERBERG, Robert 1966 Empires in the Dust-Ancient Civilizations Brought to Light, Philadelphia, Pennsylvania.
106
SNANOLU, N. Haim 1999 Grek ve Romen Mitolojisi, stanbul. SPIVEY, Nigel J. 1997 Etruscan Art, London. SPIVEY, Nigel J. ve S. STODDART 1990 Etruscan Italy, London. STACCIOLI, Romolo A. 1985 Etrsk Sanatn Tanyalm, ev. Ceyhun ALIKLAR, stanbul. STRABO 1988 The Geography of Strabo, Books 3-5, transl. Horace Leonard JONES, London. 1993 Antik Anadolu Corafyas (Geographika: XII, XIII, XIV), 12-14. Kitaplar, ev. Adnan PEKMAN, stanbul. STRONG, Donald E. 1968 The Early Etruscans, London. TARCAN, Haluk 1998 n-Trk Tarihi, stanbul. 2004 Tarihin Balad n-Trk Uygarl-Resmi Tarihin k, stanbul. 2006a Kkenindeki n-Trk Kltrn Bilmeyen Avrupa Birlii, stanbul. 2006b Evrensel Uygarlklarn Kken Kltr-n-Trk Uygarl, 1A, stanbul. 2006c Evrensel Uygarlklarn Kken Kltr-n-Trk Uygarl, 1B, stanbul. TEXIER, Charles 2002 Kk Asya-Corafyas, Tarihi ve Arkeolojisi, ev. Ali SUAT, Latin Harflerine Aktaran K. Yaar KOPRAMAN, sdl. Musa YILDIZ, C 2, Ankara. THORPE, Martin 2002 Roma Mimarl, ev. Rfat AKBULUT, stanbul.
107
TITUS LIVIUS 1992 Roma Tarihi-ehrin Kuruluundan tibaren (Ab Urbe Condita), 1. Kitap, ev. Sabahat ENBARK, stanbul. 1999 Roma Tarihi-ehrin Kuruluundan tibaren (Ab Urbe Condita), 5-10. Kitaplar, ev. Sabahat ENBARK, stanbul. TOMLINSON, R. A. 2003 Yunan Mimarl, ev. Rfat AKBULUT, stanbul. TULUNAY, E. Tl 1992 Etrsk Sanat, stanbul. 1997 Etrsk Mimarl ve Sanat, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C 1, s. 561-567, stanbul. 2005 Antik ada talyada Yaam Dou Kkenli Bir HalkEtrskler, Bilim ve topya, S 138, s. 9-18. TURAN, Adnan 1992 Dnya Sanat Tarihi, stanbul. Trk Ansiklopedisi 1968 C 15, Ankara. TRKKAN, R. Ouz 1998 Etrskler... Onlar da m Trk?, Orkun, S 6, s. 16,17. 2002 Trk Tarih Tezleri, Trkler, C 1, s. 409-423, Ankara. Trk Tarihinin Ana Hatlar-Kemalist Ynetimin Resmi Tarih Tezi 1999 stanbul. UMAR, Bilge 1999 lk ada Trkiye Halk, stanbul. NAL, Ahmet 2004 Hititlerde Fal, Arkeo Atlas, S 3, s. 45. VACANO, Otto-Wilhelm von 1960 The Etruscans in the Ancient World, New York. VAUGHAN, A. Carr 1964 Those Mysterious Etruscans, Garden City, New York. VERCOUTTER, Jean 1994 Eski Msr, ev. Emine SU, stanbul.
108
VERNESI, Cristiano ve bak. 2004 The Etruscans: A Population-Genetic Study, AJHG, Vol. 74, Nu. 4, p. 694-704. VILLEY, Michel 2000 Roma Hukuku Gncellii, ev. Blent TAHROLU, stanbul. WAINWRIGHT, G. A. 1959 The Teresh, the Etruscans and Asia Minor, AS, Vol. 9, p. 197-213. WARD, Lorne H. 1990 Roman Population, Territory, Tribe, City and Army Size from the Republics Founding to the Veientane War, 509 B.C.-400 B.C., AJP, Vol. 111, Nu. 1, p. 5-39. WELLARD, James 1973 The Search for the Etruscans, New York. WHEELER, Mortimer 2004 Roma Sanat ve Mimarl, ev. Zeynep KOEL ERDEM, stanbul. WOLSTENHOLME, G. E. W. ve C. M. OCONNOR (ed.) 1959 CIBA Foundation Symposium on Medical Biology and Etruscan Origins, Boston. WYCHERLEY, R. E. 1993 Antik ada Kentler Nasl Kuruldu?, ev. Nur NRVEN ve Nezih BAGELEN, stanbul. YALAMANOLU, Serhat 2005 Etrskler Nereden Geldiler?, Popler Tarih, S 53, s. 18-23.
