MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Konrad KALACISKI, Wiesaw PLUCISKI

Suchacze Centralnego Orodka Szkolenia Stray Granicznej im. Marszaka Polski Jzefa Pisudskiego Koszalin

BAONY CELNE MINISTERSTWA SKARBU I STRA CELNA

W pierwszych miesicach istnienia odrodzonego pastwa polskiego, ze wzgldu na brak jednoznacznego okrelenia jego zasigu terytorialnego, sytuacja na poszczeglnych rubieach nie sprzyjaa ochronie granicy na warunkach pokojowych. Na kresach zachodnich obszarw, ktre znalazy si we wadaniu polskim trway nieustanne utarczki zbrojne z niemieckimi oddziaami Grenzschutzu. Kraj by wyniszczony wojn, ograbiony z ywnoci przez walczce wojska, a w dodatku ogoocony z jej resztek przez spekulantw przybywajcych do Polski z terenw Niemiec. Hojnie pacili oni za produkty ywnociowe bezwartociow walut, pogbiajc istniejce i tak trudnoci gospodarcze1. Ponadto na przeomie 1918 1919 roku przez obszar Polski wracaa do swych krajw wielonarodowa masa onierzy niemieckich i monarchii austro wgierskiej, dotychczas okupujcych zachodnie tereny Rosji. Powracali oni w wikszoci caymi jednostkami i czsto zmuszali oni wadze polskie do interwencji przy pomocy wojska, w celu wymuszenia na nich respektowania suwerennych praw dla Polski2. W tych warunkach ochrona granic znalaza si w gestii oddziaw i wadz wojskowych. Zadania wynikajce z wczesnej specyfiki ochrony granicy RP wymagay niezwocznego utworzenia specjalistycznych oddziaw wojskowych, przeznaczonych do obrony granic, jak rwnie do zwalczania nielegalnego wywozu towarw i kontroli ruchu osobowego. W caym tym zawirowaniu zaczy si zarysowywa dwa rnice si od siebie systemy: pierwszy dla granicy zachodniej, poudniowej i pnocno zachodniej (Prusy Wschodnie, Rumunia, Niemcy, Czechosowacja); drugi dla granicy wschodniej z Rosj Sowieck, ktry potem rozcignito take na granic z Litw i otw. W tym wanie celu powstay formacje Strzelcw Granicznych w 1919 roku, nastpnie przemianowane na Bataliony Wartownicze w 1920 roku. Nastpnie, na podstawie uchway Rady Ministrw z dnia 1 kwietnia 1921 roku Bataliony Wartownicze przemianowano na Baony Celne podlege Ministerstwu Skarbu,
1 2

H. M. Kula, Polska Stra Graniczna w latach 1928 - 1939, Warszawa 1994r, s.19. L. Berecki, Pamitnik Generaa Broni, Katowice 1959 r., s. 129, 133, 142, 161. Baony Celne Ministerstwa Skarbu i Stra Celna.

- 58 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

ktre przejo odpowiedzialno za ochron poudniowej, zachodniej i pnocnej granicy pastwa. Przy Ministerstwie Skarbu powoano Komend Gwn Batalionw Celnych z siedzib w Warszawie. Pierwszym komendantem zosta pukownik Bronisaw Znaniewski. By to organ wykonawczy i kontrolny ministra skarbu, stanowi rdo projektw, rozporzdze i rozkazw w sprawach organizacyjnych i operacyjnych sub granicznych. W poowie 1921 roku nastpia zmiana na stanowisku Komendanta Gwnego funkcj t przej genera Mieczysaw Linda.

Od prawej: pk SG Przemysaw Schielke komendant COS SG w Koszalinie, pk SG Leopold Pyrak komendant Orodka Tresury Psw Subowych w Lubaniu, kpt. SG Marta Krukowska zastpca Dyrektora Biura Kadr i Szkolenia KG SG w Warszawie, pk SG Jarosaw Suszek zastpca Komendanta COS SG w Koszalinie waciwy w sprawach dydaktycznych.

