Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2010 он 4

Õ Ó Ó Ë Ü Ä ÝÝÄËÝÕ ¨Ñ
Öóâðàë 31 2010 îí, Àðâàíõî¸ðäóãààð ñàð ¹4
ÀÃÓÓËÃÀ
ÕÓÓÄÀÑ
Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é

Õóóëèéí ýòãýýä ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí
ñóáüåêò áîëîõ íü: õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿éí
çàðèì àñóóäàë 5
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Ýð¿¿ãèéí
ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø, Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ä.Áàÿðñàéõàí

Ñîíãóóëèéí êîìïàíèò àæèë äàõü çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé ãýìò á¿ëýãëýëèéí îðîëöîî 13
ÎÕÓ-ûí Ñîíãóóëèéí ýðõ ç¿éí èíñòèòóòûí
øèíæýý÷, õóóëü ç¿éí äîêòîð
Êðàñèíñêèé Âëàäèñëàâ Âÿ÷àñëàâîâè÷

Äàâòàí ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íü 29
ÕÇ¯Õ-èéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí,
äîêòîðàíò Ã.Îþóíáîëä

Òºðèéí áóñ òýòãýâðèéí ñàíãèéí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò 36
Ãîëîìò áàíêíû õóóëü ç¿éí çºâëºõ, ìàãèñòð
Ï.ªíºðìàà

Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
àðãà õýìæýýíèé òóõàé 42
ØØÃÅÃ-ûí Òîãòîîë ã¿éöýòãýõ ãàçðûí
ßëòíû ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æëèéí õýëòñèéí äàðãà,
õîøóó÷, äîêòîðàíò Ö.Î÷ãýðýë

Ñóäàëãààíû òàéëàí

Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõýëæ àâàõ
ãýìò õýðýã áà ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëýýñ ¿¿ññýí
õýðýã ìàðãààíûã çààãëàí ÿëãàõ àðãà÷ëàë
áîëîâñðóóëàõ ñóäàëãààíû òàéëàí 52
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû òàéëàí
¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí òàëààðõè ãàäààä
îðíóóäûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã á¿òýýë÷ýýð
àøèãëàÿ 72
ÓÈÕ-ûí òàìãûí ãàçðûí àæèëòàí,
õóóëü ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Áàòæàâ

Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí íèéãìèéí ¸ñ
ñóðòàõóóíààñ ¿¿äýëòýé øàëòãààí 78
Óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîðûí òóñëàõ,
Ìýäýýëýë ä¿í øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû òºâèéí
çàõèðàë Ã.Ãàíçîðèã

Õîðèõ àíãè áà ãÿíäàíãèéí ïðàêòèê îéëãîëò 81
Íèéñëýëèéí ïðîêóðîðûí ãàçðûí ßë ýäë¿¿ëýõ
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ õýëòñèéí äàðãà,
õóóëü öààçûí èòãýìæèò çºâëºõ Ö.Ìºíõáàò
Aâñòðèéí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí òóõàé 84

¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ðåôåðåíò, ìàãèñòð
¨.ªíºáîðãèë
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ

õóóëüä õýðýãëýñýí “ìºðäºí áàéöààõ,
õýðýã á¿ðòãýõ àëáàíû äàðãà” íýð òîìú¸îã
ººð÷ëºõ òàëààð 89
ÎÕÓ-ûí Äßß-íû Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí
àäúþíêò, öàãäààãèéí äýä õóðàíäàà Á.Îäáààòàð
Ãýð á¿ëèéí ýðãýí òîéðîíä 95

Öàãäààãèéí àêàäåìèéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí
òýíõèìèéí áàãø, ìàãèñòð, öàãäààãèéí äýñëýã÷
Î.Îòãîíòóÿà

Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí çàð÷ìûí
ò¿¿õýí õºãæèë 102
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Èðãýí,
ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ìàãèñòð Ð.Áîëîðìàà
Ìîíãîë Óëñ äàõü ýð¿¿äýí ø¿¿õèéí ºíººãèéí

áàéäàë áà ò¿¿íèé øèíý÷ëýë 110
Ìàãèñòð Ã.Òºìºðáààòàð
Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû àðãà÷ëàë 115

Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû
òºâèéí ºìãººëºã÷ Ò.Êîñò¸ð
Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä 121

Ìýäýýëýë 123
Vol.31 December 2010 NO.4
CONTENTS
PAGE
Article

A Legal Entity as a Subject of a Criminal Crime:
Some Issues on Comparative Law 5
Bayarsaikhan.D, Ph.D, Lecturer of Department of
Criminal Law, School of Law, National University of
Mongolia
The Participation of Criminal Organizations in

the Election Campaigns 13
Krasinskii Vladislav Vyachaslavovich, Ph.D,
Expert of Russian Public Institute of
Electoral Law
To Prevent a Repeated Crime 29

Oyunbold.G, Ph.D candidate, Researcher of
Criminal Law and Crimonology Sector,
National Legal Institute
Legal Regulations on Private Pension Funds 36

Unurmaa.P, LLM, Legal Advisor of
“Golomt” Bank
Measures to Secure Safety for Penalty Institutions 42

Ochgerel.Ts, Ph.D candidate,
Head Office of Enforcement of Court Decisions
Research Report

To Elaborate a Method on to Separate Disputes
Proceeded by Execution of Obligation
Regulated by Civil Code and Appropriation of
Property by Fraud 52
Research Report by National Legal Institute
Notes

Use of Legal Regulations of Foreign Countries on
Conflict of Interests Constructively 72
Batjav, Ph.D, Assistant of Secretariat of
State Great Khural (Parliament) oof Mongolia
Causes of Conflicts of Interests Stemming from
Social Morality 78
Ganzorig.G, LLM, Head of Information,
Analysis and Research Centre,
General Prosecutor Office
Practical Understanding of Prison and Jail 81

Munkhbat.Ts, Prosecutor of
Metropolitan Prosecutors Office
The Constitutional Court of Austria 84

Unuborgil.Yo, LLM, Assistant of
Constitutional Tsets (Court) of Mongolia
Issues on Changing the Term “Inquiry and

Investigation Division” Used in the Law on
Criminal Procedure of Mongolia 89
B.Odbaatar, Student of the Academy of Management,
Ministry of Internal Affairs of Russian Federation
Around the Family 95

Otgontuya.O, LLM, Lecturer of Department of Civil Law,
Police Academy
A Historical Development of Principles of the

Civil Code of Mongolia 102
Bolormaa.G, LLM, Researcher of Civil and Economic
Law Sector, National Legal Institute
Current Status of Torture in Mongolia and

its Reform 110
Tumurbaatar.G, LLM
Method of Proceedings in Mediation 115

Kostyor.T, Attorney of Legal Aid Center,
Bayan-Ulgii Aimag
The 100the Anniversary of the Justice Sector 121

Information 123

ÕÓÓËÈÉÍ ÝÒÃÝÝÄ ÝÐ¯¯ÃÈÉÍ ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÈÉÍ ÑÓÁÜÅÊÒ
ÁÎËÎÕ ÍÜ: ÕÀÐÜÖÓÓËÑÀÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË*

Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä
îðîëöîã÷ ñóáüåêòèéí õ¿ðýý ºðãºæèí òýëæ,
¿¿ðýã õàðèóöëàãà íü ºñºí íýìýãäýõèéí
õýðýýð õóóëèéí ýòãýýäèéí îéëãîëòûã
øèíýýð àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Óã
àñóóäàëä çºâõºí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ
õàíäàõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé òºäèéã¿é çºâõºí
ø¿¿õýä íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ààð îðîëöîõ
÷àäâàðûã õóóëèéí ýòãýýäèéí ãîëëîõ øàëãóóð
áîëãîí àâ÷ ¿çñýýð èðñýí íü ºðººñãºë áºãººä
ñóäëàà÷äûí õóâüä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ
ñýäýâ áîëîîä áàéãàà áèëýý.
Õóóëèéí ýòãýýäèéã õóâèéí ýðõ ç¿éí ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí
ñóðãóóëèéí Ýð¿¿ãèéí
òºäèéã¿é íèéòèéí ýðõ ç¿éí òàëààñ íü òýð ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí
òóñìàà ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí àñïåêòààð ñóäëàí áàãø, Õóóëü ç¿éí äîêòîð
òîìü¸îëîõ íü îíîëûí òºäèéã¿é ïðàêòèêèéí Ä.Áàÿðñàéõàí
à÷ õîëáîãäîëòîé.
Ìèíèé áèå ýíý õóðàëä “Õóóëèéí ýòãýýä íü ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò
áîëîõ îíöëîã, ¿íäýñëýëèéã õàðüöóóëñàí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ
òîéìëîí õàðóóëàõûã îðîëäîæ, çàðèì ñàíàë, áîäëûã òà á¿õýíòýé
õóâààëöàæ, ººðèéí ñàíààã íýìýðëýõèéã çîðüñîí þì.
“Ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò” áà “Õóóëèéí ýòãýýä” ãýñýí õî¸ð îéëãîëò
õîîðîíäîî ñàëøã¿é õîëáîîòîé. “Ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò” ãýäãèéã
ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé íýã ýëåìåíò ãýõýýñýý èë¿¿ ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÷àäâàð á¿õèé ýòãýýä ãýæ îéëãîõ ÿâäàë áàðóóí
Åâðîï, ÀÍÓ-ä èõýä äýëãýðñýí áàéäàã.
Ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò íü ãýìò õýðýã ¿éëäñýí íü ø¿¿õýýð íîòëîãäñîí
á¿õèé ë ýòãýýäýä òýð òóñìàà õóâü õ¿í èðãýí, àëáàí òóøààëòàí òºäèéã¿é
áàéãóóëëàãà, òºð, óëñàä ÷ õàìààðàëòàé àñóóäàë ãýäãèéã õ¿ëýýí
çºâøººðºõ õàíäëàãà áèé áîëñîí áàéíà.
“Õóóëèéí ýòãýýä” (Ëàòèíû “universitates” õàìòðàí áàéãóóëàõ,
öîãö á¿ðäýë) ãýäýã íýð òîìü¸îíû àíõíû ãàðâàë íü Ðîìûí ¿¿ðãèéí
ýðõ ç¿éí õýðýãëýýíä “Collegia”, “Sodalicia” çýðýã îéëãîëò íýâòýð÷
ýõýëñýíòýé õîëáîîòîé òàéëáàðëàäàã. ªºðººð õýëáýë, èðãýíèé
ã¿éëãýý, òîâàð ìºíãºíèé õàðèëöàà àíõëàí áèé áîëæ ýõëýõ ¿åä ãýðýý
õýëöëèéã ãàíö íýãýýðýý áóñ, öåõ, íºõºðëºë, áàã, ôîíä çýðýã õýëáýðýýð
*
“Õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäàë õàðèóöëàãà: õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿éí àñóóäàë“ ñýäýâò îëîí óëñûí
áàãà õóðëûí èëòãýë

Simester A.P. Sullivan G.R.Criminal law.Theory and Doctrine. Oxford. Portland 2005. P.275 -282.

Íèêèôîðîâ À.Ñ. “Þðèäè÷åñêîå ëèöî êàê ñóáüåêò ïðåñòóïëåíèÿ è óãîëîâíîé îòâåòñòâåííîñòè”. Ì.,
2002ã. ñ.84.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹4(31)
äàìíóóëæ, ýäãýýð íü Ðîìûí õóóëèóäàä çààñàí ýðõ ç¿éò ¸ñíû íààä
çàõûí øààðäëàãûã õàíãàæ, õóóëü ¸ñíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ çàéëøã¿é
íºõöºëººð õàíãàãäàæ áàéæýý. Õýäèèéãýýð õóóëèéí ýòãýýä èõýíõäýý
èðãýíèé ã¿éëãýý èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû õàìãèéí èäýâõòýé
ñóáüåêò áºãººä èðãýíèé áîëîí ìàòåðèàëëàã õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ýòãýýä
ãýñýí óòãààð ºðãºí õýðýãëýãäýæ èðñýí, îäîî ÷ ýíý íü õýâýýð áîëîâ÷
XIX çóóíû ýõýí ¿åýñ ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý áîëæ òóñãàãäàõ
áîëñîí þì.
Á¿ð àíõ 1670 îíû Ôðàíöûí Îðäàíàíñ, 1813 îíû Áîâàðûí õóóëü
öààçûí áè÷èã çýðýã ò¿¿õýí ýõ ñóðâàëæèä êîðïîðàöè, îáùèí áîëîí
àäèë òºñòýé õóóëèéí ýòãýýä ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí íºõöºëä õ¿ëýýëãýõ
ýð¿¿ãèéí áîëîí õàòóó ÷àíä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýëèéã àíõëàí
äýâø¿¿ëñýí áàéäàã. Ýõ ãàçðûí ñèñòåìèéí áàðóóíû ÷èãëýëèéí ãîëëîõ
îðíóóä áîëîõ Ôðàíö, Èòàëè, Ãåðìàí, Øâåä, Ïîðòóãàëè, Áåëüãè, Àâñòðè
çýðýã èõýíõ îðíû àíõíû ýð¿¿ãèéí õóóëèóäàä “õóóëèéí ýòãýýäèéí
ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò áîëîõ ¿íäýñëýëèéã ¿ã¿éñãýñýí áóþó ýíý òàëààðõ
èíñòèòóò øóóä òóñãàãäààã¿é XX çóóíû ñ¿¿ë÷ õ¿ðòýë “ÿâñàí” áàéäàã.
Òýãâýë Àíãëè-Àìåðèêèéí ñèñòåìèéí îðíóóäàä êîðïîðàöè íü õóóëèéí
ýòãýýä áîëîõûí õóâüä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýë,
çàð÷ìóóä òóõàéí ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæóóäàä òóñãàëàà îëñîîð èðæýý.
Æèøýý íü: Àíãëèä XIX çóóíû äóíä ¿åýñ êîðïîðàöèä ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿çýë ñàíààã õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëñîí áîë ÀÍÓ-
ä õóóëèéí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí ÿë îíîãäóóëàõ çàéëøã¿é ¿íäýñëýëèéã
1909 îíû ÀÍÓ-ûí õóâüä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð õ¿ëýýí
çºâøººð÷ òîìü¸îëæ áàéæýý. Àâñòðàëèä 1921 îíä àíõ óã àñóóäàë
ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàãäàæ áàéäàã.
Àíãëè-Àìåðèêèéí îðíóóäàä õóóëèéí ýòãýýä á¿õèé êîðïîðàöóóä íü
èõýâ÷ëýí ýêîëîãèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò áîëîõ
íü îëîíòîî áºãººä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûã ø¿¿õèéí ïðàêòèêèéí îí
óäààí æèë õýðýãëýæ èðñýíýýð ýíý íü îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýðò
õ¿ðòýë íºëººëæ, òóñãàãäàæ èðñíèéã õàðæ áîëíî.
Õóóëèéí ýòãýýä ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áóþó ò¿¿íä ¿éë àæèëëàãàà
íü øóóä õîëáîãäñîí òîõèîëäîëä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûã õ¿ëýýëãýõ,
òýð÷ëýí ÿë çàâøèõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàõ ¿çýë ñàíààã 1929 îíû
Áóõàðåñòèéí Îëîí Óëñûí Êîíãðåññèéí çºâëºìæèä òóñãàãäñàí íü áèé.
Ò¿¿í÷ëýí 1946 îíû Íüþðåíáåðãèéí ïðîöåññ äàõü Îëîí óëñûí ø¿¿õèéí
áàðèìò áè÷ã¿¿äýä “Àëèâàà òºð, çàñãèéí ãàçàð, óëñ íü õóóëèéí ýòãýýä
òºäèéã¿é îëîí óëñûí ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò áàéõ ¿íäýñëýë, íºõöºëèéã

Ä.Áàÿðñàéõàí. “Ðîìûí ýðõ ç¿é”. ÓÁ., 2000 îí. 50-52 äàõü òàë.

Áîãîðîäñêèé Ñ.Î. “Î÷åðê èñòîðèé óãîëîâíîãî çàêîíîäàòåëüñòâà â Åâðîïå ñ íà÷àëà XVIII-îãî âåêà”
Ò.1. Êèåâ. ñ.24-26.

“International Encyclopedia of Comparative law”. vol.VI. N.Y.1987.

Êàôòàííèêîâ. ÀÀ. “Þðèäè÷åñêîå ëèöî êàê ñóáüåêò óãîëîâíîé îòâåòñòâåííîñòè â çàêîíîäàòåëüñòâå
çàðóáåæíûõ ñòðàí”. Ì., 2004ã. ñ.409-411.
2010] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é
òîìü¸îëñîí íü õîæìûí ò¿¿õýíä øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëæýý. Åâðîïûí
çºâëºëèéí 1979 îíû ãýìò õýðãèéí àñóóäëààðõ Òóñãàé õîðîîíû
çºâëºìæèä àëèâàà õóóëèéí ýòãýýä ýêîëîãèéí ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò
áîëîõûã îíöëîí äóðüäàæ, ýð¿¿ãèéí ÿëààñ àíãèä áàéæ áîëîõã¿éã
àíõààðóóëñàí áàéäàã.
Äýýð äóðüäñàí ¿çýë ñàíàà, ¿íäýñëýë Í¯Á-ûí 1996 îíû Êàèðò
áîëñîí Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëñàí ñýðãèéëýõ òàëààðõ êîíâåíö, Åâðîïûí
çºâëºëèéí òóñãàé õîðîîíû 88/18 òîîò òîãòîîë çýðýã öººíã¿é áè÷èã
áàðèìòàä òóñãàãäàæ èðñíèéã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. ßëàíãóÿà áèçíåñèéí
òºäèéã¿é òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðûí
áóðóóòàé àæèëëàãàà ãýìò õýðãèéí ¿éëäýë áîëæ õóâèðñàí òîõèîëäîëä
èðãýí, çàõèðãààíû àðãà õýìæýýãýýð õÿçãààðëàãäàõã¿é, õ¿íä íîöòîé
õîõèðîë ó÷èðñàí ¿åä çºâõºí êîìïàíèé àëáàí òóøààëòíûã ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãàä òàòñàíààð ºíãºð÷ áîëîõã¿é áºãººä òóõàéí áàéãóóëëàãàä
íü ÿëûã ìºí àäèë îíîîõ ¸ñòîé ãýñýí àãóóëãà äýýðõ áàðèìò áè÷ã¿¿äýä
òóñãàëàà îëæýý.
1990-ýýä îíîîñ ýõëýí áàðóóí Åâðîïûí îðíóóä õóóëèéí ýòãýýä
ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò áîëîõ ¿íäýñëýë, íºõöºëèéã ýð¿¿ãèéí õóóëü
òîãòîîìæäîî òóñãàí øèíý÷ëýí òîãòîîæ èðæýý. “1992 îíä áàòàëñàí
Ôðàíöûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð òóñ îðíû ò¿¿õýíä àíõ óäàà òºðººñ áóñàä
õóóëèéí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ áîëñîí áàéíà.
Èíãýõäýý íýãä¿ãýýðò, õóóëèéí ýòãýýäèéí ÿâöóó ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ
ãýìò õýðýã ¿éëäñýí, õî¸ðäóãààðò, õóóëèéí ýòãýýäèéí óäèðäëàãàä
àøèãòàé áàéäàë îëãîõîä ÷èãëýãäñýí áîë...ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõ ...” òóõàé çààæýý.
Ôðàíöûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 121 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2-ò “õóóëèéí
ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýõ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûã õóâü õ¿í, àëáàí òóøààëòàíä
îíîãäóóëàõ ÿëààð îðëóóëàí òîîöîæ áîëîõã¿é” ãýæ çààñíû äýýð òóõàéí
ãýìò õýðýãò ã¿éöýòãýã÷ áà õàìòðàí îðîëöîã÷ûí ãýìò ¿éëäë¿¿äèéã
ÿëãàí çààãëàæ õàðèóöëàãûã õàìòàä íü õ¿ëýýëãýæ áîëîõ òóõàé ºã¿¿ëñýí
áàéäàã.
ÀÍÓ-ûí Òåõàñ ìóæ óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëèéí 22-
ò “Êîðïîðàöè áîëîí àññîöèàöè íü ººðñäºº ÿìàð íýãýí äàâóó àøèãòàé
áàéäàë îëæ àâàõûí òóëä õàìòàðñàí êîëëåãè, çºâëºëººðºº õýëýëöýæ
øèéäâýðëýõ çàìààð õóóëèéí ýòãýýäèéí àøèã ñîíèðõëûã èë¿¿ä ¿çýæ
òîäîðõîé õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã äýìæñýí ,çºâëºñºí, ã¿éöýòãýñýí
çýðãýýð ôåëîíè (õ¿íä ãýìò õýðýã) ¿éëäñýí íü íîòëîãäâîë ýð¿¿ãèéí ÿë
îíîîíî”10 ãýæ çààæýý.
Íèäåðëàíäûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 51 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2-ò “Ýð¿¿ãèéí
ýðõ ç¿éí çºð÷èë (ãýìò õýðýã) ãàðãàñàí õóóëèéí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õýðýã

Êèáåëüíèê À.Ã. “Ñîâðåìåííîå ìåæäóíàðîäíîå óãîëîâíîå ïðàâî”. Ì., Ïðåññ., 2003. ñ.72-75.

Ñ.Íàðàíãýðýë. “Ìîíãîë Óëñûí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é . Åðºíõèé àíãè”. ÓÁ., 1999 îí. 378 äàõü òàë.

Óãîëîâíûé Êîäåêñ Ôðàíöèè ÑÏ. á: Ïðåññ., 2002ã.
10
Óãîëîâíûé Êîäåêñ Òåõàñà ÑÏ.á. Þðèäè÷åñêèé Öåíòð. Ïðåññ. 2006ã.
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹4(31)
¿¿ñãýõ áóþó ýð¿¿ãèéí ÿë îíîîõ, õóóëüä çààñàí ýð¿¿ãèéí àëáàäëàãûí
àðãà õýìæýý àâàõ áîëîìæ íýýëòòýé áºãººä èíãýõäýý:
. Õóóëèéí ýòãýýäýä ººðò íü;
. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí áóþó ýðõ
á¿õèé ñóáüåêòýä;
. Õàìòàðñàí õàðèóöëàãûí çýðýã õýëáýðýýñ ñîíãîí õýðýãëýæ
áîëíî11 ãýæ çààæýý.
Èñëàíä, Äàíè, Íîðâåãè çýðýã îðîíä õýðâýý õóóëèéí ýòãýýäèéí

¿éëäñýí ãýìò õýðýãò òóõàéí áàéãóóëëàãûí ÿìàð íýãýí àëáàí
òóøààëòíûã ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàõ ¿íäýñëýë áàéõã¿é íºõöºëä
òýðõ¿¿ êîìïàíè, êîðïîðîöèä ººðò íü ýð¿¿ãèéí ÿë õ¿ëýýëãýõýýð
çîõèöóóëñàí áàéõ àæýý.
Õóóëèéí ýòãýýä ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò áàéõ ¿íäýñëýë íü íýã òàëààñ,
ýð¿¿ãèéí õóóëèàð õîðèãëîñîí ãýìò õýðãèéã òóõàéí õóóëèéí ýòãýýä
ººðèéí íýðýýð çîðèóä ¿éëäñýí íü ÿìàð íýãýí àëáàí òóøààëòàíä
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ íºõöºëèéã ¿ã¿éñãýõ áàéäàë áèé áîëñíîîð; íºãºº
òàëààñ, ãýìò õýðãèéí ¿éëäýë íü òóõàéí áàéãóóëëàãàä àøèãòàé, äàâóó
áàéäàë áèé áîëãîõîä øóóä ÷èãëýãäñýí áóþó çàðèì òîõèîëäîëä àëáàí
òóøààëòíû õ¿ëýýõ ÿëòàé äàâõàðäàõã¿éãýýð õóóëèéí ýòãýýä òóñäàà
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ øààðäëàãà çàéëøã¿é áèé áîëñîí çýðãýýð
òàéëáàðëàäàã.12
Ôðàíöûí ÷èãëýëèéí (Ð.Ìåðëü, À.Âèòþ) õàìòûí õàðèóöëàãûí
îíîëîîð áîë õóóëèéí ýòãýýä íü ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí ñóáüåêò (ãýìò
õýðãèéí ñóáüåêò) áîëîõûã íºõöºëä¿¿ëæ áóé øàëòãààí, ¿íäýñëýë
ãýäýãò:
• Õóóëèéí ýòãýýäýä àøèãòàé áîëîâ÷ áóñäàä õîõèðîë, ¿ð äàãàâàð
ó÷ðóóëñàí áàéõ;
• Õóóëèéí ýòãýýäèéí íýðèéí ºìíººñ õèéãäñýí áàéõ;
• Õóóëèéí ýòãýýäèéã òºëººëºõ êîëëåãè, çºâëºëèéí õàìòûí
øèéäâýðýýð óã ¿éëäëèéã äýìæñýí áà ñàíàà÷ëàí ¿éëäñýí áàéõ;
• Óäèðäàõ áóþó ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû ãýìò ¿éëäýëòýé
äàâõàðäàõã¿é áóþó òóñäàà á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéõ çýðãèéã
õàìààðóóëäàã àæýý.13
Õóóëèéí ýòãýýäèéí òºðºë îëîí ÿíç òºäèéã¿é ñòàòóñ, òºëººëëèéí

áîëîí õàðèóöëàãûí õýëáýð ººð ººð áàéäãààñ õàìààð÷ ýð¿¿ãèéí ÿëûí
òºðë¿¿ä õîîðîíäîî ÿëãààòàé áàéäàã. Ôðàíöàä õóóëèéí ýòãýýäèéã
ñòàòóñ, ýõ ¿¿ñâýðýýð íü õóâèéí áà íèéòèéí ãýæ 2 ¿íäñýí àíãèëàëä àâ÷
¿çäýã áà íèéòäýý 30 ãàðóé òºðºë õýëáýðòýé áàéõàä, Àìåðèêò çîðèëãîîð
íü áóþó àøèã îëîõ (áèçíåñèéí), òýð÷ëýí àøãèéí áóñ (áèçíåñèéí áóñ)
11
Óãîëîâíûé Êîäåêñ Ãîëëàíäèé ÑÏ.á. Þðèäè÷åñêèé Öåíòð. Ïðåññ. 2000ã.
12
Rassat M.L. Droit penal. Paris .1987. ð.338. Àâåíåñîâ .Î.Ã. “Ðåôîðìà óãîëîâíîãî ïðàâà Ôðàíöèè”
1990ã. ñ.29-30.
13
Conte P, Maistre du Cnamdon P. Droit penal general Paris 1998. p157.
2010] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é
ãýæ ÿëãàí àíãèëæ òóñ òóñàä íü íèéòäýý 20 øàõàì òºðºë áîëãîí àâ÷
¿çäýã áàéíà.
Õóóëèéí ýòãýýä íü ãýìò õýðãèéí (ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí) ñóáüåêò
áàéõ íºõöºë õèéãýýä ÿë îíîãäóóëàõ ¿íäýñëýëèéã ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
òîäîðõîé çààëò, èíñòèòóò áîëãîí òîãòîîñîí 35 îðîí áàéäãààñ (áèäíèé
ñóäàëãààãààð) Ôðàíö (1992), ÀÍÓ, Ôèíëÿíä (1995), Àíãëè, Áåëüãè
(1999), Êàíàä, Õÿòàä (1997), Ïîðòóãàëè (2007), Øâåéöàð (2003), Äàíè,
Èçðàèë, Èðàê, Èðëàíä, Èñëàíä (1998), Àâñòðàëè, Àëæèð (2004),
Íèäåðëàíä (1976), Íîðâåãè (1991), Øîòëàíä (2001) çýðýã óëñààñ ãàäíà
ïîñòñîöèàëèñò îðíóóäààñ: Ïîëüø (2002), Ýñòîí (2003), Óíãàð (2001),
Ðóìûí (2004), Õîðâàò (2003), Ñëîâåíè (1999) çýðýã îðîí, ò¿¿í÷ëýí
Àôðèêèéí îðíóóäààñ ªÀÁÍÓ, Ýòèîï, Òîãî çýðýã îðíûã ýíä òóõàéëàí
äóðüäàæ áîëíî.
Äýýð äóðüäñàí îðíóóäûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü áîëîí ýð¿¿ãèéí õóóëü
òîãòîîìæèä õóóëèéí ýòãýýäèéí ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí èíñòèòóò øóóä
áà øóóä áóñ áàéäëààð õóóëü÷ëàí òîìü¸îëîãäñîí áàéíà.
Íèéòëýã æèøãèéí ò¿ãýýìýë õàíäëàãààð14 àâ÷ ¿çâýë Õóóëèéí
ýòãýýäèéí ãýìò õýðãèéí òºðë¿¿äýä:
• Õ¿ì¿¿ñ äýýð ýëäýâ òóðøèëò õèéõ;
• Õ¿íèé àìü íàñàíä ñàíààòàé áà áîëãîîìæã¿é õàëäàõ;
• Õ¿í òºðºëõòíèé ýñðýã ãýìò õýðýã ¿éëäýõ;
• Õóóëü áóñààð ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ òàðààõ;
• Õ¿í õóäàëäààëàõ, íàéìààëàõ, õ¿íèé íàéìààíä çóó÷ëàõ;
• Õ¿íèé õóâèéí àìüäðàëä õàëäàõ;
• Êîìïüþòåðèéí ñ¿ëæýý, àøèãëàëò, àþóëã¿é áàéäàëä õàëäàõ;
• Áàéëäàààíû á¿ëýãëýë çîõèîí áàéãóóëàõ;
• Õóóðàì÷ ìºíãºí òýìäýãò, ¿íýò öààñ ¿éëäâýðëýõ;
• Àæëûí áàéðàíä õ¿íèé àìü íàñàíä àþóëòàé áàéäàë áóé
áîëãîõ;
• Õºäºëìºð, àþóëã¿é àæèëëàãààíû æóðàì çºð÷èõ;
• Õóóëü ¸ñíû çºâøººðºëã¿é, ãàçàðò, õóóëü áóñààð áàðèëãà
áàðèõ;
• Õàðèëöàã÷ áàéãóóëëàãûã õóóðàí ìýõëýõ çàìààð õóóëü áóñààð
ãýðýý õýëöýë õèéõ;
• Áóñäûí áîëîí áèçíåñèéí íóóö, íýð õ¿íäýä õàëäàõ;
• Ýêîëîãèéí òýíöýë àëäàãäóóëàõ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä íîöòîé
õîõèðîë ó÷ðóóëàõ;
• Ìýäýýëýë, õîëáîîíû øóãàì ñ¿ëæýýã ãýìòýýõ, õóóëü áóñààð
àøèãëàõ;
• Òºðèéí íóóöûã çàäðóóëàõ, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä
õàëäàõ;
• Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ñòàíäàðò, íºõöºëèéã çºð÷èõ;
• ×àíàðã¿é áóþó ñòàíäàðò áóñ á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàæ áóñäàä
õîõèðîë ó÷ðóóëàõ ãýõ ìýò.
14
Åñàêîâ Ã.À. “Îñíîâû ñðàâíèòåëüíîãî óãîëîâíîãî ïðàâà”. Ì.,”Ýëèò”2007 ñ.97-104.
10 ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹4(31)
Õóóëèéí ýòãýýäýä îíîãäóóëàõ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí õóâüä
èõýíõäýý òîðãîõ, ýðõèéã õÿçãààðëàõ, ¿éë àæèëëàãààã íü çîãñîîõ çýðýã
ÿëûã õýðýãëýäýã áàéíà. Ôðàíöûí ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí ñàíêöààñ
¿çýõýä:
1. Õóâü õ¿í, àëáàí òóøààëòàíä õ¿ëýýëãýõ òîðãóóëèàñ íààä çàõ íü
5 äàõèí èë¿¿ òºëáºð òîðãóóëèéã õóóëèéí ýòãýýäýä îíîãäóóëàõ;
2. 5 æèëýýñ äýýø õîðèõ ÿë øèéòã¿¿ëýõýýð (ìèíèìóì) ãýìò
õýðýãò õóâü õ¿í àëáàí òóøààëòàí áèø õàðèí òóõàéí áàéãóóëëàãà
õîëáîãäîí ÿë ýäëýõ íºõöºëä óã õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ ýðõèéã çîãñîîõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ;
3. 5 æèë õ¿ðòýë ÿë øèéòã¿¿ëýõýýð àëüòåðíàòèâ ãýìò õýðãèéã
õóóëèéí ýòãýýä ¿éëäñýí íºõöºëä ¿éë àæèëëàãààã íü õÿçãààðëàõ,
òîäîðõîé õóãàöààíä õîðèãëîõ;
4. Ãýìò õýðãèéí çàìààð îëñîí îðëîãî, ýä ç¿éëñ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
õóðààõ ãýõ ìýò. Ò¿¿í÷ëýí ÷åê, õóâüöàà ãàðãàõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ,
õîðèã òàâèõ çýðãýýð ø¿¿õèéí õÿíàëòàä 5-ààñ äýýøã¿é æèë öàãäàí
õÿíàõ, õÿíàëòàä áàéëãàõ çýðýã ÿëûí òºðëèéã òîãòîîñîí áàéäàã.
Ôðàíöàä ãýìò õýðãèéí àíãèëàëòààñ õàìààð÷ õóóëèéí ýòãýýäýä
50.000-250 ñàÿ õ¿ðòýë åâðîãèéí òîðãóóëü îíîãäóóëäàã áà òîðãóóëü
òºëæ ÷àäàõã¿é õóóëèéí ýòãýýäèéã àëáàäàí òàòàí áóóëãàäàã.15
Áåëüãè, Äàíè, Ôðàíö, Èñëàíä çýðýã çàðèì îðîíä õóâèéí õóóëèéí

ýòãýýäýýñ ãàäíà íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä áîëîí íóòãèéí ººðºº
óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãà ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò áîëäîã ïðàêòèê áèé.
Õàðèí Èðàê, Õÿòàä, Ëèòâà, Ìîëäàâ, Íîðâåãè, Ýñòîíè çýðýã îðîíä çºâõºí
õóâèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýä òýð òóñìàà àðèëæààíû êîìïàíèóä
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ñóáüåêò áîëäãîîðîî îíöëîãòîé.
Èñïàíè, ßïîí, Àëáàíè, Àâñòðè çýðýã îðîíä õóóëèéí ýòãýýäèéí ãýìò
õýðãèéí ñóáüåêò áàéõ øèíæèéã õóóëü÷ëààã¿é (õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é)
áîëîâ÷ òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéí ãýìò õýðãèéí ¿ð äàãàâðûã
êîìïàíèé óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí òºëººëºí õ¿ëýýõ áóþó çàðèì
òîõèîëäîëä ýð¿¿ãèéí àëáàäëàãûí (õºðºíãº õóðààõ, ¿éë àæèëëàãàà
ýðõëýõ çºâøººðëèéã ò¿òãýëçýõ, õîéøëóóëàõ, õàìãààëàëò òîãòîîõ,
áèò¿¿ìæëýõ) àðãà õýìæýýã (ÿë áèø) õýðýãëýäýã àæ. Õóóëèéí ýòãýýä
ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò áàéõ áàñ íýã øàëãóóð îíöëîã íü óã õóóëèéí ýòãýýä
õóóëü ¸ñíû äàãóó ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäñàí áàéõûí äýýð ýð¿¿ãèéí õóóëü
òîãòîîìæèä çààñàí íºõöºë¿¿äèéã á¿ðýí õàíãàñàí áàéõàä îðøèíî.
Ç¿¿í Åâðîïûí çàðèì îðîí, Îðîñ, Óêðàéí, Áåëîðóñ, Êàçàêñòàí
áîëîí Ìîíãîëä õóóëèéí ýòãýýä ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò áàéõ øèíæèéã
¿ã¿éñãýæ èðñýí áºãººä çºâõºí èðãýíèé ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä, çàðèì
òîõèîëäîëä çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õóâüä õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ (ýð¿¿ãèéí
áóñ) ÿâäëûã çîõèöóóëàí òîãòîîæ èðæýý.
Ñ¿¿ëèéí 20 æèëä ïîñòñîöèàëèñò îðíóóäàä õóóëèéí ýòãýýäýä
Õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿éí îíîë, ïðàêòèêèéí îð÷èí ¿åèéí àñóóäàë” ñýäýâò Îëîí óëñûí ýðäýì
15 “
øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí ìàòåðèàë. ÓÁ.,.2007 îí. 84 äýõ òàë.