109
EKLER LSTES Ek 1 Etrsk tarihi ve kltr kronolojisi. (Bloch, 1969:185-189) Ek 2 Etruria. (Bonfante, 1986:xx) Ek 3 Etrsk kentleri ve snrlar. (Bonfante, 1986:xxi) Ek 4 On ki Kent Birlii (Etrsk Otonom Kent Devletleri Konfederasyonu). (http://www.mysteriousetruscans.com/cities.html 08.12.2004) Ek 5 Asker. Terra-Cotta, M 5. yy. (Bate Sanat Tarihi Ansiklopedisi, 1980:32) Ek 6 Askerler. Bronz, M 5. yy. (Wellard, 1973:207) Ek 7 Askerler, cista kulpu. Bronz, M 4. yy. (Wellard, 1973:124) Ek 8 Askerler, amdan zerinde figr. Bronz, M 5. yy. (Brendel, 1978:300) Ek 9 Asker, Faleriideki Mercury Tapnanda akroter. Terra-Cotta, M 5. yy. (Cles-Reden, 1955: levha 70) Ek 10 Askerler, sava arabas zerinde relief. Bronz, M 6. yy. (Cles- Reden, 1955: levha 46) Ek 11 Asker, sava arabas zerinde relief. Bronz, M 6. yy. (Wellard, 1973:41) Ek 12 Sava arabas. Bronz, M 6. yy. (Heurgon, 1964: levha14) Ek 13 Etrsk askeri tehizatlar ve geliimleri. (Spivey ve Stoddart, 1990:132) Ek 14 Kl. Bronz, M 11/10. yy. (Hencken, 1968: levha 50) Ek 15 Kl. Bronz. (Hencken, 1968: levha 53) Ek 16 Balta. Demir, M 6. yy. (Pallottino, 1955: levha 32) Ek 17 Mzrak ucu. Bronz. (Hencken, 1968: levha 51) Ek 18 Mifer. Bronz, M 8. yy. (Wellard, 1973:119) Ek 19 Mifer. Bronz, M 5. yy. (Macnamara, 1990:41) Ek 20 Mifer. Bronz, M 7. yy. (Wellard, 1973:119) Ek 21 Mifer. Bronz, M 6. yy. (Gore, 1988:731) Ek 22 Zrhtan bir para. Bronz, M 6. yy. (Spivey, 1997:75) Ek 23 Zrh. Bronz. (Wellard, 1973:119)
110
Ek 24 Akdeniz dnyasnda ticaret (M 535). (Gore, 1988:710) Ek 25 Sikke (stater). Altn, M 3. yy. (Bonfante, 1986:207) Ek 26 Sikke (drachma). Gm, M 3. yy. (Bonfante, 1986:210) Ek 27 Sikke (sextans). Bronz, M 3. yy. (Bonfante, 1986:211) Ek 28 ifti. Bronz, M 4. yy. (http://www.mysteriousetruscans.com/eng.html 13.12.2004) Ek 29 Adak iin kullanlan yk arabas modeli. Bronz, M 3. yy. (Bloch, 1969:22) Ek 30 Baz Etrsk tarm aletleri, apalar, kazmalar (yukar); boyunduruk, orak (aa). (Barker ve Rasmussen, 2001:189) Ek 31 Tarak. Altn, M 7. yy. (Bloch, 1969:75) Ek 32 Fibula. Altn, M 7. yy. (Massa, 1973:71) Ek 33 Fibula. Altn, M 7. yy. (Spivey, 1997:41) Ek 34 Kolye. Altn, M 4. yy. (Wellard, 1973:60) Ek 35 Bilezik. Altn, M 7. yy. (Spivey, 1997:48) Ek 36 Kpe. Altn, M 5. yy. (Massa, 1973:110) Ek 37 arap kadehi. Altn, M 7. yy. (Wellard, 1973:164) Ek 38 Ayna, haruspex karacier ritelini gerekletirmekte. Bronz, M 4. yy. (Vacano, 1960: levha 1) Ek 39 Ayna izimi, haruspex karacier ritelini gerekletirmekte. Bronz, M 3. yy. (Barker ve Rasmussen, 2001:230) Ek 40 Ayna izimi, Apollo (sol); Iuppiter (orta); Cadmus (sa). Bronz, M 4. yy. (Wellard, 