ark slm Klasikleri

HA'L-ULM
limlerin Saym
F ar ab i

ark slm Klasikleri

22

No. 9047
TOPTAN SATI stanbul Devlet Kitaplar Mdrl Ankara, zmir, Adana, Samsun, Elaz ve Erzurum Blge eflikleri PERAKENDE SATI Mill Eitim Yaynevleri ve Bakanlk Yaynlar satc 6 KDV DAHL FYATI: (1887 Lira+113 Lira;

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI: 484

BLM VE KLTR ESERLER DZS : 57 ark slm - Klasikleri : 22

it^^Jll
Kitabn ad HS'L - ULM limlerin Saym Yayn kodu 90.34. Y.0002.276 ISBN 975.11.0250.2 Bask yl 1990 Bask adedi 20.000 Dizgi, bask, cilt MLL ETM BASIMEV

Yaymlar Dairesi Bakanl'nn 9.10.1990 tarih ve 8306 sayl yazlar ile nc defa 20.000 adet baslmtr.

ark - slm Klasikleri

HS'L-ULM
LMLERN SAYIMI

Farab
eviren Prof. AHMET ATE

stanbul 1990

NDEKLER

Giri

FRB
Hayat, Eserleri ve Felsefesi 1. Hayat/1 2. Frb'nin Eserleri/23 3. Frb'nin Felsefesi/35 HSA'-L ULM limlerin Saym Hakknda Kitap 1. Dil lmi Hakknda/57 2. Mantk lmi Hakkmda/67 3. retme (Talim) limleri/92 Say (aded) ilmi/92 Hendese ilmi/94 Menazr ilmi/97 Yldzlar ilmi/ilmilOl Musiki ilmi/104 Arlklar ilmi/106 Tedbirler (hiyel) ilmi/107 4. Tabiat ve ilhiyat ilimleri hakknda/111 lahiyat ilmi (el-ilm-l-ilh)/121 5. Medeni ilim, fkh ilmi, kelam ilmi hakknda/125 Medeni ilim/125 Fkh ilmi/132 Kelam ilmi/133 Notlar

HS'L - ULM LMLERN SAYIMI

Giri FRB
I HAYATI, ESERLER ve FELSEFES

1. HAYATI

(874 - 950 /

260-339)

Frbl, islm feylesoflarnn en an* layls ve eski ilimleri en iyi bilenidir. Onlar arasnda feylesof saylmaa deen yalnz odur. lmnden nce, kemale erimi, geree varmt. bn--Sab'ln, Bdd-l-rif slm aleminde, ilk olarak, hakik felsefeyi en iyi bir ekilde anlayp yayan ve bundan dolay, btn dnyann kabul ettii zere, kendisine, Aristo'nun ilk retmen saylmasna karlk, ikinci retmen (el- muallimssni) lkab verilmi olan Frb, Mvernnehr'de, Balasagun civarrda, bugn ykntlar Karagl gl yaknlarnda bulunan bir ehir ile onun dahil olduu vilyetin ad olan Frb'da domutur. Frbl, mnasna gelen Frb nisbesi ite bu Frb'dan gelmektedir. Ancak Frb'nin bugn ad yerine gemi olan olan bu nisbesi, onun Frb vilyetinde do-

CRiS

duunu kesin olarak gstermekle beraber, bu vilyetin baehri olan Frb ehrinde doduunu ayn kesinlikle gstermez. Frb ile aa yukar ada olan Ibn Havkal (el-meslik- ve 'l-memlik Yollar ve ve lkeler adl eserini 977/367'de, yani bizim Frb'nin lmnden 27 sene sonra, yazmtr), onun kk bir kale olan Vesc'de doduunu syler. Bu rivyetin doru olmamas iin hibir sebep yoktur. Buna gre Frb, aslnda Vescli olduu halde, nisbesini, rnei pek ok grld zere, belki pek kk olup, herkes tarafndan bilinmeyen Vesc'den deil, onun dahil olduu ve herkese tannan Frb vilyetinden almtr. Frb'nin ok daha garpte, Horasan'n byk ehirlerinden biri olan Fryab'da doduuna dair rivayetler, herhalde, bir isim benzerliinden ileri gelmi bir yanltan ibarettir. Frb'nin babasnn, doduu ehrin, yani Vesc'in asker kumandan olduu sylenir. Asl ad kaynaklarda, dede adlar ile trkln aka gsteren u ekillerde grnmektedir: Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Avzalag,1 veya Muhamed b. Tarhan b. Avza1 Bu ad umumiyetle Uzlug veya Uzluk eklinde okunmaktadr. Fakat mehur hal tercmesi mellifi bn Hallikn bunun burada yazld ekilde okunmas icap ettiini bilhassa aklamtr (Vefey&t, C 11, s. 102).

FARAB.

hayati

lag, veya Muhammed b. Muhammed b. Nasr, veya Muhammed b. Avzalag b. Tarhan v.s. Kendi eserlerinde daha tam bir isme rastgelinmez, bunlar umumiyetle Eb Nasr-el-Frb dedi gibi bir cmle ile balar ki, buradaki Eb Nasr onun knyesidir. Ne olursa olsun, yukarki kaytlardan, onun tam adnn Eb Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Avazalag olduu karlabilir. Frb'nin ne zaman doduunu da bilmiyoruz. Fakat en gvenilir kaynaklar onun hicr 339 (mild 950) senesinde, 80 yana yakn olduu halde, ldn sylerler. Bundan dolay hicr 260 (mild 874) tarihi, byk bir ihtimal ile, onun doum tarihi olarak kabul edilebilir. Frb'nin nasl bir fikir evresi iinde yetitii belli deildir. u var ki, onun doduu sralarda, memleketi Smnlerin (204 - 395 / 819- 1005) idaresi altnda bulunuyordu. Bu slleye mensup hkmdarlarn himayesi altnda, Maverannehr'de Yeni ran edebiyatnn doduuna ve, bata Rdek olmak zere, pek mhim ahsiyetler yetitiine ahit oluyoruz. Bunlar arasnda, eserleri bugne kadar gelmemi olmakla beraber, ehd-i Belh gibi byk bir air feylesof da bulunmaktadr. Arap dil ve edebiyat da bu zamanda ve bu sahada son derecede inkiaf etmiti. Bundan dolay I V . / X . yzyln ilk yansnda yetimi olan

CR3

es-Sa'lib bu devir airlerinden bahseden Yetmet-d-dehr'inin byk bir blmn, 4. cildin ilk yarsn, bu sahada yetimi olan ve bilhassa arapa, bazan da arapa ve farsa yazan mhim edip ve airlere ayrmtr. Bu lke, bu devirde ilim bakmndan da, son derecede verimli idi. Frb'nin doum yeri olan Frb'a gelince, bu vilyetin eski devirleri hakknda elimizde kfi derecede bilgi yoktur. Ancak ayn ada bugn hal kullanlmakta olan Sahh-l -Cevheri adl arap lgatini yazm olan smil b. Hammd-il-Cevher (lm 393/1003) ile Dvn-l-edeb'i yazan Eb brhim Ishak b. brhim-il-Frb (lm 350/961)'yi anmak, bu ehrin islm lemine ve kltrne byk feylesofumuzdan baka ahsiyetler de verdiini gstermee kfi gelir. Elhasl, ne olursa olsun, Frb islm lkelerinin merkezinden, Badad'dan uzak, fakat fikir hareketleri bakmndan ok canl ve verimli bir sahada yetimitir. Frb, ilk tahsilini her halde anayurdunda grd. Bu tahsilin o zamanlar mutad olan arapa ve din bilgiler olduu muhakkaktr. Kaynaklarmzdan bazlar, onun yalnz trke bildiini, ancak Badad'a geldikten sonra bu ehirde arapay rendiini sylerler ki, bu bir yanl anlamadan ileri gelmi olmaldr; nk ayn kaynaklar, onun Badad'a olduka tannm bir ahsiyet olarak geldiini syler-

FARAB.

HAYAT

ler. Yukardanberi verilen aklamalardan, ona, doduu memleket ve evrede, ilk tahsilini kazandracak ve kfi derecede arapa retecek hocalar kolayca bulabilecei grlmektedir. Esasen, grne gre, onun hayatnn sonlarna doru veya olsa olsa belki 40 yandan sonra geldii Badad'da bu dili yeni renmee almas, o zamann kendisinden sonra bn Sina'da da grdmz ve baka rnekleri de pek ok olan, erken, pek kk yata balyan ve program birinci derecede arapa dil bilgisini ihtiva eden tahsil sistemine ok aykr derdi. Nihayet Frb, bazen bizim dilimiz dedii arapada, byk Arap ve ranl ediplerin yapmaa muvaffak olamadklar bir inkilp yapmtr: O, arapay, btn eserlerinin ak olarak isbat ettii zere, her trl felsef fikirleri kolayca ve rahata ifade edebilecek bir seviyeye ykseltmee muvafak olmutur. Ondan nce, Sryanler'in ve bizzat Araplarn tercme ettikleri ve yazdklar felsef eserlerde grlen kaba, cmleleri arasnda irtibat bulunmyan ve birok mefhumlar iyi karlamyan dil yerine, przsz, her mefhumu en gzel bir ekilde ifade eden ve felsef dncenin zarur kld ve ksa ve kesik cmlelerden mrekkep olup rabt edatlar ve rabt ekilleri ok az olan arapann hakik bnyesi ile uzlatrlamaz grlen trl fikr balar ile birbirine bal, mteselsil uzun fikirleri

CRS

ifade edebilecek bir Arap felsefe dili kurmaa muvaffak olmutur. Bu bakmdan da, Arap dili ve edebiyat tarihinde, parlak ve silinmez izler brakan byk feylesof, bu dili her halde ok ge bir yata deil, ancak ocukluk yanda renmi olmaldr. Btn bu dnceler ile beraber, Frbnin Badad'da arapaya da alt ve bn-s -Serrc diye tannan Eb Bekr Muhammed b. es-Ser'den (lm 3 1 6 / 9 2 8 ) arapa nahiv, yani gramer dersi alm olduu, buna karlk ona mantk rettii hakkndaki rivayetler asla esassz olmyacaktr. Frb'nin, Badad'a geldii zaman, pek ok halis Araplar, hatt Arap edip ve airleri gibi, klasik arapann gramerini tekrar etmek ve mkemmel bir surette kulland dilin hususiyetlerine daha fazla nfus etmek istemi olmas mmkndr. Bu ders mbadelesinin mahiyeti, biraz ileride, daha esasl bir ekilde gsterilecektir. Bylece, ilk tahsilini herhalde Vesc'de grd muhakkak olan Frb'nin, bu srada , ana dili olan trke ile beraber, muhitinde ksmen edebiyat dili olan farsay ve bu ilk tahsilin sonunda elde ettii arapay bildii muhakkaktr. Bunlarn dnda baka diller biliyor mu idi? Baz eserlerinde, bir takm yunanca kelimelerin izahn verirken, veya baz tabirleri kullanrken onlarn tekabl ettii yunanca kelimenin harfiyen tercmesinin ba-

FARAB.

HAYAT

ka olacan, mesel Yunan gramerinde fiil stlahna karlk harfiyen kelime stlahnn kullanldn sylerken, bu dili ok iyi biliyormu gibi davranmaktadr. u kadar var ki, onun bu dili anayurdunda rendiine dair bir kayt bulunmad gibi, ne orada, ne de yakn civarnda, Maver unnehir, ark Trkistan ve Horasan'da bu dili bilip okutanlarn bulunduuna dair elimizde herhangi bir delil mevcut deildir. Baz kaynaklarda Frb'nin biraz ileride bahsedilecei zere, Halep'te veya am'da Seyf-d-Devle ile ilk grmesinden bahsedilirken, bir mnasebetle, 70 dil bildiini kendisine syletirler ki, bu ifadeyi olduu gibi kabul etmek tamamiyle imknszdr. Frb, uzun seyahatler ile dolu hayatnda, bulunduunu baz yerlerdeki mahall iveleri biraz renmi olabilir. Bu mmkn kabul edilse bile bunlarn toplamnn 70 etmesi imknszdr. Bu rivayeti, muhterem stadmz A. Advar'n gsterdii zere u ekilde anlamak lzmdr: Arapa seb'n ( = yetmi), mutlak olarak sylendii zaman, belli sayya deil, ancak ok olan bir sayya dellet eder. O halde burada Frbi'nin hakikaten yetmi dil bildiinden deil, ancak ok dil bildiinden bahsedilmitir. Ne olursa olsun, memleketinde yapnbilecai tahsilini tamamlam olan gen Frb, bundan sonra ne yapmtr? O zamanlar is-

GR

lm lkelerinde det olduu zre, onun da tahsilini tamamlamak iin, civarndaki byk ehirlere, Buhara, Belh, Semerkand ve Herat'a bilhassa bunlarn birincisine gitmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Fakat maalesef buralardaki tahsili, hocalar ve stadlan hakknda hibir ey bilmiyoruz. Baz kaynaklar, feylesofumuzun felsefeye balamadan evvelki hayat hakknda, inanlmas imknsz vakalar anlatmaktadr. Mesel bunlardan birine gre, o am'da (Dmak) bahvan idi ve Aristo'nun eserlerini okuduktan sonra, felsefeye merak ederek, bu sahada alp, zamann en byk feylesofu olmutur. Baka bir rivayete gre, o musiki ile megul olurken, Aristo'nun kitaplar kendisine emanet olarak braklm, o da bunlar okuyarak, feylesof olmutur. Btn bu rivayetlerin sebebi, Frb'nin fevkalde ahsiyetinin, szde garip tesadfler ile sslenmesi arzusu olmaldr. Devrin detlerine baklacak olursa, yukarda esaslar tesbit edilen tahsilin sonunda, Frb'nin ilk nce, bir kaynamzn da syledii zere, kadlk veya bir bakasnn syledii zere, babasnn meslei olan askerlik mesleklerinden birine girmi olduu kabul edilebilir. Bu kadlk veya askerlik vazifesi srasnda, yine ayn kaynaklarn sylediine gre, kendisine emanet olarak braklan Aristo'nun eserlerini okuyarak, yahut da bu sa-

farabi.

i.

hayati

hada eline geirdii baka felsef eserler zerinden dnerek, kendisini tamamiyle felsefeye vermi ve asl mesleini brakm olmaldr. Bu srada Frb, karakter ve ahlk bakmndan, kendisinin felsefe ve hikmet merakls bir gente bulunmasn istedii meziyetlere sahip olmas lzmdr. Bunlar da unlardr: Hikmet ve felsefe renmee balyanlarn, doru ve tam mizal bir gen olmas, iyi kimselerin tad detleri tamas, ilk nce Kuran, dil ve eriat ilimlerini renmi bulunmas, nefsine hkim, iffetli ve doru olmas, ahlkszlk, ktlk, hakszlk, hainlik, hile ve dolandrclktan uzak bulunmas, geim gailesi ile kalbinin dolu olmamas lzmdr. er', din vazifelerini yerine getirmeli, eriatn esas ve dbndan hi birini terk etmemelidir. ilim ve alimleri byk tutmal, ilim ve alimlerinden baka bir eyi saygya deer saymamaldr. Felsefeyi bir kazan vastas yapmamaldr. Bu sfatlardan ayr olanlar szde hakimdirler. Frb'nin, ileri de grlecek olan hayatnda, daima bu yksek ahlk vasf ve meziyetlerin rnei olarak yaam olmas, onun genliinden balayarak, ayn ekilde yaam olmasna dellet edebilir. te Frb, kadlk veya askerlik, ne olursa olsun, resm vazifesinden ayrldktan sonra, btn hayat boyunca devam eden uzun seyahatlerine kt. Biraz ileride grlecei

10

CIR3

zere, o zamanlarn imknlarna gre, artk seyahat edememesi ve bir yerde oturup, sknet iinde, eserler yazmas veya eski eserlerini gzden geirmesi icap eden ihtiyarlk zamanlarnda da devam eden bu seyahatlerini izah etmek iin eitli sebepler ileri srlmtr. Halbuki bunlara, bilhassa o zamanki islm leminin, beikten mezara kadar ilim renilmesi lzm geldii fikrini ileri sren telkkisi ile ve trl yerlerde byk stadlardan ilim renmek iin pek uzun seyahatlere girien bilhassa byk hadis, fkh limlerinin adetleri gz nnde bulundurulursa, Frb'nin bu seyahatlerinin sebebi kolayca anlalr. O, mtamadiyen bilgisini geniletmek ve en byk stadlar ile bizzat grerek, onlar ile trl meseleleri mnakaa ve mzakere etmek iin bu seyahatlere kmt. Kendini yalnz dncelerine vermek isteyen mizac ve Trklnn kendine verdii hareketli ruhu da onun seyahat arzusunu desteklemi olabilir. Ne olursa olsun, uzun mddet sren seyahatleri srasnda, Horasan'da ve iran'n ark taraflarndaki byk ehirlerde olduka kalm olmaldr. Fakat bu sahalardaki almalar hakknda da elimizde herhangi bir kayt yoktur. Ancak Ahlk-ul-hkema (Hkimlerin ahlkt) adl eserden alarak, Beyhak'nin anlattna gre, bu srada Bveyh-oullannn mehur veziri ve devrinin en byk edibi olan

FARAB.

HAYAT

18

es-Ship smil b. Abbd, iran'n garbinde bulunup bugnk Tahran'n yaknnda olan Rey ehrindeki saraynda, bilhassa onunla grmek istemi ve bunun iin imknlar aramtr. Frb, bir gn tam bir Trk kyafetinde ve kendisini tantmadan es-Shib'in bir toplantsna girmi, es-Shib'in meclisinde bulunanlar, onu tanmayarak, onunla alay etmiler. Bir mddet sonra herkes biraz iki iip balar dnmee balaynca, Frb bir alg aleti ile, herkesi uyutacak bir para alm ; bunun zerine, toplantda bulunanlar, l gibi uykuya dalmlar; Frb algnn zerine Frb, yannza geldi, onunla alay ettiniz; o da sizi uyuttu, sonra kayboldu, diye yazp oradan uzaklam. Bir mddet sonra, es-Shib ve davetlileri uyannca, bu harikulde ahsn kim olduunu anlamadklarna teessf ederek, onunla bir daha greceklerini temenni etmiler ve onun erefine kadehlerini kaldrmlar. Baka bir algc Frb'nin zerine yaz yazd algy alnca, yazy grp es-Shib'e gstermi; es-Shib bilinmeyen ziyaretini Frb olduunu anlayp, ona yaplan muameleden son derecede mteessir olmu ve arkasndan adamlar gndermi ise de; onu bulamam ve mr boyunca bu hadiseye teessf etmi. Bu vaka ilk bakta, mmkn gibi grnyorsa da, maalesef doru olmas ihtimal

12

CRS

dahilinde bile deildir. Evvel bu vak'a Frb ile seyf-d-Devle arasnda vukua gelmi gibi de gsterilmektedir. Sonra es-Shib bn Abbd 323 - 935 de domutur; Frb'nin 339-950 ylnda ld muhakkak olduuna gre, o ld zaman el-Shib, 15-16 yanda bulunuyordu ki, onun bu yata Frb ile arasnda yukarda bahsedildii zre bir vak'a deil, herhangi bir mnasebet bile bahis mevzuu olamaz. Esasen biraz ileride grlecei zere, bu sralarda Frb Suriye ve Msr taraflarnda bulunuyordu. Bu rivayetin esasszl bylece tesbit edildikten sonra, yine zamannn detlerine de baklarak, denilebilir ki Frb, memleketinden kp, iran'n muhtelif ehirlerinde kaldktan sonra, o zaman islm leminin byk edebiyat ve ilim merkezi olan Badad'a geldi ve muhakkak olarak, grndne gre, siyaset adamlar mstesna, devrinin birok mhim ahsiyetleri ile tant ve grt. Biraz evvel bahsedildii zere, bu srada, Frb'nin bilhassa Ibn-s-Serrc'dan (lm 316-928) nahiv, onun da kendisinden mantk okuduu rivayet edilir. yle grnyor ki, bn--Serrc, birbirine msavi iki lim arasndaki bu ders mbadelesinin sonunda, Frb'nin bu sahadaki noksan bilgisini tamamlam olsa bile, kendisi tamamiyle Frb tesirinde kalm ve bu tesir

fArbi.

i.

hayati

13

uzun nesiller boyunca devam etmitir. nk Ibn-s-Serrc'n nahiv sahasnda yazm olduu Usl adl eseri, hemen tamamiyle mantk stlhlar ile yazlm olduu gibi, onun talebesi olan el-Rmmn (lm 384-994) de nahve dair eserlerini, btn mantk ile dolduruyordu. yle ki, byk arab dilcisi Eb Aliel-Fris, Eer nahiv el Rmmn'nin dedii ey ise, bizde ondan birey yoktur; yok eer bizim dediimiz ise, o bundan bir ey anlamyor demektedir. Frb'nin bu byk tesiri el-Rmmn vastas ile, tbn-s-Serrc'n ok muahhar talebelerinde de devam etmitir. Frb bu srada, Badad'da Yuhann b. Hln'dan Kitb-il-brhri n sonuna kadar Aristo'nun mantn okumutur. Kaynaklarmzdan bazlar, onun Eb Biir Mett b. Yunus (veya Ynn)'dan (lm 328-940) da mantk okuduunu, bunlar muasr olmakla beraber, Eb Biir Mett'nn daha yal ve Frb'nin ise ondan daha zeki olduunu sylerler. Fakat Frb, bir eserinde, bir mnasebetle Aristo'nun eserlerini Yuhann b. Hln'dan okuduunu bizzat sylyorsa da, bu ikinci ahstan, kendine bir ey okutmu bir ahs olarak deil, Aristo eserlerini iyi renmi bir feylesof olarak bahseder. Bundan dolay Frb'nin onunla birok meseleleri grtn, fakat bu mnasebetin bir talebe-hoca mnasebeti deil, iki meslekda mnasebeti olduunu kabul etmek icab eder

14

GIR5

Frb'nin Badad'da oturmasnn ne kadar srd belli deildir. Fakat burada, geime o kadar ehemmiyet vermiyen Frb'nin madd vaziyetinin o kadar iyi olmad muhakkaktr. Baz rivayetlere gre, geceleri bekiler iin yaklmakta olan fenerlerin altnda durur. Ondan istifade ederek sabahlara kadar kitap okurdu. Bu rivayet ilk bakta biraz mblaal grnrse de bizzat feylesofumuz, mesela Aristo'nun Kitb-n- nefs'ini yz defa, baka bir eserini krk defa okuduunu sylyor. O halde gecelerini de, uzun mddet oturup eserler okumakla geirdii muhakkaktr. Madd imknlar kfi olmaynca, gece bekilerinin fenerlerinden istifade etmesi tabidir. Frb, btn gittii yerlerde bir trl terk edemedii ve mverrihlerin bilhassa kaydettikleri Trk kyafetiyle dolard. Geim gailesine ve dnya servetine ehemmiyet vermedii iin, bu hali ile, tam bir feylesof hayat geirmekte idi. Bu arada, Yunan felsefesini Arapaya nakletmekte byk hizmeti dokunan Sabe'lerin merkezi olan Harran'a da bir seyehat yapm - hatta, baz rivayetlere gre, Yuhann b. Hln'dan burada felsefe okumuturve tekrar Badad'a dnmtr. Pek byk bir Badad'da yazm olacaktr. Ancak bu hususta da elimizde bir kayt yoktur. Frb, ya ok ilerlemi olduu halde, aa yukar 70 - 72 yanda Badad' terk

FARAB.

HAYAT

15

etti. Bu son sehahatlerine de sebeb olarak, bazlarnca, o zamanlar Badad'da mezhep mnaferetinin son derece hd bir ekil almas, stelik ehl-i snnetten olmyan baz mezhepler arasnda da iddetli mnakaalarn kmas gsterilmek istenmitir. Bazlar da, bu seyahata sebeb olarak 330-941 de, Badad' zaptederek, ehri tahrip etmi olan bn-l-Berid vak'asiyle bunun neticesinde Badad'da km olan ktl gstermektedirler. Frb'nin Badad'dan ayrlmasnn bu 330-941 senesinde veya onu takip eden senede vukua gelmi olmas pek muhtemeldir. Ancak onun gibi zaten ok az bir eye kanaat eden, mnzev bir ahsn, herhangi bir suretle, bu, gnlk hadiselerden mteessir olmas mmkn deildir gibi grnmektedir. Bu seyahat de bize kalrsa, her eyden evvel, Frb'nin gezgin temayl ve devrin detleriyle izah edilmelidir. Bir de biraz ileride gsterilecei zere, elimizdeki kaynaklarn gsterdii gibi, seyahatinin Haleb'e mteveccih olmayp, o zamanki mutad yolu takip ederek, am'dan geip Msr'a doru gittiine baklrsa, bu seyahat iin baka bir sebeb de gsterilebilir: Frb, biraz evvel ksmen temas edildii zere, asl felsefenin Yunanistan'dan, iskenderiye'ye getiini, orada Aristo'nun eserlerinin hkmdar hazinelerinde saklanp nesilden nesile, muayyen hocalar sayesinde okutularak re-

tildiini ve slmiyete de bu yol ile geip, kendisinin bu ilmi oradaki son feylesoftan remi olan Yuhann b. Hln'dan rendiini sylemektedir. Binaenaleyh bu kadar yal olmasna ramen, felsefenin bu kaynan bizzat yerinde grmek arzusunu duymu olabilir. Frb'nin herhangi bir hkmdar veya vezire intisap etmesi ve kendini bu yerlerde himaye edebileceini dnecei herhangi bir ahsiyetin grnmemesi, stelik Badad veya felsefe merakls ok olan ran ve cenub Anadolu gibi daha ziyade kendisinin istifade edecei, veya kendisinden istifade edilecek bir muhit de buralarda yoktu. Bylece bsbtn ebebsiz ve gayesiz kalan bu seyahatin srf yukarda aklanm olan bu felsefe kaynan yerinde grmek arzusiyle yapld, olduka kuvvetli bir ihtimal olarak, ileri srlebilir. Kaynaklarmzda (Ibni Hallikn ve dierleri) hemen ittifakla sylendiine gre Frb, Badad' terkettikten sonra, Haleb'e gelmi ve o zamana kadar hi yapmam olduu bir eyi yaparak mehur Hamdn hkmdar ve Arap - Bizans mcadelelerinin IV./X. asrdaki byk ve muhteem kahraman Seyf-d-Devle'ye (hkm yllan 333 - 356 - 945 - 956) intisap etmitir. Frb'nin onunla grmesinden balyarak, lmne kadar, kaynaklarda, birbirini takip eden ve imdiye kadar, iyi ve esasl bir tenkide tabi tutulmadan, hakikat

FARAB.

I.

HAYAT!

