ÝÍÝ ÄÓÃÀÀÐÒ:

Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò áà ýäèéí çàñãèéí

Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä
÷ºëººò á¿ñ
/Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Îëîí óëñûí ýðõ
1911 îíû Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí îðãèë áóþó ç¿éí ñåêòîðûí ýðõëýã÷, äîêòîðàíò Ì.̺íõáàò/ . . 64-69
12 äóãààð ñàðûí 29-íèé ºäºð VIII áîãä Æàâçàíäàìáà Ñîëîíãîñûí ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí òóõàé
õóòàãòûã Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààíààð ºðãºìæèëñºí õóóëèéí áýðõøýýë, òóëãàìäñàí àñóóäàë
íü /Æýæ¿ Èõ Ñóðãóóëèéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð
/ØÓÀ-èéí Îëîí óëñ ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí, Ò¿¿õèéí Êèì ¨î Ñîí/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70-74
øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Î.Áàòñàéõàí/...4-8
Êðèìèíîëîãè
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
Ìîíãîë Óëñ äàõü ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûí ºíººãèéí Õýðãèéí ãàçðààñ èëð¿¿ëñýí áèîëîãèéí óë ìºðèéí
áàéäàë, òóëãàìäñàí àñóóäàë ÄÍÕ-èéã “Ãåíåòèê ìýäýýëëèéí ñàí”-ä îðóóëàõ
/ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, Àêàäåìè÷ àñóóäàëä
Ñ.Íàðàíãýðýë/.......................................................................9-11 /Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí
ëàáîðàòîðèéí òàñãèéí äàðãà, áèîëîãèéí óõààíû äîêòîð
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîí äàõü òºð Ñ.Ãàíáîëä, ìàãèñòðàíò Ð.Áàÿðìàà/..........................75-77
/Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ÌÓÈÑ-èéí
òýðã¿¿ëýõ ïðîôåññîð Í.Ë¿íäýíäîðæ/..........................12-14 ÿòãýëýã áà êèáåð îð÷èí, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
/Ãîëîìò áàíêíû õóóëü ç¿éí çºâëºõ, ìàãèñòð Ï.ªíºðìàà/
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Õîðèí åñä¿ãýýð ä¿ãýýð ..............................................................................................78-81
ç¿éëèéã àíõ áàòàëñàí ýýäðýýòýé ò¿¿õ
/Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí ªðøººëèéí õóóëèéí ¿ð íºëºº
òºâèéí ýðõëýã÷, õóóëü ç¿éí äîêòîð, äýä ïðîôåññîð /Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é,
Ñ.Ñ¿õáààòàð/.......................................................................15-16 êðèìèíîëîãèéí ñóäàëãààíû ñåêòîðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ã.Îþóíáîëä/......................82-86
Èðãýíèé àëáàí òàòâàð òºëºõ ¿¿ðýã: ¯íäñýí õóóëèéí
çîõèöóóëàëò, õýðýãæèëò Öààçààð àâàõ ÿë áà ýð¿¿ ø¿¿ëò
/ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Òºð, çàõèðãààíû ýðõ /Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññèéí ãèø¿¿í, äîêòîðàíò
ç¿éí òýíõèìèéí áàãø, äîêòîðàíò Æ.Æàâçàíäóëàì/ Þ.Îþóí÷èìýã/......................................................87-90
................................................................................................17-19
Õóóëü áóñ äîíîð áà õ¿íèé íàéìàà
Áàðàà èìïîðòëîõ ãààëèéí òàðèô, ò¿¿íèé õºíãºëºëò /Öàãäààãèéí àêàäåìèéí Òºð, çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí
/ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò òýíõèìèéí áàãø, ìàãèñòð, öàãäààãèéí äýñëýã÷
Â.Îþóìàà/...........................................................................20-25 Ñ.Ãàíòóëãà/.....................................................................91-93

Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýë

Õóóëü äýýäëýõ ¸ñûã õàíãàõàä øóäàðãà ø¿¿õèéí

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí
¿¿ðýã
õºãæèë, öààøäûí ÷èã õàíäëàãà
/Ìîíãîë Óëñûí Àðäûí áàãø, ãàâüÿàò õóóëü÷, äîêòîð,
/Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ åðºíõèé ãàçðûí Òîãòîîë
ïðîôåññîð Á.×èìèä/........................................................26-34
ã¿éöýòãýõ ãàçðûí ñóäàëãààíû àæèëòàí, äîêòîðàíò,
õîøóó÷ Á.Àëòàíãýðýë/.....................................94-98
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ

¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí õóóëèéí õýðýãæèëòèéí

àñóóäàë
/Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû áàã/
................................................................................................35-55

Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é,

õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é

Ìîíãîë Óëñ äàõü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõ

ç¿éí çîõèöóóëàëò: òºëºâ áàéäàë, øèéäâýðëýõ
àñóóäàë
/Àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà, Ãàäààä õàðèëöààíû ÿàìíû
Ãàäààä õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû
ãàçðûí çºâëºõ Æ.Øèøìèøèã/ . . . . . . . . . . . . . . . . . ....56-60
Ñîëîíãîñûí “Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí òóõàé”
õóóëèéí áýðõøýýë, òóëãàìäñàí àñóóäàë
/Ѻ¿ë õîòûí Èõ Ñóðãóóëèéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí
ïðîôåññîð Êèì Äý Âîí/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61-63
 ÑÎÍÈÍ, ÑÝÒï¯ËÈÉÍ ÇªÂ˪Ë

Ñîíèí, ñýòã¿¿ëèéí çºâëºëèéí äàðãà Àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà

ÃÈد¯Ä:
Ë.Áààñàí - Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, “Îòãîíòýíãýð”
Èõ ñóðãóóëèéí ýðäýì øèíæèëãýý ýðõýëñýí äýä çàõèðàë
Ã.Áàíçðàã÷ - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ö.Áàòöýðýí - Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷
Æ.Áÿìáàà - Õóóëü ç¿éí äîêòîð, Ìîíãîë Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí
Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí
ýðõëýã÷
Ë.Áÿìáàà - Õóóëü ç¿éí äîêòîð, Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷
Í.Ãàíòóëãà - Õóóëü ç¿éí äîêòîð, Öàãäààãèéí àêàäåìèéí äýä çàõèðàë
Ä.Äàâàà-Î÷èð - Õóóëü ç¿éí äîêòîð, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
åðºíõèé ãàçðûí äýä äàðãà áºãººä Òîãòîîë ã¿éöýòãýõ
ãàçðûí äàðãà, õóðàíäàà
È.Äàøíÿì - Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð
Ä.Ç¿ìáýðýëëõàì - Õóóëü ç¿éí äîêòîð, Òºðèéí àëáàíû çºâëºëèéí äàðãà
Ò.Ìýíäñàéõàí - Õóóëü ç¿éí äîêòîð, Ìîíãîë Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí
Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí
ýðõëýã÷
Ö.Ñàðàíòóÿà - Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ¯íäñýí õóóëèéí
öýöèéí ãèø¿¿í, Ìîíãîë Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí
Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø
Ñ.Ñ¿õáààòàð - Õóóëü ç¿éí äîêòîð, Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí
Õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí òºâèéí ýðõëýã÷
Á.Öýðýíáàëòàâ - Óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîðûí îðëîã÷
Ñ.Öýðýíäîðæ - Õóóëü ç¿éí äîêòîð, Ìîíãîëûí ºì㺺ëºã÷äèéí
õîëáîîíû äýä åðºíõèéëºã÷
Á.×èìèä - Àðäûí áàãø, ãàâüÿàò õóóëü÷, õóóëü ç¿éí äîêòîð,
ïðîôåññîð
×.Ýíõáààòàð - Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, Óäèðäëàãûí
àêàäåìèéí Åðºíõèé ýðäìèéí òýíõèìèéí ýðõëýã÷
ÄÓÃÀÀÐÛÃ ÝÐÕÝËÑÝÍ:
Ñ.Àëòàíòóÿà - Ñýòã¿¿ëèéí õàðèóöëàãàòàé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà

Ýðõëýí ãàðãàã÷: Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí

Ðåäàêöèéí õàÿã: Óëààíáààòàð-46, ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã, Ñ¿õáààòàðûí òàëáàé-7
Óòàñ: 315736 Ôàêñ: 315736
Âýá ñàéò: www.legalcenter.mn
È-ìýéë: altantuyas_9@yahoo.com
Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð: 279
 CONTENT:
The 100th anniversary
the Justice sector
The Culmination of Mongolian National Revolution of 1911
or The Crowning of The 8th Bogd Jawzandamda Hutagt
on 29th in December
/O.Batsaikhan, Ph.D, Institute of International Studies, The
Mongolian Academy of Sciences.......................................4-8
State organization
l e g i s l a t i o n
The Current Status and Challenges of Legal Education in
Mongolia
/S.Narangerel, Academician and Dean of School of Law,
National University of Mongolia/.........................................9-11
State in The Constitution’s Economic Structure
/N.Lundendorj, Sc.D in Law, Professor of The National
University of Mongolia/.......................................................12-14
The Complicated History of Adopting Article 29 of The
Constitution of Mongolia
/S.Sukhbaatar, Ph.D, Head of Legal Training Center,
National Legal Institute/......................................................15-16
The Citizen’s Duty to Pay Tax: Constitutional Regulation
and Enforcement Issues
/J.Jawzandulam, Ph.D candidate, Lecturer of Constitutional
and Administrative law Department, School of Law, National
University of Mongolia/.......................................................17-19
of The Law of Korea on Economic Free Zone: Difficulties
and Pressing Issues
/Yeu-Sun Kim, Ph.D, Faculty of Law, Cheju National
university/.........................................................................70-74
Criminology
The Actual Problems of DNA Database by Biological
Evidence from Crime Scene
/S.Ganbold, Ph.D, Head of laboratory of National Institute
of Forensic Investigation, R.Bayarmaa, a Master
candidate/........................................................................75-77
Defamation and Cyber Environment: Legal
Regulations
/P.Unurmaa, Legal Adviser of Golomt bank/...........78-81
The Effect of The Law of Mongolia on Amnesty
/G.Oyunbold, Researcher of Criminal law and
Criminology Research sector, National Legal Institute/
...........................................................................................82-86
Death Penalty and Torture
/Yu.Oyunchimeg, Ph.D candidate, Member of National
Human Right’s Commision/.......................................87-90
Illegal Donor and Human Trafficing
/S.Gantulga, LLM, Lieutenant and Lecturer of Police
Academy/.........................................................................91-93

Customs Tariff and Facilities on Import Goods Enforcement of Court

/V.Oyumaa, Senior Lecturer of School of Law, National Decisions
University of Mongolia/.......................................................20-25 Future Trends and Historical Development of
Enforcement of Court Desisions law
Judicial Power /B.Altangerel, Ph.D candidate, Major and Researcher
of Resolution Execution department, Head Office of
The Role of The Judiciary in Implementing Rule of Law Enforcement of Court Decisions/................................94-98
/B.Chimid, Ph.D and Professor of Law, People’s Tutor of
Mongolia, Merited Lawyer of Mongolia/
.................................................................................................26-34
Civil Legislation
On Some Reflections on Implementing of Law on
Securities Market
/Research Team of National Legal institute/..................35-55
International law and
comparative law
Prospects and Resolved Issues Relating to The Legal
Regulation of FDI in Mongolia
/J.Amarsanaa, Academician, J.Shishmishig, Counsel of
The Ministry of Foreign Affairs, Department of foreign trade
and economic cooperation/...............................................56-60

The Law of Korea on FDI: Difficulties and Pressing Issues

/Dae-Won Kim, Ph.D, School of Law, University of Seoul/
.................................................................................................61-63

Foreign Investment and Economic Free Zone

/M.Munkhbat, Ph.D candidate, Head of International law
sector, National Legal Institute/........................................64-69
4 ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÀËÁÀÍÛ
1911 ÎÍÛ ÌÎÍÃÎËÛÍ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ
ÎÐÃÈË ÁÓÞÓ 12 ÄÓÃÀÀÐ ÑÀÐÛÍ 29-ÍÈÉ ªÄªÐ VIII
ÁÎÃÄ ÆÀÂÇÀÍÄÀÌÁÀ ÕÓÒÀÃÒÛÃ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
ÝÇÝÍ ÕÀÀÍÀÀÐ ªÐêÌÆÈËÑªÍ ÍÜ
ØÓÀ-èéí Îëîí óëñ ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí, Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Î.Áàòñàéõàí
çàõèðàí øèéòãýõ ãàçðààñ
ĺðâºí àéìãèéí ÷óóëãàíû
äàðãà, æàíæèí íàð, Õ¿ðýýíèé
õàìáà, õóòàãò õóâèëààä, õàí
âàí ã¿í îëîí çàñãóóä, ëàì íàðò
õàíäàí Öàãààã÷èí ãàõàé
æèëèéí ªâëèéí òýðã¿¿í
ñàðûí 17-íä èëãýýñýí áè÷èãò
ºã¿¿ëýõäýý: “Î÷èð äàðà Áîãä
ãýãýýíòíèéã ìàíàé Ìîíãîë
Óëñûí õààíä ºðãºìæèëæ,
ýðäýíèéí ñóóðèíä çàëæ,
¸ñëîí ìºðãºæ, èõ òºðèéí
¸ñëîëûã ã¿éöýòãýõ ìàø ñàéí
Áàðóóí ãàð òàëààñ äîêòîð, ïðîôåññîð Î.Áàòñàéõàí, ºäðèéã ñîíãîí ¿ç¿¿ëáýýñ ýíý
¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿í, äîêòîð Ï.Î÷èðáàò Öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí 11
VIII Áîãä Æàâçàíäàìáà ä¿ãýý ñàðûí 9-íèé ºäºð íü Áààñàí
õóòàãòûí ñàíàë, ñàíàà÷èëãà, ãàðèã óñàí òàõèà, ýíý ºäðèéí ìîðèí
óäèðäëàãà äîð Ìîíãîë÷óóäûí öàãèéí ýõíèé õóâüä ºëçèé ó÷ðàë
Ìàíæ ×èí óëñààñ òóñãààðëàõ á¿ðäñýíèé òóë ýíý öàãò ºðãºìæëºë,
òýìöýë ¿ðãýëæèëñýýð ò¿¿íèé îðãèë ¸ñëîëûã ã¿éöýòãýâýýñ” 2 ñàéí
áîëæ, 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29- õýìýýí ë¿íäýí çàðëèã áóóñàí
íèé ºäºð òóñãààð òîãòíîëîî àëáàí õýìýýæýý. Óã áè÷èãò ìºí ýíý òóõàé
¸ñîîð òóíõàãëàí çàðëàâ. 2007 îíû Îðîñ Óëñûí ãåíåðàëüíûé êîíñóëä
12 äóãààð ñàðûí 29-íû ºäðººñ ýõëýí ñîíñãîí ìýäýãäñýí áàéíà.
æèë á¿ð ýë ºäðèéã ìîíãîë÷óóäûí Õàðèí ñàðûí òóõàéä èõýâ÷ëýí
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé ºäºð ºâëèéí äóíä ñàð õýìýýí áè÷ñýí
áîëãîí òýìäýãëýæ áàéõ òóõàé áàéäàã áîë ýíýõ¿¿ äóíä ñàð íü ãàõàé
Óëñûí Èõ Õóðëûí øèéäâýð ãàðñàí æèëèéí ãàõàé ñàð áàéñàí òàëààð
áèëýý. Ýíý ºäðèéã ò¿¿õíýý çàðèì ìýäýýíä äóðäñàí áàéäàã.
òýìäýãëýõ áîëñîíû ÷óõàì ó÷ðûã Ãàäààä, äîòîîäûí ýðäýìòäèéí
îäîî òîëèëóóëñó. á¿òýýëä ýë ºäðèéã 11 ä¿ãýýð ñàðûí
1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 9, 12 äóãààð ñàðûí 15 ýñâýë 16, ìºí
29-íèé ºäºð ÿìàð ºäºð áàéâ ñàðûí 26, 28 ãýõ çýðãýýð ÿíç á¿ðýýð
Åâðîï òîîëëûí 1911 îí, Äàé÷èí áè÷ñýí òààðàëäàõ áºãººä Îðîñûí
õýìýýõ Ìàíæ óëñûí Õýâò ¸ñíû øèíý òîîëëîîð ¿çýõ àâààñ ýë ºäºð
ãóðàâäóãààð îí, Ìîíãîëûí àðâàí íü ÿàõ àðãàã¿é 1911 îíû 12 äóãààð
òàâäóãààð Ðàáæóíãèéí öàãààã÷èí ñàðûí 29-íèé ºäºð òààð÷ áàéãàà þì.
ãàõàé æèëèéí ºâëèéí äóíäàä ñàðûí Áýëòãýë: Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿ãä
øèíèéí åñíèé ºäºð áºãººä òºðèéí õýðãèéã åðºíõèéëºí çàõèðàí
èõ ¸ñëîëûã ã¿éöýòãýõ ìàø ñàéí ºäºð øèéòãýõ ãàçàð áàéãóóëàãäàæ,
õýìýýí ñîíãîí ¿çýæ òîäðóóëñàí, ò¿¿íýýñ õèéñýí àæëóóä:
õèøèã ãàðèã, óñàí òàõèà ºäºð 1 - Èõ Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ
áàéæýý. Àðõèâûí ýõ ñóðâàëæèä ýðñýí;
òýìäýãëýñíèéã ¿çâýýñ, Õàëõûí - Èõ Õ¿ðýýí äýõ Ìàíæ àìáàí
Õ¿ðýýíèé ãàçðûí á¿ãä õýðãèéã ò¿ð ñàéäûã õººí ÿâóóëñàí;
1
Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã, Ñóäëàí õýâë¿¿ëñýí àêàäåìè÷
Á.Øèðýíäýâ, ýðõýëñýí àêàäåìè÷ Ø.Íàöàãäîðæ, ÓÁ., 1972 îí. 102 äàõü òàë.
2
¯íäýñíèé òºâ àðõèâ Ô.388, ä.2, õ.í.33-64 äýõ òàë.
3
Áîãä õààíû àìüäðàëûí îí äàðààëëûí òîâ÷îîí Ýðõëýí íèéòëýã÷ Øàðíóóä Äóãàðñ¿ðýí, ÓÁ., 2000 îí. 59 äýõ òàë.
4
Í.Ìàãñàðæàâ. “Ìîíãîë Óëñûí øèíý ò¿¿õ”. ÓÁ., 1994 îí. 12 äàõü òàë.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
100 ÆÈËÈÉÍ ÎÉÄ
- Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààíä VIII
Áîãä Æàâçàíäàìáûã ºðãºìæèëæ,
òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàí çàðëàõ
áýëòãýë àæëûã õàíãóóëñàí;
- Áîãä õààíûã ºðãºìæëºõ èõ
¸ñëîëûí äýã æóðìûã òîãòîîæ,
¸ñëîëä îðîëöîãñäûí ºìñºõ õóâöàñ
¸ñëîëûí äýã çýðãèéã íàðèéí
òîãòîîñîí áàéíà;
- Õààíû òàìãàíû ýõ çàãâàðûã
áîëîâñðóóëæ òàìãà á¿òýýõ;
- Õààí ºðãºìæëºõ ¸ñëîëûã
ÿâóóëàõ òºðèéí 9 îðäîíûã á¿òýýí
áîñãîæ áýëäýõ;
- Òºðèéí ñ¿ëä, äàëáààã á¿òýýõ;
- Õààí, ýõ äàãèíûí õóâöàñíû ýõ
çàãâàðûã ãàðãàæ, áýëýí áîëãîõ,
õààíû áóóëãàõ çàðëèãèéí òºñºë;
- Ìîíãîë Óëñûí çàñãèéí ãàçðûã
áàéãóóëàõ, Áîãäîîñ õèøèã òàðààõ
çàðëèãèéí òºñºë;
- Àéìãóóäààñ öýðýã, ìºí㺠òàòàæ
Óëñûã òóíõàãëàí çàðëàõàä
áýëòã¿¿ëýõ çýðýã àæëûã õèéñýí
áàéâ.
Ýäãýýðèéí äîòîð äóðäàí áóé
Òºðèéí øàð îðäîíû òóõàé ýõ
ñóðâàëæèä ºã¿¿ëñíèéã ñîíèðõâîîñ,
Èõ Õ¿ðýýíýý øàð õàìáà òîðãîîð
ºíãºëæ, õºõ òîðãîîð
ìºø㺺ðëºñºí ç¿ìáýðëýìýë î÷èð,
åñºí ýðäýíý, äîëîîí òàõèë
òýðã¿¿òíýýð ãî¸ìñîãëîí õýýëñýí
àðàâ ãàðóé õàíàòàé òîì ãýðèéã
áàðüæ3 äýýðõè ¸ñëîëûã ÿâóóëñàí
áàéíà. Áîãä õààíû ìîíãîë áè÷ãèéí
áàãø õýìýýãäñýí, Õóðö Ìàãñàðæàâ
áè÷èõäýý: “Ìîíãîëûí òºðèéí îðä,
Äîòîîä, Ãàäààä, Öýðýã, Ñàí, Ø¿¿õ
òàâàí ÿàìíû áàéãóóëàëòûã óðüäààð
çàñàöãààí áýëòãýõýä òºâ ãýð¿¿äèéã
öºì ìîíãîë ãýð ¿éëäñýí” 4 ãýæ
áè÷æýý.
Õ¿ðýýíèé õýðãèéã ò¿ð
åðºíõèéëýí çàõèðàí øèéòãýõ
ãàçðààñ Áîãäûã Óëñûí ýçýí õààíû
 Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä
5
øèðýýíä ºðãºìæëºõ ¸ñëîëûí õàìáà öîðæ, 30 àéìàã, 10 äàöàíãèéí áóé ò¿¿íèé ºâëèéí õî¸ð äàâõàð11
æóðìûã ãàðãàñàí áàéíà. Ò¿¿íä ëàì ãýñã¿é íàð öóãëàð÷, ĺðâºí îðäíîîñ õàòíû õàìò Òºðèéí îðäîí
ºã¿¿ëýõäýý: “Áîãäûã ç¿¿í îðäíîîñ àéìãèéí õààä íî¸ä åñºí öàãààí ðóó èðñýí áàéíà.
òºðèéí îðäîíä çàëðàõàä øàð òîðãî õ¿ðãýæ, îëîí àéìàã, äàöàíãóóä öºì
äýâñýæ øàäàð ñàéä, ñîéâîíãóóä õî¸ð ººðñ人 åñºí öàãààí àäóó, òýìýý, Áîãä õààí, ýõ õàòàí íàðûã
òàëä øàäàð ñàéä äîíèð íàð ºìíº íü öýìáý, ìàíäàë, õàäàã çýðãèéã Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààí, ýõ äàãèíà
óäèðäàí ÿâàõ áà ëàì íî¸ä îðäîíû ºðãºâ”7 õýìýýæýý. äîð ºðãºìæèëæ Çàñãèéí ãàçðûã
¿¿äíèé õî¸ð ýòãýýäýä õ¿æ áàðèí Õàëõûí õ¿ðýýíèé ãàçðûí á¿ãä áàéãóóëæ, õèøèã òàðààõ ¸ñëîëûã
æàãñàíà. Áîãäûã òîãîñ ø¿õýð áàðèí õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí çàõèðàí ã¿éöýòãýýä Èõ Õ¿ðýýíèé Öîã÷èí
äîòîãø çàëðàõàä ëàì íàð äîíèð øèéòãýõ ãàçðààñ Áîãäûã õààí äóãàíä Áîãä, ýõ äàãèíà îëîí ñàéä,
áàðàà áîëîã÷îîñ äýýø, íî¸ä çàñãààñ øèðýýíä çàëæ, òóóðãà òóñãààð óëñàà íî¸ä, ëàì íàð ìîðèëæ î÷èí
äýýø îðäíîî áàðààëõàí áóñàä íü òóíõàãëàõ èõ áàÿð ¸ñëîëûã ¸ñ Äàíøèã õóðóóëæ, ìàíäàë ºðãºñºí
îðäíû ãàäíà æàãñàíà. òºðòýé ÿâóóëàõàä óðüäààñ ñàéòàð áàéíà. ¯¿íèé äàðàà áóöàæ, òºðèéí
Ýðäýíèéí ñóóðèíä çàëàðìàãö áýëòãýñýí íü òîäîðõîé àæýý. îðäîíä î÷èæ îðîé áîëîõîä ìºí èõ
íî¸ä, ëàì íàð á¿ãäýý𠺺𠺺ðèéí ¸ñëîë æàãñààëààð äýýä ñ¿ìèéí ç¿ã
æàãñàõ ãàçàðòàà ãóðàâ ìºðãºõèéí Õóãàöàà: Ýíý ºäðèéí ìîðèí áóöàæ ýíý ºäðèéí ¸ñëîë äóóñ÷
ñàöóó ºðãºõ çîîãèéí ñ¿¿ öàé çàâüÿàã öàãèéí ýõíèé õóâüä áóþó 11 öàã 40 òàðñàí àæýý.
ñî¸ãî íàð çàëæ èðìýãö ñîéâîíãóóä ìèíóòàä ºëçèé ó÷ðàë á¿ðäñýíèé òóë ¨ñëîëûã Òºðèéí îðäîíä ýõëýýä
òîñ÷ àâààä õóíäàãà ñýëòèéã ºðãºí ýíý öàãò ºðãºìæëºí èõ ¸ñëîëûã8 Öîã÷èí äóãàíä ìàíäàë ºð㺺ä ýðãýæ
íî¸ä ëàì íàð õ¿í òóòàìä ã¿éöýòãýõýýð îëîí ìîíãîë÷óóäàä Òºðèéí îðäîíä äóóñãàñàí íü òºð,
íèæãýýäýýð áàðèí æàãñ÷ ñºã人ä ìýäýãäýí ýõë¿¿ëæ îðîé íàð øàøèíû çîõèöîîã èëýðõèéëýõèéí
åðººëèéã àéëòãàõ Äà ëàì øèíãýõèéí ºìíº áóþó îðîéí 5 õàìò Òºðò ¸ñíû óëàìæëàëûã
Öýðýí÷èìýä òºâ ºìíº ñºãäºí øàð, öàãèéí îð÷èì9 ºíäºðëºñºí áàéíà. äàâóóòàéä ¿çñýíèéã íîòëîõ áîëîâ
öàãààí õàäàã íèæãýýäèéã åðººëèéí Áîãäûã Ìîíãîë Óëñûí ýçýí õààíä óó12.
õàìò áàðèàä óíøèí àéëòãàæ çàëàõ òºðèéí èõ ¸ñëîë ýíý ºäðèéí
ã¿éöìýãö ºðãºõ ç¿éëèéã óäàà ìîðèí öàãò 11.40 ýõýëñýí áà îðîé Òºðèéí èõ ¸ñëîëûí ¿éë
äàðààãààð ìóòàðò äýâø¿¿ëýí ãýãýý òàñðààã¿é ¿åä äóóññàí õýìýýí àæèëëàãàà:
ºðãºñíèé äàðàà ãóðàâ ñºãäºæ ¸ñ ¿çâýë ¸ñëîëûí àæèëëàãàà 5 öàã Ýíý ¿éë ÿâäëûí òàëààð óã
ìºðãºì¿é”5 õýìýýæýý. ãàðóé ¿ðãýëæèëñýí õýìýýí ¿çýæ ¸ñëîëûí àæèëëàãààíä îðîëöîã÷èéí
“Õàëõûí òàâàí àéìãèéí õààä, áîëìîîð. áàéð ñóóðèíààñ áè÷èæ ¿ëäýýñýí,
÷óóëãàíû äàðãà, æàíæèí, îëîí ìàø ñîíèðõîëòîé á¿òýýë áîë
çàñàã íî¸ä, õóòàãò õóâèëãààä, Õààíà: Óã ¿éë ÿâäàëä ººðèéí Ã.Íàâààííàìæèë àâãàéí ªâãºí
øàíçîäâà, äà ëàì íàð ÿçãóóðòàí áèåýð îðîëöñîí Ã.Íàâààííàìæèë áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë13 áîëîé. Òýðýýð
òóøààëòàí òàéæ ò¿øìýä á¿ðíýý Èõ àâãàéí ºã¿¿ëñíýýð10: “Áîãäûí îðä áè÷èõäýý: “Ìºíººõºí ºâëèéí äóíä
Õ¿ðýýíä õóðàëäàí õ¿ð÷ èðñýí” 6 õàøààíû äîòîð áèé Äý÷èí ãàëáûí ñàðûí øèíèéí åñºí áîëæ èðýâ.
õýìýýí Ìîíãîëûí 1911 îíû äóãàí ãýäýã àëòàí äýýâýðòýé ñ¿ìèéí ̺íõ¿¿ ºã뺺 ÷óóëãàíû äàðãûí
¿íäýñíèé õóâüñãàëûí òóõàé íèëýýä ç¿¿í òàë, ìºí Äîðæâàâààðàí ãýäýã æàñààíû ò¿øìýë, áè÷ýý÷ íàðûí
áîäèòîé ìýäýý àãóóëñàí õýìýýãääýã äóãàíû áàðóóí òàëûí õýñýã ñóë õàìò çàëàí Äàøäîíäîâ, Àíâààí14
“Ìîíãîë Óëñûí àâòîíîìè õýìýýõ ãàçðûí øàð õàøààã õîéø òýëæ íàð ìàëãàé, õ¿ðýì áîëîí Èõ
ººðòºº ýçýðõýí çàñàõ ýðõò çàñãèéí èõòãýí, òýðõ¿¿ çàéä, Ìîíãîëûí Õ¿ðýýíèé òºâèéí øàð îðäîíû òýíä
¿åèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë ÷óõàì áàéäàë, òºðèéí îðä ãýäýã øàð õàìáà î÷èæ, ìîðèíîîñ áóóãààä èõ
÷óõàë ó÷ðûã òýìäýãëýñýí òîâ÷ òîðãîîð ºíãºëæ, õºõ òîðãîîð õààëãàíû ºìíº õ¿ðýõýä îëîí õ¿í
ºã¿¿ëýë õýìýýõ ò¿¿õ áè÷èãò” ìºø㺺ðëºñºí, ñ¿ëáýìýë î÷èð õóðàëäàæ, ¿íýõýýð í¿ä àëäàì èõ
ºã¿¿ëæýý. åñºí ýðäýíý, äîëîîí òàõèë ãýõ áàéâ. Îòãî æèíñ õ¿ðýì ýðýýí
Õàðèí Ö.Äàìäèíñ¿ðýí ãóàéí ìýòýýð ãî¸ìñîãëîæ õýýëñýí àðâàí äýýëòýé íî¸ä, ò¿øìýä, õóòàãò
“ªâãºí Æàìáàëûí ÿðèà”-íä ýíý õýäýí õàíàòàé òîì ýñãèé ãýðèéã õóâèëãààä, ëàì íàð æàãñàí õ¿ëýýæ
òàëààð áè÷èõäýý: “Áîãä õààí áàéãóóëàâ” ãýæýý. Òºðèéí øàð áàéíà. Òýäíèé äóíä îðîîä áàéòàë
øèðýýíä ñóóõäàà äºðâºí àéìãèéí îðäîí íü ýä¿ãýýãèéí Óðëàí á¿òýýõ óäàëã¿é äýýä ñ¿ì äýýð Ãóðâàí èõ áóó
õààä, âàí, ã¿í, çàñàã õîøóóíû íî¸ä òºâèéí îð÷èì áàéðëàæ áàéñàí áàéõ òàâüñàí ÷èìýý ò¿æèãíýæ ñîíñäîíî.
öºì öóãëàð÷ Õ¿ðýýíèé 30 àéìãèéí áºãººä Áîãä õààí Òóóëûí õºâººíä (Ýíý äýýä ñ¿ì íü Îäîîãèéí Òºâ ìóçåéí
5
¯íäýñíèé òºâ àðõèâ Ô.À3, ä.1, õ.í.2, 16 äàõü òàë.
6
Ìîíãîë Óëñûí àâòîíîìè õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýí çàñàõ ýðõò çàñãèéí ¿åèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë ÷óõàì áàéäàë, ÷óõàë ó÷ðûã
òýìäýãëýñýí òîâ÷ ºã¿¿ëýë õýìýýõ ò¿¿õ áè÷èã ÓÁ., 1992 îí. 9 äýõ òàë.
7
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí. Á¿ðýí çîõèîë, Õî¸ðäóãààð áîòü, “ªâãºí Æàìáàëûí ÿðèà”. ÓÁ. 1998 îí. 237 äàõü òàë.
8
Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã, Ñóäëàí õýâë¿¿ëñýí àêàäåìè÷
Á.Øèðýíäýâ, ýðõýëñýí àêàäåìè÷ Ø.Íàöàãäîðæ. ÓÁ., 1972 îí. 102 äàõü òàë.
9
Õàðáèíñêàÿ ãàçåòà “Íîâàÿ æèçíü” 4 ßíâàðÿ 1912 ãîäà.
10
Ã.Íàâààííàìæèë. “ªâãºí áè÷ýý÷èéí ¿ã¿¿ëýë”. ÓÁ., 1956 îí. Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð.
11
Ýíýõ¿¿ Áîãäûí õî¸ð äàâõàð îðäîíã îðîñóóä ò¿¿íä áàðüæ ºãñºí õýìýýäýã áèëýý.
12
Ýðõèä Ä.Ãîìáîñ¿ðýí. Ò¿¿âýð çîõèîë 1, “Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàëûí ºã¿¿ëë¿¿ä”. ÓÁ., 2005îí. 25 äàõü òàë.
13
Ã.Íàâààííàìæèë. “ªâãºí áè÷ýý÷èéí ¿ã¿¿ëýë”. ÓÁ., 1956 îí. Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð.
14
Ã.Íàâààííàìæèë ãóàé ººðèé㺺 èéíõ¿¿ íýðëýñýí áóé.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Õóóëü
6
îðøèí áóé ãàçàð áàéñàí áàéíà.
ªºðººð õýëáýë, Áîãäûã Äýýä ñ¿ìèéí
õàæóóãààð ÿâæ, Òºðèéí îðäîíû ºìíº
îðøèõ õààëãàíä òóëæ èðýõýä èéíõ¿¿
èõ áóó áóóäñàí àæýý –Î.Á)
Áîãä, Öàãààí äàðûí õàìò èõ
¸ñëîëîîð ÿâæ èðýõýä òýäãýýð
õóðàëäàãñàä ñºãäºí, íàì ã¿ì. Áîãä
õàòíû õàìò, øàð ºíãºòýé àëòàí òóã
á¿õèé äºðâºí äóãóéòàé ãî¸ îðîñ
òýðãýíä ñóóæ, õèà ëàì íàéìàí õ¿í
òýðãèéã äàìíàí õºòºëæ ÿâíà. ªìíº
íü äîíèð, ñîéâîí, áàðàà áîëîã÷
çýðýã òîì ëàì íàð æàãñàí ÿâàõ áà
óëààí õóéòàé ñýëýì ç¿¿ñýí õî¸ð
ãóðâàí õàð íî¸í çàì óäèðäàíà. Îëîí
øàäàð öýðýã çàìûí õî¸ð òàëààð áóó
çýâñýãòýé, ¸ñëîëûí õóâöàñòàé
æàãñàí ÿâíà. Áîãä, õàòíû õàìò øàð
îðäíû äóíä õààëãààð ÿâæ, îðä ãýðòýý
îðìîãö òýäãýýð íî¸ä, ëàì íàð
öºìººð äàãàëäàæ îðîîä øàäàð
èõýýõýí íî¸ä, ëàì íàð íü á¿ãä îðä
ãýðò îðæ î÷ñîí áàéíà. Áóñàä íî¸ä
íü òºðèéí îðäíû ºìíº çîãñîæ
õ¿ëýýíý. Èõ, áàãà ò¿øìýä áà
ÿëàíãóÿà áè÷ýý÷ íàð îðäíû ¿¿äíèé
äîòîð òàëä ÷èõýëäýí çîãñîæ, ÿìàð
÷ àæèëã¿é äýìèé ë áèåý
æèõ¿¿ö¿¿ëýí õîëõèæ áàéíà. Îðäíû
ãàäààä ¿¿ä, óëààí øºðãèéí äîòîð áà
ãàäíà ìºí ñàéíûã öýíãýëäýõýä
äóðòàé õýìýýõ àëòàí ¿ñãèéí
èëýðõèéëýë á¿õèé íîãîîí âààðòàé
þàíüïàéí õîéä òàëààð ¿é îëîí
ýíãèéí ëàì, õàð àðä öóãëàðàí ¿éìýõ
íü ¿íýõýýð øèíý íýýñýí
øîðãîîëæèéí ¿¿ð ìýò áºãººä
áóðãàñ ìîä áàðüñàí õààëãà÷ ëàì íàð,
õèà, öàãäàà íàð ýäãýýð õ¿íèéã ýñðýã
òýñðýã õàìààã¿é æàí÷èæ,
øàâõóóðäàæ, òàðèàíä îðñîí õîíü
ìàë ìýò èéø òèéø õººãäºâ÷ Áîãäûã
õààí ñóóíà ãýõýä ìóõðààð õýòýðõèé
áèøèð÷, æàí÷èãäàæ, ãºâøèãäºâ÷,
äýìèé ë îðäíû ¿¿äíèé ç¿ã õàðóóëäàæ
àëèâàà íýãýí ñîíèí ñàéõàí þì
¿çýõñýí ãýæ ãîðèëîõ áàéäàëòàé
øóóãèíà”15 õýìýýñíýýñ ¿çâýë Áîãä
ãýãýýí, õàòíû õàìò áîëçñîí öàã
áîëîõîîñ àðàé ºìíº ªâëèéí
îðäîíîîñîî èðæ, Òºðèéí ¸ñëîëûí
õóâöàñ, õýðýãëýëýý ºìñºæ áýëäñýí
õýìýýí ¿çýæ áîëîõîîð àæýý.
Òýðáýýð öààø ºã¿¿ëð¿¿í:
“¯äèéí ¿å áîëîõîä îðäíû ç¿¿í
15
Ã.Íàâààííàìæèë. “ªâãºí áè÷ýý÷èéí ¿ã¿¿ëýë”. ÓÁ., 1956 îí. Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð.
16
Ã.Íàâààííàìæèë. “ªâãºí áè÷ýý÷èéí ¿ã¿¿ëýë”. ÓÁ., 1956 îí. Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð. 182-185 äàõü òàë.
17
Íýãýí öàãààí åñºí öàãààí áèëãèéí ¿íý 280 ëàíòàé òýíöýæ áàéæýý.- ¯ÒÀ. Ô.À3, ä.1, õ.í.369, õ.5.
18
Í.Ìàãñàðæàâ. “Ìîíãîë Óëñûí øèíý ò¿¿õ”. ÓÁ., 1994 îí. 12 äàõü òàë.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí
òàñàëãààíä áèé Áîãäûí òóãäàì ãýäýã
ãýðèéí ¿¿äíýýñ ýõëýí òºðèéí
îðäíû õîéìîð áàéãàà äºðâºí
àðñëàíû ä¿ðñèéã ñèéëæ ò¿ø¿¿ëñýí
ýëäýâ àëòàí õýýò õààíû ¸ñëîëûí
ºíäºð òàâöàí á¿õèé îëîí äàâõàð
ìàãíàã îëáîã ò¿øëýã õ¿ðòýë áà ìºí
Î÷èðäàðà ãýäýã ãýð äóãàíä çàìíàæ
îðóóëàõ, õ¿í ÿâæ áàãòàõ íàðèéõàí
áàíçàí øàëòàé, øàð òîðãî äýâññýí
çàì “ãàðäàí”-ûã áýëòãýâ.
Áîãä, ýõ äàãèíà õî¸ð õàð ¿íýã
ãýäýã ¿íýò ¿ñòýé ìàëãàéä î÷èð æèíñ
õàäàæ, ýðýýí äýýë, áóëãàí öîîõîð
õ¿ðýì ºìñºæ, ÿâãàíààð øàäàð íî¸ä,
ñîéâîí, äîíèð íàðûã äàãàëäóóëàí
õîéíîî øàð òîðãîí áà àëòàí ñàà ëóó
õýýò ø¿õýð õî¸ð òîãîñíû ºäºí
ø¿õýð íýã, èéì ãóðâàí ø¿õðèéã
áàðèóëæ, ºìíº íü äîíèð áà óëààí
õóéò ñýëýì ç¿¿ñýí õàð íî¸í õî¸ð õ¿í
óäèðäàí, ìºíººõºí áýëòãýñýí øàð
òîðãîí çàì äýýã¿¿ð àëãóóðõíààð
àëõóóëàí ÿâàõàä íü øàäàð íî¸ä
äºðâºí õ¿í Áîãä, ýõ äàãèíûí õî¸ð
òàëààñ íü ò¿øèæ õ¿íäýòãýí ÿâíà.
Îðäíû äîòîð èõ áóó ãóðâàí óäàà
òàâüæ, íèæèãíýí ò¿æèãíýõýä îðäíû
äîòîð áàéñàí çàðèì àéìòãàé øàäàð
õ¿ì¿¿ñ íü öî÷èæ óóëãà àëäàæ
áàðõèðíà. Ýíý óóëãà àëäàõ ãýäýã íü
¿íýíã¿é õóäàë áºãººä Áîãäîä
òààëàãäàõûí àðãà áîëíî. Áîãä, ýõ
äàãèíûí õàìò Î÷èðäàðà ãýäýã
äóãàíä îðîîä õîéø ÿâæ òºðèéí
îðäîíä îðæ î÷èâ. Òºðèéí îðäîíä
áàðààëõàí îðîõ ýðõ á¿õèé èõýýõýí
õóòàãò õóâèëãààä, õàí, âàí, áýýë áýýñ
ã¿í çàñàã òàéæ íàð öºì äàãàëäàí
îðöãîîâ. Ýðõ, õóâüã¿é ò¿øìýë,
áè÷ýýñ íàä äýìèé ë ãàäíà õ¿ëýýí
÷è÷èð÷, òºðèéí îðäíû ¿¿äýíä õ¿ð÷
þì ¿çýõ ãýõ áà èéø òèéø ÿâüÿ ãýâ÷,
áóðãàñ ìîä áàðüñàí õààëãà÷ ëàì,
öàãäàà íàð õîðèãëîæ äîíãîäîõ áà
áóðãàñ ìîäíû õèøèã õ¿ðòýõ ó÷èð
ÿâæ õºäºëæ ÷àäàõã¿é, ÿìàð ÷
õýðýãã¿é äýìèé ÷è÷ðýëäýí, õýçýý
¸ñëîë òàðàõûã õ¿ëýýæ áàéõ íü òýð
¿åèéí äýýä äîîäûí ýðõ òýãøã¿é
áàéäàë èëýðõèé ìýäýãäýíý.
Àíâààí, ìºíºº ò¿øìýë, áè÷ýý÷
íàðûí õàìò äààð÷, ÷è÷èð÷, þì ¿çýõ,
ñîíñîõñîí ãýæ ºíäºëçºí áàéòàë,
òºðèéí îðäíîîñ õóó÷èí õ¿ðýýíèé
ìîíãîë ñàéä áàéñàí áýéñ
¹3
îéä
Ïóíöàãöýðýí ãàðòàà íýëýýä òîì
áè÷èã áàðüæ èðýýä õèøèã òàðààõ
çàðëèã áóóâ ãýæ ºíäºð äóóãààð
õýëíý. Ìºíºº ò¿øìýë, áè÷ýý÷ çýðýã
õàð ëàì õ¿ì¿¿ñ öºì ÷èìýý àíèðã¿é
áîëîí ñºãäºíº. Áýýñ Ïóíöàãöýðýí
òýðõ¿¿ õèøèã òàðààõ çàðëèãèéã
óíøèæ ë áàéâ. ¯ã íü åð òîäîðõîé
ñîíñäîõã¿é, ÷èíýýãýýðýý ÷èõ òàâüæ
ñîíñâîë: Áîãäûã Ìîíãîë Óëñûí
íàðàí ãýðýëò ò¿ìýí íàñò Áîãä ýçýí,
Öàãààí äàðûã óëñûí ýõ ãýæ
ºðãºìæèëæ, îíû öîëûã Îëíîî
ºðãºãäñºí ãýæ íýðèéäýæ, Èõ
Õ¿ðýýã óëñûí òºâ Íèéñëýë Õ¿ðýý
áîëãîí Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëæ,
äýëãýð èõ ¸ñëîëûã ÿâóóëàâ 16
õýìýýæýý.
Áîãä õààíû ìîíãîë áè÷ãèéí
áàãø Õóðö Ìàãñàðæàâ áè÷èõäýý:
“Ìîíãîëûí òºðèéí îðä, Äîòîîä,
Ãàäààä, Öýðýã, Ñàí, Ø¿¿õ òàâàí
ÿàìíû áàéãóóëàëòûã óðüäààð
çàñàöãààí áýëòãýõýä òºâ ãýð¿¿äèéã
öºì ìîíãîë ãýð ¿éëäýí áàéãóóëààä
Ìîíãîëûí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí
11 ä¿ãýýð ñàðûí øèíèéí 9 áºãººä
Åâðîïûí 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí
16 (29–Î.Á)-íû ºäºð Áîãä
Æàâçàíäàìáà õóòàãò ëàìûã Ìîíãîë
Óëñûí õààíä ºðãºìæëºõ ÿâäëûã
ãóéí àéëòãàæ ìºí ºäðèéí 11 öàãò
ýðäýíèéí øèðýýíä çàëæ ñóóëãààä
áàñõ¿¿ øàâü îõèí ýðäýíý ñýöýí
Öàãààí Äàðà Äîíäîãäóëàìûã óëñûí
ýõýä ºðãºìæëºí õàìòààð ¸ñëîõ ó÷èð
õààíû ýðäýíý, õàñûí òàìãà, àëòàí
¿ñýãò ºðãºìæëºë áà Ìîíãîëûí
ãàçðààñ ãàðñàí ¸ñíû þì åñºí öàãààí
áèëãèéí 17 öàãààí òýìýý, ìºíãºí
áóéë, áóëãàí ìóëöàãò íèæãýýä
öàãààí ìîðü, áóëãàí ìóëöàãò
íàéìààä õàäàã ñýëòèéã áýëýãëýí
ºðãºõ人 òºðèéí îðäîíîî
õóðàëäñàí õ¿í á¿ãäýýð
õè÷ýýíã¿éëýí Áîãä õààí, Óëñûí
ýõýä òóñ òóñ ãóðâàíòàà ñºãäºæ,
åñºíòºº òîëãîé äîõèæ”18 ìºðãºñºí
õýìýýæýý. Òýðáýýð öààø
ºã¿¿ëýõäýý: “Áîãä Æàâçàíäàìáà
õóòàãòûã õààíä ºðãºìæèëñºí íü
îëîí ìîíãîë÷óóäûí èòãýæ áèøðýõ
íèéòèéí ñàíààíààñ ãàðñàíû òóëä
óëñûí öîëûã Ìîíãîë, îíû íýðèéã
Îëíàà ºðãºãäñºí õýìýýí íýðèéäñýí
Ìîíãîëûí öàãààã÷èí ãàõàé æèë,
 Õóóëü
Åâðîïûí 1911 îíû Îëíîî
ºðãºãäñºíèé òýðã¿¿í îí áîëãîí
òîãòîîâ”19 õýìýýñýí áóé.
×èíãýâýë “Ìîíãîë Óëñûí
àâòîíîìè õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýí
çàñàõ ýðõò çàñãèéí ¿åèéí ¿íýíõ¿¿
ÿâäàë ÷óõàì áàéäàë, ÷óõàë ó÷ðûã
òýìäýãëýñýí òîâ÷ ºã¿¿ëýë õýìýýõ
ò¿¿õ áè÷èãò” ýíý òàëààð ºã¿¿ëýõäýý
“Õàëõûí òàâàí àéìãèéí õààä,
÷óóëãàíû äàðãà, æàíæèí, îëîí
çàñàã íî¸ä, õóòàãò õóâèëãààä,
øàíçîäâà, äà ëàì íàð ÿçãóóðòàí
òóøààëòàí òàéæ ò¿øìýä á¿ðíýý Èõ
Õ¿ðýýíä õóðàëäàí õ¿ð÷ èðýýä,
á¿ãäýýð íèéëæ çºâëºëäºí
õýëýëöýæ, Åâðîïûí íýãýí ìÿíãà
åñºí çóóí àðâàí íýãä¿ãýýð îí,
Äàé÷èí ãýäýã Ìàíæ óëñûí Õýâò
¸ñíû ãóðàâäóãààð îí, Ìîíãîëûí
àðâàí òàâäóãààð Ðàáæóíãèéí
öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí
äóíäàä ñàðûí øèíèéí åñíèé ºäºð,
Ìîíãîë Óëñûí òóëãóð òºðèéã íýýí,
òóñãàé óëñ áàéãóóëæ, á¿õíèé áàãø
Áîãä Æàâçàíäàìáà ëàìòíûã Óëñûí
ýçýí õààíä ºðãºìæëºí, Ýðäýíèéí
èõ ñóóðèíä ñóóëãàæ, øàøèí òºðèéí
á¿ðýí ýðõèéã õîñëîí áàðèóëæ,
óëñûí íýðèéã Ìîíãîë, îíû öîëûã
Îëíîî ºðãºãäñºí ãýæ íýðèéäýæ, Èõ
Õ¿ðýýã óëñûí òºâ íèéñëýë áîëãîí,
äîòîîä, ãàäààä, öýðýã, ñàí, ø¿¿õ
òàâàí ÿàìûã áàéãóóëæ, çàñãèéí
õýðãèéã õóâààí øèéòã¿¿ëýâ” 20
õýìýýæýý.
Ìàíæè÷ Ë.Äýíäýâ àâãàé ýíý
òàëààð ºã¿¿ëýõäýý: “ìºíõ¿¿ ò¿ð
çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîë ººðòºº
òîãòíîõ óëñ áîëæ, Áîãäûã Ìîíãîë
Óëñûí õààíä ºðãºìæëºí ýðäýíèéí
ñóóðèíàà ñóóëãàõ ºäºð öàãèéã
òîãòîîæ, Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí
åðºíõèé êîíñóëä àëáàíààð
ìýäýãäæýý. Ò¿¿íýýñ äºðâºí àéìãèéí
íî¸ä, ëàì íàðûã õóðàëäóóëàí
óëñûí Çàñãèéã áàéãóóëàõ õýðýã
ç¿éëèéã çºâëºëäºí òîãòîîæ,
Ìîíãîëûí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí
àðâàí íýãýí ñàðûí øèíèéí 9 áºãººä
Åâðîïûí 1911 îíû àðâàí
õî¸ðäóãààð ñàðûí 16-íû ºäðèéí 11
öàãò Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãòûã
Ìîíãîë Óëñûí õààíä, Ýðäýíý
19
Í.Ìàãñàðæàâ. “Ìîíãîë Óëñûí øèíý ò¿¿õ”. ÓÁ., 1994 îí. 33 äàõü òàë.
20
“Ìîíãîë Óëñûí àâòîíîìè õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýí çàñàõ ýðõò çàñãèéí ¿åèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë ÷óõàì áàéäàë, ÷óõàë ó÷ðûã
òýìäýãëýñýí òîâ÷ ºã¿¿ëýë õýìýýõ ò¿¿õ áè÷èã” ÓÁ., 1992 îí. 9 äýõ òàë.
21
“Ë.Äýíäýâ Ìîíãîë Óëñûí òîâ÷ ò¿¿õ, Ìîíãîë áè÷ãýýñ õºðâ¿¿ëæ, îðøèë áè÷èæ, òàéëáàð, íýðñèéí õýëõýý õèéñýí”
Ñ.×óëóóí. ÓÁ., 2006 îí. 88 äàõü òàë.
22
Ã.Äàøíÿì íàð Ïýðëýýãèéí Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ, óòãà ñî¸ëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ õî¸ð á¿òýýë. ÓÁ., 2001 îí.
30-31 äýõ òàë.
ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí
ñýöýí öàãààí Äàðà-ã óëñûí ýõýä òóñ
òóñ ºðãºìæëºí ¸ñëîõ ó÷èð, õààíû
òàìãà, ºðãºìæëºë, åñºí öàãààí
áýëýã ¸ñëîëûã áýëýãëýí ¸ñëîëûã
ã¿éöýòãýæ, åðººëèéã àéëòãàæ
ã¿éöýòãýñýí áà Áîãä õààíààñ
Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõäàà
Äîòîîä, Ãàäààä, Öýðýã, Ñàí, Ø¿¿õ
õýìýýõ òàâàí ÿàì áàéãóóëñàí” 21
õýìýýí òýìäýãëýæýý.
Õ.Ïýðëýýãèéí òýìäýãëýæ àâñàí
äóðñàìæèä “Ìîíãîë Óëñûí ýçýí
øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ íàðàí
ãýðýëò õààí” ºðãºìæëºõ òóíõàã
áè÷ãèéã Õàëõûí Ñàéí íî¸í õàí
Íàìíàíñ¿ðýí áàðóóí ºâäºã äýýðýý
ñºãäºí ñîíñãîõîä òºðèéí ¸ñëîëä
îðîëöîãñîä öºì áàðóóí ºâäºã äýýðýý
ñºãäºí ìºðãºñºí áàéíà. Òóëãàð òºð
áàéãóóëñàí õýðýãò îíö õ¿÷èí
ç¿òãýãñýä áà íèéòýä õèøèã òàðààõ
çàðëèãèéã Äà ëàì Öýðýí÷èìýä
óíøñàí õýìýýí áè÷æýý.22
Áîãä Æàâçàíäàìáà õóòàãò ëàìûã
Ìîíãîë Óëñûí õààíä ºðãºìæëºõ
ÿâäëûã ãóéí àéëòãàæ ìºí ºäðèéí
òîâëîñîí öàãò ýðäýíèéí øèðýýíä
çàëæ ñóóëãààä ºðãºõ人 òºðèéí
îðäîíîî õóðàëäñàí õ¿í á¿ãäýýð
õè÷ýýíã¿éëýí Áîãä õààí, Óëñûí
ýõýä òóñ òóñ ãóðâàíòàà ñºãäºæ,
åñºíòºº òîëãîé äîõèæ ìºðãºí çóó÷
ò¿øìýëýýñ åðººë àéëòãàæýý.
Èéíõ¿¿ àéëòãàñàíû äàðàà Áîãä ýçýí
õààíä ºðãºñºí òàìãà ºðãºìæëºë áýëèã
ñýëòèéã ºðãºí áàðüæ, óëìààð Áîãä
õààí õèøèã çàðëèã áóóëãàæ, Çàñãèéí
ãàçðûã òàâàí ÿàìòàé ýìõëýí
áàéãóóëæ, èõ òºðèéí õýðãèéã ýðõëýí
øèéòãýæýý.
Áîãä ýçýí õààíû áóóëãàñàí õèøèã
òàðààõ óã çàðëèãèéã àðõèâûí ýõ
ñóðâàëæààñ òîëèëóóëüÿ.
1911 îíû ºâºë öàã Õàëõûí
Æàâçàíäàìáà ëàìààñ Ìîíãîë
óëñûí õààíû øèðýýíä ¸ñëîí ñóóæ
îëîí íî¸ä áà àðä íèéòýä ñàíóóëãà
¿ãèéã òýìäýãëýí õýëæ çàñãèéí
ÿàìäûí òîëãîéëîã÷ ñàéäóóäûã
òîìèëîí òàâüæ áóóëãàñàí õèøèã
òàðààõ çàðëèã
Îëíîî ºðãºãäñºíèé òýðã¿¿í îí
àðâàí íýãýí ñàðûí øèíèéí åñºí
“Øàøíûã ìàíäóóëàõ àìüòàíûã
“ Õóóëü
îéä
7
æàðãóóëàã÷, Îëíîî ºðãºãäñºí
Ìîíãîë óëñûí ýçýí øàøèí òºðèéã
õîñëîí áàðèã÷ íàðàí ãýðýëò Áîãä
õààíû çàðëèã
Áè îëíû ºðãºìæëºõèéã õ¿ëýýæ
Ìîíãîë óëñûí õààíû ñóóðèíä
ñóóñàí íü áóðõàíû øàøèíûã áóìàí
íàðàíû ãýðýë ìýò õèð ¿ã¿é
ìàíäóóëàí õààí òºðèéã Ñ¿ìáýð óóë
ìýò áàò áîëãîæ îëîí Ìîíãîë
àëáàòûã ¿¿ðä ýíõ ò¿âøèíèé ñî¸ëä
ó÷èðóóëàõûã ¿ðãýëæèä øàìäàí
õè÷ýýõèéí äýýð ÿëàíãóÿà òàíàé
îëîí õàí âàí íî¸äîîñ äàðààëàí
ò¿ìýí àëáàò õ¿ðòýë òºâ øóäàðãà
õè÷ýýíã¿é ¿íýíèéã ñ¿ñëýí
ýðõýìëýæ á¿ãä íýãýí ñýòãýëýýð
øàøèí òºðä ñàéíààð ç¿òãýõèéã òóñ
òóñ óõóóëàí õèøèã òàðààõ çàðëèã
áóóëãàñàí íü Òóëãóð òºð áàéãóóëàõ
òóõàéí õýðýãò îíö õ¿÷èí ç¿òãýæ
ÿâñàí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí çàñàã
õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæèä ¿å
óëèðàí ýðäýíý äàé÷èí öîë, õàíû
ÿìáà äàâõàð ï¿íë¿¿ øàð õ¿ðýì,
óëáàð øàð æîëîî, íýãýí ¿åä
íîãîîí æóóç øàãíàæ, Øàäàð ñàéä,
Á¿ãä çàõèðàõ ñàéä, Ãàäààäûí õýðãèéã
á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû
òýðã¿¿í ñàéäûí òóøààëä òîõîîí
òàëáèãòóí.
Õ¿ðýýíèé äà ëàì Öýðýí÷èìýäýä
÷èí ñ¿æèãò öîë, ãóðâàí äàâõàð
ìàãíàã äýâñãýð ò¿øëýã øèðýý,
óëáàð øàð æîëîî íîãîîí òýðýã,
÷èí âàíãèéí ï¿íë¿¿ ¿¿ðä
õºðºíãºíººñ àëáàí ãàðãóóëàõ ¿ã¿é
áîëãîí Øàäàð ñàéä, Á¿ãä çàõèðàõ
ñàéä, Äîòîîä ÿàìíû õýðãèéã á¿ãä
çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í
ñàéäûí òóøààëä òîõîîí òàëáèãòóí.
̺í òóñ øàâèéí õàðüÿàò ýë àëáàí
õýðãèéã õàâñàðãàí øèéòã¿¿ëýãò¿í.
Õàð÷èí âàí ÿíñýííîðîâûí
õîøóóíû äýä çýðãý ò¿øìýë Õàéñàíä
¿å óëèðàí ÷èí ç¿òãýëò öîë óëñàä
òóñëàã÷ ã¿í, îòãî, õ¿ðýí æîëîî, æè÷
õàëõûí äîòîð óëàà øàãíàæ Äîòîîä
ÿàìíû äýñ ò¿øìýëèéí òóøààëä
òîõîîí òàëáèãòóí.
¯íýí ñàíààãààð ÷àðìàéí
ç¿òãýñýí Ñýöýí õàí àéìãèéí Çàñàã
õîøóóíû áýéñ Ãîìáîñ¿ðýíä ¿å
óëèðàí ýðäýíý äàëàé öîë òºðèéí
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Õóóëü
8
æóí âàí óëáàð øàð æîëîî øàãíàæ
Øàäàð ñàéä, Á¿ãä çàõèðàõ ñàéä,
Öýðãèéí õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí
øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäûí
òóøààëä òîõîîí òàëáèãòóí.
Ò¿øýýò õàí àéìãèéí çàñàã óëñûí
ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâò ¿å óëèðàí
ò¿øýýò öîë òºðèéí æóí âàí óëáàð
øàð æîëîî øàãíàæ Øàäàð ñàéä,
Á¿ãäèéã çàõèðàõ ñàéä, Ñàíãèéí
õàìàã õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí
øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäûí
òóøààëä òîõîîí òàëáèãòóí.
̺í àéìãèéí ã¿íãèéí çýðãý
çàñàã òýðã¿¿í çýðãý òàéæ Íàìñðàéä
¿å óëèðàí ýðäýíý öîë òºðèéí æóí
âàí óëáàð øàð æîëîî øàãíàæ
Øàäàð ñàéä, Á¿ãä çàõèðàõ ñàéä,
Ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí
øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäûí
òóøààëä òîõîîí òàëáèãòóí.
Ò¿øýýò õàí Äàøíÿìä ¿å óëèðàí
íîãîîí æóóç øàð õ¿ðýì óëáàð øàð
æîëîî î÷èð áàò ñàéí öîë øàãíàí
Ñýöýí õàí Íàâààííýðýíä ¿å
óëèðàí íîãîîí æóóç øàð õ¿ðýì,
óëáàð øàð æîëîî ìàõàñàìàäè äàëàé
ñýöýí öîë øàãíàí
Çàñàãò õàí Ñîäíîìðàâäàíä ¿å
óëèðàí íîãîîí æóóç øàð õ¿ðýì
óëáàð øàð æîëîî ýðäýíý áèøðýëò
öîë øàãíàí
Ñàéí íî¸í Íàìíàíñ¿ðýíä ¿å
óëèðàí íîãîîí æóóç øàð õ¿ðýì
óëáàð øàð æîëîî èòãýìæèò ýåòýé
ýðõ äàé÷èí öîë øàãíàí áàñ Øàäàð
ñàéä áîëãîãòóí.
Æè÷ äºðâºí õàíä àëèâàà ÿàì
èõýýõýí õýðãèéã ýðõáèø ñîíñãîí
çºâëºì¿é. Ýíý äºðâºí õàí
äºðâ¿¿ëýý Õ¿ðýýíèé ãàçàð ñóóâààñ
öºì íýãýí àäèë ñîíñãîâîîñ
çîõèìîé. Õýðýâ õºäºº îäîõ áîëáîîñ
ýðõáèø íýãýí õ¿í àëáàí õ¿ëýýæ
ñóóãòóí”23 õýìýýæýý. ̺í ò¿¿í÷ëýð
õèøèã òàðààõ çàðëèãààð 70 -80
íàñòàí á¿ðä 3 ëàí, 80-90 íàñòàí á¿ðä
6 ëàí, 90-100 íàñòàí á¿ðä 9 ëàíãèéí
õèøèã õ¿ðòýýæýý.24
Õèøèã ò¿ãýýñíèé äàðàà ¸ñëîëä
23
Ë.Äýíäýâ Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ýõ ñóðâàëæ, ÓÁ., 2003. 125 äàõü òàë.
24
Áîãä õààíû àìüäðàëûí îí äàðààëëûí òîâ÷îîí Ýðõëýí íèéòëýã÷ Øàðíóóä Äóãàðñ¿ðýí, ÓÁ., 2000 îí. 62 äàõü òàë.
25
¯íäýñíèé òºâ àðõèâ Ô.À3, ä.1, õ.í.2, 16 äàõü òàë.
26
Í.Ìàãñàðæàâ Ìîíãîë Óëñûí øèíý ò¿¿õ, ÓÁ., 1994 îí, 24 äýõ òàë.
27
¯íäýñíèé òºâ íîìûí ñàí, Èõ çóóãèéí ÷óóëãàíû äàðãûí ãàçðûí Õàëõûí Õ¿ðýýíèé íî¸ä, ëàì íàðò èðñýí, õàðèó èëãýýñýí
áè÷ãèéí õóóëáàð äàíñ.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí
îðîëöîãñîä öàéëæ èäýý ò¿ãýýí,
õóíäàãà ºðãºæ, åðººë àéëòãàñàí
áàéíà. Ýíý õîîðîíä öàðä áýëäñýí
èäýýíýýñ ãóðâàí ìºíãºí öàðä äýýæ
àâ÷ áàðèàä Áîãä õààíä øàäàð ñàéä,
ñîéâîíãóóä óðüäûí àäèë áàðàà áîëæ
èõ äóãàíä çàëàð÷ýý. ̺í Áîãäîä
õóíäàãà ºðãºõºä ×èí âàí Õàíääîðæ,
ã¿í Íàìñðàé, òàìãà ºðãºõºä äà ã¿í
×àãäàðæàâ, ºðãºìæëºëä Ñàéí íî¸í
Íàìíàíñ¿ðýí, Áóðõàíä õàìáà
íîìóí õàí Ïóíöàã, äýä õàìáà
Ñîäíîìäàðæàà, íîì äîð Ìàíçóøèð
õóòàãò Öýðýíäîðæ, Æàëõàíç õóòàãò
Äàìäèíáàçàð, ñóâàðãàíä íî¸í
íîìóí õàí Æèãìýääîðæ, Ýðäýíý
õàìáà Ëóâñàíöýðýíäàãâàäîãìè,
äîëîîí ýðäýíèéã Øàíçîäáà
Áàäàìäîðæ, ìýðãýí õàìáà
Äýìáýðýëäàø, Ò¿ìýí îíû
õàíãàã÷èéã äà æ¿í âàí Ãîìáîñ¿ðýí,
ìýðãýí âàí Àíàíä Î÷èð, åðººë
àéëòãàõàä Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð
ã¿éöýòãýñýí òóõàé àðõèâûí ýõ
ñóðâàëæèä òýìäýãëýæýý.25
Õàðèí ñîíèðõîëòîé íýãýí
ìýäýý áîë Áîãäûã Ìîíãîë Óëñûí
ýçýí õààíû ñýíòèéä çàëðàõ òýð
ìº÷èä òýíãýðò “ºí㺠á¿ðèéí
òóíàìàë ñîëîíãî ãýðýë ñàöðàí
ìàíäàæ” áàéñàí òóõàé ìýäýý áîëíî.
Ýíý òàëààð Ìàãñàð õóðö áè÷èõäýý:
“Áîãäûã àíõ ýðäýíèéí ñóóðèíä
¸ñëîí çàëàõ ñàöóó òºðèéí îðäíû
äýýä àãààðò ºí㺠á¿ðèéí òóíàìàë
ñîëîíãî ãýðýë ñàöðàí ìàíäàæ
áàéñíûã øàð õàð íèéòýýð îëîí
á¿õíýýð í¿äýýð ¿çñýí íü ñîíèí
ãàéõàìøèãòàé ñàéí ¸ð áýëãý
èëýðõèé òîäîðõîé ¿çýãäñýí õýìýýæ
áîëìîé” 26 õýìýýæýý. ×èíãýâýë
×èíãèñ õààíû íàéìàí öàãààí
îðäîíû òàéëãûí õýðãèéã çîðèóä
ýðõýëæ øèéòãýõ æîíîí áºãººä
øàäàðò ÿâàõ Èõ çóóãèéí ÷óóëãàíû
äàðãà äºðâºí çýðãý íýìñýí, ãóðâàí
çýðãý òýìäýãëýñýí Îðäîñûí çàñàã
õîøóóíû áýéñ Àðâèíáàÿðûí
áè÷èãò ýíý òàëààð ºã¿¿ëýõäýý:
“Íàðàí ãýðýëò ò¿ìýí íàñò Áîãä
¹3
îéä
õààí ýçýí þ¿ãýýí ýðäýíèé íü
ñóóðèíä ¸ñëîí çàëàõ ñàöóó òºðèéí
îðäîíû äýýä àãààðò ºí㺠ºíãèéí
òóíàìàë ãýðýë ñîëîíãî ñàöðàí
ìàíäàæ áàéñàíûã òóõàéä øàð õàð
îëîí á¿õýí èëýðõèé òîäîðõîé ¿çñýí
íü õàðèí ãàéõàìøèãòàé ñàéí ¸ð
áýëýã õýìýýæ áîëîõ áóé çà” 27
õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà.
¯çòýë ýíý ìýäýý áîë òàøàà áóñ
íü îéëãîìæòîé áàéíà. Òýãýõýýð
Áîãä Ìîíãîë Óëñûí õààí ýçíèé
øèðýýíä ñóóñàí íü 12 äóãààð ñàðûí
29-íû ºäºð áèëýý. ªºðººð õýëáýë
ªâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí åñºí
áºãººä Ìîíãîëä ä¿í ºâºë ä¿íõèéæ
áàéäàã öàã õýäèé ÷ Õ¿ðýýíä öàñã¿é
áàéñàí áîëîëòîé. Õàðèí íèëýýä
æèõ¿¿í ñýð¿¿í áàéñàí áîëîâ óó.
Òèéìýýñ Áîãäûã õààí ýçýí ñóóõ
ñàöóó òºðèéí îðäîíû äýýä àãààðò
ñàöðàí ìàíäñàí ºí㺠ºíãèéí
òóíàìàë ãýðýë ñîëîíãî íü þó
áàéñàí âý õýìýýõ àñóóäàë ç¿é ¸ñîîð
ãàðíà.
Ìàãàäã¿é îðîñóóä çîõèîí
áàéãóóëæ, Áîãäûã Ìîíãîë Óëñûí
õààí øèðýýíä ñóóõ òýð ìº÷èä ñàëþò
áóóäóóëñàí áàéæ áîëîõ þì õýìýýí
òààìàãëàæ áîëîõ þì. Ãýâ÷ ýíý
òàëààð Îðîñûí Êîíñóëààñ ýíý ¿åýð
òºâ人 èëãýýñýí ìýäýý, ìýäýýëýëä
ÿìàð íýãýí ç¿éëñ áè÷èãäýýã¿é áàéõ
áºãººä ìºí ýíý òóõàé ººð ìýäýý
îäîî õýð îëæ ¿çñýíã¿é. ßìàð ÷ ãýñýí
Áîãäûã õààíû ñýíòèéä çàëðàõàä
Òºðèéí îðäîíû äýýã¿¿ð ºíãº
ºíãèéí ñîëîíãî ãýðýë ñàöàðñàí íü
ëàâòàé áàéíà.
Ìàíæè÷ Ë.Äýíäýâ 1911 îíä
Ìîíãîë òóñãààð òîãòíîñîí ÿâäëûã
«ìàíæààñ õàãàöàæ ººðèéí ¿íäýñ
ÿçãóóðûã õàìãààëàí îëîí óëñûí
äóíä òóñãààð ÷àíàðòàé óëñûí
çàñãèéã ÿâóóëñàí ãàéõàìøèã
ò¿¿õòýé èõ õýðãèéã á¿òýýñýí»
õýìýýí ä¿ãíýæ, ýíý ¿åèéí ÷óõàë ¿éë
ÿâäëóóäûã á¿òýýëäýý òîä òîìðóóí
òóñãàñàí áóé.
 ÒªÐÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒÛÍ
ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ
ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË, ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄÀË
1. Ò¿¿õýí õºãæëèéí òîéì
Ìîíãîë Óëñ äàõü õóóëü ç¿éí
ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí îð÷èí
öàãèéí õºãæëèéã óëñ îðíû òóõàéí
öàã ¿åèéí îíöëîã íºõöºë áàéäàë,
áîëîìæ çýðãýýñ øàëòãààëàí äàðààõ
3 çóðâàñ õýñýãò àíãèëæ áîëîõîîð
áàéíà:1
1. Ãàäààäàä áýëòãýæ áàéñàí ¿å;
2. Ýðõ ç¿é÷äèéã ýõ îðîíäîî
áýëòãýæ áàéñàí ¿å;
3. Ýðõ ç¿é÷äèéã áýëòãýõýä
òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøèë
õîñëîõ áîëñîí ¿å.
Íýãä¿ãýýð ¿åèéí òóõàéä äýëõèéí
õî¸ðäóãààð äàéíû äàðàà áóþó 1940-
ººä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ ýõëýí ìàíàé óëñ
õóó÷èí ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä
óëñóóäûí õóóëü ç¿éí èõ, äýýä
ñóðãóóëèóäàä îþóòàí èëãýýæ
ñóðàëöóóëàõ áîëæýý. Èíãýæ
Ìîíãîë Óëñûí àíõíû äýýä
áîëîâñðîëòîé ìýðãýæëèéí ýðõ
ç¿é÷èä áýëòãýãäñýí.
Õî¸ðäóãààð ¿åèéí õóâüä 1950-èàä
îíîîñ ýõëýí òýð ¿åèéí õóäàëäààíû
òåõíèêóìûí äýðãýä íýã æèëèéí
õóãàöààòàé êóðñ áàéãóóëæ
õè÷ýýëë¿¿ëæ ýõýëñíýýð ýðõ ç¿é÷äýý
ýõ îðîíäîî áýëòãýõ ¿éëñèéí òóëãûí
÷óëóó òàâèãäñàí þì. Äàðàà íü ýíý
êóðñûí ¿íäýñ ñóóðüò òóëãóóðëàí
õóóëü öààçûí äóíä ñóðãóóëü
áàéãóóëàãäàæ, ò¿¿ãýýð
òóëãóóðëàí òóñãàé äóíä
áîëîâñðîëòîé ýðõ ç¿é÷èä
áýëòãýãäæýý. Òýäãýýð íü ìàíàé
îðíû õóóëü ñàõèóëàõ òºâ, îðîí
íóòãèéí áàéãóóëëàãûí àæèë,
à÷ààëëûí õ¿íäèéã íóðóóíäàà ¿¿ð÷,
òýäãýýðèéí áîëîâñðîë, ìýðãýæëèéã
äýýøë¿¿ëýõ øààðäëàãà íü ÌÓÈÑ-
ä õóóëü ç¿éí àíãè íýýõýä èõýýõýí
ò¿ëõýö ºã÷ýý. Óëñ îðíûõ íü õàìãèéí
òîì, íýð õ¿íäòýé èõ ñóðãóóëüä
õóóëèéí ñàëáàð çààâàë áàéäàã
äýëõèé íèéòèéí æèøãèéí äàãóó
÷óõàìõ¿¿ ÌÓÈÑ-ä õóóëü ç¿éí
àíãèéã àíõ 1960 îíä íýýñýí ò¿¿õòýé.
ªíãºðñºí æèë¿¿äýä ÌÓÈÑ-èéí
õóóëü ç¿éí ñàëáàð íü òóñ óëñûí õóóëü
ç¿éí äýýä áîëîâñðîë, øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñíèé òýðã¿¿ëýõ òºâ
áîëæ áýõæèâ. Òóñ ñóðãóóëèéí áàãø,
1
Ñ.Íàðàíãýðýë., Í.Ë¿íäýíäîðæ. “Ýðõ ç¿é ñóäëàëûí óäèðòãàë”. ÓÁ., 2002 îí. 20 äàõü òàë.
2
Ñ.Íàðàíãýðýë., Í.Ë¿íäýíäîðæ. “Ýðõ ç¿é ñóäëàëûí óäèðòãàë”. ÓÁ., 2002 îí. 23 äàõü òàë.
ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí
çàõèðàë, Àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýë
òºãñºã÷èä ìàíàé îðíû õóóëü ç¿éí
øèíæëýõ óõààíû òîìîîõîí
ýðäýìòýä áîëöãîîæ õóóëèéí
ñóðãóóëèéí àíõíû ñóðàõ áè÷ã¿¿ä,
õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû
÷àíñààòàé á¿òýýë¿¿ä ýíäýýñ ãàð÷ýý.
Èéíõ¿¿ 1992 îíîîñ ºìíºõ ¿åä
òóñãàé äóíä áîëîí äýýä
áîëîâñðîëòîé ýðõ ç¿é÷äèéã çºâõºí
çºâõºí òºðèéí ñóðãóóëèàð áýëòãýæ,
òºãñºõ øàëãàëò íü óëñûí (òºðèéí)
øàëãàëò áîëæ, àìæèëòòàé ä¿í
¿ç¿¿ëñíèéã íü ìýðãýæëèéí àæèëä
øóóä õóâààðèëæ òîìèëäîã áàéñàí
îíöëîãòîé.
Ãóðàâäóãààð ¿åèéí õóâüä Ìîíãîë
Óëñàä õóâèéí õýâøëèéí õóóëü ç¿éí
èõ äýýä ñóðãóóëèàð ýðõ ç¿é÷äèéã
áýëòãýæ ýõýëñýí 1992 îíîîñ õîéøèõ
¿å þì. Õóóëü÷ áîëîõûã õ¿ñýã÷äèéí
òîî ºñºí íýìýãäýõ ýðýëò
õýðýãöýýíèé õºðñºí äýýð áîðîîíû
äàðààõ 캺ã øèã èéì ñóðãóóëèóä
îëøèð÷, ýõíèé ¿åä òýäãýýðèéí òîî
20 ãàð÷ áàéñàí áîë 2008 îíû
áàéäëààð 10 ãàðóé áîëæýý.
2. Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí
áîëîâñðîëûí ºíººãèéí áàéäàë,
òóëãàìäñàí àñóóäàë
Õóóëü ç¿éí áîëîâñðîëûí
ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí òîéì
1990 îíîîñ ºìíº Ìîíãîë Óëñûí
ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî òºð, ýðõ ç¿éí
òóõàé ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîëä
ñóóðèëæ, ýðõ ç¿éí áóñàä îíîë,
“ Õóóëü
9
ñóðãààëèéã õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é
áàéñàí þì. Ýíý ó÷ðààñ 1990 îíîîñ
õîéø ÿëàíãóÿà ýðõ ç¿éí æàì ¸ñíû
¿çýë áàðèìòëàëûã õ¿ëýýí
çºâøººðºõ áîëñîíòîé
õîëáîãäóóëàí ýðõ ç¿éí
áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí
òºëºâëºãººã ººð÷ëºõ, áàãø íàðûã
áýëòãýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà ¿¿äýí
áóé áîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë
Óëñûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü ðîì-
ãåðìàíû áóþó ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí
á¿ëýýñ óëáààòàé ó÷èð ýðõ ç¿éí
áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí õºòºëáºð
÷ áàñ ýë á¿ëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä
ñóóðèëäàã. ªíººãèéí ñóðãàëòûí
õºòºëáºðèéí àãóóëãûã òîéìëîí àâ÷
¿çâýë äàðààõ çóðãààí ¿íäñýí õýñãýýñ
á¿ðäýíý2.
1. Ýðõ ç¿éí åðºíõèé îíîë,
ò¿¿õèéí ñóäëàãäàõóóí (ýðõ ç¿éí
îíîë, òºðèéí îíîë, ýðõ ç¿éí
ôèëîñîôè, ýðõ ç¿éí ñîöèîëîãè,
Ìîíãîëûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õ,
ãàäààäûí óëñóóäûí òºð, ýðõ ç¿éí
ò¿¿õ çýðýã);
2. Ñàëáàð ýðõ ç¿éí ñóäëàãäàõóóí
(¿íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿é,
çàõèðãààíû ýðõ ç¿é, èðãýíèé ýðõ ç¿é,
ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, õºäºëìºðèéí ýðõ
ç¿é, ãýð á¿ëèéí ýðõ ç¿é, ãàçðûí ýðõ
ç¿é, ñàíõ¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, ¿íäñýí
õóóëèéí ïðîöåññ, çàõèðãààíû
ïðîöåññ, èðãýíèé ïðîöåññ,
ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é
çýðýã);
3. Ñàëáàð ýðõ ç¿é õîîðîíäûí
ñóäëàãäàõóóí (ýêîëîãèéí ýðõ ç¿é,
òàòâàðûí ýðõ ç¿é çýðýã);
4. Ýðõ ç¿éí õýðýãëýýíèé
ñóäëàãäàõóóí (êðèìèíîëîãè,
êðèìèíàëèñòèê, ø¿¿õ ýìíýëýã,
ø¿¿õèéí ñýòãýö ãýì ñóäëàë,
ø¿¿õèéí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë,
õóóëü ç¿éí ñýòãýë ñóäëàë çýðýã);
5. Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí
ñóäëàãäàõóóí (îëîí óëñûí íèéòèéí
ýðõ ç¿é, îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ
ç¿é);
6. Õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿éí
ñóäëàãäàõóóí (õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é
ñóäëàë). Áèäíèé ¿çýæ áàéãààãààð ýðõ
ç¿é ñóäëàëûí îíîë, àðãà ç¿éí
¿íäýñ, íèéòèéí ýðõ ç¿é, õóâèéí ýðõ
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü
1 0
ç¿é, îëîí óëñûí ýðõ ç¿é ãýñýí Ìýðãýæëèéí ñóäëàãäàõóóíû
õ¿ðýýãýýð ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã áàãø íàðûí äîòîð ýðäìèéí
óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çýðýãòýé áàãø íàðûí ýçëýõ õóâèéí
øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. æèí áîë îð÷èí ¿åèéí õóóëü ç¿éí èõ,
Èíãýõäýý äàðààõ àñóóäàëä àíõààðàë äýýä ñóðãóóëèóäàä òàâèãäàõ
õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëæ ñòàíäàðòûí çàéëøã¿é øààðäëàãûí
áàéíà: íýã õýìýýí ¿çäýã. 60 øàõàì îðîí
- Õóóëü ¿éë÷ëýõ ìåõàíèçì áîëîí òîîíû áàãø á¿õèé ÌÓÈÑ-èéí
õóóëü ç¿éí çºð÷èë人íèéã Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëüä ýä¿ãýý íèéò
àðèëãàõàä àíõààðàë òºâëºð¿¿ëýõ; áàãø íàðûí 40 ãàðóé õóâü íü õóóëü
- Ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûí ç¿éí óõààíû äýä äîêòîðîîñ äýýø
õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿éí àñóóäàëä ýðäìèéí çýðýãòýé áàãø íàðààñ
àíõààðàë òºâëºð¿¿ëýõ; á¿ðäýæ áàéíà. Áàðóóíû õóóëü ç¿éí
- ¯íäýñíèé áà îëîí óëñûí ýðõ èõ, äýýä ñóðãóóëèóäûí îðîí òîîíû
ç¿éí ñóäëàëûí õàðüöààã ñóäëàõ áàãø íàðûí 60-ààñ äýýø õóâü íü
ÿâäëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ; ýðäìèéí çýðýãòýé áàãø íàðààñ
- Ýäèéí çàñãèéí çàõèðãààíû ýðõ á¿ðääýãòýé õàðüöóóëàõàä ýíý
ç¿éí áîëîí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò èõýýõýí ÷àìëàëòòàé
çîõèöóóëàëòûí øèíý àðãàä õèéõ ä¿í áàéãàà þì. Ãýâ÷ ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü
øèíæèëãýýã ºðãºæ¿¿ëýõ; ç¿éí ñóðãóóëü ñ¿¿ëèéí 10 æèëä áàãø
- Õóóëèéí ýòãýýäèéí àøãèéí íàðàà ÕÁÍÃÓ, ßïîí, ÀÍÓ, Àíãëè
áîëîí àøãèéí áóñ ýðõ ç¿éí áàéäàëä çýðýã äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé óëñ
(ñòàòóñò) àíõààðàë õàíäóóëàõ; îðíóóäûí èõ ñóðãóóëèóäàä ìàãèñòð,
- Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë áà áàéöààí äîêòîðûí ñóðãàëòààð áýëòãýñýí.
øèéòãýõ ýðõ ç¿éí àñóóäëûã ñóäëàõ Èéì ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí áàãø
ÿâäëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ; íàðûí òîî 20 ãàðóé áîëñîí áàéíà.
- Õóóëü÷èéí ¸ñ ç¿éã
òºëºâø¿¿ëýõ àñóóäàëä îíöãîé 3. Ìîíãîëûí õóóëü÷äûí
àíõààðàë òàâèõ; ñóðãàëòûí ºíººãèéí áàéäàë,
- Õóóëü ç¿éí îéðîëöîî òóëãàìäñàí àñóóäàë
ñóäëàãäàõóóíû õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí Õóóëü÷äûí ñîíãîí øàëãàðóóëàëò
¿çýãäýëä èæ á¿ðýí øèíæèëãýý õèéõ Õóó÷èí òîãòîëöîîíû ¿åä çºâõºí
ÿâäëûã õ¿÷òýé áîëãîõ çýðýã áîëíî. ÌÓÈÑ-èàð èðãýíèé õóóëü÷äûã
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí áýëòãýæ áàéñàí ó÷ðààñ ýíý
ñóðãóóëèéí áàêàëàâðûí ò¿âøèíèé ñóðãóóëèéã òºãñºã÷人ñ óëñûí
ñóðãàëò òàâàí æèëèéí õóãàöààòàé øàëãàëò (ò¿¿íèé êîìèññò õóóëü
áºãººä æèë òóòàì 100 ãàðóé ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûã
îþóòíûã åðºíõèé ýðäìèéí çààâàë îðóóëäàã áàéñàí.) àâ÷, çîõèõ
øàëãàëòûí îíîîã ¿íäýñëýí àæèë, àëáàí òóøààëä òýäíèéã øóóä
ýëñ¿¿ëýí àâ÷ áàéíà. Ñóóðü øàëãàëò õóâààðèëäàã áàéñàí. 1996 îíîîñ
íü íèéãìèéí òóõàé ìýäëýã áà õîéø õóâèéí õýâøëèéí õóóëü ç¿éí
ìàòåìàòèê þì. Òóñ ñóðãóóëèéã æèë ñóðãóóëèóäûí òºãñºëò ýõýëñýí íü
á¿ð 100 ãàðóé îþóòàí ä¿¿ðãýõäýý óëñûí õýìæýýíä õóóëü÷äûí ñîíãîí
òºãñºëòèéí õî¸ð øàëãàëò ºãäºã: 1. øàëãàðóóëàëòûã áóé áîëãîõ
îíîëûí øàëãàëò. Ýíý íü ýðõ ç¿éí çàéëøã¿é øààðäëàãûã ¿¿äñýí þì.
¿íäñýí àñóóäëààð òåñòýýð ºãºõ Îäîî õóóëü÷ ñîíãîí
áè÷ãèéí øàëãàëò þì. 2. ¿íäñýí øàëãàðóóëàõòàé õîëáîãäñîí
õóóëèéí ýðõ ç¿é, çàõèðãààíû ýðõ õàðèëöààã “Õóóëü÷ ñîíãîí
ç¿é, èðãýíèé ýðõ ç¿é, ýð¿¿ãèéí ýðõ øàëãàðóóëàõ òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí
ç¿éí ÷èãëýëýýð êåéñ (case)-ä çàäëàí õóóëèàð çîõèöóóëæ áàéíà.
øèíæèëãýý õèéíý. Õóóëü÷èéí ñîíãîí øàëãàðóóëàëò
Òºãñºã÷äèéí íýã õýñýã íü òºðèéí íü ø¿¿ã÷èéí àëáàí òóøààë ýðõëýõ
áà õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãà, ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàä îðîëöîõ,
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí ºì㺺ëëèéí áîëîí íîòàðèàòûí ¿éë
íýãæèä ìýðãýæëèéí äàãóó àæèëëàãàà ýðõëýõ òóñãàé
àæèëëàäàã. ͺ㺺 õýñýã íü äîòîîä çºâøººðºë àâàõ ìýðãýøëèéí
áà ãàäààäûí ìàãèñòðàíòóðò øàëãàëòàä îðîëöîõ, ïðîêóðîðîîð
ñóðàëöàæ áàéíà. àæèëëàõ ýòãýýä íü ìýðãýæëèéí
4
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü.. ýìõòãýë.. äºðºâä¿ãýýð áîòü. ÓÁ., 2008 îí. 14 äýõ òàë.
3
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü.. ýìõòãýë.. äºðºâä¿ãýýð áîòü. ÓÁ., 2008 îí. 991 äýõ òàë.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
òîãòîîìæ
õàíãàëòòàé ìýäëýã, ÷àäâàðûã
ýçýìøñýí ýñýõèéã øàëãàæ,
ãýð÷èëãýý îëãîõ ¿éë àæèëëàãàà þì3.
Õóóëü÷ ñîíãîí øàëãàðóóëàõ àæëûã
îðîí òîîíû áóñ çºâëºë ýðõëýí
ã¿éöýòãýæ, ýíý çºâëºëèéã Õóóëü ç¿é,
äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû òºðèéí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà òýðã¿¿ëæ,
á¿ðýëäýõ¿¿íä íü Ø¿¿õèéí åðºíõèé
çºâëºëèéí ã¿éöýòãýõ íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà, Ìîíãîëûí
ºì㺺ëºã÷äèéí õîëáîîíû
åðºíõèéëºã÷, Ìîíãîëûí
íàòîðèò÷äûí òàíõèìûí
åðºíõèéëºã÷, óëñûí åðºíõèé
ïðîêóðîðûí ãàçðûí õ¿íèé íººöèéí
àñóóäàë ýðõýëñýí íýãæèéí äàðãà,
õóóëü ç¿éí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí
çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãûí
äýðãýäýõ õóóëü ç¿éí ñóðãàëò, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí
çàõèðàë îðæ áàéíà. Ñîíãîí
øàëãàðóóëàëòûí øàëãàëò íü ýðõ
ç¿éí åðºíõèé ìýäëýãèéã ñîðüñîí
ñîðèëãûí øàëãàëò áîëîí ýðõ ç¿éí
ñàëáàðûí õ¿ðýýíä òîäîðõîé
ºãºãäëèéã õóóëü õýðýãëýæ
øèéäâýðëýõ áîäëîãûí øàëãàëòûí
õýëáýðýýð ÿâàãääàã.
Ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàä
îðîëöîõ ãîë áîëçîë íü ýðõ ç¿éí
÷èãëýëýýð ñóðàëöàæ áàêàëàâðûí
áîëîâñðîë ýçýìøèæ, ìýðãýæëýýðýý
õî¸ðîîñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí
áàéõ ÿâäàë þì. Ìýðãýæëýýðýý
õî¸ðîîñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí
ãýñýí áîëçëûã õóóëüä íýëýýä ñ¿¿ëä
îðóóëñàí áºãººä ÷óõàì ÿìàð àæèë
õèéæ áàéñíûã òîäðóóëàí
òàéëáàðëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé
áàéãàà áîëíî.
Ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàä
òýíöñýíèé äàðàà ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð,
ºì㺺ëºã÷, íîòàðèàò÷ áîëîõûí
òóëä áàñ äàõèí øàëãàëò ºãºõ ¸ñòîé
áîëíî. Ýíý òàëûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã òîâ÷ àâ÷ ¿çüå. Ø¿¿ã÷
áîëîõûí òóëä Ø¿¿õèéí åðºíõèé
çºâëºëººñ çîõèîí áàéãóóëàõ
ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàä çààâàë îðîõ
¸ñòîé. Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 30
äóãààð ç¿éëä çààñíû äàãóó ø¿¿õèéí
ìýðãýæëèéí õîðîî ø¿¿ã÷èä íýð
äýâøèã÷ýýñ ýðõ ç¿éí ìýäëýãèéí
áîëîí àæèë õýðãèéí ÷àäâàðûí
òàëààð øàëãàëò àâ÷ ä¿ãíýëò
ãàðãàíà 4. ¯¿íèé äàðàà Ø¿¿õèéí
åðºíõèé çºâëºë ø¿¿ã÷èä íýð
äýâøèã÷èéí ýðõ ç¿éí ìýäëýã, àæèë
õýðãèéí ÷àäâàðûí òàëààð ãàðãàñàí
ìýðãýøëèéí õîðîîíû ä¿ãíýëò,
 Òºðèéí
õóâèéí çàí ñóðòàõóóí, áèåèéí ýð¿¿ë
ìýíäèéí áàéäëûã õàðãàëçàí íýð
äýâøèã÷ íýã á¿ðýýð õýëýëöýí
íóóöààð ñàíàë õóðààæ, îëîíõèéí
ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷èéã
ø¿¿ã÷ýýð òîìèëóóëàõ òóõàé
ñàíàëûã Åðºíõèéëºã÷èä ºðãºí
ìýä¿¿ëíý.
Ïðîêóðîð áîëîõûí òóëä
Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí òóõàé
õóóëèéí 39 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí
ìýðãýøëèéí ò¿âøèí, àæèë õýðãèéí
÷àäâàðààð øààðäëàãà õàíãàñàí,
õóóëü÷èéí ìýðãýæëýýð ãóðâààñ
äîîøã¿é, ýñõ¿ë ïðîêóðîðûí òóñëàõ
àæèëòíààð õî¸ðîîñ äîîøã¿é æèë
àæèëëàñàí áàéíà5.
ªì㺺ëºã÷ áîëîõûí òóëä
ªì㺺ëëèéí òóõàé õóóëèéí 5 äóãààð
ç¿éëä çààñíû äàãóó ìýðãýøëèéí
øàëãàðóóëàëòàä îðæ òýíöñýí áàéõ
øààðäëàãàòàé. 6 Ìýðãýøëèéí
øàëãàðóóëàëòûã Õóóëü ç¿é, äîòîîä
õýðãèéí ÿàìíû äýðãýäýõ
ìýðãýøëèéí õîðîî ýðõëýí ÿâóóëíà.
Íîòàðèàò÷ áîëîõûí òóëä
Íîòàðèàòûí òóõàé õóóëèéí 13
äóãààð ç¿éëä çààñíû äàãóó
ìýðãýøëèéí øàëãàëòàä áàñ òýíöñýí
áàéõ øààðäëàãàòàé. Ìýðãýøëèéí
øàëãàëòûã Õóóëü ç¿é, äîòîîä
õýðãèéí ÿàìíû äýðãýäýõ
ìýðãýøëèéí õîðîîíîîñ àâíà. ªìíº
äóðäñíààñ ¿çýõýä ø¿¿ã÷,
ºì㺺ëºã÷, íîòàðèàò÷ áîëîõûí
òóëä áàñ ìýðãýøëèéí ÷èãëýëèéí
ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàä òýíöñýí
áàéõ øààðäëàãàòàé þì. ¯¿íèéã
äýíä¿¿ èë¿¿ö, õóóëü÷èéí ñîíãîí
øàëãàðóóëàëòûí à÷ õîëáîãäëûã
áóóðóóëñàí ÿâäàë õýìýýí
ø¿¿ìæëýõ ÿâäàë íýëýýä ãàçàð àâñàí
áàéíà.
Õóóëü÷äûí ñóðãàëò
“Õóóëü÷ ñîíãîí øàëãàðóóëàõ
òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 17
äóãààð ç¿éëä õóóëü ç¿éí
¿ðãýëæèëñýí ñóðãàëòûí òóõàé
çààñàí. Ýë ñóðãàëò íü õóóëü÷èéí
ìýäëýã, ìýðãýøëèéí ò¿âøèí, óð
÷àäâàðûã ýðõ ç¿éí îíîëûí îð÷èí
¿åèéí ÷èã õàíäëàãà, ýðõ ç¿éí
øèíýòãýë, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
áàéãóóëëàãûí õºãæëèéí
øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí òîãòìîë
5
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü.. ýìõòãýë.. äºðºâä¿ãýýð áîòü. ÓÁ., 2008 îí.
6
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü.. ýìõòãýë.. äºðºâä¿ãýýð áîòü. ÓÁ., 2008 îí.
7
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü.. ýìõòãýë.. äºðºâä¿ãýýð áîòü. ÓÁ., 2008 îí.
8
Narangerel S. Legal system of Mongolia.. Ulaanbaatar, Nagoya, 2004.
áàéãóóëàëòûí õóóëü
äýýøë¿¿ëýõ, ýðõ ç¿éò òºðèéí
çàð÷èì, ìýðãýæëèéí ¸ñ ç¿éã ÷àíä
ìºðäºæ, øóäàðãà, õàðààò áóñ,
á¿òýýìæòýé àæèëëàõ àðãà
àæèëëàãààã õýâø¿¿ëýõýä ÷èãëýíý.
Ýíý ñóðãàëòàä õàìðàãäàæ, 3 æèë
òóòàì ñóðãàëòûí òîäîðõîé áàãö öàã
õàíãàæ áàéõ ¿¿ðãèéã õóóëèàð
õ¿ëýýëãýñýí 7. Ø¿¿õ ïðîêóðîðûí
áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí
ñóðãàëòûí çàðäëûã óëñûí òºñ⺺ñ
ñàíõ¿¿æ¿¿ëíý.
Õóóëü÷äûí ñóðãàëòûã çîõèîí
áàéãóóëàõ àæëûã õóóëü ç¿éí àñóóäàë
ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãûí äýðãýäýõ õóóëü ç¿éí
ñóðãàëò, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãà – Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé
õ¿ðýýëýí ýðõëýí õàðèóöàæ áàéíà.
4. Õóóëü÷äûã áýëòãýõýä
ãàäààäûí òóñëàëöàà, äýìæëýã
Õóóëü÷äûã äàâòàí áýëòãýõ
àñóóäàë ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëèéí
ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí íýã
þì. Ýíý ÷èãëýëýýð ãàäààäûí
òóñëàëöàà äýìæëýãèéã àâàõ
çàéëøã¿é øààðäëàãà íü
øèëæèëòèéí îíöëîã, óëñ îðíû
ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè çýðãýýñ
¿¿äýëòýé þì. Ãàäààäûí òóñëàìæ
äýìæëýãèéã ýðõ ç¿éí áîëîâñðîëûí
òàëààð äàðààõ ÷èãëýëýýð àâ÷ áàéãàà
áîëíî:
1. Áàãø íàðûã áýëòãýõ, ìýðãýæèë
äýýøë¿¿ëýõ. Áàãø íàðûí îëîíõè íü
õóó÷èí òîãòîëöîîíû ¿åä ýõ îðîíäîî
áîëîí õóó÷èí ÇÕÓ-ä áýëòãýãäñýí
ó÷ðààñ òýäíèéã áàðóóíû ýðõ ç¿éí
ñóðãàëòòàé òàíèëöóóëàõ, îð÷èí
¿åèéí ýðõ ç¿éã çààõ îíîëûí áîëîí
àðãà ç¿éí áýëòãýëòýé áîëãîõ, àíãëè
áîëîí áóñàä ãàäààä õýëíèé ìýäëýã
ýçýìø¿¿ëýõ øààðäëàãà ¿¿äñýí þì.
Ýíý ÷èãëýëýýð ÕÁÍÃÓ-ûí Õàíñ-
Çàéäåëèéí ñàí, Ñîðîñûí ñàí, ßïîí
Óëñûí Íîãàÿàãèéí Èõ ñóðãóóëü
èõýýõýí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, îëîí áàãø
íàð ìàãèñòð, äîêòîðûí ñóðãàëòàä
õàìðàãäàæ, óðò áîãèíî õóãàöààãààð
ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëñýí áàéíà.
2. Îþóòíûã ñóðãàõ ¿éë
àæèëëàãààíä îðîëöîõ. Ãàäààäààñ
ìýðãýæèëòýí áàãø óðüæ, óðò áà
áîãèíî õóãàöààãààð àæèëëóóëàõûí
985 äàõü òàë.
966 äàõü òàë.
995 äàõü òàë.
P.,42.
òîãòîîìæ
1 1
òóëä ãàäààäûí äýìæëýã òóñëàëöààã
èõýýõýí õýìæýýãýýð àâ÷ áàéíà.
Òýãýõäýý ýíä îíöëîí òýìäýãëýâýë
çîõèõ íýãýí ç¿éë áîë ßïîí Óëñûí
Íîãàÿàãèéí Èõ ñóðãóóëüòàé àðâààä
æèëèéí ºìíº òîãòîîñîí õàìòûí
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä òóñ óëñûí
Áîëîâñðîë, ñî¸ëûí ÿàìíû
ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãòýéãýýð
îþóòíûã ÿïîí õýëòýé, ÿïîíû ýðõ
ç¿éí òàëààð ñèñòåìòýé ìýäëýãòýé
áîëãîí áýëòãýõ ñóðãàëòûí
òîãòâîðòîé õýëáýðèéã áèé áîëãîñîí
ÿâäàë þì. Ýíý æèë ÿïîí àíãèéí
îþóòíóóäûã Íîãàÿàãèéí Èõ
ñóðãóóëüä äàäëàãà õèéëãýñýí íü èõ
à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí.
3. Ñóðãàëòûí õºòºëáºð, àðãà ç¿éã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ. Ýíý ÷èãëýëýýð
ÕÁÍÃÓ-ûí Õàíñ-Çàéäåëèéí ñàí
áîäèòîé òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ, ãåðìàíû
îëîí ïðîôåññîð ÌÓÈÑ-èéí
ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿éëñýä
àæèëëàñàí þì. Ñîðîñûí ñàí õóóëü
ç¿éí êëèíèê ñóðãàëòûã
íýâòð¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæýý.
4. Ñóðãàëòûí ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí
àâëàãà áýëòãýõ. Ýíý ¿éëñýä
Äýëõèéí áàíê ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
áàãàã¿é äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí
áàéíà.
5. Ñóðãàëòûí ìàòåðèàëëàã
áààçûã áýõæ¿¿ëýõ. Ýíý ÷èãëýëýýð
ñóðãàëòûí òåõíèê õýðýãñýë,
êîìïüþòåðýýð õàíãàõ, íîìûí ñàíã
áàÿæóóëàõàä ãàäààäûí
áàéãóóëëàãóóä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ
èðñýí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí
øèíý÷ëýëä ÀÍÓ, ÕÁÍÃÓ, ßïîí
çýðýã óëñ îëîí òàëò òóñëàëöàà,
äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ͯÁ-ûí
Õºãæëèéí õºòºëáºð, Àçèéí
õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí áàíê,
Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàí, USIAD,
GTZ (German Technical
Cooperation), ÆÀÉÊÀ (Japan
International Cooperation), Õàíñ-
çàéäåëü ñàí (Hanns Seidel
Foundation), Àçèéí ñàí (Asia
Foundation), Ñîðîñûí ñàí (Sopos
Foundation) çýðýã îëîí áàéãóóëëàãà
ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëä
ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàëöàà àâ÷ èðñýí
þì.8
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Òºðèéí
1 2
“¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã” ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëûí èëòãýë
¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ
ÒÎÃÒÎËÖÎÎÍ ÄÀÕÜ ÒªÐ
“¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí
çàñàã”(Constitutional economics)
áîëîí “¯íäñýí õóóëèéí óëñ òºðèéí
ýäèéí çàñàã”(Constitutional political
economy) ãýñýí íýð òîìú¸î
1970-ààä îíä àíõ óäàà øèíýýð
õýðýãëýãäýæ, ýäèéí çàñãèéí
ñàëáàðûí ñîíãîëòûí õóó÷èí
õàíäëàãààñ çàð÷ìûí ÿëãààòàé
ñóäàëãààíû øèíýõýí ñàëáàðûã
òºëººëæ ýõýëñýí áàéíà.
1990-ä îíîîñ “¯íäñýí õóóëèéí
ýäèéí çàñàã” ãýñýí ÷èãëýë
ñóäàëãààíû ¿íäñýí õºòºëáºð ð¿¿
ò¿ðýí îðæ èðæ, òîìîîõîí áàéð
ýçëýõ áîëæýý. Ãýâ÷ ñóäëàà÷èä
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéã öîî
øèíý ñóäëàãäàõóóí áèø ãýæ ¿çýõ íü
îëîíòàà. Àäàì Ñìèò, Ë.Ìèçåñ,
Ô.Õàåê íàðûí îíîëûí ñóóðü
á¿òýýë¿¿äýä àëü õýäèéíýý ýíý òóõàé
àñóóäàë õºíäºãäºæ áàéñàí ãýæ ¿çäýã.
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã íü
íèéãìèéí ñóäàëãààíû îëîí
òºðëèéí ÷èãëýëýýð
òîäîðõîéëîãääîã øèíæëýõ óõààíû
íýã ñàëáàð 1 ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çýæ
áàéíà. ¯íäñýí õóóëüò òºð ¸ñíû
çàìààð õºãæèæ áàéãàà óëñ ¿íäýñíèé
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ñîíãîëòûã
õèéõýä íèéãìèéí ãýðýý, ¯íäñýí
õóóëèéí äýã æóðìûí ã¿éöýòãýõ
¿¿ðãèéã òàéëáàðëàõàä ýíý ñàëáàð
óõààíû çîðèëãî îðøäîã àæ.
Îðòîäîêñ ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ñîíãîëòûã
ýðõ ç¿éí áîëîí ¯íäñýí õóóëèéí
èíñòèòóò÷èëýãäñýí á¿òöèéí
õ¿ðýýíä, ýäèéí çàñãèéí äîòîîä
ñàëáàðóóäûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë,
ò¿¿íèé ¿ð ä¿íãýýð òàéëáàðëàõûã
îðîëääîã áîë õàðèí ¯íäñýí õóóëèéí
ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà ýäèéí
çàñãèéí áîëîí óëñ òºðèéí ñîíãîëò,
ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààã
õÿçãààðëàñàí ýðõ ç¿éí áîëîí
¿íäñýí õóóëèéí äýã æóðìûí øèíæ
÷àíàðààð ýäèéí çàñãèéí ñîíãîëòûã
òàéëáàðëàõûã îðîëääîã.
Òîäðóóëáàë, ¯íäñýí õóóëèéí
ýäèéí çàñàã ýäèéí çàñãèéí ñîíãîëò,
1
Ludwig van den Hauwe, Constitutional economics. P.,223.
2
David M.Trubek Developmental States and the legal Order:Towards a New Political
Economy of Development and Law\\University of Wisconsin Law School, legal studies
research Paper series Paper ¹1075.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
áàéãóóëàëòûí õóóëü
Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû
äîêòîð, ÌÓÈÑ-èéí òýðã¿¿ëýõ
ïðîôåññîð Í.Ë¿íäýíäîðæ
õºãæèë, ¿éë àæèëëàãààíä ¯íäñýí
õóóëèéí õýì õýìæýýíèé ÷àäàâõèä
ãîë à÷ õîëáîãäîë ºãäºã áîë
îðòîäîêñ ýäèéí çàñàã ýäèéí çàñãèéí
ñàëáàðóóäûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë,
óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé ¿éë
àæèëëàãààíä ãîë àíõààðëàà
õàíäóóëäàã ãýæ õýëæ áîëíî.
Òýãýõëýýð, ¯íäñýí õóóëèéí
ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð óõààí íü
òóõàéí óëñûí ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí ñîíãîëòûí ¿íäñýí
àñóóäàë áîëîõ ýäèéí çàñãèéí
õýâøèë, ºì÷èéí õýëáýð, òàòâàð
ìºíãºíèé áîäëîãî, ò¿¿íèé
çîõèöóóëàëò, íèéãìèéí øóäàðãà
¸ñûã õàíãàõ ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ,
òºðººñ ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëàõ
ýðõ õýìæýý, ò¿¿íèé
õÿçãààðëàëòóóäàä ãîë àíõààðëàà
õàíäóóëäàã ãýæ õýëæ áîëìîîð
áàéíà.
Ýäãýýð àñóóäëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä
òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãà ÿìàð
ñòàòóñòàé áàéõ íü ¯íäñýí õóóëèéí
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîí äàõü
òºðèéí ñòàòóñûã òîäîðõîéëîõ ãîë
àñóóäàë þì.
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí
ýðõ ç¿éä òºð, çàñãèéí áàéãóóëëàãà
¹3
òîãòîîìæ
íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí
ýòãýýäèéí õóâèàð èðãýíèé ýðõ ç¿éí
ÿìàð ÷àäâàðòàé áàéõ, ò¿¿íèé
îíöëîãèéí àñóóäàë ºíººäºð
ñóäëàà÷äûí òºäèéã¿é óëñ òºð, ýðõ
ç¿éí õóâüä ÷ á¿ðýí òºãñ
øèéäâýðëýãäýýã¿é, ìàðãààíòàé
àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Ìàðãààíû ãîë
àñóóäàë íü òºðèéí áàéãóóëëàãà
íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí
ýòãýýäèéí õóâüä áóñàä õóóëèéí
ýòãýýäýýñ ÿìàð îíöëîãòîé âý,
èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÿìàð ÷àäâàð âý
ãýñýí àñóóëò þì.
Ýíý àñóóëòàä øóóäõàí, íýã ìºð
õàðèóëò ºãºõ áîëîëöîîã¿é þì.
ßàãààä ãýâýë ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîîíä òºð ÿìàð
¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ íü òºðèéí
äýãëýìýýñ øóóä õàìààðíà.
Òóõàéëáàë, òîòàëèòàðè äýãëýìòýé
óëñ îðîíä òºð ¯íäñýí õóóëèéí
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä
“óäèðäàã÷”, óíèâåðñàëü
òåõíîëîã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí
çàñãèéã òóóëñàí ïîñòñîöèàëèñò
îðíóóäûí õóâüä ýíý íü èõýýõýí
îéëãîìæòîé àñóóäàë þì. Ýíý
ìýòýýñ áîëîîä ¯íäñýí õóóëèéí
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä òºð
ÿìàð ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ òàëààð ãóðâàí
òºðëèéí çàãâàð àæèãëàãäàæ áàéíà.
Íýãä¿ãýýðò, çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí çàð÷èìä òóëãóóðëàí
¿éëäâýðëýã÷, õýðýãëýã÷èéí ýðõ
àøèã, ÷ºëººò õóäàëäàà,
ºì÷ëºã÷èéí ýðõ àøãèéã äýýäýëæ,
õàìãààëàõ çàìààð òºðººñ ýäèéí
çàñãèéã ¯íäñýí õóóëèéí äýã
æóðìûí äàãóó õÿçãààðëàãäìàë
õ¿ðýýíä çîõèöóóëàõ
“Íåîëèáåðàëèñò” çàãâàð.
Õî¸ðäóãààðò, ýäèéí çàñãèéí
õºãæèëä òºðèéí ¿¿ðãèéã ñààðóóëæ,
õÿçãààðëàæ èðñýí ëèáåðàë áîäëîãûã
äàõèí ¿íýëýõ, õºãæèæ áàéãàà
îðíóóäûí ¯íäñýí õóóëèéí áîëîí
ýäèéí çàñãèéí çàãâàðä òóëãóóðëàí
òºðèéí øèíý ¿¿ðãèéí òóõàé ýð¿¿ë
îíîëûã ¿íäýñëýõèéã îðîëäîæ
áàéãàà “Law and Development”2 èéí
øèíý õàíäëàãà.
Ãóðàâäóãààðò, òºâëºðñºí
òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí çàãâàð,
 Òºðèéí
ò¿¿íèé óëáàà òàñðààã¿é áàéãàà
ïîñòêîììóíèñò, øèëæèëòèéí
îðíóóäûí õîëèìîã çàãâàð çýðãèéã
äóðüäàæ áîëìîîð áàéíà.
Ýäãýýð çàãâàð òóñ á¿ðä ¯íäñýí
õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîíû á¿ðäýë õýñãèéí
ýëåìåíò, ¿íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí
ñîíãîëò, ¿éë àæèëëàãààíä ¯íäñýí
õóóëèéí äýã æóðìûí ã¿éöýòãýõ
¿¿ðýã, òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãà
èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéíà.
Ýðõ ç¿éò ¸ñíû ¿çýë áàðèìòëàëä
òóëãóóðëàñàí “Íåîëèáåðàëèñò”
çàãâàð ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîîíä òºð, ò¿¿íèé
áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã íèéòèéí
ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä
èðãýíèé ýðõ ç¿éí õÿçãààðëàãäìàë
÷àäâàðûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñýí
çàð÷èìä òóëãóóðëàíà. Òºðººñ ýäèéí
çàñãèéí àìüäðàëä îðîëöîõ õóâü
õýìæýý íü çºâõºí ¯íäñýí õóóëèéí
äýã æóðìààð õàòóó õÿçãààðëàãäàíà.
Íèéãìèéí ãýðýýíèé çàð÷ìààð
¯íäñýí õóóëüä òîäîðõîéëñîí
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí
á¿ðäýë õýñã¿¿äèéã çºâ òîäîðõîéëîõ,
õàìãààëàõàä òºðèéí ýðõ ìýäëèéí
áàéãóóëëàãóóä òóóøòàé çîãñîõ ¸ñòîé
ãýæ ¿çíý. Æèøýý íü, ¯íäñýí
õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí íýã ãîë
á¿ðäýë õýñýã áîëîõ òàòâàð, ò¿¿íèé
òºðºë, õýìæýýã ¯íäñýí õóóëèàð
çààõûí à÷ õîëáîãäîë íü õóóëü
òîãòîîã÷èä ¿íäýñëýëã¿éãýýð
òàòâàðûí øèíý òºðºë, õýëáýð áèé
áîëãîõ, õóâü õýìæýýã äóðààð
íýìýãä¿¿ëýõ áîëîëöîîã õààæ áàéõ
æèøýýòýé. Ñîöèàëèçìûí ¿åä
õ¿¿õýäã¿é, ãýð á¿ë áîëîîã¿é çýðýãò
òàòâàð íîãäóóëæ áàéñàí íü
÷óõàìõ¿¿ ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí
çàñàã áàéãààã¿é, äóð çîðãûí ýäèéí
çàñàã áàéñíû èëðýë þì.
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîí äàõü òºð, ò¿¿íèé
áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã çºâ
õýðýãæ¿¿ëýõ õàìãèéí ãîë ìåõàíèçì
áîë çàñãèéí ãàçðûí ýðõ ìýäëèéã
òºâëºð¿¿ëýõã¿é áàéõàä ÷èãëýãäñýí
øóäàðãà ïðîöåäóðûí õýì õýìæýýã
õàòóó òîãòîîõ3, õàðààò áóñ ø¿¿õèéí
õàìãààëàëòàä ¯íäñýí õóóëèéã
áàéëãàõ, óëñ òºðèéí áîäëîãîä ýðõ
ç¿éò ¸ñíû çàð÷ìûã òóóøòàé
3
Gwartney and Wagner. (1988a, P.,44-9).
4
David M.Trubek Developmental States and the legal Order: Towards a New Political Economy of Development and Law\\University
of Wisconsin Law School, legal studies research Paper series Paper ¹1075, P.,7.
áàéãóóëàëòûí õóóëü
õýðýãæ¿¿ëýõèéã íåîëèáåðàëèñò
çàãâàð ñòàíäàðò øààðäëàãà áîëãîæ
áàéíà õýìýýí ¿çýæ áîëíî.
Ýíý çàãâàðûã ëèáåðòàðè îíîë
óëàì ÷àíãàðóóëæ, ¯íäñýí õóóëèéí
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîí äàõü òºð,
ò¿¿íèé áàéãóóëëàãóóäûí ã¿éöýòãýõ
÷èã ¿¿ðãèéã óëàì õóìèí íàðèéñãàæ,
îëîí õ¿í çºâøèëöºí òîõèðñíîîñ
èë¿¿ ç¿éë áîë õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº
ìºí áºãººä ò¿¿íèéã õàìãààëàõàä
òºðèéí çîðèëãî îðøèíî ãýæ ¿çýõýä
õ¿ðýýä áàéíà.
“Law and Development”- èéí
øèíý õàíäëàãà ¯íäñýí õóóëèéí
ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîí äàõü
òºðèéí ñòàòóñûã íýëýýä
ºâºðìºöººð òîäîðõîéëæ áàéíà.
Ñóäàëãààíû ýíý õàíäëàãà óëñ îðíû
õºãæèëä òºðèéí ¿¿ðãèéí òàëààð
õºãæëèéí ñîíãîäîã ¿çýë áàðèìòëàë
(Classic Developmentalism) áîëîí
íåîëèáåðàë çàõ çýýëèéí îíîëîîñ
èõýýõýí ÿëãààòàé áàéð ñóóðèéã
èëýðõèéëæ, õºãæëèéí óëñ òºðèéí
øèíý ýäèéí çàñãèéí ¿çýë
áàðèìòëàëûã äýâø¿¿ëæ áàéãàà þì.
Õºãæëèéí øèíý óëñ òºðèéí ýäèéí
çàñãèéí ýëåìýíò¿¿äýä4:
Õàãàñ çàõ çýýë (Imperfect
markets). Õºãæèæ áàéãàà îðíóóä
äàõü õàãàñ çàõ çýýë íü õºãæëèéí
òóõàé ñîíãîäîã ¿çýë áàðèìòëàëûã
ýðãýæ õàðàõûã øààðäàæ áàéíà.
Ýäãýýð îðíóóäàä çàõ çýýëèéí
èíñòèòóö¿¿ä õºã溺ã¿éí óëìààñ
ýðñäýë èõòýé, ñààä áýðõøýýë
áàãàã¿é ó÷ðààñ õàìãèéí ñàéí
ìåõàíèçì ãýäãýý õàðóóëàõã¿é áàéíà.
Òèéìýýñ á¿ðýí çàõ çýýëèéí
çàð÷ìààð áóñ õàãàñ çàõ çýýëèéí
çàð÷ìààð ÿâàõ íü îíîâ÷òîé ãýñýí
¿çýë äýâø¿¿ëæ áàéíà.
Çàõ çýýëèéí äóòàãäàë (Market
failure). Õàãàñ çàõ çýýë íü çºâõºí
õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí ¿çýãäýë
òºäèéã¿é, õàðèí çàõ çýýëèéã
óõààëãààð õÿçãààðëàæ áàéíà. Çàõ
çýýë íü õºãæëèéí ÷àäàâõèéã
çóçààòãàñàí, òåõíèê-òåõíîëîãèéí
øèíý øèéäëèéã àãóóëñàí õºðºíãº
îðóóëàëòûã áîäëîãî, õºø¿¿ðãèéã
áèé áîëãîæ ÷àääàãã¿é. Õºðºíãº
îðóóëàëò, çàõ çýýëèéí ¿íèéã
íèéãýìä àøèãòàé âàðèàíòààð
çîõèöóóëàõàä çàõ çýýëèéí ÷àäâàð
õîìñääîã.
òîãòîîìæ
1 3
Ñòðàòåãèéí õóäàëäààíû îíîë
(Strategic trade theory). Õºãæëèéí
øèíý óëñ òºðèéí ýäèéí çàñàã
õàðüöóóëàëòûí äàâóó òàëûí ¿çýë
ñàíààíààñ òàòãàëçääàã¿é. Õàðèí
ºíººãèéí øèíý ýäèéí çàñàãò áèé
áîëñîí õàðüöóóëàëòûí äàâóó òàë íü
îëäîîã¿é áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ ýäãýýð
îðíóóä äýëõèéí ýäèéí çàñàã äàõü
çàðèì çàé çàâñàðûã òºëºâëºëò,
õºðºí㺠îðóóëàëòààð äàìæóóëàí
èäýâõòýé ýðýëõèéëæ áàéíà.
Ñ¿ëæýý (Networks). Õóðäàí
ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ãëîáàë
ñ¿ëæýýíèé ¿åä õºãæèæ áàéãàà îðíû
¿éëäâýðëýã÷èä ãëîáàë ñ¿ëæýýíä
àþóëã¿é áàéõ íü ÷óõàë. Ýíý áàéäëûã
çàñãèéí ãàçàð íü õàíãàæ ºã÷ ÷àäàõ
þì.
Òåõíîëîãèéí ÷àäâàð
(Technological capacity). Õºãæëèéí
øèíý óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
òåõíîëîãèéí ÷àäàâõèéí õºãæèëä
ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºã÷, ãëîáàë
ºðñºë人íèéã äýìæèõ, äýâøèëòòýé
çàõ çýýëä íýâòðýõ ýëåìýíòèéí íýã
ò¿ëõ¿¿ð ãýæ ¿çäýã. Òèéì ó÷ðààñ
òåõíèêèéí ìýäëýã, òåõíîëîãèéí
÷àäàâõèéã íèéãìèéí ñàéí ñàéõíû
òºëºº àøèãëàõàä çàñãèéí ãàçàð
òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýæ ¿çíý.
Òºãºëäºðøèë (Innovation).
Õºãæëèéí øèíý óëñ òºðèéí ýäèéí
çàñàã á¿òýýäýõ¿¿í, ò¿¿íèéã á¿òýýõ
àðãà àæèëëàãààã òºãºëäºðæ¿¿ëýõýä
îíöãîé à÷ õîëáîãäîë ºãäºã. Çàñãèéí
ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà ò¿¿íèéã
äýìæèæ, òóñàëæ, òºãºëäºðø¿¿ëæ
÷àäíà ãýæ ¿çäýã.
Òýãýõëýýð, “ýðõ ç¿é áà õºãæèë”
øèíý õàíäëàãà íü ýäèéí çàñãèéí
õºãæèëä òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãûí
¿¿ðãèéã õºãæëèéã äýìæèõ, õóðäàñãàõ
çîðèëãîîð íýìýãä¿¿ëýõèéã õºãæèæ
áàéãàà îðíóóäûí àìüäðàë äóíäààñ
ãàðãàí òàéëáàðëàæ áàéíà. Ãýõäýý
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿çýë
áàðèìòëàëààñ ãàäóóð òºâëºð¿¿ëýõ,
òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí
çàñãèéã ñýðãýýæ áàéãàà ¿çýë ãýæ ¿çýæ
áîëîõã¿é. Õàðèí “òºð, ýðõ ç¿é,
õºãæèë” ãóðâûã ÿàæ çºâ õîñëóóëàõ
òóõàé ¿çýë ãýæ õýëæ áîëíî. Òèéì
ó÷ðààñ Âèñêîíñèíû èõ ñóðãóóëèéí
ïðîôåññîð Äàâèä Òðóáåê “ýðõ ç¿é
áà õºãæëèéí òóõàé õºäºë㺺í áîëîí
íåîëèáåðàëèçìûí àëü àëü íü òºð áà
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Òºðèéí
1 4
ýðõ ç¿éí õàðèëöààí äýýð òºâëºðäºã
õýäèé ÷ áàéð ñóóðü íü ººð ººð.
Õºãæëèéí ¿ð íºëººã òºð õàíãàæ
áàéäàã áîë àëäààã çàëðóóëàõ, çàñàõ,
õÿíàæ áàéõ ¿¿ðãèéã ýðõ ç¿é
ã¿éöýòãýäýã. Íåîëèáåðàëèçì
òºðèéí ¿¿ðãèéã íýìýãä¿¿ëáýë
¿éëäâýðëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã
õºíäºíº. Ýðõ ç¿é íü òºðèéí ýñðýã
õ¿÷ áîëæ áàéäàã ãýæ ¿çäýã”5 ãýæýý.
Òýãâýë ýðõ ç¿é áà õºãæëèéí øèíý
õàíäëàãà íü õºãæèæ áàéãàà ýäèéí
çàñàãòàé óëñàä ¯íäñýí õóóëèéí
ñóóðü ¿¿ðýã áîëîí òºðèéí
îðîëöîîíû øèíý õýëáýðèéã çºâ
õîñëóóëàõ ýðõ ç¿éí øèíý õýëáýð,
õóóëü ç¿éí çîõèöóóëàëò õýðýãòýé
ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàëûã äýâø¿¿ëæ
áàéíà. Òîäðóóëàí õýëáýë, ýäèéí
çàñãèéã ¿ð íºëººòýé, á¿òýýìæòýé,
íèéòèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº
ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä ýäèéí
çàñàã äàõü òºðèéí ðîëèéã ¯íäñýí
õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí óëàìæëàëò
á¿ðäýë õýñãýýð õÿçãààðëàëã¿é
ºðãºæ¿¿ëýí, ýðõ ç¿éí øèíý
õýëáýðèéã áèé áîëãîõ çàìààð “ýðõ
ç¿é”, “õºãæèë”, “òºð”-èéí
çîõèñòîé õàðüöààíû øèíý
ïàðàäèãìûã òîãòîîõûã ñàíàë
áîëãîæ áàéíà. Ýíý çàãâàðò çàñãèéí
ãàçðûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð
¯íäñýí õóóëèàð õÿçãààðëàãäàõûí
çýðýãöýý ýðõ ç¿éí øèíý õýëáýð, õýì
õýìæýýãýýð õàðüöàíã¿é ºðãºæ¿¿ëýõ
áîëîëöîîòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí
çàñàãòàé ýñâýë ò¿¿íèé íºëººíä
áàéãàà ïîñò êîììóíèñò îðíóóäàä
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîíä òºðèéí îðîëöîîã
ºðãºæ¿¿ëñýí ýñâýë õýò õóìèñàí,
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí
á¿ðäýë õýñã¿¿äèéã ÿâöóóðóóëñàí
áàéõ ÿâäàë íü ýíý çàãâàðûí íèéòëýã
øèíæ þì.
Ýíý òîãòîëöîîíä òºðèéí
èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð õýò
äàâàìãàéëñàí, íî¸ðõñîí, çàðèìäàà
õèéä¿¿ëñýí øèíæòýé áàéíà.
Ò¿¿íèéã íü ¯íäñýí õóóëèàð
áýõæ¿¿ëñýí, ýñâýë îãò
áýõæ¿¿ëýýã¿é, ìºí øèëæ¿¿ëñýí
áàéõ òîõèîëäîë ò¿ãýýìýë áàéäàã.
5
David M.Trubek Developmental States and the legal Order: Towards a New Political Economy of Development and Law\\University
of Wisconsin Law School, legal studies research Paper series Paper ¹1075, P.,29.
6
Â.È.Ñèíàéñêèé. “Ðóññêîå ãðàæäàíñêîå ïðàâî”. Âûï.1 Êèåâ, 1914ã. Ñ.103, Ïåðãàìåíò ì.ß.Ê âîïðîñó î ïðàâîñïîñîáíîñòè
þðèäè÷åñêîãî äèöà ÑÏÁ, 1909, (Ïðàâî. ¹ 9è 10), Òþòðþìîâè÷ È. Ì. Ãðàæäàíñêîå ïðàâî. Þðüåâ, 1922ã. Ñ.,47.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
áàéãóóëàëòûí õóóëü
Òóõàéëáàë, Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí
õóóëèéí Òàâäóãààð ç¿éëä “îëîí
õýâøèë á¿õèé ýäèéí çàñàãòàé
áàéíà”, “ºì÷èéí àëèâàà õýëáýðèéã
õ¿ëýýí çºâøººð÷, ºì÷ëºã÷èéí
ýðõèéã õóóëèàð õàìãààëíà”, “ òºð...
ýäèéí çàñãèéã çîõèöóóëíà” ãýæ
çààñàí íü ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí
çàñãèéí òóëãóóð àñóóäëûã ¯íäñýí
õóóëèéí äýã æóðàì áîëãîæ, ¯íäñýí
õóóëèàðàà ýðõ ç¿éò ¸ñ, çàõ çýýëèéí
ýäèéí çàñãèéí òóëãóóð çàð÷ìûã
õ¿ëýýí çºâøººðñºí ÷ ¯íäñýí
õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîíä òàòâàð, ìºíãºíèé
áîäëîãî á¿ðýí òóñãàãäààã¿é, ýäèéí
çàñãèéí õàðèëöààíä òºð èðãýíèé ýðõ
ç¿éí ÿìàð ÷àäâàð, ÷àäàìæòàé áàéõ
íü íàðèéí õóóëü÷ëàãäààã¿é,
íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí
ýòãýýäèéí õóâüä íèéòëýã ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, õàðèóöëàãà
õ¿ëýýõ ò¿âøèíä èðãýíèé ýðõ ç¿éí
÷àäâàð ºíäºð, õàðèí ýäëýõ ýðõ
õýìæýý íü õÿçãààðëàãäìàë áàéõ
¸ñòîé çýðýã ñòàíäàðò á¿ðýí
õàíãàãäààã¿é áàéíà. ßëàíãóÿà
¯íäñýí õóóëèéí 25.7-ä “òºðèéí
ñàíõ¿¿, çýýë, àëáàí òàòâàð,
ìºíãºíèé áîäëîãî”-ûã
òîäîðõîéëîõ, áàòëàõ ýðõèéã Óëñûí
Èõ Õóðàëä øèæ¿¿ëñýí íü ¯íäñýí
õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð
óõààíû ¿¿äíýýñ õàðâàë ýðãýëçýýòýé
ñàíàãäàíà. Ýðãýëçýý þóíä áàéíà
ãýõýýð ¯íäñýí õóóëèàð òîãòîîæ,
õÿçãààðëàæ áàéõ ¸ñòîé ñóóðü
àñóóäëûã õóóëü òîãòîîã÷äûí ìýäýëä
øèëæ¿¿ëñýí íü õóóëü òîãòîîã÷äûã
äóðààð àâèðëàõ áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ
ºãñºí áàéíà. Õýðýâ ¯íäñýí õóóëüä
òàòâàð òºëºã÷äèéí õºðºí㺺ð
á¿ðäñýí ìºíãºí õºðºíãèéã õóóëüä
çààñíààñ ãàäóóð çàðöóóëàõûã
õîðèãëîíî ãýñýí çààëò áàéñàí áîë
10 ñàÿààñ 500 ñàÿ õ¿ðòëýý ºññºí
îðîí íóòãèéã õºãæ¿¿ëýõ íýðòýé, óëñ
òºðèéí çîðèëãîòîé ìºí㺠òºñ⺺ñ
ãàðàõ ¿¿ä õààëãà õààëòòàé áàéõ
áàéñàí áèëýý.
Äýýð äóðäñàí ãóðâàí çàãâàðûí
õ¿ðýýíä ¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîî íü õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéõûí çýðýãöýý òýðõ¿¿
¹3
òîãòîîìæ
òîãòîëöîîíä òºðèéí ¿¿ðýã, èðãýíèé
ýðõ ç¿éí ÷àäâàð õàðèëöàí àäèëã¿é
áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð òºð,
ò¿¿íèé áàéãóóëëàãà íèéòèéí ýðõ
ç¿éí õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä
èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð ÿìàð áàéõ
òàëààð íýãäìýë ¿çýë áàðèìòëàë áèé
áîëîîã¿é áàéíà. Õàðèí òºð
íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí
ýòãýýäèéí õóâüä áóñàä õóóëèéí
ýòãýýäýýñ ºâºðìºö îíöëîãòîé
ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, òýðõ¿¿
îíöëîãò: (1) òºð, ò¿¿íèé
áàéãóóëëàãà èðãýíèé ýðõ ç¿éí
ã¿éëãýýíä çºâõºí íèéòëýã ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ, õàíãàõ ¿¿äíýýñ
îðîëöîõ, (2) èðãýíèé ýðõ ç¿éí
õýëöýë õèéõ õ¿ðýý íü
õÿçãààðëàãäìàë áàéõ, (3) áóñäàä
õ¿ñýë çîðèãîî òóëãàõ, íî¸ðõîõ
õàíäëàãààñ àíãèä áàéõ, (4) èðãýíèé
ýðõ ç¿éí ã¿éëãýýíä ººðèéí
¿çýìæýýð áóñ ãàãöõ¿¿ õóóëüä õàòóó
çààñàí õýì õýìæýýíèé äàãóó
îðîëöîõ, (5) èðãýíèé ýðõ ç¿éí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÷àäâàð íü ºíäºð,
ýäëýõ ýðõ íü õÿçãààðëàãäìàë áàéõ
çýðãèéã ñóäëàà÷èä 6 òýìäýãëýæ
áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí
Òàâäóãààð ç¿éëä “Ìîíãîë Óëñ
äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
ò¿ãýýìýë õàíäëàãà, ººðèéí îðíû
ºâºðìºö îíöëîãò íèéöñýí îëîí
õýâøèë á¿õèé ýäèéí çàñàãòàé
áàéíà” ãýæ ¿íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí
ñîíãîëòûã õèéñýí áàéíà. Ýíý áîë
¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñãèéí öºì
àñóóäàë þì. Ýíä äóðäàãäñàí
“äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
ò¿ãýýìýë õàíäëàãà”, “ººðèéí îðíû
ºâºðìºö îíöëîã” ãýñýí òîäîòãîë
ýð÷èìòýé ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéí ºíºº áîëîí
õîéøèä õýðõýí îéëãîõ, äýëõèéí
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õàíäëàãà
ººð÷ëºãäºõºä ¯íäñýí õóóëèéí
ýäèéí çàñãèéí ñóóðü çîõèöóóëàëò
õºíäºãäºõ ¿¿ ãýñýí àñóóëòûã
äàãóóëæ ìýäýõ þì.
 Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
1 5