1973:143) Ek 41 Ayna izimi, Iuno Herculesi emzirmekte. Bronz, M 3. yy. (Sflund, 1993:142) Ek 42 Ayna izimi, Minerva (sol); Hercules (sa). Bronz. (Wellard, 1973:142) Ek 43 Chimaera. Bronz, M 5. yy. (Scarre, 1995:12) Ek 44 Lupa Capitolina (Remus ve Romulus heykelleri 1471-1510da sonradan eklenmitir.). Bronz, M 5. yy. (Brendel, 1978:251; Scarre, 1995:20) Ek 45 Apollo. Terra-Cotta, M 6. yy. (Spivey, 1997:64) Ek 46 Todili Mars. Bronz, M 4. yy. (Bloch, 1958: levha 53)
111
Ek 47 Orator (Aulus Metellus). Bronz, M 1. yy. (Spivey, 1997:175) Ek 48 ocuk. Bronz, M 2. yy. (Bloch, 1958: levha 58) Ek 49 Gen kz ba. Terra-Cotta, M 1. yy. (Tulunay, 1992:106) Ek 50 Gen adam ba. Bronz, M 3/1. yy. (Tulunay, 1992:122) Ek 51 Adam ba. Terra-Cotta, Helenistik Dnem. (Bloch, 1969:52) Ek 52 Balar. Terra-Cotta, M 2. yy. (Spivey, 1997:178) Ek 53 Kadn. Terra-Cotta, M 6. yy. (Hampton, 1970: levha 18) Ek 54 Pyrgi A Tapnanda levha. Terra-Cotta, M 5. yy. (Brendel, 1978:234) Ek 55 Pyrgi A Tapnandaki levhann izimi. (Brendel, 1978:235) Ek 56 Kanatl atlar, Tarquiniideki Ara della Regina Tapnanda levha. Terra-Cotta, M 4. yy. (Wellard, 1973:208) Ek 57 Gorgo ba eklinde antefixus, Veiideki Portonaccio Tapnanda dam figr. Terra-Cotta, M 6. yy. (Bloch, 1969:53) Ek 58 Centaurus. Tf ta, M 6. yy. (Spivey, 1997:123) Ek 59 Sfenx. Terra-Cotta, M 6. yy. (Spivey, 1997:139) Ek 60 Deniz canavarna binmi ocuk. Tf ta, M 6. yy. (Spivey, 1997:122) Ek 61 Kadn. Ta, M 7. yy. (Brendel, 1978:92) Ek 62 Sfenx. Ta, M 5. yy. (Bloch, 1958: levha 36) Ek 63 Arslan. Bronz, M 6. yy. (Bloch, 1958: levha 34) Ek 64 Ku. Bronz, M 3/2. yy. (Wellard, 1973:184) Ek 65 Kei, vazo kulpu. Bronz, M 5. yy. (Bloch, 1958: levha 35) Ek 66 Askos. Impasto, M 8. yy. (Spivey, 1997:36) Ek 67 Guttus. Bucchero, M 7. yy. (Wellard, 1973:184) Ek 68 Oinokhoe. Bucchero, M 7. yy. (Bloch, 1969:152) Ek 69 Amphora. Bucchero, M 6. yy. (Bloch, 1969:165) Ek 70 Mrekkep kab. Bucchero, M 7. yy. (Bonfante, 1986:269) Ek 71 Kase. M 5. yy. (Spivey, 1997:85) Ek 72 Hydria. M 6. yy. (Spivey, 1997:73) Ek 73 Amphora. M 6. yy. (Brendel, 1978:155) Ek 74 Vazo. M 4. yy. (Brendel, 1978:346) Ek 75 Kelebe. M 4. yy. (Staccioli, 1985:60)
112
Ek 76 Vazo. M 4. yy. (Staccioli, 1985:61) Ek 77 Vazo. (Massa, 1973:127) Ek 78 Kazan. Bronz, M 7. yy. (Spivey, 1997:42) Ek 79 Kase. Bucchero, M 6. yy. (Spivey, 1997:38) Ek 80 Kase. Bucchero, M 6. yy. (Spivey, 1997:37) Ek 81 Kase. Bucchero, M 6. yy. (Bloch, 1969:154) Ek 82 Ficoroni cistas. Bronz, M 4. yy. (Wellard, 1973:108) Ek 83 ayakl sehpa. Bronz, M 6. yy. (Bloch, 1969:25) Ek 84 Tts kab. Bronz, M 5. yy. (Brendel, 1978:219) Ek 