17

imi gibi kabul edilen bir sra vakalardan bahsedilmektedir. Bunlarn burada ksaca hulsa edilmesi, tarih bir kymetleri yok ise de, halk nazarnda Frb'ye verilen kymeti gstermesi bakmndan, faydal olacaktr. Bu rivayetlere gre, Frb, Seyf-d-Devle'nin meclisine ilk defa olarak girince, oturmasna msaade edilmi; Frb Seyf-d-Devle'ye Senin oturtduun yere mi, yoksa, kendi yerime mi diye sormu; onun kendi yerine oturmasn sylemesi zerine, herkesi ineyerek, gelip hkmdarn yanna oturmu. Hkmdar, bunun zerine, etrafndakilere, srf kendi aralarnda kullandklar bir dil ile, Frb'ye baz eyler soraca, cevap veremez ise dar atmalarn sylemi, o da ayn dil ile, ilerin sonunun beklenmesi icap etdii cevabn vermi. Frb, bu husus dili nasl bildii sualine cevap olarak da, daha yetmi dil bildiini sylemitir. Anlatldna gre, mecliste oturanlar onunla mnakaa edemeyip, ilk nce karsnda sktla oturup,cevaplarn dinlemiler; sonra defterlerini kararak, bu cevaplar yazmaa koyulmular. Az sonra, iki meclisi balaynca, Frb iki imemi, kendi icad ettii kanunu karp, ilk nce gldrc bir para alarak, herkesi gldrm, sonra alatc bir para alarak, herkesi alatm, nihayet uyutucu bir para alarak, herkesi uyutmu ve oradan gitmitir. Bunun zerine, Seyf-d-Devle onu takdir ederek, yanndan

18

GlRS

uzaklatrmam; fakat Frb, hkmdarn ltuflarn kabul etmiyerek, gnde drt dirhem gibi, kaynaklarmzn szne gre, gayet cz' bir tahsisatla iktifa edip, kendini eserlerini yazmaa vakfetmitir. 334/945 ylnda, yine ayn rivayetlere gre, Frb Seyf-d-Devle'nin am muhasarasna ve zaptna itirk ederek, onunla beraber oraya girmi ve, hayatnn sonuna kadar, yani 339/950 ylma kadar, orada kalm ve orada lmtr. Seyf-d-Devle, baz yksek memurlar ile birlikte, onun cenaze merasiminde hazr bulunmutur. Ancak burada el-Beyhak, dier kaynaklarmzdan ayrlarak, Frb'nin am'dan Akdeniz kylarndaki nemli limanlardan biri olan Askalan'a gitmek isterken, yolda ekiyalann tecavzne uradn, kitaplar geri vermeleri art ile, eya ve hayvanlarn onlara brakmaa raz olan feylesofu dinlemediklerini, bunun zerine Frb'nin onlar ile vurutuunu ve btn adamlar ldrdkten sonra, kendisinin de ldrldn syler. Sonra, bunu duyan Seyf-d-Devle'nin, son derecede mteessir olarak, bu ekiyay yakalattn, Frb'yi defnettirdikten sonra, onlar mezarnn banda idam ettirdiini rivayetine ilave eder. ok gzel bir hikye gibi anlatlan bu rivayetlerde maalesef en kk bir tenkide tamamml edebilecek bir vaziyette deildir.

fArbI.

i.

hayati

19

ilk nce, Frb'nin 330/941 e doru Haleb'e Seyf-d-Devle'nin yanna geldii syleniyor. Halbuki Seyf-d-Devle'nin Haleb'i zaptedmesi ve saltanatnn balangc 333/944 senesindedir. Binaenaleyh bundan drt sene evvel, Frb'nin Haleb'e ve onun yanna gitmesi ve bu sarayda gemi gibi gsterilen vakalarn cereyan etmesi mmkn deildir. Bu mnasebetle anlatlan Frb'nin szde yetmi dil bilmesi rivayeti daha evvel tenkit edilmitir. Bu arada, bir de u noktaya temas etmek lzmdr: Kaynaklarmz ve onlardan nakleden mellifler, Frb'nin szde, Seyf-d-Devle!den gnde drt dirhem alma kabul etmesi-, ni hakik bir vaka gibi gsterirler ve bunun da Frb'nin kanaatkrlnn bir delili olduunu ilave ederler. Halbuki bu drt dirhem hi de zannedildii kadar az bir miktar deildir. Ondan tam bir buuk asr sonra, mehur Gazel, lhy- ulm-id-dr adl byk eserinde, bekr bir sfnin muhta olduu paray hesaplamtr. Onun hesabna gre, 4,5 dirhem bir sfye bir ay kfi gelmektedir. Dirhemin kymeti, bir buuk asr iinde, artmayp eksildiine gre, bu para eer Seyf-d-Devle tarafndan hakikaten Frb'ye verilmi olsa idi, o, gnde bir insann en az bir aylk ihtiyacna kfi gelecek bir paray kabul etmi olurdu. Bu da, tabidir ki, Frb'nin yaay tarzna

20

GK3

ve prensibierine uymazd. O halde, bu rivyet de mmkn deildir. Nihayet Frb'nin am'da (Dmak) lmesine gelince, bu, srada anlatlan ekli ile, asla mmkn deildir. nk Seyf-d-Devle geri 334/945 te am' almt, fakat bu ehirde iki yl sonra isyan km ve ehir 337/948 de tekrar Msr hkmdar olan Ahid'lerin eline gemiti. Binaenaleyh Frb' nin orada lm olmas mmkn ise de, Seyfd-Devle'nin onun namazn kldrmas mmkn deildir. ldrlmesine gelince, onun muasr olan byk mverrih Mes'd'nin (lm 345/956 veya 346) onun 339'da am'da ldn syledikten sonra, katil hususunda sktu muhafaza etmesi, bunun aslsz olduunu gstermee kfidir. Esasen btn hikye, byk air el-Mtenebb'nin ekya tarafndan, drken ldrlmesinin ayndr ve, o hikye gz nnde bulundurularak, uydurulmutur. Frb'nin hayatnn bu son devrinin menbalardan anlatlandan bsbtn baka trl cereyan ettii bizzat onun ifadesi ile sabittir. Frb, Kitb-l-medinet-il-fzla ve 'l-mednet-il-chile adl eserinin, bugn de bir yazmada (ehid Ali Paa ktphanesi No. 674) mevcut bulunan ve yukarki rivayetleri anlatan kaynaklarda da nakledilmi bulunan mukaddemesinde bizzat anlattna gre, bu ki-

FRB.

I.

HAYATI

21

taba Badad'da balam ve, 330 yl sonunda, onu birlikte am'a gtrm, 331 ylnda orada tamamlamtr; sonra yeniden gzden geirerek, bbiara blmtr. Bir mddet sonra da, onun mevzularn gstermek zere, fasllara blnmesi kendisinden istenince, 337 ylnda Msr'da iken onu alt blme ayrmtr. Frb'nin bu szlerinden, onu Badad'dan Haleb'e deil, am'a geldii ve etrafnda cereyan eden siyas hadiseler ile, bu arada mesela am'n Seyf-d-Devle tarafndan zabtedilmesi, orada isyan kmas v. s. ile, her hangi mnasebet gsterilmeden, orada bir mddet oturduktan sonra, Msr'a gittii ve, 337 ylnda, lmnden iki yl evvel, orada bulunduu muhakkak olarak anlalmaktadr. Frb, biraz evvel sebebleri izah edilen bu Msr seyahatini mteakip, yukarki ifadeden de anlalabilecei zere, tekrar am'a dnmtr. Burada, belki artk ok ilerlemi olan yann tesiri ile, tabi bir lm ile, 339/950 ylnda lm olmaldr. nk btn kaynaklar, onun mezarnn am'da olduunu syledikleri gibi, kendisi de hl amllar tarafndan bir evliya gibi kabul edilmektedir. Frb'nin hayatnn, bu tablosunu elde bulunan imknlar nisbetinde, izerken, onun ahsiyetini biraz daha ak bir tarzda gsteren kaynaklarmzn naklettii bir ka noktay

22

ClRlS

da burada ilave etmek lzmdr: Frb inzivay ok sever, insanlardan uzak yaamaktan ve daima dnmekten holanrd: Hatta bunu bir iirinde u ekilde anlatmaktadr: Zamann ters, sohbetin faydasz, her reisin bezgin olduunu ve her ban bir ar tadn grnce, evime kapanp, eref ve haysiyetimi korudum ve, izzet olarak bununla kaanat ettim. Yanmda bulunan ve avucumda ldyan hikmet arabndan ierim; iki arkadalarm mrekkep ieleridir; musikim onlarn kard seslerdir. Ayn zamanda, artk lkelerde mevcudiyetleri kalmam olan hikmet ehlinin szlerinden meyveler toplarm. O dnya hayatmn deersiz olduunu, dnyev hazlann kymeti olmadn syler; geni, sonsuz gkler isterdi. Bunu da, yine bize kadar kalm bir iirinde, yle anlatmaktadr: Kardeim, beyhude ve kt eylerin sahasn brak, hakikatleri kavrayp, elde etmee bak! Ne bu dnya bizim iin bir ebediyet evidir, ne de insan cihanda yenilmiyecek gibidir. teye gitme, biz nihayet bir kre zerine dm kararsz izgilerden baka bir ey miyiz ki, kslm bir ibareden ehemmiyetsiz eyler iin, birbirimize rekabet ve haset ederiz? Gklerin evresi nemize yetmiyor ki, bu merkezde, dnyada, skp duruyoruz, (Nafiz Danman trmesi).

FRAB1.

2.

ESERLER

23

Bunlardan dolay, o, ekseriya vakitlerini krlarda geirir, rmak kenarlarnda veya bahelerde dolaarak, tamamiyle geni, temiz ve gzel tabiat iinde yaard. Kaynaklarmzda bulunan ve hayatnn balarnda bir ba bekisi olduunu anlatan rivayet, onun bu tabiat sevgisinden ve tabiat iinde yaamasndan ileri gelmi olmaldr. Frb, eserlerini de byle yerlerde yazarm. Htt kendisi defterlere deil de, ayr ayr ktlara yazd iin, bazan rzgrlarn bu ktlar alp gtrd ve Frb bunlan bulamaynca, eserlerin bu yerlerinin eksik kald da rivayet edilmitir. Grlyor ki, byk feylesofumuz Frb'nin hayat, batan sonuna kadar, tamamiyle renmee ve retmee hasredilmi, her bakmdan rnek olmaa deer, fedakrlk, feragat ve temizlikle dolu bir hayattr. 2. FRB'NN ESERLER

Frb, bundan evvelki blmde grld zere, batan baa dnme ve ilim yolunda almalara vakfedilmi olan uzun hayatnda, pek ok eser vermek imknn bulmutur. Bu gn el yazmas, basma, latinceye ve ibran diline tercmeler halinde elimize gemi bulunan eserleri ile, eitli kaynaklarn verdikleri listeler mukayese edilmek suretiyle tertip edilecek bir Frb'nin eserleri

CRS

listesi, trl isimler altnda grnd halde bir eser olmas muhakkak veya muhtemel olanlar bertaraf edildikten sonra, tam yz altm eseri ihtiva etmektedir. Yalnz bu miktar onun bu sahadaki almalarnn bykln ve verimliliini ispat etmek iin kfi bir delil tekil eder. Frbi'nin eserlerinin bir ksm, eski byk feylesoflarn eserlerini tantma ve aklama mahiyetinde eserlerdir. Ancak bunlar, asllarnn o zamana kadar ekseriya yeter derecede mkemmel bir ekilde yaplm tercmelerinin bulunmamas ve onlar zerine eser yazm olan baz kimselerin onlar iyi anlayamam olmalar yznden, islm leminde son derecede faydal olmu eserlerdir. Burada bu bakmdan rnek olmak zere, yalnz bir vakay zikretmek kfi gelebilir: bn Sina, ok gen yanda olmasna ramen, Aristo'nun Mba'd-et-taba (Metafizik) sn 40 defa okuduu halde, anlayamadn ve anlamak midini bsbtn kaybettii bir srada, Frbi'nin eline geen bu sahadaki bir eseri sayesinde, anlamaa muvaffak olduunu bizzat talebesi el-Czcn'ye anlatm, o da bize nakletmitir. Frbi'nin dier bir ksm eserleri de, eitli ilimler ile Frbi'nin kendi felsefesine tabi Aristo, Efltun v. b. feylesoflarn tesiri altnda kurduu kendi felsefesine dair eser-

FARAbl.

2.

ESERLER

25

lerdir. Bunlara umum olarak bakld zaman, gze arpan ilk ey, onlarn ekseriya ok kk risalelerden ibaret olmasdr. Fakat Frb, bu kk risalelerle, baka lim ve feylesoflarn byk ciltlere sdrmaa muvaffak olamadklar dnce ve bilgileri rahat rahat ve ferah ferah sdrm grnmektedir. O, hibir zaman, fikirlerini ifade ederken zahmet ve skntya dmemi gibidir. Bundan dolay slbu, ilk bakta, ok sade ve kolay grnd halde, bir bakma gre, son derecede gtr. Yukarda kaydedildii zere, pheli olan eserler hari brakld takdirde bile saylar 160 olan bu kk, fakat kymetli eserlerin hepsini burada saylp tahlil edilemiyecei meydandadr. Bunlar iin u makaleye bakmak kfi gelebilir: Ahmet Ate, Frb'nin eserlerinin bibliyografyas, Belleten, say 57 (1951), s. 175-192. Burada ancak ok mehur ve baslm olan eserleri, olduka sade bir tasnif iinde verilecektir. A. Felsefeye giri mahiyetinde olan eserleri. 1. Kitb- m yenbai en mukaddeme kable taallm-il felsefe (Felsefe renmeden nce takdim edilmesi lzm gelen eyler kitab). Frb, bu kk eserde, Aristo felsefesini renmeden evvel, sahip olunmas icabeden bilgileri gsterir. Bunlar da felsef meslekleri,

26

CRS

Aristo'nun her kitabndaki gayelerini, felsefeye giri mahiyetinde olan ilimleri, felsefenin faydasn, felsefe renmenin yolunu, feylesof olmak isteyen kimselerin hallerini bilmek v.s. dir. Bu eser, Almanca ve braniceye tercme edilmi olduu gibi, Kahire, Leyden ve Dehli de baslmtr. 2. Kitb-u thsa-il-ulm (limlerin saym kitab), tercmesi burada verilen eser olup, mahiyet ve tesirlerinden, basma ve baka dillere tercemelerinden ayrca bahsedilecektir. 3. Mertib-l-ulm (limlerin mertebeleri), ok kk bir eser olup, eitli ilimlerin mevzu ve mahiyetlerinden bahseder. Ltinceye terceme edilmitir. De ortu scientiarum adm tayan bu ltinceye tercemenin birka elyazmas nshas (Paris ve Bodleian'da) ve bir de basmas vardr: Baeumeker, Alfrb ber den Ursprung der Wissenchaften. B. Manta dair eserleri. 4. Cevmi'- ktb-il-mantk (Mantk kitaplar dergisi), mantn btn ksmlarn ihtiva eden bir eserdir; XVIII. asrda, Aristo'nun eserlerini yeniden arapaya terceme eden Esad Yanyev iin, talebesi Muhammed-l-skb'nin 1133'te istinsah ettii nshe, stanbul'da Hamidiye Ktphanesinde,812 numarada bulunmaktadr.

FARAbl.

2.

ESERLER

27

5. Kitab-l mdhal fi'l-mantk (Manta giri kitab), mantk iin mukaddeme mahiyetinde kk bir eserdir. ki defa ibran diline tercme edilmitir; birisi Mnih Ktphanesinde (numara 307) bulunmaktadr. 6.Fusl-u yuhtc ileyh f snat-il-mantk (Mantk snatnda muhta olunan fasllar), bu da manta giri mahiyetinde bir eserdir, ibran harfleri ile yazlm arapa bir nshas Paris'te (Bibliothque Nationale, Nr. 303) bulunmaktadr; ibran diline defa terceme edilmitir. 7. Kitb- kys sagir (kk kyas kitab), mantktaki kyasa dair bir eserdir. Ibn Bce tarafndan erh edilmitir. Bunun ayrca ibran diline tercemeleri de vardr. 8. Kitb-n f's-safsata (Safsata hakkn da kitab), bu da ibran diline bir ka defa terceme edilmitir; mantk ilmindeki safsatadan bahseder. 9.Kitb-n fi'l-hitbe (Hitabet hakknda kitap), kaynaklarmzda 20 cildlik bir eser olmak zere gsteriliyorsa da, burada bir yanl olacaktr; nk bu, umumiyetle ksa, fakat zl eser yazmak itiyadnda olan Frb'nin detlerine muhalif olurdu. Bu gn yukarda bahsedilen Hamidiye Ktphanesinde (numara 812) yegne nshas bulunan eser olacaktr ki, bir defa Venedik'te, 1484'te, bir

28

CiRS

defa da 1515'te baslm olan latinceye tercmeler, bunun tercemeleri olmaldr. C. Ta'lim ilimler. 10. Frb, hendese sahasnda, Uklides'in (Kitb-l-usul) adl eserinin, 1 inci ve 5 inci ksmlarna erhler yazmtr. Bunlar 1270'e doru ibran diline terceme edilmi olup, bu tercemenin yazmalarna tesadf edilmektedir. 11. Kitb-n-nket f-m yesihh vel yesihh min ahkm-in-ncm (Yldzlar ahkmndan doru olan ve olmayan eyler hakknda nkteler hitab), trl adlar altnda, birok el yazmas nshalarna tesadf edilen, birok defalar baslm, ksmen trkeye ve tamamen de almancaya terceme edilmi bir risale olup, Frb, burada yldzlara baklarak, onlardan hkmler karmann manaszlm izah ve isbat eder. 12. Kitb-l-msk'l-kebr (Byk musiki kitab), vezir Eb Ca'fer Muhammed b. el-Kasm-el-Kerh adna yazlm olup, R.d'Erlanger tarafndan La musique arabe (Paris 1930) ad altnda metni baslm, sonra yine ayn ahs tarafndan, ayn eserin ikinci cildinde franszcaya tercme edilmitir. 13. Kitb-l-mdhal fi '1-msk (Musikiye giri kitab), stanbul'da (Kl Ali Paa Ktphanesi 674 v.b.) ve dnyann baka

FARAbl.

2.

ESERLER

29

byk ktphanelerinde el yazmas nshalar mevcut olup, bz paralar H.G. Farmer tarafndan, ksa tercemeleri ile, Collection of Arabic Writers on Music adl eserinde (Glaskow, 1934) te neredilmitir. D. lh ilimler. 14. Kitb-n fi'l-akl (Akl hakknda kitap), akln mahiyeti ve dereceleri hakknda bir eser olup, biri byk, dieri kk olmak zere, iki ekli varm. Bu gn,grne gre, elimizde yalnz kk olannn yazmalar, pek ok nshalar haline (en iyisi, Fatih Ktphanesi, numara 5416/4 nshasdr), bize kadar muhafaza edilmitir. Bu eser defa latinceye terceme edilmi olup, biri takriben 1314 senelerinde Kalonymos tarafndan yaplmtr. Bu latince terceme, franszcaya tercemesi ile birlikte baslmtr; Liber Alfarabii De intellectu et intellecto; texte latin dit et traduit par M. Gilson (Archives d'histoire doctrinnale et littraire du Moyen ge, c. IV, s. 123 ve devam). Bu eser, ayrca, yukarda ad verilmi olan Fatih Ktphanesinde bulunan nshasna gre, yeniden baslmtr : Rislat al-aql. Texte arabe intgral en partie indit tabli par M. Bouges, Beyrut 1938. Daha ewel de metni ve almanca tercemesi Dieterici tarafndan verilmiti : Alfrb's phi losophische Abhandlungen (Leiden 1890, 1892)

30

CRiS

15. Kitb- uyn-il-mesil (nemli sorular kitab), aslnda 360 soruyu ihtiva ettii sylenen bu eser, manta dair bir mukaddeme ile, tabiiyata ve ilhiyata ait baz sorular ve onlarn cevaplarn ihtiva eder. Son derecede veciz ve salam bir slp ile yazlmtr. yle grnyor ki, Frb bunu, tam bir eser olmak zere kaleme alm deildir; bunlar ancak ilerideki eserlerinde kullanmak zere yazd dnceleridir. Bu eserin el yazmas pek ok nshas olduu gibi (mesel Ayasofya Ktphanesi, numara 2577/1 4600/2 v.s.), metni Schmoelders tarafndan, 1836 da, Bonnae'da baslmtr: Documenta philosophiae Arabum. Daha sonra Dieterici tarafndan, ad geen eserde ner ve almancaya terceme edilmitir. Bz paralan da ibran diline tercme edilmiti. 16. Kitb-l-vhid ve'l-vahde (Bir ve birlik kitab), bir mefhumu ile bir kelimesinin kullanld trl trl manalar gstermek iin yazlm bir risale olup, henz el yazmas halinde durmaktadr. 17. Kitb- agrz -il-Hakim Aristtlis (Feylesof Aristotalis'in maksatlar), Aristo' nun Mba'de't-tabi (Metafizik) snn esasl dnceleri ile gayelerini gstermek zere kaleme alnm bir eser olup, bn Sina ancak bu eser sayesinde felsefeyi kavnyabilmiti. Bu da Dieterici tarafndan baslm ve alman-

FARAbl.

2.

ESERLER

31

caya tercme edilmitir. Kahire'de, 1327 de, elbne'an garaz-il-Hakm... (Feylesofun maksadnn aklanmas) ad altnda baslmtr. 18. Kitb-u felsefet-i Efltun (Efltun felsefesi kitab), Efltunun felsefesini izah etmek iin yazlm bir eserdir. Ayasofya Ktphanesinde bulunan yegne yazmas (numara 4833), latinceye tercmesi ile beraber, F. Rosenthal ile R. Walzer tarafndan baslmtr: Alfarabius De Platonis Philosophia (Corpus Platonicum Medii aevi, 2), 'London, 1943. Daha nce de, asl XIII. asrda Samtob b. Yosep tarafndan bran diline evrilmi ve baslm idi. 19. El-mesil-l-felsefye ve'l-ecvibet-ii 'anh (Felsefe sorular ve onlarn cevaplar), kaynaklara gre, 23 felsef sorunun cevab olmas lzm gelirse de, bugnk nshalarnda 42 soru ile cevab vardr. Grne gre, bu risaleyi bizzat Frb deil, talebeleri toplamtr. Bu da Dieterici tarafndan baslm ve almancaya tercme edilmitir. Todros Todrosi tarafndan latinceye evrilmitir. E. Meden ilimler (ahlk, siyaset v. s.) 20. Kitb- tahsil-il sade (Saadetin elde edilmesi kitab), baz paralan Ibranye tercme edilmi ahlka dair bir eser olup, 1345'te Haydarabad'da baslmtr.

32

CRS

21. Kitb-t-tenbh al sebil-il-sade (Saadet yolunu gsterme kitab), ou zaman bundan evvelki ile ayn saylrsa da, ondan ayr, felsef bir ahlk kitabdr. Haydarabad (1346) ve Bombay'da (1354) baslmtr. 22. Kitb-n f mebd ra-i ehl-ilMednet-il-fzla (Faziletli ehir halk fikirlerinin esaslar), tamamiyle hayal olan faziletli bir ehrin nasl olmas lzm geldiini ve Frb'nin felsefesinin esaslarn ve fikirlerini gsteren bir eserdir. Burada Tanr'nn birliinden ve baka sfatlardan, akl ve nefislerinden, derecelerinden; feleklerden ve onlarn akllar ile alkalarndan, cisimlerden, meydana gelmeleri ve derecelerinden, insan kuvvetlerinden, reislrin nasl olms ve nasl olmamas lzm geldiinden, vahiyden, peygamberlikten v. s. bahsolunur. Metni Dieterici tarafndan baslm olup (Leyden, 1895), ayn ahs taratarafndan Der Musterscaat ad altnda almancaya tercme edilmitir (Leyden 1900). 23. Kitb-l-siyset-il-medeniye (ehir siyaseti kitab), Mebdi 'l-mevcdt (Varlklarn mebde'leri) adn da tayan bu eserin konusu, bundan evvelki eserin konusu gibidir. Bunun da birok yazmalar (Ayasofya Ktphanesi, No. 4839/3,4854/3 v. s.) olduu gibi, 1284'te, Mose ben Samuel tarafndan bran diline de tercme edilmi ve bu tercme baslmtr (Londra, 1850).

FARAbl.

2.

ESERLER

33

24. Kitb-l-elfz - il - Efltuniye (Efltunun szleri kitab), kitapta verilen bilgilere gre, Eiltun'un szlerinden toplanm bir ahlk ve siyaset kitab olup, Ayasofya Ktphanesinde yazma nsha (numara 2820-2822) hlinde, baslmam bir vaziyette, durmaktadr. E. eitli eserler. 25. Kitb-l-cem-' beyn re'yey-il-hakmeyn (ki feylesofun fikirlerini birletirme kitab), Eflatun ile Aristo'nun fikirleri arasnda grlen uyumazlklar zahir telkki eden Frb' nin, onlarn fikirlerini birbirleriyle uzlatrmak iin yazm olduu kk bir eserdir. Dieterici tarafndan almancaya tercmesi ile birlikte baslm olduu gibi, ayrca Kahire'de de baslmtr. Bugn el yazmas hlinde duran bir de farsaya tercmesi vardr. 26. Kitb- fss-il-hikem (Hikmetlerin yzk kalar kitab), tasavvuf hikmetleri ihtiva eden bir eserdir. Frb, burada, byk sflerin nefislerini terbiye ile vasl olduklar ve delilsiz ve isbatsz olarak anlattklar makamlar ve bilgileri, bazen yksek bir airanelik derecesine varan bir ifade ile (Frznfer) ve ayn zamanda delil ve kyas kalplarna sokup isbat ederek anlatmaktadr. Olduka ok miktarda el yazmas nshalarna da tesadf edilen bu eser (bk. mesel Ragp

34

CIR3

Paa Ktphanesi, numara 1469; ehit Ali Paa Ktphanesi, numara 1385/6), defa erh edilmitir. Metin ve erhlerinin birok basmalar vardr, bir tanesi almancaya tercmesi ile beraber, M. Horten tarafndan neredilmitir : Buch der Ringsteine al-Frb's (Zeitschrift fr Assyriologie, c. 18 ve 20; tercme: Mnster, 1906). Khalil Georr, 1947 de Revue des tudes islamiques'de nerettii bir makalede, bu eserle Frb'nin teki eserleri arasnda, grlen bz fikir ve stlah ayrlklarna bakarak, bunun Frb tarafndan yazlmam olduunu isbat etmee almtr. Bizce, Burada gsterilmek istenilen ayrlklar, biraz mbalaa edilmi olduu gibi, mukayese de Frb'nin btn eserleri arasnda yaplm deildir. imdilik u da muhakkak olarak sylenebilir ki, burada grlen fikirler ile umumiyetle tasavvufa tevecch eden Frb'nin dier eserlerinde grlen felsefesi mkemmelen uyuabilir. Ancak bu eserdeki tasavvuf ve onu isbat usulleri ile teki eserleri arasnda u fark vardr: ilkeleri tasavvufun yollarn, ikincisi gayeyi gsterir. Esasen Kh. Georr da bu eserin mellifinin Frb mekte bine mensup ve fikirce Frb'ye ok yakn bir kimse olmas icabettiini sylemektedir. Bu da isbat edilmek istenilen eserin Frb'ye it olmad fikrini kabul etmek iin imdi-

FARABI.

J.

FELSEFES

35

lik bir sebep bulunmadn ve bulunmas ok az muhtemel olan yeni deliller kncaya kadar, bu eseri Frb'nin eseri saymak icabettiini gstermee kfidir. 27. Et-Ta'lm-s-sni (kinci retme), bu eser, srf her hangi bir merak tatmin iin, burada zikredilecektir. Szde, Smn hkmdar Mansur b. Nuh, Frb'den zamanna kadar Yunan felsefesinden yaplm olan tercmelerin tashihli bir hlsasn istemi, o da bunu yaparak, yazd esere de et-Ta'lm-ssni adn vermi; sonra bni Sina, bunu sfahan'da Sivn-l-hikme Ktphanesinde bularak, btn felsefesini ondan renmi, ve bu ktphaneyi yakm v.s. Burada ad geen hkmdar Frb'nin lmnden on sene sonra tahta kt gibi, bizzat Ibni Sina, Frb sayesinde felsefeyi anlamaa muvaffak olduuna aka sylemitir. O halde, bu rivayet batan baa bir uydurmadan ibrettir.