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ ÕÎÐÈÍ

ÅÑįÃÝÝРǯÉËÈÉà ÀÍÕ ÁÀÒÀËÑÀÍ
ÝÝÄÐÝÝÒÝÉ Ò¯¯Õ

Ì
îíãîë Óëñûí ¯íäñýí óã ñàíàë õóðààëòûã “çºâøèëöººí”
õóóëèéí Õîðèí ãýõ ÀÈÕ-ûí õóðàëäààíààñ ãàäóóð
åñä¿ãýýð ç¿éë, áîëñîí íýãýí òóñãàé óóëçàëòûí
òîäðóóëáàë, óã ç¿éëèéí 1 äýõ ïðîòîêîëä çààñíààð ÿâóóëñàí
õýñãèéí õî¸ð äàõü ºã¿¿ëáýð 1 áºãººä Õîðèí åñä¿ãýýð ç¿éëèéí
(öààøèä 29 ä¿ãýýð ç¿éë ãýõ)-èéã óòãà, àãóóëãûã äåïóòàòóóäàä
ýöýñëýí áàòëàõàä îðîëöñîí òàéëáàðëàæ ºãººã¿é þì. ÓÈÕ-ûí
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðàë õóâüä óã çààëòûí çàðèì ¿ã, ¿ñãèéã
(ÀÈÕ)-ûí 400 ãàðóé äåïóòàò ÷óõàì äóðààðàà òàéëáàðëàæ, òóõàéëáàë,
ÿìàð óòãà ñàíàà èëýðõèéëýõ “õóóëèàð òîãòîîñîí” ãýæ çààñíû
çîðèëãîòîé áàéñàí áý ãýäýã àñóóäàë äàãóó ÓÈÕ õóóëü ãàðãàæ,
ºíººã õ¿ðòýë ìàðãààíòàé õýâýýð ãèø¿¿íèéõýý àëáàí òóøààë äýýð
áàéãàà áèëýý. ººð àëáàí òóøààë íýìæ õàâñàðãàæ
Óëñûí Èõ Õóðàë (ÓÈÕ)-ûí Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíèéí áîëîõ ìýòýýð áàéð ñóóðèà
ãèø¿¿í Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé Õóóëü ç¿éí ñóðãàëòûí òºâèéí èëýðõèéëæ áàéñàí áºãººä àðõèâûí
àëáàí òóøààëûã õàâñàð÷ áîëîõ óó ýðõëýã÷, õóóëü ç¿éí äîêòîð, áàðèìòûã ñºõºæ ¿çýõýä ÀÈÕ-ûí
ãýñýí ìàø òîäîðõîé àñóóäëûã ÀÈÕ äýä ïðîôåññîð Ñ.Ñ¿õáààòàð õýëýëö¿¿ëãèéí àëü ÷ øàòàíä èéì
àâ÷ õýëýëöýýä, ãàðñàí ¿ð ä¿í íü óòãà, àãóóëãààð ñàíàë ãàðñàí óäààã¿é
Õîðèí åñä¿ãýýð ç¿éë þì. Ãýâ÷ 1996 èéíõ¿¿ ººð÷ëºí íàéðóóëñíûã áºãººä èéìýðõ¿¿ òàéëáàð øóóä íýð
îíîîñ 2000 îíû õîîðîíä ¯íäñýí Öýöèéí òîãòîîëîîð 2000 îíä òîìú¸îíû áýðøýýëòýé òóëãàðàõ
õóóëèéí öýöýä ¿¿ññýí õýä õýäýí õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áîëîâ÷ ÓÈÕ þì. Þó ãýâýë íààä çàõ íü “õóóëèàð”
ìàðãààíû 2 ¿åä Õîðèí åñä¿ãýýð äàõèí íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ ãýñýí íü ¯íäñýí õóóëü óó ýñõ¿ë
ç¿éëèéí óòãà, àãóóëãûí òàëààð õî¸ð áàòàëñàí áèëýý. Èíãýýä Öýö, ÓÈÕ åðäèéí õóóëü óó ãýäãèéã ÷ òîãòîîõîä
ýñðýã òýñðýã îéëãîëò, òàéëáàð áèé õî¸ðûí àëèíûõ íü çºâ áîëîõûã áýðõòýé.
áîëñîí íü õàðàãääàã. Öýöèéí ìýäýõ àðãàã¿é, îéëãîìæã¿é áàéäàë Èéìä ¯íäñýí õóóëèéí àðõèâûí
øèéäâýð¿¿äýýñ õàðàõàä õóóëü ¿¿ñýýä ºäèé õ¿ðëýý. ìàòåðèàëûã äàõèí íÿãòëàí ¿çýõ
òîãòîîõ áîëîí ã¿éöýòãýõ ýðõ Ýë ìàðãààíòàé áàéäëûã ò¿¿õýí øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Àðõèâûí
ìýäëèéã õàòóó çààãëàõ àãóóëãààð óã áàðèìòàä ò¿øèãëýí, óë ñóóðüòàé ìàòåðèàëûã ¿çýõýä 1991 îíû 10
çààëòûã òàéëáàðëàæ, ýíý áàéð ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð íýãýí òèéø äóãààð ñàðûí 15-íû ºäºð ¯íäñýí
ñóóðèà îäîî õ¿ðòýë õàìãààëñàí áîëãîõ öîðûí ãàíö ãàðö ¿ëäýýä õóóëèéí òºñëèéí 29 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
õýâýýð áàéíà.3 Õàðèí òóõàéí ¿åä áàéíà. ¯íäñýí õóóëèéã á¿òýýã÷äèéí 1 äýõ õýñãèéã Óëñûí Áàãà Õóðàë
ÓÈÕ-ä îëîíõ áîëæ áàéñàí òóõàéí ¿åèéí ñóáúåêòèâ ñàíààã õýëýëöñýí áàéíà.6 Óã õýëýëö¿¿ëýãò
Àðä÷èëñàí ýâñýë õàòóó çààãëàõ áóñ òîãòîîõ àðãàã¿é áîëîâ÷ òýð öàã îðóóëñàí òîìú¸îëîë íü:
õàðèí ¿ë çààãëàõ àãóóëãààð ¿åèéí íºõöºë áàéäàë, ¿éë ÿâäëûí Õîðèí åñä¿ãýýð ç¿éë
ººðñäèéí òàéëáàðûã ãàðãàæ áàéâ.4 ëîãèê ºðíºë çýðãýýñ ¿íäýñëýí I. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í íü á¿ðýí
Èéíõ¿¿ óäòàë ìàðãàëäñàíû òààìàãëàë äýâø¿¿ëæ áîëîõ þì. ýðõèéíõýý õóãàöààíä óëñûí òºñ⺺ñ
ýöýñò 1999 îíä ¯íäñýí õóóëüä Öýöèéí áàéð ñóóðèéã íîòëîõ öàëèí õàðàìæ õ¿ðòýõ áºãººä
îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòººð íýãýí õºäëºøã¿é áàðèìò áîë Åðºíõèéëºã÷, Åðºíõèé ñàéä,
Õîðèí åñä¿ãýýð ç¿éëèéã ººð÷ëºí Õîðèí åñä¿ãýýð ç¿éëèéã ýöýñëýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿íèé áîëîí
íàéðóóëæ, óòãà ñàíààã òîäîðõîé áàòëàõàä ÀÈÕ-ûí õóðàëäààíä õóóëèàð òîãòîîñîí ¿¿ðýãò íü ¿ë
áîëãîæ, ¿ë çààãëàõ àãóóëãûã ñóóëãàæ îðîëöñîí 333 äåïóòàòûí 92 õóâü íü õàìààðàõ áóñàä àæèë, àëáàí òóøààë
ºãñºí òóë îäîî ìàðãàõ ç¿éëã¿é çºâøººðñºí ñàíàë ºãñºí áàéäàã.5 õàâñàð÷ áîëîõã¿é.7
áîëñîí ìýò. Õàðàìñàëòàé íü, Ãýâ÷ õóðëûí òýìäýãëýëä äóðäñàíààð Õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð ãèø¿¿í
1
Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í íü õóóëèàð òîãòîîñîí ¿¿ðýãò íü ¿ë õàìààðàõ áóñàä àæèë, àëáàí òóøààë õàâñàð÷ áîëîõã¿é.
2
Íèéò ãóðâàí óäàà ìàðãààí ¿¿ññýí áàéíà. Ýõíèé õî¸ð íü åðäèéí õóóëü ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí òóõàé, ñ¿¿ëèéíõ íü ¯íäñýí
õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëò ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí òóõàé áàéâ.
3
Öýöèéí íèéò ãóðâàí ä¿ãíýëò, ãóðâàí òîãòîîëä ýíý áàéð ñóóðü õàäãàëàãäñàí áàéíà.
4
Æèøýý íü, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû õî¸ð õ¿ðòýëõ õóâü íü ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í áàéæ áîëîõîîð õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëñàí áàðèìòààñ õàðàãäàíà.
5
ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí 1992 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 6-íû ºäðèéí õóðàëäààíû 51 òîîò ïðîòîêîë.
6
ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðëûí 1991 îíû íàìðûí ÷óóëãàíû 10 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäðèéí õóðàëäààíû òýìäýãëýë. 29 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí õýëýëö¿¿ëýã 164-210 äàõü òàë.
7
1991 îíû 10 äóãààð ñàðûí 5-íû ºäºð ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ººñ ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã Áàãà Õóðàëä ºðãºí áàðèõ
òóõàé 36 òîîò àëáàí áè÷èãò õàâñàðãàñàí òºñºë. Óã àëáàí áè÷èãò äóðäñàíààð ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã 1991 îíû 6äóãààð ñàðûí
10-íû ºäðººñ 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäºð õ¿ðòýë àðä íèéòýýð õýëýëö¿¿ëæ ãàðñàí ñàíàëûã íýãòãýí ä¿ãíýæ, òºñºëä òóñãàæ,

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


1 6
Ï.Óëààíõ¿¿ äýýðõ òîìú¸îëëîîñ
“Åðºíõèéëºã÷èéã ¿ëäýýãýýä
Åðºíõèé ñàéä, Çàñãèéí ãàçðûí
ãèø¿¿í ãýäãèéã õàñàõ” ñàíàë
ãàðãàæ, ¿íäýñëýë á¿õèé òàéëáàð
ãàðãàæýý. Ò¿¿íèé ñàíàëûã Ã.Çóóíàé
äýìæèæ, “Åðºíõèé ñàéä, Çàñãèéí
ãàçðûí ãèø¿¿í Áàãà Õóðëûí
ãèø¿¿í áàéæ áîëîõ” òóõàé ÿðèâ.
ÿ.Ëõàãâàæàâ õýëýõäýý
Ï.Óëààíõ¿¿ãèéí ñàíàë áîë
“ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé òîîíîîñ
õàìààðàõ” àñóóäàë ãýâ. Õóðàë
ºíäºðëºõ ¿åä Õîðèí åñä¿ãýýð ç¿éë
äýýð “Åðºíõèé ñàéä, Çàñãèéí
ãàçðûí ãèø¿¿í” ãýñýí õýñãèéã õàñúÿ
ãýäãýýð ñàíàë õóðààëò ÿâóóëàõàä
ýõíèé óäàà ñàíàë òýíöýæ, äàðààãèéí
óäàà îëîíõ íü òàòãàëçæýý. Ýäãýýð
ñàíàë õóðààëòûí õîîðîíä Ñ.Áàÿð
“Ýíý ÷èíü íºãºº Çàñãèéí ãàçðûí
ãèø¿¿ä ïàðëàìåíòàä îðîõ òóõàé
ñàíàë ÷èíü ë ÿâæ áàéíà ø¿¿ äýý”
õýìýýí ãèø¿¿äýä ñàíóóëãà ºãºõ ìýò
¿ã õýëñýí áàéäàã. Ýë áàéäëûã
àæèãëàñàí Ï.Óëààíõ¿¿: “ñàÿ
Ñ.Áàÿð íºãººòºõ ÷èíü áàéíà ø¿¿
äýý ãýæ õýëýíã¿¿ò ººð òèéøýý ÿâæ
áàéíà. Ýíä ñàíàë ã¿éãýýä áàéíà ø¿¿
äýý” ãýýä õàìãèéí ñ¿¿ëä íü
“Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä ïàðëàìåíò
äîòðîî áàéíà ãýäýãò íýã îéëãîëöîëä
õ¿ðâýë ÿàñàí þì áý? ßìàð àñóóäàë
äýýð çºðººä áàéãàà þì áý ãýäãèéã
áè îëæ õàðàõã¿é áàéíà ë äàà.
Ãèø¿¿ä ýñýðã¿¿öýýä áàéãàà þì
øèã” ãýæ õýëýýä äýìæëýã àâ÷
÷àäààã¿é áàéíà.
Äýýðõ áàðèìòààñ ¿çýõýä Õîðèí
Åñä¿ãýýð ç¿éëèéí òàëààð íýëýýä
ìàðãààí ºðíºæ áàéñàí áàéíà. Áàãà
Õóðëûí ýíý ºäðèéí õóðàëäààíààñ
ºìíº ÷ ìàðãààíòàé áàéñàí
áîëîëòîé. Áàãà Õóðëûí ýíýõ¿¿
õóðàëäààí äýýð ¯íäñýí õóóëèéã
ýöýñëýí áàòëàõûí ºìíºõ àëáàí
¸ñíû õýëýëö¿¿ëýã ýõýëñýí ó÷ðààñ
¿¿íýýñ õîéøõè ¿éë ÿâäëûã
ñîíèðõîæ ¿çýõ íü èë¿¿ à÷
õîëáîãäîëòîé þì.
Áàãà Õóðëûí äàðàà ÀÈÕ-ûí
õóðàëäààíû ¿åä äýýðõ ìàðãààí óëàì
øèð¿¿ñ÷ ºðíºñºí áàéíà. 8 Ýõ
òºñ뺺ð çºâøººðüå ãýäãýýð ýõëýýä
¯íäñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ êîìèññ õýëýëöýýä Áàãà ä¿ãíýëòèéí ¿ð äàãàâàðûã öààøèä
Õóðàëä îðóóëñàí áàéíà.
8
ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí 1992 îíû 12 äóãààð ñàðûí 4-íèé ºäðèéí õóðàëäààíû 23
òîîò ïðîòîêîë. 166-228 äàõü òàë.
9
ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí 1992 îíû 12 äóãààð ñàðûí 26-íû ºäðèéí õóðàëäààíû 42 áîëîìæòîé áîëîõûã äóðäñàíààð
òîîò ïðîòîêîë.
10
ªìíºõ èøëýë 5-ûã ¿ç.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
øóóä ñàíàë õóðààõàä 251 äåïóòàò øèéäâýðëýñýí áàéâ. Äîð
áóþó 73 õóâü íü çºâøººð÷, 78 õ¿í òîäðóóëñàí õýñãèéã ¿çíý ¿¿.
òàòãàëçàæ, 13 õ¿í ò¿äãýëçæýý. Õîðèí åñä¿ãýýð ç¿éë
Èíãýýä öººíõèéí ¿ãèéã ñîíñîõîä I. Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í íü
Ð.Õàòàíáààòàð, Ý.Àëòàíãýðýë, á¿ðýí ýðõèéíõýý õóãàöààíä óëñûí
Ï.Óëààíõ¿¿, Í.Íàñàí-Î÷èð, òºñ⺺ñ öàëèí àâíà. Óëñûí Èõ
Ä.Ëàìæàâ íàðûí ãèø¿¿ä òîäîðõîé Õóðëûí ãèø¿¿í íü Åðºíõèéëºã÷,
ñàíàë ãàðãàæ, ýõ òºñëèéã õ¿÷òýé Åðºíõèé ñàéä, Çàñãèéí ãàçðûí
ýñýðã¿¿öæýý. ̺í çàðèì ãèø¿¿ä ýõ ãèø¿¿íèé áîëîí õóóëèàð òîãòîîñîí
òºñëèéã õýâýýð ¿ëäýýõ ñàíàëûã ¿¿ðýãò íü ¿ë õàìààðàõ áóñàä àæèë,
äýìæèæ áóé ¿íäýñëýëýý òàéëáàðëàæ àëáàí òóøààë õàâñàð÷ áîëîõã¿é.9
áàéâ.
Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí ãàðãàñàí ÀÈÕ-ûí äåïóòàòóóä ýíýõ¿¿
¿íäýñëýëèéã äýëãýðýíã¿é àâ÷ øèéäâýðèéã á¿ðýí äýìæèæ, Õîðèí
åñä¿ãýýð ç¿éë áàòëàãäàâ.10 Õàðèí
¿çýõýýñ èë¿¿òýéãýýð íýãýí ç¿éëèéã
ò¿¿íèé óòãà, àãóóëãûã õýðõýí îéëãîõ
îíöãîéëîí äóðäàõ íü ç¿éòýé áîëîâ
óó. Ýõ òºñëèéã ýñýðã¿¿öñýí, âý ãýñýí õ¿íä àñóóäàë ¿¿ñýâ. Äýýðõ
äýìæñýí õ¿ì¿¿ñèéí àëü àëü íü äîëîîí ¿ãèéã õàñàõ áîëñîí ó÷èð þó
“Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í” çýðýãâý? Öººíõèéí øààðäëàãûã
áèåë¿¿ëñýí õýðýã ¿¿? Öººíõ óã
¿ãèéã õàñàõ ýñõ¿ë õàñàõã¿é áàéõ
õàñàëòûã õèéñíýýð Õîðèí åñä¿ãýýð
òàëààð ìàðãàñàí áºãººä, ººðººð
ç¿éë íü õî¸ð àëáàí òóøààëûã
õýëáýë, “Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í”
çýðýã ¿ãèéã õàññàíààð Õîðèí õàâñàð÷ áîëîõ óòãàòàé áîëíî ãýæ
îéëãîæ áàéñàí. ×óõàì ¿¿íèéã ë òýä
Åñä¿ãýýð ç¿éë íü òýäãýýð àëáàí
øààðäàæ áàéñàí áºãººä ò¿¿íäýý
òóøààëûã õàâñàð÷ áîëíî, õàðèí ýõ
òºñëèéã õýâýýð õ¿ð÷ ÷àäñàí áàéíà. Ãýòýë, íºãºº
áàòàëñàí
òàëààð, äýýðõ äîëîîí ¿ã õàñàãäëàà ÷
òîõèîëäîëä õàâñàð÷ áîëîõã¿é ãýñýí
óòãà èëýðõèéëíý ãýñýí îéëãîëòãýñýí ýõ òºñëèéí õîðèãëîñîí óòãà
¿¿ñ÷ýý. ¯¿íèéã äåïóòàòóóäûí õýâýýð áàéãàà ãýæ òàéëáàðëàæ áàñ
õýëñýí ¿ãíýýñ òîäîðõîé õàðæ áîëíî. Íýã ¿ãýýð õýëáýë, Õîðèí
áîëíî. åñä¿ãýýð ç¿éë õî¸ðäìîë óòãàòàé
Öààø ¿éë ÿâäàë õýðõýí áîëñîí áàéíà.
ºðíºñíèéã õàðüÿ. Ýõ òºñëèéã Îëîíõèéí òºëººëºë öººíõèéí
øààðäëàãàä çóóí õóâü áóóëò õèéñýí
ººð÷ëºí äºðâºí ººð òîìú¸îëëîîð
áîëæ òààð÷ áàéíà. ÀÈÕ äýýð îëîíõ
ñàíàë õóðààõàä òýäãýýðèéí íýã íü ÷
äýìæëýã àâ÷ ÷àäààã¿é ýõ òºñëèéã õýâýýð ¿ëäýýíý ãýñýí
áà
õàòóó áàéð ñóóðüòàé áàéñàí àòëàà
õóðàëäààíû òºãñãºëä ýõ òºñ뺺ðºº
ñàíàë õóðààõàä 82 õóâü íü þóíä èéíõ¿¿ áóóëò õèéõ áîëîâ?
Ǻâøèëöººíèé òýìäýãëýë àðõèâûí
çºâøººðñºí áàéíà. Èíãýýä ¯íäñýí
õóóëèéí òºñëèéí ìàòåðèàëä áàéõã¿é ó÷ðààñ òýíä
àíõíû
ÿìàð ÿðèà ºðíºñíèéã ìýäýõ
õýëýëö¿¿ëýã 10 äóãààð ñàðûí 24-íèé
ºäºð äóóñ÷, áîëîìæã¿é áàéãàà þì.
õî¸ðäóãààð
õýëýëö¿¿ëãèéã ýõëýõèéí ºìíº ßìàðòàé ÷ àíõ äóðäñàí Öýö,
ÓÈÕ-ûí òàéëáàðààñ ººð ãóðàâ äàõü
ñàíàë çºð¿¿òýé õýä õýäýí àñóóäëààð
òàéëáàð áàéæ áîëîõ þì ãýñýí
çºâøèëöººíä õ¿ðýõ íü ç¿éòýé ãýæ
¿çñýíèé äàãóó õóðàëäààíààñ ñàíàëûã ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä
äýâø¿¿ëýí òàâèëàà. Òýäãýýð íü
çàâñàðëàãà àâ÷, íàì, á¿ëã¿¿äèéí
óóëçàëòóóä áîëñîí áàéíà. Õîðèí åñä¿ãýýð ç¿éëèéã íýã áîë
ªìíº äóðäñàí “çºâøèëöººí” õàòóó çààãëàõ, íºãºº áîë ¿ë çààãëàõ
ãýñýí íýãýí óòãàòàé áàéñàí ìýòýýð
õýìýýõ íü èéì ó÷èðòàé áàéæýý. Óã
çºâøèëöººíèé íîòëîõ ãýæ îðîëäîæ áàéñàí áîë
ïðîòîêîëûã
õî¸ðäóãààð õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åä ¿íýí áîäèò áàéäàë õàðààõàí òèéì
áèø, õàðèí 29 ä¿ãýýð ç¿éë àíõíààñàà
òàíèëöóóëàõàä 29 ä¿ãýýð ç¿éëèéí ýõ
òºñ뺺ñ äîëîîí ¿ã õàñàõààð õî¸ðäìîë óòãàòàé áàéæýý ãýñýí
ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýæ áàéíà. Ýíýõ¿¿
¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäàëâàë îëîí
ñîíèðõîëòîé îþóíû ãàðãàëãàà õèéõ
ýíýõ¿¿ òîâ÷õîí ºã¿¿ëëýý ºíäºðëºå.
îí, ¹3
 Òºðèéí
“¯íäñýí õóóëèéí ýäèéí çàñàã” ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëûí èëòãýë
ÈÐÃÝÍÈÉ ÀËÁÀÍ ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÕ ¯¯ÐÝÃ:
¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ,
ÕÝÐÝÃÆÈËÒ
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Òºð, çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òýíõìèéí áàãø, äîêòîðàíò Æ.Æàâçàíäóëàì
Ì
îíãîë îðíû õóâüä ýðõ
ç¿éò òºðèéã
ã¿íçãèéð¿¿ëýí
õºãæ¿¿ëýõ ÷óõàë çîðèëòûí íýã íü
çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò íèéöñýí
àëáàí òàòâàðûí öîî øèíý
òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ áèé áîëãîõ
ÿâäàë áàéëàà.
Óã çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí
òóëä òºñâèéí îðëîãûí òîãòâîðòîé
ýõ ¿¿ñâýðèéã õàíãàõ, äîòîîäûí
¿éëäâýðëýë áîëîí, ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ,
òàòâàðûí ñóóðèéã ºðãºæ¿¿ëýí
òàòâàð õóðààëòûã ñàéæðóóëàõ,
òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéã
øèíý÷ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
àðãà õýìæýýã íèëýýäã¿é õóãàöààíä
àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä,
òàòâàðûí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëòèéã
¿íäñýíäýý àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ
áàéãàà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí
Àðâàíäîëäóãààð ç¿éëèéí 3 äàõü
õýñýãò “Ìîíãîë Óëñûí èðãýí
øóäàðãà õ¿íëýã ¸ñûã ýðõýìëýí
õóóëèàð íîãäóóëñàí àëáàí òàòâàð
òºëºõ ¿íäñýí ¿¿ðãèéã ¸ñ÷ëîí
áèåë¿¿ëíý”1 ãýæ çààñàí íü òºðèéíõ
îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñ áîëñîí
òàòâàðûã õóðèìòëóóëàõàä èðãýí á¿ð
õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ
õàíäàõ ã¿í ã¿íçãèé óòãà àãóóëãà
á¿õèé à÷ õîëáîãäîëòîé çààëò
áîëñîí þì.
Àëèâàà õ¿í òºðñºí öàãààñàà
ýõëýí íàñ áàðàõ õ¿ðòëýý
õºäºëìºðëºæ, õ¿÷ îþóí óõààíàà
çàðöóóëæ, îëñîí ºì÷ õºðºíãº,
îðëîãî ¿éë÷èëãýýíýýñýý õ¿ññýí
õ¿ñýýã¿é ÷ òºðèéí àëáàäëàãûí äîð
àëáàí æóðìààð òàòâàð òºëäºã íü
òèéì ÷ òààòàé áèø ¿çýãäýë áîëîâ÷,
óõààðàí áîäâîîñ, ýðãýýä òºðººñ,
ýðäýì áîëîâñðîë ýçýìøèõ, ýð¿¿ë
ìýíäèéí òóñëàëöàà àâàõ, òºðèéí
á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãààð
¿íý òºëáºðã¿é ¿éë÷ë¿¿ëýõ,
àìüäðàëûíõàà õýâèéí ¿éë
àæèëëàãààã õàíãàõàä áîäèòîé
1
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. ÓÁ., 1992 îí. 3 äàõü òàë.
2
Ñ.Áààòàð, ß.Ï¿ðâýý, Á.Ãàíõ¿ëýã. “Òàòâàðûí îíîë, àðãà ç¿éí çàðèì àñóóäëóóä”. ÓÁ., 1997 îí. (äàì èøëýë).
áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
1 7
òóñëàëöàà
àâäàã ãýäãýý
ÿìàãò ñàíàæ
áàéâàë èðãýí
á¿ð òàòâàðààñ
çàéëñõèéõ
¿éëäëèéã
òºäèéëºí
ãàðãàõã¿é áàéæ
áîëîõ áèëýý.
Ãýâ÷ èðãýä
¯íäñýí õóóëüä
çààñàí ýíýõ¿¿
¿¿ðãýý õýðõýí
áèåë¿¿ëäýã,
ò º ñ â è é í
Õóðëûí ¿åýð. /Ç¿¿í ãàð òàëààñ ÕÇÑ-èéí áàãø Æ.Æàâçàíäóëàì,
õ º ð º í ã º àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýë, ÕǯÕ-ãèéí çàõèðàë Í.Ìÿãìàð/
çàðöóóëàëòàä
èðãýä õÿíàëò òàâüæ ÷àääàã ýñýõ, òîäîðõîé, áàéõ ¸ñòîé;
òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí 3. Òàòâàðûã àëü áîëîõ òàòâàð
õýðýãæèëò ÿìàð ò¿âøèíä áàéãàà âý òºëºã÷äºä àøèãòàé áàéõààð òîîöîæ
ãýäýã àñóóäàë òîäîðõîé àâàõ ¸ñòîé;
ñóäëàãäààã¿é, íýãäìýë îéëãîëòã¿é 4. Òàòâàð òºëºã÷人ñ òºðä àâ÷
áàéñààð áàéíà. áóé àëáàí òàòâàðûí õóâü õýìæýý
Èðãýí á¿ð òºñºâò îðóóëæ àëü áîëîõ ¿íäýñëýë ñàéòàé, áàãà
áàéãàà àëáàí òàòâàðûíõàà áàéõ ¸ñòîé”2 ãýñýí çàð÷ìûã îíîëûí
õýìæýýãýýð íèéãìèéí áàÿëãààñ õóâüä áîëîâñðóóëñàí íü ºíººã
õ¿ðòýæ, òºð ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõäýý õ¿ðòýë ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà
õ¿íä ñóðòàë, ÷èðýãäýëã¿é, àäèë ºíäºð õºãæñºí îðíóóäàä, òàòâàðûí
òýãø, øóäàðãà, ÿëãàâàðã¿é õàíäàæ îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàë áîëñîîð
áàéæ õýìýýí àðä÷èëñàí, õ¿ì¿¿íëýã áàéíà.
íèéãìèéã öîãöëîí áàéãóóëàõ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä
¯íäñýí õóóëèéí çààëò õýðýãæèíý. çààñàí èðãýíèé àëáàí òàòâàð òºëºõ
XVIII çóóíû ¿åèéí òàòâàðûí ¿¿ðãèéí àãóóëãà íü:
îíîëûí ¿íäýñëýã÷äèéí íýã 1. Àëáàí òàòâàðûã çºâõºí
Øîòëàíäûí íýðò ýäèéí çàñàã÷, õóóëèàð íîãäóóëíà ãýñýí çàð÷ìûã
Àäàì Ñìèò “Òàòâàð òºëºõ íü àãóóëæ áàéíà. Õýí äóðòàé àëáàí
áîîë÷ëîë áóñ õàðèí ýðõ ÷ºëºº þì” òóøààëòàí õóóëüä çààãààã¿é òàòâàð,
ãýæ õýëñýí áàéäàã. Òýðýýð òàòâàð õóðààìæ, òºëáºð áèé áîëãîõ ýðõã¿é.
íîãäóóëàëòûí ¿íäñýí çàð÷ìûã Ãýòýë ºíººäºð çàðèì áàéãóóëëàãûí
äàðààõ ¿çýë ñàíààãààð äýâø¿¿ëñýí àëáàí òóøààëòàí, õóâèéí
áàéäàã: êîìïàíèé ýçýä, òºðºë á¿ðèéí
1. Òºðèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä ìºí㺠õóðààìæ, òºëáºðèéã ÿìàð÷
õýðýãòýé. ̺íãèéã àëáàí òàòâàðûí øèéäâýðã¿éãýýð ãàðãàæ, äóð ìýäýí
àðãààð çàéëøã¿é öóãëóóëàõ èðãýäèéí õàëààñíààñ ìºíãº
øààðäëàãàòàé; öóãëóóëàõ õàíäëàãà ãàçàð àâñààð
2. Õ¿í á¿ð òàòâàð òºëºõ ¸ñòîé. áàéãààã õýëýõýä èë¿¿äýõã¿é.
Òýãýõäýý àëáàí òàòâàðûí õóâü Òóõàéëáàë, ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýõ, çàðèì
õýìæýý, òºëºõ õóãàöàà íü òàòâàð àëáàí áàéãóóëëàãûí õààëãààð îðîõ,
òºëºã÷ á¿ðò îéëãîìæòîé, áèå çàñàõ ãàçðààð ¿éë÷ë¿¿ëýõ, îðîí
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Òºðèéí
1 8
íóòàãò çàì, ã¿¿ðýýð ãàðàõ, ÿíç
á¿ðèéí ëàâëàãàà ìýäýýëýë àâàõ
çýðýãò èðãýäýýñ øààðäàí àâ÷ áóé
ìºíãºí òºëáºð, õóðààìæ íü ÿìàð
çºâøººðºë øèéäâýðòýéãýýð õóðààí
àâ÷ áàéãàà íü îéëãîìæã¿é áàéíà.
Ýíý íü òàòâàð òºëºã÷ èðãýäèéí
òàòâàðûí äàðàìòûã ºñãºæ, õóóëèàð
íîãäóóëæ, òàòâàð òºëºõ ñýòãýëãýýã
áóóðóóëæ, óëñ îðíû òºñºâò îðîõ
ìºíãºí õºðºíãèéí õýìæýýã
áàãàñãàõàä òîäîðõîé õýìæýýãýýð
íºëººëæ áóé õîð àþóëòàé ¿çýãäýë
þì. Ñàÿõàí õýðýãæèæ äóóññàí õýì
õýìæýýíèé àêòûã ñòàíäàðò÷èëàõ
òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéãäñýí
ñóäàëãààíû ÿâöàä, çºâøººðºë ºãñºí
õóóëèéí çààëòã¿éãýýð ýëäýâ
õóðààìæ, òºëáºð àâ÷ áóé
áàéãóóëëàãûí òîîíä Óëñûí
íèéãìèéí äààòãàë, àðõèâ, ãàçðûí
àëáàä, õóâèéí õýâøëèéíõýí,
ýìíýëýã, ñóðãóóëü, öýöýðëýã çýðýã
îëîí àðâàí áàéãóóëëàãà áàéãàà íü
àæèãëàãäñàí þì. Òºñâèéí
àëäàãäàëä áàãà áàãààð íýìýð áîëæ
áóé èéì õîð õîõèðîëòîé àñóóäëûã
ñóäëàæ øèéäâýðëýõ öàã íü áîëæýý;
2. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé
òàòâàðûí àëáà íü òàòâàðûí õóóëü
òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé
áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõàä ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ èðñýí, öààøèä
õýðýãæ¿¿ëýõ íü ìýäýýæ. Õóóëèéí
áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ ýöñèéí ¿ð
ä¿í íü õóóëèéí õýðýãæèëò, ò¿¿íýýñ
ãàð÷ áóé ¿ð äàãàâàð íü íèéòèéí ýðõ
àøèã òóñûí òóëä ¿éë÷èëñýí
õàíãàëòòàé ïðàêòèê òîãòîîõîä
îðøèíî.
Ãýòýë ñóäàëãààíààñ õàðàõàä “...
2004-2007 îíä Íèéñëýëèéí
Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õèéí
øèéäâýðëýñýí íèéò õýðãèéí
äóíäæààð 55% íü èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã
ñîíèðõëûã ñýðãýýí øèéäâýðëýñýí
õýðýã ýçýëæ áàéíà. Çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí àëáàí òóøààëòíû
ãàðãàñàí 284 øèéäâýðèéã
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà àëáàí
òóøààëòíû õóóëü áóñ ¿éë
àæèëëàãàà ãýæ ¿çæýý. Ýäãýýðýýñ
òàòâàðûí ìàðãààíòàé 57 øèéäâýð
áóþó, íèéò õýðãèéí 20% íü
òàòâàðûí àëáàí òóøààëòíû õóóëü
áóñ øèéäâýð áàéíà”3 ãýñýí ñóäàëãàà
ãàð÷ýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä èðãýíèé
òàòâàð òºëºõ ýðõ, ¿¿ðãèéã òàòâàðûí
3
Ä.Ãàíçîðèã. “Çàõèðãààíû õóóëü áóñ øèéäâýðèéí óëìààñ õîõèðñîí õîõèðîã÷èéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí òºëºâ áàéäàë”.
“Õ¿íèé ýðõ ñýòã¿¿ë”. ÓÁ., 2007 îí. 77 äàõü òàë.
4
Ìîíãîë Óëñûí Òàòâàðûí õóóëèéí ýìõòãýë. ÓÁ., 2009 îí. 4-5 äàõü òàë.
5
Á.Áàòòºìºð. “Äýëõèéí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë áà õÿìðàëûí ìåíåæìåíò”. ÓÁ., 2009 îí. 136 äàõü òàë.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
áàéãóóëàëòûí õóóëü
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ÿìàð
íýãýí áàéäëààð çºð÷äºã ãýäýã íü
õàðàãäàæ áàéíà.
Òàòâàðûí õóóëèéí õýðýãæèëò íü
òºðèéí àëáàäëàãààð áàòàëãààæäàã
òóë òàòâàðûí àëáàí òóøààëòíû
õóóëü õýðýãëýõ óð ÷àäâàð,
ìýðãýæëèéí ò¿âøèí, õàðèóöëàãà
÷óõàë áàéäàã ãýäýãò õýí ÷ ìàðãàõã¿é
áèç ýý.
Àëèâàà õ¿í á¿ð òàòâàð òºëºõ
¸ñòîé, àëáàí òàòâàðûí õóâü õýìæýý,
òºëºõ õóãàöàà íü òàòâàð òºëºã÷ á¿ðò
îéëãîìæòîé, òîäîðõîé áàéõ
çàð÷ìûã áàðèìòàëæ, õóóëèéã
ñóðòàë÷èëàõààñ ºìíº áàòëàãäàí
ãàðñàí õóóëü, òîãòîîìæèéã
õýðýãëýã÷äýä íýí äàðóé øóóðõàé
ìýäýýëýõ, õ¿ðãýõ, àæëûí àðãà
áàðèëûã øèíý÷ëýõ øààðäëàãà
äàðààõ æèøýýíýýñ õàðàãäàæ áàéíà.
2008 îíû 2 äóãààð ñàðä áàòëàãäàí
ãàð÷ çóðãààõàí ñàðûí äîòîð
õýðýãæñýí ýíý õóóëü èðãýä àæ àõóéí
íýãæèéí íýëýýäã¿é áóõèìäëûã
òºð¿¿ëæ, ýöýñò íü ø¿¿õýýð
øèéäâýðë¿¿ëýõ ìàðãààí áîëñîîð
áàéíà. Ýíý íü òàòâàðûí õóóëü
òîãòîîìæ íýã ìºð îéëãîìæòîé,
øóóðõàé õýðýãæèõ, òýãø øóäàðãà
áàéõ çàð÷ìûã áàðèìòàëæ
àæèëëààã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé
ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé.
3. ¯íäýñíèé òàòâàðûí àëáàíû
ìýäýýëñýíýýð “Ìîíãîë Óëñ àæ
àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí
òàòâàðûí õóâüä äýëõèéí 106 îðíîîñ
ãóðàâò, õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí
òàòâàðûí õóâüä 87 îðíîîñ õî¸ðò,
íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàðûí
õóâüä 88 îðíîîñ òàâä, áè÷èãäýæ,
îëîí óëñûí õýìæýýíä õàìãèéí áàãà
òàòâàðòàé îðíû íýã áîëæ áàéãàà íü
æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë, õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæñýí ýäèéí çàñãèéí
ºñºëòèéã õàíãàõ òààëàìæòàé îð÷èí
á¿ðä¿¿ëýâ”4 ãýæ òîäîðõîéëæýý.
Õýäèéãýýð îëîí óëñûí
õýìæýýíä õàìãèéí áàãà òàòâàðòàé
îðîí áîëæ áàéãààãààðàà áàõàðõàõ
ñýòãýë òºðºõ áîëîâ÷, õ¿í àìûí
àìüæèðãààíû ò¿âøèí äýýøëýõã¿é,
æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýë õºãæèõã¿é
áàéãààä ä¿ãíýëò õèéæ òàòâàðûí
áîäëîãîîð õ¿í àìûí àìüäðàëûí
õýðýãöýýò ò¿âøèíã ¿íýëæ äýìæèõ
øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. ªíººäºð
Ìîíãîë îðîíä ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë
áîëæ, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý
¹3
òîãòîîìæ
ºñºæ, òºãðºãèéí õàíø óíàæ, áàéãàà
¿åä õÿìðàëûã äàâàí òóóëàõàä àëáàí
òàòâàðûí áîäëîãî, òàòâàðûí
øèíý÷ëýëò õèéõ àæëûã ýðãýí õàðàõ
øààðäëàãàòàéã àìüäðàë õàðóóëæ
áàéíà.
Ýðäýìòäèéí ñóäàëãàà
òîîöîîëñíîîñ õàðàõàä “.... ñàéí
õóâèëáàðààð òîîöâîë òºñâèéã
òýíöâýðæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâààä ÷
2009 îíä 145 ñàÿ òºãðºã, 2010 îíä 60
ñàÿ àì äîëëàðòàé òýíöýõ
õýìæýýíèé ñàíõ¿¿æèëò òºðä
øààðäëàãàòàé áàéíà ”5 ãýæ ¿çýæ
áàéíà.
Áàñ íýã àíõààð÷ ñóäëàõ àñóóäàë
áîë ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí íýð
òîìú¸îíä òºäèéëýí õýðýãëýãäýõã¿é
áàéãàà ñ¿¿äðèéí ýäèéí çàñãèéí
îéëãîëò þì.
Ìîíãîë îðîíä ñ¿¿äðèéí ýäèéí
çàñàã ãýæ áàéíà óó?, Ñ¿¿äðèéí
ýäèéí çàñàã ãýæ þó âý? ãýäãèéã àëáàí
¸ñîîð òàéëáàðëààã¿é áàéíà. ¯¿íä:
Óëñ òºð÷èä, õýâëýë
ìýäýýëëèéíõýí, ñóäëàà÷äûí õýëæ
áè÷èæ áàéãààãààð äîòîîäûí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé 30-40 îð÷èì õóâüòàé
òýíöýõ õýìæýýíèé ýäèéí çàñàã
“ñ¿¿äðèéí” õýìýýõ íýð òîìú¸îíä
õàìààðàãäàæ áàéíà ãýñýí ñóäàëãàà
áàéíà.
Ìîíãîë îðîíä èéì ýäèéí çàñàã
ãàçàð àâñíûã ãýð÷ëýõ íààä çàõûí
æèøýý íü àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí,
àæèëã¿éäëèéí òîî áàéíà. Óëñûí
õýìæýýíä 34000 õ¿í àæèëã¿é õýìýýí
á¿ðòãýãäæýý. Ýíý íü õºäºëìºðèéí
íàñíû áàðàã 3 õ¿íèé 1 íü àæèëã¿é
áàéíà ãýñýí ¿ã. ̺í àëáàí áóñ
ñåêòîðò àæèëëàæ áàéãàà õ¿íèé òîî
130000 îð÷èì áàéãàà òóõàé ñóäàëãàà
áèé.
Àëáàí áóñ ñåêòîðò àæèëëàæ
áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ãýäýãò, õóâèàðàà
õºäºëìºð ýðõëýã÷èä, ãýðýýðýý
¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã, æèæèã íàéìàà
àðèëæàà ýðõëýã÷èä, ãàð àðãààð àëò
îëáîðëîã÷èä ãýõ ìýò îëîí òºðëèéí
õ¿ì¿¿ñ îðæ áàéíà. Ýäãýýð íü ÿìàð
÷ á¿ðòãýëã¿éãýýð, òîäîðõîé
çºâøººðºëã¿éãýýð áèçíåñ ýðõýëæ,
îëñîí îðëîãîî õààíà ÷
ìýä¿¿ëäýãã¿é, îãò òàòâàð òºëäºãã¿é
íü íóóö áèø þì.
¯¿íýýñ ãàäíà òºðèéí àëáàí
õààã÷èä àæëûíõàà õàæóóãààð äàâõàð
îðëîãî îëîõ ñîíèðõîë èõýñ÷ àæëûí
äàðàà ãýðýýãýýð àæèëëàõ, áèçíåñ
 Òºðèéí
ýðõëýõ, õàíäëàãà îëøèðñîîð áàéíà.
Ýíý íü ìºí ë äýýð äóðäñàí áèäíèé
“ñ¿¿äðèéí” õýìýýõ ýäèéí çàñãààð
äàìæèí àæèë òºðºëòýé áîëæ àìü
çóóëãà àâ÷ ÿâíà. Èéì èðãýäèéã
áóðóóòãàõ áèø òºðººñ ýíýõ¿¿
àñóóäëûã õóóëü ç¿éí õ¿ðýýíä
çîõèöóóëàõ íü òóëãàìäñàí àñóóäëûí
íýã áîëæ áàéíà.
ªíäºð áîëîâñðîë, ìýäëýã, äàäàë
÷àäâàðòàé áàéñàí ÷ òàíèë òàë,
ñàäàí òºðëèéí õîëáîî áàéõã¿é
ó÷ðààñ àðàé ãýæ äèïëîì àâ÷, ¿ëãýí
ñàëãàí òºðèéí àæëûã àìæóóëæ
áàéãàà àëáàí òóøààëòàíòàé àäèë
öàëèí õºëñ àâàõ ñîíèðõîëã¿é çàðèì
íýã íü õàðèéí îðíûã çîðüæ,
öàãàà÷ëàõ ÿâäàë îëøèð÷ áàéíà.
Ýäãýýð ¿çýãäýë íü “ñ¿¿äðèéí”
õýìýýõ ýäèéí çàñàã Ìîíãîëä
áîäèòîé í¿¿ðëýæ áàéãààã õàðóóëæ
áàéãàà áºãººä ýíý íü ýåðýã, ñºðºã
õî¸ð íºëººëëèéã àãóóëæ áàéíà.
Ýåðýã òàë íü: Àæëûí áàéð áèé
áîëãîæ èðýýä¿éä ãàð÷ áîëîõ ýäèéí
çàñãèéí íººöèéã óðüä÷èëàí õàðàõ
áîëîëöîî á¿ðä¿¿ëæ áàéäãààðàà
îíöëîã þì. Èéìä àæëûí áàéð
íýìýãä¿¿ëíý ãýõýýñýý èë¿¿òýé òºð
íü õóâü õ¿íèé îðëîãûí àëáàí
òàòâàðûã õºíãºâ÷ëºõ çàìààð,
íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéã
áóóðóóëæ, àæèë îëãîã÷äîä ó÷èð÷
áóé äàðàìòûã áàãàñãàí, àæëûí
áàéðûã õàäãàëæ ¿ëäýõ çàð÷ìûã
õýðýãæ¿¿ëìýýð ñàíàãäàíà;
Ѻðºã òàë íü: Òºñºâò îðîõ àëáàí
òàòâàðûí õýìæýýã áóóðóóëæ, ýäèéí
çàñãèéã çîãñîíãè áàéäàëä
îðóóëäãààðàà õîð õîõèðîëòîé
¿çýãäýë þì;
4. Òàòâàð òºëºõ íü Ìîíãîë
Óëñûí èðãýíèé ¿íäñýí ¿¿ðýã òóë
òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéñýí,
îðëîãîî íóóñàí, áóóðóóëñàí àëèâàà
¿éëäýëä çàéëøã¿é õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýñýýð õóóëü÷èëñàí áàéäàã.
Òàòâàðûí õóóëü çºð÷ñºí ýòãýýäýä
ÿëàíãóÿà çàõèðãààíû õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõäýý äàõèí çºð÷èë
ãàðãàõã¿é áàéõ ýðõ ç¿éí óõàìñðûã
òºëºâø¿¿ëýõ òàòâàðûí çºð÷뺺ð
çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ
áàéãàà ïðàêòèê ñóäàëãààã îëîí
ò¿ìýíä íýýëòòýé áîëãîõ, íýãäñýí
á¿ðòãýë òîîöîî ìýäýýëëèéí ñàíã
á¿ðä¿¿ëæ, ãàðãàñàí àëäààãàà õÿíàõ
áîëîìæ íºõöºëººð õàíãàõ,
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ àðãà áàðèëàà
áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
øèíý÷ëýõ øààðäëàãàòàéã àìüäðàë
õàðóóëæ áàéíà. Òàòâàð òºëºã÷,
òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷èéí
õîîðîíäûí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ
áàéãóóëëàãûí íýã íü Òàòâàðûí
Ìàðãààí Òàñëàõ Ǻâëºë áºãººä ýíý
íü îðîí òîîíû áóñ ¿éë
àæèëëàãààòàé áàéäàã. Ìàðãààí
Òàñëàõ Ǻâëºëººð õÿíàãäàæ áóé
òàòâàðûí ìàðãààíûã õýëýëöýõäýý
çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé
õóóëèéí äàãóó çºð÷ëèéã õÿíàí
øàëãàõ õóãàöàà, çºð÷èë ãàðãàñàí
ýòãýýäèéí ýðõèéã õàíãàõ àðãà
õýìæýý àâàõ, õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿éë
àæèëëàãààíä áèåýð îðîëöîõ,
íîòëîõ áàðèìòòàé òàíèëöàõ,
çºð÷ëèéí òàëààð òàéëáàð ºãºõ,
íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõ, õóóëü
ç¿éí òóñëàëöàà, ºì㺺ëºã÷ àâàõ
ýðõýýð õàíãàõ çýðýã õ¿íèé ýðõòýé
õîëáîîòîé îëîí ÷óõàë àñóóäëûã òýð
á¿ð õóóëüä çààñàí æóðìààð
øèéäâýðëýæ ÷àäàæ áàéíà óó?
ãýäãèéã àíõààð÷ òàòâàðûí õóóëü
òîãòîîìæèéã øèíý÷ëýõ ÿâöàä óã
àñóóäëûã óëàì òºãºëäºðæ¿¿ëæ
õýâø¿¿ëýõ íü ÷óõàë áàéíà;
5. Òàòâàðààñ çàéëñõèéñýí íü
òàòâàðûí ä¿íã õàðãàëçàõã¿éãýýð
çºâõºí áàðààíû ¿íèéí ä¿íã
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí äýðãýäýõ
¿íèéí êîìèññîîð òîäîðõîéëóóëàí,
ýð¿¿, çàõèðãààíû çºð÷ëèéí àëü íü
áîëîõûã êîìèññûí ¿íèéí ä¿íãèéí
øèéäâýðèéã õàðãàëçàí òîãòîîæ
õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èæ áàéãàà
ïðàêòèê ãààëèéí òàòâàðûí
ìàðãààíòàé àñóóäàë äýýð ãàð÷
áàéñàí íü ñóäàëãààãààð õàðàãäñàí.
Ýíý íü ýð¿¿ãèéí õóóëü, ãààëèéí
õóóëèàñ äýýã¿¿ð ýðõ õýìæýýòýé
¿íèéí êîìèññûí øèéäâýðèéã
¿íäýñëýæ, õóóëü áóðóó õýðýãëýæ
áàéãàà àëäàà þì.
6. Òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ
òîãòâîðòîé ¿éë÷ëýõ íü õóóëèéí
õýðýãæèëòèéí ¿ð ä¿íã òîäîðõîéëîõ
÷óõàë íºõöºë áàéäàã. Ãýòýë
òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæèéí
ººð÷ëºëòèéí õóðäûã, õóóëü
õýðýãëýã÷èä, òàòâàð òºëºã÷èä
ã¿éöýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áàéãààä
ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ õýðýãòýé.
Ãýòýë Ìîíãîë Óëñàä îäîîãîîð 20
ãàðóé òàòâàðûí áàãö õóóëü ¿éë÷èëæ
áàéãàà áºãººä ýíý íü áàðàã 2 æèë
òóòàì íýìýëò, ººð÷ëºëò îðæ,
õ¿íèé òîëãîéä òîãòîõûí àðãàã¿é
“ Õóóëü
1 9
õóâèðàìòãàé áàéãàà íü, áèçíåñ
ýðõëýã÷èä, ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷èä áîëîí îëîí óëñòàé
õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý õèéõýä ¿ë
èòãýëöýõ áýðõøýýë ó÷ðóóëñààð
áàéíà. Õóóëü òîãòîîìæ òîãòâîðòîé
áàéõ íü òóõàéí óëñ îðíû ýðõ ç¿éí
ñî¸ëûã õàðóóëäàã øàëãóóð ãýäãèéã
áîäîëöîõ ¸ñòîé;
7. Òàòâàðûí õóóëèéí
õýðýãæèëòýä òàâèõ õÿíàëò, òºñâèéí
çàðöóóëàëòàä èðãýäèéí îðîëöîîã
íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë àíõààðàë òàòñàí
àñóóäàë ìºí. Ýíý àñóóäàë òºð,
èðãýí õî¸ðûí àëü àëèíä íü
õàìààðàëòàé íýí ÷óõàë îéëãîëò.
Àëèâàà õ¿í õóóëèéã òýð á¿ð ñàéí
ìýäýõã¿é, ò¿¿íèéã ¿íýëæ öýãíýæ
÷àäàõã¿é ÷ õóóëü áèåë¿¿ëýõ
¿¿ðýãòýé. Òàòâàð òºëºõèéã èðãýí
á¿ð ñàéí äóðààðàà õ¿ñýõã¿é áîëîâ÷
òàòâàð òºëºõ íü ÿìàð ºãººæòýé, à÷
õîëáîãäîëòîéã òàòâàðûí õóóëü
òîãòîîìæèéã ñóðòàë÷ëàõ ÿâöàä
òàíèí ìýä¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã òºð
õ¿ëýýäýã. Òýãâýë ýíý ¿¿ðãýý òºð
áèåë¿¿ëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõýä
àíõààðëàà õàíäóóëàõ íü ÷óõàë.
Àðä÷èëñàí íèéãýìä èðãýí òºð
õî¸ð àäèë òýãø ¿¿ðýãòýé òºäèéã¿é
òºð ººðºº òàòâàð òºëºã÷ ñóáúåêò
ìºí. Ãýòýë òºð áàéíãà òàòâàð àâäàã
ãýñýí õýâøìýë îéëãîëò íèéãýìä
òîãòñîíîîñ òºð èðãýíèé òàòâàð
òºëºõ õàðèëöàà òýãø áóñ ìýò
õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà.
Òàòâàðàà á¿ðýí ã¿éöýä õóóëü
òîãòîîìæèéí äàãóó õóðààí àâ÷
÷àäàõã¿é áàéãàà òºð áàéíãûí
ñàíõ¿¿ãèéí õîìñäîëä îðîõ íü
ìýäýýæ.
Èéìä òºð íü èðãýääýý òàòâàð
òºëºõ ýðõ ç¿éí óõàìñðûã áàéíãà
òºëºâø¿¿ëýõ, èðãýí íü òºðèéí
òàñðàëòã¿é ¿éë àæèëëàãààã õàíãàæ
áóé òºñâèéí çàðöóóëàëòàä õÿíàëò
òàâèõ îðîëöîîã õóóëü ç¿éí äàãóó
îíîâ÷òîé çºâ õîñëóóëæ ºãºõ íü
èðãýí á¿ðòýéãýý òýãø øóäàðãà
õàðèëöàõ ýðõ ç¿éò òºðèéí çàð÷èì
þì. Ýðõ ç¿éò òºðèéí òºëºâøèí
õºãæèõ íºõöºë, èðãýíèé ñýòãýë
õàíãàëóóí ýðõ ÷ºëººòýé àìüäðàõ íü
òàòâàð òºëºõ õàðèëöààíààñ øóóä
õàìààðàëòàé áèëýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ
Àíãëè÷óóä “òºðºõ, òàòâàð òºëºõ,
¿õýõ” ãýñýí 3 ¿íýíèé çàð÷ìûã
õîøèãíîæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã.
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
2 0
Öóâðàë 2.
(ªìíºõ öóâðàë “Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ëèéí 2009 îíû ¹2-ò íèéòëýãäñýí)

ÁÀÐÀÀ ÈÌÏÎÐÒËÎÕ ÃÀÀËÈÉÍ

ÒÀÐÈÔ, Ò¯¯ÍÈÉ ÕªÍê˪ËÒ
4. ÃÀÀËÈÉÍ ÒÀÐÈÔÛÍ ÒÓÕÀÉ ØÈÍÝ ÕÓÓËÈÉÍ
ÒªÑËÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ
5. ÄÝËÕÈÉÍ ÕÓÄÀËÄÀÀÍÛ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ªÌͪ
Õ¯ËÝÝÑÝÍ ¯¯ÐÝÃ, ÀÌËÀËÒ, Ò¯¯ÍÈÉ ÕÝÐÝÃÆÈËÒ

ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò

Â.Îþóìàà

4. Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé øèíý õóóëèéí òºñëèéí òàëààð

Ãààëèéí òàðèô òîãòîîõ àðãà÷ëàë òºñºëòýé íèéöýæ áóé ýñýõ, ÿìà𠺺ð÷ëºëò îðóóëñàí áàéíà âý?
¹ Ãààëèéí òàðèôûí õóóëèéí òºñºë
1 Ãààëèéí òàðèôûí áîäëîãîä Ǻâëºëººñ:
À. ãààëèéí òàðèô ººð÷ëºõ;
Á. ãààëèéí òàðèô òîãòîîõ àðãà÷ëàë;
Â. íýí òààëàìæòàé òàðèô ¿ç¿¿ëýõ ýñýõ;
Ã. òîäîðõîé òºðëèéí áàðààíä ÿìàð òàðèô
òîãòîîõ òàëààð ñóäàëãàà õèéí, ä¿ãíýëò
ãàðãàõ, ñàíàë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýãòýé.
2 Òàðèôûã:
• Åðäèéí;
• íýí òààëàìæòàé õóâü, õýìæýýãýýð
òîãòîîæ áîëäîã5.
3 Òàðèôûã ò¿ð õóãàöààãààð, õèëèéí áîîìòîîð
òîãòîîæ áîëíî.6
• Çàõ çýýëèéí ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéã
çîõèöóóëàõ, äîòîîä çàõ çýýëèéí
îíîâ÷òîé á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýõòýé
óÿëäóóëàí òîäîðõîé íýð òºðëèéí
áàðààíû ãààëèéí òàðèôûã íýìýãä¿¿ëýõ,
áóóðóóëàõ;
• Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òýíöâýðèéã
õàíãàõ çîðèëãîîð Ìîíãîë Óëñûí çàðèì
á¿ñ íóòàãò îðóóëæ àøèãëàõ, óã á¿ñ
íóòãààñ ãàðãàõ òîäîðõîé íýð òºðëèéí
áàðààíû ãààëèéí òàðèôûã ººð÷ëºõ;
• Õ¿í àìûí ºäºð òóòìûí õýðýãëýýíèé
çàðèì íýð òºðëèéí áàðààíû óëèðëûí
ýðýëò íèéë¿¿ëýëòèéã óÿëäóóëàí
òàðèôûã ò¿ð õóãàöààãàà𠺺ð÷ëºõ7.
4 À. Ãààëèéí ¿íýýñ õóâèàð òîãòîîõ;
Á. Áàðààíû íýãæèä ìºíãºí èëýðõèéëëýýð
òîãòîîõ;
Â. Äýýðõ 2-ûã õîñëóóëàõ;
Ã. Äýýðõ 2-îîñ õàìààðóóëàí òýäíèéã äàíãààð,
ýñõ¿ë õîñëóóëàí;
Ä. Äýýðõ 2-ûí àëü ºíäºð ãààëèéí òàòâàðòàé
õýëáýðèéã ñîíãîõîîð9.
Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü
À. Òàðèôûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ;
Á.Òàðèôûí çîõèñòîé òîãòîëöîîã áîëîâñðóóëàõ;
Â. Òàðèôûí õóâü õýìæýýã îíîâ÷òîé òîãòîîõ;
Ã. Íýìýãäýë òàòâàð íîãäóóëàõ ýñýõýä ñàíàë,
ä¿ãíýëò ãàðãàõ ¿¿ðýãòýé.
Òàðèôûã:
• åðäèéí;
• íýí òààëàìæòàé;
• õºíãºëºëòòýé õóâü õýìæýýãýýð.
Ãààëèéí òàòâàðûí õóâü, õýìæýýã áóóðóóëàõ,
íýìýãä¿¿ëýõ:8
1/ çàõ çýýëèéí ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéã çîõèöóóëàõòàé
óÿëäóóëàí òîäîðõîé íýð òºðëèéí áàðààíû ãààëèéí
òàòâàðûí õóâü, õýìæýýã 50 õ¿ðòýë õóâèàð
áóóðóóëàõ;
2/ çàðèì íýð òºðëèéí áàðààíû èìïîðòûã çîõèñòîé
áàéëãàõ, äîòîîä çàõ çýýëèéí îíîâ÷òîé á¿òöèéã
á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ãààëèéí òàòâàðûí õóâü,
õýìæýýã 50 õ¿ðòýë õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõ;
3/ ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òýíöâýðèéã õàíãàõ
çîðèëãîîð Ìîíãîë Óëñûí çàðèì á¿ñ íóòàãò îðóóëæ
àøèãëàõ, óã á¿ñ íóòãààñ ãàðãàõ òîäîðõîé íýð
òºðëèéí áàðààíû ãààëèéí òàòâàðûí õóâü, õýìæýýã
ººð÷ëºõ;
4/ õ¿í àìûí ºäºð òóòìûí õýðýãëýýíèé çàðèì íýð
òºðëèéí áàðààíû óëèðëûí ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòòýé
óÿëäóóëàí ãààëèéí òàòâàðûí õóâü, õýìæýýã ò¿ð
õóãàöàà /6 ñàð õ¿ðòýë/ -ãàà𠺺ð÷ëºõ.
À. Ãààëèéí ¿íýýñ õóâèàð òîãòîîõ;
Á. Áàðààíû íýãæèä ìºíãºí èëýðõèéëëýýð
òîãòîîõ;
Â. Äýýðõ 2-ûã õîñëóóëàõ.

5
Ãààëèéí òàðèô, ãààëèéí òàòâàðûí òóõàé õóóëèéí òºñºë. 4.1 ä¿ãýýð ç¿éë.
6
Ãààëèéí òàðèô, ãààëèéí òàòâàðûí òóõàé õóóëèéí òºñºë. 4.8 äóãààð ç¿éë.
7
Ãààëèéí òàðèô, ãààëèéí òàòâàðûí òóõàé õóóëèéí òºñºë. 4.9 ä¿ãýýð ç¿éë.
8
Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éë.
9
Ãààëèéí òàðèô, ãààëèéí òàòâàðûí òóõàé õóóëèéí òºñºë. 5 äóãààð ç¿éë.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Òºðèéí áàéãóóëàëòûí
5 1. òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí òóñãàé
çîðèóëàëòûí õýðýãñýë, õèéìýë ýä ýðõòýí,
òýäãýýðèéí ýä ýðõòýí;
2. òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí òóñãàé
çîðèóëàëòûí õýðýãñýë;
3. âàëþò, ¿íýò öààñíû íýðëýñýí ¿íý;
4. çîð÷èã÷èéí õóâèéí õýðýãëýýíèé ýä ç¿éë;
5. ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð õýðýãëýõ öóñ,
öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿í, ýä, ýðõòýí áîëîí
òýäãýýðèéí òîõèðîîã áàòàëãààæóóëàõ, ÷àíàðûã
àëäàãäóóëàõã¿é õàäãàëàõ, òýýâýðëýõýä
øààðäàãäàõ îíîøëóóð, óðâàëæ, áàãàæ,
õýðýãñýë, ñàâ, áàãëàà áîîäîë;
6. õèéí ò¿ëø, õèéí ò¿ëøíèé ñàâ, òîíîã
òºõººðºìæ, òóñãàé çîðèóëàëòûí ìàøèí,
òåõíèê, õýðýãñýë, òîíîãëîë. Ýíý çààëòàä
õàìààðàõ áàðààíû æàãñààëòûã Çàñãèéí ãàçàð
áàòàëíà;
7. èìïîðòîîð îðæ èðæ áàéãàà Ẻðºíõèé ìîä,
ãóàëèí, ç¿ñìýë ìàòåðèàë, õîðèãëîñíîîñ áóñàä
ìîä, ñººãíèé ¿ð, òàðüö, ñóóëãàö;
8. ãàçðûí òîñíû ñàëáàðò á¿òýýãäýõ¿¿í õóâààõ
çàð÷ìààð Çàñãèéí ãàçàðòàé áàéãóóëñàí
ãýðýýíèé äàãóó ãàçðûí òîñòîé õîëáîãäñîí ¿éë
àæèëëàãààíä øààðäàãäàõ òåõíèê, òîíîã
òºõººðºìæ, ìàòåðèàë, ò¿¿õèé ýä, ñýëáýã
õýðýãñýë, àâòîáåíçèí, äèçåëèéí ò¿ëø;
9. ãàçðûí òîñíû ñàëáàðò á¿òýýãäýõ¿¿í õóâààõ
çàð÷ìààð Çàñãèéí ãàçàðòàé áàéãóóëñàí
ãýðýýíèé äàãóó ãàçðûí òîñòîé õîëáîãäñîí ¿éë
àæèëëàãààíä çîðèóëàí áóöààí ãàðãàõ
íºõöºëòýéãýýð ãààëèéí íóòàã äýâñãýðò
îðóóëñàí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæèéã áóöààí
ãàðãàõ;
10. ãýðýýëýã÷èéí õóâààðüò ãàçðûí òîñûã ãàðãàõ;
11. ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ àãààðûí òýýâðèéí
¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ çºâøººðºë àâñàí
õóóëèéí ýòãýýä íèéòýä, òîãòìîë ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð îðóóëàõ èðãýíèé àãààðûí
çîð÷èã÷ áîëîí à÷àà òýýâðèéí õºëºã, ò¿¿íèé
ñýëáýã.10
6 Áàðàà ãààëèéí õÿíàëòàä áàéõ õóãàöààíä òîî
õýìæýý, æèí íü áàãàññàí, ãýìòñýí, ÷àíàðàà àëäñàí,
çîðèóëàëòûí äàãóó àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëñîí íü
õîëáîãäîõ áè÷èã áàðèìòààð íîòîëñîí òîõèîëäîëä
ãààëèéí áàéãóóëëàãà ò¿¿íä íîãäîõ ãààëèéí áîëîí
áóñàä òàòâàðûã õîðîãäóóëàí òîîöîæ áîëíî.12
õóóëü òîãòîîìæ
2 1
1. Äîð äóðäñàí áàðààã ãààëèéí òàòâàðààñ
÷ºëººëíº:
1. òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ñàëáàðò áîëîí
ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä õºðºíãº
îðóóëæ áàéãàà ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ
àõóéí íýãæ ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõäàà òåõíîëîãèéí
çîðèóëàëòààð àøèãëàõ, óãñàð÷ ñóóðèëóóëàõ òîíîã
òºõººðºìæ, õ¿íä ìåõàíèçì. Òýðã¿¿ëýõ à÷
õîëáîãäîë á¿õèé ñàëáàðûí æàãñààëòûã Çàñãèéí
ãàçàð áàòàëíà;
2. òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí òóñãàé
çîðèóëàëòûí õýðýãñýë, ò¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõýä
øààðäàãäàõ òîíîã òºõººðºìæ, ò¿¿õèé ýä;
3. õ¿ì¿¿íëýã, áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí áàðàà;
4. ãàçðûí òîñíû ñàëáàðò á¿òýýãäýõ¿¿í õóâààõ
çàð÷ìààð Çàñãèéí ãàçàðòàé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé
äàãóó ãàçðûí òîñòîé õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãààíä
øààðäàãäàõ òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ, ìàòåðèàë,
ò¿¿õèé ýä, ñýëáýã õýðýãñýë, àâòîáåíçèí, äèçåëèéí
ò¿ëø, àæèëëàãñäûí õýðýãöýýíèé õ¿íñíèé áîëîí
õóâèéí õýðýãëýýíèé ç¿éë;
5. ãàçðûí òîñíû ñàëáàðò á¿òýýãäýõ¿¿í õóâààõ
çàð÷ìààð Çàñãèéí ãàçàðòàé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé
äàãóó ãàçðûí òîñòîé õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãààíä
çîðèóëàí áóöààí ãàðãàõ íºõöºëòýéãýýð ãààëèéí
íóòàã äýâñãýðò îðóóëñàí òåõíèê, òîíîã
òºõººðºìæèéã áóöààí ãàðãàõ;
6. ãýðýýëýã÷èéí õóâààðüò ãàçðûí òîñûã ãàðãàõ;
7. âàëþò, ¿íýò öààñíû íýðëýñýí ¿íý;
8. äèïëîìàò ýðõ ÿìáà, äàðõàí ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãà, òºëººëºã÷èéí ãàçðûí àëáàí
õýðýãöýýíèé áàðàà áîëîí äèïëîìàò ýðõ ÿìáà
á¿õèé õ¿ì¿¿ñ, òýäãýýðèéí ãýð á¿ëèéí òîõèíîõ ýä
ç¿éëñ;
9. çîð÷èã÷èéí õóâèéí õýðýãëýýíèé ýä ç¿éëñ;
10. ãàäààä îðíóóä äàõü Ìîíãîë Óëñûí
äèïëîìàò áîëîí êîíñóëûí òºëººëºã÷èéí ãàçàðò,
ò¿¿í÷ëýí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãàä íýã æèëýýñ äýýø õóãàöààãààð
òîìèëîãäîí àæèëëààä ýõ îðîíäîî á¿ðìºñºí
áóöàæ èðæ áàéãàà èðãýíèé õóâèéí õýðýãëýýíèé
ñóóäëûí àâòîìàøèí (1-ýýñ èë¿¿ã¿é);
11. ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð õýðýãëýõ öóñ,
öóñàí á¿òýýãäýõ¿¿í, ýä, ýðõòýí áîëîí òýäãýýðèéí
òîõèðîîã áàòàëãààæóóëàõ, ÷àíàðûã
àëäàãäóóëàõã¿é õàäãàëàõ, òýýâýðëýõýä
øààðäàãäàõ îíîøëóóð, óðâàëæ, áàãàæ, õýðýãñýë,
ñàâ, áàãëàà áîîäîë;
12. õèéí ò¿ëø, õèéí ò¿ëøíèé ñàâ, òîíîã
òºõººðºìæ, òóñãàé çîðèóëàëòûí ìàøèí, òåõíèê,
õýðýãñýë, òîíîãëîë. Ýíý çààëòàä õàìààðàõ
áàðààíû æàãñààëòûã Çàñãèéí ãàçàð áàòàëíà;
13. èìïîðòîîð îðæ èðæ áàéãàà Ẻðºíõèé ìîä,
ãóàëèí, ç¿ñìýë ìàòåðèàë, õîðèãëîñíîîñ áóñàä
ìîä, ñººãíèé ¿ð, òàðüö, ñóóëãàö11.
Áàðàà ãààëèéí õÿíàëòàä áàéõ õóãàöààíä ãýìòýæ,
÷àíàðàà àëäñàí, çîðèóëàëòûí äàãóó àøèãëàõ
áîëîìæã¿é áîëñîí, òîî õýìæýý, æèí íü
áàãàññàíûã õîëáîãäîõ áè÷èã áàðèìòààð íîòîëñîí
òîõèîëäîëä ãààëèéí áàéãóóëëàãà ò¿¿íä íîãäîõ
òàòâàðûã 100 õ¿ðòýë õóâèàð õîðîãäóóëàí òîîöîæ
áîëíî.13

10
Ãààëèéí òàðèô, ãààëèéí òàòâàðûí òóõàé õóóëèéí òºñºë. 38 äóãààð ç¿éë
11
Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü. 1996 îí. 21 ä¿ãýýð ç¿éë.
12
Ãààëèéí òàðèô, ãààëèéí òàòâàðûí òóõàé õóóëèéí òºñºë. 42 äóãààð ç¿éë.
13
Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü. 1996 îí. 25 äóãààð ç¿éë.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Òºðèéí
2 2
Ä¿ãíýõ íü: Ýíäýýñ õàðàõàä õóóëü,
òºñºë õî¸ð çàðèì òàëààð èæèë áîëîâ÷
ÿëãààòàé ç¿éë òóñãàãäñàí áàéõûã õàðæ
áîëíî. Ýíä ñýäýâ òóñ á¿ðýýð
ä¿ãíýëòèéã õèéæ áîëîõ þì:
1)Ãààëèéí òàðèôûí áîäëîãûã
ÓÈÕ-ààñ áàòàëäàã áºãººä ýíý òàëààð
ãààëèéí òàðèôûí çºâëºëººñ õèéõ ¸ñòîé
¿¿ðýã íü òóõàéí ýäèéí çàñàã, çàõ
çýýëèéí íºõöºëä òàðèôûí õýìæýý õýð
áàéõ òàëààð ñàíàë áîëîâñðóóëæ ä¿ãíýëò
ãàðãàõ áºãººä õàðèí òºñºëä çààñíààð
ýíý òàëààð ñóäàëãàà ÿâóóëàõûã
äààëãàñàí çýðýã íü ò¿¿íèé ä¿ãíýëò
ñàíàà÷ëàãà èë¿¿ ¿íýíä îéðòîõ þì.
2)Õóâü õýìæýý òîãòîîõ õóâèéã
òºñºëä çààñíààð: Èìïîðòûí áàðààíû
õóâüä ÿìàð íºõö뺺ð ñîíãîõîî óëñ
ººðºº ñîíãîäîã. Íýí òààëàìæòàé
íºõöºë ¿ç¿¿ëýõ óëñûí æàãñààëòûã
Çàñãèéí ãàçàð áàòàëäàã áºãººä ýäãýýðò:
• Ìîíãîë Óëñûí ãàðàëòàé áàðààíä
õºíãºëºëòòýé òàðèô õýðýãëýäýã îðíû
õóâüä
• Íýí òààëàìæòàé òàðèô
õýðýãëýâýë çîõèñòîé ãýæ ¿çñýí îðîíä
äýýðõ íºõöëèéã õàíãàäàã áºãººä ýäãýýð
íü òºäèéëºí òîäîðõîé áèø áàéíà.
Õàðèí õóóëüä çààñíààð:
• Ìîíãîë Óëñàä ¿íäýñíèé íýí
òààëàìæòàé íºõöºë îëãîäîã óëñûí ãàðàë
¿¿ñýëòýé áàðààíä ãààëèéí òàðèôûí íýí
òààëàìæòàé õóâü, õýìæýý õýðýãëýæ
áîëíî.
• Ìîíãîë Óëñàä òàðèôûí
õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã óëñûí ãàðàë
14
Ãààëèéí òàðèô, ãààëèéí òàòâàðûí òóõàé õóóëèéí òºñºë. 36 äóãààð ç¿éë
15
Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü. 1996 îí. 24 ä¿ãýýð ç¿éë.
16
Ãààëèéí òàðèô, ãààëèéí òàòâàðûí òóõàé õóóëèéí òºñºë. 43.1 ä¿ãýýð ç¿éë.
17
Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü. 1996 îí. 47 äóãààð ç¿éë.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
áàéãóóëàëòûí õóóëü
¿¿ñýëòýé áàðààíä ãààëèéí òàðèôûí
õºíãºëºëòòýé õóâü, õýìæýý õýðýãëýæ
áîëíî.
• Äýýðõ 2-ò çààñíààñ áóñàä óëñûí
ãàðàë ¿¿ñýëòýé áàðààíä ãààëèéí
òàðèôûí åðäèéí õóâü, õýìæýý
õýðýãëýíý.
Ýíä õóóëüä èë¿¿ íàðèéâ÷ëàëòàé
çààñàí áàéíà. Õºíãºëºëò, íýí
òààëàìæòàé íºõöºë 2-ûã ÿëãàæ
ºãñºíººðºº òàðèô òîãòîîõ õýìæýýã òýð
õ¿ðýýíä íàðèéâ÷èëäàã.
3) Ãààëèéí òàðèôûí õóâü õýìæýýã
ººð÷ëºõ àñóóäàëä òºñºëä çààñíààð áîë
ò¿¿íèéã áóóðóóëæ, íýìýãä¿¿ëæ áîëîõ
õóâü õýìæýýã íàðèéí òîãòîîãîîã¿é íü
ò¿¿íèéã íýð òºäèé õýìæýýíä ¿éëäýæ
áîëîõ ýðñäëèéã àãóóëæ áàéãàà áºãººä
¿¿íèéã õóóëüä 50 õ¿ðòýë õóâü ãýæ
òîäîòãîñîí ÿâäàë íü ýðñäëèéã òîîöñîí
õýðýã áºãººä àëèâàà õóóëèéí çààëò íü
ýðñäëèéã ÿìàãò òîîöîæ áàéõ ¸ñòîé
ãýäýã óòãààðàà õóóëèéí çààëò íü èë¿¿
à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
4) Òàðèô òîãòîîõ øàëãóóðûí õóâüä
òºñºëä èë¿¿ íàðèéâ÷ëàëûã çààñàí
áàéíà.
5) ׺뺺ëºõ ¿íäýñëýë íü çàðèì
òàëààð äàâõöàæ áàéãàà ÷ ìºí ººð ººð
çààëòóóä ÷ áàéíà. Ýäãýýð íü: Òºñºëä
çààñíààð ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ
àãààðûí òýýâðèéí ¿éë àæèëëàãàà
ýðõëýõ çºâøººðºë àâñàí õóóëèéí
ýòãýýä íèéòýä, òîãòìîë ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð îðóóëàõ èðãýíèé
àãààðûí çîð÷èã÷ áîëîí à÷àà òýýâðèéí
¹3
òîãòîîìæ
õºëºã, ò¿¿íèé ñýëáýã çýðãèéã
õàìðóóëñàí áîë õóóëüä òºñ뺺ñ ººðººð
çààñàí íü òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë
á¿õèé ñàëáàðò áîëîí ýêñïîðòûí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä õºðºíãº
îðóóëæ áàéãàà ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ ¿éëäâýðëýë
ÿâóóëàõäàà òåõíîëîãèéí çîðèóëàëòààð
àøèãëàõ, óãñàð÷ ñóóðèëóóëàõ òîíîã
òºõººðºìæ, õ¿íä ìåõàíèçì, äèïëîìàò
ýðõ ÿìáà, äàðõàí ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãà, òºëººëºã÷èéí ãàçðûí
àëáàí õýðýãöýýíèé áàðàà áîëîí
äèïëîìàò ýðõ ÿìáà á¿õèé õ¿ì¿¿ñ,
òýäãýýðèéí ãýð á¿ëèéí òîõèíîõ ýä
ç¿éëñ; ãàäààä îðíóóä äàõü Ìîíãîë
Óëñûí äèïëîìàò áîëîí êîíñóëûí
òºëººëºã÷èéí ãàçàðò, ò¿¿í÷ëýí
Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãàä íýã æèëýýñ äýýø
õóãàöààãààð òîìèëîãäîí àæèëëààä ýõ
îðîíäîî á¿ðìºñºí áóöàæ èðæ áàéãàà
èðãýíèé õóâèéí õýðýãëýýíèé ñóóäëûí
àâòîìàøèí çýðãèéã íýðëýæ áîëîõ þì.
Áóñàä íü äàâõàðääàã.
6)Ãààëèéí òàòâàðûã õîðîãäóóëàí
òîîöîõ ïðîöåññûí õóâüä õóóëüä 100
õ¿ðòýë õóâèàð áóöààí îëãîõûã çààñàí
çýðãýýñ íü àâààä ¿çâýë òýðõ¿¿ ýðñäëýýñ
¿¿ñ÷ áîëîõ íºõöºë áàéäëûã õýâèéí
ò¿âøèíä õ¿ðãýõ áîëîìæ îëãîæ áóé
ÿâäàë þì.
7) Òºñºëä çààñíààñ õàðâàë ãààëèéí
òàòâàð íîãäóóëàõã¿é áàéõ íºõöºëä
óñòãàõ ãîðèìûí áàðààíä òàòâàð
îíîãäóóëäàãã¿é íü ãààëèéí õèëýýð îðæ
èðýõ áàðàà ¿éë÷èëãýý íü õ¿íèé
õýðýãöýýíä çîðèóëàãäñàí áàéõûã
øààðääàã áàéíà.
8) Íýãýíò òºëºãäñºí ãààëèéí òàòâàð
 Òºðèéí
íü áóöààí òºëºãäºõ áîëîìæèéã
õàðóóëàõ áºãººä ýíä õýäèé õýð
õýìæýýãýýð òºëºãäºõ òàëààð õýðýâ çààæ
ºãºõã¿é áîë ýíý íü õýð õýìæýýãýýð
çàâøèãäàõ áîëîìæ ãàð÷ áîëîõ ó÷ðààñ
¿¿íèéã õóóëüä 100 õ¿ðòýë õóâü ãýæ
çààñàí ÿâäàë íü ìºíººõ ýðñäëèéã
òîîöñîí õýðýã þì.
Ýíý á¿õíèéã íýãòãýýä ýöñèéí
ä¿ãíýëòèéã õèéâýë õóóëèéí òºñºë íü
ãààëèàð çîð÷èã÷ òýýâýðëýã÷ ãì
¿éë÷ë¿¿ëýã÷ íàðûí õóâüä õàòóó,
ãààëèéí áàéãóóëëàãààñ ÿìàð ÷ àðãààð
õàìààã¿é òàòâàð òºëºõ íºõöëèéã
øààðäñàí áàéãàà íü äýýðõ çààëòóóäààñ
ãàäíà áàðààíû ãàðàë ¿¿ñëèéí
ãýð÷èëãýýã ãàðãàõ õóãàöààã 45 õîíîã
ãýæ õóóëèàñ 2 äàõèí áàãààð òîãòîîñîí
ÿâäàë çýðýã íü áàòàëæ áóé õýðýã þì.
Ãààëèéí õóóëèéí 8-ð ç¿éëä
çààñàí÷ëàí:
1) äîòîîäûí ¿éëäâýðëýã÷äýä
õîõèðîë ó÷ðóóëñàí, ó÷ðóóëæ
áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
áîëçîøã¿é;
2)àäèëòãàõ áàðààíû ¿éëäâýðëýëèéã
ÿâóóëàõ, ºðãºòãºõºä ñààä áîëîõ;
3) áóñàä óëñààñ Ìîíãîë Óëñûã
ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ, ýðõ àøãèéã íü
õîõèðîîõ, çýðýã íºõöºëä íýìýãäýë
òàòâàð íîãäóóëíà ãýñýí íü ìºí ë
õýðýãëýã÷, ¿éëäâýðëýã÷äèéí ýðõ
àøãèéã õàìãààëæ áóé õýðýã þì.
Èéìýýñ õóóëü íü èë¿¿
¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõûã çîðüñîí áîëîõ íü õàðàãäàæ
áàéíà. Õàðèí òàòâàð òºëºõ áàòàëãààíû
õóâüä õóóëü, òºñºë 2-ûí àãóóëãà
åðºíõèé人 àäèë áàéäàã. Òºñºëä èë¿¿
ïðîöåññûã áàðèìòàëäàã. ͺ㺺òýéã¿¿ð
òºñºëä ãààëèéí ¿íèéí àðãà, ãàðàë
¿¿ñëèéí óëñ, ò¿¿íèéã ãýð÷ëýõ
àñóóäëûã èë¿¿ òóñãàñàí íü òóõàéí
ãààëèéí õèëýýð íýâòðýõ áàðàà
¿éë÷èëãýýíèé íàéäâàðòàé áàéäëûã
õàíãàæ óëìààð ãàðàë ¿¿ñëèéí òàëààð
¿¿ñ÷ áîëîõ ìàðãààíòàé àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä èë¿¿ õÿëáàðøóóëñàí
2 3
áàéäëûã áèé áîëãîñîí áàéíà.
- Èìïîðòûí àðõè, äàðñ, òàìõèíû
îíöãîé àëáàí òàòâàð áîëîí îíöãîé àëáàí
òàòâàðûí òýìäýãòèéí òàëààðõ ìýäýýëýë
ñîëèëöîõ òóõàé æóðìûã Îíöãîé àëáàí
òàòâàðûí õóóëüòàé õàðüöóóëàõ
Ýíý á¿õíèéã ä¿ãíýâýë àðõè, äàðñ,
òàìõè ã.ì èìïîðòûí áàðààã ãààëèàð
íýâòð¿¿ëýõýä òàâèãäàõ øààðäëàãà íü
áóñàä òºðëèéí áàðààíààñ èë¿¿
õýìæýýíèé òàòâàð òºëäºã áºãººä
¿¿íèéã îíöãîé àëáàí òàòâàð ãýæ
íýðëýäýã. Áàðààã õèëýýð íýâòð¿¿ëýõýä
òàòâàðûí àëáàíààñ ãàðãàñàí òóñãàé
çºâøººðëèéí òóóçûã àøèãëàäàã áàéíà.
Õàðèí äýýðõ òàòâàð áîëîîä ò¿¿íèé
çºâøººðëèéí òóóçûã øèëæ¿¿ëýõ çýðýã
çîõèöóóëàëòûã õóóëü, æóðìààð õèéäýã
áàéíà. Ãýõäýý ýäãýýð áàðààíä òàâèõ
õÿíàëò íü äàíäàà õàòóó áèø ãýäãèéã
“Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü”
-èàñ õàðæ áîëîõ áºãººä òóõàéëáàë:
Îíöãîé àëáàí òàòâàðààñ

Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí õóóëü Èìïîðòûí àðõè, äàðñ, òàìõèíû îíöãîé Õàðüöóóëàëò
àëáàí òàòâàð áîëîí îíöãîé àëáàí
òàòâàðûí òýìäýãòèéí òàëààðõ ìýäýýëýë
ñîëèëöîõ òóõàé æóðìûã
Ýíý õóóëèéí çîðèëò íü Ýíý æóðìûí çîðèëãî íü `Îíöãîé àëáàí Ýäãýýðýýñ ¿çâýë õóóëèéí
èìïîðòûí áîëîí ýõ îðíû òàòâàðûí òýìäãèéí òóõàé`õóóëü õ¿ðýýíä àëèâàà òºðëèéí
¿éëäâýðèéí çàðèì áàðààíä õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäóóëàí ¿íäýñíèé áàðààíä îíîãäóóëàõ îíöãîé
îíöãîé àëáàí òàòâàð íîãäóóëàõ, òàòâàðûí àëáà, ãààëèéí áàéãóóëëàãûí òàòâàðûã õýðõýí çîõèöóóëàõ
óã àëáàí òàòâàðûã òºñºâò õîîðîíä òýìäãèéí òàëààðõ ìýäýýëýë áîëîí òýäãýýð áàðààã ãààëèéí
òºëºõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã ñîëèëöîõ, ýíý òàëààð ¯íäýñíèé õèëýýð îðæ èðýõýä òàâèãäàõ
çîõèöóóëàõàä îðøèíî.18 òàòâàðûí áîëîí Óëñûí ãààëèéí àëáàäûí íýã õýëáýðèéí øààðäëàãûã
õàìòûí àæèëëàãààã çîõèöóóëàõàä æóðìààð òîãòîîäîã áàéíà
îðøèíî.19
Îíöãîé àëáàí òàòâàð íîãäîõ Òóñ æóðìààð èìïîðòûí àðõè, äàðñ, ¿¿íèéã õàìòàòãàí îéëãîâîë
áàðààíä20 òàìõèíä îíöãîé àëáàí òàòâàð èìïîðòîîð îðæ èðýõ ÎÀÒ
1. á¿õ òºðëèéí ñîãòóóðóóëàõ îíîãäóóëñàíààð óëñûí õèëýýð îðóóëàõ íîãäóóëæ áîëîõ áàðààíû
óíäàà; çºâøººðºë îëãîõ òàëààð çààñàí áàéõ æàãñààëòûã ãàðãàí óëìààð
2. á¿õ òºðëèéí òàìõè; áºãººä ýíý íü: ò¿¿íèéã óëñûí õèëýýð
3. Àâòîáåíçèí, äèçåëèéí ò¿ëø; Òóñ èìïîðòëîã÷ àæ àõóéí íýãæèéí íýð, îðóóëàõàä òàâèãäàõ
4. ñóóäëûí àâòîìàøèí. ðåãèñòðèéí äóãààð, Îíöãîé àëáàí çºâøººðëèéã ÎÀÒ-ààð
òàòâàðûí ñåðè, äóãààð, òîî, õýìæýý, òîãòîîí, ò¿¿íä çîõèõ
òºðºë, èìïîðòëîõ óëñûí íýð çýðãèéã õýëáýðèéí øààðäëàãûã
øààðääàã áàéíà.21 òàâüäàã áàéíà.
Èìïîðòîëñîí áîëîí áîðëóóëñàí ÓÃÅÃ íü àðõè, äàðñ, òàìõè èìïîðòëîã÷ Èìïîðòûí áàðààíû ãààëèéí
áàðààíû ¿íý íü òîäîðõîéã¿é áîë ÀÀÍ, áàéãóóëëàãóóäàä íîãäóóëñàí ÎÀÒ, ¿íýëãýýã õóóëèàð òîãòîîõ
îíöãîé àëáàí òàòâàð òîîöîõ ò¿¿íèé òºëºëòèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã áºãººä ò¿¿íèé òºëºëòèéí
¿íýëãýýã Ñàíãèéí ñàéäûí äàðàà ñàðûí 10–íû äîòîð ¯ÒÅÃ-ò áàéäëûã òóñ æóðìààð
òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó èð¿¿ëäýã. Ìýäýýëýëä: ÀÀÍ-èéí íýð, õàðóóëñàí áàéíà.
èìïîðòûí áàðààíû òóõàéä ðåãèñòðèéí äóãààð, èìïîðòîîð îðóóëñàí
ãààëèéí áàéãóóëëàãà, áàðààíû òºðºë, òîî õýìæýý, ÎÀÒ-ûí
òîäîðõîéëíî.22Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí
18
õóóëü. 1993
òýìäãèéí îí. 1èìïîðòëîõ
ñåðè, ä¿ãýýð ç¿éë.óëñûí íýð
19
Èìïîðòûí àðõè, äàðñ, òàìõèíû îíöãîé àëáàí
çýðãèéã ìýëýãäýõ òàòâàð áîëîí îíöãîé àëáàí òàòâàðûí òýìäýãòèéí òàëààðõ ìýäýýëýë ñîëèëöîõ
¸ñòîé.
òóõàé æóðàì. 2002 îí. 1 ä¿ãýýð ç¿éë.
20
Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü. 1993 îí. 4 ä¿ãýýð ç¿éë.
21
Èìïîðòûí àðõè, äàðñ, òàìõèíû îíöãîé àëáàí òàòâàð áîëîí îíöãîé àëáàí òàòâàðûí òýìäýãòèéí òàëààðõ ìýäýýëýë ñîëèëöîõ
òóõàé æóðàì. Õàâñðàëò 1.
22
Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí õóóëü. 1993 îí. 5.2 äàõü õýñýã.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
2 4
1. Õ¿íñíèé ñïèðò- ëèòð Ãààëèéí áàéãóóëëàãààñ ìîíãîë óëñàä Äýýðõ æóðàìä çààñíû äàãóóõ
òóòìààñ 7. 00 èìïîðòëîæ áóé àðõè, äàðñ, òàìõèíû íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ íýâòðýõ ýðõ
2. Àðõè: ÎÀÒ-ûí òýìäýã íü ÓÒÅÃ-ààñ îëæ àâ÷ áóé áàðààíû òºðºëä
-40 õ¿ðòýë õàòóóëàãòàé ìýäýýëñýí ÀÀÍ, áàéãóóëëàãà áîëîí íîãäóóëàõ òàòâàðûí õýìæýýã ýë
ëèòð òóòìààñ 5. 00 òýäãýýðò îëãîñîí ñåðè, äóãààð áà áàéäëààð òîãòîîäîã áºãººä
-40-ººñ äýýø õàòóóëàãòàé äýâñãýðòèéí ºí㺠á¿õèé ÎÀÒ-ûí äýýðõ æóðàì áîëîîä õóóëü íü ººð
ëèòð òóòìààñ 6.00 òýìäýã ìºí ýñýõýä õÿíàëò òàâüæ ººð àñóóäëûã çîõèöóóëñàí áóñ
3. Á¿õ òºðëèéí äàðñ ëèòð àæèëëàíà.24 õàðèí íýã àñóóäàëä õàíäàõ
òóòìààñ 0. 75 øààðäëàãà çýðãèéã õàìààðóóëàí
4. Á¿õ òºðëèéí ÿíæóóð áîëîí îéëãîæ áîëîõ þì.
áóñàä òàìõè- 100 øèðõýã
òóòìààñ 0. 30
5. Ä¿íñýí áîëîí ò¿¿íòýé
àäèëòãàõ çàäãàé òàìõè-êã
òóòìààñ 0. 15
6. Ïèâî - ëèòð òóòìààñ 0. 2023

÷ºëººëºãäºõ áàðàà íü õàìðûí òàìõè, äýâø¿¿ëýõ áàéäëûã íàðèéâ÷ëàí, òîãòîîõ àðãà÷ëàëä òàâèãäàõ øààðäëàãûã
ãààëèéí áàéãóóëëàãààñ çîð÷èã÷äîä ò¿¿íèé ä¿ãíýëòýä òàâèãäàõ øààðäëàãà èë¿¿ íàðèéâ÷ëàõ íü ç¿éä íèéöýõ þì.
òàòâàðãvé íýâòðvvëýõèéã çºâøººðñºí çýðãèéã õóóëèàð çîõèöóóëàõ ¸ñòîé þì.
õýìæýýíèé õóâèéí õýðýãëýýíèé ͺ㺺 òàëààð õóóëüä òóñãàõ ¸ñòîé íýã 5. Äýëõèéí õóäàëäààíû
àðõè, òàìõè25 (àðõè 1 ëèòð, äàðñ 2 ëèòð, ç¿éë íü òàðèô òîãòîîí, õóðààí àâàõ áàéãóóëëàãûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã,
ïèâî 3 ëèòð, ÿíæóóð 200 øèðõýã, òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã òºë¿¿ëýõ àìëàëò, ò¿¿íèé õýðýãæèëò
ñèãàð, íàâ÷èí òàìõè 50 øèðõýã, çàäãàé áàòàëãààíä áàðàà, áóñàä ýä õºðºí㺠Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü
òàìõè 250 ãðàììààñ èëvvãvé) ãýäãèéã çýðãèéã áàðüöààëàõ òóõàé çààõäàà ÷óõàì Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãàä
õàðæ áîëíî. ÿìàð òºðëèéí áàðààã áàðüöààëæ áîëîõ íýãäýí îðñîí ºäðººñºº ýõëýí
- Òàðèô òîãòîîõ òîãòîëöîî íü ç¿éä òàëààð çààãààã¿é íü ººðòºº ýðñäëèéã òàðèôèéí ò¿âøèíã á¿õýëä íü,
õýð íèéöýæ áóé ýñýõ áîëîîä ò¿¿íèé äàâõàð àâ÷ áóé õýðýã þì. Ò¿¿í÷ëýí òàðèôèéí òóñãàéëñàí áóóëò õèéõ,
çîõèñòîé áàéäàë, ó÷èð÷ áîëîõ ñààä òàòâàð òºëººã¿é òîõèîëäîëä ò¿¿íèé ýñâýë õýðýãëýõã¿é áàéõ òàëààð
áýðõøýýë þó âý? áàòàëãààã õàíãàõ òàëààðõ àðãà æàãñààëòàíä òóñãàéëàí çààñíààñ áóñàä
Õóóëüä çààñíû äàãóó ãààëèéí ìåõàíèçìûã íýð äóðüäñàí òºäèé òîõèîëäîëä, ¿íèéí ä¿íãèéí 20 õóâèàñ
òàðèôûí õóâü, õýìæýýã òîãòîîõäîî áºãººä ýíä õýðõýí áàòàëãààã àøèãëàõ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ ¿¿ðýã àâñàí áàéíà.
àâàõ àðãà õýìæýý íü: òóõàé çààæ ºã÷ ÷àäààã¿é þì. Ýíý Öààøèëáàë, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí
à. Ãààëèéí ¿íýýñ õóâèàð òîãòîîõ; á¿õíèéã íýãòãýí õýëâýë: ãààëèéí ãàçàð íü 1994 îíû Òàòâàðûí Åðºíõèé
á.Áàðààíû íýãæèä ìºíãºí òàðèôûí õóóëüä ò¿¿íèéã òîãòîîõîä õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëèéí 1.á-ä
èëýðõèéëëýýð òîãòîîõ; 1) òàðèôûí õóâü õýìæýýã äóðäñàí÷ëàí àëèâàà íýìýãäýë òàòâàð,
â. Äýýðõ 2-ûã õîñëóóëàõ.26 òîãòîîõäîî ýäèéí çàñãèéí íºõöëèéã õóðààìæ Ìîíãîë Óëñûí æàãñààëòàä
Ò¿¿í÷ëýí òàðèôûã òîãòîîõ õàðãàëçààã¿é; íýâòð¿¿ëýõã¿é ãýæ òîõèðñîí áîëíî.
íºõöºëä : 2) ãààëèéí òàðèôûí çºâëºëèéí Ìºí ººðèéí îðíûõîî ÕÀÀ-èéí
•åðäèéí; ¿¿ðýãò õàìààðàõ ¿éë àæèëëàãààíä æàãñààëòàä ýêñïîðòûí òàòààñûí õóâüä
•íýí òààëàìæòàé; òàâèãäàõ øààðäëàãûã áèé áîëãîîã¿é; “òýã” ò¿âøèíã çààõààð òîõèðñîí.
•õºíãºëºëòòýé õóâü õýìæýýãýýð 3) òàòâàð òºëºõ áàòàëãààíû íýã
òîãòîîæ áîëäîã.27 Ýäãýýðèéã ÓÈÕ áîëîõ áàðàà áàðüöààëàõàä ÿìàð øàëãóóð
òîãòîîäîã áºãººä øààðäëàãàòàé ãýæ òàâèõ òàëààð çààãààã¿é áàéíà; Ãààëèéí ¿íýëãýý õèéõ àðãà æóðàì,
¿çâýë Çà ººð÷èëæ áîëîõ áà ýäãýýð íü 4) Òàòâàð òºëººã¿é òîõèîëäëîäãîìäîë ãàðãàõ æóðàì
ãààëèéí òàðèôûí çºâëºëèéí ñàíàë ò¿¿íä àâàõ àðãà õýìæýý, áàòàëãààíû 1. Èìïîðòûí áàðààíû ãààëèéí
áîëãîñíû ¿íäñýí äýýð òîãòîîäîã. çîðèóëàëòûí òàëààð çîõèöóóëàëò ¿íýëãýýíèé òóõàé
Ïðîöåññûí õóâüä äýýðõ òàðèôûí õóâü, òóñãààã¿é íü òóñ òàòâàðûã òºëºõã¿é Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí
õýìæýýã òîãòîîõîä ¿íäýñíèé çàõ çýýë, áàéñàí ÷ õàðèóöëàãààñ ìóëòðàõ 2001 îíû 3 äóãààð ñàðûí 28-íû ºäðèéí
ãàäààä îðíóóäòàé õàðüöàõ õàðüöàà, áîëîìæèéã áèé áîëãîæ áóé õýðýã þì. 63 äóãààð òîãòîîëîîð “Èìïîðòûí
îëîí óëñûí õàíäëàãà çýðýã íü ò¿¿íä Òèéìýýñ ýíý á¿õíèéã õàðãàëçàí áàðààíû ãààëèéí ¿íèéí òîäîðõîéëîõ
èõýýõýí õàìààðàëòàé áàéäàã þì. ¿çýæ òàðèôûí õóóëüä õ¿ëýýëãýõ àðãà÷ëàë”-ûã áàòàëñàí. Ýíýõ¿¿
Òèéìýýñ ýíä íýã ç¿éë ä¿ãíýëò ãàðàõ õàðèóöëàãà, àâàõ àðãà õýìæýýíèé àðãà÷ëàë íü Äýëõèéí õóäàëäààíû
íü çºâëºëèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, ñàíàë òàëààðõ çîõèöóóëàëòûã òóñãàí, òàðèôáàéãóóëëàãûí ¿íýëãýýíèé
Õýëýëöýýðèéã ¿íäýñëýñýí áîëíî.
23
Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí õóóëü. 1993 îí. 6 äóãààð ç¿éë. Àðãà÷ëàë ¸ñîîð ìýä¿¿ëýã÷ ãààëèéí
24
Èìïîðòûí àðõè, äàðñ, òàìõèíû îíöãîé àëáàí òàòâàð áîëîí îíöãîé àëáàí òàòâàðûí ¿íèéã ¿íýí çºâ, áîäèò ¿íäýñëýëòýé
òýìäýãòèéí òàëààðõ ìýäýýëýë ñîëèëöîõ òóõàé æóðàì. 6 äóãààð ç¿éë òîäîðõîéëñîí ýñýõèéã ãààëèéí
25
Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí õóóëü. 1993 îí. 7 äóãààð ç¿éë. áàéãóóëëàãà øàëãàæ øèéäâýðëýíý.
26
Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü. 1996 îí. 7 äóãààð ç¿éë
27 Ýíýõ¿¿ øèéäâýðèéí òàëààð
Ãààëèéí òàðèôûí òóõàé õóóëü. 1996 îí. 4.3 äàõü õýñýã.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Òºðèéí
èìïîðòëîã÷ áè÷ãýýð õ¿ñýëò ãàðãàæ
ãààëèéí áàéãóóëëàãààñ èìïîðòûí
áàðààíû ãààëèéí ¿íèéã õýðõýí
òîäîðõîéëñîí òàëààð òàéëáàð ãàðãóóëàí
àâàõ ýðõòýé. Ìýä¿¿ëýã÷ ãààëèéí ¿íèéã
¿íýí çºâ òîäîðõîéëñíîî íîòëîõ áè÷èã
áàðèìòûã ãààëèéí áàéãóóëëàãàä ãàðãàæ
ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Ãààëèéí áàéãóóëëàãà
óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëæ áóé
èìïîðòûí áàðààíä “áàðààã
òîäîðõîéëîõ, êîäëîõ óÿëäóóëñàí
ñèñòåì”-èéí àíãèëëààð òîãòîîñîí
òàðèôèéí äàãóó ãààëèéí áîëîí áóñàä
òàòâàðûã íîãäóóëæ áàðàãäóóëíà. Òàòâàð
òîîöîõ ãààëèéí ¿íèéã Äýëõèéí
õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûí ¯íýëãýýíèé
õýëýëöýýðèéí äàãóó òîäîðõîéëíî.
Èìïîðòûí áàðààíû ãààëèéí ¿íèéã
òîäîðõîéëîõäîî äîð äóðäñàí 6 àðãûã
òýñ äàðààëóóëàí õýðýãëýíý. ¯¿íä:
1. Õýëöëèéí ¿íèéí àðãà;
2. Íýã òºðëèéí áàðààíû
õýëöëèéí ¿íèéí àðãà;
3. Èæèë òºðëèéí áàðààíû
õýëöëèéí ¿íèéí àðãà;
4. ßëãàâàð ¿íèéí àðãà;
5. Íèéëáýð ¿íèéí àðãà;
6. Óÿëäóóëàí õýðýãëýõ àðãà.
Õýëöëèéí ¿íèéí àðãà: Ýíý íü
ãààëèéí ¿íýëãýýíèé ¿íäñýí àðãà áîëîõ
áà õýëöëèéí ¿íèéí àðãààð ãààëèéí ¿íý
òîãòîîõäîî Ìîíãîë Óëñûí íóòàã
äýâñãýðò áàðààã õ¿ðãýõòýé õîëáîãäîí
ãàðñàí õýëöëèéí ¿íýä òóñãàãäààã¿é,
ýñâýë õýëöëèéí ¿íýýñ òóñäàà ÿëãàð÷
õàðàãäàæ áàéãàà òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð
èëýðõèéëñýí áºãººä ãàäààä õóäàëäààíû
áîëîí ñàíõ¿¿, íÿãëàí áîëîõ
á¿ðòãýëèéí ¿íäýñëýëòýé ìýäýý
áàðèìòàä òóëãóóðëàñàí õýä õýäýí
çàðäëûã äîð äóðäñàí òîìú¸îëëûí äàãóó
íýìæ òîîöíî.
ï=Õ¯+(Ò+Ê+Ä+Ï+Î)-Õ
ï- ãààëèéí ¿íý
Õ¯- õýëöëèéí ¿íý áóþó èìïîðòûí
áàðààíä òºëñºí áà òºëáºë çîõèõ ¿íý
Ò+Ê+Ä+Ï+Î- òýýâðèéí çàðäàë,
êîìèññûí øèìòãýë ãýõ ìýò ýíýõ¿¿
àðãàä äóðäñàí íýìýãäýõ á¿ëýã çàðäàõ
á¿ëýã çàðäàë
Õ- Ýíýõ¿¿ àðãûí õàñàãäàõ çàðäàë
Íýã òºðëèéí áàðààíû õýëöëèéí ¿íèéí
àðãà: Èìïîðòûí áàðààíû ãààëèéí ¿íèéã
íýãä¿ãýýð àðãààð òîäîðõîéëîõ
áîëîìæã¿é áîë ãààëèéí ¿íèéã íü
òîäîðõîéëæ áóé áàðààòàé íýãýí çýðýã
áóþó îéðîëöîî õóãàöààíä õóäàëäàí àâ÷
áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
èìïîðòîîð îðóóëñàí íýã òºðëèéí
áîëîí èæèë òºðëèéí áàðààíû
õýëöëèéí ¿íýýð òîäîðõîéëíî.
Îéðîëöîî õóãàöàà ãýäýãò ¿íýëæ áóé
èìïîðòûí áàðààíû ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëò
õèéñýí ºäðººñ ºìíºõ 90 õîíîãèéí
õóãàöààã õàìðóóëíà. Íýã òºðëèéí áàðàà
ãýæ ôèçèê øèíæ ÷àíàð, íýð õ¿íä çýðýã
á¿õ ¿ç¿¿ëýëòýýð íýãýí àäèë áàðààã
îéëãîíî. Ýíýõ¿¿ òîäîðõîéëîëòîä
òîõèð÷ áàéãàà áàðàà ãàäààä áàéäëààðàà
ÿëèìã¿é ÿëãààòàé áàéõ íü ò¿¿íèé íýã
òºðëèéí ãýæ ¿çýõýä ñààä áîëîõã¿é.
Èæèë òºðëèéí áàðààíû õýëöëèéí
¿íèéí àðãà: Ýíý íü á¿õ ¿ç¿¿ëýëòýýðýý
èæèë áèø áîëîâ÷ èæèë çîðèóëàëòààð
àøèãëàæ áîëîõ, àðèëæààíû õóâüä
õàðèëöàí áèå áèåý îðëîæ ÷àäàõ, ¿íäñýí
øèíæ áàéäàë, á¿ðäýë õýñýã íü èæèë
áàðààã îéëãîíî.
ßëãàâàð ¿íèéí àðãà: Íýã áîëîí õî¸ð,
ãóðàâäóãààð àðãûã õýðýãëýõ áîëîìæã¿é
áîë ýíý àðãûã õýðýãëýíý. ¯íýëýõ ãýæ
áóé èìïîðòûí áàðàà, ýñâýë ò¿¿íòýé
íýã áîëîí èæèë òºðëèéí áàðààã
Ìîíãîë óëñàä õóäàëäàí áîðëóóëñàí
áàéâàë ýíý àðãûã õýðýãëýíý.
Íèéëáýð ¿íèéí àðãà: Íèéëáýð ¿íý
íü äàðààõ ¿íý, ºðòºã, çàðäëûí
íèéëáýðýýñ á¿òíý. ¯íýëýõ ãýæ áàéãàà
òóõàéí èìïîðòûí áàðààã ¿éëäâýðëýõýä
çàðöóóëñàí ìàòåðèàë, ¿éëäâýðëýëèéí
áîëîí áóñàä áîðëóóëàëòûí ¿éë
àæèëëàãààíû çàðäàë áóþó ºðòºã, ¿íèéã
íü òîäîðõîéëæ áóé áàðààòàé àäèë
òºðëèéí áàðààíû àðèëæààíä òóñãàãääàã
áºãººä òóõàéí áàðààã Ìîíãîë Óëñàä
ýêñïîðòëîõîä ¿éëäâýðëýã÷ýýñ ãàðãàñàí
åðºíõèé çàðäàë áîëîí àøãèéí õýìæýý,
Ìîíãîë Óëñûí ãàäíà áóé áîëñîí
òýýâýðëýëòèéí ¿éë àæèëëàãààíû
çàðäàë áîëîí äààòãàëûí øèìòãýë.
Óÿëäóóëàí õýðýãëýõ àðãà: Ãààëèéí
¿íýëãýýíèé ñ¿¿ë÷èéí àðãà áºãººä
òîãòîîõ ãýæ áóé ãààëèéí ¿íý íü àëü
áîëîõ óðüä íü òîãòîîñîí ãààëèéí ¿íý
äýýð ¿íäýñëýõ ¸ñòîé. Óÿëäóóëàõ àðãà
íü õî¸ð çàìààð õýðýãæäýã.
2. Ýêñïîðòûí áàðààíû ãààëèéí
¿íýëãýýíèé òóõàé
Ìîíãîë Óëñûí Ãààëèéí Åðºíõèé
ãàçðûí äàðãûí 2001îíû 10 äóãààð ñàðûí
22-íû ºäðèéí 646 äóãààð òóøààëààð
“Ýêñïîðòûí áàðààíû ¿íèéí àðãà÷ëàë”-
ûã áàòàëñàí. Ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàëûí äàãóó
ýêñïîðòûí áàðààíû ãààëèéí ¿íèéã
òîäîðõîéëîõäîî Ìîíãîë Óëñûí
“ Õóóëü
2 5
Ãààëèéí òàðèôèéí òóõàé õóóëü áîëîí
ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàëûã ìºðäëºãº áîëãîíî.
Äàðààõ àðãóóä áèé. ¯¿íä:
1. Ãýðýý õýëöëèéí ¿íèéí àðãà;
2. ªðòºã çàðäëààñ òîîöîõ àðãà;
3. Íýã áîëîí èæèë òºðëèéí
áàðààíû ãýðýý õýëöëèéí ¿íýä
ò¿øèãëýõ àðãà;
4. Çàõ çýýëèéí ìýäýýëýë,
ñóäàëãààíû àðãà.
Ýêñïîðòûí áàðààíû ãààëèéí ¿íý
ãýæ õóóëèéí äàãóó ãààëüä õóðààí àâàõ
àëèâàà òàòâàð íîãäóóëàõ, ãààëèéí
ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýë ãàðãàõ ¿íèéã
îéëãîíî. Ýêñïîðòûí áàðààíû ãààëèéí
¿íý íü òóõàéí áàðààòàé õîëáîîòîé
Ìîíãîë óëñûí õèë õ¿ðòýëõ á¿õ ºðòºã,
çàðäàë, òºëáðèéã øèíãýýñýí áàéíà.
Ýêñïîðòîîð áàðàà ãàðãàæ áàéãàà
ýòãýýä ýíý àðãà÷ëàëûí äàãóó ãààëèéí
¿íèéã òîäîðõîéëæ õîëáîãäîõ íîòëîõ,
áàòàëãààæóóëàõ áè÷èã áàðèìòûí õàìò
ãààëüä ¿íýí çºâ, á¿ðýí ãàðãàæ ºãíº.
Ãààëèéí áàéãóóëëàãà ýäãýýð ìýä¿¿ëýã
áîëîí áóñàä áàðèìò áè÷ãèéã íÿãòëàí
øàëãàæ øèéäâýðëýíý.
3. Ãààëèéí ¿íèéã øàëãàõ áîëîí
äàâæ çààëäàõ òóõàé
Ìýä¿¿ëýã÷ ãààëèéí ¿íèéã ¿íýí çºâ
òîäîðõîéëñíîî áàòëàõ õàíãàëòòàé
áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýí ãààëèéí
áàéãóóëëàãàä ãàðãàæ ºãºõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýíý. Ìýä¿¿ëñýí ¿íèéí áîäèò
¿íäýñëýëòýé ýñýõèéã ãààëèéí
áàéãóóëëàãà øàëãàõ áºãººä ìýä¿¿ëýã÷
íü ãààëèéí ¿íèéã ¿íýí çºâèéã íîòëîæ
÷àäààã¿é, ¿íèéã òîäîðõîéëîõîä
àøèãëàñàí ìýäýý áàðèìòûã
áàòàëãààæóóëààã¿éãýýñ ãààëèéí
áàéãóóëëàãà óã ¿íèéã ¿íäýñëýëã¿é ãýæ
¿çñýí òîõèîëäîëä ìýä¿¿ëýã÷èéí
òîäîðõîéëñíîîñ ººð àðãààð ¿íèéã
òîäîðõîéëäîã. Õýðýâ ìýä¿¿ëýã÷
ãààëèéí óëñûí áàéöààã÷èéí
øèéäâýðèéã ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çâýë
Ãààëèéí òóõàé õóóëèéí 89 ä¿ãýýð
ç¿éëä çààñíû äàãóó øèéäâýðèéã
õ¿ëýýí àâñíààñ 10 õîíîãèéí äîòîð 1.
òóõàéí ãààëèéí ñàëáàðûí ýðõëýã÷, àëáà
õîðîî ãàçðûí äàðãà 2. ãààëèéí ñàëáàðûí
ýðõëýã÷, àëáà õîðîî ãàçðûí äàðãûí
øèéäâýðèéã õîëáîãäîõ äýýä øàòíû
áàéãóóëëàãàä 3. äàâæ çààëäàõ ãîìäëûí
òàëààð çîõèõ äýýä øàòíû ýðõ á¿õèé
àëáàí òóøààëòíû øèéäâýðèéã ¿ë
õ¿ëýýí çºâøººðâºë ø¿¿õýä ãîìäîë
ãàðãàõ ýðõòýé.
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
2 6 د¯Õ ÝÐÕ ÌÝÄÝË

“¯íäñýí õóóëüò ¸ñ áà ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî” ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëûí èëòãýë

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨ÑÛà ÕÀÍÃÀÕÀÄ

ØÓÄÀÐÃÀ د¯ÕÈÉÍ ¯¯ÐÝÃ
Ìîíãîë Óëñûí Àðäûí áàãø, ãàâüÿàò õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä

Ýäãýýð ¿íäýñëýëèéã íýãòãýí

ä¿ãíýâýë õóóëü äýýäëýõ ¸ñ íü íèéò
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí,
Ìîíãîëä áàéãàà á¿õ õ¿íèé ¿éë
àæèëëàãààíû ¯íäñýí õóóëèàð
òîãòîîñîí, ø¿¿õèéí áàòàëãààòàé,
ò¿ãýýìýë çàð÷èì ìºí.