85 amdan. Bronz, M 5. yy. (Bonfante, 1986:148) Ek 86 Avize. Bronz, M 5. yy. (Massa, 1973:109) Ek 87 Taht. Mermer, M 4. yy. (Richter, 1966: levha 429) Ek 88 Mangal. Bronz, M 6. yy. (Heurgon, 1964: levha 2) Ek 89 Matara. Bronz, M 7. yy. (Massa, 1973:57) Ek 90 Marzabottonun plan. (Spivey ve Stoddart, 1990:58) Ek 91 Marzabotto. (Staccioli, 1985:10, 11) Ek 92 Tipik bir Marzabotto evinin rekonstrksiyon resmi. (Hall,1996:131) Ek 93 Tipik bir Marzabotto evinin plan. (Hall, 1996:130) Ek 94 Tipik bir Marzabotto evinin drenaj sisteminin plan. (Hall, 1996:130) Ek 95 Caeredeki Etrsk mezar planlarnn (d, e, f), M 6. yy.daki tipik Etrsk ev planlar (a, b, c) ile karlatrlmas. (Barker ve Rasmussen, 2001:235) Ek 96 Caeredeki Banditaccia Nekropolnde kaya iine oyulmu tmls. (Staccioli, 1985:12) Ek 97 Vetuloniadaki Pietrera Mezarnda 180 derecelik arkn ve kubbenin kullanm. (Staccioli, 1985:14) Ek 98 Quinto Fiorentinodaki Montagnola Mezarnda gerek mezara balantl uzun koridor. (Staccioli, 1985:16, 17) Ek 99 Montagnola Mezarnda sahte kubbe kullanm. (Staccioli, 1985:20, 21) Ek 100 Banditaccia Nekropolnde sokak. (Staccioli, 1985:6, 7) Ek 101 Volaterraenin kent surlar. (Bloch, 1958: levha 5)
113
Ek 102 Volaterraedeki Kemerli Kap. (Bloch, 1958: levha 9) Ek 103 Etrsk Pantheonu. (http://www.mysteriousetruscans.com/religion.html 07.12.2004) Ek 104 Iuppiter. Bronz, M 4. yy. (Spivey, 1997:177) Ek 105 Iuno (sa); Hercules (sol), ayakl sehpa zerinde figr. Bronz, M 5. yy. (Brendel, 1978:220) Ek 106 Minerva. Terra-Cotta, M 6. yy. (Spivey, 1997:153) Ek 107 Tuchulcha. (Hus, 1961:108) Ek 108 Charon (sol); Vanth (sa). Aninas Mezar, Tarquinii, M 3. yy. (Spivey, 1997:164) Ek 109 Tapnak modeli. Terra-Cotta, Helenistik Dnem. (Bloch, 1969:54) Ek 110 Portonaccio Tapnann rekonstrksiyon maketi. (Bothius, 1987:37) Ek 111 Portonaccio Tapnann rekonstrksiyon resmi. (Barker ve Rasmussen, 2001:222) Ek 112 Portonaccio Tapnann plan. (Hall, 1996:133) Ek 113 Haruspexler. Bronz, M 4. yy. (Brendel, 1978:330) Ek 114 Haruspex. Bronz, M 7/6. yy. (Wellard, 1973:149) Ek 115 Haruspex. Bronz, M 4. yy. (Bonfante, 1986:254) Ek 116 Augur. Augurlar Mezar, Tarquinii, M 6. yy. (Gore, 1988:722) Ek 117 Piacenza Karacier Modeli. Bronz, M 3/2. yy. (Gore, 1988:735) Ek 118 Piacenza Karacier Modelinin izimi. (Barker ve Rasmussen, 2001:231) Ek 119 Piacenza Karacier Modeli zerindeki tanr isimlerini gsteren izim. (Dumzil, 1996:653) Ek 120 Kularn uuu riteline gre kent akslarnn tespit edilmesinin, Gubbioda ele geen Iguvine Tabletlerine (bronz, M 5. yy.) dayanlarak tasarlanan izimi. (Spivey ve Stoddart, 1990:113) Ek 121 Baz Etrsk mezarlarnn isimleri, bulunduklar yerler ve ait olduklar dnemler. (http://www.mysteriousetruscans.com/tombs.html 13.12.2004)