3. FRB'NN FELSEFES Frb'nin felsefesi, uzun zaman Aristo felsefesinin alelde tekrar veya Aristo ve Efltun felsefesinin iyi mezcedilmemi bir kopyas gibi telkki edilmitir. Halbuki Frb, felsefeyi bir ilim gibi kabul etmesine, Aristo ile Efltun arasnda hakik bir ayrlk olabile

35

GR

ceini reddetmesine ve binenaleyh felsefeyi btn mesele, usul ve neticeleri, mantki olarak, bir olmas lzm gelen bir bilgi kmesi gibi grmesine ramen, iinde yetitii ok cnl fikir muhitinin ihtiyalar, iman ettii dinin getirdii esaslar ile, serbest bir dncenin arpmasndan doan ve halli g olan bir takm meseleler, nihayet bizzat kendisinin tabiat, cemiyet ve beer hdiselerini mahede ederek, elde ettii neticeler, onun felsefesini, birok yerlerde, evvelkilerden esasl bir surette ayrmtr. Bundan baka, bu felsefe ortaalarda, gerek yahudi, gerekse dier ortaafeylesoflarna iddetle messir olduu gibi, bu tesir baz yeni devir feylesoflarnda da ak denilebilcek ekilde, kendini gstermektedir. te Frb'nin, hi olmazsa islm leminde esiz kalm olan muhteem yekpare felsefe sistemi, yukarda temas edilmi olan hususiyetleri ile, muhterem stadmz Adnan Advar tarafndan, mkemmel olarak, tavsif ve tahlil edilmitir. (slm Ansiklopedisi, Frb maddesi, cz 34, s. 451-469). Burada billhassa onun bir hlsas verilmekle iktifa olunacaktr. Frb'nin Felsefesi, Aristo'nun eserlerinin, arapaya tercmelerinin tetkik, erh ve izah ile, ondan evvel ark felsefesinde hkm sren tabiat felsefesi yerine, bir zihniyet fe* sefesi getirmitir, yani felsefede elkimyaclar

FARAB. .

felsefesi

37

ve tecrbecilerin yerini mantklar ve mefhumcular (conceptualistes) ald. Bu cereyan kelmclar zerinde de messir olmutur: Bu sahada kullanlan deliller, sonralar tabiatn temaasndan ziyade, mantktan alnmtr. Ne olursa olsun, I V / X . yzyl, Frb sayesinde, ilk hakik islm felsefe mektebinin kurulduu yzyl olmutur. Frb'den evvel el-Kind'de Aristo'nun me'un (peripatetiens) felsefesine doru balam olan fikir cereyan, asl Frb tarafndan tam bir fikir sistemi haline getirilmitir. Frb, arapay ok mkkemmel bir tarzda kulland iin, bir taraftan da bni Sina'nn gelmesine yol amtr. Eer Frb bu dili hazrlamasayd, belki bni Sina o ak ve berrak dil ile felsefesini yazamazd. Arap dilinde Frrb'nin felsefesi kadar ahenkli, biraz sun' de olsa, insicaml bir felsefe bulunamaz. Bu insicam ve ahenk arzusu sebebi ile, Frb, eski Yunan'n iki byk feylesofunun, Efltun ile Aristo'nun ayr ayr felsef meslekler yaratm olmalarn kabul edememi, ve netice itibar ile bunlarn ayn felsef akideyi iltizam ettiklerini isbata almtr. Bu yolda yrmek iin, Frb, en byk cesareti o asrlarda Aristo'ya atfedilen ve hakikatta Plotinus'un Enneade lannn de itirilmi paralan olan Kitab-u usluciya (Thelogia)'dan almtr. Elhasl Frb iin fikir lemine hkim olacak bir tek felsefe

36

GtRIS

vard ve bundan dolay Efltun ve Aristo gibi byk feylesoflarn, gayeleri hakikati aramak olduu iin, ayn felsef fikre sahip olmalar lzmd. Bunlarn ikisi de felsefeyi varlklarn, var olmak haysiyeti ile, bilinmesi eklinde tarif eder. O halde felsefe birdir ve felsefede birok mesleklerin bulunmas, siyaset frkalarnn ok olmas gibi, zararldr. Bu fikrin neticesi olarak, balca feylesoflarn fikirlerini uzlatrmakla kurulan bir felsefe sistemi manasnda, Frb syncretisme i denilen felsef sistem kurulmutur. Frb, bundan sonra, kendi syncretiste felsefesini islm akideleriyle uzlatrmak istemitir. O, bir de ruh temizliine ok ehenH miyet vermi ve felsef dncenin temeline bunu koymutur. Bundan baka tabi ve manev ilimlerde aratrmalar yaplrken, neticelere hendese ve mantk yolu ile varlmasn tavsiye ederdi. Felsefe btn varlklarnn ilmi olduu iin, ona varan, biraz Allah'a benzemi olur. Burhan n gerei bulmak iin, bir yoldan ibaret olmayp, bizzat gerein kendisi olmas fikri, Frb'nin kendine has bir grdr. Frb'nin fizik (tabiat) ve metafizik (maba'dattabia) sahasndaki felsefesi, hepsi bir gayeye varp, bir kl tekil eden ksm gsterir: 1 lhiyet, 2 Akl, 3 Nbvvet (peygamberlik) nazariyeleri; bunlarn ga-

FARAB.

J.

FELSEFES

39

yeleri Aristo felsefesini islm akaidi ile uzlatrmaktr. Bu dnn de Frb'nin buluudur, kendinden sonra gelenler aym fikri devam ettirmekte iktifa etmilerdir. lk nazariyede, Frb'ye gre. Tanr birdir, varl zatnda zarurdir, zat ve varl baka hibir eye ve illete muhta deildir; namtenahi derecede mkemmel olduundan bu zatiyet ve varlk baka hibir varlkta yoktur. Bu Tanr tasavvuru, bn Sina, bn Rd ve Meymunides'in ibran felsefesinde devam etmitir. Gazl ise, mehur Tehft-l-felsife'sinde bu fikri, Tanr'y varlklardan tamamiyle ayrd iin, tenkid etmitir. u kadar var ki, Frb tasavvuf yoluna girerek Tanr ile varlk arasndaki bu kesintiyi balar: nsan, duygular leminden, akl lemine geince, ilk gerek bilgiye ve kemle erer: murakebe yolu ile, Tanr ile birleerek, onda kendisini unutur. Ancak bu dnceye gre de duygular alemi ile akl ve fikir alemi arasnda bir uurum hasl olacaktr. Frb, feyz (tama) nazariyesi ile, bu uurumu doldurur: Tanrnn kendi cevherini bilmesinden, bilmek ve dnmek, ilemek ve yaratmak olduundan birinci akl kar, (feyezan eder). Bunun varl, kendi zatnda mmkn iken, Tanr dolays ile zarur olduundan bunda okluk vardr. Bu da ilk varl, Tann'y bil-

40

CiRS

dii iin, bundan ikinci akl taarak kar (feyezan ve sudr eder). Birinci akln varl mmkn olduundan ve o da kendini bildiinden, maddesinden birinci felek, sretinden o felein ruhu (nefsi) kar. Ayn yollar ile, srasiyle on akl hasl olur ki, bu onuncu akl, akl- fa aldir: bunlarn karsnda da felekler hasl olmutur. Bu son akl bir taraftan insan ruhunun, dier taraftan feleklerin yardm ile, drt unsurun illetidir; biri ayn bulunduu felektir ve onun altndaki lemi, yani yeryz lemini, o idare eder. Bu akllar, varlk ve kudretlerini bir Tanr'dan aldklar iin, burada Frb'nin Tanr telkkisi bozulmu olmaz ve onca yegne varlk yine Tanr'dan ibarettir. Burada Frb ile Spinoza arasnda mnasebet grlmektedir. Spinoza, Msa b. Meymn (Meymunides) vastas ile, Frb'den mteessir olmutur. Bu iki feylesofta da Tanr'ya verilen sfatlar ile varlk birlii (vahdet-i vcut) mterektir. Akl- faalden ilk madde (heyl) kar, bunda suretleri almak istidad vardr ve ayalt alemindeki (yer yzndeki) drt unsurun mterek esas budur. Bu suretle fizie geen Frb'ye gre, btn cisimler bunlarn olu (birlei) ve dallarndan hasl olur. Bu srada fa'l akldan aldklar suretler ile taayyn ederler. Bundan dolay Frb muayyeniyete (dterminisme) inanmaktadr; ona

FRAB.

1.

FELSEFES

41

gre, eer baz hadiselerin illetlerini bilmiyorsak, bu onlarn illetleri olmad iin deil, belki bu illetler kolay kefedilemedii iindir. Frb, akl nazariyesinde bilhassa ruh (nefs) ile megul olur. nk, onca, beden kemlini ruhtan alr; ruhun varlnn kemli ise, akl sayesindedir; o halde hakik insan, ruh ve bedeni ile birlikte, akl tekil eder. Bundan dolay, bunlarn hepsi bir bahis iinde toplanlabilir. Frb ruhu (nefs) vazifeleri ile izah eder: Bunlar da fiil ile anlama ve idrktir. Birincisi nebat hayvan ve insan'dir. kinciler ise yalnz hayvan ve insan'dir. Nebat ruhun vazifesi ferdin yetime ve gelimesi, hayvan ruhunki iyiyi elde edip, ktden ekinmesi, insan olannki gzel ve faydaly semesidir. Anlama ve idrk ise, d (be duygu) ve i melekeler ile olur; sonuncular (hayvanlarda vehim, insanlarda mfekkire), d melekelerin verdii mu'talan toplayp, dima ilerini yapar. Bunlarn neticesi ilim ve sanattr. Akla gelince, Frb bunun ocukta bilkuvve mevcut olduunu, ancak his mu'talanm alarak, bilfiil akl haline geldiini syler. Bu d leme muhta olmadan kendini dnebilir. Bir de mstefd akl vardr ki bu mcerret suretleri idrk edebilir ve bu idrk bir hads ile olur. Bu akl derecelerinin sonunda, fal akl vardr ve bunun sayesinde kuvvede bulunan akl ve makul fiil

42

CR9

sahasna kar; nasl ki karanlkta grmezken kuvvede kalan grme hisleri, gnein domas ile, fiil haline geer (ortaalarda, ark ve garpte ok kullanlm olan bu tebih Frbi'nindir). Frb'nin ahlk nazariyesine gelince, bu amel felsefe sahasnda Frb, ahlkllk vasfnn, iyi ile ktnn, akl ile fark edilebileceini iddia eder. En yksek fazilet bilgi olduundan, yksekten gelmi olan ve bilgi veren akl, elbette hareketlerimize dair hkm vermek imkn ve kuvvetine sahiptir. Ruhun (nefs) arzusu ve idrk dolays ile bir iradesi vardr; bu iradenin akl dnceler zerine kurulduunu bilen insan, hr bir iradeye sahip olur. Bu hrriyet zarurdir ve Allah'n akl mahiyeti ile muayyiniyet kazanmtr. Byle bir akl dnceden mahrum olan insan hayvana benzer bir insandr. Ancak madde akla mukavemet edebileceinden insan hrriyeti asla tam ve kmil olamaz; bu ancak akln hatalardan kurtulduu ruhlar leminde mmkn olabilir. Frb'ye gre srf iyi olduu iin iyiye ulamaa almak en byk saadettir. Bu da insandaki ruhun kendi stndekine tevecchdr ve bu hal gklerdeki, feleklerdeki ruhlarn (nefs), Tanrya tevecch edip yaklatka saadete erimeleri gibidir.

FRBI.

3.

FELSEFES

43

Devlet nazariyesinde Frbi, Efltun'dan mteessir olmutur. Tabi ihtiyalarn evki ile insanlar, iyi veya fena bir tek ahsn idaresi altnda toplanp, devleti (medne=ehir) kurarlar. Bu ahs, yani reis, kt, cahil, ahlksz ve hataya dm bir kimse ise, devlet de kt bir devlet (el-mednet-l-chile=cahil ehir) olur; fakat reis iyi ve feylesof ise, devlet iyi bir devlet (medne-i fazda) tir. Bu iyi reis peygamber ile feylesofun btn iyi vasflarn nefsinden toplamaldr. Frb, bu mnasebetle vahiy ile felsefeyi de uzlatrmaa alr. yi bir devlette, Frb'ye gre, btn ferdler, kendi ihtisaslar olan ileri yapmal ve hepsi birden tam bir btn tekil etmelidir. yle ki herhangi bir uzvun rahatszl btn devlette duyulmaldr. Ahlka gelince, bu din bir topluluk tekil eden devlette kemle gelir. Kt devlette gaye yiyecek, iecek ve madd lezzetten ibaret olduu halde, iyi devlette ferdler birbirine yardm eder, cmert, alicenap ve doru szl olurlar. Kt devletin mesul reislerdir. Frb, iyi bir devlete reis olacak kimselerde, bu vazifeye ehil olmalar iin icap eden btn vasflar bulunmazsa, bunlardan, birbirini tamamlyacak ekilde bir kann birden reis tayin edilmesini syler, yani mnevver bir aristokrasi kurulmasn tavsiye eder. Bunlar ve idare ettikleri, bu dnyada kazandklar bilgi ( saa-

44

CIRS

det) derecesinde, ahrette de saadet kazanacaklardr. Bylece yine her ey Allaha dnm olacaktr ki, bu ark felsefesinde grlen ittisal dr. Umum olarak baklrsa, Frb'nin felsefesi spritualiste veya daha dorusu intellectualiste bir felsefedir. Duygularla aldmz eyler, ruhun tahayyllerinden ibaret kark tasavvurlardr; asl varlk ise ruhtur. Tam, tek ve saf ruh Tanr'dr; bundan sra ile dier ruhlar fezeyan etmitir, insan da akl halindedir. Kinat bir btn olup, iyilik ve gzellikle doludur, fenalk, ancak mnferit eylerde mtenahliin zarur neticesi olarak, vardr. Ruhun Tanr'ya itiyak vardr. Bilgi ile ykselip, bir dereceye kadar tatmin edilir Fakat bunun sonu nedir? Frb bu soruyu aka cevaplandrmaz, ancak bunlara peygemberlerin cevap verebileceini syler. Peygamberlik (nbvvet), doru rya ve ilham gibi tahayyl lemine aittir ve akl ile duygu lemi arasnda yer alr. Frb siyaset ve ahlk felsefesinde dine yksek bir mevki vermektedir. Frb, her vakit, fikir mlknde bir hkmdar gibi yaamtr. Tabiat zenginliklerinin ortasnda fakir bir hayat geiren Frb, muasrlarnn byk bir ekseriyetine hitap edememi, ahlk ve siyas talimlerinde

FRBI.

}.

FELSEFES

.45

bu dnyay alkadar eden maddelerden bahsetmemi, saf ruhun tecrbeleri iinde gayolup kalmtr. Pek az talebesi tarafndan sf ve-mukaddes bir insan gibi, akl ve hikmetin mahhas bir misali olarak, byk bir hrmete nail olmutur (A. A. Advar).

II KlTABt) IHSILULM HAKKINDA

<Frb'nin, ilimlerin saylmas ve gayelerinin bildirilmesi hakknda yksek bir kitab vardr ki, kimse ondan nce byle bir eser yazmamtr. Kendinden sonra da kimse o yolda yriimemitir. Btn ilimleri renmek istiyenler bu kitabn rehberliinden mstani kalmazlar ve her eyden evvel onu gzden geirmelidirler Kad Ibn- S'id, Tabakat l-mem.

Frb'nin says yz altm bulan ve her biri ayr bir kymet ifade eden eserleri arasnda, limlerin saym hakknda kitabet, faydas ve ihtiva ettii bilgi ve grlerin zenginlii bakmndan, dierlerinden daha az kymetli deildir. Yukanya alnm cmlelerde grld zere, daha XI. yzylda Ibn- S'id, btn felsefe rencilerine bunu okuma tavsiye ettii gibi, daha sonraki yzyllar boyunca da, ayn takdir devam etmitir. ileride gsterilecei zere, latinceye , ibran diline bir defa tercme edilmi olmas

FARAB.

II.

LMLERN

SAYIMI

47

onun, ayn zamanda batda da tesir ettiini gsterir. Frb bu eserini, amel diyebileceimiz bir gaye ile yazdn sylyor; nk o, Bu kitab mehur olan ilimleri bir bir saymak, bunlarn herbirinin amil olduu btnleri tarif etmek, cz'leri bulunanlarn cz'lerini ve cz'lerinin her birinde bulunan btn tarif etmek maksad ile yazdk diye sze balarken, insan bilgisinin hudutlarn, mevzularn v.s. yi tarif etmek, sonra aralarndaki balan gstermek istiyor gibidir. Fakat hemen biraz aada Bu kitapta bulunan bilgilerden istifade edilebilir... diyerek, eserin amel gayelerini anlatyor: Her hangi bir ilim renmek isteyen, bu kitaba bakmak suretiyle, eitli ilimlerin mevzularn, kendisine neler retebilip, kendisini nelerden mstani klabileceini anlyacan, hangi ilmin daha faydal olacana karar verebileceini, bir ilmi renmek istedii takdirde, bu ie kr krne girimeyip, bilerek girieceini anlatr. Sonra, daha da ileri giderek, bilgi geinenlerin yalanclklarn veya neyi, ne dereceye kadar bildiklerini bu kitap sayesinde anlamann kabil olacan syler. O halde, kabul etmek lzmdr ki, bu eser, esas bakmndan, amel gaye ile yazlm, bir nevi ilimler ansiklopedisidir ve gayesi yukarda anlatld zere, bir ilimler nazariyesi ve tasnifi deildir. An-

4 a

GIK

cak unu ilve etmek lzmdr ki, arapa olarak yazlm olup, bu gne kadar kalan en eski ansiklopedidir. Frb, eserinin kolayca grlen bu mahiyetine ramen, bahsettii ilimleri gelii gzel sralamam, onlar dier eserlerinde grlen felsef sistemi ile alkal, ahenkli bir tertip iine koymutur. Bylece burada, zmn olarak ifade edilmi olan bir ilimler tasnifi ile kar karya bulunmaktayz. nk Frb, bu eserinde, ilimleri ilk nce be byk ksma bler: 1. dil ilmi, 2. mantk ilmi, 3. ta'lim ilimler, 4. ilhiyt, 5. medeni ilimler. Sonra, bunlarn her birinin iinde bulunan ayr ayr ilimleri mkl bir sra ve tertip iinde gsterir; mesel ta'lim ilimler unlardr: Saylar (hesap), hendese, menzr ilmi, yldzlar (ncm) ilmi, musiki (nk bu da tamamiyle riyaziyeye dayanr) ilmi, cerr-i ekal ve tedbirler (hileler) ilimleri (bunlarda da her birinin amel ve nazar ksmlarn gstermitir). Grlyor ki, Frb burada mcerretlerden balayp, mahhaslara doru gitmektedir. Esasen o, Kitb-i' tahsil-is-sade (Saadeti elde etme kitab) adl eserinde, ilimlerin u esaslara gre tasnif edilmesi fikrini ileri srer : 1. Nazar ilimler. Bunlar tr: a. ta'lim ilimler (riyaziye), b. tabi ilimler, c. ilhiyt (veya mba'dettabia, metafizik).

FARAB.

II.

LMLERN

SAYIMI

49

2. Amel ve felsef ilimler. Bunlar ikidir: Ahlk, felsef siyaset ilmi veya siyaset ilmi. Bu tasnif, hs-l-ulmda anlatt ilimler dolaysiyle kendiliinden meydana kan tasnif ile mukayese edilirse, grlr ki, Frb, bu son eserde, bu noktai nazar aynen takip etmitir. Ancak Ihsa-l-ulm da, fazla olarak, dil ve mantk ilimleri vardr ki, birincisi ma'kulta dellet etmeleri bakmndan kelimelerin, dieri kelimelerin kendilerine dellet etmeleri bakmndan ma'kultn bilgisidir. Bunlar btn ilimlerin ve ilimlerin ahstan ahsa geiinin zarur vastalardr. Bundan dolay bunlar hepsinin bana konulmutur. Buna gre, Frb, a. gayelerine bakarak, b. mevzularnn basitliklerine ve bizi ulatrdklar vuzuh derecesine bakarak, ilimleri tasnif etmitir ki, bu ikinci hususta tamamiyle kendi dncesi ile hareket etmitir. Descartes, XVII. yzylda, g meselelerde, onlar czlere blp, kk ve basitlerinden balyarak, kark (ntudil) olanlara gidilmesi fikrini sylerken, eer bu eserin latince tercmelerini okumam ise, yedi yzyl sonra, Frb ile ayn neticeye varm demektir. Frb, bu tasnif hususunda, kimseden mlhem olmam ve tamamiyle orjinal bir dnceyi ileri srm grnyor. nk o zamana kadar bu ekilde bir ilim tasnifi mevcut deildir. Mesel, malmdur ki, Aristo ilim-

50

CIRI)

leri e ayryordu: 1-Nazar felsefe (gayesi bilgi veya gerekleri anlamaktr, riyaziye, tabiiyt ve ilahiyat), 2-Amel felsefe (gayesi iyidir, ahlk, tedbir-i menzil ve siyaset), 3-iir veya gzellik ilmi (gayesi gzelliktir, iir, hitabet ve cedel). Aristo'nun arihlerinde ise ikili bir tasnif vardr: Nazar ve amel ilimler, tslm sahasnda ise, ihbeddin b. Muhammed, ilimleri e blmtr: 1. Yksek ilim (ilhiyat), 2. Orta ilim (riyaziye), 3. Alak ilim (tabiiyt). Bunu da mehur el-Kind'nin Mhiyet - l - il m ve aksmih (lmin mahiyeti ve ksmlar) kitab ile Aksm-l-ilm-il-ins (nsan ilimlerinin ksmlar) kitabndan aldn syler. Byle olunca, Frb'ye kadar olan ilim tasnifleri arasnda, onunkine benzer bir tasnif bulunmad kendiliinden meydana km olur. stelik de Frb'nin tasnifi ok daha makul esas ve fikirlere dayanmaktadr. Frb'nin bu eserinin meziyeti bunlardan ibaret deildir. O bahsettii ilimlerin her birini en mkemmel bir ekilde anlatm mevzularn gayelerini, dayandklar prensipleri ok gzel bir ekilde gstermitir. Bundan dolay, mesel bn- Rd'n talebesi olan bn- Tumls, El-mdhal li-snat-il-mantk (Mantk smaatna giri) adl eserinde, bu sahada Frb'nin burada verdii bilgiden daha m-

FARAB.

II.

LMLERN

SAYIMI

51

kemmel ve iyi tertip edilmi bir eser grmediinden, ve galiba kendisinin de Frb'nin eseri elinde olduu halde, o kadar iyi bir hlsa yapamayacana emin bulunduundan, hs-l-ulm'daki manta dair blm aynen eserini almtr. Bundan baka, bu eser, mantki bir tertip iine konulmu btn ilimleri ve felsefeyi iine aldndan bn- S'id ile birlikte denilebilir ki, hi olmazsa arkta, felsefeye balang iin okunacak en iyi kitap bu kitaptr. ilimlerin saym hakknda kitap, son derecede geni ve devaml bir tesir yapmtr. Tereddtsz olarak denilebilir ki, arkta, bn Sina'dan balyarak, yazlm olan ansiklopedi mahiyetindeki btn eserlerde, Frb'nin bu eserinin tesirini aka grmek kabildir. Garpte ise, bu tesir kendini yle gsterir: lk nce bu eser birka defa latinceye tercme edilmitir. lk tercme mild XII. asrn balarnda yaam olan Dominicus Gundissalinus tarafndan yaplmtr. Ve bu tercme Guilielmus Camerarius tarafndan 1638'de Paris'te Alpharabi philosophi opusculum de Scientiis ad altnda baslmtr. Ancak bu tercme kfi derecede shhatli ve tam bir tercme deildir. Dieri mild 1114 ylnda imal italya'da Cremona da domu olup 1187'

52

CR9

de Tuleytala'da lm ve 70 kadar arapa eseri latnceye tercme etmi olan Gerard de Cremona tarafndan yaplmtr: Liber Alpharabi de Scimtiis. Yine ayn asrda Sevilli John tarafndan da De Scientiis ad altnda latinceye tercme edilmitir. Bu suretle garp leminde bu eserden kolaylkla istifade etmek imkn hasl olmutur. lk nce, Gundissalinus'un De divisione philosophiae'smda verilen ilimler tasnifinde hemen tamamiyle bu eserden istifade edilmitir. Mild 1264'de lm olan V. de Beauvais, Speculum doctrinale' sinde, Sevilli John'in tercmesi vastasiyle limlerin saymtndan istifade etmitir. Frb'nin adn Batlamyus ve Oklides ile birlikte zikreden mehur Roger B a c o n (takriben 12141280)'n da bu eserden istifade etmi olduu Vogl tarafndan, Die Physik Roger Bacons (Erlangen, 1904) adl eserinde, meydana konulmutur. thsa-l-ulm da bulunan musikiye dair bir blmn bal bana Avrupa'da uzun mddet messir olduu musiki tarihisi H. G. Farmer'in Journal of the Royal Asiatic Society (1932)'de kan The Influence of Al Farabi's Ihsa' al-ulum (De scientiis) on the Writers on Music in Western Europe (El-Frb'nin thsa-l-ulm'unun bat Avrupa'da musiki hakknda yazanlar zerinde tesiri) adl

FARAB.

II.

LMLERN

SAYIMI

53

makalede, btn teferruat ile, tetkik ve isbat edilmitir. Ihs'-l-ulm'un Kalonymus ben Kalononymus (lm 1314) tarafndan bran diline de tercme edilmi olduunu buraya ilve etmek lzmdr. hsa-l-ulm'un arapa metninin bu gn drt tane el yazmas nshas bulunmutur ki, bunlarn en iyisi, istanbul'da Kprl Ktphanesi'nde (No. 1604) bulunan nshadr. Bir baka yazmas da spanya'da Madrid civarndaki Escurial Ktphanesi'ndedir. Arapa metni, ilk nce, 1921 ylnda Sayda'da kan El-rfn adl mecmuada neredilmitir. Msrl felsefe tarihisi Osman Emin de, btn el yazmalarna istinat ederek, bunu yeniden neretti (Kahire 1931). Arapa metindeki baz glkleri halledebilmek iin Angel Gonzlez Palencia, bu metni, iki latinee tercmenin metni ve ispanyolca'ya tercmesi ile birlikte, bastrd: Alfarabi, Catlogo de las Ciencias, Madrid, 1932. Nihayet Osman Emin, nerini biraz daha islh ve ikmal ederek, yeni notlar ile, ikinci bir defa daha bastrmtr: Kahire 1949. Buradaki tercmede istifade edilmi olan metin ite Osman Emin'in bu yeniden tashih edilmi olan basmasndaki metindir.

KTAB HS-IL-ULM ilimlerin Saym Hakknda Makale

Eb Nasr Muhammed b. Muhammed-il Frbi'nin limlerin mertebeleri hakknda kitab\ Dedi ki-, Bu kitab, mehur olan ilimleri bir bir saymak, bunlardan her birinin iinde bulunan btnleri, blmleri onlarn blmlerini ve blmlerinin her birinde bulunan btnleri tarif etmek maksad ile yazdk. Kitab be blme ayracaz : 1. Dil ilmi ile blmleri hakknda, 2. Mantk ilmi ile blmleri hakknda, v/'K 6-3. retme3 ilimleri (say, hendese, menazr, yldzlar, musiki, arlklar (ekl) ilimleri ile tedbirler hiyel4 ilimleri) hakknda, 4. Tabiat ilimleri, ilhiyat ilmi ve blmleri hakknda, 5. Medeni ilim, ile blmleri; fkh ve kelm ilimleri hakknda. Bu kitaptaki bilgilerden istifade edilebilir. nk insan, bu ilimlerden birini ren-

LMLERN

SAYIMI

55

mek isteyip bu kitaba bakarsa, cesaretle ^neye giritiini, neye baktn, bu bak ile ne fayda temin edeceini, btn bunlardan kazancnn ne olacan, bunlarla hangi fazileti elde edeceini bilir. Bylece, ilimlerden neyi kazanmaa girimi ise, krkrne ve aldanmalarla deil de bilerek ve grerek, ona doru ilerler. nsan, bu kitap sayesinde ilimler arasnda bir mukayese yapabilir ve hangisinin daha stn, hangisinin daha faydal, hangisinin daha ak, hangisinin daha salam ve hangisinin daha kuvvetli olduunu, hangisinin daha gevek, daha kuvvetsiz ve daha zayf bulunduunu anlar. Bu ilimlerden birini iyice bildiini iddia ettii halde bunu blmeyen kimseleri meydana karmak hususunda da bu kitaptan faydalanmak mmkndr. nk kendisinden bu ilimdeki btn (cmle) bildirmesi, blmlerini (cz') saymas istenir ve her blmde bulunan btnler sorulur; o, buna cevap veremezse, iddiasnn yalanl belli olur ve kendisinin de yalancl meydana kar. Bu ilimlerden birini gzelce bilen bir

kimsenin, bunun hepsinin mi, yoksa blmlerinden birini mi iyi bildii ve bu bilgisinin ne kadar olduu, yine bu kitap sayesinde belli olur.

56

LMLERN

S A Y I M I 56

yi bir ekilde yetimi ve trl bilgileri bilen kimseler arasnda her bir ilimdeki btnleri gzelce renmek isteyenlerle, ilimehlinden sanlmak iin onlara benzemek isteyenler de bu kitaptan faydalanabilirler.