1.2. Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ ºìíºõ

¿åèéí õóóëü ¸ñíû çàð÷ìààñ ÿëãààòàé
áîëîõ íü
Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ íü ººðèéí
ºìíºõ ¿å, ºíºº èðýýä¿éí àãóóëãà
á¿õèé ýðõ ç¿éí ¿íýò ç¿éë ìºí.
ªìíºõ ¿åèéí òóõàéä Ìîíãîëûí
õèéãýýä äýëõèéí æèøèã þó áèëýý?
Õóðëûí ¿åýð. /Ç¿¿í ãàð òàëààñ Ìîíãîë Óëñûí Àðäûí áàãø, ãàâüÿàò õóóëü÷, Ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éä “ýðõ ç¿éò òºð”,
äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä, Àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýë/
“õóóëü äýýäëýõ” ãýõ ¿çýë ýðò ¿åýñ
Ýõëýë òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí öóõàëçàæ áîëîâñîðñîîð õºãæèë人
Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä Ìîíãîëûí çàð÷èì ìºí”.1; 4 ¿åèéã òóóëñàí ãýäýã.6 ¯¿í ëóãàà
ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóäûí • “Ìîíãîë Óëñûí èðãýí àäèë Ìîíãîëä ÷ õóóëü äýýäëýõ ñàíàà
àìüäðàëä òîõèîëäîæ áóé îëîí øóäàðãà, õ¿íëýã ¸ñûã ýðõýìëýí Ýçýí ×èíãèñèéí ¿åýñ óëáààòàé ãýõ
áýðõøýýë, áè÷èë àñóóäëûã àâ÷ ¿çýæ äàðààõü ¿íäñýí ¿¿ðãèéã (îíöëîâ) ìýð ñýð áàðèìò áèé. Çàñàã õóóëèéã
íýãýí òèéø áîëãîõ “àæèë õýðãèéí áèåë¿¿ëíý”: … 1) “¯íäñýí õóóëü á¿õ íèéòýýð äýýäëýí áèåë¿¿ëýõ
ñàíàë” äýâø¿¿ëýõèéã çîðüñîíã¿é. áóñàä õóóëèéã äýýäëýí õ¿íäýòãýæ òóõàé ×èíãèñ õààíû çàðëèã 7
Õàðèí Ìîíãîë îðîíä õýðýãæñýí ñàõèí áèåë¿¿ëýõ”2; õýäèéãýýð õýìæýýã¿é ýðõò çàñãèéã
àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõèéí äýëãýö • Ìîíãîë Óëñ “1. Ìîíãîë áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ÷ “õóóëèéã
äýýð õóóëü äýýäëýõ (ýðõ ç¿éò) ¸ñíû Óëñûí íóòàã äýâñãýðò áàéãàà áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé” ãýñýí ¿çýë
¿çýë ñàíàà, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ, ¿¿ðãèéã ñàíààíû íýãýí õóâèëáàð áàéñàí ãýæ
ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ¿¿ðýã à÷ Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, óã èðãýíèéã áîëíî. Ãýâ÷ òýð á¿õýí ººð ººðèéí
õîëáîãäëûã òàíèí ìýäýõ¿éí õàðüÿàëñàí óëñòàé áàéãóóëñàí ò¿¿õýí ¿åä òîõèðñîí óòãà àãóóëãà,
¿¿äíýýñ òàéëáàðëàí ñàíàà áîäëîî ãýðýýãýýð …”, “õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé ìºí ÷àíàðòàé áàéñàí íü ìàäàãã¿é.
èëýðõèéëýõèéã çîðüñîí þì. ýðõ, ¿¿ðãèéã ººðèéí õóóëèàð Ǻâõºí ºìíºõ ¿åòýé íü õàðüöóóëáàë
òîãòîîíî”3 ; Ǻâëºëò ýðõ ç¿éí á¿ëèéã äàãàæ
Íýã. Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ áîë ýðõ • “¯íäñýí õóóëüä õóóëü, áàéñàí ¿åèéí Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éä
ç¿éò ¸ñíû íýãýí õóâèëáàð ìºí çàðëèã, òºðèéí áàéãóóëëàãûí áóñàä “ñîöèàëèñò õóóëü ¸ñûã ñàõèí
1.1. Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ áîë Ìîíãîë øèéäâýð íèéò áàéãóóëëàãà èðãýíèé áèåë¿¿ëýõ” ÿâäëûã òºð, íèéãìèéí
Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ò¿ãýýìýë ¿éë àæèëëàãàà á¿ðíýý íèéöñýí ¿éë àæèëëàãààíû íýã ¿íäñýí çàð÷èì
çàð÷èì ìºí áîëîõ íü áàéâàë çîõèíî” 4; áîëãîí ìºðäºæ áàéâ.8 Òýð ¿åèéí õóóëü
¯íäñýí õóóëüä äàðààõü • “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí ¸ñíû (çàêîííîñòü) çàð÷èì õóóëü
¿íäýñëýë¿¿äèéã áàòàòãàñàí: õóóëèéí öýö áîë … ¯íäñýí õóóëèéã äýýäëýõ ¸ñòîé ¿ã õýëëýã îéðîëöîî
• “Àðä÷èëñàí ¸ñ, øóäàðãà ÷àíäëàí ñàõèóëàõ áàòàëãàà ìºí”5 áîëîâ÷ àãóóëãà áàãòààìæ, çîðèëãî
¸ñ… õóóëü äýýäëýõ íü (îíöëîâ. Á.×.) ãýõ÷èëýí çààæýý. áîäëîãî, ìºí ÷àíàðûí õóâüä ýðñ
1
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. 1992. Íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí 2. ÿëãààòàé þì. Çàðèì íýã ñóäëàà÷ ýë
2
̺í õóóëü. Àðâàí äîëäóãààð ç¿éëèéí 1. ó÷ðûã àíçààðàëã¿é õóó÷èí, øèíý
3
̺í õóóëü. Àðâàí íàéìäóãààð ç¿éëèéí 1; 2. õî¸ðûã ÿã àäèëñãàí çàõèðãààäëûí
4
̺í õóóëü. Äàëäóãààð ç¿éëèéí 1. äýãëýìèéí ¿åä îäîîãèéíõ øèã ë
5
̺í õóóëü. Æàðàí äºðºâä¿ãýýð ç¿éëèéí 1.
6 õóóëü äýýäëýõ ¸ñ áàðèìòàëæ áàéñàí
Òåîðèÿ ãîñóäàðñòâî è ïðàâî. Ì., ÝKSMO. 2005. Ñ.417-422.
7
Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî. ÓÁ., 1990 îí. 203-ð ç¿éë. ìýò ºã¿¿ëñýí íü àíäóóðàë áîëæýý.
8
ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëü. ÓÁ., 1960 îí. 7; 72 äóãààð ç¿éëä ¿çíý ¿¿. Òýä “Ìîíãîëä ÷ ãýñýí

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


ñîöèàëèçìûí ¿åä õóóëü äýýäëýõ ¸ñ
áàéñàí. ªºðººð õýëáýë õóóëèéã
äýýäýëñýí òºð ãýñýí àãóóëãûã
èëýðõèéëæ áàéâ”9 ãýæýý. Èéìýðõ¿¿
á¿ä¿¿â÷ õàíäëàãà íü ãàæóó îéëãîëò
òºð¿¿ëæ õóóëü äýýäëýõ ¸ñíû ¿íý
öýíèéã áóóðóóëæ áîëçîøã¿é þì.
Ñîöèàëèçìûí ¿åä æàì ¸ñíû õóóëü
äýýäëýõ ¸ñûã áèø, õàðèí íýã íàìûí
äàíãààð íî¸ðõîõ ýðõèéã äýýäýëæ,
ò¿¿íä íèéö¿¿ëñýí äóð çîðãûí
øèíæòýé õóóëü æóðìûã àëáàäàí
äàãóóëæ áàéâ.
Òýãâýë õóóëü äýýäëýõ ¸ñ áîë äóð
çîðãûí áóñ õàðèí òºð, íèéãìèéí
õºãæëèéí æàì ¸ñûã òóñãàí ¯íäñýí
õóóëü÷èëñàí áîäèò ÷àíàðòàé ýðõ
ç¿éí ¿çýë, ¿íäñýí çàð÷èì ìºí.
Õóóëèéí áîäèò óòãà ÷àíàð íü
ò¿¿íèéã íèéòýýðýý äýýäëýõ ¸ñûã
áàðèìòëàõàä õ¿ðãýíý. Ýíý óòãààð
õóóëü äýýäëýõ ¸ñ íü äóð çîðãûí
õàíäëàãûã áóþó çàõèðãààäëûí
äýãëýìèéã õàëñíû ¿ð ä¿í áîëíî.
Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ íü óãòàà ýðõ
ç¿éã äýýäëýõ ãýñýí àãóóëãàòàé. Ýíä
àëèâàà õóóëèéã áèø õàðèí ¿íýí
øóäàðãà áóþó ýðõ ç¿éí õóóëèéã õýëæ
áàéãààã îíöîëú¸.
Ôðàíöûí ýðäýìòýí Æàí
Áðåæåëü: “Ýðõ ç¿é áîë áàéãàà õóóëü
íü, õàðèí õóóëü íü ÿìàð áàéõ ¸ñòîé
âý? ãýäýã íü ýðõ ç¿éí ã¿í óõààí
áîëíî” 10 ãýæýý. ¯¿íèéã óðãóóëàí
áîäîõîä çîðãîîð òîìú¸îëñîí
“áîëîõ, áîëîõã¿é” çààëò çààâðûã
áóñ, ç¿é çîõèñûã ¿çýæ æàì ¸ñûã
òóñãàí áîëîâñðóóëñàí áîäèò
õóóëèéã äýýäëýí ñàõèõ íü øèíý
çàð÷ìûí ãîë øèíæ ìýò.
Ñîöèàëèñò õóóëü ¸ñíû ¿çýë
ñàíàà áîë õóóëü òºäèéã¿é ýðõ ç¿éí
àëèâàà àêò (òýð äóíäàà íàìûí
øèéäâýð)-ûã íýã ìºð áàðèìòëàõûã
øààðäñàí àãóóëãàòàé áàéñàí.
Ýíý÷èëýí “õóóëü ñàõèí
áèåë¿¿ëýõ”, “õóóëü ¸ñíû áàéõ”
(“ñîáëþäåíèå çàêîíà”,
“çàêîííîñòü”) ãýñýí îðîñ ¿ã
Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë
õýëëýãýýð äàìæèæ Ìîíãîëûí ýðõ
ç¿éä õýäèéíýý íýâòýðñýí “õóóëü
äýýäëýõ” (“âåðõîâåíñòâî çàêîíà”)
ãýäýãòýé òºñòýé îéëãîëò îëîí áèé.
Èéìä îéðîëöîî óõàãäàõóóíûã ÿëãàæ
ñàëãàæ îéëãîõûí ÷óõëûã çàðèì
ñóäëàà÷ òýìäýãëýñýíòýé ñàíàë
íýãäýëã¿é ÿàõ âý!. Äîêòîðàíò
Õ.Òýì¿¿æèí äýýðõ çàð÷ìóóäûã “...
ìàíàé çàðèì õóóëü÷, ñóäëàà÷èä ...
äàâõàðäñàí áóþó íýã óòãàòàé ¿çýãäýë
òóë ººð ººð õýëáýðýýð òîìú¸îëîõ
øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çýõ ÿâäàë
áàéãààã” òýìäýãëýýä “... õîîðîíäîõ
ÿëãàà çààãèéã íü ãàðãàõûã
õè÷ýýíã¿éëýí çîðüæ” õ¿ëýýí
çºâøººðºõ¿éö îíîâ÷òîé ñàíàà,
ä¿ãíýëò äýâø¿¿ëæýý.11 Óòãà÷èëáàë:
“Õóóëü ¸ñ”-íû áàéõ ãýäýã íü õóóëü
áà ò¿¿íä ¿íäýñëýñýí ýðõ ç¿éí áóñàä
àëèâ àêòûã õîëáîãäîõ á¿õ ýòãýýä íýã
ìºð îéëãîæ, áèåë¿¿ëýõ,
õýðýãëýõèéã; “Õóóëü ñàõèí
áèåë¿¿ëýõ” ãýæ á¿õ íèéòýýñ “õóóëü
õýðýãæ¿¿ëýõ” ¿éë àæèëëàãààíû
íèéòýýð õýðýãëýäýã íýã ãîë
øààðäëàãà àðãà çàìûã èëýðõèéëäýã.
Òýãâýë “Õóóëü äýýäëýõ” íü òýð
á¿õíýýñ ºíäºð äýýä ò¿âøíèé
¿íýëýìæ áºãººä ¿íýí áîäèò õóóëèéã
òºð, èðãýíèé íèéãýì, õóâèéí
õýâøëèéí á¿õ áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòàí, õóâü õ¿í íèéòýýð
õ¿íäýòãýí ñàõèæ, íèéãìèéí á¿õ õýì
õýìæýýíýýñ äýýã¿¿ð òàâüæ, ñàõèí
áèåë¿¿ëýõ ò¿ãýýìýë çàð÷èì áèëýý.
1.3. Õóóëü äýýäëýõ ¸ñíû òàëààðõè
áóñàä îðíû æèøèã (íèéòëýã áà
îíöëîã) ÿìàð áàéíà âý?
Áèä “õààíà ÿâààãàà” áóñäûí
æèøèãòýé õàðüöóóëæ
áàðèìæààëäàã. Áè ýíä àñóóäëûã
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä
áàòàòãàñàí íýð òîìú¸îãîîð íü
(“õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ãýæ) ºã¿¿ëæ
áàéíà. ¯¿íèéã Àíãëè-Ñàêñîíû ýðõ
ç¿éí “Rule of law”; ýõ ãàçðûí ýðõ
ç¿éí “Rechtsstaat” (ãåðìàí); “Etat
2 7
de droit” (ôðàíö); “ïðàâîâîå
ãîñóäàðñòâî”, “âåðõîâåíñòâ ïðàâà
èëè çàêîíà” (îðîñ) ãýõ çýðýã îëîí
îðîíä ò¿ãñýí ýðõ ç¿éí ¿çýë,
óõàãäàõóóíòàé æèøâýë þó õàðàãäàíà
âý? Ìîíãîë äàõü õóóëü äýýäëýõ ¸ñíû
¿çýë ñàíàà íü ñàÿ äýýð äóðäñàí “Rule
of law” áóþó “ýðõ ç¿éò ¸ñ”-íû
“Rechtsstaat” áóþó “ýðõ ç¿éò
òºðèéí” íýãýí õóâèëáàð ãýæ áîëíî.
Ýäãýýð íü àÿëãóó ÿëãààòàé ÷
àãóóëãà, ìºí ÷àíàðààðàà àäèëñàíà.
×èíãýõäýý áàñ “Rule of law”,
“Rechtsstaat”-ûã îðîñîîð “ïðàâîâîå
ãîñóäàðñòâî”, “âåðõîâåíñòâî
çàêîíà” ãýæ, ò¿¿í÷èëýí îðîñûã íü
ìîíãîëîîð “ýðõ ç¿éò òºð”, “õóóëü
äýýäëýõ ¸ñ” ãýæ îð÷óóëäàãèéã12 ÷
õàðãàëçñàí áèëýý. Èéíõ¿¿ àäèëòãàí
¿çýõäýý ñàíàãäñàíààð íü áèø “õóóëü
äýýäëýõ”, “ýðõ ç¿éò ¸ñ” ãýäãèéí àëü
àëèíä áàéõ ãîë ãîë ýëåìåíò áóþó
øèíæ á¿ðä¿¿ëáýðèéã ¿íäñýí
øàëãóóð áîëãîâ.
Ýðõ ç¿éò òºð-õóóëü äýýäëýõ ¸ñíû
íîì çîõèîëä îëîíòàà äàâòàãääàã
øàëãóóð (øèíæ) íü:
• õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàíãàõ;
• õóóëü ø¿¿õèéí ºìíº ýðõ
òýãø áàéõ;
• ýðõ ìýäýë õóâààðèëàõ;
• ñºðãºë人íò àãóóëãûã
øóäàðãà ø¿¿õýýð õÿíàí
øèéäâýðëýõ ÿâäàë ãýæ ¿çäýã.13
Àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà: “Õóóëü
ç¿éí óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë ýðõ ç¿éò òºð
ãýäýã íü à) õóóëüä ¿íäýñëýñýí; á) ¿éë
àæèëëàãàà íü õóóëèàð äàìæèí
õýðýãæäýã; â) òýðõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà
íü õóóëèàð õÿçãààðëàãäñàí òºð…”
áºãººä ò¿¿íèé çàð÷èì áîë: à) õ¿íèé
¿íäñýí ýðõèéã õàíãàõ; á) ýðõ ìýäýë
õóâààðèëàõ; â) õóóëü ¯íäñýí õóóëüä
íèéöñýí áàéõ; ã) òºðèéí
óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãàà õóóëüä
íèéöñýí áàéõ; ä) õàðààò áóñ
ø¿¿õèéã áèé áîëãîæ àæèëëóóëàõ
ÿâäàë ìºí ãýæ áè÷ñýíèéã

9
¯íäñýí õóóëü áà ýðõ ç¿éò ¸ñ. ÓÁ., 2009 îí. 12 äàõü òàë.
10
Æàí Áðåæåëü. Îáùàÿ òåîðèÿ ïðàâà (Ïåðåâîä ñ ôðàíöóçñêîãî). Ì., 2001.
11
Õ.Òýì¿¿æèí. Jusfrast áóþó ¨ñò ¿ã. ÓÁ., 2004 îí. 17-20 äàõü òàë.
12
Àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà. “Àðä÷èëñàí ýðõ ç¿éò ¸ñ”. ÓÁ., 2009 îí; Àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýë. 1.English mongolian jurisprudence
dictionary. P.742; Ýðõ ç¿éí ýõ òîëü áè÷èã. ÓÁ., 2008 îí. 620 äàõü òàë; Äð (Sc.D) Í.Ë¿íäýíäîðæ. “Îëèãàðõè äàðëàëààñ
àðä÷èëàëä õ¿ðýõ çàì” (Ýðõ ç¿é: Îíîë ïðàêòèê, àðãà ç¿é, ìýäýýëëèéí öóâðàë). 3-4. ÓÁ., 2007 (16-17), ÓÁ., 2007 îí. 34 äýõ
òàë, “Òºðèéí îíîë”. Ñóðàõ áè÷èã. ÓÁ., 2005 îí. 222 äàõü òàë; Ì.Áàòñóóðü, ×.ªíºðáàÿð. Õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é äýõ øèíý
õàíäëàãà áà Ìîíãîë Óëñ äàõü ýðõ ç¿éò ¸ñ. ̺í öóâðàë. 13-17 äàõü òàë; Á.×èìèä. ¯íäñýí õóóëèéí ìýäëýã. ÓÁ., 2008 îí. 173
äàõü òàë.
13
Ïðàâîâîå ãîñóäàðñòâî. Ñ ìàòåðèàëû èç Âèêèïåäèè-Ñáîâîäíîé. http://ru.wikipedia.org/wiki/.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë
2 8
õóâààëöàæ áàéíà14. Ýíý ìýò øèíæ õóóëüä, ýðõ ç¿éí áóñàä (äýä) á¿õ àêò õîëáîãäîëòîé ÷ àðä÷èëàë, õ¿íèé
þó ºã¿¿ëíý âý? íü õóóëüä íèéöñýí áóþó ýðõ, íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñûã õàíãàõ
Õºãæìèéí îëîí óòàñ ººð çàõèðàãäìàë áàéõ; öîðûí ãàíö ¿íäýñ, “àâðàëûí îä”
ººðèéí ºí㺠äóóòàé ÷ õºãèé íü • Õ¿íèé æàì ¸ñíû ýðõ, ýðõ áóñ, õàðèí òóõàéí ¿íäýñòíèé
òààðóóëàõààð íýãýí àÿëãóó ÷ºëºº, õóóëü ç¿éí òýãø áàéäëûã íèéãýì-óëñ òºðèéí òîãòîëöîî,
ýãøèãëýäýã øèã ýðõ ç¿éí íýãýí õ¿ëýýí çºâøººð÷ õàíãàõ. Òºð ýíý ýäèéí çàñãèéí íºõöºë, óõàìñðûí
¿çýãäëèéã óëñ ¿íäýñòýí á¿ð ººð ¿¿ðãèéã èðãýäèéíõýý ºìíº õ¿ëýýñýí õ¿÷èí ç¿éëýýñ øèéäâýðëýõ
ººðèéí ¿ã õýëýýð ºã¿¿ëäýã ÷ óòãà áàéõ; õýìæýýãýýð øàëòãààëíà.
÷àíàð íýã áàéõ íü áèé. ªºðººð • ¯íäñýí õóóëü áîëîí ò¿¿íä ¯íäñýí õóóëèà ñàõèæ õ¿íäýòãýõ,
õýëáýë “¯íäýñíèé ¿ðæ¿¿ëýõèéí íèéöñýí áóñàä õóóëèéã á¿õ íèéòýýð, ýðõ ç¿éò òºðèéí òîãòîëöîîã
òàáëèö ãýæ áàéäàãã¿éí” àäèë õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð äàãàæ ìºðäºõ; òºëºâø¿¿ëýí òîãòîîõ ¿éë ÿâöûã
äýýäëýõ áóþó ýðõ ç¿éò ¸ñ íýãýí • Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü ¯íäñýí õóóëü ñóäëàëä ýðõ ç¿éò
¿íäýñòíèé ºì÷ áóñ õàðèí îëîí óëñ øóäàðãà, àëàã÷ëàëã¿é ø¿¿õýýð òºðèéí îíîëûí ñýòãýëãýýã
¿íäýñòýíä ¿ã õýëëýãèéí ÿëãààòàé ÷ õàìãààëàãäñàí áàéõ; õºãæ¿¿ëýõòýé õàìò àâ÷ ÿâàõ íü
ìºí ÷àíàð íü àäèëñàõ íèéòëýã ¿íýò • Ïàðëàìåíò íü ¯íäñýí îð÷èí öàãèéí øààðäëàãà þì.
ç¿éë ìºí. Ýíý òóõàéä ÕÁÍÃÓ-ûí õóóëèà, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ àñàí
íýðò ýðäýìòýí Õàéíðèõ Øîëëåð ìýäëèéí áàéãóóëëàãà íü ¯íäñýí Í.Áàãàáàíäè “¯íäñýí õóóëèéã
“ªíººãèéí áàéäëààð ýðõ ç¿éò òºðèéí õóóëü áà áóñàä õóóëèéã ãóéâàëòã¿é äýýäëýí õ¿íäýòãýõ ººð íýãýí ÷óõàë
àãóóëãûã õóóëèéã äýýäëýõ çàð÷èì áèåë¿¿ëýõ, çºâ õýðýãëýõ; òàë íü ò¿¿íèé ñóäàëãààã òàë á¿ðýýñ
áóþó õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé • Õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ íü øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé õèéæ
àäèëòãàí ¿çäýã þì” ãýýä “Rule of áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä ¯íäñýí õóóëèéí îíîëûí ñýòãýëãýýã
law”-ûí ¿çýë ñàíààã ººðèéí ø¿¿õèéí õÿíàëò òîãòîîñîí áàéõ; õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ìºí 17 ãýñýí íü
îíöëîãòîé ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí ÿíç • Õóóëü çºð÷ñºí ãýì îëçóóðõóóøòàé.
á¿ðèéí ãàçàð õºðñºí äýýð áîëîí ýðõ áóðóóòàé õýí áîëîâ÷ õóóëü ç¿éí
ç¿éí ººð ººð á¿ëèéí õ¿ðýýíä îëîí çîõèõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ; 2.2. Õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ íü õóóëü
õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà”!15 ãýæ • Õóóëèéã áóöààí äýýäëýõ ¸ñíû ýöñèéí çîðèëãî ìºí
ºã¿¿ëæýý. Ìîíãîë Óëñàä õóóëü õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ; Àìüäðàë äýýð õóóëü, ýðõ ç¿éã
äýýäëýõ ¸ñ íýðýýð õýðýãæèæ áàéãàà • ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºíèéã çàñàã òºðèéã õ¿÷èðõýãæ¿¿ëæ,
íü ò¿¿íèé íýã èëðýë áîëíî. íîòîëñîí ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ò¿¿íèé ýðõ áàðèã÷äûí ýðõ äàðõûã
øèéäâýð, åðäèéí õóóëü çºð÷ñºíèéã ºðãºòãºí, íî¸ðõëûã õàìãààëæ,
Õî¸ð. Õóóëü äýýäëýõ ¸ñûã õàíãàõ òîãòîîñîí áóñàä ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿ñëèéã õàíãàã÷ õýðýãë¿¿ð ìýòýýð
¯íäñýí õóóëèéí ìåõàíèçì (çîõèîí õ¿÷èí òºãºëäºðò òîîöñîí ºäðººñ ¿çýæ õàíäàõ ÿâäàë áàðàã ë äàñàë
áàéãóóëàëò, ýðõ ç¿éí áàòàëãàà) ýõëýí õîëáîãäîõ á¿õ ýòãýýäýä çààâàë áîëñîí íü áàéíãà àæèãëàãääàã.
2.1. Õóóëü äýýäëýõ ¸ñûã õàíãàõ áèåë¿¿ëýõ õ¿÷èíòýé áàéõ, õóóëü Òèéìèéí ó÷èð ¿å ¿åèéí òýìöýã÷èä,
¯íäñýí õóóëèéí ìåõàíèçìûí ç¿éí ¿íäýñòýé áîë ò¿¿íèéã àëáàäàí ýðäýìòýí ìýðãýä ñàéõü ¿çëèéã
îéëãîëò, òîãòîëöîî áèåë¿¿ëýõ; øóäàðãà ¸ñ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº,
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä • Øóäàðãà ¸ñ, ç¿é ¸ñíû òýãø áàéäëûí òºëºº õ¿ñëýí áîëãîí
óã çàð÷ìûã õàíãàõ çîõèîí õèéãýýä íèéãìèéí áóñàä õýì äýâø¿¿ëæ, õºãæ¿¿ëñýýð èðñýí
áàéãóóëàëò, ýðõ ç¿éí ãîë ãîë õýìæýýíèé ¿éë÷ëýë ¯íäñýí áàéäàã. ¯¿íèéã Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí
ìåõàíèçìûã òîäîðõîéëñîí. Òýäãýýð õóóëèéí õ¿ðýýíä áàãòñàí áàéõ çýðýã ò¿¿õèéí ºíãºðñºí, ºíºº õî¸ðûã
íü àðä÷èëñàí îðíóóäûíõòàé ãîë øèíæ á¿ðäñýí áàéâàë õóóëü õàðüöóóëàí ¿çñýíýýð ëàâòàé îéëãîæ
àãóóëãûí õóâüä àäèë áºãººä òóñ äýýäëýõ ¸ñ õýðýãæèæ áàéãàà íü òýð. áîëíî.
òóñûí à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýíä íýã Ýäãýýð ¿íäñýí äýýð ¯íäñýí Ìîíãîë Óëñûí àíõíû (1924
á¿ð÷èëýí ºã¿¿ëýõ áîëîìæã¿é ó÷èð õóóëèéí ýðõ ç¿éí á¿õèé ë ñóáúåêò, îíû) ¯íäñýí õóóëü õîæìûí (1940;
òîéìëîí ýøëýõèéí 16 õàìò, ãîë èðãýíèé íèéãýì áà èðãýäèéí õÿíàëò, 1960 îíû) õî¸ð ñîöèàëèñò ¯íäñýí
àãóóëãûã íü äàðààõü áàéäëààð òºðèéí áàéãóóëëàãà, òýð äóíäàà õóóëèàñ èë¿¿ àðä÷èëñàí øèíæèéã
õóðààíãóéëæ èëýðõèéëüå: ¯¿íä: ø¿¿õèéí õóóëü áèåë¿¿ëýõ, õÿíàëò àãóóëñàí õèéãýýä àíõäàã÷èéí õóâüä
• Ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýãýýð òàâèõ ¿¿ðýã, òýð òóõàéä îëãîãäñîí ¿íýõýýð ò¿¿õýí ãàâúÿàòàéã
òîõèðóóëáàë çîõèõ õàðèëöààã ýëäýâ ýðõèéã áèä õóóëü äýýäëýõ ¸ñûã õàíãàõ òîâîéëãîí ¿çýõ íü áîäèòîé áîëíî.
äýä àêò, çààâðààð áèø õóóëèàð ìåõàíèçì ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ºìíºõ ¯íäñýí
çîõèöóóëàõ; “Õóóëü äýýäëýõ” ÷ áàéã, ýðõ ç¿éò õóóëèóäàä (1924; 1940; 1960)* õ¿íèé
• Àëèâàà õóóëü íü ¯íäñýí ÷ áàéã, ýíýõ¿¿ çàð÷èì ¿ëýìæèéí à÷ ýðõèéí òóëãóóð çàð÷ìóóäûã áóñ,
14
Æ.Àìàðñàíàà. “Àðä÷èëñàí ýðõ ç¿éò ¸ñ“ (ÕǯÕ-èéí õýâëýõ ¿éëäâýð). ÓÁ., 2009 îí. 49-50 äàõü òàë.
15
Õàéíðèõ Øîëëåð. “Rule of law áà Rechtsstaat çàð÷ìûã ýðõ ç¿éí ò¿¿õ áà õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõ íü” ºã¿¿ëýë
(Ýðõ ç¿éò ¸ñ áà ýðõ ç¿éí øèíýòãýë. Õàííñ Çàéäåë ñàí. ÓÁ., 2004 îí. Ìîíãîë õýëýýð 39; Ãåðìàí õýëýýð 49 äýõ òàëä ¿ç).
16
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. 1992 îí. 1; 2; 3; 10; 14; 16; 19; 20; 26; 32; 38; 41; 47; 49; 62; 64; 70.1 çýðýã ç¿éë õýñýã.
17
¯íäñýí õóóëü áà àðä÷èëñàí ýðõ ç¿éò òºð (VERFASSUNG UND DEMOK RATISCHER RECHTSSTAAT). GTZ. Hanns
seidelstiftung. Konrad Adenauer Stiftung. Õýâëýñýí “Ãàí ïðèíò” ÕÕÊ. ÓÁ., 2004 îí. 20; 233-234 äýõ òàë.
*
Ýíý òóõàé Á.×èìèä. ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë. Íèéòëýã àñóóäàë. I äýâòýð. ÓÁ., 2004 îí. 209-216 äàõü òàë.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


çºâõºí Ìîíãîë Óëñûí èðãýäèéí
¿íäñýí ýðõ, ¿¿ðãèéã òóíõàãëàæ
èðñýí áàéäàã18. Òýð íü òóõàéí ¿åäýý
Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí äýõ
ºìíºõ ¿åýñýý èë¿¿ äýâøèëòòýé
õýäèé ÷ àíãè÷ (àíãè, äàâõðàà
ÿëãàâàðëàñàí) íýãýí ¿çýë ñóðòàë÷
õàíäëàãàä ¿íäýñëýñýí ãàæóóäàë
áóþó ñºðºã òàëòàé áàéñàí áèëýý.
Òýãâýë õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õóó÷èí
õóóëèàñ óðàãøëóóëñàí øèíý
¯íäñýí õóóëèéí Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò
ñèñòåì÷èëæ îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí
æèøèãò õ¿ðãýæ òîäîðõîéëñîí íü
ºíººãèéí Ìîíãîë÷óóäûí õ¿íèé
ýðõ, àðä÷èëëûí òºëºº õèéñýí
òýìöýë, øèíýòãýëèéí ãîë îëîëòûí
íýã, íèéãìèéí äýâøèë ìºí. Òýíä
“õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº” ãýäýã íýð
òîìú¸îíîîñ ýõëýýä “õ¿í á¿ð ýðõ
ç¿éí ñóáúåêò” áàéæ “õóóëü áà
ø¿¿õèéí ºìíº ýðõ òýãø” áºãººä
ýëäýâýýð ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðõàãäàõààñ àíãèä áàéõ ñóóðü
çàð÷ìûã òîãòîîæ õ¿íèé çàÿàìàë,
ñàëøã¿é ýðõ¿¿äèéã àíõ óäàà ¯íäñýí
õóóëèéí ò¿âøèíä õ¿ëýýí çºâøººð÷,
óëìààð ò¿¿íèéã õàíãàõ ¿¿ðãèéã çàñàã
òºð èðãýíèéõýý ºìíº õ¿ëýýæ
õàðèóöñàí þì 19 . Ýíý ¸ñîîð ÷
Ìîíãîëä õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ
òàëààð ìýäýãäýõ¿éö àõèö ãàðñàí.
Ò¿¿íèé íýã íîòîëãîî íü ÓÈÕ
“Õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ ¯íäñýíèé
õºòºëáºð”-èéã 240 ç¿éëòýé, óðò
õóãàöààòàéãààð áàòëàí ìºðäºæ
áàéãàà ÿâäàë ìºí. Óóë õºòºëáºðèéí
áèåëýëòèéã õàíãàõ ¿¿ðãèéã çàñàã
çàõèðãàà, ø¿¿õ, ïðîêóðîð, Õ¿íèé
ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññ çýðýãò,
íýãòãýí çîõèöóóëàõ ¿¿ðãèéã Óëñûí
Åðºíõèé ñàéäûí òýðã¿¿ëñýí
Çîõèöóóëàõ õîðîîíä òóñ òóñ
õàðèóöóóëæýý. Ýíý á¿õýí
Ìîíãîëûí íèéãýì óëñ òºðèéí
øèíýòãýëèéí ò¿¿õýí äýâøèëò
àëõàì ìºí áîëîâ÷ èõ ¿éëñèéí
çºâõºí ýõëýë þì. Óóë ÿâöàä
ýýäðýýòýé àñóóäàë, ò¿âýãòýé ó÷ðàë
òîõèîëäîæ áàéãààã õýëýëã¿é
ºíãºðºõ àðãàã¿é. Çàñàã òºðèéí
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, õóâü
õ¿íèé áîëîí õàìòëàãèéí ýðõ
çºð÷ñºí øèéäâýð ãàðãàõ ÿâäàë
18
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. Ýìõòãýñýí Æ.Àìàðñàíàà, Î.Áàòñàéõàí. ÓÁ., 2004 îí. 43; 155-158; 260-264 äýõ òàë.
19
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. 1992 îí. Õî¸ðäóãààð á¿ëýã. 19 ä¿ãýýð ç¿éë.
20
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü.1992 îí. Òàâèí åñä¿ãýýð ç¿éëèéí 3; Æàðàí çóðãàäóãààð ç¿éëèéí 4.
21
“Òåîðèÿ ãîñóäàðñòâà è ïðàâà” Ì., ÝÊSÌÎ. 2005ã. Ñ.,422.
Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë
¿çýãäñýýð áàéãààãààð áàðàõã¿é óëñ
òºðèéí õàðèëöààíû õÿìðàëààñ
¿¿äýí ýíãèéí õýä õýäýí õ¿íèé àìü
íàñûã á¿ðýëãýñýí (2008 îíû 7
äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí) ÿâäàë
÷ ¿çýãäýâ.
Ýíý ìýò÷èëýí çàñàã òºðèéí
ç¿ãýýñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
çºð÷ñºí, õºñºðä¿¿ëñýí àëèâàà
¿éëäýë, õàíäëàãà ÿìàð ÷ õýëáýðòýé
áàéñàí ÿìàãò àëáàäëàãà,
õ¿÷èðõèéëëèéí øèíæèéã àãóóëäàã.
Èéì ó÷èð çàñàã òºðèéí ýðõ ìýäýë
íýã ãàðò òºâëºð÷, äàâàãäàøã¿é õ¿÷
áîëîõûí ýñðýã òýð ýðõ ìýäëèéã õóóëü
òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ
ìýäëèéí ãóðâàí ñàëààíä õóâààæ,
ñààðìàãæóóëàõûí õàìò õÿíàëò
òýíöýëòýé áîëãîæ ¯íäñýí õóóëèàð
õàòóó ÷àíä õÿçãààðëàõ øààðäëàãàòàé
áîëäîã. ¯¿ãýýðýý ¿íýíõ¿¿
àðä÷èëñàí õóóëü äýýäëýõ ¸ñíû
ýöñèéí çîðèëãî íü õ¿íèé òºëºº,
ò¿¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººò õºãæèë, ýëáýã
õàíãàëóóí àæ àìüäðàëûí òºëºº þì
ø¿¿. Ò¿¿íèéã èéíõ¿¿ ä¿ðñýëæ
áîëíî.
2.3. Õóóëü äýýäëýõ (àðä÷èëñàí)
çàð÷ìûã õàíãàõàä øóäàðãà ø¿¿õèéí
æóðàìò ¿¿ðýã (äîëã).
Õóóëü äýýäëýõ ¸ñûã øóäàðãà
ø¿¿õã¿éãýýð ñýòãýõ àðãà áàéõã¿é.
Ýíý òóõàéä ºíäºã òàõèà õî¸ðûí àëü
íü ò¿ð¿¿ëæ áèé áîëñîí áý?”
ãýäýãòýé àäèë àñóóëò òóëãàðäàã.
Øóäàðãà õóóëüòàé áàéæ øóäàðãà
ø¿¿õ áàéíà. “Ø¿¿õ ãàãöõ¿¿ õóóëüä
çàõèðàãäàõ” çàð÷èì ø¿¿õ øóäàðãà
áàéõûí ¿íäýñ ìºí. Èéìä ºíººãèéí
Ìîíãîëä õóóëü øóäàðãà áèø áàéâàë
ø¿¿õ ò¿¿íèéã õýðýãëýõã¿éãýýð
áàðàõã¿é õ¿÷èíã¿é áîëãîäîã ¯íäñýí
õóóëü ¿éë÷ëýõ áîëñîí íü ¿íýõýýð
ãàéõàìøèã.
Òóõàéëáàë, Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëüä “Óëñûí äýýä ø¿¿õ,
áóñàä ø¿¿õ íü ¯íäñýí õóóëüä
íèéöýýã¿é, àëáàí ¸ñîîð íèéòëýýã¿é
õóóëèéã õýðýãëýõ ýðõã¿é”, “Õóóëü …
¯íäñýí õóóëüä íèéöýýã¿é ãýæ ¯íäñýí
õóóëèéí öýö øèéäâýð ãàðãàâàë çîõèõ
õóóëü , çàðëèã, áàòëàìæ, øèéäâýð
õ¿÷èíã¿é áîëíî” 20 ãýæýý. . Ýíý
“ Õóóëü
2 9
òîõèîëäîëä øóäàðãà ø¿¿õ íü “ñàéí
õóóëü” áèé áîëãîõîä øóóä
íºëººëíº. ¯¿ãýýðýý àíõäàã÷ íü
ìýò. Èéìä çºâ ñàéí õóóëü, øóäàðãà
ø¿¿õ õî¸ð áèåíýý íºõºí õàìñàõ
äèàëåêòèê õàìààðàëòàé áàéíà.
Èéìä 19 ä¿ãýýð çóóíààñ òýðã¿¿íèé
óëñ îðíóóä “õ¿í á¿ð õóóëü áà
ø¿¿õèéí ºìíº ýðõ òýãø áàéõ”
çàð÷ìûã õààíò çàñãèéí ýñðýã
àðä÷èëëûí òºëºº òýìöëèéí òóã
áîëãîí ãàð÷ èðñýí áàéäàã. ªºðººð
õýëáýë, “Õóóëü áà ø¿¿õ” õî¸ðûã
“õ¿íèé ýðõ “ ãýõ íýãýí òîì
èíñòèòóòýä àäèë òýãøýýð õîëáîæ
èðñýí. Ýíý íü ºä㺺 ÷ Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 14 ä¿ãýýð
ç¿éë áà îëîí óëñûí ãýðýýíä
òóñãàëàà îëñíûã áàðèìòàëæ áóéã
òýìäýãëýæ áàéíà.
Ø¿¿õ áîë õ¿íèé ýðõ, àðä÷èëñàí
¸ñûã õàìãààëàõ ãîë õýðýãë¿¿ð
áºãººä õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ
áàéãóóëëàãààñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
çºð÷èõ, õóóëü áóñ àëáàäëàãà
õýðýãëýõèéí ýñðýã çîãñîæ, çàñàã
çàõèðãààíû äóð çîðãûí õàíäëàãà,
òýäíèé ãàðûí äîîðõè àëáàäëàãûí
àïïàðàò õî¸ðûí õîîðîíä øóäàðãà
¸ñíû èëä áàìáàé áîëæ àæèëëàæ ýðõ
ç¿éí ñî¸ëûã ò¿ãýýõ íèéãýì-¸ñ ç¿éí
æóðàìò ¿¿ðýãòýé. ¯¿íèé òóëä õóóëü
¿íýí, ø¿¿õ øóäàðãà áàéõ ¸ñòîé.
Ãóðàâ. Ø¿¿õèéí øèíýòãýë:
Çàð÷èì, áýðõøýýë, ñîðèëò
3.1. Øóäàðãà ø¿¿õýýð
õàìãààëóóëàõ ýðõ áà ø¿¿õ ýðõ
ìýäëèéí øèíýòãýë
Ýðõ ç¿éò (õóóëü äýýäëýõ) ¸ñíû
ñàëøã¿é ýëåìåíò íü õ¿íèé ýðõ,
øóäàðãà ø¿¿õ õî¸ð áºãººä “õóóëü íü
àãóóëãààðàà øóäàðãà, õ¿íèé æàì
¸ñíû, ñàëøã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëººíä
ñóóðèëñàí, òýäãýýðò õàðøëààã¿é
áàéõ”21 ÿâäàë ìºí. “Justice” ãýäýã
ëàòèí ãàðàëò ¿ã øóäàðãà ø¿¿õ ãýñýí
óòãûã èëýðõèéëæ áàéñíû ó÷èð
ºä㺺 ÷ ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éò îðíóóäàä
ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëò
ýðõýëñýí áàéãóóëëàãûã “øóäàðãà
¸ñíû ÿàì” (“ìèíèñòðñòâî
ñïðàâåäëèâîñòè”) ãýäýã. Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä “øóäàðãà
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

3 0
ø¿¿õýýð ø¿¿ëãýõ” 22 áóþó
õàìãààëóóëàõ ÿâäëûã õ¿íèé áà
èðãýíèé ýðõèéí íýã õýñýã áîëãîí
çààñàí þì. ×óõàìäàà ¿¿íèé òºëºº ë
ø¿¿õèéí øèíýòãýëèéã õóóëü÷ëàí
õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ø¿¿ã÷ õàðààò
áóñ áàéæ ãàãöõ¿¿ õóóëüä çàõèðàãäàæ
õàðèóöëàãàòàé áàéõ øóäàðãà ¸ñíû
õ¿ðýý õÿçãààð íü ¯íäñýí õóóëü
áèëýý. Óã õóóëèàñ ãàäóóð ò¿¿íä
õàðøèëñàí ¸ñ æóðìûã øóäàðãà ¸ñ
ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºõ àðãàã¿é.
Èéìä øóäàðãà ø¿¿õ áàéõûí ýðõ
ç¿éí ¿íäýñ íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
¿íäñýí çàð÷ìóóä ìºí. Øèíý
¯íäñýí õóóëüä “1. Ìîíãîë Óëñàä
ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã ãàãöõ¿¿ ø¿¿õ
õýðýãæ¿¿ëíý”, “ßìàð ÷ íºõöºëä
õóóëèàñ ãàäóóð ø¿¿õ áàéãóóëæ, ø¿¿õ
ýðõ ìýäëèéã ººð áàéãóóëëàãà
õýðýãæ¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî” 23 ãýæ
çààãààä äàðààõü ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã
òîäîðõîéëñîí.
1) Ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëò,
¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã
õóóëèàð òîãòîîíî (48.2);
2) Ø¿¿ã÷ õàðààò áóñ áàéæ,
ãàãöõ¿¿ õóóëüä çàõèðàãäàíà (49.2);
3) Á¿õ øàòíû ø¿¿õ õýðýã,
ìàðãààíûã õàìòûí çàð÷ìààð õÿíàí
øèéäâýðëýíý; Àíõàí øàòíû ø¿¿õ
õýðýã, ìàðãààíûã õàìòðàí
øèéäâýðëýõäýý èðãýäèéí
òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëíà (52.1; 2);
4) Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààã
Ìîíãîë õýëýýð ÿâóóëíà (53.1; 2);
5) Õóóëüä òóñãàéëàí çààñíààñ
áóñàä òîõèîëäîëä ø¿¿õ õýðãèéã èë
òàñëàí øèéäâýðëýíý (54);
6) Ø¿¿ãäýã÷ ººðèé㺺 ºì㺺ëºõ
ýðõòýé; Ø¿¿ãäýã÷ ýíý ýðõýý ýäëýõýä
õ¿ñýëòýýð íü áóþó õóóëüä çààñíààð
õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëíý (55).
7) Óëñûí äýýä ø¿¿õ, áóñàä ø¿¿õ
íü ¯íäñýí õóóëüä íèéöýýã¿é, àëáàí
¸ñîîð íèéòëýýã¿é õóóëèéã õýðýãëýõ
ýðõã¿é (50.3);
8) Ø¿¿õ óëñûí òºñ⺺ñ
ñàíõ¿¿æíý. Ø¿¿õ ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ ýäèéí çàñãèéí áàòàëãààã
òºð õàíãàíà (48.3)24.
Ýäãýýð çàð÷ìûí äàãóó ø¿¿õ ýðõ
22
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. Õî¸ðäóãààð á¿ëãèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 14.
23
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. 1992 îí. ĺ÷èí äîëäóãààð ç¿éëèéí 1.2.
24
̺í õóóëü. 49-55 äóãààð ç¿éë.
25
Á.×èìèä. Òºð, íàì, ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ýãçýãòýé àñóóäàë. ÕǯÒ. ÓÁ., 2008 îí. II äýâòýð.
26
Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ñòðàòåãè òºëºâëºãºº. Õóóëü ç¿éí ÿàì, Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºë. ÓÁ., 2000 îí;
Ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé ìîíèòîðèíãèéí òàéëàí. ÓÁ., USAID.2008 îí.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë
ìýäëèéí øèíýòãýëèéí õ¿ðýýíä
çàð÷ìûí øèíæòýé îëîí òàëò àðãà
õýìæýýã àâ÷ ¿çýãäýõ¿éö àõèö
ãàðãàñíûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é. Ýíä
îëîí îëîí ç¿òãýëòýí, øóäàðãà
õóóëü÷èä, çóó çóóí ø¿¿ã÷äèéí õ¿÷
õºäºëìºð øèíãýñýí áèëýý. Ýíý
òàëààð ãîë ãýñýí öººí àðãà õýìæýýã
äóðäàõàä èë¿¿äýõ þóí:
1) Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã øèíýòãýõ
¿éëñ íü ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí
÷óõàë õýñýã ó÷èð 25 õóóëèóäûã
øèíý÷ëýõýýñ ýõýëñýí ãýæ áîëíî.
¯íäñýí õóóëü ãàðñàíû äàðàà õóó÷èí
á¿õ õóóëü øèíý÷ëýãäñýíèé äýýð
õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé íèéãìèéí
õàðèëöààã òóñãàñàí øèíý øèíý
õóóëèóä ãàð÷ 2009 îíû 6 äóãààð
ñàðûí 15-íû áàéäëààð 396 õóóëü,
Ìîíãîëûí îëîí óëñûí 96 ãýðýý
¿éë÷ëýõ áîëîâ. Ò¿¿íèé äîòîð
Ø¿¿õèéí òóõàé, Ýð¿¿, Èðãýí,
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ áîëîí
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèóäûã
¯íäñýí õóóëèéí çàð÷ìóóäàä
íèéö¿¿ëýí øèíý÷èëñýí þì.
2) Øèíý õóóëü, õºòºëáºðèéí
¿íäñýí äýýð çàñàã òºðººñ àâñàí ñóóðü
àðãà õýìæýýíèé íýã íü ÀÍÓ-ûí
Õºãæëèéí àãåíòëàã, ò¿¿íèé “Õóóëü
äýýäëýõ òºñºë”-èéí àðãà ç¿é,
ñàíõ¿¿æèëòèéí äýìæëýãòýéãýýð
“Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ñòðàòåãè
òºëºâëºãºº”-ã áîëîâñðóóëàí Óëñûí
Èõ Õóðàë 2000 îíû 5 äóãààð ñàðä
áàòàëæ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
õýðýãæ¿¿ëñýí ÿâäàë þì. Ýíý
òºëºâëºãººíä ø¿¿õ íü:
- õàðààò áóñ áàéõ 7;
- õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áàéõ 5;
- ìýäðýìæòýé áàéõ 4;
- øóäàðãà áàéõ 2;
- õ¿ðòýýìæòýé áàéõ 7;
- á¿òýýìæòýé áàéõ 5 ýäãýýð 6
ñóóðü ¿íýëýõ¿éí õ¿ðýýíä
ñòðàòåãèéí á¿ãä 30 çîðèëòûí äîòîð
øèíýòãýëèéí 113 ç¿éëèéí àæèë
¿éëñèéã óëñûí õýìæýýíä õèéõýýð
òîâëîñîí áàéâ. 26 Òýäãýýðèéí
îëîíõèéã õýðýãæ¿¿ëñýí íü ø¿¿õèéí
øèíýòãýëèéí îðãèë ¿å áîëæ àøèã
òóñàà îëîí òàëààð ºãñíèéã
¹3
òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
3) Ãåðìàíû Õàííñ-Çàéäåëèéí
ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð
áîëîâñðóóëæ, áîëîâñîí õ¿÷íèéã
ñóðãàæ áýëòãýõ ¿íäñýí äýýð
Çàõèðãààíû ïðîöåññûí ñóóðü õóóëü
ãàðãàí 2004 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-
íýýñ á¿õ àéìàã, íéèñëýëä
Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ
áàéãóóëàâ. ¯¿íèéã îðîëöóóëàí, 1992
îíä ¯íäñýí õóóëèéí öýö áàéãóóëæ
àæèëëóóëñíûã íýìáýë Ìîíãîëûí
ø¿¿õ¿¿ä íü á¿òöèéí õóâüä
øèíý÷ëýãäýæ, åðºíõèé áîëîí
äàãíàñàí (òºðºëæñºí) ø¿¿õèéí
õî¸ð äýä òîãòîëöîîíîîñ á¿ðýëäýõ
áîëîâ. ¯íäñýí õóóëèéí áîëîí
çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ öîî
øèíýýð áàéãóóëæ òºëºâø¿¿ëñýí íü
õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ
ìýäëèéí õî¸ð òîì ñàëààíä áóþó óëñ
òºðèéí àìüäðàëûí õóóëèéí
õÿíàëòã¿é áàéñàí îð÷èíä ø¿¿õèéí
õÿíàëòûã òîãòîîñíîîðîî ò¿¿õýí
áºãººä çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäîëòîé
þì.
4) Ø¿¿õèéí øàòëàëûí
(èíñòàíöèéí) “õîëèìîã” áàéäëûã
ººð÷èëæ:
à) ñóì, ñóì äóíäûí áîëîí
ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéã á¿õ õýðýã
ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ àíõàí
øàòíû;
á) àéìàã, íèéñëýëèéí ø¿¿õèéã
äàâæ çààëäàõ øàòíû;
â) Óëñûí äýýä ø¿¿õèéã õÿíàëòûí
øàòíû áîëãîí á¿ðýí ýðõèéã
çààãëàñàí íü øèíýòãýëèéí
äîðâèòîé àðãà õýìæýý ìºí.
5) Á¿õ øàòíû ø¿¿õýä ººðºº
óäèðäàõ ¸ñûã (á¿õ ø¿¿ã÷äèéí
çºâëºë㺺í, çºâëºë, Ìýðãýæëèéí
áîëîí Ñàõèëãûí õîðîî çýðýã)
íýâòð¿¿ëæ, õàðààò áóñ çàð÷ìûã
õàíãàõ ¿¿ðýãòýé Ø¿¿õèéí åðºíõèé
çºâëºëèéã áàéãóóëæ, ìåíåæìåíòèéí
àðãà àæèëëàãààã íýâòð¿¿ëæ èðñýí.
6) Õóóëü÷, ø¿¿ã÷ áýëòãýõ
áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí òîãòîëöîî,
àðãà ç¿éã øèíýòãýí, ñîíãîí
øàëãàðóóëàõ, äàâòàí ñóðãàõ
òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëæ, ø¿¿õ
ñóäëàëûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿¿ð

íýãæ áèé áîëãîñîí, ýðõ ç¿éí
ìýäýýëëèéí àâòîìàòæóóëñàí
òîãòîëöîîã àæèëä îðóóëñàí,
ø¿¿õèéí àæèëëàõ íºõöºë
õàíãàìæèéã ñàéæðóóëñàí. Ýíý
¿éëñýä Äýëõèéí áàíê, Ãåðìàíû
òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû
íèéãýìëýã òºñë¿¿ä çîõèõ òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëñíèéã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.
7) Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýëä
ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààõ,
àâëèãàòàé òýìöýõ, ø¿¿õèéí
øèéäâýð ã¿éöýòãýõ, ºì㺺ëºõ çýðýã
áàéãóóëëàãà òýäãýýðèéí óäèðäëàãûí
òîãòîëöîî, á¿òýö, áàéðøèë ç¿é,
áîëîâñîí õ¿÷íèé ìýäëýã ÷àäâàð, àæ
àìüäðàëûí íºõöºë, óð ÷àäâàð, ¸ñ
ç¿é, ýðõ ç¿éí óõàìñðûí òºëºâ
áàéäëûã ñàéæðóóëàõ îëîí òàëò
àñóóäàë õàìààðäàã.
Ýíý á¿õýí ýöñèéí ä¿íäýý ø¿¿õ
ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí áèå
äààñàí, õàðààò áóñ, øóäàðãà áàéäàë,
¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõýä àñàð èõ ¿ð
íºëºº ¿ç¿¿ëñíèéã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é.
Îäîî Ìîíãîëä ¯ÕÖ, ÓÄØ-ýýñ
ãàäíà àíõàí øàòíû 62, äàâæ çààëäàõ
øàòíû 23 ø¿¿õ áàéãààä á¿ãä 429
ø¿¿ã÷ ¿ëýìæõýí à÷ààëàëòàé
àæèëëàæ, àðä÷èëëûí ç¿ãò, õóóëü
äýýäëýõ ¸ñíû òºëºâøèëä àõèö äºõºö
ãàðãàæ áàéíà. Ø¿¿õ, ø¿¿ã÷äèéí
îëîíõèéí õóâüä èíãýæ ¿çýæ áîëíî.
¯¿íèéã çºâõºí 2008 îíû áàéäëààð
àíõàí øàòíû ø¿¿õ¿¿ä ýð¿¿ãèéí
5812, èðãýíèé 28480 õýðýã
(ìàðãààí), çàõèðãààíû 2234 õýðýã
øèéäâýðëýñíèé 35.9-78.8 õóâèéã
äàâæ çààëäàõ; 8.1-19.4 õóâèéã
õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýýð õÿíàí
õýëýëöñýíýýñ õàðæ áîëíî.
Ǻâõºí ýð¿¿ãèéí õýðýã ãýõýä
Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ¿¿ä (2002-2008
îíû) 7 æèëèéí äóíäæààð æèëäýý
7000 îð÷èì õýðãèéã àíõàí øàòíû
æóðìààð øèéäýæ, 2000 îð÷èì
õýðãèéã äàâæ çààëäàõ, 750 îð÷èì
õýðãèéã õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýýð
õÿíàñàí áàéíà. Ýíý ìýòèéã
íààøòàéãààð ¿íýëýõäýý ºã¿¿ëýí áóé
çàð÷èì, ø¿¿õèéí øèíýòãýëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ó÷èð÷ áóé
27
Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õèéí 2002; 2003; 2004; 2005; 2006; 2007; 2008 îíû òàéëàí. ÓÄØ-èéí õýâëýë (îí, îíîîð).
28
Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé áàéäëûí òóõàé èëòãýë. 2002 îí. 31 äýõ òàë.
29
“Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ëä ÌÓÈÑ-ÕÇÑ-èéí áàãø Ä.Õóÿãèéí “Èðãýíèé õýðãèéã äàâæ çààëäàõ øàòààð õÿíàõ àæèëëàãàà”.
ÓÁ., 2004 îí. ¹4; 2002-2008 îíû ìýäýýã ÓÄØ-èéí òàéëàíãààñ àâñàí áà õ¿ñíýãòýä íýãòãýí îðóóëàâ.
30
Ýðõ ç¿éí ñî¸ë:Òºëºâ áàéäàë, õàíäëàãà (ØÓÀ;ÕǯÒ; ÌÓÈÑ-èéí Õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é, ÎÓÝÇÑ-íû òºâ). ÓÁ., 2008 îí.
Ðåä. Àêàä. Æ.Àìàðñàíàà. 162-186 äàõü òàë.
Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë
áýðõøýýë, ñóë òàëûã îëæ õàðàõã¿é
áîë èõýýõýí àëäàñ áîëíî.
3.2. Áýðõøýýë, ñîðèëò, ò¿¿íèéã
äàâàí òóóëàõ íü
Àëèâàà øèíý çîðèëò, çàð÷èì
àÿíäàà, àìàð õÿëáàðààð
õýðýãæäýãã¿éã áèä ìýäíý. Áàñ òèéì
áàéõààñ àðãàã¿é ãýýä õàðààä ñóóæ,
õîéø òàâüæ äàñàí çîõèöîæ
áîëîõã¿é. Õàðèí ó÷èð÷ áóé
ñîðèëòûã óðüä÷èëàí õàðæ,
áýðõøýýëèéã ýð çîðèãòîé,
óõàìñàðòàéãààð ñºðºí çîãñîæ,
òýâ÷ýýðòýéãýýð äàâàí òóóëàõ ¸ñòîé.
Áèäýíä ìàãòàí äóóëàõ îëîëò áàéâ÷
“ìàòóóëæ óíàõ” áýðõøýýë ñîðèëò
¿çýãäñýýð, á¿ð çàðèìäàà ÷èõ äàñàæ
áîëçîøã¿é áàéíà. Ò¿¿íä íºëººëºã÷
õ¿÷èí ç¿éë ÷ ìóíäàõã¿é. Òîéìëîí
äóðäâààñ:
• ªìíºõ ¿åèéí çîõèñã¿é
(çàëãàìæèëæ ¿ë íèéöýõ) àðãà
õàíäëàãà àìü áºõòýé îðøèæ áàéíà.
ßëàíãóÿà õóóëèéã ýðõ ç¿éí îíîë,
òàíèí ìýäýõ¿éí øèíý÷ëýãäñýí
ò¿âøèíä õýðýãëýæ òýð á¿ð ÷àäàõã¿é
áàéãàà íü àæèãëàãääàã. Ýíý íü
“ø¿¿õèéí àëäàà”, “ïðîöåññûí
çºð÷èë” áóóðàõã¿é õàðèí ÷ ºìíº
¿åèéíõýýñ ºññºíººð èëýð÷ áàéíà.
ªìíºõ ¿åä ¿¿íòýé òºñòýé ¿çýãäýë
ø¿¿õèéí íèéò øèéäâýðèéí 10 õýäýí
õóâüä “ýðãýëäýæ” áàéñàí áîë
ñ¿¿ëèéí 6 æèëä 19-26 õóâüä õ¿ð÷ýý.
Ýíý áîë íîöòîé áàðèìò áºãººä
ø¿¿õèéí íýð õ¿íä äýýøëýõã¿é
áàéãààãèéí ãîë øàëòàã ìºí. Óëñûí
Äýýä ø¿¿õèéí òàéëàíãààñ
ò¿¿âýðëýí ¿çýõýä:27
Ýð¿¿ãèéí õýðýã
À. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ
øèéäâýðëýñýí ýð¿¿ãèéí õýðýã
(Õ¿ñíýãò1)
Á. Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õèéí
øèéäâýðëýñýí ýð¿¿ãèéí õýðýã
(Õ¿ñíýãò2)
Àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð
øèéäâýðëýñýí 5 õýðýã òóòìûí íýãä
äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàäàã áºãººä
1998-2001 îíû ñòàòèñòèêààñ ¿çýõýä
íèéò ýð¿¿ãèéí õýðãèéí øèéòãýõ
“ Õóóëü
3 1
òîãòîîëûí 52.2-54.7 õóâü íü õýâýýð
¿ëäýæ, 45.3-47.8 õóâü íü õ¿÷èíã¿é
áîëñîí áóþó ººð÷ëºãäñºí áàéíà.
Òàñëàí øèéòãýõ òîãòîîëûã
õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí, ººð÷èëñºí
¿íäýñëýëèéí äîòîð “õýðãèéí
ç¿éë÷ëýë áóðóó”, “õýðýãòíèé õóâèéí
áàéäàëä ÿëûã òîõèðóóëààã¿é”,
“õîõèðîã÷èéí ãýì áóðóóòàé
àæèëëàãàà õýðýã ãàðàõàä íºëººëñºí”,
“àðãàã¿é õàìãààëàëòûí õýð õýìæýýã
õýòð¿¿ëñýí” ãýñýí çýðãèéã ºì㺺ëæ
áîëîõã¿é ë äýý28.
Èðãýíèé õýðýã
Â. Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ¿¿ä 1993-
2008 îíä æèëä äóíäæààð 25830
îð÷èì èðãýíèé õýðãèéã àíõàí
øàòàíä øèéäýæ (21717-30699
õýðýã), 2000 îð÷èì õýðãèéã (1539-
2618 õýðýã) äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ
õÿíàñàí áàéíà.29
(Õ¿ñíýãò3)
Ã. Õÿíàëòûí øàòààð
øèéäâýðëýñýí èðãýíèé õýðýã
(Õ¿ñíýãò4)
• Õóóëèéí áèåëýëò, ø¿¿õ ýðõ
ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãàà, àðãà áàðèëä îëîí
ò¿ìíèé ¿íýëãýý òààðóóõàí, ñýòãýë
õàíàìæ íýí òààòàé áóñ áàéãàà íü
íóóö áèøýý. Ýíý íü ø¿¿õèéí äîòîîä
àìüäðàë, íèéãýì-ñýòãýë ç¿éí
îð÷íû àëü àëü òàëààñ õàìààð÷
áàéãàà íü ÷ ñóäàëãààíààñ õàðàãääàã.
Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí
õ¿ðýýëýíãýýñ 2006 îíä 11 àéìàã, 7
ä¿¿ðãèéí 860 õ¿íèéã õàìðàí
ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ìýäýý
ñýëòýýñ30 ¿çâýë:
Ñóäàëãààíä õàìðàãäàã÷äûí (19.2
õóâü ø¿¿õýä òîäîðõîé àñóóäëààð
õàíäàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ áàéâ):
- 74.9% íü õóóëèéí õýðýãæèëò
õàíãàëòã¿é áºãººä 48.9%íü
ñîöèàëèçìûí ¿åèéíõýýñ äîðäñîí;
- ïàðëàìåíò õóóëü òîãòîîõäîî …
25.4% íü;
- Çàñãèéí ãàçàð õóóëü õýðýãëýõäýý
32.4% íü;
- Ïðîêóðîð àëáàäàí áèåë¿¿ëýõäýý
38.4% íü;
- Öàãäàà õóóëü õýðýãëýõäýý
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

3 2
55.5% íü;
- Ø¿¿õ øèéäâýð ãàðãàõäàà
41.7% íü øóäàðãà áóñ õàíääàã ãýæ
õàðèóëæýý.31
Ýäãýýð òîî þó ºã¿¿ëíý âý? Ò¿¿íä
þó íºëººëæ áàéíà âý? Þóíû ºìíº
õóóëèàñ áèø, õóóëü òîãòîîã÷,
ã¿éöýòãýã÷, õýðýãëýã÷èä
øàëòãààíûã ººðººñºº ýðýõ
õýðýãòýé.
• Õóóëü äýýäëýõ çàð÷ìûí
àíõäàã÷ øààðäëàãà íü ¯íäñýí
õóóëèà äýýäëýõ ÿâäàë ìºí áàéòàë
¿ëãýðëýõ ¿¿ðýãòýé ïàðëàìåíò
õàìãèéí ìóóãààð íºëººëæ áàéíà.
¯íäñýí õóóëèéí öýö
áàéãóóëàãäñàíààñ õîéøõè 17 æèëä
1173 ºðãºäºë õ¿ëýýí àâñíààñ 111
ä¿ãíýëò ãàðãàñíû 64 øèðõýã áóþó
57,65 õóâü íü ÓÈÕ ¯íäñýí õóóëü
çºð÷ñºí ãýæ òîãòîîñîí áàéíà. 32
Ãýâ÷ òýäãýýð ä¿ãíýëòèéí 57,81
õóâèéã ýñýðã¿¿öñýí íü ÓÈÕ ãýìýý
óõàìñàðëàäàãã¿éí áàðèìò ìºí!
¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí ¿çâýë
ïàðëàìåíò íü ¯íäñýí õóóëèà,
ã¿éöýòãýõ áîëîí ø¿¿õ ýðõ ìýäýë íü
¿íäñýí áà áóñàä õóóëèéã ñàõèí
áèåë¿¿ëýõ íü õóóëü äýýäëýõ ¸ñíû
áèåëýë ìºí áîëîõ òóõàé ÕÁÍÃÓ-ûí
¯íäñýí õóóëèéí ¿íäýñëýë33 ýðõ ç¿éí
¿íýò ç¿éëèéí à÷ õîëáîãäîëòîé.
• Õóóëèéí ÷àíàð
õýðýãëýã÷èä, òýð äóíäàà ø¿¿õýä
òààã¿é íºëººëæ áàéíà. Õóóëèóä
õîîðîíäîî áàãà áóñ çºð÷èë,
äàâõàðäàë, õèéäýëòýé, òîäîðõîé áóñ
áóþó çîõèöóóëàõ ÷àäàâõè ñóëòàé
áàéíà. ¯¿íèéã “Ýðõ ç¿éí
øèíýòãýëèéí õºòºëáºð”-ò
ºíãºðñºí îíä ÕÇÄÕß, ÕǯÒ-ººñ
õèéñýí ìîíèòîðèíãèéí ä¿í íýãýíò
õàðóóëñàí34 áºãººä õóóëèéã öààøèä
“öýâýðëýõ”-èéí ÷óõëûã áóñàä
ñóäàëãàà õàðóóëæ óäèðäëàãûí
øèéäâýðò òóñãàí çààæýý. “Çàñãèéí
ãàçðûí 2008-2012 îíû ¿éë
àæèëëàãààíû õºòºëáºð”-èéí 4.1.1-
ä “Õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé
õóóëü, òîãòîîìæèä ýðõ ç¿éí áîëîí
ìýðãýæëèéí ¿¿äíýýñ òºëºâ áàéäëûí
Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë
øèíæèëãýý õèéõ àæëûã çîõèîí
áàéãóóëæ, äàâõàðäñàí, çºð÷èëäñºí
çààëòûã àíãèëàí ÿëãàæ, õóóëèéí
õèéäëèéã àðèëãàõ àæëûã ¿å
øàòòàéãààð õèéæ ã¿éöýòãýíý” 35
ãýæýý.
Ø¿¿õýä ãàæ íºëººëºë èõ áàéíà.
• Ø¿¿õèéí øèéäâýðò ýðõ
ìýäýë, áýë áýí÷èí, àëáàí òóøààë
íºëººëäºã ãýæ Òà áîääîã óó ãýñýí
àñóóëòàä õàðèóëñàí áàéäàë íü íýã
òàëààñ áóñàä ýòãýýä íºëººëæ, íºãºº
òàëààñ ø¿¿õ ø¿¿ã÷äèéí çàðèì íü
áóñäûí íºëººíä àâòàãäàæ õýðýã
ìàðãààíû îðîëöîã÷äîä ÿëãàâàðòàé
(àëàã÷ëàí) õàíääàã ãýñýí ä¿ãíýëòýä
õ¿ðãýæ áàéíà.
Ýíý ìýòýýñ ø¿¿ã÷èéí àëáàíû
Õàðèóëò Õ¿íäðýë¿¿ä
Õàðèóëààã¿é 6.5%
Õýçýý ÷ íºëººëäºãã¿é 1.4%
ͺ뺺ëºõã¿é 8.5%
Çàðèì òàëààð íºëººëäºã 41.9%
Çàéëøã¿é íºëººëäºã 41.7%
áîëîí õóâèéí ¸ñ ç¿éä îíöãîé
øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéãàà íü
õàðàãäàíà. ͺ㺺 òàëààð óã áàðèìò
íü ø¿¿õ, ø¿¿ã÷äèéã çýìëýõèéí
çýðýãöýý òýäãýýðò õóóëü áóñààð
íºëººëºã÷èäòýé õ¿÷òýé òýìöýõ öàã
áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà. ßëàíãóÿà
óëñ òºðèéí íàì, õ¿÷èí ø¿¿õýä íýí
çîõèñã¿é íºëººëæ áàéãàà íü èëò
õàðàãääàãèéã çºâòãºõ ¸ñã¿é. Óëñ
òºðèéí ÿìàð íýã ç¿òãýëòýí, íàìûí
õýí íýã èäýâõòýí õýðýãò õîëáîãäîí
ìºðäºãäºõ, ø¿¿ãäýõýä ýñýðã¿¿öñýí
ìýäýãäýë ãàðãàõ, òýð ÷ áàéòóãàé
ø¿¿õèéí ãàäàà æàãñààë öóãëààí
õèéæ ýëäýâ øààðäëàãà òàâüæ,
øàõàëò ¿ç¿¿ëäýã áîëñîí íü ¯íäñýí
õóóëüä õàðø áºãººä ø¿¿õ øóäàðãà
áàéõàä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà.
¯íäñýí õóóëüä “2. Åðºíõèéëºã÷,
Åðºíõèé ñàéä, ÓÈÕ-ûí áà Çàñãèéí
ãàçðûí ãèø¿¿í, òºð, íàì, îëîí
íèéòèéí áóñàä áàéãóóëëàãûí àëáàí
òóøààëòàí, èðãýí õýí áîëîâ÷
ø¿¿ã÷ýýñ ø¿¿í òàñëàõ ¿¿ðãýý
õýðýãæ¿¿ëýõýä õºíäëºí㺺ñ
îðîëöîæ áîëîõã¿é”36 ãýæ çààñíûã
ýíä äàõèí ýøëýõýä èë¿¿äýõ þóí!
×óõàìõ¿¿ ýíý ¿íäýñëýëèéã òóóøòàé
áàðèìòëàí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ¯íäñýí
õóóëèà äýýäýëæ, øóäàðãà
àëàã÷ëàëã¿é ø¿¿õ òºëºâø¿¿ëýõ
¿éëñýä øèéäâýðëýã÷ ¿¿ðýãòýé.
ªºðººð õýëáýë áóðóóä í¿ä õóðö
áàéæ ø¿¿õèéã ø¿¿ìæëýõèéí
çýðýãöýý çºâä ýýëòýé áàéæ øóäàðãà
ø¿¿÷äèéã õàìãààëàõ ¸ñòîé.
• Ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààíä
èðãýäèéí ñýòãýë
õàíàìæèéí òóõàéëñàí
íàðèéí ñóäàëãàà
õèéãýýã¿é áîëîâ÷, óëñ
òºðèéí õ¿ðýýíä
áîëîí õýâëýë
ì ý ä ý ý ë ë è é í
õýðýãñëýýð öàöàæ áóé
ìýäýý, ñýëòýýñ ¿çýõýä
ø¿¿õ àëàã÷èëäàã, ãàð
81.6%?! õàðäàã, àâèëãàä
àâòñàí, ¸ñ ç¿éí
ãàæèãòàé ãýõ÷èëýí
øóäàðãà áóñ áàéãààã îëîíòàà
ºã¿¿ëäýã. Ò¿¿íèéã á¿ãäèéã ¿íýí ãýõ
ìàãàäëàëã¿é ÷ ñîõ ¿ã¿éñãýõ
¿íäýñã¿éã, ñóäàëãààíû ä¿í ¿ç¿¿ëýëò
÷ õàðóóëäàã.
Àâèëãàòàé òýìöýõ òàëûí
ñóäàëãààíä ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
áàéãóóëëàãûí àæèëòàí íàð “ãàð
õàðäàã” ãýäãýýðýý ¿ðãýëæ äýýã¿¿ð
áàéðàíä äóðäàãääàãèéã áèä ìýäíý.
Ìàãàäëààã¿é ÷ ìýð ñýð èëýð÷,
õàðèóöëàãà õ¿ëýýñíýýñ ¿çñýí ÷
¿íýíèé õóâü áèé. Äýëõèéí ò¿âøèíä
÷ àíõààðàë òàòäàã ýíý ãàæóóäàëòàé
òýìöýõ íü òóëãàìäñàí àñóóäàë ìºí.
Çàðèì îðîíä ÿâóóëñàí îëîí óëñûí
ñóäàëãààíû òàéëàíä “Ñóäàëãàà
òóðøëàãààñ ¿çýõýä ø¿¿õýä èòãýõ
èòãýë á¿ðýí àëäàõààñ ýõëýýä
ø¿¿õèéí àëáàí õààã÷äûí îëîíõè íü

31
Ýðõ ç¿éí ñî¸ë:Òºëºâ áàéäàë, õàíäëàãà (ØÓÀ;ÕǯÒ; ÌÓÈÑ-èéí Õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é, ÎÓÝÇÑ-íû òºâ). ÓÁ., 2008 îí.
Ðåä. Àêàä. Æ.Àìàðñàíàà. 162-186 äàõü òàë.
32
Ñóäàëãààã 2009 îíû 6 äóãààð ñàðûí 10-íû áàéäëààð ÕÇ¯Õ ãàðãàñàí áîëíî.
33
Êîíñòèòóöèè ãîñóäàðñòâ Åâðîïû. Òîì 1. Èçäàòåëüñòâî “Íîðìà”. Ì., 2001. Ñ.,587.
34
“Ìîíãîë Óëñûí Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí õºòºëáºðèéí õÿíàëò øèíæèëãýý, ¿íýëãýý”(Òàéëàí). ÓÁ., 2008 îí.
35
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð (2008-2012). Çàñãèéí ãàçðûí Õýðýã ýðõëýõ ãàçàð. 43-44 äýõ òàë.
36
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. ĺ÷èí åñä¿ãýýð ç¿éëèéí 2.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


èõ õýìæýýíèé õàõóóëü àâäàã ãýñýí
îéëãîëò èðãýäèéí äóíä áàéñàí. 37
ãýæýý. ªºðèéí áîëîí áóñäûí
àëäààíààñ ñóðãàìæ àâáàë õóóëü
äýýäëýõ ¸ñíû õóðö ¿ç¿¿ð, øóäàðãà
ø¿¿õèéí ñîðãîã õàðàà õÿíàëòûã
àâèëãà, àëàã÷ëàõ õî¸ðûí ýñðýã ýðñ
øóóä ÷èãë¿¿ëýõ öàã áîëæýý.
ÕÕÕ
Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
áýõæ¿¿ëæ, øóäàðãà ø¿¿õýýð
õàìãààëàõ íü àðä÷èëëûí ýðõýì
Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë
3 3
çàð÷èì áèëýý. Àðä÷èëàë íü çàñàã ¿¿íèé òóë õàðààò áóñ
òºðèéí òºëºº áèø õ¿íèé òºëºº øóäàðãà ø¿¿õèéí òîãòîëöîîã
áàéäàã ó÷èð ò¿¿íèéã àðä ò¿ìíèé òºëºâø¿¿ëýõäýý îëîí ç¿éëèéí ãàæ
çàñàã ãýäýã. Ýíý óòãààð çàñàã òºðèéí íºëººë뺺ñ ó÷ðàõ áýðõøýýëèéã
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû óðüä÷èëàí õàðæ, òóóøòàé ñºðºí
ýðõèéã õóóëèàð õÿçãààðëàæ, äóð çîãñîæ, äàâàí òóóëàõ íü çàéëøã¿é
çîðãûã ø¿¿õýýð õàçààðëàæ áàéìààæ áºãººä àðä÷èëñàí íèéãìèéí ýðõýì
õ¿íèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã çîðèëãî ìºí.
ñîíèðõëûã íàéäâàðòàé õàìãààëäàã
áàéíà. ¯¿íä õóóëü äýýäëýõ ¸ñíû ÕÕÕ
¿íäñýí àãóóëãà, à÷ õîëáîãäîë
îðøèíî.
Õóóëü äýýäëýõ ¸ñûã õàíãàõ,

Õàâñðàëò

À. Õ¿ñíýãò1
Òîãòîîëä
Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýð Òîãòîîëûã õýâýýð Òîãòîîëûã
ººð÷ëºëò
øèéäâýðëýñýí õýðãèéí òîî ¿ëäýýñýí õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí
îðóóëñàí
Îí
Õ¿ëýýí àâñàí Øèéäâýð-ëýñýí Òîî Õóâü Òîî Õóâü Òîî Õóâü

2002 2377 2327 /52.4/ 1219 52.4 647 27.8 461 19.8

2003 1843 1809 963 53.2 413 23 433 24

2004 1945 1888 971 51.5 420 22.2 497 26.3

2005 2014 1959 1037 52,9 421 21,5 501 25.6

Òîãòîîëä
Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýýð Òîãòîîëûã õýâýýð Òîãòîîëûã
ººð÷ëºëò
øèéäâýðëýñýí õýðãèéí
2006 1818 òîî ¿ëäýýñýí
1766 895 50.7 423 õ¿÷èíã¿é
24,0áîëãîñîí
448 25,3
Îí îðóóëñàí
2007 1951 1923 1054 54,8 407 21,2 462 24,0
Õ¿ëýýí àâñàí Øèéäâýðëýñýí Òîî Õóâü Òîî Õóâü Òîî Õóâü
2008 2377 2327 /52.4/ 1219 52.4 647 27.8 461 19.8
2002 5987 437 60 13.7% 152 34.8% 225 51.5
Ä¿í áà äóíäàæ 14325 13999 7358 52.6 3378 24.1 3253 23.2
2003 910 497 236 47.5% 113 22.7% 148 29.8

2004 833 592 331 58.4% 106 19.3% 155 22.2

Á. Õ¿ñíýãò2
2005 814 594 336 56.5% 103 17.3% 179 30.1

2006 759 541 321 59.3% 69 12.8% 151 27.9

2007 751 543 328 60.4% 88 16.2% 127 23.4

2008 663 470 270 54.4% 106 21.4% 120 24.2

Ä¿í áà äóíäàæ 10717 3674 1882 51.2% 734 19.9% 1105 30.0

37
Äýëõèé íèéòèéí àâèëãûí òàéëàí. Ø¿¿õèéí òîãòîëöîîí äàõü àâèëãà. Transparency international. ÓÁ., 2007 îí. 173 äàõü òàë.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë
3 4
Â. Õ¿ñíýãò3

Ã. Õ¿ñíýãò4

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ 3 5

¯ÍÝÒ ÖÀÀÑÍÛ ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÕÓÓËÈÉÍ

ÕÝÐÝÃÆÈËÒÈÉÍ ÀÑÓÓÄÀË
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû áàã1

Ì
îíãîë Óëñ çàõ òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã ¿íýëýõ, áîëîõîîð áàéëàà. * Äýýðõ òîîíä
çýýëèéí ýäèéí ýíý õàðèëöààíä õàìààð÷ áóé õóóëü ¿íäýñëýí Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí
çàñãèéí õàðèëöààíä òîãòîîìæèéã ãàäààäûí çàðèì óëñûí àðõèâ, Íèéñëýëèéí çàõèðãààíû
øèëæýýä äàðóé 18 æèë áîëæ áàéíà. õóóëü òîãòîîìæ, îëîí óëñûí õýðãèéí ø¿¿õ, Îðõîí, Äàðõàí-Óóë,
Øèëæèëòèéã àìæèëòòàé õèéõèéí ñòàíäàðò, çàð÷èìòàé õàðüöóóëàí Áóëãàí àéìãèéí ø¿¿õýä áèå÷ëýí
òóëä óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ñóäàëñàí áºãººä õóóëèéí ¿ð íºëºº, ñóóæ, íèéò 49 õàâòàñò õýðýã,
ç¿éë, íºõöºë áàéäëààñ ãàäíà õèéäýë, çºð÷ëèéã òîäîðõîéëæ, Ñýëýíãý, Õîâä, Óâñ àéìãèéí
õàìãèéí ãîë íü ýðõ ç¿éí ¿íäýñ, çàðèì ñàíàë äýâø¿¿ëñíýý Òà á¿õýíä ø¿¿õýýñ èð¿¿ëñýí ø¿¿õèéí 61
çîõèöóóëàëò áàéñàí áºãººä òºðèéí õ¿ðãýæ áàéíà. øèéäâýðòýé òóñ òóñ óíøèæ
áóþó íèéòèéí ºì÷èéã õóâüä Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü òóñ óëñàä òàíèëöàõàä íèéò 110 õýðãèéí 7.2
øèëæ¿¿ëýõäýý íýëýýä íóõàöòàé ¿íýò öààñíû çàõ çýýë ¿¿ññýíýýñ õóâü íü õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí
õàíäàæ, 1960 îíû ¯íäñýí õóóëü õîéø “àíõëàí” õèéãäýæ áàéãàà õóðàëòàé õîëáîîòîé, 50.9 õóâü íü
áîëîí Èðãýíèé õóóëüä íýìýëò, “òîìîîõîí” õýìæýýíèé àæèë õóâüöàà, íîãäîë àøèãòàé
ººð÷ëºëò îðóóëàí, ºì÷ õóâü÷ëàëûí ãýäãýýðýý îíöëîã þì. Ñóäàëãààíû õîëáîîòîé, 15.4 õóâü íü õýëöýë
òóõàé íýãäñýí ¿çýë áàðèìòëàë, ªì÷ õ¿ðýýíä ¿íýò öààñ, ò¿¿íèé òºðºë õ¿÷èíã¿é áîëãîõ (õ¿÷èí òºãºëäºð
õóâü÷ëàëûí òóõàé õóóëèéã çîõèöóóëàëò òóñãàãäñàí íèéò 48 áóñ áîëãîõ)-òîé õîëáîîòîé, 6.3 õóâü
áîëîâñðóóëæ áàòàëæýý. õóóëü áàéãààãààñ 27 õóóëèéã íü íü áóñàä ìàðãààí áàéñàí þì.
Ýíý ¿åýñ ¿íýò öààñíû çàõ ñîíãîí, 24 íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ Òºëºâëºãººíèé äàãóó õýä õýäýí
çýýëèéí øèíæòýé õàðèëöàà ¿¿ñ÷, àêò, áóñàä ä¿ðýì, æóðàì, çààâðûã á¿ëãèéí õ¿ðýýíä óóëçàëò, ÿðèëöëàãà
1994 îíä ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëü, ¿çýæ ñóäëàõäàà òýäãýýð íü ¯íýò çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä Ìîíãîë
2002 îíä ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëüòàé Óëñûí Äýýä ø¿¿õ, Íèéñëýëèéí
òóõàé õóóëèéã òóñ òóñ áàòëàí óÿëäàæ áàéãàà áîëîí çîõèöóóëàëò ø¿¿õ, ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 9 ø¿¿ã÷
ãàðãàñàí áàéíà. íü äàâõàðäàæ, çºð÷èëäºæ áóé ýñýõ, îðîëöñîí áà óóëçàëò, ÿðèëöëàãààð
Çàðèì ñóäëàà÷èéí õýëäãýýð ¿íýò çîõèöóóëàëòã¿é õàðèëöàà áàéãàà ¿íýò öààñ, õóâüöààòàé õîëáîîòîé
öààñíû çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû ýñýõ, çîõèöóóëñàí ÷ ¿ð íºëººòýé ìàðãààí øèéäâýðëýñýí ïðàêòèê
¿¿ñýë íü Ìîíãîë Óëñàä ñîíãîäîã áàéãàà ýñýõýä íýí òýðã¿¿íä ä¿í òèéì ÷ “ýëáýã” áèø ãýäýã íü
óòãààðàà õýðýãæèæ ýõëýýã¿é áîëîâ÷ øèíæèëãýý õèéñýí. àæèãëàãäñàí.
ºì÷ õóâü÷ëàëûí ¿éë ÿâö, ¿ð ä¿í Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õýýñ ¿íýò ̺í ñóäàëæ áóé ç¿éëèéí
áèäýíä àëäàà îíîî, òóðøëàãà áîëæ, öààñ, õóâüöààòàé õîëáîîòîé îíöëîãîîñ õàìààðàí ¿íýò öààñíû
¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí õàðèëöààã øèéäâýðëýñýí õýðãèéí ñòàòèñòèê çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä îðîëöäîã
äýëõèéí áóñàä îðíû íèéòëýã ÷èã òîî àâàõàä óëñûí õýìæýýíä íèéò Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî,
õàíäëàãààð õºãæ¿¿ëýõ, çîõèöóóëàõ 171 õýðýã øèéäâýðëýñýí ãýõ áîëîâ÷ Õºðºíãèéí áèðæ, ¯íýò öààñíû
áîëîìæòîé áîëñîí þì. ýíý íü áîäèò áàéäàëòàé íèéöýõã¿é òºëáºð òîîöîî, õàäãàëàìæèéí
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. òºâëºðñºí òºâ, áðîêåð, äèëåð,
õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã Òóõàéëáàë, íýã àéìàãò ¿íýò àíäåððàéòåðûí êîìïàíèéí ¿éë
öààøèä áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, öààñ, õóâüöààòàé õîëáîîòîéãîîð àæèëëàãààòàé òàíèëöàæ, õîëáîãäîõ
õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áà ¿¿íèé øèéäâýðëýñýí õýðýã áàéõã¿é ãýñýí àæèëòíóóäààñ ÿðèëöëàãûí àðãààð
òóëä Õóóëü ç¿éí ¿íäñýíèé òºâèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò èðñýí. Õàðèí ñóäàëãàà àâñàí.
ñóäàëãààíû áàã Ñàíõ¿¿ãèéí ñóäàëãààíû áàãèéí ãèø¿¿ä òóõàéí Ñóäàëãààã çºâõºí íèéñëýëèéí
çîõèöóóëàõ õîðîîíû çàõèàëãààð àéìãèéí ø¿¿õýä î÷èæ ñóäàëãàà õýìæýýíä õèéõ íü àñóóäëûí íýã
Ìîíãîë Óëñûí ¿íýò öààñíû çàõ õèéõýä 1 õýðýã øèéäâýðëýñýí áàéõ òàëûã õàðóóëàõ òóë Îðõîí, Áóëãàí,
çýýëä äàãàæ ìºðäºæ áàéãàà õóóëü áºãººä ò¿¿íýýñ ÷ îëîí áàéæ Äàðõàí-Óóë àéìàãò áèå÷ëýí
1
Àðäûí áàãø, ãàâüÿàò õóóëü÷, äîêòîð ïðîôåññîð Á.×èìèä, ÕǯÕ-èéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðõëýã÷
Ä.Öîëìîí, ÕǯÕ-èéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðõëýã÷ Ì.̺íõáàò, ÕǯÕ-èéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ó.̺íõáàò, ÕǯÕ-èéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí àæèëòàí
Ø.Õèøèãñ¿ðýí, ÕǯÕ-èéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí ñóäàëãààíû ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
Ö.Îäîí÷èìýã, Çàõèðãàà, õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Õ.Íàðàíöàöðàë, ÕǯÕ-èéí
Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Î.Îòãîíòóÿà, ÕǯÕ-èéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí
ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ð.Áîëîðìàà, ÕǯÕ-èéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ö.Îäìàà
*
Ø¿¿ã÷ íàðòàé õèéñýí ÿðèëöëàãûí ¿åýð øèéäâýðëýñýí õýðãèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàõ øààðäëàãàòàéã
äóðäàæ áàéñàí.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


