AUTORITETI I MBIKQYRJES FINANCIARE

TREGU I KAPITALIT
PARIME BAZ
(MATERIAL EDUKUES)

Tregu i Kapitalit

Duke i vn n prdorim parat tuaja n tregun e kapitalit, ju mund t bheni pronar t kompanive apo huadhns t bizneseve dhe qeveris. Duke marr pjes n tregun e kapitalit, ju ndihmoni n zhvillimin e biznesit, n hapjen e vendeve t reja t puns, ju ndihmoni n rritjen e ekonomis shqiptare. Mos hezitoni t investoni n tregun e kapitalit.

Tregu Total

Produkteve

Tregu i faktoreve te Prodhimit

Kapitalit

Punes

Sekondar

Primar

Zyrtar

Jo zyrtar

Sezonal

Jo sezonal

Bursa OTC Sportelit Me shumic Futures Opsione etj

Tregu i kapitalit, pavarsisht nga kompleksiteti i problemeve q paraqet, n thelb sht i ngjashm me do lloj tregu. Kshtu, n tregun e fruta-perimeve, fermert vin pr t shitur produktet e tyre duke u takuar me njerzit, t cilt krkojn t blejn produkte t freskta.

Tregu i Kapitalit Material Edukues

AUTORITETI I MBIKQYRJES FINANCIARE 2

Fermert prfitojn nga fakti se gjejn shum blers potencial n t njjtin vend. Por edhe blersit prfitojn nga mundsia pr t zgjedhur produktin m cilsor dhe me mimin m t mir n shumllojshmrin e produkteve. N mnyr t ngjashme ndodh edhe n tregun e kapitalit. N kt treg, fermert zevendsohen nga bizneset dhe qeveria. Blersit jan investitort, si mund t jeni ju ose un, ose dhe organizata t mdha, t quajtura investitor institucional. Produktet q ofrohen n tregun e kapitalit quhen letra me vler. Ashtu si dhe fermert q shesin prodhimet e tyre pr t fituar m shum pr mirqnien e tyre dhe pr t bler far apo ushqime pr kafsht, edhe qeveria e bizneset shesin letrat me vler pr t patur m shum para pr t financuar aktivitetet e tyre. Nj tjetr ngjashmri ka t bj me faktin se n tregun e kapitalit ju do t gjeni nj shumllojshmri letrash me vler, gj q u lejon ju t zgjidhni at q ju duhet. Si blers n tregun e kapitalit, ju keni mundsin t zgjidhni dy grupe letrash me vler. Ju mund t blini letra pronsie si jan aksionet, q do t thot se ju po blini pjes pronsie n biznes. Ose ju mund t blini letra borxhi si jan obligacionet, q do t thot se ju i keni dhn hua bizneseve apo qeveris, e cila do t'ju rikthehet kundrejt interesit. Pronsia. Ju bheni pronar i nj biznesi, nse blini aksione t tij. Kjo ju jep t drejtn t merrni pjes n suksesin e firms. Nse kompania shkon mir, ajo mund t'ju paguaje divident, q do t thot pjesa e fitimit q ju takon ju. Shumica e aksioneve jan aksione t zakonshme. N.q.s ju zotroni ato, jeni nj nga pronart e kompanis. Nj lloj tjetr aksioni sht aksioni i preferruar. Kto aksione ju japin t drejtn t merrni nj shum t prcaktuar, pra dividentin fiks, prpara se t paguhen aksionert e aksioneve t zakonshme. Aksionert e aksioneve t preferruara, n rastin m tipik, nuk kan t njjtat t drejta si aksionert e zakonshm. Ata kan, vetm, nj pretendim, at t dividentit dhe asgj m shum. Kjo do t thot se edhe n.q.s. kompania rezulton me shum fitim, aksionert e preferruar do t marrin vetm shumn e caktuar t dividentit. Mirpo, si aksioner i zakonshm, ju mund t gezoni shum prfitime nga ecuria e mir e kompanis. Ju mund t fitoni divident dhe, gjithashtu, t shisni aksionet tuaja me leverdi, nse biznesi po shkon mir. Por, nse kompania nuk po ecn mir, sht e vshtir q ajo t paguaje divident. Derisa nuk ka fitime, nuk ka far t shprndaj. Gjithashtu, fakti sht se aksionet e kompanis nuk do t ken at vler, sa ju keni paguar pr to. Ju duhet t'i shisni ato me humbje. Huadhnia. Mnyra tjetr sht t japsh hua parat e tua n ndonj biznes apo tek qeveria. Shumica prej nesh, pothuajse e bjn kt indirekt nprmjet llogarive t kursimit pran nj banke. Bankat i prdorin parat q ne depozitojm pr t'i dhn hua tek bizneset, duke prfituar nga diferenca e norms m t lart t interesit pr paran q japin hua, kundrejt asaj q na paguajn ne pr paran e depozituar.