114
Ek 122 Caerenin (Modern ismi Cerveteridir.) plan. (http://www.mysteriousetruscans.com/tombs.html 13.12.2004) Ek 123 Banditaccia Nekropol. (Gore, 1988:724) Ek 124 Banditaccia Nekropolnn plan. (Barker ve Rasmussen, 2001:233) Ek 125 Reliefler Mezar. Caere, M 4. yy. (Wellard, 1973:78; Spivey, 1997:95) Ek 126 Triclinium Mezar. Tarquinii, M 5. yy. (http://www.mysteriousetruscans.com/lifestyle.html 08.12.2004) Ek 127 Ku ve Balk Av Mezar. Tarquinii, M 5. yy. (Bloch, 1969:116) Ek 128 Urne. Terra-Cotta, M 8. yy. (Gore, 1988:725) Ek 129 Urne. Bronz, M 7. yy. (Bloch, 1969:146) Ek 130 Kanopik urne. Terra-Cotta. (Cles-Reden, 1955: levha 35) Ek 131 Urne. Terra-Cotta, M 7. yy. (Staccioli, 1985:51) Ek 132 Bikonik urne. Impasto. M 8. yy. (Spivey, 1997:30) Ek 133 Urne. Bronz, M 7. yy. (Spivey, 1997:31) Ek 134 Volaterraedeki Inghirami Mezarnda in situ urneler. M 3. yy. sonuM 1. yy. ba. (Spivey, 1997:142) Ek 135 Urne. Kire ta, M 2. yy. (Spivey, 1997:143) Ek 136 Urne. Kire ta, M 2. yy. (Spivey, 1997:142) Ek 137 Urne. Alabastr, M 2. yy. (Brendel, 1978:407) Ek 138 Urne. Kire ta, M 4. yy. (Brendel, 1978:322) Ek 139 Urne. Kire ta, M 4. yy. (Brendel, 1978:320) Ek 140 Urne. Bronz, M 4. yy. (Brendel, 1978:322) Ek 141 Urne. Alabastr, M 5. yy. (Brendel, 1978:321) Ek 142 Urne zerinden detay. Terra-Cotta, M 1. yy. (Spivey, 1997:172) Ek 143 Kar-Koca Lahti. Terra-Cotta, M 6. yy. (Bloch, 1969:144) Ek 144 Kar-Koca Lahti zerinden detaylar. (Spivey, 1997:90, 91) Ek 145 Lahit. Terra-Cotta, M 2. yy. (Wellard, 1973:41) Ek 146 Lahit. Ta, M 2. yy. (Staccioli, 1985:29) Ek 147 Lahit. Travertin, M 4. yy. (Spivey, 1997:94) Ek 148 Lahit. Ta, M 2. yy. (Spivey, 1997:172) Ek 149 Lahit. Kire ta, M 4. yy. (Brendel, 1978:381)
115
Ek 150 Lahit zerinden detay. Alabastr, M 4. yy. (Brendel, 1978:389) Ek 151 Avele Titeye ait mezar steli. Tf ta, M 6/5. yy. (Staccioli, 1985:26) Ek 152 At nal biimli mezar steli. Tf ta, M 4. yy. (Brendel, 1978:376) Ek 153 Altn banda perinli takma diler. M 6. yy. (Jackson, 1999:117) Ek 154 Zar. Fil dii. (Wellard, 1973:179) Ek 155 Sandalet. Tahta ve bronz, M 6. yy. (Gore, 1988:712) Ek 156 Etrsk giyim-kuamna ait baz rnekler, Boccanera Levhalar. Terra-Cotta, Caere, M 6. yy. (Heurgon, 1964: levha 24-26) Ek 157 Romada gladyatr dvlerinden bir sahne, Fransz ressam J.