3 6
ñóäëàãàà õèéæ, ¿íýò öààñíû õóóëü
òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí
áàéäàë, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãàà, èðãýäèéí ¿íýò öààñíû
òàëààðõè ìýäëýã, ìýäýýëýë ÿìàð
áàéãààã áîäèòîéãîîð ãàðãàæ
èðýõèéã çîðüñîí áºãººä èíãýõäýý
äýýð äóðäñàí÷ëàí ø¿¿õýýð
øèéäâýðëýãäñýí õàâòàñò õýðýãòýé
òàíèëöàõààñ ãàäíà àéìãèéí áîëîí
ñóì äóíäûí ø¿¿õèéí 30 ø¿¿ã÷, 29
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà; àéìàã,
ñóìûí ººðºº óäèðäàõ áîëîí òºðèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ýðõ á¿õèé
àëáàí òóøààëòàí, àæèëòàí íèéò 15;
õóâüöààò êîìïàíèéí óäèðäëàãà 4,
íÿãòëàí áîäîã÷ 3; îðîí íóòàã äàõü
ÑÇÕ-íû òºëººëºã÷ 2; çàðèì
àæèëòàí 3, èõ, äýýä ñóðãóóëüä ¿íýò
öààñíû ýðõ ç¿é, áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí
õè÷ýýë çààäàã áàãø 5; ºì㺺ëºã÷ 6;
¿íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí äàðãà,
ìýðãýæèëòýí 6 õ¿íòýé òóñ òóñ
óóëçàæ ÿðèëöñàí áîëíî. ¯¿íèé
çýðýãöýý õîëáîãäîõ òàéëàí
ìàòåðèàë, õîëáîãäîõ áàðèìò
áè÷èãòýé òàíèëöàí, õîò, õºäººãèéí
íèéò 1100 èðãýíýýñ àíêåòûí àðãààð
ñóäàëãàà àâñàí þì.
Èéíõ¿¿ òîäîðõîé àðãà÷ëàëûí
äàãóó ñóäàëæ, 5 ¿íäñýí àñóóäëûí
õ¿ðýýíä òàéëàíã ãàðãàñíàà
ñýòã¿¿ëèéí ýíý óäààãèéí äóãààðò
“ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÉÍ
ÕÝÐÝÃÆÈËÒ”, “¯ÍÝÒ ÖÀÀÑÍÛ
ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÄ ÕÀÌÀÀÐÀÃÄÀÆ
ÁÓÉ ÑÓÁÚÅÊÒÓÓÄÛÍ ÕÓÓËÜ
ÕÝÐÝÃƯ¯ËÆ ÁÓÉ ÁÀÉÄÀË”
ãýñýí õýñãèéã íü íèéòë¿¿ëæ, áóñàä
“ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ Ø¯¯ÕÈÉÍ
ÏÐÀÊÒÈÊ ÁÓÞÓ ¯ÍÝÒ
ÖÀÀÑÍÛ ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ
ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÉÃ
ÕÝÐÝÃËÝÆ ÁÓÉ ÁÀÉÄÀË”,
“ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÇÀÐ×ÈÌ,
ÑÒÀÍÄÀÐÒ ÁÎËÎÍ ÃÀÄÀÀÄÛÍ
ÇÀÐÈÌ ÓËÑÛÍ ÕÓÓËÜ
Ò Î Ã Ò Î Î Ì Æ Ò Î É
ÕÀÐÜÖÓÓËÑÀÍ ÁÀÉÄÀË”,
“ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÉÍ
ÑÓÐÒÀË×ÈËÃÀÀ ÁÀ ÈÐÃÝÄÈÉÍ
¯ÍÝÒ ÖÀÀÑÍÛ ÒÀËÀÀÐÕÈ ÝÐÕ
ǯÉÍ ÌÝÄËÝÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË”
ãýñýí õýñãèéã äàðààãèéí äóãààðò
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
íèéòë¿¿ëýõ áîëíî.
ÍÝÃ. ÕÓÓËÜ
ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÉÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒ
(çºð÷èë, äàâõàðäàë, óÿëäàà õîëáîî)
Áèäíèé ¿çýæ ñóäàëñíààð
îäîîãîîð ¿íýò öààñíû çàõ çýýëòýé
õîëáîîòîé õàðèëöààã çîõèöóóëñàí
27 îð÷èì õóóëü, 24 îð÷èì íèéòýýð
äàãàæ ìºðä¿¿ëýõ àêò áàéãàà áºãººä
òýäãýýðèéã àíãèëàí àâ÷ ¿çâýë:
1. Òóñ õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí
¿íäýñëýëèéã òîãòîîñîí õóóëü áóþó
¯íäñýí õóóëü, Èðãýíèé õóóëü;
2. Ãîë õóóëü áóþó íàðèéâ÷ëàí
çîõèöóóëñàí õóóëü íü ¯íýò öààñíû
çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëü;
3. Áóñàä õóóëüä Êîìïàíèéí
òóõàé, Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîîíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé,
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
òóõàé õóóëü ãýõ ìýò áàéíà.(¯¿íèéã
õàâñðàëòààñ õàðæ áîëíî);
4. Õóóëèàñ áóñàä ýðõ ç¿éí àêò.
ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàð, ¯íýò öààñíû
õîðîî (õóó÷èí íýðýýð), Ñàíõ¿¿ãèéí
çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ ãàðãàñàí ýðõ
ç¿éí àêò.
1.1. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí
õóóëü, Èðãýíèé õóóëü áà ¯íýò öààñíû
çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëü
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí
Òàâäóãààð ç¿éëèéí 2-ò “Òºð íü
íèéòèéí áîëîí õóâèéí ºì÷èéí
àëèâàà õýëáýðèéã õ¿ëýýí
çºâøººð÷, ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã
õóóëèàð õàìãààëíà.”, Òàâäóãààð
ç¿éëèéí 3-ò “ªì÷ëºã÷èéí ýðõèéã
ãàãöõ¿¿ õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð
õÿçãààðëàæ áîëíî.”, Òàâäóãààð
ç¿éëèéí 4-ò “Òºð íü ¿íäýñíèé
ýäèéí çàñãèéí àþóëã¿é áàéäàë, àæ
àõóéí á¿õ õýâøëèéí áîëîí õ¿í
àìûí íèéãìèéí õºãæëèéã õàíãàõ
çîðèëãîä íèéö¿¿ëýí ýäèéí çàñãèéã
çîõèöóóëíà.”, Àðâàíçóðãàäóãààð
ç¿éëèéí 3-ò Ìîíãîë Óëñûí èðãýí
“õºäëºõ, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº
øóäàðãààð îëæ àâàõ, ýçýìøèõ,
ºì÷ëºõ, ºâ çàëãàìæëóóëàõ ýðõòýé.
Õóâèéí ºì÷èéã õóóëü áóñààð õóðààõ,
äàé÷ëàí àâàõûã õîðèãëîíî.” õýìýýí
çààñíààð ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû
ãîë çàð÷ìûã òîãòîîñîí áàéíà.
¯íäñýí õóóëèéí äýýðõ ¿çýë
¹3
áàðèìòëàë, çàð÷èì Ìîíãîë Óëñûí
Èðãýíèé õóóëüä òóñãàëàà îëñîí
áàéäàã ÷ ¿íýò öààñòàé õîëáîîòîé
çîõèöóóëàëòûí õóâüä òóñ õóóëüä
õýðõýí áèåëýëýý îëñíûã ýíä
äóðäàõã¿é îðõèæ áîëîõã¿é þì.
ͺ㺺 òàëààð ø¿¿ã÷ íàðòàé õèéñýí
óóëçàëò ÿðèëöëàãà, õàâòàñò õýðýãò
õèéñýí ñóäàëãààãààð ¯íýò öààñíû
çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéã
áóñ Èðãýíèé õóóëü, ýñõ¿ë
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèéã ãîëäóó
õýðýãëýæ, õýðýã ìàðãààíûã
øèéäâýðëýäýã áîëîõ íü
àæèãëàãäñàí. ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëüä àíàëèç õèéæ
¿çâýë òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí
íàðèéâ÷èëñàí õýì õýìæýý áàðàã
áàéõã¿é, åðºíõèé õýì õýìæýý èõòýé
òóë õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä
øóóä ¿íäýñëýë áîëãîîä øèéäýõ
áîëîìæã¿é áàéãàà þì. Õºðºíãº
îðóóëàã÷äûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ
òàëààð çîõèöóóëñàí 2, 3 äóãààð
ç¿éëèéã ýñ òîîöâîë èõýíõ õýì
õýìæýý íü ìàòåðèàëëàã ãýõýýñýý
èë¿¿ ïðîöåññûí øèíæòýé áàéãàà íü
ýíý õóóëèéí õýðýãæèëòèéã Èðãýíèé
õóóëèéí çîõèöóóëàëòòàé óÿëäààòàé
àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.
2002 îíû Èðãýíèé õóóëèéí
åðºíõèé àíãèéí 49.1, 91.2.2, 98.1, 107,
113, 123.2.3, 155.2, 167.2, 237.1 äýõ
õýñýã, òóñãàé àíãèéí 274.4, 413.3,
413.4 äýõ õýñýã, ĺ÷èíäîëäóãààð
á¿ëãèéí 467-475 äóãààð ç¿éëä ¿íýò
öààñòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã øóóä
òóñãàéëàí çîõèöóóëñàí áàéíà.
Ýäãýýðèéã ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé õóóëüòàé õàðüöóóëàí ¿çâýë:
Íýãä¿ãýýðò. Õóóëèéí çºð÷èë,
äàâõàðäàë, îéëãîìæã¿é
çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä:
- Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé
õóóëèàð ¿íýò öààñíû òàëààðõ
åðºíõèé îéëãîëòûã àãóóëãà,
øèíæýýð íü òîäîðõîéëîîã¿é
áºãººä 2 øàëãóóðààð ë àíãèëñàí
áàéäàã. Õýðýãæèõ õýëáýðýýð íü
áóþó áèåò áà áèåò áóñ (ÈÕ-467.1.,
467.2 äàõü õýñýã), ýðõ øèëæ¿¿ëæ áóé
áàéäëààð íü áóþó ìýä¿¿ëãèéí,
çºâøººðëèéí, íýðèéí ¿íýò öààñ
(ÈÕ-107, 113, 467.5, 468, 474, 475
äóãààð ç¿éëä) áàéõààð òóñãàñàí íü
¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí õàðèëöààã
 Èðãýíèé
ÿâöóó áîëãîñîí òàëòàé. Îíîëûí
õóâüä ¿¿íýýñ ãàäíà îëîí
øàëãóóðààð àíãèëäàã áà
åðºíõèé îéëãîëòûã õóóëèàð
òîäîðõîéëîîã¿éãýýñ ïðàêòèêò
ò¿¿íèéã çºâõºí “õóâüöàà” ìýòýýð
ÿâöóó îéëãîõ, íýð òîìú¸îíû õóâüä
áóäèëàõ, öààøëààä õýðýã ìàðãààíûã
øèéäâýðëýõýä õóóëèéã áóðóó
òàéëáàðëàæ õýðýãëýõ, õóóëü
õîîðîíä çºð÷èëäºõ, òîäîðõîé áóñ
áàéäàë áèé áîëîõ øàëòãààí ¿¿ñ÷
áàéíà. Ìºí ¿íýò öààñûã õýëáýðýýð
àíãèëàõûã Èðãýíèé õóóëèéí 467.1.
äýõ õýñýãò ¿íýò öààñ íü áèåò áîëîí
áèåò áóñ òºðºëòýé áàéíà ãýæ, õàðèí
ýðõ øèëæ¿¿ëæ áóé áàéäëààð íü
àíãèëàõûã Èðãýíèé õóóëèéí 467.5
äàõü õýñýãò ¿íýò öààñ íü íýðèéí,
ìýä¿¿ëãèéí, çºâøººðëèéí ãýñýí
õýëáýðòýé áàéíà õýìýýí òóñ òóñ
àëäààòàé òîìú¸îëæýý;
- Èðãýíèé õóóëèéí 467.6. äàõü
õýñýãò “Òîäîðõîé ýòãýýäýýñ çàðèì
õýëáýðèéí ¿íýò öààñûã ãàðãàõûã
õóóëèàð õîðèãëîæ áîëíî” ãýæýý.
Ýíý íü íýã òàëààñ òîäîðõîé áóñ
çîõèöóóëàëò áîëñîí, íºãºº òàëààñ
¿¿íòýé ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé õóóëèéí 3.1.1. äýõ çààëò
çºð÷èëäñºí øèíæòýé áîëñîí. Ó÷èð
íü ýíý çààëòûí äàãóó Ñàíõ¿¿ãèéí
çîõèöóóëàõ õîðîî ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëüä íèéö¿¿ëýí
çàðèì áàðèìòûã ¿íýò öààñ ãýæ
òîäîðõîéëæ áîëîõîîð áàéãàà. ̺í
Èðãýíèé õóóëèéí 467.2. äàõü õýñýãò
áèåò áîëîí áèåò áóñ ¿íýò öààñûã
òîäîðõîéëñîíòîé ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 3.1.2. äàõü
çààëò íü äàâõàðäñàí áà õàðèí 3.1.3.
äàõü çààëò íü ººðººð
òîìú¸îëîãäñîíûã õàðæ áîëíî;
- Èðãýíèé õóóëèéí ¿íýò öààñíû
çàõ çýýëèéí õàðèëöààòàé õîëáîîòîé
çàðèì ç¿éë, çààëò íü îéëãîìæã¿é,
ø¿¿õèéí ïðàêòèêò õýðýãëýõýä
õ¿íäðýëòýé áàéíà. Æèøýý íü,
ø¿¿ã÷ íàðòàé õèéñýí ÿðèëöëàãûí
ÿâöàä ¿íýò öààñ íü íýðèéí,
ìýä¿¿ëãèéí, çºâøººðëèéí ãýñýí
õýëáýðòýé áàéíà ãýæ çààñàí áîëîâ÷
òýäãýýðèéí òîäîðõîéëîëò áàéõã¿é,
ÿëãàãäàõ øèíæ¿¿ä íü îéëãîìæã¿é,
ç¿éë¿¿äèéí íýð, àãóóëãà íü
õîîðîíäîî çºð÷èëòýé áàéäàã,
õóóëü òîãòîîìæ
õýðýãëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéíà ãýæýý.
Èðãýíèé õóóëèéí 471.1.-ä “¯íýò
öààñ ýçýìøèã÷èéí ºìíº ¿¿ðãýý
ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷
ñàíààòàéãààð, ýñõ¿ë èëò
õàéõðàìæã¿é õàíäàæ ¿íýò öààñ
ýçýìøèã÷èéí øóäàðãà áóñ
ýçýìøèã÷ áîëîõûã íîòîëæ
÷àäààã¿éãýýñ áóñàä òîõèîëäîëä
õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýýñýý ÷ºëººëºãäºíº.”
ãýñýí íü Èðãýíèé õóóëèéí
90, 93, 95, 469.1 äýõ çààëòòàé
õîëáîîòîéãîîð îéëãîìæã¿é áàéãààã
ºì㺺ëºã÷, èõ, äýýä ñóðãóóëèéí
áàãø íàðòàé õèéñýí ÿðèëöëàãààð
äóðäàãäñàí. ¯¿íýýñ ãàäíà õóóëüä
õèéñýí êîíòåíò àíàëèçààð Èðãýíèé
õóóëüä áàñ íýð òîìú¸îíû õóâüä
îéëãîìæã¿é ç¿éë¿¿ä áàéíà.
Òóõàéëáàë: 91.2.2-ò çààñàí “..
ìýä¿¿ëãèéí ¿íýò öààñíààñ áóñàä ýä
õºðºí㺠íü” ãýñýí òîìú¸îëëîîñ
ìýä¿¿ëãèéí ¿íýò öààñûã ýä õºðºíãº
ãýæ îéëãîõîîð áàéãàà áºãººä ýäèéí
áóñ õºðºíãºä õàìààðàõ îéëãîëò
õýìýýí ìýðãýæëèéí íîì çîõèîëä ÷,
Èðãýíèé õóóëèéí 84.5 äàõü õýñýãò ÷
òàéëáàðëàñàíòàé çºð÷èëäºæ
áàéäàã. ̺í õóóëèéí 155.2 äàõü
õýñýãò “..áóñäàä øèëæ¿¿ëæ áîëîõ
¿íýò öààñ..”, 469.2-ò “.. ¿íýò öààñòàé
õîëáîîòîé àëèâàà øààðäëàãà..”,
469.4-ò “..øóóä òàâüæ áîëîõ
øààðäëàãà..”, 469.5-ò “Øóóä òàâüæ
¿ë áîëîõ òàòãàëçàë..”, 470.1-ò
“..õàìòûí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.”
Èðãýíèé õóóëèéí 469.1-ò “¯íýò
öààñ ýçýìøèã÷ íü ¿íýò öààñûã
ýçýìøèõ ýðõèéã ñàíààòàé, èëò
õàéõðàìæã¿é çýðýã õóóëü áóñ áóñàä
çàìààð îëæ àâñàí áîë ò¿¿íèéã
øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ ãýæ ¿çíý.”,
469.2.-ò “¯íýò öààñ ãàðãàã÷ íü ¿íýò
öààñòàé õîëáîîòîé àëèâàà
øààðäëàãûã ¿íýò öààñ ýçýìøèã÷èä
ãàðãàæ áîëíî.”, 467.8-ä “¯íýò
öààñààð ãýð÷ëýãäñýí ýðõèéã ýäëýã÷
íü ¿íýò öààñíû ºì÷ëºã÷ áàéíà.”
ãýæ çààñíààñ ¿çâýë þóíû ò¿ð¿¿íä
îéëãîìæã¿é òîìú¸îëñîí òºäèéã¿é,
øóóä óòãààðàà õºðºí㺠îðóóëàã÷-
ýçýìøèã÷-ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã
õàìãààëàõ áóñ, õàðèí ¿íýò öààñ
ãàðãàã÷ áîëîõ õºðºí㺠áîñãîæ
áàéãàà ýòãýýäèéí ýðõèéã èë¿¿
õàìãààëñàí øèíæòýé çîõèöóóëàëò
“ Õóóëü
3 7
áîëñîí áàéíà.
Õî¸ðäóãààðò. Çîõèöóóëàëòã¿é
áóþó õèéäýëòýé áàéäëûã àâ÷ ¿çâýë:
- Èðãýíèé õóóëèéí 113.4, 475.2-
ò çààñíààð íýðèéí ¿íýò öààñààð
ãýð÷ëýãäñýí ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõäýý
õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéã
áàðèìòëàõààð áàéãàà áîë õàðèí
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëèéí çîðèëòîîñ õàðâàë
óã àñóóäëûã òóõàéí õóóëèàð
çîõèöóóëàõààð çààñàí õýäèé ÷ ìºí
÷àíàðòàà çîõèöóóëàëòã¿é áóþó
Èðãýíèé õóóëèéí åðºíõèé àíãèéí
113 äóãààð ç¿éëä çààñàí õýì õýìæýý
ë ¿éë÷èëæ áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà
Èðãýíèé õóóëèéí 274.4.-ò “Òºðèéí
ºì÷ëºëèéí ìºíãº, ¿íýò öààñààð
àðèëæàà õèéõ æóðìûã õóóëèàð
òîãòîîõ”-îîð çààñàí ÷ ¯íýò öààñíû
çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 4 ä¿ãýýð
ç¿éë, Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí
ºì÷èéí òóõàé õóóëèéí 56 äóãààð
ç¿éëèéã ýñ òîîöâîë ýíý õàðèëöàà
õóóëèàð “á¿ðýí” çîõèöóóëàãäààã¿é
áàéíà. ̺í Èðãýíèé õóóëèéí
49.3-ò “Òàëóóäûí õóäàëäààíû
íóóöûã àãóóëñàí, òýäíèé
çºâøººðºëã¿éãýýð ìýäýýëæ
áîëîõã¿é íºõöºëèéã áèðæèéí òóõàé
õóóëü òîãòîîìæîîð òîäîðõîéëíî”
ãýæýý. Ýíä ìýäýýëëèéí òºðºë áèø,
ÿìàð òîõèîëäîëä ìýäýýëýõ,
ìýäýýëýõã¿é áàéõ òýð íºõöºëèéã
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëèàð òîäîðõîéëîîã¿é áàéíà;
- Èðãýíèé õóóëèéí 107 äóãààð
ç¿éëä ¿íýò öààñààð ãýð÷ëýãäñýí
ýðõèéã ñýðãýýõ áàéãóóëëàãûã çààæýý.
Õàðèí çºð÷èãäñºí ýðõèéã õýðõýí,
ÿàæ, ÿìàð æóðìààð ñýðãýýõ òàëààð
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëü, Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîîíîîñ ãàðãàñàí æóðìûã
ñóäëàõàä òýðõ¿¿ àñóóäàë
çîõèöóóëàëòã¿é ¿ëäæýý. Ýíý ìýò
¿íýò öààñ ºì÷ëºã÷ áóþó õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã
ñîíèðõëûã õàìãààëàõòàé
õîëáîîòîé õýì õýìæýý ¯íýò
öààñíû òóõàé õóóëü, õîëáîãäîõ
æóðàìä õàðüöàíãóé áàãà òóñãàãäñàí
íü ¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
ºíººäºð Ìîíãîë Óëñàä òºäèéëºí
ñàéí á¿ðäýýã¿é ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

3 8
áàéíà.
1.2. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé õóóëü
Ýíý õýñýãò ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëèéí
çîõèöóóëàëòûí îíöëîã, àãóóëãà,
ººðèéíõ íü äîòîîä õýì õýìæýýíä
ä¿í øèíæèëãýý õèéõèéí çýðýãöýý
òóñ õóóëüòàé áóñàä õóóëü íü
çºð÷èëäºæ, äàâõàðäàæ áàéãàà ýñýõ,
õèéäýëã¿é ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ
àðãà÷ëàëààð ñóäàëñàí þì.
1990 îíîîñ òºâëºðñºí
òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöààã õàëæ, çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèõ ¿éë
ÿâö ýõýëæ, ¿¿íèé äàãóó Èðãýíèé
õóóëü áîëîí ªì÷ õóâü÷ëàëûí òóõàé
õóóëèàð òºðèéí ºì÷èéã õóâüä
øèëæ¿¿ëýõ àíõíû àëõàìóóäûã
õýðýãæ¿¿ëñíýýð “õóâüöàà”,
“õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõèéí
áè÷èã”, “¿íýò öààñ”-íû òàëààðõ
îéëãîëò ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíä
øèíýýð îðæ èðñýí. Õýäèéãýýð
¿¿íýýñ ºìíº ¿íýò öààñíû çàðèì
õýëáýð¿¿ä áàéñàí ÷ àãóóëãà, ìºí
÷àíàðààðàà çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí õàðèëöààíû îíöëîã,
çàð÷èì, ¿çýë áàðèìòëàëòàé
íèéöýõã¿é áàéñàí íü òîäîðõîé.
1992 îíä ¯íäñýí õóóëü
áàòëàãäàõàä íèéãìèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëàõ øèíý õóóëü
òîãòîîìæèéã ãàðãàõ, ÿëàíãóÿà
ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëñàí õóóëèóäûã ÿàðàëòàé
áîëîâñðóóëæ, õóóëü òîãòîîõ
áàéãóóëëàãààð áàòëóóëàõ øààðäëàãà
ç¿é ¸ñîîð òàâèãäñàí. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä
1994 îíä Èðãýíèé õóóëèéã áàòëàí
ãàðãàñàí áà îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãóóäààñ íèéãýì, ýäèéí
çàñãèéí ººð÷ëºëò, òºñëèéí
ñàíõ¿¿æèëòòýé õîëáîîòîéãîîð çàðèì
õóóëèéã ãàðãàõ øààðäëàãà, áîëçëûã
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä òàâüäàã
áàéñàí íü íºëººëæ, 1994 îíä ¯íýò
öààñíû òóõàé õóóëèéã õóóëü òîãòîîõ
áàéãóóëëàãààñ áàòàëñíààð ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû
àíõíû áèå äààñàí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò á¿ðýëäñýí áàéíà.
Óëìààð 1998 îíä áàòëàãäñàí Ýðõ
ç¿éí øèíýòãýëèéí õºòºëáºð, Õóóëü
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
òîãòîîìæèéã 2001 õ¿ðòýë
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿íäñýí
÷èãëýëä çààñíààð ýäèéí çàñãèéí
õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ õ¿ðýýíä Èðãýíèé õóóëü,
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëèéã 2002 îíä òóñ òóñ øèíý÷ëýí
íàéðóóëæ ìºðä¿¿ëñýí. Ãýâ÷ ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí
õóâèéí õýðýãò ò¿¿íèéã øèíý÷ëýí
íàéðóóëàõ øàëòãààíûã
òýìäýãëýñíýýð áîë ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí õàðèëöààíä ãàðñàí áîäèò
øààðäëàãà, õýðýãöýýíýýñ ãàäíà ìºí
ë ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí 2 äàõü
õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä Àçèéí
õºãæëèéí áàíêíààñ îëãîõ çýýëèéí
ãýðýýíèé íýã ãîë íºõöºë íü ¯íýò
öààñíû òóõàé õóóëèéã áàòëóóëñàí
áàéõ ÿâäàë áàéæýý. Ýíäýýñ õàðàõàä
áîäèò øààðäëàãààð õóóëü ãàðãàñàí
áóþó øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí
ãýõýýñýý èë¿¿ “áóñäûí øààðäëàãà”-
ààð “áîëçîë”-îîð øàõóó áàòàëñàí ãýæ
õýëæ áîëìîîð ñàíàãäàíà.
2002 îíû ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëèéã
áîëîâñðóóëàõäàà ¿çýë áàðèìòëàëûí
õóâüä õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ, ¿íýò öààñíû çàõ çýýë äýõ
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí øèíý
òºðë¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ,
òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààã
çîõèöóóëàõ, ýðõ ç¿éí îð÷èíã
á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëèéã áàðüñíààðàà
1994 îíû ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëèàñ
äýâøèëòòýé áàéñàí áîëîâ÷
çîõèöóóëàëòûã íàðèéí áîëãîæ
÷àäààã¿é. Òóõàéëáàë, ìýðãýæëèéí
îðîëöîã÷ áàéãóóëëàãóóäûã
òîäîðõîéëñîí áàéäàã ÷ ò¿¿íèé ÷èã
¿¿ðýã, ¿éë àæèëëàãàà, áóñäààñ
ÿëãàãäàõ îíöëîã, õàðèóöëàãà
çýðãèéã òóñãààã¿é, åðºíõèé
çîõèöóóëàëòòàé áîëñîí.
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëü á¿òöèéí õóâüä ºìíºõ
õóóëèàñàà ÿëãààòàé áà õàðèí àãóóëãà
òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéã çîõèöóóëàõ, õÿíàõ ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãà, ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà,
ýòãýýäèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, õºðºíãº
¹3
îðóóëàã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ
òàëààðõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëò
òàâüñàí áàéäàã áîëîâ÷ áîäèò áàéäàë
äýýð 1994 îíû ¯íýò öààñíû òóõàé
õóóëèàñàà äýâøèëòòýé ººð÷ëºëò
îðñîí, òýäãýýð íü íýí õýðýãöýýòýé
áàéñàí íü ýðãýëçýýòýé áàéíà.
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëüä äàðààõü õýä õýäýí àñóóäàë
àíõààðàë òàòàõóéö áàéíà:
1. Óã õóóëèàð ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä ¿íýò öààñ ãàðãàõ, á¿ðòãýõ,
õàäãàëàõ, õóäàëäàõ, àðèëæèõ,
ò¿¿ãýýð ãýð÷ëýãäñýí ºì÷ëºõ ýðõèéã
øèëæ¿¿ëýõ, ¿íýò öààñíû òàëààðõ
ìýäýýëëèéã õºðºí㺠îðóóëàã÷èä
õ¿ðãýõ, õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ, ¿íýò öààñ ãàðãàã÷
áîëîí ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä
õÿíàëò òàâèõòàé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ
õàðèëöààã çîõèöóóëàõ çîðèëòûã
àãóóëñàí. Ñóäàëãààãààð õóóëèéí
çîõèöóóëàëò çîðèëòîî õàíãàæ
÷àäàõã¿é áàéãàà íü àæèãëàãäñàí.
Ó÷èð íü çîðèëò íü íýëýýä ºðãºí
õ¿ðýýíä, ïðîöåññûí íàðèéâ÷èëñàí
çîõèöóóëàëòûã øààðäàõààð áàéãàà.
Ãýòýë òýðõ¿¿ “¿¿ðãýý” Ñàíõ¿¿ãèéí
çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ æóðìààð
çîõèöóóëàõ áàéäëààð øèëæ¿¿ëñýí
áà øèëæ¿¿ëýã íü ýìõ öýãöã¿é
áîëæýý. ͺ㺺 òàëààð õóóëèàð ÷,
õîëáîãäîõ æóðìààð ÷ òýð ºì÷ëºõ
ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé
õàðèëöààã çîõèöóóëààã¿é,
ìýäýýëëèéã õºðºí㺠îðóóëàã÷èä
õ¿ðãýõ, õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé
õàðèëöààíû çîõèöóóëàëò
õÿçãààðëàãäìàë áàéãàà íü òàâüñàí
çîðèëòäîî õ¿ðýýã¿éã èëòãýíý;
2. Õóóëèàñ ò¿¿âýðëýí ¿çâýë
äàâõàðäñàí òîîãîîð íèéò 23 ç¿éë,
çààëòàä òîäîðõîé àñóóäëûã
Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ
æóðàìëàí òîãòîîæ çîõèöóóëàõààð
òóñãàñàí áàéõ áºãººä ýíý íü óã õóóëü
õàðèëöààã çîðèëòûíõîî õ¿ðýýíä
“á¿ðýí” çîõèöóóëàõ õýìæýýíä áèø,
äàâõàðäñàí, Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîîíîîñ çàðèì àñóóäëûã
¿çýìæýýð øèéäýõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëñýí øèíæòýé áîëãîæýý;
 Èðãýíèé
3. ¯¿íýýñ ãàäíà ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 19.2.2.,
19.2.3.-ò ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà
¿íýò öààñíû àðèëæàà, òºëáºð
òîîöîîíû áîëîí õàäãàëàìæèéí,
ãèø¿¿íèé áîëîí ñóóäëûí õóðààìæ,
áóñàä õîëáîãäîõ ¿éë÷èëãýýíèé
õóðààìæèéã òîãòîîæ ìºðäºõ, õóóëü
òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä ÑÇÕ-íû
çºâøººðñíººð ººðèéí ¿éë
àæèëëàãààíä áàðèìòëàõ æóðàì,
çààâàð ãàðãàí ìºðä¿¿ëýõýýð çààñàí
íü ýíý ñàëáàðûí õàðèëöààíä
îðîëöîã÷äîä íýëýýä õ¿íäðýë,
äàðàìò ¿¿ñãýæ áàéíà. ªºðººð
õýëáýë, ýíý íü òóõàéí ñàëáàðò
ìºðäºãäºæ áóé ýðõ ç¿éí àêòûí òîî,
õîîðîíäûí óÿëäàà, áàéíãûí
õºäºë㺺íòýé áàéäàëòàé
õàìààðàëòàéãààð òàéëáàðëàãäàíà;
4. ¯íýò öààñíû òàëààðõ
ìýäýýëëèéã õºðºí㺠îðóóëàã÷èä
õ¿ðãýõ íü íýëýýä òîì çîðèëò
áîëîõûí õóâüä ºðãºí õ¿ðýýíä,
àñóóäëûã òîäîðõîé çîõèöóóëàõ
¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, ýíä
ìýäýýëëèéã õ¿ðãýõ ýòãýýäèéã ºðãºí
õ¿ðýýíä áóþó ¿íýò öààñ ãàðãàã÷,
¿íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäààñ ãàäíà
õÿíàëò òàâèõ ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ ÿìàð
ìýäýýëëèéã õýðõýí ÿàæ, ÿìàð
õóãàöààíä õ¿ðãýõ, ò¿ãýýõ àñóóäëûã
íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëæ, õîîðîíä íü
ÿëãàæ, õýìæýý õÿçãààðòàéãààð
òîãòîîõ ÿâäàë ÷óõàë. Ýíýõ¿¿
õàðèëöàà íü ººðºº ìýäýýëýëä
òóëãóóðëàæ ÿâäàã îíöëîãòîé òóë
ò¿¿íèé ò¿ðãýí øóóðõàé,
õ¿ðòýýìæòýé áàéäàëä îíöãîé
àíõààð÷ õóóëèàð íàðèéâ÷ëàí
òîãòîîæ ºãºõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó.
¯¿íèéã çîðèóä îíöîëæ áóé íü íýã
òàëààñ õóóëèéí çîðèëòûã îäîîãèéí
çîõèöóóëàëò õàíãàæ ÷àäàõã¿é
áàéãàà, íºãºº òàëààñ èðãýäýýñ àâñàí
ñóäàëãàà, ÿðèëöëàãûí ñóäàëãààãààð
ìýäýýëëèéí õ¿ðòýýìæ äóòìàã,
“ìýäýýëëèéí õîìñäîë”, ÿëãàâàðëàë
èõ, àãóóëãà, ÷àíàð ìóó áàéãàà çýðýã
¿ð ä¿í ãàð÷ áàéíà;
5. Ýíý õóóëèéí ºìíºõ ¯íýò
öààñíû òóõàé õóóëèàñ ÿëãàãäàõ ãîë
îíöëîãèéí íýã íü õºðºíãº
õóóëü òîãòîîìæ
îðóóëàã÷èéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã
ñîíèðõîë (”ýðõ àøèã” ãýæ õóóëüä
òîìú¸îëñîí áàéãàà)-ûã õàìãààëàõ
àñóóäàë þì. ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëèéí Ãóðàâäóãààð
á¿ëýã “õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ”-ä ÷èãëýãäñýí
áîëîâ÷ áîäèò áàéäàëä õºðºíãº
îðóóëàã÷, ÿëàíãóÿà “áàãà” õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû
àøèã ñîíèðõîë èë¿¿ õºíäºãäºæ,
íîãäîë àøãàà àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéõ,
õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàëä áîëîí
øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ
áîëîìæã¿é áàéõ, ìýäýýëýë
õÿçãààðëàãäìàë çýðýã àñóóäëûã òýð
á¿ð çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü
õóóëèéí õýðýãæèëò, ¿ð íºëººòýé
øóóä õîëáîîòîé;
6. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëü íü Èðãýíèé õóóëü,
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüòàé óÿëäàà
õîëáîîòîé áàéõààð çààñàí áà
ººðèéí çîõèöóóëàëòûí îíöëîã
(¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëñàí åðºíõèé õýì õýìæýý
á¿õèé) øèíæýýñýý òàòãàëçàæ,
ãîëäóó êîìïàíè, õóâüöààòàé
õîëáîîòîé àñóóäëûã ò¿ëõ¿¿
îðóóëñíûã õàðæ áîëíî. ¯íýò
öààñíû òàëààðõ òóñãàé õàðèëöààã
çîõèöóóëñàí õóóëèéã Êîìïàíèéí
òóõàé õóóëüòàé õîëüæ õóòãàæ
áîëîõã¿é þì. ¯¿ãýýðýý õóóëèéí
õóâüä “òóñãàé” áàéõ, îéëãîëòûí
õóâüä “íèéòëýã” áàéõ àñóóäëûã
öààøäàà çàéëøã¿é àíõààðàõ
õýðýãòýé;
7. Õóóëü íü á¿òýö, íàéðóóëãà,
íýð òîìú¸î, àãóóëãûí õóâüä
îéëãîìæòîé, òîäîðõîé áàéõ ¸ñòîé.
Ýíý íü ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷
áàéãóóëëàãà, õýðýãëýõ ø¿¿õ, òýðõ¿¿
õàðèëöààíä îðîëöîã÷ áóñàä ýòãýýäýä
íýí õýðýãöýýòýé ç¿éë áàéäàã.
Æèøýý íü, òóñ õóóëü 5 á¿ëýãòýé
áºãººä 4 ä¿ãýýð á¿ëýã íü 2 áàéõ
æèøýýòýé. Àðèëæàà, ã¿éëãýý,
õóäàëäàí àâàã÷, õºðºí㺠îðóóëàã÷,
¿íýò öààñ ýçýìøèã÷ ãýæ ººðººð
òîìú¸îëîãäñîíûã õóóëèàð
òîäîðõîéëîîã¿é, ÿëãààòàé áîë õýí
ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýãòýé îðîëöîõûã
çààãëààã¿é. ̺í õóóëèéí 7.4.9.,
10.1.1., 11, 12, 14, 15, 17, 20.2., 21.5.,
21.6., 38 äóãààð ç¿éëèéí àãóóëãà
“ Õóóëü
3 9
îéëãîìæã¿é, ç¿éëèéí íýð, ç¿éëèéí
àãóóëãàòàéãàà óÿëäààã¿é, õóóëü ç¿éí
òåõíèê áîëîí òîìú¸îëëûí õóâüä
àëäààòàé, òîäîðõîé áóñ, çàðèì
çîõèöóóëàëò íü îðõèãäñîí ÷ ãýæ
áîëîõîîð áàéíà;
8. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëèéí 13, 16 äóãààð ç¿éëä ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà (øóóä áóñ
óòãààðàà àæèëòàí)-ä çàðèì ¿éë
àæèëëàãààã õîðèãëîñîí ÷óõàë
çîõèöóóëàëò îðóóëñàí. Ãýâ÷ ¿¿íèé
õýðýãæèëòèéã õàíãàõ áîëîìæã¿é
áóþó çºð÷ñºí òîõèîëäîëä õýðõýõ
òóõàé õàðèóöëàãûí àñóóäëûã òóñ
õóóëüä îãò òóñãààã¿é íü ó÷èð
äóòàãäàëòàé áîëæýý. Õàðèí ýíý
õóóëüä çààñàí õîðèãëîñîí áóñàä õýì
õýìæýýã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð 38 äóãààð
ç¿éëä çîõèöóóëñàí íü õóóëü
òîãòîîã÷èéí àëäàà ãýëòýé;
9. Ñ¿¿ëèéí õýäýí æèë òóñ óëñàä
àøèãò ìàëòìàëûí ÷èãëýëýýð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã êîìïàíèóä
ãàäààä îðíû ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
ººðèéí ¿íýò öààñàà àðèëæààëàõ íü
èõýñ÷ áàéíà. Ýíý áàéäàë öààøäàà
ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéãàà áºãººä ýíý
òàëûí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí õýì
õýìæýýã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé
áàéíà. Òóõàéëáàë, òàòâàðûí
àñóóäàë, èðýýä¿éä ¿¿ñ÷ áîëîõ ¿ð
äàãàâðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,
õÿíàëò òàâèõ àñóóäàë, õàðèóöëàãûí
àñóóäàë ãýõ ìýò. Ìîíãîë Óëñûí
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëüä “¯íýò öààñ ãàðãàã÷ ãàäààä
îðíû çàõ çýýëä ººðèéí ¿íýò öààñàà
àðèëæààëæ áîëîõ”-ûã ë
õóóëü÷èëñíààñ áèø ýíýõ¿¿
áîëîìæèéã áàòàëãààæóóëñàí
çîõèöóóëàëò (Ñàíõ¿¿ãèéí
çîõèöóóëàõ õîðîîíû 2007 îíû 6
äóãààð ñàðûí 27-íû ºäðèéí 83
äóãààð òîãòîîëûã ýñ òîîöâîë)
áàéõã¿é áàéãàà íü õàíãàëòã¿é,
çîõèöóóëàëò øààðäëàãàòàéã
õàðóóëíà;
10. Ñóäàëãààíû ÿâöàä èðãýä,
õóóëü÷ (ø¿¿ã÷, ºì㺺ëºã÷), áàãø,
ñóäëàà÷, õóâüöààò êîìïàíèéí
àæèëòàí, õóâüöàà ýçýìøèã÷äòýé
óóëçàæ ÿðèëöàõàä õºíäºãäñºí
íèéòëýã àñóóäàë íü íýìæ õóâüöàà
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

4 0
ãàðãàõ (”õóâüöààã ¿íýã¿éä¿¿ëýõ”),
êîìïàíèéí óäèðäëàãà áóþó “èõ”
õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí ç¿ãýýñ
“áàãà” õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí
õóâüöààã õóäàëäàí àâàõ, õóâüöààò
êîìïàíèéã õÿçãààðëàãäìàë
õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè áîëãîí
ººð÷ëºí áàéãóóëàõ çýðýã áàéñàí.
Õýäèéãýýð äýýðõ çàðèì àñóóäëûã
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëü, Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèàð
çîõèöóóëñàí áàéäàã ÷ ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ øààðäëàãàòàé, õýðýãöýýòýéã
õàðóóëæ áàéíà.
1.3. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé õóóëü áà Êîìïàíèéí òóõàé
õóóëü, áóñàä õóóëü òîãòîîìæ
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíä ìºðäºãäºõ, à÷
õîëáîãäîë á¿õèé õóóëèéí íýã íü
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü þì.
Ø¿¿õèéí ïðàêòèêò ÷,
ñóðâàëæëàãûí àðãààð áîëîí
àíêåòûí àðãààð õèéñýí
ñóäàëãààãààð ÷ ýíý áàéäàë
íîòëîãäîæ áàéñàí. Çîíõèëîí
õóâüöààò êîìïàíèéã
õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé
êîìïàíè áîëãîõ áóþó êîìïàíèéí
çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðèéã
ººð÷ëºõ, õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí
õóðàë õèéõ, õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí
ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, ìýäýýëýë ºãºõ,
õóâüöààíû õÿíàëòûí áàãöûã
õóäàëäàí àâàõ, ýäãýýðòýé
õîëáîîòîéãîîð õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû
àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäºõ çýðýã
àñóóäàë íýëýýä àíõààðàë òàòñàí þì.
Òèéìýýñ áèä äýýðõ àñóóäëûí
õ¿ðýýíä ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé õóóëü, Êîìïàíèéí òóõàé
õóóëèéã õîîðîíä íü õàðüöóóëàõ
çàìààð õýì õýìæýýíèé óÿëäàà
õîëáîî, çºð÷èë, äàâõàðäàë çýðãèéã
òîäîðõîéëîõûí çýðýãöýý àìüäðàëä
ãàð÷ áóé õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóäûí
ãîë øàëòãààíûã òîãòîîõûã
õè÷ýýñýí áºãººä ñóäàëãààãààð
äàðààõü àñóóäëóóä òîäîðõîéëîãäñîí:
- ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëü íü êîìïàíèàñ ãàðãàäàã ¿íýò
öààñ (õóâüöàà, ºðèéí áè÷èã, îïöèîí
ãýõ ìýò) òºäèéã¿é çàõ çýýëä
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
àøèãëàãäàæ áîëîõ á¿õèé ë ¿íýò öààñ
(òóõàéëáàë, Çàñãèéí ãàçðûí áîíä,
àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãààñ
ãàðãàõ ¿íýò öààñ ãýõ ìýò),
òýäãýýðèéã ãàðãàõ áîëîí õóäàëäàí
àâàõ, çóó÷ëàõ, àðèëæèõ ¿éë
àæèëëàãàà, òóõàéí õàðèëöààíä
îðîëöîõ, õÿíàëò òàâèõ
ñóáúåêò¿¿äèéí ýðõ, ¿¿ðýã,
õàðèóöëàãûí òàëààð ãîë
çîõèöóóëàëòûã àãóóëñàí ºðãºí
õ¿ðýýòýé õóóëü áàéõ ¸ñòîé. Ãýòýë
õóóëü ýíý øèíæèéã õàäãàëààã¿é,
èõýíõ çîõèöóóëàëò íü çºâõºí
íýýëòòýé êîìïàíèéí õóâüöàà,
ò¿¿íòýé õîëáîîòîé àñóóäëûã
òóñãàñàí, òýäãýýð íü Êîìïàíèéí
òóõàé õóóëèéí íàðèéâ÷èëñàí
çîõèöóóëàëòòàé äàâõàðäñàí áàéõ
áºãººä ¿¿ãýýðýý ¿íýò öààñíû
íèéòëýã øèíæòýé õàðèëöààã
çîõèöóóëàõ ÷àäâàðã¿é ãýæ ¿çýõýýð
áàéíà. ͺ㺺 òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü
êîìïàíèéí ¿íýò öààñòàé
õîëáîîòîé õàðèëöààã èë¿¿
íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëæýý;
- Þóíû ò¿ð¿¿íä õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ
àñóóäëààð ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé õóóëüòàé õàðüöóóëáàë
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü äàâàìãàé
çîõèöóóëàëòòàé áà ýíý íü õóâüöàà
ýçýìøèã÷èéí ýðõèéã òîäîðõîéëñîí
ÿâäàë þì. Õàðèí ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëüä ¿íýò öààñ
õóäàëäàí àâàã÷ (õºðºí㺠îðóóëàã÷)-
èéí ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëñíîîñ áèø
ýðõèéí òàëààð òóñãàéëàí àâ÷
¿çýýã¿é íü ñàëáàðûí õóóëèéí õóâüä
ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëæýý;
- Ñóäàëãààãààð, ÿëàíãóÿà
óóëçàëò, ÿðèëöëàãààð õóâüöàà
ýçýìøèã÷èéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã
ñîíèðõîë àìüäðàë äýýð èõ
çºð÷èãäºæ áàéãàà ä¿ð çóðàãòàé
áàéñàí. Òóõàéëáàë, íîãäîë àøèã
õóâààðèëàõ, õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí
õóðàëä îðîëöîõ, ñàíàë ºãºõ,
øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ,
êîìïàíèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ,
õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéã á¿ðòãýõ çýðýã
àñóóäëûã äóðäàæ áîëíî. Ãýõäýý
ýäãýýð àñóóäëûã Êîìïàíèéí òóõàé
õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéõ áºãººä
ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí õàðèëöààíä
¹3
îðîëöîã÷ ñóáúåêò õóóëèéã óíøèæ
ñóäëààã¿é, ººðñäèéí ýðõ, õóóëü
¸ñíûõîî àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ
òàëààð èäýâõòýé òýìöäýãã¿é,
õóóëèàð òîäîðõîéëñîí
áîëîìæóóäûã àøèãëàäàãã¿é, ýðõ
ç¿éí ìýäëýã äóòìàã, õóóëèéí äàãóó
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ÿãøòàë
áèåë¿¿ëäýãã¿é, ýíý ñàëáàð äàõü
ìýäýýëýë õîìñ, õ¿ðòýýìæ ìóó çýðýã
ñóáúåêòèâ õ¿÷èí ç¿éëýýñ ¿¿äýí äýýðõ
àñóóäëóóä ãàðäàã íü õýðýãæèëòýä
ñºðºã ¿íýëãýý ºãºõºä õ¿ðãýæ áàéíà;
- Ãýõäýý äýýðõ 2 õóóëèéí
õàðüöóóëàëòààñ çàðèì çºð÷èëòýé,
õèéäýëòýé, äàâõàðäñàí øèíæòýé
çîõèöóóëàëò, õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã
õºíäºæ áîëîõîîð çîõèöóóëàëò
öººíã¿é áàéíà.
1.4. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé õóóëü áà íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ
àêò
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëü, Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîîíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé
õóóëüä çààñíààð Ñàíõ¿¿ãèéí
çîõèöóóëàõ õîðîî çàðèì íèéòýýð
äàãàæ ìºðäºõ àêò (ä¿ðýì, æóðàì ãýõ
ìýò) ãàðãàõààð áàéãàà. Îíîëûí
òàëààñàà íèéãìèéí á¿õ õàðèëöààã
õóóëèàð á¿ðýí çîõèöóóëàõ
áîëîìæã¿é ó÷ðààñ çàðèì
òîõèîëäîëä õóóëü òîãòîîõ
áàéãóóëëàãààñ áóñàä ñóáúåêòýä
íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ õýì õýìæýý
òîãòîîõ ýðõýý øèëæ¿¿ëæ, èíãýõäýý
õ¿ðýý õÿçãààðûã íü òóõàéí ¿íäýñëýë
áîëãîæ áóé õóóëèàð òîãòîîæ ºãäºã.
ªíººäºð ïðàêòèêò íèéòýýð
äàãàæ ìºðäºõ øèéäâýðèéã
áîëîâñðóóëàõ, áàòëàõ, á¿ðòãýõ
ïðîöåäóðààñ ãàäíà ¿íýëæ, ä¿ãíýõ
áóþó íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ
øèíæòýé õýì õýìæýý ìºí ýñýõèéã
íü òîãòîîäîã ñòàíäàðò, æóðàì
Çàñãèéí ãàçðûí 2003 îíû 8 äóãààð
òîãòîîëûã ýñ òîîöâîë áàéõã¿é
áàéíà. Ýíýõ¿¿ òîãòîîëîîð áàòàëñàí
æóðìààð ÓÈÕ-ààñ áàéãóóëàãääàã
ñóáúåêò¿¿äèéí ãàðãàñàí íèéòýýð
äàãàæ ìºðäºõ àêòûí õóâüä
¿éë÷ëýõã¿é áà ýíý òîõèîëäîëä
Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ
 Èðãýíèé
ãàðãàñàí àêò õóóëèéí äàãóó ãàð÷ áóé
ýñýõ, á¿ðýí ýðõýä õàìààðàõ
àñóóäëààð ãàðãàñàí, õýì õýìæýý
òîãòîîñîí ýñýõèéã òîãòîîõ,
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, òýäãýýðò õÿíàëò
òàâèõ ôóíêö äóòàãäàæ áàéíà.
Ä¿ãíýëò, ñàíàë
- ¯íýò öààñ íü ººðòºº õóâüöààã
àãóóëæ áàéäãèéí õóâüä ò¿¿íèé
õàðèëöààã çîõèöóóëñàí õóóëü íü
åðºíõèé áàéõààñ áèø õóâüöààíû
òàëààð òóñãàéëñàí çîõèöóóëàëò
àãóóëàõ ¸ñã¿é ãýæ ¿çýæ áàéíà;
- Òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ
õóóëü íü ìàòåðèàëëàã õýì
õýìæýýãýý àãóóëñàí áàéõ ¸ñòîé
áàéòàë ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé õóóëü íü èë¿¿ ïðîöåññûí
øèíæòýé õóóëü áîëñíîîðîî ¿ð
íºëºº áàãà áàéíà;
- ¯íýò öààñíû çàõ çýýëòýé
õîëáîîòîé õàðèëöààã õóóëü
òîòãîîìæîîð áèø, áóñàä ýðõ ç¿éí
àêòààð, áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíû äîòîîä æóðìààð
çîõèöóóëæ áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ
áîëîõîîð áàéíà;
- Õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã
ìýäýýëëýýð õàíãàõ òàëààð ¿íýò öààñ
ãàðãàã÷èä, ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã
òîäîðõîé áîëãîí õýðýãæèëòèéã
õàíãóóëàõòàé õîëáîîòîé çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýýã
òîäîðõîé áîëãîõ øààðäëàãàòàé
áàéíà;
- ¯íýò öààñíû çàõ çýýëä õºðºíãº
îðóóëàã÷äûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé. Ýíý òàëûí
çîõèöóóëàëò ìàø äóòìàã áàéãààã
ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í õàðóóëæ áàéãàà;
- 2002 îíû Èðãýíèé õóóëèéí
¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíä õîëáîãäîõ çîõèöóóëàëò
íü îéëãîìæã¿é, òîäîðõîé áóñ
áàéãàà ó÷ðààñ îéëãîìæòîé áîëãîõ
¿¿äíýýñ òàéëáàð ãàðãàõ, ýñõ¿ë
íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð
øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé þì;
- ¯íýò öààñíû çàõ çýýëä èðãýä,
áàéãóóëëàãûí îðîëöîî ìóó áàéãàà
íü òýäíèé ýíý òàëûí ìýäëýã
õàíãàëòã¿é, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî
á¿ðýëäýýã¿éòýé õîëáîí ¿çýæ áîëîõ
õóóëü òîãòîîìæ
þì. Òèéìýýñ ¿íýò öààñ ãàðãàæ
á¿ðòã¿¿ëýõ, íèéòýä ñàíàë áîëãîõ,
ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíû
çîõèöóóëàëòûã èë¿¿ áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ (íèéòýä ñàíàë áîëãîí ¿íýò
öààñ ãàðãàã÷èä òàâèãäàõ øààðäëàãûã
ºíäºðæ¿¿ëýõ; íèéòýä ñàíàë áîëãîí
ãàðãàæ áóé ¿íýò öààñíû
òàíèëöóóëãàä òóñãàõ ç¿éëñèéã
äýëãýðýíã¿é áîëãîõ; õîðîîíîîñ
¿íýò öààñûã á¿ðòã¿¿ëýõ çºâøººðºë
îëãîõ áîëîí òàòãàëçàõ íºõöºëèéã
òîäîðõîé áîëãîõ; íèéòýä èë òîä
áîëãîõ ìýäýýëëèéã äýëãýðýíã¿é
æàãñààí ãàðãàõ) øààðäëàãàòàé
áàéíà.
ÕΨÐ. ¯ÍÝÒ ÖÀÀÑÍÛ ÇÀÕ
ÇÝÝËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÄ
ÕÀÌÀÀÐÀÃÄÀÆ ÁÓÉ
ÑÓÁÚÅÊÒÓÓÄÛÍ ÕÓÓËÜ
ÕÝÐÝÃƯ¯ËÆ ÁÓÉ ÁÀÉÄÀË
Ìîíãîë Óëñ 1990 îíîîñ
ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîíîîñ çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæèõ
ÿâöûã õóðäàñãàí óëñûí ºì÷èéã
õóâüä øèëæ¿¿ëýõ (õóâü÷ëàõ)
õàðèëöààã 1991 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí
Áàãà Õóðëààñ áàòëàí ãàðãàñàí “ªì÷
õóâü÷ëàõ òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí
õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéäàã. Óã
õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éëèéí 12.1-ò
“Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõèéí
áè÷èã (öààøèä “ýðõèéí áè÷èã”
ãýõ)-èéã ýíýõ¿¿ õóóëü õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëñîí ºäºð áîëîí
ò¿¿íýýñ ºìíº òºðñºí Ìîíãîë
Óëñûí èðãýí íýã óäàà àâàõ ýðõòýé”
ãýæ çààñíûã ¿íäýñëýí ÁÍÌÀÓ-ûí
èðãýí á¿ðò õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ýðõèéí áè÷èã îëãîñîí. Èðãýí á¿ðò
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõèéí áè÷èã
îëãîñîí íü òºðèéí ºì÷èéí
òîäîðõîé õýñãèéã èðãýäýä èæèë
õýìæýýãýýð ºì÷ëºõ ýðõ îëãîæ,
èðãýäèéã õóâèéí ºì÷òýé áîëãîæ çàõ
çýýëèéí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëæ, ºì÷
õóâü÷ëàõ ¿íäñýí àðãûã àøèãëàñàí.
“ªì÷ õóâü÷ëàõ òóõàé” õóóëèéí ¿çýë
áàðèìòëàëä “Õóâü÷ëàãäàõ ¿éëäâýð,
àæ àõóéí ãàçðóóäûí ¿éëäâýðëýëèéí
ôîíä, ¿ð àøèã, òåõíèê òåõíîëîãèéí
ò¿âøèíã õàðãàëçàí íèéò õºðºíãèéã
“ Õóóëü
4 1
¿íýëæ õóâüöààã áèðæ äýýð ãàðãàõ
áºãººä ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýä íü
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõèéí
áè÷ãýýðýý õóâü÷ëàãäàæ áàéãàà àëü ÷
¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðûí õóâüöààã
áèðæýýð äàìæóóëàí àâàõ ýðõòýé ãýæ
¿çíý” ãýñíèé õ¿ðýýíä èðãýä õºðºíãº
îðóóëàëòûí ýðõèéí áè÷ãýýðýý
õóâü÷ëàãäàõ ¿éëäâýð, àæ àõóéí
ãàçðûí õóâüöààã áèðæýýð
äàìæóóëàí àâàõ ýðõèéã á¿ðä¿¿ëýí
Ìîíãîë Óëñàä àíõ óäàà õºðºíãèéí
áèðæèéã ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñèéã
òàâüñàí áºãººä “Ìîíãîëûí
Õºðºíãèéí áèðæèéí ò¿ð ä¿ðýì
áàòëàõ òóõàé” Çàñãèéí ãàçðûí 1991
îíû Ç äóãààð ñàðûí 22-íû ºäðèéí
101 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð Ìîíãîë
Óëñûí Õºðºíãèéí áèðæèéã
áàéãóóëàí ¯íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîã÷ ¿íäñýí áàéãóóëëàãûí
ñóóðèéã áèé áîëãîæ áàéñàí. ̺í
ºì÷ õóâü÷ëàëòàé õîëáîãäóóëàí
èðãýäèéã õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ýðõèéí áè÷ãýýðýý Õºðºíãèéí
áèðæýýñ õóâüöàà àâàõàä íü çóó÷ëàõ,
çºâëºãºº ºãºõ ¿¿ðýã á¿õèé áðîêåðûí
ï¿¿ñ¿¿äèéã áàéãóóëñàí áàéíà.
ªì÷ õóâü÷ëàëûí äàðààãààð ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí õóóëü ç¿éí
¿íäñèéã áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ 1994
îíä ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëèéã
áàòàëæ áàéâ. Óëìààð 2002 îíä
áàòëàãäñàí ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëüä ¿íýò öààñíû
çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ñóáúåêòóóäûã
òîäîðõîéëæ, òýäíèé ýðõ, ¿¿ðãèéã
çîõèöóóëñíûã ñóäàëãààãààð
äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çñýí þì.
ÓÈÕ-ààñ 2002 îíä áàòëàí
ãàðãàñàí “¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé” õóóëü (öààøèä “¯ÖÇÇÒÕ”
ãýõ)-èéí 1 ä¿ãýýð ç¿éë áîëîõ
Õóóëèéí çîðèëò áîëîí ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ýòãýýä
ãàð÷èãòàé òóñ õóóëèéí 18 äóãààð
ç¿éëýýñ ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîã÷ ýòãýýäýä õýíèéã
õàìààðóóëæ áîëîõûã òîãòîîâîë.
¯¿íä:
1. Õºðºí㺠îðóóëàã÷;
2. ¯íýò öààñ ãàðãàã÷;
3.¯íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà
ãýñýí ¿íäñýí ãóðâàí ñóáúåêò áàéíà.
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

4 2
ͺ㺺 òàëààð ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí õóóëü òîãòîîìæèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ñóáúåêòóóäûã
òºðèéí áîëîí õóâèéí ñåêòîð ãýæ 2
àíãèëæ áîëíî. ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëä òºðèéí îðîëöîî çàéëøã¿é
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéäàã. Òºð
¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
çîõèöóóëàã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ
÷èã ¿¿ðýãòýé îðîëöäîã íü íèéòëýã
æèøèã þì.
2.1. Õºðºí㺠îðóóëàã÷
2.1.1. Õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëò ºíººãèéí áàéäàë
“¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé” õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
1.1-ò “Ýíý õóóëèéí çîðèëò íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä ¿íýò öààñ ãàðãàõ,
á¿ðòãýõ, õàäãàëàõ, õóäàëäàõ,
àðèëæèõ, ò¿¿ãýýð ãýð÷ëýãäñýí
ºì÷ëºõ ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõ, ¿íýò
öààñíû òàëààðõ ìýäýýëëèéã õºðºíãº
îðóóëàã÷èä õ¿ðãýõ, õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ,
…-òàé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöààã
çîõèöóóëàõàä îðøèíî” ãýæ çààñàí
áºãººä õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ¿íäñýí
ñóáúåêò áîëîõûã òîãòîîñîí. Óã
õóóëüä õºðºí㺠îðóóëàã÷èéã
òîäîðõîéëîîã¿é äóòàãäàëòàé
áîëîâ÷ õºðºí㺠îðóóëàã÷ ãýäýãò
¿íýò öààñíû çàõ çýýëä ¿íýò öààñ
õóäàëäàõ, àðèëæèõ çýðýã
àæèëëàãààíä õºðºí㺠îðóóëàí
îðîëöîæ áóé õóâü õ¿í, õóóëèéí
ýòãýýä, òºðèéí áàéãóóëëàãûã
õàìðóóëàí îéëãîæ áîëîõ þì.
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 3 äóãààð á¿ëýã íü
Õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ ãýñýí ãàð÷èãòàé áºãººä óã
á¿ëýã íü 5 ç¿éë (¯ÖÇÇÒÕ-èéí 13-17
äóãààð ç¿éë)-èéã àãóóëæ áàéíà.
¯ÖÇÇÒÕ-èéí ýäãýýð ç¿éë íü äàðààõü
õàðèëöààã çîõèöóóëñàí áàéíà.
ͺ㺺 òàëààñ ¯ÖÇÇÒÕ-èéí 12
äóãààð ç¿éë íü ¿íýò öààñ õóäàëäàí
àâàã÷èéí ¿¿ðãèéã çîõèöóóëñàí
áºãººä ¿íýò öààñ õóäàëäàí àâàã÷ íü
íýã òàëààðàà ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
õºðºí㺠îðóóëàã÷ þì. ̺í àëèâàà
íýã õóâüöààò êîìïàíèéí õóâüöàà
ýçýìøèã÷ íü õóâüöàà ýçýìøèæ
áàéãààãààðàà ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
õºðºí㺠îðóóëàã÷ þì.
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 12 äóãààð ç¿éëèéí
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
12.1-ò çààñíû äàãóó Êîìïàíèéí
íèéòýä ñàíàë áîëãîí ãàðãàñàí
õóâüöààíû 5 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø
õóâèéã õóäàëäàí àâñàí ýòãýýä óã ¿íýò
öààñûã õóäàëäàí àâñíààñ õîéø
àæëûí 10 õîíîãèéí äîòîð Õîðîîíä
ìýäýãäýõ ¿¿ðýã áàéíà. ̺í ç¿éëèéí
12.2 áîëîí 12.3-ò êîìïàíèéí
õÿíàëòûí áàãöûã õóäàëäàí àâñàí
ýòãýýä Êîìïàíèéí òóõàé õóóëüä
çààñàí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ áà
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 12.1-ò çààñàí
ýòãýýäèéí õóâüöàà òàâàí õóâèàð
íýìýãäñýí òîõèîëäîë á¿ðò Õîðîîíä
ýíý òóõàéãàà ìýäýãäýõèéã
çîõèöóóëñàí áºãººä 12.4-ò Õîðîî
êîìïàíèéí õóâüöààíû 5 áóþó
ò¿¿íýýñ äýýø õóâü áîëîí õÿíàëòûí
áàãöûã õóäàëäàí àâñíàà á¿ðòã¿¿ëýõ
òóõàé æóðìûã áàòëàí ãàðãàõààð
õóóëü÷èëñàí áàéíà.
1999 îíû Êîìïàíèéí òóõàé
õóóëèéí 5 äóãààð á¿ëãèéí 35-46
äóãààð ç¿éë, 2003 îíû ¯íýò öààñíû
çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 12-17, 19-
30, 34 ä¿ãýýð ç¿éë, Ñàíõ¿¿ãèéí
çîõèöóóëàõ õîðîîíû ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 22, 24 ä¿ãýýð
ç¿éëä òóñ òóñ õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí
ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ¿íäñýí ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëò õèéãäñýí áàéíà.
Õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèàð
êîìïàíèéí ýíãèéí áîëîí äàâóó
ýðõèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí
ýðõèéã òîäîðõîé çààñàí áºãººä
õóâüöàà òýðã¿¿í ýýëæèíä õóäàëäàí
àâàõ ýðõ, õóâüöààíä õºðâºõ ¿íýò
öààñ, ¿íýò öààñ ãàðãàõ, õóâüöàà
áîëîí áóñàä ¿íýò öààñíû ¿íèéã
òîãòîîõ, ¿íýò öààñ ýçýìøèã÷äèéí
á¿ðòãýëèéí àñóóäëûã æóðàìëàæ
ºãñºí. ̺í òóñ õóóëèàð êîìïàíè
ººðèéí ¿íýò öààñûã õóäàëäàí àâàõ
áîëîí ýðã¿¿ëýí àâàõ, õóâüöààíû
õÿíàëòûí áàãöûã õóäàëäàí àâàõûã
çîõèöóóëñàí íü õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ íýã òîìîîõîí àëõàì
áîëñîí.
ͺ㺺 òàëààñ òºëººëºí óäèðäàõ
çºâëºëèéã ºìíº íü åðäèéí àðãààð
ñîíãîäîã áàéñàí áîë 1999 îíû
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèéí 77
äóãààð ç¿éëèéí 77.4 äýõ çààëòûí
¹3
äàãóó õóâüöààò êîìïàíèéí
òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëèéí
ãèø¿¿íèéã ñàíàë õóðààõ êóìóëÿòèâ
àðãààð ñîíãîõîîð øèíýëýã
çîõèöóóëàëò îðñîí. ÒÓÇ-èéí
ãèø¿¿í íü êîìïàíèéí õóâü
íèéë¿¿ëýã÷ áèø áàéæ áîëîõûã
çîõèöóóëñàí íü õóâüöàà ýçýìøèã÷
òýð äóíäàà “áàãà” õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëñàí çîõèöóóëàëò áîëñîí.
Õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõèéã
õàìãààëàõ àñóóäàë áîë ¿íýò öààñíû
çàõ çýýëèéí õóóëü òîãòîîìæèéí
¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãèéí íýã íü þì.
Èéìä óã õóóëü òîãòîîìæèéí
òîäîðõîé íýã õýñýã õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
õýìæýýã èõ, áàãà ãýæ ÿëãàëã¿é
õàìãààëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé. ¯íýõýýð
¿íýò öààñíû çàõ çýýëä áàãà
õýìæýýíèé õºðºí㺠îðóóëàã÷ áóþó
“áàãà” õóâüöàà ýçýìøèã÷èéã
õàìãààëàõ àñóóäàë íèëýýä ÷óõàë
áàéð ñóóðü ýçýëäýã.
Õºðºí㺠îðóóëàã÷èéã õàìãààëàõ
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò äàðààõü
àñóóäëûã ãîë÷ëîí òóñãàñàí áàéõûã
øààðääàã. ¯¿íä:
• Ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäàë;
• Êîìïàíèéí óäèðäëàãà;
• ¯íýò öààñòàé õîëáîîòîé
ã¿éëãýý, òºëáºð òîîöîî
õàäãàëàìæèéí íàéäâàðòàé áàéäàë;
• Çóó÷ëàã÷èéí íàéäâàðòàé
áàéäàë;
• ¯íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîã÷äûí øóóðõàé ¿éë÷ëýõ
áàéäàë;
• Èòãýëöëèéí çàð÷ìûã
õàíãàõ (¯íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîã÷äûí øóäàðãà áàéõ áàéäàë);
• Ýðäñëýýñ õàìãààëàõ öîãö
òîãòîëöîî;
• Õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
õàðèóöëàãàòàé áàéõ ãýõ ìýò.
¯íýõýýð ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
ìýäýýëýë áîë õàìãèéí òîì äàâóó òàë
þì. ¯ÖÇÇÒÕ-èéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
14.1-ò “¯íýò öààñ ãàðãàã÷ õîëáîãäîõ
õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí
ìýäýýëëèéã íèéòýä õ¿ðãýõ, õºðºíãº
îðóóëàã÷èä ºãºõ ¿¿ðýãòýé” ãýæ
çààñàí áºãººä ÑÇÕ-íû 2007 îíû 206
äóãààð òîãòîîëîî𠓯íýò öààñíû
ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíãèéí
 Èðãýíèé
æóðàì”-ûã áàòàëñàí áàéíà.
Óã æóðìûí 2 äóãààð ç¿éëèéí 2.2-
ò çààñàí ýòãýýä õîëáîãäîõ çààëòàä
çààñàí ìýäýýëëèéã òîãòîîñîí
õóãàöààíä ÑÇÕ-íä èð¿¿ëýõ
¿¿ðýãòýé. Õàðèí æóðìûí 4 ä¿ãýýð
ç¿éëä “Ìýäýýëëèéí ñàí äàõü
ìýäýýëëèéã àøèãëàõ, ìýäýýëëèéã
îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ” àñóóäëûã
çîõèöóóëñàí áîëîâ÷ ýíýõ¿¿
çîõèöóóëàëò íü õàíãàëòàé áóñ áàéíà.
Ó÷èð íü æóðìûí 4.1-ò
“Ìýäýýëëèéí ñàí äàõü ìýäýýëëèéã
õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä
íèéòèéí ýðõ àøèãò íèéö¿¿ëýí
õºðºíãèéí çàõ çýýë äýõ ìýäýýëëèéí
íýýëòòýé áàéäëûã áèé áîëãîõ, îëîí
íèéòèéí ìýäëýã, ìýäýýëëèéã
äýýøë¿¿ëýõ, ýðäýì, øèíæèëãýý,
ñóäàëãàà õèéõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëýõ, çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãûí õÿíàëòûí ÷èã
¿¿ðãèéã øóóðõàé, ¿ð ä¿íòýé
õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ
çîðèëãîîð àøèãëàíà” ãýæ çààñàí
áîëîâ÷ ºíººãèéí ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä òóñ çààëò íü çîðèëãîäîî õ¿ð÷,
àìüäðàëä õýðýãæèæ ÷àäààã¿é þì.
̺í òóñ æóðìûí 4.4-ò “Ýíýõ¿¿
æóðìûí íýãä¿ãýýð õàâñðàëòàä
íèéòýä òîãòìîë ìýäýýëýõýýð
çààñíààñ áóñàä õóóëèàð íèéòýä
ìýäýýëýõèéã õîðèãëîîã¿é áºãººä óã
ìýäýýëëèéã ãàðãàõàä òîäîðõîé
ø¿¿ëò, ñóäàëãàà, õàðüöóóëàëò,
ä¿ãíýëò áîëîí øèíæèëãýý
øààðäëàãàòàé òóõàéëñàí
ìýäýýëëèéã òºëáºðòýé íèéòèéí
õ¿ðòýýë áîëãîíî. Òºëáºðèéí
õýìæýýã Õîðîîíû Àæëûí àëáàíû
äàðãûí òóøààëààð òîãòîîíî” ãýæ
çààñàí áºãººä ìýäýýëëèéí ñàí äàõü
çàðèì ìýäýýëëèéã òºëáºðòýé
ãàðãàíà ãýæ çîõèöóóëñàí íü
õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä òýð äóíäàà
áàãà õýìæýýíèé õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí ýðõ àøèãò òºäèéëºí
íèéöýõã¿é çîõèöóóëàëò þì. Òýð á¿ð
áàãà õýìæýýíèé õºðºí㺠îðóóëàã÷
áóþó “áàãà” õóâüöàà ýçýìøèã÷ öàã
çàâ, òîäîðõîé õýìæýýíèé ìºíãº
òºãðºã çàðöóóëàí ìýäýýëýë îëæ
1
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 1995 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íû ºäðèéí 11 ä¿ãýýð òîãòîîë.
2
Ñóäàëãààíû áàãèéí çîõèîí áàéãóóëñàí óóëçàëò, ÿðèëöëàãààð îëæ àâñàí ìýäýýëýë.
3
Ä.Ä¿ãýðæàâ. “Ìîíãîë Óëñûí ¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òºëºâøèë, òóëãàìäñàí àñóóäàë”, “Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ë. 2008
îí. ¹4/23/. 26 äàõü òàë.
õóóëü òîãòîîìæ
àâàõààð õººöºëääºãã¿é áºãººä
æóðìûí óã çîõèöóóëàëò íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷äûí
øóäàðãà áàéäëûã õàíãàæ ÷àäàõ ýñýõ
íü ýðãýëçýýòýé þì.
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
14.1-ò ¿íýò öààñ ãàðãàã÷ õîëáîãäîõ
ìýäýýëëèéã õºðºí㺠îðóóëàã÷èä
ºãºõ ¿¿ðýãòýé ãýñýí áîëîâ÷ òóõàéí
¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçì íü
òîäîðõîé áóñ áàéãàà áèëýý.
Èéìä äýýðõ õóóëü, æóðìûí
çîõèöóóëàëòûã äàðààõü áàéäëààð
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé
áàéíà. ¯¿íä:
• ¯íýò öààñòàé õîëáîîòîé
ìýäýýëëèéã õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä
íýãýí çýðýã õ¿ðãýõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëýõ;
• Õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã
òîäîðõîé öàã õóãàöààíä ìýäýýëäýã
áàéäàë õýâøñýí áàéõ;
• Àëèâàà íýã õýñýã ýòãýýäýä
ìýäýýëëèéã óðüä÷èëàí ìýäýýëýõ
àñóóäëûã õîðèãëîñîí áàéõ;
• Ìýäýýëëèéí óòãà, àãóóëãà
òîäîðõîé, áîäèòîé áàéõ;
• Ìýäýýëýõ õýðýãñýë, àðãûã
íàðèéâ÷ëàí æóðàìëàõ;
• Ìýäýýëýë ºãººã¿é, íóóí
äàðàãäóóëñàí, ýñõ¿ë áóðóó ìýäýýëýë
ºãñºí áàéõ òîõèîëäîëä õîëáîãäîõ
ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí
òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ.
¯íýò öààñíû çàõ çýýëä èõ
õýìæýýíèé õºðºí㺠îðóóëàã÷ áóþó
òîäîõîé õóâü, õÿíàëòûí áàãö áîëîí
ò¿¿íýýñ äýýø õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü
õóâüöààò êîìïàíèéí òºëººëºí
óäèðäàõ çºâëºëä ººðèéí õ¿íýý
îðóóëàõ àðãààð ìýäýýëýëä îéð
áàéäàã òóë ìýäýýëëèéí èë òîä
áàéäëûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
çîõèöóóëàëò íü “áàãà” õóâüöàà
ýçýìøèã÷èéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí áàéõ
çîõèöóóëàëò áàéõ øààðäëàãà
òàâèãääàã.
2.1.2. Õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
ºíººãèéí òºëºâ áàéäàë
“ªì÷ õóâü÷ëàëûí òóõàé”
“ Õóóëü
4 3
õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýð 1995
îíû áàéäëààð äîòîîäûí
¿éëäâýðëýëèéí 50 ãàðóé õóâü,
õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä
¿íäñýíäýý, ìàë ñ¿ðãèéí 90 ãàðóé
õóâü íü õóâèéí ºì÷ëºëä øèëæñýí
áà ºì÷ õóâü÷ëàëûí ÿâöàä íèéò 1,9
ñàÿ ãàðóé õ¿íä õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ýðõèéí áè÷èã îëãîæ, 17,4 òýðáóì
òºãðºãèéí ¿íý á¿õèé õºðºíãº
õóâü÷ëàãäàí, 1,1 ñàÿ ãàðóé èðãýä
õºðºíãèéí áèðæýýð äàìæóóëàí
õóâüöàà ýçýìøèã÷ áîëñîí.1 Õàðèí
ÿíç á¿ðèéí øàëòãààíààð 113
ìÿíãàí õ¿í õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ýðõèéí áè÷èã àâàëã¿é ¿ëäñýí òóõàé
ÓÈÕ-èéí 1995 îíû 11 ä¿ãýýð
òîãòîîëä òýìäýãëýñýí áàéäàã. ̺í
ºì÷ õóâü÷ëàëûí àæëûí ¿ð ä¿íä
1995 îíû áàéäëààð 466 õóâüöààò
êîìïàíè, 1297 á¿ðýí áóñ
õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè, 1907
õîðøîî, 850 õóâèàðàà ýðõëýõ àæ
àõóé áèé áîëñîí áàéíà ãýæýý.
ªì÷ õóâü÷ëàëààð 1,9 ñàÿ õ¿íä
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõèéí áè÷èã
ºãñºí áºãººä ¿¿íèé äàãóó ìàíàéä
¿íýò öààñíû àíõäàã÷ çàõ çýýë ¿¿ñ÷
óëìààð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿íýò
öààñíû õî¸ðäîã÷ çàõ çýýë ñîíãîäîã
óòãààðàà õºãæèæ áàéíà. ªíººãèéí
áàéäëààð 370 ãàðóé ìÿíãàí õóâüöàà
ýçýìøèã÷2 áàéãàà áºãººä ò¿¿íýýñ
220 ìÿíãà îð÷èì õóâüöàà ýçýìøèã÷
ººðèéí òîîöîîíû äàíñàà
íýýëãýýã¿é áàéíà.
Õóâüöààíû òºâëºðëèéí ñóäàëãàà3
(2008 îíû 2 äóãààð ñàðûí 2-íû
ºäðèéí áàéäëààð. Õ¿ñíýãò1)
Àíõäàã÷ çàõ çýýë ¿¿ññýíýýñ õîéø
èðãýäèéí ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîõ îðîëöîî õàðüöàíãóé
áàãàññàí áà áàãà õóâüöàà ýçýìøèã÷
íèéò õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí 98
ãàðóé õóâü áàéíà.
Ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä õîò, îðîí
íóòãèéí íèéò 1100 èðãýäýýñ ñàíàë
àñóóëãûí ñóäàëãàà àâñàí áà ñàíàë
àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäýýñ “Òà
ººðèéí õóâü÷ëàëûí öýíõýð áîëîí
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
4 4
Õ¿ñíýãò1
Ä/ä Ýçýìøèæ áàéãàà õóâüöààíû òîî Õóâüöàà Íèéò ä¿íä ýçëýõ
ýçýìøèã÷äèéí òîî õóâü
1 1-10 øèðõýã õóâüöààòàé 70792 18,9
2 11-50 øèðõýã õóâüöààòàé 120008 32,1
3 51-100 øèðõýã õóâüöààòàé 71317 19,1
4 101-1000 øèðõýã õóâüöààòàé 107480 28,7
5 1001-5000 øèðõýã õóâüöààòàé 2504 0,67
6 5001-10000 øèðõýã õóâüöààòàé 417 0,11
7 10000-50000 øèðõýã õóâüöààòàé 900 0,24
8 50001-100000 øèðõýã õóâüöààòàé 221 0,06
9 100001-ýýñ äýýø øèðõýã õóâüöààòàé 307 0,08
Õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí òîî 374.126 100,0

Õ¿ñíýãò2

Õ¿ñíýãò3

ÿãààí òàñàëáàðàà õýðõýí
çàðöóóëñàí áý?” ãýñýí àñóóëòàä
äàðààõü áàéäëààð õàðèóëñàí. ¯¿íä:
(Õ¿ñíýãò2)
Ñàíàë àñóóëãûí ä¿íãýýñ ¿çýõýä
ñóäàëãààíä îðîëöñîí “443” õ¿í
“òóõàéí ¿åä ýöýã, ýõ íü çàðöóóëñàí”
ãýñýí áàéõàä “252” îðîëöîã÷
“õýðõýí çàðöóóëñíàà ìýäýõã¿é
áàéíà”, “184” îðîëöîã÷ “áýëýí
ìºí㺺ð õóäàëäñàí” ãýæ õàðèóëñàí
áàéíà. ¯¿íýýñ ä¿ãíýæ ¿çýõýä òóõàéí
¿åä áóþó àíõäàã÷ ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä îðîëöñîí èðãýäèéí ¿íýò
öààñíû ¿ð àøãèéã òºäèéëºí
*
Äèéëýíõäýý ¯íýò öààñûã “öýíõýð”, “ÿãààí” òàñàëáàðààð ë òºñººëæ
îéëãîæ áàéãàà íü ò¿ãýýìýë áàéâ.
óõàìñàðëàæ ÷àäààã¿é áàéñàí áºãººä
¿¿íèé äàãóó ¿íýò öààñààð öººíõ
õýñýã á¿ëýã õºðºíãºæèõ áîëîìæèéã
áèé áîëãîñîí ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ìºí “Òà ººðèéí õóâü÷ëàëûí
öýíõýð áîëîí ÿãààí òàñàëáàðààðàà
ººðòºº áîëîí ãýð á¿ëäýý àøèãòàé
õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí ãýæ áîäîæ
áàéíà óó?” ãýñýí àñóóëòàä äàðààõü
áàéäëààð õàðèóëò ºãñºí. (Õ¿ñíýãò3)
Òà ººðèéí õóâü÷ëàëûí öýíõýð
áîëîí ÿãààí òàñàëáàðààðàà ººðòºº
áîëîí ãýð á¿ëäýý àøèãòàé õºðºíãº
îðóóëàëò õèéñýí ãýæ áîäîæ áàéíà
óó ãýñýí àñóóëòàä íèéò 1100
îðîëöîã÷îîñ “600” îðîëöîã÷
“¿ã¿é”, “232” îðîëöîã÷ “ìýäýõã¿é”
ãýæ õàðèóëñàí áàéõàä “196”
îðîëöîã÷ òóõàéí ¿åäýý àøèãòàé
áàéñàí ãýñýí. ¯¿íýýñ ¿íýò öààñíû
àíõäàã÷ çàõ çýýëèéã áèé áîëãîõîä
èðãýäèéí ¿íýò öààñíû ìýäëýãèéí
ò¿âøèí ìóó, íºãººòýéã¿¿ð ºì÷
õóâü÷ëàëûã óðüä÷èëàí òîîöîîëñîí
“áýëòãýë”-ã¿éãýýð õèéñíèéã ñºðºã
¿ð äàãàâàð ãýæ ä¿ãíýâýë ñóäëàà÷äûí
îëîíõè íü äýìæèõ áàéõ.
Ñóäàëãààíû áàã îðîí íóòàãò
èðãýäòýé óóëçàëò, ÿðèëöëàãà õèéæ
áàéõàä ¿íýò öààñíû òàëààðõè
åðºíõèé îéëãîëò* áàéäàã áîëîâ÷

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð òýð òóñìàà
êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèõ ÿìàð
¿ð àøèãòàé, õýðõýí êîìïàíèéí
õóâüöàà ýçýìøèõ, ºìíº íü ýçýìøèæ
áàéñàí õóâüöààãàà
çàðöóóëñàí òàëààð ìýäýýëýë õîìñ
áºãººä íºãººä òàëààñ îðîí íóòãààñ
õºðºí㺠îðóóëàëò òàòàõ, îðîí
íóòãèéí èðãýäèéã ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä îðóóëöóóëàõ àæèë íýëýýä ñóë
áàéãàà íü àæèãëàãäñàí þì.
2.2. ¯íýò öààñ ãàðãàã÷
“¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé” õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
1.1-ò “Ýíý õóóëèéí çîðèëò íü
…..¿íýò öààñ ãàðãàã÷ áîëîí ….
õîëáîãäîí ¿¿ñýõ
çîõèöóóëàõàä îðøèíî” ãýæ çààñàí
áºãººä ¿íýò öààñ ãàðãàã÷ íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ¿íäñýí
ñóáúåêò áîëîõûã òîãòîîñîí. ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëüä
¿íýò öààñ
òîäîðõîéëîîã¿é áîëîâ÷ ¯ÖÇÇÒÕ-
èéí 4 ä¿ãýýð ç¿éë íü ¯íýò öààñ
ãàðãàã÷ ãýñýí ãàð÷èãòàé. Óã
Õ óâ ü ö àÀøãèéí
ç¿éëèéí õ¿ðýýíä àò
Ä /ä Îí
êî ì ï à í è é í òîî
1 2002
¿éë àæèëëàãàà
394
ÿâóóëæ
2 2 0 0 3 õóóëèéí ýòãýýä 3 9 9 (¯ÖÇÇÒÕ-èéí
3 2004 404
4 2005
ä¿ãýýð ç¿éëèéí
406
4.1),
5 2 0 0 6 ãàçàð, àéìàã, 4 1 íèéñëýëèéí
3 Çàñàã
2007 /ýõ í èé
6 417
õ à ãà ñ äàðãà
æ èë/ (¯ÖÇÇÒÕ-èéí
ç¿éëèéí 4.2) ¿íýò öààñ ãàðãàã÷
áîëíî.
Õàðèí ¯ÖÇÇÒÕ-èéí 3 äóãààð
ç¿éëèéí 3.1.1-ò “¿íýò öààñ” ãýæ
Çàñãèéí ãàçàð áîëîí áóñàä ýðõ
á¿õèé ýòãýýäýýñ ãàðãàñàí ºðèéí
áè÷èã (áîíä), êîìïàíèéí á¿õ
òºðëèéí õóâüöàà, êîìïàíèéí
ãàðãàñàí, ýñõ¿ë ãàðãàõààð ñàíàë
áîëãîæ áóé õóâüöààã õóäàëäàõ,
õóäàëäàí àâàõ ýðõèéí îïöèîí,
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàíãèéí
õóâüöàà, …” ãýñýí çîõèöóóëàëòààñ
¿çýõýä Çàñãèéí ãàçàð, áóñàä ýðõ
á¿õèé ýòãýýä, êîìïàíè, õºðºíãº
îðóóëàëòûí ñàí ¿íýò öààñ ãàðãàã÷
áîëíî.
2.2.1. Êîìïàíè
¯ÖÇÇÒÕ-èéí äýýðõ õî¸ð
çààëòààñ ¿çýõýä ¿íýò öààñ ãàðãàã÷ íü
4
Ìîíãîëûí Õºðºíãèéí áèðæèéí öàõèì õóóäàñ /http://www.mse.mn/index.php/-ä á¿ðòãýëòýé õóâüöààò êîìïàíèéí òîî
áîëîí íýðèéã õàâñðàëò ... –ààñ õàðíà óó.
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
òîäîðõîé áóñ áàéãàà áºãººä ýäãýýð
õî¸ð çààëòàä íýð òîìú¸îíû
çºð÷èëòýé áàéäàë áàéíà. ªºðººð
õýëáýë, ¯ÖÇÇÒÕ-ä ¿íýò öààñ
õýðõýí ãàðãàã÷èéí òàëààðõè çîõèöóóëàëò íü
íýð òîìú¸îíû õóâüä çºð÷èëòýé
áàéãààã íýã ìºð
øààðäëàãàòàé áàéíà.
¯íýõýýð ¯ÖÇÇÒÕ-èéí 4 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 4.1-ò ¿íýò öààñ ãàðãàã÷ íü
Àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
áóé õóóëèéí ýòãýýä Êîìïàíèéí
òóõàé õóóëü áîëîí ¯ÖÇÇÒÕ-èéí
äàãóó ¿íýò öààñ ãàðãàõààð îéëãîãäîæ
áàéõàä ¯ÖÇÇÒÕ-èéí 3 äóãààð
ç¿éëèéí 3.1.1-ò êîìïàíè ¿íýò öààñ
õàðèëöààã ãàðãàã÷ áàéõààð îéëãîãäîæ áàéíà.
Àøãèéí òºëºº ¿éë ÿâóóëæ áàéãàà
õóóëèéí ýòãýýä íü êîìïàíè ãýñýí
îéëãîëòîîñ ºðãºí óòãàòàé îéëãîëò
áèëýý. Ó÷èð íü Ìîíãîë Óëñûí
Èðãýíèé õóóëèéí 33 äóãààð ç¿éëèéí
ãàðãàã÷èéã 33.1-ò àøãèéí òºëºº õóóëèéí
ýòãýýäèéã íºõºðëºë, êîìïàíè
õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëíà ãýæ
Õ ÿ çãà à ð ë à ãäì à ë Í è éò
òºëºº
õ à ð è ó ö ë à ãà òà é êî ì ï à í è é í òî î
êî ì ï à í è é í òî î
áóé
17228 1 7 62 2
2 1 546 3 2 1 96 2
26135 2 6 53 9
Çàñãèéí
31525 3 1 93 1
37420 3 7 83 3
41659 4 2 07 6
4 ä¿ãýýð
çààñàí áºãººä àøãèéí òºëºº
õóóëèéí ýòãýýä ãýäýã íü êîìïàíèàñ
ãàäíà íºõºðëºëèéã
áàéãààãààðàà ºðãºí óòãàòàé þì.
Õýäèéãýýð òóñ õóóëüä “…
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëü áîëîí ýíý
õóóëèéí äàãóó ¿íýò öààñ ãàðãàæ
áîëíî” ãýñýí õÿçãààðëàëòààñ ¿çýõýä
¯ÖÇÇÒÕ-ä êîìïàíèéí ¿íýò öààñ
ãàðãàõ çîõèöóóëàëòûã íàðèéâ÷ëàí
çîõèöóóëààã¿é áîëîâ÷ “Êîìïàíèéí
òóõàé” õóóëèéí êîìïàíèéí ¿íýò
öààñíû òºðºë, ¿íýò öààñ ãàðãàõ,
á¿ðòãýõ æóðàì çýðýã õàðèëöààã
íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí áàéäàã.
ÊÒÕ-èéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4.3-ò
“Êîìïàíèéí ä¿ðýìä ººðººð
çààãààã¿é áîë õóâüöààò êîìïàíè íü
íýýëòòýé áóþó õààëòòàé çàõèàëãûí
4 5
¿íäñýí äýýð õóâüöàà áîëîí áóñàä
¿íýò öààñ ãàðãàæ áîëíî.” ãýæ
çîõèöóóëñàí íü õóâüöàà áîëîí áóñàä
¿íýò öààñûã çºâõºí õóâüöààò
êîìïàíè ãàðãàõ ýðõòýé áîëîõûã
çààñàí.
áîëãîõ Ãýòýë íºãºº òàëààñ
õÿçãààðëàãäìàë õóâüöààò êîìïàíè
õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí òîîãîî
íýìýãäýõèéí õýðýýð õóâüöààãàà
¿íýò öààñ áîëãîí ¯íýò öààñ òºëáºð
òîîöîî òºâëºðñºí õàäãàëàìæèéí
òºâ ÕÕÊ-ä õàäãàëóóëàõ ñîíèðõîë
áàéäàã áîëîâ÷ ýíý òàëààðõè ýðõ ç¿éí
îð÷èí á¿ðäýýã¿é òóë ÕÕÊ íü
õóâüöàà ãàðãàí õàäãàëóóëàõ
áîëîìæã¿é áàéíà.
Êîìïàíèéí õóâüä òîîí
¿ç¿¿ëýëòýýð:
ÕÇÄÕß-ààñ 2007 îíä ñàíàà÷ëàí
õýðýãæ¿¿ëñýí “Ìîíãîë Óëñûí Ýðõ
ç¿éí øèíýòãýëèéí õºòºëáºðèéí
õÿíàëò øèíæèëãýý, ¿íýëãýý”-íèé
òàéëàí, ìºí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä
¯íäýñíèé òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð
Õ¿ñíýãò-4
/öààøèä “¯ÒÅÔ ãýõ/-ààñ 2007 îíä
àâñàí ìýäýýëëýýð Ìîíãîë Óëñàä
àãóóëæ á¿ðòãýëòýé êîìïàíèéí òîî:
(Õ¿ñíýãò-4)
Ìîíãîëûí Õºðºíãèéí áèðæ
(öààøèä “ÌÕÁ” ãýõ)-èéí öàõèì
õóóäàñ /http://www.mse.mn/
index.php/-ä òóñ áèðæèä á¿ðòãýëòýé
õóâüöààò êîìïàíèéí òîî 2008 îíû
12 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí
áàéäëààð 201 áàéíà.4
Ýíýõ¿¿ áàéäëààñ ä¿ãíýõýä
¯íäýñíèé òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð
áîëîí Ìîíãîëûí õºðºíãèéí
áèðæèä á¿ðòãýëòýé õóâüöààò
êîìïàíèóäûí òîî çºð¿¿òýé áàéíà.
ÌÕÁ-èéí Ìýäýýëëèéí àëáàí
ìýðãýæèëòýí 1995 îíä Ìîíãîë
Óëñàä õóâüöààò êîìïàíè 470 îð÷èì,
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

4 6
áàéñàí áîëîí îäîîãîîð 386
õóâüöààò êîìïàíè áàéãàà ãýæ
áàéñàí5. ¯¿íèé 12 íü êîìïàíè íü
øèíýýð áèé áîëñîí êîìïàíèóä þì.
¯ÒÅÃ áîëîí ÌÕÁ-ä á¿ðòãýëòýé
áàéãàà õóâüöààò êîìïàíèóäûí òîîí
çºð¿¿òýé áàéãàà ¿íäñýí øàëòãààí
íü ¯ÒÅÃ á¿ðòãýëòýé èõýíõè ÕÊ íü
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàãã¿é áàéõàä
ÌÕÁ-ä á¿ðòãýëòýé áàéãàà ÕÊ-èóä
íü ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
ººðñäèéíõºº áîëîìæèéí õèðýýð
îðîëöîí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
áàéãàà êîìïàíèóä þì.
Ñóäàëãààíû áàã àéìàã äàõü
Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîíû
òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí Îðõîí,
Áóëãàí, Äàðõàí-Óóë àéìàãò íèéò 9
ÕÊ-èéí ¿éë àæèëëàãààòàé
òàíèëöàí, òóõàéí îðîí íóòàã äàõü
ÕÊ-èéí óäèðäëàãà áîëîí ýðõ á¿õèé
àëáàí òóøààëòàíòàé óóëçàëò,
ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëñàí.
Èíãýõýä îðîí íóòàãò ¿éë
àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé ÕÊ-èóäòàé
õîëáîîòîé äàðààõü õ¿íäðýë,
áýðõøýýëòýé àñóóäëóóä òóëãàð÷
áàéñàí. ¯¿íä:
• ÕÊ-èóäûí èõýíõè íü ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàãã¿é, ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ÕÊ íü àøèã
îëäîãã¿é ó÷èð íîãäîë àøèã
õóâààðèëäàãã¿é;
• Îðîí íóòàã äàõü ÕÊ íü õóâü
íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðëûã çàðëàõàä
èðö õàíãàëòã¿é áàéäàã;
• Îðîí íóòàã äàõü ÕÊ-èéí
õóâüöààíû õÿíàëòûí áàãö áîëîí
ò¿¿íýýñ äýýø õóâü íü íýãäìýë
ñîíèðõîëòîé ýòãýýä¿¿äèéí ãàðò
òºâëºðñºí áàéäàã;
• Áàãà õóâüöàà ýçýìøèã÷ íü
òîîíû õóâüä õýò èõ, õóâüöààíû
òàðõàëò èõ ºðãºí áàéäàã òóë çàðèì
¿åä íýã õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí òºëºº
èõýýõýí çàðäàë ãàðãàõ àñóóäàë
ãàðäàã.
Èéìä îðîí íóòàã äàõü ÕÊ-èéí
õóâüä ¿éë àæèëëàãààã íü æèãäëýõ,
òýäãýýðèéã ¿íýò öààñíû õî¸ðäîã÷
çàõ çýýëä îðîëöîõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã
áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, îðîí
5
Ñóäàëãààíû áàãèéí ãèø¿¿ä 2008 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 16-íû ºäºð ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ àæëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí õºðºíãèéí áèðæèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ
óóëçàëò ÿðèëöëàãûí òýìäýãëýëýýñ.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
íóòãèéí èðãýäèéí ººðèéí îðîí
íóòàã äàõü ÕÊ-èéí ¿íýò öààñ
ýçýìøèõ, ò¿¿íèé ¿ð ºãººæèéã
îéëãóóëàõ çýðýã îëîí òàëò àðãà
õýìæýýã àâàõ, õîëáîãäîõ
çîõèöóóëàëòûã íýí òýðã¿¿í õèéõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
2.2.2. Áóñàä ýðõ á¿õèé ýòãýýä
(àéìàã, íèéñëýëèéí çàñàã äàðãà)
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 3 äóãààð ç¿éëèéí
3.1.1-ò “¿íýò öààñ” ãýæ Çàñãèéí
ãàçàð áîëîí áóñàä ýðõ á¿õèé
ýòãýýäýýñ ãàðãàñàí ºðèéí áè÷èã
(áîíä),…” ãýæ çààñàí áºãººä òóñ
çààëòûí äàãóó Çàñãèéí ãàçðààñ ãàäíà
¿íýò öààñ ãàðãàõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä íü
¿íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷
ñóáúåêò áàéõààð çîõèöóóëñàí
áîëîâ÷ áóñàä ýðõ á¿õèé ýòãýýä ãýäýã
íýð òîìú¸î íü ººðºº ìàø òîäîðõîé
áóñ íýð òîìú¸î þì. Õàðèí
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
4.2-ò “Çàñãèéí ãàçàð Óëñûí Èõ
Õóðëûí çºâøººð뺺ð, àéìàã,
íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà, Èðãýäèéí
Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëûí
çºâøººð뺺ð íèéòýä ñàíàë áîëãîí
¿íýò öààñ ãàðãàæ áîëíî.” ãýñíèéã
¿íäýñëýí àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã
äàðãà òóñ õóóëèéí 3.1.1-ò çààñàí
áóñàä ýðõ á¿õèé ýòãýýä áîëíî.
ªºðººð õýëáýë, ¯ÖÇÇÒÕ-èéí äàãóó
èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëûí
çºâøººð뺺ð àéìàã, íèéñëýëèéí
Çàñàã äàðãà íü ºðèéí áè÷èã (áîíä)
ãàðãàí ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöäîã íýãýí ñóáúåêò þì.
ªíººãèéí áàéäëààð àéìàã,
íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà ¿íýò öààñ
ãàðãàñàí òîõèîëäîë
òýìäýãëýãäýýã¿é áºãººä ¿¿íèé
¿íäñýí øàëòãààí íü þóíû ºìíº
àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà íàð
ººðñ人 ¯íýò öààñíû õóóëèàð
îëãîñîí áîëîìæîî àøèãëàäàãã¿é
áàéõ, íºãºº òàëààñ àéìàã,
íèéñëýëèéí òºñâèéã óëñààñ
ñàíõ¿¿æ¿¿ëýýä, òºñºâòýé
õîëáîîòîé á¿õ àñóóäëûã Òºñâèéí
áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà
ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé õóóëèàð
îí, ¹3
çîõèöóóëäàã. Èéìä àéìàã,
íèéñëýëèéí çàñàã äàðãà ¯íýò
öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéäàã.
Ó÷èð íü õóóëü õîîðîíäûí óÿëäàà
õîëáîî ìóó áàéíà. Îðîí íóòãèéí
óäèðäëàãûã òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõèéí
òóë ¯íýò öààñ ãàðãàí õºðºíãº
áîñãîõ áîëîìæèéã èë¿¿
áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, õîëáîãäîõ
ýðõ ç¿éí îð÷èíã íü á¿ðä¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
2.3. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà
“¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé” õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
1.1-ò “Ýíý õóóëèéí çîðèëò íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä …. ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä
õÿíàëò òàâèõòàé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ
õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî”
ãýæ çààñàí íü ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
õºðºí㺠îðóóëàã÷ áîëîí ¿íýò öààñ
ãàðãàã÷ààñ ãàäíà ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîî òóñ çàõ
çýýëèéí ¿íäñýí ÷èãèéã á¿ðä¿¿ëäýã.
¯íýõýýð ¿íýò öààñíû çàõ çýýë íü
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí
îðîëöîîã¿éãýý𠺺ðèéí îíöëîãèéã
õàðóóëæ ÷àäàõã¿é þì.
¯ÖÇÇÒÕ-èéí õîëáîãäîõ
çààëòóóä áîëîí òóñ õóóëèéí 19
ä¿ãýýð ç¿éëèéí 19.1-ò çààñíààñ
¿çýõýä ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãóóä ÿìàð ÿìàð
áàéãóóëëàãóóä õàìààðàõûã äàðààõü
áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëíî. ¯¿íä:
• Õºðºíãèéí áèðæ;
• Äèëåð¿¿äèéí àðèëæààíû
òºâ;
• ¯íýò öààñíû òºëáºð
òîîöîîíû áàéãóóëëàãà;
• ¯íýò öààñíû
õàäãàëàìæèéí áàéãóóëëàãà;
• Õàìòûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí áàéãóóëëàãà;
• Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàí;
 Èðãýíèé
• Áðîêåðèéí êîìïàíè;
• Äèëåðèéí êîìïàíè;
• Àíäåððàéòåðèéí êîìïàíè;
• Õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí êîìïàíè;
• Õºðºí㺠îðóóëàëòûí
çºâëºõ êîìïàíè.
2.3.1. Õºðºíãèéí áèðæ
Óëñ îðíóóäàä õºðºíãèéí
áèðæèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëæ áóé
õýëáýðèéã õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëýýð
íü ¿íäñýí õî¸ð òºðºëä õóâààæ ¿çäýã.
Íýãä¿ãýýðò. Òºðèéí ºì÷èéí
áèðæ
Èõýâ÷ëýí àëèâàà íýã õóóëü
òîãòîîìæîîð õºðºíãèéí áèðæèéã
¿¿ñãýí áàéãóóëäàã áºãººä áèðæèéí
óäèðäëàãûã òîäîðõîé ä¿ðìèéí
õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëäýã. Ýõ ãàçðûí
åâðîïûí óëñóóä ýíý òºðëèéí
õºðºíãèéí áèðæòýé áàéäàã;
Õî¸ðäóãààðò. Òóñãàé áèðæ
Òóñãàé áèðæèéã òóõàéí
áèðæèéí ãèø¿¿ä õóâüöààò
êîìïàíèéí ñòàòóñòàéãààð
áàéãóóëäàã. Áèðæ íü àøãèéí òºëºº
áóñ áºãººä ¿íäñýíäýý ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãûí øèíæòýé þì. Àíãëè-
Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí ñèñòåìòýé
óëñóóäûí õºðºíãèéí áèðæ íü ýíý
òºðëèéíõ þì. Ãýâ÷ Çàñãèéí ãàçàð íü
ñ¿¿ëä íü ãàðãàñàí òîãòîîë çýðýã ýðõ
ç¿éí àêòààð áèðæèä àëáàí ¸ñíû
ãýñýí òîäîòãîë îëãîäîã.
Ýäãýýðýýñ ãàäíà õîëèìîã
øèíæòýé áèðæ áàéäàã. Ýíý òºðëèéí
áèðæ íü íýã òàëààñàà òºðèéí áèðæ
øèã áîëîâ÷ íºãºº òàëààñàà òóñãàé
áèðæèéí ñòàòóñòàé áàéäàã.
Òóõàéëáàë, Èòàëèéí õºðºíãèéí
áèðæ õîëèìîã øèíæòýé þì.
Èòàëèéí õºðºíãèéí áèðæ õóóëèàð
¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàí õèðíýý
óäèðäëàãûí õóâüä õóäàëäààíû
òàíõèìäàà õàðüÿàëàãäàõ õýëáýðýýð
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí
øèíæèéã àãóóëäàã áàéíà.
2002 îíä ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëü áàòëàãäàí
ãàðñàíòàé õîëáîãäóóëàí
Õºðºíãèéí áèðæèéí á¿òýö, çîõèîí
áàéãóóëàëòûã ººð÷ëºõ òóõàé
6
Ñóäàëãààíû áàãèéí ãèø¿¿ä 2008 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íû ºäºð ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ àæëûí õ¿ðýýíä “Áè Äè Ñåê“ ÕÊ-èéí óäèðäëàãóóäòàé õèéñýí óóëçàëò
ÿðèëöëàãûí òýìäýãëýëýýñ.
õóóëü òîãòîîìæ
Çàñãèéí ãàçðûí 2003 îíû 72 äóãààð
òîãòîîëîîð Õºðºíãèéí áèðæèéã
òºðèéí ºì÷èò ¿íýò öààñíû àðèëæàà
áîëîí õóóëüä çààñàí áóñàä ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýõ “Õºðºíãèéí
áèðæ” êîìïàíè, ìºí õàðèëöàã÷äûí
ìºíãºí õºðºíãèéí ã¿éëãýý, ¿íýò
öààñíû õàäãàëàìæèéí ¿éë
àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ÷èã ¿¿ðýã
á¿õèé “¯íýò öààñíû òºëáºð òîîöîî,
òºâëºðñºí õàäãàëàìæèéí òºâ”
êîìïàíè áîëãîí á¿òöýä çîõèõ
ººð÷ëºëò îðóóëæ, ººð÷ëºí çîõèîí
áàéãóóëñàí.
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 22 äóãààð ç¿éëèéí
22.1-ò “Õºðºíãèéí áèðæ íü ¿íýò
öààñíû àðèëæàà ýðõëýí ÿâóóëàõ
áîëîí õóóëèàð õîðèãëîîã¿é áóñàä
àæèë, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã êîìïàíè
áàéíà” ãýæ çààñíû äàãóó Çàñãèéí
ãàçðûí 2003 îíû 3 äóãààð ñàðûí 26-
íû ºäðèéí 72 òîîò òîãòîîëîîð
Ìîíãîëûí Õºðºíãèéí áèðæ íü
¿íýò öààñíû àðèëæàà áîëîí
õóóëèàð õîðèãëîîã¿é áóñàä àæèë,
¿éë÷èëãýý ýðõëýõ òºðèéí ºì÷èò
õóâüöààò êîìïàíèéí ñòàòóñòàé þì.
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 21 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
21.2.1-ò “Õîðîîíîîñ ¿íýò öààñíû
çàõ çýýë äýýð áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýõ òóñãàé
çºâøººðºë àâñàí 5-ààñ äîîøã¿é
ãèø¿¿íòýé áàéíà. …” ãýæ çààñíû
äàãóó ÌÕÁ-èéí ãèø¿¿í íü áðîêåð,
äèëåðèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ
òóñãàé çºâøººðºëòýé êîìïàíè
áàéíà. Ãýòýë çàðèì óëñ îðíû õóóëüä
Áèðæèéí ãèø¿¿í íü õóâü õ¿í áàéæ
áîëîõîîð çîõèöóóëñàí áàéäàã.
Òóõàéëáàë, ÁÍÒÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçðûí 1983 îíû Õºðºíãèéí
áèðæ¿¿äèéí òóõàé õóóëü àäèë
õ¿÷èíòýé 91 äóãààð òîãòîîëûí 4
ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4.1-ò “¯íýò öààñòàé
õîëáîîòîé àæèëëàãààã áèðæèä õèéõ
çºâøººðëèéã Õºðºíãèéí çàõ
çýýëèéí õîðîîíîîñ àâñàí õóâü õ¿í
áîëîí õóóëèéí ýòãýýä¿¿äèéã áèðæèéí
ãèø¿¿ä ãýíý” ãýæ çààñàí áºãººä óã
çààëòûí äàãóó Õºðºíãèéí áèðæèéí
ãèø¿¿í íü õóâü õ¿í áàéæ áîëíî.
ÁÍÒÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí 1983 îíû
Õºðºíãèéí áèðæ¿¿äèéí òóõàé
“ Õóóëü
4 7
õóóëü àäèë õ¿÷èíòýé 91 äóãààð
òîãòîîëûí 5 äóãààð ç¿éëèéí äàãóó
Õºðºíãèéí áèðæ¿¿ä ãèø¿¿äýýñ
á¿ðäñýí åðºíõèé õóðàëòàé áàéõ áà
òóñ åðºíõèé õóðàë íü áèðæèéí
øèéäâýð ãàðãàõ äýýä áàéãóóëëàãà
áºãººä åðºíõèé õóðëûí
øèéäâýðèéã Õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí
õîðîîíû çºâøººðºë ýñõ¿ë ýíýõ¿¿
çºâøººðºë íü õîæèìäñîí
òîõèîëäîëä åðºíõèé õóðëûí
øèéäâýðèéã Õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí
õîðîîíä ºðãºí áàðüñàí ºäðººñ 30
õîíîãò õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî ãýæ
çààñàí áàéäàã. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ÁÍÒÓ-
ûí õóâüä Õºðºíãèéí áèðæèéí ¿éë
àæèëëàãààíä íü ãèø¿¿ä øóóä
îðîëöîõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã áèé
áîëãîæýý.
Õàðèí ìàíàé ¯ÖÇÇÒÕ-èéí 21,
22 äóãààð ç¿éëä ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä îðîëöîã÷ áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíèóä Õºðºíãèéí áèðæèéí
ãèø¿¿í áàéõ áîëîâ÷ ýäãýýð íü
áèðæèéí ãèø¿¿íèé õóâüä çºâõºí
¿íýò öààñíû àðèëæààíä îðîëöîõ ë
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí. Ãýòýë
íºãºº òàëààñ Õºðºíãèéí áèðæèéí
ãèø¿¿í áîëîõ áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíèóä Õºðºíãèéí áèðæèéí
Һ뺺ëºí Óäèðäàõ çºâëºëä
îðîëöîõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
áàéõã¿é. Õºðºíãèéí áèðæèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé
øèéäâýðèéã Õºðºíãèéí áèðæèéí
ÒÓÇ-ººñ ãàðãàäàã áºãººä óã ÒÓÇ-
èéí á¿ðýëäýõ¿¿í íü Òºðèéí
ºì÷èéí õîðîîíîîñ òîìèëñîí
òºðèéí áàéãóóëëàãûí àëáàí
õààã÷èä áàéäàã. Ýäãýýð ÒÓÇ-èéí
ãèø¿¿ä íü òýð á¿ð ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òàëààð íàðèéí
ìýðãýøýýã¿é òóë Õºðºíãèéí
áèðæòýé õîëáîîòîé øèéäâýð íü
çàðèì òîõèîëäîëä ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ýðõ àøèãò
íèéöýõã¿é òîõèîëäîë áàéíà. 6
¯¿íýýñ ¿çýõýä Õºðºíãèéí áèðæèéí
¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ
ò¿¿íèé óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãàä
ãèø¿¿äèéí îðîëöîõ ýðõ ç¿éí
îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäëûã ñóäëàõ
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

4 8
øààðäëàãàòàé áàéíà.
̺í íºãºº òàëààñ ¯ÖÇÇÒÕ-èéí
21, 22 äóãààð ç¿éëä Õºðºíãèéí áèðæ
íü çààâàë òºðèéí ºì÷èéí êîìïàíè
áàéõûã çààãààã¿é áèëýý. Èéìä
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 22 äóãààð ç¿éëä çààñàí
1,0 òýðáóì òºãðºãººñ äîîøã¿é
õºðºí㺠á¿õèé õóâü íèéë¿¿ëñýí
õóâü õ¿í, õóóëèéí ýòãýýä ÑÇÕ-íîîñ
òóñãàé çºâøººðºë àâàí Õºðºíãèéí
áèðæ á¿õèé êîìïàíè áàéãóóëàõ ýðõ
ç¿éí ¿íäýñòýé þì. ªíººãèéí
áàéäëààð ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä ¿íýò
öààñíû àðèëæàà ýðõëýõ òóñãàé
çºâøººðºë á¿õèé êîìïàíè íü
òºðèéí ºì÷èéí Ìîíãîëûí
Õºðºíãèéí áèðæ õóâüöààò êîìïàíè
þì.
Ìîíãîëûí Õºðºíãèéí áèðæèéã
îëîí òàëààñ íü ø¿¿ìæèëäýã áºãººä
ýäãýýðèéí íýã íü òºðèéí ºì÷èò ÕÊ
ó÷èð ãèø¿¿ääýý ¿éë÷èëäýãã¿é,
¿éë÷èëãýýíèé õóðààìæ, ¿íýò
öààñíû àðèëæààòàé õîëáîîòîé
áóñàä àñóóäëûã Óäèðäàõ çºâëºë
áóþó ãèø¿¿äèéí îðîëöîîã¿é,
òºðèéí àëáàí õààã÷ íàð øèéääýã
çýðýã ñóë òàëòàé ãýæ ¿çäýã. ̺í
Õºðºíãèéí áèðæèéí ýðõ ç¿éí
îð÷èí õàíãàëòã¿é áàéíà ãýæ ¿çäýã.
Ó÷èð íü Õºðºíãèéí áèðæ
õàðüöàíãóé áèå äààñàí áàéäëààð
¿íýò öààñíû àðèëæààã ýðõëýí
ÿâóóëàõ ¸ñòîé áàéòàë çàðèì
òîõèîëäîëä áèå äààñàí áàéäàë íü
àëäàãäàõ òàëòàé áàéäàã. Ó÷èð íü
òºðèéí àëáàí õààã÷èä òºðèéí
ºì÷èéã õàìãààëàõ òàëòàé øèéäâýð
ãàðãàäàã. Ýíý íü ãèø¿¿ä áîëîí ÕÊ,
õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä ñºðºã
íºëººòýé áàéõ òàëòàéí äýýð àøèã
ñîíèðõëûí çºð÷èë ãàð÷ áîëîõûã
¿ã¿éñãýõã¿é.
2.3.2. Äèëåð¿¿äèéí àðèëæààíû
òºâ
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëèéí 21 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 21.1-ò
“¯íýò öààñíû àðèëæàà ýðõëýõ
áàéãóóëëàãà íü íèéòýä ñàíàë áîëãîí
ãàðãàñàí ¿íýò öààñûã á¿ðòãýõ,
àðèëæèõòàé õîëáîãäñîí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõýëäýã êîìïàíè áºãººä
Õºðºíãèéí áèðæ, Äèëåð¿¿äèéí
àðèëæààíû òºâèéí õýëáýðýýð
çîõèîí áàéãóóëàãäàíà”, ìºí
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
õóóëèéí 23 äóãààð ç¿éëèéí 23.1-ò
“¯íýò öààñíû äèëåð¿¿äèéí
àðèëæààíû òºâ (öààøèä
“Äèëåð¿¿äèéí àðèëæààíû òºâ” ãýõ)
íü ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààñ á¿ðäñýí
ãèø¿¿í÷ëýëòýé, ¿íýò öààñíû
àðèëæàà ýðõëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé
êîìïàíè áàéíà” ãýæ çààñàí áºãººä
¿¿íýýñ ¿çýõýä Äèëåðèéí àðèëæààíû
òºâ íü äèëåðèéí êîìïàíèóäûí
ãèø¿¿í÷ëýëýýñ á¿ðäñýí,
êîìïàíèéí õýëáýðýýð
áàéãóóëàãäñàí, ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãà áàéíà.
ªíººäºð ìàíàéä Äèëåð¿¿äèéí
àðèëæààíû òºâ ãýõ áàéãóóëëàãà
¿¿ñãýí áàéãóóëàãäààã¿é áàéíà.
ªºðººð õýëáýë, ¯ÖÇÇÒÕ-èéí 23
äóãààð ç¿éëä çààñàí Äèëåð¿¿äèéí
àðèëæààíû òºâ ãýñýí íýð á¿õèé
êîìïàíè íü àëáàí ¸ñîîð çîõèõ
æóðìûí äàãóó áàéãóóëaãäàí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é áîëíî.
¯¿íèé øàëòãààíûã äàðààõü
õ¿÷èí ç¿éë¿¿äòýé õîëáîí
òàéëáàðëàæ áîëîõ ¿íäýñëýëòýé.
¯¿íä:
1. ¯ÖÇÇÒÕ-èéí 20 äóãààð
ç¿éëèéí 20.2-ò “ Õîðîîíîîñ
Õºðºíãèéí áèðæ, ¿íýò öààñíû
òºëáºð òîîöîî, õàäãàëàìæèéí
áàéãóóëëàãà, Äèëåð¿¿äèéí
àðèëæààíû òºâä òóñãàé çºâøººðºë
îëãîõäîî òóñ á¿ð íýã áàéãóóëëàãà
áàéõààð, ýñõ¿ë õàâñðàí
ã¿éöýòãýõýýð çîõèöóóëæ áîëíî” ãýæ
çààñíû äàãóó ÑÇÕ äèëåðèéí
êîìïàíèóäûí ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä îðîëöîõûã Õºðºíãèéí
áèðæýýð äàìæóóëæ áîëîõîîð
çîõèöóóëñàí;
2. Áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíè íü
¿íýò öààñíû çàõ çýýëä õýä õýäýí
òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààã õàâñðàí
ýðõëýõýýð òóñãàé çºâøººðºë àâàõ
áîëîìæòîé áàéãàà íü Õºðºíãèéí
áèðæèä áðîêåðûí ¿éë àæèëëàãàà
çîíõèëæ, äèëåðèéí ¿éë àæèëëàãààã
ºðãºæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õààñàí ãýæ
¿çýæ áàéíà;
3. ¯ÖÇÇÒÕ-èéí 27 äóãààð
ç¿éëèéí 27.2-ò “Áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíè íü ¿íýò öààñíû àðèëæàà
ýðõëýõ áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í áàéíà”
¹3
ãýæ çààñàí õèðíýý òóñ õóóëèéí 21
ä¿ãýýð ç¿éëèéí 21.2.1.-ò “
Õîðîîíîîñ ¿íýò öààñíû çàõ çýýë
äýýð áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýõ òóñãàé
çºâøººðºë àâñàí 5-ààñ äîîøã¿é
ãèø¿¿íòýé áàéíà. Íýã ãèø¿¿í íü
Õºðºíãèéí áèðæèéí áîëîí
Äèëåð¿¿äèéí àðèëæààíû òºâèéí
àëü íýãíèéõ íü ãèø¿¿í áàéíà” ãýæ
çààñàí ººð õîîðîíäîî çºð÷èëòýé
áàéãàà þì;
4. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí õóóëü
òîãòîîìæ äàõü Äèëåð¿¿äèéí
àðèëæààíû òºâèéí çîõèöóóëàëò
õàíãàëòã¿é, áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíèóä òóñ òóñäàà ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàãã¿éòýé õîëáîí
¿çýæ áàéíà.
2.3.3. ¯íýò öààñíû òºëáºð,
òîîöîîíû áîëîí õàäãàëàìæèéí
áàéãóóëëàãà
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 20 äóãààð ç¿éëèéí
20.2-ò “Õîðîîíîîñ Õºðºíãèéí
áèðæ, ¿íýò öààñíû òºëáºð òîîöîî,
õàäãàëàìæèéí áàéãóóëëàãà,
Äèëåð¿¿äèéí àðèëæààíû òºâä
òóñãàé çºâøººðºë îëãîõäîî òóñ á¿ð
íýã áàéãóóëëàãà áàéõààð, ýñõ¿ë
õàâñðàí ã¿éöýòãýõýýð çîõèöóóëæ
áîëíî ãýæ çààñíû äàãóó ¿íýò öààñíû
çàõ çýýëä ¿íýò öààñíû òºëáºð
òîîöîî, õàäãàëàìæèéã ºíººäºð
¯íýò öààñíû òºëáºð òîîöîî
õàäãàëàìæèéí òºâ ÕÕÊ õàðèóöàí
õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Òóñ ÕÕÊ íü 100
õóâü òºðèéí ºì÷èò ÕÕÊ áºãººä
Ñàíõ¿¿ãèéí Çîõèöóóëàõ Õîðîîíû
õÿíàëòàä àæèëëàäàã. ¯ÖÒÒÕÒ ÕÕÊ
íü ÕÊ-èóäòàé ¯íýò öààñ
õàäãàëàìæèéí áîëîí ¿íýò öààñòàé
õîëáîãäîõ òºëáºð ã¿éöýòãýõ
ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ¿íýò öààñ
õàäãàëæ, õîëáîãäîõ òºëáºð òîîöîîã
ã¿éöýòãýäýã áàéíà.
Ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä
¯ÖÒÒÕÒºâèéí ìýðãýæèëòí¿¿äòýé
óóëçàëò õèéñýí áºãººä óã òºâèéí ýðõ
ç¿éí îð÷èí õàíãàëòàé áóñ áàéãàà
òàëààð äóðäñàí. Òóõàéëáàë,
õàäãàëàìæèéí, òºëáºð òîîöîî
õèéñýí õóðààìæèéã ÑÇÕ-íûõîí äóð
ìýäýí çîõèöóóëäàã íü ýðãýýä
õºðºí㺠îðóóëàã÷èä,
¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä ñºðºã íºëººòýé
 Èðãýíèé
áàéäàã çýðýã àñóóäëûã õºíäñºí.
̺í áèðæýýñ ãàäóóð, ýñõ¿ë
çºâøººðºëã¿é õèéãäñýí ¿íýò
öààñòàé õîëáîîòîé õýëöëèéã
ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð õ¿÷èíã¿é
áîëãîäîã ÿâäàë*, ¿íýò öààñ õýä õýäýí
ýòãýýä äàìæñàí òîõèîëäîëä
ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õýðõýí
ã¿éöýòãýõ íü òîäîðõîé áóñ áºãººä
õýä õýä äàìæñàí ¿íýò öààñûã
õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí ýçýìøèã÷èéí
íýð äýýðýýñ øèëæ¿¿ëýõ òîõèîëäîëä
òóõàéí ýòãýýä õîõèðîõ àñóóäàë
áàéäàã áºãººä ýäãýýðèéí
çîõèöóóëàëò íü õàíãàëòã¿é áàéíà.
Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé
êîìïàíè ¿íýò öààñ õàäãàëóóëàõ
ñîíèðõîë áàéäàã ÷ ò¿¿íèéã
¯ÖÒÒÕÒºâ íü õàäãàëàõ ýðõ ç¿éí
îð÷èí á¿ðäýýã¿é. ̺í 1990-ýýä
îíîîñ ¿¿ññýí àíõäàã÷ çàõ
çýýë äýõ õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí
ºâ çàëãàìæëàëûí õàðèëöààíä
òîäîðõîéã¿é àñóóäàë ¿¿ñäýã áàéíà.
2.3.4. Õàìòûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí áàéãóóëëàãà
¯íýò öààñûí çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëä “”¯íýò
öààñíû õàìòûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
áàéãóóëëàãà” (öààøèä “Õàìòûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí áàéãóóëëàãà”
ãýõ) íü ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
äààòãàëûí áîëîí òýòãýâðèéí
ñàíãààñ òóñãàé çîðèóëàëòààð
òºâëºð¿¿ëñýí õºðºíãèéí òîäîðõîé
õýñãýýð, Õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí êîìïàíè, Òºëáºð
òîîöîîíû áîëîí Õàäãàëàìæèéí
áàéãóóëëàãàòàé õèéñýí ãýðýýíèé
¿íäñýí äýýð ¿íýò öààñ õóäàëäàí
àâàõ, õóäàëäàõ ¿éë àæèëëàãàà
ýðõýëäýã êîìïàíè áàéíà” ãýæ
òîäîðõîéëñîí áºãººä ºíººã õ¿ðòýë
óã áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäàí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é áàéíà.
Õàìòûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
áàéãóóëëàãûã õóóëèàð çîõèöóóëñàí
áîëîâ÷ ºíººãèéí áàéäëààð ìàíàé
óëñûí õýìæýýíä ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä òóñãàéëàí òºâëºð¿¿ëýí
îðóóëñàí õºðºí㺠áàéõã¿é áºãººä ýíý
íü ººðºº íýëýýä ýðñäýëòýé àñóóäàë
þì. ̺í õóóëüä õàìòûí õºðºíãº
*
“Õýëöýë áóöààõ” ãýñýí íýð òîìú¸î ïðàêòèêò õýðýãëýãääýã.
7
Ì.À.Áàñêàêîâà. “Òîëêîâûé þðèäè÷åñêèé ñëîâàðü áèçíåñìåíà” Ì., 1994, Ñ.,58, 116.
õóóëü òîãòîîìæ
îðóóëàëòûí áàéãóóëëàãà íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä õºðºíãº
îðóóëàëòûí ìåíåæìåíòèéí
êîìïàíèàð äàìæóóëàí îðîëöîõ
ýñõ¿ë ººðºº øóóä îðîëöîõîîð
çîõèöóóëñàí áàéíà.
Öààøèä õàìòûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí áàéãóóëëàãûã
áàéãóóëàí èðãýä áîëîí õàìòûí
òºâëºð¿¿ëñýí õºðºíãèéã ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðóóëàõ
áîëîìæèéã ñóäëàí, ýðõ ç¿éí îð÷èíã
íü íàðèéâ÷ëàí òîäðóóëæ, õºðºíãº
îðóóëàã÷äûí ýðñäëèéã òîäîðõîé
õýìæýýíä õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí
øààðäëàãàòàé áàéíà.
2.3.5. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàí
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëä “õºðºíãº
îðóóëàëòûí ñàí (öààøèä “Ñàí” ãýõ)
íü õóâü íèéë¿¿ëýã÷ýýñ
òºâëºð¿¿ëñýí õºðºí㺺ð Õºðºíãº
îðóóëàëòûí ìåíåæìåíòèéí
êîìïàíè, Òºëáºð òîîöîîíû áîëîí
Õàäãàëàìæèéí áàéãóóëëàãàòàé
õèéñýí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ¿íýò
öààñ õóäàëäàí àâàõ, õóäàëäàõ ¿éë
àæèëëàãàà ýðõýëäýã êîìïàíè
áàéíà” ãýæ òîäîðõîéëñîí áºãººä
ºíººã õ¿ðòýë ìàíàéä õºðºíãº
îðóóëàëòûí ñàíãèéí òàëààðõè
ìýäýýëýë áàéõã¿é áàéíà. Õóâü
íèéë¿¿ëýã÷äèéí õºðºíãèéã
òºâëºð¿¿ëýí ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
ýðãýëòýä îðóóëàõ çîðèëãîòîé
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàí ºíººã
õ¿ðòýë áàéõã¿é áàéãààãèéí ¿íäñýí
øàëòãààíûã òîäðóóëàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà. Ñóäàëãààíû
ÿâöàä ºíººã õ¿ðòýë õºðºíãº
îðóóëàëòûí ñàí áàéãóóëàãäààã¿éí
¿íäñýí øàëòãààíûã íýãä¿ãýýðò,
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëèéí çàðèì èíñòèòóòèéã
íèéãìèéí àìüäðàëä óÿëäóóëàí
õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäààã¿éòýé õîëáîí
¿çñýí áºãººä ýíý àñóóäàë íü îëîí
òàëòàé þì. ̺í õóâü íèéë¿¿ëýã÷äýä
õºðºí㺺 õàìòðàí ýðñäýë
áàãàòàéãààð ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðóóëàõ áîëîìæèéã îëãîõ òàë
äýýð õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãóóä çîõèñòîé àëõàì õèéæ
“ Õóóëü
4 9
÷àäààã¿é ãýæ ¿çñýí.
¯íýò öààñíû õî¸ðäîã÷ çàõ
çýýëèéí õºãæèë á¿ðýí ã¿éöýä
òºëºâøººã¿é áàéãàà áºãººä íºãºº
òàëààñ àíõäàã÷ çàõ çýýë äýõ õºðºíãº
îðóóëàã÷ áóþó õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí á¿ðòãýë, òýäãýýðèéí
õóâüöàà, õîëáîãäîõ õóâüöààò
êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãàà æèãä áóñ
çýðýã îëîí àñóóäàë øèéäýãäýýã¿é
áàéãàà íü õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí
õºðºíãèéã äàõèí òºâëºð¿¿ëýõ
ñîíèðõîë õàà õààíàà áàéõã¿é
áîëîëòîé. Öààøèä ¿íýò öààñíû
àíõäàã÷ çàõ çýýë äýõ õóâüöàà
ýçýìøèã÷äèéí á¿ðòãýë, õóâüöàà
çýðýã îëîí àñóóäëûã öýãöëýõèéí
òóëä çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ
õóãàöààòàé àðãà õýìæýý çîõèîí
áàéãóóëæ, õóâüöàà ýççýìøèã÷ íü
òîäîðõîéã¿é áàéãàà õóâüöààã
íèéë¿¿ëýí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ñàí áèé áîëãîõ áîëîìæòîé áºãººä
ýíý ìýòýýð õóóëèéí èíñòèòóòèéã
àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã
öààøèä ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
2.3.6. Áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíè
Áðîêåð ãýäãèéã îëîí óëñûí
õ¿ðýýíä òàâààð, âàëþòûí áèðæ äýýð
çóó÷ëàã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áóé
ôèðì áîëîí áóñàä ýòãýýä
õýìýýí îéëãîäîã. Áðîêåð íü
¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí äààëãàâðààð ¿íýò
öààñ, áàðàà, äààòãàëûã ãýðýýã
õóäàëäàõ õóäàëäàí àâàõ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëíà.
Äèëåð ãýäýã áîë âàëþò, ¿íýò
öààñ, ¿íýò ìåòàë çýðãèéã äàìæóóëàí
õóäàëäàõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëæ áóé
áèå õ¿í, õóóëèéí ýòãýýä áàéíà.7
Ìàíàé ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëä
áðîêåð, äèëëåð çàõ çýýë äýýð ÿìàð
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òàëààð
äàðààõü áàéäëààð çààñàí:
- “áðîêåðèéí ¿éë àæèëëàãàà” ãýæ
¿íýò öààñíû çàõ çýýë äýýð áóñäûí
íýðèéí ºìíººñ ¿íýò öààñûã
çóó÷ëàí õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ
àæèëëàãààã;
- “äèëåðèéí ¿éë àæèëëàãàà” ãýæ
¿íýò öààñíû çàõ çýýë äýýð àøèã îëîõ
çîðèëãîîð ¿íýò öààñûã ººðèéí
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