Tregu i Kapitalit Material Edukues

AUTORITETI I MBIKQYRJES FINANCIARE 3

Mnyra m direkte q ju t bheni huadhns n nj treg kapitali sht blerja e letrave me vler apo instrumentave t borxhit. N kt rast, huamarrsi - qeveria apo biznesi - premton t'u paguaje ju huan n nj dat t caktuar kundrejt interesit. Ju mund t zgjidhni n shumllojshmrin e letrave me vler t borxhit. Obligacionet e garantuara jan letra me vler relativisht t sigurta, sepse pas tyre qendron nj mjet i caktuar, p.sh. nj pasuri e palujtshme. N.q.s. huamarrsi nuk i prmbahet marrveshjes, ju mund t shisni mjetin e ven garanci, pr t marr parat tuaja. Obligacionet e pagarantuara jan thjesht nj premtim pr t paguar, nuk kan ndonj mjet si garanci. Obligacionet q emeton qeveria n t vertet nuk kan ndonj mjet si garanci, por njerzit i quajn ato obligacione t garantuara, sepse qeveria sht nj huamarrs i nj cilsie t lart. Prfitimi i t qenit huadhns n nj kompani se sa pronar ndodh kur kompania sht duke falimentuar. N kt rast, duke qen huadhns apo kreditor i kompanis, keni prparsi n marrjen e paras tuaj. Nse zotroni aksione, ju keni vetm nj t drejt, t merrni at do mbetet pasi t jet paguar i gjithe borxhi. N rastin e falimentimit t kompanis ka nj renditje n likuidimin e detyrimeve sipas ksaj radhe: kreditort, mbajtsit e obligacioneve, aksionert e preferuar dhe n fund aksionert e zakonshm. Kjo do t thot se shpesh her aksionerve t zakonshm nuk u mbetet asgj nga likuidimi i kompanis. Si dalin aksionet n treg? Pr t financuar rritjen e tyre, kompanit mund t marrin hua nga bankat, por n vend t ksaj ato mund t plotsojn nevojat e tyre pr para duke shitur nj pjes t biznesit t tyre tek investitort, nj prej t cileve mund t jeni dhe ju. Kjo realizohet me an t shitjes s aksioneve t zakonshme. Nse ju blini aksione, ju bheni nj nga pronart e kompanis. Aksionet dalin n treg n dy faza. Faza e par quhet tregu primar. N kt treg kompania shet aksione tek investitori dhe grumbullon parat. N fazen e dyt, t quajtur tregu sekondar, investitort blejn dhe shesin aksione midis tyre, duke ndryshuar pronsin, ndersa kompania nga ana e saj nuk shton fondet. Tregu primar. Pr t shitur aksionet, kompania konsultohet me nj tregtar investimesh (dealer), i cili gjithashtu, quhet nnshkrues i letrave me vler. Tregtari i investimeve i jep kshilla kompanis mbi sasin e aksioneve q do shiten, sa do paguhet pr to, gjithashtu ndihmon pr t'i shitur aksionet si tek investitort institucionale si kompanit e sigurimit, fondet private t pensioneve, ashtu dhe tek investitort individuale, si mund t jeni ju. Ju dhe investitort e tjer shpresoni t merrni pjes n fitimet e kompanis, duke prfituar dividentin, ose duke i shitur aksionet me mim m t lart. Kompanit e reja nuk mund t paguajn divident. Ato riinvestojn fitimet n kompani pr t zgjeruar aktivitetin dhe pr t'u fuqizuar m tej. Investitort shpresojn se kompanit do t rriten dhe do bhen m fitimprurse, duke i br dhe aksionet e tyre m t vlefshme.