W kwietniu 1921 roku na granicach zachodniej i poudniowej byo 21 batalionw w skad kadego z nich wchodzio 614 onierzy, w tym 14 oficerw. cznie byo to 12 894 onierzy, w tym na granicy zachodniej okoo 8 000, a na poudniowej okoo 4 000. W lutym 1922 roku powoano do ycia Brygady Celne bdce porednimi organami midzy batalionami granicznymi a Komend Gwn Batalionw Celnych. Dla 24 batalionw utworzono 6 brygad z siedzibami w: Dokszycach,
Baony Celne Ministerstwa Skarbu i Stra Celna. - 59 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

Klecku, Rokitnie, Kamionkach, Stryju3.

onierze Batalionw Celnych nosili umundurowanie obowizujce w Wojsku Polskim, a na zewntrznej stronie lewego rkawa naszywki rozpoznawcze z jasnozielonego sukna w ksztacie prostokta. Bataliony byy pierwsz formacj graniczn o jednoznacznie sprecyzowanych celach, wyposaon w dostatecznie jasne kompetencje. Podlego Ministerstwu Skarbu i ich tymczasowy charakter wpyny na zawenie zakresu tego organu wycznie do suby kordonowej na linii granicznej. Bataliony Celne ochraniay te granic wschodni pastwa, lecz byo to najtrudniejsze i najcisze zadanie zwaywszy na du liczb przestpstw i przekrocze. Na tym odcinku bataliony byy podporzdkowane ministrowi spraw wewntrznych. W 1922 roku rol ochrony granicy wschodniej i pnocno wschodniej powierzono Policji Granicznej, ktra zastpia Bataliony Celne byy bardzo fatalnie wyposaone i co za tym idzie nie speniay w peni swoich obowizkw polegajcych na ochronie granicy. Jeszcze przed utworzeniem Policji Granicznej Rada Ministrw uchwa z 10 marca 1920 roku zalecia ministrowi skarbu rozpoczcie przygotowa do tworzenia Stray Celnej. Ministerstwo Skarbu niezwocznie przystpio do czynnoci przygotowawczych zwizanych z powstaniem Stray, jednak trwajce dziaania wojenne na wschodzie zahamoway ten proces4. Z chwil ustania walk natychmiast przystpiono do ich kontynuacji. Czynnikiem przypieszajcym okaza si dekret Rady Ministrw z 9 grudnia 1920 roku w sprawie demobilizacji wojska, wychodzcy naprzeciw wnioskom ministra spraw wojskowych w sprawie wycofania w gb kraju oddziaw wojskowych zaangaowanych w ochron granic pastwowych5. Poczwszy od jesieni 1921 roku przystpiono do sukcesywnego przejmowania odcinkw granicy luzujc Bataliony Celne. Proces ten trwa a do poowy 1922 roku. Tworzenie Stray Celnej trwao do koca 1922 roku, a szkolenie funkcjonariuszy odbywao si

3 H. Dominiczak, Granice pastwa i ich ochrona na przestrzeni dziejw 966 - 1966, Warszawa 1997r., s. 244 - 245. 4 5

Polska Stra Graniczna, s. 21. Tame, s.22. Baony Celne Ministerstwa Skarbu i Stra Celna.

- 60 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

w dwch szkoach: w Wieluniu nad Noteci i w Zambrowie. Stra Celna powoaa te do ycia Centraln Szko Stray Celnej w Grze Kalwarii. Naczelnym Inspektorem Stray Celnej zosta starszy inspektor w Dyrekcji Ce w Warszawie, gen. dyw. January Cichowicz. Organizacja Stray Celnej bya nastpujca: Dyrekcja Ce w Warszawie, trzy Inspektoraty Stray Celnej, 35 wyszych i 835 niszych funkcjonariuszy; Dyrekcja Ce w Wilnie, Inspektorat Stra Celnej, 12 wyszych i 252 niszych funkcjonariuszy; Dyrekcja Ce w Poznaniu, trzy Inspektoraty Stray Celnej, 86 wyszych i 2 683 niszych funkcjonariuszy; Dyrekcja Ce w Mysowicach, trzy Inspektoraty Stray Celnej, 37 wyszych i 1 045 niszych funkcjonariuszy; Dyrekcja Ce we Lwowie, osiem Inspektoratw Stray Celnej 70 wyszych i 1 914 niszych funkcjonariuszy.