2010] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é 11
õ¿ëýýëãýõ çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ, çàðèì
òîõèîëäîëä õóóëèéí ýòãýýäýä õ¿ëýýëãýõ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí
íºõöºë, áîëîìæèéã ñóäàëæ òîîöîí, ýð¿¿ãèéí õóóëüäàà íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð ýðõ ç¿éí ðåôîðìûí øèíæòýé çîðèìîã
ººð÷ëºëò¿¿ä õèéãäýæ ýõëýýä áàéíà. Æèøýý íü, Óíãàð 2001 îíä,
Ëèòâà 2000 îíä, Ïîëüø 2002 îíä, Ðóìûí 2004 îíä, Ýñòîíè 2001 îíä,
Ñëîâåíè 1999 îíä òóñ òóñ ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëòèéã õèéñíýýð ýäãýýð
îðîíä õóóëèéí ýòãýýäèéã ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò ãýæ òîîöîõ áîëñîí áà
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ îð÷èí íºõöºë íýãýíò á¿ðäæýý.
Çàõ çýýëèéí íèéãìèéí õàðèëöàà á¿ðýí íýâòýð÷, òºëºâøººã¿é,
òîãòâîðòîé õºãæëèéí îð÷èí áèé áîëæ ÷àäààã¿é îðîíä ãýìò õýðãèéí
øèíý òºðë¿¿ä äàëä õýëáýðýýð îðøèæ, ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷ ñóáüåêòèéí
õ¿ðýý ºðãºæèí, ãýìò çàí ¿éëèéí ñºðºã íºëººëëèéã òîãòîîí áàðèõ
ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí ¿ð àøèãòàé ìåõàíèçì á¿ðýëäýæ àìæààã¿é áàéäãààñ
¿¿äýí àëáàí òóøààëòíóóä òºäèéã¿é õóóëèéí ýòãýýä ÿë çàâøèõ áîëîìæ
áèé áîëñîîð áàéäàã àæýý.
Áàéãàëü îð÷èí (óñ , àãààð, ãàçðûí õºðñ, óðãàìàë) áîõèðäóóëàõ,
“ìºíãº óãààõ”, ¿íèéã õóóëü áóñààð ºñãºõ, çàõ çýýëèéí îð÷èíä
øóäàðãààð ºðñºëäºõ áîëîìæèéã õààæ, äàíãààð íî¸ðõîõ, ìîíîïîëü
òîãòîîõ, õóóëü áóñààð ëèöåíç îëãîõ, õóóëèàð çºâøººðººã¿é íºõöºëä
õóóëü áóñ àðãààð áàðèëãà áàðèõ, ãàçàð ýçýìøèõ, òàòâàðààñ çàéëñõèéõ,
õóóðàì÷ áàòàëãàà áàðèìò á¿ðä¿¿ëæ çýýë àâàõ, çýýë òºëºõººñ ñàíààòàé
çàéëñõèéõ, çàëèëàí ìýõëýõ çàìààð áóñäûã òººðºãä¿¿ëæ ãýðýý õýëöýë
õèéõ, õóóëü áóñ, õóóðàì÷ áàòàëãàà áàðèìò ãàðãàæ ºãºõ çýðýã îëîí
ãýìò õýðãèéí ýçýí õîëáîãäîã÷ íü àëáàí òóøààëòàí áà õóóëèéí ýòãýýä
õî¸ðûí äóíä ýçýíã¿éäýæ, ýðõ ç¿éí õèéäëèéí íåãàòèâ õàìààðëààñ
áîëæ ÿë çàâøèõ, õàðèóöëàãààñ ìóëòðàõ íºõöºë íü àÿíäàà á¿ðääýã
áàéíà. Äýýðõ áàéäàë ïîñòñîöèàëèñò îðíóóä òºäèéã¿é Ìîíãîë Óëñûí
õóâüä ÷ áîäèò ç¿éë áîëñíûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì.
Òîéìëîí ä¿ãíýñýí ñàíàëûí õóâüä
1. Õóóëèéí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýë,

íºõöºëèéã ýð¿¿ãèéí õóóëüäàà ýðõ ç¿éí èíñòèòóò áîëãîí òîìü¸îëæ,
ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòòàé áîëãîñîí ãàäààäûí çàðèì îðíû
òóðøëàãûã ñàéòàð ã¿íçãèé ñóäëàõ, ýíý òàëààð òºñºë õºòºëáºð
áîëîâñðóóëæ, ñóäàëãààíû áîëîí àæëûí õýñýã áàéãóóëæ àæèëëàí
¿ð ä¿íã òîîöîõ íü ìàíàé îðíû õóâüä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ
¿çýæ áàéíà;
2. Îäîî ¿éë÷èëæ áóé Ìîíãîë Óëñûí ýð¿¿ãèéí õóóëèéã ººð÷ëºí
øèíý÷ëýõ ðåôîðìûí õ¿ðýýíä ýêîëîãèéí, ýäèéí çàñãèéí çàðèì
òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áóþó ò¿¿íä õîëáîãäñîí
õóóëèéí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà (òîðãîõ, ¿éë àæèëëàãààã
çîãñîîõ) õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýëèéã øèíýýð òîìü¸îëñîí çààëòûã
ýð¿¿ãèéí õóóëüä íýìæ îðóóëàõ.;
3) Ýêîëîãè, ãàçàð, ñàíõ¿¿, òºñâèéí áîëîí àæ àõóéí ýñðýã ãýìò
õýðãèéí ãàðàëò, èëð¿¿ëýëò áîëîí ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí áàéäàëä
ñ¿¿ëèéí 20-25 æèëèéí áàéäëààð èæ á¿ðýí òàíäàëò, ñóäàëãàà
õèéæ, õóóëèéí ýòãýýäòýé õîëáîãäñîí çàõèðãààíû çºð÷ëèéí
áîëîí ãýìò õýðãèéí øèíæòýé ¿éëäëèéí øàëòãààí íºõöºë, á¿òýö,
õàíäëàãûã êðèìèíîëîãè, ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí òàëààñ íü òºñëèéí
õýìæýýíä ñóäàëæ, ä¿ãíýëò, ñàíàë áîëîâñðóóëàõ;
4) Õàðüöóóëñàí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é ñóäëàëûã äýìæèõ, õºãæ¿¿ëýõ
òàëààð äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâàõ, ýíý ÷èãëýëèéí íîì, ñýòã¿¿ëèéã
õàìòàð÷ ãàðãàõ, òóõàéí ÷èãëýëýýð ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû
àæëûã èäýâõæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé þì.
Õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ õ¿ðýýíä

õóóëèéí ýòãýýä ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò áîëîõ çàéëøã¿é ¿íäýñëýë,
íºõöºëèéã ýðõ ç¿éí òîäîðõîé çîõèöóóëàëòòàé áîëãîõ, çàõèðãààíû
çºð÷ëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýìæýýíýýñ õýòýðñýí çàðèì ãýìò ¿éëäëèéã
ãýìò õýðýãò òîîöîæ áîëîõ íºõöºëèéã áîäèòîéãîîð ñóäàëæ, ýð¿¿ãèéí
ýðõ ç¿éí ÷èãëýëèéí çîðèìîã, øèéäâýðòýé ººð÷ëºëò õèéõ øààðäëàãà
áèäíèé ºìíº òóëãàð÷ áàéíà.
ÑÎÍÃÓÓËÈÉÍ ÊÎÌÏÀÍÈÒ ÀÆÈË ÄÀÕÜ ÇÎÕÈÎÍ
ÁÀÉÃÓÓËÀËÒÒÀÉ ÃÝÌÒ Á¯ËÝÃËÝËÈÉÍ ÎÐÎËÖÎÎ
ÎÕÓ-ûí Ñîíãóóëèéí ýðõ ç¿éí èíñòèòóòûí øèíæýý÷,

õóóëü ç¿éí äîêòîð Êðàñèíñêèé Âëàäèñëàâ Âÿ÷àñëàâîâè÷
ÎÕÓ-ûí ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã ìýäýãäýõ¿éö

ñóëðàõ øàòàíä ÿâàãäñàí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû õºãæèë, çàõ çýýëèéí
õàðèëöààã çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòã¿é íºõöºë
áàéäàë, õóóëü áóñ àðãà, õýðýãñýë àøèãëàõ çàìààð òºðèéí ºì÷èéã ºðãºí
õ¿ðýýãýýð õóâü÷èëæ ýõýëñýí çýðýã íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí
¿éë ÿâöóóä çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã, ãýìò á¿ëýãëýë¿¿äèéí (ÇÁÃÁ)
òºëººëëèéã ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä ¿é îëíîîð òàòàí îðîëöóóëàõ,
¿ëýìæ èõ õýìæýýíèé àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíä ãýìò á¿ëýãëýë¿¿äèéí
õÿíàëò ààæìààð òîãòîõîä õ¿ðñýí.
Àøèã, îðëîãîî òîãòìîë ºñãºæ, ¿ðæ¿¿ëýõ ãýñýí ãýìò á¿ëýãëýë¿¿äèéí
ñàíàà, çîðèëãî, ýðìýëçýë, îðîñûí óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäëààñ øóóä
õàìààðàëòàé àëáàí ¸ñíû áà äàëä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà, ãýìò
õýðýãòí¿¿äèéí õóâèéí àþóëã¿é áàéäàë, àøèã ñîíèðõîëîî õàíãàõ
ãýñýí õ¿ñýë, ýðìýëçýë çýðýã íü ýð¿¿ãèéí åðòºíöèéí íºëºº á¿õèé
õ¿ì¿¿ñ (òîëãîéëîã÷èä)-èéã ººðñäèéí áàéð ñóóðü, ýðõ ìýäëýý õóóëü
¸ñíû áîëãîõ, áýõæ¿¿ëýõ, äýýä ò¿âøèíä óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõàä
èäýâõòýé îðîëöîõ ñàíàà çîðèëãûã áèé áîëãîñîí.
Äýýð äóðäñàí ãýìò ñàíàà, çîðèëãî, àøèã ñîíèðõîëîî õýðýãæ¿¿ëýõ
òààòàé çàì ñóâàã íü ÎÕÓ-ä ÿâàãääàã ñîíãóóëèéí êîìïàíèò àæèëä
ÇÁÃÁ ºðãºíººð îðîëöîõ ÿâäàë þì.
ÇÁÃÁ ñîíãóóëèéí êîìïàíèä àæèëä îðîëöîõäîî òºðèéí ýðõ
ìýäýë, çàñàãëàëûã ãàðòàà àâàõ, óëìààð òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí
ñîíãóóëüò áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ ãýìò á¿ëýãëýëèéí õóóëü áóñ àøèã
ñîíèðõîëä òîãòìîë ¿éë÷ëýõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ àëñûí çîðèëãî àãóóëäàã
îíöëîãòîé.
Óã çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã, ãýìò
á¿ëýãëýë íü õýä õýäýí õýòèéí çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé
áàéäàã.
ÇÁÃÁ ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæèëä îðîëöîõ õýòèéí çîðèëòóóä íü:
à. óëñ òºðèéí;
á. ýäèéí çàñãèéí ãýñýí õî¸ð òºðºëòýé.

Энд ба цаашид зохион байгуулалттай гэмт бүлэг гэдэгт тогтвортой, эвлэлдэн нэгдсэн, шатлан
захирах ёсны пирамид бүтэцтэй, хүнд, онц хүнд гэмт хэрэг үйлдэх зорилгоор байгуулагдсан гэмт
байгууллагыг ойлгоно. Зохион байгуулагч, удирдагч, оролцогч болон гэмт бүлгийн бусад төлөөлөгчид
хамтдаа гэмт хэргийн ертөнц (байгууллага) юм.
13
ÇÁÃÁ-èéí òºëººíèé õ¿ì¿¿ñèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí îðîí
íóòãèéí áàéãóóëëàãàä ñîíãîõòîé õîëáîãäóóëàí ÇÁÃÁ óëñ òºðèéí
çîðèëòóóäàä äàðààõûã õàìààðóóëáàë çîõèíî:
• íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ñîíãóóëüò àëáàí òóøààëûã
ÇÁÃÁ àøèã, ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí àøèãëàõ çîðèëãîîð òýäãýýðèéí
àëáàí òóøààëûí ýðõ ìýäëèéã îëæ àâàõ;
• õîëáîîíû áîëîí á¿ñ íóòãèéí òºðèéí ýðõ ìýäëèéí
áàéãóóëëàãóóäûí á¿òöýä ÇÁÃÁ-èéí àøèã ñîíèðõîëä íèéöñýí ýðõ
ç¿éí õýì õýìæýýíèé àêò áàòëóóëàõ, óëñ òºð, çàõèðãààíû áîëîí
áóñàä àëáàí ¸ñíû øèéäâýð ãàðãóóëàõàä ÷èãëýãäñýí “ëîááè” õèéäýã
ïàðëàìåíòûí áîëîí á¿ñ íóòãèéí òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãàä òóñëàõ
á¿ëýã áàéãóóëàõ;
• ñîíãóóëüò àëáàí òóøààëòíóóä áîëîí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé
õàëäàøã¿é äàðõàí ýðõ ÿìáà îëæ àâàõ.
ÇÁÃÁ-ûí òºëººëºë áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí îðîí

íóòãèéí áàéãóóëëàãàä ñîíãîãäîõòîé õîëáîãäóóëàí ÇÁÃÁ-èéí ýäèéí
çàñãèéí õýòèéí çîðèëòóóäàä äàðààõü çîðèëòóóäûã õàìààðóóëíà:
• ò¿¿õèé ýä, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº, áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýëèéã
ÇÁÃÁ àøèã ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí õóóëü áóñààð õóâààõ;
• àøèã, îðëîã èõòýé òºñºâ á¿ðä¿¿ëýã÷ òºðèéí ºì÷èò ¿éëäâýðèéí
ãàçàð, ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð (áàðèëãà,
ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷, óóë óóðõàéí îëáîðëîõ àæ ¿éëäâýð, áàíê, çýýë
ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä)-ò õÿíàëòàà òîãòîîõ;
• õóóëü áóñààð íýìýëò õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëò ýäëýõ (ýêñïîðò-
èìïîðòûí ã¿éëãýý, òàòâàð, ýðõ, ëèöåíç, çºâøººðëèéí ¿éë
àæèëëàãàà, êâîò);
• õóóëü áóñààð çýýë àâ÷ ÇÁÃÁ-ûí àøèã, ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí
òºñâèéí õºðºíãèéã çàðöóóëàõ.
ÇÁÃÁ ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæèëä îðîëöîõ öîãö çîðèëòûã òºðèéí

ýðõ ìýäëèéí òºëºº ñîíãóóëèéí íºõöºëä òýìöýë ÿâóóëæ áóé ýð¿¿ãèéí
ãýìò õýðýãòí¿¿äèéí ñîíãîñîí àðãà, õýðýãñëýýð òîäîðõîéëíî.
ÇÁÃÁ-èéí ãèø¿¿ä ñîíãóóëüä áýëòãýõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä óëñ
òºðèéí òýìöýëä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí, õóóëü ¸ñíû àðãóóäààñ ãàäíà
äàðààõü ºâºðìºö àðãóóäûã àøèãëàäàã:
• óëñ òºðèéí íàì, òýäãýýðèéí á¿ñ íóòãèéí ñàëáàð, ãàçàð, õýëòñèéí
óäèðäëàãà, ñîíãóóëèéí õîðîîíû äàðãà, ãèø¿¿ä, ø¿¿ã÷, õóóëü
ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòíóóä, ñýòã¿¿ë÷äèéã õàõóóëüäàõ
(àëáàí òóøààëòàí áóþó çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò á¿ëãèéí

Сонгуулийн журмаар байгуулагдах төрийн эрх мэдлийн болон орон нутгийн өөрөө удирдах
ёсны байгууллагуудад ОХУ-ын Ерөнхийлөгч, ОХУ-ын Холбооны Хурлын Төрийн Дум, ОХУ-
ын субъектуудын төрийн эрх мэдлийн хууль тогтоох байгууллагууд, орон нутгийн захиргааны
төлөөллийн байгууллагын сонгуульт албан тушаалтнууд хамаарна. Одоог хүртэл гэмт хэргийн
ертөнцийн төлөөлөл дундаас ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн албан тушаалд сонгогдох хүсэл, эрмэлзлийн
талаарх мэдээ, мэдээлэл авагдаагүй байгааг онцлон тэмдэглэх шаардагатай. Үүнийг харгалзан зохиогч
ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ЗБГБ оролцооны тухай авч үзээгүй. ХУ
ñîíèðõîæ áóé îáúåêòóóäûã õàõóóëüäàõàä íèéò ãýìò õýðýã ¿éëäýæ
îëñîí îðëîãûí 3/2-ûã çàðöóóëäàã áîëîõ íü ïðàêòèêààñ õàðàãäàæ
áàéíà. ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí Òºðèéí Äóìûí áîëîí òºðèéí
ýðõ ìýäëèéí õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãóóäûí ãèø¿¿äèéã (äåïóòàò)
õóâü òýíö¿¿ëýõ áóþó ïðîïîðöèîíàëü òîãòîëöîîãîîð ñîíãîõ àðãûã
íýâòð¿¿ëæ àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëñýí ÷ íºõöºë áàéäëûã çàð÷ìûí
õóâüä îãò ººð÷èëæ ÷àäààã¿é. Óðüä ºìíº íü ÇÁÃÁ-ûí ãèø¿¿ä
ººðñäèéí õÿíàëòûã òîãòîîñîí íóòàã äýâñãýðò áóþó íýã ìàíäàòòàé,
îëîí ìàíäàòòàé òóõàéí òîéðãîîñ ýñõ¿ë óëñ òºðèéí íàìóóäûí
æàãñààëòàä “ãàðãàñàí” ñóóäëààñ ñîíãîãäîæ áàéñàí áîë îäîî óëñ
òºðèéí ¿éë ÿâö äàõü íàìûí õýýë õàõóóëèéí ýçëýõ áàéð ñóóðü,
¿¿ðýã ¿ëýìæ èõ õýìæýýãýýð ºññºí);
• ñîíãîã÷äûã õàõóóëüäàõ;
• íàìûí àæèëòíóóä, ñîíãóóëèéí õîðîîíû ãèø¿¿ä, ñýòã¿¿ë÷,
ø¿¿ã÷äýä ýëäýâ äàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ;
• ¿íýí÷, ÷àäâàðëàã àëáàí òóøààëòàí, õóóëü ñàõèóëàõ
áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòíóóäûã (õýðãèéí) õîëáîãäîëä îðóóëàí
(êîìïðîìåòàöèÿ) äàðàìòëàõ, ýðõøýýëäýý îðóóëàõ;
• ñîíãîã÷äûã íýð äýâøèã÷èéí òýýâðèéí õýðýãñëýýð ñîíãóóëèéí
õýñãèéí õîðîîíû áàéðóóäàä àëáàäàí õ¿ðãýæ ñàíàë ºã¿¿ëýõ;
• ýä õºðºíãº óñòãàõ (áàéð ñóóö, òýýâðèéí õýðýãñýë , èðãýäèéã
õ¿ëýýí àâàõ áàéð áîëîí íýð äýâøèã÷äèéí ñîíãóóëèéí øòàá);
• óëñ òºðèéí ºðñºëäºã÷èä áîëîîä òýäãýýðèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä,
ñàäàí òºðëèéí õ¿ì¿¿ñò õ¿÷ õýðýãëýõ (àëëàãà ¿éëäýõ õ¿ðòýë).

ÇÁÃÁ-èéí ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæèëä îðîëöîõ çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõ íü ýð¿¿ãèéí åðòºíöèéí òºëººëºë áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ
ñîíãóóëèéí íºõöºë äýõ òºðèéí ýðõ ìýäëèéí òºëººõ òýìöýëä àøèãëàæ
áóé àðãààñ çºâõºí õàìààðàëòàé áóñ áºãººä ¿¿íä çàðèì øèéäâýðëýõ
õ¿÷èí ç¿éë íºëººëíº. Äýýð äóðäñàí çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã
õºíãºâ÷ëºõ, õ¿íäðýë, áýðõøýýëòýé áîëãîäîã õ¿÷èí ç¿éëñèéã òóñ òóñ
ÿëãàæ ñàëãàæ áàéõ øààðäëàãàòàé.
Ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæèëä îðîëöîõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
àæëûã õºíãºâ÷ëºõ, óëñ òºð, ýðõ ç¿é, ìàòåðèàë-òåõíèêèéí, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí, ¿çýë ñóðòëûí õ¿÷èí ç¿éëñ íü íýëýýä à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëîõûã äóðäàæ áîëíî.
Óëñ òºð, ýðõ ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëñ íü óëñ îðíû òºðèéí òýðã¿¿í, ÎÕÓ-ûí
ñóáúåêòóóäûí ºíäºð àëáàí òóøààëòíóóäûí àëäàà, îíîîã òºðèéí ýðõ
ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäûí ãýìò
ÿâäàëä àâòàõ ¿éë ÿâöòàé òýìöýõ õ¿ñýë çîðèãã¿é áàéäëûã õîñëóóëàí
õàìààðóóëäàã. Ýð¿¿ãèéí åðòºíöººñ ãàðàëòàé ýòãýýä¿¿ä àëü õýäèéíýý

Тухайлбал, 2006 онд Приморск тойргийн Дальнегорск хотын Засаг Захиргааны Тэргүүний албан
тушаалд нэр дэвшигчийн аллага. 2006 оны 10 дугаар сарын 20-ны өдрийн “Нэгдсэн Орос” намын
Тэргүүлэгчдийн Ерөнхий Зөвлөлийн мэдэгдэл “Гэмт хэрэгтнүүдийг төрийн эрх мэдэлд гарахыг үл
зөвшөөръё!”
òºðèéí çàðèì ýðõ õýìæýý, íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí
÷èã ¿¿ðãèéã áîäèò àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýýä ýõýëñýí áàéíà.
ÇÁÃÁ-ûí ãàðàëòàé íýð äýâøèã÷èä îðîñûí àðä ò¿ìíèé çàðèì
íèéãìèéí á¿ëýã, á¿ëýãëýëèéí àøèã, ñîíèðõîëûã èëýðõèéëæ, îëîí
íèéòèéí ç¿ãýýñ äýìæëýã àâ÷ ÷àääàã áîëñîí áàéíà. “Íèéãìèéí ¿çýë
áîäîë” ñàíãààñ ÎÕÓ-ûí 44 ñóáúåêòûí õîò ñóóðèí áîëîí õºäºº, òîñãîíû
àðä èðãýäèéí äóíä ÿâóóëñàí Á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãàä îðîëöñîí
èðãýä óëñ îðîí äàõü ýìõ æóðìûã ÇÁÃÁ-ýýñ ãàðàëòàé õ¿ì¿¿ñ òîãòîîæ
÷àäíà ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ó÷èð íü ãýìò õýðýãí¿¿ä èë¿¿ “äýã æóðàìòàé”,
òýäãýýðèéí îð÷èíä “ýìõ æóðàì èë¿¿ çîíõèëäîã” ãýñíýýð òàéëáàðëàæýý.
Àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýäèéí 2% íü ýð¿¿ãèéí åðòºíöèéí òºëººëºë
áîëñîí õ¿ì¿¿ñ ¿íýí÷, øóäàðãà, àìüäðàëûí áàÿëàã òóðøëàãàòàé,
óõààíòàé, ºãñºí àìëàëòàà áèåë¿¿ëæ ÷àääàã (“òýä íàð àìüäðàëûí
íàðèéí, øèðèéíèéã èë¿¿ ñàéí îéëãîäîã”, “óëñ òºð÷äèéã áîäâîë òýä
ãîë òºëºâ ýìõ æóðàìòàé áàéæ ÷àääàã ãýæ õàðèóëñàí íü òîõèîëäëûí
ç¿éë áèø þì.”).
Óëñ òºð, ýðõ ç¿éí õ¿÷èí ç¿éëñèéí ººð íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü
òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãóóäàä
ÇÁÃÁ-èéí òºëººëºë áîëñîí õ¿ì¿¿ñ ñîíãîãäîõ áîëîõîä ¿¿íýýñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé ¿ð ä¿íòýé õÿçãààðëàëò áàéõã¿é
áàéãàà ÿâäàë þì. Ýðýí ñóðâàëæëàãäàæ áóé ýñõ¿ë ìºðäºí áàéöààëòûí
øàòàíä øàëãàãäàæ áóé ýòãýýä¿¿ä ñîíãóóëüä íýð äýâøèã÷ýýð á¿ðòãýãäýí
ñîíãîãäîæ áîëçîøã¿é áàéäàã. ªíººãèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé
ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèä ñîíãóóëüä íýð äýâøèã÷ ÇÁÃÁ-
òýé õîëáîîòîé òàëààð ã¿éöýòãýõ àæëûí øóãàìààð àâàãäñàí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé ìýäýý, ìýäýýëýë öººíã¿é áàéãàà íü òóõàéí íýð äýâøèã÷èéã
á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçàõ (íýð äýâøèã÷èéí æàãñààëòààñ-öààøèä ÍÄÆ
ãýõ), íýð äýâøèã÷èéã æàãñààëòààñ õàñàõ, íýð äýâøèã÷èéí á¿ðòãýëèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ýñõ¿ë íýð äýâøèã÷èéã á¿ðòãýõèéã õîéøëóóëàõ
¿íäýñëýë áîëîõã¿é ãýæ çààñíûã öîõîí òýìäýãëýõ íü ÷óõàë þì.

Тухайлбал, “Далд шүүх эрх мэдэл”

Эрүүгийн гэмт ертөнцийн төлөөлөгчдөд сонгуулийн үеэр тогтвортой дэмжлэг үзүүлэх нийгмийн
үндэс суурь нь гол төлөв урьд өмнө нь нэг бус удаа ял шийтгүүлж байсан, мөрдөн байцаалтын
шатанд шалгагдан хорих газруудад хоригдож буй этгээдүүд, тэдгээрийн хань хамсаатан, залуучууд
байдаг. Гэмт явдлыг өөгшүүлэх, дэмжихэд бэлэн иргэдийн гэмт хэргийн чадавхи нэлээд өндөр
юм. Мэргэжилтэн, шинжээчдийн хийсэн тооцоо, судалгаагаар нийт 15-18 сая хүн ОХУ-ын засан
хүмүүжүүлэх байгууллагуудаас дамжсан; далд гэмт хэрэг үйлдэгсдийн тоо 15 саяд хүрч байна;
жил бүр ойролцоогоор 3 сая орчим гэмт хэрэг үйлдэгддэг; 5 сая орчим гэмт хэргийг албан ёсоор
илрүүлээгүйд тооцогддог байна. Ингэхлээр 35-40 сая хүн (оросын нийт насанд хүрсэн иргэдийн
бараг 3/1 болгон) гэмт хэрэгт холбогдолтой байна. (Криминология. Их, дээд сургуулиудад зориулсан
сурах бичиг) В.Д. Малков хянан тохиолдуулсан. М.: ЗАО Юстицинформ, 2006. С. 421.

Петрова. А. “Криминал во власти-обычное явление?” /bd.fom.ru/report/map/projects/, мөн Труд.
2004.08.10. №148.

ОХУ-ын иргэдийн сонгуулийн эрхийн үндсэн баталгаа болон олон нийтийн санал асуулга
(референдум)-д оролцох эрхийн тухай ОХУ-ын Холбооны хуулийн 38.24 дүгээр зүйл, 76 дугаар зүйл,
ОХУ-ын Холбооны Хурлын Төрийн Думын депутат(гишүүн)-ын сонгуулийн тухай хуулийн 44, 91-
дүгээр зүйл, ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн Сонгуулийн тухай хуулийн 39, 84 дүгээр зүйл.
Ñîíãóóëèé êàìïàíèò àæèëä îðîëöîõ ÇÁÃÁ-èéí çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä ìàòåðèàë-òåõíèêèéí õ¿÷èí ç¿éëñ ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã. Íýã òàëààñ, îðîí íóòãèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí òºñâèéí
õîìñäîë, íºãºº òàëààñ ÇÁÃÁ ¿ëýìæ èõ õýìæýýíèé ìàòåðèàëëàã
áàÿëàã, ýä õºðºíãºòýé áàéäàë íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóäûã
ÇÁÃÁ-òýé õàìòðàí àæèëëàõ ñýäýë òºð¿¿ëæ, öààøèä “ýð¿¿ãèéí”
åðòºíöèéõíººñ ýäèéí çàñãèéí õàìààðàëòàé áîëãîõîä íºëººëæ áàéíà.
ÇÁÃÁ ìºíãº ñàíõ¿¿ãèéí õóâü ÿìàð íýãýí àñóóäàëã¿é áàéõ,
ººðñäèéí ýçýìøèë, õÿíàëòàä àëü õýäèéíýý “õºëºº îëñîí” àæ ¿éëäâýð,
ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäòàé áàéõ íü ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæëûí
ãîë èâýýí òýòãýã÷, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýã÷ýýð îðîëöîæ, ø¿¿õ, ñîíãóóëèéí
õîðîî, õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãà, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí
¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ ºðãºí áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëäýã
Ñîíãóóëüä áýëòãýõ, ÿâóóëàõ ÿâöàä ãýìò á¿ëýãëýëèéí àøèã, ñîíèðõîëûã
èëýðõèéëýã÷ á¿ëýãëýë¿¿ä àðä, èðãýäèéí íèéãýì-õàíãàìæèéí à÷
õîëáîãäîëòîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áýëýí áàéäàë, óð ÷àäâàðàà îëîíòàà
õàðóóëæ ÷àääàã. Òóõàéëáàë, øèíý çàì òàâèõ, çàñàæ, ñàéæðóóëàõ,
Äýëõèéí II äàéíä îðîëöîã÷-äàé÷äàä çîðèóëñàí äóðñãàëûí õºøºº,
ñàìáàð áàéãóóëàõ, õ¿¿õäèéí òîãëîîìûí òàëáàé áàðèõ, óëñ îðíû ýäèéí
çàñãèéí õºòºëáºð, ¿íäýñíèé òýðã¿¿ëýõ òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä
îðîëöîõûã ýðìýëçäýã. Èíãýñíýýð èðãýäèéí ÿëàíãóÿà ýìçýã, á¿ëã¿¿ä
ÿäóóñûí òàëàðõàëûã õ¿ëýýæ ÷àääàã.
Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õ¿÷èí ç¿éëñ áîë ãýìò á¿ëýã, á¿ëýãëýëèéí
ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæèëä îðîëöîõ çîðèëòûã àìæèëòòàé
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàëä òóñ äºõºì áîëäîã. ÇÁÃÁ-ýýñ ãàðàëòàé íýð
äýâøèã÷äèéí áàã ñàíõ¿¿æèëò ñàéòàé áàéõ, ñîíãóóëü çîõèîí áàéãóóëàõ
ìýðãýæëèéí, ÷àäâàðëàã áîëîâñîí õ¿÷íèéã ñîíãîõ, ýëñ¿¿ëýõ ºðãºí
áîëîæòîé áàéõ, ýìõ öýãöòýé óäèðäëàãûí òîãòîëöîîòîé áàéõ çýðýã íü
çîõèîí áàéãóóëàëòûí õ¿÷èí ç¿éëñýä õàìààðàëòàé øèíæ¿¿ä þì. Ýìõ
öýãöòýé óäèðäëàãûí òîãòîëöîîíû øèíæýýñ äóðäâàë äýâø¿¿ëæ áóé
çîðèëò áîäèòîé, òîäîðõîé áàéõ, õ¿íä ñóðòëûã áàãàñãàõàä ÷èãëýãäñýí
áàéõ, ¿¿ðýã äààëãàâàðûí õóâààðèëàëò, õàòóó çàõèðàãäàõ ¸ñ, õÿíàëòòàé
áàéõ, ã¿éöýòãýã÷äèéí õàðèëöàí õàðèóöëàãà ºíäºð áàéõ çýðýã áîëíî.
Ýð¿¿ãèéí åðòºíöèéí òºëººëºë áîëñîí õ¿ì¿¿ñ ñîíãóóëüä àìæèëò
ãàðãàõàä ¿çýë ñóðòëûí õ¿÷èí ç¿éëñ óëàì èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ
áàéíà. Ñîíãóóëèéí ïðàêòèêààñ õàðàõàä ÎÕÓ-ûí õýäýí ìóæèéí àðä
èðãýäèéí íèéãìèéí óõàìñàðò ñîíãóóëüò àëáàí òóøààëä ÇÁÃÁ-èéí
òºëººëºëëººñ òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí çàõèðãààíû ººðºº
óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãîãäñîí ýñõ¿ë “ýð¿¿ãèéí” åðòºíöººñ
ãàðàëòàé íýð äýâøèã÷äýä õ¿ëöýíã¿é áàéäàë ãàðãàõ, ºðºâäºõ, òàë

2002 оны 4 дүгээр сард Омск хотын иргэдийн дунд явуулсан санал асуулгад оролцсон иргэдийн
23,3% нь эрүүгийн ертөнцийн төлөөлөл болсон хүмүүсийн сэтгэл татам шинжүүд дундаас ажил
хэрэгч байдал, асуудал шийдвэрлэх ур чадварыг нэрлэсэн байна.
çàñàõ áàéäàë àæèãëàãäàõ áîëñîí. ÎÕÓ-ûí õýä õýäýí ìóæèä ýð¿¿ãèéí
åðòºíöèéí òºëººëºë áîëñîí õ¿ì¿¿ñò èðãýäèéí ç¿ãýýñ õ¿íäëýë
¿ç¿¿ëäýã áàéíà. Ýð¿¿ãèéí åðòºíöèéí ñî¸ë, äýã æàÿã (õ¿÷èðõèéëëèéã
òàõèí ø¿òýõ, áóñäûí õºëñ, õ¿÷èéã ìºëæèõ ÿâäàë, íèéãýìä õàðø
õýì õýìæýý–çàí ¿éë, ìºðèéòýé òîãëîîì, ýòãýýä ¿ã õýëëýã (æàðãîí),
á¿ä¿¿ëýã õàðààë, õî÷, øèâýýñ, õóëãàé÷äûí ýòãýýä õýëòýé äóó)-èéí
øèíæ ºäºð òóòìûí àìüäðàëä íýâòðýí îðîñûí íèéãìèéí òîäîðõîé
á¿ëýãò òîãòìîë ìºðäºæ áàéíà.10 Ãýìò õýðãèéí íºëººëëèéã íèéãýìä,
ÿëàíãóÿà, çàëóó ¿åèéõíèé äóíä íýìýãä¿¿ëýõýä ÇÁÃÁ èäýâõòýé
äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã. ÇÁÃÁ-èéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ñàíõ¿¿æèæ, ò¿¿íèé
íºëººí äîð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã ñïîðòûí äóãóéëàí, ñåêö, êëóá,
÷ºëººò öàãàà ºíãºð¿¿ëýõ òºâ¿¿ä, øºíèéí öýíãýýíèé ãàçðóóä îëîíòàà
òîõèîëääîã. “Õóëãàé÷”-äûí ñýòãýõ¿é õîëáîîíû òºðèéí ýðõ ìýäëèéí
áîëîí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäàä õ¿ðòýë ãàçàð àâààä áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí ÇÁÃÁ ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæèëä îðîëöîõ çîðèëòóóäûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã õ¿÷èí ç¿éëñèéã òóñãàéëàí àâ÷ ¿çýõ
íü ç¿éòýé. ¯¿íä:
• çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò ÿâäàëòàé òýìöýõ àøèã ñîíèðõîë
òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãóóäûí
áîäëîãîòîé íèéöýõ;
• çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò ÿâäàëòàé òýìöýõ òàëààð òºðèéí
ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäûí
óäèðäëàãà, àëáàí òóøààëòíóóäûí ç¿ãýýñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà
õýìæýýíä õ¿í àìûí ç¿ãýýñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ;
• ýð¿¿ãèéí åðòºíöèéíõíèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí
ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä “øóðãàëàõ” ÿâäëûã
ãàðãàõã¿é áàéõ òàëààð õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóä, õýâëýë
ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí ÿâóóëæ áóé
¿éë àæèëëàãààã óÿëäóóëàí çîõèîí áàéãóóëàõ;
• ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä øàëãàãäàæ, ýðýí ñóðâàëæëàãäàæ
áóé õ¿íä áîëîí îíö õ¿íä ãýìò õýðýã ¿éëäñýíèéõýý òºëºº óðüä
ºìíº íü ÿë øèéòã¿¿ëæ áàéñàí ýòãýýä¿¿äèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí
áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãîõîä
ýðõ ç¿éí õÿçãààðëàëò òîãòîîõ çàìààð ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëèéã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
• ñîíãóóëüò àëáàí òóøààëòíóóäûí õàëäàøã¿é äàðõàí
ýðõ, ïàðëàìåíòûí äàðõàí ýðõ ÿìáûí òîî õýìæýý, àãóóëãûã