.Sl/taoJ ^ fojJo. fett! , Itfr &A- - Birinci Blm DL LM8 HAKKINDA

Dil ilmi, btn olarak, iki ksmdr: 1. Herhangi bir halk arasnda bir mnaya dellet eden kelimeleri ezberlemek ve onlardan her birinin dellet ettii eyi bilmektir. 2. Kelimelerin kanun larn bilmektir. Her smaatta7 kanunlar klli yani umum szlerdir8^ ve bunlardan her biri yalnz bana bu snaatta bulunan birok eyleri iine alr, ve kendileri iin bir snaat meydana getirilen eylerin hepsini veya pek ounu kaplar. Bir snaatta, kanunlar, ya kendinden olmayanlar iine girmesin, yahut kendinden olanlar darda kalmasn diye, o snaattan olan eyleri evrelemek iin meydana getirilmitir. Bazan da bir kimsenin bir husuSta yanl yapp yapmadn snayp denemek iin {imtihan), yahut bu snaatn iine ald eylerin renilmesi ve ezberlenmesi kolay olsun diye hazrlanm olur. i ok olan tek eyler, ancak insan ruhunda (nefs) belli bir tertip ve sra ile hasl olan kanunlara girmek suretiyle smaatlar haline gelir veya snaatlardan birinin iine girer.

58

LMLERN

S A Y I M I 58

Mesel nazari ve emel yazma sanat, tp, ziraat, mimarlk ve baka snaatlar byledir. Herhangi bir snaatta kanun olan her sz, kanun olmas ile, andklarmzn ya biri veya hepsi iin hazrlanmtr. Bundan dolay lim ve feylesoflar, bir cismin kemiyetinde veya keyfiyetinde veya bundan baka bir eyinde hissin yanl yapmas ihtimaline kar her hangi bir deneme (imtihan) iin yaplm olan akul, pergel, satr izme aleti ve teraziler gibi aletlere, kanun 1ar derlerdi. Hesap cetvelleri ile yldzlar iin yaplan cetveller de kanun 1ar denilir. Uzun ve byk kitaplardan aklda tutulmak iin yaplan ksaltlm kitaplar kanun lardr. nk az sayda eyler ok eyleri iine almaktadr. Onlar az sayda olduklarndan, onlar bilmek ve ezberlemek suretiyle, ok sayda eyleri bilmi oluruz. imdi iinde olduumuz konuya dnelim. Deriz ki, her halkn dilinde bir mnaya dellet eden kelimeler iki ksmdr. 1. Tek kelimeler, 2. Toplu kelimeler. Tek kelimeler, aklk, karalk, insan ve hayvan gibi kelimelerdir. Toplu olanlar ise insan bir hayvandr, Amr beyazdr gibi szlerimizdir. Tek olan kelimeler arasnda varlklarn lkab, ad olanlar vardr: Mesel

58 LMLERN

SAYIMI

59

Zeyd ve Amr. Bunlardan eyann cins ve nevilerine dellet edenler vardr: nsan, at, hayvan, aklk ve karalk gibi. Cins ve nevilere dellet eden tek kelimeler ya isimler, ya fiiller (kelime) veya edatlardr. [Arapada] isim ve fiillerde (kelime) erkeklik (mzekkerlik), diilik (menneslik), tekillik (vahdet), ikilik (tesniye) ve oulluk (cemi) halleri bulunur; fiillerde (kelime) bilhassa zamanlar vardr. Zamanlar da gemi zaman, imdiki zaman ve gelecek zamandr. Her halkn dilini inceleyen dil ilmi yedi byk blme (cz') ayrlr: [_1. Tek kelimelerin ilmi, 2. Toplu kelimelerin ilmi, 3. Kelimelerin tek olduklar zamanki kanunlar, 4. Kelimelerin toplu olduklar zamanki kanunlar, 5. Doru yazma kanunlar, 6. Doru okuma kanunlar, 7. Doru iir okuma kanunlarj Bir mnaya dellet eden tek kelimeler ilmi, eyann cinslerine ve nevilerine dellet eden bu dile mahsus veya ona dardan girmi kelimelerin nadir9 olanlar ile herkes tarafndan bilinenlerin birer birer neye dellet ettiinin bilinmesini, onlarn ezberlenmesini ve rivayet edilmesini iine alr.

58

LMLERN

S A Y I M I 67

Toplu kelimeler ilmi, bu halk arasnda, toplu olarak tesadf edilen szlerin ilmidir, bilinmesidir. Bu da bu halkn hatipleri ile airlerinin yaptklar (yazdklar) eserlerin ve gzel konuanlar (beli) ile doru konuanlarnn (fasih) syledikleri szlerin rivayet edilmesi ve ezberlenmesidir. Bunlar, uzun, ksa, vezinli ve vezinsiz olabilir. Tek kelimelerin kanunlar ilmi, ilk nce, seslerin (huruf- mu'ceme)10 saylarn ve bunlardan her birinin, ses karma uzuvlarnn (organ) neresinden ktn, bu sesleri karan uzuvlar ayn dilde bu harflerin birbirleri ile birleenlerini ve birlemiyenlerini, bir mnaya dellet eden bir kelimenin meydana gelmesi iin en az ka sesin birletiini, en ok kann birletiini gsterir. kilik (tesniye), oulluk, erkeklik (mzakerelik), diilik (menneslik), treme ve bakalar gibi, kelimelerin hallerini gsteren ekler geldii zaman kelimenin gvdesinde deimeden olduu gibi kalan sesleri, ekler ald zaman kelimeleri deitiren sesleri (harf), yanyana geldikleri zaman birbiri ile benzeen (indigm) sesleri aratrr. Sonra, bunun arkasndan, tek kelimelerin trl hallerini gsteren ekim rneklerinin (emsile) kanunlarn11 verir. Baka bir eyden tremi olmayan ilk ekim rnekleri ile tre-

58 LMLERN

SAYIMI

61

mi (mtak) olanlar birbirlerinden aynr; tremi kelimelere ait snflarn ekim rneklerini verir. lk ekim rnekleri arasnda, kelimelerin kendilerinden meydana getirildii mastarlar ile mastar olmyanlar birbirinden ayrr. Mastarlarn fiiller haline gelmesi iin nasl deitiklerini gsterir. Fiillerin ekim rneklerinin eitlerini, emir ve nehi ile kemiyetlerine bunlar lkler (sls), drtlk (rb) ve bundan ok harfli olan fiiller ile muzaf" olan ve muzaf olmyan fiillerdir , keyfiyetlerine bunlar fiillerin sahih ve mutel13 olmalardr ve bunlara benzer eylere gre fiillerin nasl deitirildiklerini gsterir. Btn bunlarn erkek (mzekker), dii (mennes), tekil ve oul olduklar zaman nasl olduklarn bildirir. Bir de fiillerin btn hepsinde onlarn ahslara ve zamanlara gre nasl deitiklerini gsterir. Sonra, ilk vazedildikleri14 srada sylenmesi g olup sonralar sylenmesi kolay olacak ekilde deitirilen kelimeleri aratrr. Kelimelerin toplu olduklar zamandaki kanunlarn bildiren ilim iki ksmdr: 1. Kelimeler toplu olduklar veya bir tertip iine konulduklar zaman, isim ve fiillerin sonlarnn nasl olacan gsteren kanunlar verir. 2. Kelimelerin birbirleri ile birletirilmelerinin ve yan yana gelmelerinin bu dilde nasl olduunu gsterir ve bunlarn kanunlarn verir.

62

LIMLERIN

SAYIMI

isim ve fiillerde grlen deiikliklerin kanunlarn nahiv (syntaxe) ilmi bildirir. Nahiv ilmi, [arapada] isim ve fiillerde (kelime) kelime sonlarnn nasl deitiini bildirir. nk edatlar asla deimez. Bu deiiklik bazan isimlerin banda olur; mesel Larapada] isimleri ma'rife15 yapmak iin bana elif lm'6 veya, baka dillerde, bunun yerini tutacak bir eyin getirilmesi, isimlerin sonlarnda olan deimeler de vardr, bunlara sonda bulunan deime denir I'rap harfleri" denilen eyler bunlardandr. Fiilde ise, ba tarafta deime olmaz, ancak son taraflarda olur. isim ve fiillerde sonda olan deimeler, bunlann, arapada mesel tenvin, hareke ve cezm18 edatlarn almalardr. Arap dilinde, kelimelerin sonunda baka bir deime varsa, o da bunlardan saylr, isimlerden bazlarnn, ayn halde bulunan baka isim mnsarif19 olduu, cmle iindeki yerine gre sonu deitii halde, mnsarif olmadn, sonlarnn deimeden kaldn, yani mebni20 olduunu bildirir. Baz isimlerin de baz hallerde mnsarif olup, bazlarnda olmadn," yine isimlerden btn hallerde mnsarif olanlarn mevcut bulunduunu bildirir. Bu ilim, isim ve fiillerin sonunda grlen btn edatlar ve deimeleri sayar, isimlerin ve fullerin aldklar edatlar birbirlerinden ay-

58 LMLERN

SAYIMI

63

rr. Mnsarif isimlerin mnsarif olduklar btn halleri, ve fiillerin mnsarif olduu btn halleri sayar. Sonra isimler ile fiillerin her birine hangi halde, hangi edatn eklendiini bildirir. lk nce, her bir halde isim edatlarndan birinin kendisine eklendii tekil ve mnsarif isimlerin hallerini, teker teker, batan baa sayar; ikilik (tesniye ve oul halindeki isimlerde ayn eyi verir. Nihayet fiillere mahsus olan edat larn deitii btn halleri, sonuna kadar, aratrr. Sonra, baz hallerde mnsarif olan isimlerin hangi hallerde mnsarif olduklarn, hangi hallerde mnsarif olmadklarn bildirir. Sonra, her biri yalnz bir tek halde kalan mebni isimleri ve bunlarn hangi halde mebni olduunu bildirir. Edatlara gelince, o dili konuanlarn detlerine gre, bunlardan her biri bir tek halde kalyorsa yani mebni ise, bunu bildirir. Bazs yalnz bir halde mebni ise ve bazs baz hallerde mnserif ise, btn bunlar bildirir. Bu dilde, edat m, isim mi veya fiil mi olduklarndan phe edilen kelimeleri, yahut bu dilde kelimelerin bazlar isme benzer, bazs fiile benzer gibi grnyorsa bunlar, hangi kelimelerin isim yerine getiini, hangi hallerde mnserif olduklarn, hangi kelimelerin fiil yerine getiini ve hangi hallerde mnserif olduklarn bildirilmesine ihtiya hasl olur.

58

LMLERN

S A Y I M I 64

Kelimelerin birletirilmelerinin kanunlarn veren ksma gelince, bu ksm, ilk nce, kelimelerin bu dilde hkm ifade eden szler haline gelebilmek iin, nasl ve ka trl yan yana getirilip, tertip edildiini aklar. Sonra bu dilde en doru terkip ve tertibin hangisi olduunu aklar. Doru yazma kanunlan ilmi, ilk nce, o halkn satrlar iinde yazlmayan ve yazlan harflerini biribirinden ayrr.22 Sonra satrlar iinde yazlanlarn nasl bir tarzda yazlacan aklar. Doru okuma kanunlar ilmi, noktalarn yerlerini, bir dilde yazanlarn bir harf satrlarda yazlmad (ve yazld) zaman koyduklar iaretleri, biribirine benzeyen harfleri biribirinden ayrmak iin kullanlan iaretleri, biribirleri ile karlat zaman biribirleriyle benzeen, veya biribirilerinden uzaklaan harf ler iin kullanlan iaretleri, szlerin kesildii yerlerde (cmle sonlarnda), konulmakta olan iaretleri bildirir. Szlerin az, orta derecede ve en ok kesildii yerlerde kullanlan iaretleri biribirlerinden ayrr. Biribiri ile bitiik kelime ve szlerin irkinliini gsteren iaretleri ve bilhassa aralar uzak olunca biribirini bozan iaretleri aklar. iir kanunlar ilmi, dil ilmine benzemesi bakmndan,23 blmdr.

58 LMLERN

SAYIMI

72

Birinci blm, o halkn iirlerinde kullanlan basit ve karmak vezinlerin saylmasdr. Sonra ayr ayr eitlerinden ayr ayr vezinlerinin kt harf terkipleri saylr. Harflerin bu terkiplerine araplarda esbb ve evtd,24 yunanllarda ise kesme yeri ve ayak denilir. Sonra beyitler ile msralarn miktarlar; ve ayr ayr vezinlerin, ayr ayr beyitlerin ka harf ve kesinti (makta') ile tam ve mkemmel bir hale geldiini aratrr. En sonra da, tamam olan vezni noksan ola^ nndan ayrr ve hangi vezinlerin duyulduu zaman daha parlak, daha gzel ve daha tatl geldiini gsterir. kinci blm ayr ayr vezinlerdeki beyitlerin sonlarndan" hangisinin o dilde bir tek ekilde kaldn ve hangisinin deitiini inceler. Bu son eitte hangisi tamdr, hangisi artktr, hangisi eksiktir (bunlar aratrr). Hangi sonlarn btn iirin hepsinde muhafaza edilen bir tek sesten olduklarn, hangilerinin kaside boyunca muhafaza edilen birden ok sesler ile tekil edildiklerini, o dilde beyitlerin sonlarnn en ok ka ses ve hece olduunu gsterir.24 Sonra ok ses ile olanlarda baz seslerin yerine sylenme ve telaffuz zamam kendine eit olan baka seslerin konulmasnn uygun olup olmadn ve bunlardan hangisinin yerine, zaman bakmndan kendisine eit

&6

LMLERN

SAYIMI

bir ses bildirir.

konulmasnn

uygun

olabileceini

nc blm, o dilde iirlerde kullanlmas yerinde olan kelimeler ile iir olmayan szde kullanlmas yerinde olmyan kelimeleri aratrr. Dil ilmi blmlerinin her birinde bulunan btnler bunlardan ibarettir.

ikinci Blm MANTIK iLMl HAKKINDA

(Bu blmde mantk ilminin) iinde bulunan btn, sonra onun faydalarn, sonra mevzularn, sonra adnn mnasn bildireceiz; sonra da blmlerini ve her bir blmn iinde bulunan btnleri sayacaz. Mantk snaat, btn halinde, akl dzeltmee (takvim) ve, yanl yaplmas mmkn olan btn mkul" eylerde, insan doru yola ve gerek {hak) tarafna yneltmee yarayan kanunlar ve insan mkullerde yanltan, srmeden ve hatadan koruyan ve muhafaza eden kanunlar verir. Bir de yanl yapan bir kimsenin mkullerde yanl yapm olup olmadndan emin olunmazsa, onun denemesi (imtihn) iin kullanlan kanunlar gsterir. Bu da, mkuller arasnda, yanl yaplmas asla mmkn olmyan baz eylerin bulunmas ile mmkndr. Bunlar da, insan ruhunun, yaratld zaman, onlar biliyormu ve kesin bilgi (yakn) halinde kabul ediyormu gibi bulduklan eylerdir28. Mesel btn parasndan daha byktr; her

58

LMLERN

S A Y I M I 68

tek bir saydr. Daha baka eyler vardr ki, onlarda yanl yapmak, gerekten uzaklap, gerek olmyan eylere gitmek mmkndr. Bunlar, ancak fikir, derin dnce (teemml), kyas ve istidll ile idrk edilenlerdir. Btn bunlarda, daha nce, kesin (yakn) gerei isteyen insan, zaruri olarak btn istediklerinde mantk kanunlarna muhta olur. Bu snaat, nahiv snaatna benzer. nk mantk smaatmn akl ile mkulata nisbeti (oran), nahiv snaatnn dil ile kelimelere nisbeti gibidir. Nahiv ilminin bize kelimeler hakknda verdii btn kanunlarn mkullerdeki benzerini mantk ilmi bize verir. Mantk ilmi, bir de aruz ilmine benzer. nk mantk ilminin mkullere nisbeti (oran), aruzun iir vezinlerine nisbeti gibidir. Aruz ilminin iir vezinleri iin bize verdii btn kanunlarn mkullerdeki benzerlerini bize mantk ilmi verir. Bundan baka akln yanl yapp yapmadndan veya gerek olan idrk etmekte kusur edip etmediinden emin olmadmz mkullerde, onlar deneme ve snama (imtihn) aleti olan mantk kanunlar, hissin aldanp aldanmadndan veya miktarn idrkte kusur edip etmediinden emin olmadmz birok cisimleri kontrol etmek iin alet olan terazilere ve llere benzer; doruluunu id-

58 LMLERN

SAYIMI

69

rk etmekte hissin yanl yapp yapmadndan veya kusur edip etmediinden emin olunmyan hatalar kontrol (imtihn) etmekte kullanlan satr izme aleti (mistar) gibidir; dairelerde yuvarlakln idrk etmekte hissin yanlp yanlmadndan ve kusur edip etmediinden emin olunmad zaman onlar kontrol iin kullanlan pergel gibidir. Bunlar mantn gayesinin (garaz) btndr. Sen, insana verdii faydann bykln gayesinden anla! Bu fayda, kendimizde ve kendimizden bakasnda dzeltilmesini istediimiz her eyde ve bakasnn bizde dzeltilmesini istedii eyde kendini gsterir, Elimizde byle kanunlar bulunursa ve kendi kendimizde istenilen dnceyi karmak ve dzeltmek istersek, zihinlerimizi tashih edip dzelteceimiz eyi aramakta ba bo, saysz, hudutsuz eyler arasnda yzer bir halde brakmayz; ona tesadfi bir yerden ve hata yapp, biz farkna varmadan, gerek olmayan bir eyi bize gerek olarak gstermesi mmkn olan ynlerden varmak ister bir vaziyette de brakmayz. Belki geree (hak)doru giderken, hangi yolu takip etmemiz icabettiini, hangi eylerden ona gideceimizi, gidie nereden balyacamz, zihinlerimizin kesin (yakn) bilgiye erdiini nereden bileceimizi ve, zaruri olarak istediimize erimek iin, zihinlerimizi nasl altraca-

10

LMLtKIN

SAYIMI

mz daha nceden bilmi olmamz lzmdr. Bununla birlikte bizi yanla (galat) dren ve bize karanlk grnen (mlbese) btn bu eyleri bilmi oluruz ve, ie balarken, onlardan saknrz. Bu halde kardmz dncelerde gerek ile karlatmz ve yanl (galat) yapmadmz kesin olarak (yakren) biliriz. kardmz bir dncenin hali bizi pheye drnce ve o hususta kendimizi yanl yapm sanrsak, hemen o zaman onu snarz. inde yanl varsa, o yanl anlar, srlen yeri kolaylkla dzeltiriz. Kendimizden bakasnda bulunup da dzeltmek (tashih) istediimiz dncelerde de halimiz byle olur: nk bakasndaki fikri (re'y) ancak kendimizdeki fikirleri dzelten yollar ve eyler gibi yol ve eyler ile dzeltiriz. Ondaki bu fikri (re'y) dzeltmek (tashih) iin ona sylediimiz sz ve deliller hususunda anlamazla dersek, bunun neden dolay o fikri dzelttiini ve zddn dzeltmeden bu fikri nasl dzeltebildiim ve bu fikri dzeltmekle neden dolay bakasndan daha stn olduunu bizden sorarsa, ona btn bunlar gstermee muktedir oluruz. Bunun gibi, bir bakas, bizdeki herhangi bir fikri (rey) dzeltmek isterse, bu maksatla kullanmak istedii sz ve delilleri snayacamz eyler, bizde nceden mevcut bulunur: Eer gerekten dzeltiyorsa, neden dolay

58 LMLERN

SAYIMI

71

dzelttii meydana kar. Biz de bunlardan kabul edeceimizi, bilerek ve anlayarak kabul ederiz. Eer mugalata29 yapm veya yanla dm ise, ne bakmdan mugalata yapt ve yanla dt meydana kar ve, biz de, bilerek ve anlayarak, bunlardan yanl karacaklarmz yanl karrz. Eer mantk ilmini bilmezsek, btn bu eylerde halimiz, mantk bildiimiz zamanki halimizin aksi olur. Btn bunlardan daha kts, daha irkin ve daha fenas, korkulup ekinilmee daha ok lyk olan, birbirine zt dncelere bakmak veya bunlar hakknda ekien iki kii arasnda ve her birinin kendi fikrini doru ve karsndakinin fikrini yanl karmak iin getirilen sz ve deliller hakknda hkm vermek istediimiz zaman bamza gelen haldir: nk biz mantk ilmini bilmezsek, onlardan geree varm olann doruluunu, geree nasl vardn ve hangi ynden vardn, delillerinin fikrinin doruluunu nasl icap ettirdiini kesin olarak nereden anlyacamz bilemeyiz. Bundan dolay onlardan yanl veya mugalata yapann yanln, hangi ynden yanl veya mugalata yaptn, delillerinin nasl fikrinin doruluunu icap ettirmediini bilemeyiz. Bu halde ya btn fikirlerde aknla dp, hangisinin doru, hangisinin yanl olduunu bilmeyiz; ya birbirlerine zt olduklar halde, hepsinin hak ve

58

LMLERN

SAYIMI 72

gerek sanrz; ya onlarda, hatta her bir parasnda, hak ve gerek yok sanrz, yahut da birini doru bulmaa ve birini yanl karmaa balarz. Neden dolay yle olduunu bilmeden, doru bulduumuzu doru, yanl bulduumuzu yanl gstermee alrz. Mnakaa isteyen biri, doru bulduumuz veya yanl kardmz fikir hakknda, bizimle mnakaa etse, ona bunlarn ynlerini, (yle olmalarnn sebeblerini) gsteremeyiz. Tesadfen doru veya yanl bulduumuz eyler arasnda, gerekte yle olan bir ey olsa, o iki eyden birinin gerekte bizim dndmz gibi olduunu kesin olarak bilemeyiz. Belki, dncemize gre, doru olan ey hakknda, Mmkndr ki, yanl olsun!, veya dncemize gre yanl olan ey hakknda Mmkndr ki doru olsun! diye bir zan ve kanaat besleriz. Bu iki zannn ikisinde de tadmz fikrin zddna girmemiz mmkndr. Dardan bize bir fikir gelmesi veya aklmzdan nefsimize (ruhumuza) bir dnce gelmesi ve bizi bugn bizce doru veya yanl olarak kabul ettiimiz eyin aksine evirmesi mmkndr. Btn bu hallerde, darb meselin dedii gibi, geceleyin odun toplayanca30 dneriz. Btn bu eyler, aramzda, ilimlerde kemal iddia eden kimseler hakknda bamza gelir. Eer biz mantk bilmezsek ve elimizde

58 LMLERN

SAYIMI

73

fikirleri snayacak bir ey bulunmazsa, ya hepsi hakknda doru olduu zannn besleriz, ya hepsini itham ederiz, yahut onlar birbirinden ayrmaa koyuluruz ve btn bunlan tesadfi bir ekilde ve kesin olarak bilmeden yapm oluruz. Hakknda iyi zan beslediimiz kimsenin arlatan ve aldatc olup olmadndan emin olamayz; bu takdirde yanl yapan kimse bizden nasip alm olur; biz de, bilmeden, bizimle alay etmi olana yardm etmi oluruz; yahut hakknda ithamda bulunduumuz hakl olur, biz de bilmeden, onu atm bulunuruz. te bu, mantk bilmeyiimizin zararlar ve onu bilmemizin faydalardr. Bellidir ki, inanlarnda ve dncelerinde zanlar ile yetinmek istemeyen kimseler iin mantk zaruridir; (bunlar sahibinin nefsinde kendilerinden vaz geip, ztlarna gidilmeyen inanlardr); dncelerinde zanlar ile yetinmei ve yle kalma tercih eden kimseler iin mantk ilmi zarur deildir. Cedel3' sz ve konumalar (muhtebt) iyice almann, yahut hendese (geometri) ve say gibi msbet (talimi) bilgilere iyice almann, insan mantk kanunlarn bilmekten mstani klacan, yahut bunun onlarn yerini tutacan ve iini yapacan, insana her sz, her delil ve her fikri snayacak kuvveti vereceini ve baka ilimlerden hibir eyde

58

LMLERN

S A Y I M I 74

yanl yapmayacak ekilde insan gerek (hak) ve kesin bilgiye gtreceini iddia edenlere gelince, bu, iir ve nutuklar (hutbe) ezberlemee alp, bu hususta byk bir alkanlk kazanmann ve onlar ok ok rivyet ve tekrar etmenin, dilin dzeltilmesi -ve konuurken hata yaplmamas bakmndan, onu nahiv ilmi kanunlarndan mstani klacan, onlarn yerini tutacan ve yapt ii yapacan ve bunun insana her szn i'rb mn 2 isabetli ve doru mu, yahut yanl m olduunu snayacak kuvveti vereceini iddia eden kimse gibidir. Orada, nahiv hususunda, ona verilmesi yerinde olacak cevap, burada mantk hususunda ona verilecek cevaptr. Ayni ekilde, herhangi bir zamanda, mantk kanunlarndan bir ey bilmedii halde, gerekte asla altlanmayan mkemmel akll bir insan bulmak bazen mmkn olduu iin, mantcn insann muhta olmad bir fazlalk olduunu iddia eden kimsenin sz de, insanlar arasnda, nahiv kanunlarndan bir ey bilmedii halde, asla konuma yanl yapmayan kimseler bazen bulunduu iin, nahvin lzumsuz bir fazlalk olduunu iddia eden kimsenin sz gibidir. Her iki sze verilecek cevap bir tek cevaptr. Mantn konularna gelince, bunlar onda kanunlar veren eylerdir. Bunlar da kelimelerin kendilerine dellet etmeleri dolays

58 LMLERN

SAYIMI

75

ile, mkul 1er ve, mkul lere dellet etmeleri dolays ile, kelimelerdir. nk fikri, onu dikkatle tetkik etmek ve ruhumuzda yerine bu fikri dzeltmee yarayan eyler ve mkuller koymak suretiyle, kendimizde tashih ederiz. Bakasnn fikrini de, ona szler sylemek suretiyle dzeltiriz: Bu szler sayesinde bu fikri dzeltmee yaryan eyleri ve mkulleri kendisine anlatrz. Tesadfen akla gelen bir fikri, yine tesadfen akla gelen bir mkul ile dzeltmemiz ve bu mkulleri tesadfen bulunan bir say, terkip ve tertipte buldurmamz kabil deildir. Belki dzeltmesini istediimiz her fikirde, mahdut, ne olursa olsun, belli bir sayda ve belli hallerde, terkipte ve tertipte mkuller ile eylere (umr) ihtiyacmz vardr. Bakasndaki fikirleri dzeltirken, onu ifade eden kelimelerinin hali de byle olmaldr. Bundan dolay, mkullerde ve onlar ifadede, bizi gzetliyecek ve bunlarda bizi yanltan koruyacak kanunlara kesin olarak ihtiyacmz vardr. Bunlarn ikisine, yani mkuller ile onlar ifade eden szlere, eski feylesoflar kelime ve sz (ntk ve kavi) adn verirler: Mkullere kavi derler. Ruhta (nefis) bulunan ve mkulleri ifade eden i konuma kavil dir. Ses ile dar kan ve insann ruhundaki fikri dzelten sz (nutuk), ruhta bulunan kavi dir; insann, ister ruhta bulunsun, isterse ses-

1104

LMLERN S A Y I M I

le dar km olsun, bakasnda bulunan bir fikri dzeltmesine yarayan sze (kavi), eski feylesoflar kyas derler. Bu halde mantk, her iki szn (kavi) ikisinde bulunan ve anlm olan kanunlan verir. Mantk, kelimelerin (.lafz) kanunlarn vermesi ile, bir dereceye kadar, nahiv ile birleir. Nahiv ilminin herhangi bir halkn (mmet) kelimelerine mahsus olan kanunlar vermesine karlk, mantk ilmi de btn milletlerin kelimelerini iine alan mterek kanunlan vermek bakmndan ondan aynlr. nk kelimelerde yle haller vardr ki, btn halklar, bunda mterektir. Mesel, kelimelerin bir ksm tek tektir; bir ksm da toplu olarak bulunur; tek olan kelimeler, isim, fiil (kelime) ve edattr; bunlarda vezinli olanlar ve olmayanlar vardr.33 Bir dilde olup, tekisinde bulunmyan haller de vardr: Mesel zne, merfu, dz tmle mansup tur34 ve bir isim tamlamasnda belirtilene harf-i tarif olan elif ve lm girmez. Bu ve daha bir oklan Arap dilinin hususiyetlerini tekil eder. Her milletin dilinde bunun gibi kendine mahsus olan haller vardr. Nahiv ilminde bulunup da btn halklann kelimelerinde mterek olan eylere gelince, nahiv ile uraanlar, nahvi tesbit edilen bu dilde mevcut olmas dolays ile, onlan al-