Ogem w 1925 roku Stra Celna liczya 24 inspektoraty i ponad 140 komisariatw z obsad 6 967 ludzi6. W Warszawie utworzono Naczelny Inspektorat Stray Celnej podlegy dyrektorowi Departamentu Ce, w terenie powstay inspektoraty, komisariaty i placwki graniczne, na ktrych czele stali kierownicy. Funkcjonariusze Stray Celnej wykonywali swe funkcje wzdu linii granicznej oraz w pasie szerokoci obszarw powiatw przygranicznych. Do ich zada naleao: nadzorowanie granicznego ruchu towarowego i osobowego poza urzdami celnymi, ledzenie i ujawnianie przemytnictwa, ciganie czynw karanych prawem, wykonywanie innych czynnoci w zakresie administracji skarbowej zleconych przez wadze przeoone.

Ochrona granicy pastwowej oraz wyposaenie, warunki mieszkalne, uzbrojenie tej formacji byy bardzo ze wrcz fatalne. Miao to znaczcy wpyw na realizacj zada zleconych i ich wykonanie w zakresie ochrony granicy RP. Najlepiej t sytuacj scharakteryzuje fragment korespondencji poinspekcyjnej Inspektora Armii gen. broni Stani6

Polska Stra Graniczna..., s. 30 - 31. Baony Celne Ministerstwa Skarbu i Stra Celna. - 61 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

sawa Szeptyckiego do szefa Sztabu Gwnego: Policja Pastwowa i Stra Celna znajduj si w prymitywnych warunkach budowlanych, Niemcy buduj murowane stranice z dostosowaniem do celw obronnych, Stra Celna bez aparatw telefonicznych i linii telefonicznych do subowego uytku7.

Referaty w trakcie Seminarium Historycznego ilustrowane byy prezentacjami multimedialnymi.

Bezcenn, obiektywn ilustracj Stray Celnej przedstawia tre studium, ktrego wnioski posuyy jako podstawa dla opracowania ustawy o Stray Granicznej. W dokumencie tym czytamy: Wobec braku osobnej pragmatyki subowej prawa i obowizki funkcjonariuszy Stray Celnej byy wsplne przepisom obowizujcym o og funkcjonariuszy pastwowych (Ustawa o Pastwowej Subie Cywilnej). Przypisy te, ze wzgldu na szczeglne cele i wojskowy tryb suby w Stray, nie odpowiaday jej potrzebom i zadaniom. Najpilniejsze problemy, jak np. przepisy dyscyplinarne starano si uregulowa oklnikami i reskryptami Ministerstwa Skarbu, ktre jednak, bdc bardzo czsto w sprzecznoci z ustaw o Pastwowej Subie Cywilnej, nie posiaday
7

Tame, s. 31. Baony Celne Ministerstwa Skarbu i Stra Celna.