Төрийн эрх мэдэлтнүүд ихэвчлэн өөрсдөө иргэдийн сэтгэл зүйд гэмт хэрэгтнүүдийг “хамгийг
чадагч” хүмүүс гэдэг итгэл үнэмшлийг суулгадаг. Эрүүгийн гэмт хэрэгтнүүдээс буяны хандив
хэлбэрээр дуртаяа мөнгө авдаг төрийн болон нутгийн захиргааны байгууллагуудын удирдлагуудад
хэрхэн хандах вэ? Гэмт хэрэгтэн, эрүүгийн элементүүдээс өөрийгөө (иргэдийг биш! ) хамгаалж
чадахгүй байгаа төрийг хэрхэн хүндлэх вэ? Гэмт бүлэглэлүүдээс хараат төрийн эрх мэдэл нийгмийн
амьдралын бүхий л салбарт гэмт хэргийн нөлөөллийг нэмэгдүүлэх шалтгаан болно.
10
Маликов Б.З. “Усиление криминала в сфере духовности общества и некоторые проблемы
укрепления правопорядка” / Проблемы правовой культуры. Криминологическая ассоциация, 2002.
Х. 7. Түүнчлэн Анисимов В.М. “Криминальная культура и нейтрализация” в ИУ России. Автореф.
дис. д-ра. юрид. наук. М.: Академия управления МВД РФ, 1998. Х.3.
õÿçãààðëàõ.
Òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû
áàéãóóëëàãóóäàä ýð¿¿ãèéí åðòºíöèéõíèé íýâòðýõ, “øóðãàëàõ” ¿éë
ÿâö õî¸ð ¿å øàòààñ á¿ðäýæ áàéñàí.
Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò ÿâäëûí óëñ òºðæèõ àíõäàã÷ ¿çýãäýë
áóþó 1995-1999 îíóóäàä ÇÁÃÁ-ààñ ººðñäèéí íýð äýâøèã÷äèéã òºðèéí
ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä
ñîíãóóëèàð äýâø¿¿ëýí, èäýâõòýé õºõ¿¿ëýí äýìæèæ áàéñàí.11 Ýíýõ¿¿
íºõöºë áàéäàë íü 1999 îíû ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæòîé
¿íäñýíäýý õîëáîîòîé þì. Òóñ õóóëüä íýð äýâøèã÷ ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãàä òàòàãäñàí òóõàéãàà ñîíãóóëèéí õýñãèéí õîðîîíä çààâàë
ìýäýýëýõ øààðäëàãàòàé òóõàé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòã¿é áàéæýý. 1999
îíû 3 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðèéí “Ñîíãóóëèéí ýðõèéí ¿íäñýí áàòàëãàà
áà á¿õ íèéòèéí ñàíàë õóðààëòàä îðîëöîõ õîëáîîíû õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé” Õîëáîîíû õóóëü (¹55-ÔÇ) õ¿÷èí òºãºëäºð
áîëñîíòîé õîëáîãäóóëæ ñîíãóóëüò àëáàí òóøààëä íýð äýâøèæ áóé
íýð äýâøèã÷ øèéòã¿¿ëñýí ÿëûí ¿ð äàãàâàð õ¿÷èíã¿é áîëîîã¿é ýñõ¿ë
ýäýëæ äóóñàã¿é ÿëàà ÎÕÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí õýää¿ãýýð ç¿éë çààëò,
ÿìàð ãýìò õýðýãò ¿íäýñëýí øèéòãýãäñýí òóõàé íàðèéâ÷ëàí òóñãàõ
¿¿ðãèéã áýõæ¿¿ëñýí áàéíà. Ìºí ýíý òóõàé ÇÕÓ áîëîí Õîëáîîòîí Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Óëñûí ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèä íèéö¿¿ëýí áàòëàãäñàí
ýð¿¿ãèéí õóóëèéí ç¿éë, çààëò, ãàäààä óëñûí ýð¿¿ãèéí õóóëèéí ç¿éë,
çààëòûã ¿íäýñëýí íýð äóðäñàí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ÎÕÓ-ûí
õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé Ýð¿¿ãèéí õóóëüä ãýìò õýðýãò òîîöîãäîõ
¿éëäýë õèéñíèé óëìààñ ÿë øèéòã¿¿ëñýí áîë ÿëã¿é áîëîîã¿é ýñõ¿ë
ýäëýæ äóóñààã¿é ÿëàà çààâàë òóñãàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
Ãýìò ÿâäëûí óëñ òºðæèõ àíõíû ¿éë ÿâö ãàçàð àâñàí íü ýð¿¿ãèéí
åðòºíöèéíõíèé á¿òýö ººð÷ëºãäñºíòýé õîëáîîòîé þì.
“Äàðõëàãäñàí õóëãàé÷”-äûí õàæóóãààð õóëãàé÷äûí çàí ¿éë,
óëàìæëàë (¿íäýñíèé ºøººðõºë, äàéñàãíàë, óëñ òºð, íèéãìèéí
àìüäðàëä îðîëöîõ õîðèãîîñ òàòãàëçàõ, àëëàãà ¿éëäýõ, õóóëü ñàõèã÷èäàä
õàëäàõ, ãýìò õýðãèéí åðòºíöèéõíèé íýãäýë, õóðèìòëàëààñ òàòãàëçàõ)-
ûã12 ¿ë îéøîîæ, á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷äºã áàëìàä ýð¿¿ãèéí òîëãîéëîã÷
11 Төрийн эрх мэдлийн болон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагуудад гэмт хэргийн
ертөнцийхнийг нэвтрүүлэх, шурглуулах явдал гагцхүү сонгуулийн нөхцөлд хэрэгждэг бус гэдгийг
онцлон тэмдэглэх шаардлагатай. Парламентын гишүүн, сонгуульд албан тушаалтан, тухайн
холбооны, бүс нутгийн болон засаг захиргааны албан тушаалтан (зарим тохиолдолд тэдгээрийн
ойрын хүрээллийг урт хугацааны нууц хамтын ажиллагаа( төрийн механизм болон нутгийн өөрийн
удирдлагыг хээл хахуульд автуулах)-нд эд материалын үндсэн дээр татан оролцуулах нь аль ч зохион
байгуулалттай гэмт бүлэглэлиийн тагнуул, сөрөх тагнуулын тэргүүлэх зорилтуудын нэг юм. Гэхдээ
авилгач-албан тушаалтан бүр зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэлийн ашиг сонирхолыг төлөөлдөггүй
бөгөөд зохион байгуулалттай гэмт явдалтай зүй ёсоор холбоотой байдаггүй гэдгийг харгалзан үзэх
нь зүйтэй.
12
“Дархлагдсан хулгайч” гэдэгт гэмт хэргийн өргөн туршлагатай бөгөөд хулгайчдын зан үйл,
уламжлалыг сахин биелүүлдэг гэмт ертөнцийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн тэргүүн, толгойлогчийг
хэлнэ. Зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэлийн тэргүүн, толгойлогч, оролцогчдын тодорхойлох
ýòãýýä¿¿ä (çýðëýã, áàëìàä àäãóóñóóä)-ýð¿¿ãèéí åðòºíöºä èäýâõòýé
¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà. 1990-ýýä îíä äýýðõ õýñýã ýòãýýä¿¿ä òºðèéí
ñîíãîãäîõûí òóëä èõýõýýí èäýâõ, ÷àðìàéëò ãàðãàæ áàéñàí.
Óã çîðèëãîîäîî õ¿ðñíèé äàðàà ýð¿¿ãèéí åðòºíöèéí òºëººëºë áîëñîí
õ¿ì¿¿ñ òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû
áàéãóóëëàãóóäàä ººðñäèéí áàéð ñóóðèà õóóëü ¸ñíû áîëãîæ, ñàíõ¿¿ãèéí
íººö, ýä õºðºíãèéã õóóëü ¸ñîîð ýçýìøèõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ
îëæ àâ÷ óëìààð òºðèéí áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõ, áîëîìæèéã ãýìò ¿éë
àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèéãýý õºõ¿¿ëýí òýòãýõýä ºðãºíººð
àøèãëàõ áîëñîí.
Ãýìò õýðýãòí¿¿ä òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë
àæèëëàãààíä îðîëöîæ ýõëýõ ¿åä çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò
á¿ëýãëýë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãàà ÎÕÓ-ûí çàðèì ìóæèéí òºðèéí ¿éë
àæèëëàãààíû ìåõàíèçìòàé õîëèëäîõ, íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû
áàéãóóëëàãóóäòàé íýãäýí íèéëýõ, áèå áèåäýý óóñàõ ¿éë ÿâö ÿâàãäñàí.
ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí Òºðèéí Äóìûí ñîíãóóëèéí ïðîïîðöèîíàë
áóþó õóâü òýíö¿¿ëýõ àðãààð çîõèîí áàéãóóëàõ òîãòîëöîîíä øèëæñýí,
ñàíàë õóðààõ ºäºð õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò õýðýã, îíîãäóóëñàí ÿë íü
õ¿÷èíã¿é áîëîîã¿é ýñõ¿ë ò¿¿íèéãýý ýäëýæ äóóñàã¿é ýòãýýäèéã òºðèéí
ñîíãîõîä ýðõ ç¿éí õÿçãààðëàë òîãòîîñîí, ñîíãóóëüä îðîëöîæ áóé óëñ
òºðèéí íàìóóäûí ñàíõ¿¿æèëòèéã óëàì íàðèéí áîëãîñîí, ñîíãóóëèéí
êàìïàíèä àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ æóðàì çºð÷ñºí õóóëèéí ýòãýýäèéí
õàðèóöëàãûã ÷àíãàòãñàí, ìºíãº óãààñàí õýðýãò õîëáîãäîëòîé õýìýýí
ñýæèãëýãäñýí õýä õýäýí áàíê-ñàíõ¿¿, çýýëèéí áàéãóóëëàãóóäûí
ëèöåíçèéã õóðààñàí, òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº
óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä ãýìò åðòºíöèéí òºëººëºë áàéëãàõ
øààðäëàãàã¿é, ÇÁÃÁ-ûí àøèã ñîíèðõîëä ¿éë÷ëýõ õîëáîîíû áîëîí
á¿ñ íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîîí äàõü àâëèãàä ºðòñºí
óäèðäàõ áîëîí ã¿éöýòãýõ àëáàí òóøààëòíóóäûí òºð, çàñàãëàëûí ýðõ
õýìæýýã àøèãëàñíààð ãàðàõ ºíäºð ¿ð íºëºº çýðýã íü ÇÁÃÁ-ûí ç¿ãýýñ
ººðñäèéí íýð äýâøèã÷äèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóäàä
ç¿òã¿¿ëýõ ¿ð íºëººòýé àðãà õýìæýýí¿¿ä íü àðãà, òàêòèêàà ººð÷ëºõºä
õ¿ðãýñýí.13
шинжүүдийг дараах номнуудаас харж болно: В.Г. Гриб “Зохион байгуулалттай гэмт явдалтай тэмцэх
нь”. Москва.: Инфра-М, 2001. 43-46 хуудас, В.Д. Малковын хянан тохиолдуулсан Криминологи /Их
дээд сургуулиудад зориулсан гарын авлага Москва, ЗАО Юстицинформ, 2006. 395-396 хуудас.
13
- “ОХУ-ын Холбооны Хурлын Төрийн Думын депутат(гишүүн)-ын сонгуулийн тухай хууль”/
2005.05.18./№51-ФЗ;
- “ОХУ-ын сонгуулийн, бүх нийтийн санал асуулга (референдум)-ын тухай ОХУ-ын хууль
тогтоомжийн акт болон бусад ОХУ-ын хууль тогтоомжийн актуудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах
тухай” Холбооны хууль/ 2005.07.21./№93-ФЗ;
- “ОХУ-ын иргэдийн сонгуулийн эрхийн үндсэн баталгаа болон олон нийтийн санал асуулга
(референдум)-д оролцох эрхийн тухай ОХУ-ын Холбооны хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай”
2006-2008 îíä áîëæ ºðíºñºí á¿ñ íóòãèéí áîëîí îðîí íóòãèéí
ñîíãóóëèéí ñòàòèñòèê ìýäýýëýë íü çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò
á¿ëýãëýëèéí ç¿ãýýñ ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæèëä îðîëöîõ øèíýëýã
õàíäëàãà áèé áîëñîí òóõàé ãýð÷èëíý.
Íýãä¿ãýýðò, ºíºº ¿åä ñîíãóóëüò àëáàí òóøààëä øóóä íýð äýâøèõýýð
ñàíàëàà ºã÷ áóé ÇÁÃÁ-ûí òºëººëºë áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéí òîî, õýìæýý
ìýäýãäýõ¿éöýýð áóóðñàí. Îäîîãèéí íºõöºëä ýð¿¿ãèéí åðòºíöèéí
òîëãîéëîã÷èä ¿íýõýýð èðýýä¿éòýé íýð äýâøèã÷äýä ñîíãóóëèéí
êàìïàíèä àæëûã íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä îðîëöîõ ñàíàë òàâèõ ýñõ¿ë
òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäàä
“ãýðýëä öîõèóëààã¿é”, óðüä ºìíº íü ÿë øèéòãýë ýäýëæ áàéãààã¿é,
ÇÁÃÁ, òýäãýýðèéí õàíü, õàðèëöààòàé õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü îëîí
íèéòýä èë áîëæ, íýð íü ãàðààã¿é ººðñäèéí õ¿ì¿¿ñèéã íýâòð¿¿ëýõèéí
òóëä óðüä÷èëàí áýëòãýæ áàéíà.
Õî¸ðäóãààðò, õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãîãäñîí ýð¿¿ãèéí
åðºíöèéí òîëãîéëîã÷-äåïóòàòóóä ýñõ¿ë ñîíãóóëüò àëáàí òóøààëòíóóä
áàéð ñóóðü áîëîí îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðýý õóóëü ¸ñíû áîëãîñîí áàéãààãààñ
¿ë õàìààðàí õýí íü ÷ ººðñäèéí õ¿÷íèé á¿ëýãëýë(çîäîî÷, õàìãààëàã÷)-
¿¿äýý òàòàí áóóëãààã¿é áàéíà. Ýäãýýð á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í íü òîãòñîí
¸ñîîð áîë õóâèéí õàìãààëàëòûí àëáà ýñõ¿ë àþóëã¿é áàéäëûí àëáàíû
õàëõàâ÷èíä äîð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéíà14. Òèéìýýñ ñîíãóóëü
çîõèîí áàéãóóëæ ÿâóóëàõ ÿâöàä óëñ òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõàä
íºëººëºõ, íºõöºë áàéäëûã òîãòâîðã¿éæ¿¿ëýõ, àðä ò¿ìýíä àéäàñ
òºð¿¿ëýõèéí òóëä ãýìò á¿ëýãëýëèéõýíä ñîíãóóëèéí ¿éë ÿâöàä õ¿÷
õýðýãëýõ çàìààð íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæ õàäãàëàãääàã. Ò¿¿íýýñ
ãàäíà, ÎÕÓ-ûí íóòàã äýâñãýðò ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé ¿íäýñíèé
ãýìò á¿ëýãëýëèéí òîëãîéëîã÷èä ÎÕÓ-ûí ìóæóóäàä ¿¿ñäýã ¿íäýñòýí
õîîðîíäûí ìºðãºëäººíèé ÿâöàä öýðýã áàéëäààíû íýãæ, ñàëáàðàà
àøèãëàõ áîëîëöîîòîé áàéäàã.
Ãóðàâäóãààðò, ñîíãóóëèéí ¿éë ÿâö äàõü óëñ òºðèéí íàìóóäûí
¿¿ðýã, áàéð ñóóðü íýìýãäýæ áàéãààã õàðãàëçàí ÇÁÃÁ-ûí ýð¿¿ãèéí
òàãíóóë, ñºðºõ òàãíóóëûí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé çîðèëò íü èäýâõòýé
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé óëñ òºðèéí íàìóóäàä (íàìóóäûí á¿ñ
íóòãèéí ñàëáàð íýãæ¿¿äýä) õÿíàëò òîãòîîõ, íàìûí ñàëáàð, íýãæ¿¿äèéã
àøèãëàí ººðñäèéí õ¿ì¿¿ñèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí
ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä ç¿òã¿¿ëýõ, öààøèä øóðãëóóëàõ
ÿâäàë þì.
Äºðºâä¿ãýýðò, ÇÁÃÁ-ûí òºëººëºë áîëñîí õ¿ì¿¿ñ ñîíãóóëèéí
¿åýýð ìºíãº óãààäãàà áîëüñîí. Ýíý íºõöºë áàéäàëä ÇÁÃÁ ñîíãóóëèéí
êàìïàíèò àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ îëîí òºðèéí õóóëü ¸ñíû ¿¿ñâýðòýé
болон “ОХУ-ын иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны тухай” хууль
14
Бусдад хүч хэрэглэхэд ашиглагддаг этгээдүүдийг ( зодооч, тулаанч хамгаалагч г.м.) зарим
тохиолдолд гэмт бүлэглэлүүдийн хяналт дор үйл ажиллагаа эрхэлдэг хуулийн этгээдийн орон тоон
дээр бүртгэн тэжээж, тэтгэдэг
áîëñîí, ñîíãóóëèéí ñàíõ¿¿æèëòòýé õîëáîîòîé æóðàì çºð÷ñíººñ õ¿ëýýõ
õóóëèéí õàðèóöëàãà ÷àíãàðñàí çýðýã áîäèò õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëñºí.
Ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæèëä îðîëöîõ ÇÁÃÁ-ûí äýýð äóðäñàí
õàíäëàãóóä òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû
áàéãóóëëàãóóäûí ñîíãóóëèéí ÿâöàä îðîëöîõûã õîðèãëîõ õóóëü
ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí òóñãàéëàí ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààíä
áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã áà èéìýðõ¿¿ ¿éë ÿâöûí íèéãìèéí àþóëûã
íýìýãä¿¿ëäýã.
ÇÁÃÁ-ûí òºëººëºë áîëñîí ýòãýýä¿¿ä òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí
íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãîãäîõ íü íèéãìèéí
àþóë èõòýé áà óã àþóëûí èëðýõ õýëáýð íü ÿíç á¿ð þì .15
Ýäãýýð ýòãýýä¿¿ä ñîíãóóëüò àëáàí òóøààëä òîìèëîãäîõ îðëîõ íü
ãýìò õýðýãòí¿¿äèéí õÿíàëò äîð áóé äàëä ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèéã
ãàðöààã¿é íýìýãä¿¿ëýõèéí øàëòãààí áîëäîã. Ãýìò á¿ëýãëýë¿¿ä
òºñâèéí õºðºíãèéã õóóëü áóñààð çàõèðàí çàðöóóëàõ, íººö õºðºíãº,
õºíãºëºëò, ÷ºëººëºëò õóâààðëàõ ýðõòýé áîëñíîîð ÎÕÓ-ûí ìóæóóäûí
ýäèéí çàñàãò òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðü ýçëýõ áîëîìæòîé áîëäîã.
ÇÁÃÁ ëîááèäîõ àðãààð ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé àêò áàòëàõ íü
àðä èðãýäèéí ç¿ãýýñ òºðèéí ýðõ ìýäëèéí (íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ
¸ñíû) òºëººëëèéí áàéãóóëëàãóóä áîëîí õóóëü òîãòîîã÷ (äåïóòàòóóä)-
ûí áàòëàí ãàðãàæ áóé õóóëü òîãòîîìæèéí àêòóóäàä ¿ë èòãýõ áàéäàë
¿¿ñãýäýã.
Ãýìò ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ áà õóóëü òîãòîîõ àæèëëàãààíû ãàðàë,
¿¿ñýë, óãøèë íü òýñ ººð òóë õîîðîíäîî íèéöýõ ó÷èðã¿é þì. Íèéãìèéí
õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ãýìò á¿ëýãëýëèéí àøèã
ñîíèðõîëûí ¿¿äíýýñ çîõèöóóëàõ íü õ¿í àìûí ºðãºí äàâõàðãûí ýðõ
ç¿éí óõàìñàðò ººð÷èëæ áîëøã¿é ñýâ, ãàæóóäàë ¿¿ñãýõ ¿ð äàãàâàðòàé
áà ýðõ ç¿éí íèãèëèìç(íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ¿íýò ç¿éëñèéã
á¿õýëä íü ¿ã¿éñãýõ ¿çýë)-ûã äààìæðóóëäàã.
Ãýìò õýðýãòí¿¿ä òºðèéí çàñàãëàëûí ýðõ ìýäýë, ñîíãóóëüò àëáàí
òóøààëòíû ýðõ äàðõ, ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿íèé õàëäàøã¿é ýðõ îëæ
àâàõ íü õóóëü òîãòîîõ, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò ÿâäàëòàé òýìöýõ
¿éë õýðýãò àñàð èõ õîð õºíººë ó÷ðóóëäàã. Òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí
íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãîãäñîí ýð¿¿ãèéí
åðòºíöººñ ãàðàëòàé ýòãýýä¿¿ä ººðñäèéí ºðñºëäºã÷èäòýéãýý òýìöýõ,
õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòíóóä, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷äýä
õóóëü áóñààð íºëººëºõèéí òóëä çàñàãëàëûí ýðõ ìýäëýý ¿ð ºãººæòýé
àøèãëàõûã á¿õ òàëààð ýðìýëçýæ áàéäàã.
Õàëäàøã¿é ýðõ äàðõ, ÿìáàòàé ãýìò åðòºíöèéí òºëººëºã÷äèéã
õàðèóöëàãàä òàòàõ áýðõøýýë, ãýìò á¿ëýãëýëèéõíèé ç¿ãýýñ àâëèãàä
15
Сонгуульд ялалт байгуулсан нэр дэвшигчид болон зохион байгуулалттай гэмт бүлэглэлийн
санхүүжүүлсэн улс төрийн намуудаас гэмт хэрэгтнүүдэд төрөл бүрийн үйчилгээ үзүүлэх зэрэг
тохиолдлууд дор дурдсан нийгмийн хор аюулын илрэх хэлбэрүүдэд хамаардаг.
ºðòñºí òºðèéí áàéãóóëëàãûí äàðãà, àæèëòíóóä, òýð äóíäàà, õóóëü
ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòíóóäàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ íü òºðèéí
áàéãóóëëàãûí ¿íýí÷ àæèëòíóóä, óð ÷àäâàðòàé, ìýðãýøñýí áîëîâñîí
õ¿÷èí, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí óðàì çîðèã õóãàðàõ, óëìààð àæëàà îðõèõ,
õàëàãäàõàä õ¿ðãýäýã16.
¯¿íèéã õàðãàëçàí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò á¿ëýãëýëèéí ç¿ãýýñ
ººðñäèéí íýð äýâøèã÷äèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí
ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãóóëèàð íýð äýâø¿¿ëýõèéí
ýñðýã îëîí íèéò áà òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ òýìöýõ òºðèéí
íèéòëýã (óëñ òºðèéí, ýðõ ç¿éí, çîõèîí áàéãóóëàëò áîëîâñîí õ¿÷íèé,
ìýäýýëýë-óõóóëãûí) áà òóñãàé öîãö àðãà õýìæýýã õîéøëóóëàøã¿éãýýð,
òºëºâëºãºº, ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé
áàéíà.
áàéãóóëëàãóóäàä ÇÁÃÁ-ààñ ãàðàëòàé íýð äýâøèã÷äèéã ñîíãóóëèàð
íýð äýâø¿¿ëýõèéí ýñðýã îëîí íèéò áà òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí
ç¿ãýýñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ òýìöëèéí øèíæòýé òºðèéí íèéòëýã àðãà
õýìæýý íü òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû
áàéãóóëëàãóóäûí ãýìò õýðýãæèõ øàëòààí íºõöëèéã çààâàë àðèëãàõàä
÷èãëýãäñýí áàéíà.
Òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ãýìò õýðýãæèõ ¿éë ÿâöòàé
òýìöýõýä îëîí íèéòèéí áîëîí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí îðîëöîî
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé þì. Ó÷èð íü áàéð ñóóðèà áýõæ¿¿ëñýí ÇÁÃÁ-
ûí ãàðàëòàé íýð äýâøèã÷äèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº
óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä äýâø¿¿ëýõèéí ýñðýã òýìöäýãã¿éãýýñ
ãàäíà èéìýðõ¿¿ îðîëäëîãûã ººðò îëãîãäñîí òºðèéí ýðõ ìýäëèéí ýðõ
õýìæýýãýý (“çàõèðãààíû íººö”)-ã àøèãëàí çàðèì áàéäëààð äýìæäýã
áàéíà.
ÇÁÃÁ-ûí ç¿ãýýñ ººðñäèéí íýð äýâøèã÷äèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí
áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãóóëèàð
íýð äýâø¿¿ëýõèéí ýñðýã îëîí íèéò áà òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí
ç¿ãýýñ òýìöýõ òºðèéí íèéòëýã óëñ òºðèéí àðãà õýìæýýíä ýð¿¿ãèéí
åðòºíöèéõíèéã óëñ òºðèéí àìüäðàëä áîëîí ñîíãîõîä îðîëöóóëàõã¿é
áàéõ òàëààð Òºðèéí òýðã¿¿í, ÎÕÓ-ûí ìóæóóäûí òºðèéí äýýä àëáàí
16
Байр сууриа хууль ёсны болгож бэхжүүлсэн гэмт ертөнцийн төлөөлөгчидтэй тэмцэх явдал
нэмэргүй, үр дүнгүй гэдэг нь гүнзгий ташаа ойлголт бөгөөд аюултай үзэл санаа юм. Иймэрхүү үл
тоосон үзэл санаа, байр суурь ОХУ-ын субъектуудын төрийн дээд албан тушаалтан, хууль сахиулах
байгууллагуудын удирдлагуудын эс үйлдэхүйг олонтаа зөвтгөдөг ба ОХУ-ын нутаг дэвсгэрт зохион
байгуулалттай гэмт бүлэглэлийн албан ёсны удирдлаган доорхи гэмт шинж бүхий төрийн бүс нутгийг
бий болгох үр дагаварыг бүрдүүлдэг. Төрийн үйл ажиллагаа, практикт гаргасан улс төр-хууль зүйн
алдааг засаж байх шаардлагатай ба түүнтэй эвлэрэхгүй байх нь зүйтэй юм. Гэмт хэрэгтнүүд өнөө
үед ямар ч албан тушаал хашиж байсан, түүний албан тушаалын нэр, нөлөө, хэрэгтэй-ашигтай
харилцааны цар хүрээ, төрөөс авсан гавъяа шагналын тоо, хэмжээ нь ямагт тэдгээрийн үйлдсэн гэмт
хэргийг зөвтгөх үндэслэл байж болохгүй. Хууль зүйн хариуцлага гарцаагүй байх нь бүх хүмүүст
хамааралтай байх учиртай.
òóøààëòàí, ñîíãóóëèéí õîðîî, õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí
óäèðäëàãóóäûí àëáàí ¸ñíû äààëãàâàð, òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí
íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäûí ãýìò õýðýãæèõ ¿éë
ÿâöòàé òýìöýõ õîëáîîíû áîëîí á¿ñ íóòãèéí õºòºëáºð, ººðººð õýëáýë,
õîëáîîíû áîëîí á¿ñ íóòãèéí ñîíãóóëèéí ºìíºõ óëñ òºðèéí íàìóóäûí
“ãýìò õýðãèéí ýñðýã ïàêò” áîëîâñðóóëàõ çýðýã àðãà õýìæýý áàãòàíà.17
Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò ÿâäëûã ñààðìàãæóóëàõûí òóëä
ýõíèé ýýëæèíä òºðèéí áà á¿ñ íóòãèéí ºíäºð àëáàí òóøààëòíóóäûí
óëñ òºðèéí õ¿ñýë çîðèã, ò¿¿í÷ëýí îëîí íèéò, õýâëýë ìýäýýëëèéí
õýðýãñýë, òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí õàìòàðñàí äýñ äàðààòàé, òóóøòàé
¿éë àæèëëàãàà øààðäëàãàòàé þì.
áàéãóóëëàãóóäûí ãýìò õýðýãæèõ ¿éë ÿâöòàé òýìöýõ ýðõ ç¿éí àðãà
õýìæýýíä íü îðîí äàÿàð ýðýí ñóðâàëæëàãäàæ áóé (ôåäåðàëüíûé
ðîçûñê) áîëîí õ¿íä ýñõ¿ë îíö õ¿íä ãýìò õýðýã ¿éëäñýíèéõýý òºëºº
ÿë øèéòãýëòýé (òýð äóíäàà ÿëààñ ÷ºëººëºãäñºí, ýäýëæ äóóññàí ÿë)
ýòãýýä¿¿äýä òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû
áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãîãäîõ ýðõ ç¿éí õÿçãààðëàëò òîãòîîõ çàìààð
õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿éë àæèëëàãàà íýãýí çýðýã
õàìààðíà.
Õîëáîîíû ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëèóäàä õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà,
ñîíãóóëüò àëáàí òóøààëä íýð äýâøèæ áóé íýð äýâøèã÷èä ýäýëñýí á¿õ
ÿëàà (òýð äóíäàà ÿëààñ ÷ºëººëñºí, ýäýëæ äóóññàí ÿë) çààâàë çààõ,
ò¿¿í÷ëýí óëñ òºðèéí íàì, ñîíãóóëèéí õîðîîä á¿õ íýð äýâøèã÷äèéí
ÿë øèéòãýãäñýí ýñýõèéã òóñ òóñ ìýäýýëýõ ¿¿ðýãòýé áîëîõûã òóñãàõûã
ñàíàë áîëãîñîí áàéäàã.
áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãîãäñîí ãýìò õýðãèéí åðòºíöèéõíèé
òºëººëºã÷äèéí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõ, õàðèóöëàãà
òàòàõ, õîëáîãäîõ ìàòåðèàëóóäûã áýëòãýõ çîðèëãîîð ïàðëàìåíòûí
ãèø¿¿í (äåïóòàò) áîëîí ñîíãóóëüò àëáàí òóøààëòíû ýðõ õýìæýýã
ò¿äãýëç¿¿ëýõ èíñòèòóòûã àøèãëàãëàõûã ñàíàë áîëãîäîã. ¯¿íèéã
õàðãàëçàí “ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí ãèø¿¿íèé ýðõ ç¿éí áàéäàë
áîëîí ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí Òºðèéí Äóìûí äåïóòàòûí ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé” 1999 îíû 7 äóãààð ñàðûí 5-íû ºäðèéí (2007 îíû 3
äóãààð ñàðûí 02-íû ºäðèéí íýìýëò, ººð÷ëºëòòýé) Õîëáîîíû õóóëèéí
4 ä¿ãýýð ç¿éë (ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí ãèø¿¿í, Õîëáîîíû Õóðëûí
Òºðèéí Äóìûí äåïóòàòûí ýðõ õýìæýýã ò¿äãýëç¿¿ëýõ òóõàé)-ä äàðààõü
àãóóëãàòàé ç¿éëèéã íýìýõ íü ç¿éòýé:
17
Энэ төрлийн “гэмт хэргийн эсрэг пакт”-тай холбоотой жишээ дурдахад 2006 оны 07 дугаар
сарын 10-ны өдөр оросын “Единая Россия“, “ЛДПР”, “КПРФ”, “Российская партия пенсионеров”,
“Российской коммунистической рабочая партия”, “Яблоко”, “Патриоты России”, Демократическая
партия России”, “Родина” намуудын байгуулсан ” Төрийн эрх мэдэлд гэмт хэрэгтнүүдийг үл
оролцуулах тухай санамж бичиг”-ийг дурдаж болно.
1.Õîëáîîíû Õóðëûí ãèø¿¿í, ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí Òºðèéí
Äóìûí äåïóòàòûí ýðõ õýìæýýã äàðààõü òîõèîëäîëä ò¿äãýëç¿¿ëíý:
à) Õîëáîîíû Õóðëûí ãèø¿¿í áîëîí ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí
Òºðèéí Äóìûí äåïóòàò íü ÎÕÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí Òóñãàé
àíãèä çààñàí øèéòãýë õ¿ëýýõ õ¿íä áà îíö õ¿íä ãýìò õýðýã ¿éëäýæ
ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ññýí;
á) Õîëáîîíû Õóðëûí ãèø¿¿í áîëîí ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí
Òºðèéí Äóìûí äåïóòàò íü ÎÕÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí Òóñãàé àíãèä
çààñàí øèéòãýë õ¿ëýýõ õýò äàâðàã÷, õ¿÷èðõèéëèéí øèíæòýé ãýìò
õýðýã ¿éëäýæ ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ññýí;
â) Õîëáîîíû Õóðëûí ãèø¿¿í áîëîí ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí
Òºðèéí Äóìûí äåïóòàòûã õîëáîîíû ò¿âøèíä ýðýí ñóðâàëæèëæ
áàéãààã çàðëàñàí.
2. Õîëáîîíû Õóðëûí ãèø¿¿í, ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí Òºðèéí
Äóìûí äåïóòàòûí ýðõ õýìæýýã ò¿äãýëç¿¿ëýõ òóõàé øèéäâýðèéí
õýëáýð íü ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðàë, ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí
Òºðèéí Äóìûí ãàðãàñàí õîëáîãäîõ òîãòîîë áàéíà. Óã òîãòîîëä
Õîëáîîíû Õóðëûí ãèø¿¿í, ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû Õóðëûí Òºðèéí
Äóìûí äåïóòàòûí ýðõ õýìæýýã ò¿äãýëç¿¿ëæ áóé îãíîîã òóñãàíà.
Äýýðõòýé èæèë òºñòýé ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿í, ñîíãóóëüò àëáàí
òóøààëòíû ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîäîðõîéëæ áóé õýì õýìæýýã ÎÕÓ-ûí
ñóáúåêòóóäûí õóóëü òîãòîîìæèä ìºí àäèë íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ
áîëíî.
Ãýìò õýðýãòí¿¿äòýé òýìöýõ çîõèîí áàéãóóëàëò-áîëîâñîí õ¿÷íèé
øèíæòýé àðãà õýìæýý íü õî¸ð á¿ëýã àðãà õýìæýýí¿¿äýýñ á¿ðäýíý:
Ýõíèé á¿ëýãò íàìûí äîòîîä áîëîâñîí õ¿÷íèé áîäëîãî õàìààðíà.
Òóõàéëáàë, íàìûí ãèø¿¿í íýð äýâøèã÷äèéã øàëãàõ, íàìûí äîòîîä
àâèëãà, õýýë õàõóóëèéí áàðèìò, ôàêòûã èëð¿¿ëýõ, öóãëóóëñàí áàðèìò
ìàòåðèàëàà õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäàä õ¿ðã¿¿ëýõ, óëñ òºðèéí
íàìûí æàãñààëòààñ íýð äýâøèæ áóé íàìûí ãèø¿¿äèéã øàëãàõ,
õýò äàâðàã÷, õ¿÷èðõèéëëèéí øèíæòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã
áàéãóóëëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò á¿ëýãëýë¿¿äòýé õîëáîãäîëòîé
áîëîõ íü òîãòîîãäñîí ýòãýýä¿¿äèéã íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëýýñ õàñàõ.
Äàðààãèéí á¿ëýã àðãà õýìæýý íü òºðèéí áàéãóóëëàãûí á¿õ
òîãòîëöîîí äàõü áîëîâñîí õ¿÷íèé îðîí òîîã á¿ðä¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé
þì.
Ñàÿõíûã õ¿ðòýë òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí óäèðäëàãûí
áàéãóóëëàãóóäûí áîëîâñîí õ¿÷íèé áîäëîãî õàíãàëòã¿é ãýæ ìýðãýæëèéí
áýëòãýë, áîëîâñðîë áàãàòàé, ñàéòàð øàëãàãäààã¿é áîëîâñîí õ¿÷íýýð
îðîí òîîãîî á¿ðä¿¿ëýõ áîäëîãî ÿâóóëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéñíûã îíöëîí
òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.18
18
Юцкова Е.М. “Иргэд ба засаглал: криминологийн зарим тулгамдсан асуудàë”. // Гэмт явдал ба
засаглал. Бага хурлын материал. ОХУ-ын Криминологийн Холбоо, Москва хот. 2000. С. 31.
ÇÁÃÁ-ûí ç¿ãýýñ ººðñäèéí íýð äýâøèã÷äèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí
áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãóóëèàð
íýð äýâø¿¿ëýõèéí ýñðýã òýìöýõ ÿâöàä àëü õýäèéíýý áàéð ñóóðèà
îëñîí ãýìò õýðýãòí¿¿ä (ãýìò àøèãò ñîíèðõîëòîé àâèëãàä ºðòñºí
àëáàí òóøààëòíóóä)-èéí ç¿ãýýñ çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò ÿâäàëòàé
òýìöýõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ áóé òîäîðõîé óäèðäëàãà, àëáàí
òóøààëòíóóäàä ¿ç¿¿ëýõ äàðàìò, øàõàëòûã óðüä÷èëàí òîîöîîëîõ
øààðäëàãàòàé áà èéìýðõ¿¿ òºðëèéí äàðàìò øàõàëòûã òàñëàí çîãñîîõ,
ñààðìàãæóóëàõ òàëààð óðüä÷èëàí õàðèó àðãà õýìæýý áîëîâñðóóëñàí
áàéõ, óã òýìöýëä îðîëöîæ áóé òºðèéí àëáàí òóøààëòàí, õóóëü ñàõèóëàõ
áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòàí, íàìûí ç¿òãýëòýí, ãèø¿¿ä, ñýòã¿¿ë÷äèéí
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ç¿é ¸ñíû øààðäëàãà ãàðäàã.
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà (ÎÂÄ), Õîëáîîíû àþóëã¿é áàéäëûí àëáà,
Õóóëü ç¿éí ÿàì, Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà áîëîí òºðèéí ýðõ ìýäëèéí
áóñàä áàéãóóëëàãà ãýìò õýðýãæèõ ¿éë ÿâöòàé òýìöýõ ÷èãëýýð Õîëáîîíû
òîéðãóóä äàõü ÎÕÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷èéí Á¿ðýí Ýðõò òºëººëºã÷èéí
àæëûí àëáàòàé õàìòûí àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõäýý ã¿éöýòãýõ àæëûí
à÷ õîëáîãäîëòîé ìýäýýëýë ñýëò áîëçîøã¿é áàéäëààð ãýìò õýðýãòí¿¿äýä
çàäðàõûã ¿ã¿éñãýõã¿é áàéõ õýðýãòýé. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí èéìýðõ¿¿
ìýäýýëýë çàäðàõ ÿâäëûí ýñðýã àæèëëàõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã àðèëãàõ
òàëààð àðãà õýìæýý àâàõûã õàðãàëçàí ¿çýõ íü ç¿éòýé.
Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò á¿ëýãëýëèéí ç¿ãýýñ ººðñäèéí íýð
äýâøèã÷äèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû
áàéãóóëëàãóóäàä ñîíãóóëèàð íýð äýâø¿¿ëýõèéí ýñðýã òýìöýõ îëîí
íèéò áîëîí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ìýäýýëýë-ñóðòàë÷èëãààíû àðãà
õýìæýý íü èðãýäèéí íèéãýì, ýðõ ç¿éí óõàìñàð, ñî¸ëûã äýýøë¿¿ëýõýä
÷èãëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé.
Ñîíãóóëèéí õîðîî, õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóä, Õîëáîîíû
ìóæóóäûí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä, çàëóó ¿åèéíõíèé äóíä óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ àæèë ÿâóóëàõàä îíöãîé ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü
õàðàãäàæ áàéíà.
Îðîñûí íèéãýì, îëîí íèéòèéã íýãòãýõ, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò
á¿ëýãëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà, ãýìò õýðãèéí òîëãîéëîã÷, òýäãýýðèéí
óëñ òºðèéí àìüäðàëä îðîëöîæ áóé áàðèìò, ôàêò, òºëºâëºãºº, òºðèéí
ñîíãîãäîõ îðîëäëîãûí òàëààð îëîí íèéòèéí äóíä ñºðºã ñýòãýãäýë
áèé áîëãîõîä õýâëýë ìýäýýëëëèéí õýðýãñëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿ð
íºëººòýé ¿éë àæèëëàãàà îíöãîé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Äýýðõ ¿éë ÿâöûí ýñðýã òýìöýë ÿâóóëàõ òóñãàé àðãà õýìæýý íü
òºðèéí íèéòëýã öîãö àðãà õýìæýýíèé õàìò ¿ð ºãººæòýé áàéäàã. Òóñãàé
àðãà õýìæýý íü ÇÁÃÁ òºëºâëºãºº, á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿í, õóóëü áóñ
àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëýõýä ãýìò á¿ëýãëýë¿¿äýä òóñëàëöàà, äýìæëýã
¿ç¿¿ëæ áóé òºðèéí áîëîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí àëáàí
òóøààëòàí, ñîíãóóëèéí õóóëü áóñ ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ñóðâàëæ, çàì
ñóâàã, ÎÕÓ-ûí àþóëã¿é áàéäàëä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí
óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ìýäýý, ìýäýýëýë öóãëóóëàõ
çîðèëãîîð ÇÁÃÁ-èéí äóíä áà óäèðäàõ øàòíû òºëººëºë áîëñîí õ¿ì¿¿ñ
äóíäààñ íóóö ìýäýýëýã÷ áèé áîëãîõ çýðýã àðãà õýìæýýíýýñ á¿ðääýã.
Ýð¿¿ãèéí åðòºíöèéí “õàëóóí, ýìçýã öýã, ãàçðóóäàä” ÇÁÃÁ-èéí
àøèã ñîíèðõîëä ¿éë÷èëæ áóé íýð äýâøèã÷äèéí õàíü, õàðèëöàà,
óëñ òºðèéí íàìûí ç¿òãýëòí¿¿ä, òºðèéí áà íóòãèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãóóä äàõü àâëèãà, õýýë õàõóóëèéí áàðèìò, ôàêòûí òàëààð
ìýäýýëýë öóãëóóëàõ òàëààð ñîíãóóëèéí õîðîîäûí ãèø¿¿ä, õóóëü
ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòíóóä, óëñ òºðèéí íàì, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
ÇÁÃÁ-èéí òîëãîéëîã÷, îðîëöîã÷äûã ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàõàä
øààðäëàãàòàé ìàòåðèàë á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
ãýìò ¿éë àæèëëàãààã äýñ äàðààòàé áàðèìòæóóëàõ íü òóñãàé àðãà
õýìæýýíèé íýã ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì
ªíººãèéí íºõöºëä ÇÁÃÁ-èéí ¿éë àæèëëàãààã á¿ðýí õýìæýýíä
áàðèìòæóóëàõ àæèë õàíãàëòòàé ò¿âøèíä ÿâàãäàõã¿é áàéãààã
òýìäýãëýõ õýðýãòýé.19 Îäîîãîîð õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí íèéò
àæèëòíóóäûí 60-ààñ äýýø õóâü íü ãýìò á¿ëýãëýëèéí ãèø¿¿äèéí ãýìò
¿éë àæèëëàãààíû çºâõºí õýä õýäýí ¿éëäë¿¿ä ë ýð¿¿ãèéí õýðãèéí
ìàòåðèàëä áàðèìò áîëîí ¿ëääýã áà õàðèí ãýìò á¿ëýãëýëèéõíèé
ººðñäèéõ íü ¿éë àæèëëàãàà äýëãýðýíã¿é áàéäëààð îãò òóñãàãääàãã¿é
ãýæ ¿çæýý.20
Ã¿éöýòãýõ àæëûí øóãàìààð õóóëü áóñ àæèëëàãààã áàðèìòæóóëàõ
àæèëëàãààíû ÷óõàë íºõöºë íü óã àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëñàí
õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, íóóö ýõ ñóðâàëæèéí àþóëã¿é
áàéäëûã á¿õ òàëààð õàíãàõ ÿâäàë þì.
ÇÁÃÁ ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõ (¿éëäýë äýýð íü áàðèõ,
áàðèâ÷ëàõ, ãýìò á¿ëýãëýëèéí çîõèîí áàéãóóëàã÷, îðîëöîã÷äûã
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàõ) àñóóäëûã ýöñèéí ¿ð ä¿íãèéí õóâüä àâ÷
19
Үүнтэй холбогдуулан ОХУ-ын Улсын Ерөнхий Прокурорын ãазар, Аюулгүй байдлын çөвлөлийн
бүтцэд ОХУ-ын бүх Холбооны субъектууд болон хилийн чанад дахь оросын бүх гэмт бүлэглэлийн
хууль бус үйл ажиллагаа, төрийн эрх мэдлийн болон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагуудад
нэвтэрсэн гэмт бүлэглэлийхний баримт, факт, төрийн эрх мэдлийн болон нутгийн өөрөө удирдах ёсны
байгууллагуудад сонгогдсон ЗБГБ-èéн толгойлогч, оролцогчид, ОХУ-ын Эрүүгийн õуулийн 208-210
дугаар зүйлд заасан гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнтэй эрүүгийн хэргүүдийг мөрдөн байцаах ажиллагаа
болон шүүхийн хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцын талаархи мэдээ, мэдээллийг хуримтлуулан
нэгтгэдэж, системчилдэг Дүн øинжилгээний íэгдсэн òөв байгуулах нь зүйтэй мэт төсөөлөгдөж
байна. Уг Төвийн удирдлагыг Төрийн òэргүүн болон төрийн өндөр албан тушаалтнуудад ОХУ дахь
гэмт хэргийн бодит нөхцөл байдал, ЗБГБ-ийн зүгээс ОХУ-ын аюулгүй байдалд учруулж буй аюул,
заналхийллийн талаар тогтмол мэдээлэл хийж байх үүрэг, хариуцлагтай болгох нь зүйтэй.
20
См.: Гэмт ертөнц дýх гэмт явдал ба тэдгээрийн өөрчлөлт // Юцкова Е.М, “Орос дахь гэмт явдал
ба түүнтэй тэмцэх нь: бүс нутгийн асуудал”.// ОХУ-ын Криминологийн Холбоо // Москва. 2003 он.
ñ.21.
¿çýæ áîëíî.
Óëñ äàìíàñàí áóþó õèëèéí ÷àíàäàä ºðãºí õàðèëöààòàé çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé ãýìò á¿ëýãëýëèéí ¿éë àæèëëàãààã áàðèìòæóóëàõ íü
àæëûí òóñãàéëñàí ÷èãëýëä òîîöîãääîã.
Áàðèìòæóóëàëòûí ÷àíàð, ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõ, ãýìò ÿâäàëòàé
òýìöýõ íýí òîõèðîìæòîé àðãà õýìæýýíä áýëòãýõ çîðèëãîîð Èíòåðïîë,
Õàìòûí íèéãýìëýãèéí îðíóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò ÿâäàëòàé
òýìöýõ ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí çîõèöóóëàõ òîâ÷îî, ãàäààä óëñûí
òóñãàé àëáà, õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäòàé ìýäýýëýë ñîëèëöîõ
àæëûã õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Ñîíãóóëèéí êîìïàíèò àæèëä äàõü ÇÁÃÁ-èéí îðîëöîî õóóëü ¸ñíû
èðãýíèé íèéãìèéí óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñààä ó÷ðóóëàõ ¸ñã¿é
28
ÄÀÂÒÀÍ ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÝÝÑ ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ ÑÝÐÃÈÉËÝÕ ÍÜ
Óðüä ÿë øèéòãýëòýé, òýð äóíäàà øîðîíãîîñ

ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã äàõèí ãýìò õýðýã
¿éëäýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àñóóäàë íü
êðèìèíîëîãèéí òóñãàé àíãèéí òºäèéã¿é
ïåíîëîãèéí ñóäëàãäàõóóí áîëîîä áàéãàà
ºíºº ¿åä ýíý ñàëáàðûí ñóäëàà÷ áèä äýëõèé
íèéòèéí ÷èã õàíäëàãàòàé õºë íèéë¿¿ëýí
àëõàõ õýðýãòýé áàéíà. Äàäàë îëñîí, ðåöåäèâ
ãýìò õýðýãòýí õýìýýí òîäîðõîéëæ áàéñàí
öàã ¿å àðä ºíãºð÷ ãýìò õýðýãòýí áèå õ¿íèéã
ñóäëàõ íü çàéëøã¿é áîëîîä áàéãàà íü ñ¿¿ëèéí ÕÇ¯Õ-èéí Ýð¿¿ãèéí
¿åä ãàðààä áàéãàà îíö íîöòîé õýðã¿¿äýýñ ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí
õàðàãäàæ áàéíà. ñåêòîðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí,
Õîðèõ áîëîí áàðèâ÷ëàõ ÿë ýäëýýä äîêòîðàíò Ã.Îþóíáîëä
ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã íèéãýìä õ¿ëýýí àâàõ,
àæëûí áàéðààð õàíãàõ, òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, àìüäðàõ áîëîìæ,
îð÷èí íºõöºë ñàéí á¿ðäýýã¿é çýðýã áàéäëààñ ÿë ýäëýýä äóóññàí áîëîí
ºðøººë, óó÷ëàëààð ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñ äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäýæ, ÿë
øèéòã¿¿ëýõ, õîðèõ ãàçàð äàñàí çîõèöîõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà.
Óëñûí õýìæýýãýýð 2007 îíä 6149 õ¿í, 2008 îíä 6282 õ¿í, 2009 îíä
5069 õ¿í áàðèâ÷ëàõ áîëîí õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéñàí áà òýäíèé 42-48
õóâü íü óðüä ºìíº ÿë øèéòãýë ýäýëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ áàéãààãààñ ¿çýõýä
öààøèä óëàì ºñºõ òºëºâòýé áàéãàà íü èëýðõèé.
Õýäèéãýýð õ¿í ãýìò õýðýã ¿éëäýæ ò¿¿íäýý òîõèðñîí øèéòãýë õ¿ëýýõ
¸ñòîé àâ÷ õîðèõ áàéãóóëëàãààñ æèë á¿ð ñóëëàãäàæ áóé 2000 îð÷èì
õ¿íä òóñëàëöàà, äýìæëýã äóòàæ áàéãàà íü òºðèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíû áîëîí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áàéõã¿éòýé õîëáîîòîé þì.
ªíººäºð óðüä ÿë øèéòãýãäñýí, õîðèõ ÿëààñ ñóëëàãäñàí, ºðøººãäñºí
õ¿ì¿¿ñ äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäýæ, óëñ îðíû ýð¿¿ãèéí áîëîí õýâ
æóðìûí íºõöºë áàéäëûã õ¿íäð¿¿ëæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí íèéò õ¿í
àì, ¿éëäýãäýæ á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðýã, ò¿¿íä õîëáîãäîã÷, ò¿¿íýýñ óðüä
ÿë øèéòãýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéí ýçëýõ õóâü, õºäºëãººíèéã ñ¿¿ëèéí 10
æèëýýð äóðüäâàë 2000-2009 îíä óðüä íü ø¿¿õýýð ÿìàð íýãýí õýëáýðýýð
ÿë øèéòãýãäñýí 18117 õ¿í äàõèí ãýìò õýðýã ¿éëäæýý. Ýíý íü ãýìò
õýðýã ¿éëäñýí íèéò õ¿ì¿¿ñèéí 9.8 õóâèéã ýçýëæ áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí õóãàöààíä óðüä ÿë øèéòãýãäñýí 4817 õ¿í,
æèëä äóíäæààð 1606 õ¿í äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäæýý. Ýíäýýñ ¿çýõýä
ñ¿¿ëèéí àðâàí æèëä óðüä øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí äóíäæààð

ШШГЕГ-ын жилийн эцсийн тайлан.

ЦЕГ-ын МДШТ-ººñ ãàðãàñàí “Урьд ял шийтгэгдсэн õ¿ì¿¿ñýýñ äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
ìýäýý”-íýýñ.
29
8-13 îð÷èì õóâü

íü äàõèí ãýìò
õýðýã ¿éëäýæ, ÿë
øèéòã¿¿ëæýý.
Ãýòýë 2006,
2009 îíä ãàðñàí
ªðøººë ¿ç¿¿ëýõ
òóõàé õóóëèàð
õîðèõ íàñàíä
õ¿ðýýã¿é÷¿¿äèéí
411, 407 äóãààð àíãèàñ ñóëëàãäñàí õ¿¿õä¿¿ä íýã èõ óäàëã¿é ýðãýýä
øîðîíäîî îðäîã ýñâýë íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñèéí õîðèõ àíãèä äýãëýì
ºãñºæ õîðèãääîã, 50-70 õóâü íü ñóëëàãäñàíààñ õîéø 3 æèëèéí äîòîð
äàõèí ãýìò õýðýã ¿éëääýã áàéíà. Õ¿¿õäèéí äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäýõ
áîëñîí øàëòãààí, íºõöºëèéã ñóäëàí ¿çýõýä:
• Õîðèõîîñ ñóëëàãäààä î÷èõ ãàçàðã¿é (îðîí ãýðã¿é);
• Ýöýã ýõ íü ºðõèéí îðëîãî áàéõã¿é, àìüäðàëûí áàòàëãààæèõ
ò¿âøèíãýýñ äîîãóóð àìüäðàëòàé;
• Àæèë, ñóðãóóëüä îðîõ ãýõýä èðãýíèé áè÷èã áàðèìòã¿é,
ñóðãóóëü çàâñàðäñàí, ìýðãýæèë áîëîâñðîëã¿é ººðººð õýëáýë
òýäíèéã íèéãìèéí ç¿ãýýñ õ¿ëýýí àâàõ ÿìàð ÷ áýëòãýë õàíãàãäààã¿é
áàéãàà íü äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä íºëººëæ áàéãàà íýã õ¿÷èí
ç¿éë áîëæ áàéíà.
Õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àëáà õààã÷, øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí

õ¿ì¿¿ñòýé á¿ëãèéí ÿðèëöëàãûí ñóäàëãàà õèéõ ÿâöàä äàâòàí ãýìò
õýðýã ¿éëäýæ áàéãàà øàëòãààí íü íèéãýìä õýâèéí àìüäàð÷ ÷àäàõã¿é
áàéãààòàé õîëáîîòîé òºäèéã¿é ãýìò çàí ¿éë òºëºâøñºí, ýðãýýä ãýìò
õýðýã ¿éëäýõ îð÷èíäîî î÷äîã çýðýã íºõöºëòýé õîëáîîòîé þì. Ýíý íü:
• Õóëãàéëàõ;
• Áóñäûí áèå ìàõáîäèä ãýìòýë ó÷ðóóëàõ;
• Õ¿÷èíäýõ;

“Õ¿¿õäèéí ãýìò õýðãèéí øàëòãààí, íºõöºë” ñóäàëãààíû òàéëàíãààñ., Í¯Á-ûí Õ¿¿õäèéí ñàí.
2006 îí. 31 äýõ òàë.

Нийслэлийн цагдаагийн газрын Олон íийттэй харилцах хэлтсээс 2009 онд хийсэн “Насанд
хүрээгүй хүмүүсээс үйлдэж буй гэмт хэргийн танилцуулгà”.
• Òàíõàéðàõ;
• Äýýðýìäýõ;
• Õ¿íèéã ñàíààòàé àëàõ ãýìò õýðã¿¿äèéã ãîë òºëºâ ¿éëäýæ
áàéãààñ õàðàãäàíà.
Ãýòýë äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áàéãàà øàëòãààíûã õóóëèéí

áàéãóóëëàãààñ òàâèõ õàðàà õÿíàëò äóòñàíòàé õîëáîí ¿çýýä òýäýíä
¿ç¿¿ëýõ òóñëàëöàà, äýìæëýã áàéõã¿éãýýñ äàõèí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
íºõöºë áàéäëûã àíõààð÷ ¿çýõã¿é áàéíà. Áîäèò áàéäàë äýýð öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãààñ òàâüæ áàéãàà çàõèðãààíû õÿíàëò íü ñàðä íýã óäàà
äóóäàæ, á¿ðòãýõ õýëáýðòýé áàéãàà áà öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí
õýñãèéí òºëººëºã÷, áàéöààã÷ààñ ÷ òýð õÿíàëòàä áàéãàà õ¿ì¿¿ñýýñ ÷
ýíý àðãà õýìæýýã òýýðøààñàí áàéäàëòàé áàéäàã íü àæèãëàãäëàà.
Èðãýäèéí ñàíàà áîäîë: “Ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýõýä ÿìàð ÿìàð íºõöºë
íºëººëæ áàéíà ãýæ òà ¿çýõ âý?” ãýñýí àñóóëãàä îðîëöñîí èðãýä ¿çýõäýý:
àæèëã¿é áàéõ, õèéõ àæèëã¿é, àìàð õÿëáàð àðãààð àìüäðàõ ãýñýí
õ¿ñýë, õ¿íèé çàí áàéäàë, àâèð àðàíøèí, ¸ñ ñóðòàõóóíû äîãîëäîëòîé
õîëáîí ¿çñýíýýñ ãàäíà õîðèõîîñ ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñò àíõààðàë òàâèõ
òîãòîëöîî á¿ðäýýã¿é, ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûí
¿ð íºëºº õàíãàëòã¿é áàéãàà çýðãèéã àâ÷ ¿çæýý. “Õ¿íèéã øîðîíä
ñóóëãàñíààð ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûã ñàéí çîõèîí
áàéãóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéäàã ãýñýí ñàíàëûã þó ãýæ ¿çýæ áàéíà
âý?” ãýñýí àñóóëãààñ ¿çýõýä øîðîíä õ¿ì¿¿ñèéã áàéëãàæ öýýðë¿¿ëýõ
íü ¿ð ä¿íòýé, øîðîíä ë õèé÷èõâýë áîëíî ãýñýí õàíäëàãà òàë õóâüä
íü áàéõàä ýíý íü áóðóó ñàíàë íèéëýõã¿é áàéãàà íü ãýæ ¿çñýí íü 35
îð÷èì õóâèéã ýçýëæ áàéíà.
Ãýòýë øîðîíä ÿë ýäýëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñýýñ õîðèõîîñ ñóëëàãäàæ
ãàðñíû äàðàà ó÷ðàõ áýðõøýýë¿¿äèéí òàëààð ñóäëàõàä:
¯¿íýýñ ¿çýõýä ÿë ýäýëæ áóé ÿëòíóóäûí èõýíõè íü õîðèõîîñ
ñóëëàãäààä ãàðàõàä òýäýíä ó÷ðàõ áýðõøýýë èõòýé, íýí ÿëàíãóÿà òýäíèéã
àìüäðàëä õ¿ëýýí àâàõ õýí íýãýíòýé ¿ë îéëãîëöîõ áàéäàë áèé áîëíî
ãýñýí àéäàñòàé áàéõàä èðãýä ýñðýãýýð øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí
òàëààð ñºðºã òºñººëºë, õàíäëàãàòàé áàéäàã íü àæèãëàãäëàà.
Ò¿¿í÷ëýí òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãàä àæèëä îðîõ
èðãýíýýñ á¿õ òîõèîëäîëä ÿë øèéòãýëèéí òóõàé ëàâëàãààã ãàðãóóëæ

2000-2009 îíä çàõèðãààíû õÿíàëòàíä áàéõäàà áîëîí ºðøººëèéí õóóëèàð ñóëëàãäààä
äàõèí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí õ¿ì¿¿ñèéí ñóäàëãààíû ä¿í. ÖÅÃ-ûí Ìýäýýëýë ä¿í øèíæèëãýýíèé
òºâ. 2010 îí.

Õýíòèé àéìàã, Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí öàãäààãèéí õýëòñèéí 12 õýñãèéí áàéöààã÷ áîëîí òóñ àéìàã,
ä¿¿ðãèéí õîðèõ àíãèä ÿë ýäýëæ áóé 20 õîðèãäîë, захиргааны хяналтанд байгаа 40 хүмүүсèéí
äóíä õèéñýí ÿðèëöëàãûí ñóäàëãààíààñ. 2010 îíû 8 äóãààð ñàð. Суд.

ЦЕГ-ын МДШТ-өөс 2008 îíû 12 äóãààð ñàðä óëñûí õýìæýýíä “Ãýìò ÿâäëûí íèéòëýã
øàëòãààí íºõöºë, ò¿¿íä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã ñóäëàõ çîðèëãîîð явуулсан ñîöèîëîãèéí
ñóäàëãàà.
“Хорих ялын үр нөлөө”, ХЗҮХ-ийн ЭЭЗКС-ын 2008 онд хийсэн судалгаанаас.
àâäàã áîëæýý. Èéìýýñ ÿë øèéòã¿¿ëæ áàéñàí ýòãýýä íèéãýìä àæèë,
àëáàí òóøààë ýðõëýõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàãäàõ

¿íäñýí íºõöºë áîëæ áàéíà. Ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðýã íü ñàíààòàé áîëîí
áîëãîîìæã¿éãýýð ¿éëäýãääýã, òóõàéí õ¿íèé õèéñýí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýë
íü ãýìò õýðýã ìºí ýñýõ íü ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ õàðüöàíãóé ìàðãààíòàé
òóë ÿë øèéòã¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñèéã á¿õ íàñààð íü õàðëóóëàí ãàäóóðõàõ íü
õ¿íèé ýðõèéí çàð÷èìä íèéöýõã¿é þì.
Àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ, ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàä îðîõ, òåíäåðò
ºðñºëäºõ, ãàäààäàä àæèëëàõ, ãýðýý õýëýëöýýð õèéõ, àæ àõóéí ¿éë
àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðºë, çýýë àâàõ, çàðèì ñóðãóóëüä ýëñýí
îðîõ, á¿õèé ë òîõèîëäîëä öàãäààãèéí áàéãóóëëàãààñ ÿë øèéòãýëèéí
ëàâëàãàà àâäàã æóðàì ¿éë÷èëæ áàéíà. ÖÅÃ-ûí Ìýäýýëýë ëàâëàãààíû
òºâ íü áàéíãûí à÷ààëàë äóãààðëàëòòàé áîëæ, èðãýäèéí ëàâëàãàà àâàõ
ýðýëò, õýðýãöýý óëàì á¿ð ºññººð áàéíà.
Äàâòàí ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íü
Äýëõèé äàõèíä äàâòàí ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿íäñýí

õî¸ð õàíäëàãà áàéäàã áºãººä ¿¿íèé íýã íü íèéãìèéí õÿíàëò áóþó
social control, íºãºº íü íèéãìèéí àæëûí òóñëàëöàà áóþó rehabilitation
of criminal offenders ãýñýí õýëáýð¿¿ä þì. Ñóäëàà÷èéí ç¿ãýýñ ñàíàë
áîëãîæ áóé õóâèëáàð íü 2 äàõü õýñýã áºãººä áèäíèé óëàìæëàëò
õàíäëàãà áîëîõ ãýìò õýðýãòíèéã õÿíàæ, öàãäàæ, á¿ðòãýñíýýð äàâòàí
ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæèë ¿ð ä¿íä õ¿ðõýõã¿é áàéãàà íü
ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ õàðàãäëàà.
Õîðèõ ÿë ýäëýýä ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã íèéãýìä äàñàí çîõèöîõîä
íü òóñëàëöàà äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ àæèë íü íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé íýã
òºðºë áºãººä10 ¿¿íèéã ãàäààäûí çàðèì îðíû òóðøëàãààñ ¿çýõýä òºðèéí

ХЭҮК, “Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл”. 2009 он. 160
дахü тал.
10
Шоронгоос суллагдсан хүмүүсийг нийгэмшихэд нь туслалцаа дэмжлэг үзүүлэх ойлголтыг
гадаадын зарим оронд нийтлэг байдлаар “resocialization эсвэл reintegration and rehabilitation
of criminal offender” хэмээн томъёолдог бөгөөд тусгайлсан инстутитууд энэхүү үйл ажиллагааг
àëü íýã èíñòèòóòýýð ã¿éöýòã¿¿ëäýã áàéíà. Øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí
11
ÿëòíûã íèéãýìø¿¿ëýõ òàëààð äýëõèéí óëñ îðíóóäàä òîãòñîí õýä õýäýí

õàíäëàãà áàéäàã. ¯¿íä:
1. Social control áóþó íèéãýì-çàõèðãààíû õÿíàëò òîãòîîõ ãýñýí
ìàíàé óëñàä áàéãàà çàãâàð íü îäîîãèéí ïîñòñîöèàëèñò çàðèì îðîíä
áàéäàã. Êàçàêñòàí, Êèðãèçñòàí ãýõ ìýò;
2. Probation, Parol áóþó òóñãàéëñàí àëáà, àæèëòàí õÿíàëò òàâüæ,
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýí àæèëëàõ. Ýíý íü çàðèì òîõèîëäîëä “bootcamp”,
“halfway house” ãýñýí õýëáýð áóþó ò¿ð àìüäðàõ, òóñëàëöàà àâàõ,
îðîãíîõ çýðýã îðîí áàéð õýëáýðòýé áàéíà. Àíãëî-Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîòîé îðíóóäàä ò¿ãýýìýë áàéäàã õýëáýð;12
3. Imprisonment type: open and close íü õîðèõ ÿëûí íýýëòòýé,
õààëòòàé äýãëýìèéã íèéãìèéí àæëûí ¿ð ä¿íòýé õýëáýðòýé
õîñëóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ ñèñòåì áóþó Ðîì, ãåðìàíû ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîòîé çàðèì óëñ îðîíä áèé. Òóõàéëáàë: Ãåðìàí, Ýñòîíè,
Åâðîïûí õîëáîîíû çàðèì óëñ áàãòàíà;
4. Programm áóþó Òóñãàéëñàí õºòºëáºð ãàðãàí àæèëëàõ áóþó
øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã íèéãýìø¿¿ëýõ õºòºëáºð íü
õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí õàðüöàíãóé ñàéí õºãæººã¿é óëñ îðíóóäàä
õýðýãæäýã áºãººä ¿¿íèé íýã òîä æèøýý íü, ªìíºä Àôðèêèéí Á¿ãä
Íàéðàìäàõ óëñ þì.13 Ýíý óëñ íü ÿëòíûã íèéãýìø¿¿ëýõ õºòºëáºðèéã
2002 îíîîñ îëîí óëñûí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áºãººä
¿¿íäýý õóâèéí õýâøèë, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã ºðãºíººð
òàòàí îðîëöóóëæ, òºðèéí çàðèì ÷èã ¿¿ðèéã ã¿éöýòã¿¿ëæ áàéãàà
ñàéí òóðøëàãûã íýâòð¿¿ëæýý.
Ñóäàëãààíû àæëûí ÿâöàä Ìîíãîë Óëñàä “Õîðèõ ÿëòíûã

íèéãýìø¿¿ëýõ” õºòºëáºð ãàðñàí ñàéøààëòàé áîëîâ÷ ¿¿íèé ¿ð ä¿íã
òîîöîõ, îëîëòòîé òàëûã ìýäýõ áîëîëöîîã¿é áàéíà. ¯¿íèé ó÷èð íü
Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí 2009 îíû ¹198 òóøààë, ØØÃÅÃ-
ûí äàðãûí 2009 îíû 10 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí ¹À/91 òóøààëûí
õàâñðàëòóóäààð áàòëàãäñàí õºòºëáºð íü äºíãºæ õýðýãæèæ ýõýëæ
áàéíà. Õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä çàéëøã¿é øèéäâýðëýõ àñóóäàë íü:
1. ßë ýäëýãñýäýä õ¿ì¿¿æëèéí íºëºº ¿ç¿¿ëýí òºëºâø¿¿ëýõ;
2. Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýí, õºäºëìºðèéí äàäàë
îëãîõ;
3. Òýäíèéã ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðñîí èðãýäòýé îéðòóóëàõ,
ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ, áóñäàä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ
÷èãëýëýýð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõ, ÿëòíûã ñóëëàí ãàðàõàä
эрхлэн гүйцэтгэх үүрэгтэй байна.
11
АНУ-д Halfway house нэртэй нэгж нь хорих ял эдлээд суллагдсан хүмүүсийг 120-180 өдөрт
шаардлагатай бол түр байршуулах хэлбэрээр эргэн нийгэмшэхэд нь дэмжлэг үзүүлдэг
бөгөөд хагас хяналттай үүндээ цагдаагийн байгууллагын туслалцааг авах хэлбэрээр хамтран
ажилладаг.
12
Òóõàéëáàë, Àíãëè óëñàä The rehabiltation of offender act (1974) ãýñýí õóóëü ¿éë÷èëäýã
áºãººä ò¿¿íä çààñàí àðãà õýðýãñëýýð øîðîíä áàéãàà áîëîí ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñò íèéãìèéí
àæèë, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ õóãàöàà çýðãèéã çîõèöóóëñàí áàéäàã.
13
KC.Goyer. “Incarcerating and rehabiltitating offenders”. 2002.
áýëòãýõ øààðäëàãàòàé õýìýýí ¿çýæ ýíý òºëºâëºãººã áàòàëæýý.
Èéíõ¿¿ äýýð äóðäñàí íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ ýðõ ç¿éí
îð÷íûã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð ÕÇÄÕß-íû Ø¿¿õèéí øèéäâýð
ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà, õîðèõ àíãè ÿëòíûã íèéãýìø¿¿ëýõ õºòºëáºð
áàòëàí õýðýãæ¿¿ëæ, õîðèõ áàéãóóëëàãûí òºðºë, äýãëýìèéã 2012 îí
ãýõýä íýýëòòýé, õààëòòàé ñèñòåìä øèëæ¿¿ëýõ òàëààð õóóëèéí òºñºë
áîëîâñðóóëàí àæèëëàæ áàéãàà íü íýí ñàéøààëòàé áàéíà.
Öààøèä òºðèéí ç¿ãýýñ øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñò ÷èãëýñýí
áîäëîãî áîëîâñðóóëàõäàà ýíýõ¿¿ õºòºëáºðòýé çàéëøã¿é óÿëäóóëàõ
õýðýãòýé þì.
Äýýðõ íºõöºë áàéäëààñ ä¿ãíýõýä øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã
íèéãìèéí àæèë ¿éë÷èëãýýíä çóó÷ëàõ, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ýðõ
ç¿éí îð÷èí áàéõã¿é, õàðèí Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé áîëîí
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé, Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
òóõàé õóóëèóäàä øîðîíä áàéãàà áîëîí øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí
õ¿ì¿¿ñò òàâèõ õÿíàëòûí òàëààð äýëãýðýíã¿é çààæ, òóñãàæ ºã÷ýý.
Ïðàêòèêò õóóëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà òóõàéëáàë, öàãäàà,
ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí õóóëèàð çààñàí äýýðõè àæèëëàãààíä èðãýä
ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ, ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñò äàðàìò ó÷ðóóëäàã, àëäñàí
äýýð íü äàõèí ò¿ëõäýã, òýäíèéã íèéãýìä õýâèéí àæèëëàæ àìüäðàõàä
íü ñààä ó÷ðóóëæ áàéãàà òóõàé áàðèìòòàé äóðäàæ áàéíà.
Çºâëºìæ
ÕÇÕÄß, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãààñ 2009 îíä

áîëîâñðóóëàí, áàòàëñàí “ßëòíûã íèéãýìø¿¿ëýõ õºòºëáºð”-ò õè÷íýýí
õàìðàãäñàí ÷ ãýñýí õ¿í ñóëëàãäààä òîäîðõîé äýìæëýã òóñëàëöàà àâ÷
÷àäàõã¿é áîë äýýðõè õºòºëáºð ÿìàð ÷ ¿ð ä¿íã¿é áîëîõ þì. Èéì ó÷ðààñ
çàëãàìæ øèíæ ÷àíàðòàé, ¿ð íºëºº á¿õèé õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ,
øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñò äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí
îð÷èí áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé.
¯¿íèé òóëä Çàñãèéí ãàçðààñ õºòºëáºð áàòëàí ãàðãàæ öààøäàà
òóñãàéëñàí õóóëü áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ, ýñâýë Ãýìò õýðãýýñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü, Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí
òóõàé õóóëü, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëüä õîðèõ
áàéãóóëëàãààñ ñóëëàãäñàí ÿëòíûã àæèë õºäºëìºðò çóó÷ëàõ, íèéãýìä
àæèëëàæ àìüäðàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé çààëòóóäûã
îðóóëàõ õýðýãòýé.
Ñóäëàà÷èéí õóâüä “õºòºëáºð” ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëæ, øîðîíä áàéãàà
áîëîí øîðîíãîîñ ñóëëàãäàõ ãýæ áàéãàà, ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéã
íèéãìýýñ íü õºíäèéð¿¿ëýõã¿é áàéõ, øîðîíä ãýìò çàí ¿éë, äàäàëä
ñóðàëöóóëàõã¿é áàéõ, õýâèéí àæèëëàæ àìüäðàõàä íü òóñëàëöàà
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãûí
áîëîìæèò õóâèëáàðûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã
áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã ¿å øàòòàéãààð ÿâóóëñàíû äàðààãààð
îëñîí îëîëò, àìæèëò, àëäàà, ä¿ãíýëòäýý ¿íäýñëýí õîðèõ ÿëûí íýýëòòýé,
õààëòòàé äýãëýìèéã íèéãìèéí àæëûí õýëáýðòýé õîñëóóëàí õºãæ¿¿ëýõ
íü áîäëîãûí ãîë öºì áàéõ þì.
Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí ãîë çîðèëãî íü äàðààõü øèíæèéã àãóóëñàí
áàéâàë çîõèíî. ¯¿íä:
• Øîðîíä áàéãàà, ñóëëàãäàõ ãýæ áàéãàà, ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñò
÷èãëýñýí áàéõ. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñò ÷èãëýñýí àæèë íü õîîðîíäîî óÿëäàà
õîëáîî á¿õèé áîäèò ¿ð ä¿í ãàðàõàä ¿íäýñëýñýí áàéõ ¸ñòîé;
• Õóóëèéí áàéãóóëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä õ¿íäðýë
ó÷ðàõààðã¿é áàéõ. Õóóëü, æóðàì, çààâðóóäûã ººð÷ëºëã¿éãýýð
õýðýãæèõ áîëîìæòîé, ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãàà, òóõàéëáàë,
ººð õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîî á¿õèé ïðîöåññûã òóñãàñàí áàéõ;
• Õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàì òýð äóíäàà òóñëàëöàà äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ
õýëáýð¿¿äèéã çààæ ºãºõ. Ýäãýýð õýëáýð íü õóóëü, òîãòîîìæèä
õàðøëàõã¿é áàéõ, øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí õ¿ì¿¿ñò õ¿ðýõ¿éö
áàéõ;
• Íèéãìèéí àæèëòàí ãîëëîõ õýëáýðòýé öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí
òóñëàëöàà á¿õèé ¿éë àæèëëàãàà íü äàâòàí ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ ¿ð ä¿íòýé íýã õýëáýð áàéæ áîëîõîîð áàéíà.
Ñóäëàà÷èéí ñàíàë áîëãîæ áóé çºâëºìæ íü öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí

îäîîãèéí ¿éë àæèëëàãààíä èõýýõýí õàìààðàëòàé áºãººä öààøèä
çºâõºí õýñãèéí áàéöààã÷, öàãäààãèéí àíõàí øàòíû íýãæ ýíý àæëûã
äàíãààð õèéõ íü àæëûí äàðàìò àâ÷èðäàã.
Õýñãèéí áàéöààã÷, òºëººëºã÷ íü ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîõ
õýðýã á¿ðòãýõ, õýâ æóðàì, çàõèðãààíû õÿíàëò ãýõ ìýò÷èëýí àæèë
ä¿ãíýõ îëîí ¿ç¿¿ëýëòýä ò¿¿ðòýæ áàéãààã õóóëèéí áàéãóóëëàãûí
óäèðäàõ àëáàí òóøààëòíóóä áîäèòîéãîîð îëæ õàðàõ õýðýãòýé áàéíà.
ÒªÐÈÉÍ ÁÓÑ ÒÝÒÃÝÂÐÈÉÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ
ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ
I. Òºðèéí áóñ òýòãýâðèéí ñàíãèéí òóõàé

îéëãîëò
Ìîíãîëä ”...íèéòäýý 20-èîñ äîîøã¿é æèë

òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýë òºëñºí áºãººä
60 íàñ õ¿ðñýí äààòãóóëàã÷ ºíäºð íàñíû òýòãýâýð
òîãòîîëãîí àâàõ ýðõòýé. Õàðèí 20-èîñ äîîøã¿é
æèë øèìòãýë òºëñºí áºãººä 55 íàñ õ¿ðñýí
ýìýãòýé ººðºº õ¿ñâýë ºíäºð íàñíû òýòãýâýð
òîãòîîëãîí àâ÷ áîëîõ áà ýíýõ¿¿ òýòãýâðèéí
Ãîëîìò áàíêíû õóóëü õýìæýý íü ñàðûí äóíäàæ õºäºëìºðèéí õºëñ,
ç¿éí çºâëºõ, ìàãèñòð ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãûí 45 õóâü áàéäàã”.
Ï.ªíºðìàà Òºðººñ îëãîæ áóé òýòãýâðèéí çýðýãöýý
àæèëòàí áîëîí àæèë îëãîã÷ áàéãóóëëàãà õàìòðàí
õóðèìòëàë áèé áîëãîæ, õîæèì àæèëòàíã òýòãýâýðò ãàðñàí õîéíî óã
õóðèìòëàëûã îëãîäîã ñèñòåì áàñ áèé. ¯¿íèéã åðºíõèéä íü “Õóâèéí
òýòãýâðèéí ñèñòåì” ãýäýã. Ýíý íü òºðèéí “øóóä” îðîëöîîã¿éãýýð
òýòãýâðèéí õóðèìòëàëûã áèé áîëãîæ, áóöààí õóâààðèëàõ àðãà þì. Õî¸ð
¿íäñýí òºðºëòýé. Òýäãýýðèéã Àíãëèàð “Defined Benefit” áà “Defined
Contribution” ãýäýã. “Defined Contribution” äîòðîî îëîí òºðë¿¿äòýé.
ÒÁÒÑ (Òºðèéí áóñ (õóâèéí) òýòãýâðèéí ñàí)-èéí ãîë çàð÷èì íü
àæèëòàí, àæèë îëãîã÷ áàéãóóëëàãà õî¸ð õàðèëöàí òîõèðîëöñîí
òîäîðõîé õýìæýýãýýð ìºíãºí õóðèìòëàë öóãëóóëàõ, òýð õóðèìòëàëûã
õºðºíãº îðóóëàëòûí àðãààð ºãñºæ/íýìýãä¿¿ëæ, íýãýíò áèé áîëñîí
õóðèìòëàëûí ìºíãèéã àæèëòàíã òýòãýâðèéí íàñàíä õ¿ð÷ àæëààñ
ãàðñàí òîõèîëäîëä àæèëòàíä íýã óäàà, ýñõ¿ë òîäîðõîé õóãàöààíä,
òîãòîîñîí ä¿íãýýð îëãîõ ÿâäàë þì. ÒÁÒÑ-èéí ãîë çîðèëãî íü ýöñèéí
ä¿íä òýòãýâðèéí íýìýëò îðëîãûã áèé áîëãîõîä îðøäîã.

Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуулийн 4 ä¿ãýýр зүйл, 1994
он.

Мөн хуулийн 5 äóãààр зүйл.

2010 оны 10 äóãààð сарын 13-ны Өнөөдөр сонинд бичсэн “Тэтгэврийн сангийн мөнгө байгаа
юу эрх баригчид аа” хэмээх нийтлэлд, ...Нийгмийн даатгалын сангийн мөнгийг бүхэлд нь
Төрийн санд байршуулж, ямар ч хүү, хараа хяналтгүйгээр зарцуулан 2,1 триллионоор
хэмжигдэх өрийн сүлжээ үүсгэсэн нь эрх баригчдад итгэх итгэлийг алдагдуулж байна...
гэжээ.

Энэхүү нийтлэлд “Defined Contribution”-ы талаар голлон өгүүлэх болно.

Profit sharing plan, Money purchase plan, Employee stock ownership plan, A 401 (k) гэх мэт.