58 LMLERN

SAYIMI

77

mlardr. Mesel Arap nahivcilerinin arapada kelime eitleri isim, fiil ve edat (harf) tr demeleri, Yunan nahivcilerinin de Yunancada kavi in ksmlar (cz) isim, kelime ve edattr demeleri gibi. Bu bl, yalnz arapada, yahut yalnz yunancada bulunmaz, belki btn dillerde bulunur. Arap nahivcileri onu arapada bulunduu iin almlardr; Yunan nahivcileri de onu yunancada bulunduu iin almlardr. O halde, her dildeki nahiv ilmi, o halkn diline mahsus olan eyler ile mterek olmas dolays ile deil de, bilhassa dillerinde mevcut olmas dolaysiyle, kendisinde ve baka dillerde mterek olan eyleri tetkik eder. te nahiv ile uraanlarn kelimelere bak ile, mantk ile uraanlarn kelimelere baklar arasndaki ayrlk budur. nk nahiv herhangi bir halkn kelimelerine mahsus olan kanunlar veriyor ve, mterek olmas bakmndan deil, belki nahivin kendisi iin yapld dilde mevcut olmas bakmndan, kendisi ile bakasnda mterek olan eyleri alyor. Mantk, ancak btn halklarn kelimelerinde mterek olan kelime kanunlarn verir ve onlar mterek olmalar dolaysiyle alr; herhangi bir halka mahsus olan eylerin hi birine bakmaz, belki bu hususta muhta olu-

&6

LMLERN

SAYIMI

nan eylerin bu dilde ilim sahibi olanlardan alnp renilmesini tavsiye eder. Adna, unvanna gelince, bellidir ki, o gaye ve maksadnn hepsini gstermektedir. nk nutuk (konuma) kelimesinden tremitir ve bu kelime eski ilim adamlar ve feylesoflarca mnada kullanlmtr: 1. Ses ile kan szdr ve insann iinde bulunan eyi dil bununla ifade eder: 2. Ruhta bulunan szdr ve bu da kelimelerin dellet ettii mkullerdir; 3. nsanda yaradlndan, (ftr olarak), mevcut olan ruh kuvvetidir. Baka hayvanlarda bulunmayan ve insanlara mahsus olan ayrt etme (temyiz) kuvveti ile varlklar birbirinden ayrt etmek bunun syesindedir. nsanlar mkulat, ilimleri ve sanatlar bununla elde ederler; eyann dikkatle tetkiki bununla olur, gzel ve irkin iler bununla birbirinden ayrt edilir. Bu, btn insanlarda, hatta bebeklerde bile, bulunur. Fakat ayrt etme (temyiz) kuvveti, kklerde, zayftr, iini yapacak dereceye erimemitir. Nitekim ocuun ayandaki kuvvet yrmesine kfi gelmez; kt yakacak dereceye gelmemi olan az kl atee benzer. Bu kuvvet, deli ve sarholarda a gze, uykuda olanda kapal gze, baygn kimseler-

58 LMLERN

SAYIMI

79

de zerinde buhar veya baka bir eyden perde olein gze benzer. D konumann (en-nutk-l-hric) kanunlar ile, i konumann (en-nut k-l-dhili) kanunlarn verdiinden ve bu iki hususta verdii kanunlar ile, insanda yaradltan mevcut olan nc konumay (en-nutk-s-slis) kemale getirip, yukarki iki konumadaki iini en doru, en tam ve en iyi tarzda yapacak ekilde doru olarak sevk ettiinden, bu ilme, bu mnda kullanlan nutk'tan (konuma) tretilmi olan bir isim verilmitir. Nitekim nahiv sahasndaki ilim ehlinin kitaplar arasnda yalnz d konumann kanunlarn veren kitaplarn ouna mantk ismi verilmitir." Besbellidir ki, konumann her sahasnda insan doruya gtren ilim, bu ada daha ok lyktr. Mantn blmlerine gelince, bunlar sekizdir. nk bir fikrin veya bir matlb un36 dzeltilmesinde kullanlan kyas nevileri ve sz nevileri, btn olarak, tr. Bunlarn mkemmel bir hale gelmesinden sonra, konumada (muhataba) kyas kullanmaa yarayan snaatlarn nevileri, btn olarak, betir: brhan, cedel, sofist, hatb37 ve i'r snaatler. Burhan szler38, bilinmesi istenilen matlup hakknda kesin bilgi vermee yarayan szlerdir; bunu, matlubu karmak iin, insan

&6

LMLERN

SAYIMI

kendisi ile ruhu arasnda kullanr; yahut onunla bakasna hitap eder, yahut da bakas bu matlubu dzeltmek iin, onunla kendisine hitap eder. nk btn hallerinde kesin bilgiyi ifade etmek iin kullanlr. Bu kesin bilgiyi de aksi bulunmas mmkn olmayan bilgidir. nsann bundan dnmesi mmkn deildir, bundan dnlebileceini zannetmesi de mmkn deildir, onun hakknda yanl yapt phesine de dmez, mugalta onu bu dnceden vazgeirmez, bir yn ve sebebten dolay ondan phe etmez ve tereddde dmez. C e d e 1 szler (kavi)39 iki eyde kullanlan szlerdir: 1. Soran, cevap verenin, mehur szler ile korunmak veya zafer temin etmek istediini grnce, kendisinin de ona kar stnlk ve galebe temin etmek iin, btn insanlarn kabul ettikleri mehur eyleri, szleri kullanmasdr. Soran, mehur olmayan delil ve szlerle cevap verene galebe almak isterse ve cevap veren de koyduu sorunun korunmasn veya zaferini mehur olmayan szlerle temin etmek isterse, onlarn ikisinin yaptklar bu i cedel yolu ile bir i olmaz. 2. nsann ya kendi kendisinde veya bakasnda dzeltmek istedii bir fikir hakknda kuvvetli bir zan hasl etmek iin kulland

58 LMLERN

SAYIMI

81

szlerdir. Bunlar kesin bir bilgi olmad halde, insan onu kesin bir bilgi zanneder. S o f i s t szler, insan artmak, saptmak, ve yanla drmek iin kullanlan szlerdir; gerek (hak) olmayan ey hakknda gerek ve gerek olan ey hakknda gerek deil zannn verir; lim olmayan kimseyi kuvvetli bir lim zannettirir, hakim olan bir kimse hakknda da yle deilmi zannn verir. Bu isim, yani safsata ismi, sz ve phe ile, insan mugaltaya drmee, artma ve aldatmaa muktedir klan meharetin addr. Bu da ya kendi hakknda olur ve insan kendini hikmet, ilim ve fazilet sahibi zanneder; ya bakas hakknda olur, gerekte yle olmad halde onun noksanlk sahibi olduunu zannettirir; yahut gerek bir fikrin gerek olmadm ve gerek olmayan bir fikrin de gerek olduunu zannettirir. Bu kelime, yunanca felsefe (=hikmet) demek olan sofiya ile, gz boyayan demek olanistis ten mrekkeptir; o halde gz boyayc hikmet demektir.40 Szler ile herhangi bir ey hakknda gz boyaclna ve mugaltaya muktedir olan kimseye bu isim verilir. Bir takm insanlar, Sofsta eski zamanlarda yaam bir insann addr, mezhebi de idrkin ve ilimlerin kymetini yok etmektir; onun fikrini takip edip, mezhebini destekleyen taraftarlarna sofist 1er ad verilir ve

&6

LMLERN

SAYIMI

bu adamn fikri gibi fikir syleyenler ile mezhebine yardm edenlere de bu isim verilmitir derlese de, yle deildir. Bu, cidden ahmak olan bir kimsenin zanndr. nk gemi ve eski zamanlarda mezhebi ilimlerin ve idrkin kymetsizliini kabul etmi olan ve bu lkab tayan bir insan yoktu. Eskiler, sofista lkabn tayan bir insanla ilgili grdkleri iin, bir kimseye bu ismi vermi deillerdir. Belki onlar mehareti, konuma tarz, aldatma ve yanltma kudreti olunca, kim olursa olsun, halktan bir insana bu ad veriyorlard. Nitekim bir insana, cedel lkabn tayan bir insanla ilgisi olduundan dolay, cedel denilmez; belki halktan kim olursa olsun, meharetinden, konumasnn tarzndan ve snaatn iyi kullanmaa muktedir olmasndan dolay bir kimseye cedel denilir. Kendinde bu kuvvet ve snaat bulunan sofistdir; onun mehareti, sanat, sofistliktir; bu sanatndan ve maharetinden hasl olan i de, sofist bir itir. H a t b szler,41 insan herhangi bir fikre kandrmak iin kullanlan ve zihni kendine sylenilen eyler ile sknet bulmaa ve, ister daha zayf, ister daha kuvvetli olsun, herhangi bir ekilde o fikri kabul ve tasdik etmee meylettiren szlerdir. nk kandrc tasdikler (et-tasdkat-l-iknye), kuvvetli zandan daha aadr ve bunlar birbirlerinden

58 LMLERN

SAYIMI

83

daha stn olabilir. Szlerin ve onunla beraber kulanlan eylerin bazlarnn tekilerden stn olmasna gre, bazs tekilerden daha ok kuvvetli olur. nk baz kandrc szler tekilerinden daha ok tesir yapar, daha gzel sylenmitir, ve ona daha ok gvenilir. Nitekim ahitliklerde bazen byle olur. nk ahitler ok olduklar nisbette habere kandrmakta ve tasdik elde etmekte daha tesirli olur ve daha ok inan verir, ruh onlarn syledikleri eyle daha ok sknet bulur. u kadar var ki kandrma kuvvetleri birbirlerinden stn olmakla beraber, hatb szlerde kesin bilgiye yakn bir zan hasl edecek bir ey yoktur. Bu blmde, hitbet, cedelden bununla ayrlr. i ' r szlere gelince, bu da konuulan eyde, herhangi bir hal veya eyi daha stn veya daha alak tasavvur ettirmee yarayan eylerden terkip edilendir. Bu da gzellik veya irkinlik, ykseklik veya alaklk, yahut bunlara benzeyen baka bir bakmdan olur. i'r szleri duyduumuz zaman, onun ruhumuzda hasl ettii hayalden, (mesel) hoa gitmeyen bir eye benzeyen bir eye baktmz zaman ne duyarsak, yle bir ey duyarz: nk hemen bu ey hakknda, onun holanlmayacak eylerden olduu tasavvuru hatrmza gelir. Gerekte onun bize tasavvur ettirildii gibi olmadn kesin olarak bilsek de,

&6

LMLERN

SAYIMI

ruhumuz ondan nefret eder ve ondan uzaklarz. in ve eyin, i'r szlerin bize tasavvur ettirdii gibi olmadn bilirsek de, yine onun hakknda, onun bu sznn bize tasavvur ettirdii gibi olduunu kesin olarak bildiimiz zaman ne yaparsak, ayn eyi yaparz. nk insanlarn yaptklar, zan veya ilimlerini takip etmekten ziyade, tasavvurlarn takip eder. Zira insanlarn, zan veya ilmi tasavvurlarna zt olduu halde, bir ey yapmas, bu zan ve ilmine gre deil de, sk-sk tasavvuruna gre olur. Nitekim bir eye benzeyen eyler ile baka eylere benzeyen eylere bakmaktan ruhta, ayn duygu hasl olur. i'r szler, herhangi bir eye doru sratle hareket ettirerek ve derece derece gtrerek, onu yapmaa tevik edilen bir insana hitap edilirken kullanlr. Bu da, ya derece derece i yapmaa sevk edilen insanda, kendisine, doru yolu gsterecek aklnn olmamas ve binnetice tasavvur ile yaptrlmak istenilen ie kalkmas ve tahayyln akln yerini tutmas ile olur; yahut kendinden istenilen hususta akl olan, fakat bu hususta dnd zaman onu yapp yapmyacandan emin olunmayan bir insan olur; bu takdirde tasavvur ile akl geirmek iin hemen i'r szler sylenir, nihayet bu insan bu ie igiriir. Bylece, bu ii, sonunda ne olduunu akl ile iyice anlamadan acele ile yapm olur; yoksa belki

&6 LMLERN S A Y I M I

bsbtn ondan ekinir, yahut onu dikkatle, adm adm takip eder ve sonunda, bu hususta acele etmemei ve onu baka bir zamana brakma daha uygun grr, Bundan dolay teki eit szler deil, bilhassa bu i'r szler sslenir, bezenir; kelimelerine kuvvet verilir ve, Mantk ilmi nde zikrettiim eyler ile, onun parlaklk ve gzellii artrlr. Kyaslarn snflar, kyas snaatlar ve btn ilerde herhangi bir fikri dzeltmek iin kullanlan konumalarn eitleri bunlardr. Bunlar, btn olarak, betir: Kesin bilgi verenler (yakn), zan verenler (zann), artanlar (mugallita), kanaat verenler (muknia) ve hayaller verenler (muhayyile). Bu be snaattan her birinin, kendine mahsus eyleri ile tekilerle mterek olan baka eyleri vardr. Kyas szler, ister ruhta bulunsun, isterse ses ile harice km olsun, birletirilmi (mellef) szlerdir: Ruhta bulunanlar bir tek eyi dzeltmek (tashih) iin biribirine yardm eden biribirine bal ve tertipli olan birok mkullerdir; ses ile dan kanlar ise, bu mkullere dellet eden ve onlara msavi olan biribirine bal, tertipli birok kelimelerdir. Bunlar, onlarla birleerek dinleyendeki bir eyi dzeltmee yardm eder.

8b

LMLERN

SAYIMI

Sesle dar kan szlerin en az, iki tane ikier ikier kullanlan kelimelerden mrekkeptir, ruhta bulunan szler de iki tane ikier ikier bulunan tek mkulden mrekkeptir. Basit olan szler ite bunlardr. Kyas szler basit szlerin birletirilmesi ile meydana getirilir. Bunlar, o zaman mrekkep szler olur. Mrekkep szlerin en az iki basit szden mrekkep olanlardr; en ou ise hudutsuzdur. Her kyas szn en byk blmleri basit szlerdir, en kk blmleri ise, blmlerinin blmleridir, bunlarda tek mkuller veya onlara dellet eden tek kelimeledir. O halde mantn blmleri, zarur olarak, 8 olur ve her bir blm bir kitapta bulunur: Birinci kitapta, mkuller ile onlara dellet eden tek kelimelerin kanunlar vardr. O da arapada mkult (catgorie), yunancada katgorys ad verilen kitapta bulunur. ikincisinde, ikier ikier iki tek mkulden terkip edilmi mkuller ile, ikier ikier iki kelimeden mrekkep olup, bunlara dellet eden kelimelerden ibaret olan basit szlerin kanunlan vardr. O da arapada el-ibre ve yunancada Br erminys denilen kitapta bulunur.

58 LMLERN

SAYIMI

87

ncsnde, be snaatta mterek olan kyaslan snayp denemee yarayan kanunlar vardr. Bu da arapada el-kys, yunancada nltka'l-l ad verilen kitapta bulunur. Drdncsnde, burhan szleri snamaa yarayan kanunlar ile felsefeyi mkemmel ve tam bir hale getiren eylerin kanunlan vardr. Bu blmde bir de ilerinin daha tam, daha stn ve daha mkemmel bir hale gelmesine yarayan her eyin kanunlan bulunur. Bu arapa el-Burhn ve yunanca nttka 's-sniye denilen kitaptr. Beincisinde, cedel szlerin snanmasnda kullanlan szler, cedel soru ve cevaplarn nasl olaca, btn olarak, cedel snaatn tamamlayp mkemmel bir hale getirmee yarayan ve ilerini daha mkemmel, daha stn ve daha tesirli bir hale getiren eylerin kanunlan vardr. Bu arapa <Kitb-l-mevzi' il-cedelye (Cedel yerleri kitab) ve yunancada *Tbik dr. Altncsnda, ilk nce, gerek (hak) hakknda insan yanltmaa, aldatmaa ve artmaa yarayan eylerin kanunlar ile, ilimlerde ve szlerde aldatmak ve yalan sylemek isteyen kimsenin kulland btn eyler saylr. Sonra, bunun arkasndan, yalan sap aldatann kulland yanltc szlerin karlanmas iin lzm gelen btn eyler saylr; bunlarn

LMLERN

SAYIMI

nasl bozulaca, neler ile reddedilecei ve insann aratrd eyde (matluo) yanltan veya yanltmadan nasl korunaca gsterilir. Bu kitaba yunancada Sofistikd denilir ki, mnas Yanltc felsefe (el-hikmet-l-mmevvihe)' dir. Yedincisinde, hatbi (hutb) szleri, nutuklarn ve gzel konuan ve hatip kimselerin szlerinin eitlerini snayp denemee yarayan kanunlar bulunur, ve bu sayede onlarn hitabet tarzna uygun olup olmadklar anlalr. Bu blmde hitabet snaatn tamamlayp mkemmel bir hale getirmee yarayan btn eyler saylr. Hatb szlerin, trl ilerin ayr ayr her bir blmnde nutuklarn nasl yapldn ve hangi eyler ile bunlarn daha iyi ve daha mkemmel bir hale geldiini, iinin daha tesirli ve daha beli olduunu bildirir. Bu kitaba yunanca Ritrik denilir ki, Hitabet demektir. Sekizincisinde, iirler ve meydana getirilmi olan (ma'mt) i'r szlerin eitleri ile eitli ilerde ayr ayr yaplan iirleri snayp denemee yarayan kanunlar vardr. Ayn zamanda iir snaatnn mkemmelletirilmesine yarayan btn iler saylr. Bunlardan her bir snfn sanatnn nasl olduu, hangi eylerden yapld, hangi eyler ile mkemmelletii, daha iyi, daha kuvvetli, daha parlak ve daha ho olduu, daha beli ve daha te-

&6 LMLERN

SAYIMI

sirli olmak iin hangi haller bulunmas lzm geldii saylr. Bu kitaba yunancada Bytika ad verilir ki, iir kitab demektir. Mantn blmleri ve her bir blmn iinde bulunan btnler bunlardr. Drdnc blm, eref ve bakanla en ok yaklaandr. Mantktan ilk nce drdnc blm istenir. Geri kalan blmleri drdnc blm iin yaplmtr. nk ondan nce gelen , retme tertibinde, ona hazrlk, giri ve yollardr. Ondan sonra gelen drt tanesi ise, iki ey iindir. 1. Onlann her birinde, drdnc blmn aletleri yerini tutmakta olmalar dolays ile, herhangi bir yardm ve destek, ok veya az bir fayda vardr. 2. Korunma bakmndan. nk eer insan, bu snaatlan, her birinin kanunlarn tekinin kanunlarndan ayn olarak bilecek kadar bilfii (en acte) birbirlerinden ayrmazsa, insan, gerek ve kesin bilgiyi elde etmek istedii vakit, cedel olduunu bilmeksizin, cedel eyleri kullanp kullanmadndan emin olmaz ve sonunda kesin bilgiden sapp, kuvvetli zanlara der; yahut bilmeksizin hatb eyler kullanm olur ve bylece kandrma yoluna sapar; yahut bilmeksizin yanltc (mugallit) szleri kullanm olur; o zamanda da bu szler, gerek (hak) olmayan eyi ona gerek

1104

LMLERN

SAYIMI

tasavvur ettirir ve o da ona inanr, veya kendisini aknla drr; yahut kullandklarnn i'r szler olduunu bilmeksizin i'r szler kullanm olur ve bylece inanlarnda hayallere, tasavvurlara istinat etmi olur. Bu hallerde, aklnca geree giden yola girip, istediini bulduunu sanr; halbuki gerekte ona tesadf etmemitir. Nitekim gdalan ve illar bilen kimse, almetlerini ve bilgisini kesin olarak renecek kadar zehirleri bunlardan ayrmayacak olursa, bilgisizlii yznden, onlar gda ve il sanarak, almak ve telef olmak tehlikesinden kurtulamaz. ikinci halde ise, drt snaattan her birinin ehline, o snaatn tam ve mkemmel olmas iin lzm olan eylerin hepsini vermi olur. yle ki insan meharetli bir cedelci olmak isterse, ka eyi renmee muhta olduunu anlar; szlerinde cedel yoluna girip girmediini renmek iin, nefsinde veya bakasnda, szlerini ne ile snayp, kontrol edeceini anlar; meharetli bir hatip olmak istedii zaman, ka ey renmee muhta olduunu bilir; szlerinde hitabet yoluna m, yoksa baka bir yola m gittiini bilmek iin hangi eyler ile, ruhunda veya bakasnda bunlar kontrol edip snayacan anlar. Ayn ekilde, meharetli bir air olmak istedii zaman, ka ey renmee muhta olduunu anlar; szlerinde iir yoluna girip girmediini,

58 LMLERN

SAYIMI

91

veya ondan sapp, ondan baka bir yolu onunla kartrp kartrmadn bilmek iin, kendi ruhunu ve kendinden baka airleri hangi eyler ile snayp kontrol edeceini anlar. Yine ayn ekilde, bakasn yafltmak iin ve kimsenin kendisini yanltmamas iin kendisinde kudret bulunmasn istedii zaman, ka ey renmee muhta olduunu anlar. Bir de, her sz ve her fikirde kendisinin yanl yapp yapmadn veya yanltlp yanltlmadn ve bunun neden dolay byle olduunu bilmek iin, onu hangi eyler ile, snayp kontrol edebileceini anlar.

nc Blm TA'LM LMLER HAKKINDA

Bu ilim, kitabn banda saym olduumuz yedi byk blme ayrlr. Say (aded) ilmi. Say ilmine gelince, bu ad ile bilinenler iki ilimdir: 1. Amel say ilmi, 2. Nazar say ilmi. Amel say ilmi, saysnn tesbit edilmesi lzumlu olan sayl eylerin saylar olmak bakmndan saylar tetkik eder. Bunlar da insanlar, atlar, altnlar, kk paralar (dirhemler) ve bakalar gibi says olan cisimler ve cisimlerden baka eylerdir. Halkn pazarlardaki ve ehirlerdeki muamelelerinde kullandklar, bu say ilmidir. Nazar olan say ilmine gelince, bu, saylar zihinde cisimlerden ve saylan her eyden tecrit edilmi olduu halde, mutlak olarak tetkik eder. Saylara, kendileri ile saylmas mmkn olan mahsusattan43 ayr olarak ve

58 LMLERN

SAYIMI

93

mahsusatn ve gayrisinin saylan olan btn saylar iine alabilecek bir ynden bakar. limler btn arasna giren budur. Nazar say ilmi, mutlak bir surette birbirine nisbet edilmeden, yalnz olarak saylarn kendilerinde hasl olan her trl halleri tetkik eder; mesel ift (zev), tek (ferd) olmalar gibi. Bir de birbirlerine nisbet (izafe) edildikleri zaman hasl olan halleri tetkik eder. Bunlar da eitlik (tesv), birbirinden ok olma (tefzul), bir saynn bir bakasnn bir blm veya onun blmleri veya onun iki kat veya onun kadar, yahut bir blm veya birka blm ziyadesi olmasdr; oranl (mtensip), yahut oransz (gayr- mtensip), mtebih,44 yahut gayr- mtebih, mterik veya mtebyin olmasdr. Sonra, bazsnn bazsna eklenmesinden veya onunla toplanmasndan, birinden birinin karlmasndan veya ayrlmasndan, bir saynn birka baka saynn birler (hd) says ile arplasndan ve bir saynn baka bir saynn birler (hd) says ile blnmesinden hsl olan halleri tetkik eder. Mesel say murabba,45 yahut musattah, yahut mcessem, yahut tam, yahut tamn gayn olur. nk say ilmi btn bunlan ve iki say birbirine nisbet izfe) edildii zaman hsl olan halleri aratrr ve bilinen saylardan saylarn karlmasnn, elhasl, yolu ve hususiyeti saylardan karlma olan

1104

LMLERN

SAYIMI

her eyin karlmasnn ne yoldan ve nasl olduunu bildirir. Hendese (geometri) ilmi: Hendese ilmine gelince, bu ad ile bilinen ilim iki eydir: 1. Amel hendese, 2. Nazar hendese. Amel hendese, bunu kullanan marangoz ise, aa cisminde; bunu kullanan demirci ise, demir cisminde; bunu kullanan mimar ise, duvar cisminde, izgi ve yzeylere bakar; mhendis (=lc, kadostro memuru) ise, yerlerin, tarlalarn yzeylerine bakar. Bylece amel hendeseyi bilen herkes, aklnda, o amel snaatn konusunu tekil eden maddeden ibaret olan bir cisimde olmak zere izgiler, yzeyler, drtgenler, daireler ve genler tasavvur eder. Nazar olan, cisimlerin yzey ve izgilerine, mutlak ve umum olarak, btn cisimlerin yzey ve izgilerini kavrayacak ekilde, bakar. (Bununla megul olan) kimse ruhunda, hangi cisimde olduuna ehemmiyet vermeden, umum ekilde izgiler tasavvur eder; yine ruhunda, hangi cisimde olduuna ehemmiyet vermeden, en umum ynden yzeyler, drtgen, daire ve gen tasavvur eder; yine hangi

58 LMLERN

SAYIMI

95

cisimde, hangi madde ve mahsusta olduuna ehemmiyet vermeden, en umum ynden, hacimli ekillde tasavvur eder. Ruhunda aa, duvar, yahut demir olan bir hacimli ekil deil, fakat bunlarn hepsini iine alan bir hacimli kil dnerek, mutlak olarak, tasavvur eder. ilimler btnne giren bu ilimdir. Bu, mutlak olarak, izgi, yzey ve hacmlarda ekillerini, miktarlarn, birbirlerine eit olularn, birbirinden fazla olularn, durularnn ve tertiplerinin eitlerini inceler. Nokta, a ve bakalar gibi onlarda bulunan eyleri aratrr. Bir de orantl (mtensip) olanlar ile olmayanlar, onlarn nelerden elde edilmi olduklarn, mterik olanlar ile mtebyin olanlar, muntak ve asam46 olanlarn, ve bu ikisinin eitlerini aratrr. Nazar hendese, yolu bunlardan yaplmak olan her eyin yaplmasndaki yn, yolu bundan karlmak olan her eyin karlmas ynnn nasl olduunu bildirir. Bir de btn bunlarn sebeblerini gsterir ve hakknda phe edilmesi mmkn olmyan kesin ilim veren burhanlar ile bunlarn neden dolay byle olduunu bildirir. Hendesenin bakt aratrd eylerin btn bunlardr. Bu ilim iki blmdr: 1. izgi ile yzeylere bakar, 2. Hacimli olan eylere (mcessem) bakar.