5 0
õºðºí㺺ð õóäàëäàí àâàõ, õóäàëäàõ,
àðèëæèõ àæèëëàãààã õýëíý.
Õóóëüä çààñíààð áðîêåðèéí
àæèëëàãààíû ãîë îíöëîã íü
çóó÷ëàëûí ¿íäñýí äýýð çàõ çýýë äýýð
¿íýò öààñûã àðèëæèõ ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ ÿâäàë áàéíà. ªºðººð
õýëáýë çàõèàëàã÷èéí äààëãàâðààð
ò¿¿íèé õ¿ñýë çîðèãèéí ¿íäñýí äýýð
áðîêåð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà
ãýñýí ¿ã. Áðîêåð ¿éë
àæèëëàãààíûõàà àøãèéã çóó÷ëàëûí
õºëñèéí æóðìààð õ¿ðòýíý.
Õàðèí äèëåð áîë ººðºº àøèã
îëîõ çîðèëãîîð õýí íýãíèé ¿íýò
öààñûã çóó÷ëàí áîðëóóëàõ áóñ
ººðºº õóäàëäàí àâ÷ ò¿¿íèéãýý çàõ
çýýëä áîðëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëíà.
̺í áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë
àæèëëàãààã Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîîíîîñ ãàðãàñàí “Áðîêåð,
äèëåðèéí ¿éë àæèëëàãààíû æóðàì”
-ààð äàâõàð çîõèöóóëæ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû àæëûí
õ¿ðýýíä õèéñýí óóëçàëòààñ õàðàõàä
¿íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷
áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíèóäûí
ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà ãîë àñóóäàëä:
1. ¯íýò öààñ ýçýìøèã÷äèéí ¿íýò
öààñíû ¿ð íºëººíèé òàëààðõè
ìýäëýã òààðóó, íîãäîë àøèã àâäàã
ãýñýí åðºíõèé îéëãîëòîé áàéäàã;
2. Áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíèóäûí ¿éë àæèëëàãàà íü èë
òîä áóñ, èéì òºðëèéí êîìïàíèóä
¿íýò öààñ ýçýìøèã÷äèéí òàëààðõ
ìýäýýëëèéã õààíààñ àâàõ íü
òîäîðõîé áóñ áàéäàã;
3. Ø¿¿õ, Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîî çýðýã áàéãóóëëàãààñ áðîêåð
äèëåðèéí êîìïàíèàñ ÿâóóëñàí
àðèëæàà, õýëöýë çýðãèéã áóöààõ
ÿâäàë èõ áàéäàã íü èéì êîìïàíèä
¿íýò öààñ ýçýìøèã÷èä èòãýõ ÿâäàë
ñóë áîëñîí.
Óëìààð ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëüä çààñàí
áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíèóäûí
õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðãýýñ îãò
õýðýãæäýãã¿é çààëòóóä öººíã¿é
áàéãàà íü ñóäàëãààíû ÿâöàä
õàðàãäëàà. ¯¿íä:
• ªºðèéí ãèø¿¿í áîëîí
8
Ìîíãîëûí õºðºíãèéí áèðæèéí ãèø¿¿äèéí á¿ðòãýë. 2008 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 11-íèé ºäðèéí áàéäëààð. www.mse.mn
9
Ñóäàëãààíû áàãèéí 2008 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 16-íû ºäðèéí Õºðºíãèéí áèðæèéí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ óóëçàëòààñ.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
¿íýò öààñ ãàðãàã÷, áóñàä îðîëöîã÷
ýòãýýä õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí
òóõàé ìýäýýëëèéã Õîðîîíä õ¿ðãýõ,
òóõàé á¿ð îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ ÷èã
¿¿ðýã – ÿã ºíººäðèéí áàéäëààð ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ýòãýýä
õóóëü òîãòîîìæèéí ÷óõàì ÿìàð
çààëòûã çºð÷èæ áàéãàà òàëààðõè
ìýäýýëëýý Õîðîîíä á¿ðýí
õ¿ðãýäýãã¿é, ýíý òàëààð îëîí
íèéòýä ìýäýýëýõ òýðõ¿¿ ÷èã ¿¿ðýã íü
¿íäñýíäýý îðõèãäñîí;
• Äîòîîä ìýäýýëýë
ýçýìøèã÷èéí á¿ðòãýë õºòºëæ,
òýäãýýðèéí õóóëèàð õ¿ëýýñýí
¿¿ðãèéí áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ ÷èã
¿¿ðýã–áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíèóä äîòîîä ìýäýýëýë
ýçýìøèã÷èéí á¿ðòãýëèéã òýð á¿ð
òîäîðõîé ¿íýí çºâ õºòºëäºãã¿é,
õÿíàëò òàâèõ ÷èã ¿¿ðýã íü ìºí ë
õýðýãæäýãã¿é áàéíà;
• ¯íýò öààñòàé õîëáîãäñîí
¿íýí çºâ ìýäýýëëèéã ñîíèðõîã÷
ýòãýýäýä øóóðõàé ºãºõ–æèðèéí
èðãýä òºäèéã¿é ¿íýò öààñ ýçýìøèã÷
íàð ÷ ¿íýò öààñòàé õîëáîîòîé
ìýäýýëëýýð òýð á¿ð õàíãàãäàæ
÷àäàõã¿é áàéíà. Óëìààð òýä áðîêåð,
äèëåðèéí êîìïàíèóäûã õàäãàëàìæ
çýýëèéí õîðøîîòîé àäèë ìýòýýð
¿çýõ ÿâäàë öººíã¿é áàéäàã áºãººä
¿¿íèé óëìààñ ÷ èéì òºðëèéí
êîìïàíèóä çàõ çýýëä òºäèéëºí
òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
÷àäàõã¿é áàéíà;
• ¯íýò öààñíû àðèëæàà, ¿íýò
öààñààð ãýð÷ëýãäñýí ºì÷ëºõ ýðõ
øèëæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ã¿éëãýýã
øóäàðãà, èë òîä, øóóðõàé õèéæ
ã¿éöýòãýõ–ýíý ¿¿ðãèéí õóâüä
øóäàðãà, èë òîä ãýäãèéã õýðõýí
îéëãîõ íü ýðãýëçýýòýé áàéíà;
• ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ àñóóäëààð ñàíàë
áîëîâñðóóëæ, Õîðîîíä îðóóëàõ-
ýíý ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã
áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíèóä
áàéõã¿é ãýæ õýëæ áîëíî;
• ¯íýò öààñ ãàðãàã÷ áîëîí
õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí íèéòëýã ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ – ñ¿¿ëèéí ¿åä
áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíèóäòàé
¹3
õîëáîîòîé ºðãºäºë, ãîìäîë
èõýññýí áºãººä ýíý íü òýä ¿íýò öààñ
ãàðãàã÷èéí íèéòëýã ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ òàë äýýð èõýýõýí ñóë
áàéæ ãàãöõ¿¿ àøèã îëîõ ñóáüåêò
áîëæ õóâèðñàí;
• Áîëçîøã¿é ýðñäëýýñ
õàìãààëàõ ñàíòàé áàéõ. Ñàíãèéí ýõ
¿¿ñâýð íü õóâü íèéë¿¿ëýã÷èéí
õºðºí㺠áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû
àøèã áàéíà – ýíýõ¿¿ ýðñäëèéí ñàí
áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíèóäàä
áàéãàà ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé áàéíà.
Ìîíãîëûí Õºðºíãèéí áèðæèéí
ãèø¿¿äèéí á¿ðòãýëýýñ õàðàõàä
ºä㺺 Ìîíãîë Óëñàä áðîêåð,
äèëåðèéí ¿éë àæèëëàãààã õàâñðàí
ýðõýëæ áàéãàà íèéò 39 êîìïàíè
áàéíà.8 Ýäãýýð êîìïàíèàñ ºíººäºð
çàõ çýýëä õàìãèéí èäýâõòýé áóþó
áðîêåð äèëåðèéí ¿éë àæèëëàãààíû
70 ãàðóé õóâèéã äàíãààð ÿâóóëæ
áàéãàà êîìïàíè íü “Áè Äè Ñåê”
ÕÕÊ áàéíà.9 Äýýðõ 39 êîìïàíèàñ
àíäåððàéòåðèéí ¿éë àæèëëàãààã
äàâõàð ýðõýëäýã 13 êîìïàíè áàéíà.
Áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíèóäûí íèéòëýã ãàðãàæ áóé
çºð÷èë íü áóñäûí õóâüöààã
çºâøººðºëã¿é àâ÷ áîðëóóëäàã
ÿâäàë þì. Æèøýý íü, “̺íõºä”
õýìýýõ áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíèòàé õîëáîîòîé ¿íýò öààñ
ýçýìøèã÷èéí 134 ºðãºäºë èðñýí
áºãººä á¿õ ºðãºäëèéí ãîë àãóóëãà
íü õóâüöààã çºâøººðºëã¿é çàðñàí,
õóâüöààã ýðã¿¿ëýí áàéðøóóëæ
ìºí㺺 àâàõ ãýñýí óòãàòàé áàéëàà.
¯¿íýýñ íýã ç¿éë àæèãëàãäàæ áàéãàà
þì. Ǻâõºí íýã êîìïàíè äýýð èæèë
àãóóëãàòàé îëîí ºðãºäºë èðñýí íü
èéì òºðëèéí êîìïàíèä òàâèõ
õÿíàëò õè÷íýýí ñóë áàéãààã
õàðóóëæ áàéíà. Óëìààð çºð÷èë
ãàðñàíûã ºíãºö ä¿ãíýâýë
áðîêåðèéí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãàà
ìýò áîëîâ÷ ºíººäºð ìàíàéä
õóóëüäàà áðîêåð äèëåðèéí ¿éë
àæèëëàãààã íýã ìýòýýð
òîäîðõîéëñíîîñ äèëåð èéì õóóëü
áóñ ¿éë àæèëëàãààã àøèãëàõ
áîëîìæòîé áàéãàà þì. ªºðººð
õýëáýë, ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé õóóëèéí 3.1.10, 3.1.11 äýõ
 Èðãýíèé
õýñýãò áðîêåð äèëåð íü õî¸ð ººð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð òîìü¸îëñîí
÷ ýíý õóóëüä ìºí áðîêåð, äèëåðèéí
¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ êîìïàíèéí
õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý
50.0 ñàÿ òºãðºãººñ äîîøã¿é áàéíà.
Áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíè íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä õýä õýäýí òºðëèéí
¿éë àæèëëàãààã õàâñðàí ýðõëýõýýð
òóñãàé çºâøººðºë àâñàí áîë õóâü
íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý íü
òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ
ýòãýýäýä ýíý õóóëèàð òîãòîîñîí
õºðºíãèéí õýìæýýãýýð íýìýãäýíý
ãýæ çààñàí. ßã ýíý çààëòààñ õàðâàë
áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë àæèëëàãààã
ýðõýëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ íü óã
¿éë àæèëëàãààã õàâñðàí ýðõýëæ
áàéãàà áóñ ìýò õàðàãäàæ áàéãàà þì.
Áðîêåð áîë öýâýð òºëººëëèéí
¿íäñýí äýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã
ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õàðèí äèëåðèéí
õàðèëöààíä òºëººëºë õàðüöàíãóé
áàãà. Èðãýíèé õóóëèéí 62.1 äýõ
õýñýãò “Õýëöëèéã òºëººëºã÷ººð
äàìæóóëàí õèéæ áîëíî”, 62.3 äàõü
õýñýãò “Һ뺺ëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ
õóóëèéí äàãóó áóþó èòãýìæëýëèéí
¿íäñýí äýýð ¿¿ñíý” ãýæ çààñàí. ¯íýò
öààñ ýçýìøèã÷ áðîêåðòîé
õàðèëöàíà ãýäýã áîë ò¿¿ãýýð
òºëººë¿¿ëýí õºðºíãèéí çàõ çýýëä
îðæ áàéíà ãýñýí ¿ã. ¯íýò öààñ
ýçýìøèã÷èéí áðîêåðòîé
áàéãóóëñàí çóó÷ëàëûí ãýðýý íü
áðîêåð, ¿íýò öààñ ýçýìøèã÷
õîîðîíä òºëººëëèéí õàðèëöàà áèé
áîëæ áóéã èëòãýæ áàéãàà áèëýý.
Èðãýíèé õóóëèéí 63.2 äàõü õýñýãò
“Һ뺺ëºã÷ òºëººë¿¿ëýã÷ýýñ
îëãîñîí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä,
ò¿¿íèé íýðèéí ºìíººñ ãóðàâäàã÷
ýòãýýäòýé õýëöýë õèéõ áºãººä óã
õýëöëýýñ ¿¿ñýõ ýðõ, ¿¿ðýã íü ãàãöõ¿¿
òºëººë¿¿ëýã÷èä áèé áîëíî” ãýæ
çààñàí. ªíººäºð õóóëèéí ýíý ç¿éë,
çààëò òºëººë¿¿ëýã÷èä áèø õàðèí
äèëåðò ¿¿ñýýä áàéíà. Áðîêåð
äèëåðèéí êîìïàíèéí ¿éë
àæèëëàãààíû çààã ÿëãàà òîäîðõîé áóñ
áàéãààãààñ áðîêåðîîð äàìæóóëàí
äèëåð àøèã îëæ áàéãàà þì. ªºðººð
õýëáýë, äèëåð õºðºíãèéí çàõ çýýëä
ººðèéí õºðºí㺺ð îðîëöîõ áóñ
õàðèí áðîêåðîîð äàìæóóëàí
îðîëöîõ ÿâäàë öººíã¿é áàéíà. Ýíä
õóóëü òîãòîîìæ
äèëåðèéí òºëººëºã÷ íü áðîêåð
ìýòýýð õàðàãäàæ áàéãàà þì.
Áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé ãàðñàí çºð÷뺺ñ
¿çýõýä äèéëýíõè íü áðîêåðèéí
õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíààñ ãàðñàí
áóþó áóñäûí ¿íýò öààñûã
çºâøººðºëã¿éãýýð õºðºíãèéí çàõ
çýýëä àðèëæñàí çºð÷èë áàéãàà.
Ǻð÷ëèéã øèéäâýðëýñýí áàéäàë íü
äèëåðýýñ òóñãààð áàéäëààð àâ÷
¿çñýí áàéãàà. Ãýòýë ýíý çºð÷ëèéí
óëìààñ áèé áîëñîí òýðõ¿¿
õºðºíãèéã äèëåð àøèãëàõ,
õºðºíãèéí çàõ çýýëä äèëå𠺺ðºº
áèå äààí îðîëöîõ áóñ áðîêåðîîð
äàìæóóëàí îðîëöîõ ÿâäàë áàãà áóñ
áàéíà.
Áðîêåðèéí õóóëü çºð÷ñºí ¿éë
àæèëëàãààã Èðãýíèé õóóëèéí 68.1
äýõ õýñãèéí çîõèöóóëàëòààð
çîõèöóóëæ áàéãàà. ªºðººð õýëáýë,
áðîêåðèéí áóñàä ýòãýýäòýé õèéñýí
õýëöëèéã òºëººë¿¿ëýã÷
çºâøººðºõã¿é áîë õ¿÷èí òºãºëäºð
áóñàä òîîöîæ áàéãàà. Ãýòýë ¿¿íèé
ä¿íä áèé áîëñîí ¿ð øèìèéã íü
õ¿ðòñýí äèëåðò ÿìàð õàðèóöëàãà
ÿàæ òîîöîõ âý?
̺í áðîêåðèéí õàðèëöààíä
Èðãýíèé õóóëèéí 65 äóãààð ç¿éëä
çààñàí òºëººëºõ á¿ðýí ýðõèéã
õ¿ëýýí çºâøººðºõ ãýñýí àñóóäàë
îðõèãäñîí áàéíà.
Áóñäûí õóâüöààã çºâøººðºëã¿é
çàðíà ãýäýã áóñäûí ºì÷èéã, ºì÷èéí
ýðõèéã çºð÷èæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Ãýòýë
èéì ¿éëäëèéã óäàà äàðàà ãàðãàñàí
áàéõàä ¿éë àæèëëàãààã íü õýâýýð
ÿâóóëæ áàéãàà íü õýòýðõèé ó÷èð
äóòàãäàëòàé þì. ¯íýíäýý áðîêåð
äèëåðèéí êîìïàíè ãýäýã áîë ¿íýò
öààñíû çàõ çýýë äýýðõè áàíê ãýæ
îéëãîæ áîëîõ þì. ßã ¿¿íýýñ õàðâàë
áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíè ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí
27 äóãààð ç¿éëèéí 27.3 äàõü õýñýãò
çààñàí ¿¿ðãýý îãò áèåë¿¿ëäýãã¿é ãýæ
ä¿ãíýæ áîëîõîîð áàéíà. ªºðººð
õýëáýë, õàðèëöàã÷èéí äýëãýðýíã¿é
á¿ðòãýë íü õàíãàëòã¿é,
õàðèëöàã÷èéí ìºíãºí õºðºíãº, ¿íýò
öààñûã çºâõºí òýäíèé çàõèàëãà,
çºâøººð뺺ð àðèëæààíä îðóóëàõ ÷èã
¿¿ðãýý õàíãàëòã¿é õýðýãæ¿¿ëäýã
áóþó õóóëèéí ýíý çààëòûã ýñðýãýýð
“ Õóóëü
5 1
íü õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë öººíã¿é ãàðäàã.
Æèøýý íü, õàðèëöàã÷èéí ìºíãºí
õºðºíãº, ¿íýò öààñûã òýäíèé
çàõèàëãàã¿é, çºâøººðºëã¿éãýýð
àðèëæààíä îðóóëäàã áîëîîä áàéíà.
Ìºí ¿íýò öààñûã õóäàëäàõ, õóäàëäàí
àâàõäàà õàðèëöàã÷èéí çàõèàëãûã
á¿ðýí áèåë¿¿ëñíèé äàðàà ººðèéí
áîëîí íýãäìýë ñîíèðõîëòîé
ýòãýýäèéí çàõèàëãûã áèåë¿¿ëýõ;
çàõèàëãûã áèåë¿¿ëýõ ÿâöàä
õàðèëöàã÷ áîëîí áðîêåð, äèëåð,
òýäãýýðèéí íýãäìýë ñîíèðõîëòîé
ýòãýýäèéí õîîðîíä ñîíèðõëûí çºð÷èë
¿¿ññýí áîë ýíý òóõàé õàðèëöàã÷èä íýí
äàðóé ìýäýãäýõ ãýñýí ÷èã ¿¿ðýã
ºíººäºð áîë òóíõàã øèíæòýé áàéíà.
Õóóëüä ìºí áðîêåð, äèëåðèéí
¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ êîìïàíèéí
õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý
50.0 ñàÿ òºãðºãººñ äîîøã¿é áàéíà.
Áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíè íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä õýä õýäýí òºðëèéí
¿éë àæèëëàãààã õàâñðàí ýðõëýõýýð
òóñãàé çºâøººðºë àâñàí áîë õóâü
íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý íü
òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ
ýòãýýäýä ýíý õóóëèàð òîãòîîñîí
õºðºíãèéí õýìæýýãýýð íýìýãäýíý
ãýæ çààñàí.
Ãýòýë áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë
àæèëëàãàà íü õî¸ð ººð òºðëèéí
àæèëëàãàà. Äýýðýýñ íü
àíäåððàéòåðèéí ¿éë àæèëëàãàà íü
ìºí ººð òºðëèéíõ áàéäàã. Õóóëüä
çààñíààð áîë èéì òºðëèéí
êîìïàíèéí ä¿ðìèéí ñàíãèéí äîîä
õýìæýý íü 50 ñàÿ òºãðºã áàéõààð
áàéíà. Ýíý íü çºâõºí áðîêåðèéí
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ êîìïàíèéí
ä¿ðìèéí ñàíãèéí õºðºíãèéí äîîä
õýìæýý þó, ýñõ¿ë áðîêåð, äèëåð,
àíäåððàéòåðèéí ¿éë àæèëëàãààã
õàâñðàí ÿâóóëàõ êîìïàíèéí
ä¿ðìèéí ñàíãèéí äîîä õýìæýý þó?
Õóóëüä “Áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíè íü ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
õýä õýäýí òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààã
õàâñðàí ýðõëýõýýð òóñãàé
çºâøººðºë àâñàí áîë õóâü
íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý íü
òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ
ýòãýýäýä ýíý õóóëèàð òîãòîîñîí
õºðºíãèéí õýìæýýãýýð íýìýãäýíý”
ãýæ çààñàí ÷ ýíý çààëòûí “...õóâü
íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý íü
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

5 2
òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ
ýòãýýäýä ýíý õóóëèàð òîãòîîñîí
õºðºíãèéí õýìæýýãýýð íýìýãäýíý”
ãýäãèéã õýðõýí îéëãîõ íü õýí õýðõýí
òàéëáàðëàõààñ õàìààðàëòàé
áîëæýý.
̺í õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëèéí
27.4 äýõ õýñýãò “Õîðîî áðîêåð,
äèëåð¿¿äèéí ìýðãýæèë,
ìýðãýøëèéí ò¿âøèí òîãòîîõ áîëîí
àòòåñòàò÷èëàõ æóðàì áàòëàí
ìºðä¿¿ëíý” ãýæ çààñàí. ªíººäºð
ýíý æóðàì ¿éë÷èëæ áàéãàà ÷
õýðýãæèëò áàéõã¿é áàéíà. ªºðººð
õýëáýë áðîêåð, äèëåð¿¿äèéí
ìýðãýøëèéí ò¿âøèíã õýðõýí
òîãòîîæ áàéãàà íü èë òîä áóñ
áàéãààãààñ ýíý òºðëèéí àæèëëàãàà
çàõ çýýëä èäýâõèòýé áóñ, ¿íýò öààñ
ýçýìøèã÷ íàðûí äóíä íýð õ¿íä íü
äîîãóóð áàéãàà òàëààð ìýäýýëýë
òîäîðõîé áóñ áàéíà.
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëüä áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ
õ¿ðòýë àðãà õýìæýý àâàõ òàëààð íýã
÷ çààëò áàéõã¿é áàéíà. Ǻâõºí íýã
êîìïàíè èæèë çºð÷ëèéã 134 óäàà
ãàðãàñàí áàéõàä ÿàãààä ¿éë
àæèëëàãààãàà õýâýýð ÿâóóëæ áàéíà
âý? ªºðººð õýëáýë òýäýíòýé òîîöîõ
õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî áàéõã¿é
áàéíà.
2.3.7. Àíäåððàéòåðèéí êîìïàíè
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëèéí 3.1.12.-ò çààñíààð
Àíäåðàéòåðûí ¿éë àæèëëàãàà íü
áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë
àæèëëàãààíààñ èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé
íü õàðàãäàæ áàéíà. Õóóëèéí 28
äóãààð ç¿éëèéí äàãóó
Àíäåððàéòåðèéí ¿éë àæèëëàãàà
ýðõëýõ êîìïàíèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí
õºðºíãèéí õýìæýý 200.0 ñàÿ òºãðºã,
¿¿íýýñ ìºíãºí áîëîí ò¿ðãýí
áîðëîãäîõ ýðãýëòèéí õºðºí㺠íü
100.0 ñàÿ òºãðºãººñ äîîøã¿é áàéíà.
Àíäåððàéòåðèéí êîìïàíè íü ýíý
õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí ÷èã
¿¿ðãýýñ ãàäíà ¿íýò öààñ ãàðãàæ
íèéòýä ñàíàë áîëãîõ òóõàé
òàíèëöóóëãàä òóñãàñàí áîëîí ò¿¿íä
õàâñàðãàñàí áàðèìò, ìýäýýëëèéí
¿íýí çºâ ýñýõèéã õÿíàæ, ìýäýýëýë
áóðóó áàéñíûã èëð¿¿ëýýã¿éãýýñ
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
ó÷èðñàí õîõèðëûã õàðèóöàõ
¿¿ðýãòýé.
ªíººäºð ìàíàé óëñàä
àíäåððàéòåðûí ¿éë àæèëëàãààã
äàãíàí ýðõýëäýã êîìïàíè áàéõã¿é
áàéíà. Áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíèóä ýíý ¿éë àæèëëàãààã
õàâñðàí ýðõýëæ áàéíà. Õàâñðàí
ýðõýëæ áàéãàà 15 êîìïàíè áàéíà.
Ýäãýýð 15 êîìïàíèàñ
àíäåððàéòåðûí ¿éë àæèëëàãààã
òºäèéëºí èäýâõòýé ÿâóóëàõã¿é
áàéíà. Èéì ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõàä äîîä òàë íü 300 ñàÿ
òºãðºãòýé áàéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Ãýòýë õàâñðàí ýðõýëæ áàéãàà
êîìïàíèéí õóâüä ýíý õºðºíãèéã
õýðõýí òîîöîõ âý? ªºðººð õýëáýë,
áðîêåð äèëåðèéí êîìïàíèéí
ä¿ðìèéí ñàíãèéí äîîä õýìæýý íü 50
ñàÿ òºãðºã áàéõààð õóóëüä çààñàí.
Èéì êîìïàíè õàâñðàí ýðõëýõ áîë
50 ñàÿ òºãðºã äýýð +200 ñàÿ +100 ñàÿ
òºãðºã áàéõ óó? Ýñõ¿ë 50 ñàÿ+250 ñàÿ
òºãðºã áàéõ óó? ãýäýã íü òîäîðõîé
áóñ áàéíà.
Óëìààð àíäåððàéòåðûí
çºâøººðëèéã äàí ãàíö õºðºíãèéí
õýìæýýã õàðãàëçàæ áóñ ìýðãýøëèéí
ò¿âøèí, çàõ çýýë äýõ òóõàéí
êîìïàíèéí íýð õ¿íä çýðãèéã
õàðãàëçàæ îëãîõ íü ç¿éòýé þì.
2.3.8. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí êîìïàíè
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
õóóëèéí 29 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 29.1-ò
“¯íýò öààñíû õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí êîìïàíè (öààøèä
“Õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí êîìïàíè” ãýõ) íü
òàâààñ äýýøã¿é Õàìòûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí áàéãóóëëàãà áîëîí
Ñàíòàé ãýðýý áàéãóóëàí õºðºíãº
îðóóëàëòûí ìåíåæìåíòèéí
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã êîìïàíè áàéíà”
ãýæ òîäîðõîéëñîí áºãººä ºíººã
õ¿ðòýë Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîîíîîñ õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí êîìïàíèéí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýõ òóñãàé
çºâøººðºë àâñàí àæ àõóéí íýãæ
áàéõã¿é áºãººä ýíýõ¿¿ áàéäàë íü
õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí êîìïàíèéí ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä õóóëèàð çóó÷ëàõ
¹3
¿¿ðýã á¿õèé õàìòûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí áàéãóóëëàãà áîëîí ñàí
áàéãóóëàãäàí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëààã¿éòýé øóóä õîëáîîòîé þì.
ͺ㺺 òàëààñ ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 29 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 29.3-ò “Õºðºíãº
îðóóëàëòûí ìåíåæìåíòèéí
êîìïàíè íü ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
ýíý õóóëüä çààñíààñ ººð òºðëèéí
àæèë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ, Ñàíãèéí
õºðºíãèéã àøèãëàí ìåíåæìåíòèéí
ãýðýýíä çààñàí ¿éë÷èëãýýíèé
õóðààìæ, øèìòãýëýýñ áóñàä îðëîãî
îëîõûã õîðèãëîíî” ãýæ çààñàí
áºãººä áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýõ òóñãàé
çºâøººðºë ºíººäðèéí ìàíàé ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä õàíãàëòòàé áàéãàà
òºëºâ áàéäàë õàðàãäàæ áàéíà.
ͺ㺺 òàëààñ õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí êîìïàíèéí îðëîãî
íýëýýä õÿçãààðëàãäìàë
çîõèöóóëàëòàé áºãººä òóñ êîìïàíè
íü õàìòûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
áàéãóóëëàãà áîëîí ñàíã ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîõîä íü
çóó÷ëàõ ¿¿ðýãòýé áàéíà.
Õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí êîìïàíèéã
õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàí
ñóäàëæ ýðõ ç¿éí îð÷èíã íü èë¿¿
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãà
¿íýò öààñíû õî¸ðäîã÷ çàõ çýýëèéí
õºãæèëä ãàðàõ áàéõ ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí êîìïàíèéí ýðõ
ç¿éí îð÷èíã ýðãýí õàðæ õóóëüä
áàéãàà õýðýãæääýãã¿é çààëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñóäëàí
õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
2.3.9. Çîõèöóóëàã÷ áàéãóóëëàãà
áóþó ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî
Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîîíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé
õóóëüä àíõààðàõ õýä õýäýí ç¿éë
áàéíà õýìýýí ¿çëýý. Õóóëèéí 5
äóãààð ç¿éëèéí 5.1 äýõ õýñýãò
“...ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
òîãòâîðòîé áàéäëûã
õàíãàõ...çàð÷ìûã óäèðäëàãà
áîëãîíî” ãýæ çààñàí. Ñàíõ¿¿ãèéí
çàõ çýýëèéí òîãòâîðòîé áàéäàë
ãýäãèéã õýðõýí îéëãîõ, ýíý áàéäëûã
òóñ õîðîî äàíãààð õàíãàæ ÷àäàõ ýñýõ
 Èðãýíèé
íü îéëãîìæã¿é áàéíà. ªºðººð
õýëáýë ýíý íü äàí ãàíö Õîðîîíû ¿éë
àæèëëàãààíààñ õàìààðàõ ç¿éë áèø.
Õóóëèéí 9 ä¿ãýýð ç¿éëä Õîðîî
àæëàà òàéëàãíàõ òàëààð çààñàí.
Õîðîî àæëàà òàéëàãíàõäàà çºâõºí
õóóëèéí õýðýãæèëò, ò¿¿í÷ëýí
ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ¿éë
àæèëëàãààíûõàà òàëààð ÓÈÕ-ä
òàéëàãíàíà ãýæ çààñàí. Ãýòýë ýíý
áàéãóóëëàãûí íýã ãîë ¿¿ðýã íü
õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºäèéã¿é ò¿¿íä
õÿíàëò òàâèõ ÿâäàë áèëýý. Ýíý
òàëààð ÓÈÕ-ä òàéëàãíàõã¿é
áàéõààð õóóëüä çààñàí áàéíà.
Õóóëèéí 10 äóãààð ç¿éëä çààñàí
ñàíàìæ áè÷èã íü ýðõ ç¿éí àêò ìºí
ýñýõ, ò¿¿íèé õýðýãæèëòèéã õýðõýí
òîîöîõ òàëààð õóóëüä çààãààã¿é
áàéíà.
Õóóëèéí 20 äóãààð ç¿éëèéí 20.1.3
äàõü õýñýãò õîðîîíû ñàíõ¿¿æèëòûí
ýõ ¿¿âñýðèéã çààõäàà “õóóëèéí äàãóó
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñíààñ îëñîí
áóñàä îðëîãî” ãýæýý. ßìàð ¿éë
àæèëëàãààã ÿìàð òºëáºðòýéãýýð
ÿâóóëààä ÿàæ îëñîí îðëîãûã ýíä
òîîöîõ âý ãýäýã íü òîäîðõîé áóñ
áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîî áîë òºðèéí áàéãóóëëàãà.
Òºðèéí áàéãóóëëàãà õî¸ð õýëáýðýýð
ñàíõ¿¿æèõ áîëîìæòîé áàéäàã:
1. Óëñûí òºñ⺺ñ;
2. Òºâëºð¿¿ëñýí çîõèöóóëàëòûí
äàãóó îëñîí ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ.
Ãýòýë ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîî ýíýõ¿¿ õî¸ð ýõ ¿¿ñâýðýýñ
ãàäíà ìºí àøãèéí òºëºº
àðèëæààíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
ººðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ áîëîìæòîé
ìýò õàðàãäàæ áàéíà.
̺í õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëèéí
27.2 äàõü õýñýã îéëãîìæã¿é áàéíà.
Ýíä “Òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷
íü êîìïàíèéí àëèâàà õýëáýðèéí
íýãäëèéí ãèø¿¿í áîë Õîðîî òóõàéí
íýãäýëä áàãòàõ àëü ÷ ýòãýýäèéí,
ýñõ¿ë óã íýãäëèéí ñàíõ¿¿ãèéí
òàéëàíã øààðäàæ áîëíî” ãýæýý.
“...êîìïàíèéí àëèâàà õýëáýðèéí
íýãäëèéí ãèø¿¿í áîë...” ãýäãèéã
õýðõýí îéëãîõ âý? Êîìïàíèéí
íýãäýë ãýæ þó áîëîõ, Õîðîî ÷óõàì
ÿìàð íýãäëèéí òàéëàíã øàëãàõ ãýæ
áàéãàà íü òîäîðõîé áóñ áàéíà.
Óëìààð õóóëèéí 28 äóãààð
õóóëü òîãòîîìæ
ç¿éëèéí 28.2 äàõü õýñýã, 31 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 31.1 äýõ õýñýã çºð÷èëäºæ
áàéíà. 28 äóãààð ç¿éëèéí 28.2-ò
“Õÿíàëòûí çºâëºëèéí àæèëëàõ
æóðìûã ÓÈÕ áàòàëíà” ãýñýí áîë
31 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 31.1-ò “Õÿíàëòûí
çºâëºëèéí äàðãà, ãèø¿¿äýä îëãîõ
óðàìøóóëëûí õýìæýýã ýíý õóóëèéí
28.2-ò çààñàí æóðìààð òîãòîîíî”
ãýæ çààñàí áàéíà.
̺í õóóëèéí 37 äóãààð ç¿éëèéí
37.1 äýõ õýñýãò “Ñàíõ¿¿ãèéí
çîõèöóóëàõ õîðîîíû ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ
çºð÷ñºí ýòãýýäýä õîëáîãäîõ õóóëüä
çààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý” ãýæ
çààæýý. ×óõàì õýí ÿìàð çºð÷èë
ãàðãàñàí òîõèîëäîëä ÿìàð òºðëèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ íü òîäîðõîé
áóñ áàéíà.
Àëü ÷ áàéãóóëëàãûí õóâüä õàðààò
áóñ, áèå äààñàí áàéäàë ÷óõàë áàéäàã.
Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîíû
õàðààò áóñ áèå äààñàí áàéäàë õýðõýí
õàíãàãäñàí áý?
ÑÇÕ-íû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé
õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëä òóñ õîðîîíû
áèå äààñàí õàðààò áóñ áàéäëûã
äàðààõü áàéäëààð çààñàí:
• Áèå äààñàí;
• Èë òîä áàéõ;
• Áóñäûí íºëººíä ¿ë àâòàõ;
• Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ;
• Íèéòèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû
àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ.
Ãýòýë ýäãýýð çàð÷èì õýðõýí
õýðýãæèæ áàéãàà íü ýðãýëçýýòýé
áàéíà. Òóñ õîðîî áèå äààñàí õàðààò
áóñ, èë òîä, áóñäûí íºëººíä ¿ë
àâòàõ àíõäàã÷ íºõöºë íü ò¿¿íèé
ººðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýõ
¿¿ñâýðýýñ íü õàìààðäàã. Õóóëüä òóñ
áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ
¿¿ñâýðèéã:
• Óëñûí òºñ⺺ñ õóâààðèëñàí
õºðºíãº;
• Òóñãàé çºâøººðºë
ýçýìøèã÷äýýñ òºâëºð¿¿ëñýí
çîõèöóóëàëòûí ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ;
• Õóóëèéí äàãóó ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëñíààñ îëñîí áóñàä
îðëîãî ãýæ çààæýý.
Ýäãýýð ýõ ¿¿ñâýðýýñ òóñ õîðîîã
øóóä áóþó ÿìàð íýã äàìæëàãà
äàìæèõã¿éãýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ýõ
“ Õóóëü
5 3
¿¿ñâýð íü õóóëèéí äàãóó ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëñíààñ îëñîí áóñàä
îðëîãî áàéãàà þì. ¯¿íýýñ ¿çâýë
õîðîî àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ ººðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ
áîëîõîîð áàéíà. Ãýòýë ÿìàð õóóëüä
çààñíààð ÿìàð ¿éë àæèëëàãààíààñ
õýäèé õýìæýýíèé îðëîãî îëîõ, òýð
íü õîðîîíû ñàíõ¿¿æèëòèéí õýäýí
õóâèéã ýçëýõ íü òîäîðõîé áóñ áàéãàà.
ªºðººð õýëáýë, õóóëèéí ýíý çààëò
õýðýãæèõ íºõöºë á¿ðäýýã¿é.
ͺ㺺 ýõ ¿¿ñâýð áîëîõ òóñãàé
çºâøººðºë ýçýìøèã÷äýýñ
òºâëºð¿¿ëñýí çîõèöóóëàëòûí
¿éë÷èëãýýíèé õºëñ õîðîîíä
øóóä òºâëºðäºãã¿é. Òºñâèéí
áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà,
ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé õóóëüä çààñíû
äàãóó ýíý òºðëèéí îðëîãî íü óëñûí
òºñºâò òºâëºð÷ äàðàà íü
õóâààðèëàëòûí çàð÷ìààð Õîðîîíä
î÷èæ áàéãàà íü ò¿¿íèé áèå äààñàí
áàéäëûã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéíà.
Ó÷èð íü Õîðîî íýãýíò áèå äààñàí
áàéõ çàð÷èìòàé áîë ¿éë
àæèëëàãààíû õóâüä ÷ òýð,
ñàíõ¿¿æèëòèéí õóâüä õýíýýñ ÷
õàðààò áóñ áàéõ ¸ñòîé. Ýíý áàéäëààñ
õàðâàë õóóëüä çààñàí óëñûí òºñ⺺ñ
õóâààðèëñàí õºðºíãº, òóñãàé
çºâøººðºë ýçýìøèã÷äýýñ
òºâëºð¿¿ëñýí çîõèöóóëàëòûí
¿éë÷èëãýýíèé õºëñ íü òîìü¸îëëûí
õóâüä õóóëüä õî¸ð ººðººð
òîäîðõîéëîãäñîí ÷ àãóóëãûí õóâüä
ÿëãààã¿é áîëæ áàéíà.
Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ çàð÷èì
íü áóñàä íºëººíä ¿ë àâòàõ ãýñýí
çàð÷èìòàé íýí õîëáîîòîé áàéíà.
Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí òîãòâîðòîé
áàéäëûã õàíãàõûí òóëä Õîðîîíû
¿éë àæèëëàãàà ìýðãýæëèéí, áóñäûí
íºëººíä àâòàõ íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëýýã¿é áàéõ ¸ñòîé. ªíººäºð
ìàíàé óëñàä ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë
òîãòâîðòîé áàéæ ÷àäàõã¿é áàéíà.
Ýíý íü þóíààñ õàìààðàëòàé âý?
Þóíû ºìíº ¿¿íèéã Õîðîîíä
õàìààðàí àæèëëàæ áàéãàà
àæèëòíóóäòàé õîëáîõ íü ç¿éòýé.
Ãýòýë õºäºº îðîí íóòàãò òºëººëºã÷
ãýñýí ýòãýýä àæèëëàäàã, ýíý íü
ñàíõ¿¿ãèéí ÷èãëýëýýð òýð á¿ð
ìýðãýøèæ ÷àäààã¿é, áèå äààñàí áóñ,
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

5 4
îðîí íóòãèéí òàìãûí ãàçðûí
àæèëòàí õàâñðàí ã¿éöýòãýõ çýðãýýð
îðîí íóòàãò ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëä
îðæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýä¿¿äèéí
òàéëàí àâàõ òºäèé ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéíà.
¯¿íýýñ ¿çâýë õºäºº îðîí íóòàãò
ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë òºëºâøèõ,
òîãòâîðæèõ áîëîëöîî òýð á¿ð
õàðàãäàõã¿é áàéíà. ªºðººð õýëáýë,
Õîðîîíîîñ ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ çàð÷ìûã
óëñ îðíûã á¿ðýí õàìàð÷
õýðýãæ¿¿ëæ òýð á¿ð ÷àäàõã¿é áàéíà.
Ä¿ãíýëò, ñàíàë
Ìàíàé óëñàä 1990 îíîîñ ýõëýí
¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí ¿íäýñ
òàâèãäñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. 1991
îíä ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðëààñ ªì÷
õóâü÷ëàõ òóõàé õóóëü áàòëàí ãàðãàæ
õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éëèéí 12.1-ò
“Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõèéí
áè÷èã /öààøèä “ýðõèéí áè÷èã” ãýõ/
-èéã ýíýõ¿¿ õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð
áîëñîí ºäºð áîëîí ò¿¿íýýñ ºìíº
òºðñºí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí íýã
óäàà àâàõ ýðõòýé” ãýæ çààñíûã
¿íäýñëýí ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýí á¿ðò
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõèéí áè÷èã
îëãîñîí áàéäàã. Èðãýí á¿ðò
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõèéí áè÷èã
îëãîñîí íü òºðèéí ºì÷èéí
òîäîðõîé õýñãèéã èðãýäýä èæèë
õýìæýýãýýð ºì÷ëºõ ýðõ îëãîæ,
èðãýäèéã õóâèéí ºì÷òýé áîëãîæ çàõ
çýýëèéí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëæ, ºì÷
õóâü÷ëàõ ¿íäñýí àðãûã àøèãëàæýý.
ªì÷ õóâü÷ëàëûí äàðààãààð ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí õóóëü ç¿éí
¿íäñèéã áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ 1994
îíû 10 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäºð
ÓÈÕ “¯íýò öààñíû òóõàé” Ìîíãîë
Óëñûí õóóëèéã áàòëàí ãàðãàæ
óëìàà𠓯íýò öààñíû òóõàé”
õóóëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîí ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí õàðèëöààã
“¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé”
õóóëèàð çîõèöóóëàõààð øèíýýð
áàòëàí ãàðãàñàí. Óã õóóëüä ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷
ñóáúåêòóóäûã òîäîðõîéëæ, òóñ çàõ
çýýëä îðîëöîã÷äûí ýðõ, ¿¿ðãèéã
çîõèöóóëñàí áàéíà. Õýäèéãýýð ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
òîäîðõîé õýìæýýãýýð á¿ðäñýí õýäèé
÷ ò¿¿íèé õýðýãæèëò àëü ÷ øàòàíä
òààðóó, ¿íýò öààñíû òàëààðõè
èðãýäèéí îéëãîëò, ìýäëýã ñóë,
¿¿íèé óëìààñ ýðõ çºð÷èãäºõ íü èõ,
çºð÷èãäñºí ýðõýý õàìãààëàõ íü áàãà
áàéíà.
Îäîî ¿éë÷èëæ áàéãàà ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéã
ñóäëàõ ÿâöàä çàðèì íýã àíõààðàõ
ç¿éë áàéíà ãýæ ¿çëýý. ¯íýò öààñíû
çàõ çýýëä ìýäýýëýë áîë õàìãèéí
÷óõàë ç¿éë. ¯ÖÇÇÒÕ-èéí 14 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 14.1-ò “¯íýò öààñ ãàðãàã÷
õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí
ìýäýýëëèéã íèéòýä õ¿ðãýõ, õºðºíãº
îðóóëàã÷èä ºãºõ ¿¿ðýãòýé” ãýæ
çààñàí áºãººä ÑÇÕ-íû 2007 îíû 206
äóãààð òîãòîîëîî𠓯íýò öààñíû
ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíãèéí
æóðàì”-ûã áàòàëñàí. Óã æóðìûí
4.1-ò “Ìýäýýëëèéí ñàí äàõü
ìýäýýëëèéã õóóëü òîãòîîìæèéí
õ¿ðýýíä íèéòèéí ýðõ àøèãò
íèéö¿¿ëýí õºðºíãèéí çàõ çýýë äýõ
ìýäýýëëèéí íýýëòòýé áàéäëûã áèé
áîëãîõ, îëîí íèéòèéí ìýäëýã,
ìýäýýëëèéã äýýøë¿¿ëýõ, ýðäýì,
øèíæèëãýý, ñóäàëãàà õèéõ
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ, çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãûí õÿíàëòûí ÷èã
¿¿ðãèéã øóóðõàé, ¿ð ä¿íòýé
õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ
çîðèëãîîð àøèãëàíà” ãýæ çààñàí
áîëîâ÷ ºíººãèéí ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä òóñ çààëò íü çîðèëãîäîî õ¿ð÷,
àìüäðàëä õýðýãæèæ ÷àäàõã¿é áàéíà.
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
14.1-ò ¿íýò öààñ ãàðãàã÷ õîëáîãäîõ
ìýäýýëëèéã õºðºí㺠îðóóëàã÷èä
ºãºõ ¿¿ðýãòýé ãýñýí áîëîâ÷ òóõàéí
¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçì íü
òîäîðõîé áóñ áàéãàà áèëýý.
Èéìä äýýðõ õóóëü æóðìûí
çîõèöóóëàëòûã äàðààõü áàéäëààð
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé
áàéíà. ¯¿íä:
• ¯íýò öààñòàé õîëáîîòîé
ìýäýýëëèéã õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä
íýãýí çýðýã õ¿ðãýõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëýõ;
• Õîëáîãäîõ ìýäýýëëèéã
òîäîðõîé öàã õóãàöààíä ìýäýýëäýã
áàéäàë õýâøñýí áàéõ;
• Àëèâàà íýã õýñýãò ýòãýýäýä
ìýäýýëëèéã óðüä÷èëàí ìýäýýëýõ
¹3
àñóóäëûã õîðèãëîñîí áàéõ;
• Ìýäýýëëèéí óòãà, àãóóëãà
òîäîðõîé, áîäèòîé áàéõ;
• Ìýäýýëýõ õýðýãñýë, àðãûã
íàðèéâ÷èëàí æóðàìëàõ.
“¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé” õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
1.1-ò “Ýíý õóóëèéí çîðèëò íü
…..¿íýò öààñ ãàðãàã÷ áîëîí ….
õîëáîãäîí ¿¿ñýõ õàðèëöààã
çîõèöóóëàõàä îðøèíî” ãýæ çààñàí
áºãººä ¿íýò öààñ ãàðãàã÷ íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ¿íäñýí
ñóáúåêò áîëîõûã òîãòîîñîí. ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëüä
¿íýò öààñ ãàðãàã÷èéã
òîäîðõîéëîîã¿é áîëîâ÷ ¯ÖÇÇÒÕ-
èéí 4 ä¿ãýýð ç¿éë íü ¯íýò öààñ
ãàðãàã÷ ãýñýí ãàð÷èãòàé. Óã ç¿éëèéí
õ¿ðýýíä Àøãèéí òºëºº ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé õóóëèéí
ýòãýýä (¯ÖÇÇÒÕ-èéí 4 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 4.1), Çàñãèéí ãàçàð, àéìàã,
íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà (¯ÖÇÇÒÕ-
èéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4.2) ¿íýò öààñ
ãàðãàã÷ áîëæ áàéíà. Ãýòýë ¿íýò öààñ
ãàðãàã÷èéí ýðõ ç¿éí îð÷èí
òºäèéëºí ñàéí á¿ðäýæ ÷àäààã¿é
áàéíà.
Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé
êîìïàíè õóâüöàà ýçýìøèã÷èéí
òîîãîî íýìýãäýõèéí õýðýýð
õóâüöààãàà ¿íýò öààñ áîëãîí ¯íýò
öààñ òºëáºð òîîöîî òºâëºðñºí
õàäãàëàìæèéí òºâ ÕÕÊ-ä
õàäãàëóóëàõ ñîíèðõîë áàéäàã
áîëîâ÷ ýíý òàëààðõè ýðõ ç¿éí îð÷èí
á¿ðäýýã¿é òóë ÕÕÊ íü õóâüöàà
ãàðãàí õàäãàëóóëàõ áîëîìæã¿é
áàéíà.
Áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë
àæèëëàãàà íü õî¸ð ººð òºðëèéí
àæèëëàãàà. Äýýðýýñ íü
àíäåððàéòåðèéí ¿éë àæèëëàãàà íü
ìºí ººð òºðëèéíõ áàéäàã. Õóóëüä
çààñíààð áîë èéì òºðëèéí
êîìïàíèéí ä¿ðìèéí ñàíãèéí äîîä
õýìæýý íü 50 ñàÿ òºãðºã áàéõààð
áàéíà. Ýíý íü çºâõºí áðîêåðèéí
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ êîìïàíèéí
ä¿ðìèéí ñàíãèéí õºðºíãèéí äîîä
õýìæýý þó, ýñõ¿ë áðîêåð, äèëåð,
àíäåððàéòåðèéí ¿éë àæèëëàãààã
 Èðãýíèé
õàâñðàí ÿâóóëàõ êîìïàíèéí
ä¿ðìèéí ñàíãèéí äîîä õýìæýý þó?
Õóóëüä “Áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíè íü ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
õýä õýäýí òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààã
õàâñðàí ýðõëýõýýð òóñãàé
çºâøººðºë àâñàí áîë õóâü
íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý íü
òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ
ýòãýýäýä ýíý õóóëèàð òîãòîîñîí
õºðºíãèéí õýìæýýãýýð íýìýãäýíý”
ãýæ çààñàí ÷ ýíý çààëòûí “...õóâü
íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý íü
òóõàéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõ
ýòãýýäýä ýíý õóóëèàð òîãòîîñîí
õºðºíãèéí õýìæýýãýýð íýìýãäýíý”
ãýäýã íü îéëãîìæã¿é áàéíà.
¯ÖÇÇÒÕ-èéí 21, 22 äóãààð ç¿éëä
¿íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷
áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíèóä
Õºðºíãèéí áèðæèéí ãèø¿¿í áàéõ
áîëîâ÷ ýäãýýð íü áèðæèéí
ãèø¿¿íèé õóâüä çºâõºí ¿íýò öààñíû
àðèëæààíä îðîëöîõ ë áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëñýí. Ãýòýë íºãºº òàëààñ
Õºðºíãèéí áèðæèéí ãèø¿¿í áîëîõ
áðîêåð, äèëåðèéí êîìïàíèóä
Õºðºíãèéí áèðæèéí Һ뺺ëºí
Óäèðäàõ çºâëºëä îðîëöîõ ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò áàéõã¿é. Õºðºíãèéí
áèðæèéí ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîîòîé øèéäâýðèéã Õºðºíãèéí
áèðæèéí ÒÓÇ-ººñ ãàðãàäàã áºãººä
óã ÒÓÇ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿í íü Òºðèéí
ºì÷èéí õîðîîíîîñ òîìèëñîí
òºðèéí áàéãóóëëàãûí àëáàí
õààã÷èä áàéäàã. Ýäãýýð ÒÓÇ-èéí
ãèø¿¿ä íü òýð á¿ð ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òàëààð íàðèéí
ìýðãýøýýã¿é òóë Õºðºíãèéí
áèðæòýé õîëáîîòîé øèéäâýð íü
çàðèì òîõèîëäîëä ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ýðõ àøèãò
õóóëü òîãòîîìæ
íèéöýõã¿é òîõèîëäîë áàéíà.
¯¿íýýñ ¿çýõýä Õºðºíãèéí áèðæèéí
¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ
ò¿¿íèé óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãàä
ãèø¿¿äèéí îðîëöîõ ýðõ ç¿éí
îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé
áàéíà.
Àíäåðàéòåðûí ¿éë àæèëëàãàà
íü áðîêåð äèëåðèéí ¿éë
àæèëëàãààíààñ èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé
íü õàðàãäàæ áàéíà. ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëèéí 28 äóãààð
ç¿éëä àíäåððàéòåðèéí êîìàíèéí
òàëààð çààæýý. Àíäåððàéòåðèéí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýõ êîìïàíèéí õóâü
íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýý
200.0 ñàÿ òºãðºã, ¿¿íýýñ ìºíãºí
áîëîí ò¿ðãýí áîðëîãäîõ ýðãýëòèéí
õºðºí㺠íü 100.0 ñàÿ òºãðºãººñ
äîîøã¿é áàéíà. Àíäåððàéòåðèéí
êîìïàíè íü ýíý õóóëèéí 19 ä¿ãýýð
ç¿éëä çààñàí ÷èã ¿¿ðãýýñ ãàäíà ¿íýò
öààñ ãàðãàæ íèéòýä ñàíàë áîëãîõ
òóõàé òàíèëöóóëãàä òóñãàñàí áîëîí
ò¿¿íä õàâñàðãàñàí áàðèìò,
ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ ýñýõèéã
õÿíàæ, ìýäýýëýë áóðóó áàéñíûã
èëð¿¿ëýýã¿éãýýñ ó÷èðñàí õîõèðëûã
õàðèóöàõ ¿¿ðýãòýé.
ªíººäºð ìàíàé óëñàä
àíäåððàéòåðûí ¿éë àæèëëàãààã
äàãíàí ýðõýëäýã êîìïàíè áàéõã¿é
áàéíà. Áðîêåð, äèëåðèéí
êîìïàíèóä ýíý ¿éë àæèëëàãààã
õàâñðàí ýðõýëæ áàéíà. Õàâñðàí
ýðõýëæ áàéãàà 15 êîìïàíè áàéíà.
Èéì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä äîîä
òàë íü 300 ñàÿ òºãðºãòýé áàéõ
øààðäëàãàòàé áàéíà. Ãýòýë õàâñðàí
ýðõýëæ áàéãàà êîìïàíèéí õóâüä
ýíý õºðºíãèéã õýðõýí òîîöîõ âý?
ªºðººð õýëáýë, áðîêåð äèëåðèéí
êîìïàíèéí ä¿ðìèéí ñàíãèéí äîîä
õýìæýý íü 50 ñàÿ òºãðºã áàéõààð
õóóëüä çààñàí. Èéì êîìïàíè
“ Õóóëü
5 5
õàâñðàí ýðõëýõ áîë 50 ñàÿ òºãðºã
äýýð +200 ñàÿ +100 ñàÿ òºãðºã áàéõ
óó? Ýñõ¿ë 50 ñàÿ+250 ñàÿ òºãðºã
áàéõ óó? ãýäýã íü òîäîðõîé áóñ áàéíà.
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèéí 3
äóãààð ç¿éëä: “Õóâü íèéë¿¿ëýã÷èéí
îðóóëñàí õºðºí㺠íü òîäîðõîé
òîîíû õóâüöààíä õóâààãääàã,
ººðèéí òóñãààðëàñàí ýä
õºðºíãºòýé, ¿íäñýí çîðèëãî íü
àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäèéã
êîìïàíè ãýíý. Õóâüöàà íü òóõàéí
êîìïàíèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí
õºðºíãèéí ºì÷ëºëä îðîëöîõ
ýðõèéã íîòëîõ áºãººä êîìïàíèéí
àëèâàà íýã ýä õºðºíãèéã òóñãàéëàí
ºì÷ëºõ ýðõèéã íîòëîõã¿é.” ãýæ
çààñàí. ¯¿íýýñ ¿çâýë êîìïàíèä õóâü
íèéë¿¿ëñýí àëèâàà õºðºí㺠íü
õóâüöààíä õóâààãäàõ õóóëèéí
øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà. Ãýòýë
Óëñûí á¿ðòãýëèéí àëáàíä
á¿ðòã¿¿ëñýí çàðèì íýã êîìïàíèéí
ä¿ðìèéã ¿çýõýä êîìïàíèéí
õºðºí㺺 õóâüöààíä õóâààãààã¿é,
õóâüöààíû íýðëýñýí ¿íèéã
çààãààã¿é áàéíà. Ýíý íü õóóëèéí
äýýðõè øààðäëàãûã çºð÷èæ áàéãàà
þì. ªºðººð õýëáýë êîìïàíèä
îðóóëñàí õºðºíãèéã õóâüöààíä
õóâààãààã¿é áàéäëààð ä¿ðýìäýý
òóñãàæ ò¿¿íèéã óëñûí á¿ðòãýëä
á¿ðòãýñýí íü Êîìïàíèéí òóõàé
õóóëèéí “Õóâüöàà íü òóõàéí
êîìïàíèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí
õºðºíãèéí ºì÷ëºëä îðîëöîõ
ýðõèéã íîòëîõ” ãýäýã çààëòûã
õýðýãæèõ áîëîìæã¿é áîëãîæ áàéíà.
Êîìïàíèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí
õºðºíãèéã õóâüöààíä õóâààãààã¿é,
íýãæ õóâüöààíû ¿íèéã íàðèéâ÷ëàí
çààãààã¿é áàéõ íü íààä çàõ íü íîãäîë
àøèã àâàõàä ìàðãààí ¿¿ñãýõ òàëòàé.
(¯ðãýëæëýëèéã äàðààãèéí
äóãààðààñ óíøèíà óó.)
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
5 6
“ÁÍÑÓ áà Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, òóëãàìäñàí àñóóäàë”
ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëûí èëòãýë
ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ ÃÀÄÀÀÄÛÍ ÕªÐªÍê
ÎÐÓÓËÀËÒÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ:
Ҫ˪ ÁÀÉÄÀË, ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÀÑÓÓÄÀË
Àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà
Ì
îíãîë Óëñ áîë ãàäààä
îð÷íîîñ øóóä
õàìààðàëòàé, ýìçýã
ýäèéí çàñàãòàé æèæèã óëñ. Õî¸ð èõ
ã¿ðíèé äóíä, äàëàéãààñ àëñëàãäñàí,
ãàçàð ç¿é, áàéãàëü, öàã óóðûí
òààëàìæòàé áóñ íºõöºëä, öººí íýð
òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðòîä
ò¿øèãëýñýí áàãà ýäèéí çàñàãòàé,
õ¿í àì öººíòýé îðîí òóë ãàäààä
õ¿÷èí ç¿éëñ, ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëò, çýýë òóñëàìæ, ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéí ºíººãèéí
íºõöºëä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý
íü öààøèä ìàíàé îðíû ýäèéí
çàñãèéí á¿òöèéã øèíý÷ëýí
õºãæ¿¿ëæ, óëìààð îëîí óëñûí
õºäºëìºðèéí õóâààðüò îðîëöîõîä
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé õ¿÷èí
ç¿éëèéí íýã áèëýý.
Ìîíãîë îðíûã õºãæ¿¿ëýõ
ãóðâàí ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü: à)
áàéãàëèéí áàÿëàã; á) õ¿í àì; â)
ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò.
̺í Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí
õàðüöàíãóé äàâóó òàë íü áàéãàëèéí
áàÿëàã, õºäºº àæ àõóé, þóíû ºìíº
ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í þì.
Ìîíãîë îðíû õºãæëèéí ãàðö
áîë ýíýõ¿¿ äàâóó òàë, îíöëîãòîî
òóëãóóðëàõ ÿâäàë ìºí.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯É,
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò íü
ìàíàé îðîíä á¿õýëäýý õèéãýýä
á¿ñ÷èëñýí íóòàã äýâñãýð, òîäîðõîé
àéìàã, ñóì, êîìïàíèéí õºãæèë
äýâøèë, ¿éë àæèëëàãààíä ÷óõàë
íºëºº ¿ç¿¿ëäýã óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, ýðõ ç¿éí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë
áèëýý. Ìàíàé óëñ ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæñýíýýð êîìïàíèóä
áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëàõ, ºðãºæ¿¿ëýõýä
øààðäëàãàòàé õºðºíãèéí ýõ
¿¿ñâýðòýé áîëîõ íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ þì.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
õóóëèàð çîõèöóóëæ òºðèéí
áîäëîãîîð äýìæñýíýýð êîìïàíè,
îðîí íóòãèéí õ¿ðýýíä “õºðºíãº
îðóóëàëò” õèéãäýõ áîë ìîíãîë
óëñûí õýìæýýíä òýðã¿¿íèé
òåõíîëîãè, íîó-õàó, øèíý
ìåíåæìåíò “õºðºí㺠îðóóëàëò”
õèéãäýõ áîëîìæòîé þì. Ãýõäýý
ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Çàñãèéí ãàçðààñ
ÿâóóëæ áàéãàà áîäëîãîî
õýðýãæ¿¿ëýõýä “õºðºí㺠îðóóëàëò”,
“ãàäààäûí èðãýí” ãýñýí õî¸ð õ¿÷èí
ç¿éëèéí îíöëîã, àøèã ñîíèðõëûã
ñàéòàð óÿëäóóëàõ, õàðãàëçàí ¿çýõ
øààðäëàãàòàé áîëîõ íü õàðàãäàæ
áàéíà.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ, òºðèéí
ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîòîé õýðõýí
õàìààðàëòàé áîëîõ, ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ ¿éë
àæèëëàãààã øóóä õàðèóöàæ áàéãàà
áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýý, á¿òýö,
çîõèîí áàéãóóëàëò ÿìàð áàéõ,
óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí
õýìæýýíä ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæèõ àæèëëàãààã
õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã
òóëãàìäñàí àñóóäëûã ýðõ ç¿éí õóâüä
öààøèä íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
¹3
ÕÀÐÜÖÓÓËÑÀÍ ÝÐÕ Ç¯É
Ãàäààä õàðèëöààíû ÿàìíû
Ãàäààä õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí
õàìòûí àæèëëàãààíû
ãàçðûí çºâëºõ Æ.Øèøìèøèã
ͯÁ-ûí Õóäàëäàà, õºãæëèéí
Áàãà õóðëààñ ãàðãàñàí òîâõèìîëä
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
“õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí îõèí
êîìïàíèòàé óðò õóãàöààíû òóðøèä
õàðèëöàà õîëáîîòîé áàéæ ¿éë
àæèëëàãààíä íü òàñðàëòã¿é
çîõèöóóëàëò õèéõ çîðèëãîòîé
õºðºí㺠îðóóëàëò” ãýæ
òîäîðõîéëæýý. Ãàäààäûí øóóä
õºðºí㺠îðóóëàëò íü õºðºíãèéí
îðîëöîî (equity capital), ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷èä îëñîí
àøãààðàà äàõèí õºðºí㺠îðóóëàëò
õèéõ (reinvested earnings), òîëãîé
êîìïàíè, îõèí êîìïàíè
õîîðîíäûí çýýë (intra - company
loans) –ýýñ á¿ðäýæ áàéíà. Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿ð àøãèéã
íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä ýíý
÷èãëýëèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
òîäîðõîé áîëãîõ øààðäëàãà,
õýðýãöýý áèé. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë
Óëñ ýäèéí çàñãèéí áàÿëàã áèé
áîëãîæ íýìýãä¿¿ëýõ ÿâöäàà ººðèéí
îðíû èìèæ áèé áîëãîõ, ñóðòàë÷ëàõ
çýðýã ìàðêåòèíãèéí ¿éë àæèëëàãààã
òºðèéí èæ á¿ðýí áîäëîãûí
 Îëîí óëñûí
÷àíàðòàé àâ÷ ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé
áºãººä ýíý òàëààð Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ãàçðûí ýðõ
ìýäýë àæëûí öàð õ¿ðýýã õóóëèàð
òîäîðõîéëæ ºðãºòãºõ áîëîëöîî
áàéãàà þì.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò
äàíäàà óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿éí
ýåðýã ¿ð äàãàâàð áèé áîëãîäîãã¿é
áàéíà. Ýäèéí çàñãèéã ãàäààäààñ
õàìààðàëòàé áîëãîõ, áàéãàëü
îð÷íûã ñ¿éòãýõ, èìïîðòûã õýò
íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí
ñºðºã ¿ð äàãàâàð áèé áîëãîäãèéã
ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí àìüäðàë
áýëõýíýý õàðóóëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ äýëõèéí áóñàä îðíû
íýãýí àäèë ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæèæ ¿ð øèìèéã íü
õ¿ðòýõ çîðèëãîîð ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòòàé õîëáîîòîé õóóëü
òîãòîîìæ ãàðãàõ, ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëò ýðõýëñýí áàéãóóëëàãûã
áèé áîëãîí àæèëëóóëàõ, õºðºíãº
îðóóëàëòûí íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ çýðýã ÷óõàë àðãà õýìæýý
àâñààð èðñýí. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä 1990-
ýýä îíîîñ õîéø Ìîíãîë Óëñ äàõü
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò æèë
á¿ð 2 ñàÿ àì.äîëëàðààð ºñ÷ 2007 îí
ãýõýä 500 ñàÿ ãàðóé àì.äîëëàðò
õ¿ðñíýýñ èõýíõ íü àøèãò ìàëòìàë,
óóë óóðõàéí ñàëáàðò íîîãäîæ
áàéíà.
Ìîíãîë Óëñàä 90 îð÷èì îðíû
õºðºí㺠îðóóëàã÷èä õºðºíãº
îðóóëàëò õèéñýí áàéíà. Ìîíãîë
Óëñ 40 îð÷èì óëñòàé õºðºíãº
îðóóëàëòûã õàðèëöàí õàìãààëàõ,
õºõè¿ëýí äýìæèõ òóõàé õî¸ð òàëûí
õýëýëöýýð áàéãóóëæýý.
Ñîöèàëèçìûí ¿åä íèéãýì,
ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí òàëààð
èõýýõýí ãàæóóäàë áàéñàí ÷ Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñ, Ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöàí òóñëàëöàõ çºâëºëèéí
õ¿ðýýíä öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷,
áàðèëãà, òºìºð çàì, àâòîçàì,
õºíãºí, õ¿íñíèé ¿éëäâýð, õºäºº àæ
àõóé, ìàë àæ àõóéí çýðýã ñàëáàðò
ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàõ
çàìààð èõýýõýí àìæèëò îëñíûã
¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é þì.
Ìîíãîë Óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñàãò øèëæèæ ýõýëñýí ýõýí ¿åä
áóþó 1990-1991 îíä Èðãýíèé
ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ
õóóëèéí íýìýëò, ººð÷ëºëò
(íèéòèéí áà õóâèéí ºì÷èéí òóõàé),
Ãàçðûí òîñíû òóõàé, ªì÷ õóâü÷ëàõ
òóõàé, Àæ àõóéí íýãæèéí òóõàé,
Áàíêíû òóõàé, Àëáàí òàòâàðûí
òóõàé, Ãààëèéí òóõàé, Àæ àõóéí
íýãæèéí äàìïóóðëûí òóõàé çýðýã
õóóëü áàòëàãäñàí íü ãàäààä õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæèõýä ýðõ ç¿éí
÷óõàë áàòàëãàà áîëñîí þì. ¯¿íèé
íýã íü 1993 îíû 3 äóãààð ñàðûí 23-
íä áàòëàãäñàí Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí òóõàé õóóëü þì.
Ýêñïîðòûã íýìýãä¿¿ëýõ,
èìïîðòûí áàðààã îðëóóëàõ
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ, äýâøèëò
òåõíèê, òåõíîëîãè àøèãëàí
øèíæëýõ óõààíû ºíäºð ò¿âøèíä
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ; ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ; áàéãàëèéí áàÿëàã, ýðäñèéí
áîëîí õºäºº àæ àõóéí ãàðàëòàé
òºðºë á¿ðèéí ò¿¿õèé ýäèéí
íººöèéã àøèãëàæ, ã¿íçãèé
áîëîâñðóóëàëòòàé ýöñèéí áýëýí
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ; ãåîëîãè
õàéãóóëûí àæèë ÿâóóëàõ; ýð÷èì
õ¿÷, çàì òýýâýð, õîëáîî çýðýã ýäèéí
çàñãèéí äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ,
ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ áààçûã
õºãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí
òºðºë á¿ðèéí ¿éë÷èëãýýã
ºðãºæ¿¿ëýõ íü ýíýõ¿¿ øèíý
õóóëèéí çîðèëò áàéâ. Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòòàé áàéãóóëëàãà
áàéãóóëàõ àñóóäëûã Çàñãèéí ãàçàð 60
õîíîãèéí äîòîð õýëýëöýí
øèéäâýðëýñíèé äàðàà Ñàíãèéí
ÿàìàíä á¿ðòã¿¿ëæ ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ ýõëýõýýð
õóóëüä çààæýý. Óã õóóëüä òàòâàðûí
õýìæýý íü àøãèéí 40 õóâèàñ
õýòðýõã¿é áàéõ, ýõíèé 3 æèëä
àøãèéí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõººð
çààñàí íü õºðºí㺠îðóóëàëòûã
òºðººñ äýìæèõ ÷óõàë áîäëîãî áàéâ.
¯¿íèé äàðàà 1990 îíû 12 äóãààð
ñàðûí 21-íä Çàñãèéí ãàçàð òîãòîîë
ãàðãàæ òàìõè, ñîãòóóðóóëàõ
óíäààíû ¿éëäâýðëýë, òýñðýõ,
äýëáýðýõ, õîðò áîäèñûí
¿éëäâýðëýë, ýðäýñ, ò¿¿õèé ýäèéí
ýðýë õàéãóóë, øèíæèëãýýíèé àæèë,
îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààã Çàñãèéí
ãàçðûí çºâøººð뺺ð øèéäâýðëýæ
áàéõààð òîãòîîñíû ãàäíà óëñûã
áàòëàí õàìãààëàõ, èðãýíèé
“ Õóóëü
ç¿é
5 7
õàìãààëàëòòàé õîëáîãäñîí
¿éëäâýðëýë, õîëáîî, îëîí íèéòèéí
ìýäýýëëèéí õýðýãñýë (òºðèéí
ñîíèí, ðàäèî, òåëåâèç), àëò
ìºíãºíèé îðä ãàçðûã ýçýìøèõýä
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
õîðèãëîõîîð çààæýý. ̺í ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòòàé áàéãóóëëàãûí
ä¿ðìèéí ñàíä ãàäààäûí
îðîëöîã÷äûí õóâü õýìæýýíèé äýýä
õÿçãààðûã ýðäñèéí áîëîí õºäºº àæ
àõóéí ò¿¿õèé ýä îëáîðëîõ,
¿éëäâýðëýõ ñàëáàðò 49 õóâü,
¿íäýñíèé ñî¸ë, óðëàãèéí ñàëáàðò 30
õóâü áàéõààð øèéäâýðëýñýí áàéíà.
Ýíý ¿åä ìºí çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí ñóóðü ººð÷ëºëò áîëîõ ¿íý
÷ºëººëºõ, òºðèéí ºì÷èéã
õóâü÷ëàõ, ìàë õóâü÷ëàõ, ãàäààä
õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéã
ëèáåðàëü÷ëàõ ¿éë ÿâäëûã
ýõë¿¿ëñýí íü õºðºí㺠îðóóëàõ
òààëàìæòàé îð÷èí, õºðñ ñóóðü
áîëñîí þì.
¯¿íèé äàðàà 1993 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 10-íä Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí òóõàé õóóëèéã øèíýýð
áàòàëñàí áºãººä ýíý õóóëüä 1998,
2002, 2008 îíä çîõèõ íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëñàí áàéíà. Ýíý
õóóëüä “Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò
ãýæ Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð
äýýð àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ, ýñõ¿ë
ìîíãîëûí àæ àõóéí íýãæòýé
õàìòðàí àæèëëàõ çîðèëãîîð
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ààñ
Ìîíãîë Óëñàä îðóóëæ áóé ýä
õºðºíãèéí áîëîí îþóíû ¿íýò
ç¿éëñèéã õýëíý” ãýæ õºðºíãº
îðóóëàëòûí ¿íäñýí îéëãîëòûã
òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ýíý õóóëèàð
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷,
ìîíãîëûí õºðºí㺠îðóóëàã÷,
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ãýðýý, íýã
öýãèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàëààð øèíý
çîõèöóóëàëò íýìñýí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü
òîãòîîìæîîð õîðèãëîñîí,
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõýýñ
áóñàä õ¿ðýýíä ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëò õèéæ áîëîõûã õóóëèàð
òîäîðõîéëñîí áàéíà. Àæ àõóéí ¿éë
àæèëëàãààíû çºâøººðëèéí òóõàé
õóóëüä (2001) çààñíààð õàð òàìõè,
ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ ¿éëäâýðëýõ,
èìïîðòëîõ, õóäàëäàõ (ýìíýëãèéí
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Îëîí
5 8
çîðèóëàëòààð çýðýã òóñãàéëàí
çºâøººðñºí áîë ¿¿íä õàìààðàõã¿é),
ñàäàð ñàìóóí ÿâäëûã çîõèîí
áàéãóóëàõ, ò¿¿íèéã àëèâàà
õýëáýðýýð ñóðòàë÷ëàõ, äýìæèõ,
êàçèíîãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ
(÷ºëººò á¿ñýä õàìààðàõã¿é), îëîí
øàòëàëò ìàðêåòèíã áóþó ïèðàìèä
òîãòîëöîîíû çàìààð õóóðàí ìýõýëæ
àøèã õîíæîî îëîõ ¿éë àæèëëàãàà
íü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
õóâüä õîðèîòîé þì.
Ìîíãîë Óëñàä îðóóëàõ ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëò íü ýðõ ç¿éí õóâüä:
à)÷ºëººòýé õºðâºõ âàëþò, õºðºíãº
îðóóëàëòûí ¿ð ä¿íã òºãðºãººð
îëñîí îðëîãî; á)õºäëºõ áîëîí ¿ë
õºäëºõ õºðºíãº, òýäãýýðòýé
õîëáîãäñîí ýä õºðºíãèéí ýðõ; â)
îþóíû ºì÷èéí ýðõ ãýñýí ãóðâàí
¿íäñýí òºðºëòýé áàéíà.
Òýãâýë ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã ýðõ ç¿éí õýëáýðèéí
õóâüä: à) àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ;
á)ìîíãîëûí õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé
õàìòðàí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ;
â)ìîíãîë óëñûí àæ àõóéí íýãæèéí
íîãäîë õóâü, õóâüöàà, áóñàä ¿íýò
öààñûã õóäàëäàí àâàõ çàìààð øóóä
áóñ õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ; ã)
áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàõ,
áîëîâñðóóëàõ òàëààð õóóëü,
êîíöåññ, á¿òýýãäýõ¿¿í õóâààõ
ãýðýýíèé äàãóó ýðõ îëæ àâàõ;
ä)ìàðêåòèíã, ìåíåæìåíòèéí ãýðýý
áàéãóóëàõ; å) ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñ
(ëèçèíã)-èéí áîëîí ôðàí÷àéçèéí
õýëáýðèéí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ
õýëáýðýýð õýðýãæèõ áîëîìæòîé
þì.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò íü
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí
îëîí òàëò áîëîí õî¸ð òàëûí
ãýðýýãýýð ýðõ ç¿éí õóâüä
áàòàëãààæñàí áàéíà. Þóíû ºìíº
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã õóóëü
áóñààð õóðààí àâàõûã õîðèãëîñîí
áàéíà. Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí õºðºíãèéã ãàãöõ¿¿
íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ,
çºâõºí õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó,
á¿ðýí õýìæýýãýýð íºõºí òºëºõ
íºõö뺺ð äàé÷ëàí ãàðãóóëæ áîëíî.
Ýä õºðºí㺺 ýçýìøèõ, àøèãëàõ,
çàõèðàí çàðöóóëàõ, ò¿¿íèé äîòîð àæ
àõóéí íýãæèéí ººðèéí õºðºíãºíä
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí
õóâü õºðºí㺠áîëãîí îðóóëñàí ýä
õºðºí㺺 ãàäààäàä áóöààí ãàðãàõ,
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ
àõóéí íýãæèéã óäèðäàõ áóþó
óäèðäàõàä îðîëöîõ, áóñàä ýòãýýäýä
ýðõ, ¿¿ðãýý øèëæ¿¿ëýõ íü Ìîíãîë
Óëñûí õóóëèàð ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷äàä îëãîñîí ºðãºí ýðõ þì.
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü áîëîí
ä¿ðýì, ãýðýýíèé çààëòûã ñàõèí
áèåë¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ àðãà
õýìæýý àâàõ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
¿íäýñíèé ¸ñ çàíøëûã õ¿íäýòãýõ
¿¿ðãèéã ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷äàä õóóëèàð îíîãäóóëæýý.
Ìîíãîë Óëñàä àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëàõûí òóëä ººðèéí õºðºíãº
íü 100 ìÿíãàí àì.äîëëàðààñ äýýø
áàéõ, ò¿¿íèé 25-ààñ äîîøã¿é õóâü íü
õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí õóâü
õºðºí㺺ñ á¿ðäñýí áàéõ
øààðäëàãàòàé þì.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé
àæ àõóéí íýãæ íü á¿ðòã¿¿ëñýí
ºäðººñºº õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ
ýäýëíý. Õàðèí àæ àõóé íýãæ
áàéãóóëàõ, çºâøººðëèéã Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ãàçàð
ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãûí ãàðãàñàí ä¿ãíýëòèéã
(õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõ, áàéãàëü
îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë,
ñòàíäàðò, ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãàä
íèéöýæ áàéãàà ýñýõ, òåõíèê,
òåõíîëîãèéí ò¿âøíèé ¿íýëãýý)
¿íäýñëýí îëãîíî.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé
àæ àõóéí íýãæèä òàòâàðûí õóóëü
òîãòîîìæèéã ¿íäýñëýí òàòâàð
íîîãäóóëàõûí çýðýãöýý Àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí
òàòâàðûí õóóëü, Ãààëèéí òàðèô,
Ãààëèéí òàòâàðûí òóõàé õóóëü,
Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí
òàòâàðûí òóõàé õóóëü, Îíöãîé
àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü,
Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí äàãóó çîõèõ
õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëòèéí àñóóäëûã
øèéäâýðëýæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí çàõ çýýëä
õºðºí㺠îðóóëàã÷èéã òàòàõ ýðõ ç¿éí
íýã ÷óõàë õýëáýð íü “Òîãòâîðòîé
áàéäëûí ãýðýý” þì. Ìîíãîë Óëñàä
20 ñàÿ àì.äîëëàðààñ äîîøã¿é
õýìæýýíèé õºðºí㺠îðóóëàõ
¹3
ýðõ ç¿é
õºðºí㺠îðóóëàã÷ õ¿ñýëò ãàðãàâàë
ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
îð÷íûã òîãòâîðòîé áàéëãàõ ýðõ
ç¿éí áàòàëãàà áîëãîæ Çàñãèéí
ãàçðûã òºëººëæ Ñàíãèéí ñàéä óã
õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé òîãòâîðòîé
áàéäëûí ãýðýýã 20 æèë, 50 ñàÿ
àì.äîëëàðààñ äýýø áîë 15 æèëýýð
ãýðýý áàéãóóëíà.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí íýã ÷óõàë
àñóóäàë áîë ãàçðûí õàðèëöàà þì.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä
ãàçðûã òºëáºðòýéãýýð, ãýðýýíèé
¿íäñýí äýýð àøèãëóóëàõ áºãººä
ãàçàð àøèãëàõ ãýðýýíèé ¿íäñýí
õóãàöàà ýõíèé ýýëæèíä 60 æèë,
äàðààãèéí óäàà 40 æèëýýð ñóíãàæ
áîëíî.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
àñóóäëûã ¯íäñýí õóóëü, Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí õóóëèàñ ãàäíà
Ãàäààäûí èðãýäèéí ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé (1993), Èðãýíèé
õóóëü (2002), Õºäºëìºðèéí òóõàé
(1999), Êîìïàíèéí òóõàé (1999),
Àóäèòûí òóõàé (1997), Äàìïóóðëûí
òóõàé (1997), Àÿëàë, æóóë÷ëàëûí
òóõàé (2000), Øóäàðãà áóñ
ºðñºë人íèéã õîðèãëîõ òóõàé
(2000), Àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë
àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí
òóõàé (2001), Àæèëëàõ õ¿÷ ãàäààäàä
ãàðãàõ, Ãàäààäààñ àæèëëàõ õ¿÷,
ìýðãýæèëòýí àâàõ òóõàé (2001),
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
(2002), Òºâ áàíêíû òóõàé (1996),
Âàëþòûí çîõèóöóóëàëòûí òóõàé
(1994), Áàíêíû òóõàé (1996),
Ãààëèéí òóõàé (1996), Ãààëèéí
òàðèôûí òóõàé (1996), Ãàçðûí òóõàé
(2002), Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé
(1997), Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí
òàòâàðûí òóõàé (2006), Õóâü õ¿íèé
îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé
(2006), Îíöãîé àëáàí òàòâàðûí
òóõàé (2006), Àæ àõóéí íýãæèéí
îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé
(2006) çýðýã õóóëèàð çîõèöóóëæ
áàéíà.
Ýäãýýð õóóëèàð ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõ ç¿éí
òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëñýí ãýæ ¿çýæ
áîëîõ áºãººä öààøèä òýäãýýðèéã öàã
¿åèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí
ñàéæðóóëàõ, ìýäýýëýë, òåõíîëîãè,
 Îëîí óëñûí
òàòâàð, ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð
îëîí õóóëü øèíýýð áàòëàí ãàðãàõ
íü ç¿éòýé þì.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
äýìæèõ ¿¿äíýýñ Çàñãèéí ãàçðààñ
áîäëîãûí ÷àíàðòàé îëîí àðãà
õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà.
Çàñãèéí ãàçàð 2002 îíûã “Õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæèõ æèë” áîëãîõ
òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, óã àæëûã
çîõèîí áàéãóóëàõ, çîõèöóóëàõ
¿íäýñíèé çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í
áîëîí õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ
æèëèéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
õýìæýýíèé òºëºâëºãººã áàòàëæ,
ò¿¿íèé äàãóó îëîí òºðëèéí àðãà
õýìæýý çîõèîí áàéãóóëæýý. ̺í
2007 îíûã Ìîíãîëä çî÷ëîõ æèë
áîëãîõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí
øèéäâýð ãàð÷ àÿëàë æóóë÷ëàëûí
ñàëáàðò õºðºí㺠îðóóëàõ àæëûã
çîõèîí áàéãóóëæýý.
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
äýìæèõýä ÷èãëýñýí ººð íýã á¿ëýã
õóóëü áîë ׺뺺ò á¿ñèéí òóõàé
(2002), Àëòàíáóëàã õóäàëäààíû
÷ºëººò á¿ñèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí
òóõàé (2002), Çàìûí-¯¿ä ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé (2003), Öàãààííóóð
õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñèéí ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé (2003) õóóëèóä þì.
Õýäèéãýýð ýäãýýð õóóëü õºðºíãº
îðóóëàëòûí àñóóäëûã áîëîìæèéí
õýìæýýíä çîõèöóóëñàí áîëîâ÷
òºðèéí àëáàíû õ¿íä ñóðòàë, ãàäààä
ñóðòàë÷èëãàà, õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã
òàòàõ áîäëîãî, õºðºíãèéí ãà÷èãäàë,
àæëûí àðãà áàðèë, çîõèîí
áàéãóóëàëòààñ øàëòãààëæ òóí
ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí
õàíãàëòã¿é õýðýãæèæ áàéãààã
òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Öààøèä ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæèéã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõäîî çàõ çýýëä
÷èãëýñýí (market-seeking), àøèãò
ìàëòìàëä ÷èãëýñýí (resource -
seeking), ¿éëäâýðëýëèéí
á¿òýýìæèä ÷èãëýñýí (efficiency -
seeking), ñòðàòåãèéí íººö áàÿëàã
áîëîí ÷àäâàðò ÷èãëýñýí (strategic
asset or capability-seeking) õºðºíãº
îðóóëàëòûí àëèíä íü ò¿ëõ¿¿
àíõààðàë òàâèõ, àëèéã íü èë¿¿
äýìæèõ, ÿìàð õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ
áîäëîãûã ñàéòàð òîäîðõîéëîõ
õýðýãòýé þì. Ó÷èð íü ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí øèéäâýðëýã÷
õ¿÷èí ç¿éëñò ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí
ç¿éëñýýñ ãàäíà ìàíàé îðíû
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
áîäëîãûí òîãòîëöîî (policy
framework) áîëîí áèçíåñèéí òàâ
òóõòàé îð÷èí (business facilitation),
ýðõ ç¿éí òààòàé îð÷èí (favorable
legal environment) õàìààðàõ áºãººä
ýíä Óëñûí Èõ Õóðàë, Çàñãèéí
ãàçðûí èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà
áîäëîãî ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.
Ìàíàé óëñûí øèëæèëòèéí
ýäèéí çàñàãò Îðîñ, ÀÍÓ, Õÿòàä,
Ñîëîíãîñ, Ãåðìàí, ßïîí, Êàíàä
áîëîí Àçè, Íîìõîí äàëàéí
òºäèéã¿é, äýëõèéí áîäëîãîä
øèéäâýðëýõ íºëººòýé çîíõèëîõ
îðíóóä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëæ
èðýâ. Ýäãýýð îðíîîñ Ìîíãîë Óëñûí
àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò
øèëæèõ ¿éë ÿâöûã àíõíààñ íü
òóóøòàé äýìæèæ, øèëæèëòèéí
ýðõ ç¿é
5 9
ýõíèé æèë¿¿äèéí õ¿íäðýë
áýðõøýýëèéã ãýòëýí äàâàõàä
Ñîëîíãîñ Óëñûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëæ
èðñýí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí
àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàðûí îëîí òàëò
òóñëàìæ äýìæëýã, õºðºíãº
îðóóëàëò òààòàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
áèëýý.
ÁÍÑÓ-ûí õºðºí㺠îðóóëàëò íü
(ÁÍÑÓ-ûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé
õîëáîîòîé çàðèì òîî áàðèìò, ø¿¿õ,
àðáèòðààð øèéäâýðëýñýí õýðãèéí
òîîã õàâñàðãàâ) Ìîíãîë óëñûí
ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, õºãæëèéí
öààøäûí ¿íäýñ ñóóðèéã áàòòàé
òàâèõ, ãàäààäûí øóóä õºðºíãº
îðóóëàëò îðæ èðýõ, ñóóðü íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿í-êàïèòàëûã
õºãæ¿¿ëýõ çýðãýýð èðýýä¿éä õàíäñàí
áàéäãààðàà èõýýõýí îíöëîãòîé,
äàâóó òàëòàé. ÁÍÑÓ áîëîí áóñàä
îðíû õºðºí㺠îðóóëàëò íü
õýìæýýãýýð òèéì ÷ èõ áèø õàðàãäàæ
áàéãàà áîëîâ÷ ºñºëò, õºãæëèéí
¿íäñèéí ¿íäýñ, øèéäâýðëýõ õ¿÷èí
ç¿éëñèéí íýã áîëîõ äýä á¿òöèéí
ñàëáàðò òºâëºð÷, ìýäýýëëèéí
òåõíîëîãèéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõýä
÷èãëýãäýæ áàéíà.
Öààøèä ÁÍÑÓ-ûí ç¿ãýýñ
õºðºí㺠îðóóëàëò íýìýãäýõ
õàíäëàãàòàé áàéãàà áºãººä ÿëàíãóÿà
ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, õîò
áàéãóóëàëò, óóë óóðõàéí ñàëáàðûí
õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ,
ýíý ÷èãëýëèéí õóóëü òîãòîîìæèéã
ñàéæðóóëàõ, õî¸ð òàëûí ãýðýý
áàéãóóëàõ òàëààð àíõààð÷ àæèëëàõ
íü ç¿éòýé þì.

ÁÍÑÓ-ààñ Ìîíãîë Óëñàä îðóóëñàí õºðºí㺠îðóóëàëò (1000 àì.äîëëàð)

¹ Ñàëáàð Õóâü (%) Íèéò 1990-2004 2005 2006 2007 2008
1 Áóñàä 30.67 44.052.22 27.308.57 4.148.01 4.315.29 7493.022 787.33
2 Õóäàëäàà, íèéòèéí 53.98 77.526.90 13.512.02 6.767.92 9.232.01 13788.05 34.226.89
õîîë
3 Ãåîëîãè, óóë óóðõàéí
ýðýë õàéãóóë, 14.42 20.707.29 14.156.66 986.97 1.610.96 502.695 3.450.00
îëáîðëîëò
4 Ìýäýýëýë, õîëáîîíû
òåõíîëîãè 7.42 10.662.47 3.602.99 5.169.71 15.00 646.2 1.228.57
5 Õºíãºí ¿éëäâýð 4.68 6.719.40 6.719.40
6 Òýýâýð 4.13 5.925.83 5.757.10 4.60 164.13
7 Èíæåíåðèéí áàðèëãà
áàéãóóëàìæ, áàðèëãûí
ìàòåðèàëûí 3.56 5.117.06 4.605.42 5.00 13.1 493.54
¿éëäâýðëýë
8 Àÿëàë æóóë÷ëàë 2.59 3.720.69 1.545.33 490.35 841.91 57.1 786.01
9 Ñî¸ë óðëàã,
áîëîâñðîë, øèíæëýõ 1.72 2.465.25 2.426.26 7.99 15.00 16
óõààí, õýâëýë

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é
6 0

ÁÍÑÓ-ààñ Ìîíãîë Óëñàä îðóóëñàí õºðºí㺠îðóóëàëò

ªìíºä Ñîëîíãîñûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæòýé õîëáîîòîé ø¿¿õýýð øèéäâýðëýñýí èðãýíèé õýðýã
(Íèéñëýëèéí 9 ä¿¿ðýã, 1997-2009/VI)
Ñîëîíãîñûí èðãýí,
¹ Ä¿¿ðýã Õýðãèéí òîî õóóëèéí ýòãýýä
Íýõýìæëýã÷ Õàðèóöàã÷
1 Ñ¿õáààòàð 32 11 21
2 ÑîíãèíîÕàéðõàí 3 3 -
3 Õàí-Óóë 2 2 -
4 ×èíãýëòýé 18 15 3
5 ÁàÿíÇ¿ðõ 5 3 2
6 Áàÿíãîë 2 2 -
7 Íàëàéõ - - -
8 Áàãàõàíãàé - - -
9 Áàãàíóóð - - -
Á¯ÃÄ 62 36 26
Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé õóäàëäàà, àæ ¿éëäâýðèéí òàíõèìûí äýðãýäýõ àðáèòðûí ø¿¿õèéí øèéäâýðëýñýí õýðýã
(1997-2008)

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Îëîí óëñûí
“ÁÍÑÓ áà Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, òóëãàìäñàí àñóóäàë”
ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëûí èëòãýë
ÑÎËÎÍÃÎÑÛÍ “ÃÀÄÀÀÄÛÍ ÕªÐªÍê
ÎÐÓÓËÀËÒÛÍ ÒÓÕÀÉ” ÕÓÓËÈÉÍ ÁÝÐÕØÝÝË,
ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄÀË
Óäèðòãàë
Ýíýõ¿¿ èëòãýëä Ñîëîíãîñ äàõü
ãàäààäûí øóóä õºðºíãº
îðóóëàëòòàé õîëáîîòîé ãîë òóëãóóð
õóóëü áîëîõ “Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæèõ òóõàé õóóëü”:
1998 îíä áàòëàãäñàí, 2009 îíû 1
ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ
õýðýãæèæ ýõýëñýí: Foreign
Investment Promotion Act,
“KFIPA” 1 õóóëèéã òàíèëöóóëæ,
òýðõ¿¿ àãóóëãûã õºðºíãº
îðóóëàëòòàé õîëáîîòîé áóñàä îëîí
óëñûí ãýðýýòýé õàðüöóóëàí ñóäëàí
õàðóóëàõûã çîðèñîí áèëýý.
Ãàäààäûí øóóä õºðºíãº
îðóóëàëòòàé õîëáîîòîé
Ñîëîíãîñûí õóóëèóä íü ¯íäñýí
õóóëèéã îðîëöóóëààä 50 ãàðóé õóóëü
áàéõ áºãººä, 2007 îíû 4 ñàðä
õýëýëöýí ñî¸ðõîí áàòëóóëàõààð
õ¿ëýýãäýæ áàéãàà ÁÍÑÓ-ÀÍÓ
õîîðîíäûí ׺뺺ò õóäàëäààíû
õýëýëöýýð FTA-ä Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýñýã
çààëò áàéãàà ó÷èð Õºðºíãº
îðóóëàëòûí òóõàé õóóëüä öààøèä
íýìýëò çàñâàð, ººð÷ëºëò õèéõ
øààðäëàãàòàé áîëîõ áóéçàà.
Àæëûí áàéð, öàëèí õºëñ
íýìýãä¿¿ëýõ, òåõíîëîãèéí
øèëæèëò çýðýã àðãà çàìààð îëîí
óëñûí ýäèéí çàñàãò èõýýõýí
íºëººëºõ áºãººä FDI (Îëîí óëñûí
õºðºí㺠îðóóëàëò, ÿëàíãóÿà
Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò)
áîëîí îëîí óëñûí ãàäààä
õóäàëäààíû õàðèëöàí ø¿òýëöýý
èëýðõèé áèø ÷ õîîðîíäîî ñàëøã¿é
õîëáîîòîé ç¿éë ãýäãèéã íèéòýýð
õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà áèëýý. Ýíý
óòãààðàà àëèâàà óëñ ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõèéí
òóëä îëîí òºðëèéí õóóëü ýðõç¿éí
îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ, îëîí óëñûí
õýìæýýíä ÷ íèëýýä õóóëèéã áàòàëæ
èðëýý. Îëîí óëñûí õýìæýýíä Îëîí
1
Óÿëäàà á¿õèé “Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ òóõàé õóóëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ òîãòîîë”, “Õýðýãæ¿¿ëýõ äýëãýðýíã¿é æóðàì” áèé.
ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ
Ѻ¿ë õîòûí Èõ Ñóðãóóëèéí
Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð
Êèì Äý Âîí
òàëò õºðºí㺠îðóóëàëòûí
õýëýëöýýð (MAI) ¿ðãýëæèëñýýð
èðñýí õýäèé ÷ 2003 îíä Äýëõèéí
Õóäàëäààíû Áàéãóóëëàãà (WTO) íü
Êàíêóíû Ñàéä íàðûí óóëçàëòààñ
õýëýëöýýðèéã çîãñîîõîîð
øèéäâýðëýæ îëîí òàëò õºðºíãº
îðóóëàëòûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýýã¿é
èéì íºõöºë áàéäëûí äóíä Õî¸ð
òàëûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
õýëýëöýýð (BIT) ÷ ÿâöã¿é áîëñîí.
Õî¸ð òàëûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
õýëýëöýýð íü õàìðàõ õ¿ðýý,
àãóóëãûí õóâüä èõýýõýí ÿëãààòàé ÷
ãîëäóó õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ,
õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí øèëæèëò,
øóóä òºëáºðèéã ÷ºëººòýé áîëãîõ,
ÿëãàâàðëàõã¿é áàéõ, çàðèì õîðèã ãýõ
ìýò÷èëýí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
îðóóëñíû äàðààõü àñóóäëûã
åðºíõèé人 çîõèöóóëñàí àãóóëãàòàé
áàéäàã. Çàðèì íýã BIT íü öààøëààä
¿¿ñãýí áàéãóóëàõ (establishment)
áîëîí ýçýìøèõ (acquisition) çýðýã
õºðºí㺠îðóóëàëò îðóóëàõààñ
ºìíºõ àñóóäëûã ÷ õàìðóóëñàí
áàéäàã íü õºðºí㺠îðóóëàëòûã
õ¿ëýýí àâàõ, íºõºí òºëáºð çýðýã
àñóóäëûí ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëèéã
“ Õóóëü
ç¿é
6 1
òàâüæ ºãäºã ó÷èð õºðºíãº
îðóóëàëòûã õàìãààëàõ ãýñýí óòãà
àãóóëãà èëýðõèé áàéäàã.
Ñîëîíãîñûí “Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæèõ òóõàé”
õóóëèéí àãóóëãà
Ñîëîíãîñûí “Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ òóõàé”
õóóëü ÷ äýýð ºã¿¿ëñýíòýé àäèë îëîí
óëñûí õàíäëàãûã òóñãàñàí áàéäàã
ó÷èð îëîí óëñûí ãýðýý
õýëýëöýýðèéí åðºíõèé çààëòûã
îðóóëæ, ò¿¿íä íèéöýõ Ñîëîíãîñûí
õîëáîãäîõ õóóëü æóðàì,
òîãòîëöîîíû òàëààð òàéëáàðëàõ íü
ýíýõ¿¿ èëòãýëèéí àãóóëãûã èë¿¿
îéëãîìæòîé áîëãîõ áóéçàà.
Õºðºí㺠îðóóëàëòûí òàëààðõè
îëîí óëñûí ãýðýý õýëýëöýýðèéã
òîìîîõîí 5 õýñýã ñàëáàðò àíãèëæ
¿çýæ áîëíî.
(1) Õºðºí㺠îðóóëàëòûí òàëààðõè
òîäîðõîéëîëò (definitions): Èë¿¿ ¿ð
ºãººæòýé áàéõ õóóëü ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîòîé áîëîõûí òóëä
ñ¿¿ëèéí ¿åèéí îëîí óëñûí ãýðýý
õýëýëöýýðò äýëãýðýíã¿é çààëòûã
îðóóëàõûí ºìíº õýðýãëýæ áàéãàà
íýð òîìú¸îã òîäîðõîéëæ áóé
õýñãèéã îðóóëäàã áîëñîí. ßëàíãóÿà
ÍÀÔÒÀ áîëîí 2007 îíä õýëýëöýí
áàòàëñàí ÁÍÑÓ-ÀÍÓ õîîðîíäûí
׺뺺ò õóäàëäààíû õýëýëöýýð FTA
çýðýãò íèéòëýã õàðàãääàã.
Òîäîðõîéëæ áóé íýð òîìú¸îãîî
äàãààä õàìðàõ õ¿ðýý íü ººð ººð áàéõ
òóë õîëáîãäîõ õºðºí㺠îðóóëàëòûí
òîãòîëöîîã á¿õýëä íü îéëãîõîä
äºõºì ÷óõàë ýëåìåíò íü áîëæ
áàéäàã. Ñîëîíãîñûí “Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ òóõàé
õóóëü”-ä äýýðõ íýð òîìú¸îíû
òîäîðõîéëîëò 2 äóãààð á¿ëýãò
òóñãàãäñàí áàéäàã. Ãýõäýý óëñ òóñ
á¿ðýýð õî¸ð òàëûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí õýëýëöýýð BIT-ä
õàðèëöàí òîõèðîëöñîí íýð òîìú¸îã
õýðýãëýõ áºãººä òóõàéí óëñ
õîîðîíäûí òîäîðõîé õàðèëöààíû
ÿâöàä íýð òîìú¸î ººð áàéõ
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Îëîí
6 2
áîëîìæòîé þì. “Ñîëîíãîñûí
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
äýìæèõ òóõàé õóóëü”-èéí 30 äóãààð
ç¿éëèéí 6-ðò ýíýõ¿¿ òîõèîëäîëûã
óðüä÷èëàí õàðæ òóñãàñàí áàéäàã áà
äýëãýðýíã¿é àãóóëãà íü: Ýíýõ¿¿
õóóëü íü ÁÍÑÓ-ûí íýãäýí îðñîí,
áàòàëñàí îëîí óëñûí ãýðýý
õýëýëöýýðèéí àãóóëãûã çàñâàðëàõ
ýñäýë õÿçãààðëàõààð
òàéëáàðëàõã¿é” ãýæ òóñãàæýý.
(2) Õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ
(investment promotion): Õîîðîíäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýýã
íýìýãä¿¿ëýõ áîëîí õºõ¿¿ëýí
äýìæèõòýé õîëáîîòîé àðãà çàì,
ìýäýýëýë ñîëèëöîõ, ä¿ðýì æóðìûí
õóâüä õàðèëöàí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ,
õºðºí㺠îðóóëàëòûã õºõ¿¿ëýí
äýìæèõ òîäîðõîé àðãóóä áîëîí
òåõíèêèéí òóñëàëöàà çýðãèéí
òàëààð ºã¿¿ëñýí áàéäàã.
Ñîëîíãîñûí Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæèõ òóõàé õóóëü”-
èéí 9-17 äóãààð ç¿éë¿¿äýä ¿¿íèéã
òóñãàí çààñàí áàéäàã.
“9 ä¿ãýýð ç¿éë. Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí òàëààðõè
òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ òóõàé”
çààëòààð ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷ “Òàòâàðûí òóñãàé
õºíãºëºëò ýäëýõèéã õÿçãààðëàõ
òóõàé” õóóëèéí äàãóó ÀÀÍ-èéí
àëáàí òàòâàð, Îðëîãûí àëáàí
òàòâàð, Ýçýìøëèéí òàòâàð,
Á¿ðòãýëèéí õóðààìæ, Õºðºíãèéí
õóðààìæ áîëîí Ãàçðûí íýãäñýí
òàòâàð çýðãýýñ õºíãºëºëò ýäýëæ
áîëäîã.
“14 ä¿ãýýð ç¿éë. Îðîí íóòãèéí
çàõèðãààíààñ ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæèõ òóõàéä: 1. Òºð
îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà 18
äóãààð ç¿éëä çààñíû äàãóó ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷ îáúåêò ãàçðàà
îëîõ, ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòòàé ÀÀÍ ò¿ðýýñëýõ ãàçðûí
ò¿ðýýñ, õóäàëäààíû õ¿¿, ãàçðûí
ò¿ðýýñèéí òºëáºðò õºíãºëºëò
¿ç¿¿ëýõ, áàéð õóäàëäàí àâàõ ¿íèéí
õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ çýðýã àñóóäàëä
äýýð Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãò
çààñàí õîëáîãäîõ ýòãýýä ººðèéí
ýçýìøëèéí ãàçðûã ò¿ðýýñýý
áóóðóóëàí ò¿ðýýñëýñýí ýñâýë
õºðºí㺠îðóóëàã÷ îáúåêò õóäàëäàí
àâàõäàà õÿìäðóóëñàí ¿íýýð
õóäàëäàí àâñàí áîë òýðõ¿¿ çºð¿¿
¿íý, ºðòãèéã îðîí íóòãèéí
çàõèðãààíààñ íºõºí îëãîõ òóõàé
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí
òóñãàñàí áàéíà. Áîëîâñðîë,
ñóðãàëòûã äýìæèõ òýòãýëýã çýðýã
òºðºë á¿ðèéí òýòãýìæ îëãîõ áóñàä
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
òàòàí íýìýãä¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé
çàðäëûí ñàíõ¿¿æèëòèéã õ¿ñýõ
òîõèîëäîëä õàìãèéí èõ áîëîìæòîé
õýìæýýíä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ õýðýãòýé” ãýæ çààñàí áàéíà.
“14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2-ò Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòàä áýëýí ìºí㺺ð
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ íü: 1. Òºð áîëîí
îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷ äàðààõü àëü íýãýí
çààëòûí áîëçëûã õàíãàæ õºðºíãº
îðóóëàëò õèéæ áàéâàë óã õºðºíãº
îðóóëàã÷ ºíäºð òåõíîëîãè îðóóëæ
èðæ áàéãàà ýñýõ, òåõíîëîãè
øèëæèëòèéí ¿ð ä¿í, à÷ õîëáîãäîë,
àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëãîõ öàð
õ¿ðýý, äîòîîäûí õºðºíãº
îðóóëàëòòàé äàâõöàæ áàéãàà ýñýõ,
òóõàéí áàéðøëûí çîõèìæòîé ýñýõ
çýðãèéã õàðãàëçàí óã õºðºíãº
îðóóëàã÷èä ¿éëäâýðèéí ãàçàð
øèíýýð áàðèõ ã.ì. Åðºíõèéëºã÷èéí
çàðëèãò çààñàí çîðèóëàëòààð
àøèãëàæ áàéãàà õºðºíãèéã áýëýí
ìºí㺺ð äýìæèæ áîëíî” ãýæ
çààñàí áàéíà.
“14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 3-ò Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã õºõ¿¿ëýí
äýìæèõ óðàìøóóëàë: 1. Îðîí
íóòãèéí óäèðäëàãà íü Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõàä
èõýýõýí õóâü íýìýð îðóóëñàí
ýòãýýäèéí ãàâüÿà ç¿òãýëèéã íü
¿íýëæ òóõàéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
õýìæýýíýýñ õàìààð÷ óðàìøóóëàë
îëãîæ áîëíî.”
“15 äóãààð ç¿éëä Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã äýìæèõ òºâ
áàéãóóëàõ: 1. Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòòàé õîëáîîòîé àñóóäëààð
çºâëºãºº ºãºõ, òàíèëöóóëãà,
ñóðòàë÷èëãàà áîëîí ñóäàëãàà õèéõ,
ºðãºäºë ãîìäîë õ¿ëýýí àâàõ,
øèíýýð ÀÀÍ áàéãóóëàõàä ñóðãàëò
çîõèîí ÿâóóëàõ áîëîí ýäãýýðýýñ
ãàäíà ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷
õóâü õ¿í áîëîí ÀÀÍ-ä äýìæëýã
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ àæëûã íýãäñýí
æóðìààð ÿâóóëàõ çîðèëãîîð ÁÍÑÓ-
ûí Ãàäààä õóäàëäàà, õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæèõ êîðïîðàöè
ÊÎÒÐÀ-ä Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷äûã äýìæèõ òºâ
áàéãóóëíà”
“15 äóãààð á¿ëãèéí 2-ò Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí çºâëºõ:
¹3
ýðõ ç¿é
1. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ ÀÀÍ-
èéí áýðõøýýëòýé àñóóäëûã
çîõèöóóëàí, òóñëàõ çîðèëãîîð
õºðºí㺠îðóóëàëòûí àñóóäëààð
ìýðãýøñýí, àðâèí òóðøëàãàòàé
õ¿íèéã Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí çºâëºõººð àæèëëóóëæ
áîëíî.”
“16 äóãààð ç¿éë. Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷èéã òóñëàí
äýìæèõ ãàçàð: 1. Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷òàé õîëáîîòîé çºâøººðºë
îëãîõ, ëèöåíç, á¿ðòãýë õèéëãýõ,
ñàíàë îðóóëàõ, çºâëºëäºõ ã.ì. ñàíàë
õ¿ñýëòòýé õîëáîîòîé àæëûã ñààäã¿é
ÿâóóëàõ, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàòàé
õàìòðàí àæèëëàõ òîãòîëöîîã áèé
áîëãîí ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷èä ¿ð ºãººæòýé ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîëöîî
îëãîõîîð òºâ çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, õîò, ìóæ, ä¿¿ðýã
ñóìûí ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí àñóóäàë ýðõýëñýí
õýëòñèéã Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí òóñëàí äýìæèõ ãàçàð
áîëãîí ºðãºòãºõ áóþó øèíýýð
áàéãóóëæ àæèëëàæ áîëíî.”
“17 äóãààð ç¿éë. Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí çºâøººðºë
îëãîõ àñóóäëààð ºðãºäºë ãîìäîë
áàðàãäóóëàõ òóñãàé æóðàì”
(3) Õºðºí㺠îðóóëàëòûã
õàìãààëàõ(investment protection):
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
õºðºíãèéã ÷ºëººòýé çàõèðàí
çàðöóóëàõ, ãàäààäàä ìºíãºí
ãóéâóóëãà õèéõ, õºðºíãèéí
øèëæèëò õºäºë㺺íèéã ÷ºëººòýé
áàéëãàõ, íºõºí òºëáºð çýðýã
àñóóäëààð ìàðãààí ¿¿ññýí
òîõèîëäîëä çîõèöóóëàõ çààëò þì.
ÁÍÑÓ “Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã äýìæèõ òóõàé” õóóëèéí
3-4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2 çààëòàä
òóñãàñàí áàéäàã áºãººä íºõºí
òºëáºðòýé õîëáîîòîé ìàðãààíûã
øèéäýõäýý óëñ òóñ á¿ðýýð õèéñýí
õî¸ð òàëûí ãýðýý õýëýëöýýðò
òóëãóóðëàí çîõèöóóëäàã. ¯¿íèé
àãóóëãûã òîâ÷ òàíèëöóóëáàë:
3 äóãààð ç¿éë. Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã õàìãààëàõ òóõàé: 1)
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
õóäàëäàí àâñàí õóâüöààíààñ ãàðñàí
àëäàãäàë, õóâüöàà çýðãèéã
õóäàëäààëñàí õºðºíãº, 2 äóãààð
ç¿éëèéí 1-4-ò çààñàí Çýýëèéí
ãýðýýíä ¿íäýñëýí îëãîñîí ¿íäñýí
òºëáºð áîëîí øèìòãýë õóðààìæ,
 Îëîí óëñûí
òåõíèê òåõíîëîãè îðóóëàõ ãýðýýíèé
äàãóó õèéñýí òºëáºðèéí õóâüä
ìºíãºí ãóéâóóëãà õèéõ òóõàéí ¿åä
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ áîëîí
èìïîðòëîã÷ õîîðîíäûí ãýðýýíèé
àãóóëãà, ìýäýãäëèéí õóóäàñò
¿íäýñëýí òóõàéí ìºí㺠ãóéâóóëñàí
øèëæ¿¿ëýãò áàòëàí äààëò õèéíý. 2)
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷ õóâü
õ¿í áîëîí ÀÀÍ õóóëüä òóñãàéëàí
çààñàí òîõèîëäîëîîñ áóñàä
òîõèîëäîëä ÁÍÑÓ-ûí èðãýí áîëîîä
ÀÀÍ-òýé àäèë õóóëü æóðìûã äàãàæ
ìºðäºíº. 3) ÁÍÑÓ-ûí èðãýí, ÀÀÍ-
ä íîãäóóëäàã àëáàí òàòâàðûí
õóóëèóä äîòðîîñ õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ
òóõàé õóóëü æóðàìä òóñãàéëàí
çààñàí õóóëèéí çààëò, áîëçëûã
õàíãàñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä
Ãàäààäûí èðãýí, ÀÀÍ 2 äóãààð
ç¿éëèéí 1-4-ò çààñíû äàãóó çýýëèéí
ýçýí áîëîîä 25 äóãààð ç¿éëä çààñàí
òåõíèê òåõíîëîãè èìïîðòëîã÷òîé
àäèë ýðõ ¿¿ðýãòýé;
4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2. Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ
áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ: 1. Ìýäëýã,
ýäèéí çàñãèéí ÿàìíû ñàéä Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàí õºõ¿¿ëýí
äýìæèõèéí òóëä æèë á¿ð 27 äóãààð
ç¿éëä çààñíû äàãóó Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí õîðîîíû
õóðàëäààíûã çîõèîí ÿâóóëæ, óã
õóðëààñ õýëýëöýí Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ
áîäëîãûã áîëîâñðóóëæ ãàðãàõ
¸ñòîé.
(4) Õºðºí㺠îðóóëàëò
õèéãäýõýýñ ºìíºõ çîõèöóóëàëò (pre-
admission provisions): Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä çîðèóëàí çàõ
çýýëèéí ñóäàëãàà õèéõ çîðèëãîîð
õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ óëñ îðîí,
òóõàéí ñàëáàðò íýâòðýí îðîí,
øèíýýð êîìïàíè ¿¿ñãýí
áàéãóóëàõòàé õîëáîîòîé Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõèéã òóñãàí
îðóóëñàí çààëò þì. Ýíý õýñýãò ÄÕÁ
(WTO) áîëîí ׺뺺ò õóäàëäààíû
õýëýëöýýð (FTA) çýðýãò òóõàéí óëñ
á¿ðýýð ýñâýë ÄÕÁ (WTO)-ûí
õàðèëöàí çºâøººðñºí
(commitments) àãóóëãûí äàãóó
ÿëãààòàé áàéõ áà “Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ òóõàé
õóóëü”-ä òóñãàí îðóóëààã¿é áàéäàã.
(5) Õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñíèé
äàðààõ çîõèöóóëàëò (post-admission
ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ
provisions): Õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ
óëñàà ñîíãîí íýãýíò òóõàéí îðíîî
î÷èí ñóóðüøèæ áóé Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷èéã õàìãààëàõ
òóõàé çààëò áºãººä äîòîîäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé õàðüöóóëàõàä
çîõèñã¿é õàíäëàãûã õîðèãëîõ,
äîòîîäûí èðãýíòýé ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðõàõã¿é áàéõ àñóóäëûã
çîõèöóóëæ áàéäàã. ÁÍÑÓ-ûí
“Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
äýìæèõ òóõàé õóóëü”-èéí 3 äóãààð
ç¿éëèéí 2-ò çààñàí 2. Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷ õóâü õ¿í áîëîí
ÀÀÍ õóóëüä îíöãîéëîí çààñíààñ
áóñàä òîõèîëäîëä òóõàéí
áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýí
ÿâóóëàõäàà ÁÍÑÓ-ûí èðãýí, ÀÀÍ-
òýé àäèëõàí ýðõ ¿¿ðýãòýé
çîõèöóóëàãäàíà.” ãýæýý.
Öààøäûí òóëãàìäñàí àñóóäàë
áîëîí äýâø¿¿ëýõ ñàíàë
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
äýìæèõ òóõàé õóóëü ÎÓÂÑ-èéí
õÿìðàëûí ºìíºõ Ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàðò çîðèóëñàí
çîõèöóóëàëò, äýìæëýã ãîëëîæ 1998
îíä áàòëàãäàí ãàðñàí áèëýý. ªíººã
õ¿ðòýë òîäîðõîé õýìæýýíä
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
òàòàí õºõ¿¿ëýí äýìæèõ ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ èðñýí òóëãóóð õóóëü
áîëæ èðñýí áîëîâ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
Ñîëîíãîñûí ãàäààä õóäàëäààíû
áîäëîãî, ÿëàíãóÿà îëîí òàëò
׺뺺ò õóäàëäààíû õýëýëöýýð
áàéãóóëàõ ãîë õóóëü áîëãîí
õýðýãëýõýä ýðãýí õàðæ ¿íäñýíä íü
õÿíàõ øààðäëàãàòàé íºõöºë áàéäàë
õýäèéíýý áèé áîëæýý. Öààøèä
äàðààõ òóëãàìäñàí àñóóäëûã ñóäàëæ,
íýìýëò çàñâà𠺺ð÷ëºëò õèéõ
õýðýãòýé ãýæ áîäîæ áàéíà.
Íýãä¿ãýýðò, ׺뺺ò õóäàëäààíû
õýëýëöýýð áîëîí Õî¸ð òàëûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýëýëöýýð
çýðãèéã íýìæ áàéãóóëñíààð
äîòîîäûí õóóëèéí òîãòâîðã¿é
áàéäàë, çºð÷èë ãàðàõ áîëîìæèéã
áàãàñãàõûí òóëä ºíººãèéí õóóëü
æóðìûã òîäîðõîé áîëãîí îäîî
ìºðäºæ áóé KFIPA çààëòûã àðàé
ºðãºí öàð õ¿ðýýíä õÿíàí íÿãòëàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
Õî¸ðäóãààðò, Òºðºë á¿ðèéí
׺뺺ò õóäàëäààíû õýëýëöýýðò
õºðºí㺠îðóóëàëòòàé õîëáîãäîõ
õýñýãò òóñãàæ áóé òåõíèê àðãà÷ëàë,
“ Õóóëü
ç¿é
6 3
æèøýý íü íýýëòòýé áàéõ (positive
approach), ñòàòóñ õàäãàëàõ (standstill
in restrictions) çýðýã çààëòûã àâ÷
õýðýãëýõ àñóóäëûã ñóäàëæ ¿çýõ
øààðäëàãàòàé.
Ãóðàâäóãààðò, ¯éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ 3 õýëáýðýýð ãàäààäûí øóóä
õºðºí㺠îðóóëàëò õèéãääýã ó÷èð
òºäèé ÷èíýý ºíººãèéí KFIPA äýýð
òóñãàæ áàéãàà ¿éëäâýð õóäàëäààíû
àñóóäëààðõè çààëòûã òîãòìîë
õÿíàæ, õîëáîãäîõ æóðìûã ¿ð
ºãººæòýé õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýð
àíõààðàõ õýðýãòýé.
ĺðºâä¿ãýýðò, Äîòîîäûí
õºäºëìºðèéí áîäëîòîé íèéö¿¿ëýí
õýäèé áýðõøýýëòýé ÷ ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ 4 õýëáýð áîëîõ ìýðãýæëèéí
àæèëòàíû ò¿ð øèëæèëò áîëîí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ
çîðèëãîîð íýìýëò ìåõàíèçì áîëîõ
áîëîìæòîé ó÷èð õîëáîãäîõ àãóóëûã
åðºíõéè çààëòûã KFIPA-ä òóñãàí
õàìààðóóëàõ òàëààð ñóäàëæ ¿çýõ
õýðýãòýé.
Òºãñãºëä íü KFIPA 4 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 2-ò çààñàí õºðºíãº
îðóóëàëòûã õÿçãààðëàõ øàëòãààíû
õóâüä çàéëøã¿é õÿíàæ, ýðãýæ õàðàõ
õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë, (1) Óëñ
îðíû òîãòâîðòîé áàéäàë áîëîí
îëîí íèéòèéí õýâ æóðàìä ñààä
ó÷ðóóëàõ òîõèîëäîëä, (2) Àðä
ò¿ìíèé ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâýð
áîëîí õ¿ðýýëýí îð÷íûã õàäãàëàí
õàìãààëàä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõ
áóþó óëàìæëàë ¸ñ ç¿éä ýðñ
õàðøèëñàí òîõèîëäîëä, ÁÍÑÓ-ûí
õóóëü æóðìûã çºð÷èæ áàéãóó
òîõèîëäîëä” õýìýýí õÿçãààð
òîãòîîæ ºãñºí ºíººãèéí çààëòàé
îíöãîé ÿàðàëòàé òîõèîëäîëä áóþó
øààðäëàãà ãàðñàí ¿åä õºðºíãº
îðóóëàëòûã õÿçãààðëàõ íü
áýðõøýýëòýé áîëæ áàéíà. Îëîí
òàëò õàìòûí àæèëëàãààíû
áàéãóóëëàãà áîëîõ ÄÕÁ-ä ÷ ÿã ýíý
àñóóäëààð Äîõà-ãèéí õýëýëöýõ
àñóóäëààð íóõàöòàé àâ÷ ¿çýæ áàéãàà
íü ýíý çààëò òîäîðõîé áàéõ
øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéãàà áà
çàðèì òîõèîëäîë, æèøýý íü ìºíãº
âàëþò áîëîí õàíøèéí áîäëîãî
õýðýãæ¿¿ëýõýä íîöòîé õ¿íäðýë
ó÷ðóóëñàí òîõèîëäîëä ãì íýìýëò
çààëò îðóóëàõ òàëààð ñóäàëæ òóñãàí
îðóóëàõ íü ç¿éòýé áóéçàà.
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é
6 4
“ÁÍÑÓ áà Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, òóëãàìäñàí àñóóäàë”
ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëûí èëòãýë