Их Британид зарим тохиолдолд ажлаас гарсан буюу өөр байгууллагад шилжсэн ч санд
байгаа мөнгийг хэвээр үлдээн тэтгэвэрт гартал өсгөдөг байна. (http://www.timesonline.co.uk/
tol/money/pensions/article721744.ece 2010-05-02).
36
Ýíý ñèñòåì ãóðâàí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé. Íýãä, àæèëòàí òóõàéí
áàéãóóëëàãàä òîãòâîð ñóóðüøèëòàé, ¿ð á¿òýýëòýé àæèëëàñíààð
òýòãýâðèéí íýìýëò îðëîãîòîé áîëîõ, Õî¸ðò, áàéãóóëëàãûí õ¿íèé
íººöèéí áîäëîãûí õ¿ðýýíä òóðøëàãàòàé ñàéí àæèëòàíã õàäãàëæ
¿ëäýýõ, àæèëòíóóäûí àæëààñ ãàðàõ òîîã áàãàñãàõ, øèíý àæèëòàíã
äàâòàí ñóðãàõòàé õîëáîîòîé çàðäëûã áóóðóóëàõ ã.ì, Ãóðàâäóãààðò,
õ¿í àìûí íàñæèëò áàéíãà ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ºíºº ¿åä òºðèéí
íèéãìèéí õàìãààëàë, òýòãýâðèéí òàëààðõ ¿¿ðãèéã õºíãºâ÷ëºõ,
òºðèéí òýòãýâðèéí ¿ð àøèã ìóóòàé ìåõàíèçìûí çàðäëûã áóóðóóëàõ
ã.ì îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã äýëõèéí áóñàä îðîí õ¿ëýýí
çºâøººðñºí áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí ýíý îéëãîëòûã “Deferred Salary” áóþó “Õîéøëóóëñàí
öàëèí” ãýæ íýðëýäýã. Ýíý ñèñòåìä:
• Àæèëòíû ñàð á¿ðèéí õºäºëìºðèéí õºëñ, ò¿¿íòýé àäèëòãàõ
îðëîãûí òîäîðõîé õýñãèéã àæèëòíû íýð äýýð äàíñ íýýí áàéðøóóëàõ
áà, àæèë îëãîã÷ áàéãóóëëàãà ìºí àäèë õýìæýýíèé ìºíãèéã
äàíñàíä øèëæ¿¿ëíý;
• Óã õóðèìòëàëûã õºðºíãº îðóóëàëòûí àðãààð ºñãºíº. ¯¿ãýýðýý
õàäãàëàìæààñ ÿëãààòàé;
• Ìºí ýíý ìºíãèéã áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí õºðºíãºíººñ òóñàä
íü á¿ðòãýäýã. ªºðººð õýëáýë, áàéãóóëëàãà ýíý ìºíãèéã ¿éë
àæèëëàãààíäàà çàðöóóëàõ ýðõã¿é;
• Õàðüöàíãóé óðò õóãàöààíû ãýðýýíèé øèíæòýé;
• Íýãýíò áèé áîëñîí, (áàñ ñàð á¿ð öàëèíãààñ íýìýãäýí îðæ
áàéãàà) õºðºíãèéã áèå äààñàí õàðààò áóñ “Fund Manager”, “Trust”
ã.ì õºðºíãèéí óäèðäëàãûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿íýýð
óäèðäóóëæ ºñãºäºã. Õºðºíãèéã óäèðäàã÷ íü òóðøëàãàòàé, ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿í áàéäàã. Òýäýíòýé ãýðýý áàéãóóëäàã;
• Õºðºíãèéã ¿íýò öààñ, áîíä, õóâüöàà, õàäãàëàìæèéí ñåðòèôèêàò,
ñàíõ¿¿ãèéí áóñàä ¿¿ñìýë õýðýãñë¿¿ä, ¿ë õºäëºõ õºðºíãºä õºðºíãº
îðóóëàõ áîëîí áóñàä àðãà çàìààð ºñãºäºã. Õºðºíãº îðóóëàëò á¿ð
àøèãòàé áàéõ áîëîìæã¿é áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä àëäàãäàë
õ¿ëýýõ ÷ ¿å ãàðíà. Ýíý ýðñäýëèéã ÒÁÒÑ áîëîí àæèëòàí õ¿ëýýíý.
Õàìãèéí áàãà àëäàãäàë õ¿ëýýæ àøèã îëîõûí òóëä òóðøëàãàòàé
õºðºíãº óäèðäàã÷èéã îëîõ õýðýãòýé áà õºðºíãº îðóóëàëòûí óÿí
õàòàí, ýðñäýëýýñ ñýðãèéëñýí áîäëîãîòîé áàéõ øààðäëàãàòàé ;
• Àæèë îëãîã÷ áóþó àæèëòíû ñàíàà÷ëàãààð õºäºëìºðèéí ãýðýý
äóóñãàâàð áîëñîí òîõèîëäîëä òîäîðõîé òîðãóóëüòàéãààð, õàðèí
àæèëòàí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäàõ, òýòãýâýðò ãàðàõ
íàñíààñ ºìíº/äàðàà íàñ áàðñàí òîõèîëäîëä àæèëòàíä õóðèìòëàëûã

IOPS, “Principles of Private Pension Supervision”, 2006, p.1.

Зарим байгууллага ажилтны төлж буй хуимтлалыг хоёр дахин өсгөж, эсхүл ажилтны төлж
буй хэмжээнээс бага хэмжээний хуримтлал хийдэг. Энэ хэмжээг гэрээгээр зохицуулах ба
тухайн байгууллагын санхүүгийн чадвараас ихээхэн хамаардаг.

Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаа, хөрөнгийн удирдагчид тавих олон хязгаарлалт байдаг.
Жишээ нь, Макаод Fund Manager-үүд сангийн хөрөнгөөр өөрийн компанийн хувьцааг
худалдан авах, өөрт болон бусдад зээл олгох эрхгүй байдаг. (Makau, Act of Private Pension
Funds).
á¿ðýí õýìæýýãýýð áóöààí îëãîäîã. Ýíý íü óã ñèñòåì áîë áîãèíî
õóãàöààíû õºðºíãº îðóóëàëò áóñ, óðò õóãàöààíä õàäãàëàìæ áèé
áîëãîõ áóþó íýìýëò òýòãýâðèéí îðëîãî á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé
áàéäàãòàé õîëáîîòîé.
ÒÁÒÑ-èéí àøèã àëäàãäàë, ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ìýäýýëëèéã

àæèëòíóóäàä õàìãèéí áàãàäàà æèëä íýã óäàà õ¿ðãýõ áà ýíý ìýäýýëýëä
äîð äóðüäñàí ç¿éëñèéã òóñãàíà. ¯¿íä:
• Àæèëòàí áîëîí àæèë îëãîã÷èéí ñàð á¿ðèéí õóðèìòëàëûí
ä¿í;
• Íýðèéí äàíñàí äàõü õóðèìòëàëä íîãäîõ õºðºíãº îðóóëàëòûí
ºãººæ10 (àëäàãäàë)-èéí õýìæýý;
• Òóõàéí æèëèéí äàíñàíä õóðèìòëàãäñàí íèéò ä¿í;
• Øààðäëàãàòàé áóñàä ìýäýýëýë.
ÒÁÒÑ-èéí õºðºíãº îðóóëàëò, ýðñäëèéí óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä

òºðººñ õÿíàëò òàâèíà.
II. Áóñàä îðíû ïðàêòèê
Àíõíû “Õóâèéí” òýòãýâðèéí ñàí 1800 îíû ñ¿¿ë ¿åä Êàíàä óëñàä11
¿¿ñ÷ äàðàà íü 50-èàä îíû ¿åä áàðóóí åâðîï, ÀÍÓ-ä íýâòýðñýí áàéíà.
Òýäãýýð íü ñàéí äóðûí ãèø¿¿í÷ëýë á¿õèé, õóâèéí êîìïàíèóäûí
óäèðäëàãà äîð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã áàéâ.
80-ààä îíîîñ ñàéí äóðûí, õóâèéí òýòãýâðèéí ñàíãóóäûí òóðøëàãûã
òºðèéí òýòãýâðèéí ïðîãðàììóóäòàé õîñëóóëàí õýðýãëýæ ýõýëñýí.
Æèøýý íü, “×èëèéí Òýòãýâðèéí çàãâàð”-ûã Àðãåíòèí, Óðóãâàé çýðýã
ëàòèí àìåðèêèéí õýä õýäýí îðîí, ìºí Øâåä, Èòàëè ã.ì åâðîïûí çàðèì
îðîíä õýðýãæ¿¿ëñýí áàéäàã.12
90-ýýä îíîîñ Ïîëüø, Áîëãàð, Ñëîâàê, Áàëòûí îðíóóä, ÎÕÓ çýðýã
îðîíä õóâèéí òýòãýâðèéí ñàíãóóä áàéãóóëàãäàæ, íèéò àæèëòíóóäûí
3-10 õóâèéã õàìàð÷ ýõýëñýí áàéíà. 1992 îíä ÎÕÓ-ä íèéò 950 ñàí
áàéñàí áîë 2000 îíä 100 îð÷èì áîëæ öººð÷ýý. 2002 îíîîñ ÎÕÓ-ä
èðãýäýä íýðèéí äàíñ ¿¿ñãýí, òýòãýâðèéã ò¿¿íýýñ òºëäºã òýòãýâðèéí
øèíý ñèñòåì áèé áîëñîí.13
ªíºº ¿åä ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä ýíý ñèñòåì äóíäæààð
àæèëòíóóäûí 50 õ¿ðòýë õóâèéã õàìðàõ áîëñîí áà æèøýý íü, Ãîëëàíäàä
90%,14 ÀÍÓ, Ãåðìàíä îéðîëöîîãîîð àæèëòíóóäûí 50%, áàðóóí
åâðîïûí áóñàä îðíîíä 10-30% -èéã õàìàð÷ýý. ÒÁÒÑ íü ãèø¿¿í÷ëýëèéí
10
Тухайн жилд олох өгөөжийн доод хэмжээг гэрээнд урьдчилан тодорхойлох нь ярвигтай
байдаг.
11
OECD, “Description of Private Pension Systems”, 2008, p.65.
12
С.Батхүлэг, “Төрийн бус тэтгэврийн сангийн тухай”, Ñудалгаа, 2009 îí.
13
Мөн судалгаа.
14
OECD, “Description of Private Pension Systems”, 2008, p.73.
õóâüä “Õààëòòàé” áóþó ÿìàð íýã ãðóïï êîìïàíèóäûí õ¿ðýýíä
áàéãóóëàãäñàí ººð áóñàä áàéãóóëëàãà ýëñýõ áîëîìæã¿é, “Íýýëòòýé”
áóþó ÒÁÒÑ-ä õàìðàãäàõûã õ¿ññýí àëü ÷ áàéãóóëëàãûã ýëñ¿¿ëäýã ãýñýí
òºðºëòýé áàéäàã. Èõýíõ îðîíä ÒÁÒÑ-ûí ¿éë àæèëëàãààã õóóëü÷èëñàí
áàéäàã. Öººí õýäèéã äóðüäâàë ÀÍÓ,15 Óíãàð16, Ëèòâà, Ìàêàî17 þì.
Àæèë îëãîã÷èéí áîëîí àæèëòíû öóãëàðóóëñàí ìºíãºí õýðýãñýë íü
çºâõºí òýòãýâðèéí àêòèâ õýëáýðýýð õýðýãëýãäýõ áºãººä òýòãýâðèéí
ñàíãèéí îðîëöîã÷èéí (àæèëòíû) õºäëºøã¿é ºì÷ áàéíà. Òýòãýâðèéí
õóðèìòëàëûã áóñàä çîðèëãîîð àøèãëàõûã õîðèãëîíî.
ÒÁÒÑ íü ñàéí äóðûí áîëîí çààâàë îðîëöîõ ãýñýí õî¸ð òºðºëòýé
áàéäàã. Çàðèì îðîí (×èëè, Àðãåíòèí, Óðóãâàé, Øâåä, Èòàëè, Ïîëüø
ã.ì)-ä çààâàë îðîëöîõ õýëáýðèéã õóóëü÷èëñàí áàéäàã. Õàðèí ñàéí
äóðûí ãèø¿¿í÷ëýëèéí õýëáýð íü èë¿¿ ò¿ãýýìýë þì. (ÀÍÓ, áàðóóí
áîëîí ç¿¿í åâîïûí îðíóóä, ßïîí, Àâñòðàëè ã.ì.).
Õóâèéí òýòãýâðèéí ñàíãóóä íü õºðºíãº îðóóëàëòûí ìàø õ¿÷èðõýã
á¿òöèéã áèé áîëãîäîã áºãººä òýäãýýð íü èõ õýìæýýíèé ñàíõ¿¿ãèéí
íººöèéã ýçýìøèæ, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä èõýýõýí íºëºº
¿ç¿¿ëæ, õºðºíãèéí áîëîí ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä õºðºíãº îðóóëàëò
õèéæ, òîì òîì òºñë¿¿äèéã çýýëæ¿¿ëäýã/ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã áàéíà. Æèøýý
íü, ÀÍÓ-ä õºðºíãèéí çàõ çýýëä çàðàãäàæ áóé õóâüöààíû 25%-èéã
õóâèéí òýòãýâðèéí ñàíãóóäûí àêòèâ á¿ðä¿¿ëäýã áºãººä òýäíèé íèéò
õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý íü ýäèéí çàñàãò îðóóëæ áóé òºñâèéí
õºðºíãº îðóóëàëòààñ äàâäàã áàéíà.18 Õóâèéí òýòãýâðèéí ñàíãóóä
íü àæèëòíóóäûí íýðèéí äàíñàíä öóãëàðóóëñàí ìºíãºí õºðºíãèéã
ýðãýëòýä îðóóëñíààð ò¿¿íèéã óðò õóãàöààíû òóðøèä ìºíãºíèé
õàíøíû óíàëòààñ õàìãààëæ, ºñãºæ ÷àääàã. Ñàíõ¿¿ãèéí õ¿÷èðõýã
òîãëîã÷ áîëîõ òýòãýâðèéí ñàíãóóä íü õ¿ì¿¿ñèéí èðýýä¿éíõýý ºìíº
õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã ºíäºðñãºæ, òýäíèé ýäèéí çàñãèéí èäýâõèéã
íýìýãä¿¿ëæ, õºðºíãº îðóóëàëòûí ìýäëýã, äàäëûã áèé áîëãîäîã19 òóë
ÒÁÒÑ-óóäàä òºðººñ òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã. Àâñòðè, Áðàçèë,
×èëè, Ôèíëÿíä, Ôðàíö, Ãåðìàí, Ãîëëàíä, Òóðê, ÀÍÓ, Àíãëè çýðýã
óëñàä àæèëòàí áîëîí àæèë îëãîã÷èéí ñàð á¿ð òºëæ áóé õóðèìòëàëûã
îðëîãûí àëáàí òàòâàðààñ ÷ºëººëäºã áºãººä ÒÁÒÑ-èéí õºðºíãº
îðóóëàëòûí ºãººæèä òàòâàð íîãäóóëäàãã¿é.20 ÒÁÒÑ-èéí õàìãèéí ãîë
àñóóäàë áîë õóðèìòëàëûã ýðñäýëã¿é áóþó õàìãèéí áàãà ýðñäýëòýé
õºðºíãº îðóóëàëòàä àøèãëàõ þì. ªºðººð õýëáýë ÒÁÒÑ-èéí ãîë
ýðñäýë¿¿ä íü õºðºíãº îðóóëàëò (õºðºíãº áîëîí ºð òºëáºðèéí çºð¿¿)-
15
Pension Protection Act (бие даасан бүлэг бий).
16
Act LXXXII of 1997 on Private Pensions and Private Pensions Funds.
17
Makau, Act of Private Pension Funds.
18
Мөн судалгаа.
19
ТБТС-ийн гишүүд тухайн жил хөрөнгө оруулалтын ямар төрлүүдийг сонгохоо өөрөө
сонгодог. Тогтоосон хугацаанд шийдвэрээ гаргаж чадаагүй бол Сан сонгодог.
20
OECD study “Private Pension System in Turkey”, 2003.
ûí ýðñäýë, èíôëÿöè, áèîìåòðèê ýðñäýë, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áîëîõ
ÿâäàë áàéäàã.21
III. Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí îð÷íû ºíººãèéí áàéäàë
ªíººäºð Ìîíãîë Óëñ (ÌÓ)-ä ÒÁÒÑ-èéí ýðõ ç¿é çîõèöóóëàëò áàðàã

áàéõã¿é ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Õàðèí ÈÍÅÃ, Ãîëîìò áàíê, Õàñáàíê,
Âàãíåð Àçè ÕÕÊ çýðýã êîìïàíè ÒÁÒÑ-èéí ýõëýëèéã õýäèéí òàâüæýý.
Õàðàìñàëòàé íü õóóëü, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õàíãàëòã¿éãýýñ ýäãýýð
ñàíãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà æèíõýíý óòãààðàà õýðýãæèæ ÷àäàõã¿é
áàéíà. ÒÁÒÑ-èéí ýðõ ç¿éí ñòàòóñ ÌÓ-ûí Òºðèéí áóñ áàéãóóëàãûí
òóõàé õóóëèéí äàãóó “Ãèø¿¿í÷ëýë á¿õèé, àøãèéí òºëºº áóñ
áàéãóóëëàãà” áàéäëààð áàéãóóëæ áîëîõîîð áàéíà.22 Õàðèí ÒÁÒÑ-èéí
¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãîîñ õàìààð÷ ÒÁÁ-ûí íèéòëýã çîõèöóóëàëòààð
çîõèöóóëàõ áîëîìæã¿é áàéíà. Ñàíã áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ àñóóäàë,
õºðºíãèéí óäèðäëàãûí áîäëîãî, ñàí, àæèëòàí, àæèë îëãîã÷èéí ýðõ
¿¿ðýã, òºðººñ ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëò, øààðäëàãà
ãýõ ìýò àñóóäëóóäûã ýíý õóóëèàð çîõèöóóëàõ áîëîìæã¿é þì. ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëüä çààñàí Õºðºíãº îðóóëàëòûí ñàí íü
àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, òîäîðõîé ä¿ðìèéí ñàíòàé áàéõ
øèíæýýðýý ÒÁÒÑ áèø áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.
Òàòâàðûí àñóóäàë Àæèëòàí áîëîí àæèë îëãîã÷èéí òºëæ áóé
õóðèìòëàëûã òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ, õºíãºëºõ, õºðºíãº îðóóëàëòûí
àøèã, îëãîæ áóé òýòãýâýðò òàòâàð íîãäóóëàõã¿é áàéõ áóþó òîäîðõîé
õýìæýýíä ÷ºëººëºõ ìåõàíèçìûã áóñàä îðîíä ºðãºí àøèãëàæ
áàéãààã ÌÓ-ä íýâòð¿¿ëýõ, èíãýñíýýð õóâèéí õýâøë¿¿äýä ÒÁÒÑ
áàéãóóëàõ ñýäëèéã òºð¿¿ëýõ, äýìæèõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Õºðºíãèéí ìåíåæìåíò áóþó óäèðäëàãà, õÿíàëò Îäîîãèéí
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààñ õàðàõàä Õºðºíãº îðóóëàëòûí ñàí23,
àðèëæààíû áàíêóóä õºðºíãèéã óäèðäàæ áîëîõîîð áàéíà.
Òóõàéëáàë, Áàíêíû òóõàé õóóëèéí 6.2 äóãààð ç¿éëä çààñíààð
áàíê, ò¿¿íèé õàðààò áîëîí îõèí êîìïàíè Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîîíû òóñãàé çºâøººðºëòýéãýýð “èòãýëöëèéí ¿éë÷èëãýý”24
ÿâóóëàõ ýðõòýé áàéíà. ªºðººð õýëáýë ÒÁÒÑ-èéí õºðºíãèéã óäèðäàæ
áîëíî ãýñýí ¿ã þì. Õàðèí õºðºíãº îðóóëàëòûí áîäëîãî,25 ò¿¿íèéã
21
OECD, “Evaluating the Design of Private Pension Plans: Costs and benefits of Risk-Sharing”,
2009.
22
4.3 äóãààр зүйл.
23
МУ-д байхгүй.
24
Trust гэж ойлгож байна.
25
Жишээ нь: Литва óлсад ТБТС-ийн хөрөнгөөр Хадгаламжийн сертфикат авах бол түүний
нийт хэмжээ сангийн хөрөнгийн 10%, төрийн өмчит орон нутгийн байгууллагаас гаргасан
үнэт цаасны 30% -аас хэтрэхгүй байх, үл хөдлөх хөрөнгө худалдан авахгүй байхыг тус тус
хуульчилсан байна. (Private Pension Fund Regulation In Lithuania, Lithuanian Banking, Insur-
ance and Finance Institute) Филипинн óлсад ТБТС-ийн үйл ажиллагааны зардлыг ашгийн
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ õÿçãààðëàëò, øààðäëàãà,
àæèëòíóóäûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ çýðýã àñóóäëûã çîõèöóóëàõ
ìåõàíèçì ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.
Äààòãàëûí àñóóäàë Ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ, ò¿¿íýýñ
ñýðãèéëýõèéí òóëä àæèëòàí ººðºº òýòãýâðýý äààòãóóëàõ ýñõ¿ë ñàí
õºðºíãº, ¿éë àæèëëàãààãàà äààòãóóëàõ õýëáýð áàéäàã. ªíººäðèéí
áàéäëààð “National Life”, Áîäü äààòãàë íàð ýíý òºðëèéí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òóñãàé çºâøººðºë àâñàí áàéíà. Öààøäàà
ÒÁÒÑ-èéí õºðºíãèéã çààâàë äààòãàõ õýëáýðò øèëæèõ íü ç¿éòýé
áîëîâ óó. ÀÍÓ-ä õóâèéí òýòãýâðèéí ñàíãóóäûí ýðñäýëèéã òºðèéí
îðîëöîîòîé “ñàí” äààòãàäàã26. Ç¿¿í ºìíºä àçèéí õÿìðàëûí ¿åýð
ßïîíû õóâèéí òýòãýâðèéí ñàíãóóä èõýýõýí àëäàãäàë õ¿ëýýñýí òóë
óã ñèñòåìèéã äýìæèõ çîðèëãîîð óëñûí òºñâººñ èõýýõýí õýìæýýíèé
õºðºíãèéã ãàðãàñàí þì.27
IV. Ä¿ãíýëò áà àñóóëò “Áèä þó õèéõ ¸ñòîé âý?”
ÒÁÒÑ-óóäûã áàéãóóëàõ, ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ íü íèéãìèéí

áîäèò õýðýãöýý òóë õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí, õºðñ ñóóðèéã çºâ á¿ðä¿¿ëýõ
øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ÒÁÒÑ-èéí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, äýëõèé íèéòèéí ÷èã õàíäëàãûã
äàãàõ íü ç¿éòýé. Ýíý çîðèëãîîð äîð äóðäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ,
ÿëàíãóÿà øèéäâýðëýõ àðãà çàìóóäûã ñàéòàð òóíãààõ õýðýãòýé ãýñýí
ä¿ãíýëòýä õ¿ð÷ áàéíà. ¯¿íä:
• ÒÁÒÑ-èéí ýðõ ç¿éí ñòàòóñ, ÒÁÒÑ-èéí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ ýñýõ, ñàíãèéí óäèðäëàãà çîõèîí
áàéãóóëàëò, àæèëòíóóäûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, ñàíä ýëñýõ,
ñàíãààñ ãàðàõ àñóóäàë;
• Õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ øààðäëàãà
(çàéëøã¿é áàéëãàõ íººö, õÿçãààðëàëòóóä, ýðñäýëýýñ ñýðãèéëýõ
ìåõàíèçì);
• ÒÁÒÑ-ä çààâàë/ñàéí äóðààð õàìðàãäàõ ýñýõ (òîìîîõîí ýñõ¿ë
æèæèã êîìïàíèóäûí ÿëãàà);
• Õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû òºðèéí õÿíàëò,
ìîíèòîðèíã, ÍÁÁ-èéí õÿíàëò, õºíäëºíãèéí àóäèò;
• Ýðñäýëèéí óäèðäëàãà, äààòãàëûí àñóóäàë, òºðººñ ¿ç¿¿ëýõ
òàòâàðûí õºíãºëºëò çýðýã àñóóäëûã ýõíèé ýýëæèíä øèéäâýðëýõ
øààðäëàãàòàé þì.
10%-аас хэтрүүлэхгүй байхыг үүрэг болгосон байдаг. (Supervisory Structure for Private Pen-
sion in the Philippines, By Dir. Emilio B. Aquino, OECD/INPRS Conference on Private Pensions in
Asia, May 28-30, Hyderabad, India (2002))
26
Pension Benefit Guaranty Corporation.
27
С.Батхүлэг, “Төрийн бус тэтгэврийн сангийн тухай”, Ñудалгаа, 2009 îí.
ÕÎÐÈÕ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÃ ÕÀÍÃÀÕ
ÀÐÃÀ ÕÝÌÆÝÝÍÈÉ ÒÓÕÀÉ
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé

Ìîíãîë Óëñûí õóóëüä çààñàí “...èðãýíèé
áîëîí ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàëààðõè ø¿¿õèéí
øèéäâýð ã¿éöýòãýõ...” àæèëëàãààíààñ õîðèõ
ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãàà áóþó ýð¿¿ãèéí ÿë
ýäë¿¿ëýõýýð òîãòîîñîí ø¿¿õèéí øèéòãýõ
òîãòîîëûã ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà, ò¿¿íèé
õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë,
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ìºí ÷àíàð,
òîãòîëöîîíû áîäèò ç¿é òîãòîë çýðãèéí òàëààð
øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñóäàëãàà,
ØØÃÅÃ-ûí Òîãòîîë øèíæèëãýýíèé àæëûã òîãòìîë ÿâóóëæ,
ã¿éöýòãýõ ãàçðûí ßëòíû ¿ð ä¿íã ïðàêòèêò çîõèñòîéãîîð àøèãëàõ
ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æëèéí
õýëòñèéí äàðãà, õîøóó÷, íü ýíýõ¿¿ òºðèéí îíöëîã ÷èã ¿¿ðãèéã
äîêòîðàíò Ö.Î÷ãýðýë àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëòûã õàíãàõàä
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Ìîíãîë Óëñ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí øèíý òîãòîëöîîíä øèëæèæ
áóé ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãýìò õýðãèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò ºñºõèéí õàìò ãýìò
¿éëäëèéí àðãà íàðèéñ÷ èë¿¿ õîð àþóëòàé áîëæ ººð÷ëºãäºæ áàéãàà
áà çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, íèéãýì ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, áèçíåñèéí
ñàëáàð ò¿¿í÷ëýí ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðýãòí¿¿äèéã õàìàðñàí øèíý ºíãº
àÿñ á¿õèé á¿ëýãëýë¿¿ä ¿¿ñ÷ ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí íºõöºë áàéäàë
õ¿íäýðñýýð áàéíà.
Ìàíàé óëñûí ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëæ
îíö õ¿íä, õ¿íä, õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýãò ñýæèãëýãäýí õîëáîãäîõ
áàéãóóëëàãàä øàëãàãäàæ áàéãàà ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí
õîðüæ øàëãàäàã, ìºí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèä çààñàí äèéëýíõ
ãýìò õýðýã íü õîðèõ ÿëûí ñàíêöòàé áàéäàã ó÷èð óëñ îðíû ýð¿¿ãèéí
íºõöºë áàéäàë Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí (ØØÃÁ)
õàðüÿà õîðèõ àíãè, áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ áàéðíû (öààøèä õîðèõ
àíãè ãýõ) äîòîîä íºõöºë áàéäàëä òîäîðõîé õýìæýýãýýð íºëººëæ
áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, ¿éëäëèéí àðãà õýëáýð, íèéãýìä ó÷ðóóëñàí õîð
óðøãààð õ¿íä íîöòîé õýðãèéí èõýíõè ñýæèãòýí öàãäàí õîðèãääîã,
óëìààð ãýìò ¿éëäýë íü ø¿¿õèéí øàòàíä õýëýëöýãäýí íîòëîãäñîí
òîõèîëäîëä ìºí äèéëýíõèõóâü íü ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëîîð
õîðèõ ÿë øèéòãýãääýãýýñ óëáààëàí òóõàéí õîðèãäîã÷, ÿëòíû õóâèéí
áàéäàë, ãýìò ñàíàà áîäëûí õýð õýìæýý, ñóáüåêòèâ øèíæ íü õîðèõ
áàéãóóëëàãûí äîòîîä íºõöºë áàéäëûã õ¿íäð¿¿ëýõ øóóä õ¿÷èí
42
ç¿éëñèéí íýã áîëæ áàéäàã.
Õîðèãäîã÷, ÿëòíû äóíäààñ àëáàí õààã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýëò, óëìààð
àëáàíû ¿éë àæèëëàãààíä íºëººëºõèéã îðîëäîõ, ººðòºº àøèãòàé
øèéäâýð ãàðãóóëàõûã ýðìýëçýõ, àëáàí õààã÷èéã ÿíç á¿ðèéí àðãààð
ýðõøýýëäýý îðóóëàõûã õè÷ýýõ ãýõ ìýò õîðèõ àíãè, áàðèâ÷ëàõ öàãäàí
õîðèõ áàéðíû ºäºð òóòìûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã àëäàãäóóëàõ
çîðèëãî á¿õèé ¿éëäëèéã áàéíãûí áóþó òàñðàëòã¿é øèíæòýéãýýð
¿éëäñýýð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õîðèãäîãñîä íü õîðèõ àíãè, áàðèâ÷ëàõ
öàãäàí õîðèõ áàéðàíä áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ýñðýã ¿éëäýæ
áàéãàà, ìºí õîðèõ àíãèàñ õàðóóë õàìãààëàëòûí ñóë áàéäàë ýñõ¿ë
òóõàéí àíãè, àëáàíû ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîã áàéäëûã àøèãëàí
õàìãààëàëòûí èíæåíåð òåõíèêèéí õýðýãñýëèéã ýâäýõ, çîðèóëàëòûí
ñààä, òºõººðºìæèéã äàâæ òóóëàõ çàìààð ãàíöààð áîëîí á¿ëýãëýí
îðãîõ ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýýð áàéíà. Ýíý íü õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýã õýðõýí ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëàõ ç¿é
òîãòëûã îíîëûí ¿¿äíýýñ øàò äàðààòàé ñóäëàí, ïðàêòèê à÷ õîëáîãäëûã
íýìýãä¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãûã áèé áîëãîæ áàéíà.
Ìºí ºíººäðèéí áàéäëààð õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
àðãà õýìæýýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, áîäèò ç¿é òîãòëûã áèå äààñàí
áàéäëààð øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çñýí á¿òýýë, ñóäàëãààíû
àæèë òèéì ÷ õàíãàëòòàé áóñ áàéãàà íü ýíý ÷èãëýëýýð ñóäàëãàà
øèíæèëãýý ÿâóóëàõ áàñ íýãýí øàëòãààí áîëæ áàéíà. Åð íü àëèâàà
óëñ îðíû “Ýð¿¿ãèéí áîäëîãî áóþó òºðèéí ç¿ãýýñ ãýìò ÿâäëûí
ºñºëòèéã áóóðóóëàõ, òîãòâîðæóóëàõ çîðèëòûã õàíãàõ îíîâ÷òîé
áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð íèéãìèéã ãýìò õàëäëàãààñ
õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ÿâóóëæ áóé èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà”-íû
ñàëøã¿é íýã õýñýã íü ýð¿¿ãèéí ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãàà òºäèéã¿é
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà íü òºð íèéãìèéã ãýìò
õàëäëàãààñ õàìãààëàõ, ãýìò ÿâäàëòàé õèéõ òýìöëèéí ÷èãëýëýýð
ÿâóóëæ áóé ýð¿¿ãèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ íýã ÷óõàë ñóáüåêò þì.
Ò¿¿í÷ëýí “Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë”-ûã òóõàéëáàë,
ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã õàìãààëàõ, òýäãýýðò õàëäàæ áîëçîøã¿é
ãýìò ÿâäàëòàé òýìöýõ, ó÷èð÷ áîëçîøã¿é õîð óðøãààñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, òàñëàí çîãñîîõ çîðèëãîîð òºðººñ áóþó òºðèéí ýðõ á¿õèé
ñóáüåêòóóä íü Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä òóñ òóñûí
÷èãëýëýýð òîäîðõîé ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Òóõàéëáàë: Ìîíãîë
Óëñûí çýâñýãò õ¿÷èí íü óëñ îðíûã öýðãèéí õ¿÷ýýð áàòëàí õàìãààëàõ
¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áîë, ÒÅÃ íü Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã
òàãíóóëûí àðãà çàìààð õàíãàõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëæ, ÖÅÃ íü ãýìò
õýðýãòýé òýìöýõ, íèéãìèéí õýâ æóðìûã õàìãààëàõ çàìààð òóñ òóñ
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä òîäîðõîé ¿¿ðýã

Л.И.Беляева. “Эр¿¿гийн бодлого ба т¿¿нийг дотоод хэргийн байгууллагуудаас хэрэгж¿¿лэх нь”. Москва,
2003, с.7.
õ¿ëýýäýã.
Òýãâýë ØØÃÁ òºðèéí òóñãàé ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ñóáüåêò
áîëîõûí õóâüä ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàëààðõè ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã
ã¿éöýòãýõ ÿâöäàà ýð¿¿ãèéí ÿëûí çîðèëòûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ ãýìò õýðýã
¿éëäýæ õîðèõ ÿë øèéòãýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéã íèéãìýýñ òóñãààðëàõ, öàãäàí
õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàãäñàí ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷èéã
õîðèõ, õîðèãäîã÷, ÿëòíû ç¿ãýýñ ¿éëäýæ áîëçîøã¿é ãýìò õýðãýýñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òàñëàí çîãñîîõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýäýã. Ò¿¿í÷ëýí õîðèõ àíãè, áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ áàéðíû
õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõ, õîðèãäîãñäûí áîëîí àæèëòàí, àëáàí
õààã÷, áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí (...õîðèãäîã÷ ÿëòíû àð ãýðèéíõýí, ØØÃÁ-
ûí àíãè, àëáàäûí á¿ñ äîòîð àæèëëàæ áóé õóóëü õÿíàëòûí, ò¿¿í÷ëýí
òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä ã.ì)
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çàìààð Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäëûí á¿ðýëäõ¿¿í õýñýã áîëñîí íèéãýì-òºðèéí áàéãóóëëûí àþóëã¿é
áàéäàë, èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä òîäîðõîé
¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
¯¿íýýñ ¿çâýë íýã òàëààñ Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà
íü òºðèéí ýð¿¿ãèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ñóáüåêò õýäèé áîëîâ÷
íºãºº òàëààñ Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó ýð¿¿ãèéí
ÿëûí çîðèëãûí õ¿ðýýíä ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã äàõèí ãýìò õýðýã
¿éëäýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ò¿¿í÷ëýí õîðèõ àíãè, áàðèâ÷ëàõ,
öàãäàí õîðèõ áàéðíû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çàìààð ÷èã ¿¿ðãýý
õýðýãæ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãà þì.
Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõýýð ãàðãàñàí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ
ÿâöàä õîðèõ àíãèéí äîòîîä íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëæ ò¿¿íèé àþóëã¿é
áàéäëûã õýðõýí õàíãàõ òàëààð íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéäàã
áîë öàãäàí õîðèõ áàðèâ÷ëàõ áàéðíû õóâüä îäîîãèéí ìºðäºãäºæ áóé
õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòóóäûí õ¿ðýýíä õàðóóë õàìãààëàëòûí ¿éë àæèëëàãàà
íü ìºí àäèë ò¿âøèíä çîõèîí áàéãóóëëàãääàã áà òýíä õÿíàëò, õàðóóë
õàìãààëàëòûã òóõàéí îáüåêòûí îíöëîã íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàí
îíîâ÷òîé, íÿãò çîõèîí áàéãóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéíà.
ÓÈÕ-ààñ 2002 îíä “Ýðõ ç¿éí øèíýòãýë”-í áîäëîãûí ÿâöàä
áàòëàãäñàí çàðèì õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé õ¿ðýýíä
áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ áàéð íü ØØÃÁ-í õàðüÿàíä øèëæèí
èðñýíýýð áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ òàëààðõè ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã
õýðõýí ã¿éöýòãýõ, ÿìàð øààðäëàãà, ñòàíäàðò õàíãàñàí íºõöºëä õîðèõ,
õÿíàëò, õàðóóë õàìãààëàëòûã ÿàæ çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð ØØÃÅÃ-
ààñ øàò äàðààëñàí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ñýýð èðñýí. 2002-
2008 îíû õóãàöààíä áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ áàéðàíä ¿éëäýãäñýí ãýìò
õýðýã, çºð÷èë, äîòîîä íºõöºë áàéäëûã ñóäàëæ ¿çâýë òýíä ¿éëäýãäýæ
áóé ãýìò õýðãèéí ¿éëäëèéí àðãà õýëáýð íàðèéí, ñàéòàð òºëºâëºñºí,
ãàðàõ ¿ð äàãàâàðûã óðüäààñ òîîöñîí áàéõûí çýðýãöýý õîðèãäîãñäûí
ñýòãýë ç¿éí ºâºðìºö îíöëîã áàéäëààñ øàëòãààëàí ó÷ðóóëæ áàéãàà
õîð óðøèã õ¿íä íîöòîé øèíæèéã àãóóëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, õîðèõ
áàéðíû àëáàí õààã÷èéí áîëîí áóñàä õîðèãäîãñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë
ìýíäýä õàëäñàí íîöòîé ãýìò õýðã¿¿ä ÷ ¿éëäýãäýæ áàéíà.
Èéìýýñ áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ áàéðíû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
àñóóäëûã òóñàä íü îðõèãäóóëàõ áóñ ØØÃÁ-ûí ¿éë àæèëëàãààíû íýã
îíöëîã ÷èãëýë, ÷óõàë îáüåêòûí õóâüä õîðèõ àíãèòàé õàìòàòãàí íýã
çàð÷ìààð õàíäàí òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûí òàëààð ñóäëàõ íü ç¿éòýé
ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìèíèé áèå 2007 îíä öàãäàí õîðèõ áàéðíû àþóëã¿é
áàéäëûã õýðõýí õàíãàõ òàëààð ìàãèñòðûí ñóäàëãààíû àæèë õèéñýí áà
ýíý ÷èãëýëýýð ñóäàëãààíû àæèë ¿ðãýëæèëæ áàéãàà.
Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóõàé ñóäëàõûí òóëä þóíû
ºìíº àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóõàé åðºíõèé îéëãîëò ò¿¿íèé ìºí
÷àíàð, áîäèò à÷ õîëáîãäëûã àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé.
Àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ãýäýã íü ÷óõàì ÿìàð ç¿éëèéí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ òàëààð àâ÷ ¿çýæ áàéãààãààñ øàëòãààëàí òîäîðõîé
õýìæ¿¿ðýýð òîäîðõîéëîãäñîí àðãà õýìæýýí¿¿äèéí íýãäëèéí òóõàé
îéëãîëò þì. Àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëîõûí
òóëä äîòîîä àãóóëãà, ìºí ÷àíàðûã òîãòîîõ îëîí õýìæ¿¿ðýýð òóõàéí
îáüåêòûí øèíæ áàéäëûã òîäîðõîéëîõûí çýðýãöýý íèéãýì, ýäèéí
çàñãèéí áóþó óëñ îðíû îðøèí òîãòíîõóéí áîëîí õºãæëèéí ÷óõàì ÿìàð
à÷ õîëáîãäîë, ¿íý öýíý àãóóëæ áàéãààã õàðãàëçàí ¿çäýã. Ò¿¿í÷ëýí
àëèâàà ç¿éëèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëîõ
ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã íü ò¿¿íä íºëººëæ áóé ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí
ç¿éëñ áºãººä ÷óõàì ÿìàð àþóë çàíàëõèéëýë íºëººëæ áîëçîøã¿é
áàéãààã òîãòîîõ ÿâäàë þì. ªºðººð õýëáýë, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
øààðäëàãà, àþóë çàíàëõèéëëèéí ò¿âøèí, ýõ ñóðâàëæèéã îíîâ÷òîé
òîäîðõîéëîõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé.
Àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýý íü òóëãàð÷ áóé áîäèò
øààðäëàãà, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë, òóõàéí îáüåêòûí îíöëîã çýðãýýñ
øàëòãààëàí õóâü õ¿íèé, áàéãóóëëàãûí, óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîëûí,
ìýäýýëëèéí ò¿¿í÷ëýí òîäîðõîé ÷èãëýëò ¿éë àæèëëàãààíû, ýäèéí
çàñãèéí, õºãæëèéí, ýêîëîãèéí, ñî¸ëûí, ò¿¿õèéí à÷ õîëáîãäîë
á¿õèé ¿íýò ç¿éëñèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ãýõ ìýò ìàø îëîí
òºðºë ç¿éë áàéæ áîëíî. Ýíäýýñ òóõàéí õàìãààëàãäàõ øààðäëàãàòàé
îáüåêòûí àþóëã¿é áàéäàë ãýäãèéã ò¿¿íèé áîäèò ç¿é òîãòîë, õýâèéí
îðøèí òîãòíîõ, áóñàä ìºí ÷àíàðò ñºðãººð íºëººëæ áîëçîøã¿é òýðõ¿¿
ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñ áóþó ñºðºã íºëººëëººñ õàìãààëàõ íºõöºë
õàíãàãäñàí áàéäàë áóþó àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãî àìæèëòòàé
õýðýãæñýí áàéäëûã õýëæ áîëîõ þì.
Òýãýõýýð ØØÃÁ íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü
ýðõ ç¿éí àêòóóäûã óäèðäëàãà áîëãîí ººðèéí ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðãýý
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöäàà õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õýðõýí õàíãàõ
òàëààð èæ á¿ðíýýð íü àâ÷ ¿çýõèéí òóëä äàðààõ öîãö îéëãîëòóóäûã
òîâ÷ òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. ¯¿íä:
. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýíèé
çîðèëãî, çîðèëòûã òîäîðõîéëîõ;
. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä íºëººëæ áóé ãàäààä
áîëîí äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîãòîîõ;
. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ á¿òýö;
. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé îéëãîëò ò¿¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿í, îíöëîã øèíæ;
. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýíèé
òîãòîëöîîã òîäîðõîéëæ àâ÷ ¿çýõ çýðýã àñóóäàë áàãòàæ áàéíà.
Íýã. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýíèé

çîðèëãî, çîðèëòûã äàðààõ áàéäëààð àâ÷ ¿çâýë çîõèíî
¯¿íä: Çîðèëãî íü õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ áîëîí áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí

õîðèõ òàëààðõè ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãààã Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü, òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä çîõèîí áàéãóóëàõ ÿâöäàà õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ, óëìààð õîðèõ àíãè, áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí
õîðèõ áàéðíû õýâèéí, àþóëã¿é àæèëëàãààíû òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ
ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ çîðèëãûí õ¿ðýýíä äàðààõü ãóðâàí á¿ëýã çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëíý.
1. Õîðèõ àíãèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõ

Ýíýõ¿¿ çîðèëò íü ØØÃÁ-ûí õóóëèàð õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, ÷èãëýëòýé
ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì. ªºðººð õýëáýë ØØÃÁ-ûí ¿éë àæèëëàãààíû
¿íäñýí ÷èãëýëèéí íýã íü õîðèõ àíãè, áàðèâ÷ëàõ öàãäàí õîðèõ áàéðíû
õýâèéí àæèëëàãààã õàíãàõ ÿâäàë.
Õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà õàíãàãäñàí áàéäàë ãýäýãò þóíû ò¿ð¿¿íä
õîðèãäîã÷, ÿëòíû ç¿ãýýñ ¿éëäýãäýæ áîëçîøã¿é ãýìò õýðýã, çºð÷ëººñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òàñëàí çîãñîîõ, íîöòîé ãýìò çîðèëãî á¿õèé
íóóãäìàë ñàíàà, òºëºâëºëòèéã èëð¿¿ëýõ àðãà õýìæýý ¿ð ä¿íòýé
õýðýãæñýí áàéõûã îéëãîíî. ¯¿íèé çýðýãöýý õîðèõ àíãè, áàðèâ÷ëàõ
öàãäàí õîðèõ áàéðíû áàðèëãà áàéãóóëàìæ, õàìãààëàëòûí òåõíèê
õýðýãñýë, òîíîã òºõººðºìæèéí áàéíãûí íàéäâàðòàé àæèëëàãàà; -
ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä ìàòåðèàëëàã õàíãàìæ òàñðàëòã¿é õàíãàãäñàí
áàéäàë çýðýã íü õîðèõ àíãèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíû á¿ðýëäýõ¿¿í
õýñã¿¿ä þì.
Ìºí õîðèõ àíãèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõàä çàéëøã¿é
àíõààðâàë çîõèõ íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã íü ØØÃÁ-ûí áîëîâñîí
õ¿÷íèé õàíãàìæ, àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûí ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð,
àíõàí øàòíû áîëîí äàâòàí ñóðãàëò ò¿¿íèé ¿ð ä¿í ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí ØØÃÁ íü Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä çààñíààð
“Òºðèéí íóóö”-òàé õîëáîîòîé ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã “Òºðèéí
òóñãàé àëáà” áîëîõûí õóâüä áàéãóóëëàãûí ìýäýýëëèéí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ àæèëëàãàà íü ìºí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõ
çîðèëòûí õ¿ðýýíä õýðýãæèíý.
2. Àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ

Õîðèõ ÿë ýäëýæ áàéãàà áîëîí öàãäàí õîðèãäîæ áóé õîðèãäîãñîä
íü ÿìàð íýã ãýìò ñàíàà áîäëîî àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ ýñõ¿ë íóóí
äàëäëàõ, ººðèéí õàíü õàìñààòàíòàé õîëáîî òîãòîîõ ãýõ ìýò ñºðºã
¿éëäëèéíõýý ÿâöàä àæèëòàí, àëáàí õààã÷èéí àþóëã¿é áàéäàëä øóóä
áîëîí øóóä áóñààð õàëäàæ áîëçîøã¿é áàéäàã. Òóõàéëáàë, ýðõøýýëäýý
îðóóëàõûã ýðìýëçýõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, äàðàìòëàõ ìºí àìü íàñ,
ýð¿¿ä ìýíäýä õàëäàõ ãýõ ìýò. Èéìýýñ õîðèõ àíãèéí àæèëòàí, àëáàí
õààã÷äûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íü òóéëûí ÷óõàë çîðèëò þì.
Õýäèéãýýð ØØÃÁ-ûí îôèöåð àõëàã÷èä íü àëáàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ
ÿâöäàà ä¿ðýìò õóâöàñ, çàðèì íºõöºëä çýâñýã, òóñãàé õýðýãñëýýð
õàíãàãääàã áîëîâ÷ àëáàí õààã÷äûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà
õýìæýýíèé õ¿ðýýíä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýýñ áóñàä öàã õóãàöààíä,
òóõàéëáàë, îëîí íèéòèéí ãàçàðò, àæèëä èðýõ, áóöàõ çàìä õýðõýí
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òàëààð çàéëøã¿é àíõààð÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé.
3. Õîðèãäîã÷, ÿëòíû áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí àþóëã¿é áàéäëûã

õàíãàõ
Õîðèãäîã÷, ÿëòíû ç¿ãýýñ õàìò õîðèãäîãñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä
õàëäàõ, äàðàìòëàõ çýðýã ãýìò õýðýã, çºð÷èë ¿éëäýãäñýýð áàéãàà íü
ñóäàëãààíààñ õàðàãäàæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãààñ
çàéëñõèéõ çîðèëãîîð ýñõ¿ë ñýòãýë ç¿éí îíöëîã, áóñàä øàëòãààíû
óëìààñ àìèà õîðëîõ, áèå ýðõòýíäýý ãýìòýë ó÷ðóóëàõ çýðýã íîöòîé
¿éëäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, òàñëàí çîãñîîõûí òóëä õîðèãäîã÷,
ÿëòíû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýã äýñ äàðààòàé õýðýãæ¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé þì.
Ýíä áóñàä õ¿ì¿¿ñ ãýäýãò îðøèë õýñýãò äóðäñàí÷ëàí õîðèõ àíãèéí
á¿ñ, áàéðëàëä ò¿ð õóãàöààãààð íýâòýð÷ áàéãàà áîëîí òîäîðõîé àæèë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéãàà àëáàí òóøààëòàí èðãýäèéã õàìðóóëæ îéëãîõ
íü ç¿éòýé þì.
Õî¸ð. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëæ áóé ãàäààä äîòîîä

õ¿÷èí ç¿éëñ
Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã áóñàä

àþóëã¿é áàéäëûí òàëààð áè÷èãäñýí íîì ñóðàõ áè÷èã, ýðäýìòýí
ñóäëàà÷äûí ¿çñýí÷ëýí ýõ ñóðâàëæ, øèíæ ÷àíàðààð íü ãàäààä áîëîí
äîòîîä õýìýýí íèéòëýã áàéäëààð õóâààí àâ÷ ¿çíý. Õîðèõ àíãèéí
àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëñ ãýäýãò äàðààõ ç¿éëèéã
õàìðóóëàí îéëãîíî. ¯¿íä:
1. Ýõíèé á¿ëýã õ¿÷èí ç¿éëñýä àëèâàà óëñ îðíû íèéãìèéí
õºãæëèéí áîäèò ç¿é òîãòîë, ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé
áàéäàë, àðä ò¿ìíèé àìüæèðãààíû ò¿âøèí ãýõ ìýò íèéòëýã
íºõöºë¿¿ä õàìààðíà;
2. Ìºí óëñ òºðèéí áîëîí õóóëü, ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû á¿òýö,
òýäãýýðèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ýëåìåíò¿¿äèéí ç¿é òîãòîë, àìüäðàëä
õýðýãæèõ áîäèò ¿ð ä¿íòýé õîëáîîòîé íºëººëëèéã ãàäààä õ¿÷èí
ç¿éëä õàìààðóóëæ îéëãîíî;
3. Óëñ îðíû ýð¿¿ãèéí íºõöºë áàéäàëòàé õîëáîãäñîí õ¿÷èí ç¿éëñ.
Ýíä áèä ãýìò ÿâëûí áîäèò áàéäàë ò¿¿íèé êðèìèíîëîãè øèíæ
áîëîí íèéãìèéí àìüäðàëä íºëººëæ áóé íºëººëºë, ãýìò ÿâäëûí
á¿òýö, ò¿¿íèé ºñºëò, áóóðàëò, íèéãýìä õîð àþóëòàé øèíæ
÷àíàðûí ººð÷ëºëò ãýõ ìýò ç¿éëèéã õàìààðóóëæ îéëãîæ áîëíî;
4. Áàéãàëü, öàã óóðûí õ¿÷èí ç¿éëñ. ªíººãèéí äýëõèéí íèéòèéí
ºìíº òóëãàìäàæ áóé òîìîîõîí àñóóäàë íü áàéãàëü, öàã óóðûí
ººð÷ëºëò, ò¿¿íýýñ ó÷èð÷ áîëîõ õîð óðøãààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
ÿâäàë þì. Õîðèõ àíãè íü áàéãàë, öàã óóðûí ãýíýòèéí ººð÷ëºëò,
ò¿¿íýýñ ¿¿äýí ãàðàõ ¿ð äàãàâðûã óðüä÷èëàí òîîöîõ, íîöòîé õîð
óðøèã ó÷ðàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áàéíãûí òºëºâëºãººò áýëýí
áàéäàëä áàéõ øààðäëàãàòàé;
5. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ ãàäààä õ¿÷èí ç¿éëñýä
çàéëøã¿é õàìààðóóëâàë çîõèõ íýã ç¿éëñ íü õîðèõ àíãèéí àëáàíû
¿éë àæèëëàãàà, àëáàí òóøààëòíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýëòýä øóóä áà
øóóä áóñààð íºëººëºõ ñîíèðõîë á¿õèé îáüåêòèâ áîëîí ñóáüåêòèâ
õàíäëàãà þì. ¯¿íä, ãýìò õýðýã, çºð÷èë ¿éëäýæ áîëçîøã¿é
õîðèãäîã÷, ÿëòíû õàíü õàìñààòàí, á¿ëýãëýë¿¿ä òýäãýýðýýñ
õýðýãæ¿¿ëæ áóé èäýâõòýé ¿éëäýë ñàíààðõàë þì.
Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñèéí

ìºí ÷àíàðûí òàëààð äýýð àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýíèé
òàëààð ñóäëàõ øààðäëàãûã òîäîðõîéëîõ ÿâöàä äóðäñàí õýäèé ÷
á¿ðä¿¿ëýã÷ õ¿÷èí ç¿éëèéã àâ÷ ¿çüå. ¯¿íä:
1. Õîðèõ àíãèéí äîòîîä íºõöºë áàéäàë;
2. Õîðèãäîã÷, ÿëòíû ç¿ãýýñ ¿éëäýæ áîëçîøã¿é ãýìò õýðýã,
çºð÷ëèéí õîð óðøèã, àþóë çàíàëõèéëëûí ò¿âøèí;
3. Õàìãààëàëòûí òåõíèê õýðýãñýë, òîíîã òºõººðºìæèéí õ¿ðýëöýý,
áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí ÷àíàð;
4. Õîðèõ àíãèéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæèë, ò¿¿íèé
¿ð ä¿í;
5. Àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí òóøààëòíû
ìýðãýæëèéí (ýñõ¿ë ìýðãýøëèéí), óð ÷àäâàð, àæèë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýëò, àëáàíû áîëîí ìýðãýæëèéí áýëòãýëèéí ò¿âøèí.
Ãóðàâ. Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ á¿òýö
Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íü Ø¿¿õèéí

øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëä
çààñàí çàð÷èì, 5 äóãààð ç¿éëä çààñàí òîãòîëöîîíä ¿íäýñëýí äàðààõ
á¿òýöòýé áàéíà. ¯¿íä:
(À) Õýðýãæ¿¿ëýã÷ ñóáüåêòûí õóâüä:
1. Òºâ óäèðäëàãà áóþó ØØÃÅÃ;
2. Ìýðãýæëèéí óäèðäëàãà áóþó ÒÃÃ;
3. Øóóä óäèðäëàãà áóþó õîðèõ àíãèéí äàðãà;
4. Õîðèõ àíãèéí õàðóóë õàìãààëàëò ýðõëýñýí äýä äàðãà, ò¿¿í÷ëýí
öàãäàí õîðèõ áàéðíû äàðãà;
5. Õîðèõ àíãèéí õàðóóë õàìãààëàëòûí ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í;
6. Òîäîðõîé òîõèîëäëóóäàä õîðèõ àíãèéí íèéò îôèöåð àõëàã÷;
(Á) Òåõíèê õýðýãñëèéí õóâüä:
1. Áàðèëãà áàéãóóëàìæ;
2. Ãàëò çýâñýã, òóñãàé õýðýãñýë;
3. Õàìãààëàëòûí òîíîã òºõººðºìæ õýðýãñë¿¿ä;
4. Ìàøèí òåõíèê áóñàä òóñãàé çîðèóëàëòûí òåõíèê;
(Â) ¯éë àæèëëàãààíû õóâüä:
1. ªäºð òóòìûí áóþó òºëºâëºãººò ¿éë àæèëëàãàà;
2. Ãýíýòèéí áóþó áîëçîøã¿é á¿õèé ë òîõèîëäîëä àæèëëàõ
øóóðõàé àæèëëàãààíû òºëºâëºãººò ¿éë àæèëëàãàà;
3. Áîëçîøã¿é àþóëûã óðüä÷èëàí òîîöîõ, òýäãýýðèéã äàâàí òóóëàõ
çîðèëãîîð ýðõ ç¿éí, óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí áîëîí áóñàä
àðãà çàìûã áîëîâñðóóëàõ ÷èãëýë á¿õèé ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé
¿éë àæèëëàãàà.
Äºðºâ. Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóõàé

îéëãîëò
Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîã

øèíæ, ¿íäñýí çîðèëãî, çîðèëòòîé óÿëäóóëàí: “Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é
áàéäàë ãýäýã íü õîðèõ àíãè, áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ áàéðíû õýâèéí
¿éë àæèëëàãààíä ñºðºã íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõ, óëìààð õýâèéí ¿éë
àæèëëàãààã àëäàãäóóëæ, íîöòîé õîð óðøèã ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é
ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëëººñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð ýðõ,
¿¿ðýã á¿õèé ñóáüåêò¿¿äýýñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òàñðàëòã¿é øèíæ ÷àíàð
á¿õèé àðãà õýìæýýíèé öîãö, îíîâ÷òîé á¿òýö á¿ðäýõ ÿâäàë” ãýæ
òîäîðõîéëæ áîëîõ þì.
Òàâ. Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýíèé

òîãòîëöîî, ò¿¿íèéã çîõèîí áàéãóóëàõ çàð÷èì
Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýã
òîäîðõîé äýñ äàðààëàë, õàðèëöàí áèå áèåòýé çîõèöîëäñîí, íÿãò óÿëäàà
õîëáîî á¿õèé öîãö áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Ýíýõ¿¿
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ öîãö àðãà õýìæýý áóþó òîãòîëöîîã çîõèîí
áàéãóóëàõäàà äàðààõ ¿íäñýí çàð÷ìûã áàðèìòëàíà. ¯¿íä:
1. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãî, çîðèëòîî
òîäîðõîéëæ, ò¿¿íä íèéöñýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ;
2. Àþóëã¿é áàéäàëä õîð óðøèã ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é àþóë çàíàëààñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã òýðã¿¿ëýõ øèíæ ÷àíàðòàé
õýðýãæ¿¿ëýõ;
3. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ á¿õèé ë öîãö àðãà
õýìæýý øóóðõàé, òàñðàëòã¿é øèíæ ÷àíàðòàé áàéõ;
4. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýíä áóþó
èíæåíåð òåõíèêèéí õýðýãñýë, áóñàä ¿éë àæèëëàãààíä øèíæëýõ
óõààí, òåõíîëîãèéí äýâøëèéã íýâòð¿¿ëýõ;
5. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä
ÿâàãäàæ áàéãàà àðãà õýìæýý, ¿éë àæèëëàãàà, õ¿÷ õýðýãñë¿¿ä íü
õîîðîíäîî íÿãò óÿëäàà õîëáîîòîé áàéõ;
6. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýí¿¿ä íü
ãàäààä áîëîí äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëàí óÿí õàòàí áàéõ.
ªºðººð õýëáýë, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýý íü õîðèõ
àíãèéí îíöëîã íºõöºë áàéäëààñ õàìààðàëòàé áàéõ øààðäëàãàòàé
þì.
Äýëõèé íèéòýä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãäýæ áóé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ

àðãà õýìæýýíèé òîãòîëöîî ò¿¿í÷ëýí õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ ÷èãëýëýýð õèéñýí çàðèì ñóäàëãàà, îíîëûí áîëîí ïðàêòèê
ä¿ãíýëòýä òóëãóóðëàí ¿çâýë õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ àðãà õýìæýý íü äàðààõ òîãòîëöîîòîé áàéíà. ¯¿íä:
1. Óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýý;
2. Áèå÷èëñýí õàðóóë õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýý;
3. Èíæåíåð òåõíèêèéí àðãà õýìæýý;
4. Ã¿éöýòãýõ àæëûí àðãà õýìæýý çýðýã àðãà õýìæýýí¿¿ä
áàãòàíà.
Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ äýýðõè àðãà õýìæýýí¿¿ä

íü õàðèëöàí áèå áèåíýý íºõºõ, áàéíãûí óÿëäàà õîëáîîíä áàéõ
çàð÷ìààð õýðýãæèõ áºãººä àëü íýã àðãà õýìæýýã íºãººãººð îðëóóëæ
ã¿éöýòãýõ ýñâýë îðõèãäóóëàõ íü õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã àëäàãäóóëàõ,
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¿íäñýí çîðèëò õýðýãæèõã¿é áàéõ íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëæ áîëçîøã¿é. Ýíý íü õîðèãäîã÷, ÿëòàíä ãýìò ñàíàà áîäîë,
¿éëäëýý õýðýãæ¿¿ëýõ, õîðèõ àíãèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñºðãººð
íºëººëºõ áîëîìæ îëãîõ, íîöòîé ãýìò õýðýã, çºð÷ëèéã òàñëàí çîãñîîõ
áîëîìæã¿é áîëîõ ãýõ ìýò ¿ð äàãàâàð ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é ãýñýí ¿ã
þì. Òóõàéëáàë, äýýðõè àðãà õýìæýýí¿¿äýýñ óäèðäëàãà, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýý íü áóñàä àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæèõ
íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã õàíãàõ, ýöñèéí ¿ð
ä¿íã óðüä÷èëàí òîîöîõ ãýõ ìýò ÷èãëýëýýð óäèðäàõ, òºëºâëºõ ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áà ýíý íü àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýíèé
òîãòîëöîîã ¿ð ä¿íòýé çîõèîí áàéãóóëàõàä ¿ëýìæ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
þì. Õàðèí áèå÷èëñýí õàðóóë õàìãààëàëòûí áóþó òîäîðõîé àëáàí
òóøààëòíààð äàìæèí õýðýãæèõ àðãà õýìæýý, èíæåíåð òåõíèêèéí
àðãà õýìæýýí¿¿ä íü õàðèëöàí áèå áèåíèéõýý ñóë òàëûã íºõºõ çàìààð
õàìãààëàëòûí íÿãò á¿ðäëèéã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Ò¿¿í÷ëýí ØØÃÁ-
ûí ¿éë àæèëëàãààíû íýã ÷óõàë ÷èãëýë áîëîõ Ã¿éöýòãýõ àæëûí àðãà
õýìæýýã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõã¿éãýýð õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é
áàéäàë á¿ðýí õàíãàãäàõ, äýýðõè òîãòîëöîî áîäèò óòãààðàà õýðýãæèõ
ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é þì.
Äýýðõè á¿ãäýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ àðãà õýìæýýã ºíäºð ò¿âøèíä çîõèîí áàéãóóëàõ íü ØØÃÁ-ûí
õóóëèàð õ¿ëýýñýí ÷èã ¿¿ðãèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ áîëîí áóñàä îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõ íü
õàðàãäàæ áàéíà. Èéìýýñ äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð
ýíýõ¿¿ çîðèëãûã õàíãàõ íü ç¿éòýé þì. ¯¿íä:
1. Õîðèõ àíãèéí ¿éë àæèëëàãààíä ìºðäºãäºæ áóé õóóëü, ýðõ
ç¿éí àêòóóä, òýäãýýðèéí õýðýãæèëòèéã ñóäëàí ýðõ ç¿éí îð÷èíã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
2. Äýëõèé íèéòèéí æèøèãò íèéö¿¿ëýí øèíæëýõ óõààíû
ñóäàëãààíû ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýí áàéíãûí ¿éë àæèëëàãààòàé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áèå äààñàí íýãæèéã ØØÃÅÃ-ûí äýðãýä
àæèëëóóëàõ;
3. Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿íä òóëãóóðëàí “Õîðèõ
àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýíèé òîãòîëöîî”-ã
ØØÃÁ-ûí õàðüÿà íýãæ¿¿äýä çºâ, îíîâ÷òîé õýðýãæ¿¿ëýõ;
4. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæëûã öîãöîîð íü õýðýãæ¿¿ëýõ;
5. Àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí òóøààëòíóóäûí
ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ýíý ÷èãëýëýýð àíõàí áîëîí
äàâòàí ñóðãàëòûí øàò äàðààëñàí àðãà õýìæýý àâàõ ãýõ ìýò îëîí
àæèë çîõèîæ áîëîõ þì.
Õýäèéãýýð ºíººäðèéí áàéäëààð ØØÃÁ íü ºìíºº òàâüñàí çîðèëòîî

àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýí, àëáà íýãæ¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãàà õýâèéí
çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýë íü ñóäàëãààíû
ò¿âøèíä, àñóóäàë äýâø¿¿ëñýí ìàòåðèàë ó÷èð õîëáîãäîõ ñàíàë,
ø¿¿ìæ íü ñóäàëãààíû öààøäûí ¿ð ä¿íä òóñ äýì áîëîõ íü ãàðöààã¿é.
Èéìä “Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ëèéí ðåäàêöèä ººðèéí ñàíàë áîäëîî
õóâààëöàõûã õ¿ñüå.
ÁÓÑÄÛÍ ÝÄ ÕªÐªÍÃÈÉÃ ÇÀËÈËÀÍ ÌÝÕÝËÆ ÀÂÀÕ ÁÀ
¯¯ÐÃÈÉÍ Ã¯ÉÖÝÒÃÝËÝÝÑ ¯¯ÑÑÝÍ ÕÝÐÝÃ ÌÀÐÃÀÀÍÛÃ
ÇÀÀÃËÀÍ ßËÃÀÕ ÀÐÃÀ×ËÀË ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÍÜ

ÕÇ¯Õ-èéí ñóäàëãààíû òàéëàí
Óäèðòãàë
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òºðºë õ¿ðýý íü ºðãºæèí ¿éëäýõ àðãà íü óëàì

íàðèéñ÷ áóé ãýìò õýðã¿¿äèéí íýã íü çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã áºãººä
õ¿íèé õýðýãöýý, øóíàë, öàã ¿åèéí íºõöºë áàéäëûã áîëîí òóõàéí
ýòãýýäèéí ñóë òàëóóäûã îâæèí àøèãëàæ ¿éëäýãääýã îíöëîãòîé. Ýíýõ¿¿
ãýìò õýðãèéí ¿éëäëèéí íýã àðãà íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàé
ãýðýý, ò¿¿íèé äîòîð ãýðýýã àøèãëàí ¿éëäýæ áàéãàà íü ýíý òºðëèéí
èðãýíèé õýðýã ìàðãààíûã çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãýýñ ÿëãàí ñàëãàæ,
çºâ øèéäâýðëýõýä çàðèì áýðõøýýë ó÷ðóóëàõ áîëñîí áàéíà. Èðãýä,
õóóëèéí ýòãýýäèéí õîîðîíä ìàðãààíûã ãýìò õýðýã ýñõ¿ë èðãýíèé
õýðãèéí àëü íü áîëîõûã ÿëãàæ çààãëàæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü èðãýíèé
àñóóäëààð ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ, ýð¿¿ãèéí õýðãèéã èðãýíèé ìàðãààí
ãýæ àíäóóð÷ ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõã¿é áàéõ, ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýñýí
áîë ¿íäýñëýëã¿é ãýõ çýðãýýð áóðóó øèéäâýð ãàðãàæ ìàðãààí òàñðàõã¿é
áàéíà. ¯¿íýýñ ãýìò ýòãýýä¿¿ä ÿë çàâøèõ ýñõ¿ë èðãýíèé õàðèëöààíä
îðîëöîã÷ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä õóóëü áóñààð òàòàãäàõ òîõèîëäîë
öººíã¿é ãàð÷ øóäðàãà ¸ñíû çàð÷èìààñ ãàæóóäàæ, õ¿íèé ýðõ, õóóëü
¸ñíû àøèã ñîíèðõîë õºíäºãäºõ áîëñîí ó÷ðààñ çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò
õýðãèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éí òºñººòýé õàðèëöààíààñ ÿëãàõ àðãà÷ëàë
áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí áîëíî. Ñóäàëãààíû òàéëàíãèéí
á¿òýö íü ñóäàëãààíû çîðèëãî, ñóäàëãàà õèéñýí áàéäàë, ñóäàëãààíû
ä¿í, ñàíàë, ä¿ãíýëò ãýñýí ¿íäñýí ãóðâàí õýñãýýñ á¿ðäýæ áàéãàà áºãººä
ýõíèé õýñýãò ñóäàëãààã õýðõýí ÿâóóëñàí òóõàé, ñóäàëãààíû ä¿í
õýìýýõ õýñýãò çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã áà èðãýíèé ýðõ ç¿éí õóóðàí
ìýõýëæ õèéñýí õýëöýë, çýýëèéí ãýðýý ò¿¿íòýé òºñòýé èæèë òºðëèéí
ãýðýýíèé îéëãîëò, ÿëãàãäàõ îíöëîã, êðèìèíàëèñòèê øèíæ áîëîí ýíý
àñóóäëààð Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õèéñýí òàéëáàð, ä¿í ìýäýý, ø¿¿õèéí
øèéäâýð, øèéòãýõ òîãòîîëûã ñóäëàí îðóóëñàí áîëíî. Òºãñãºë õýñýãò,
äýâø¿¿ëñýí ñàíàë, ä¿ãíýëòèéã áè÷ëýý.
52
2010] Ñóäàëãààíû òàéëàí 53
I á¿ëýã. Ñóäàëãààíû çîðèëãî, ñóäàëãàà õèéñýí áàéäàë
1.1. Ñóäàëãààíû çîðèëãî, çîðèëò
Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ ãýìò õýðýã áà èðãýíèé

õóóëüä çààñàí ãýðýýíýýñ ÿëãàãäàõ îíöëîã, ìºí ÷àíàðûã ñóäëàí
ýäãýýð õàðèëöààã ÿëãàõ àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëæ, ñóäàëãààíû ¿ð
ä¿íã õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòàí áîëîí îëîí íèéòýä òàíèëöóóëàõ
çîðèëãîòîé. Çîðèëò:
• Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ ãýìò õýðýã
áà èðãýíèé õóóëüä çààñàí ãýðýýíèé ýðõ ç¿éí îíîë, ò¿¿íèé
¿íäýñëýëèéã ñóäëàõ;
• Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ ãýìò õýðýã áà
èðãýíèé ýðõ ç¿éí õóóðàí ìýõýëæ õèéñýí õýëöýë, çýýëèéí ãýðýý
ò¿¿íòýé èæèë òºðëèéí ãýðýýíèé òºñººòýé øèíæ áîëîí ÿëãàãäàõ
îíöëîãèéã ñóäëàõ;
• Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ ãýìò õýðãèéí
êðèìèíàëèñòèê øèíæèéã ñóäëàõ.
1.2. Ñóäàëãààíû àðãà, õýëáýð
Ñóäàëãààíû àæèëä õóâèéí àøèã ñîíèðõîë á¿õèé ñóáüåêòèéí

íºëººëëººñ àíãèä áèå äààñàí áàéäëààð, øèíæëýõ óõààíû àðãà ç¿éã
áàðèìòëàí, ñóäàëãààíû ä¿ãíýëòèéã çºâõºí òóõàéí ñóäàëãààãààð
òîãòîîãäñîí ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí áîäèòîé ãàðãàõ çàð÷ìûã èø ¿íäýñ
áîëãîâ. Ñóäàëãààã ñýäâèéí õ¿ðýýíä õóóëü ç¿éí ýõ ñóðâàëæ áîëîõ
áàðèìò áè÷ãèéí çàäëàí øèíæèëãýý, òîîí áîëîí ÷àíàð (ïðàêòèêèéí
áàéäëûã ãàçàð äýýð íü àæèãëàõ, ÿðèëöëàãà, àñóóëãà, ñóðâàëæëàãà)-ûí
àðãààð ÿâóóëëàà. ¯¿íä:
• Áàðèìò áè÷ãèéí øèíæèëãýýãýýð Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàð
áîëîí ýð¿¿ãèéí õýðãèéí 14 õàâòàñò õýðýã, ìºí 2006, 2007, 2008,
2009 îíû Íèéñëýëèéí Ñ¿õáààòàð, ×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí 1134
ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîë áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýðýýñ ºíººãèéí
ïðàêòèê;
• ×àíàðûí ñóäàëãààãààð çàðèì ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, ìºðäºí
áàéöààã÷ íàðòàé ÿðèëöëàãûí ñóäàëãàà õèéñýí.
Ñóäàëãààíû çîðèëãî çîðèëòûí õ¿ðýýíä äàðààõü àæëûã ã¿éöýòãýëýý.

¯¿íä:
• Íèéñëýëèéí õýìæýýíä 2006-2010 îíä øàëãàæ øèéäâýðëýñýí
ýð¿¿, èðãýíèé õýðýã ìàðãààíû æàãñààëò-ñóäàëãààã ä¿¿ðãèéí
ø¿¿õ, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýë, ìýäýý òàéëàíã ò¿øèãëýí
ãàðãàæ ä¿í øèíæèëãýý õèéâ;
• Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õîëáîãäîõ òàéëáàð òîãòîîëä ä¿í
øèíæèëãýý õèéâ;
• Ñóäàëãààíû ñýäâýýð óðüä òóóðâèñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
èëòãýë, ºã¿¿ëëýã¿¿äèéã ñóäëàâ;
• Ø¿¿õ, ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí àðõèâò õàäãàëæ áóé ýð¿¿,
èðãýíèé õýðýã, ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýñýí òîãòîîë, øèéäâýð,
õàâòàñò õýðãèéí ìàòåðèàëûã ò¿¿âýðëýí ñóäëàñàí;
• Áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààãààð
õàëõàâ÷ëàí áóñäûã çàëèëàí ìýõëýñýí ¿éëäë¿¿ä, õîíæâîðò
ñóãàëàà ãàðãàõ, çóó÷ëàõ, ìºíãèéã íü ºñãºæ ºãºõèéã àìëàõ çýðãýýð
õ¿ì¿¿ñèéí õÿëáàð õºðºíãºæèõ ñîíèðõîë äýýð íü “òîãëîæ” áóñäûã
ìýõýëñýí ¿éëäëèéí òóõàé õýâëýë, ìýäýýëëëèéí õýðýãñëèéí
íèéòëýë, çàð ìýäýýã ñóäëàí ä¿ãíýëò õèéâ.
II á¿ëýã. Ñóäàëãààíû ä¿í
2.1. Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ ãýìò õýðýã áà

Èðãýíèé õóóëèàð çîõèöóóëñàí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëýýñ ¿¿ññýí õýðýã
ìàðãààíû îéëãîëò, îíöëîã
(À) Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ ãýìò õýðãèéí

òóõàé
Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ ãýìò õýðýã (öààøèä
çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã ãýíý) íü Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèéí
ºì÷ëºõ ýðõèéí ýñðýã ãýìò õýðãèéí á¿ëýãò õàìààðäàã. Çàëèëàí ìýõëýõ
ãýìò õýðýã íü ºì÷ëºõ ýðõèéí ýñðýã ãýìò õýðãèéí íèéòëýã øèíæèéã
àãóóëàõààñ ãàäíà ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé íü óã ãýìò õýðãèéí ýð¿¿ãèéí
ýðõ ç¿éí øèíæýýð èëýðäýã. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèéí 148
äóãààð ç¿éëä “Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ” ãýìò
õýðãèéã òîäîðõîéëñîí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí äàðààõü ãóðâàí õýì õýìæýýã
õóóëü÷èëñàí.
Æè÷, Ýð¿¿ãèéí õóóëüä 2008 îíû 2 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí

ººð÷ëºí íàéðóóëãààð Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ
ãýìò õýðýãò “148.4. Ýíý ãýìò õýðãèéã îíö àþóëòàé ãýìò õýðýãòýí,
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã, ãýìò á¿ëýãëýë ¿éëäñýí, ò¿¿í÷ëýí ýíý
õýðãèéí óëìààñ îíö èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí áîë ýä õºðºíãèéã
õóðààæ, àðâààñ äýýø àðâàí òàâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë
øèéòãýíý.” ãýñýí çîõèöóóëàëò íýìýãäñýí.
1. Áóñäûí ýä õºðºíãº, ýñõ¿ë ò¿¿íèéã ºì÷ëºõ ýðõèéã õóóð÷

ìýõëýõ, èòãýë ýâäýõ àðãààð îëæ àâñàí áîë õºäºëìºðèéí õºëñíèé
äîîä õýìæýýã 5-50 äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé
òºãðºãººð òîðãîõ, íýã çóóãààñ õî¸ð çóóí òàâèí öàã õ¿ðòýë
õóãàöààãààð àëáàäàí àæèë õèéëãýõ, ýñõ¿ë íýãýýñ ãóðâàí ñàð

“Залилан мэхлэх гэмт хэрэг” сургалтын гарын авлага, Д.Адьяабазар, УБ,2008 он, 31 дэх
тал.

Мºн тэнд
õ¿ðòýëõ õóãàöààãààð áàðèâ÷ëàõ ÿë øèéòãýíý;
2. Ýíý ãýìò õýðãèéã äàâòàí, á¿ëýãëýæ áóþó óðüä÷èëàí ¿ãñýæ
òîõèðîëöñîí á¿ëýã, ýñõ¿ë àëáàí òóøààëûí áàéäëàà àøèãëàæ
¿éëäñýí, ò¿¿í÷ëýí ýíý ãýìò õýðãèéí óëìààñ èõ õýìæýýíèé
õîõèðîë ó÷èðñàí áîë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã òàâèí
íýãýýñ íýã çóóí òàâü äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé
òºãðºãººð òîðãîõ, ãóðâààñ äýýø çóðãààí ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð
áàðèâ÷ëàõ, ýñõ¿ë õî¸ðîîñ òàâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë
øèéòãýíý;
3. Ýíý ãýìò õýðãèéã óðüä íü ýíý õýðýãò áîëîí õóëãàéëàõ, áóëààõ,
çàâøèõ, äýýðýìäýõ ãýìò õýðýãò øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýä, ýñõ¿ë îíö
àþóëòàé ãýìò õýðýãòýí, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã, ãýìò á¿ëýãëýë
¿éëäñýí, ò¿¿í÷ëýí ýíý ãýìò õýðãèéí óëìààñ îíö èõ õýìæýýíèé
õîõèðîë ó÷èðñàí áîë ýä õºðºíãèéã õóðààæ õºäºëìºðèéí
õºëñíèé äîîä õýìæýýã õî¸ð çóóí òàâèí íýãýýñ òàâàí çóó äàõèí
íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ, ýñõ¿ë
òàâààñ äýýø àðâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòãýíý.
Õóóëü òîãòîîã÷ äýýðõ ç¿éëèéí I õýñýãò óã ãýìò õýðãèéí ¿íäñýí

á¿ðýëäýõ¿¿íèé øèíæèéã, II õýñýãò ýíý ãýìò õýðãèéã õ¿íäð¿¿ëýõ
á¿ðýëäýõ¿¿íèé øèíæèéã, III,IV õýñýãò äýýðõ I, II õýñã¿¿äýä çààãäñàí
ãýìò õýðãèéã îíö õ¿íäð¿¿ëýõ øèíæèéã çààæ ºãñºí áàéíà. Ýíý
áàéäëààñ ¿çýõýä áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõýëæ àâàõ ãýìò õýðýã
íü:
• ¯íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í;
• Õ¿íäð¿¿ëýõ á¿ðýëäýõ¿¿í;
• Îíö õ¿íäð¿¿ëýõ á¿ðýëäýõ¿¿í þì.
Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéí ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿íèé øèíæèä óã

ãýìò õýðãèéã ºì÷èéí ýñðýã áóñàä ÿëãàãäàõ, çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã
ãýæ ¿çýõ õàìãèéí àíõäàã÷ åðºíõèé îáüåêòèâ, ñóáüåêòèâ øèíæèéã
òîäîðõîéëæ ºãñºí.
Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéí øèíæ íü õóóðàí ìýõëýõ, èòãýë
ýâäýõ ãýñýí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éãýýð èëýðíý. Õóóð÷ ìýõëýõ ãýäýã
íü ãýìò ýòãýýä áóñäûí ýä õºðºíãº áîëîí ò¿¿íèéã ýçýìøèõ ýðõèéã
ò¿¿íèé ýçýìøèã÷ ýñâýë õàðèóöàí õàìãààëæ áóé ýòãýýäèéí ¿ãýýð
áóþó ¿éëäëýýð õóóð÷ ìýõëýí òººðºãä¿¿ëæ õîõèðîã÷èéã ñàéí äóðààð
ýä õºðºíãºº øèëæ¿¿ëýí ºãºõºä õ¿ðãýæ áóé ¿éëäýë þì. Èòãýë ýâäýõ
ãýäýã íü íàéç íºõºä, òàíèë òàë, òºðºë òºðºãñäèéí õàðèëöààã àøèãëàí
èòãýëèéã îëæ áóñäûí ýä õºðºíãº ò¿¿íèéã ýçýìøèõ ýðõèéã ãýìò ýòãýýä

Мөн тэнд.