-L. Grmenin (1824-1904) 1872 tarihli Pollice Verso tablosundan bir kesit. (Eckardt, 2005:134) Ek 158 Kithara. (Hall, 1996:295) Ek 159 Lyra. (Hall, 1996:295) Ek 160 Cornu. (Hall, 1996:295) Ek 161 Tibiae. (Hall, 1996:297) Ek 162 Tuba. (Hall, 1996:297) Ek 163 Lituus. (Hall, 1996:297) Ek 164 Syrinx. (Hall, 1996:299) Ek 165 Crotala. (Hall, 1996:299) Ek 166 Tympanum. (Hall, 1996:299) Ek 167 Etrsk alfabesi. (Vacano, 1960:36) Ek 168 Marsiliana dAlbegna Alfabesi. Fil dii, M 7. yy. (Strong, 1968:130) Ek 169 Marsiliana dAlbegna Alfabesinin izimi. (Scullard, 1979:47) Ek 170 Lemnos Mezar Steli. Ta, M 7. yy. (http://www.mysteriousetruscans.com/history2.html 08.12.2004) Ek 171 Lemnos Mezar Stelinin izimi. (http://www.mysteriousetruscans.com/history2.html 08.12.2004) Ek 172 Pyrgi Levhalar, Etrske (sa ve orta); Phoenice dilinde (sol). Altn, M 5. yy. (Gore, 1988:726) Ek 173 Magliano Diski. Bronz, M 5/4. yy. (Gore, 1988:726)
116
EKLER
117
118
119
120
Ek 1
121
Ek 2
122
Ek 3
123
Ek 4
124
Ek 5
Ek 6
125
Ek 7
Ek 8
126
Ek 9
Ek 10
127
Ek 11
Ek 12
128
Ek 13
129
Ek 14
Ek 15
130
Ek 16
Ek 17
131
Ek 18
Ek 19
Ek 20
132
Ek 21
Ek 22
Ek 23
133
Ek 24
134
Ek 25
Ek 26
135
Ek 27
Ek 28
136
Ek 29
Ek 30
137
Ek 31
Ek 32
138
Ek 33
Ek 34
Ek 35
139
Ek 36
Ek 37
140
Ek 38
Ek 39
141
Ek 40
Ek 41
142
Ek 42
Ek 43
143
Ek 44
144
Ek 45
145
Ek 46
146
Ek 47
Ek 48
147
Ek 49
Ek 50
Ek 51
148
Ek 52
Ek 53
149
Ek 54
Ek 55
150
Ek 56
Ek 57
151
Ek 58
Ek 59
152
Ek 60
Ek 61
153
Ek 62
Ek 63
154
Ek 64
Ek 65
155
Ek 66
Ek 67
156
Ek 68
Ek 69
157
Ek 70
Ek 71
158
Ek 72
Ek 73
159
Ek 74
Ek 75
160
Ek 76
Ek 77
161
Ek 78
Ek 79
162
Ek 80
Ek 81
163
Ek 82
164
Ek 83
165
Ek 84
Ek 85
166
Ek 86
Ek 87
167
Ek 88
Ek 89
168
Ek 90
169
Ek 91
170
Ek 92
Ek 93
Ek 94
171
Ek 95
172
Ek 96
173
Ek 97
174
Ek 98
175
Ek 99
176
Ek 100
177
Ek 101
Ek 102
178
Etruscan Deity Aita,Eita Aivas, Eivas, Evas Ani Aplu Artumes/Artimi Atuns Cautha, Cath Cel,Cilens Charontes
Comments Ruler of the dead & personification of the underworld. Wolf's head from Greek Hades aivas tlamunus, aivas vilates Terror " God of Beginnings. Sky god (North) Note: Ani/Ana (male/female) Weather God:Thunder and lightning. Wears laurel Wreath, holds staff & laurel twig. Goddess of night and death, Growth in nature. Rebirth God. *(Boy, Oracle, Voice of the Gods.) Consort for Turan Sun god. Often shown rising from the ocean.
Celens
Equivalent of Greek Gaia. Ati/Apa Cel: Mother/ Father Earth Etruscan demons of death. Name suggests a connection with Charun/Charon. Culsu: The Etruscan demoness: guards the underworld. Torch & scissors. Goddess of personal immortality, belongs to the Lasa Winged Lady in service to Tinia Purification, Initiation & the dead. Associated with February Etruscan Goddess who protects freedmen, associated with woodlands, fire & fertility.