1104

LMLERN

SAYIMI

Hacimli eylere bakan, kp, piramit, kre, silindir, prizma ve koniler gibi, hacimli ekillerin nevilerine gre, blmlere ayrlr. Btn bunlara iki ynden baklr: 1. Bunlardan her birine yalnz bana bakmaktr. Mesel yalnz bana izgilere, yalnz bana yzeylere, yalnz bana kpe, yalnz bana piramide bakmak gibi. 2. Onlara ve birbirlerine nisbet (izfe) edildikleri zaman hasl olan ekillere bakmaktr. Bu da ya birini tekisine kyas etmekle olur. O zaman birbirlerine eit olmalarna, bir birlerinden fazla olmalarna, yahut her ikisinden baka hallerde bulunmalarna baklr; yahut da bir tekisi ile birlikte bir araya konur ve tertip edilir. Mesel bir izgiyi bir cisme, yahut bir yzeye, yahut bir hacmi bir hacme koyup tertip etmek. Bilmek lzmdr ki, hendese ile saylar ilminin, temelleri ve esaslar ve bu esaslardan km baka eyleri vardr. Esaslar mahduttur, fakat esaslardan kanlar hudutsuzdur. Ukldes el-Fsgri'47nin yazd sylenen kitapta, hendese ve savnn esaslan vardr. Bu el-Ustukusst kitb diye tannmtr. Bunlarda bak iki yndedir: Analiz (tahlil) ve sentez (terkip). Bu ilmin ehlinden olan eski kimseler kitaplarnda her iki yolu birletiriyorlard. Ancak Ukldes byle yapmad, n-

58 LMLERN

SAYIMI

97

k o, kitabndaki bilgileri yalnz sentez (terkip) yoluna gre tertip etmitir. Menazr ilmi":

Menazr ilmi, hendese ilminin tetkik ettii ekilleri, byklkleri, tertibi, durular, eitlikleri, artklklar ve baka halleri tetkik eder; fakat, bunlar, mutlak olarak izgi, yzey ve hacmlarda (mcessemlerde) bulunmas bakmndan tetkik eder. O halde hendesenin bak daha umumdir. Hendesenin tetkik ettii eyin btnne dahil olduu halde, menazr ilmini ayrmak ihtiyac undan domutur: Hendesede, herhangi bir ekil, duru, tertip ve baka bakmdan belli bir halde bulunmas lzm gelirken, ou zaman kendilerine bakld vakit, bunun aksi halde bulunurlar. nk her hangibir uzaklktan bakld takdirde, gerekte drtgen olan ekiller daire eklinde, birbirinden daha uzak olanlar (mtevali) birbirinden artk, birbirinden artk olanlar birbirine eit grnr. Bir tek yzey zerine konulmu eylerin bir ounun, bazs daha alak, ba/-s daha yksek grnr; nde bulunan birok eyler, arkada kalm gibi grnr. Bunlarn benzerleri oktur. Gerekte bulunduundan baka grnen eyler ile gerekte olduu gibi gze gr-

1104

LMLERN

SAYIMI

nenler, bu ilim sayesinde, birbirinden ayrlr. Bu ilim, btn bunlarn sebeplerini, neden dolay yle olduklarn, kesin burhanlar49 ile, gsterir. Bu ilim gzn, hakknda yanl yapmas mmkn olan her eyde, yanl yapmamas, belki bakt eyde, miktarnda, eklinde, duruunda, tertibinde ve gzn, hakknda yanl yapmas mmkn olan baka eylerinde, geree erimesi iin alnacak tedbirlerin ne olacam bildirir. Bu snaat sayesinde insann yetiemiyecei derecede kendisinden uzakta bulunan byklklerin llmesi kabildir. Bir de bize nazaran boyutlarnn miktarlarn ve, birbirlerine nazaran, boyutlarnn ne olduunu anlamak mmkndr. Bunlar da uzun, yksek aalarn ve duvarlarn ykseklii, vadi ve nehirlerin genilii, hatt gzn grebildii kadar, dalarn ykseklii, vadi ve nehirlerin derinlikleri, sonra iinde bulunduumuz yere nazaran bulut ve baka eylerin uzaklklar, yerin hangi ksmnn hizasnda bulunduklar; sonra, gkteki cisimlerin, yldzlarn, ve kendilerine ayr ayr yerlerden baklmas mmkn olan her eyin uzaklklar ve lleri gibi eylerdir. Elhasl bu ilim, gz ile grldkten sonra, ls ve her hangi bir eyden uzakl bilinmek istenilen her bykl verir. Bunlarn bazs gzn yanl yapmamas iin, onu dzeltmek gayesi ile, kullanlan aletler sayesinde, bazs da aletsiz olur.

58 LMLERN

SAYIMI

99

Baklan ve grlen her ey, havadan, yahut gzlerimiz ile baklan ey arasnda bulunan saydam (effaf) cisimden geip, o eye varan klar vastas ile grlr.50 Baklan her eye kadar saydam cismi geen klar, ya dz (mstakim), ya dnen (mn'atf), ya akseden (mn'akis) veya krk (mnkesir) olur. Dz (mstakim) olan k, gzden kt zaman, geerek kesilinceye kadar, gz tarafna doru uzayan ktr. Dnen (mn'atf) k, gzden geerek uzad zaman, yolunda ilerleyip gitmeden nce, nne bir ayna kp, yn zerinde ilerlemesine engel olunan, sonra aynann taraflarndan birine dnerek bklen, sonra bakann nnden geip, u ekilde olduu gibi, dnd taraftan uzayan ktr.

Akseden (mn'akis) k, bakan bir kimsenin gznden kp, ilk nce gittii yolda

1104

LMLERN

SAYIMI

bulunan aynadan dnerek ayn kimsenin cismi zerine den ktr. Bakan insan kendini bu k sayesinde grr. Krk (mnkesir) k, bakan bir kimsenin gznden karak, kendi tarafna doru aynadan dnen ve ondan ayrlarak ynlerinden birine doru uzayan ve bakan baka bir kimsenin arkasnda, sanda, solunda veya stnde baka bir ey zerine den ktr, insan, o zaman, arkasnda yahut teki taraflarndan birisinde bulunan eyi grr. Bu u ekildeki gibi olur:

Gz ile baklan ey arasnda bulunan arac ve ayna, btn olarak, saydam cisimlerdir. Bunlar da ya hava, su ve gkte bulunan her hangi bir cisimdir, yahut cam veya ona benzeyen eyler gibi tarafmzdan yaplm olan baz cisimlerdir.

LMLERN

SAYIMI

Iklan evirip, aldklan ynlere doru gitmekten alkoyan aynalar, ya yanmzda bulunan demir veya baka eylerden yaplm aynalar olur, yahut nemli youn (kesf) buhar, su ve buna benzeyen baka bir cisim olur. ite menazr ilmi, kendilerine baklan ve bu drt trl klar ile ve aynalarn her birinde grlen her eyi ve baklanda hasl olan her eyi aratrr, tetkik eder. Bu ilim iki blme ayrlr: 1. Dz (mstakim) klar ile baklan cisimleri tetkik eder, 2. Dz olmayan (gayr-i mstakim) klar ile bakdan cisimleri tetkik eder. Bu da ayna ayna ilmi nde tetkik edilir. Yldzlar ilmi:" Yldzlar ilmine gelince, bu ad ile bilinen iki ilimdir : 1. Yldzlardan kanlan hkmler ilmi. Bu da, yldzlarn gelecekte meydana kacak eyler ile, hl mevcut veya gemi eylerden bir oklanna dellet etmesini tetkik eden ilimdir.52 2. Msbet (ta'lim) yldzlar ilmi. ilimler ve retmeler (talimler) arasnda saylan budur. tekisi ise, ancak rya tabiri, falclk,

1104

LMLERN

SAYIMI

bakclk ve benzerleri gibi insana olacak eyi haber vermek iktidarn kazandran kuvvet ve meharetlerden saylr. Msbet (ta'lim) yldzlar ilmi gkteki cisimlerde ve yer yznde btn tetkik eder: a) Gkteki cisimlerin ekillerini, birbirlerine nazaran durularn ve lem iindeki mevkilerini, cisimlerinin miktarlarn, birbirleri ile nisbetlerini, birbirlerinden uzaklklarnn miktarn ve yer yznn, btn olarak, yerini deitirmediini ve yerinde de hareket etmediini tetkik eder.53 b) Gkteki cisimlerin hareketinin ka olduunu, hareketlerinin hepsinin kre eklinde bulunduunu, gerek yldzlar, gerekse yldzlardan baka eylerin hepsini iine alan eyleri, btn yldzlar iine alan eyleri, sonra yldzlardan herbirine mahsus olan hareketleri, bu hareketlerin her birinin ka eit olduunu, kendilerine doru hareket ettikleri ynleri, onlardan her birinde bu hareketin neden dolay var olduunu (aratrr) ve birer birer her yldzn her trl hareketleri ile, her bir vakitte, burlarn blmlerindeki yerlerini tesbit etmek iin ne yaplacan bildirir. Bir de gkteki cisimlerde meydana gelen eyleri ve onlarn burlardaki hareketlerin-

ILIMLERIN

SAYIMI

103

den meydana kan hallerin her birini, kavuma (itim), ayrlma (iftirak) ve durularnn birbirlerinden farklar gibi birbirine nisbet (izfe) edildikleri zaman hasl olan halleri tetkik eder. Bir de, btn olarak, gnein tutulmas gibi, yer yzne nisbet (izfe) edilmeden, onun kendi hareketlerinden hasl olan btn eyleri ve ayn tutulmas gibi, yer yznn ona nazaran, lemde iinde bulunduu yerde duruu sebebi ile, onda meydana kan btn eyleri (tetkik eder). Terik ve tagrib 1er54 gibi olan bu eylerin aklanmasn, saysn, hangi halde olduunu, bunlann onlarda hangi vakitte meydana ktn ve ne kadar zamanda olduunu (aratrr). c) Yer yzndeki mamur yerler ile mamur olmayan yerleri tetkik eder. Mamur yerlerin ne kadar olduunu, en byk ksmlarnn, yani iklimlerinin" ka olduunu aklar. O zaman mevcut bulunan meskn yerleri, her meskn yerin nerede olduunu, leme gre tertibinin ne olduunu sayar. Her ey iin mterek olan ve yer yznn iinde bulunduu mekn sebebi ile, gece ve gndzn bir biri arkasndan gelmesinden ibaret bulunan lemin bir defa dnmesinden56 iklimlerin ve oturulan yerlerin her birinde, zarur olarak, hasl olmas lzm gelen gnein ve yldzlarn doma ve batma zamanlarn, gn

1104

LMLERN

SAYIMI

ve gecelerin uzunluk ve ksaln ve benzerleri gibi eyleri aratrr. Bu ilmin iine ald eylerin btn budur. Musiki ilmi. Musiki ilmine gelince, bu ilim btn olarak, melodilerin (lahn) eitlerini, neden, ne iin ve nasl terkip edildiklerini, daha tesirli ve dokunakl olmalar iin hangi hallerde bulunmalar icap ettiini bilmee yarar. Bu ad ile bilinen ilim iki ilimdir. 1. Amel musiki ilmi, 2. Nazar musiki ilmi. Amel musiki ilmi, duyulan (mahss) namelerin eitlerini, ister tabi, isterse sun' bir ekilde olsun, kendileri iin hazrlanm olan aletlerde bulunmasn temine yarayan ilimdir. Tabi musiki aletleri grtlak (hanere), kk dil, bunun yannda bulunan uzuvlar, (organ), sonra burundur. Sun' olanlar, flt, udlar ve bakalardr. Amel musiki ile uraan kimse, name ve melodileri (lahn) ve onlarda hasl olan her eyi, zerinde onlar karmak itiyadnda olduu aletlerde bulunmas bakmndan tasavvur eder.

58 LMLERN

SAYIMI

105

Nazar musiki ilmi ise, bunlarn ilmini verir. Bu akl ile idrak olunan (ma'kule) bir ilimdir. Bir de melodileri (elhn) meydana getiren her eyin sebeblerini verir. Bunlarn bir maddeden karlmas bakmndan deil, belki mutlak olarak ve her alet ve her maddeden karlmas bakmndan bu sebebleri verir. Bunlan hangi aletle ve hangi cisim ile olursa olsun, umum olarak, duyulmu olmalar bakmndan ele alr. Musiki ilmi be byk blme ayrlr: lk blm, bu ilimde bulunan eyleri karmak iin kulanlan esas (mebde) ve ilk bilgilerden, bu ilk bilgilerin nasl kullanldndan bu snaatn hangi yol ile karldndan, ka eyden terkip edilip kemale getirildiinden, bu ilimde bulunan bilgileri aratran kimselerin nasl olmas icap ettiinden bahseder. ikinci blm, bu snaatn usulnden bahseder. Bu da namelerin karlmasn, saylarnn ka olduunu, nasl olduklarn, eitlerinin ne kadar olduunu ve birbirlerine nisbetlerini aklar. Bir de btn bunlar hakknda getirilen deliller zerinde aratrmalar yapar; namelerin durularndaki (evza) eitleri, isteyen onlardan istediini alsn ve aldklarndan melodiler meydana getirsin diye hazrlan-

1104

LMLERN

SAYIMI

m bir hale gelmesine yarayan tertipler hakknda aratrmalar yapar. ncs, usul bahsinde meydana kan eyler ile nmeler iin hazrlanm olan, hepsi alg letleri zerlerinde kan ve bunlarn zerlerindeki yeri usuller blmnde aklanan tertipte ve miktar zerinde bulunan bu snaata mahsus letlerin eitleri hakkndaki burhanlar ile szler arasndaki uygunluu aratrr. Drdncs, namelerin vezinleri olan tabi isa'larn snflar hakkndaki blmdr. Beincisi, btn olarak, melodilerin (lahn) meydana getirilmesi, sonra tam melodilerin meydana getirilmesi hakkndadr. Bu blmde bir tertip ve intizam ile terkip edilmi iirler ve ayr ayr melodilerin gayelerine gre, nasl ayr ayr yapldklar hakknda aratrmalar yaplr. Melodilerin yaplmasna sebeb olan gayeye erimek iin onu daha tesirli ve daha dokunakl bir hale getiren halleri bildirir. Arlklar ilmi." Arlklar ilmine gelince, bu ilim, arlklar ekmek hususunda iki konuyu inceler: Arlklara, ya arlklarn tayin etmek, veya kendileri sayesinde baka eylerin arlklarn tayin etmek bakmndan bakmakdr. Bu

58 LMLERN

SAYIMI

107

blm teraziler hakkndaki szn, bahsin esaslarn tetkik edip aratrr. Bir de hareket ettirilen veya hareket ettirmekte kullanlan arlklara bakmaktr. Bu blmde ar eylerin kaldrlmasnda ve bir yerden bir yere tanmasnda kullanlan aletlerin dayand esaslar tetkik eder. Tedbirler (hiyel) ilmi." Tedbirler (hiyel) ilmine gelince, bu bahsedilmi olan retme (talim) ilimlerinde, varlklarna burhanlar verilen her ey ile tabi cisimler hakkndaki sz, bahis ve burhanlarn birbirine uyduklarn gstermek iin alnacak tedbirin nasl olduunu gsteren ilimdir. nk bu ilimlerin hepsi izgilere, yzeylere, hacimlere (mcessem) ve baktklar baka eylere, onlar yalnz mkul ve tabi cisimlerden alnm telkki ederek bakarlar. Bunlarn tabi cisimler ile duyulur cisimlerde (mahsust) var edilmesi ve irade ile meydana karlmas istendii zaman, daha nceden onlarda bunun meydana getirilmesini ve birbirleri ile uygunluklarn tertip ve nizama sokacak bir kuvvete muhta olunur. Zira madde ve duyulur (mahss) cisimlerde yle haller vardr ki, burhanlar ile meydana kan haller tesadfi bir suret ve tarzda onlara konulmak istenince, bu haller onlarn oraya konulmasna engel olur. O zaman, tabi cisimlerin, zer-

1104

LMLERN

SAYIMI

lerinde meydana getirilmek istenen eyi kabul edecek bir hale getirilmesine, engel olan eyleri ortadan kaldrmak iin, bir muameleye tabi tutulmasna ihtiya hasl olur. te tedbirler (hiyet) ilmi, tedbirler bilgisinin nasl olduunu, bunlarn tabi ve duyulur (mahsus) cisimlerde sun' olarak ve bilfiil meydana getirilmesi iin muamelelerin yollarn veren ve onlar bildiren ilimlerdir. Say tedbirleri (hiye) bunlardandr ve bunun birok ynleri vardr. Zamanmz (IV.-X. yzyln balan) halk arasnda, cebir ve mukabele59 diye tannan ilim ile benzerleri bunlardandr. u kadar var ki, bu ilim saylar ilmi ile hendesede (geometri) mterektir. Bu, Uklds'in stukusst adl kitabnn onuncu bahsinde esaslann verdii muntak ve asam 1ar60 ile, o bahiste zikretmedikleri hakknda kullanlmaa yarayan saylan karmak iin alnan tedbirlerin nasl olduunu gsterir. nk muntak ile asam m birbirlerine nisbeti (oran) saylann saylara nisbeti (oran) gibi olduundan, her say, muntak veya asam, herhangi bir bykle benzer olur. Byklklerin nisbetlerinin benzerleri olan saylan kardn zaman herhangi bir ynden byklkleri karm olursun. Bundan baz saylar, muntak byklklere benzer olsun diye muntak yaplm, baz saylar da.

58 LMLERN

SAYIMI

109 olsun diye,

asam byklklere asam yaplmtr.

benzer

Hendese {geometri) tedbirleri (Jiyet) de bunlardandr. Bunlar oktur. Binann reislii snaat bunlardandr61. Trl trl cisimleri lmek iin alman tedbirler bunlardr. Yldzlar iin aletler, musiki aletleri yapmak, yaylar ve trl silahlar gibi birok amel snaatlar iin aletler hazrlamak husundaki tedbirler de bunlardandr. Uzakta bulunan ve kendilerine baklan eyann gerekte nasl olduunu anlamak gibi gr kuvvetlendiren ve doruya gtren aletlerin yaplmas, aynalardan klarn dnmesine (mn'atif olmasna) aksetmesine (mriakis olmasna), veya krlmasna (mrkesir olmasna) gre, klarn geldikleri yerler hakknda bilgi kazanmak iin alman menazr (optik) ilmi ile alkal tedbirler bunlardandr. Yine buradan, gnein klarn baka cisimlere eviren ve aksettiren yerler hakknda bilgi kazanlr. Bundan da yakc aynalar yaplmas ve onun iin alnacak tedbirler meydana kar. Garip kaplar82 ve snaatlar iin birok aletler yaplmas iin alnan tedbirler de bunlardandr.

1104

LMLERN

SAYIMI

Bunlar ve benzerleri tedbirler (hiyel) ilimleridir. Bu ilimler bina yapcl, marangozluk ve bakalar gibi cisimler, ekiller, durular (evz), tertip ve bir eyin (her husustaki) deerini lme huunda kullanlan ve ehirlere mahsus olan amel snaatlara ait ilk bilgilerdir. retme (talm bunlardan ibarettir. ilimleri ve blmleri

Drdnc Blm TABAT LM LE LAHYAT LM HAKKINDA

Tabiat ilmi: Tabiat ilmi, tabiattaki cisimleri (ecsm-t tabiye) ve varl (kvm)63 bu cisimlerde olan arazlar" tetkik eder. Bu cisimlerin ve varl (kvm) onlarn iinde bulunan arazlarn hangi eylerden, hangi eyler ile ve hangi eyler iin bulunduunu bildirir. Cisimler ya sun, veya tabi olur. Sun olan cisimler, cam, kl, sedir, elbise gibi olanlardr. Btn olarak, varl bir snaat ve insan iradesi ile olan her eydir. Tabi olan cisimler ise, gk, yer yz, bu ikisinin arasndaki varlklar, nebat ve hayvan gibi varl ne sun, ne de insan iradesi ile olanlardr. Tabi cisimlerin hali, bu hususlarda, sun cisimlerin hali gibidir: nk sun cisimlerde yle hususlar vardr ki, onlarn varl (kvam) sun cisimler iledir; onlar iin yle eyler bulunur ki, sun cisimlerin varl onlar-

1104

LMLERN

SAYIMI

dan domutur; yle eyler de vardr ki, varlklar onlarladr ve yle eyler vardr ki, varlklar onlar iindir05. Bunlar, sun cisimlerde, tabi cisimlerde olduklarndan daha belli ve aktr. Varl (kvam) sun cisimlerde bulunan hususiyet, elbisede dzgnlk klta parlaklk, camda saydamlk ve sedirde naklar gibidir. Sun cisimlerin kendileri iin var olduklar eyler, onlarn yaplmasndaki gayeler ile maksatlardr; mesel elbise. nk elbise, giyilmek iin yaplmtr. Kl, dmanla sava yapmak iin; sedir, yerin nemliliinden korunmak iin, yahut sedirin yaplmasnda gzetilmi olan bundan baka bir ey iin; cam iinde kendinden baka bir kabn emerek ekip ekmiyeceinden emin olunmyan bir eyi saklamak iin yaplmtr. Varl (kvam) sun cisimlerde bulunan arazlarn kendileri iin mevcut klndklar gaye ve maksatlara gelince, bunlar elbisenin sslenmee yarayan dzgnl; klcn dman korkutmak iin parlakl; sedirin grn gzel olsun diye naklar; camn, iinde bulunan ey grnsn diye saydam oluu gibi eylerdir. Sun cisimlerin kendileri sayesinde mevcut olduklar eyler, onlarn yapclar ve on-

LMLERN

SAYM

113

lan meydana getirenlerdir. Sedir dolaysiyle var olan marangoz, kl dolaysiyle var olan kl yapan gibi. Sun cisimlerin kendileri ile var olduktan eyler, her sun cisimde, klta olduu gibi, iki eydir. nk onun varl iki eydir: Keskinlik ve demir. Keskinlik onun kalb ve heyetidir, iini onunla yapar; demir, maddesi ve kalbn konulduu yerdir (mevz'), bu onun kalp heyetinin taycs gibidir. Kuman da varl iki ey iledir: Erilmi ve uzunlamasna konulmu ipliklerin mekik iplikleri ile dokunmas. Dokunma heyeti ve kalbdr, iplik ise dokumann taycs gibidir ve onun yeri (mevz) ve maddesidir. Sedirin de varl iki ey iledir: Drt keli olma ve tahta, drt kelilik onun heyeti ve kalbdr, tahta ise maddesidir ve o drt keliliin taycs gibidir. Geri kalan sun cisimler de byledir. Bu ikisinin birlemesi ve birbirlerini tamamlayp mkemmel bir hale getirmesi ile, onlardan her birinin varl, bilfiil mkemmellii ve mahiyeti ile, meydana kar. Bunlardan her biri, kendi maddesinin iin meydana kt zamanki hali ile hangi i iin yaplm ise, ancak o ii yapar, veya onunla o i yaplr, veya o, o ite kullanlr, veya o ite kendinden istifade edilir. nk kl iini ancak keskinlii ile

1104 LMLERN

SAYIMI

yapar; kuma da ancak yanlamasna ipliklerinin uzunlamasna iplikleri ile dokunduu zaman fayda verir. Sun cisimlerin geri kalanlar da byledir. Tabi cisimlerin de hali byledir. nk onlarn her biri, ancak bir maksat ve gaye iin mevcut klnmtr. Varl (kvam) tabi cisimlerde olan her ey ve araz da byledir: nk bu, muhakkak ki, her hangi bir maksat ve gaye iin var klnmtr. Her cisim ve her arazn bir yapcs ve meydana getiricisi vardr ki, o onun sayesinde meydana gelmitir. Tabi cisimlerin her birinin varl ve kemal haline gelmesi iki ey iledir. 1. Yerinin kendine nisbeti (oran) klcn keskinliinin klca nisbetinde eit eydir, bu da bu tabi cismin kalbdr; 2. Yeri, klca nisbetle klcn demirinin nisbetine eit olan eydir, bu da tabi cismin maddesi ve kalbn konulduu yerdir (mevz) ve onun kalbnn taycs gibidir. u kadar var ki, kl, sedir, elbise ve baka sun' cisimlerin kalp ve maddeleri gz ile grlr ve duyulur; mesel klcn keskinlii ve demiri, sedirin drt keli olmas ve tahtas. Tabi cisimlere gelince, onlarn ounun kalplar ve maddeleri duyulmaz, bunlarn varlklar, bizce ancak kyas ve kesin bilgi

58 LMLERN

SAYIMI

115

veren burhanlar ile doru olarak kabul edilir.

bilinir

ve

u kadar var ki, sun cisimler arasnda da, kalplar (siya) duyulmayanlara sk-sk tesadf edilir. Mesel arap. Bu, sun olarak var edilmi bir cisimdir. Onun sarho eden kuvveti duyulmaz, bunun varl ancak ii ve tesiri ile bilinir. te bu kuvvet, arabn biim (sret) ve kalbdr. Onun araba nisbetle mevkii keskinliin klca nisbetle mevkiine eittir. nk bu kuvvet, araba tesirini ve iini yaptrtan kuvvettir. Tp snaat ile terkip edilmi olan panzehir ve bakalar gibi illar da byledir. nk onlar vcuda ancak terkip sonunda kendilerinde hasl olan kuvvetler sayesinde tesir eder. Bu kuvvetler de duyulmaz, ancak bu kuvvetlerden hasl olan tesirler duyulmakla mahade olunur. Her il iki eyle il olur: Terkip edildii kartrlm cisimler (halt) ve ona tesirini yaptran kuvvet. Bu cisimler maddesidir, kendisi sayesinde tesir ettii kuvvet de kalb (5ga)'dr. iltan bu kuvvet kaldrlrsa, il il olmaz; nitekim klcn keskinlii kaldrlrsa, kl kl olmaz. Ve yine nitekim kumata yanlamasna ve uzunlamasna ipliklerinin dokunmas kaldrlrsa, o zaman kuma kuma olmaz. Tabi cisimlerin kalplar (siya), eer duyulmakla mahede edilmiyorsa, o zaman bun-

1104

LMLERN

SAYIMI

lar sun cisimlerin madde ve kalplan arasndaki grlmeyen madde ve kalplar gibi olur. nk bunlar, gzn cismi ile onda grmei temin eden kuvvet gibidir; elin cismi ile yakalayp tutmay temin eden kuvvet gibidir. Uzuvlardan (organ) her biri bunun gibidir: nk gzn kuvveti grlmez, bu, dier duygu uzuvlanndan herhangi biri ile de duyulmaz, belki ancak akl vastas ile kavranr, idrk olunur. Tabi cisimlerde bulunan teki kuvvetlere, sun cisimlerin suretlerine benzetme yolu ile, sret (biimler) ve kalplar (siya) denilir. nk kalp, biim (sret) ve hilkat, halk arasnda, hayvanlann ( = canllann) ekillerine ve sun cisimlerin kalplanna dellet eden hemen hemen ayn mnada isimlerdir. Sonra, bu mnadan alnarak, benzetme yolu ile, tabi cisimlerdeki mevkii, sun cisimlerdeki hilkatler, kalplar ve biimlerin mevkiine eit olan eylere ve kuvvetlere isim olarak verilmitir. nk snaatlarda det, halk baz eylere adlar takm bulunursa, bu adlan bu eylerin benzerlerine de vermektir. Cisimlerin maddelerine, biimlerine, yapclanna (faillerine) ve kendileri iin var olduklan gayelere, cisimlerin balanglan (mebad) denilir; arazlar iin olursa, cisimlerde bulunan arazlann balanglan (mebd) denilir.

LMLERN

SAYIMI

Tabiat ilmi, tabi cisimlerde varl ak ve belli olanlarn her hangi bir duru iine koymakla bildirir. Her tabi cismin maddesini, biimini, yapcsn (fail) ve bu cismin kendisi iin var olduu gayeyi bildirir. Arazlarnda da byledir. nk arazlarn varlklar (kvam) ne ile ise, onu yapc olan eyleri ve bu arazlarn kendileri iin yapld gayeleri bildirir. O halde bu ilim tabi cisimlerin balanglar (mebad) ile arazlarnn balanglarn (mebad) vermektedir. Tabi cisimlerin bir ksm katksz (basit), bir ksm katktr (mrekkeb). Katksz (basit) olanlar varlklar kendilerinden baka cisimlerin varlndan olmyan cisimlerdir, katk (mrekkeb) olanlar ise, hayvan ve nebat gibi, varl kendisinden baka cisimlerden olanlardr. Tabiat ilmi sekiz byk blme ayrlr: Birincisi, ister katksz (basit), ister katk (mrekkeb) olsun, tabi cisimlerde olan mterek balanglar (mebad) ve bu balanglara bal olan arazlar aratrmaktr. Bunlarn hepsi Tabi duyma (es-Sema'-ttabi) blmndedir. kincisi, katksz (basit) cisimlerin mevcut olup olmadklarn aratrmaktr. Bunlar eer mevcut iseler, hangi cisimlerdir, saylar katr? Bu lem nedir, ilk ksmlar nelerdir,

1104

LMLERN

SAYIMI

bunlar katr? Onlar btn olarak, veya betir, diye tetkik eder. Bu lemin baka ksmlarndan g tetkik eder. Bu Gk ve lem (es-Sem'- ve 'l-lem) kitabnn ilk makalesinin ilk blmnde bulunur. Sonra, bunu geince, katk cisimlerin ustukuslarn66, onlarn varlklar meydana karm olan o katksz (basit) cisimlere dahil olup olmadklarn, yahut onlarn dnda baka cisimler olup olmadn, eer onlarn bir paras ise, hangileri olduunu aratrr. Bu, onlarn grlebilip grlemediini ve GT: ve lem kitabnda ilk blmn sonlarna kadar aratrlan baka eyleri aratrp tetkik etmektir. Bundan sonra, ister ustukuslar ve katk (mrekkeb) cisimlerin esaslarn olsun, isterse onlarn ustukuslar olmyan eyleri olsun, btn katksz (basit) cisimlerde mterek olan eylere bakar. Bu, gk ve onun blmlerini tetkik olup, Gk ve lem kitabnda ikinci blmn bandan te ikisine yakn yerini kaplamaktadr. Sonra ustukuslardan olmayanlara has olan eyler ile, onlardan ustukuslar ve onlara bal arazlar olanlara has olan eylere baklr. Bu Gk ve lem kitabnn ikinci blmnn sonu ile nc ve drdnc blmlerinde tetkik edilen eylerdir. ncs, umum olarak, tabi cisimlerin olularn (kevn) ve dallarn (fesad"') ve bununla tamamlanan btn eyleri tetkik eder.