Tregu i Kapitalit Material Edukues

AUTORITETI I MBIKQYRJES FINANCIARE 4

Kur tregtari i investimeve (dealer) shet aksionet, kompania merr parat dhe vazhdon aktivitetin e saj. Ktu prfundon tregu primar. Tregu sekondar. Pasi kompania shet aksionet tek investitort, shpesh zhvillohet tregu sekondar. Por, gjat ksaj koh kompania nuk merr para. Tregu sekondar bhet nga investitort, t cilt tregtojn aksionet e kompanis mes tyre. Tregu sekondar ekziston, sepse nse ju doni t'i ktheni n para aksionet tuaja, nuk mund t'i oni ato tek kompania. N vend t ksaj, ju duhet t'i shisni aksionet tek investitort e tjer n tregun e hapur. Tregjet sekondare m t njohura jan bursat, t cilat bashkojn njerzit q krkojn t shesin aksione me ata q krkojn t'i blejn ato. Tregu sekondar sht shum i rndsishm, sepse kur ju bheni aksioner, ju nevojitet nj treg ku mund t shisni aksionet dhe t merrni investimin tuaj fillestar, ndoshta duke fituar dicka. Pa tregjet sekondare, kompanit do ta kishin t vshtir t siguronin para pr financimin e aktivitetit t tyre. Si dalin n treg obligacionet? Ashtu si pr aksionet, edhe pr obligacionet ekziston tregu primar dhe tregu sekondar. Ndryshimi qendron se ju do t gjeni n treg si kompani, ashtu dhe qeverin. Kur qeveria nuk ka fonde t mjaftueshme pr t financuar projektet apo programet, mund t marr hua duke emetuar obligacione. Tregu primar. Procesi i huamarrjes n tregun e kapitalit sht i ngjashm me at t emetimit t aksioneve. Mirpo, n vend q ju t bheni aksioner, ju bheni nj huadhns.Kur ju blini nj obligacion, ju keni dhn hua parat tuaja tek nj kompani apo qeveris, pra tek nj emetues, i cili ju premton t'ju ktheje parat n t ardhmen. Shuma e huas, e quajtur principali (shuma fillestare) paguhet n fund t afatit t obligacionit, afat, i cili mund t jet deri n 30 vjet apo m shum. N t njjtn koh emetuesi premton t paguaje interesin sipas nj norm t caktuar. Kjo paguhet, zakonisht, dy her n vit, deri n fund t jets s obligacionit. Tregu sekondar Ju mund t mos dshironi ta mbani obligacionin derisa emetuesi t ktheje principalin tuaj. Ju mund ta shisni at tek nj investitor tjetr n tregun sekondar. Si dhe tek aksionet, emetuesi nuk prfiton direkt fonde nga tregtimi sekondar i obligacioneve. Nse ju do ta shisni obligacionin, mimi i tij do t varet nga shum faktor, duke marr parasysh llojin e obligacionit q mbani, norma e interesit t tregut n kohn e shitjes, etj. Nse normat e interesit jan duke u rritur, ju mund t psoni humbje nga shitja, dhe e kundrta. Cilat letra me vler duhet t blini? Prgjigja nuk sht e thjesht, pr t treguar se cilat produkte n tregun e kapitalit jan m t mira pr ju. Zakonisht nj kombinim i letrave me vler t kapitalit aksioner me ato t borxhit, me nj prqindje t paras s gatshme, formojn nj portofol. Natyrisht, q t zgjedhsh ekzaktsisht, se n cilen kompani t bhesh pronar, apo cilat obligacione t blesh, duhet pak m shum investigim.

Tregu i Kapitalit Material Edukues

AUTORITETI I MBIKQYRJES FINANCIARE 5