Bacchus?
God of wine, Rebirth, Spring. Wild Nature. Fertility.Son of the earthgoddess Semia. Goddess of Agriculture Strength & Water ? Demon of death; Blue Demon? With
Heracles Charon
179
Red hair and snake, feathered wings and an axe or hammer. Or human with red hair & beard. Laran The Lasa: Alpan, Evan, Racuneta & Vecu Lasa Vecu Leinth Letham/Lethans Lusna, Losna Mania & Mantus Maris Menrva Nethuns Mars Minerva Neptune Nymph Vegoia God of war. Youth with helmet and spear Female deities, guardians of graves. Attributes: mirrors & wreaths. Prophesy Faceless goddess. Waits at the Gates of the Underworld with Eita Protector, lives in Eita (underworld) Moon Goddess Guardians of the underworld. Mantus is associated with the city Mantua Agriculture. Fertility. Savior God. Goddess of Wisdom & the arts. Born from the head of Tinia God of Water & Moisture.Trident,anchor seahorse,dolphins Goddess of fate and fortune. At the beginning of the New Year a nail was driven into a wall in her sanctuary as a fertility rite. Queen of the Underworld. God of time and necessity. Old man carrying a sickle and hour glass. Sand Earth God,Woodlands Mother of Atuns. In common Mother and child motif. Axe God. Fire, the Forge The Satyr. *Wild Nature" Boy, Oracle, Voice of the Gods. Appeared from ploughed field. 2 snakes for legs
Nortia
180
God of the Lucomones(Ruling class) Winged Lady. Lover of Tinia. Goddess associated with childbirth Goddess of the Dawn, Childbirth Underworld deity, fate Grotesque demon. Horse's ears, a vulture's beak and snakes in his hands. A fury: Inflicts punishment on behalf of Tins Jupiter Supreme God. Sky god.With Uni, & Menrva forms a triad of gods. Attributes: Lightning bolts, spear and a scepter. Moon deity (cf Germanic Tiw) Tellus and Tellumo, Earth mother and father. Goddess of love, health & fertility, Goddess of the city Vulci. Usually portrayed as a young woman with wings on her back. Attributes: Pigeon and black swan. Accompanied by the Lasas. Wife of Maris. Trade and Merchandise. Messenger of the Gods. Winged shoes / Heralds staff "Hermes of Hades" Leader of the dead. Demeter Goddess of Resurrection, Love for the Dead The supreme goddess. She is the goddess of the cosmos, City goddess of Perugia. Together with her husband Tinia and the goddess Menrva she forms a triad. Mother of Hercle (Hercules). Sun God God of revenge: Youth with laurel wreath & arrows in hand. A goat
Turan
Venus
Mercury
Uni
Juno
Usil Veive
181
stands next to him. female demon of death. Lives in the underworld. With the eyes on her wings she sees all and is omnipresent. Herald of death and can assist a sick person on his deathbed. Attributes:snake,torch & key. Voltumna, Vertumnus Original God of the Etruscans, Patron of the Etruscan League Centred on the Fanum Voltumnae in Volsinii.God of Change,Seasons. Underworld god of death and destruction
Vanth
Veltha
Vetis
Ek 103
Ek 104
182
Ek 105
Ek 106
183
Ek 107
Ek 108
184
Ek 109
Ek 110
185
Ek 111
Ek 112
186
Ek 113
Ek 114
187
Ek 115
Ek 116
188
Ek 117
Ek 118
189
Ek 119
190
Ek 120
191
Period
Others
Villanovan
Mostly cremation
Tumulus II (Tomb of the Beds and Sarcophagi) Tomb of Regolini Galassi 7th Century Tomb of the Hut Tomb of the Five Chairs Tomb of the Painted Lions Tomb of the Olympiads Tomb of the Augurs Tomb of the Bulls Tomb of The Jugglers Tomb of the Lionesses Tomb of the Baron The Cardarelli Tomb Tomb of the Painted Vases Tomb of Hunting and Fishing Tomb of the Ship Tomb of the Triclinium Tomb of the Leopards Tomb of the Chariots Tomb of the Blue Demons Tomb of the Funerary Bed Tomb of the
600520BCE
Tomb of the Capitals Tomb of the Greek Vases Tomb of the Frame
520500BCE