58 LMLERN

SAYIMI

119

Bir de ustukuslarn olu ve dallarnn nasl olduunu, katk (mrekkeb) cisimlerin bunlardan nasl hsl olduunu (tekevvn) ve btn bunlarn balanglarnn (mebad) verilmesini aratrr. Bu, Olu ve dal (elKevn- ve 'l-fesd) kitabnda bulunur. Drdncs, katk (mrekkeb) cisimlere deil de, yalnz ustukuslara mahsus olan arazlar ile dardan tesir almalarnn balanglarn aratrr. Bu, Yksek eserler (el-srl-ulviyye)" kitabnn ilk blmnde gsterilmitir. Beincisi, ustukuslardan terkip edilmi cisimleri, bunlarn bazsnn paralarnn birbirine benzediklerini, bazsnn paralarnn birbirinden ayn olduunu; paralar birbirine benzer olanlar arasnda et ve kemik gibi paralar birbirinden ayn olanlann terkip ettikleri paralar bulunduunu; onlardan tuz, altn ve gm gibi paralar birbirinden ayn tabi bir cisime asla para olmyanlar bulunduunu tetkik eder. Sonra, btn katk (mrekkeb) cisimlerde, mterek olan eyleri aratrr. Sonra ister paralan birbirlerinden ayr olanlann paralan olsun, ister bunlann paralan olmasn, paralan birbirine benzer olan btn katk (mrekkeb) cisimlerde mterek olan eylere bakar. Bu da *Yksek eserler (el-sr-l-ulviyye) kitabnn drdnc blmnde bulunur.

1104

LMLERN

SAYIMI

Altncs, bu Madenler kitab (Kitbl-madin) dir bu katk (mrekkeb) cisimler ile, paralar birbirinden ayr cisimlerin paralar olmyan ve paralar birbirine benziyen cisimleri bunlar da ta ve trl eitleri gibi maden olan cisimler ile bunlarn eitleridir ve onlardan her bir neve has olan eyleri tetkik eder. Yedincisi, bu Nebat kitab (Kitb-nnebt) dr nebat nevilerinde mterek ve her bir neve has olan eyleri aratrmadr. Bu, paralar birbirinden ayr olarak katk (mrekkeb) cisimler hakkndaki aratrmann iki blmnden biridir. Sekizincisi, Hayvanlar kitab (Kitbl-hayavn) ile Ruh kitab (Kitb-n-nefs) dr hayvan nevilerinde mterek olarak bulunan eyler ile bunlardan her birine has olan eyleri tetkik eder. Bu, paralar birbirinden ayr loan katk (mrekkeb) cisimler hakkndaki aratrmann ikinci bimdr. O halde, tabiat ilmi, bu cisimleri her bir nevinde drt balang (mebdi) ile bu balanglara bal olan arazlar verir. Tabiat ilminde bulunan eylerin btn ile blmleri ve blmlerinden her birinde bulunan btn bunlardan ibarettir.

58 LMLERN

SAYIMI

121

lhiyat ilmi (el-ilm-l-ilh). Bunun hepsi Tabiat b)*'' kitabndadr. tesi (Mba'detta-

lhiyat ilmi blme aynlr. Birincisinde, varlklar (mevcudt) ve onlarn varlklar olmas ile kendilerinde meydana gelen eyler, haller, aratrlr. ikincisinde, blmlere ayrlm olan nazar ilimlerdeki burhanlarn balanglar (mebad) tetkik edilir. Bunlar da, mantk, hendese (geometri), say ve bu ilimlere benzeyen baka ilim blmlerinin geri kalanlar gibi, bu nazar ilimlerden her birinin husus bir varl tetkik etmek iin ayrld blmlerdir. O halde, mantk ilminin, retme ilimlerinin, tabiat ilimlerinin balanglarn (mebdi) tetkik eder; onlar dzeltmee, esaslar ile hususiyetlerini bildirmee ve tarif etmee alr. Nokta, birlilik, izgiler ve yzeylerin cevherler olduunu ve onlarn ayrlabileceini (mufarika) sananlarn zanlan ile, baka ilimlerin balanglarnda (mebd) bulunan bunlara benzer zanlar gibi, bu ilimlerin balanglar (mebd) hakknda eski lim ve feylesoflarn dm olduklar bozuk zanlar sayar, onlarn yanllklarn isbat eder, bozuk olduklarm meydana karr.

1104

LMLERN

SAYIMI

nc blm de, cisim olmyan ve cisimlerin iinde olmyan varlklar aratrr ve tetkik eder. lk nce bunlar var mdr, yok mudur, bunu aratrr; bunlarn var olduklarn burhanlar ile isbat eder. Sonra, bunlarn ok olup olmadklarn aratrr ve ok olduklarn meydana kor. Sonra, sonlu (mtenhi) olup olmadklarn aratrr ve sonlu olduklarn burhanlar ile isbat eder. Sonra kemaldeki mertebeleri bir midir, yoksa mertebeleri birbirlerinden farkl mdr, bunu aratrr ve kemaldeki mertebelerinin birbirlerinden farkl olduunu, burhanlar ile meydana koyar. Sonra, ocuklarna ramen, bunlarn en nakslarndan daha mkemmeline ve ondan daha mkemmeline ykselmek suretiyle, sonunda, kendinden daha mkemmel bir ey olmas mmkn olmayan, her hangi bir eyin kendi varl mertebesine benzer bir mertebede bulunmas asla kabil olmayan, benzeri, ei ve zdd bulunmayan bir kmile, kendinden nce bir ilk (evvel) bulunmas mmkn olmayan bir ilke (evvel), kendisinden daha nde bir ey bulunmas mmkn olmayan bir nde - bulunana (mtekaddim) ve varln bir eyden alm olmas asla mmkn olmayan bir varla (mevct) ulaldn, ve ezel ve, mutlak olarak, nde - bulunann (mtekaddim) yalnz bu varlk olduunu, burhanlar ile, isbat eder.

58 LMLERN

SAYIMI

123

teki varlklarn, var olmakta ondan daha sonra (mteahhir) bulunduunu, kendinden baka her bir varla varlm vermi olan ilk varln o olduunu, kendinden baka her eye birlii kendisi veren ilk birin o olduunu, kendinden baka gereklik (hakikt) sahibi her eye gereklii veren gerein (hak) o olduunu ve bunu hangi balomdan verdiini, onda hangi bakmdan olursa olsun okluun (kesret) bulunmasnn mmkn olmadm; belki bir ad ile bunun mnasna, varlk ad ile bunun mnasna, gerek (hak) ad ile bunun mnasna, kendinden baka olup hakknda birdir, vardr ve gerektir denilen eylerden daha ok lyk olduunu meydana karr. Sonra, ite bu sfatlan tayann aziz, ulu ve adlan mukaddes olan Tann (Allh) olduu inancnn tanmas lzm geldiini meydana koyar. Sonra, bunun ardndan, Tann'ya verilen sfatlardan geri kalan eyleri, hepsini tketinceye kadar, dikkatle tetkik eder. Sonra, varlklann kendinden nasl hasl olduunu (huds), kendinden varlklann nasl aldklann bildirir. Sonra, varlklann derecelerini, onlann bu derecelerinin nasl hasl olduunu, onlardan her birinin iinde bulunduu derecenin iinde bulunmaa ne ile ehliyet kazandn aratnr. Birbirlerine balanmalarnn ve intizamlarnn nasl olduunu,

1104

LMLERN

SAYIMI

birbirlerine balanmalar ile intizamlarnn ne ile olduunu meydana koyar. Sonra, varlklarda aziz ve ulu olan Tanr'nm geri kalan ilerini (ef'l), hepsini tamamlayncaya kadar, dikkatle sayar. Varlklarn hi birinde hibir zulm, hi bir bozukluk (halel), uyumazlk (tenfr), kt nizam ve kt birletirme (te'lf) bulunmad ve, btn olarak, onlardan hibir eyde noksan ve ktln (er) asla bulunmadn meydana kanr. Sonra, bunun arkasndan, aziz ve ulu olan Tanr'nn ilerine noksanlk girmesi ile onun hakknda, ileri hakknda ve yaratm olduu varlklar hakknda beslenen bozuk zanlann yanlln gsterip, onlar ortadan kaldrmaa giriir. Bunlarn hepsini, insann iine tereddt sokmas veya phe kartrmas kabil olmayan ve kendilerinden dnlmesi asla mmkn olmayan kesin bilgi (yakn) ve ilim veren burhanlar ile, rtp ortadan kaldrr ve reddeder.

Beinci Blm MEDEN LM, FIKIH LM VE KELAM LM HAKKINDA

Meden ilim.'0 Meden ilme gelince, bu, irade ile yaplan ilerle (ef'l) hareketlerin (snen) eitlerini, bu iler ile hareketlerin meydana gelmesine sebeb olan meleke, ahlk, seciye ve huylan ve bunlarn kendileri iin yapld gayeleri, bunlarn insanda nasl var olmalan lzm geldiini, onlarn insanlarda bulunmalan lzm geldii yn zere onlardaki tertiplerindeki ynn nasl olduunu aratnr ve tetkik eder. lerin kendileri iin yapld ve hareketlerin kullanld gayeleri birbirlerinden ayrr. Bunlardan bazlarnn gerekte saadet olduunu; bazlannn da saadet olmadklan halde, yle zannedildiini; gerekte saadet olan eyin bu hayatta deil, belki bu hayattan sonra olan baka bir hayatta, yani ahiret hayatnda bulunmasnn mmkn olduunu; zenginlik, cmertlik ve lezzetler gibi saadet zannedilen eylerin gayeler haline getirildikleri zaman, yalnz bu hayatta bulunduunu meydana koyar. ler ile hareketleri birbirlerinden aynr.

1104

LMLERN S A Y I M I

nsana gerekte saadet olan eyi kazandrann iyilik, gzellik ve faziletler olduunu, onlardan baka eylerin ktlk (er), irkinlik ve noksanlklar (nekais) bulunduunu, bunlarn insanda bulunmasndaki sebebin faziletli iler ile hareketlerin ehirler ile halklar arasnda bir tertibe gre dalmas ve mterek olarak kullanlmas olduunu meydana kor. Bir de bunlarn ancak bir babuuluk (reslik) sayesinde kabul olduunu ve, ehirlerde ve halk lar arasnda, bu i, hareket, seciye, meleke ve ahlkn ancak babu' (reis) ile mmkn bulunduunu; onun bunlar, yok olmamalar iin, korumaa altn; bu babuuluun (reisliin) ancak bir meharet ve meleke ile kabil olup, halk arasnda inzibat (temkin) te'min ileri ile aralarnda inzibat altna ahnan eylerin onlara kar korunmas ilerinin bundan ktn meydana koyar. te hkmdarlk, padiahlk ve ona ne ad vermek istenilirse o, bu meharettir; siyaset de bu meharetin yapt itir.

Babuluk (reislik) iki ksmdr: 1. Gerekten saadet olan elde etmee yarayan ve irade ile yaplan ileri, hareketleri ve melekeleri inzibat altna alp salamlatr a bir babuluktur. Bu faziletli (fazl) bir mn babuluktur. Bu babulua boyun een e-

58 LMLERN

SAYIMI

127

hirler ile halklar faziletli (fazl) ehirler ile halklardr; 2. ehirlerde, gerekten saadetler olmadklar halde saadetler sanlan eylerin elde edilmesine yarayan i ve huylar inzibat altna alan babuluktur; bu cahilane (chil) bir babuluktur. Bu babuluun bir ok eitleri vardr. Her birine, kastettii ve hedef tuttuu gayelere gre, bir ad verilir ve bu, bu babuluun arayp istedii ve kendisi iin gaye ve maksat haline getirdii eylerin saysnca olur. Eer zenginlik istiyorsa, hasislik babuluu adm alr: eer cmertlik istiyorsa, cmerdlik babuluu adm alr; bu ikisinden baka bir ey istiyorsa, bu gayesinin adna gre, bir ad ile adlandrlr. Bu ilim faziletli hkmdarlk meharetinin iki kuvvetle tamamlanp kemale erdiini gsterir. 1. Klli71 kanunlar renerek kazand kuvvet, 2. nsann ehir, (cemiyet ilerinde uzun zaman almas ve uramas ile, ehirlerde ahlk ve ahslar hakkndaki tecrbe ileriyle uramas ile, tecrbe ve uzun mahedeler sayesinde, bu sahalarda olgunluk elde ederek kazanlan kuvvettir.

1104

LMLERN

SAYIMI

Bu, tbbn dayand kuvvetlere benzer, nk doktor iki kuvvet ile bir tedavi edici (doktor) olur. Biri, tp kitaplarndan elde ettii klli bilgiler sayesinde kanunlar zerindeki kuvvetidir; dieri hastalarda tp ileri ile uzun mddet uramakla ve ahslarn bedenleri zerinde uzun mddet tecrbe ve mahadelerde bulunmakla bu hususta olgunluk kazanmak ile hasl olan kuvvettir. Doktorun, trl hallerde, trl vcutlara gre, il ve devay ancak bu kuvvet sayesinde takdir etmesi mmkn olur. Tpk bunun gibi, hkmdarlk meharetine sahip olan bir kimsenin, trl trl zamanlarda, trl trl haller ve trl trl durumlara gre, ileri ancak bu kuvvet ve bu grg ile takdir etmesi mmkn olur. Medeni felsefe, tetkik ettii irade ile yaplan ilerde, hareketlerde, melekelerde ve baka tetkik ettii eylerde klli kanunlar verir. Bir de, bunlarn trl trl haller ve vakitlere gre takdir edilmesindeki kanunlar, ne ile, nasl ve ka ey ile takdir edildiini, sonra onlar takdir edilmemi braktn, nk i (fi'l) ile takdirin, bu iten baka bir kuvvetle olduunu ve yolunun ona katlmak bulunduunu bildirir. Bununla beraber, kendilerine gre takdir yaplan haller ile durumlar (avriz) hudutsuzdur ve hepsi bir araya toplanp kavranamaz.

58 LMLERN

SAYIMI

129

Bu ilim iki blme ayrlr: Saadetin tarifini, gerek olan ile saadet zannedilenini birbirinden ayrma; ehirler ile halklar arasnda datlm bir halde bulunan irade ile yaplan ve klli olan i, hareket, ahlk ve huylarn saylmasn iine alan ve onlardan faziletli olanlar yle olmyanlardan ayran bir blm. ehirlerde ve halklar arasnda, faziletli huy ve hareketlerin nasl tertip edildiini, faziletli hareketler ile ileri inzibat altna almaa ve bunlarn ehir halk arasnda bir tertibe sokulmasna yarayan hkmdarlk ilerini, ehirliler arasnda inzibata ve tertibe sokulan eyleri korumaa yarayan ilerin bildirilmesini de iine alr. Sonra, faziletli olmayan hkmdarlk meharetlerinin snflarnn ka olduunu ve her birinin ne olduunu sayar. Her birinin yapt ileri ve her birinin kendi reislii altnda bulunan ehirlerde ve halklar arasnda hangi hareketler ile melekeleri salamca yerletirmek istediklerini sayar. Bunlar Aristtls'in (Aristo) Bltika kitab'nda. bulunur ki, bu Siyaset kitab demektir. Bu ayn zamanda, Efltunun Siyaset kitab*'nda ve Efltunun ve bakalarnn baka kitaplarnda aklanmtr. [Bunlardan hkmdarlk meharetlerine has olan ilere gelince, bunlar faziletli h-

1104

LMLERN

SAYIMI

kmdarlk meharetlerinin hastalklardr (emraz), onlarn ehirlerine mahsus olan hareket ve melekeler ise, faziletli ehirlerin hastalklar gibidir]." Sonra, faziletli babuluklar ile faziletli ehirlerin hareketlerinin deiip cahilane hareketler ile melekeler haline gelip-gelmiyeceinden emin olunmayacana dellet eden ynleri ve sebebleri sayar. Bunlarla birlikte, faziletli ehirler ile babuluklann bozulup, faziletli olmayan ehir ve babuluklara dnmemesi iin, onlar inzibat altna almaa yarayan ilerin eitlerini sayar. Ayn zamanda, bunlar faziletli olmayan bir ehir ve babuluk haline geince onu eskiden olduu gibi faziletli hale getirmek iin alnacak tedbirleri, areleri ve yaplacak eyleri sayar. Faziletli hkmdarlk meharetinin ka ey ile tam ve mkemmel bir hale geldiini, nazar ve amel ilimlerin bunlardan olduunu, bunlara ehirlerde ve halklar arasnda uzun zaman uramak ve almakla elde edilen tecrbeden hasl olan kuvvetin eklenmesi lzm geldiini meydana kor. Bu tecrbe kuvvetinin de ayn ayr topluluklara, yahut ehirlere veya halklara gre, ayn ayn hallere ve vaziyetlere uyacak i, hareket, ve melekeleri takdir etmee yarayan artlan iyi ve kolayca bulup karmak kudreti olduunu meydana koyar. Bu ilim, faziletli ehrin (et-medlnet-l-fztla) hkmdarlar ancak, yamanlar iinde,

58 LMLERN

SAYIMI

131

a'yani bakmndan bir olan artlara gre, birbiri arkasndan gelip de, nce gelenin yerini alm olan sonra gelen ikincinin nce gelenin iinde bulunduu haller ve artlar iinde bulunduu ve birbiri arkasndan gelmelerinin kesintisiz ve aralksz olduu takdirde, faziletli olarak devam edeceini meydana koyar. Hkmdarlarn, kesintisiz olarak birbiri arkasndan gelmesi iin ne yapmak lzm geldiini bildirir. Hkmdarlarn ve bakalarnn ocuklarnda aranmas lzm gelen tabi artlar ile halleri meydana karr. Bylece kendisinde bu artlar ve haller bulunan kimseler, bunlar ile, bu gn hkmdar olandan sonra hkmdar olmaa ehliyet kazandrlr. Kendisinde bu tabi artlar bulunan kimsenin hkmdarlk meharetini kazanp, tam bir hkmdar olmak iin, nasl yetitirilmesi lzm geldiini; nasd terbiye edilmesi icabettiini aklar. Bunlar ile beraber, babuluklar cahilane bir babuluk olan kimselerin asla hkmdar olmamalar icap ettiini ve onlarn btn hal, i ve tedbirlerinde nazari ve ameli felsefeye asla muhta olmadklarm, belki onlarn her birinin kendi reislii altnda bulunan ehirde ve halk arasnda, istediini elde etmesini temin eden ilerin cinsi ile megul olmasndan hasl olan tecrbe kuvveti ile, gayesine doru yrmesinin mmkn olduunu ve lezzeti,

1104

LMLERN

SAYIMI

cmertlii, yahut bunlardan baka istemekte olduu iyilii elde etmesini temin eden ilerden muhta bulunduu eyleri bulup karmas iin, kendisinde tesadfen anadan doma iyi bir akl ve anlay kuvveti bulununca ve buna istekleri kendi istekleri olan eski hkmdarlar iyi bir ekilde taklit etmesi eklenince ve tabi artlar ile iyi gayelerine ulaacan aklar. Fkh ilmi. Fkh snaat, insana, eriat74 kurann, tahdidi75 ile, ayr ayr takdirini aka gstermedii eyin, tahdit ve takdir ederek gsterdii eylere baklarak, bulunup karlmas ve peygamberlerin gnderilmi olduu halk arasnda kurduu dine gre, eriat kurann maksat ve gayesinde uygun olarak, bunun dzeltilmesine alma iktidarn kazandran snaattr. Her dinde fikirler (r) ve iler (ef'l) vardr. Fikirler, subhan olan Tann hakkndaki dnceler ile ona sfat olarak verilen eyler hakknda, bir de lem ve bundan baka eyler hakknda eriatn koymu ve vermi olduu fikirler gibi eylerdir. ler ise, aziz ve Ulu Tann'ya ibadet ederken yaplan iler ile ehirlerde trl muamelelerin yaplmasna yarayan iler gibi eylerdir.

LMLERN

SAYIMI

Bundan dolay fkh ilmi iki blmdr; bir blm fikirler (r), teki blm de iler (ef'l) hakkndadr. Kelm ilmi. Kelm snaat, insana dini kurann aka anlatt belli dnce, fikir ve ileri muzaffer klmak ve onlarn aksi olan her eyin sz ile, yanlln gstermek iktidarm kazandran bir melekedir. Bu snaat da iki blme ayrlr: Fikirler hakknda bir blm ve iler hakknda bir blm. Bu snaat fkhtan ayrdr. nk fkh limi (fakh) dinin kurucusunun doru ve gerek diye kabul edilmi olan aka anlatt fikir ve ileri ele alr; onlar esas yaparak, onlardan lzm olan eyleri (zarur neticeleri) karr. Kelm limi (mtekellim), fkh liminin kulland eylerden baka eyler istidll edip karmaz, yalnz onlar destekler ve muzaffer klar. Bir insanda tesadfen her iki ijimde birden iktidar bulunursa, o kelm ilmini bilen bir fkh limi (fakh-n mtekellim) olur. Dini desteklemesi kelm limi olmas ile, ondan istidlallerde bulunmas fkh limi olmas iledir. Dinleri (milel) destekleyip muzaffer klmak iin lzm olan yn ve fikirlere gelince, kelm limlerinden bir ksm, Gerekten

1104 LMLERN

SAYIMI

dinler ile onlarda bulunan btn haller, insan fikirleri, akl ve zeks ile tetkik edilecek ve denenecek eyler deildir; nk onlar, derece bakmndan, bunlardan daha yksekdirler; zira Tanr'dan gelen vahiyden alnmtr ve ilerinde insan akllarnn kavramaktanciz kalacaklar ve kendilerine ulaamyacaklan ilh srlar vardr demekle, dini destekleyip muzaffer klacaklar kanatindedirler. Bir de (derler ki), nsanlarn akllan ile kavrayamyacaklan ve anlamaktan iz kaldklan eyleri dinlerin kendilerine vahiy ile anlatp bildirmesi tabidir. Yok eer vahiy insana yalnz bilmekte olduu, eyler le derin derin dnd takdirde akl ile kavramas ve idrk etmesi mmkn olan eyle ri bildiriyorsa, onun ne mnas, ne de faydas kalr. Eer byle olsa idi, herkes aklna gvenir ve ne peygamberlere (neb) ihtiyalan olurdu, ne de vahye. Halbuki onlara bu iktidar verilmemitir. Bundan dolay dinlerin (millet) bildirdikleri eyler, idrki akllarmzn takati iinde olmayan bilgiler olmaldr. Sonra, yalnz bunu deil, belki akllarmzn beenip kabul etmedii eyleri de vermelidir. nk bizce en ok heenilip kabul edilmeeyen her eyin, en ok faydal olmas daha ziyade mmkn olmaldr. Zira dinlerin getirdii akllarn kabul etmedii ve tasavvunann

LMLERN

SAYM

13S

irkin ve imknsz eyler deildir, belki bunlar ilhi akllarda dorudur. Gerekten insan, insanlkta, kemalin sonuna varsa bilejlh akllara sahip olanlar yanndaki mevkii, kmil insan yannda ocuun, gen ve tecrbesiz bir kimsenin mevk gibi kalr. Nitekim birok ocuklar ve tecrbesiz kimseler, gerekte irkin ve imknsz olmayan eylerin bir ocuklarm, akllan ile, uygun bulmazlar, ve bunlar kendilerine imknsz gibi gelir. nsan akimin varabilecei keml derecesinin sonunda bulunan bir kimsenin mevkii ilhi akllar yannda tpk byledir. nsan nasl tahsil grp, olgunlamadan nce, birok eyleri uygun grmez, onlan iv kin bulur, imknsz olduklarm tasavvur ederse ve ilimler tahsil edilip, tecrbelerle olgunlanca, onlar hakknda bu zanlan silinirse ve kendisince imksz olan eyler deiip olmas mmkn eyler haline gelirse ve eskiden kendisini hayrete drm olan eyler, zdd ile hayrete dlecek eyler gibi olursa, ylece insanl kmil olan bir insann baz eyleri uygun grmyor olmas ve gerekte yle oldadklan halde, ona imknsz grnm olmas imknsz deildir. te bu dncelerden dolay bunlar, dinler hakkndaki fikirlerin dzeltilmesinde u tedbiri aldlar: Gerekten, anlmas yce

1104

LMLERN S A Y I M I

olan Tann'dan bize vahiy getiren peygamber dorudur, sadktr ve yalan sylemi olmas caiz deildir. u iki bakmn birinden dolay onun byle olmas dorudur: Yaptklar veya kendilerinden grlen mucizeler ile; ya ondan nce gelmi olan doru ve sz kabul edilir kimselerin, bunun doruluuna ve peygamberlerin yce ve aziz olan Tanr'ya nisbetle yeri, mevkii hakkndaki ehadetleri ile; yahut her ikisi ile birden. Bu dnceler ile doruluunu ve peygamberin yalan sylemi olmasnn caiz olmayacan doru diye kabul ettiimiz zaman, o halde, bundan sonra, syledii eylerde akl, dnce, zek ve tetkikin (nazar) hareket edecei ve ie yarayaca bir yer kalmam olmas lzm gelir. Bu kimseler, bu ve benzeri dnceler ile, dinleri destekledikleri ve muzaffer kldklar kanaatindedirler. Kelm limlerinden bir takm kimseler de vardr ki, dini (mille) yle destekleyip muzaffer, klarlar: lk nce, dini kuranm aka gsterdii eylerin hepsini, gayeleri iin ifade edildikleri szler ile, karp toplarlar. Sonra duyulan eyleri (mahsst), mehur eyleri ve m'kulleri incelerler. Onlar veya onlarn zaruri sonulan (levztm) arasn-

58 LMLERN

SAYIMI

137

da, uzaktan da olsa, dinde olan bir ey iin bir tank grrlerse, dini bununla desteklerler. Onlar arasnda, dinde bulunan bir eyin zdd olan bir ey bulurlarsa, ve dini kurann ifadesinde kulland sz tevil76 etmeleri mmkn olursa, uzak bir te'vil de olsa, onu tevil ederler- Eer bu, onlar iin mmkn olmazsa ve bu aksi, zdd olan eyin yanl olduunu gstermek veya onu dinde bulunan eye uyacak bir yne yormak (hami) mmkn olursa, bunu yaparlar. Eer mesel duyulan eylerin (mahsst) veya onun zarur sonularnn (levzm) bir eyi icap ettirmesi ve mehur eylerin, veya onlarn zarur sonularnn bunun zddn icap ettirmesi gibi, mehur olan eyler ile duyulan eyler tanklkta biribirinin aksi olursa hangisinin dinde olan eye daha kuvvetle tankhk ettiine bakarlar ve onu alrlar, tekini atp, yanl olduunu meydana koymaa alrlar. Dindeki (mille) dncelerden birinin bunlardan birine uygun decek bir eye yorulmas (hami), veya bunlarn birinin dine uygun decek bir eye yorulmas mmkn olmazsa ve dinde bulunan bir eyin aksi olan duyulan eylerden, mehur eylerden ve mkulttan bir eyin atlmas veya yanl olduunun gsterilmesi mmkn olmazsa, yle demekle dini destekledikleri ve muzaffer kldklar kanaatindedirler: O gerektir, nk yalan sy-

13

LMLERN

SAYIMI

lemesi veya yanl yapmas caiz olmyan bir kimse tarafndan bildirilmitir. lkin bahsedilen teki kimselerin dinin btn iin sylediklerini, bunlar, bu blmnde sylerler. Bunlar, bu dnceler ile dini destekledikleri ve muzaffer kldklar kanaatindedirler. Bu kelm limlerinin bir takm da, bu eylerin benzerlerinde, yani haklarnda kt olduklar tasavvur edilen hususlarda, baka dinleri incelemekle (kendi dinlerini) destekledikleri kanaatindedirler. Onlar, baka dinde bulunan kt eyleri toplarlar; bu dinlerden birine mensup bir kimse, kendilerinin dininde bulunan bir eyi ktlemek istedimi, bunlar, onlarn dinindeki kt eyler ile karlarna karlar ve bylece onlara kar kendi dinlerini korumu olurlar. Kelm limlerinin bir baka takm, buna benzer hususlarda, dine yardm iin getirdikleri szlerin yeter olmadm grmlerdir. nk bu delil ve szler, karlarndaki dmanlarm, sz ile kar durmaktaki acizlerinden dolay deil de, bunlarn istenilen soruyu tam bir dorulukla gstermesi ve isbat etmesi ile susturmahdr. Byle olunca, onlar szler ile birlikte, dmanlarn ister utanp sklmalar, ister balarna gelecek bir fenalktan korkmalar sebebi ile olsun, susmak

58 LMLERN

SAYIMI

139

zorunda brakacak eyler kullanmaa mecbur kaldar. Baka kelm limleri de, kendi dinleri kendilerince doru olduundan ve doruluundan phe etmediklerinden, bakalarnn yannda ne ile olursa olsun, ona yardm etmek, onu gzel gstermek, onun hakkndaki pheleri datmak ve hasmlarn uzaklatrmak lzm geldii kanaatini beslerler. Bunlar, yalan, yanltma, artma ve zorla kandrma (gibi vastalar) kullanmakta uygunsuzluk grmezler. nk bunlar, dinlere muhalif olanlar, u iki (cins) insanlardan biri olarak grrler: Ya dmandr, onlar, uzaklatrmakta ve yenmekte, cihad ve harplerde olduu zere, yalan ve aldatma kullanmak uygundur; yahut dman deildir, fakat akl ve ayrt etme (temyiz) kuvvetlerinin zayflndan, ruhunun (nefis) bu dinden alaca nasibi bilmeyen bir kimsedir; insann yalan ve aldatma ile ruhunun nasibini almaa sevk edilmesi, kadnlar ile ocuklara yapdd gibi, caiz ve uygun bir itir.