ÃÀÄÀÀÄÛÍ ÕªÐªÍê ÎÐÓÓËÀËÒ ÁÀ

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ×ªËªªÒ Á¯Ñ

ª
íºº ¿åä çàõ çýýëèéí
õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ
õ¿÷èí ç¿éëñ íü
äýëõèéí àëèâàà óëñàä ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ àñóóäàë
áàéäàã. Îëîí óëñûí ýäèéí
çàñãèéí õàðèëöààíä òîãòñîí
íèéòëýã îéëãîëòîîð ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷ íü ººð óëñàä
ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä
íºëººëºõ áîäèò õºðºíãº
îðóóëàõààñ ãàäíà ìºí òóðøëàãà,
ìýäëýãèéã íýâòð¿¿ëæ áàéäàã.
Äýëõèéí õºãæëèéí îð÷èí ¿åèéí
õàíäëàãààð õýñýã óëñûí õîîðîíä
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
õºðºíãèéã òàòàõ ºðñºë人í
íýìýãäñýýð áàéãààã õ¿í á¿õýí
ìýäíý. Ýíý íü õºðºíãº
îðóóëàã÷äûã òàòàõ àðãà,
õýðýãñýëèéí à÷ õîëáîãäîëûã óëàì
íýìýãä¿¿ëæ áîëîâñðîíã¿é
áîëãîñîîð áàéäàã. Èéì ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ õàìãààñ
¿ð ä¿íòýé àðãà õýðýãñýëýýð
ºíººäºð ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñ áàéãóóëàõ àñóóäàë ãýäýã äýýð
îëîí ýðäýìòýä ñàíàë íýãòýé
áàéäàã.
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéã
áàéãóóëàõ øàëòãààí, çîðèëãî,
ººðººð õýëáýë ò¿¿íèéã ÿìàð
ó÷ðààñ, õºãæëèéí àëü øàòàíä áóé
óëñ, ÿìàð áîäëîãîîð áàéãóóëæ áóé
íü ÷óõàë áàéäàã. Òóõàéí óëñûí
íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
ò¿âøèí áîëîí óëñûí ýäèéí çàñàã,
àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí
òºëºâëºãºº, áîäëîãî çýðýã íü
÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëàõ ãîë øàëòãààí
áîëäîã.1
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí
ñóðãóóëèéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí
òýíõèìèéí áàãø, äîêòîðàíò
Ì.̺íõáàò
Õàðèëöàí àäèëã¿é õºãæëèéí
øàò, ººð ººð ýäèéí çàñãèéí áîëîí
óëñ òºðèéí ¿íäýñëýëýýñ
øàëòãààëààä ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ íü îëîí ÿíçûí
íýðøèëòýé, àäèëã¿é õýâ
øèíæòýéãýýð áèé áîëñîí áàéäàã
áàéíà. Íîì çîõèîëóóäàä ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéã ìàø îëîí
ÿíçààð íýðëýñíèéã õàðæ áîëíî.
Çàðèì ýðäýìòýä ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñèéí íýðøèë 50 ãàðóé
áàéäàã 2 ãýæ ¿çäýã. Òýäãýýð íü
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ ãýõ
íýðèéí äîð ÷ºëººò á¿ñèéí á¿õ
òºðëèéã áàãòààí îéëãîæ áîëíî
ãýæ ¿çäýã áàéíà.
Íýãäñýí õýâ øèíæèéã
àãóóëñàí ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñèéí òóõàé íýãäñýí óõàãäàõóóí
ãàäààäûí áîëîí ìîíãîëûí íîì
çîõèîëä õàðààõàí òºëºâøèí
òîãòîîã¿é áà 1973 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 18-íû Êèîòîãèéí Ãààëèéí
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã
õºíãºâ÷ëºõ, óÿëäóóëàõ òóõàé
Îëîí óëñûí êîíâåíöèä “÷ºëººò
á¿ñ íü áàðààíä íîãäóóëàõ
¿íäýñíèé òàòâàðûí áîëîí
ãààëèéí åðäèéí æóðàì ¿éë÷èëäýã
íóòàã äýâñãýðýýñ ãàäíà îðøèæ,
òèéì ãààëèéí æóðàì
¿éë÷èëäýãã¿é òóõàéí óëñûí íóòàã
äýâñãýðèéí íýã õýñýã” õýìýýí
òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Õàðèí çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèæëñýí
óëñóóäûí òóðøëàãàä ¿íäýñëýí
ýðäýìòýä “ãàäààä õóäàëäàà, ýäèéí
çàñàã, íèéãýì, øèíæëýõ óõààí,
òåõíèê òåõíîëîãèéí ñàëáàðò
õºðºí㺠îðóóëæ áóé äîòîîäûí
áîëîí ãàäààäûí áèçíåñ ýðõëýã÷
íàðò ýäèéí çàñãèéí îíöãîé
õºíãºëºëò, óðàìøóóëàë ¿ç¿¿ëäýã
òóñãàéëàí òîãòîîñîí íóòàã
äýâñãýð, äàëàéí áîëîí àãààðûí
áîîìòûã ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñ” õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà.3
Ò¿¿í÷ëýí ýðäýìòäèéí ¿çýæ
áóéãààð ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ
íü ãààëèéí ÷ºëººò äýãëýì áîëîí
ãàäààä ýäèéí çàñãèéí ¿éë
àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ, ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ
çýðýã ýäèéí çàñãèéí áóñàä àðãààð
óðàìøóóëàë ¿ç¿¿ëäýã íóòàã
äýâñãýð4 þì.
ªíººãèéí îëîí óëñûí
ïðàêòèêààñ õàðõàä ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ íü íóòàã äýâñãýðèéí
õóâüä òóõàéí óëñûí õèë õÿçãààð

1
Ä.Áàòñ¿õ. “Îëîí óëñûí õóäàëäàà, ׺뺺ò á¿ñ áà ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò”, ÓÁ., 2006 îí. 173 äàõü òàë.
2
Meng Guangwen, “The Theory and Practice of Free Economic Zones”, Ruprecht-Karls University of Heidelberg, Germany,
2003, P.,27.
3
Â.Èãíàòîâ. Â.Áóòîâ. “Ñâîáîäíûå ýêîíîìè÷åñêèå çîíû. Ìåòîäè÷åñêèå è îðãàíèçàöèîííûå îñíîâû. Ïðàâîâîé è
íàëîãîâûé ðåæèì”. Ì., 1997ã.
4
Nikolay Sberegaev. “Local Free Economic Zones: New Approach and New Opportunities”, Kaliningrad State Technical
University. Kaliningrad. 2005. P.,2.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Îëîí
äîòîð, ýñõ¿ë õýä õýäýí óëñûí õèë
äàìíàñàí øèíæòýé áàéõ áºãººä
ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû
õóâüä òóõàéí ãàçàð íóòàãò
á¿õýëäýý îíöãîé äýãëýì
¿éë÷èëäýã íèéòëýã øèíæòýé
áàéíà.
׺뺺ò á¿ñèéí íèéòëýã
øèíæèéã äýëõèéí îëîí óëñ
ººðèéí õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàæ
ºãñºí áàéäàã áàéíà. Ìîíãîë
Óëñûí ׺뺺ò á¿ñèéí òóõàé
õóóëüä çààñíààð ׺뺺ò á¿ñ íü
“ãààëèéí áîëîí áóñàä òàòâàðûí
õóâüä ãààëèéí íóòàã äýâñãýðèéí
ãàäíà áàéäàãò òîîöîãäîõ, õºðºíãº
îðóóëàëò, àæ àõóéí ¿éë
àæèëëàãààíû òóñãàé äýãëýì
á¿õèé Ìîíãîë Óëñûí íóòàã
äýâñãýðèéã õýëíý”.
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ íü
¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë,
çîðèëãî, á¿òýö, çîõèîí
áàéãóóëàëò, áàéðøèë çýðãýýñ
øàëòãààëààä ìàø îëîí ÿíç áàéõ
áºãººä äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöàà óëàì ºðãºæèæ,
õºãæèõèéí õýðýýð ò¿¿íèé
òºðë¿¿ä óëàì íýìýãäýæ, òºðºë
á¿ðèéí ÷èãëýë çîðèëãîòîéãîîð
øèíý øèíý ÷ºëººò á¿ñ
áàéãóóëàãäàæ áàéãàà íü ÷ºëººò
á¿ñ ãýõ îéëãîëòûí õàìðàõ õ¿ðýýã
óëàì ºðãºæ¿¿ëæ áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí
òàëààð íýãäìýë òîäîðõîéëîëò
õàðààõàí áàéõã¿é ÷ èõýíõ
ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí
òîäîðõîéëñíîîñ õàðàõàä Ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ íü äàðààõ
îíöëîã øèíæ¿¿äýýð
òîäîðõîéëîãäîæ áîëîõ þì:
• Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ;
• Ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çîðèëãîîð;
• Òóõàéí óëñàä ìºðäºãääºãººñ
ººð, îíöãîé äýãëýì ¿éë÷èëäýã;
• Òîäîðõîé õýìæýýíèé íóòàã
äýâñãýðò îðøèõ á¿ñ.
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí
íèéòëýã îíöëîã áîë òóõàéí óëñûí
ãààëèéí íóòàã äýâñãýðèéí ãàäíà
îðøäîã. ªºðººð õýëáýë, ãààëèéí
5
Mongolian journal of International affairs. P.,152.
óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ
íóòàã äýâñãýð ãýäýã íü òóõàéí
îðíû ãààëèéí äýãëýì ¿éë÷èëäýã
ãàçàð íóòàã áàéäàã áîë óã ãààëèéí
äýãëýì ¿éë÷ëýõã¿é á¿ñ íóòàã áîë
ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ þì.
Èéì á¿ñýä òóñãàéëàí òîãòîîñîí
ãààëèéí æóðàì ¿éë÷èëäýã.
Ãààëèéí íóòàã äýâñãýðèéí ãàäíà
îðøèíî ãýäýã íü òóõàéí óëñûí
Çàñãèéí ãàçðûí óäèðäëàãà,
õÿíàëòààñ á¿ðýí òóñãààðëàãäàíà
ãýñýí ¿ã áèø. Íýãýíò òóõàéí
óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí äîòîð,
óëñûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí
øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëàãääàã
òóë òºðèéí ç¿ãýýñ ò¿¿íèéã
óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòààð
õàíãàõ, ¿éë àæèëëàãààíä íü
õÿíàëò òàâèõ ÿâäàë çàéëøã¿é þì.
Èéìä óäèðäëàãûí òîãòîëöîî,
çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðõ á¿õèé
àëáàí òóøààëòàí, ò¿¿íèé ÷èã
¿¿ðýã, á¿ðýí ýðõ, ¿¿ðýã
õàðèóöëàãà çýðãèéã õóóëü
òîãòîîìæîîð íàðèéí òîãòîîñîí
áàéõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.
Óëñ îðîí íü ººðèéí ýäèéí
çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ, èõ
õýìæýýíèé õºðºí㺠òàòàõ, îëîí
óëñûí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä
îðóóëàõ õóâü íýìýð, ã¿éöýòãýõ
¿¿ðãýý íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ
õóäàëäàà, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý
çýðýã ýäèéí çàñãèéí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýõ òîäîðõîé
õýìæýýíèé íóòàã äýâñãýð äýýð
èéì ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéã
áàéãóóëäàã. Èíãýõäýý ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã èë¿¿ èõýýð
òàòàæ, òýäíèé ñîíèðõëûã ººðèéí
îðíû îíöëîã, äàâóó òàë, àøèã
ñîíèðõîëòîé íèéö¿¿ëýí óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëàõ áºãººä õºðºíãº
îðóóëàã÷äûã òàòàõûí òóëä òýäýíä
òàòâàðûí, ãààëèéí, çàõèðãààíû
øèíæòýé òîäîðõîé õºíãºëºëò,
óðàìøóóëàë ¿ç¿¿ëýõýýð àìëàäàã
áàéíà. Èéì òàòâàðûí, ãààëèéí
áîëîí áóñàä õºíãºëºëò,
óðàìøóóëëûã óëñ îðíóóä õóóëü
òîãòîîìæîîðîî òîãòîîäîã.
Õàìãèéí ãîë íü ýäãýýð àðãà
çàìóóäûã õýðõýí çºâ îíîâ÷òîé
“ Õóóëü
ç¿é
6 5
çîõèöóóëæ, õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä
÷, ººðèéí îðíû ýäèéí çàñàãò ÷
õàðèëöàí àøèãòàé íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëæ ÷àäñàí ýñýõýýñ ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí õóâü çàÿà
øàëòãààëíà. ¯¿íä ýðõ ç¿éí
îð÷íûã ìàø ñàéí, îíîâ÷òîé, çºâ
á¿ðä¿¿ëýõ íü õàìãèéí ÷óõàë þì.
UNCTAD 5 -èéí õèéñýí
ñóäëàãààãààð ºíººäºð äýëõèéä
2000-4000 ÷ºëººò á¿ñ áàéõ áºãººä
¿¿íýýñ 900 ãàðóé íü ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ áàéíà.
Ýäãýýðýýñ òóí àìæèëòòàéãààð
õýðýãæèæ, óëñ îðíû ýäèéí
çàñãèéí õºãæèëä ãîëëîõ ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýæ áóé ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ îëîí áàéõàä òîäîðõîé
õýìæýýãýýð ¿éë àæèëëàãàà íü
çîíãñîíãè áàéãàà, òºäèéëºí
àìæèëòòàé õýðýãæèæ ÷àäààã¿é
ÝÇ×Á-¿¿ä ÷ öººíã¿é áèé. ¯¿íèé
øàëòãààí íü òóõàéí óëñûí ýðõ
ç¿éí ¿íäýñ ñóóðü, îð÷íûã ñàéí
á¿ðä¿¿ëýýã¿é, óäèðäëàãà çîõèîí
áàéãóóëàëò ñóë, áîäèò áàéäàëä
íèéöñýí, õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæòîé, íàðèéí
áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãºº
áàéõã¿é çýðýã õ¿÷èí ç¿éë
íºëººëäºã áàéíà.
Ò¿¿õýí õºãæëèéí ÿâöàä
øèíýýð îëîí ÿíçûí ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ áèé áîëæ, ýíý
îëîí ÿíçûí ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñèéã òîäîðõîé íèéòëýã
øèíæýýð íü òºðºëæ¿¿ëýí
àíãèëàõ øààðäëàãà ãàð÷ èðñýí.
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéã
åðºíõèé人 ¿éë àæèëëàãààíûõ íü
÷èãëýë, õàìðàõ ñàëáàðààð íü
àíãèëñàí áàéäàã íü: õóäàëäàà,
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý,
òåõíîëîãè, ýäãýýð ñàëáàðóóäûí
õýä õýäýí òºðëèéí íýãäýë áóþó
öîãö õýëáýð, ìºí õèë äàìíàí.
Ýíýõ¿¿ õàìðàõ ñàëáàðààð íü
òºðºëæ¿¿ëýí àíãèëñàí íü òóõàéí
á¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí
÷èãëýëèéã òîäîðõîéëæ ºã÷ áàéãàà
þì. ªºðººð õýëáýë, õóäàëäààíû
òºðºëä áàãòàõ ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû
¿íäñýí ÷èãëýë íü õóäàëäàà áºãººä
¿¿íä ÷ºëººò áîîìò, ÷ºëººò
õóäàëäààíû á¿ñ (”Àëòàíáóëàã”
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Îëîí
6 6
áîëîí “Öàãààííóóð” õóäàëäààíû
á¿ñ), áàòàëãààò àãóóëàõ çýðýã,
¿éë÷èëãýýíèé òºðºëä àÿëàë
æóóë÷ëàë-àìðàëòûí á¿ñ, ìºí
áàíê äààòãàë çýðýã ¿éë÷èëãýý
ýðõëýí ÿâóóëäàã ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ õàìààðäàã áàéíà.6
Ñèíãàïóðûí Nanyang
Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëèéí
ñóäëàà÷ Chee Kian Leong ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí îëîí
òºðë¿¿äýýñ ¿ë õàìààðàí
òýäãýýðèéã áàéãóóëàõ áîëñîí ãîë
çîðèëãî íü íèéòëýã øèíæòýé
áàéäàã áºãººä äàðààõ 4 ¿íäñýí
çîðèëãîîð ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñèéã áàéãóóëäàã ãýæ ¿çñýí
áàéíà:
1. Ýêñïîðòûã äýìæèõ çàìààð
ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ò¿ëõýö
¿ç¿¿ëýõ;
2. Ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã òàòàõ áîëîí ãàäààä
âàëþòûã õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ;
3. Àæèë ýðõëýëòèéã
íýìýãä¿¿ëýõ;
4. Òåõíîëîãèéí áîëîí
óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí
øèíý àðãóóäûã îëæ àâàõ.7
Èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñèéí òàëààð íýãäìýë
òîäîðõîéëîëò áàéäàãã¿é õýäèé ÷
ýíý òàëààð ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí
ºãñºí òîäîðõîéëîëò åðºíõèé人
îéðîëöîî áàéõ áºãººä òóõàéí
á¿ñèéã áàéãóóëàõ çîðèëãî, á¿ñýä
ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîã,
¿éë÷ëýõ äýãëýì, íóòàã äýâñãýð
çýðýã íü Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñèéã òîäîðõîéëîõ ¿íäñýí
øàëãóóð, îíöëîã øèíæ ãýæ ¿çýæ
áîëîõîîð áàéíà.
׺뺺ò á¿ñ íü Ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ, ׺뺺ò áîîìò, ׺뺺ò
õóäàëäààíû á¿ñ çýðýã îëîí òºðºë
áàéäàã íü ò¿¿íèéã áàéãóóëàõ
áîëñîí øàëòãààí, çîðèëãî, ¿éë
àæèëëàãààíû ÷èãëýë áîëîí ãàçàð
ç¿éí áàéðøèë çýðãèéí õóâüä
òóõàéí òîõèîëäîë á¿ðò, óëñ îðîí
á¿ðò ººð ººð áàéäàãòàé õîëáîîòîé.
6
Meng Guangwen. “The Theory and Practice of Free Economic Zones”.
Ruprecht-Karls University of Heidelberg. Germany. 2003. P.,34.
7
Chee Kian Leong. “A tale of two countries: Openness and growth in China and India”.
Nanyang Technological University. 2004. P.,6.
8
Ä.Áàòñ¿õ. “Îëîí óëñûí õóäàëäàà, ׺뺺ò á¿ñ áà ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò”.
ÓÁ., 2006 îí, 186 äàõü òàë.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí
Èéì îëîí ÿíçûí çîðèëãî,
çîðèóëàëò, íýðøèë, òîäîðõîéëîëò
çýðãýýñ øàëòãààëàí äýëõèé
íèéòèéí õýìæýýíä ÷ºëººò
á¿ñèéí òàëààð íýãäñýí îéëãîëò
áèé áîëãîõîä õ¿íäðýëòýé þì.
Ãýòýë çàðèì óëñ îðîí èæèë
òºðëèéí ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñèéã ººð ººðººð íýðëýñýí,
ýñõ¿ë ººð ººð òºðëèéí ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéã èæèë
íýðýýð íýðëýñýí áàéäàã íü ýíý
òàëààð ìàðãààíò áàéäëûã áèé
áîëãîäîã. Æèøýýëáýë, Õîíêîíã,
Ñèíãàïóðûí ׺뺺ò áîîìòóóä,
Õÿòàäûí çàðèì ýäèéí çàñãèéí
îíöãîé á¿ñ áîëîí Ýäèéí çàñàã-
òåõíîëîãèéí õºãæëèéí á¿ñ,
Õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñ, Õèëèéí
õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñ çýðýã íü
Ýêïîðòûí á¿ñ áîëîâ÷ Òàéâàíü,
ªìíºä Ñîëîíãîñûí Ýêñïîðòûí
á¿ñ, Øàííîí, Êàîñèóí äàõü
Õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñ íýðòýé
Ýêñïîðòûí á¿ñýýñ ÿëãààòàé þì.
̺í çàðèì ñóäàëãààíû àæëóóäàä
Ýêñïîðòûí á¿ñèéã Õóäàëäààíû
÷ºëººò á¿ñ, Ýäèéí çàñãèéí
îíöãîé á¿ñ õýìýýí òàéëáàðëàñàí
áàéäàã.
Èéìä ýäãýýð ìàø îëîí Ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéã òîäîðõîé
îíöëîã, íèéòëýã øèíæ áàéäëààð
íü òºðºëæ¿¿ëýí àíãèëñíààð
äýëõèé äýýð îðøèõ îëîí òîîíû,
îëîí òºðëèéí, îëîí ÿíçûí
íýðøèë á¿õèé Ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñèéã ñèñòåìòýé
áîëãîõîîñ ãàäíà äýýð äóðäñàí íýã
òºðëèéí Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñèéã ººð ººð áàéäëààð íýðëýõ,
ººð ººð òºðëèéí Ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñèéí èæèë áàéäëààð
íýðëýõ ÿâäëààñ çàéëñõèéõ à÷
õîëáîãäîëòîé þì.
Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñèéí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéã
àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé
¹3
ýðõ ç¿é
¿éë àæèëëàãààã ¿ð íºëººòýé
ÿâóóëàõ, óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã äýýøë¿¿ëýõ,
õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä ò¿¿íèé ýðõ
ç¿éí ¿íäýñ ñóóðü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã
á¿ðä¿¿ëýí òîãòâîðòîé áàéõ
íºõöºëèéã òóõàéí óëñ íü
á¿ðä¿¿ëñýí áàéõ øààðäëàãàòàé
áàéäàã íü îéëãîìæòîé þì.
Ìîíãîë Óëñûí õóâüä çàõ
çýýëèéí òîãòîëöîîíä øèëæèí
ýäèéí çàñãèéí íýýëòòýé áîäëîãî
õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàãàã¿é
õóãàöàà ºíãºð÷ýý. Îëîí óëñûí
ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä
èäýâõòýé îðîëöîæ, ò¿¿íèéãýý
óëàì á¿ð ºðãºæ¿¿ëýõ áîäëîãî
áàðèìòàëæ áàéíà.8
Ýíý ¿¿äíýýñ Ìîíãîë Óëñûí
Èõ Õóðàë 1995 îíû 87 òîîò
òîãòîîëîîð “Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëàõ
¿çýë áàðèìòëàë”-ûã áàòàëæ,
ò¿¿íèéã áàðèìòëàí 2002 îíû 6
äóãààð ñàðûí 28-íû ºäºð “׺뺺ò
á¿ñèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü” áàòëàí ãàðãàñàí. Èéíõ¿¿
Ìîíãîë Óëñàä ׺뺺ò á¿ñ
áàéãóóëàãäàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ
ñóóðü òàâèãäñàí þì.
Äýýðõ Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëàõ
¿çýë áàðèìòëàëûí äàãóó ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëàõ
¿íäýñëýë íü:
1) ýäèéí çàñãàà íýýëòòýé
àðãààð õºãæ¿¿ëýõ çîõèîí
áàéãóóëàëòûí íýã øèíý õýëáýð
áîëñîí ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñèéã ñîíãîí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ
áàéãàà äýëõèéí îëîí îðíû
íèéòëýã æèøèã;
2)ìàíàé îðíû òîäîðõîé á¿ñ
íóòàãò õºðºí㺠îðóóëàõ ýðìýëçýë
á¿õèé ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷äûí ñîíèðõëûã ººðèéí
îðíû ýðõ àøèãòàé çºâ õîñëîí,
òóõàéí á¿ñ íóòãèéí áîëîí óëñ
îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä òóñ
äºõºì ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë ãýæ ¿çíý.
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ
áàéãóóëàõ çîðèëãî íü òóñ óëñûí
íóòàã äýâñãýðèéí òîäîðõîé
õýñãèéí áàéãàëü îð÷èí, õ¿í àì,
ò¿¿õèé ýäèéí íººö, ãàçàð ç¿éí
áàéðëàë, çàì õàðèëöààíû
 Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ
áîëîìæèéã çîõèñòîé àøèãëàí, øààðäëàãàòàé áàéäàã áàéíà.
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã Ýäèéí çàñãèéí íîì çîõèîëä
òàòàõ, äýâøèëòýò òåõíîëîãè õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ
îðóóëàõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí õºíãºëºëò, óðàìøóóëëûã äàðààõ
÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõýä áàéäëààð á¿ëýãëýí ¿çñýí áàéíà.9
îðøèíî. 1. Ãàäààä õóäàëäààíû
Ìîíãîë Óëñûí ׺뺺ò á¿ñèéí õºíãºëºëò. Òàòâàð-ãààëèéí
òóõàé õóóëèàð Õóäàëäààíû, îíöãîé äýãëýì, ãàäààä
¯éëäâýðëýëèéí, պ人 àæ àõóéí, õóäàëäààíû ¿éë àæèëëàãààíä
Àÿëàë æóóë÷ëàë-¿éë÷èëãýýíèé, ¿ç¿¿ëýõ òàòâàðûí õºíãºëºëò,
Ýäèéí çàñãèéí ãýñýí õýëáýðòýé âàëþòûí òàðèôûí îíöãîé äýãëýì
áàéõààð çààñàí áà ¿¿íèé äàãóó çýðýã õàìààðíà;
“Àëòàíáóëàã”, “Öàãààííóóð” 2. Òàòâàðûí õºíãºëºëò.
õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñ, “Çàìûí- Áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí ¿éë
¯¿ä” ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ àæèëëàãààíû õýëáýðýýñ
áàéãóóëàãäñàí. Ò¿¿í÷ëýí “×îéð” õàìààðààä ¿ç¿¿ëýõ òàòâàðûí
ýäèéí çàñàã, òåõíîëîãèéí ÷ºëººò óðàìøóóëàë- ñòàíäàðòóóä.
á¿ñ áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë Ýíýõ¿¿ õºíãºëºëò íü ººð ººð
õèéãäýæ áàéíà. Ýäãýýðýýñ òºðëèéí òàòâàð (àøãèéí ýñõ¿ë
“Àëòàíáóëàã” õóäàëäààíû ÷ºëººò îðëîãûí, ýä õºðºí㺠õóäàëäñàíû
á¿ñ 2008 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 20- çýðýã), òàòâàð íîãäóóëàëòûí
íû ºäºð àëáàí ¸ñîîð íýýëòýý ò¿âøèí, òàòâàðààñ áàéíãà áîëîí
õèéñýí áàéíà. ò¿ð õóãàöààãààð ÷ºëººëºõ çýðýã
Îäîîãîîð äýýðõ õàìààðíà;
“Àëòàíáóëàã”, “Öàãààííóóð” 3. Ñàíõ¿¿ãèéí õºíãºëºëò.
õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñ, “Çàìûí- Íèéòèéí ¿éë÷èëãýýíèé õÿìä
¯¿ä” ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò ¿íèéí òîãòîëöîî, ãàçàð áîëîí
á¿ñ¿¿äèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí ¿éëäâýðëýëèéí òàëáàéã õÿìä
òóõàé õóóëü áàòëàãäñàí. Õàðèí ¿íýýð ò¿ðýýñëýõ, óðò õóãàöààíû
“×îéð” ýäèéí çàñàã, òåõíîëîãèéí õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîõ çýðýã
÷ºëººò á¿ñèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí àðãà õýìæýý;
òóõàé õóóëü íü òºñëèéí õýìæýýíä 4. Çàõèðãààíû àðãà õýìæýý.
õýäýí æèëèéí í¿¿ð ¿çýæ áàéíà. ÝÇ×Á-ä ¿éëäâýðëýë ýðõëýã÷äèéã
Ýäãýýð õóóëèàð õîëáîãäîõ á¿ñèéí á¿ðòãýõ àæèëëàãàà áîëîí
ýðõ ç¿éí áàéäàë, ìºðäºãäºõ ãàäààäûí èðãýä, õºðºíãº
òóñãàé æóðìûã õóóëü÷èëñàí îðóóëàã÷èä îðîõ, íýâòðýõ æóðìûã
áàéíà. õÿëáàðøóóëàõ, çàõ çýýëèéí
òàëààðõ ìýäýýëëýýð õàíãàõ,
׺뺺ò á¿ñ äýõ õºðºí㺠áèçíåñèéí òºëºâëºãºº áýëòãýõ
îðóóëàëòûã òàòàõ òààòàé äýãëýì çýðýã îëîí òºðëèéí áèçíåñèéí
ÝÇ×Á-èéí õºãæèëä ò¿ëõýö òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ çýðýã õàìàðíà.
¿ç¿¿ëýõ õàìãèéí ãîë õ¿÷èí ç¿éë Äýëõèéí ïðàêòèêààñ õàðàõàä
áîë õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàðò ãàäààäûí õºðºíãèéã òàòàõ äýýðõ
õºíãºëºëò óðàìøóóëàë ¿ç¿¿ëýõ òºðëèéí õºíãºëºëò
çàìààð õºðºí㺠îðóóëàëòûã óðàìøóóëëóóäûã îëîí ÿíçààð
íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Èéìä õîñëóóëàí õýðýãëýñýí áàéäàã
àëèâàà óëñ õºðºí㺠îðóóëàëòûí áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëæ ºãäºã á¿ñèéí õºãæèëä äýýðõ õºíãºëºëò
áºãººä èíãýõäýý ìºí ººðèéí óðàìøóóëàëòûí òîãòâîðòîé
îðíû ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, áàéäàë, õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ýäèéí çàñãèéí ãàäààä áîäëîãî áàòàëãàà, äýä á¿òýö,
çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çýõ ìýðãýæèëòýí, àæèëëàõ õ¿÷íèé
9
Í.Ñìîðîäèíñêàÿ, À.Êàïóñòèí. “Ñâîáîäíûå ýêîíîìè÷åñêèå çîíû: ìèðîâîé
îïûò è ðîññèéñêèå ïåðñïåêòèâû / Âîïðîñû ýêîíîìèêè”. Ì., 1994ã.
10
Magnus Blomstrum, Ari Kokko. “The economics of foreign direct investment
Incentives” working paper. Stockholm School of Economics. 2003. P.,4.
“ Õóóëü
ç¿é
6 7
÷àäâàð çýðýã õ¿÷èí ç¿éë õàìãààñ
÷óõàë íºëººëäºã áàéíà. ªºðººð
õýëáýë, õºðºí㺠îðóóëàã÷èä õààíà
èë¿¿ òààòàé íºõöºë ñàíàë áîëãîæ
áàéíà ãýäãýýñ èë¿¿ óã îëãîæ áóé
õºíãºëºëò íü õýð òîãòâîðòîé,
õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ ñàëáàð,
òóõàéí óëñûí çàõ çýýë, äýä á¿òýö,
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ÷èã
õàíäëàãà, óëñ òºðèéí òîãòâîðòîé
áàéäàë çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çäýã.10
Ìàíàé óëñûí õóâüä 1993 îíû
5 äóãààð ñàðûí 10-íû ºäºð
“Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
òóõàé õóóëü” áàòëàãäñàíààð
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
ººðèéí îðîíäîî òàòàõ õóóëü ç¿éí
îð÷èí á¿ðäñýí. ̺í ׺뺺ò
á¿ñèéí òóõàé õóóëü áîëîí
õîëáîãäîõ ÷ºëººò á¿ñèéí ýðõ
ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèàð óã
÷ºëººò á¿ñýä ¿ç¿¿ëýõ ÷ºëººëºëò,
õºíãºëºëò, óðàìøóóëëûí òàëààð
çîõèöóóëñàí áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí
òºðèéí ç¿ãýýñ õºðºíãº
îðóóëàëòûã òàòàõ, îðóóëæ áóé
õºðºíãèéã ººðèéí óëñûí àøèã
ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí óäèðäàí
çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí ¿äýñèéã áèé
áîëãîõ òàëààð õîëáîãäîõ àðãà
õýìæýý àâ÷ áàéíà.
Òóõàéáàë: 2008-2012 îíû
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí
¿éë àæèëëàãààíû ìºðèéí
õºòºëáºðò “Ýäèéí çàñãèéí ¿ð
àøèãòàé òîìîîõîí òºñºë, àðãà
õýìæýýã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä
ãàäààäûí øóóä õºðºíãº
îðóóëàëòûã ò¿ëõ¿¿ àøèãëàõ,
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
òàòàõ áîäëîãî áàðèìòàëæ, õºðºíãº
îðóóëàëòûí òîãòâîðòîé îð÷íûã
õàíãàíà” ãýæýý.
Ò¿¿í÷ëýí ÓÈÕ-ûí
òîãòîîëîîð áàòàëñàí 2009 îíä
ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã õºãæ¿¿ëýõ
¿íäñýí ÷èãëýëèéí 12.3-èéí äàãóó
Àëòàíáóëàã, Çàìûí-¯¿ä,
Öàãààííóóðûí ÷ºëººò á¿ñýä
ò¿øèãëýí ýäèéí çàñàã,
ýêñïîðòûí ºñºëòèéã äýìæèõ
õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ; 16.2-ò Ìîíãîë
Óëñûí õºãæëèéã õàíãàõ õóäàëäàà,
ýäèéí çàñàã, õºðºí㺠îðóóëàëòûí
íýí òààëàìæòàé îð÷èíã
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é
6 8
á¿ðä¿¿ëæ, Åâðîïûí ׺뺺ò - ÷ºëººò á¿ñýä ¿éë àæèëëàãàà íýãæèéã á¿ðòãýõ ¿åä øàëãàëò
õóäàëäààíû íèéãýìëýãòýé ÿâóóëæ áóé èðãýä àæ àõóéí õèéæ, àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëñàí õàìòûí àæèëëàãààíû íýãæèéí õºðºíãèéã ø¿¿õèéí á¿ðòãýãäñýíýýñ õîéø ¿éë
òóíõàãëàëàà õýðýãæ¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðààã¿é áàéõàä õóðààí àæèëëàãààãàà ÿâóóëàëã¿é 1 æèë
çîðèëòîä àðãà õýìæýýã àâàõã¿é áàéõ; áîëñîí òîõèîëäîëä á¿ðòãýëýýñ
òºëºâëºñºí áàéíà. - íîãäîë àøãàà ãàäààäàä ÿìàð ÷ õàñàõ ýðõòýé áîëîõûã ë çààñàí
Ìàíàé óëñûí õóâüä ãàäààäûí õÿçãààðëàëòã¿éãýýð ãóéâóóëàõ áàéíà. Õàðèí á¿ðòãýñíèé
õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèæ, ýðõòýé. äàðààãààð àæ àõóéí íýãæèéí ¿éë
õºðºí㺠îðóóëàã÷ íàðò õºíãºëºëò, Ýäãýýð íºõöºë áàéäëóóäààñ àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëò
óðàìøóóëëûã òîäîðõîé ¿çâýë õýäèéãýýð ÷ºëººò á¿ñ îéëãîìæã¿é áàéíà.
õýìæýýãýýð ¿ç¿¿ëýõýýð ýðõ ç¿éí áàéãóóëàõ, ¿éë àæèëëàãààã íü Õýäèéãýýð ׺뺺ò á¿ñýä
õ¿ðýýíä òîãòîîæ ºãñíèéã èäýâõòýé ÿâóóëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ Õÿíàëòûí àëáà áàéõààð çààñàí
äýýðõýýñ õàðæ áîëíî. Èéíõ¿¿ ñóóðü íýëýýí õýäýí æèëèéí ºìíº áîëîâ÷ ò¿¿íèé ÷èã ¿¿ðýã, ýðõ
õóóëü ç¿éí îð÷èí á¿ðäñýíýýð òàâèãäñàí, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë õýìæýý, á¿ðýí ýðõ, ¿¿ðýã
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò áîäèò õàíãàëòòàé áàéãàà áîëîâ÷ õàðèóöëàãà, ¿éë àæèëëàãààíû
áàéäàë äýýð õýðýãæèõ ¿íäýñ òýäãýýðèéã àìæèëòòàé æóðàì çýðãèéã çààãààã¿é, çºâõºí
ñóóðü íü áîëæ áàéãààã ìàíàé õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë ìàíàé ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáà
óëñàä ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëò óëñûí õóâüä òóëãàìäñàí õýâýýð àæèëëàõ áºãººä ò¿¿íèé îðîí òîî,
íýìýãäýæ áóéãààãààð íîòîëæ áàéíà. Èéìä ÷ºëººò á¿ñèéí ýðõ çîõèîí áàéãóóëàëòûã Çàñãèéí
áîëíî. ç¿éí îð÷èíã õîîðîíäîî óÿëäàà ãàçàð òîãòîîíî ãýñýí åðºíõèé
Ìàíàé óëñûí õóâüä ãàäààäûí õîëáîî ñàéòàé, íàðèéí çààëò áàéíà. Èéì áàéäëààð ìàíàé
õºðºí㺠îðóóëàëòûã óëàì çîõèöóóëàëòòàéãààð ñàéæðóóëàõ óëñûí ׺뺺ò á¿ñýä ¿éë
íýìýãä¿¿ëýõ àðãà çàì íü ãîë íü ÷óõàë áàéíà. àæèëëàãàà ýðõëýõ àæ àõóéí
õºðºí㺠îðóóëàã÷ óëñ áîëîõ Òóõàéëáàë, “׺뺺ò á¿ñèéí íýãæèä õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó
ÁÍÕÀÓ, ÁÍÑÓ, ÎÕÓ-òàé ýäèéí òóõàé õóóëü” áîëîí ׺뺺ò ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé
çàñãèéí õàðèëöààãàà áýõæ¿¿ëýõ á¿ñèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé ýñýõýä Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí
ÿâäàë áàéõààñ ãàäíà òýðã¿¿ëýõ õóóëèóäààð õºðºí㺠îðóóëàã÷èä, àëáà õÿíàëò òàâèõ òàëààð çààëò
ñàëáàðóóäûã ºðãºæ¿¿ëýí óäèðäëàãûí áîëîí õÿíàëòûí îðóóëæ áîëîõ þì.
õºãæ¿¿ëñíýýð ãàäààäûí õºðºí㺠áàéãóóëëàãà, ýðõ á¿õèé àëáàí ׺뺺ò á¿ñèéí òóõàé õóóëèàð
îðóóëàëò óëàì á¿ð íýìýãäýõ òóøààëòàí, òýäãýýðèéí ÷èã ¿¿ðýã, óäèðäëàãûã ׺뺺ò á¿ñèéí
áîëîìæòîé þì. á¿ðýí ýðõèéí õýìæýý, ¿¿ðýã çàõèðàã÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áà òýðýýð
Ìîíãîë Óëñàä õºðºí㺠õàðèóöëàãà áîëîí ÷ºëººò á¿ñýä àæëàà Åðºíõèé ñàéäûí ºìíº
îðóóëàëòûã òàòàõ äàâóó òàëóóä: ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð õàðèóöàíà. ̺í Çàñãèéí ãàçðûí
♦ Ìîíãîë Óëñûí íýýëòòýé íàðèéí òîãòîîæ ºãººã¿é, òóõàé õóóëèàð ׺뺺ò á¿ñèéí
ýäèéí çàñàã; ò¿¿í÷ëýí ÷ºëººò á¿ñýä çîð÷èõ, àñóóäëààð áîäëîãûí òºëºâëºëò,
♦ Õºðø çýðãýëäýý òîìîîõîí îðøèí ñóóõ, òóõàéí á¿ñ äýõ áîëîâñðóóëàëò, óäèðäëàãà,
çàõ çýýëòýé; îðøèí ñóóã÷äûí ýðõ ¿¿ðýã ãýõ çîõèöóóëàëòûí áîëîí ä¿í
♦ Õÿòàä, Ç¿¿í ªìíºä Àçèéí çýðýã îëîí àñóóäëûã øèíæèëãýý õèéõ, ¿íýëãýý ºãºõ
îðíóóäûã ÎÕÓ-ûí áîëîí çîõèöóóëàëã¿é îðõèãäóóëñàí, çýðýã àæëûã Ìîíãîë Óëñûí
Åâðîïûí çàõ çýýëòýé õîëáîõ ýñõ¿ë òîäîðõîé áóñ ãýõ çýðýã Òýðã¿¿í Øàäàð ñàéä ýðõëýõýýð
õàìãèéí äºò çàì; äóòàãäàëòàé òàë îëîí áàéíà. çààñàí. Ýíý íü äýýðõ õî¸ð õóóëèóä
♦ Õ¿í àì íóòàãøèí àìüäðàõ, ׺뺺ò á¿ñýä ¿éë àæèëëàãàà äàõü ׺뺺ò á¿ñèéí òàëààðõ
àÿëàí çîð÷èõ, áàéãàëü ãàçàð ç¿é, ýðõëýõ íàðèéí çîõèöóóëàëò çîõèöóóëàëò íü õîîðîíäîî óÿëäàà
ò¿¿õ ñî¸ë èðãýíøëèéí áàéõã¿é. Ãàãöõ¿¿ ÿìàð òºðëèéí õîëáîîã¿é, ýðãýëçýýòýé áàéäëûã
òààëàìæòàé áîëîí ºâºðìºö ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ, ìºí àæ áèé áîëãîæ áàéíà.
íºõöºë á¿õèé ºðãºí óóäàì íóòàã àõóéí íýãæèéã á¿ðòãýõ æóðìûã Ò¿¿í÷ëýí ׺뺺ò á¿ñèéí
äýâñãýðòýé; ºíãºöõºí òóñãàñàí áàéíà. åðºíõèé ìåíåæåð, ìýðãýæëèéí
♦ Àøèãò ìàëòìàë, ò¿¿õèé Ìîíãîëä ׺뺺ò á¿ñýä ¿éë õÿíàëòûí àëáà, õºðºíãº
ýäèéí àðâèí èõ íººö. àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé ýòãýýä îðóóëàã÷äûí çºâëºë íü çºâõºí
Ò¿¿í÷ëýí õºðºí㺠õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó, òóõàéí ׺뺺ò á¿ñýä àæèëëàíà ãýñíýýñ
îðóóëàã÷äûã òàòàõ äàðààõ òààòàé ÷ºëººò á¿ñèéí òºðºë, îíöëîãò ººðººð ÿìàð íýãýí á¿ðýí ýðõ, ÷èã
íºõöºë¿¿äèéã àìëàäàã. íèéöñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ¿¿ðýã, ¿éë àæèëëàãààíû æóðàì,
- ÷ºëººò á¿ñýä ¿éë àæèëëàãàà áóé ýñýõýä õÿíàëò òàâèõ òàëààð ¿¿ðýã õàðèóöëàãà òîäîðõîé áèø
ÿâóóëæ áóé õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíã¿é áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí 2009 îíû
õºðºíãèéã õàìãààëàõ áà óëñûí áîëãîõ. Õóóëèàð ãàãöõ¿¿ ׺뺺ò 2 äóãààð ñàðä Çàñãèéí ãàçðûí
ºì÷ áîëãîõã¿é áàéõ; á¿ñèéí çàõèðàã÷ íü àæ àõóéí òîãòîîëîîð Òýðã¿¿í øàäàð ñàéäûí

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Îëîí óëñûí
óäèðäëàãà äîð ׺뺺ò á¿ñèéí
Ǻâëºë áàéãóóëàãäñàí áîëîâ÷ óã
Ǻâëºëèéí ýðõ ç¿éí áàéäàë,
á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýý, ¿¿ðýã
õàðèóöëàãà, ¿éë àæèëëàãààíû
æóðàì çýðãèéã òîãòîîñîí õóóëü
òîãòîîìæ àëãà áàéíà.
׺뺺ò á¿ñýä íýâòðýõ, çîð÷èõ,
îðøèí ñóóõ æóðìûí àñóóäàë
ºíººäðèéã õ¿ðòýë òîäîðõîéã¿é
áàéñàí áèëýý. Õàðèí 2009 îíû 2
äóãààð ñàðä “Àëòàíáóëàã”
õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñýä çîð÷èõ,
îðøèí ñóóõ æóðìûã Çàñãèéí
ãàçðûí òîãòîîëîîð áàòàëæýý.
Áóñàä ÷ºëººò á¿ñ¿¿äèéí õóâüä
ýíý òàëààð ÿìàðâàà æóðàì áàéõã¿é
áàéãàà òóë öààøèä ýäãýýð ÷ºëººò
á¿ñ¿¿äýä ìºðäºãäºõ æóðìûã
áîëîâñðóóëàí áàòëàõ
øààðäëàãàòàé.
“Àëòàíáóëàã” õóäàëäààíû
÷ºëººò á¿ñýä Ìîíãîë Óëñûí
èðãýí, ãàäààäûí èðãýí,
õàðüÿàëàëã¿é õ¿í çîð÷èõ, îðøèí
ñóóõ æóðìààð èðãýíèé ¿íýìëýõ,
àæëûí ¿íýìëýõ çýðýã Ìîíãîë
Óëñûí èðãýí áè÷èã áàðèìòòàé áîë
íýâòðýí îðîõ áîëîìæòîé áºãººä
ãàäààäûí èðãýíèé õóâüä âèç àâàõ
øààðäëàãàòàé. Õàðèí îðîõ, îðîõ-
ãàðàõ âèçòýé áîë äàõèí âèç àâàõ
øààðäëàãàã¿é, îðøèí ñóóõ
çºâøººðºëòýé áîë ìºí âèç àâàõ
øààðäëàãàã¿é çýðýã õàðüöàíãóé
õÿëáàðøóóëñàí æóðìûã
òîãòîîñîí áàéíà. Ýíý íü ÷ºëººò
á¿ñýä õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã òàòàõ
íýãýí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ
áºãººä èéì òààòàé íºõöºëèéã
áóñàä ÷ºëººò á¿ñ¿¿äýä ìºðäºõ
æóðìûã áàòëàí ãàðãàõ õýðýãòýé.
Ãàäààäûí óëñ îðíóóä ýíý òàëààð
ººð ººðèéí ãýñýí æóðàìòàé
áàéäàã. Çàðèì óëñ îðíû Ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñýä âèç àâàõûã
øààðääàãã¿é áîë çàðèì ãàçàð
òîäîðõîé õóãàöàà çààõ òîõèîëäîë
÷ áàéäàã.
Èéíõ¿¿ ÿìàð æóðàì òîãòîîí
ìºðä¿¿ëýõ íü òóõàéí óëñ îðíû
àñóóäàë áºãººä ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàã÷äàä õàðüöàíãóé ÷èðýãäýë
áàãàòàé, áîëîìæèéí íºõöºë îëãîõ
íü õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ
÷óõàë ç¿éëñèéí íýã þì. Õóóëèàð
ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ
ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñýä
ãààëèéí õÿíàëòûã Ãààëèéí
óäèðäàõ òºâ áàéãóóëëàãûí
òîãòîîñîí æóðìààð ÿâóóëàõààð
õóóëü÷èëñàí áîëîâ÷ ãààëèéí
áàéãóóëëàãûí ýíý á¿ñ äýõ ýðõ
õýìæýý òîäîðõîéã¿é áàéíà.
Èéìä Êèîòîãèéí êîíâåíöèéí
ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñýä
ãààëèéí õÿíàëòûã çîõèöóóëñàí
Õàâñðàëò F1-èéã õàðãàëçàí
òîîöîõ øààðäëàãàòàé.
Ò¿¿í÷ëýí “×îéð” ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéã
áàéãóóëñàí íýðòýé áîëîâ÷ ýðõ
ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü íü
õýäýí æèëèéí òóðø òºñºë
õýëáýðòýé ë ÿâæ áàéíà. Ýíý
÷ºëººò á¿ñèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí
òóõàé õóóëèéã áàòëàõäàà ºìíº
áàòëàãäñàí ׺뺺ò á¿ñèéí òóõàé
õóóëü áóñàä õîëáîãäîõ õóóëü
òîãòîîìæòîé õàðèëöàí óÿëäààòàé,
èë¿¿ íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí
õóóëü áàéõààñ ãàäíà äýýð
äóðäñàíààð çîõèöóóëààã¿é
îðõèãäóóëñàí, òîäîðõîé áóñ,
äóòóó äóëèìàã çààëòóóäûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîí òóñãàõ íü
÷óõàë.
̺í ÷ºëººò á¿ñ¿¿ä ººðèéí
òîäîðõîé òºëºâëºãººòýé áîëîâ÷
ýäãýýðèéí äîòîð ¿íäýñëýë
ñàéòàé, íàðèéí òîîöîîòîé,
áîäèòîé õýðýãæèõ¿éö õàíãàëòòàé
ñàéí áîëîâñðóóëñàí òºëºâëºãºº
àëãà áàéíà.
Òóõàéëáàë, “Àëòàíáóëàã”
õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñèéí ìàñòåð
òºëºâëºãººã õàðàõàä íýëýýí
õýäýí æèëèéí ºìíº áóþó 2003
îíä áîëîâñðóóëàãäñàí ó÷ðààñ
ºíººãèéí õóðäàöòàé õºãæèæ,
õàìðàõ õ¿ðýý íü óëàì á¿ð ºðãºæèí
òýëæ áóé ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöààíä òºäèéã¿é ñàÿõàí
íýýëòýý õèéñýí ÷ºëººò á¿ñèéí
õóâüä õóó÷èðñàí, îäîîãèéí áîäèò
áàéäàëä ¿ë íèéöýõ íü òîäîðõîé
áàéíà.
Òºãºñãºëä íü òýìäýãëýõýä
Ìîíãîë Óëñ íü ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòààð õºãæèæ áàéãààã áèä
á¿õýí ìýäýæ, îéëãîæ áàéãàà.
Ãýõäýý ýíý áàéäàë íü ýðãýýä
Ìîíãîë Óëñûã äýëõèéí ýäèéí
“ Õóóëü
ç¿é
6 9
çàñàãò ÷èãëýñýí áàðèìæààòàéã
íîòîëæ áàéãàà.
ªíººäºð ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ íü ýäèéí çàñàã,
ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûã ãýòëýí
òóóëàõ ¿ð ä¿íòýé õýðýãñýë áîëæ
áàéíà. Ãàäààä óëñûí ïðàêòèêèéã
ä¿ãíýí õàðõàä ýäèéí çàñãèéí
øèíýòãýëèéã óëñûí õýìæýýíä
õèéõèéã õ¿ëýýëã¿é ººðèéí íóòàã
äýâñãýðèéí òîäîðõîé õýñýãò
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
òàòàí, äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëæ,
àæëèéí áàéð áèé áîëãîí
ÿäóóðëûã á¿¿ðóóëæ á¿ñ÷èëñýí
õºãæèëèéã ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñèéã áàéãóóëàõ çàìààð
¿ñðýëòýýð õèéæ áàéíà. Èéì
áàéäëààð õºãæèæ áàéãàà óëñ,
õîòûí æèøýý ìàø îëîí.
Òóõàéëáàë, Õîíã-Êîíã,
Ñèíãàïóð, Òàéâàíü, ìºí ÁÍÑÓ
ýíý òîîíä áàãòòàã.
Äýýðõ íºõöºë áàéäëûã
õàðãàëçàí ¿çýæ ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ àðãà õýìæýýã íýí äàðóé
àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áîë òºñâèéí
õºðºíãèéã ÿìàð ÷ ¿ð àøèãã¿é
¿ðýãä¿¿ëýõýä õ¿ðãýõýýñ ãàäíà,
óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä
÷ ñºð㺺ð íºëººëæ áîëîõ þì.
Èéìä ÝÇ×Á-èéã àìæèëòòàé
õýðýãæ¿¿ëæ, ýäèéí çàñãèéã
õºãæ¿¿ëýí, äýëõèéí ºíäºð
õºãæèëòýé îðíóóäûí òîîíä
áàãòàæ ÷àäñàí óëñ îðíóóäààñ
ñóðàëöàæ, òýäãýýðèéí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòààñ äóóðèàëàë àâàí
ººðèéí îðíû õóóëü òîãòîîìæèéã
ñàéæðóóëàõàä àíõààðàõ ÷óõàë
øààðäëàãàòàé áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ áîëîí ÁÍÑÓ-ûí
ãàäààä ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã
ºðãºæ¿¿ëýõ, íýìýãä¿¿ëýõ áºãººä
õî¸ð óëñûí õîîðîíä õàðèëöàí
àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã
áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä
ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñ çàéëøã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý
ãýäýãò ã¿íýý èòãýæ áàéíà.
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é
7 0
“ÁÍÑÓ áà Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, òóëãàìäñàí àñóóäàë”
ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëûí èëòãýë

ÑÎËÎÍÃÎÑÛÍ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ

ת˪ªÒ Á¯ÑÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ
ÁÝÐÕØÝÝË, ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄÀË
Æýæ¿ Èõ Ñóðãóóëèéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Êèì ¨î Ñîí

Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ
áàéãóóëàõ ¿íäýñëýë
Õÿòàäûí ýäèéí çàñàã õóðäàöòàé
õºãæèõèéí õýðýýð Ç¿¿í Õîéä Àçèéí
á¿ñ íóòàã ýä¿ãýý Åâðîïûí õîëáîî,
ÍÀÔÒÀ-ãèéí àäèë äýëõèéí 3 äàõü
òîì õóäàëäààíû òºâèéí íýã áîëæ
ò¿¿íèé ýçëýõ õóâèéí æèí ºñ÷ áàéãàà
áèëýý. Ýðñ ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà
Õÿòàäûí õóäàëäààíû çàõ çýýëèéã
ò¿ð¿¿ëæ ýçýëæ àâàõûí òóëä Ç¿¿í
Õîéä Àçèéí á¿ñèéí îðíóóä äàëàéí
áîîìò áîëîí îíãîöíû áóóäëàà
õîîðîíäîî ºðñºëäºí ºðãºòãºæ
áàéíà. Ñîëîíãîñ íü Õÿòàä, ßïîíû
äóíä îðøèõ òóë ãàçàð ç¿éí
áàéðøëûí õóâüä ÇÕÀ-èéí ýäèéí
çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí îëîí
óëñûí õóäàëäààíû òºâ ãàçàð
áîëîõîä õàìãèéí òîõèðîìæòîé
ãàçàð áîëîõ þì. Öààøèä ÇÕÀ-èéí
áèçíåñèéí òºâ óëñûí õóâüä áàéð
ñóóðèà ýçýëæ ÷àäàõã¿é òîõèîëäîëä
Ñîëîíãîñûí ýäèéí çàñãèéí õ¿÷
÷àäàâõèéã õàðèí ÷ ñààðóóëàõ õ¿÷èí
ç¿éë áîëîõ áîëîìæòîé þì. 1
Ò¿¿í÷ëýí Çàñãèéí ãàçðààñ 2002 îíä
Ñîëîíãîñûí ãåîïîëèòêèéí
áàéðøëûã äýýä çýðãýýð àøèãëàí,
ÇÕÀ-èéí õóäàëäààíû òºâ óëñ
áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ, ¿íäýñòýí
äàìíàñàí êîðïîðàöèéí òºâ áîëîõ,
îëîí óëñûí áèçíåñèéí òºâ áîëæ
õºãæèõ “ÇÕÀ-èéí áèçíåñèéí òºâ
óëñ áîëîõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
çàì” ãýñýí íýãäñýí òºëºâëºãººã
áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí.2 ÇÕÀ-èéí
áèçíåñèéí òºâ óëñ áîëîõ ãîë
àãóóëãà íü 1 ä¿ãýýðò, ÇÕÀ-èéí
õóäàëäààíû òºâ ãàçàð áàéõ
õºòºëáºðººð ÇÕÀ-èéí îíãîöíû òºâ
áóóäàë (Hub Airport) áàðèõ áîëîí
ÇÕÀ-èéí òºâ óóëçâàð (Mega Hub
Port) äàëàéí áîîìò áàéãóóëàõ ÿâäàë
þì. 2 äóãààðò, Íèéñëýëèéí áàðóóí
á¿ñèéã ÇÕÀ-èéí áèçíåñèéí òºâ
áîëãîõ àæèë áàéëàà.
Ýíýõ¿¿ ÇÕÀ-èéí áèçíåñèéí òºâ
óëñ áîëîõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
õºòºëáºðèéã òîäðóóëàí õýëáýë 2002
îíä ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ ãýñýí
òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë áàéâ. Òèéìýýñ
«Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ
áàéãóóëàõ áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû
òóõàé òóñãàé õóóëü», öààøèä «Ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí òóõàé õóóëü»
ãýõ áºãººä ýíý õóóëü íü 2002 îíû 12
äóãààð ñàðûí 30-íä áàòëàãäàæ, 2003
îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íýýñ
õýðýãæèæ ýõýëñýí áèëýý. Ò¿¿íýýñ
õîéø óã õóóëü íü íèéò 5 óäàà
øèíý÷ëýãäñýí. Ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ íü ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëò á¿õèé ÀÀÍ ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ îð÷èí, ãàäààäûí èðãýäèéí
àìüäðàõ íºõöºëèéã ñàéæðóóëàí
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ
¿íäñýí àãóóëãàòàé þì. Òèéì ó÷ðààñ
ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ íü
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
òîãòîëöîîíû øèíæ ÷àíàðûã äàâõàð
àãóóëæ áàéãàà þì. Èíãýýä Ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí òóõàé
õóóëèéí àãóóëãà, õ¿íäðýë
áýðõøýýëèéí òàëààð àâ÷ ¿çüå.
Ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ
áîëîí ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ
1. Ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ
Ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ ãýäýã
íü “Òºðººñ ÿâóóëæ áóé ýäèéí
çàñãèéí òîãòîëöîî áîëîí
áîäëîãîîð òóñãàé õºíãºëºëò îëãîí
ýäèéí çàñãèéã äýìæèõ (Çàñãèéí
ãàçðûí äýìæëýã) ìºí ä¿ðýì
æóðìûã õºíãºâ÷ëºí, òóñãàéëàí àâ÷
¿çýæ áóé òîäîðõîé íóòàã äýâñãýð
á¿õèé ýäèéí çàñãèéí á¿ñ”-èéã
õýëíý. Îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí
òóñãàé á¿ñ íóòãèéí òîãòîëöîî íü
äýëõèéí 2 äàéíû äàðààãààñ ãàð÷
ýõýëñýí, Àçè áîëîí Òºâ, ªìíºä
Àìåðèêèéí õºãæèæ áóé îðíóóäûã
õàìðàí ºðãºæèæ ýõýëñýí þì.
Õºãæèæ áóé îðíóóä íü òóñãàé
ñîíãîñîí á¿ñ íóòàãò õóäàëäààíû
÷ºëººò á¿ñèéã áàéãóóëæ ººðñäèéí
ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä
øààðäëàãàòàé ãàäíû õºðºí㺠áîëîí
òåõíèê òåõíîëîãèéã èäýâõèòýé
òàòàí îðóóëàõ áîëñîí þì. ¯¿ãýýðýý
ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ íü
îäîîãèéíõòîé àäèë îëîí õýëáýð,
íýðòýéãýýð á¿õ äýëõèé äàÿàð
õýðýãëýãäýæ áàéíà. Îäîî îëîí
óëñûí ïðàêòèêò õýðýãëýæ áàéãàà
ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ ýñâýë
÷ºëººò á¿ñ ãýæ íýðëýæ áàéãàà íýð

1
Õºðø çýðãýëäýý îðíóóä áèçíåñèéí òºâ íóòàã áîëîõûí òºëºº òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áºãººä Ñèíãàïóð
“98 îíä ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí àãåíòëàã(EDB)-ààñ ìýäëýãò ñóóðèëñàí àæ ¯éëäâýðèéí òºâ áîëîõ õºòºëáºð áîëãîí “Industry
21” ãýäãèéã òóíõàãëàñàí. Õîíêîíã “97îíîîñ áèçíåñèéí òºâ áîëîõ ñòðàòåãè”-èéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áºãººä, Òàéâàíü Àçè
Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû òºâ APROC áîëîõ çîðèëòûí äîð ÇÕÀ-ä áýõæèæ áàéíà. Õÿòàä óëñ “Øàíõàé õîòûã
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã õºõè¿ëýõ òºâ” ãýñýí áàéãóóëëàãûí äî𠓯íäýñòýí äàìíàñàí ÀÀÍ á¿õèé á¿ñèéí òºâ áîëîõ
àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ñàíõ¿¿, Ýäèéí çàñãèéí ÿàì, “ÇÕÀ-èéí áèçíåñèéí òºâ óëñ áîëîõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
àðãà çàì” ÇÃ-èéí òºñºë. 2002 îíû 7 äóãààð ñàðûí 29-íèé ºäºð.
2
Ñàíõ¿¿, Ýäèéí çàñãèéí ÿàì, “ÇÕÀ-èéí áèçíåñèéí òºâ óëñ áîëîõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì” ÇÃ-èéí òºñºë. 2002 îíû
7 äóãààð ñàðûí 29-íèé ºäºð.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
 Îëîí
òîìú¸î áîëîí æèøýý ìàø èõ áàéíà.
¯íýíäýý îëîí óëñûí õàìòûí
íèéãýìëýãò ºíãºðñºí õóãàöààíä
ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ ãýäýã
íýðýýñ èë¿¿òýé çîðèëãîîñîî
øàëòãààëæ îëîí óëñûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí ÷ºëººò á¿ñ, ÷ºëººò
äàëàéí áîîìò, ÷ºëººò õóäàëäààíû
Ñîëîíãîñûí òºðºë á¿ðèéí ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñèéí õàðüöóóëàëò
óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí
á¿ñ, ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ ãýñýí
íýð òîìú¸îã õýðýãëýæ èðñýí áèëýý.
Ñîëîíãîñò ÷ ìºí ýäèéí çàñãèéí
òóñãàé á¿ñèéí òîãòîëöîî áàéäàã
áºãººä ãîë àãóóëãà íü äàðààõòàé
àäèë áîëíî.
2. Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí
òóõàé îéëãîëò, ìºí ÷àíàð
ýðõ ç¿é
7 1
“ÇÕÀ-èéí áèçíåñèéí òºâ óëñ
áîëîõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
çàì” õºòºëáºðò ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ ãýäýã îéëãîëòûã
“Äîòîîäûí áóñàä ãàçàð íóòãààñ
îíöãîéëîí òóñãàé çîõèöóóëàëòààð
çîõèöóóëæ áóé òîäîðõîé çààñàí
ãàçàð íóòàãò õýðýãæèõ áºãººä

Àíãèëàë Ýäèéí çàñãèéí Îëîí Óëñûí Õóäàëäààíû Ãàäààäûí Íóòãèéí Àæ ¿éëäâýðèéí

÷ºëººò á¿ñ ÷ºëººò õîò ÷ºëººò á¿ñ õºðºí㺠îíöëîãèéã õîò
îðóóëàëòûí õàðãàëçñàí
÷ºëººò á¿ñ òóñãàé á¿ñ
Áàéãóóëàõ Ãàäààäûí Æýæ¿ á¿ñ Ãààëèàñ 3 ìÿíãàí àì. Á¿ñ íóòãèéí Õóâèéí õýâøèë
çîðèëãî èðãýäýä òààòàé íóòãèéã ÷ºëººëºõ çýðýã äîëëàðààñ ýäèéí çàñãèéã çîíõèëñîí
ìåíåæìåíò, õºãæ¿¿ëýõ ¿éëäâýðëýë, èë¿¿ òîìîîõîí èäýâõèæ¿¿ëýõ õºíãºí ¿éëäâýð,
àìüäðàëûí áîëîí õóâèéí õóäàëäààíû ãàäààäûí áîëîí îðîí ñóäàëãàà
íºõöºëèéã áèé õýâøëèéí ÷ºëººò ¿éë õºðºí㺠íóòãèéí áèå äààõ õºãæëèéí
áîëãîí ãàäààäûí õºðºí㺠àæèëëàãààã îðóóëàëòàä ÷àäàâõèéã ñàëáàð, àÿëàë
õºðºí㺠îðóóëàëòûã õàíãàæ, òàòâàðûí ñàéæðóóëàõûí æóóë÷ëàëûí
îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýí ãàäààäûí õºíãºëºëò òóëä íóòàã òóñ ñàëáàð çýðýã áèå
èäýâõèòýé òàòàí ÇÕÀ-èéí òºâ õºðºí㺠¿ç¿¿ëýõ çýðýã á¿ðýýð îíöëîãò äààñàí õîò
îðóóëæ ÇÕÀ-èéí óëñ áîëîí îðóóëàëòûã óðàìøóóëàõ íü òîõèðñîí áàéãóóëàõ, ¿éë
áèçíåñèéí òºâ õºãæèõ òºðèéí òàòàõ, á¿ñ àðãà ä¿ðýì æóðìûã àæèëëàãààã
áîëîõ á¿ñ íóòãèéí íóòãèéí ýäèéí õýëáýðýýð øèíý÷ëýõ õàíãàõ
õºãæëèéí çàñãèéí õºãæèëä òîìîîõîí
ñòðàòåãè õóâü íýìýð õºðºíãº
îðóóëàõ îðóóëàã÷äûã
äýìæèõ
Ýðõ îëãîõ Ñàíõ¿¿ ýäèéí Ãàçàð íóòàã, Ìýäëýã, ýäèéí Õîò, ìóæèéí Ñàíõ¿¿ ýäèéí Ãàçàð íóòàã,
áàéãóóëëà çàñãèéí ñàéä, äàëàéí ÿàìíû çàñãèéí ÿàìíû çàõèðàã÷, çàñãèéí ñàéä, á¿ñ äàëàéí ÿàìíû
ãà, ÝÇ-èéí ÷ºëººò ñàéä ñàéä Ãàäààäûí íóòãèéí ñàéä, Ñî¸ë
óäèðäëàãà á¿ñèéí õîðîîíû õºðºí㺠õºãæëèéí àÿëàë
õóðàëäààí îðóóëàëòûí õîðîîíû æóóë÷ëàëûí
õîðîîíû õóðàëäààí ÿàìíû ñàéä
õóðàëäààí
Áàéðøèë ÎÓ-ûí íèñýõ Æýæ¿ òóñãàé Áîîìò, îíãîöíû Õÿçãààðëàëò Óëñûí á¿õ õîò Õîöðîãäñîí á¿ñ
îíãîöíû áóóäàë, ìóæ áóóäëûí îð÷èì, áàéõã¿é ä¿¿ðýã, ñóìä íóòãèéã
áîîìòûí îð÷èì À¯-èéí õîòõîí õààíà ÷ õºãæ¿¿ëýõ,
áîëîìæòîé á¿ñèéí ÝÇ-èéã
èäýâõæ¿¿ëýõ
çýðýã òýíöâýðòýé
õºãæëèéã õàíãàõ
øààðäëàãàòàé
ãàçàð
Òóñãàé Ãàäààäûí Õÿçãààðëàëò Õÿçãààðëàëò
á¿ñò õºðºí㺠áàéõã¿é áàéõã¿é
áàéðëàõ îðóóëàëòòàé
îáúåêò ÀÀÍ

Áîëçîë Ãàäààä Ãàäààä Õºíãºí ¿éëäâýð,

äîòîîäûí ÀÀÍ äîòîîäûí òýýâýð,
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
ÀÀÍ, àÿëàë õóäàëäàà,
(çºâõºí ÃÕÎÀÀÍ æóóë÷ëàëûí ¿éë÷èëãýýíèé
õºíãºëºëò áàéãóóëëàãà áàéãóóëëàãà
ýäýëíý) (Õºíãºí
 Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é
7 2
Ãîë ÀÀÍ-èéí òàòâàð, Äîð Ãààëèéí ÀÀÍ-èéí òàòâàð, Òóõàéí á¿ñ ÀÀÍ-èéí òàòâàð,
õºíãºëºëò¿¿ä Îðëîãûí àëáàí äóðäàíà òàòâàðààñ Îðëîãûí àëáàí íóòãààñ Îðëîãûí àëáàí
òàòâàð, îðîí ÷ºëººëíº, òàòâàð, îðîí õ¿ñýëòýýñ òàòâàð, îðîí
íóòãèéí òàòâàð 3 íóòãèéí òàòâàð 3 øàëòãààëæ íóòãèéí òàòâàð 3
æèëäýý 100%, 2 ÀÀÍ-èéí òàòâàð, æèëäýý 100%, 2 õóóëèéí æèëäýý 100%, 2
æèëä 50%-èàð Îðëîãûí àëáàí æèëä 50%-èàð õ¿ðýýíä ä¿ðýì æèëä 50%-èàð
õºíãºëíº òàòâàð, îðîí õºíãºëíº æóðìûí õºíãºëíº:
íóòãèéí òàòâàð 3 õºíãºëºëò äîòîîäûí ÀÀÍ
æèëäýý 100%, 2 ¿ç¿¿ëíý, õàðèí ìºí
æèëä 50%-èàð òàòâàðûí õºíãºëºëòòýé
Ãàäààäûí ÀÀÍ-ûã õºíãºëíº Á¿ñ íóòàãò
õºíãºëºëò
õºäºëìºð, íèéñëýë õàìðàãäàæ áóé
õîòûí ä¿ðýì ÀÀÍ-èéí ¿ç¿¿ëýõã¿é
æóðìààñ áîëîâñðîë, ¿éëäâýðèé ýçýí,
õºíãºâ÷èëæ Á¿ñ íóòàãò ñóðãàëò, àæëûí ãàçàð ýçýìøèõ,
ìåíåæìåíòèéí õàìðàãäàæ áóé áàéðíû òýòãýëýã çàðäëûíä
îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ ÀÀÍ-èéí îëãîõ õÿçãààð
òåõíîëîãèéí òîãòîîõûã
õºãæëèéã äýìæèõ çàéëñõèéõ, îðîí
Ãàäààä ñóðãóóëü áàéð õàíãàõ
ýìíýëýã áàéãóóëàõ çààëò òóñãàéëàí
çýðãýýð àõóé áèé áîëãîõ
çàìààð
íºõöºëèéã
ñàéæðóóëàõ õºíãºëºëò
¿ç¿¿ëíý

(ãàäààäûí) ÀÀÍ áîëîí
áèçíåñìåí¿¿äýä òààòàé íºõöºë
îëãîõîîð áàéãóóëæ áóé òóñãàé á¿ñ
íóòàã” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà.
«Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí
òóõàé õóóëü»-ä ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòòàé ÀÀÍ-èéí
ìåíåæìåíòèéí îð÷èí áîëîîä
ãàäààäûí èðãýäèéí àìüäðàõ îð÷íûã
ñàéæðóóëàõûí òóëä òóñãàéëàí
áàéãóóëñàí á¿ñ íóòãèéí õóâüä
òºðººñ ñîíãîí-áàéãóóëñàí á¿ñ
íóòàã ãýæ òîäîðõîéëæýý. (2 äóãààð
á¿ëãèéí 1 ä¿ãýýð çààëò) Ò¿¿í÷ëýí
íýãä¿ãýýð á¿ëýãò çîðèëãûã íü
òîäîðõîéëîõäîî ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëæ, ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëñíààð ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòòàé ÀÀÍ-èéí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òààòàé íºõöºë
áîëîí ãàäààäûí èðãýäèéí àìüäðàõ
òààòàé íºõöºë, îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ
Ñîëîíãîñûí ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ¿¿äèéí ºíººãèéí áàéäàë
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã 2-ðò, øààðäëàãàòàé ãàçàð áàéãàà
äýìæèí íýìýãä¿¿ëñíýýð äîòîîäûí ýñýõ, ãàçðûí àøèãëàëò, õºãæëèéí
ºðñºëäºõ ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëæ, á¿ñ çàðäëûí ò¿âøèí
íóòàã õîîðîíäûí òýíöâýðòýé 3-ðò, á¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñàãò
áàéäëûã õàíãàõàä îðøèíî ¿ç¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë
õýìýýæýý. 4-ðò, ãàäààäûí õºðºíãº
Òóñãàé á¿ñ íóòàã ñîíãîõ, îðóóëàëòûí õýðýãöýý
áàéãóóëàõ 5-ðò, îðîí íóòãèéí çàñàã
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéã çàõèðãààíû äýìæëýã, ò¿¿íèé àãóóëãà
áàéãóóëàõûí òóëä òºâ çàõèðãààíû 6-ðò, áóñàä Åðºíõèéëºã÷èéí
áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, õîò- çàðëèãò òóñãàãäñàí àñóóäëóóäûã
ìóæèéí Çàñàã äàðãà íü Ýäèéí ñóäàëæ ¿çýýä øèéäâýð ãàðãàäàã.
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí õîðîîíä Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
òóñãàé á¿ñ áàéãóóëàõ òóõàé õ¿ñýëòýý á¿ñ íóòãèéí õóâüä ýäèéí çàñãèéí
ãàðãàõ õýðýãòýé.3 Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ áîëîõ íü
÷ºëººò á¿ñèéí õîðîî íü òóñãàé 1. Ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàëòàä
á¿ñýýð ñîíãîí òîãòîîõûí òóëä: õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ
1-ðò, îëîí óëñûí îíãîöíû Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñýä
áóóäàë, îëîí óëñûí äàëàéí áîîìò, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿é,
òóõàé íóòãèéí çàì òýýâðèéí ñ¿ëæýý, çîõèöóóëàëòûã õºíãºëæ áóñàä
ýð÷èì õ¿÷ çýðýã äýä á¿òöèéí íóòàãòàé ÿëãààòàéãààð:
ò¿âøèí 1-ðò, Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí

3
Ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ áàéãóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàõäàà 1-ðò, ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñèéí íýð, áàéðøèë, ýçëýõ òàëáàé 2-ðò, øààðäëàãà 3-ðò, õºãæëèéí
òºñºë áîëîîä ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì 4-ðò, ãàçàð àøèãëàõ òºëºâëºãºº áîëîîä ¿íäñýí òîìîîõîí áàéãóóëàìæ áàðèõ òºëºâëºãºº 5ðò,
õºðºí㺠ñàíõ¿¿æèëò 6ðò, áóñàä Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãò òóñãàãäñàí ç¿éëñèéã áàãòààñàí ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ áàéãóóëàõ õºãæëèéí õºòºëáºð
òºëºâëºãººã ãàðãàæ ºãºõ øààðäëàãàòàé.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é
7 3

óÿí õàòàí ÷àíàð; ¿éë÷èëãýý; áîëîîä ãàäààäûí õºðºíãº

2-ðò, Çàðäûí õÿçãààð çýðýã ä¿ðýì 2-ðò, Ãàäààä áîëîâñðîëûí îðóóëàëòûí òóñãàé á¿ñèéã
æóðìààð õÿçãààðëàõã¿é; áàéãóóëëàãà, ñóðãóóëü ýìíýëãèéí õàðüöóóëæ õàðóóëáàë äàðààõü
3-ðò, ¯éëäâýð áàéãóóëàõàä ¿éë÷èëãýý; áàéäàëòàé áàéíà.
òóñãàéëàí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëíý; 3-ðò, Ãàäààäûí ìýäýýëëèéí Ä¿ãíýëò
4-ðò, Òºñºëä õàìðàãäàæ áóé õýðýãñëèéã ÷ºëººòýé àøèãëàõ Äýýð ºã¿¿ëñýí÷ëýí Ñîëîíãîñûí
¿éëäâýðèéí ýçäýä ãàçàð àøèãëàõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëíý. Ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ íü
òààòàé áîëîìæ îëãîíî. 3. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
2. Ãàäààäûí èðãýäýä àìüäðàõ òààòàé òàòàõ, òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ äýìæèõ á¿ñ áóþó ýäèéí çàñãèéí
îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñýä áóé çîõèöóóëàëòàä õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ
Ãàäààäûí èðãýäèéí àìüäðàõ ÀÀÍ-èéí õóâüä òàë á¿ðèéí øèíæ ÷àíàð á¿õèé òóñãàé á¿ñ þì.
Àíãèëàë àÿòàé òààòàé ÷ºëººò
Ýäèéí çàñãèéí îð÷èíãá¿ñ
á¿ðä¿¿ëýõèéí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã. Õàìãèéí èõ Ýäèéí
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàñãèéí
òóñãàé á¿ñ ÷ºëººò á¿ñèéã
Õºòºëáºð äóóñàõ
5òóëä:
æèëèéí2020 îí 2020 îí7 æèëèéí 2020 îí
óÿëäàà 2025 îí õºðºíãº
á¿õèé Ãàäààäûí
Öîãöîëáîð 2020 Òóñäàà:
îíáîäëîãûí 2030
7 æèë îí íü àâ÷ ¿âýë äàðààõ
òàëààñ
õóãàöàà áàéäëààð:5æèë
1-ðò, Ãàäààäûí õýëíèé îðóóëàëòûã äýìæèõ òóõàé õóóëü áýðøýýëòýé àñóóäëóóä ãàð÷ áàéíà.
Õàìðàãäàõ
Íèéò ºðòºã ¯éëäâýðëýë
265,93 : òýðáóì
10 ñàÿ 8,4406 ¯éëäâýðëýë
àì. òýðáóì âîí 30 ñàÿ àì. ¯éëäâýðëýë:
: 13,5473 7,4458 10 ñàÿ ¯éëäâýðëýë5,3017
4,6078 : 30 ñàÿ àì.
òºñºë äîëëàðààñ äýýø äîëëàðààñ äýýø àì. äîëëàðààñ äýýø äîëëàðààñ äýýø
Ýäèéí âîí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ áà Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí òóñãàé á¿ñèéí õºðºí㺠îðóóëàëòàä ¿ç¿¿ëæ áóé õºíãºëºëòèéã
Àÿëàë æóóë÷ëàë: 10 ñàÿ àì. Àÿëàë æóóë÷ëàë: òýðáóì ñàÿ Õóäàëäàà:
20 âîí 5 ñàÿ àì.
òýðáóì âîí Àÿëàë
òýðáóì âîí æóóë÷ëàë:
òýðáóì20 ñàÿ
âîí
õàðüöóóëàõäýýø
äîëëàðààñ íü àì. äîëëàðààñ äýýø äîëëàðààñ äýýø àì. äîëëàðààñ äýýø
Òºñëèéã ¯íäýñòýí
Õóäàëäàà: 5 ñàÿ àì. äîëëàðààñ øèíý 10Õèìèéí
Ï¿ñàíû Õóäàëäàà: ñàÿ àì. ¯éëäâýðëýë: Õóäàëäàà: Áàéãàëü
Áîëîâñðîë, 10 ñàÿ àì.
õýðýãæ¿¿ëýõ äýýø äàìíàñàí áîîìòîääîëëàðààñ
ò¿øèãëýíäýýø íàðèéí ¿éë÷èëãýý: îð÷èíä ýýëòýé
äîëëàðààñ äýýø
õýëáýð êîðïðàöèéí Àâòîìàøèí,
Àíàãààõ: 5 ñàÿ àì. Àçè õóäàëäààíû
äîëëàðààñ Ñóäàëãàà:òºâ 2 òåõíîëîãè,
ñàÿ àì. Ñóäàëãàà: ¿éëäâýð:øèíý
2 ñàÿ àì.
ñýëáýã, Áîëîâñðîë,
äýýø Íîìõîí äàëàéí áîëîõ äîëëàðààñ äýýø øèíýõºðºí㺠ñýðãýýãäýõ
äîëëàðààñ äýýø õºðºíãº
òºâ òºñºë: áîëîõ ìàòåðèàë ìýäýýëëèéí ýð÷èì áîëîíõ¿÷,
Õºãæëèéí 30 ñàÿ àì. îðóóëàëò áîëîí îðóóëàëò
Àíàãààõ,
áîëîîä çýðýã 10-ààñ
îëîí50%-èàñ ìàãèñòðèéí çýðýãòýé òåõíîëîãè
äîëëàðààñ äýýø ýñâýë ìàãèñòðèéí áèî, çýðýãòýé
àÿëàë
áîëîí
äýýø óëñûí ãàäààäõàìòûíõºðºí㺠äýýø ñóäëàà÷òýðã¿¿íèé
áàéíãà Òîãëîîì,
10ààñ æóóë÷ëàë
äýýø ñóäëàà÷
àæèëëàãàà òåõíîëîãè áèîòåõíîëîãè
îðóóëàëòòàé, íèéò 500 ñàÿ àì. àæèëëóóëàõ áàéíãà àæèëëóóëàõ
á¿õèé íýâòð¿¿ëýõ Çàãâàð
äîëëàðààñ äýýø ºðòºãòýé òºñºë
¿éëäâýðëýëèéí äèçàéíû
Õºíãºëºëò ÀÀÍ-èéí òàòâàð ÀÀÍ-èéí òàòâàðòºâ áîëîõ ÀÀÍ-èéí òàòâàð ñàëáàðûã
ÀÀÍ-èéí òàòâàð
¿ç¿¿ëýõ Îðëîãûí àëáàí òàòâàð Îðëîãûí àëáàí òàòâàð Îðëîãûí õºãæ¿¿ëýõ
àëáàí Îðëîãûí àëáàí òàòâàð
òàòâàðûí Õºðºí㺠ýçýìøèõ, á¿ðòãýõ, Õºðºí㺠ýçýìøèõ, á¿ðòãýõ, òàòâàð Õºðºí㺠ýçýìøèõ,
õýëáýð, Õºðºíãèéí òàòâàð: Õºðºíãèéí òàòâàð: Õºðºí㺠ýçýìøèõ, á¿ðòãýõ,
íºõöºë 3 æèëä 100%, 2 æèëä 50% 5 æèëä 100%, á¿ðòãýõ, Õºðºíãèéí òàòâàð:
õºíãºëíº 2 æèëä 50% õºíãºëíº Õºðºíãèéí òàòâàð: 5 æèëä 100%,
3 æèëä 100%, 2 æèëä 50% õºíãºëíº
2 æèëä 50% õºíãºëíº

Ãîë áîëçîë ÝÇ×Á¿ñýä áàéðëàõ ÝÇ×Á¿ñýä áàéðëàõ áîëîí Ãàäààäûí èðãýäýä ÃÕÎ á¿ñýýð òîãòîîñîí,
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò òóñãàéëàí çîðèóëñàí Ãàäààäûí õºðºíãº
á¿ñèéí õîðîîíû öîãöîëáîðò áàéðëàõ îðóóëàëòûí õîðîîíû
õóðàëäààíû øèéäâýð øèéäâýð

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Îëîí
7 4
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ áîëîí ÎÓ-ûí ÷ºëººò õîò äàõü Õºðºí㺠îðóóëàëòûã äýìæèõ á¿ñèéí õºíãºëºëòèéã õàðüöóóëàõ íü
¯¿íä:
Íýãä¿ãýýðò, Ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ íü ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòûã òàòàõ äýìæèõ
çîðèëãîòîé áàéäàã. Ãýâ÷ õýäèéíýý
¿¿íòýé àäèë òºñòýé òîãòîëöîî á¿õèé
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
õºõ¿¿ëýí äýìæèõ òóõàé õóóëèàð
Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé á¿ñ
ò¿¿í÷ëýí ÷ºëººò õóäàëäààíû á¿ñ ãì
àæèëëàæ áàéãàà. Òèéìýýñ ýäãýýð
õî¸ð òºðëèéí á¿ñèéí õîîðîíä
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
òàòàõûí òóëä äîòîîääîî ºðñºë人í
ìàø õóðöäàæ áàéíà. Èéìä èæèë
òºñòýé çîðèëãî á¿õèé çàìáàðààã¿é
îëîí ýäãýýð òóñãàé á¿ñèéã àðàé èë¿¿
çîõèñòîéãîîð íýãòãýí çîõèîí
áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Õî¸ðäóãààðò, Ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ íü á¿ñ íóòãèéí òýíöâýðò
áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãûí ¿¿äíýýñ
õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñíû äàãóó
ºíººãèéí áàéäëààð 5 á¿ñ íóòàãò
áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéíà. Ýäãýýð
íü íèéñëýë õîò, Ïóñàí, Òýã¿ áîëîí
Êâàíæ¿ ãýñýí Ñîëîíãîñûí ýäèéí
çàñãèéí ÷óõàë á¿ñò á¿ãä õàìààð÷
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí
áàéãàà áºãººä áîäèò áàéäàë äýýð
ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñò ¿ç¿¿ëæ
áóé õºíãºëºëò çîõèöóóëàëò íü
õýäèéíýý Ñîëîíãîñûí á¿õèé ë
íóòàã äýâñãýðò õýðýãæèæ áàéãàà
ó÷èð òóñãàé õºíãºëºëòèéí à÷
õîëáîãäîë ¿ã¿é áîëæ áàéíà.
ßëàíãóÿà íèéñëýëèéí õóâüä
Íýãäñýí òºëºâëºëòèéí õóóëèéã
øèíý÷ëýí áàòàëñíààð ýäèéí
çàñàãòàé õîëáîîòîé íèëýýä õýñýãò
çîõèöóóëàëòûí òààòàé, õºíãºëòòýé
íºõöºë áèé áîëñîí ó÷èð à÷
õîëáîãäîë áàãà ãýæ õýëæ áîëíî.
Ãóðàâäóãààðò, Ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà íü Ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñèéí õîðîî: Ìýäëýã ýäèéí
çàñãèéí ÿàì áîëîí ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ áàéðëàæ áóé õîò-
ìóæèéí Çàñàã äàðãà, òýãýýä Ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí àãåíòëàã
ãýñýí 3 äàâõàð á¿òýöòýé áàéíà.
Ýäãýýðýýñ õàìãèéí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà áîëîõ
Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí
àãåíòëàã íü Ìýäëýã, ýäèéí çàñãèéí
ÿàì áîëîí òóõàéí õîò-ìóæèéí
¹3
ýðõ ç¿é
õàðúÿàíä áàéäàã òóë ÷ºëººòýé ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä
õÿçãààðëàãäìàë áàéãàà þì. Óëñ
òºðèéí íºëººëºëä àâòàæ áàéãààã
óëàì èë¿¿ á¿òýýë÷ áîëãîõ
øààðäëàãàòàé.
ĺðºâä¿ãýýðò, Ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñ íü õºðºí㺠îðóóëàëòûã
òàòàõ öàã çóóðûí òîãòîëöîîòîé þì.
¯¿ãýýð äàìæóóëàí ãàäààäûí
õºðºí㺠ñàíõ¿¿æèëò øààðäëàãàòàé
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàëáàðûã ¿ð
ºãººæòýé ñàéæðóóëæ ÷àäàõã¿é.
Òèéìýýñ óÿí õàòàí õºðºíãº
îðóóëàëòûã òàòàõûí òóëä ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñ îðøèí áàéãàà
òóõàéí îðîí íóòãèéí Èðãýäèéí
òºëººëºã÷äèéí õóðàëä õºðºíãº
îðóóëàëòûí òóõàé õóóëü, æóðàì
áàòëàõ ýðõèéã îëãîõ õýðýãòýé þì.
¯¿íèé òóëä ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò
á¿ñèéí òóõàé õóóëüä àæèë ¿¿ðãèéã
òºëººëºí èòãýìæëýõ õýëáýðýýð
õóóëü òîãòîîõ ýðõ, õîëáîãäîõ æóðàì
ãàðãàí áàòëàõ ãýõ ìýò ýðõ ç¿éí
¿íäýñëýë áèé áîëãîõ õýðýãòýé.
 ÊÐÈÌÈÍÎËÎÃÈ 7 5
ÕÝÐÃÈÉÍ ÃÀÇÐÀÀÑ ÈËЯ¯ËÑÝÍ ÁÈÎËÎÃÈÉÍ
ÓË ÌªÐÈÉÍ ÄÍÕ-ÈÉà “ÃÅÍÅÒÈÊ
ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÑÀÍ”-Ä ÎÐÓÓËÀÕ ÀÑÓÓÄÀË
Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí
ëàáîðàòîðèéí òàñãèéí äàðãà, áèîëîãèéí óõààíû äîêòîð Ñ.Ãàíáîëä, ìàãèñòðàíò Ð.Áàÿðìàà

Ã
ýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõýä
õýðýã ó÷ðàëûí ãàçðààñ
áèîëîãèéí ãàðàëòàé ýä
ìºðèéí áàðèìòûã öóãëóóëàõ,
äýýæëýí àâàõ, õàäãàëàõ,
ëàáîðàòîðèä èëãýýõ àæèë îíöãîé
áàéð ñóóðü ýçýëäýã. Èéìä ýäãýýð
àæëûã ìºðäºí áàéöààã÷,
êðèìèíàëèñòèêèéí áîëîí ø¿¿õ
ýìíýëãèéí øèíæýý÷èä ¿éë
àæèëëàãààíäàà àíõààðàí àæèëëàõ
íü ÷óõàë áºãººä Ìîíãîëûí íºõöºëä
“Ãåíåòèê ìýäýýëëèéí ñàí”-ã ãýìò
õýðýã èëð¿¿ëýõýä àøèãëàõ õýðýãöýý
øààðäëàãà íýí ÷óõàë áàéãààã óðüä
õºíäºæ òàâüñàí áèëýý.1
Áèîëîãèéí ãàðàëòàé óë ìºð íü
ñýæèãòíýýð òîîöîõ îíöãîé ýðýí
ñóðâàëæëàõ ìýäýýëýë áîëæ ºãäºã.
Áèîëîãèéí ãàðàëòàé óë ìºðèéí ýõ
¿¿ñâýð íü õ¿íèé áèå, ò¿¿íèé ýðõòýí,
ò¿¿íýýñ ¿ëäñýí ôèçèîëîãèéí
øèíãýí áîëîõ öóñ, ¿ðèéí øèíãýí,
õºëñ, ø¿ëñ, ¿òðýýíèé ÿëãàðóóëàëò,
øýýñ, ÿëãàäàñ áîëîí ¿ñ, õ¿íèé áèå
îðãàíèçìûí ýä, ýðõòíèé õýñýã, ÿñ,
ÿñíû õýëòýðõèé ìýòýýð õýðýã
ó÷ðàëûí ãàçàð ¿ëääýã.
Ãýìò õýðýãòíèé óë ìºðèéã
õàéõäàà öóñ, ø¿ëñ, õºëñ çýðýã óë
ìºð ¿ëäýõ ºíäºð ìàãàäëàë á¿õèé ýä
þìñàä ¿çëýã õèéõ àñóóäëûã
íýãä¿ãýýðò òàâèõ íü ÷óõàë. Óë ìºð
íü ãýìò õýðýãòíèé çýâñýã, ñàâ ñóóëãà,
òàìõèíû èø, ãýìò õýðýãòýíòýé
òýìöýõ ¿åä ãýìò õýðãèéí ãàçðààñ ººð
îðîí çàéä õàÿãäñàí, ãýýãäñýí òîâ÷,
ñàì çýðýã õîõèðîã÷èéí áóñàä ýä
þìñàä ¿ëäýõ ìàãàäëàë èõ áàéäàã
áàéíà. 2 Äýýðõ óë ìºð íü çºâõºí
õýðãèéí ãàçàðò òºäèéã¿é õàøàà
áàéøèí, ãýð îðíû õààëãà, öîíõ
ýâäñýí ãàçàðò ÷ ¿ëäýõèéã àíõààðàõ
¸ñòîé.
Øèíæèëãýýíä èð¿¿ëñýí äýýðõ
ìàòåðèàëä ÄÍÕ-èéí øèíæèëãýý
õèéæ ãàðñàí ¿ð ä¿íã “¯íäýñíèé
ãåíåòèê ìýäýýëëèéí ñàí”-ä á¿ðòãýí
óëìààð ãýìò õýðãèéí ýçýí
õîëáîãäîã÷äûã òîãòîîõîä àøèãëàõ
àæèë ìàíàé ø¿¿õèéí
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí
òýðã¿¿ëýõ çîðèëòóóäûí íýã áîëæ
áàéíà.
Ýðäýìòýä õ¿í, àìüòàí, áè÷èë
áèåòíèé ÄÍÕ-èéí õýñãèéã (ãåíèéã)
ïîëèìåðàçèéí ãèíæèí óðâàëààð
(Polymerase Chain Reaction áóþó
PCR) îëøðóóëæ áîëäîã àðãûã
íýýæýý. PCR-ûí ýíý àðãûã àíõ 1985
îíä Àìåðèêèéí ýðäýìòýí Kary
Mullis íýýñýí áà óëìààð ò¿¿íä 1993
îíä ýíý àðãûã íýýñíèé òºëºº
Íîáåëèéí øàãíàë îëãîñîí áàéäàã.
Ýíýõ¿¿ àðãûã ø¿¿õèéí
øèíæèëãýýíèé ïðàêòèêò
íýâòð¿¿ëæ óëìààð ÄÍÕ-ýýð
àäèëòãàí õàðüöóóëàõ (DNA-
identification) øèíæèëãýý ãýæ íýðëýõ
áîëîîä äàðóé 20 ãàðóé æèë áîëæ
áàéíà.
ªíºº ¿åä äýëõèéí ºíäºð
õºãæèëòýé îðíóóä “Ø¿¿õ-ÄÍÕ-
èéí øèíæèëãýý”-ã ãýìò õýðãèéã
èëð¿¿ëýõýä õàìãèéí ÷óõàë àðãà
òåõíîëîãè ãýæ ¿çýí ø¿¿õèéí
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí
îíöãîé ÷óõàë ñàëáàð áîëãîí
õºãæ¿¿ëæ áàéãàà áºãººä ýíý
÷èãëýëýýð ëàáîðàòîðèéí áààç
ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõ, ºíäºð
ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí
áýëòãýõ, øèíæèëãýýíèé
õýðýãëýãäýõ¿¿í, óðâàëæ áîäèñûã
õóäàëäàí àâàõàä ñàíõ¿¿ãèéí èõýýõýí
äýìæëýã ºãºí àæèëëàæ áàéãàà þì.
Ìàíàé Óëñûí õºðø ÎÕÓ-ûí
ø¿¿õ ýìíýëãèéí áîëîí Äîòîîä
ÿâäëûí ÿàì (Äßß)-íû Ø¿¿õ-
êðèìèíàëèñòèêèéí áàéãóóëëàãàä
1990 îíû äóíä ¿åýñ ø¿¿õ-ÄÍÕ-èéí
÷èãëýëýýð ¿íäýñíèé áîëîâñîí
õ¿÷èí áýëòãýæ, ëàáîðàòîðèéí
àíõíû áààç ñóóðèéã òàâüæ ýõýëñýí
áàéäàã.3
ÎÕÓ-ûí Äßß-íû
ê ð è ì è í à ë è ñ ò è ê è é í
øèíæèëãýýíèé òºâèéí õàðüÿàíä
ÄÍÕ-øèíæèëãýýíèé 32, Äßß-íû
ê ð è ì è í à ë è ñ ò è ê è é í
øèíæèëãýýíèé òºâèéí íýã, íèéò 33
ëàáîðàòîðèä 35 àâòîìàò ãåíåòèê
àíàëèçàòîðòàéãààð òºâ人 10, á¿ñ
í ó ò ã ó ó ä à ä
118 “ãåíåòèê÷” ìýðãýæëèéí
øèíæýý÷èä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã
áàéíà.4
Îäîîãèéí áàéäëààð Àíãëèéí
Ø¿¿õèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àëáà íü ÄÍÕ-èéí 7 ëàáîðàòîðèä
2700 ãàðóé õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿òýéãýýð
õóâèéí, õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãà
áîëîí ãàäààäûí çàõèàëãàò “Ø¿¿õ-
ÄÍÕ-èéí øèíæèëãýý” õèéæ áàéíà.
Ýíý àëáàíû ëàáîðàòîðè íü Àíãëè
áîëîí Óýëüñèéí 40 ãàðóé
öàãäààãèéí àãåíòëàã, Èõ Áðèòàíè,
Óìàðä Èðëàíäûí Íýãäñýí Âàíò
Óëñûí Ãààëü, Òýýâðèéí, Áàòëàí
õàìãààëàõ ÿàìíû öàãäààãèéí

1
Ñ.Ãàíáîëä. “Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõýä Ãåíåòèê ìýäýýëëèéí ñàí áèé áîëãîæ àøèãëàõ àñóóäàëä”. “Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ë.
2009 îí. ¹1(24). 68 äàõü òàë.
2
Ì.Ã.Ïèìåíîâ. “Ðàáîòà ñî ñëåäàìè áèîëîãè÷åñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ íà ìåñòå ïðîèñøåñòâèÿ”. 2007ã., Ãîñóäàðñâåííîå
ó÷ðåæäåíèå “Ýêñïåðòíî-êðèìèíàëèñòè÷åñêèé öåíòð”. ÌÂÄ ÐÔ.
3
È.Î.Ïåðåïå÷èíà. “Ñóäåáíàÿ Ýêñïåðòèçà”. 2003ã., Ñ.,73.
4
HTTP://WWW.MVD.RU/STRUCT/3842/3970/5938//

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


7 6
ãàçðûí õ¿ñýëòýýð òºëáºðòýé
øèíæèëãýý õèéëãýäýã
òîãòîîëöîîòîé áàéäàã áàéíà.
Òóõàéëáàë, çºâõºí 2001-2002 îíä
ãýõýä 130.0 ìÿíãàí òîõèîëäîëä 555,0
ìÿíãàí äýýæ øèíæèëæ, 480,0
ìÿíãàí õ¿íèé ãåíåòèê ìýäýýëëèéã
¿íäýñíèé ãåíåòèê ìýäýýëëèéí ñàíä
îðóóëñàí áàéíà. Ýíý àæèëä æèëä
äóíäæààð 122 ñàÿ ôóíò ñòåðëèíã
çàðöóóëæýý.
Îð÷èí ¿åä áóñàä óëñ îðíóóäûí
àäèë Èõ Áðèòàíè, Óìàðä Èðëàíäûí
Íýãäñýí Âàíò Óëñàä “Ø¿¿õ-ÄÍÕ-
èéí øèíæèëãýý”-íèé òåõíîëîãèéã
õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé õýðýãëýæ áàéãàà
áºãººä 6 ñàÿ ãàðóé õ¿íèé ÄÍÕ-èéí
ìýäýýëëèéã ¿íäýñíèéõýý “Ãåíåòèê
ìýäýýëëèéí ñàí”-ä õàäãàëñàí áàéíà.
ÄÍÕ-èéí øèíæèëãýý õèéæ
¿íäýñíèé ñàíä îðóóëñàíû ¿ð ä¿íä
ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõýä äàðààõü
àõèö ãàðàõûí çýðýãöýý äàðààõü ¿éë
àæèëëàãààã ÿâóóëäãûã ìýäýýëæýý.5
Òóõàéëáàë:
- Äîëîî õîíîã òóòàìä “Õýðýã
ó÷ðàëûí ãàçàð”-ààñ îëäñîí
áèîëîãèéí ýä ìºðèéí áàðèìò áà
“õýðãèéí ãàçàðò áàéñàí ñýæèãòýí”-
íèé òóõàé 1700 ãàðóé ìýäýýëýë
á¿ðòãýãääýã;
- Õýðãèéí ãàçðààñ îëäñîí ýä
ìºðèéí áàðèìòûí ÄÍÕ-èéã
“Ãåíåòèê ìýäýýëëèéí ñàí”-ä
áàéðøóóëñàí ìýäýýëýëòýé
àäèëòãàí õàðüöóóëæ õàéõàä òóõàéí
ãýìò õýðãèéí ñýæèãòýí áóþó
áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿íèé ÄÍÕ-èéí
40%-òàé íü òîõèð÷ áàéñàí áàéíà;
- Äîëîî õîíîãò îéðîëöîîãîîð
ñýæèãòýí áóþó áàðèâëàãäñàí 8000-
10000 õ¿íèé ÄÍÕ-èéí ìýäýýëëýýð
¿íäýñíèé ãåíåòèê ìýäýýëëèéí ñàí
ºðãºæäºã áàéíà;
- Õýðýâ õýðýã ó÷ðàëûí ãàçàðò
áèîëîãèéí ýä ìºðèéí áàðèìò
¿ëäñýí òîõèîëäîëä îðîí áàéðíû
õóëãàéí õýðãèéã èëð¿¿ëýëòýä 14-
44% õ¿ðòýë àõèö ãàðñàí áàéíà;
-Ñàíààòàé, áîëãîîìæã¿é àëëàãà,
5
H.Christopher, J.D.Asplen. “Ïðèìåíåíèå ÄÍÊ òåõíîëîãèè â Àíãëèè è Óýëüñå”.
6
W.Goodwin, A.Linacre, S.Hadi. “An Introduction to forensic genetics”. 2007. P.,103.
7
J.M.Butler. “Forensic DNA typing, Second Edition: Biology, Technology, and Genetics of STR Markers”. 2005. P., 436-436. Ýíý
íîìîíä Ray Wickenheiser presentation at February 2004 American Academy of Forensic Sciences meeting (Dallas, TX);
R.A.Wickenheiser. “The Business Case for Using Forensic DNA Technology to Solve and Prevent Crime”. 2004. Journal of Biolaw
and Business. 7 (3), P., 34-50.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009
Êðèìèíîëîãè
àâòî òýýâðèéí õýðýã, õóëãàé,
äýýðýì, õ¿÷èí, äýëáýðýëò, õàð
òàìõèíû õýðýã, áè÷èã áàðèìò
õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ, ñ¿ðä¿¿ëýõ,
çàõèäëààð çàíàëõèéëýõ, ãàëò
çýâñãèéí, àëàí õÿäàõ ¿éë àæàëëàãàà
çýðýã 60 îð÷èì õýëáýðèéí ãýìò
õýðýã á¿ðòãýãäñýíýýñ ãýìò õýðýã
á¿ðèéí 80%–èéã ÄÍÕ
øèíæèëãýýíèé òåõíîëîãèéã
õýðýãëýñýíèé ¿ð ä¿íä èëð¿¿ëñýí ä¿í
ãàð÷ýý;
- Ø¿¿õýýð øèéòã¿¿ëñýí îëîí
õýëáýðèéí õýðãèéí 78%-èéã ÄÍÕ-
èéí øèíæèëãýýíèé ä¿ãíýëòèéã
¿íäýñëýí øèéäâýðëýñýí áàéíà;
- Ãýìò õýðýã ¿éëäýõ ìàãàäëàë
ºíäºð õ¿ì¿¿ñèéí ãåíåòèê
ìýäýýëëèéã õóóëü ñàõèóëàõ
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí
ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí àâ÷
¿íäýñíèé ìýäýýëëèéí ñàíä õàäãàëàõ
çýðýã ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëäàã
áàéíà.
ÀÍÓ-ä 2006 îíû áàéäëààð ãýìò
õýðãèéí õîëáîãäîëòîé “Ø¿¿õ-
ÄÍÕ-èéí øèíæèëãýý” õèéäýã 180
ëàáîðàòîðè àæèëëàäàã áºãººä ãýìò
õýðýãò õîëáîîòîé 3 676 971 õ¿íèé
ÄÍÕ-èéí ìýäýýëýë õàäãàëàãääàã
áàéíà.6
“Ø¿¿õ-ÄÍÕ-èéí øèíæèëãýý”-
ã èæ á¿ðýí àøèãëàõ íü ãýìò õýðýã
èëð¿¿ëýõýä èõýýõýí à÷
õîëáîãäîëòîéãîîñ ãàäíà ýäèéí
çàñãèéí õýìíýëò ãàðàõ áîëîìæòîéã
çàðèì ñóäëàà÷ òîîöîæ ãàðãàñàí
áàéíà.7
ÀÍÓ-ûí Õîëáîîíû ̺ðäºõ
Òîâ÷îî íü Combined DNA Index
System (CODIS) áóþó ¿íäýñíèé
õýìæýýíèé ÄÍÕ-èéí ìýäýýëëèéí
ñàí áèé áîëãîñíîîð äàâòàí ãýìò
õýðýãòýíã òàíèæ òîãòîîõ, ýçýí
õîëáîãäîã÷ íü òîäîðõîéã¿é
õ¿÷èíãèéí õýðãèéã èëð¿¿ëýõýä
øèíý ºðãºí áîëîìæèéã íýýæ
ºãñºíèéã òýìäýãëýæýý.
2004 ÀÍÓ-ûí Òåõàñ ìóæèéí
Äàëëàñ õîòîä áîëñîí Àìåðèêèéí
îí, ¹3
Ø¿¿õèéí øèíæýý÷äèéí àêàäåìèéí
÷óóëãàíààð “Àcadiana
Criminalistics” ëàáîðàòîðèéí
çàõèðàë Ray Wickenheiser “Ø¿¿õ-
ÄÍÕ-èéí øèíæèëãýý” õèéæ ÄÍÕ-
èéí ìýäýýëëèéí ñàí áàéãóóëàí
àæèëëàõ íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä èõ
õýìæýýíèé ºðòºã çàðäàë õýìíýõ
áîëîìæòîé òàëààð èëòãýë òàâüæ
õýëýëö¿¿ëñýí áºãººä ò¿¿íä
äóðäàãäñàí òîî áàðèìòààñ çàðèìûã
àâ÷ ¿çüå.
ÀÍÓ-ä 1992-2000 îíû õîîðîíä
äóíäæààð æèëä 366460 õ¿÷èíãèéí
õýðýã á¿ðòãýãäñýí áàéíà. Íýëýýä
õîöðîãäñîí òîî áàðèìò áîëîâ÷
õ¿÷èíãèéí õýðãèéí 1/3-1/20 íü ë
öàãäààä ìýäýýëýãääýã áàéíà. Íèéò
á¿ðòãýãäñýí õ¿÷èíãèéí õýðãèéí
îéðîëöîîãîîð 34% íü ýçýí
õîëáîãäîã÷ íü òîäîðõîéã¿é, ººðººð
õýëáýë, ýçýíã¿é ãýõ õýðýã áàéäàã.
Ýäãýýð õýðãèéí òîõèîëäëóóäûã
ÄÍÕ-èéí øèíæèëãýý õèéõã¿éãýýð
ãýìò õýðýãòýíã îëæ òîãòîîæ
øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é þì.
Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä, ãýìò
õýðýãòí¿¿äèéí 2/3 íü äàâòàí õýðýã
¿éëäñýí áàéäàã. Óäàà äàðàà
õ¿÷èíãèéí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
õýðýãòýíã áàðèâ÷ëàãäàõàä ºìíº íü
äóíäàæààð 9 óäàà õ¿÷èíãèéí õýðýã
¿éëäñýí áîëîõîî ìýä¿¿ëæ áàéæýý.
Õýðýâ àíõíû ¿éëäýëä íü ÄÍÕ-èéí
øèíæèëãýý õèéæ ìýäýýëëèéí ñàíä
á¿ðòãýñýí áîë 7 óäààãèéí ¿éëäëýýñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé
áàéñàí ãýæ ¿çýýä äàðààõü òîîöîîã
õèéæýý.
Øèíæèëãýýíèé ºðòºã áîëîí
ãýìò õýðýãòýíã áàðèâ÷ëàõàä
çàðöóóëñàí ºðòãèéã îðóóëàõã¿éãýýð
òîîöîõîä íýã ãýìò õýðýã
¿éëäýãäñýíýýð îéðîëöîîãîîð
111238 àì.äîëëàðûí õîõèðîë
ó÷èðäàã.
¯¿íä, áèåèéí ãýìòýë,
ýì÷èëãýýíèé áîëîí ºì㺺ëºëèéí
çàðäàë, àæèë òàñàëäàë, ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðîë ó÷ðóóëñíû çàðäàë

çýðýã áàãòñàí. Ãýìò õýðãèéí
õîõèðîã÷îîñ àâñàí äýýæýýñ
îéðîëöîîãîîð 47.6%-ä íü ýð
áýëãèéí ýñ áóþó ãàäíû ÄÍÕ îëääîã
ãýñýí ñóäàëãàà áàéäàã.
Ñóäàëãààãààð Ø¿¿õ
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà ÄÍÕ-
èéí ìýäýýëëèéí ñàíã àøèãëàí
ýçýíã¿é õýðãèéí 42%-èéã èëð¿¿ëñýí
ãýæ ìýäýýëñýíèéã èø ¿íäýñ
áîëãîâîë:
Äýýðõ òîî áàðèìòààñ ãýìò
õýðãèéí ºðòºã çàðäëûã òîîöâîë:
- 366460 òîõèîëäîëûí 34% áóþó
124596 òîõèîëäîë íü öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãàä á¿ðòãýãäñýí áºãººä
ýçýí õîëáîãäîã÷ íü îëäîîã¿é ãýìò
õýðýã;
-124596õ2/3=83056 òîõèîëäîë
äàâòàí õýðýãòíýýð ¿éëäýãäñýí,
ýçýíã¿é ãýìò õýðýã ãýæ ¿çýýä;
83056õ7 óäàà=581392 óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé ãýìò õýðãèéí
òîõèîëäîë ãàðàõ þì;
-581392x47.6%=276626
òîõèîëäîëä õýðýãòíèé ÄÍÕ îëäñîí,
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæòîé
Êðèìèíîëîãè
ãýìò õýðýã;
- 276626 õ 42% = 116183 ÄÍÕ-èéí
ìýäýýëëèéí ñàíã àøèãëàí èëð¿¿ëæ
áîëîõ ãýìò õýðãèéí òîõèîëäîë;
- õýðýâ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ
÷àäñàí áîë 116183õ111238
àì.äîëëàð=12.9 òýðáóì
àì.äîëëàðûí çàðäàë õýìíýõ
áîëîìæòîé áàéñàí ãýñýí òîîöîî
ãàðãàæýý.
Õýðýâ á¿ðòãýãäñýí á¿õ
õ¿÷èíãèéí õýðãèéã ÄÍÕ-èéí
øèíæèëãýýíä íýã á¿ðèéã íü $1000-
èéí ºðòºãòýéãýýð çàðäëûã òîîöâîë
íèéòäýý 366 ñàÿ äîëëàð áîëîõ
áºãººä ýíý íü äýýð òîîöñîí õýìíýõ
áîëîìæòîé áàéñàí ºðòºã çàðäàëààñ
äàðóé 35 äàõèí áàãà çàðäàë þì ãýñýí
ñòàòèñòèê òîîöîî ãàðãàñàí íü ãýìò
õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íü
ýäèéí çàñãèéí õóâüä ÿìàð çàðäàë
õýìíýæ áîëîõ íü òîäîðõîé áàéíà.
Ìàíàé óëñûí õóâüä “Ø¿¿õ-
ÄÍÕ-èéí øèíæèëãýý”-íèé
ëàáîðàòîðèéí áààç ñóóðü 2001 îíû
9 ä¿ãýýð ñàðä òàâèãäàæ õ¿íèé ÄÍÕ-
èéí ÷èãëýëýýð òóðøèëò ñóäàëãààíû
7 7
àæèë õèéæ óëìààð 2004 îíîîñ
“Ø¿¿õ-ÄÍÕ-èéí õàðüöóóëàõ
øèíæèëãýý” õèéæ ïðàêòèêò
íýâòð¿¿ëæ ýõýëñýí ò¿¿õòýé.
ØدÕ-èéí ÄÍÕ-èéí
ëàáîðàòîðèä “Ø¿¿õ-ÄÍÕ-èéí
øèíæèëãýý” õèéæ áàéãàà áîëîâ÷
õýðýã ó÷ðàëûí ãàçðààñ îëäñîí ýä
ìºðèéí áàðèìò, ò¿¿íä õîëáîãäñîí
ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷äûí ãåíåòèê
ìýäýýëëèéã ¿íäýñíèé õýìæýýíèé
“Ãåíåòèê ìýäýýëëèéí ñàí” áèé
áîëãîí õàäãàëàõ àæèë îäîîãèéí
áàéäëààð õèéãäýæ ýõëýýã¿é áàéíà.
Ýíý àæëûã ýõë¿¿ëýõýä õóóëü
õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóäûí óÿëäàà
õîëáîîã óëàì ñàéæðóóëæ ýíý òàëààð
ìýäëýã, ìýäýýëýëòýé áàéõ,
ëàáîðàòîðèéã áýõæ¿¿ëýõ, ò¿¿íä
õýðýãëýãäýõ óðâàëæ áîäèñ,
õýðýãëýãäýõ¿¿íèé õºðºíãº
ñàíõ¿¿ãèéí àñóóäëûã íü øèéäýõ,
ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí
áýëòãýõ çýðýã áîäëîãûí ÷àíàðòàé
àñóóäëûã íýí äàðóé øèéäâýðëýõ íü
÷óõàë áàéãàà þì.