Мөн тэнд.

Мөн тэнд.

Мөн тэнд.

“Криминалистикийн тактик” ред. Ж.Болдбаатар, УБ., 2001 он, 246 дахь тал.
îëæ àâàõûã õýëíý ãýæ ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí îíîëûí íîìóóäàä äýýðõòýé

àäèë òàéëáàðëàñàí áàéäàã.

Èòãýë ýâäýõ ãýäãèéã ìºí õîõèðîã÷èéí èòãýëèéã ýâäýõ çàìààð
çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéã ãýìò õýðýãòýí õîõèðîã÷èéí èòãýëèéã
îëæ àâñàí òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õàðèëöààã óðüäààñ òºëºâëºí ¿¿ñãýæ,
èòãýë ¿íýìøëèéí ¿íäñýí äýýð áóé áîëñîí ººðèéí ¿¿ðãýý ãýìò õýðýãòýí
¿ë áèåë¿¿ëýõ àðãààð ¿éëääýã áàéíà. Æèøýýëáýë, ò¿ðýýñýýð àâñàí ýä
ç¿éëñ, ºì÷ õºðºíãèéã ýðã¿¿ëýí ºãºõã¿é áàéõ, óðüä÷èëãàà àâñàí õýð íü
àæèë ¿éë÷èëãýýã á¿ðýí äóóñãàëã¿é îðõèõ, àâñàí ºð, çýýëýý ýðã¿¿ëýí
òºëºõã¿é áàéõ çýðýã õàìààðíà.
Õóóð÷ ìýõëýõ ãýäýã íü áóñäûí ºì÷ëºõ ýðõèéã ýëäýâ õóóðàì÷ àðãààð
òººðºãä¿¿ëýõ çàìààð ýä õºðºíãº, ýä þìñûã ººðºº ºãºõºä õ¿ðãýæ, ò¿¿íèé
ýä õºðºíãº, ýä þìñûã ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéã õóóëü áóñààð îëæ àâàõ
¿éëäëèéã õýëíý.10 Æèøýýëáýë, ãàäààä îðíû âèç ãàðãàíà, ãàäààä áîëîí
äîòîîäûí ñóðãóóëüä îðóóëàõ, áàéøèí áàðèëãûã ºíäºð ¿íýýð çàðæ ºãíº,
îðäåð ñîëüæ ºãíº, ìºíãº ºñãºæ ºãíº ãýõ ìýò. Õóóð÷ ìýõëýõ11 ãýäýã
íü ãýì áóðóóòàé ýòãýýä ýä õºðºíãèéã õàðèóöàã÷ áóþó ýçýìøèã÷èéã
¿ãýýð áóþó ¿éäëýýð ¿íýí áàéäëûã ãóéâóóëæ áóþó íóóí äàðàãäóóëæ,
òººðºãä¿¿ëñíýýð óóë ýä õºðºíãèéã àâàõ ýðõòýé ãýæ õóóðòàãäñàí ýòãýýä
ýä õºðºíãèéã ñàéí äóðààðàà øèëæ¿¿ëýí ºãñºí áàéäëààð èëýðíý.
Èòãýëèéã ýâäýõ12 ãýäýã íü ãýì áóðóóòàé ýòãýýä áóñäûí ýä õºðºíãèéã
àâàõûí òóëä òàëóóäûí èòãýëä ¿íäýñëýí òîäîðõîé ãýðýýíèé õàðèëöààã
àøèãëàõ áóþó ýä õºðºíãèéã õàðèóöàã÷, ýçýìøèã÷ çîõèõ áàðèìò áè÷èã
á¿ðä¿¿ëýëã¿é áóþó òîãòñîí æóðìûã ìºðäºëã¿éãýýð øèëæ¿¿ëñíèéã
àøèãëàí ò¿¿íèéã ººðèéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëýõ ¿éëäëýýð èëýðíý.
Äýýðõ îíîëûí îéëãîëò, òàéëáàðóóäààñ õàðàõàä õóóð÷ ìýõëýõ ãýäýã íü
ãýìò ýòãýýä òóõàéí ýä õºðºíãèéã ýçýìøèã÷, ºì÷ëºã÷èéã ¿ãýýð áóþó
¿éëäëýýð õóóðàí ìýõýëæ, òººðºãä¿¿ëýí õóóëü áóñààð ýä õºðºíãèéã
ººðèéí ºì÷ëºëäºº øèëæ¿¿ëýí çàâøèõ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éã õýëíý.
Õàðèí èòãýë ýâäýõ ãýäýã íü òóõàéí ãýìò ñàíààãàà õýðýãæ¿¿ëýõèéí
òóëä èòãýëöëèéí ¿íäñýí äýýð áèé áîëäîã õàðèëöààã àøèãëàí èòãýæ
õ¿ëýýëãýñýí ¿¿ðãýý ¿ë áèåë¿¿ëýõ àðãààð ýä õºðºíãèéã ººðèéí ºì÷ëºëä
îðóóëàõûã õýëíý ãýæ òàéëáàðëàæ áîëîõîîð áàéíà. Çàëèëàí ìýõëýõ
ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýæ áóé áàéäëûã ñóäàëæ ¿çýõýä õ¿ì¿¿ñèéí øóíàë,
õýðýãöýýã àøèãëàí õóóðàì÷ àìëàëò ºãºõ, ýñâýë áèåëýãäýõ áîëîìæã¿é
ç¿éëèéã áîëîìæòîé ìýòýýð îéëãóóëæ ìºí çààâàë òºðèéí áàéãóóëëàãûí
ýðõ ç¿éí àêòààð øèéäâýðëýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýæ ºã÷ ÷àäíà ãýæ
èòã¿¿ëýõ ¿¿íäýý õóóðàì÷ àëáàí áè÷èã, áàðèìò àøèãëàõ çýðýã ¿éëäýë

Мөн тэнд.

Монгол Óлсын Ýрүүгийн хуулийн тайлбар, (албан бус), УБ., 2010 îí. 374 äýõ тал.
10
Мөн тэнд.
11
Д.Адьяабазар, “Залилан мэхлэх гэмт хэрэг” сургалтын гарын авлага. УБ., 2008 он, 57
дахü тал.
12
Мөн тэнд.
íü õóóðàí ìýõýëæ áàéãàà ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é èòãýë ýâäýõ àðãààð
¿éëäýãäýæ áàéãàà íü èõýíõäýý èðãýíèé ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé õàðèëöààã
àøèãëàí çîõèõ ¸ñîîð ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ãýðýýíèé íºãºº òàëä õ¿ëýýëãýñýí
¿¿ðýã, ãýðýýíä îðîëöîã÷ ýòãýýäèéí áàðèìòëàõ ¸ñòîé ¿¿ðýã çýðãèéã
àíõíààñàà áèåë¿¿ëýõã¿é ãýñýí çîðèëãîòîéãîîð ãýðýýíä îðîëöîí áóñäûí
ýä õºðºíãèéã õóóëü áóñààð ººðèéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëýí àâ÷ áàéãàà
¿éëäëýýð óã ãýìò õýðýã ¿éëäýãäýæ áàéíà.
(Á) Èðãýíèé õóóëèàð çîõèöóóëñàí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëýýñ ¿¿ññýí

õýðãèéí òóõàé îéëãîëò
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóðàõ áè÷èã, ñóäëàà÷äûí á¿òýýëýýñ ¿çâýë ãýðýý
áîëãîí õýëöýë, õýëöýë áîëãîí ãýðýý áèø. Õýëöýë íü íýã òàëûí áàéæ
áîëäãîîðîî ãýðýýíýýñ ÿëãààòàé àæýý. Èðãýíèé õóóëèéí 39.1.Èðãýíèé
ýðõ, ¿¿ðãèéã ¿¿ñãýõ, ººð÷ëºõ, øèëæ¿¿ëýõ, äóóñãàâàð áîëãîõ çîðèëãîîð
õ¿ñýë çîðèãîî èëýðõèéëñýí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éëäýë (ýñ
¿éëäýõ¿é)-ã õýëöýë ãýíý. Õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø òàëóóä ÿìàð íýãýí
ç¿éëèéã õèéõýýð ýñâýë õèéõã¿é áàéõààð òîõèðîëöñîí õóóëèéí õ¿÷èí
òºãºëäºð õýëýëöýýðèéã ãýðýý ãýíý. Ãýðýý íü àëü àëü òàëóóäûí ñàéí
äóðûí ¿íäñýí äýýð, ýðõ òýãø, ÷ºëººòýé áàéãóóëñíààð õ¿ñýë çîðèã,
àøèã ñîíèðõîë íü õàíãàãäàæ, ýðõ ¿¿ðýã, ¿ð äàãàâàð ¿¿ñ÷ áàéäàã.13
Èðãýíèé õóóëèéí òóñãàé àíãèä áóñäûí ºì÷ëºëä õºðºíãèéã á¿ðìºñºí
øèëæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ¿íäñýí 4 òºðëèéí ãýðýýã, òóõàéëáàë, õóäàëäàõ-
õóäàëäàí àâàõ ãýðýý, àðèëæàà, áýëýãëýë, çýýëèéí ãýðýýã çîõèöóóëñàí
áàéíà.14 Çýýëèéí ãýðýýãýýð çýýëäýã÷ íü çýýëä¿¿ëýã÷èéí ºì÷ëºëä
ìºíãº áîëîí áóñàä òºðëèéí øèíæýýð òîäîðõîéëîãäîõ ýä õºðºíãº
øèëæ¿¿ëýõ, çýýëäýã÷ íü ¿¿íòýé èæèë òºðºë, òîî, ÷àíàð, õýìæýýíèé ýä
õºðºíãº áóöààí ºãºõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýæ áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ãýðýý íü ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä ìàíàé óëñàä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñàëáàðò õàìãèéí ºðãºí
òàðõñàí ¿çýãäýë áîëîîä áàéíà. Íàéç íºõºä, òàíèëûí õ¿ðýýíä áîãèíî
õóãàöààòàé, õ¿¿ã¿é çýýë îëãîõ òîõèîëäîë ìàø áàãà õóâèéã ýçëýõ áîë
ñàíõ¿¿ãèéí ýðãýëòýä õàìààðàõ çýýë äàâàìãàéëæ áóéã õàðæ áîëíî.
Òèéìýýñ çýýëèéí ýðõ ç¿é íü ºíººäºð ãîë òºëºâ áàíêíààñ îëãîõ çýýë,
õàäãàëàìæèéí õºðºíãèéí ýðãýëò, õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîîäîîñ
ãèø¿¿ääýý çýýë îëãîõ ÿâäàë, àæ ¿éëäâýðèéí çýýë, òºð áîëîí ò¿¿íèé
íýãæèéí çýýë àâàõ ¿éë àæèëëàãàà ò¿ëõ¿¿ áàéäàã.15 Çýýëèéí ãýðýýã
îáüåêòèéã íü õàðãàëçàí ìºíãº çýýëýõ áîëîí ýä õºðºíãº çýýëýõ ãýðýý,
ñóáüåêòèéã íü õàðãàëçàí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã
õóóëèéí ýòãýýäýýñ çýýëýõ, áóñàä ýòãýýäýýñ çýýëýõ õýìýýí àíãèëæ ¿çæýý.
ªíººãèéí àìüäðàëä ìºíãº çýýëýõ ãýðýý áîëîí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõýëäýã õóóëèéí ýòãýýäýýñ çýýëýõ ìºí èðãýä õîîðîíäûí
13
Ц.Цолмон, “Гэрээний эрх зүй”, УБ., 2009 он.
14
Б.Буянхишиг, “Иргэний эрх зүйн тусгай анги”, УБ., 2010 он. 95 дахь тал.
15
Мөн тэнд, 160 дахь тал.
çýýëèéí ãýðýý õàìãèéí èõ áàéäàã. Çýýëèéã ýðã¿¿ëýí òºëºõ ÿâäàë íü
çýýëèéí ãýðýýíèé õàìãèéí ÷óõàë ¿¿ðýã áàéäàã.16 ¯¿ðãèéí õàðèëöààíä
îðîëöîã÷ ýòãýýä ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð øóäàðãààð áèåë¿¿ëýõ íü èðãýíèé
ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä õàìààðàõ øóäàðãà ¸ñíû çàð÷èì þì.
Èðãýíèé ýðõ ç¿éä õóóðàí ìýõýëæ õèéñýí õýëöëèéí õóóðàí ìýõëýõ
¿éëäëèéí çîðèëãî íü ÿìàð íýãýí òººðºãäëèéã ñýäýæ áèé áîëãîõ ýñõ¿ë
áèé áîëñîí òººðºãäëèéã õýâýýð õàäãàëàõ ÿâäàë áºãººä ìýõëýã÷ ýòãýýä
áîäèò íºõöºë áàéäëûí òàëààð òàøàà ç¿éë áàòàëæ, ¿íýìø¿¿ëýõèéã
ýðìýëçýæ íîòëîõ ãýæ îðîëääîã. Ýäãýýð ¿éëäýë íü äàðààõü ãóðâàí
õýëáýðèéí àëü íýãèéã õýðýãëýäýã.
• Ìýõëýã÷ ýòãýýä ¿íýíä ¿ë íèéöýõ ç¿éëèéã ¿íýí õýìýýí èòãýæ,
¿íýìø¿¿ëýõèéã îðîëääîã;
• Ìýõëýã÷ ýòãýýä áîäèò ¿íýí, íºõöºë áàéäëûã äàëäàëæ, ìóøãèí
ãóéâóóëäàã;
• Ìýõëýã÷ ýòãýýä ìýäýýëýõ ¿¿ðãýý çºð÷èí áîäèò ¿íýí, íºõöºë
áàéäëûã íóóí äàðàãäóóëàõûã îðîëääîã.
Õóóðàí ìýõëýã÷ ýòãýýä õóóðàí ìýõëýõ çîðèëãî ñàíààòàéãààð

¿éëäëýý ã¿éöýòãýíý, õýëöëèéí íºãºº òàë òººðºãäºõèéã ìýäýæ,
çîðèëãîî áîëãîñîí áàéõ ¸ñòîé.17 Õóóðàí ìýõëýã÷ ýòãýýä àøèã õîíæîî
îëîõ, áàÿæèõ, ýñõ¿ë ìýõëýãäñýí ýòãýýäèéí ºì÷èä ãýì õîð ó÷ðóóëàõ
çîðèëãîòîé áàéñàí ýñýõ íü õàìààã¿é ó÷èð íü õîõèðîã÷èéí ºì÷èéã
áóñ õàðèí õ¿ñýë çîðèãîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàìãààëäãààðàà çàëèëàíãèéí ãýìò õýðãýýñ ÿëãàãäàíà. Õýëöýë íü õ¿ñýë
çîðèãèéí èëýðõèéëýë áàéäàã ó÷ðààñ õýëöýëä îðîëöîã÷ òàëóóäûí õ¿ñýë
çîðèãèéí èëýðõèéëëèéã õàìãààëäàã. Çºâõºí òóõàéí õýëöëèéã õèéõ
ãýæ õóóðàí ìýõýëäýãýýðýý ÿëãààòàé. Ìºí Èðãýíèé õóóëèéí 56.1.1.-èéí
õóóëü çºð÷ñºí áóþó íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàí ñóðòàõóóíû õýì
õýìæýýíä õàðøèëñàí õýëöëèéí íàðèéí ÿëãààã ãàðãàõ øààðäëàãàòàé.
Íèéòèéí áîëîí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí ýñðýã çàí ñóðòàõóóíû õýì
õýìæýýã çºð÷ñºí ñóáüåêòèâ õ¿÷èí ç¿éë òàëóóäàä áàéõ ¸ñòîé. ßìàð
íýã õýëöýë îáüåêòèâ áîäèò áàéäëààð çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýã
õàðààõàí çºð÷èæ, ¿éëäýãäýýã¿é áîëîâ÷ ò¿¿íèé çîðèëãî, øàëòãààí íü
çàí ñóðòàõóóíû çºð÷èëä õ¿ðãýæ áîëíî.18 Ýíý íü çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò
õýðãèéí õóóð÷ ìýõëýõ ¿éëäýëòýé èæèë òºñòýé áîëîâ÷ ãîë ÿëãàà íü
çîðèëãî øàëòãààí íü çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýã çºð÷ñºí áàéäãààðàà
õàðèí çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã óã çàí ñóðòàõóóíû õýìæýýã çºð÷ñºí
áàéäàã. Æèøýý íü, õýò ºíäºð õ¿¿òýé çýýë îëãîõ, èõ äýýä ñóðãóóëüä
øàëãàëòã¿é îðóóëæ ºãºõ, âèç ãàðãàæ ºãíº ãýõ ìýò ãýðýý, õýëöýë
áàéãóóëàõ íü ãýìò õýðýã ìºí. Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéí ñóáüåêòèâ
øèíæ íü õóóðàí ìýõëýõ, èòãýë ýâäýõ ¿éëäëýýñ ºìíº ãýìò ñàíàà áîäîë
16
17
Иргэний хуулийн тайлбар, (албан бус), УБ., 2006 он, 222 дахь тал.
18
Мөн тэнд, 184 дэх тал.
¿¿ññýí áàéäàã áºãººä áóñäûí ºì÷èéã àøèãëàí øàìøèãäóóëàõ ãýñýí
ñàíàà çîðèëãîòîé áàéäãààðàà èðãýíèé çýýëèéí ãýðýýíýýñ ÿëãààòàé.
2.2. ßëãàãäàõ îíöëîã
Õóóëü çºð÷ñºí áóþó íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàí ñóðòàõóóíû

õýì õýìæýýíä õàðøèëñàí õýëöýë õèéõ íü ººðºº çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò
õýðýã áîëíî. Õóóð÷ ìýõýëñýí õýëöýë íü òóõàéí õýëöëèéã õèéõèéí
òóëä õýëöýëä îðîëöîã÷ íºãºº òàëàà õóóðàí ìýõëýñýí áàéäàã èíãýñíýýð
òóõàéí õýëöëèéí ãîë ç¿éëèéí íýã áîëîõ ýä õºðºíãèéí øóäðàãà áóñ
ýçýìøèã÷ áîëäãîîðîî çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãýýñ ÿëãààòàé. Ó÷èð íü
çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã íü òóõàéí ýä õºðºíãèéí çàâøèæ àøèãëàí
øàìøèãäóóëñàí áàéäàã áîë èðãýíèé ýðõ ç¿éä òóõàéí ýä õºðºíãèéí
øóäðàãà áóñ ýçýìøèã÷ áîëäîã îíöëîãòîé. Èðãýíèé õóóëèéí 106
äóãààð ç¿éëèéí 106.1. “ªì÷ëºã÷ õºðºíãºº áóñäûí õóóëü áóñ ýçýìøëýýñ
øààðäàõ ýðõòýé áàéäàã, øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ ãýäýã íü òóõàéí ýä
õºðºíãèéã õóóëü áóñààð ýçýìøèæ áàéãàà ò¿¿íèéã ýçýìøèõ ýðõòýé ýñýõ
íü òîäîðõîé áóñ áàéãàà ýòãýýäèéã øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷” ãýæ õýëæ
áîëíî. Ýíäýýñ õàðàõàä èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä øóäàðãà áóñ
ýçýìøèã÷ áàéõ áîë çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýãò òóõàéí ýä õºðºíãèéã
õóóð÷ ìýõëýõ, èòãýë ýâäýõ çàìààð ººðèéí ìýäýëä îðóóëàí çàâøèæ,
àøèãëàí øàìøèãäóóëñàí çàëèëàã÷ ãýñýí ñóáüåêò áàéäàã. Ýäãýýð
ñóáüåêòèéí ñóáüåêòèâ ñàíàà çîðèëãî íü èõ ÿëãààòàé áàéäàã. Çàëèëàí
ìýõëýã÷ ýòãýýä íü àíõíààñàà óã ýä õºðºíãèéã ººðèéí ìýäýëä àâàõààð
ñàíààðõñàí óã ýä õºðºíãèéã ýðãýæ õýçýý ÷ ºãºõã¿é ãýñýí ñàíàà áîäîë
òºðæ ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä óðüä÷èëàí òºëºâëºæ ã¿éöýòãýñýí
áàéäãààðàà ÿëãààòàé. Ãýõäýý çàðèì òîõèîëäîëä àíõëàí èðãýíèé ýðõ
ç¿éí çýýëèéí ãýðýýíèé õàðèëöàà áàéñàí áîëîâ÷ ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí
¿¿ðýã íü áèåëýãäýõ áîëîìæã¿é áîëìîãö ò¿¿ãýýð øàëòàãëàæ çàëèëàí
ìýõëýõ ãýìò ñàíàà ¿¿ñ÷ áîëäîã. Òýãýõýýð çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéí
ñóáüåêòèâ ñàíààã àíõëàí ¿¿ññýí ãýìò ñàíàà, ¿¿ñìýë ãýìò ñàíàà ãýæ
àíãèëæ áîëîõîîð áàéíà. Àíõààðàõ ç¿éë íü áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà
áîëîí ÿìàð íýãýí øàëòãààíààð ¿íäñýí çýýëýý òºëæ ÷àäàõã¿é íºõöºë
áàéäàë ¿¿ñ÷ áîëíî ýíý áîëãîíûã çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéí ¿¿ñìýë
ñàíàà ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é, ¿¿íèéã õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. ªºðººð õýëáýë, èòãýë
ýâäýõ ÿâäàë íü øóóä èòãýë ýâäýõ, ýñõ¿ë ¿éë àæèëëàãààíûõàà ÿâöàä
èòãýë ýâäýõ áàéäëààð èëýðäýã. ¯¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð ã¿éöýòãýæ ÷àäàõã¿é
áîëñîí ãýäãýý íºãºº òàëäàà ìýäýãäýæ çýýëèéí ãýðýýíèé õóãàöààã ñóíãàõ
ýñâýë áàðüöàà õºðºíãèéã çàðæ áîðëóóëàõ òàëààð çºâøººðºë ºãñºí ãýõ
ìýò íü ººðºº ãýðýýíèé ÷ºëººò áàéäëûí çàð÷èì þì.
2.3. Êðèìèíàëèñòèê øèíæ
Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãàà íü áóñàä

ãýìò õýðãèéã ìºðäºõººñ ÿëãàãäàõ îíöëîã øèíæòýé áàéäàã.19 Ýíý íü:20
1. Òóõàéí ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷, ãýìò ýòãýýä õî¸ð òîäîðõîé
õóãàöààíä áèå áèåòýéãýý õàðüöäàãààñ õîõèðîã÷ ãýìò ýòãýýäèéí
òàëààð ÿìàð íýã õýìæýýíèé ìýäýýëýë ºã÷ ÷àääàã;
2. Óã ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷ áóñàä ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷äýýñ ÿëãàãääàã
ººðººð õýëáýë ãýìò ýòãýýä îâæèí àâõààëæòàé áàéæ áóñäûã ººðòºº
òàòàæ, ººðèéí òàëààð òààëàìæòàé ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ ÷àääàã.
Çàëèëàí ìýõëýã÷ åð íü áîë îâ æèâòýé, ñýòãýí áîäîõ õºãæèë
ºíäºðòýé, õ¿ì¿¿ñèéã ººðòºº òàòàõ ÷àäâàð ñàéòàé, æ¿æèãëýõ
àâüÿàñòàé, ãýìò ñàíààãàà õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ÿìàð÷ áàéäëûã
÷àäâàðëàãààð àøèãëàäàã ýòãýýä áàéíà;21
3. Ãýìò ýòãýýä õîõèðîã÷èä èòãýë òºð¿¿ëýõèéí òóëä ÿìàð íýã
áè÷èã áàðèìò ¿ç¿¿ëýõ, áàòàëãàà ãàðãàæ ºãäºã çýðýã íü ìºðäºí
áàéöààëòûã òîäîðõîé ç¿ãò ÷èãë¿¿ëæ ºãäºã à÷ õîëáîãäîëòîé.
Ýíäýýñ ä¿ãíýí õàðàõàä ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä äîîðõ ç¿éëñèéã

çàéëøã¿é øàëãàõ õýðýãòýé:
• Ãýìò ýòãýýä¿¿ä ººðñäèéãºº óã ãýìò õýðãèéã ¿éëäñýí ãýäãèéã
íóóöëàõ çîðèëãîîð áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ñàíõ¿¿ãèéí áè÷èã
áàðèìòóóäûã õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ;
• Èðãýä, áàéãóóëëàãûí ãýýñýí áè÷èã áàðèìò, èðãýíèé ¿íýìëýõèéã
àøèãëàõ;
• Òóõàéí ãýìò õýðãèéí òàëààð ÿìàð ÷ ìýäëýã, îéëãîëòã¿é
õ¿ì¿¿ñèéã õºëñºëæ, ãýìò ¿éëäýëäýý àøèãëàõ;
• Èíòåðíýòýýð òóõàéí áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí òàëààð ìýäýýëýë
àâ÷ ãýìò ¿éëäýëäýý àøèãëàõ;
• Óðüä íü àæèëëàæ áàéñàí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæýýñ îëæ
àâñàí ìýäýýëëýý çàëèëàíãèéí ãýìò ¿éëäýëäýý àøèãëàõ ãýõ ìýò
îëîí àðãûã õýðýãëýæ çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã ¿éëääýã áàéíà.
Ìºðäºí áàéöààëòûí àæëûã òºëºâëºõäºº ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýñýí

¿íäýñëýë íü õîõèðîã÷èéí ãîìäîë áàéñàí áîë ò¿¿íèéã áîëîí õàðñàí
õ¿íèéã áàéöààõ, ãýìò õýðãèéí çýâñýã, õýðýãñýëä ¿çëýã õèéõ,
õóóðàì÷ õýëöýëä ýêñïåðòèç õèéëãýõ çýðýã àæèëëàãàà òºëºâëºãººíä
òóñãàãäàíà.22 Ìºðäºí áàéöààëòûí àíõíû àæèëëàãààãààð ãýì áóðóóòàé
ýòãýýäèéí ¿éëäýë, õîõèðîã÷ õýðõýí õóóð÷ ìýõëýãäñýíèéã òîãòîîõ
øààðäëàãàòàé.23 Õýðýâ õîõèðîã÷èä õóóðàì÷ õýëöýë, ýä ç¿éë-ìºíãº
áóþó ýä þìñ, õóóðàì÷ ¿íýò ç¿éëñ ãýõ ìýò áàéãàà ò¿¿íä ¿çëýã õèéæ
19
“Криминалистикийн тактик”, ред. Ж.Болдбаатар, УБ., 2001 он, 248 дахь тал.
20
Мөн тэнд
21
“Криминалистик” Ж.Хурцгэрэл, УБ,2004 он, 349 дэх тал
22
Ж.Хурцгэрэл, “Криминалистик”, УБ., 2004 он, 351 дэх тал.
23
Мөн тэнд.
ýêñïåðòèç õèéëãýíý. Ýíý ãýìò õýðãèéã ìºðäºõºä ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí
24
àðãà, õîõèðîã÷èéí îðîëöîî, ãýìò õýðýã ãàðàõàä íºëººëñºí øàëòãààí,

íºõöºëèéã èëð¿¿ëýí òîãòîîõîä îíöãîé àíõààðàõ õýðýãòýé.
Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéí ñóáüåêòèâ ãîë øèíæ áóþó ãýìò
ýòãýýäýýñ ãàðãàæ áóé ñàíàà çîðèãèéã õºäºëáºðã¿é òîãòîîõ íü îíöãîé
÷óõàë. Ýíý áàéäëûã òîãòîîõäîî ÿëàíãóÿà õîõèðîã÷èéí èòãýë ¿íýìøëèéã
îëæ àâñàí àðãà, ãýìò ýòãýýäèéí àìëàñàí, áîëçîë áîëãîñîí ç¿éë, àæèë
¿éë÷èëãýý íü áîäèò áàéäàë äýýð áèåëýãäýõ, õýðýãæèõ áîëîìæòîé ýñýõ,
òîõèîëäëûí ÷àíàðòàé áýðõøýýë òóëãàðñàí íü ¿íýí ýñýõ, óã ýòãýýä
óðüä íü òóõàéí òºðëèéí áîëîí ººð òºðëèéí ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áàéñàí
ýñýõèéã òîãòîîõ øààðäëàãàòàé.25
2.4. Çàëèëàíãèéí ãýìò õýðýã, èðãýíèé ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé ìàðãààíû

ãàðàëòûí áàéäàë
Ø¿¿õ, ïðîêóðîð áîëîí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òàéëàí ìýäýýíýýñ

¿çâýë ýíý òºðëèéí õýðýã ìàðãààí íýëýýä ýëáýã òîõèîëääîã áàéíà.
Õýðãèéí òîî
Õîõèðîë íºõºí
¹ Îí (Íèéñëýëèéí Èëð¿¿ëýëò Ó÷èðñàí õîõèðîë
òºë¿¿ëýëò
õýìæýýíä)
1. 2005 403 94,79% 7568,5 ñàÿ òºãðºã 288,5 ñàÿ òºãðºã
2. 2006 424 97,2% 3530,6 ñàÿ òºãðºã 490,7 ñàÿ
3. 2007 569 32,9% 3247025,91 òºãðºã 319901,91 òºãðºã
4. 2008 656 32,7% 8,8 òýðáóì 1,1 òýðáóì
5. 2009 640 51,5% 13 òýðáóì 6,9 òýðáóì
Æèë áîëãîí çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã ºñºæ ò¿¿íèé õýðýýð óã ãýìò
õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðîë èõñýæ áàéãàà íü äýýðõ ñòàòèñòèê
ìýäýýíýýñ õàðàãäàæ áàéíà.
Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã æèë èðýõ òóñàì ¿éëääýã àðãà íü óëàì
íàðèéñ÷, íóóö äàëä õýëáýðòýé áîëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, óðüäààñ
òºëºâëºæ èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã àøèãëàí ãýðýý, õýëöýë õèéõ
çàìààð õàëõàâ÷èëæ çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áàéãàà íü òóõàéí
òºðëèéí õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä òîäîðõîé òºâýãòýé áýðõøýýëèéã
áóé áîëãîæ áàéíà. Ó÷èð íü õýðãèéí çàðãûã èðãýíèé æóðìààð ø¿¿õýýð
õÿíàí øèéäâýðëýõýä èõýýõýí õóãàöàà øààðäàãäàæ õîõèðëîî íºõºí
òºë¿¿ëýõýä öàã õóãàöàà àëäàæ áàéãàà ìýò íýõýìæëýã÷ òàëä ñàíàãäâàë
òóõàéí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ãýðýýãýýð õàëõàâ÷èëñàí çàëèëàí
ãýñýí ç¿éë áîëãîí ýð¿¿ãèéí æóðìààð øàëãóóëàõ ñîíèðõîë òºðäºã
áàéíà.
Íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîë, ìàãàäëàëààñ ¿çâýë
áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ ãýìò õýðãèéã äàðààõü àðãà
õýëáýðýýð èõ òºëºâ ¿éëäñýí áàéíà. ¯¿íä:
24
Мөн тэнд.
25
“Криминалистикийн тактик”, ред. Ж.Болдбаатар, УБ., 2001 он, 252 дахь тал.
• õóóðàì÷ áè÷èã áàðèìò àøèãëàí áàíê, áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí
áàéãóóëëàãà, õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîî, õóâü õ¿ì¿¿ñýýñ ìºíãèéã
õóóð÷ ìýõëýõ, èòãýë ýâäýõ àðãààð çàëèëàí àâàõ;
• áàðüöàà õºðºíãèéã çîõèîìëîîð áèé áîëãîæ çýýë àâàõ;
• ãýìò ýòãýýä ººðèéãºº õàäãàëàìæ, çýýëèéí õîðøîî àæèëëóóëäàã,
çýýëèéí áàéð ÷ºëººëäºã, áîãèíî õóãàöààíä àøèãòàé áèçíåñ õèéíý
ãýõ çýðãýýð èòã¿¿ëýí, ºíäºð õ¿¿, øàãíàë àìëàæ èðãýäèéí ºì÷ëºõ
ýðõ áîëîí áýëýí ìºíãèéã çàëèëàí àâàõ;
• èðãýäòýé îðîí ñóóöíû çàõèàëãûí ãýðýý áàéãóóëæ, ìºíãèéã
óðüä÷èëàí àâààä ãýìò ýòãýýä èðãýäèéí èòãýë ýâäýí ìºíãèéã ººð
çîðèóëàëòààð àøèãëàæ ¿ðýãä¿¿ëýõ;
• õóóðàì÷ àëò ãýäãèéã ìýäñýýð áàéæ áóñäàä èõ õýìæýýãýýð
õóäàëäàõ;
• âèçíèé àíãèëàë ººð÷ëºõ, âèçíèé ñóíãàëò õèéõ, îðøèí ñóóõ
çºâøººðºë îëãîõ áîëîí Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàòûí àñóóäàë
ýðõëýõ àëáàíû ¹02 äóãààðòàé òýìäýã çýðãèéã àøèãëàõ çîðèëãîîð
õóóðàì÷àààð ¿éëäýæ óëìààð ãàäààäûí èðãýíèé ãàäààä ïàñïîðòàä
(óã äàðäàñíóóäûã) äàðæ ºãºõ;
• Àæèëä áîëîí ñóðãóóëüä çóó÷ëàõ.
Ýäãýýðýýñ çýýëèéí ãýðýýã àøèãëàí ¿éëäñýí çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò

õýðýã, çýýëýýð õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ ãýðýý, ìºí âèç26 ãàðãàõààð
àìëàæ çàëèëàí ìýõëýñýí ãýìò õýðýã ýçýëæ áàéíà.
Çýýëèéí ãýðýý áîëîí çýýëýýð õóäàëäàí, õóäàëäàõ àâàõ ãýðýýã àøèãëàí