*

Eb Nasr el-Frb'nin ilimlerin blmlere ayrlmas, onlarn blmleri ve dereceleri hakkndaki kitabmn yazlmas, 640 hicr yl mbarek Ramazan aynn sonlarnda tamamland. Bu kitaba limlerin saym ad verildi.

NOTLAR

L bilimlerin mertebeleri hakknda kitap. Burada metinde aynen byledir. Ancak, Frb'nin bu ad tayan baka bir kitab vardr ve burada tercme edilen limlerin aaytmt hakktnda kitap'tan ayrdr. Bunun iin bu isim buraya yanllkla yazlm olmaldr. 2. Dedi ki slm yazarlar arasnda, ok eskidenberi, kullanlmakta olan bir esere balama usul olup, ancak Avrupa tesiri ile terkedilmitir. Aslnda, bilhassa Frbl devrinde (X. ve daha sonraki yzyllarda), yazar eserini yazmaz, kendisi syler, talebeleri yazarlard. Talebe de notunun bana Kale filn ( . . . . dedi diye balamak itiyadnda idi. Arapa, eski farsa ve trke eserlerin banda grlen yazar adnn anlmas ite bu detin devamndan ibaretir. 3. retme ilimleri (aa yukar = mspet imler). Bunlarn tarifleri ve mevzular iin burada 42. nota baknz. 4. Tedbirler (hiyel) ilimlerinin mevzu ve mahiyetleri iin burada s. 102 ve devamna, bir de not 58'e baknz.

58 LMLERN

SAYIMI

5. Medeni ilim. Bu ilim mevzuu in burada, s. 119'a baknz. Burada unu ilve etmek lzmdr ki, Frbl ehir (medine) kelimesini belli bir gaye ile, bir ehirde toplanm olan kimselerin meydana getirdii topluluk mnasmda kullanmaktadr. Bundan dolay, bilhassa kendisinin, hakknda birka eser yazm olduu bu blmde, ahlk, siyaset, insanlarn hayattaki gayeleri ve baka konulan incelemekte olduu gibi, faziletli bir ehrin, yani faziletli bir ehir tekil eden faziletli kimselerin dncelerinin ne olacan veya ne olabileceini incelemek dolaysiyle, btn felsefesini de bu ilim blmnde anlatmak ve aklamak imknn bulmaktadr. 6. Dil ilmi. Bu blmdeki dnceleri iyi kavramak in, her eyden nce, bilhassa Arap dili ile onun gramer anlaynn esas almd daima gznnde bulunmaldr. 7. Smaat. Bu kelimeyi Frbl, hemen her vakit, limle sk bir ba bulunan iler ve tatbiki ilim mnasnda kullanmtr; yani her ilim, srf lim olarak tasavvur edilirse, ilimdir; ameli bir fay* das ile birlikte dnlrse snaattr. Bundan dolay, mesel mantk smaat, tp snaat, ziraat snaat, mimarlk snaat v.s. denilmektedir. Ayn kelime, bn Sina'da da, ayn mnada, hatt bir defa metafizik (mba'dettabia) ve felsefe mnasmda kullanlmtr. Fakat bu feylesoflar,

10 14

LMLERN S A Y I M I

tou kelimenin tarifini vermemilerdir. (Franszcada, klsik mnada: discipline, art). 8. Sz ve szler, arapada kavi (ve oul akavil) karl olarak kullanlmtr. Tek tek kelimelerden tertip edilmi ibare (1er) mnasndadr; bunlar tam (mesel: geldi, gne dodu, gne parlaktr, gibi) veya tam olmyan(gayr i tam) (mesel: gnein , evde) olabilir. Bu tercmede, daima sz, bu mnada olan kavi karl olarak kullanlmtr. 9. Nadir (oul: nevdir) kelime. Bir dilde az kullanlan veya herhangi bir ilme mahsus bir stlah terim olmad halde, umumi konuma dilinde gemiyen kelimelerdir. Bu trl kelimeler, her dilde bulunursa da, bilhassa kelime hazinesi ok zengin olan arapada oktur ve bunlar renciler ve edebiyatlar tarafndan ayrca ezberlenirdl. Bundan dolay baz eski byk Arap edebiyat ve dilcileri tarafndan, yalnz byle kelimeleri toplayan ve adlanna izafe edilerek tannan eserler yazlmtr: Nevdir- Eb\ Zeyd, Nevdir- tbn-H-AraM, Nevdir- Eb Ararm-il-eybni gibi. 10. Aslnda: harfler. Harf yazda kullanlan iaretler ve ekillerdir; burada ise, bu iaretlerin dellet ettikleri sesler kastedilmi olduundan, bu mnada harf (ve oul hurf) ses (ve sesler) le tercme edilmitir.

58 LMLERN

SAYIMI

143

11. Yani, mesel isim veya fiil ekimlerini (tasriflerini) cetveller halinde gsterir. 12. Burada geen tabirlerin hepsi arapann gramer stlahlardr ve arapaya mahsustur, lk (sla) arapa bir fiilin-di'li gemi zamann tekil nc ahs yalnz sessizden meydana gelen fiildir : KaTaBa ( = yazd) gibi; drtlk (rba), ayn ahs drt harften mrekkep olanlardr: DaHRaCa (=yuvarlad), AKRaMa (ikram etti) gibi; muzaaf olanlar lk (slsi) lerinde bulunan iki sessizi ayn olanlardr: FaRRa (= kat) gibi. 13. tMu'tel fiil, kkn tek eden seslerden biri A, V, Y'den biri olan fldir : KALa ( = syledi), DaVVaRa ( = dndrd), ZaYYaNa ( = ssledi) gibi. tSahh fiUler ise, kklerini tek eden harflerden biri yukarda gsterilmi olan A, V, Y'den biri olmyan ve rnekleri bundan evvelki notta bulunan evvelki notta bulunan fiillerdir. 14. Vaz', arapada koymak demektir. Eski dilciler, umumiyetle kelimelerin toelH manalara gelmek zere vaz'edilmi, konulmu olduunu kabul, sonra kelimeleri dellet ettikleri manaya vaz'edenin (vazi') Tanr m, yoksa insanlar im olduunu mnakaa ederlerdi Frfol, burada bir kelimenin vazedildii sradaki efldi ile, ilk eklini kastetmektedir.

1104

LMLERN

SAYIMI

15. Ma'rife, belli bir eye veya mnaya dellet eden isimdir ; bir adama karlk adam gibi (iranEizcas : dfini 16. Elif dm arapada bir ismi ma'rife (muayyen bundan evvelki nota baknz) yapmak iin isimlerin ba tarafna getirilen el- ( = elif ve lm) harf-i tarifinden ibarettir : el-beyt ( = ev ; belli, muayyen veya daha evvel bahsi gemi olan ev) kelimesindeki el- gibi. 17. Arapada i'rb, isimlerin (ve, baz yazarlara, bu ar ad t. Frbl'ye gre, fiillerin) cmle iinde mevkilerine, hallerine (zne, tmle, tamlayan v. b.), gre sonlarna isim ekim ekleri almasdr, t'rab harfleri de isimlerin sonlarna aldklar Arap yazsnda ekseriya yalnz iaretlerle gsterilen bu eklerdir : el-kitab-u (=kitap), el-kitab-a ( = kitab) el-kitb-i (kitabn v. s.) ve kitb-n (bir kitap), kitb-en ( = bir kitab), kitb-in ( = bir (kitaJbn)'daki -w, -a, - i ; -n, -en, -in ekleri gilbi. 18. Tenvit, bundan evvelki notta gsterilen ve Arapada isimlerin -un, -an, -in eklerine, harekade -ii, e, -i'ye denir ; cezrn ise, fiilin sonunda hi bir seslinin bulunmamasdr : lem yaktb ( = yazmad)'da olduu gibi. 19. Arapada munsarif, ekimlerde, bundan evvelki notlarda gsterilmi olduu zere, U hali bulunan isimdir.

58 LMLERN

SAYIMI

145

20. Afefeni, arapada ekimde yalnz bir hali bulunan zamirler, iaret sfatlar v. b. gibi kelimelerdir : hz ( = bu, bunu, bunun v. s.). 21. Munaarif olmayan isimler, arapada ekimde yalnz iki hali bulunan isimlerdir : Z/er- ( = Zfer has, isim), Zfer-e ( = Zfer'i, Zfer'in v. s.) gibi. 22. Frbl, burada da Arap yazm gz nnde bulundurmaktadr. Malumdur ki, Arap yazsnda yalnz sessizler ile uzun sesliler gsterilir; ksa sesliler ise, hareke denilen ve yazda bazen hi gsterilmeyen iaretler ile ifade olunur. 23. Metin harfiyyen byledir. Frbl, iirde iki esas grmektedir: 1 Kelimeler, 2 Onlarn terkibindeki esaslar. te iirin, dil ilmine benzeyen deil, dil ile sk bir alkas bulunan birinci ksm burada bahis konusu edilmektedir. kincisinden ise, mantk ksmnda bahsedilecektir. 24. Esbb, sebep ( = adr ipi, ba) kelimesinin oulu olup, aruz ilminde bir kapal hece ( = ) veya iki ak hece ( ^ ) ' dir. Evtd ise, veted ( = adr kaz) kelimesinin ouludur ve aruzda birincisi ak, dieri kapal ( ) veya birincisi kapal, diedi ak ( = ) iki hecedir. Bunlardan mstef'iln, mefUn, failatn gibi <tef'Ueler, onlardan da mstef'iln mstefn mstef'iln veya f&ilAtn fAtn v.b. gibi aruz vezninin bahir ( = deniz) leri, yani kalplan tekil olunur.

1104

LMLERN

SAYIMI

25. Frbl, beyit sonralar le kafiyeyi kastetmektedir. Burada unu da ilve etmek lzmdr : Frbl eserini yazarken, aslnda beyit ve sonra iir demek olan kafiye kelimesi bu gnk manada kullanlyordu, fakat bu mana, o zamanlar yeter derecede kabul edilmemi olduundan, Frbl bunu hi kullanmamaktadr. 26. Kafiye, arapa iirde, basit olarak, beyitlerin sonunda, iirin sonuna kadar aynen muhafaza edilen sestir, diye tarif edilir. Bundan kafiyenin bir tek ses veya heceden ibaret olduu anlalyor gibi ise de, gerekte bu yalnz bana bir kafiye tekil etmez, ondan nce gelen bir veya birka hecede de belli bir uygunluk olmaldr. Mesel arapada mtekvis denilen kafiye vezninde tam drt heceden meydana getirilir. 27. Frbl. malcul kelimesini, tbn Sina gibi, akl ve zek ile kavranan veya kavranlabilen ve bu sfat tayan ey ve fikir mnasmda kullanlmaktadr. Bunun oul ekli olan ma'kult da ayn sfat tayan eylerdir. 28. Ruhiyatta ilk prensipler denilen dncenin bu esaslarna Frbl bazen zarriyt veya ftri ma'kult (yaradlta var olan ma'kller) demektedir. Baka mantklar, bunu umumi olarak, evveliydi derler. 29. Mugalata. Sekli, konusu veya her ikisi birden bozuk olan bir layas demektir.

58 LMLERN

SAYIMI

147

30. Arapas htb'l-leyl olan bu tabir, karanlkta odun toplamak isteyen, fakat gremedii iin eline geen her eyi odun sanp deviren kimseden mecaz olarak, kulland kelimelerin manasm iyi anlamadan, abuk sabuk konuan kimseleri gstermek iin kullanlr. 31. Cedel (dialectique), mehur veya esasen kabul edilmi hkmlerden tekil edilmi kyas demektir. 32. l'rb. bak. burada, not 17. 33. Metinde aynen byledir. Bu ibare ile Frbl belki, gerek ekimleri ve gerekse baka hususiyetleri bakmndan kyas olanlar, bir lye uyanlar ( = mevzun) ve mstesnalar, yani bir lye uymayanlar vardr demek istemektedir. 34. Merfu, arapada bir cmle iinde zne (fail, mpteda) mevkiinde bulunup da, sonuna bu yerde bulunduu iin, - veya -n ekleri gelmi olan isimdir. Mansup ise, cmlede tmle (meful) mevkiinde bulunduundan sonuna -e, veya -en ekleri gelmi olan isimdir. 35. Gerekten mantik, arapada, konuma manasnda olup, dile ve edebiyata dir baz eserlerin adnda, bu kelimeye, bu manada olarak, tesadf olunur. Bu arada bn-l-Sikkt (lm 243/867)'in dzgn ve gzel arapay retmek gayesi ile yazd tslh-l-manUk (Konumantn dzeltilmesi) ile VH./XEH. yz ylda yetimi sfi ran

1104

LMLERN

SAYIMI

airlerinden Feridddin Attr'n eseri olup, trkeye birok defa tercme edilmi olan Manttkut-tayr (Kularn konumas)'m burada hatrlatmak icabeder. 36. Matlp, ummi olarak, aranan, sorulan ve halledilecek olan mesele, soru demektir. Hususi olarak da, mantk bir kyasta kacak olan netice mnasna gelir. Bir kyas yaplarken karmak ve isbat edilmek istenilen ey, eer doru ise, bizzat kyasn neticesinde ifade edilmi olacaktr. Bundan dolay matlup hem soru, hem de sorunun cevab mnasna gelebilir. 37. Hatabi. Ayn mnada olmak zere,hutbi ( = nutka mensup) ekli de grlen bu tabir, hakiki ve mantki fikirlere deil, umumiyetle kabul edilmi fikirlere dayanan muhakeme ve dn tarz demektir. 38. Burhanl szler ( = dmonstration), nclleri kesin bilgilere dayanan, ve bundan dolay kesin sonular (neticeler) veren kyaslardr (bn Sina). 39. Burada not 8'e baknz. 40. Sophistique karl olarak kullanlan bu kelime, esassz ve ciddi olmayan kyas ve fikirler demektir. Frb'nn burada verdii itikak ve kelime mnas doru deildir. nk bu kelime yunancada mehart vehazkat mnasna

58 LMLERN

SAYIMI

149

olan sofizma'dan gelir ve bileik bir kelime deildir. Ancak unu ilve etmek lzmdr ki, Frbi'nin burada yanl bir treme vermesi, onun yunanca bilmediini gsteren kat'i bir delil tekil etmez. nk rnekleri pek ok grld zere, bir insan pek iyi bildii bir dilde, hatta ana dilinde bile, kelimelerin tremesinde aldanm olabilir. 41. Bak. burada not 37. 42. retme (ta'lm) ilimleri veya ta'lim ilimler. Serbest olarak, msbet ilimler diye tercme edilebilecek olan bu tabir ile eskiden riyaziyeye dayanan ilimler kastedilirdi, ve bazan da metafizik (maba'dettabia) karl olarak kullanlrd. Umumiyetle tabiat ilimleri veya tabiyt, deimekte olan varlklar inceledii halde, ta'lim ilimleri, varlklardan tecrid edilmi bir halde miktarlar inceler (bn- Rd). Bu ilm eskiden hesap (aritmetik), hendese (geometri), yldzlar ilmi (astronomi) ve baka blmlere ayrlrd ki, bunlar burada da saylmaktadr. 43. Mahsst, varlklar d duygu uzuvlar vastas ile bilinen ve idrk olunan eylerdir, gk, mavi, yeil, yaprak gibi. Ayn vastalar ile yaplan iasdifc 1er, yani verilen hkm 1er iin de kullanlr : Gk mavidir, yaprak yeildir, gibi. 44. Mtebih, iki saynn biribirileriyle arplan saylar orantl (mtenasip) olan musattah veya

1104

LMLERN

SAYIMI

mcessem (not 45'e batanz) iki say demektir. Mesel 4x3=12 ile 8x6=48 gibi, nk -Jo
o

'dir.

Gayri mteabih ise, byle olmayan saylardr. 45. Murabba, kendi kendisi ile arplan, mesel 4x4, 7 x 7 gibi saylara denilir; musattah baka bir say ile arplana (5x4, 7 x 3 v. s.), mcessem de musattahm saylarndan birine arplandr (mesel 4 x 5 x 4 , ve 5 x 5 x 4 gibi). 46. Riyaziyede (matematik) umumiyetle kullanldna gre muntak (rasyonel), kk (cezri) bulunan sayya denilir, 9=32 vs 121=112 gibi; asam ise, tam bir kk (cezir) olmayana denilir. Fakat Frb, bu tabirleri burada biraz baka bir manada kullanmaktadr. 47. Uklides (Euclide) el-Fsgur. Milttan nce III. asrda skenderiye'de yaam bir riyaziyeci (matematiki) olup, arapas Ustukusst (Unsurlar, franszca: Elments) adn tayan hendeseye dair mehur eseri yazmtr. Bu eser. hemen yazlmasndan sonra, byk bir hret kazanm, btn islm memleketlerinde ve Garpte, hendesenin (geometri) esas olarak, okunmu ve okutulmutur. 48. Menzr ilmi franszcada optique denilen ilimdir. 49. Burhan iin burada s. 76'ya ve not 38'e batanz.

LMLERN

SAYIMI

151

50. Bu ibarelere gre Frbl, grme olayn, Uklides'in fikrine uygun olarak, gzden kan klarn havadan veya gz ile baklan ey arasnda bulunan saydam effaf, bir cisimden geerek baklan eye varmas ile izah etmektedir. 51. Yldzlar ilmi, bugiin astrologie ve astronomie dediimiz ilimlerdir. Aka grlyor ki, Frbl'nin gsterdii ve ilim saymad blm astrologie, ilim sayd blm de astronomie karldr. 52. Yldzlarn durularndan ve bunun neticesi olarak, yer yzndeki hadiselere tesirinden bahseden ve imdi de bazan ilm-i ncum denilen szde ilmin hi bir esasa dayanmadn, Frbl, ayr bir eserinde de izah etmitir. Bak. burada, eserleri, No. 11 : Kitb-n-nket. 53. Bundan anlalyor ki, Frbl de, ortaalardakl btn lim ve feylesoflar Ue birlikte, yer yznn gerek kendi mihveri (eksen) etrafndaki ve gerekse gne etrafndaki hareketini kabul etmemekte idi. O zamanlar dnya sabit ve kinatn merkezi saylrd. Dnyann sabit deil de, hareket etmekte olduu ok ge devirlerde, ancak XVI nc yz ylda Copernic ve Galile tarafndan isbat edilmitir. Bu gerein uzun mcadelelerden sonra kabul edildii malumdur. 54. Terik, bir yldzn gneten nce domasdr; taritfde gneten sonra batmasna derler.

1104

LMLERN

SAYIMI

55. iklim, eski corafyaclarda, imdi olduu gibi bir yerle alkal hava artlarnn toplu olarak hepsine birden denilmezdi. O zamanlar, burada Frbl'nin yapt gibi, aa yukar byk bir btn tekil eden lke mnasna kullamlrch. Eski bir taksime gre, yedi iklim vardr: Gneyde : Hind, Hicaz; ortada, doudan batya doru : Msr, Babil, Orta ve dou Asya; Kuzeyde: Anadolu ve Avrupa'nn kuzeyi, Rusya (Hazer lkesi). (Bir baka taksime gre, ortada bir iklim olmak zere dierleri onun etrafnda, daire gibi sralanmlardr: Hintlilerin lkeleri, Arap lkeleri Berberlerin lkeleri drdnc ve ortada ran lkesi, Rum ve Saklap (slavlar) lkesi, Hazer ve Trk lkesi ve nihayet in ve Tibet lkesi. 56. Frbl, devrindeki telkkilere uygun olarak, ge ce ve gndzn uzunluklanndaki deiiklikler e mesel gnein ve baka yldzlarn doup batmalanndaki deiiklikleri dnyann hareketleri Ue deil, gn hareketi ile olduunu sylyor. Burada not 53 ile karlatrnz. 57. Arlklar ilmi, eskiden arlklar ekmek ilmi (Um-i cerr-i ekal) denen ilimdir ki, imdiki mekanik ilminin baz konularm incelerdi 5& Tedbir (hiyel) ilmi, imdiki mekanik denilen ilmin baz ksmlar ile, dier msbet ilimlerin tatbikatm inceleyen limdir.

58 LMLERN

SAYIMI

153

59. Cebir ve mukabele, aslnda riyaziye (aritmetik) de ki ameliyenin addr. Cebir, bir eitliin (msavatn) bir tarafnda bulunan menfi (negatif) bir haddi (terim), eitliin (msavat) her iki tarafna ona eit msbet (pozitif) bir had ilve ederek yok etmektir, mesel : 5xl 6 x + 2 = 4 x J + 7 eitliinde (msavat), ilk tarafta bulunan 6 x'i yok etmek iin, her iki hadde + x ilve edilmek sureti ile, 5x, + 2=4x, + 6x+7 elde edilmesi cebirdir. Mukabele ise, eitliin her iki tarafmdan eit veya mtecanis hadleri kaldrmakdr. Mesel yukardaki eitlikte eit hadlerin (terim) kaldrlmas ile x2=6x + 5 elde edilir. Bu tabirler orta ada Avrupa'ya da gemi, mesel franszcadaki algbre ( = cebir) (stlah (eZ-cebtr)'den ikmtr. FrbI bunun baz esaslarnn Uklides'in kitabndan ktn sylyorsa da, imdiye kadar bu isbat edilmi deildir. Bunun Hind'den gelmi olduu veya, daha kuvvetle muhtemel grndne gre, islm mellifleri tarafndan bulunduu sylenmektedir (slm ansiklopedisi). 60. Burada not 46'ya baknz. 61. Metnin, olduu gibi, kelime kelime tercmesi budur. Btn ilimlerden bahseden eserlerde, by-

O t VT1 T

1104

LMLERN

SAYIMI

e bir ilmin varlna ve nasl bir ilim olduuna dair bir bilgiye tesadf edilmiyor. Frb, belki, bir bina yaplrken, kmemesi veya yklmamas iin alnacak tetfbirleri gsteren bir ameli ilmi, bir snaat anlatmak istemektedir. 62. Garip kaplar Arapas evn-in acibe; el yazmas bir nshada evaz-in-, latinceye arlklar ( e> zn) snaat mnasnda tercme edilmitir. Burada Kahire, 1949 basmasnda bulunan yukarki ekle gre tercme edildi. 63. Kvam, var olu ve varlk mnalarndadr. Bu bakmdan kvam bir arazn (accident) ayrlmaz bir ekilde bal olduu, fakat var olmak iin araza ihtiyac olmyan bir yer, bir mevzu demektir. 64. Araz, varlklarda cevherin zdd olup, bir cisimde bulunup da, onun cevherini tekil etmiyen eydir. Bunlar, ya o varla onun var olmasn temin etmeden hususiyetini verir, yahut umumi olur : Kar ve kirecin beyazl gibi. 65. Grlyor ki, Frbl, biraz aada daha da aklyaca zere, tab cisimlerde, drt illet (sebeb) grmektedir: 1. Maddi illet: cismin maddesi, mesel masann tahtas, 2. srl illet: maddenin ald ekil, mesel masanm drt keli olmas, 3. Yapc ve hareket ettiren illet: cisme o ekli veren, mesel masay yapan marangoz, 4. Gai illet : cismin ne iin yapld, mesel masann zerinde kitap okumak iin yaplmas. unu da ilve etmek lzmdr ki, bu tasnif aynen Aristo'da vardr.

58 LMLERN

SAYIMI

155

66. Ustukus, mrekkepleri (bileikleri) tekil eden asl mnasna gelen yunanca bir kelimedir. bn Sina bunu yle tarif etmektedir : Ustukus, ilk cisim olup, kendisine zt ilk cisimlerle birlemesi dolaysiyle ona ustukus denilir. Bundan dolay, cisimlerin tahliyesinde en son varlan unsur (lment) ustukustur. 67. Olu (.kevn) maddenin suret almas, dal (/e8d) da suretin maddeden silinip kalkmasdr. Frbi'ye gre, olu, bir terkip veya ona benzer bir eydir; dal da bir zlme, terkibin almas veya ona benzer bir eydir. 68. Yksek eserler, yer yz ile gk arasnda, gk boluunda, meydana gelen yamur, kar, ebemkua ve bakalar gibi olaylarn aratrlp incelenmesinden bahseden ilim blmdr. 69. Burada ayr bir ilim gibi telkki edilen bu mabadet-abia (Tabiat-tesi, mtaphysique) veya ilhiyat ilmi, imdi metafizik denilen asl felsefe konularn inceler. 70. Meden ilim, tabi ihtiyalarn zorlamas ile bir ehir ( = medine) kuran insanlarn irade ile yaptklar hareketlerini, seciyelerini, ahlklarn ve bir de siyasete dair hususlar aratran ve inceleyen ilimdir. Bak burada not 5. 71. Klli (universel) ayr ayr birok eyleri iine alan sz, mna v.s.'dir. Klli mnas birok eyler hakknda kullanlmasna engel olmayan dnce ve baka eylerdir (bn Sina). 72. Burada keli trnak iindeki ibareler, bir nsha hari, baka btn el yazmas nshalarda mevcuttur. Fakat, konu ile alkasz olmamakla

1104

LMLERN

SAYIMI

beraber, aslnda sahifenin kenarnda bulunan ve sonra yanl bir yere konulmu olan bir nota benzemektedir. 73. A'yan. arapada ayn kelimesinin oul eklidir. Felsefede belli bir ahsta, mahhas (somut) bir halde, var olan varlk mnasnda varlk demektir. Bundan dolay da fert ve ahs mnasnda kullanlr. Mesel ey, akl veya tasavvurda mevcut bulunan mahhas (somut) bir varlk ( = ayn) veya bir surettir (bn Sina) 74. 5eriat, Kelime mnas suya giden yol demek olan eriat, umumiyetle din mnasnda kullanlr ve yle tarif edilir : Tanr'nn bir peygamber aracl ile kullan iin izdii yol. Bu da iki eyden meydana gelir: 1. nanlmas emredilen inanlar (itikatlar), 2. yaplmas emredilen iler lameller). Bunlarn birincisi kelm ilminin, ikincisi fkh ilminin konusunu tekil eder. Burada eriat kelimesi daima bu mnada kullanlmtr. 75. Tahdd, felsefede bir eyin tarifini ( had) vermek, bir eyi tarif etmektir. eriatta ise, kurucusunun i (ef'al) ve inanlar (itikad) hakknda snrlar ( = had, cemi hududJ tesfoit etmesi, yani bu hususlarda verdii hkmlerdir. 76. Te'vil, bir mnay uzalk bir mnaya ekmek, bir hadiseyi yorumlamak mnasna gelir. Kelm alimlerince, dine ait bir fikir ve ite, Kur'an'daki bir yeti veya bir sz, kesin deliller ile deil de, zanna dayanan deliller ile yorumlamak, aklamak demektir.