Õóóëü÷äààñ ñîíãîí øàëãàðóóëàõ òóõàé õóóëü àíõ 2003 îíä áàòëàãäñàíààñ õîéø 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 îíä
õóóëü÷äèéí ñîíãîí øàëãàðóóëàëò òóñ òóñ çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áèëýý.
ªíººäðèéí áàéäëààð 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäºð áàòëàãäñàí Õóóëü÷ ñîíãîí øàëãàðóóëàõ òóõàé õóóëü
(øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà) õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéíà. Óã õóóëèéí 9 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíû äàãóó õóóëü÷èéí ñîíãîí
øàëãàðóóëàëòûí øàëãàëò íü ýðõ ç¿éí åðºíõèé ìýäëýãèéí ñîðüñîí ñîðèëãûí øàëãàëò áîëîí ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí
õ¿ðýýíä òîäîðõîé ºãºãäëèéã õóóëü õýðýãëýæ øèéäâýðëýõ áîäëîãûí øàëãàëòûí õýëáýðýýð ÿâàãäàíà.
Áîäëîãûí øàëãàëòûí ¿åä øàëãóóëàã÷èéí õóóëü õýðýãëýõ ÷àäâàðûã áîäèòîéãîîð òîãòîîõ çîðèëãîîð çàðèì
õóóëèéí ýõ áè÷âýð õýðýãëýõèéã Îðîí òîîíû áóñ çºâëºëººñ çºâøººð÷ áàéãàà áèëýý. Èéíõ¿¿ õýðýãëýõèéã çºâøººðñºí
õóóëèóäûã Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãýýñ 3 áîòü áîëãîí õýâë¿¿ëæ áàéíà. Øàëãóóëàã÷ íü õóóëèéí çºâõºí àëáàí
¸ñíû õýâëýëò, ýìõòãýëèéã øàëãàëòûí áàéðàíä àâ÷ îðæ, áîäëîãî áîäîõäîî õýðýãëýõ ýðõòýé.
Äýýðõ áîòèä îðñîí õóóëèóäûã øàëãàëòûí ¿åä õýðýãëýõýýñ ãàäíà õóóëü÷èéí ºäºð òóòìûí àæëûí õýðýãöýýíä
àøèãëàõàä çîõèìæòîé áàéäëààð õýâëýñýí áîëíî.
Íýã á¿ðèéí ¿íý: 6000 òºãðºã
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Êðèìèíîëîãè
7 8

ïÒÃÝËÝà ÁÀ ÊÈÁÅÐ ÎÐ×ÈÍ,

ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ
1. Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íä, çîâíèõ” ãýñýí óòãàòàé õýìýýí
àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã òàéëáàðëàñàí áàéäàã.7
õàìãààëàõ òóõàé îéëãîëò Áóñäûã ã¿òãýõ ¿éëäëèéí öààíà
Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íä, õîõèðîã÷èéí íýð òºðä õîõèðîë
àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã ó÷ðóóëàõ ñàíàà çîðèëãî îðøäîã áà
õàìãààëàõ àñóóäàë àíõ XVI çóóíû òóõàéí õ¿íèé òàëààð áóñàä
¿åä ãýì õîðûã àðèëãàõ ýðõ ç¿éí õ¿ì¿¿ñèéí ¿íýëýìæèéã
õ¿ðýýíä ÿðèãäàõ áîëæýý. 1 Õ¿í áóóðóóëàõ, õàðüöààã ìóóòãàõàä
òºðñºí öàãààñàà ýõëýí áóñäààñ ÷èãëýäýã. Áóñäûã õýë ÿðèàãààð,
ÿëãàðàõ íýðòýé áîëæ, ººðèéí áè÷ãýýð, çóðàã áàðèìàë áîëîí
õºäºëìºð, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð áóñàä ¿éëäýë, áîëîìæèò
ä¿íä íèéãìýýñ çîõèõ ¿íýëýëò, õýëáýðýýð ãóòààæ áîëäîã.
õ¿íäýòãýë îëæ àâäàã. Èõýíõ îðíû ÿòãýëãèéã íèéãìèéí àëü õýñýã
õóóëü òîãòîîìæèä àëèâàà èðãýí õýðõýí õ¿ëýýí àâàõ íü ÷óõàë áèø
“Dignity and privacy” áóþó íýð Ãîëîìò áàíêíû õóóëü ç¿éí áºãººä ãàãöõ¿¿ æèðèéí äóíäàæ
òºð, àëäàð õ¿íäýý õóóëèàð çºâëºõ, ìàãèñòð Ï.ªíºðìàà õ¿íèé óõàìñàð ¿íýëýìæèä
õàìãààëàõ, õàìãààëóóëàõ, õóâèéí íîòîëæ ÷àäàõã¿é áîë ýðõ íü õýðõýí òóñàõûã õàðãàëçàí ¿çäýã.
àìüäðàëûí õóâüä õàëäàøã¿é áàéõ çºð÷èãäñºí ýòãýýäèéí Óóðëàæ áóõèìäàõ ¿åäýý õýëñýí
ýðõòýé.2 Ó÷èð íü öýâýð àðèóí íýð øààðäëàãààð óã ìýäýýã òàðààñàí á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëëýã íü äàíãààðàà
òºð ÿìàð ÷ áàÿëãààñ èë¿¿ ¿íý õýëáýð, õýðýãñýë, ýñõ¿ë ººð ã¿òãýëýã áîëîõã¿é. Õýí íýã
öýíýòýé þì.3 õýëáýð, õýðýãñëýýð íÿöààõ ¿¿ðýã õ¿íèéã îíöëîí ã¿òãýõ,
Ìîíãîë Óëñàä “Èðãýíèé íýð, õ¿ëýýíý.” õýìýýí òóñ òóñ çààñàí ìýðãýæëèéí áîëîí áóñàä á¿ëýã
íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë áàéäàã. õ¿íèéã ã¿òãýõ íü ýðõ ç¿éí ¿ð
õýðãèéí íýð õ¿íä, õóóëèéí Ýäãýýð óõàãäàõóóíûã Óëñûí äàãàâàðûí õóâüä ÿëãààòàé.
ýòãýýäèéí àæèë õýðãèéí íýð äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàðò “Íýð òºð Ò¿¿í÷ëýí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé
õ¿íä”-èéã òóñ òóñ õóóëü÷ëàí ãýæ òóõàéí õ¿íèé õóâèéí áîëîí èëýðõèéëýõ íü ã¿òãýõ ãýìò
õàìãààëñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë, ¸ñ ç¿é, ò¿¿í÷ëýí àæèë õýðãèéí ¿éëäëýýñ ÿëãààòàé.
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä ÷àäâàð, ìýðãýæëèéí ò¿âøèíãèéí ÿòãýëãèéí ÷àíàðòàé
“Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã òàëààð áóñäààñ ºã÷ áóé ìýäýýëëèéã äàõèí ººð ýòãýýäýä
ãóòààõ çîðèëãîîð èëò õóäàë ¿íýëýìæèéã,5 àëäàð õ¿íä… ãýäýãò òàðààñàí òîõèîëäîëä ¿éëäýë òóñ
ã¿æèðäëýã òàðààñàí áîë áóñäààñ ººðèéíõ íü òàëààð ºãñºí á¿ðòýý õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ
õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä ¿íýëãýýíä òóëãóóðëàí ººðòºº ¿íäýñëýë áîëíî. Õ¿íèéã
õýìæýýã õîðèîñ òàâü äàõèí ºãñºí òóõàéí õ¿íèé ¿íýëýìæèéã, õ¿ì¿¿ñèéí ìýäýõã¿é õýëýýð
íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õóäàë ã¿æèðäëýã… ãýäýãò èëò ã¿òãýñíèéã òóõàéí ¿åä á¿õ õ¿í îãò
õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ, õóäàë ìýäýýëýë, áàðèìò ñýëòèéã îéëãîîã¿é òîõèîëäîëä ã¿òãýñýí
ýñõ¿ë íýãýýñ ãóðâàí ñàð õ¿ðòýë îéëãîíî” ãýæ òàéëáàðëàñàí ãýæ ¿çýõã¿é.
õóãàöààãààð áàðèâ÷ëàõ ÿë áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí “…íèéòýä Õýí íýã õ¿íèé õýëñýí
øèéòãýíý”4 òàðààñàí… ãýæ õóäàë ã¿òãýëãèéí ÷àíàðòàé ìýäýýëëèéã
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé ã¿æèðäëýãèéã íýã áóþó ò¿¿íýýñ áóñäàä äàìæóóëñàí ýòãýýä óã
õóóëüä “Èðãýíèé íýð, íýð òºð, äýýø õ¿íä ò¿ãýýñýí áàéõûã ôàêòûí ¿íýíèéã ìýäýýã¿é áóþó
àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õýëíý” ãýæýý. 6 ¯ãèéí øóóä ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéñàí
õ¿íäèéã ãóòààñàí ìýäýý òàðààñàí óòãûí õóâüä “Ãóòààõ” íü “ãóòàõàä òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà
ýòãýýä ò¿¿íèéõýý ¿íýí çºâèéã õ¿ðã¿¿ëýõ”, “áóóð÷ äîðîéòîí õ¿ëýýõã¿é. Çàðèì òîõèîëäîëä
áîäèò áàðèìòûã á¿ðýí
1
W. Keeton. et al. “Professor and Keeton on the Law of Tort”. 1984. P.,773-78. ìýäýýëýýã¿éãýýñ áóþó õàãàñ
2
W.V.H.Rogers. “Winfield & Jolowicz on Tort”. 15thedition. Sweet & Maxwell. 1998.
3
Dixon v. Holden. 1869. LR 7th edition. P.,488. äóòóó ìýäýýëñíýýñ áîëæ áóñäûí
4
111.1 ä¿ãýýð ç¿éë. íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë
5
Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí 2007 îíû 40 ä¿ãýýð òîãòîîëûí 1.1 äýõ çààëò. õýðãèéí íýð õ¿íäýä õîð óðøèã
6
Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí 2007 îíû 40 ä¿ãýýð òîãòîîëûí 2.5 äàõü çààëò. ó÷ðóóëàõ ÿâäàë ãàðäàã áà ýíý
7
ß.Öýâýë. “Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü”. 1966 îí.
8
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð. Åðºíõèé àíãè. ÕǯÒ. 2006 îí. 74 òîõèîëäîëä õóóëèéí õàðèóöëàãà
äàõü òàë. õ¿ëýýíý. 8

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


ÿòãýõ íü õýëáýðèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ãýìò õýðýã òóë
¿éëäýë õèéñíýýð òºãññºí ãýìò
õýðýãò òîîöîãäîíî. Õàðèí ºíºº
¿åä ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ
õîõèðîë ó÷èðñàí ýñýõèéã
õàðãàëçàí ¿çýõ õàíäëàãà
äàâàìãàéëæ áàéíà. Ýðõ ç¿éí
õ¿ðýýíä ã¿òãýëãèéí ýñðýã 3 ãîë
õàìãààëàëò ¿éë÷èëäýã. ¯¿íä:
1. ¯íýí áàéõ (justification or
truth)-Ãàãöõ¿¿ èðãýíèé õýðýãò
õàìãààëàëò áîëíî. Õàðèí õóâü
õ¿íèé íóóöòàé õîëáîîòîé áºãººä
õîõèðîã÷èä òîäîðõîé õîõèðîë
ó÷èðñàí áîë õàðèóöëàãààñ
÷ºëººëºãäºõã¿é;
2. Ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ
(fair comment)-Îëîí íèéòèéí ýðõ
àøãèéí òºëºº ººðèéí ñàíàë
áîäëîî 9 èëýðõèéëýõ íü ôàêòûã
¿íýí ýñõ¿ë õóäàë ãýæ íîòëîõîîñ
ÿëãààòàé áºãººä èõýíõ
òîõèîëäîëä ø¿¿ìæëýë õýëáýðýýð
èëýðäýã;
3. Õàìãààëàãäñàí ýðõ
(privilege: both absolute and
qualified)-Ïàðëàìåíò, ø¿¿õ õóðàë
äýýð õýëñýí ¿ã, àëáàí ¿¿ðãýý
õýðýãæ¿¿ëýõäýý ìýäýý áàðèìòûã
õýëñýí áîë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é.
Õàðèí õýëñýí ç¿éë íü õýðýãò
õîëáîãäîëòîé áàéõ ¸ñòîé.
Õ¿íèéã äîðîìæëîõ íü áîäèò
áàéäàëä íèéöñýí áàéæ
áîëäãîîðîî ã¿òãýõ ãýìò õýðãýýñ
ÿëãàãäàõ áîëîâ÷ óã ¿éëäëèéã
õèéñíýýð õ¿íèé íýð òºð, àëäàð
õ¿íä ãóòààãääàã ó÷èð ãýìò õýðýãò
òîîöîãääîã.
2. Cyber defamation áóþó êèáåð
ã¿òãýëýã
Cyber defamation áóþó êèáåð
ã¿òãýëýã XX çóóíû øèíæëýõ
óõààí òåõíîëîãèéí õºãæëèéí
îëîëòûã äàãàí ãàð÷ èðñýí ñºðºã ¿ð
äàãàâàð þì.
Cambridge Dictionary–ä
çààñíààð “êèáåð ãýìò õýðãèéã” –
èéã “êîìïüþòåð àøèãëàí ¿éëäñýí
9
R.K. “BangiaLaw of Torts”. Allahabad Law Agency. 2003. P.,155.
10
Section 499.
11
Rodney D. Ryder. Defamation and the Net. http://www.india-today.com/ctoday/20011101/net.html (visited on 06-09-06).
12
¯¿íä: êîìïüþòåðèéí ñèñòåìèéí òóñëàìæòàéãààð õàðèëöàà õîëáîîíû ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã òºðèéí áîëîí õóâèéí
áàéãóóëëàãà, êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã õàäãàëäàã, áîëîâñðóóëäàã áóñàä áàéãóóëëàãà îðäîã.
Êðèìèíîëîãè
áóþó êîìïüþòåðòýé õîëáîîòîé,
ÿëàíãóÿà èíòåðíåòýýð ¿éëäýãääýã
ãýìò õýðýã” ãýæ òîäîðõîéëñîí
áàéíà. ¯¿íèéã åðºíõèé人
“êîìïüþòåð àøèãëàí ¿éëäñýí áóþó
êîìïüþòåðèéí ýñðýã ÷èãëýñýí õóóëü
áóñ ¿éë àæèëëàãàà” ãýæ îéëãîäîã.
Áóñäûí íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã
ãóòààõ çîðèëãîòîé ìýäýý,
ìýäýýëëèéã èíòåðíåòýýð òàðààõ
íü êèáåð ãýìò õýðýãò áàãòäàã.
ÁÍÝÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü
(The Indian Penal Code)-ä 10
ã¿òãýëãèéã “Òóõàéí õ¿íèé òàëààð
áóñäàä ¿çýí ÿäàõ ñýòãýëèéã
òºð¿¿ëýõ, ò¿¿íèé íýð òºð, àëäàð
õ¿íäèéã ãóòààõ, ò¿¿ãýýð
òîõóóðõàõ, ¿ë õ¿íäýòãýõ óòãàòàé
ìýäýý ìýäýýëýë òàðààõ, áèçíåñ,
õóäàëäàà, àæèë ìýðãýæèë, àëáàí
òóøààëûí õóâüä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ,
îëîí íèéò áîëîí íèéãìèéí ç¿ãýýñ
òóõàéí õ¿íòýé õàðèëöàõ áàéäëûã
áóóðóóëàõ, õàðèëöàõààñ çàéëñõèéõ
ñýòãýëãýýã òºð¿¿ëýõ áàéäëûã áèé
áîëãîõ çîðèëãî á¿õèé ìýäýý
ìýäýýëýë” ãýæ òîäîðõîéëñîí
áàéäàã.
Èíòåðíåòýýð äàìæóóëàí
õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë
õýðãèéí íýð õ¿íä áîëîí õóóëèéí
ýòãýýäèéí àæèë õýðãèéí íýð
õ¿íäýä õóóëü áóñààð õàëäàõ
¿éëäëèéí ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð íü
ìàø ºðãºí áºãººä øèéäâýðëýâýë
çîõèõ øèíý õàðèëöààã áèé áîëãîæ
áàéíà. Õýí íýã ýòãýýäèéã ãýìò
õýðýã ¿éëäñýí, õóóëü çºð÷ñºí
õýìýýí ò¿¿íèé íàéç íºõºä,
òàíüäàã õ¿ì¿¿ñò ìýéë áè÷èõ,
ìýäýýëýë òàðààõ íü ýíý ãýìò
õýðãèéí òºãñ á¿ðýëäýõ¿¿í þì.
Èíòåðíåòýýð äàìæóóëàí
ìýäýýëýë òàðõàõ õ¿ðýýã äîð
äóðäñàíààð àíãèëæ áîëíî.11 ¯¿íä:
• World wide web –Õàìãèéí
áàãà çàðäëààð, áîãèíî õóãàöààíä
äýëõèé íèéòýä õ¿ññýí ìýäýýëëýý
ò¿ãýýõ áîëîìæèéã îëãîäîã.
Õàìãèéí ãîë íü Èíòåðíåòèéí
ñ¿ëæýýíä õîëáîãäñîí
“ Õóóëü
7 9
êîìïüþòåðòýé áàéõàä õàíãàëòòàé;
• Discusson group–
Èíòåðíåòèéí ñ¿ëæýý àøèãëàí
ÿðèëöëàãà, ìàðãààí ºðí¿¿ëýõ
îð÷èí;
• Intranet–Àëü íýã
áàéãóóëëàãûí äîòîîä ñ¿ëæýýãýýð
ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ áîëîìæòîé
áàéäàã. Ýíý ñ¿ëæýýãýýð ìýäýýëýë
äàìæóóëàõ, îëæ àâñàí ìýäýýëëèéã
ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä çàäðóóëàõ
áîëîìæòîé;
• Mailing list and bulletin boards
–Ñýòã¿¿ëèéí çºâëºëä õàíäàõ
áóþó èéíõ¿¿ õàíäñàí ìýäýýëëèéã
õýí äóðòàé ýòãýýä óíøèõ, áè÷èõ
áîëîìæòîé;
• E-mail–Õóâèéí ìýéë ð¿¿
ã¿òãýëãèéí ÷àíàðòàé ìýäýýëýë
äàìæóóëñàí íü ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿í áîëíî. Ó÷èð íü
ã¿òãýëãèéí ìýäýýëëèéã õýí íýãýí
õ¿íä äàìæóóëàõàä á¿ðýí òºãñ
¿éëäýãäñýíä òîîöîãäîíî. Óã
ìýäýýëëèéã òàðààñàí òîîãîîð ãýìò
¿éëäëèéí äàâòàìæ õýìæèãääýã.
3. Êèáåð ã¿òãýëãèéí õýðýãò service
provider–ûí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà
Åðºíõèé人 õî¸ð òºðëèéí
service provider áàéäàã.
Ìýäýýëëýý ººðñ人
áîëîâñðóóëäàã, ýñõ¿ë ãàãöõ¿¿
ñ¿ëæýýíèé ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿äýã
(èíòåðíåòýä ìýäýýëýë áàéðëóóëàõ
áîëîìæîîð õàíãàã÷) áóþó
ìýäýýëëèéí òàëààð ÿìàð íýã ýðõ,
¿¿ðýã õ¿ëýýäýãã¿é. ªºðººð
õýëáýë ýíý íü ÿã õýâëýë
ìýäýýëëèéí àãóóëûã õÿíàõ
áîëîìæòîé (çàñâàðëàõ, çîõèîí
áè÷èõ, õÿíàõ ¿¿ðýãòýé) õóâü õ¿í
áàéãóóëëàãà áóþó õýâëýí
íèéòëýã÷ ãýæ ¿çäýã. Õàðèí
õýâëýí íèéòëýã÷èä ìýäýýëëèéí
¿íýí çºâèéã ìýäýõ ¸ñòîé áóþó
áîëîìæòîé áàéõ ¸ñòîé. Çàðèì
Internet service provider12 ººðñäèéí
ñ¿ëæýýãýýð äàìæóóëàí òåëåâèç,
ñîíèí ñýòã¿¿ëèéí àäèë ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

8 0
Äàìæóóëæ áàéãàà ìýäýýëëèéí
öàð õ¿ðýý, øèíæ ÷àíàðààñ õàìààð÷
ìýäýýëëèéí àãóóëãàä òàâèõ
õÿíàëòûí ÷àíàð õýëáýëçäýã.
Èõýíõ service prvider ìýäýýëëýý
ººðñ人 áîëîâñðóóëàõ, áóñäààñ
õóäàëäàí àâàõ ýñõ¿ë ñîëèëöîõ
çàìààð á¿ðä¿¿ëäýã. Ò¿¿í÷ëýí
öººíã¿é ìýäýýëýë íü ýëåêòðîí
øóóäàí, ñýòã¿¿ëèéí çºâëºëèéí
õàÿãààð èðäýã.13 Èéìýýñ service
prvider òºð뺺ñ õàìààð÷ õ¿ëýýëãýõ
õàðèóöëàãà íü ÿëãàìæòàé áàéõ
õýðýãòýé.
Ïðàêòèê ìýäýýëëèéí óðñãàë,
òºðºë, àãóóëãûí õýìæýýíýýñ
õàìààð÷ èõýíõ òîõèîëäîëä
ïðîãðàì õàíãàìæ íü ìýäýýëëèéã
àâòîìàòààð ø¿¿õ áóþó øàëãàõ
óëìààð õààõ áîëîìæã¿é áàéäàã.
4. Àæèëòàí-ã¿òãýëýã-àæèë
îëãîã÷èéí õàðèóöëàãà
Èõ Áðèòàíèéí Norwich
êîìïàíèéí íýãýí àæèëòàí Union
western provident Association
êîìïàíèéã óäàõã¿é äàìïóóðàõ
ãýæ áàéãàà áºãººä Õóäàëäàà àæ
¿éëäâýðèéí òàíõèì óã àñóóäëûã
øàëãàæ áóé òóõàé ìýäýýëëèéã
èíòåðíåòýýð òàðààñàí áàéíà.
Àæèëòíû ýíý ¿éëäëèéí òàëààð
áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãóóä
ìýäýýã¿é áàéíà. Ø¿¿õèéí ºìíºõ
øàòàíä òàëóóä ýâëýðñýí áà
Norwich êîìïàíèàñ Western
provident Association êîìïàíèä
õàãàñ ñàÿ äîëëàð òºëñºí áàéíà.14
Õýäèéãýýð àæèëòàí ºðñºëäºã÷
êîìïàíèéí òàëààð àæëûí öàãààð
áóñäàä ã¿òãýëãèéí ÷àíàðòàé
ìýäýýëýë òàðààñàí áîëîâ÷ ¿¿íèéã
àæèë îëãîã÷ ìýäýýã¿é ÷ õýíèé ýðõ
àøãèéí òºëºº ã¿òãýëýã òàðààñàí
áîëîõ íü õýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé
áàéæ áîëîõ þì. Áàéãóóëëàãûí
çºâøººðºëã¿éãýýð àæèëòíû
Êðèìèíîëîãè
õèéñýí õóóëü áóñ ¿éëäëèéí òºëºº ã¿òãýëãèéí ÷àíàðòàé ìýäýýëëèéã
áàéãóóëëàãà õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ººðºº íèéòýëñýí, õî¸ðò,
íü îäîî õ¿ðòýë ìàðãààíòàé õýâýýð óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áóþó õÿíàõ
áàéíà.15 ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é ãýñýí
òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà
5. Êèáåð ã¿òãýëãèéí òàëààðõ ýðõ õ¿ëýýëãýõýýð çààæýý.
ç¿éí çîõèöóóëàëò áà Ìýäýýëëèéã õóäàë ãýäãèéã
øèéäâýðëýãäýýã¿é àñóóäëóóä ìýäýýã¿é áóþó ìýäýõ
ÀÍÓ-ûí Communication áîëîëöîîã¿é áàéñàí,
Decency Act of 1996–ä çààñíààð øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýã àâñàí
ººð service provider-èéí ÷ ìýäýýã¿é áîë õàðèóöëàãà
áîëîâñðóóëñàí ìýäýýëëèéí òºëºº õ¿ëýýõã¿é. 19 Õàðèí óðüä÷èëæ
äàìæóóëàã÷ service provider áîëîí ìýäñýí áîëîâ÷ ÿìàð íýã àðãà
õýðýãëýã÷ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é õýìæýý àâààã¿é òîõèîëäîëä
ãýæ çààñàí òºäèéã¿é ÀÍÓ-ûí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã.
ø¿¿õýä õýðýãëýã÷ íü óã Õýäýí æèëèéí ºìíº
ã¿òãýëãèéí ÷àíàðòàé ìýäýýëëèéã Àâñòðàëèéí Apex ø¿¿õýýñ
¸ñ ç¿éä ¿ë íèéöñýí, èíòåðíåò ã¿òãýëãèéí õýðãèéí
õ¿÷èðõèéëëèéã ñóðòàë÷èëñàí, òàëààð ãàðãàñàí øèéäâýðèéí
áóñäûã ãàäóóðõñàí çýðãýýð õóóëü òàëààð ýíä äóðäàõ íü ç¿éòýé. Ó÷èð
çºð÷ñºí ãýæ ¿çâýë óã ìýäýýëëèéã íü ýíý òîõèîëäîë äýëõèéí íèéòýä
õààõ, õÿçãààðëàõ ýðõòýé ãýæ æèøèã áîëæ áàéíà. Dow Jones v.
òàéëáàðëàäàã áàéíà. Joseph Gutnick 20 - õýðýãò Dow
Õàðèí Àíãëèéí Defamation act Jones& Co.Inc. êîìïàíè Wall
of 199616-ä õýâëýí íèéòëýã÷èéã Street Journal and Barron’s
õàìãààëàõ òàëààð öººíã¿é çààëò Magazine ñýòã¿¿ë áîëîí
áàéäàã. Õýðýâ õýâëýí íèéòëýã÷ www.wsj.com îíëàéí ñýòã¿¿ëèéã
íü ººðèé㺺 çîõèîã÷ 17 áèø ýðõëýí ãàðãàäàã. 2000 îíû íýãýí
áîëîõûã íîòîëâîë õàðèóöëàãà äóãààðò ººðèéíõ íü òàëààð
õ¿ëýýõã¿é. Ãýõäýý óã ìýäýýëëèéã ã¿òãýëãèéí ÷àíàðòàé ìýäýýëýë
ã¿òãýëýã ãýäãèéã ìýäýõ õýâëýãäñýí òóõàé Joseph Gutnick
áîëîìæã¿é áàéñàí áóþó ãýã÷ ýòãýýä ø¿¿õýä çàðãà
ìýäýýã¿é, ìýäýýëëèéí ¿íýíèéã ìýä¿¿ëñýí áàéíà. Ò¿¿íèéã ìºíãº
øàëãàõ òàëààð õÿíàëò òàâèõ óãààñàí õýðýãò áóðóóòãàñàí áàéíà.
áîëîëöîîã¿é áàéñíûã íîòëîõ Ìåëüáóðí õîòîä àìüäàðäàã,
õýðýãòýé áîëäîã. Ýíý õàìãààëàëò ò¿¿íèéã ìýääýã õ¿ì¿¿ñ
íü service provider-ò áàñ ñýòã¿¿ëèéí ýíý äóãààðûã óíøñàí
¿éë÷èëäýã. Ø¿¿õ õýðãèéã òóë ò¿¿íèé íýð òºðä õîõèðîë
øèéäâýðëýõäýý ìýäýýëëèéã ó÷ðóóëñàí ãýæ ¿çñýí áàéíà.
íèéòëýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ Õàðèí Dow Jones & Co.Inc.
ýðõ õýìæýý, àãóóëãûã õÿíàõ êîìïàíè ººðèéí ñýòã¿¿ëèéã
áîëîëöîî, òóõàéí ¿åèéí íºõöºë ÀÍÓ-ä á¿ðòãýëòýé òóë óã
áàéäàë, çîõèîã÷ áîëîí àñóóäëûã Ìåëüáóðí õîòûí ø¿¿õ
íèéòëýã÷èéí õàðèëöààã øèéäâýðëýõ ýðõã¿é õýìýýí
òîãòîîäîã. çàðãàëäæýý. 21 Ýíý õýðýã òóõàéí
Indian Information Technology ¿åä îëíû àíõààðëûã áàãàã¿é
Act 200018-ä çààñíû äàãóó íýãä, òàòñàí áà õóóëü÷èä õàðèëöàí

13
Farooq Ahmad. “Service provider’s Liability for Defamation: Delhi Law review”. Volume 23. 2001.
14
Farooq Ahmad. “Service provider’s Liability for Defamation: Delhi Law review”. Volume 23. 2001.
15
Rodney D.Ryder. “Defamation And The Net” http://www.india-today.com/ctoday/20011101/net.html (visited on 06-09-06)
16
Section 1.
17
Àíãëèéí Defamation act of 1996. Section 1-ä çîõèîã÷ ãýäãèéã “Ìýäýý ìýäýýëëèéã áèé áîëãîñîí ýòãýýäèéã õýëíý“ ãýæýý.
18
Section 79
19
Mitchell P.Goldstein. “Service Providers Liability for Acts Committed by Users: What You Do Not Know Can Hurt You”. Journal of
Computers and Information Law. 2000. P., 529.
20
http://www.legalservicesindia.com/articles/defcy.htm (visited on 2008-09-06).
21
Reuter news International and Amazon.com çýðýã îëîí óëñûí õýâëýëèéí êîìïàíèóä ÷ Dow Jones& Co.Inc. êîìïàíèéí òàëä

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


àäèëã¿é áàéð ñóóðüòàé áàéâ.
Õàðèí ø¿¿õ õóðàëäààí äàðãàëàã÷
ø¿¿ã÷ ýíý õýðãèéã Àâñòðàëèéí
ø¿¿õýýð øèéäâýðëýõ á¿ðýí
áîëîëöîîòîé ãýæ ¿çñýí þì.
Õàìãèéí ãîë íü óã ã¿òãýëãèéí
÷àíàðòàé ìýäýýëëèéã àëü óëñàä
íèéòëýãäñýí áý ãýäãèéã òîãòîîõ
íü ø¿¿õèéí õóâüä ìàðãààíòàé
àñóóäàë áàéâ. Õàðèóöàã÷èéí
ìýòãýëöýæ áàéãààãààð óã
ìàòåðèàë ÀÍÓ-ä íèéòëýãäñýí òóë
Àâñòðàëèéí ø¿¿õ ¿¿íèéã
øèéäâýðëýõ ýðõã¿é þì.
Èíòåðíåòýä ìýäýýëýë
áàéðëóóëæ áóé òîõèîëäîëä
ãàçàðç¿éí áàéðëàë õàìààðàõã¿é.
Ýíý óòãààðàà íýð òºðä õîõèðîë
ó÷èðñàí ãàçàð îðíû õàðüÿàëëûã
áàðèìòëàí ø¿¿õ àñóóäëûã
õýëýëöýí øèéäâýðëýõ ýðõòýé
ãýæ òóñ ø¿¿õ ¿çæýý. ªºðººð
õýëáýë ìýäýýëëèéã òàòàí àâ÷
óíøñàí ãàçàð áîäèò õîõèðîë ó÷ðàõ
áîëîëöîîòîé. Ýíý çàð÷ìûí
¿íäñýí äýýð ÀÍÓ-ûí âåá ñàéòûí
ýñðýã Àâñòðàëè Óëñàä õýðýã
øèéäâýðëýõ ¿íäýñëýëòýé. Îäîî
ýíý øèéäâýð íü äýëõèé íèéòýä
æèøèã (precedent) áîëñîí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé
õóóëüä “Øààðäëàãàòàé áîë ø¿¿õ
èðãýíèé õýðýã, ìàðãààí
øèéäâýðëýõ áóþó èðãýíèé ýðõ
ç¿éí áóñàä õàðèëöààã
çîõèöóóëàõàä Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü,
Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí
ãýðýýíä õàðøëààã¿é ãàäààä óëñûí
õóóëü, ýðõ ç¿éí áîëîí îëîí óëñûí
íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí
çàíøëûí õýì õýìæýýã õýðýãëýæ
áîëíî”ãýæ çààñàí áàéäàã 22 òóë
Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ îëîí óëñûí
íèéòëýã æèøãèéã äàãàæ
áàéñàí áàéíà.
22
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü 2002 îí. 540.1. äýõ õýñýã.
23
Ìîíãîë Óëñûí ÈÕØÕØÒóõàé õóóëèéí 189.2.4. äýõ õýñýã.
24
Áàðàã 50 óëñ.
Êðèìèíîëîãè
ýíý çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæòîé. Ò¿¿í÷ëýí Èðãýíèé
õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëüä “áóñäàä ãýì õîð
ó÷ðóóëñíû óëìààñ Ìîíãîë
Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð òóõàéí
ýòãýýäýä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí” 23
õýðãèéã Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ
ººðèéí õàðüÿàëàëä õàìààðóóëàí
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã
ÿâóóëàõààð çààñàí áàéäàã ÷ ãàäààä
îðîíä áàéãàà ãàäààäûí èðãýíä
õîëáîãäîõ õýðãèéã ìàíàé óëñàä
øèéäâýðëýõ áîëîìæ òýð á¿ð
õàíãàãääàãã¿é.
Óëàì á¿ð äàÿàð÷ëàãäàæ áóé
äýëõèéä õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ
áàéãóóëëàãóóä àñóóäàëä íýãäñýí
áàéð ñóóðüòàé õàíäàæ, õàìðòàí
àæèëëàõ íü ç¿éòýé þì.
Èíòåðíåò ã¿òãýëãèéí
õîõèðîã÷ áîëñîí ýòãýýä àëü îðîíä
íýõýìæëýë ãàðãàõ íü ò¿¿íèé
¿çýìæèéí àñóóäàë áàéäàã. Õàðèí
ã¿òãýëãèéí òàëààðõ ýðõ ç¿éí
õàìãààëàëò õàðèëöàí àäèëã¿é
áàéäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä íýã
îðíû ìóæóóäûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò ººð áàéäàã.
Ò¿¿í÷ëýí çàðèì óëñàä ººðèéí
õàðüÿàò èðãýäýä õîëáîãäîõ áóñàä
îðíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã
õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é.
(Æèøýýëáýë: ÀÍÓ) Èéìýýñ
õýðýã øèéäâýðëýõ ïðîöåññ èõ
óäààøèðäàã.
Ïðàêòèêò ãàðäàã áàñ íýã
áýðõøýýë áîë ã¿òãýëãèéí
÷àíàðòàé ìýäýýëëèéã õýí
íèéòýëñíèéã îëæ òîãòîîõ ÿâäàë
þì. Èõýíõ òîõèîëäîëä íýðã¿é
áóþó çîõèîìîë íýðýýð ìýäýýëýë
òàðààäàã. Èíòåðíåòýä ìýäýýëýë
áàéðëóóëàõ õÿíàëòã¿é, ÷ºëººòýé
áîëîìæîîð õàíãàãäñàí
“ Õóóëü
8 1
òîõèîëäîëä ýíý àñóóäàë
õºíäºãääºã. Ìîíãîë óëñàä
ìýäýýëýë òàðààñàí ýòãýýäèéã IP
address áîëîí áóñàä electronic
trails-ààð õººí èëð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé
áîëîâñîí õ¿÷èí õóóëü õàìãààëàõ
áàéãóóëëàãàä äóòàãäàëòàé áàéíà.
Ýíý ÷ óòãààðàà èíòåðíåòýä
ìýäýýëýë îðóóëæ áàéãàà ýòãýýä
ººðèé㺺 áóñäàä òàíèãäàõã¿é
õýìýýí ýíä¿¿ðýõ, õºíãºìñ㺺ð
íàéäàõ ÿâäàë áàãàã¿é áàéäàã.
ªíººäðèéí áàéäëààð ýíý
òàëûí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí
îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ãàíöõàí àêò
áàéäàã íü Êèáåð ãýìò õýðýãòýé
òýìöýõ òóõàé Åâðîïûí êîíâåíöè
áóþó Council of Europe’s
Convention on Cyber Crime 2004
þì. Ýíýõ¿¿ ãýðýýíä íýãäýí
îðñíîîð òóõàéí óëñ êèáåð ãýìò
õýðãèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã
ñààäã¿é ñîëèëöîõ, ìºðäºí áàéöààõ
áîëîí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû
ÿâöàä ãýìò ýòãýýäèéã õàðèëöàí
ñîëèëöîõ ýðõ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã.24
Ìàíàé óëñ ýíý òºðëèéí îëîí
óëñûí õýì õýìæýýã ¿íäýñíèé
õóóëü òîãòîîìæèä íýâòð¿¿ëýõ,
äýëõèé íèéòèéí ïðàêòèêààñ
ñóðàëöàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Åð
íü êèáåð ã¿òãýëãèéí õýðãèéã
øèéäâýðëýõýä ãýìò ýòãýýäèéã
îëæ òîãòîîõ, õàðèóöëàãûí
íýãäñýí îéëãîëòûã áèé áîëãîõ,
õîõèðîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ
(àëü óëñàä íýõýìæëýë ãàðãàõ,
õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîõ ã.ì)
òàë äýýð õóóëèéí áàéãóóëëàãóóä
ÿëàíãóÿà ø¿¿õ¿¿ä õàìòðàí
àæèëëàõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ
òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ çýðýã îëîí
àæèë õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

8 2
ªÐتªËÈÉÍ ÕÓÓËÈÉÍ ¯Ð ͪ˪ª
“ªðøººë” ãýñýí íýð òîìú¸î íü
ýðòíèé ãðåê õýëíèé “amnesty” áóþó
“ìàðòàõ, óó÷ëàõ, ºðøººõ” ãýäýã
¿ãýýñ ãàðàëòàé àæ. Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëèéí Õîðèí òàâäóãààð
ç¿éëèéí 14 äýõ õýñýã, Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí 77 äóãààð ç¿éëèéí 77.1 äýõ
õýñýãò çààñàí ¿íäýñëýëýýð õóóëü
òîãòîîõ áàéãóóëëàãààñ ªðøººëèéí
õóóëü ãàðãàäàã.1
Áèäýíä ìýäýãäýæ áàéãààãààð
õàìãèéí àíõ ªãººäýéã õààíààð
ºðãºìæëºí çàëàõ ¿åä ãýìò õýðýã
¿éëäýæ, ÿë óíàãàñàí2 ýòãýýä¿¿äèéã
á¿ãäèéã ºðøººæ áàéñàí áàéíà. 3
Ìîíãîë Óëñûí ò¿¿õýíä àíõíû
ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí ñèñòåì íýâòýð÷
ýõýëñíýýñ õîéø áóþó 1929 îíîîñ
ýõëýí òîäîðõîé äàâòàìæòàéãààð
ªðøººëèéí õóóëèéã áàòëàí ãàðãàæ,
õýðýãæ¿¿ëäýã áîëæýý. ¯¿íýýñ ºìíº
íî¸ä, ò¿øìýë áóþó øèéäâýð ãàðãàõ
ò¿âøíèé ýðõòýí, äàðõòàí ãýìò
õýðýãòíèéã óó÷ëàí, ºðøººäºã
áàéñàí æèøèã áàéæ.
Àíõíû ªðøººëèéí õóóëü íü
1929 îíû 7 äóãààð ñàðûí 7-íû ºäºð
Óëñûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä
(ÓÁÕÒ)-èéí “ªðøººë ¿ç¿¿ëýõ
òóõàé” òîãòîîë õýëáýðýýð ãàð÷
áàéñàí 4 áºãººä ýíýõ¿¿ ýðõ ç¿éí
àêòûí ãîë çîðèëãî íü åðººñ “Àðäûí
õóâüñãàëò ýðõò çàñàã áà ìºí àðäûí
çàñãèéí àíõ áàéãóóëñíààñ õîéø
ýä¿ãýý àðâàí æèë áîëñîí îéí áàÿðûã
¿ëãýðëýæ òýìäýãëýõèéí òóëä...”
áàéæýý. ¯¿íýýñ õîéø 20, 30, 40 ãýõ
ìýò÷èëýí àðäûí õóâñãàëûí
òýìäýãëýëò îéí áàÿðààð ãýìò õýðýã
¿éëäñýí ýòãýýä¿¿äèéã ºðøººí
õýëòð¿¿ëæ áàéñàí áºãººä ãîë òºëºâ
õºíãºí, õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýã
¿éëäñýí íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýä
áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýäëýõ ÿëûã
ºðøººäºã æèøèã òîãòñîí áàéíà.
Ò¿¿íýýñ õîéø ãàðñàí ºðøººë íü
Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä
1
Æ.Áîëäáààòàð, Ç.Òºðìàíäàõ. “Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é: Åðºíõèé áà òóñãàé àíãè”. ÓÁ., 2008 îí. 77 äàõü òàë.
2
ßë óíàãàñàí õýìýýõ ¿ã íü ãýìòõýðýã ¿éëäýæ ÿë øèéòãýãäñýí ãýñýí óòãàòàé.
3
Ðàøèä Àä Äè-íèé “Ñóäðûí ÷óóëãàí”-íä ýíý òóõàé òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí áàéäàã.
4
Ìîíãîë Àðä Óëñûí Áàãà Õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä áà, Çàñãèéí ãàçðûí õóóëèóä õèéãýýä, òóøààëóóäûã ýìõýòãýí õàâñðóóëñàí
ñýòã¿¿ë. Ø¿¿õ ÿâäëûí ÿàì. Äóãààð 5-6, 21. 1931 îí. 153-157 äàõü òàë. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí àðõèâ. Õ͹9. Ô¹1.
Òîâú¸îã ¹3.
5
×åçàðå Áåêàðèà. “Ãýìò õýðýã áà ÿëûí òóõàé”. îð÷óóëñàí Ã.Ýðäýíýáàò. ÓÁ., 2009 îí. 121 äàõü òàë.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Êðèìèíîëîãè
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé
õ¿ðýýëýíãèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é,
êðèìèíîëîãèéí ñåêòîðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
Ã.Îþóíáîëä
(ÀÈÕ)-èéí çàðëèã áîëîí Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîë ãýõ ìýò
ýðõ ç¿éí àêò õýëáýðýýð ãàðäàã áàéæ.
Ýíäýýñ ñîíèðõîë òàòàæ áàéãàà
íýã ç¿éë íü ªðøººëä
õàìààðàãäàõã¿é ýòãýýäèéã òóõàéí
¿åèéí àíõíû õóóëüä “óëñ òºðä
òýðñýëñýí, ýñýðã¿¿öñýí, õóâüñãàëûí
àìüä äàéñàí áà õàðãèñ õóó÷íû ôåîäàë
âàí, ã¿íã¿¿äèéí çýðýã ýòãýýä áîëîõ
àâààñ..” ãýñýí íü òóõàéí öàã ¿åèéí
íºõöºë áàéäàë, ¿çýë ñóðòàëòàé øóóä
õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð
áàéíà.
Àðä÷èëñàí õóâüñãàëààñ õîéø
ãàðñàí ªðøººëèéí õóóëèóäûã àâ÷
¿çüå:
1. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí 70
æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí ªðøººë
¿ç¿¿ëýõ òóõàé ÁÍÌÀÓ-ûí 1991 îíû
6 äóãààð ñàðûí 21-íèé ºäðèéí õóóëü;
2. Ìîíãîëûí òóëãàð òºðèéã
¿¿ñãýí áàéãóóëñíû 790 æèëèéí îéã
òîõèîëäóóëàí íàñàíä õ¿ðýýã¿é
ýòãýýä, ýìýãòýé÷¿¿ä, æàð, ò¿¿íýýñ
äýýø íàñíû ýðýãòýé÷¿¿äýä ªðøººë
¿ç¿¿ëýõ òóõàé 1996 îíû 8 äóãààð
¹3
ñàðûí 22-íû ºäðèéí õóóëü;
3. 2000 îíû 7 äóãààð ñàðûí 7-íû
ºäºð áàòëàí ãàðãàñàí ªðøººëèéí
õóóëü;
4. Èõ Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàíû
800 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí 2006
îíû 6 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäºð
áàòëàãäàí ãàðñàí ªðøººëèéí
õóóëü;
5. 2009 îíû 7 äóãààð ñàðûí 9-íèé
ºäºð áàòëàãäàí ãàðñàí ªðøººëèéí
õóóëü ãýýä íèéòäýý ñ¿¿ëèéí àðâàí
åñºí æèëèéí äîòîð 5 óäàà ãàðñàí
áàéíà.
200-ààä æèëèéí òýðòýý 1794 îíä
áè÷èãäñýí “Ãýìò õýðýã áà ÿëûí
òóõàé á¿òýýëäýý ×.Áåêàðèà
ªðøººëèéí õóóëèéí ¿ð íºëººíèé
òàëààð ¿íäýñëýëòýé ä¿ãíýëò ºã÷
áàéñàí àæ. Òýðýýð áè÷èõäýý : “ßëûã
纺ëð¿¿ëýõòýé çýðýãöýí ºðøººë,
óó÷ëàëûã ÷óõàë÷èëàõ íü áàãàñäàã.
ªðøººõ ãýäýã õýðýâ ñàéí õóóëüòàé
õºíãºí ÿëòàé áàéãààä ø¿¿õ íü
øóóðõàé øóäàðãààð øèéäâýðëýãääýã
¿åä õýðýãã¿é àòëàà ýñðýã òîõèîëäîëä
çàñàãëàã÷èä íýìýëò ¿¿ðýã áîëãîí
àøèãëàäàã áóÿíû ¿éë áîëæ õóâèðäàã
áàéíà. Ýð¿¿äýí ø¿¿äýã, õ¿ì¿¿ñèéã
õýëìýãä¿¿ëäýã ø¿¿õ öààçûí
òîãòîëöîîòîé áîë ººð õýðýã. Õóóëü
òîãòîîã÷ çàðèìäàà õ¿ì¿¿íëýã
ýíýðýíã¿é áóóëò õèéäýã áàéõ ¸ñòîé
¯¿íèé òóëä áàðèëãà÷èí õ¿í òîîñãî
ºðäºã øèã õóâü õ¿í á¿ðèéí ýðõýìëýõ
àøèã ñîíèðõëîîñ íèéòëýã ýðõ àøãèéã
á¿ðä¿¿ëýí õóóëèéã á¿òýýõ õýðýãòýé”5
ãýæýý.
7 äóãààð ñàðûí 1-íèé õýðýã
ÿâäàëòàé õîëáîãäóóëààä Õ¯ÝÊ
áîëîí Îíö áàéäàë õ¿íèé ýðõ
ýâñýë áóñàä õ¿íèé ýðõèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ìîíèòîðèíãèéí
ñóäàëãààãààð òýíä ýð¿¿äýí
ø¿¿ëòèéí õýëáýð¿¿ä áàéñàí,
õàâòãàéðóóëàí ÿë íîãäóóëñàí ãýñýí
ä¿ãíýëò ãàðñàí. ¯¿íèéã õóóëü
 Êðèìèíîëîãè
8 3
ãàðãàæ ºðøººí õýëòð¿¿ëýõ çàìààð ¿ç¿¿ëäýã. 1984 îí, (7 æèë) 1991 îí, Çàðèì íü õýò “øîðîíæñîí óëñ”
çàñ÷ áàéãàà áîë ººð õýðýã. Ãýâ÷ (5 æèë) 1996 îí, (4 æèë) 2000 îí, (6 ãýæ ¿çäýã. Õóó÷èí Ýð¿¿ãèéí õóóëü
òîäîðõîé ¿éë ÿâäàëä ºðøººë ¿ç¿¿ëýõ æèë) 2006 îí, (3 æèë) 2009 îí ãýýä ¿éë÷èëæ áàéõ ¿åä æèëä äóíäæààð
áîëîìæã¿é ãýäýã øàëòãààíààð óðüä àâààä ¿çýõ þì áîë äàâòàìæóóä 6000 îð÷èì õ¿í õîðèõ ÿë ýäýëäýã
ãàð÷ áàéñàí ªðøººëèéí îéðòîæ áàéãàà íü èëýðõèé áàéíà. áàéñàí áîë 2007 îíû 12 äóãààð
õóóëèóäòàé áàðàã èæèë øàõàì ªðøººë, óó÷ëàë ¿ç¿¿ëýõ íü ñàðûí 31-íèé ºäðèéã õ¿ðòýë
õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñíààð 2009 îíû çàñàãëàã÷äûí õóâüä ýðõ ìýäýëòýéãýý õóãàöààíä ºññºí ä¿íãýýð 8829 ÿëòàí
ªðøººëèéí õóóëèàð íèéòëýã ýðõ õàðóóëàõ àÿòàéõàí àðãà, ÿë ýäýëñýí áàéíà.7 Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ òîî
àøãèéã õàìãààëæ ÷àäààã¿é ãýäýã íü “õ¿ñ¿¿øòýé” îíöãîé ýðõ áàéäàã. íü çºâõºí õîðèõ ÿë ýäýëñýí õ¿íèé
òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéãàà þì. Ãýõäýý ºðøººë íü õóóëü ñàõèóëàã÷èéí òîî áóñ õîðèõ, áàðèâ÷ëàõ ÿë
×óõàìõ¿¿ ýíý ¿åä õóóëü áèø õóóëü òîãòîîã÷èéí “áóÿíò ¿éë” ýäýëñýí õ¿íèé òîî àæýý.
òîãòîîã÷äîîñ òàéëáàðëàõäàà áºãººä õóóëèàð òîãòîîäãèéã ñàíàõ Õîðèõ, áàðèâ÷ëàõ ÿëûã
“çºâõºí òîäîðõîé á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéã õýðýãòýé. Èíãýñíýýð õ¿ì¿¿ñò ãýìò ÿëãàìæã¿éãýýð ýäë¿¿ëýõ, õîðèõ
óó÷èëæ áîëíî” ãýñýí òàéëáàð õèéñýí õýðýã ¿éëä÷èõýýä ºðøººã人ä áàéæ ÿëûã èë¿¿ õýðýãëýõ íü øîðîíãèéí
áºãººä ¿íäýñëýë íü îãò òîäîðõîéã¿é áîëäîã, ÿë ãàðöààã¿é áèø þì áàéíà, õýò ä¿¿ðãýëòèéã áèé áîëãîæ,
áºãººä àëü ÷ õóóëüä áàéõã¿é þì. øóäàðãààð ø¿¿ëãýõýýñ èë¿¿òýé çàðäëûí ºñºëò, ýð¿¿ë àõóéí
¯¿íèéã òàéëáàðëàâàë: Áàòëàãäàí ºðøººëä áàãòààõûã õè÷ýýõ íü ç¿éòýé íºõöºëèéí áóóðàëò, àìüäðàõ
ãàðñàí ªðøººëèéí õóóëèóä þì áàéíà ãýñýí áîäîë òºð¿¿ëäýã.6 íºõöºëèéí õ¿íäðýë, òîãòîîë
ò¿¿íèéã ãàðãàñàí öàã õóãàöààòàé íü ßëàíãóÿà ãýìò õýðýã ¿éëäýí ã¿éöýòãýõ ãàçðûí àæèëòíóóäûí õýò
õàðüöóóëàí ä¿í øèíæèëãýý õèéæ øàëãàãäàæ áàéãàà ýòãýýä, ò¿¿í÷ëýí à÷ààëàë çýðýã ñºðºã ¿çýãäëèéí
¿çâýë ýíýõ¿¿ õóóëü íü åðººñ íèéãýìä áóðóó õàðø çàí ¿éë á¿õèé, øàëòãààí áîëîõ áºãººä íýã
òýìäýãëýëò îé òîõèîëäóóëæ, ýñâýë ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áîëçîøã¿é ýòãýýä õîðèãäëûã ÿë ýäë¿¿ëýõýä ñàðä
ÿìàðâàà íýãýí óëñ òºðèéí õ¿÷íèé ÿìàð íýã áàéäëààð ºðøººãäºõ òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ñàðûí
äàâóó áàéäàë, íýð õ¿íä îëîõ “áóÿíû áîëîìæèéã õàéäàã áàéíà. Íèéãýìä äóíäàæ öàëèíòàé òýíöýõ¿éö áºãººä
¿éë”-èéí àðãà õýðýãñýë áîëîí ýåðýã ãýõýýñýý èë¿¿òýé ñºðºã õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõýä ãàð÷ áóé
õºãæñººð èðñýí òºäèéã¿é ýð¿¿ãèéí íºõöºëèéã ¿¿ñãýäýã ªðøººëèéí çàðäëûí 5 æèëèéí äóíäàæ íü
ÿëûí áîäëîãîîñ õàìààðàëã¿é õóóëü íü ºðøººëä õàìðàãäààã¿é òîìîîõîí 16 àéìãèéí æèëèéí
øàõàì áîëñîí íü õàðàãääàã. ¿ëäýãñýä íü ºëñãºëºí çàðëàõ, òºñºâòýé òýíöýõ àæýý.8 Ò¿¿í÷ëýí
ÌÓ-ûí ÝÕ-èéí 45 äóãààð ç¿éëä ñóëëàãäñàí íü äàâòàí ãýìò õýðýã õîðèõ, áàðèâ÷ëàõ ÿë íü òºðººñ
“Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí çîðèëãî íü ¿éëäýõ, ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí çàðäàë øààðäñàí ÿë áîëîâ÷ ÿë
èðãýí, íèéãìèéã ãýìò õàëäëàãààñ òºëºõã¿é áàéõ, íèéòýä àéäàñ ýäýëæ áóé ýòãýýäýä çàñàð÷,
õàìãààëàõ, ãýìò õýðãèéí óëìààñ òºð¿¿ëýõ ãýõ ìýò îëîí ¿ð äàãàâàðûã õ¿ì¿¿æèõýýñ èë¿¿òýé öýýðëýë,
çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ, ãýìò àâ÷èðäàã áîëæýý. çàëõààëòûí øèíæèéã ¿ç¿¿ëäýã
õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã ªðøººëèéí õóóëèéí ýåðýã áîëîí áºãººä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ñýòãýë
öýýðë¿¿ëýõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ãýìò ñºðºã ¿ð íºëººã äàðààõü áàéäëààð àâ÷ ç¿éí õÿìðàëä îðäîã ó÷èð ¿ð íºëºº
õýðýã ¿éëäýõýýñ óðüä÷èëàí ¿çüå: íü òºäèéëºí ºíäºð áàéäàãã¿é
ñýðãèéëýõýä îðøèíî” ãýæýý. Òýãâýë Õîðèõ ÿë: 2002 îíû Ýð¿¿ãèéí áàéíà.9
ªðøººëèéí õóóëü íü ººðºº ãýìò õóóëüä ÿëûí áîäëîãî õýò ºíäºð Ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäýä
õýðãèéí óëìààñ õîõèðñîí õîõèðîã÷ áóþó ÷àíãà õóóëü÷ëàãäñàíààñ ãàäíà ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí õóãàöààíä
çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõ, õóóëüä çààñíààñ õºíãºí ÿë ø¿¿õýýñ îíîãäóóëæ áóé ÿëûã 10
õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõ îíîãäóóëàõ áîëîìæã¿éãýýð õàðüöóóëæ ¿çâýë õîðèõ ÿë íîãäóóëæ
áîëîìæèéã õààäàã òºäèéã¿é èðãýí õóóëü÷ëàãäñàí, ìºí çàðèì áàéãàà áàéäàë òîãòâîðòîé áàéíà.
íèéãìèéã ãýìò õàëäëàãààñ òîõèîëäîëä õîðèõîîñ ººð òºðëèéí Õîðèõîîñ ººð òºðëèéí ÿëûí
õàìãààëàõ ýð¿¿ãèéí áîäëîãûã ÿëûã ñîíãîæ îíîãäóóëàõ áîëîìæã¿é õàðüöààíä íýëýýä ººð÷ëºëò îðæýý.
¿ã¿éñãýäýã áàéíà. (òóõàéí ç¿éë, àíãèä çààñàí ãýìò 2006-2008 îíä òîðãîõ ÿë óðüä
̺í ýäãýýð õóóëèéí äàâòàìæ õýò õýðýãò çºâõºí õîðèõ ÿë îíûõîîñ òóñ á¿ð äóíäæààð 4%-èàð
îéðõîí áàéõ íü ýð¿¿ãèéí ÿëûí îíîãäóóëàõààð çààñàí) òóë õîðèõ ÿë áóóð÷, áàðèâ÷ëàõ ÿë äóíäæààð 9%-
öýýðë¿¿ëýõ, óðäü÷èëàí ñýðãèéëýõ îíîãäóóëàëòûí õýìæýý ºìíºõººñ èàð ºñ÷ýý. (Çóðàã 2-ûã ¿çíý ¿¿)
çîðèëãîä èõýýõýí ñºðºã íºëºº íýëýýä íýìýãäñýí. Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîã÷
6
×åçàðå Áåêàðèà. “Ãýìò õýðýã áà ÿëûí òóõàé”. îð÷óóëñàí Ã.Ýðäýíýáàò. ÓÁ., 2009 îí. 121 äàõü òàë.
7
Ä.Äàìäèíöýðýí. “Ø¿¿õèéí øèéäâýð, ò¿¿íèé õýðýãæèëò” èëòãýë. “Ýðõ ç¿éò òºð-õóóëü ¸ñíû õýðýãæèëò” (¯íäýñíèé
çºâëºãººíèé èëòãýë¿¿ä). ÓÁ., 2008 îí. 162 äàõü òàë.
8
Õîðèõ ÿëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ºðòãèéí ñóäàëãààíû òàéëàí. 2004 îí. Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé òºâèéí Êðèìèíîëîãèéí
ñóäàëãààíû ñåêòîðîîñ ÿâóóëñàí ñóäàëãàà.
9
Õîðèõ ÿëûí ñýòãýë ñàíààíû ºðòãèéí ñóäàëãààíû òàéëàí. 2004 îí. Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé òºâèéí Êðèìèíîëîãèéí ñóäàëãààíû
ñåêòîðîîñ ÿâóóëñàí ñóäàëãàà.
10
“Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òàéëàí”. 2006 îí, 2007 îí, 2008 îí.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

8 4
Çóðàã 2
60.00%
50.00%
40.00%
30.00%
20.00%
10.00%
0.00%
2006 он 2007 он
ÿëòíóóäààñ õîðèõîîñ ñóëëàãäàæ
ãàðñíû äàðàà ó÷ðàõ
áýðõøýýë¿¿äèéí òàëààð ñóäëàõàä:
ßë ýäýëæ áóé ÿëòíóóäûí
èõýíõè íü õîðèõîîñ ñóëëàãäààä
ãàðàõàä òýäýíä ó÷ðàõ áýðõøýýë
èõòýé, íýí ÿëàíãóÿà òýäíèéã
àìüäðàëä õ¿ëýýí àâàõ õýí íýãýíòýé
¿ë îéëãîëöîõ áàéäàë áèé áîëíî
ãýñýí àéäàñòàé áàéäàã áàéíà.11 Îäîî
õ¿ðòýë ºðøººëººð áîëîí õîðèõ ÿë
ýäëýýä ñóëëàãäàæ áàéãàà
ýòãýýä¿¿äèéã íèéãýìø¿¿ëýõ, õ¿ëýýí
àâàõ òîãòîëöîî, áàéãóóëëàãà
(öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà
çàõèðãààíû õÿíàëò òàâüäàã)
áàéõã¿éãýýñ äàâòàí ãýìò õýðýã
¿éëäýõ, áóñäàä óðóó òàòàãäàõ çýðýã
ýðñäýëä îðäîã.
Õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãà:
Òóõàéí õýðãèéã øàëãàæ áàéãàà õýðýã
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,
ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷ ªðøººëèéí õóóëü
ãàðàõ ñóðãààð øàëãàæ, õÿíàæ áàéãàà
õýðýã íü ºðøººëä õàìðàãäàõ
ìàãàäëàë ºíäºð áàéãàà áîë òóõàéí
õýðýã ò ÿâàãäàæ áàéãàà àæèëëàãààã
óäààøðóóëàõ, ýð¿¿ãèéí õýðýãò
õèéãäâýë çîõèõ àæèëëàãààã õèéõã¿é
áàéõ, ýñâýë õèéñýí àæëûíõ íü ¿ð
ä¿í òàëààð ºíãºðñºíä äóðã¿éöýõ,
óðàì õóãàðàõ, àæèëëàõ èäýâõè
áóóðàõ çýðýã ñºðºã íºõöºë áàéäàë
¿¿ñäýã áàéíà.
ßëòàé áàéäàë: ßëòàé áàéäàë
ãýäýã íü ãýìò õýðýã ¿éëäýæ, ÿë
øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí
áàéäàë, ºâºðìºö èíñòèòóò12 ìºí.
Ýíý óòãààðàà ºðøººëä õàìðàãäàí
ø¿¿õýýð õýðýã íü øèéäâýðëýãäýæ
áóé ÿëòíóóäûí õóâüä ÿëòàé áàéäàë
õýâýýð ¿ëääýã áºãººä õàðèí õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí
øàòàíä øàëãàãäàæ áàéãàà ñýæèãòýí
11
“Õîðèõ ÿëûí ¿ð íºëºº”. 2007 îíä ÕǯÕ-èéí ÝÝÇÊÑ-îîñÿâóóëñàí ñóäàëãààíû òàéëàíãààñ.
12
Ñ.Æàíöàí. “Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, Åðºíõèé àíãè”. ÓÁ., 2002 îí. 175 äàõü òàë.
13
www.gogo.mn¯íäýñíèé ïîðòàë ñàéòûí 2009 îíû 8 ñàðûí18-íû ºäðèéí “ªðøººëèéí õóóëèàð ñóëëàãäàãñàä ºðë¿¿ ºøèãëºæ
áàéíà”íýðòýé ìýäýýíýýñ.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009
Êðèìèíîëîãè
ÿëëàãäàã÷èéí
õ ó â ü ä
ÿ ë ò à é
Òîðãîõ
áàéäàë
Áàðèâ÷ëàõ
Àëáàäàí àæèë õèéëãýõ á è é òîîöîí ¿çäýãã¿é áàéíà.
Áóñàä áîëäîãã¿é
íü õ¿í á¿ð
2008 он
õ ó ó ë ü
ø¿¿õèéí
ºìíº ýðõ
òýãø áàéíà ãýñýí çàð÷ìûã çºð÷èæ
áóé õýðýã þì.
¯¿íýýñ ãàäíà õýðýã á¿ðòãýëò,
ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä
øàëãàãäàæ áàéãàà ñýæèãòýí,
ÿëëàãäàã÷ íü ªðøººëèéí õóóëüä
õàìðàãäñàí ýñýõèéã ìýäýõ áîëîìæ
áàéõã¿é ó÷èð äàõèí ªðøººëèéí
õóóëüä õàìðàãäàõ, óëìààð ÿë çàâøèõ
áîëîìæèéã áèé áîëãîæ áàéíà.
Ó÷èð íü ªðøººëèéí õóóëüä
õàìðàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí ìýäýýëëèéí
ñàí ãýõ ç¿éë áàéõã¿éãýýñ òóõàéí
ýòãýýä ººðºº ë ýíý òóõàé õýëýõã¿é
áîë ìýäýõ àðãàã¿é, õóóëü
ñàõèóëàã÷äûí õóâüä ¿¿íèéã
òîãòîîõîä èõýýõýí òåõíèê
àæèëëàãàà øààðääàã áàéíà.
Ãýì áóðóó: Ãýì áóðóóãèéí òàëààð
ªðøººëèéí õóóëüòàé õîëáîîòîé
áàñ íýã ìàðãààíòàé àñóóäàë áîë
òóõàéí ¿åäýý ãýìò õýðýã ¿éëäýýã¿é
ýòãýýä ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí
øàëãàãäàæ áàéõäàà ºðøººëä
õàìðàãäñàí áîë ÿàõ âý ãýäýã àñóóäàë.
ªºðººð õýëáýë, ãýìò õýðýã
¿éëäýýã¿é áàéñàí ÷ á¿ðýí ã¿éöýä
øàëãàãäààã¿é ýð¿¿ãèéí õýðýãò ãýì
áóðóóã¿é ýòãýýä äàõèí ºðøººëä
õàìðàãäàõ áîëîìæã¿é áàéäàëä
õ¿ðäýã. Ãýì áóðóóãèéí òàëààð
ìàðãàæ áàéãàà òîõèîëäîëä
ªðøººëèéí õóóëüä õàìðàãäñàí
ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã
äîðäóóëàõàä õ¿ðãýäýã. Èéì
òîõèîëäîä òóõàéí õýðãèéã øàëãàæ
áàéãàà õóóëü ñàõèóëàã÷èéí ç¿ãýýñ
ªðøººëèéí õóóëèéí òàëààð ñàéòàð
òàéëáàðëàí ºãºõ íü ç¿éòýé þì.
Çàðèì òîõèîëäîëä òóõàéí õýðãèéã
õóðäàí øèéäâýðëýõ ¿¿äíýýñ ãýì
áóðóóòàé ýñýõèéã øàëãàõã¿éãýýð
ªðøººëèéí õóóëüä õàìðóóëàí
îí, ¹3
õýðýãñýõã¿é áîëãîõ òîõèîëäîë
áàéäàã. ßëàíãóÿà øàëãàãäàæ áàéãàà
õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ ç¿éí ìýäëýã
äóòìàãààñ õîæèì ¿¿ñýõ ¿ð äàãàâàðûã
Åðººñ ¿¿íèéã øèéäâýðëýõ íýã àðãà
çàì áîë ªðøººëèéí õóóëüä õàìðàãäàõ
“áîëçîë”-ûã çààâàë ø¿¿õýýð ýöýñëýí
øèéäâýðëýæ ãýì áóðóóòàé ýñýõèéã
òîãòîîñîí õýðãèéí òóõàéä ë
ºðøººãäºõ ¿çýë áàðèìòëàë
áîëîâñðóóëæ, áàòëàí õýðýãæ¿¿ëýõ
ÿâäàë þì. Èíãýñíýýð “ÿëòàé
áàéäàë”-ûí õóâüä ÷ ìàðãààí áàéõã¿é,
ãýì áóðóóã¿é ýòãýýä “ºðøººëä
õàìðàãäñàí” ãýñýí íýð ç¿¿õã¿é
“öàãààòãàñàí” ãýñýí ýðõ ç¿éí áàéäëûí
õóâüä ýðñ ÿëãààòàé ¿ð äàãàâàðûã áèé
áîëãîíî.
Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí
õîõèðîë: ªðøººëèéí õóóëüòàé
õîëáîãäîí ãàðäàã õàìãèéí
áýðõøýýëòýé àñóóäàë áîë ãýìò
õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã
íºõºí òºëºõòýé õîëáîîòîé àñóóäàë.
“Áè ºðøººëä îðîõ ãýæ áàéãàà” ãýýä
ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî òºëºõã¿é ÿìàð
íýã áàéäëààð àðãàöààæ áàéãààä
ºðøººëä õàìðàãäàõ, èðãýäèéã äàõèí
õîõèðîîõ ÿâäàë ãàðäàã íü íýëýýä
ò¿ãýýìýë ¿çýãäýë. ¯¿íòýé
õîëáîîòîéã õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà,
õîðèõîîñ ººð òºðëèéí ÿë
øèéòã¿¿ëæ ø¿¿õèéí øèéäâýð
ã¿éöýòãýëèéí øàòàíä õîõèðîë
íºõºí òºëæ áàéãàà ýòãýýä¿¿ä
ºðøººëä õàìðàãäñàíààð õîõèðîë
íºõºí òºëºõã¿é áàéõ “ýðõòýé”
áîëäîã æèøèã òîãòæýý. Ç¿é íü èéì
áàéäëààð õîõèðîã÷èéã “äàâõàð
õîõèðîîõã¿é”-í òóëä ªðøººëèéí
õóóëüä õîõèðëûã áàðàãäóóëñàí íü
õàìðàãäàõ òàëààð øààðäëàãà,
¿íäýñëýëèéã òîäîðõîé çààõ íü
øóäàðãà ¸ñîíä íèéöíý.
Äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäýõ: Ýíý
îíû ªðøººëèéí õóóëèàð
ñóëëàãäñàä 8 äóãààð ñàðûí 4-íèé
ºäðèéã õ¿ðòýë õýðýãò õîëáîãäîîã¿é.
Õàðèí 8 äóãààð ñàðûí 5-íû øºíèéí
21 öàãààñ ýõëýí 21-íèé ºäðèéã
õ¿ðòýë 11 ýòãýýä ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
áàéíà.13

Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä ãýìò õýðýã
¿éëäýæ áóé ýòãýýä ýìýãòýé÷¿¿äýä
õàëäàõ íü ýëáýã áàéíà. Ãýìò
õýðýãòí¿¿ä ãîëäóó äýýðýì, òàíõàé,
õóëãàéí õýðýãò õîëáîãäñîí àæ.
Òýäíèé íýã íü 2009 îíû 8 äóãààð
ñàðûí 15-íû ºäºð Áîòàíèêèéí
öýöýðëýãò íýãýí ýìýãòýéã
õ¿÷èíäñýí æèøýýã äóðäàæ áîëíî.14
Òýð ÷ áàéòóãàé ªðøººëèéí õóóëèàð
õîðèõ àíãèàñ ñóëëàãäààä õàðèõ
ìºíãºã¿éí óëìààñ äàâòàí õóëãàé
õèéñýí íýãýí çàëóó îëîí íèéòèéí
õýðýãñëýýð ÿðèõäàà “Áè òýãýýä
õàðèõ ìºíãºã¿é ÿàõ áàéñàí þì.
Äàõèàä òýíä ÷èíü î÷ú¸” õýìýýí ÿðüæ
áàéãàà íü íýãèéã áîäîãäóóëàõ...
Ñóäëàà÷äûí õèéñýí ä¿ãíýëòýýñ
¿çýõýä ºðøººëººð ñóëëàãäñàí
ýòãýýä¿¿ä äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäýõ
ÿâäàë íèéò ºðøººëä õàìðàãäàñäûí
3-5 õóâü áàéäàã áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ áàãà
ãýæ õýëæ áîëîõ õýìæýý íü èðãýäýä
øóóä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ íü èëò
ìýäðýãääýã áàéíà. Õàìãèéí ñ¿¿ëèéí
æèøýý äóðäàõàä Åðºíõèéëºã÷èéí
óó÷ëàëààð ñóëëàãäñàí äóó÷èí
Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí ñîãòóóãààð òýýâðèéí
õýðýãñýë æîëîîäîæ áóñäûí àìü
íàñûã õîõèðîîñîí õýðýãòýý
õîðèãäîí øàëãàãäàæ15áàéãàà õýðýã,
Áóëãàí àéìãèéí Òýøèã ñóìàíä
ãýðòýý ¿ëäñýí îõèíûã õ¿÷èíäýí
óëìààð àìü íàñûã íü õºíººí,
íóóðàíä õàÿñàí îíö õ¿íä õýðãèéã
ªðøººëèéí õóóëèàð ñóëëàãäñàí 20
íàñòàé çàëóó ¿éëäñýí áàéíà. 16
Ýíýõ¿¿ ñýäâýýð áè÷èæ áàéõ ìº÷èä
÷ ºðøººëä õàìðàãäñàí õ¿ì¿¿ñýýñ
äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ìýäýý
ºäºð òóòìûí ìýäýýëëèéí
õýñýãñë¿¿äýä òàñðàëòã¿é ãàðñààð
áàéâ.
Íèéãýìø¿¿ëýõ, ãýìò õýðýã
¿éëäýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ:
Íèéñëýëèéí åñºí ä¿¿ðãèéí
õýìæýýíä òºðèéí ºðøººëººð 1042
õ¿í ñóëëàãäñàí áèëýý. Òýäíèéã
äàâòàí ãýìò õýðýãò õîëáîãäîõîîñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûã
ä¿¿ðã¿¿äèéí õýìæýýíä çîõèîí
14
“ªðøººëèéí õóóëèàð ñóëëàãäñàí 9 õ¿í äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áàéíà.” ªäðèéí ñîíèí, 2009 îíû 8 ñàðûí 18-íû
ºäðèéí ¹199 äóãààð. 6 äóãààð í¿¿ð. ÖÅÃ-ûí ìýäýýëýëõàðèóöñàíàæèëòàí Í.Òºãñáàÿðòàé õèéñýí ÿðèëöëàãà.
15
ªäðèéí ñîíèí. 2009 îíû 8 äóãààð ñàðûí 31-íèé ºäðèéí ¹210 äóãààð.
16
ªäðèéí ñîíèí. 2009 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí ¹211 äóãààð.
17
Õîðèõ áàéãóóëëàãûí íèéãìèéí àæèë. Ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà. Ñ.À.Ëóçãèí íàð. ÓÁ., 2009 îí.
18
“Õîðèõ ÿëûí ¿ð íºëºº”. 2007 îíä ÕǯÕ-èéí ÝÝÇÊÑ-îîñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ.
Êðèìèíîëîãè
áàéãóóëñàí. Òóõàéëáàë, ×èíãýëòýé
ä¿¿ðãèéí Öàãäààãèéí õýëòýñ, ÈÒÕ,
ÈÁÌÒ õàìòðàí ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéã,
áè÷èã áàðèìòæóóëàõààñ ãàäíà
öàãäààãèéí áàéãóóëëàãààñ áàòëàí
äààëò ãàðãàæ àæèëä çóó÷ëàõ çýðýã ¿ð
ä¿íòýé àðãà õýìæýý ÿâóóëæ áàéãàà
áîëîâ÷ ýíý íü íèéò ºðøººëººð
ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã á¿ðýí õàìàð÷
÷àäàõã¿é áàéãàà þì. ßëàíãóÿà õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí
øàòàíä øàëãàãäàæ áàéõäàà
ªðøººëèéí õóóëüä õàìðàãäñàí
ýòãýýä¿¿äýä ýíý íü á¿ð ÷ áîëîìæã¿é
áàéíà.
ªðøººëººð ñóëëàãäñàí
ýòãýýä¿¿äèéã ºäºð òóòàì äàãààä
ÿâààä áàéõ àðãàã¿é ÷ òýäãýýðèéã ãýìò
õýðýã ¿éëäýõ ãýìò ñàíàà áîäëûã íü
¿ã¿é õèéõ íýãá¿ð÷èëñýí àðãà
õýìæýýíèé íýã íü òýäíèéã çààâàë
òóñãàéëñàí áîãèíî õóãàöààíû ýðõ
ç¿é, íèéãýì, õ¿ì¿¿æëèéí øèíæòýé
ñóðãàëò, õºòºëáºðò õàìðóóëàõ
ÿâäàë.
Ìàíàéõààñ áóñàä îðíû æèøãèéã
àâààä ¿çýõýä ºðøººëä õàìðàãäàõ
áîëñîí ýòãýýä¿¿äèéã òóõàéí õóóëü
ãàðñàíààñ õîéø 6 ñàðààñ 1 æèëèéí
äàðàà ãàðãàäàã. Èíãýõäýý ºðøººëä
õàìðàãäàõ ýòãýýä¿¿äèéã òóñãàéëñàí
ñóðãàëòàä õàìðóóëæ ñýòãýëç¿é,
áóñàä áàéäëààð íèéãýìä ãàðàõàä íü
çóãóóõàí áýëòãýäýã áàéíà. Ýíý ¿ð ä¿íä
õîðèõ àíãèàñ ñóëëàãäñàí ýòãýýä¿¿äèéí
40 õóâü ýõíèé 5 æèëä ãýìò õýðýã
¿éëäýýã¿é ãýñýí ¿ç¿¿ëýëòýä õ¿ðñýí
òîî áàðèìò Ãåðìàí Óëñàä ãàð÷ýý.17
2008 îíä ÿëòíóóäààñ õîðèõ
àíãèàñ ñóëëàãäààä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä
þó õèéõ ýñýõèéã àñóóõàä íèéò ñàíàë
àñóóëãàíä îðîëöñîí 100 ÿëòàí áóþó
84.0 õóâü íü àæèëä îðíî ãýñýí áà
¿ëäýõ öººí õóâü íü õàðèóëààã¿é,
ÿìàð ÷ àðãààð õàìààã¿é ìºíãºòýé
áîëíî, ººðèéí äóðààð àìüäàðíà
ãýæ õàðèóëñíààñ ¿çýõýä èõýíõ ÿëòàí
õîðèõ ÿëàà ýäýëæ äóóñãààä öààøèä
íèéãýìä àæèë õèéæ àìüäðàõ äóð
ñîíèðõîëòîé áàéãààã õàðóóëæ
áàéíà.18
“ Õóóëü
8 5
Íèéãýìä õ¿ëýýëò áèé áîëãîõ,
äàñàí çîõèöîë: Òýìäýãëýëò îéí
áàÿðààð, ñîíãóóëèéí ºìíº ãýõ
òîäîðõîé õóãàöààíä ªðøººëèéí
õóóëèéí “ñóðàã, àæèã” ãàð÷,
íèéãýìä õ¿ëýýëò áèé áîëæ ýõýëäýã
áàéíà. ßëàíãóÿà ñ¿¿ëèéí 10
æèëèéí õóãàöààíä èéì õ¿ëýýëòèéí
áàéäàë èë¿¿ èõýýð ìýäðýãäýõ
áîëñîí. Ñ¿¿ëä áàòëàãäñàí
ªðøººëèéí õóóëü ãýõýä áàðàã õàãàñ
æèë øàõàì èðãýä, õóóëü÷èä,
óëñòºðèéí õ¿÷èí, õóóëü
òîãòîîã÷äèéí äóíä õàíãàëòòàé
ÿðèãäñàí. Õ¿ëýýëò, äàñàí çîõèöîë
¿¿ñãýæ áàéãàà ýíý áàéäàë íü ººðºº
èõýýõýí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã
àâ÷èðäàã òºäèéã¿é ºðøººëèéí
õóóëüä õàìðàãäàõ ìàãàäëàëòàé òýð
õýñýãò õèé õîîñîí áóõèìäàë,
ãîðüäëîãûã òºð¿¿ëäýã áàéíà.
Õóóëü ¸ñíû ýíýðýíã¿é çàð÷èì
õýðýãæèæ áàéãààã õàðóóëàõ,
ìýäð¿¿ëýõ: Äýýð ºã¿¿ëñýí÷ëýí
ªðøººëèéí õóóëèéí öîðûí ãàíö
ãýæ áîëîõ ýíýõ¿¿ ýåðýã íºëººíä
õóóëü òîãòîîã÷èä öàã õóãàöàà, ¿çýë
áàðèìòëàëûí õóâüä áîëãîîìæòîé,
óÿí õàòàí õàíäàæ ýð¿¿ãèéí
áîäëîãîòîé ÿâ öàâ óÿëäóóëæ ò¿¿íèéã
çàñàõ àðãà õýðýãñýë áîëãîæ àøèãëàõ
íü õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé. Èíãýæ áàéæ
õóóëü ¸ñíû ýíýðýíã¿é çàð÷èì íü óã
õóóëèéã çîðèóëàí ãàðãàæ áàéãàà
á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ áîëîí èðãýäýä
ìýäðýãäýíý.
Óó÷ëàë: Óó÷ëàëûã ÿìàð ÷
õýëáýðýýð, õóâèéí ÿìàð ÷
íºëººãººð ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæòîé
áºãººä ¿¿íä ÿìàð íýã öåíçóð,
øàëãóóð áàéõã¿é áàéãàà íü ÿìàð ÷
ýòãýýäýä óó÷ëàë ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæèéã
îëãîæ áàéíà. 2009 îíû
Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèéí
ºìíºõºí òóõàéí ¿åä àëáà õàøèæ
áàéñàí Åðºíõèéëºã÷ ººðèéí
óó÷ëàë ¿ç¿¿ëýõ äàâóó ýðõýýð
òîäîðõîé á¿ëýã õ¿ì¿¿ñò òîäðóóëáàë
7 äóãààð ñàðûí 1–íèé ºäºð ãýìò
õýðýã ¿éëäñýí ýìýãòýé÷¿¿ä
õ¿¿õä¿¿äèéã óó÷èëñàí. Óó÷ëàë íü
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

8 6
òîäîðõîé íýã ýòãýýäýä áàéõ ¸ñòîé
áîëîõîîñ á¿ëýã õ¿ì¿¿ñò áàéõ ¸ñã¿é.
Òóõàéí ¿åä íýð öîõîæ óó÷èëñàí
ãýñýí òàéëáàð õèéãýýä, òýðèéã íü
õýí ÷ ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàæ,
ø¿¿ìæëýýã¿é, ñîíãóóëèéí
äóóëèàíä äàðàãäààä ºíãºðñºí.
ªºð íýã àñóóäàë áîë óðüä
Åðºíõèéëºã÷èéí óó÷ëàë ¿ç¿¿ëñýí
ýòãýýä äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
òîõèîëäîëä ªðøººëèéí õóóëüä
õàìðàãäàõ óó ãýäýã àñóóäàë.
Ýð¿¿ãèéí ÿëûí áîäëîãûí õóâüä àâ÷
¿çñýí ÷ óó÷ëàë õ¿ðòñýí ýòãýýäýýñ
äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäâýë ºðøººëä
õàìðóóëàõ ç¿éä íèéöýõã¿é. Ãýòýë
¿¿íèéã ªðøººëèéí õóóëüä
òóñãààã¿éãýýñ òóõàéí ýòãýýä ÿë
çàâøèõ (óó÷ëàë ãýñýí ¿ã ¿ñýã
îðîîã¿é ó÷ðààñ), õóóëü÷äûí äóíä
ìàðãààí ¿¿ñãýñýí.
ªðøººëèéí õóóëèéí ¿ð íºëººíèé
òàëààðõ ä¿ãíýëò: Ãýìò õýðýã
¿éëäñýí òîäîðõîé á¿ëýã ýòãýýäèéã
ºðøººñºí õóóëèéí ¿ð íºëºº
íèéãýìä ýåðýã, ñºðºã îëîí ¿ð
äàãàâàð àâ÷èðäàã. Ñîöèàëèñò ýðõ
ç¿éí òîãòîëöîîòîé áàéñàí ìàíàé
îðíû õóâüä àðäûí õóâñãàëûí áàÿð
íààäìààð 5, 10 æèëèéí äàâòàìæòàé
ªðøººëèéí õóóëü áàòàëæ
õóâüñãàëò íàì çàñãèéí ýíýðýëèéã
¿ç¿¿ëýõ, ¿ëãýðëýæ òýìäýãëýõèéí
òóëä ãàðãàæ áàéñàí óëàìæëàë íü
îäîî ÷ áàéñààð áàéíà.
ªðøººëèéí õóóëü íü Ìîíãîë
Óëñûí ýð¿¿ãèéí ÿëûí áîäëîãîîñ
Êðèìèíîëîãè
øóóä õàìààðàëòàé, ÿëûí ¿ð íºëººã
çîõèñòîé áàðèõ, òîäîðõîé àëäààã
çàñàõàä ÷èãëýãäñýí, òóõàéí ¿åèéí
íºõöºëä òîõèðñîí íèéòëýã ýðõ
àøãààñ òîäîðõîé õóâèéí ýðõ àøèãò
÷èãëýñýí, ÿë ýäë¿¿ëýõ
àæèëëàãààòàé õàðèëöàí
íºõöºëäñºí áàéõ ¸ñòîé.
Àðä÷èëñàí õóâüñãàëààñ õîéø
ãàðñàí ªðøººëèéí õóóëèóä íü
íýãíýýñýý õýò õóóëáàðëàñàí
øèíæòýé, çàðèì ç¿éë çààëò óòãà
àãóóëãà íü çºð¿¿òýé, ¿¿íèé óëìààñ
õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýë áýðøýýë,
ìàðãààíòàé àñóóäëóóä ãàðñààð
áàéíà. Òóõàéëáàë, õîõèðîã÷èéí ýðõ
àøèã, õºíäºãäñºí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õºñºðä¿¿ëäýã, ÿë çàâøèõ, àëàã÷èëæ
¿éë÷èëäýã, áóñäàä äàâóó áàéäàë
îëãîõ áîëîìæóóäûã ÷ áèé áîëãîæ
áàéñàí áàéíà. Çàðèì òîõèîëäîëä
õóóëü òîãòîîã÷èä õýí íýãýí ýòãýýäýä
çîðèóëæ çàõèàëãààð ãàðãàñàí ãýõ
õàðäëàãàä õ¿ì¿¿ñèéã õ¿ðãýäýã.
ªðøººëèéí õóóëü áàòëàãäàí
ãàðñàíû äàðàà èðãýäèéí äóíä
òîäîðõîé õýìæýýãýýð àéäàñ,
ò¿ãø¿¿ð áèé áîëãîäîã , íèéòýä
“ãýìò õýðýã ¿éëäñýí õ¿ì¿¿ñ
ñóëëàãäàæ íèéãýìä àþóëòàé áàéäàë
áèé áîëíî” ãýñýí øóóä íºëººëºõ
ñýòãýõ¿éí õàðüöàà áèé áîëäîã íü
ñóäàëãààãààð áàòëàãäñàí. Ò¿¿í÷ëýí
ÿë ýäëýýä ñóëëàãäàæ áàéãàà
õ¿ì¿¿ñèéí òóõàéä ÷ ãýñýí íèéãýì
íàìàéã õ¿ëýýæ àâàõã¿é, õýâèéí
àæèëëàæ àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é ãýñýí
àéäàñ ò¿ãø¿¿ð, ñàíàà çîâîõ
áàéäëóóä, çàðèì òîõèîëäîëä
íèéãýìä ºøèðõºõ ñýòãýõ¿éí
õàðüöàà áàéäãèéã ÷ ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é
þì.
Åðººñ ªðøººëèéí õóóëèéí
ýåðýã òàë íü íèéòýä áàãà áàéäàã ÷
òîäîðõîé ýòãýýä, õóâü õ¿ì¿¿ñ,
òýäíèé àð ãýðò ñàéíààð òóñäàã.
Óõààð÷, öààøèä àëäàõã¿é áàéõ òýð
áîëîìæèéã îëãîæ, øîðîíãèéí õýò
ä¿¿ðãýëòèéã õÿçãààðëàõ, ÿëòàé
øèéòãýëòýé áàéäëûí ¿ð äàãàâàðûã
àðèëãàõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Èéìä
ªðøººëèéí õóóëü íü ýð¿¿ãèéí
áîäëîãûí àëäààã çàñàõ õýðýãñýë
òºäèéã¿é áóñäàä øóäàðãà ¿éë÷èëäýã,
ýðãýëçýý òºð¿¿ëýõã¿é, õóóëü ¸ñíû,
òýãø ýðõèéí, øóäàðãà ¸ñíû çàð÷èìä
èë¿¿òýé íèéöýõ ó÷èðòàé.
Ýöýñò íü äýýð äóðäñàí õóóëèéí
áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäàä ¿ç¿¿ëýõ
íºëººëºë, õîõèðîã÷èéã
“õîõèðîîõ”, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí
¿ð íºëººã áóóðóóëàõ, íèéãýìä
õ¿ëýýëò áèé áîëãîõ, äàõèí ãýìò
õýðýã ¿éëäýõ çýðýã øóóä ãàðàõ ñºðºã
¿ð äàãàâðûã ñàéòàð õàðãàëçàí
ªðøººë ¿ç¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéã
áàòëàí ãàðãàõ õýðýãòýé þì. Õóóëü
òîãòîîã÷èä åð人 2 æèëèéí äàðàà
áóþó 2011 îíä Àðäûí õóâüñãàëûí 90
æèëèéí îéã òîõèîëäóóëæ
ªðøººëèéí õóóëü áàòëàí ãàðãàæ,
íèéãýìä äàõèí ñºðºã íºõöºë
áàéäëûã àâ÷èð÷ ìýäýõ þì.

Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí, Ìîíãîëûí íîòàðèàò÷äûí

òàíõèìààñ õàìòðàí ãýðýýíä îðîëöîã÷äûí õ¿ðýý æèë èðýõ òóñàì
ºñºæ áàéãààã õàðãàëçàí õóóëü÷èä, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí àæëûí
õýðýãöýýíä çîðèóëàí º÷¿¿õýí ÷ àòóãàé òóñ íýìýð áîëîõ
¿¿äíýýñ “Ãýðýý (¿ëãýð÷èëñýí çàãâàð)” íîìîíä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàí ãóðàâ äàõü óäààãàà áýëòãýí ãàðãàñàí áàéíà.
Óã íîìîíä õóóëü÷èä, áèçíåñ ýðõëýã÷äýä íýí òýðã¿¿íä
õýðýãöýýòýé, áàéíãà àøèãëàãääàã øèíý òºðëèéí ãýðýýã
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë, çàð÷èì,
àãóóëãûí õ¿ðýýíä øèíýýð áîëîâñðóóëàí îðóóëñàí áàéíà.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Êðèìèíîëîãè
8 7

ÖÀÀÇÀÀÐ ÀÂÀÕ ßË ÁÀ ÝЯ¯ د¯ËÒ

Õ
¿íèé ýðõèéí Ò¿ãýýìýë
Òóíõàãëàëûí 3 äóãààð
ç¿éëä “...Õ¿í á¿ð àìüä ÿâàõ
ýðõòýé...” õýìýýí òóíõàãëàæýý. Õ¿íèé
ýðõèéí ýõëýõ öýã, ÿçãóóð ñóðâàëæ íü
õ¿íèé àìüä ÿâàõ ýðõ òºäèéã¿é áàéãàëü
äýëõèéãýýñ õ¿í ãýã÷ îþóí óõààíò
áîäãàëüä çàÿàñàí ãàíö îëäîõ õàìãèéí
íàíäèí áºãººä ýðõýì äýýä ýðõ þì.
Õ¿íèé àìüä ÿâàõ ýðõèéã òºðèéí
ç¿ãýýñ õàìãààëàõ àæèëëàãààíä öààçààð
àâàõ ÿëûí òóõàé àñóóäàë îíöãîé
àíõààðàë òàòäàã òºäèéã¿é õ¿íëýã áóñ
õàðüöààíû èëðýë õýìýýí îëîí óëñûí
õ¿íèé ýðõèéí áàéãóóëëàãóóä ¿çäýã.
Öààçààð àâàõ ÿëûã õýðýãëýñíýýð ãýìò
õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ áàéñàí
ò¿¿õ áàéõã¿é õýìýýäýã áèëýý. Èéì ÷
ó÷ðààñ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä äýëõèéí óëñ
îðíóóäûí õýìæýýíä õ¿íèé çàÿàãäìàë
ýðõèéã õ¿íäýòãýí ¿çýõ ¿¿äíýýñ ýíý íü
õýðöãèé áîëîí õ¿íëýã áóñ õàðüöàà ãýæ
¿çýí öààçààð àâàõ ÿëûã àëü áîëîõ
õóðäàí õàëàõ ¸ñòîé õýìýýí íèéòýýð
¿çýæ áàéíà.1
Åâðîïûí Õ¿íèé ýðõèéí ø¿¿õýýñ
öààçààð àâàõ ÿëûã ã¿éöýòãýõèéã õ¿ëýýõ
íü õàòóó äýãëýìòýé øîðîíä óäààí
õóãàöààãààð õîðüäîã, èíãýæ óäàõ íü
òóõàéí õ¿íä èõ õýìæýýíèé òàð÷ëààëòûã
¿¿ñãýäãýýñ ãàäíà öààçààð àâàõ àðãà õýëáýð
íü Åâðîïûí êîíâåíöèéí òîäîðõîé
çààëòóóäûã çºð÷èæ áàéíà2 õýìýýæýý.
Öààçààð àâàõ ÿëààð øèéòã¿¿ëñýí
õ¿íèé òîäîðõîé áóñ áàéäàë íü Ýð¿¿äýí
ø¿¿õèéí ýñðýã Êîíâåíöèéí 16 äóãààð
ç¿éëèéã çºð÷ñºí õýðöãèé áîëîí
õ¿íëýã áóñ õàðüöàà áîëîõ áºãººä ýíý
òîõèîëäîëä öààçààð àâàõ ÿëûã àëü áîëîõ
õóðäàí õàëàõ ¸ñòîé ãýæ ͯÁ-ûí
Õ¿íèé ýðõèéí êîìèññ ¿çæýý. ̺í
öààçààð àâàõ ÿëûã îíö õýðöãèé, õ¿íëýã
áóñààð äîðîìæèëñîí øèéòãýë ãýæ îëîí
óëñûí Ýìíåñòè Èíòåðíýéøíë
áàéãóóëëàãà “Ýð¿¿ ø¿¿ëòèéã óñòãàõ”
õî¸ðäóãààð 3 êàìïàíèò àæëûíõàà
èëòãýëä äóðäñàí áàéíà.
Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí
ãèø¿¿í, äîêòîðàíò Ï.Îþóí÷èìýã
ͯÁ-ûí Ýäèéí çàñàã íèéãìèéí
çºâëºëèéí 1984 îíû 5 äóãààð ñàðûí
25-íû ºäðèéí 1984/50 äóãààð
òîãòîîëîîð “Öààçààð àâàõ ÿëààð
øèéòã¿¿ëýã÷äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ àðãà
õýìæýýí¿¿ä”-èéã áàòàëñàí áàéíà.
Ýäãýýð àðãà õýìæýý íü öààçààð àâàõ ÿë
îíîãäóóëæ áîëîõ ãýìò õýðãèéí õ¿ðýýã
õàìãèéí íîöòîé ãýìò õýðãýýð
õÿçãààðëàæ, ãýìò õýðýã ¿éëäýõ ¿åäýý
íàñàíä õ¿ðýýã¿é áàéñàí õ¿íä öààçààð
àâàõ ÿë îíîãäóóëàõûã õîðèãëîæ, ìºí
æèðýìñýí áîëîí õ¿¿õýä òºð¿¿ëýýä
óäààã¿é áàéãàà ýìýãòýé÷¿¿ä, ò¿¿í÷ëýí
ñýòãýöèéí ºâ÷òýé õ¿íèéã öààçààð
àâàõã¿é áàéõààð çààñàí áàéíà.
Öààçààð àâàõ ÿëûã ãýìò õýðýãò
ÿëëàãäàæ áàéãàà ýòãýýäèéí ãýì áóðóó
íü õýðãèéí áàéäëûã ººðººð
òàéëáàðëàõ áîëîìæã¿é èòãýë
¿íýìøèëòýé, òîäîðõîé îéëãîìæòîé
íîòëîõ áàðèìòààð òîãòîîãäñîí
òîõèîëäîëä ë îíîãäóóëæ áîëîõûã
çààæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû òîäîðõîé áàòàëãàà áèé
áîëãîæ, öààçààð àâàõ ÿëûã
ã¿éöýòãýõäýý àëü áîëîõ áàãà òàð÷ëààí
çîâîîõ àðãûã õýðýãëýõèéã øààðäñàí
áàéíà.
ͺ㺺 òàëààð ýíý òàð÷ëààëò íü
öààçààð àâàõ ÿëûã ã¿éöýòãýõ õóãàöààã
õ¿ëýýõ ¿åä èë¿¿ òîäîîð ìýäðýãääýã
áàéíà....èíãýæ óäààí õóãàöààãààð
õ¿ëýýõ íü òóõàéí õ¿íä èõ õýìæýýíèé
òàð÷ëààëò ¿¿ñãýäýã.4 ÀÍÓ-ûí Ôëîðèäà
ìóæèä ¿õëèéí òàðèàãààð òàðüæ
ã¿éöýòãýñýí Àíæåë Äèàç5 ãýã÷èéí öààç
ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà 34 ìèíóò
¿ðãýëæèëñýí áàéíà. Òàðèóðûí ç¿¿ íü
¿õëèéí õýìæýýòýé õèìèéí
õîëèìîãóóäûã ò¿¿íèé ñóäàñ ðóó
îðóóëæ ÷àäààã¿éãýýñ áîëæ òýð 20
ìèíóòûí òóðøèä í¿¿ð àìàà
òàòãàíóóëàí õºäºëæ, ÿðèõûã îðîëäîæ
áàéæýý. Ýíý ÿâäàë íü ¿õëèéí òàðèàãààð
òàðèõ ã¿éöýòãýëèéí ¿éë ÿâöàä ìºðäºí
øàëãàëò õèéõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ
áàéíà ãýæ Ýìíåñòè Èíòåðíýéøíë
áàéãóóëëàãà ¿çñýí áàéíà.
ªíººäºð äýëõèéí óëñ îðíóóäûí
ãóðàâíû õî¸ð íü áóþó 133 óëñ öààçààð
àâàõ ÿëûã õóóëü áîëîí ïðàêòèêààñ
õàëààä áàéíà. 90 óëñ îðîí ãàçàð íóòàãò
á¿õ òºðëèéí ãýìò õýðã¿¿äýä öààçààð
àâàõ ÿë îíîîõûã çîãñîîæ, 11 óëñ äàéíû
¿åèéí ãýìò õýðãýýñ áóñàä òîõèîëäîëä
öààçààð àâàõ ÿëûã îíîîõûã õîðèãëîæ,
32 îðîí öààçààð àâàõ ÿëûã ïðàêòèêò
õàëñàí áºãººä õóóëüä íü áàéãàà6 (de
facto áîëñîí) õýäèé ÷ ñ¿¿ëèéí 10 ãàðóé
æèë íýã ÷ öààçààð àâàõ ÿëûã
ã¿éöýòãýýã¿é áàéíà. Áóñàä 64 îðîí
öààçààð àâàõ ÿëûã õýðýãëýæ áàéãàà ÷ õýä
õýäýí Óëñàä íýã æèëä ã¿éöýòãýõ òîî
íü áóóðñààð áàéãàà þì.7
Ìîíãîë Óëñ áîë öààçààð àâàõ ÿëûã
õýðýãëýäýã îðíû íýã áºãººä ò¿¿õèéí
¿¿äíýýñ ¿çýõýä àëàõ ÿëûã èõýýð
õýðýãëýäýã áàéñàí áàéíà. Õàðèí ìàíàé
óëñ ÕÕ çóóíû äóíä ¿åýñ ýíý ÿëûã
õÿçãààðëàõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ãýõ ìýò
äýâøèëòòýé îðîëäëîãóóäûã õèéæ
áàéñàí õýäèé ÷ ºíººäðèéã õ¿ðòýë ýíý
ÿë õ¿÷èí òºãºëäºð õýâýýð áàéãàà þì.