Tomb of the clay (argilla) Tomb of the Shields & Chairs Tomb Of Giuseppe Moretti
5th Century
4th-3rd
192
Century
Tomb of the Reliefs Tomb of the Sea Waves Tomb of the Tasmnii Tomb of the Alcoves
Ek 121
Ek 122
193
Ek 123
194
Ek 124
195
Ek 125
196
Ek 126
Ek 127
197
Ek 128
Ek 129
198
Ek 130
Ek 131
199
Ek 132
Ek 133
200
Ek 134
Ek 135
201
Ek 136
Ek 137
Ek 138
202
Ek 139
Ek 140
203
Ek 141
Ek 142
204
Ek 143
Ek 144
205
Ek 145
Ek 146
206
Ek 147
Ek 148
207
Ek 149
Ek 150
208
Ek 151
Ek 152
209
Ek 153
Ek 154
Ek 155
210
Ek 156
211
Ek 157
212
Ek 158
Ek 159
Ek 160
213
Ek 161
Ek 162
Ek 163
214
Ek 164
Ek 165
Ek 166
215
Ek 167
216
Ek 168
Ek 169
217
Ek 170
Ek 171
218
Ek 172
Ek 173
219
ZET Etrskler, Eski ada Etruria olarak isimlendirilen, gnmzde ise, Toscana, Lazionun kuzey blm ve Umbriann bat eridi kapsamndaki blgeye denk gelen Orta talyann batsndaki yerleim alannda, M 8. yy. ile M 1. yy. arasnda tarih sahnesinde kalmlardr. Roma tarihinin seyrinin iyi takip edilebilmesi, ncelikle Etrsklerin yakndan tannmalarna baldr. nk, Etrskler talyaya kent kltrn getirdikleri gibi, Romadan ok nce burada siyasi egemenlik kurarak, yarmadann kaderi zerinde nemli bir rol oynamlardr. Bilindii zere, Bat medeniyetinin temeli Yunan ve Roma kltrleridir. Roma kltr ise, pek ok kltr unsurunu Etrsklere borludur. Etrsk Kltr ve Roma Kltrne Tesiri baln tayan ve drt blmden oluan bu almada, Etrsklerin kkeni, siyasi tarihi, kltr ile Etrsk kltrnn Roma kltrne tesiri ortaya konulmaya allmtr. Birinci blmde, Etrsk ismi, Etrsklerin yayld corafya
alt balklar altnda, Etrsk ismi tarihi ve etimolojik olarak deerlendirilmi ve Etrsklerin yaam olduklar corafya olan Etruria ele alnmtr. Etrsklerin kkeni meselesi ve siyasi tarihi ise, Etrsklerin kkeni, Etrsklerin siyasi tarihi alt balklar altnda ikinci blmde ortaya konulmutur. nc blmde, devlet tekilat, ordu, ekonomi, sanat ve mimari, din ve inan, sosyal hayat, dil ve yaz alt balklar altnda Etrsk kltr incelenmitir. Drdnc blmde ise, Etrsk kltrnn Roma kltrne tesiri belirlenmitir.
220
ABSTRACT
The Etruscans remained on the scene of history between 8th and 1st centuries B.C. in the western part of central Italy where called as the Etruria in Antiqutiy corresponding to the modern Tuscany, together with the northern part of Lazio and including a western strip of Umbria.
Tracing the course of Roman history primarily depends upon a close view of the Etruscans. Because the Etruscans had played an important role on fate of the peninsula by establishing political sovereignty in the Italy well before the Rome as well as bringing the Italian urban culture. As is well known, the base of the Western civilization is Greek and Roman cultures. Roman culture, however, owes its great majority of cultural factors to Etruscans.
In this study headed as The Etruscan Culture and its Influence on Roman Culture consisting of the four parts as to its origins, political history, culture of the Etruscans with influence of the Etruscan culture on Roman culture have been tried to reveal.
In the first part, under the subheaddings of the name of Etruscan, the geography of Etruscans expansion, the name of Etruscan has been assessed historically and etymologically and the geography of Etruria where the Etruscans lived in has been dealt with.
The issue of the Etruscans origins and their political history have been revealed in the second part, under the subheaddings of the Etruscans origins, the Etruscans political history.
In the third part, the Etruscan culture has been examined under the subheaddings of state organization, army, economy, art and architecture, religion and belief, social life, language and writing.
221
In the fourth part, influence of the Etruscan culture on Roman culture has been determined.