- 62 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

mocy prawnej. Tote w praktyce orzeczenia wadz, o ile odwoywano si od nich do wyszej instancji musiay by z reguy obalane, co pomniejszao autorytet przeoonych i utrudniao utrzymanie odpowiedniej dyscypliny. Inne przepisy jak Ustawa Karno Skarbowa oraz przepisy o przyznawaniu nagrd za wykryte przestpstwa celne, nie uwzgldniay interesw Stray i zamiast przewidywanych korzyci przyczyniay si czsto do demoralizacji. Uprawnienia Stray Celnej, podobnie jak jej obowizki w zakresie ochrony granicy w sensie politycznym i administracyjnym, nie byy sprecyzowane. Jedynie w drodze praktyki wytworzy si pewien tryb wspdziaania Stray Celnej z wadzami administracyjnymi czy Policj Pastwow8. Wszystkie te czynniki, w powizaniu ze zym wyszkoleniem, maym wynagrodzeniem za wykonywan prac oraz duym rozproszeniem jednostek w ponad 750 placwkach oraz szczupym stanem liczebnym funkcjonariuszy, nie pozwalay na prawidowe wykonywanie suby, ktra czsto opieraa si na patrolowaniu lub pilnowaniu wzdu linii granicznej, bez jakichkolwiek szans na przeciwdziaanie przestpczoci. Zwaywszy na inne niezbdne potrzeby Stray, jak konieczno pocze telefonicznych, ktrych byo brak, zatrzymywanie osb nielegalnie przekraczajcych granic, byo czsto dzieem przypadku lub duego szczcia. O niedostatecznej skutecznoci walki z przestpczoci na granicy ochranianej przez Stra Celn podleg ministrowi skarbu wiadcz uzyskiwane wyniki. W padzierniku 1925 roku zatrzymano zaledwie 1181 osb za przestpstwa graniczne i celne9, gdy tymczasem natenie przestpczoci byo znacznie wiksze. Stra Celn do koca maja 1927 roku kierowa gen. dywizji January Cichowicz, a w czerwcu zastpi go pk Stefan Pasawski. W Stray Celnej prbowano te przeprowadzi pewne zmiany w organizacji, ale nie uchronio to jej od rozwizania, ktre nastpio 22 marca 1928 roku. Na mocy rozporzdzenia Prezydenta RP, Stra Celna zostaa zastpiona przez Stra Graniczn. Stra Graniczna bya zorganizowana na wzr wojskowy, a pierwszym komendantem zosta pk Jur Gorzechowski, byy legionista. Utworzono pi Inspektoratw Okrgowych: 1. Mazowiecki, siedziba Ciechanw, kierownik mjr Karol Kruk; 2. Pomorski, siedziba w Czersku, kierownik mjr Jzef Joczyk; 3. Wielkopolski, siedziba w Poznaniu, kierownik mjr Wacaw Spiczyski; 4. lski, siedziba w Katowicach, kierownik mjr Wacaw Budrewicz;
8 9

Tame, s. 31 32. Tame, s. 34. Baony Celne Ministerstwa Skarbu i Stra Celna. - 63 -

MATERIAY Z SEMINARIUM HISTORYCZNEGO

5. Maopolski, siedziba w Sanoku, kierownik mjr Marian Jedwiski. Organ dowodzenia: Komenda Stray Celnej Naczelny Inspektor pk Stefan Pasawski; Szef Sztabu rtm. Stanisaw Rogulski; Adiutant Naczelnego Inspektora podkomisarz Kazimierz Gut; Szef Oddziau Informacyjnego st. komisarz Stanisaw Sielski; Szef Oddziau Administracyjno Budetowego referendarz Stanisaw Hetmanek; Intendent komisarz Stanisaw Madeyski.

Mimo tych wszystkich niesprzyjajcych okolicznoci krytyczna ocena stanu organizacji i stosunkw panujcych w Stray Celnej i w Batalionach Celnych nie moe jednak przesoni ich znaczcego wkadu w ochron granic pastwa w okresie od 1920 do 1928 roku. Day one podoe i wyznaczyy kierunki w jakich naleao poda, aby utworzy w peni zawodow, wyszkolon i dobrze wyposaon formacj, ktra moga ochroni granice RP.

Bibliografia

Berecki L., Pamitnik Generaa Broni, Katowice 1959. Dominiczak H., Granice pastwa i ich ochrona na przestrzeni dziejw 966 - 1966, Warszawa 1997. Kula H. M., Polska Stra Graniczna w latach 1928 - 1939, Warszawa 1994.

Baony Celne Ministerstwa Skarbu i Stra Celna. - 64 -