1
2006 îí ãýõýä 55 îðîíä 3861 õ¿íä öààçûí ÿë îíîîæ, 25 îðîíä õàìãèéí áàãààð áîäîõîä 1591 öààçààð àâàõ ÿë ã¿éöýòãýñíèé
91 õóâèéã Õÿòàä, Èðàí, Ïàêèñòàí, Èðàê, Ñóäàí, ÀÍÓ ýçýëæ áàéíà.
2
Ñombating on torture, 2000
3
Ýìíåñòè Èíòåðíýøíë. 1975 îí. Ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí òàëààðõ òàéëàí. 23 äàõü òàë.
4
×àðëüç ×èòàò, Êàíàäûí ýñðýã õýðýã. 1993 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 5-íû ºäºð.
5
2006 îíû 12 äóãààð ñàðä ÀÍÓ-ûí Ôëîðèäàä Àíæåë Äèàç ãýã÷èéã õèìèéí õîðò õîëèìîãóóäààð òàðüæ öààçûí ÿëûã ã¿éöýòãýõ
¿åäýý ýð¿¿äýí ø¿¿ñýí ãýñýí ä¿ãíýëòèéã ãàðãàñàí. Ýhe wire. Amnesty international February-2007. 37\01
6
De facto-ýöýñëýãäñýí õ¿ëýýí çºâøººðºëò áèø. Èéì õ¿ëýýí çºâøººðºëò íü èõýâ÷ëýí ò¿ð çóóðûí øèíæòýé äàðàà íü de
jure øèëæèõ ¿å øàòûã äàìæäàã. De jure-àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººðºõ ¿å øàò.
7
www.amnesty.org ñàéòààñ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë. 2006 îíä Ôèëèïïèí, 2007 îíû 6 äóãààð ñàðä Êèðãèçñòàí öýðãèéí ãýìò

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


8 8
Àëàõ ÿëûã á¿ðìºñºí áàòàëãààòàé
óñòãàõààð õóóëü÷ëààã¿é öàãò ýðõ
áàðèã÷èä á¿ëýãëýëèéíõýý àøèã
ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ áîëîí îëîí
íèéòèéí ñýòãýë ç¿éí õººðëèéã
äàëèìäóóëæ àëàõ ÿëûã ñýðãýýõ,
ò¿¿íèéã õýðýãëýõ ñîíèðõîëòîé
áàéäãèéã ñóäàëãàà áàòàëæ áàéíà.
Òîäîðõîé æèøýý äóðäàõàä Ìîíãîë
Óëñàä 1930-1940 îíû õîîðîíä ÿâàãäñàí
èõ õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åä ãýì
áóðóóã¿é õ¿ì¿¿ñèéã ýð¿¿äýí ø¿¿æ
òàìëàí çîâîîæ õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿
õýìýýí 30000 îð÷èì õ¿íèéã
áàðèâ÷èëæ óñòãàñíû äîòîð çºâõºí ëàì
íàð 17000 ãàðóé áàéñíû 14000 îð÷ìûã
àëàõ ÿëààð øèéòãýæ øóóä ã¿éöýòãýñýí
áàðèìò áàéäàã.8
1955 îíû 3 äóãààð ñàðûí 21 õ¿ðòýë
àæèëëàæ áàéñàí “Òóñãàé êîìèññ”
íýðòýé áàéãóóëëàãà íü 25 æèëèéí
õóãàöààíäàà 184 óäààãèéí õóðàëäààíààð
óëñ òºðèéí õýðýãò îðñîí 5728 õ¿íèé
õýðýã õýëýëöýæ 385-ûã áóóäàí àëàõ
ÿëààð ÿëëàæýý. Õàðèí 1937 îíû Åæîâò
òàéëàíãàà òàâüäàã çàâñðûí “òðîéêà” áîë
¿¿íýýñ òóñäàà Îíöãîé êîìèññ íýðòýé
áºãººä ø¿¿í òàñëàõ, ìºðäºí áàéöààõ
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà. Ýíý êîìèññ
1937 îíû 10 äóãààð ñàðûí 2-íä
áàéãóóëàãäàæ, 1939 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí
22-íä òàòàí áóóãäàõ õ¿ðòëýý 51 óäàà
õóðàëäàí 25 785 óëñ òºðèéí õýðýãòíèéã
àâ÷ õýëýëöýí 20 099-èéã íü öààçààð àâ÷
5 739-èéã íü õîðèõ ÿëààð øèéòãýæýý.9
Íýã óäààãèéí õóðëààð 40-ººñ 1278
õ¿íèé õýðãèéã áººíººð íü õýëýëöýæ
áàðàã ë á¿ãäýä íü áóóäàí õîðîîõ ÿë ºã÷
áàéëàà. Ýíý ¿åä Óëñûí äýýä ø¿¿õ,
Äßß-íû äýðãýäýõ òóñãàé êîìèññ,
öýðãèéí ø¿¿õ, Îíöãîé êîìèññûí
ø¿¿í òàñëàõ õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õýðýãò
29188 õ¿íèéã øèéòãýñíýýñ 8 ýìýãòýéã
öààçààð àâàõ ÿëààð õîðîîñîí áàéëàà.10
Ìîíãîë Óëñ äàõü öààçààð àâàõ ÿëûí
ò¿¿õýí õºãæèë:
• Ìàíæèéí íî¸ðõëûí ¿åä
öààçààð àâàõ ÿëûã öàâ÷èí àëàõ, îãò÷èí
àëàõ, õºâ÷äºí àëàõ ãýñýí ãóðâàí
õýëáýðýýð ã¿éöýòãýæ áàéñàí áàéíà.
Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí ¿åä
öààçààð àâàõ ÿëûã Áîãä õààíû çàðëèãààð
ã¿éöýòãýõ áîëñîí áºãººä ýíý òóõàé
“Çàðëèãààð òîãòîîñîí õóóëü ç¿éëèéí
õýðãýýñ áóñàä õýðýãò, 2007 îíä Àëáàíè, Ðóàíäà Óëñ õàìãèéí ñ¿¿ëä öààçààð àâàõ ÿëûã õàëñàí áàéíà.
8
Ã.Ñîâä. “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü- õ¿íèé ýðõ”. ÓÁ., 1999 îí. 46 äàõü òàë.
9
Ì.Áàäàð÷. “Í¿ãýë õèéõ àìàðõàí, áóÿí ¿éëäýõ õýö¿¿”. Òóñãààð òîãòíîë ñîíèí. 1990 îí. ¹100. ÍÀÕß-íû àðõèâ.
10
Áààáàð. “Ìîíãîë÷óóä Í¿¿äýë ñóóäàë-II”. 587 äàõü òàë.
11
“Õ¿íèé àìüä ÿâàõ ýðõ áà öààçààð àâàõ ÿë”. 2006 îíû 10 äóãààð ñàð. 6 äàõü òàë.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Êðèìèíîëîãè
áè÷èã”-ò “ ...Àëèâàà àëàõ ÿë îíîîâîîñ
çîõèõ ÿëò õ¿íèéã îëîí çàñãóóäûí ãàçðààñ
ø¿¿æ, ÿëûí ó÷ðûã ãàðãàí áè÷èæ, ÷óóëãàíû
äàðãàä ìýä¿¿ë. ×óóëãàíû äàðãûí ãàçðààñ
õÿíàæ óëàìæëàí Ø¿¿õ ÿàìàíä ìýä¿¿ëæ,
ø¿¿õ ÿàìíààñ òîãòîîí øèéòãýýä,
çàðëèãèéã ãóéæ àéëòãàõààð...” òîãòñîí
áàéâ;
• 1921 îíä õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà
1921 îíû 7 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðèéí
7 äóãààð õóðëààð àëàõ ÿëûã öºëºõ,
äºíãºëºõ, ï¿íë¿¿ õàñàõ, çîëèî àâàõ
ÿëóóäûí õàìò óñòãàí ººð÷èëæ áàéñíàà
1923 îíû 6 äóãààð ñàðûí 29-íèé ºäðèéí
22 äóãààð òîãòîîëîîð çýâñýãò äýýðýì
õèéõ, áóñäûã õ¿íäð¿¿ëýõ íºõöºë
áàéäàëòàéãààð ñàíààòàé àëàõ õýðã¿¿ä
áîëîõ îíö õ¿íä òºðëèéí ãýìò
õýðã¿¿äýä àëàõ ÿëûã õýðýãëýõýýð
ñýðãýýñýí áºãººä ò¿¿íýýñ õîéø
ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí ÿëûí òºðºë áîëîí
òóõàéí ÿëûã îíîãäóóëæ áîëîõ ãýìò
õýðãèéã çààæ èðñýí áàéíà;
• 1924 îíû Ø¿¿õ öààçûí
áè÷èãò (Ýð¿¿ãèéí õóóëü) 10-ààä
òºðëèéí ãýìò õýðýãò öààçààð àâàõ ÿë
îíîãäóóëàõààð çààæ áàéñàí áàéíà.
Òóõàéëáàë, õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ ãýìò
õýðã¿¿ä, çàñàã çàõèðãààíû æóðìûã
ýñýðã¿¿öñýí áºãººä ÁÍÌÀÓ-ä îíö
àþóë á¿õèé ãýìò õýðã¿¿ä, àëáàí
òóøààëûí ýñðýã ãýìò õýðã¿¿ä, õ¿íèé
àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíä áà ýðõ ÷ºëºº, íýð
àëäàðò õàðøëàõ ãýìò õýðã¿¿ä, öýðãèéí
ãýìò õýðã¿¿ä, òýð ÷ áàéòóãàé ýä
õºðºíãèéí øèíæ ÷àíàðòàé ãýìò
õýðã¿¿äýä öààçààð àâàõ ÿëûã îíîîõîîð
çààñàí áàéæýý;
• 1942 îíû Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
44 ç¿éëä öààçààð àâàõ ÿë õýðýãëýõýýð
òîãòîîñîí íü ºìíºõ ýð¿¿ãèéí õóóëèàñ
öààçààð àâàõ ÿë õýðýãëýæ áîëîõ õýðãèéí
òîîã õî¸ð äàõèí íýìýãä¿¿ëñýí ÿâäàë
áîëæýý. Öýðãèéí ãýìò õýðýãò öààçààð
àâàõ ÿëûã ºðãºí õýðýãëýõýýð áîëñîí íü
èéì áàéäàëä õ¿ðãýõýä íºëººëæýý.
“Õóâüñãàëò òºð çàñàã õèéãýýä óëñ
íèéòýä îíö àþóë á¿õèé õ¿íä ãýìò
õýðã¿¿äòýé õàòóóãààð òýìöýõèéí òóëä
õóóëèéí ç¿éë¿¿äýä òóñãàéëàí çààñàí
áàéâàë óëñ íèéòèéã õàìãààëàõûí òóëä
òóéëûí àðãà áîëîõ áóóäàí àëàõ ÿëûã
õýðýãëýíý” ãýæ ýíý ýð¿¿ãèéí õóóëüä
çààñàí áàéíà. Õàðèí óã ãýìò õýðãèéã
¹3
¿éëäýõ ¿åä 18 íàñ õ¿ðýýã¿é áàéñàí
õ¿ì¿¿ñ áà æèðýìñýí áóþó õºõ¿¿ë
õ¿¿õýäòýé õ¿ì¿¿ñò öààçààð àâàõ ÿë
íîãäóóëàõûã óã õóóëèàð õîðèãëîñîí
áàéíà;
• ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1947 îíû 2 äóãààð
ñàðûí 4-íèé ºäðèéí “Óëñûí áà îëîí
íèéò, õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãóóäûí
ºì÷èéã õàìãààëàõ òóõàé” 5 äóãààð
òîãòîîëä óëñûí áà îëîí íèéò,
õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãûí ºì÷èéã îíö
õîðòîé àðãààð áóþó çîõèîí
áàéãóóëàëòòàéãààð ìºí ò¿¿í÷ëýí óëñûí
áà îëîí íèéòèéí ìºíãºí õºðºíãº, ¿íý
á¿õèé áóñàä ýä ìàòåðèàëûã ¿ëýìæõýí
õýìæýýãýýð õóëãàéëñàí,
øàìøèãäóóëñàí ãýìò ýòãýýäèéã
áóóäàí àëæ áàéõààð òîãòîîæýý.11
ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕÒ (Àðäûí Èõ õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷èä)-èéí 1953 îíû 8 äóãààð
ñàðûí 5-íû ºäðèéí “Àëàõ ÿëûã ººð÷ëºõ
òóõàé” 93 äóãààð çàðëèãààð Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí òóñãàé àíãèä áàéñàí ýõ îðíîîñîî
óðâàõ, òàãíóóë õèéõ õýðã¿¿äýä
îíîãäóóëàõààð áàéñàí öààçààð àâàõ ÿëûã
õ¿÷èíã¿é áîëãîí “ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕÒ-ýýñ
ýíõ òàéâàí öàã ¿åä àëàõ ÿëûã õîéøèä
õýðýãëýõèéí õýðýãã¿é ãýæ ¿çíý” ãýæ çààæ
áàéñàí áîëîâ÷ 1954 îíû 6 äóãààð ñàðûí
16-íû ºäðèéí çàðëèãààð áóñäûã
õ¿íäð¿¿ëýí ¿çýõ øàëòãààíòàé ñàíààòàé
àëñàí õýðýãò àëàõ ÿë îíîãäóóëàõ áîëñîí
áàéíà.
• 1961 îíä Ýð¿¿ãèéí õóóëüä
îðñîí ººð÷ëºëòººð îíöãîé ÿë-öààçààð
àâàõ ÿëûã ýìýãòýé÷¿¿ä, 60-ààñ äýýø
íàñíû ýðýãòýé÷¿¿ä, ò¿¿í÷ëýí óã
õýðãèéã ¿éëäýõ ¿åäýý 18 íàñàíä
õ¿ðýýã¿é áàéñàí õ¿ì¿¿ñò îíîãäóóëæ
áîëîõã¿é ãýæ íýìýëò ººð÷ëºëò
îðóóëñàí áºãººä öààçààð àâàõ ÿë
îíîãäóóëæ áîëîõ ãýìò õýðã¿¿äèéí òîî
íýìýãäñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, ýõ
îðíîîñîî óðâàõ, òàãíóóë õèéõ, óëñ
òºðèéí çîðèëãîîð àëëàãà õèéõ, õîðëîí
ñ¿éòãýõ, äýýðýì, õóëãàé, áóñäûã
õ¿íäð¿¿ëýõ øàëòãààíòàéãààð ñàíààòàé
àëàõ, îëîí íèéòèéí ºì÷ õºðºíãèéã
àøèãëàí øàìøèãäóóëàõ, õºäºë㺺íèé
àþóëã¿é áàéäàë, àâòî ìîòîðò áóþó
öàõèëãààí òýýâðèéã àøèãëàõ ä¿ðýì
çºð÷èõ ãýõ ìýò 12 òºðëèéí ãýìò õýðýãò
óã ÿëûã îíîîæ áàéõààð õóóëü÷èëñàí

áàéíà. Ãýõäýý öààçààð àâàõ ÿëûã õîðèõ
ÿëòàé ñîíãîæ õýðýãëýõýýð òîãòîîñîí
áàéíà;
• ¯¿íèé äàðàà 1987 îíû
øèíý÷èëýí íàéðóóëñàí ýð¿¿ãèéí
õóóëèàð çàðèì òºðëèéí ãýìò
õýðã¿¿äèéã íýìæ, çàðèìûã õàñàæ íèéò
12 òºðëèéí ãýìò õýðýãò óã ÿëûã
õýðýãëýæ áàéõààð çààæýý. Ýíý õóóëüä
öààçààð àâàõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýä
àìü óó÷ëàõûã ãóéõ ýðõòýé áºãººä àìü
óó÷èëñàí òîõèîëäîëä öààçààð àâàõ ÿëûã
15-20 æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ
ÿëààð ñîëèõ òóõàé çààëòûã îðóóëñàí
áàéíà. ̺í õóóëèàð 18 íàñ õ¿ðýõèéí
ºìíº ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä,
ò¿¿í÷ëýí ýìýãòýé÷¿¿ä, 60-ààñ äýýø
íàñíû ýðýãòýé÷¿¿äýä öààçààð àâàõ ÿë
îíîãäóóëàõûã õîðèãëîæýý;
• 1993 îíû 6 äóãààð ñàðûí 7-íû
ºäºð Ýð¿¿ãèéí õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëü áàòàëæ
ºìíºõ Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð 10 òºðëèéí
ãýìò õýðýãò öààçààð àâàõ ÿë îíîãäóóëæ
áàéñíûã 5 òºðëèéí ãýìò õýðýãò
îíîãäóóëàõààð òîãòîîñîí áà ýíý
íýìýëò, ººð÷ëºëòººð öààçààð àâàõ ÿë
øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýäèéí àìèéã
óó÷èëñàí òîõèîëäîëä õóãàöààã¿é õîðèõ
ÿëààð ñîëèõîîð çààæ, óëñ òºðèéí
çîðèëãîîð àëëàãà õèéõ, óëñ òºðèéí
çîðèëãîîð ãàäààä óëñûí
òºëººëºã÷äèéí ýñðýã àëëàãà õèéõ,
õîðëîí ñ¿éòãýõ, áóñäûã ñàíààòàé àëàõ,
õ¿÷èíäýõ çýðýã ãýìò õýðýã áàãòñàí
áàéíà;
• 2002 îíû ýð¿¿ãèéí õóóëèàð
òºð íèéãìèéí ç¿òãýëòíèé àìü áèåä
õàëäàõ, õîðëîí ñ¿éòãýõ, õ¿íèéã
ñàíààòàé àëàõ, õ¿÷èíäýõ, çàíäàë÷ëàõ,
òºð뺺ð óñòãàõ ãýñýí 6 òºðëèéí ãýìò
õýðýãò ÿëûí äýýä õýìæýý öààçààð àâàõ
ÿëûã îíîîæ áàéõààð õóóëü÷èëñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ îäîîãîîð öààçààð àâàõ ÿëûã
õýðýãëýæ áóé óëñ îðíóóäûí íýã áîëîâ÷
ýðõ ç¿éí õºãæëèéíõºº ò¿¿õýíä óã ÿëûã
õýðýãëýõèéã õýä õýäýí óäàà
õÿçãààðëàæ, õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áàéñàí
áàéíà.
Öààçàð ÿâàõ ÿëûã õýðýãëýæ áàéãàà
áàéäàë:
1990 îíîîñ 2000 îíä àíõàí øàòíû
ø¿¿õ öààçààð àâàõ ÿëûã 259 õ¿íä
12
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Ãó÷èíãóðàâäóãààð ç¿éëèéí 33.1. äýõ õýñãèéí 8-ä çààñíààð Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷
óó÷ëàë ¿ç¿¿ëýõ á¿ðýí ýðõòýé áºãººä ýíý òîõèîëäîëä çàðëèã ãàðãàíà.
13
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 53 äóãààð ç¿éëèéí 53.3 äàõü çààëò.
14
“Àìüä ÿâàõ ýðõèéã ¿ã¿éñãýñýí öààçûí ÿë áàéõ íü çºâ ¿¿”. íèéòëýë. “Çóóíû ìýäýý” ñîíèí. 2008 îíû 6 äóãààð ñàðûí 18-
íû ºäðèéí ¹147. (2907).
15
“Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõèéí òºëºâ áàéäàë”. ÓÁ., 2001 îí. 76 äàõü òàë.
Êðèìèíîëîãè
îíîãäóóëñàí áàéõ áà 2005 îíä áóñäûã
ñàíààòàé àëñàí 276 ãýìò õýðýãò 312 õ¿í
øèéòã¿¿ëñýí áºãººä öààçààð àâàõ ÿëààð
øèéòã¿¿ëñýí õ¿íèé òîî íèéò ÿëûí äîòîð
0.3 õóâèéã ýçýëæ áàéíà.
Öààçààð àâàõ ÿë îíîãäóóëñàí
ø¿¿õèéí òàñëàí øèéäâýðëýõ
òîãòîîëûã äàâæ çààëäàõ øàòàíä
õÿíàãäñàí ýñýõýýñ ¿ë õàìààð÷ çààâàë
Óëñûí äýýä ø¿¿õ (ÓÄØ)-èéí
õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ õÿíàõ æóðìûã
1993 îíîîñ ìºðäñºí íü Èðãýíèé áîëîí
óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí
ïàêòûí ....ýíýõ¿¿ øèéòãýëèéã ãàãöõ¿¿ ýðõ
á¿õèé ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí òàñëàí
øèéäâýðëýõ ýöñèéí òîãòîîëûã áèåë¿¿ëýõ
çàìààð õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî.... ãýñýí
çààëòòàé íèéöñýí áàéíà.
Öààçààð àâàõ ÿëûã óó÷ëàõ, õýâýýð
¿ëäýýõ ýñýõ íü Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷èéí á¿ðýí ýðõýä
õàìààðäàã òóë Óëñûí äýýä ø¿¿õ
õÿíàñíû äàðàà öààçààð àâàõ ÿë
øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýäýä óó÷ëàë ¿ç¿¿ëýõ
¿íäýñëýë áàéãàà ýñýõèéã Ìîíãîë
Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ õÿíàí ¿çäýã.12
“Óó÷ëàë ¿ç¿¿ëæ öààçààð àâàõ ÿëûã
ººð÷ëºõèéã õ¿ññýí ºðãºäëèéã
õÿíàí øèéäâýðëýõ æóðàì”-ûã
Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãààð áàòëàí
ìºðäºæ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ çàðëèã
íü íóóöûí çýðýãëýëä õàìààð÷ áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä 13 çààñíààð:
“Öààçààð àâàõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýä
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èä õàíäàæ
óó÷ëàë õ¿ñýõ ýðõòýé. Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷ öààçààð àâàõ ÿë
øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýäèéí àìèéã óó÷èëñàí
òîõèîëäîëä 30 æèëèéí õóãàöààãààð
ãÿíäàíä õîðèõ ÿëààð ñîëèíî” ãýæ çààñàí.
Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä:
1) Åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàò 1990
îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 3-íû ºäðººñ 1993
îíû 6 äóãààð ñàðûí 18-íû ºäºð õ¿ðòýë
õóãàöààíä 22 çàðëèãààð 124 õ¿íä, 1993
îíû 6 äóãààð ñàðûí 18-íû ºäðººñ 1997
îíû 6 äóãààð ñàðûí 19-íû ºäðèéí
õîîðîíä 39 çàðëèãààð 77 õ¿íä óó÷ëàë
¿ç¿¿ëñýí áàéíà;
2) Åðºíõèéëºã÷ Í.Áàãàáàíäè 1997
îíû 6 äóãààð ñàðûí 19-íèé ºäðººñ 2001
îíû 6 äóãààð ñàðûí 20-íû ºäºð 27
çàðëèãààð 71 õ¿íä, 2001 îíû 6 äóãààð
“ Õóóëü
8 9
ñàðûí 20-íº ºäðººñ 2004 îíû 7 äóãààð
ñàðûã õ¿ðòýë õóãàöààíä 24 çàðëèãààð 45
õ¿íä óó÷ëàë ¿ç¿¿ëñýí áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí 40 æèëä (1965-2007 îíû
õîîðîíä) ø¿¿õèéí ñòàòèñòèêèéí
àëáàí ¸ñíû òîî áàðèìòààñ õàðàõàä 865
õ¿íä öààçààð àâàõ ÿë îíîãäóóëñàí
áàéíà. 14 Ø¿¿õýýñ öààçààð àâàõ ÿë
îíîãäóóëàõ ÿâäëûí ºñºëò áóóðàëòàä
äàãàæ ìºðäºæ áóé ýð¿¿ãèéí õóóëü òóñ
óëñàä ¿éëäýãäýæ áóé ãýìò ÿâäëûí
øèíæ áóþó îíö õ¿íä ãýìò ÿâäëûí
ãàðàëò, óëñ îðíû íèéãýì ýäèéí çàñàãò
ãàðñàí ýðñ ººð÷ëºëò òóõàéí öàã ¿åèéí
ø¿¿õèéí ÿëûí áîäëîãî, õ¿ì¿¿ñèéí
àìüäðàëûí ò¿âøèí, íèéãìèéí ñýòãýë
ç¿éí áàéäàë ãýõ çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ
øóóä íºëººëäºã áîëîõ íü òîäîðõîé
áàéíà. Òóõàéëáàë, òóõàéí öàã ¿åèéí
ø¿¿õèéí ÿëûí áîäëîãî öààçààð àâàõ
ÿëä õýðõýí íºëººëäºãèéã 1984 îíä
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ õóóëèéí
áàéãóóëëàãóóäàä õóóëü ¸ñ íîöòîé
çºð÷èãäºæ áàéãàà òàëààð àâàõ çàðèì
àðãà õýìæýýíèé òàëààð òîãòîîë ãàðãàæ,
óëìààð ÿëûí áîäëîãûã ÷àíãàòãàõ
÷èãëýëèéã õóóëèéí áàéãóóëëàãûí
óäèðäëàãàä ºã÷ áàéñàí æèøýý õàðóóëæ
áàéíà. ¯¿íýýñ øóóä øàëòãààëàí 1985
îíä öààçààð ÿë øèéòã¿¿ëýãñäèéí òîî
1965 îíòîé õàðüöóóëàõàä 285,7 õóâèàð,
ºìíºõ îíòîé õàðüöóóëàõàä 58,8 õóâèàð
ãýíýò îãöîì ºñºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ
áàéâ.
2000 îíä ø¿¿õ 13 õ¿íä öààçààð àâàõ
ÿë îíîãäóóëñíààñ ÓÄØ äàâæ çààëäàõ
øàòíû òýäãýýð òîãòîîëóóäààñ 3-ûã
ººð÷ëºí, 2 -ûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ
áàéæýý.15
2002 îíû ìàíàé ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
ÿëûí áîäëîãûã õàòóó ÷àíãà áîëãîñíîîð
ø¿¿õýýñ öààçààð àâàõ ÿë õýðýãëýõ
áàéäàë ºìíºõ ¿åèéíõòýé õàðüöóóëàõàä
¿ëýìæ íýìýãäñýí áàéíà. Òóõàéëáàë,
2003-2005 îíä ºìíºõ îíòîé
õàðüöóóëàõàä öààçààð àâàõ ÿëààð
øèéòã¿¿ëýãñäèéí òîî 20 ãàðóé õóâèàð
òîãòâîðòîé ºñºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ
áàéíà.
Öààçààð àâàõ ÿëûã õýðýãëýõäýý
õ¿íèéã õèëñä¿¿ëýõã¿é õóóëèéí áàòàëãàà
áàéãàà õýäèé ÷ õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòûí øàòàíä õ¿íèéã ýð¿¿äýí ø¿¿æ
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

9 0
õèëñ õýðýã õ¿ëýýëãýõ, çàëõààí
öýýðë¿¿ëýõ, òàìëàí çîâîîæ õèéãýýã¿é
õýðãèéã õ¿ëýýòýë íü ýð¿¿äýí ø¿¿ëò
òóëãàõ, áèå ìàõáîäü ñýòãýë ñàíààíû
õ¿÷òýé äàðàìò øàõàëòûã ¿ç¿¿ëýí áàéæ
öóãëóóëñàí ìýä¿¿ëã¿¿äèéã ø¿¿õ íÿãòëàí
ñàéòàð øèíæëýëã¿éãýýð òýðõ¿¿ íîòëîõ
áàðèìòàä ¿íäýñëýí òàñëàí øèéäâýðëýæ,
öààçààð àâàõ ÿëûã õèëñýýð îíîãäóóëñàí
íîöòîé áàðèìòóóä áàéñààð áàéíà.
Íèéñëýëèéí ø¿¿õ õýðãèéí á¿ðäýë
õàíãàãäààã¿é, óëìààð “Ãàíö õóäàã”-
èéí öàãäàí õîðèõ òºâä ýð¿¿äýí ø¿¿æ,
òàìëàí çîâîîæ, çàëõààí öýýðë¿¿ëæ
àâñàí ìýä¿¿ëã¿¿äýä ¿íäýñëýí 1999 îíä
ÁÇÄ-èéí íóòàã äýâñãýðò îðøèõ “Food
Land” õóäàëäààíû òºâèéí 2 ìàíàà÷èéí
àìü íàñûã çýðëýãýýð õîðîîñîí ãýõ
õýðýãò íýð á¿õèé 5 èðãýíèéã õèëñýýð
øèéòãýí 2 õ¿íä öààçààð àâàõ ÿë
îíîãäóóëñàí áàéõ áºãººä òýäãýýð
òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîëûã Äýýä
øàòíû ø¿¿õ õ¿÷èíã¿é áîëãîæ íýìýëò,
ìºðäºí áàéöààëòàíä äàõèí
øàëãóóëàõààð áóöààæ áàéæýý.
Ãýòýë ýíý õýðýã 2004 îíû 6 äóãààð
ñàðä àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð
õýëýëöýãäýýä íýð á¿õèé 4 õ¿íä
õîëáîãäîõ (íýã õîëáîãäîã÷ íü öàãäàí
õîðèõ òºâä õîðèãäîæ áàéõäàà íàñ
áàðñàí) õýðãèéã öàãààòãàæ
øèéäâýðëýñíèéã äýýä øàòíû ø¿¿õ
õýâýýð áàòàëñàí .
Çàâõàí àéìãèéí õàðüÿàò Ý-ä áóñäûã
ñàíààòàé àëñàí ãýõ õýðãýýð ø¿¿õýýñ 3
óäààãèéí öààçààð àâàõ ÿëûã îíîîæ
áàéñàí áàéíà. Ãýòýë “Ý” ýíý õýðýãò
õîëáîãäîëã¿é 7 æèëèéí äàðàà ÓÄØ-
ýýñ õýðýãñýõã¿é áîëãîí øèéäâýðëýæ
áàéñàí áàðèìò áàéíà.
Ä¿ãíýëò:
Öààçààð àâàõ ÿëûí õ¿íèé ýðõèéí
ýñðýã íîöòîé øèíæ ÷àíàð íü:
I. Õ¿íèé àìèéã óðüä÷èëàí
òîãòîîñîí ñàíààòàé óñòãàæ áàéãàà
ó÷ðààñ õ¿ì¿¿íëýã àðä÷èëñàí òºðèéí
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààòàé õàðø;
II. Õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã áèå
õ¿íèéõ íü õóâüä øóóä óñòãàæ áàéãàà
òóë ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéí õóâüä
Êðèìèíîëîãè
äàõèí ãýìò õýðýã ¿éëäýõýýñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ áóþó ò¿¿íèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
òóõàé ýð¿¿ãèéí õóóëèéí ýð¿¿ãèéí
ÿëûí çîðèëãîòîé íèéöýõ øèíæ
áàéäàãã¿é;
III. Ø¿¿õýýñ àëäààòàé øèéäâýð
ãàðñàí òîõèîëäîëä öàãààòãàñàí ÷ äàõèí
ñýðãýýãääýãã¿éä õàìãèéí ãîë àþóë íü
îðøèæ áàéãàà þì.16
Öààçààð àâàõ ÿë17 íü áèå õ¿íèéã
íèéãìèéí ãèø¿¿íèéõ íü õóâüä á¿ð
ìºñºí ¿ã¿é õèéæ, òºðººñ õ¿íèéã
çîðèóä ñàíààòàéãààð àëæ óñòãàæ áàéãàà
áîëîí öààçààð àâàõ ÿë îíîãäóóëñíààñ
õîéøèõ á¿õ ¿éë àæèëëàãàà íü èõýíõ
òîõèîëäîëä íóóö äàëä àðãààð
õºíäëºíãèéí õÿíàëòã¿éãýýð çîõèîí
áàéãóóëëàãääàã ó÷ðààñ ýð¿¿ ø¿¿ëò,
òóðøèëò, õ¿÷ õýðýãëýõèéã ÿìàãò
íºõöºëä¿¿ëæ áàéäàã. Èéíõ¿¿ ÿëûí
ã¿éöýòãýëèéã òîéðñîí íóóöëàëûí
àñóóäàë íü õàðãèñ õýðöãèé, õ¿íëýã áóñ,
íýð òºðèéã íü äîðîìæëîí õàðüöàæ,
øèéòãýæ áàéãààã õàëõàëäàã õýìýýí
îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ñóäëàà÷,
øèíæýý÷, áèå á¿ðýëäõ¿¿í ¿çäýã
áàéíà.
Öààçààð àâàõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí
ýòãýýäèéí öîãöñûã àð ãýðèéíõýíä íü
õ¿ëýýëãýí ºãäºãã¿é íü íýã òàëààðàà
ýð¿¿äýí ø¿¿ëòèéí êîíâåíöèéí
òîäîðõîéëîëòûí äàãóó ãóðàâäàã÷ ýòãýýä
áîëîõ ãýð á¿ë òºðºãñäºä íü ó÷èð÷
áàéãàà ñýòãýë ñàíààíû ìàø òîì
õîõèðîë áîëäîã íü íóóö áèø þì.
Ìàíàé óëñàä öààçààð àâàõ ÿëûã áóóäàæ
ã¿éöýòãýõýýð çààñàí áàéäàã íü áàãà
òàð÷ëààõ ãýñýí ñàíààíû èëðýë þì.18
Áóóäàí àëàõ ÿëûã ã¿éöýòãýõ æóðìûã
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí
çàðëèãààð áàòàëäàã ÷ ýíýõ¿¿ çàðëèã íü
Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí íóóöûí òóõàé
õóóëü 19, Òºðèéí íóóöûí æàãñààëò
áàòëàõ 20 òóõàé õóóëèóäûí äàãóó
òºðèéí íóóöûí çýðýãëýëä õàìààðäàã.
Òèéìýýñ öààçààð àâàõ ÿëûã ÿìàð
áàéãóóëëàãà, õýðõýí ãé¿öýòãýäýã,
öîãöñûã õýðõýí îðøóóëäàã, èðãýíèé
á¿ðòãýëýýñ õýðõýí õàñäàã çýðýã íü
òîäîðõîé áóñ áàéäàã. Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä “...öààçààð
àâàõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí ÿëòàíä ø¿¿õ
õóðàëäààí äóóñìàãö ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿í, òºðºë ñàäàíãèéí õ¿íòýéãýý
íýã óäàà óóëçàõ áîëîìæ îëãîíî”21 ãýæ
çààñàí áàéäàã. ßë øèéòã¿¿ëñýí õ¿íèé
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä òóõàéí ÿëûí
ã¿éöýòãýõ õóãàöàà, ¿éëäýõ ãàçðûã
õýëäýãã¿é, öîãöñûã íü õ¿ëýýëãýæ
ºãäºãã¿éãýýñ íýãýíò ãýì áóðóóòàé
¿éëäýëäýý òîõèðñîí ÿëàà ýäýëñýí
“õ¿íèé öîãöîñ íü” õ¿ðòýë äàõèí
òºðèéí öýýðëýë õ¿ëýýæ áóé þì.
Öààçààð àâàõ ÿëûã õàëæ áàéãàà
áîëîí õÿíàëòàíäàà àâ÷ áàéãàà îðíóóä
ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íýìýãäýæ áàéíà.
Õàìãèéí îéðûí æèøýý áèäíèé õºðø
ÎÕÓ öààçààð àâàõ ÿëûã õàëñàí áºãººä
ÁÍÕÀÓ íü 2007 îíû 1 ñàðààñ ýõëýí
ÿëûí äýýä õýìæýý îíîãäóóëàõ
õóóëüäàà ººð÷ëºëò îðóóëñàí áàéíà.
Õÿòàäûí àíõàí áîëîí äóíä øàòíû ø¿¿õ
1980 îíîîñ õîéø öààçààð àâàõ ÿëûã
îíîãäóóëàõ ýðõòýé áàéñàí áîë îäîî
Õÿòàäûí Äýýä ø¿¿õýýñ ýíý ÿëûã îíîîæ
áàéõààð õóóëü÷èëñàí áàéíà.
Áóñàä îðíóóäûí ÷èã õàíäëàãûã
ñóäëààä ¿çýõýä öààçàð àâàõ ÿëûã
õàëàõäàà íèéãìèéí ñýòãýë¿éã èõýýõýí
õàðãàëçàí ¿çäýã, øóóä õóóëü
òîãòîîìæîîñ ýíýõ¿¿ ÿëûã
õàñàëã¿éãýýð, õýðýãëýõ òîõèîëäîëûã
áàãàñãàõ, óëìààð öººõºí áîëãîõ çàìààð
ààæìààð õàëäàã æèøèã áàéäàã áàéíà.
Èéìýýñ ìàíàé óëñûí õóâüä
ýð¿¿ãèéí ÿëûí áîäëîãîäîî öààçààð àâàõ
ÿë îíîãäóóëàõ ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
ñàíêöòàé ç¿éë, õýñãèéã öººëºõ,
ààæìààð õàëàõ çàìààð õ¿íèé ñàëøã¿é,
çàÿãäìàë ýðõ áîëîõ àìüä ÿâàõ ýðõèéã
îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöä çààñàí íààä
çàõûí ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýõ áîëîìæ
á¿ðäýõ þì.

16
Ã.Ñîâä. “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü-õ¿íèé ýðõ”. ÓÁ., 1999 îí. 48 äàõü òàë.
17
“Öààçààð àâàõ ÿë íü ãýìò õýðýãòíèéã àëäààãàà äàâòàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, áóñäûã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ õýðýãëýæ áàéãàà
øèéòãýë ìýò áîëîâ÷ íºõöºë áàéäëûã ìàø õÿíàìãàé àâ÷ ¿çâýë ¿íýõýýð çºâ øèéäýë áèø þì ãýäãèéã ìýäýæ áîëíî” õýìýýí
Äýýðõèéí Ãýãýýí Àðâàíäºðºâä¿ãýýð Äàëàé Ëàì Äàíçàíæàìö äýëõèé äàÿàð öààçààð àâàõ ÿëûã ã¿éöýòãýõýý çîãñîîõ ñàíàà÷ëàãûã
äýìæñýí èëãýýëòäýý äóðäñàí áàéíà.
18
Ýð¿¿ãèéí õóóëü. 53 äóãààð ç¿éë.
19
Òºðèéí íóóöûí òóõàé õóóëü. 5 äóãààð ç¿éëèéí 5.5 äàõü õýñýã.
20
Òºðèéí íóóöûí æàãñààëò áàòëàõ òóõàé õóóëü. 1 ä¿ãýýð ç¿éë 1.55 äàõü õýñýã.
21
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü. 331 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 331.1 äýõ õýñýã.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

 Êðèìèíîëîãè
9 1
ÕÓÓËÜ ÁÓÑ ÄÎÍÎÐ ÁÀ Õ¯ÍÈÉ ÍÀÉÌÀÀ

À
íàãààõûí øèíæëýõ
óõààíû ¿ñðýíã¿é
õºãæèë, òåõíèê,
òåõíîëîãèéí äýâøèëòòýé óÿëäàí ýä
ýðõòýí øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ ìýñ
çàñàë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõýýð
õèéãäýõ áîëñîí. Äýëõèéä õàìãèéí
àíõ ýä, ýðõòýí øèëævvëýí ñóóëãàõ
ìýñ çàñëûã 1957 îíä Ẻðºíä õèéæ
áàéñàí áºãººä Ẻðíººñ ãàäíà çvðõ,
óóøèã, ýëýã, íîéð áóë÷èðõàé,
íàðèéí, ávävví ãýäýñ çýðýã ýðõòýíã
øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ ìýñ çàñàë õèéæ
áàéíà.1
Äýëõèéä õàìãèéí èõ ýðõòýí
øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàæ áàéãàà óëñ
îðíóóäûí òàëààð 2007 îíä ñóäàëãàà
ÿâóóëàõàä ÕÁÍÃÓ óóøèãíû
õàãàëãààãààð òýðãvvëñýí. Äàðàà íü
Êàíàä 112, Àâñòðè, Ôðàíö Óëñóóä
îðæ áàéíà. Õàðèí ìàíàé õî¸ð õºðø
ýõíèé àðàâò áàãòæýý.
Äýëõèé íèéòýä ýðõòýí
øèëævvëýí ñóóëãóóëàõààð õvëýýæ
áóé õvìvvñ èõ áàéäàã. Òóõàéëáàë,
Ẻð øèëævvëýí ñóóëãàõ õàãàëãàà
õvëýýæ áóé 56490, ýëýãíèéõ 17.000
ãàðóé, íîéð áóë÷èðõàé 1500 îð÷èì
õví áàéíà. Ãýòýë ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ ìýñ
çàñëûã õvëýýõ õóãàöààíäàà äîíîð
îëäîîã¿éí óëìààñ íàñ áàðàõ
òîõèîëäîë èõ áàéäàã. 2 ¯¿íòýé
óÿëäàí çàõ çýýëèéí õóóëèéí äàãóó
äýëõèéí çàõ çýýëä ýä ýðõòíèé ýðýëò
õýðýãöýý èõ, ¿íý õàíø àñàð ºíäºð
áàéãàà áºãººä õ¿íèéã ýä, ýðõòýíã3
õóóëü áóñ äîíîð áîëãîí õóäàëäààëàõ
ãýìò õýðýãò ºðòºõ ºíäºð ýðñäýë
á¿õèé íºõöºë áàéäàë áèé áîëñîí.
Æèøýý íü: ÁÍÕÀÓ-ûí Òÿíüæèí
õîòûí Íýãä¿ãýýð òºâ ýìíýëýã
æèëäýý 600 îð÷èì ýä, ýðõòýí
øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ ìýñ çàñàë õèéäýã
Öàãäààãèéí àêàäåìèéí Òºð,
çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òýíõìèéí
áàãø, ìàãèñòð, öàãäààãèéí
äýñëýã÷ Ñ.Ãàíòóëãà
áºãººä 2006 îíä õ¿íèé ýëãèéã 94.4
ìÿíãàí àì. äîëëàðààð õóäàëäàí àâ÷
áàéñàí áàéíà.
Ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéã
¿éëäýã÷èä íü Ìîíãîë ìýòèéí
õºãæèæ áóé óëñ îðíóóäûã ñîíãîæ
ãýìò ¿éëäëýý ã¿éöýëä¿¿ëäýã áàéíà.
Ìîíãîë Óëñàä ýðõòýí
øèëævvëýí ñóóëãàõ ìýñ çàñëûã àíõ
1997 îíä Ẻðºíä õèéæ áàéñàí áîë
2006 îíû 6 ñàðààñ Ẻð øèëæ¿¿ëýí
ñóóëãàõ ìýñ çàñëûã ýðõòýí
øèëævvëýí ñóóëãàõ ¿íäýñíèé áàã
9,8 ìÿíãàí äîëëàð áóþó 11,5 ñàÿ
òºãðºãººð õèéæ áàéíà.
¯íäýñíèé áàãòàé áîëîîä òóí
óäààã¿é áàéãàà õýäèé ÷ 2009 îíû 3
äóãààð ñàðûí áàéäëààð 34 õ¿íä Ẻð
àìæèëòòàé øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàñàí 4
íü 1997 îíòîé õàðüöóóëàõàä 32 ìýñ
àæèëáàðààð ºññºí ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà.
Ýðõòýí øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ
¿íäýñíèé áàãèéí çºâëºõ ýì÷ íî¸í
Ì.Ñëàïàê “Ìîíãîë Óëñûí
ýì÷èëãýýíèé òåõíèê òåõíîëîãè, ýì
çýðýã íü õºðø õî¸ð îðíîîñîî íýã
àëõàì äýýã¿¿ð ò¿âøèíä áîëñîí. Áèä
öààøèä ýëýã, ç¿ðõ øèëæ¿¿ëýí
ñóóëãàõ ìýñ çàñàëä áýëòãýæ áàéíà”
ãýæ ìýäýãäñýí.5
Ìàíàé óëñàä æèëäýý äóíäæààð
150 îð÷èì Ẻðíèé àðõàã
äóòàãäàëòàé ºâ÷òºí øèíýýð
îíîøëîãääîã. 6 Áººðíèé àðõàã
äóòàãäàëä îðñîí òîõèîëäîëä Ẻð
øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ ìýñ çàñàë
õèéëãýõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. 7
Èíãýæ ýä ýðõòýí çàéëøã¿é
øèëæ¿¿ëýí ñóóëãóóëàõ
øààðäëàãàòàé õ¿íèéã “ðåöèïèåíò”
ãýäýã.8
Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿í õóäàëäààëàõ
ãýìò õýðãèéí íºõöºë áàéäàëä
¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõ çîðèëãîîð “Çàð
ìýäýý” ñîíèíä: “Íýãä¿ãýýð á¿ëãèéí
öóñòàé õ¿íèé ýëýã ºíäºð ¿íýýð ìàø
ÿàðàëòàé õóäàëäàæ àâíà” ãýñýí
àãóóëãà á¿õèé çàð ºã÷ ñóäàëãàà
õèéñýí. Ñóäàëãààíä äàâõàðäñàí
òîîãîîð 17 èðãýí îðîëöñîí.
Çàðûí äàãóó õîëáîãäñîí õ¿ì¿¿ñýýñ
äàðààõü ç¿éëèéã òîäðóóëàí àñóóñàí:
• Íàñ, õ¿éñ, àì á¿ë (17-40
íàñíû, äèéëýíõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä
áàéñàí);
• ªìíº íü øàðëàæ áàéñàí,
ýëýãíèé Â, Ñ âèðóñòàé ýñýõ (¿ã¿é);
• Öóñíû á¿ëýã òîõèð÷ áàéãàà
ýñýõ (òèéì).
Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä
õóäàëäàí àâàõ ¿íèéã òîäðóóëàí
àñóóæ áàéñàí áºãººä 20-60 ñàÿ
òºãðºãººð òýäíèé ýëãèéã õóäàëäàí
àâàõààð òîõèðîëöñîí. Ýëãýý
õóäàëäñàí òîõèîëäîëä àìü íàñàà

1
2005 îíû 6 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí “Çóóíû ìýäýý” ñîíèíä ÝÌØÓÈÑ-èéí ìýñ çàñëûí òýíõèìèéí áàãø Ã.Áàÿðààãèéí
ºãñºí ÿðèëöëàãààñ. http://www.mongolmedia.com/printversion.php?ns_id=92062
2
2005 îíû 6 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí “Çóóíû ìýäýý” ñîíèíä ÝÌØÓÈÑ-èéí ìýñ çàñëûí òýíõèìèéí áàãø Ã.Áàÿðààãèéí
ºãñºí ÿðèëöëàãààñ. http://www.mongolmedia.com/printversion.php?ns_id=92062
3
Ìîíãîë Óëñûí Äîíîðûí òóõàé õóóëèéí 3.1.1. “õ¿íèé ýä, ýðõòýí” ãýæ õ¿íèé öóñ, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýä /ºíäãºâ÷, òºìñºã,
ºíäãºí ýñ, ñ¿í, óðàã/-ýýñ áóñàä, ýðõòýíã.
4
2007 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íû ºäðèéí Mîíãîëûí ¯íäýñíèé òåëåâèç. ÌÌ àãåíòëàã. 19.10 Ìýäýýëëèéí õºòºëáºð.
5
2006 îíû 10 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäºð ÓÊÒÝ-ýýñ ÝÌØÓÈÑ äýýð “Òàðõèíû ¯õýë áà ýðõòýí øèë毯ëýí ñóóëãàõ ýì÷èëãýý”
ñýäýâò çºâëºãººíèé ¿åýð õèéñýí ìýäýãäýë.
6
2006 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 4-íèé ºäðèéí “ªã뺺íèé ñîíèí”-íä Ìîíãîë Óëñûí ãàâúÿàò ýì÷, òºðèéí øàãíàëò, äîêòîð,
ïðîôåññîð, ýðõòýí øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ áàãèéí àõëàã÷ Ä.Íÿìñ¿ðýíãèéí ºãñºí ÿðèëöëàãààñ.
7
2006 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 4-íèé ºäðèéí “ªã뺺íèé ñîíèí”-íä Ìîíãîë Óëñûí ãàâúÿàò ýì÷, òºðèéí øàãíàëò, äîêòîð,
ïðîôåññîð, ýðõòýí øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ áàãèéí àõëàã÷ Ä.Íÿìñ¿ðýíãèéí ºãñºí ÿðèëöëàãààñ.
8
Ìîíãîë Óëñûí Äîíîðûí òóõàé õóóëèéí 3.1.6. “ðåöèïèåíò” ãýæ àìü íàñûã íü àâðàõ, ýð¿¿ë ìýíä, ãîî ñàéõíûã íü ñàéæðóóëàõ
çîðèëãîîð äîíîðûí öóñ ñýëá¿¿ëýõ, ýä, ýðõòýíã øèëæ¿¿ëýí ñóóëãóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé õ¿íèéã.

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


9 2
àëäàõ ýðñäýëòýéã àíõààðóóëñàí
áºãººä ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí
89.5% íü õ¿ëýýí çºâøººðñºí.
Îëîí óëñûí ïðàêòèêààñ ¿çýõýä õ¿í
õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí íýã õýëáýð
áîëîõ ýä ýðõòíèé õóóëü áóñ äîíîð
áîëãîí õóäàëäààëàõ ãýìò õýðýã íü:
1. Õóóð÷ ìýõëýí õèë äàâóóëàí ýä
ýðõòíèéã àâ÷ õóäàëäààëàõ;
2. Õóóðàì÷ ãýðëýëò, ¿ð÷ëýëòýýð
õàëõàâ÷ëàí ýä ýðõòýíã àâ÷
õóäàëäààëàõ;
3. ¯õëèéí ÿâöàä ýä ýðõòýíã
àøèãëàõ;
4. Ýä ýðõòýíã àøèãëàõ çîðèëãîîð
õ¿íèéã ñàíààòàé àëàõ;
5. Õ¿÷ýýð ýä ýðõòíýý ãýðýýñëýõ
ãýðýýñëýë áè÷¿¿ëýõ, ýñõ¿ë òºðºë
ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñòýé ¿ãñýí
òîõèðîëöîæ, õîõèðîã÷èéí ýä
ýðõòýíã äîíîð áîëãîõ çºâøººðºë
áè÷ãýýð ãàðãóóëàí, õ¿íèéã ñàíààòàé
àëæ, ýä ýðõòíèé äîíîð áîëãîõ9 çýðýã
õýëáýðýýð ¿éëäýãäýæ áàéíà.
1992-2002 îíä óëñûí õýìæýýíä
89622 ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñíýýñ 837
íü õ¿íèéã ñàíààòàé àëñàí ãýìò
õýðýã ýçýëæ áàéãàà áºãººä íèéò ãýìò
õýðãèéí 0.9%-èéã ýçýëæ áàéíà.
Ñòàòèñòèê òîî ìýäýýíýýñ ¿çýõýä îíö
õàðãèñ õýðöãèé àðãààð ¿éëäýãäñýí
ãýìò õýðãèéí ãàðàëò ºñºõ
õàíäëàãàòàé áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿í àìèíû
ãýìò õýðýã õîõèðîã÷èéã ìº÷èëæ, ýä
ýðõòýíã íü òàðààí õàÿõ, öîãöîñûã
øàòààõ, àìüòäûí õîîë áîëãîõ,
öîãöîñûã ¿ãñýí òîõèðîëöîæ
îðøóóëàõ çýðýã îíö õàðãèñ õýðöãèé
àðãààð ¿éëäýãäýæ áàéãàà íü
õîõèðîã÷èéí öóñ, ýä ýðõòýíã àøèãëàõ
çîðèëãîîð áóñäûã ñàíààòàé àëñàí
ãýìò õýðãèéã íóóí äàëäàëñàí
¿éëäë¿¿ä áàéæ áîëîõûã ¿ã¿éñãýõ
àðãàã¿é þì. Òóõàéëáàë: 2006 îíä
Ìàëàéç Óëñàä Ìîíãîë Óëñûí èðãýí
Ø.Àëòàíòóÿàãèéí áèåä C4 òýñðýõ
áºìáºã ç¿¿æ äýëáýëýí àëñàí ãýìò
Êðèìèíîëîãè
õýðýã ¿éëäýãäñýí íü õîõèðîã÷èéí ýä,
ýðõòýíã àâ÷ äîíîð áîëãîñîí ãýìò
¿éëäëýý íóóí äàëäàëñàí ¿éëäýë áàéæ
áîëçîøã¿é.
Ýä ýðõòíèé äîíîð øààðäëàãàòàé
áàéãàà õ¿í (ðåöèïèåíò) öóñíû
ávëýã, öóñíû öàãààí öîãöîñ, íàñ
õvéñ îéðîëöîî, ýä, ýðõòíèé óäàì
ç¿éí øèíæýýðýý òîõèðîõ õ¿íèéã
çàõèàëãà ºã÷ àëóóëàõ, õ¿÷ýýð ýä
ýðõòíýý ãýðýýñëýõ ãýðýýñëýë
áè÷¿¿ëæ, àâòî àâààð, çîëã¿é ó÷ðàë
çîõèîí áàéãóóëæ óëìààð ýä
ýðõòíèéã íü àâ÷ ººðòºº øèëæ¿¿ëýí
ñóóëãóóëæ áîëçîøã¿é ó÷ðààñ õóóëü
õÿíàëòûí áàéãóóëëëàãà õÿíàëò
òàâèõ íü ç¿éòýé þì.
Äýëõèéí ïðàêòèêò äîíîðîîñ ýä,
ýðõòíèéã äàðààõü 4 àðãà çàìààð àâ÷,
øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ ìýñ çàñàë
õèéãäýæ áàéíà.10
1. Íàñ áàðñàí õvíèé11 (êàäàâåð
äîíîð) ýðõòíèéã õóãàöàà
àëäàõãvéãýýð, íàñ áàðñàí äàðóéä íü
àâ÷, øèëævvëýí ñóóëãàõ;
2. Òàðõè íü võýæñýí õvíèé
ýðõòýíã øèëævvëýí ñóóëãàõ áàñ íýã
òîõèîëäîë áèé. Ýíý íü áèå ýðvvë ÷
îñîë ãýìòëèéí óëìààñ ÷ þì óó,
òàðõè íü àæèëëàõãvé õvíèé ýðõòýíã
àâ÷ äîíîð áîëãîõûã õýëíý;
3. Òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íèé 12
çºâøººð뺺ð õîñ ýðõòýí¿¿äèéí
íýãèéã ìýñ çàñëûí àðãààð àâ÷,
ºâ÷òºíä øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàäàã.
(äýýð äóðäñàí 34 òîõèîëäîëä á¿ãä),
öààøèä Ìîíãîë Óëñàä ýëýã, ç¿ðõ
øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ òîõèîëäîëä
áóñàä 3 àðãààð øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ
ìýñ çàñëûã õèéõ íü îéëãîìæòîé;
4. Ýðõòýí øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ºâ÷òºíòýé
öóñíû ávëýã, öóñíû öàãààí öîãöîñ,
íàñ õvéñ îéðîëöîî, õóó÷ ºâ÷èíã¿é,
ýð¿¿ë ÷èéðýã, ýä ýðõòýí óäàì ç¿éí
øèíæýýðýý òîõèðîõ13 õ¿íèéã äîíîð
áîëãîõ (õóóëü áóñààð).
Ýðõòýí øèëævvëýí ñóóëãóóëñíààð
õví ÿíç á¿ðèéí õóãàöààãààð
àìüäàðäàã. Íàñ áàðñàí õvíýýñ
(êàäåâåð äîíîðîîñ) Ẻð øèëævvëýí
ñóóëãàñàí òîõèîëäîëä 5 æèë
àìüäàðñàí íü 79,9 õóâü, 10 æèë
àìüäàðñàí íü 59,3 õóâü áàéäàã
áàéíà. Õàðèí àìüä õvíýýñ Ẻð
øèëævvëýí ñóóëãàñàí áîë ýíýõ¿¿
vçvvëýëò õàðüöàíãóé ºíäºð áàéäàã áà
79,4 õóâü íü àðâàí æèë àìüä ÿâàõ
æèøýýòýé. 14
Èéìýýñ äýëõèé íèéòýýð àìüä
äîíîðîîñ ýðõòýí øèëæ¿¿ëýí
ñóóëãóóëàõ ìýñ çàñàë õèéëã¿¿ëýõèéã
ýðìýëçäýã áîëñîíòîé óÿëäàí äýëõèéí
çàõ çýýëä àìüä äîíîðûí ýðýëò
õýðýãöýý îãöîì íýìýãäýæ, ¿íý õàíø
èõýýð ºññºí ó÷èð õ¿í (ýä ýðõòýí)
íàéìààëàã÷äûí ãàðò æèëä õýäýí
çóóí ìÿíãàí õ¿í àìèà àëäàæ áàéíà.
• 2006 îíä Ôðàíöàä ãàð
øèëævvëýí ñóóëãàõ ìýñ çàñàë
õèéñýí;
• ̺í 2006 îíä Ôðàíöûí
ýì÷ íàð àíõ óäàà ívvðíèé ýðõòýí
øèëævvëýí ñóóëãàõ ìýñ çàñàë
õèéæýý. Òýä çýðëýã íîõîéíä õàìàð,
óðóóë, ýðvvãýý óðóóëñàí ýìýãòýéä óã
õàãàëãààã õèéñýí áàéíà. Ýì÷ íàð
íàñ áàðñàí ýìýãòýéí ívvðíèé ýä ýñ,
áóë÷èí, àðòåð, âåíèéí ñóäàñòàé íü
ºâ÷òíèé ívvðýíä øèëævvëýí
ñóóëãàæýý. Ýíý á¿õíýýñ ä¿ãíýâýë:
Ãýìò õýðýãòí¿¿ä ç¿ñýý õóâèëãàõ
çîðèëãîîð õýí íýãíèéã í¿¿ðíèé ýä,
ýðõòíèé äîíîð áîëãîí àìü íàñûã íü
õºíººõ áîäèò íºõöºë áàéäàë áèé
áîëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë: Îëîí
óëñàä ýðýí ñóðâàëæëàãäàæ áóé ãýìò
ýòãýýä¿¿ä, çàðòàé àëàí õÿäàã÷èä,
òåððîðèñòóóä ç¿ñýý õóâèëãàõ
çîðèëãîîð õýí íýãíèéã í¿¿ðíèé ýä
ýðõòíèé äîíîð áîëãîõûã ¿ã¿éñãýõ
àðãàã¿é;
• ÎÕÓ-ûí ýðäýìòýä õvíèé ýä
ýðõòýíýýñ àâñàí óóðãèéã àìüòíû
ÄÍÊ-ä ñóóëãàí ººð÷ëºëòèéã íü
ñóäëàõ àæèë õèéæ áàéíà. Ýíý

9
Ìîíãîë Óëñûí Äîíîðûí òóõàé õóóëèéí 11.3-ò “Àìüã¿é äîíîðîîñ ýä, ýðõòýí àâàõäàà íàñ áàðàã÷èéí ººðèéí ãýðýýñëýë,
ýñõ¿ë ò¿¿íèé òºðºë, ñàäàíãèéí çºâøººðëèéã áè÷ãýýð àâàõ áóþó øààðäëàãàòàé áîë õóóëèéí áàéãóóëëàãûí çºâøººðëèéã
¿íäýñëýíý”.
10
2005 îíû 6 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí “Çóóíû ìýäýý” ñîíèíä ÝÌØÓÈÑ-èéí ìýñ çàñëûí òýíõèìèéí áàãø Ã.Áàÿðààãèéí
ºãñºí ÿðèëöëàãààñ. http://www.mongolmedia.com/printversion.php?ns_id=92062
11
Äîíîðûí òóõàé õóóëèéí 3.1.4 “àìüã¿é äîíîð” ãýæ òàðõèíû ¿éë àæèëëàãàà ýðãýøã¿é àëäàãäàæ, íàñ áàðñàí íü òîãòîîãäñîíû
äàðàà õýâèéí ¿éë àæèëëàãààòàé áàéãàà çàðèì ýä, ýðõòýíã íü øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ çîðèëãîîð àâ÷ áîëîõ öîãöñûã.
12
Äîíîðûí òóõàé õóóëü 3.1.2 “àìüä äîíîð” ãýæ áóñäûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ, àìü íàñûã àâðàõàä çîðèóëàí ò¿ðãýí
íºõºí òºëæäºã ýä /àðüñ, ÷ºìºã/, ýñõ¿ë õîñ ýðõòíèéõýý íýãèéã ºãºã÷èéã.
13
Äîíîðûí òóõàé õóóëü 3.1.5 “ýä, ýðõòíèé òîõèðîî” ãýæ äîíîð áîëîí ðåöèïèåíòèéí ýä, ýðõòýí óäàì ç¿éí øèíæýýðýý
òîõèðîõ çýðýãëýëèéã.
14
2005 îíû 6 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí “Çóóíû ìýäýý” ñîíèíä ÝÌØÓÈÑ-èéí ìýñ çàñëûí òýíõèìèéí áàãø Ã.Áàÿðààãèéí
ºãñºí ÿðèëöëàãààñ. http://www.mongolmedia.com/printversion.php?ns_id=92062

“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3


ñóäàëãàà óóðãèéí íèéëýãæèëòèéã
ñóäëàõ áîëîëöîî îëãîæ áàéíà;
• ßïîíû ýðäýìòýä õvíèé
ãåíèéã àøèãëàí öàãààí áóäàà
óðãóóëàõ áîëîìæòîé ãýæ vçäýã.
Õvíèé ýëýãíèé õîð ñààðìàãæóóëàõ
ïðîöåññ òýäíèé ñîíèðõëûã òàòàæ
áàéãàà áºãººä ßïîíû ñóäëàà÷èä
óëàìæëàëò öàãààí áóäààíû
òàðèàëàíã õèìèéí õîðîîñ õàìãààëàõ
çîðèëãîäîî ýíý ïðîöåññûã àøèãëàõ
ãýæ áàéíà. Ãåíèéí
èíæåíåð÷ëýëèéí àðãààð öýâýð
vvëäðèéí ìàë ãàðãàí àâàõûã
ýñýðãvvöýãñýä õvíèé ãåí àãóóëñàí
áóäàà èäíý ãýäýã õvíèé ìàõ èäýæ
áàéãààãààñ ÿëãààãvé ãýæ ìýäýãäæýý.
Ýíäýýñ ¿çýõýä õ¿íèéã øèíæëýõ
óõààíû òóðøèëòàä àøèãëàõ
çîðèëãîîð ýä ýðõòýíã íü àâ÷ äàìëàí
õóäàëäàõ ºíäºð ýðñäýë áèé áîëîîä
áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà;
• ÁÍÕÀÓ-ûí Öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãûí ìýäýýëñíýýð Õÿòàä
Óëñàä ýìýãòýé÷¿¿äèéã àëæ,
öîãöîñûã íü çàðäàã ãýìò
á¿ëýãëýëèéã èëð¿¿ëæ, ãèø¿¿äèéã
áàðèâ÷èëñàí áºãººä áýëãèéí ãàæ
äîíòîíóóä, ðîêîðóóä òýäãýýð îõèä,
ýìýãòýé÷¿¿äèéí öîãöîñûã õóäàëäàæ
àâäàã áàéñàí áà öîãöîñòîé õóðüöàë
¿éëääýã áàéæýý. 15 Ìîíãîë îõèä,
ýìýãòýé÷¿¿äèéã àëæ, öîãöñîîð íü
áèçíåñ õèéõèéã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é;
• Íèéñëýëä æèëä äóíäàæààð
5000-6000 õ¿í íàñ áàðäàãààñ 10
îð÷èì õóâü íü “Óëààíáààòàð áóÿí”
ÕÕÊ-èàð öîãöîñ ÷àíäàðëóóëäàã
áàéíà. Ãýâ÷ òóõàéí áàéãóóëëàãà íü
öîãöîñíû äîòîð ýðõòýíã àâààä,
çºâõºí ìàõ, ÿñûã íü õýäõýí öàãèéí
õóãàöààíä ÷àíäàðëàäàã òàëààð ýõ
ñóðâàëæóóä ìýäýýëæ áàéãàà áºãººä
ó÷èð íü øàðèë äîòîð
ýðõòí¿¿äòýéãýý ìàø óäààí
òîäðóóëáàë: 5-6 öàãèéí äàðàà á¿ðýí
øàòàæ äóóñäàã áîëîõûã
ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ íîòîëäîã.
Èéìýýñ “Óëààíáààòàð áóÿí” ÕÕÊ-
èéí àæèëòíóóäàä áîëîí îäîî
Õóæèðáóëàíä áàðèãäàæ áóé óäàõã¿é
àøèãëàëòàä îðîõ ãýæ áóé øàðèë
÷àíäàðëàõ ãàçðóóäàä õóóëü
õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä áàéíãûí
15
2007 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íû ºäðèéí “MN 25” òåëåâèçèéí “25 öàã ìýäýýëëèéí õºòºëáºð”. 19.15 öàã.
16
“Ø¿¿õ ýìíýëýã 45 ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí ýìõòãýë”. ÓÁ., 2006 îí. 29 äýõ òàë.
17
2007 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 7-íû ºäðèéí “Eagle” òåëåâèçèéí “Eagle prime” “Ñîëîíãîñ äàõü Ìîíãîë÷óóä” øóóä íýâòð¿¿ëýã.
12.20 öàã.
18
Öàãäààýãèéí Àêàäåìèéí ÿéöýòãýõ àæëûí òýíõìèéí ýðõëýã÷, öàãäààãèéí õóðàíäàà, äîêòîðàíò Ç.Òºðìàíäàõûí “Òóñãàé”
õè÷ýýëèéí ëåêöèéí ìàòåðèàëààñ.
Êðèìèíîëîãè
õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõ
øààðäëàãàòàé;
• Ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëèéí
õóãàöààíä 6835 õ¿íä ø¿¿õ
ýìíýëãèéí çàäëàí øèíæèëãýý
õèéñýí 16 íü ø¿¿õ ýìíýëãèéí
øèíæýý÷ ýì÷, çàäëàã÷ íàðò õÿíàëò
çàéëøã¿é òàâèõ øààäëàãàòàé. Ó÷èð
íü ø¿¿õ ýìíýëãèéí øèíæýý÷ ýì÷,
çàäëàã÷ íàð öîãöîñíû ýä ýðõòýíã
àìüã¿é äîíîð áîëãîí áóñäàä
õóäàëäààõ, ýñõ¿ë ø¿¿õ ýìíýëãèéí
øèíæýý÷, çàäëàã÷ íàðò èõ
õýìæýýíèé ìºí㺠àìëàí íàñ áàðààä
óäààã¿é õ¿íèé ýä ýðõòýíã àâàõ
ýðñäýë á¿õèé íºõöºë áàéäàë íýãýíò
áèé áîëæýý;
• Ãàäààä îðíóóäàä íàñ áàðñàí
Ìîíãîë Óëñûí õàðÿàò èðãýäèéí
òîîã Ãàäààä õýðãèéí ÿàìíû
Êîíñóëûí ãàçðààñ àâàõ õ¿ñýëò
òàâüñàí áîëîâ÷ íàðèéí òîî õýëýõ
áîëîìæã¿é ãýæ ìýäýãäñýí.
Ñîëîíãîñò àæèëëàæ áóé
Ìîíãîë÷óóäûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ
õîëáîîíû õèéñýí ñóäàëãààãààð
ÁÍÑÓ-ä 10 õîíîã òóòàìä 1 õ¿í íàñ
áàðæ, 10 õ¿í àâààð îñîëä îðäîã.
Ǻâõºí 2006 îíä ÁÍÑÓ-ä Ìîíãîë
Óëñûí õàðúÿàò 378 èðãýí íàñ
áàðñàí áºãººä òýäíèé 70 îð÷èì
õóâü íü àõóéí îñëûí óëìààñ íàñ
áàðñàí áàéíà.17 Ãàäààä óëñóóäàä íàñ
áàðñàí Ìîíãîë Óëñûí õàðúÿàò
èðãýäèéí öîãöîñ á¿ãä á¿ðýí á¿òýí
èðñýí ãýõ íàéäëàãà òóí áàãà.
Èõýâ÷ëýí ÷àíäàð ë èðäýã.
Òóõàéëáàë, ÁÍÑÓ-ä íàñ áàðñàí
Ìîíãîë Óëñûí íýãýí èðãýíèé
öîãöñûã ýõ îðîíä íü àâ÷èð÷ ø¿¿õ
ýìíýëãèéí çàäëàí øèíæèëãýý
õèéòýë á¿õ äîòîð ýðõòýíã íü àâñàí
áàéñàí. 18 ÁÍÑÓ-ä 2006 îíû 10
äóãààð ñàðä Ìîíãîë Óëñûí íýãýí
èðãýí ãàëä øàòàæ àìü íàñàà àëäñàí
áºãººä ãàäààä îðíóóäàä íàñ áàðñàí
Ìîíãîë Óëñûí èðãýä õ¿íèé ýä
ýðõòýí íàéìààëàã÷äûí ãàðò àìèà
àëäñàí áàéõûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì;
• ÁÍÕÀÓ-ä óðãèéí ìàõààð
õèéñýí õîîëîîð ¿éë÷èëäýã äýýä
çýðýãëýëèéí çîîãèéí ãàçðóóäûí
òàëààð ýõ ñóðâàëæóóä ìýäýýëýõ
áîëñîí.
“ Õóóëü
9 3
Ä¿ãíýëò: õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò
õýðýã ¿éëäýãäýõ íýã õýëáýð áîëîõ ýä
ýðõòýíã íü àâ÷ äàìëàí õóäàëäààëàõ
ãýìò õýðýãò ºðòºõ ¿íäýñëýë á¿õèé
íºõöºë áàéäàë ìàíàé óëñàä íýãýíò
áèé áîëñîí. Èéìä ýíý òºðëèéí
ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
àæëûã öàã àëäàëã¿é, øàò äàðààòàé
àâ÷ õýðýãæ¿¿ëáýë çîõèíî.
Èéìä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä
¿íäýñëýí äàðààõü ä¿ãíýëò, ñàíàëûã
äýâø¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:
1. Ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýãòýé
òýìöýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã òºãñ
á¿ðä¿¿ëýõ, äýëõèé íèéòèéí õàìòèéí
òýìöýëä íýãäýõ, Ìîíãîë Óëñûí
¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèéã îëîí
óëñûí ãýðýý êîíâåíöèóäàä
íèéö¿¿ëýí ººð÷ëºí íàéðóóëàõ
(ÿëàíãóÿà õîõèðîãèéã õàìãààëàõ
áèå äààñàí õóóëüòàé áîëîõ);
2. Õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðýãòýé
òýìöýõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã
ͯÁ áîëîí îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãà, Èíòåðïîë çýðýã
áàéãóóëëàãóóäûí òóñëàìæèéã àâàõ,
ìýäýýëýë òóðøëàãà ñîëèëöîõ, õºðø
îðíóóäòàé ýíý òºðëèéí ãýìò
õýðýãòýé õàìòðàí òýìöýõ, ýðõ ç¿éí
õàðèëöàí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ãýðýý
áàéãóóëàí àæèëëàõ;
3. Ãàäààäûí çàðèì óëñàä
¿éëäýãäýæ áóé õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò
õýðýã, ò¿¿íòýé õýðõýí òýìöýæ,
óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ áóé ïðàêòèê
òóðøëàãûã ñóäëàõ;
4. Õóóëü õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãóóäûí àæëûí óÿëäàà
õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, òºðèéí áîëîí
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäòàé
õàìòàð÷ àæèëëàõ, õàðèëöàí
ìýäýýëýë ñîëèëöîõ àðãà õýìæýý
àâàõ;
5. Ýä ýðõòýí øèëæ¿¿ëýí
ñóóëãóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà
õ¿ì¿¿ñèéí íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñàí
áèé áîëãîõ.
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3
9 4
د¯ÕÈÉÍ ØÈÉÄÂÝРïÉÖÝÒÃÝÕ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ
Ò¯¯ÕÝÍ ÕªÃÆÈË, ÖÀÀØÄÛÍ ×Èà ÕÀÍÄËÀÃÀ
Ì
îíãîë ãàçàð íóòàãò
2000 ãàðóé æèëèéí
ºìíº îðøèí áàéñàí
Õ¿íí¿ãèéí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèä
“èðò ¿ç¿¿ðòèéã ãàðãàâàë öààçààð
àâàà÷íà. Õóëãàéí ÿëòàé õ¿íèé ãýð
á¿ëèéã õóðààíà, õºíãºíèéã
áýðýýäíý, õ¿íäèéã öààçààð
àâàà÷íà” õýìýýí äóðäààä ìºí ãýìò
õýðýã ¿éëäýæ ÿëä óíàñàí õ¿íèéã
¿éëäâýð, ãàð óðëàëûí àæèëä
ç¿òã¿¿ëäýã áàéæýý. Ýíäýýñ ¿çýõýä
Õ¿íí¿ íàð ãýìò õýðýãòíèéã áýðýýäýõ,
õºðºíãèéã õóðààõ, õ¿íä õºäºëìºðò
ç¿òã¿¿ëýõ, öààçààð àâàõ øèéòãýëèéí
äºðâºí òºðºë áàéñàí áàéíà. ̺í
“àðàâ õîíîãîîñ èë¿¿ õóãàöààãààð
õîðèõã¿é, óëñ îðîí äàÿàð õîðèãäîë
õ¿í õýäõýíýýñ õýòðýõã¿é” 1 õýìýýí
òýìäýãëýñíýýñ ¿çâýë øîðîíä
õîðèõ íü í¿¿äýë÷èí àìüäðàëûí
õýâ ìàÿã, îíöëîãîîñ øàëòãààëàí
øèéòãýëèéí áèå äààñàí òºðëèéã
ã¿éöýòãýõ õîðèõ ãàçàð ãýæ
áàéãààã¿é çºâõºí òàñëàí
ñýðãèéëýõ (ÿë òîäðóóëàõ) õóãàöàà
òºäèé áàéñàí áîëîëòîé .
Ýíýõ¿¿ õýì õýìæýýíèé óã ãàðàë
íü çàí çàíøëûí õýì õýìæýýíä
òóëãóóðëàñàí áè÷èãäìýë áóñ
øèíæòýé áàéæýý.
Ìîíãîë óãñààíû õàíëèã,
àéìãóóäûí òºðò ¸ñíû øèíæ óëàì
òîäîð÷ XII çóóíû ýõýýð Õàìàã
Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäàæ,
1189 îíä Òýì¿æèí õààíààð
ºðãºìæëºãäñºíººñ õîéø òºðò ¸ñ
óëàì õ¿÷èðõýãæèæ, óëìààð 1206 îíä
Ìîíãîëûí íýãäñýí òóëãàð òºð óëñ
áàéãóóëàãäàí, “Èõ çàñàã” õóóëèéã
áàòëàí, ìºðäºæ ýõýëñýí áàéíà.
“Èõ çàñàã” õóóëüä ýð¿¿ãèéí öààç,
ÿë øèéòãýëèéí òºðë¿¿äèéã äàðààõü
áàéäëààð àâ÷ ¿çæýý. ¯¿íä:
Àíäãàéëàõ (òàíãàðàãèéí ýð¿¿),
çîëèîñëîõ, äºíãºëºõ, òîðãîõ,
1
Ã.Áàÿðõ¿¿ “Ìîíãîëûí íýãäñýí òºðèéí áîïîí äàðàà ¿åèéí õóóëü öààç,
1997 îí. 23 äàõü òàë.
2
Ã.Áàÿðõ¿¿ “Ìîíãîëûí íýãäñýí òºðèéí áîïîí äàðàà ¿åèéí õóóëü öààç,
1997 îí. 49 äýõ òàë.
3
Á.Äàøçýâýã “Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ýðõ ç¿é”
4
Ã.Áàÿðõ¿¿ “Ìîíãîëûí íýãäñýí òºðèéí áîïîí äàðàà ¿åèéí õóóëü öààç,
1997 îí. 41 äýõ òàë.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
د¯ÕÈÉÍ
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
åðºíõèé ãàçðûí Òîãòîîë
ã¿éöýòãýõ ãàçðûí ñóäàëãààíû
àæèëòàí, äîêòîðàíò, õîøóó÷
Á.Àëòàíãýðýë
òàøóóðäàõ, áóþó øèéäýìäýõ ãÿíäàíä
õîðèõ, öºëºõ, öààçààð àâàõ áóþó
àëàõ ÿë çýðýã òºðºëä õóâààí àâ÷
¿çñýí áà ãàâ, áàãóó ç¿¿ëãýæ,
ãÿíäàíä õîðüäîã áàéñàí òóõàé
òýìäýãëýãäñýí íü áèé áîëîâ÷ ýíý
íü ìºí ë òóõàéí ¿åèéí í¿¿äýë÷èí
ìàÿãèéí ñî¸ë èðãýíøèëòýé óëñ
îðíóóäàä ãÿíäàíä õîðèõ ÿâäàë íü
òîõèðîìæã¿é áàéñíû óëìààñ
ñóäëàà÷ Áàÿðõ¿¿ãèéí
òýìäýãëýñíýýð “Ìîíãîë
àéìãóóäûí äîòîð ÿëòàí áóþó
áàðèãäàã÷èéã àéë õýñ¿¿ëýí õîðèõ,
õàäãàëàõ àðãà õýðýãñýëòýé áàéñàí”
ãýñýíòýé ñàíàë íýã áàéãàà áèëýý.2
“Èõ çàñàã õóóëèéí çàð÷ìûã ñóóðü
óäèðäëàãà áîëãîæ áîëîâñðóóëàãäñàí
Þàíü ã¿ðíèé “Íýâòýðõèé õóóëèóä”
ò¿¿í÷ëýí “Ò¿ìýäèéí àëòàí õààíû
öààç” “Ìîíãîë Îéðäûí èõ öààç”,
“Õàëõ æóðàì” çýðýã òîìîîõîí
õóóëü öààçûí äóðñãàëò áè÷èãò
õîðèõ ÿë øèéòãýëèéã õýðõýí àâ÷
¿çýæ õýðýãëýæ áàéñàí òàëààð àâ÷
¿çâýë, 1264 îíä Õóáèëàé õààí
çàíøëûí õýì õýìæýýã õàðüöóóëàí ñóäàëñàí íü” ÓÁ.,
çàíøëûí õýì õýìæýýã õàðüöóóëàí ñóäàëñàí íü” ÓÁ.,
ÓÁ., 2003 îí. 72 äàõü.
çàíøëûí õýì õýìæýýã õàðüöóóëàí ñóäàëñàí íü” ÓÁ.,
¹3
ØÈÉÄÂÝРïÉÖÝÒÃÝË
Áýýæèíã Ìîíãîë ã¿ðíèé æèíõýíý
íèéñëýë õýìýýí çàðëàæ, 1271 îíû
íýãä¿ãýýð ñàðä Èõ Ìîíãîë Óëñûí
íýðèéã Èõ Þàíü Óëñ áîëãîí
ººð÷èëæ, õýä õýäýí ¿åèéã õàìàðñàí
äºðâºí õóóëèàñ á¿ðäýõ “Èõ öààç”
õóóëèéã áàòëàí, ìºðäºæ áàéñàí
áàéíà.
Òýäãýýð õóóëèéí ãàãöõ¿¿
øîðîí ãÿíäàíòàé õîëáîîòîé
çààëòûã àâ÷ ¿çýõýä, “Õÿòàä õ¿í
øîðîí ãÿíäàíä ñóóõäàà õîîë
õ¿íñýý ººðºº õàðèóöíà. Ìîíãîë
õ¿í øîðîíä îðâîë óëñààñ õîîë óíä
çàëãóóëíà” 3 ìºí ýð¿¿ãèéí á¿ëýãò
“Õ¿í àìèíû õýðãýýñ áóñäàä ÿë
õàëäñàí æèíõýíý ìîíãîë õ¿íèéã
áàðüæ, ãÿíäàíä õîðèâîîñ õàìãààëàõ,
ÿë òóëãàæ ¿ë áîëíî. Òýä íàðò óóõ öàé,
èäýõ õîîë, àëèâ ç¿éëèéã ºã÷ áàéãòóí”
õýìýýí çààñàí áàéíà.
ÕIV-ÕVI çóóíû ¿åèéí “Àëòàí
õààíû öààçûí áè÷èã”, “Õóòóãòàé
Ñýöýí Õóíòàéæèéí øàøíû öààç”-
ûí òàëààð òýìäýãëýñíýýñ ¿çâýë ýíý
¿åä Ìîíãîë÷óóä ÿë øèéòãýëèéí
òºðºëä õîðèõ ÿëûã õýðýãëýæ
áàéãààã¿é áîëîâ óó ãýñýí ä¿ãíýëò
ãàðãàæ áîëîõîîð áàéãàà þì. Õàðèí
“Ìîíãîë Îéðäûí õóóëü”-ä
çààãäñàí ÿë øèéòãýëèéí òàëààð
ýðäýìòäèéí ñóäàëãàà ººð ººð
áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, ïðîôåññîð
Â.À.Ðÿçàíîâñêèé “õîðèõ ÿë
øèéòãýëèéã òºìºð ñàðààëæèä õîðèõ
õýëáýðýýð ýäë¿¿ëäýã áàéñàí” ãýæ
¿çñýí áîë äîêòîð Ã.Ñîâä “òºìºð
ñàðààëæèä õîðèõ, ãàçàð í¿õýíä
õîðèõ ãýæ ¿çñýí áàéíà” 4 Ãýòýë
äîêòîð Ò.Àëòàíãýðýë “òºìºð
ñàðààëæèä õîðèõ ãýñýí ÿëûí òºðºë
áàéõã¿é áàéíà” ãýæ ¿çñýí çýðãýýñ
õàðàõàä ãàçàð í¿õýíä õîðèõ ãýäýã íü
Êèäàí Óëñûí ¿åä (745 îíä) ãàçàð
ãÿíäàí õèéæ ÿëò õ¿íèéã õîðüæ
áàéñàíòàé òºñòýé, ¿å óëèðàí
 Ø¿¿õèéí
õàäãàëàãäàæ èðñýí áàéæ áîëîõ þì.
“Õàëõ æóðàì” õóóëüä ãýìò õýðãèéí
òºðë¿¿äèéã çààñíû çýðýãöýý òóõàéí
ãýìò õýðãèéí ¿éëäýãäñýí áàéäàë,
íèéãýì áà õ¿íä ó÷ðóóëñàí õîð
õîõèðëûí èõ, áàãà, õ¿íä,
õºíãºíèéã õàðãàëçàí îíîãäóóëàõ
ÿë øèéòãýëèéí îëîí õýëáýðèéã
àíõ óäàà òîãòîîñîí þì.
Òóõàéëáàë, àëàõ, çàí÷èõ, õàäàõ,
äºíãºëºõ ãýõ ìýò ýð¿¿ ø¿¿ëòýýñ
ãàäíà ãàçàð óõàæ ãÿíäàí áîëãîí
ò¿¿íèéãýý “õóäàãò õèéõ ÿë” ãýæ
íýðëýæýý. Óã õóóëèéí àðàâäóãààð
á¿ëãèéí õî¸ð çóóí äºðºâä¿ãýýð ç¿éëä
õîðèõ ÿëûí òàëààð õýðõýí çààñàí
òàëààð àâ÷ ¿çâýë, “Õóëãàé äàõèæ àðõè
óóâàë õóëãàé÷èéí ¸ñîîð õî¸ð æèë
äóóñòàë õàäúÿ. Äóóñààä ìºí ¸ñîîð
íàìèí÷èëòóãàé” ãýæýý. “Õàäúÿ” ãýäýã
íü øîðîíä õèéõèéã õýëäýã áàéæýý.
̺í õààø õààøààãàà äºðâºí àëä
ãàçàð óõàæ õóëãàé õèéñýí õ¿íèéã
õîðüäîã áàéñàí áàéíà.
“Ìîíãîë öààçûí áè÷èã” áîë
XVII çóóíû Ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí
ò¿¿õèéí ãîë áàðèìò áè÷èã áºãººä
Ìàíæ, Ìîíãîë õóóëü öààçûí
óëàìæëàëûã òóñãàñàí, òóõàéí öàã
¿åèéí íèéãýì, óëñ òºðèéí ýýäðýýòýé
àñóóäëûã ºðãºí õýìæýýãýýð
çîõèöóóëæ, Ìîíãîëûí óëàìæëàëò
õóóëü öààçûí ¿çýë ñàíààã àãóóëñàí
Ìàíæèéí òºðèéí õóóëü öààçûí
áè÷èã þì. Ýíý ¿åä ãÿíäàí ãýæ
íýðëýñýí îéëãîëò öààçûí áè÷èãò
èõ ãàð÷ áàéñàí áà ýíý íü àìèéã
õîðîîõ øèéòãýëä õààíû øèéäâýð
ãàðòàë ÿëòàíã ãÿíäàíä õîðèõûã
õýëæ áàéæýý. Òóõàéëáàë,
“çîðèãîîð õóäàëäàà àâ÷ ÿâàãñäûã
òýðã¿¿ëæ õóäàëäàà õèéñýí õ¿íèéã
õºâ÷äºí àëàõ ÿëä òîðãîîä ãÿíäàíä
õîðüæ õ¿ëýýíý, õýðýëäýí,
ãºâøèëäñºíä õ¿íääýæ òàâèí
õîíîãèéí äîòîðò ¿õâýë çàí÷ñàí
õ¿íèéã õºâ÷äºæ àëàõ áîëãîîä
ãÿíäàíä õîðüæ õ¿ëýýãò¿í...” ãýõ
çýðãýýð ãÿíäàíãèéí ¿¿ðãèéã
òîäîðõîéëñîí áàéíà.
̺í õîðèõ ÿëûí õóãàöàà áîëîí
ò¿¿íèé äýãëýìèéã òîãòîîñîí õýì
õýìæýý “Ìîíãîë öààçûí áè÷èã”
áîëîí Ìàíæ, Ìîíãîëûí áóñàä
òºðëèéí öààçûí áè÷èãò òýð á¿ð
òóñãààã¿é áîëîëòîé. Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí Ìàíæèéí õî¸ð çóó ãàðóé
æèëèéí äàðëàëûã ýñýðã¿¿öýæ
øèéäâýð ã¿éöýòãýë
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº
òýìöñýýð 1911 îíä Ìàíæèéí
íî¸ðõîëûã ò¿ëõýí óíàãàæ Áîãä õààíò
Ìîíãîë Óëñûã áàéãóóëæýý. Óëìààð
Ìàíæèéí õóóëü òîãòîîìæèéã
óñòãàæ ¿íäýñíèé Ìîíãîë õóóëüòàé
áîëîõûí òºëºº äýñ äàðààòàé àðãà
õýìæýý àâ÷ áàéñíû íýã íü 1915 îíû
5 äóãààð ñàðûí 5-íû ºäºð Çàñãèéí
ãàçðààñ àðâàí çóðãààí õ¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õóóëü çîõèîõ
êîìèññûã áàéãóóëàí àæèëä
îðóóëñíààð 1915-1918 îíóóäàä
“Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-èéã
áîëîâñðóóëàí ãàðãàæýý. Ýíý õóóëüä
ìºí ãÿíäàíä õîðèõ òóõàé çààëò ë
áàéãààãààñ ãÿíäàíä õîðèõ äýãëýì,
æóðàì, õàðóóë õàìãààëàëòûí òóõàé
îãò òóñãààã¿é áàéíà.
Åð íü õóâüñãàëààñ ºìíºõ ¿åèéí
õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààã
÷óõàì ÿìàð äýãëýì, æóðìûí äîð
ýäë¿¿ëæ èðñýí òàëààð ìýäýý
áàðèìò òóí õîìñ áàéãààã äóðäààä,
äýýðõ òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí
òîìîîõîí ýõ ñóðâàëæóóäàä õîðèõ
ÿë øèéòãýëèéã õýðõýí òóñãàñàí
òàëààð òîâ÷ àâ÷ ¿çýâ. Õàðèí 1921 îíû
Àðäûí õóâüñãàëûí äàðààõü ¿åèéí
õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààíû
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð
àâ÷ ¿çýõèéã õè÷ýýñýí áîëíî.
Ìîíãîë îðîíä 1921 îíû Àðäûí
õóâüñãàë ÿëñíû äàðàà áóþó 1921 îíû
7 äóãààð ñàðûí 10-íû ºäºð Àðäûí
íàìûí òºâ õîðîî, Ò¿ð çàñãèéí
ãàçðûí õàìòàðñàí õóðàë Íèéñëýë
õ¿ðýýíä áîëæ Çàñãèéí ãàçðûí
ÿàìäûã øèíýýð áàéãóóëàõàä
äîòîîä, ãàäààä, åðºíõèé ãóðâàí
õýëòýñòýéãýýð Ø¿¿õ ÿàìûã
áàéãóóëñàí áàéíà.
Àíõíû Ãÿíäàí ñàëàà îäîîãèéí
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé
õóóëü áîëîí ºðãºæèõ ÿâöäàà ¿éë
àæèëëàãààíäàà áàðèìòàëæ áàéñàí
õóóëü òîãòîîìæóóäûí àãóóëãûã òîâ÷
áàéäëààð àâ÷ ¿çâýë:
Ìîíãîë Àðä Óëñûí äîòîð àëèâàà
õýðýãòýí ÿëòàíã çàñàí ñàéæðóóëàõ
àæëûí òóõàé õóóëü (1931 îí)
Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õèéí
øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí
ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí õºãæèëä íýãýí
øèíý ¿å ýõýëñýí íü Óëñûí áàãà
õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1931 îíû 4
ä¿ãýýð ñàðûí 16-íû ºäðèéí àðâàí
“ Õóóëü
9 5
õî¸ðäóãààð õóðàëäààíààð “Ìîíãîë
Àðä Óëñûí äîòîð àëèâàà õýðýãòýí
ÿëòíûã çàñàí ñàéæðóóëàõ àæëûí
òóõàé õóóëü” áàòàëñàí ÿâäàë þì.
Ýíý íü Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí ÿë
ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ áèå
äààñàí àíõíû õóóëü áàéñàí áºãººä
á¿òöèéí õóâüä àðâàí òàâàí á¿ëýã,
íýã çóóí õîðèí çóðãààí ç¿éëýýñ
á¿ðäæýý. Õóóëèéí çîðèëãûã “Òóñ
óëñûí äîòîð àëèâàà õýðýãòýí
ÿëòíûã õîðèõ ãàçðóóäûã áàéëãàõ
áà õîðèõã¿éãýýð àëáàäàí àæèë
õèéëãýõ ÿâäëûã ã¿éöýòãýæ, óóë
õýðýãòýí ÿëòàíã çàñàí ñàéæðóóëàõ
àæëûã õýðõýí ã¿éöýòãýõ òóõàé
ä¿ðìèéã áàòàëñóãàé õýìýýñýí
áîäëîãî áîëíî” ãýæ òîäîðõîéëîîä,
àëèâàà òîõèíîîã¿é ýòãýýä¿¿äýýñ ãýìò
ÿâäàë ¿éëäýõýýñ ñýðãèéëýõýä çàñàí
ñàéæðóóëàõ àæëûã ÷èãë¿¿ëáýë
çîõèõûã çààæýý. Àëèâàà õýðýãòýí
ÿëòíûã çàñàí ñàéæðóóëàõ ãàçàðò
õîðüæ ÿëûã íü ýäë¿¿ëýõäýý òóõàéí
õîðèãäîãñäûí àíãèéí áîëîí
¿éëäñýí ãýì õýðãèéí øèíæ ÷àíàð,
õºðºí㺠÷èíýýíèé áàéäàë, ø¿¿í
òàñëàõ ãàçðààñ îíîãäóóëñàí ÿëûí
õ¿íä, õºíãºíèéã õàðãàëçàí ¿çýæ
ÿëãàâàðòàé õàíäàõ ¿¿ðýãòýéã çààí
òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Ýíý õóóëèàð àíõ óäàà çàñàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãàçðûí á¿òöèéã
òîãòîîæ ò¿¿íèéã òºðºëæ¿¿ëýí
õóâààñàí þì. ¯¿íä:
Íýã. Ò¿ð õîðèõ áàéãóóëëàãóóäàä :
À) Àëèâàà õýðãèéí ó÷èð ø¿¿í
òàñëàõ ãàçàð áóþó áàéöààã÷ íàðààñ
áàéöààæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ;
Á) Õîðèõ ÿë øèéòãýãäñýí
áºãººä óã òîãòîîëûã õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëîõûã õ¿ëýýæ áàéãàà
õ¿ì¿¿ñèéã õîðüæ áàéæýý.
Õî¸ð. Çàñàí ñàéæðóóëàõ
ãàçðóóäàä:
À) Õîðèãäîõîîð øèéòãýãäñýí á¿õ
õ¿ì¿¿ñ;
Á) Õýðýâ òóõàéí îðîí íóòàãò
ººðòºº õîðèõ ãàçðóóä áàéõã¿é áîë
òýäãýýðèéí õýðýãòýí ÿëòàíã
õîðèõîîð çààæýý.
Ãóðàâò. պ人ãèéí àæ ¿éëäâýðèéí
(ãàð ¿éëäâýðèéí) êîëîíèóäàä:
À) Ãóðâàí æèëýýñ öººí
õóãàöààãààð õîðèãäîõ õ¿ì¿¿ñ;
Á) Õýðýâ áóñàä óðò õóãàöààíàà
õîðèãäîõ ýòãýýä¿¿äèéí ýäëýõ
ÿëûí õóãàöààíààñ ãóðâàí æèë
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

9 6
õ¿ðýõã¿é ¿ëäñýí æèíõýíý àæëûí
àðäóóäûã òóñ òóñ õîðèõîîð çààñàí
áàéíà. պ人ãèéí àæèë áà ãàð
¿éëäâýðèéí êîëîíèóäûí íýã
îíöëîã áîë çºâõºí ñàíàìñàðã¿é
áóþó õîîñîí ÿäóóãèéí óëìààñ
õóóëü öààçûã çºð÷èí ãýìò õýðýã
¿éëäñýí àæëûí àíãèéí õ¿ì¿¿ñèéã
õîðüäîã áàéñàí ÿâäàë þì.
Ìîíãîë Àðä Óëñûí äîòîð
àëèâàà õýðýãòýí ÿëòíûã çàñàí
ñàéæðóóëàõ òóõàé õóóëèéí ò¿¿õýí à÷
õîëáîãäîë íü :
Íýã. Òóñ óëñûí äîòîð ýð¿¿ãèéí ÿë
ýäë¿¿ëýõ àíõíû õóóëü áàéñàí;
Õî¸ð. Öààøèä äýýðõ ÷èãëýëèéí
ýðõ ç¿éí îëîí õóóëü òîãòîîìæèä
ò¿¿õýí ýõ ñóðâàëæ áîëîí
¿ëäñýíýýð òàéëáàðëàãäàíà. Óã
õóóëüä òóñãàãäñàí îëîí àñóóäàë
äàðàà äàðààãèéí õóóëèóäàä óëàì
áîëîâñðîíãóé áîëîí òóñãàãäàæ
èðñýí áàéíà. Õàðèí ýíý õóóëü
äàðààãèéí õóóëèéã ãàðàõ õ¿ðòýë áóþó
ººðººð õýëáýë, 1966 îí õ¿ðòýë õ¿÷èí
òºãºëäºð ¿éë÷èëñýí ãýæ ¿çýõ
¿íäýñëýë áàãàòàé þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñàí Õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
Õºäºëìºðèéí õóóëü (1966):
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1966 îíû 3 äóãààð
ñàðûí 24-íèé ºäðèéí 50 äóãààð
çàðëèãààð “Çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
õºäºëìºðèéí õóóëü” áàòëàãäñàí íü
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí ÿë ýäë¿¿ëýõ
àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä
ò¿¿õýí øèíý ¿å íýýñýí ÷óõàë ¿éë
ÿâäàë áîëñîí þì.
Àíõ 1931 îíä áàòëàãäñàí
“Ìîíãîë Àðä Óëñûí äîòîð àëèâàà
õýðýãòýí ÿëòàíã çàñàí ñàéæðóóëàõ
àæëûí òóõàé õóóëü”-èéí äàðàà
ãó÷èí òàâ äàõü æèëäýý ýð¿¿ãèéí ÿë
ýäë¿¿ëýõ õî¸ð äàõü õóóëü ãàð÷,
õýðýãæèæ ýõýëñýí áàéíà. Ýíý õóóëü
ãàðàõ áîëãîí øàëòãààíûã õýä
õýäýí ç¿éëòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ
áîëîõ þì. Þóíû ºìíº óã
áàéãóóëëàãà 1936 îíä Ø¿¿õ ÿàìíààñ
Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìàíä øèëæèí
èðñíýýñ ýõëýí 1931 îíû õóóëèéí
¿éë÷ëýõ õ¿÷èí ÷àäàë óëàì ñóëàðñààð
á¿ð ñ¿¿ëäýý ¿ã¿é áîëæ îðîíä íü
ººð òºðëèéí ä¿ðýì çààâàð ¿éë÷ëýõ
áîëñîí, ìºí 1960 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí
¯íäñýí õóóëü áàòëàãäàí ãàðñàí
5
À.Ëõàãâà. “Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ýðõ ç¿é”. ÓÁ. 2008. 34 äýõ òàë.
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýë
çýðýãòýé õîëáîí ¿çýõ ó÷èðòàé þì.
Çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
õºäºëìºðèéí õóóëèéí çîðèëòûã:
“Ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäýä
ø¿¿õýýñ îíîãäóóëñàí ÿëûã õóóëü
¸ñîîð ýäë¿¿ëæ, òýäíèéã õóóëü ¸ñûã
õ¿íäýòãýí ñàõèæ, ñîöèàëèñò
íèéãìèéí àìüäðàë, õºäºëìºðò
õýâø¿¿ëýí äàõèí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ,
òýäíýýñ øèíýýð ãýìò õýðýã ¿éëäýõ
áóþó íèéãýìä õîðòîéãîîð
íºëººëºõ ÿâäëààñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõýä îðøèíî” 5 õýìýýí
òîäîðõîéëñîí áà óã õóóëü íü
á¿òöèéí õóâüä íàéìàí á¿ëýã,
òàâèí òàâàí ç¿éëýýñ á¿ðäýíý.
Ìîíãîë Àðä Óëñûí äîòîð
àëèâàà õýðýãòýí ÿëòíûã çàñàí
ñàéæðóóëàõ àæëûí òóõàé õóóëüòàé
1966 îíû Çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
õºäºëìºðèéí õóóëèéí àãóóëãûã
õàðüöóóëàí çàðèì îíöëîãûí òàëààð
òîâ÷ àâ÷ ¿çâýë:
ßë ýäë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí
òºðºë äýãëýìèéí ÿëãààã
óðüäûíõààñ íýëýýä íàðèéâ÷ëàí
òîãòîîñîí. Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ
áàéãóóëëàãûí òºðëèéã ãÿíäàí,
çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õºäºëìºðèéí,
õ¿ì¿¿æèë õºäºëìºðèéí êîëîíè
ãýæ àíãèëààä äîòîð íü çàñàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õºäºëìºðèéí êîëîíèéã
æèðèéí, ÷àíãà, îíöãîé äýãëýìòýé,
ãÿíäàíã æèðèéí áîëîí õàòóó
äýãëýìòýé, õ¿ì¿¿æèë õºäºëìºðèéí
êîëîíèéã æèðèéí äýãëýì, ò¿¿íèé
äîòîð ÷àíãàëñàí ñàëáàðòàé áàéõààð
òîãòîîñîí áàéíà. ßë ýäë¿¿ëýõ
áàéãóóëàãûí òºðºë äýãëýìèéã äýýðõ
áàéäëààð ÿëãàâàðòàé òîãòîîñíû
ãîë çîðèëò íü àíõ óäàà áóþó
õºíãºí ãýìò õýðýãò øèéòã¿¿ëñýí
õ¿ì¿¿ñèéã óäàà äàðàà, õ¿íä ãýìò
õýðýãò øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýä¿¿äýýñ
òóñãààðãàí àëü áîëîõîîð òýäíèéã ìóó
íºëººíä àâòóóëàõã¿é áàéõ ÿâäàë
áàéâ. ̺í ãÿíäàí, êîëîíè,
õ¿ì¿¿æèë õºäºëìºðèéí êîëîíèä
ÿë ýäë¿¿ëýõ íºõöºë, ÿëòíû ýðõ
¿¿ðãèéã íýëýýä íàðèéâ÷ëàí
òîãòîîñîí íü ºìíºõ õóóëèàñ
ÿëãàãäàõ áàñ íýã îíöëîã áîëñîí
þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
õºäºëìºðèéí õóóëü (1981)
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
îí, ¹3
òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1981 îíû 11 ä¿ãýýð
ñàðûí 16-íû 403 äóãààð çàðëèãààð
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
õºäºëìºðèéí õóóëü áàòëàãäàí
ãàð÷ 1982 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-
íèé ºäðººñ ýõëýí ìºðäºãäºæ
ýõýëñýí. Ýíý íü Ìîíãîë Óëñàä
ýð¿¿ãèéí ÿë ýäëýõ, ýäë¿¿ëýõ
àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí ãóðàâ äàõü
õóóëü áàéñàí þì.
Õóóëèéí çîðèëãûã: “ßëòíûã
¿éëäñýí ãýìò õýðýãò íü öýýðë¿¿ëýõ
òºäèéã¿é, õºäºëìºðò ¿íýí÷ øóäàðãà
õàíääàã, õóóëèéã íàðèéí ÷àíä
áèåë¿¿ëäýã, õàìòûí àæ áàéäëûí
ñîöèàëèñò õýâ æóðìûã õ¿íäýòãýäýã
¿çýëòýé áîëãîí çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ,
äàõèí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ÿëòíûã áîëîí
áóñàä õ¿ì¿¿ñèéã ãýìò õýðýã ¿éëäýõýýñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ýð¿¿ãèéí ÿë
ýäëýëòèéí áèåëýëòèéã õàíãàõ,
ò¿¿í÷ëýí ãýìò õýðãèéã àðèëãàõàä
òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëýõ ÿâäàëä îðøèíî”
ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà. ̺í ÿë
ýäë¿¿ëýõ íü õ¿íèé áèå ìàõáîäèéã
çîâîîõ, íýð àëäðûã äîðîìæëîí
ãóòààõ çîðèëãîã¿éã çààæýý.
ßëàíãóÿà ñ¿¿ëèéí ýíý çààëò ͯÁ-
ààñ 1955 îíä ãàðãàñàí “Õýðýãòýí
ÿëòàíòàé õàðüöàõ íààä çàõûí æèøèã
ä¿ðýì”-èéí çààëòûí àãóóëãàòàé
òîõèð÷ áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýõ íü
ç¿éòýé.
Õîðèõ áàéãóóëëàãûí áîëîí Õîðèõ
ÿë ýäë¿¿ëýõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëü (1993)
Óëñûí Èõ Õóðàë (ÓÈÕ)-ààñ
1993 îíû 12 äóãààð ñàðûí 6-íû
ºäºð “Õîðèõ áàéãóóëëàãûí áîëîí
õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü”-èéã áàòàëæ, 1994
îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ
ýõëýí ìºðäºõ áîëñîí áèëýý. Ýíý íü
Ìîíãîë Óëñûí ýð¿¿ãèéí ÿë ýäë¿¿ëýõ
àæèëëàãààã ýðõ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ
äºðºâ äýõ õóóëü áàéâ. Ýíý õóóëèéí
áàòëàãäàí ãàðàõ áîëñîí øàëòãààí
íü:
• 1992 îíä Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëü áàòëàãäàí ãàð÷ õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ºðãºíººð
òóíõàãëàñàí òºäèéã¿é áóñàä á¿õ õóóëü
òîãòîîìæèéã ¯íäñýí õóóëèéí
àãóóëãà, çàð÷èìä íèéö¿¿ëýí ãàðãàõ
øààðäëàãàòàé áîëñîí;
• ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õºäºëìºðèéí õóóëü
õýðýãæèæ ýõýëñíýýñ õîéø àðâàí
 Ø¿¿õèéí
õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä Àðäûí Èõ
Õóðàë (ÀÈÕ)-ûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
çàðëèã òýð÷ëýí ÍÀÕß-ûí ñàéäûí
òóøààëààð íýìýëò, ººð÷ëºëò îðæ
áàéñàí;
• 1993 îíä Ìîíãîë Óëñûí
ýð¿¿ãèéí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðæ ÿëûí çîðèëãî, òºðºëä ººð÷ëºëò
îðñîí;
• Çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
õºäºëìºðèéí õóóëü, ò¿¿íèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð Çàñãèéí
ãàçàð, òºðèéí ÿàìä, áàéãóóëëàãóóäààñ
ãàðãàñàí îëîí àðâàí òóøààëûí
çààëòóóä íü íèéãýì, óëñ òºðèéí
òîãòîëöîîíû ººð÷ëºëò, çàõ
çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí çîðèëòóóäòàé
àãóóëãûí õóâüä çºð÷èëäºõ áîëñîí
çýðýã ó÷èð øàëòãààíòàé õîëáîí ¿çýæ
áîëîõ þì.6
Õóóëèéí çîðèëòûã “Õîðèõ
áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî, çîõèîí
áàéãóóëàëò, ò¿¿íèé àæèëòíû
íèéãìèéí áàòàëãàà, õîðèãäëûí ýðõ
ç¿éí áàéäàë, õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ
íºõöºë æóðàìòàé õîëáîãäñîí
õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî”
õýìýýí òîäîðõîéëñíûã ºìíºõ
õóóëüòàé õàðüöóóëàõàä àãóóëãûí
õóâüä çàð÷ìûí öîî øèíý ººð÷ëºëò
îðñíûã õàðóóëæ áàéíà. Òóõàéëáàë,
õîðèõ áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî,
çîõèîí áàéãóóëàëò, àæèëòíû ýðõ ç¿éí
áàéäàë, íèéãìèéí áàòàëãààã
õóóëü÷ëàõûã àìüäðàë ç¿é ¸ñîîð
øààðäàæ áàéñàí õýäèé ÷ ºìíºõ
õóóëèóäàä òóñãàãäààã¿é ÿâæ èðñýí
áàéíà. Ýíý õóóëèàð õîðèõ
áàéãóóëëàãûí á¿òöýä îðóóëñàí
ººð÷ëºëò íü ýð¿¿ãèéí õóóëüä
çààñàí öààçààð àâàõ ÿë
øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýä¿¿äèéí àìèéã
óó÷èëñàí òîõèîëäîëä õóãàöààã¿é
õîðèõ ÿëààð ñîëèíî ãýñýí
àãóóëãàòàé õîëáîîòîé áàéâ.
Ýðõ ç¿éí øèíý èíñòèòóò áèé
áîëñîíòîé õîëáîãäîí õóãàöààã¿é
õîðèõ òóñãàé ñàëáàðûã áàéãóóëàõ
áîëæ èíãýñíýýð òýð íü õîðèõ
áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîîíä áèå
äààñàí øèíý òºðºë áîëæ îðñîí
áàéíà.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí
àëáàíû òóõàé õóóëü (1994)
6
À.Ëõàãâà. “Ãÿíäàí ñàëààíààñ Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ åðºíõèé ãàýàð áîëæ ºðãºæñºí ò¿¿õýí çàìíàë”. ÓÁ. , 2001 îí.
18 äàõü òàë.
7
À.Ëõàãâà. “Ãÿíäàí ñàëààíààñ Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ åðºíõèé ãàçàð áîëæ ºðãºæñºí ò¿¿õýí çàìíàë”. ÓÁ. , 2001 îí.
25 äàõü òàë.
øèéäâýð ã¿éöýòãýë
Èðãýíèé õýðãèéí òàëààð ãàðñàí
áîëîí ýð¿¿ãèéí çàðèì òºðëèéí ÿë
ýäë¿¿ëýõ øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
àæèëëàãààã 1994 îíû Ø¿¿õèéí
øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí àëáàíû
òóõàé õóóëü áàòëàãäàõààñ ºìíº 1926
îíû 7 äóãààð ñàðûí 2-íû ºäðèéí
Óëñûí Áàãà Õóðàë (ÓÁÕ)-ààñ
áàòëàí ãàðãàñàí “Ìîíãîë Àðä
Óëñûí ø¿¿õ òàñëàõ ãàçðóóäàä àëèâàà
õýðãèéã áàéöààõ øèéòãýõ òóõàé
õóóëèéí 9 ä¿ãýýð á¿ëãèéí “Ø¿¿õ
òàñëàõ ãàçðóóäûí òîãòîîëûã
ã¿éöýòãýõ òóõàé” 104-111 ä¿ãýýð
ç¿éë, 1. ÓÁÕ-ûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
1949 îíû 8-ð ñàðûí 6-íû ºäðèéí 9
ä¿ãýýð çàðëèãààð áàòàëñàí
Ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
òóõàé õóóëèéí 6 äóãààð á¿ëãèéã
“Ø¿¿õèéí ã¿éöýòãýã÷ íàð” ãýæ
íýðëýýä óã õóóëèéí 42-44 äóãààð
ç¿éë, ÁÍÌÀÓ-ûí 1952 îíû
Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí
119 ä¿ãýýð ç¿éë, ÁÍÌÀÓ-ûí 1967
îíû Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ
õóóëèéí 5 äóãààð õýñãèéí 251-304
äóãààð ç¿éë, 1978 îíû Ø¿¿õèéí
áàéãóóëàìæèéí òóõàé õóóëèéí 61-
63 äóãààð ç¿éë, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí 1985 îíû 237
äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí
“Ø¿¿õèéí òîãòîîë ã¿éöýòãýõ
æóðìûí òóõàé çààâàð” çýðýã ýðõèéí
àêòààð çîõèöóóëæ áàéñàí áàéíà.7
ÓÈÕ-ààñ 1994 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 10-íû ºäºð Ø¿¿õèéí
øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí àëáàíû
òóõàé õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí
áºãººä õóóëü ãàðàõ áîëñîí
øàëòãààíûã: Íýãä, Ø¿¿õèéí
øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí àëáàíû ¿éë
àæèëëàãàà îëîí àðâàí ýðõèéí
àêòààð çîõèöóóëàãäàæ èðñíèéã
òóñãàéëàí õóóëü÷ëàõ øààðäëàãàòàé
áîëñîí, õî¸ðò, Øèéäâýð
ã¿éöýòãýëèéí àëáàíû öàð õ¿ðýý
ºðãºæèí òýëýõèéí õýðýýð
àæèëòíóóäûí ýðõ, ¿¿ðãèéã
òîäðóóëàí ýðõèéí áàòàëãààã íü
òºðèéí òóñãàé àëáàíû àæèëòàíòàé
îéðòóóëàí àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé
áîëñîí, Ãóðàâò, Øèéäâýð
ã¿éöýòãýëèéí àëáûã õàðüöàíãóé áèå
äààëãàõ íèéãìèéí øààðäëàãà
“ Õóóëü
9 7
òàâèãäñàí çýðýãòýé õîëáîæ ¿çýæ
áîëíî. Õóóëèéí çîðèëòûã
“Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí
àëáàíû çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë
àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäýñ,
àæèëòíû ýðõ, ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîõ,
õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí
õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî”
õýìýýí òîäîðõîéëæýý.
Õîðèõîîñ ººð òºðëèéí ÿë ýäë¿¿ëýõ
áîëîí ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí áóñàä
àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé
õóóëü (1995)
ÓÈÕ-ààñ 1995 îíû 12 äóãààð
ñàðûí 11-íèé ºäºð Õîðèõîîñ ººð
òºðëèéí ÿë ýäë¿¿ëýõ áîëîí
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí áóñàä àðãà
õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéã
áàòëñàí áàéíà.
Ýíý õóóëü ãàðàõûí ºìíº
ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí
òýðã¿¿ëýã÷äýýñ 1987 îíû 11 ä¿ãýýð
ñàðûí 23-íä áàòëàí ãàðãàñàí
“ÁÍÌÀÓ-ä Õîðèõîîñ ººð òºðëèéí
çàðèì ÿë ýäë¿¿ëýõ æóðàì,
íºõöºëèéí òóõàé ä¿ðýì” ¿éë÷èëæ
áàéñíûã òýìäýãëýâýë çîõèíî.
Õóóëèéí çîðèëòûã “Ìîíãîë
Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð òîðãîõ,
òîäîðõîé àëáàí òóøààë ýðõëýõ
áóþó òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ ýðõ õàñàõ, ýä õºðºíãº
õóðààõ, çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àæèë
õèéëãýõ ÿëûã ýäë¿¿ëýõ, öààçààð àâàõ
ÿëûã ã¿éöýòãýõ, òýíñýãäñýí áîëîí
ø¿¿õèéí òàñëàí øèéäâýðëýõ
òîãòîîë áèåë¿¿ëýõèéã õîéøëóóëñàí
ÿëòíûã õÿíàí õàðãàëçàõ,
ýìíýëýãèéí ÷àíàðòàé àëáàäëàãûí
àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëýõòýé
õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä
îðøèíî” õýìýýí òîäîðõîéëæýý.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ
òóõàé õóóëèéí (1996 îí) òîâ÷ àãóóëãà
ÓÈÕ-ààñ 1996 îíû 11 ä¿ãýýð
ñàðûí 15-íû ºäºð Ø¿¿õèéí
øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ òóõàé õóóëü
áàòëàí ãàðãàñàí. Õóóëü ãàðàõ áîëñîí
øàëòãààí íü:
1. Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí
õóóëüä çààñàí á¿õ òºðëèéí ÿë
ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààã ãóðâàí
õóóëèàð çîõèöóóëæ áàéãààã íýã
äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí, ¹3

9 8
õóóëèéí õ¿ðýýíä õàìðóóëàõ;
2. Á¿õ òºðëèéí ÿë ýäë¿¿ëýõòýé
õîëáîãäñîí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã
òºâëºðñºí áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ,
íýãäñýí òîî á¿ðòãýë õºòëºõ,
õÿíàëò òàâèõ àæëûã øèíý øàòàíä
ãàðãàõ íèéãìèéí çîðèëòòîé
õîëáîæ ¿çýæ áîëîõ þì.
Õóóëèéí íýãä¿ãýýð ç¿éëä “Ýíý
õóóëèéí çîðèëò íü Ø¿¿õèéí øèéäâýð
áèåë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî,
çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë àæèëëàãààíû
ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîõîä îðøèíî”
ãýæýý.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü (2002 îí)
ÓÈÕ-ààñ 2002 îíû 1 ä¿ãýýð
ñàðûí 8-íû ºäºð Ø¿¿õèéí øèéäâýð
ã¿éöýòãýõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëèéã áàòàëæ ºíººã õ¿ðòýë äàãàí
ìºðäºæ áàéíà.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
òóõàé õóóëü áàòëàãäàí ãàðàõ áîëñîí
øàëòãààíûã: Íýãä, ÓÈÕ-ààñ 1998
îíä áàòàëñàí Ìîíãîë Óëñûí ýðõ
ç¿éí øèíýòãýëèéí õºòºëáºðò
“Ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ
àæèëëàãààíû çàð÷èì, ýðõ ç¿éí
¿íäñèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ,
öààøèä ººðèé㺺 ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ,
çàð÷èìä øèëæèõ áîëîìæèéã
ñóäàëíà” ãýñíèéã õýðýãæ¿¿ëýõ,
Õî¸ðò, Ìîíãîë Óëñûí ýð¿¿, ýðãýí
ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ,
èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ, ø¿¿õèéí øèéäâýð
áèåë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèóäûí
õîîðîíäûí óÿëäààã ñàéæðóóëàõ,
íèéãìèéí àìüäðàëûã ýðõ ç¿éãýýð
çîõèöóóëàõ àæëûã á¿õýëä íü
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èã
õàíäëàãàòàé õîëáîí ¿çýõ, Ãóðàâò,
õóó÷èí õóóëèéí ïðîöåññûí
àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí õýñýã
çààëò õýò åðºíõèé, ø¿¿õèéí
øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí
øàò äàìæëàãà îëîí, ø¿¿õ ò¿¿íèé
øèéäâýð áèåë¿¿ëäýã áàéãóóëëàãûí
àæëûí óÿëäàà õîëáîî òºäèéëºí
õàíãàëòòàé áóñ áàéñàí çýðãýýð
òàéëáàðëàæ áîëíî. Ìîíãîë Óëñûí
ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí õºòºëáºðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí ýõíèé ýýëæèíä
õàìààðàãäàõ äýýð äóðäñàí õóóëèóäàä
“ Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ”, 2009 îí,
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýë
¿ã ¿ñãýýñ ýõëýýä, ¿çýë áîäëûí
çºðººòýé òîìú¸îëîë, íýã íü
íºãººäºº õàðøèëñàí òºäèéã¿é, ýðõ
ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷
ñóáüåêòóóäèéí ýäëýõ ýðõ, ýðõ
÷ºëººã èëòýä çºð÷ñºí çààëò îëîí
áàéñàí áºãººä ýäãýýðèéã õóóëü
òîãòîîã÷èä íýã ìºð áîëãîí æèãäëýõ,
òºðèéí ÿëûí áîäëîãî, òºðºëä
çàðèì ººð÷ëºëò îðóóëàõ çîðèëò
òàâüæ øèéäâýðëýñýí þì.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü íü 6
õýñýã, 20 á¿ëýã, 144 ç¿éëòýéãýýð 2002
îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 8-íû ºäºð
ÓÈÕ-ààð áàòëàãäàæ 2002 îíû 9
ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ õ¿÷èí
òºãºëäºð ¿éë÷èëæ ýõýëñýí áºãººä
ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí ÷èã
¿¿ðýã ºðãºæèí ººð÷ëºãäñºíòýé
õîëáîãäîí 38 øèíý ç¿éë çààëò îðæ,
ýð¿¿, èðãýíèé, ýð¿¿ãèéí áàéöààí
øèéòãýõ çýðýã õóóëü
øèíý÷ëýãäñíèé äàãóó ºìíºõ
õóóëèéí 100 ãàðóé ç¿éë, çààëòàä
çàð÷ìûí øèíæòýé ººð÷ëºëò õèéí
íàéðóóëñíààð ºìíºõ õóóëèéí 95
õóâüä íü íýìýëò, ººð÷ëºëò îðñîí
þì.
Íèéãìèéí õàðèëöàà ºðãºæèí
òýëýõèéí õýðýýð òóõàéí õàðèëöààã
çîõèöóóëæ áóé ýðõ ç¿é ººð÷ëºãäºæ,
øèíý÷ëýãäýí õºãæèæ áàéäàã ç¿é
òîãòîëòîé áèëýý. Ìîíãîë Óëñûí
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ýðõ
ç¿é íü ººðèéí õºãæëèéíõºº ÿâöàä
íèéãìèéí ºìíº òóëãàðñàí ãýìò
õýðýã, ýðõ ç¿éí çºð÷èëòýé òýìöýõ,
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ãýì áóðóóòàé
ýòãýýäýä îíîãäóóëñàí òºðèéí ÿë
çýìëýëèéã õóóëèéí õ¿ðýýíä
ýäë¿¿ëýõ, òóõàéí ãýì áóðóóòàé
¿éëäëèéí óëìààñ õîõèðñîí
ýòãýýäèéí ýðõ àøèã ñîíèðõîëûã
õàíãàõ, ýöñèéí ¿ð ä¿íä òºðèéí ÿë
øèéòãýëèéí áîäëîãûã îíîâ÷òîé
àðãà õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
çàìûã õàéí, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëýýð
õºãæèæ èðñýí.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
àæèëëàãààã òîãòîîë ã¿éöýòãýõ
áîëîí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
¹3
àæèëëàãàà ãýæ òºðºëæ¿¿ëýí àâ÷
¿çâýë àãóóëãûí õóâüä ºðãºí óòãàòàé,
îëîí òàëûã õàìàðñàí ïðîöåäóð
îéëãîëò áºãººä Ýð¿¿ãèéí õóóëü,
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü,
Èðãýíèé áîëîí Èðãýíèé õýðýã
ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ çýðýã
áóñàä õóóëü òîãòîîìæûí äàãóó
ïðîöåññèéí ýðõ ç¿éãýýð
øèéäâýðëýñýí ñ¿¿ëèéí ¿å øàòíû
òºãñãºë áóþó øèéäâýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõýýñ ýõëýëòýéãýýð
¿¿ñäýã. Èéìä äýýð äóðäñàí ýðõ ç¿éí
õºãæèë íü òóñ ýðõ ç¿éòýé øóóä
õîëáîîòîé þì.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ýðõ
ç¿éí õºãæëèéí öààøäûí ÷èã
õàíäëàãûã çºâõºí õîðèõ ÿë
ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààã ñóäëàí
õºãæ¿¿ëýõ áóñ ýð¿¿ãèéí áóñàä
òºðëèéí ÿë, èðãýíèé áîëîí
çàõèðãààíû õýðýã ìàðãààíûã
øèéäâýðëýñýí øèéäâýðèéã
ã¿éöýòãýõ àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé
àñóóäàë ÿðèãäàõ íü ç¿éí õýðýã þì.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ýðõ
ç¿éí øèíæëýõ óõààíûã ñ¿¿ëèéí ¿åä
ñóäëàà÷èä íýëýýí ñîíèðõîí
ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèë õèéõ
áîëñîí ¿åä ñóäëàà÷äûí àíõààðàëä
äàðààõü àñóóäëûã íýýëòòýé òàâüæ
áàéíà.
1. Õîðèõ áàéãóóëëàãûí òºðºë,
äýãëýìèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, òóõàéëáàë,
îëîí óëñûí æèøèãò áàéãàà íýýëòòýé
áîëîí õààëòòàé õîðèõ àíãèéí
òîãòîëöîîíä Ìîíãîë Óëñûã
øèëæ¿¿ëýõ àñóóäëûã ñóäëàí àâ÷
¿çýõ;
2. Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é áîëîí
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ýðõ
ç¿éí ñóäëàõ íýã ãîë àñóóäàë áîëîõ
õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ õóãàöààíû
àñóóäàë;
3. Øîðîí ñóäëàë, ò¿¿í äîòðîî
ÿëòàí ñóäëàëûí àñóóäëûã øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñòýéãýýð õºãæ¿¿ëýõ;
4. Õîðèõ áàéãóóëëàãàä ¿éëäýãäýæ
áóé ãýìò ÿâäëûã êðèìèíîëîãèéí
óõààíû ¿¿äíýýñ ñóäëàõ çýðýã
ñóäàëãààíû àæëûã õèéæ ýõë¿¿ëýí
òóñ ýðõ ç¿éí öààøäûí õºãæëèéã
ò¿ðãýñãýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.