¿éëäñýí çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéã øèéäâýðëýñýí øèéòãýõ
òîãòîîëä àíàëèç õèéâýë:
Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ 2007 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 18-íû
ºäðèéí 132 äóãààð øèéòãýõ òîãòîîëîîð Õ.Ñ íü áóñàäòàé á¿ëýãëýí
áóñäûí ýä õºðºíãèéã õóóð÷ ìýõëýõ, èòãýë ýâäýõ àðãààð îëæ àâñàí
ãýìò õýðýãò áóðóóòàéä òîîöîæ Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 148 äóãààð
ç¿éëèéí 148.2 äàõü õýñýãò çààñíààð Õ.Ñ-èéã 2 æèë 6 ñàð øèéòãýñýí
áîëîâ÷ ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîë ãàðàõûí ºìíº Õ.Ñ íü èðãýäèéã
çàëèëàí ìýõëýæ, íèéò 30 îð÷èì ñàÿ òºãðºãèéí õîõèðîë ó÷ðóóëñàí
ãýìò õýðãèéã ¿éëäñýí áîëîõ íü ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîë ãàðñíû
äàðàà òîãòîîãäñîí áàéäàã. Õ.Ñ íü áàíêíààñ çýýë àâàõäàà õóóðàì÷
¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí ãýð÷èëãýý á¿ðä¿¿ëýí õóóðàì÷ áàðüöàà
áîëãîí çýýë àâñàí ¿éëäýëä íü øèéòãýõ òîãòîîë ãàðñàí áîëîâ÷
òîãòîîë ãàðàõûí ºìíº îëîí èðãýäýýñ çýýëèéí ãýðýý àøèãëàí
çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áàéäàã. Ýíý õýðãèéí õóâüä
ãýìò ýòãýýäèéí ñóáüåêòèâ ñàíàà çîðèëãîîñ íü áóñäûí ýä õºðºíãèéã
õóóëü áóñààð ººðèéí ìýäýëäýý àâ÷ çàâøèæ ¿ðýãä¿¿ëñýí ¿éëäë¿¿ä
íü çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéí øèíæèéã àãóóëæ áàéíà.
26
2009 оны 1 ä¿ãýýð сард Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн яамнаас гаргасан “Гадаадад
ажиллах хүч гаргах” тусгай зөвшөөрлийн эрх авсан нийтдээ 17 компаниас зөвхөн нэг компани
нь БНСУ−д ажиллах хүч гаргах эрхтэй, бусад 16 компани нь Япон улсад ажиллах хүч гаргах
эрхтэй юм байна. Харин Европ болон дээрхээс бусад улсад одоогийн байдлаар ажиллах хүч
гаргахаар эрх авсан хуулийн этгээд алга байна.
×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 2009 îíû 7 äóãààð ñàðûí 16-íû
ºäðèéí 217 äóãààð øèéòãýõ òîãòîîëîîð: “... Ä.Ý íü á¿ëýãëýí 2004
îíû 12 äóãààð ñàðûí 21-íèé ºäºð, 2005 îíû 2 ñàðûí 7-íû ºäð¿¿äýä
øóíàõàéí ñýäýëòýýð ººðèéí àæèëëàæ áàéñàí Õ áàíêíû ×èíãýëòýé
ä¿¿ðýã äýõ ñàëáàðààñ ãóðâàí óäààãèéí ¿éëäëýýð 55 ñàÿ òºãðºãèéã
îðîí ñóóö ºì÷ëºõ ýðõèéí õóóðàì÷ áè÷èã áàðèìò áàðüöààëàí
õóóð÷ ìýõëýõ àðãààð çàëèëàí ìýõëýæ àâñàí õýðýãò õîëáîãäæýý.
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 148 äóãààð ç¿éëèéí 148.4 äýõ õýñýãò çààñíààð
5 æèë 1 ñàð õîðèõ ÿë øèéòãýæ...” øèéäâýðëýæýý. Õàðèí äàâæ
çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ ÿëòàí, òýäãýýðèéí ºìãººëºã÷äèéí ãàðãàñàí
ãîìäëûã ¿íäýñëýí 2009 îíû 8 äóãààð ñàðûí 25-íû ºäðèéí 742
äóãààð ìàãàäëàëààð øèéòãýõ òîãòîîëûí òîãòîîõ õýñýãò ø¿¿õ
ÿë øèéòãýñíèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëèéí 24 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 24.1.1-ä çààñíààð ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íã¿é ãýæ øèéäâýðëýæýý. Õýðýãò àâàãäñàí 2004 îíû
1 ä¿ãýýð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí 40 ä¿ãýýð øèéòãýõ òîãòîîëîîñ
¿çâýë îðîí ñóóöíû ºì÷ëºõ ýðõèéí ãýð÷èëãýý áîëîí ºì÷ëºõ ýðõòýé
õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí ëàâëàãààã
õóóðàì÷ààð á¿ðä¿¿ëæ ò¿¿íèéãýý àøèãëàí áàíêíààñ çýýë íýðýýð
õóóðàí ìýõëýæ, ìºíãº àâäàã áàéñàí áà ¿¿íèéã äàâæ çààëäàõ øàòíû
ø¿¿õ àíõààðàëã¿é ÿìàð ¿íäýñëýëýýð ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íã¿é
ãýæ ¿çñýíýý òàéëáàðëààã¿é áàíêíû áàðüöààíä òàâüæ áàéãàà ¿ë
õºäëºõ õºðºíãº íü ººðºº áîäèòîéãîîð áàéõã¿é, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº
ºì÷ëºõ ýðõèéí ãýð÷èëãýý íü õóóðàì÷ààð ¿éëäýãäñýí, òóõàéí ¿ë
õºäëºõ ýä õºðºíãºä ¿¿ðýã íîãäóóëñàí ýñýõèéã íîòîëñîí áàðèìò
áîëîõ ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí ëàâëàãàà õóóðàì÷ áàéõàä èðãýíèé
õýðýã áîëãîæ áàéãàà íü îéëãîìæã¿é áàéíà.
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãàà
ýðõýëäýã õóóëèéí ýòãýýäòýé çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëñàí áîëîâ÷
ººðèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýýñ òàòãàëçàí õàìòðàí ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýã÷èéíõýý èòãýëèéã ýâäñýí ¿éëäýë íü èðãýíèé æóðìààð
õÿíàí øèéäâýðëýâýë çîõèõ èðãýíèé ìàðãààí áîëîõûã ÿëãàëã¿é
øèéäâýðëýñýí õýðãèéí íýã íü: “Ö.Á íü áóñàäòàé õàìòðàí ºìíº íü
áàíêíû áàðüöààíä òàâüñàí îðîí ñóóöûã áàðüöààíä òàâüñàí ãýäãýý
íóóí äàëäàëæ, áàðüöààíä òàâèàã¿é ãýæ õîõèðîã÷ Æ.Ñ-ä èòã¿¿ëýí
óã áàéðíû ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýýã
áàðüöààëñàí çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëëàà ãýæ õóóðàí ìýõëýæ ò¿¿íýýñ
18,900,000 òºãðºãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâñàí ãýõ õýðãèéã Îðõîí
àéìàã äàõü Ñóì äóíäûí ø¿¿õèéí ø¿¿õèéí 2009 îíû 9 ä¿ãýýð
ñàðûí 1-íèé ºäðèéí 134 ä¿ãýýð öàãààòãàõ òîãòîîëîîð ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íã¿é áºãººä èðãýíèé õýðýã áàéíà ãýñýí ¿íäýñëýëã¿é
ä¿ãíýëò õèéæ, õýðýãñýõã¿é áîëãîí, ò¿¿íèéã öàãààòãàæ, äàâæ
çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ óã öàãààòãàõ òîãòîîëûã õýâýýð ¿ëäýýñýí” íü
Ö.Á-ãèéí ¿éëäëèéã ÿëãàëã¿é øèéäñýí áàéíà.
Ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí äýýðõ çàëèëàí ìýõëýõ õýðãèéí îáüåêòèâ

òàëûí ¿éëäëèéí àðãà, õýëáýð, áóñàä øèíæ:
1. Áàíê áîëîí áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãàòàé ýä õºðºíãèéí
õóóðàì÷ áàðüöàà á¿ðä¿¿ëýí èðãýä çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëäàã.
Ýíý ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí ëàâëàãààã Óëñûí Á¿ðòãýëèéí Åðºíãèé
Ãàçðààñ ñàéòàð ëàâëàõã¿éãýýð òóõàéí çýýëäýã÷ýýð ººðººð íü
òóõàéí ëàâëàãààã õèéëãýñíýýð áàíê áîëîí áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí
áàéãóóëëàãà ãýìò ýòãýýäýä çàëèëóóëñààð áàéíà;
2. Áàíê áîëîí áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöäàã
áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèéí àæèëòíóóäàä öàëèíãèéí
çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëñíûã õàðèëöàã÷èéí ñàíõ¿¿ãèéí àæèëòíóóä
õóóðàì÷ààð ººð õýñýã àæèëòàí áîëãîæ çýýëä õàìðóóëàõ çàìààð
“ìºíãº èääýã” áàéíà. Õóóðàì÷ çýýëäýã÷ íàð àâñàí ìºíãºíººñºº
òîäîðõîé õóâèéã íÿãòëàí áîäîã÷èä ºã÷ ¿ëäñýí ìºíãºº ººðºº àâàí
îð ñóðàãã¿é àëãà áîëäîã áàéíà;
3. Çýýëýý ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëààñ áîëæ ò¿ð òºëæ ÷àäàõã¿é áîëîíãóóò
íºãºº òàë íü øóóä öàãäààä õàíääàã. Ìºí àæ àõóéí íýãæ çýýëýý
òºëæ ÷àäàõã¿é ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëä îðîõ ¿å áàéäàã áàñ äàìïóóðàõ
òîõèîëäîë ãàðäàã. Ãýõäýý õóóðàì÷ààð äàìïóóðàõ, ñàíõ¿¿ãèéí
õÿìðàëä îðäîã. Ýíý 2 òîõèîëäëûã ÿã èæèë ãýæ îéëãîí çàëèëàí
ìýõëýõ ãýìò õýðýã ãýæ ¿çýæ áàéãàà íü èðãýä áîëîí àæ àõóéí
íýãæèèã õîõèðîîæ áàéíà;
4. Ãàäààäûí êîìïàíèóä ÌÓ-ûí èðãýäèéã çàëèëñàí îëîíð õýðýã
áàéíà. Ñîëîíãîñûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé ÕÕÊ íü ÌÓ-ûí íýãýí ÕÕÊ-
òàé õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýý áàéãóóëæ õóâü íèéë¿¿ëýí àæèëëàõààð
òîõèðîëöæýý. Ãýâ÷ ñîëîíãîñûí êîìïàíè ººðèéí àæëûã õèéæ
ã¿éöýòãýëã¿é ñóðàãã¿é àëãà áîëîíãóóò ìîíãîëûí êîìïàíè ø¿¿õýä
õàíäæýý. Ø¿¿õ äýýð ñîëîíãîñûí êîìïàíè áèä õîõèðëûã òºëíº,
ýâëýðüå ãýýä õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð øèéäâýðëýæýý.
Òýãýýä ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãýòýë
á¿õ õºðºíãèéã íü ñîëîíãîñûí ººð êîìïàíè ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð
ºì÷ëºã÷ íü áîëñîí áàéäàã áàéíà. Õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõýýñ ºìíº ñîëîíãîñûí êîìïàíè ººð ä¿¿ðýã äýýð
ººðèéí ºì÷èéí õºðºíãººðºº ººð ñîëîíãîñûí êîìïàíèä ó÷ðóóëñàí
ãýõ õîõèðëîî áàðàãäóóëàõ øèéäâýð ãàðãóóëñàí áàéäàã áàéíà.
Òóõàéí õýðãèéã ñóäëàí ¿çýõýä á¿õ þì ãýðýýíèé äàãóó ìýò áîëîâ÷
ÿã ¿íýíäýý çàëèëàí ìýõëýæ àøèã îëäîã;
5. Èíòåðíýòýýð çàëèëàõ, ñ¿¿ëèéí ¿åä èíòåðíýò àøèãëàí áóñäûã
õóóðàí ìýõýëæ ìºíãº îëîõ àðãà, ñ¿ëæýýíèé áèçíåñ äýëãýð÷ýý.
Ýíý íü ýõëýýä ýëñ¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñäýý àìëàñàí àìëàëòàà áèåë¿¿ëæ
áàéãààä õ¿ì¿¿ñ èòãýýä èõ ìºíãº îðóóëàíãóóò ãýíýò îð ñóðàãã¿é
àëãà áîëäîã õýðã¿¿ä èõýýð ¿éëäýãäýæ áàéíà. Äýëõèéí óëñ îðíóóäàä
òºëáºð àâàõ çàìààð òóõàéí ñ¿ëæýýíèé ãèø¿¿í÷ëýëä ýëñ¿¿ëýõ
áóþó “Ïèðàìèä” õýëáýðòýé ñ¿ëæýýíèé áèçíåñèéã õîðèãëîñîí
áàéäàã. Ìîíãîë Óëñûí “Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ òóñãàé
çºâøººðëèéí õóóëü”–èéí 4.1.-ä ýíý òàëààð çîõèöóóëñàí áàéäàã
áà ñ¿ëæýýíèé áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîñîí
áàéäàã ÷ èéì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã õóóëèéí ýòãýýä áàéñààð
áàéíà.
Èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õýýð øèéäâýðëýæ áàéõàä õýðýã ìàðãààíû
ÿâö óäààøðàëòàé áàéõ þì áîë çàëèëàíãèéí ãýìò õýðýã áîëãîí
øàëãóóëäàã õóóëü áóñ æèøèã òîãòîîä áàéãàà òàëààð äýýð äóðüäñàí
áèëýý. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä çààñíû äàãóó ýð¿¿ãèéí
õýðýã ¿¿ñãýõ ýðõ á¿õèé ñóáüåêò ïðîêóðîðûí øàòàíä ýíý ¿éë ÿâö
èõ òîõèîëäîæ áàéíà. Ó÷èð íü ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä ó÷èðñàí
õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëäýã òóõàé ºìíº ºã¿¿ëñýí áà ýíý íü áóðóó æèøèã
òàëààð äîêòîð, ïðîôåññîð Ä.Ç¿ìáýðýëëõàì “Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é äýõ ãýì áóðóóã¿éí ïðåçóìïöè”27 íîìîíäîî
“ãýì áóðóó íü ýöýñëýí øèéäâýðëýãäýýã¿é áàéõàä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷,
ø¿¿ãäýã÷ýýð õîõèðîã÷èä ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëæ áàéãàà,
¿¿íèéãýý õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí àæëûí ¿ç¿¿ëýëò áîëãîæ
ä¿ãíýäýã çýðýã ãýì áóðóóã¿éí ïðåçóìïöèéí çàð÷èìä õàðø ïðàêòèê
òîãòñîí áàéíà. Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷ íü õîõèðîã÷èéí
íýõýìæëýëèéã ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð áàðàãäóóëàõ õ¿ñýëò òàâüñíààñ
áóñàä òîõèîëäîëä ø¿¿õèéí òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîë ãàðààã¿é
áàéõàä õîõèðëûã òýäíýýð àëáàäàí òºë¿¿ëýõ íü õóóëü áóñ þì” ãýæ
òàéëáàðëàñàí áàéäàã.
Èðãýíèé õýðãèéí îðîëöîã÷ íü øèíý íºõöºë áàéäàë èëýðñýí òóõàé
õ¿ñýëòýý õýðãèéã øèéäâýðëýñýí òóõàéí øàòíû ø¿¿õýä õýðãèéã õÿíàõ
áîëñîí ¿íäýñëýë áàéãààã ìýäñýíýýñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð ãàðãàõààð
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñàí áàéíà.
Øèéäâýðòýý èðãýíèé õýðãèéí îðîëöîã÷èéí õ¿ñýëòýýð øèíý íºõöºë
áàéäàë èëýðñíèé óëìààñ ø¿¿õ õÿíàæ õ¿ñýëòèéã õàíãàñàí òîõèîëäîëä
îðîëöîã÷ íàðûí ãîìäëîîð ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ ýñýõèéã øèéäâýðëýíý.
Õ¿÷èí òºãºëäºð øèéäâýðòýé èðãýíèé õýðãèéã øèíý íºõöºë áàéäëûí
óëìààñ ãýñýí ¿íäýñëýëýýð ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýæ çýðýãö¿¿ëýí øàëãàæ
áîëîõã¿é.
Ýíý òàëààð Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîðûí ãàçðààñ ÷èãëýë ºãñºí
áàéäàã. “Ñ¿¿ëèéí ¿åä èðãýíèé æóðìààð øèéäâýðëýñýí ø¿¿õèéí õ¿÷èí
òºãºëäºð øèéäâýðòýé õýðýãò ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí øàëãàõ òîõèîëäîë
öººíã¿é ãàð÷ áàéíà. Èðãýíèé õýðãèéí îðîëöîã÷ íü øèíý íºõöºë
áàéäàë èëýðñýí òóõàé õ¿ñýëòýý õýðãèéã ýöýñëýí øèéäâýðëýñýí òóõàéí
øàòíû ø¿¿õýä õýðãèéã õÿíàõ áîëñîí ¿íäýñëýë áàéãààã ìýäñýíýýñ
õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð ãàðãàõààð èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààæýý.
Õ¿÷èí òºãºëäºð øèéäâýðòýé èðãýíèé õýðãèéí îðîëöîã÷èéí
õ¿ñýëòýýð øèíý íºõöºë áàéäàë èëýðñíèé óëìààñ ø¿¿õ õÿíàæ
õ¿ñýëòèéã õàíãàñàí òîõèîëäîëä îðîëöîã÷ íàðûí ãîìäëîîð ýð¿¿ãèéí
õýðýã ¿¿ñãýõ ýñýõèéã øèéäâýðëýæ áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çíý. Èéìä
õ¿÷èí òºãºëäºð øèéäâýðòýé èðãýíèé õýðãèéã øèíý íºõöºë áàéäëûí
óëìààñ ãýñýí ¿íäýñëýëýýð ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí çýðýãö¿¿ëýí øàëãàæ
27
Уг номыí 149 дэх òàëààñ дэлгэрэнгүй харна уу.
áîëîõã¿éã àíõààðàõ íü ç¿éòýé ” ãýæ ÷èãëýë ºã÷ýý.
28
×èíãýëòýé, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí èðãýíèé

õýðãèéí 420 øèéäâýðèéã óíøèæ ñóäëàõàä øèéäâýðèéí äèéëýíõ õóâü
íü
“Èðãýä õîîðîíäîî, èðãýä, àæ àõóéí íýãæ áàíê áîëîí ÁÁÑÁ-
òàé çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëàí çýýë àâäàã. Ýäãýýð çýýëèéí ãýðýý íü
õóóëèéí äàãóó áàðüöàà õºðºíãº íü çýýëäýã÷èéí ººðèéí ºì÷ëºëèéí
õºðºíãº áîëîõ íü õàíãàëòòàé íîòëîõ áàðèìòààð íîòëîãäîæ áàéâàë
èðãýíèé õýðýã áîëîí èðãýíèé ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýãäñýí
áàéíà.
Èðãýä õîîðîíäûí çýýëèéí ãýðýý íü õóóëüä çààñàí ãýðýýíèé
øààðäëàãûã áèåë¿¿ëñýí áîë, ìºí àìààð õýëöýë õèéñýí òîõèîëäîëä
çýýëäýã÷ çýýë àâñíàà õ¿ëýýí çºâøººðñºí, òýð íü íîòëîãäñîí
òîõèîëäîëä èðãýíèé æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýãäýæ áàéíà.
Äýýðõ õýðã¿¿äýä ä¿ãíýëò õèéõýä ãýðýýíèé 2 òàë, ìºí ãóðàâäàã÷
ýòãýýäòýé õîëáîîòîé çýýëèéí ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã
õàíãàõòàé õîëáîîòîé íýõýìæëýëèéã øóóä èðãýíèé æóðìààð
õÿíàí øèéäâýðëýäýã õàðèí îëîí õîëáîãäîã÷òîé ìºí çýýëäýã÷èéí
áàðüöàà õºðºíãº ººðèéí ºì÷ ìºí áîëîõ íü òîäîðõîéã¿é, àæ àõóéí
íýãæ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÷àäàõã¿é áîëîõ ººðººð õýëáýë äàìïóóðàõ,
ãýíýòèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí óëìààñ òºëáºð òºëæ ÷àäàõã¿é áîëñîí
òîõèîëäîëä ìºí èðãýä õîîðîíäûí àìààð õýëöýë õèéñýí íü
íîòëîãäîõã¿é áàéâàë ýð¿¿ãèéí õýðýã ãýæ ¿çýí õýðãèéã øèëæ¿¿ëäýã
áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä õýðýãò àâàãäñàí íîòëîõ áàðèìòûã òàë
á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîé ¿íýëýõ øààðäëàãàòàé.
Òóõàéëáàë: ×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 2008 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 21-íèé ºäðèéí 537 äóãààð øèéäâýð, Íèéñëýëèéí äàâæ
çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí 2008 îíû 6 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðèéí
401 ä¿ãýýð ìàãàäëàëòàé, Æ.Ò, Ë.Á-ûí íýõýìæëýëòýé, Í.Ö-ä
õîëáîãäîõ 6.911.300 òºãðºã ãàðãóóëàõ òóõàé èðãýíèé õýðãèéã
Óëñûí Äýýä ø¿¿õ 2008 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 11-íèé ºäºð õýëýëöýýä
391 òîîò òîãòîîëîîð äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ìàãàäëàëûã
õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õýâýýð
¿ëäýýñýí áàéíà.
Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 116 äóãààð ç¿éëèéí 116.2-ò çààñàí
¿íäýñëýë á¿õèé áîëæ, çîõèã÷äûí õîîðîíä áàéãóóëàãäñàí ãýðýýíèé
õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíûã ¿íäýñëýëòýé çºâ øèéäâýðëýñýí,
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðìûã çºð÷ººã¿é áàéíà.
Õàðèí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ Èðãýíèé õóóëèéí 281 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 281.1 äýõ õýñýãò çààñàí ¿íäýñëýë òîãòîîãäîõã¿é ãýæ ¿çñýí
íü ¿íäýñëýë ìóóòàé ä¿ãíýëò áîëñîí áàéíà.
Çîõèã÷äûí õîîðîíä 2003 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 21-íèé ºäºð
áàéãóóëàãäñàí çýýëèéí ãýðýýíèé àðä 2004 îíû 2 ñàðûí 15-íä
íýõýìæëýã÷ Ë.Á õàðèóöàã÷ Í.Ö-ä 4.000.000 òºãðºãèéã 2 ñàðûí
õóãàöààòàé, 6 õóâèéí õ¿¿òýé çýýëñýí òàëààðõ ¿éë áàðèìòûã àíõàí
28
УЕПГ 2009 îíû 3 äóãààð ñàðûí 18-íû ºäðèéí 1∕467 äóãààð тушаал.
øàòíû ø¿¿õ ¿íýëýõäýý Èðãýíèé õóóëèéí 281 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
281.1 äýõ õýñýãò çààñíû äàãóó çýýëèéí ãýðýýíèé õàðèëöàà ¿¿ññýí
ãýæ ¿çñýí. Ýíýõ¿¿ áàðèìòàä õàðèóöàã÷ Í.Ö ãàðûí ¿ñýã çóðæ
çºâøººðñºí áîëîõ íü Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé ¿íäýñíèé òºâèéí
Êðèìèíàëèñòèêèéí õýëòýñèéí øèíæýý÷èéí 2006 îíû 3 äóãààð
ñàðûí 15-íû ºäðèéí 717, 2006 îíû 10 äóãààð ñàðûí 12-íû
ºäðèéí 3031/3 òîîò ä¿ãíýëò¿¿äýýð òîãòîîãäñîíû äýýð çýýëäýã÷ ýíý
çýýëèéí ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí äàãóó 2004 îíû 5 äóãààð ñàðûí 15-íû
ºäºð 240.000 òºãðºã òºëºãäñºí, ¿éë áàðèìòûí òàëààð ìàðãààã¿é
áàéíà.
Èéìä çîõèã÷äûí õîîðîíä çýýëèéí õàðèëöàà îãò ¿¿ñýýã¿é ãýæ
¿çýõ ¿íäýñëýëã¿é áºãººä ýíý òàëààð äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ
ä¿ãíýëò õèéãýýã¿é, çºâõºí òóõàéí áàðèìòûã ¿éëäñýí ãýõ ºäºð áóþó
2004 îíû 2 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäºð õàðèóöàã÷ Í.Ö íü Ìîíãîë
Óëñàä áàéãààã¿é áîëîõ íü Õèë õàìãààëàõ åðºíõèé ãàçðûí 2008
îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 21-íû ºäðèéí 1-6/1150 òîîò àëáàí áè÷ãýýð
íîòëîãäñîí ãýæ ¿çýæ, Ë.Á-îîñ õàðèóöàã÷ Í.Ö ìºíãº çýýëýýã¿é
ãýñýí ä¿ãíýëòèéã õèéñýí íü îéëãîìæã¿é áîëæýý.
Ýíýõ¿¿ ø¿¿õèéí ä¿ãíýëòèéí ãîë ¿íäýñëýë áîëñîí äýýðõ àëáàí
òîîòûí õàâñðàëò íü òóõàéí àëáàí áè÷ãèéí õàâñðàëò ìºí áîëîõûã
íîòîëñîí áàéãóóëëàãûí òýìäýãëýãýýã¿é, íºãººòýéã¿¿ð çîõèã÷äûí
¿éëäñýí ãýõ áàðèìòûã 2004 îíû 2 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäºð
õèéñíèéã íîòîëñîí áàðèìò ÷ õýðýãò àâàãäààã¿é áàéíà.
Çýýëäýã÷ çýýë àâñàí òóõàéãàà íîòîëñîí áàðèìòûã õýäèéä ÷ õèéæ
áîëîõ áºãººä îãíîîã ¿íýí çºâººð áè÷èõã¿é áàéõ íü ýíý íü ¿éë
áàðèìòûí çºâõºí íýã õýñãèéã òîäîðõîéëîõîîñ òàëóóäûí õîîðîíä
çýýë àâñàí, àâààã¿é àñóóäëûã á¿ðýí ¿ã¿éñãýõ áàðèìòûí õýìæýýíä
ä¿ãíýõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëîõûã ø¿¿õ àíõààðààã¿é áàéíà.
Èðãýíèé õóóëèéí 71 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 71.2-ä çààñíààð “Õóãàöààã
çàéëøã¿é áèé áîëîõ ¿éë ÿâäëààð òîäîðõîéëæ áîëíî” ãýñýí
çààëòûã äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ áóðóó òàéëáàðëàí õýðýãëýæ,
ýíý õýðãèéí õ¿ðýýíä çºâõºí öàã õóãàöààã ¿éë ÿâäëûã ¿ã¿éñãýõ
áàðèìò áîëãîñîí äóëèìàã ä¿ãíýëòèéã õèéæýý.
Õàðèóöàã÷ Í.Ö ø¿¿õýä ãàðãàñàí òàéëáàðòààà Ë.Á-îîñ ìºíãº
çýýëñýí ¿éë áàðèìòûã á¿ðýí ¿ã¿éñãýýã¿é, ººðèéí àõ Í.×-ã çýýë
àâàõàä çóó÷èëñàí ãýñýí òàéëáàð ºã÷ ìýòãýëöñýíèé äýýð ò¿¿íèé àõ
Í.× íü ø¿¿õ õóðàëäààíä ãýð÷ýýð îðîëöîõäîî Ë.Á-îîñ 4.000.000
òºãðºã çýýëñýí, ýíý õýëöëèéí òàëààð áè÷èã áàðèìò ¿éëäýýã¿é
ãýäãèéã ÷ õ¿ëýýí çºâøººðñºí, ãýð÷ Ð.Ý ýíý àñóóäàë ¿íýí áîëîõûã
íîòëîí ãýð÷èëñýí áàéõàä äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ îðõèñîí
áàéíà.”
Çýýëèéí ãýðýýíýýñ ¿¿äýëòýé ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõäýý

àíõààðàõ ç¿éëñèéí òàëààð Óëñûí äýýä ø¿¿õýýñ çºâëºìæ ãàðãàñàí
áàéäàã. ¯¿íä:
• Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã çºâ òîäîðõîéëîõ, øààðäëàãûí
àãóóëãûã ò¿¿íèé ¿íäýñëýëòýé çºâ óÿëäóóëæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé;
• Çýýëäýã÷èéí ¿¿ðýã áèåë¿¿ëýõ ãýðýýíèé õóãàöààã çºâ
òîäîðõîéëîõ. Æèøýý íü: Èðãýíèé õóóëèéí 222 äóãààð ç¿éëèéí
222.5-ä “õýòýðñýí õóãàöààíä òîõèðñîí õ¿¿” ãýæ òîäîðõîéëîãäñîí
îéëãîëòûã “òîõèðñîí õ¿¿” ãýæ áóðóó òàéëáàðëàí õýðýãëýñýí
æèøèã áàéíà.
Õýòýðñýí õóãàöààíä òîõèðñîí õ¿¿ çààâàë áàíêíû õ¿¿ òîîöäîã
æóðàìä íèéöñýí áàéõ øààðäëàãàã¿éãýýñ ãàäíà íýõýìæëýã÷èéí óã
øààðäëàãûã õàðèóöàã÷ íÿöààãààã¿é òîõèîëäîëä ø¿¿õ óã õ¿¿ãèéí
õýìæýýã áàíêíû æóðàìä íèéö¿¿ëýõ ¿¿ðýãã¿é áîëíî. Íºãºº òàëààð
íýõýìæëýã÷ õýòýðñýí õóãàöààíû õ¿¿ã ã¿éöýòãýýã¿é ¿¿ðãèéí
¿íèéí ä¿íãèéí 50 õóâüä ä¿éö¿¿ëýí íýõýìæèëñýí íü ò¿¿íèé ýðõ
õýìæýýíèé àñóóäàë áºãººä èéíõ¿¿ øààðäàõ íü õóóëü çºð÷ººã¿é
áîëíî;29
• Çýýëèéí áîëîí áàðüöààíû ãýðýýíèé õ¿÷èí òºãºëäºð ýñýõýä
ìºí ä¿ãíýëò õèéõ øààðäëàãàòàé. Èðãýíèé õóóëèéí 175 äóãààð
ç¿éëèéí 175.1 “.... èïîòåêèéí ç¿éë áîëîõ ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã
ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí äàãóó àëáàäàí õóäàëäàíà” ººðººð õýëáýë,
áàðüöààíû ãýðýý õ¿÷èí òºãºëäºð ýñýõýä ø¿¿õ ä¿ãíýëò õèéæ,
áàðüöààíû ýä õºðºíãººñ ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãóóëàõ òóõàé
øèéäâýð ãàðàõ ¸ñòîé;
• ¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ áàðüöààãààð õàíãàãäñàí ¿¿ðãèéã áóþó
ãýðýýíä çààñíû äàãóó ã¿éöýòãýýã¿é áîë áàðüöààëàã÷ òýðã¿¿í
ýýëæèíä áàðüöààíû ç¿éëýýñ øààðäëàãà õàíãóóëàõ ýðõ áóþó ¿ë
õºäëºõ õºðºíãèéí áàðüöààíû ýðõ ¿¿ññýíýýð ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã
øààðäàõ äàâóó ýðõ áèé áîëäîã áàéíà.
Äýýðõ çºâëºìæ íü Èðãýíèé õóóëüä çààñíû äàãóó çýýëèéí ãýðýý áîëîõ

íü õàíãàëòòàé íîòëîãäîæ áàéãàà òîõèîëäîëä ìºí ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ
ÿâöàä ¿¿ñ÷ áîëîõ áýðõøýýëèéã õýðõýí çîõèöóóëàõ òàëààð ãàðãàñàí.
Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã óíøèæ ñóäëàõ ÿâöàä øèéäâýðèéí ¿íäýñëýõ
õýñýãò ÿìàð ó÷ðààñ çýýëèéí ãýðýý, áàðüöààíû ãýðýý ãýæ ¿çñýí, ÿìàð
õ¿ñýë çîðèãèéí ¿íäñýí äýýð ãýðýý ãýæ ¿çýæ áàéãààãàà ¿íäýñëýõ
õýñýãòýý áè÷äýãã¿é íü “ÿàãààä” ãýñýí àñóóëòûã áàéíãà äàãóóëäàã ó÷èð
äóòàãäàëòàé áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 148 äóãààð ç¿éëä çààñàí “Áóñäûí ýä õºðºíãèéã
çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ” ãýìò õýðãèéã Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé
õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíààñ ÿëãàæ, çºâ ç¿éë÷ëýõýä àíõààðàõ
çàðèì àñóóäëûí òàëààð30 òàéëáàðëàñàí Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òîãòîîë
çàðèì íàðèéí ÿëãààã ñàéí ãàðãàæ ÷àäààã¿é, ÷óõàì þóã ãýðýýãýýð
õàëõàâ÷èëñàí çàëèëàí ãýæ ¿çýýä íýðëýýä áàéãàà íü òîäîðõîéã¿é.
Çýýëýý òºëæ ÷àäàõã¿é ýðñäýë ¿¿ññýí á¿õýí ãýðýýãýýð õàëõàâ÷èëñàí
çàëèëàí áèø. Èðãýíèé ýðõ ç¿éä ººð õýëöëèéã õàëõàâ÷ëàõ çîðèëãîîð
õèéñýí õýëöëèéí õàëõàâ÷èëñàí õýëöýë íü õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ õàðèí
29
Улсын дээд шүүхийн мэдээлэл. 2009 он, №2.
30
“Улсын дээд шүүхийн тогтоолын эмхтгэл”. УБ., 2008 он, 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 21-íèé
ºäðèéí 51 ä¿ãýýð òîãòîîë.
äàëä õýëöýë íü õ¿÷èí òºãºëäºð áàéäàã. Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéã
¿éëäýõäýý èðãýíèé ýðõ ç¿éí ãýðýýã àøèãëàí ¿éëääýã.
III á¿ëýã. Ä¿ãíýëò, ñàíàë
Õóóð÷ ìýõëýõ áóþó èòãýë ýâäýõ ¿éëäýë íü çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò

õýðãèéí îáüåêòèâ òàë áºãººä òóõàéí ãýìò õýðãèéí ¿íäñýí øèíæèéí
íýã áîëíî.
Õîõèðîã÷ èðýýä¿éä ýä ç¿éëñ, ºì÷ õºðºíãººðºº õîõèðîõûã ¿ë óõààðàí
òýäãýýðèéã ãýìò õýðýãòýíä ñàéí äóðààð øèëæ¿¿ëäýã îíöëîãòîé. Ãýì
áóðóóòàé ýòãýýäýýñ õîõèðîã÷èéã ººðèéí ýä õºðºíãºº ñàéí äóðààð ººðò
íü øèëæ¿¿ëýí ºãºõºä õ¿ðãýñýí õóóð÷ ìýõëýõ àðãà íü õóóðàì÷ áè÷èã
áàðèìò ¿éëäýõ, èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààãààð õàëõàâ÷èëñàí ä¿ð
¿ç¿¿ëñýí ãýðýý õýëöýë õèéæ õîõèðîã÷äûí ýä ç¿éëñ, ºì÷ õºðºíãèéã
ººðèéí áîëãîæ àâàõ ýñâýë õîõèðîã÷ èòãýæ ¿íýìøèí ººðºº ºì÷ºº
øèëæ¿¿ëýí ºãºõ íü çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýãò àøèãëàäàã íýãýí àðãà
þì.
Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõëýæ àâàõ ãýìò õýðýã áà Èðãýíèé

õóóëèàð çîõèöóóëñàí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëýýñ ¿¿ññýí õýðýã ìàðãààíààñ
ÿëãàõ íü:
Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéã ¿éëäýõäýý èðãýíèé ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíû çýýëèéí ãýðýýã àøèãëàí óã ãýìò õýðãèéã ¿éëäýæ áàéíà.
Ãýõäýý çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéí îáüåêòèâ òàëûí 1 øèíæ áîëîõ
õóóð÷ ìýõëýõ ¿éëäëèéã èðãýíèé õóóëèéí 59 ä¿ãýýð ç¿éëèéí Õóóðàí
ìýõýëæ õèéñýí õýëöëýýñ ÿëãàæ õàðàõ øààðäëàãàòàé.
• Õóóðàí ìýõýëæ õèéñýí õýëöëèéí ¿ð ä¿íä ýä õºðºíãèéã õóóðàí
ìýõëýã÷ ýòãýýä ººðòºº øèëæ¿¿ëýí àâñàí òîõèîëäîëä øóäàðãà áóñ
ýçýìøèã÷ áîëäîã. Õóóëü ¸ñíû ýçýìøèã÷ íü øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ýýñ
Èðãýíèé õóóëèéí 106 äóãààð ç¿éëèéí 106.1.-ò çààñíû äàãóó ººðèéí
ºì÷ëºëèéí ç¿éëýý øààðäàõ ýðõòýé áàéäàã. Õàðèí ãýì áóðóó íü ýöýñëýí
øèéäâýðëýãäýýã¿é áàéõàä ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä õîõèðëûã íºõºí
òºë¿¿ëæ áàéãàà íü ãýì áóðóóã¿éí ïðåçóìïöèéí çàð÷èìä õàðø õýðýã
á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ïðàêòèê òîãòñîí áàéäàã. Ýíý
íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ãýðýýãýýð õàëõàâ÷èëñàí çàëèëàí ãýæ
çàðãûã ýð¿¿ãèéí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðë¿¿ëæ õîõèðëûã àëáàäàí
òºë¿¿ëýõ ãýñýí ñîíèðõëûí óëìààñ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã
çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã áîëãîí øèéäâýðëýæ áàéíà. Èíãýõäýý
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó
øèíýýð èëýðñýí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ãýñýí ¿íäýñëýëèéí äàãóó
èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ýð¿¿ãèéí õýðýã
äàâõàð ¿¿ñãýí øàëãàõ õóóëü áóñ æèøèã áàéãàà íü çàëèëàí ìýõëýõ
ãýìò õýðýã áîëîí èðãýíèé ýðõ ç¿éí ãýðýý, õýëöëèéã ººðñäèéí õ¿ññýí
ýðõ ç¿éí õàðèëöààíäàà õóâèðãàæ áàéãàà íü ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéã
àäèëòãàæ áàéãàà ãîë øàëòãààí ìºí;
• Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàðò áóé “ãýðýýãýýð õàëõàâ÷èëñàí
çàëèëàí” íü çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéã ¿éëäýõäýý ãýðýýíèé
òºðëèéã àøèãëàæ ¿éëäýæ áàéãàà àðãûã òîäîòãîæ ºã÷ýý. Ãýðýýíèé
õàðèëöàà íü 2 òàëûí èòãýëöýë áàéäàã. Èòãýëöëèéã àëäàæ, èòãýë
ýâäñýí ¿éëäýë íü çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã áîëîõã¿é. Ó÷èð íü çîõèõ
¸ñîîð ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýý õýðõýí áèåë¿¿ëæ áàéãàà áîëîí ò¿¿íä õàíäàæ
áàéãàà õàíäëàãààñ øàëòãààëíà. Òóõàéëáàë, ãýðýý àíõíààñàà áèåëýãäýõ
áîëîìæã¿é, çýýëèéã áóöààæ òºëºõ áîäèò áàòàëãààã¿é, áàðüöààíû
õºðºíãºã¿é, õºðºíãº íü ýðõèéí çºð÷èëòýé, òóõàéí ýä õºðºíãèéã
áàðüöààëàõ á¿ðýí ýðõã¿é ýòãýýä áàðüöààëñàí, õóóðàì÷ áè÷èã, áàðèìò
àøèãëàí ãýðýýã áàéãóóëñàí ¿¿íèéã ãýðýýíèé íýã òàë ìýäñýýð áàéæ
ñàíààòàéãààð íóóí äàëäàëæ áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàâøèæ àøèãëàí
õóóëü áóñààð çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ ¿¿ñãýäýã. Ãýðýýíèé ¿¿ðãèéí
áèåëýëòèéã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ àíõíààñàà áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é, õàíãàõ
áîëîìæã¿é áàéäëûã ñàíààòàéãààð íóóí äàðàãäóóëñàí ¿¿íèéã ãýðýýíèé
íºãºº òàë ìýäýýã¿é áóþó ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéäàã íü çàëèëàí ìýõëýõ
ãýìò õýðýã áîëíî. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õóóðàí ìýõýëæ õèéñýí õýëöýë
íü òóõàéí ãýðýý, õýëöëèéã õèéõäýý áîäèò áàéäëûã ãóéâóóëàí òóõàéí
ýòãýýäèéã òººðºãä¿¿ëýí õýëöýë õèéõ ýðõ ÷ºëººã íü õÿçãààðëàäãààðàà
çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãýýñ ÿëãààòàé. Æèøýý íü, ñàíàë áîäîë,
¿çýìæ, áàéð ñóóðü, çàð ñóðòàë÷èëãàà, ãî¸æ ÷èìñýí ìàãòààë ýñõ¿ë
íèéòëýã ÿðèà, õýëëýã îðíî. ªºðººð õýëáýë ìýõëýãäñýí ýòãýýä õýëöëèéí
òàëààð òººðºãäñºí áàéäàã. Çýýëèéí ãýðýý, çýýëýýð õóäàëäàõ õóäàëäàí
àâàõ ãýðýý, áàðüöààíû ãýðýýíèé õóâüä õóóëüä çààñàí çîõèõ æóðìûí
äàãóó áàéãóóëàãäñàíààð ¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ñíý. ¯¿ðýã
ã¿éöýòãýã÷ ãýðýýíèé ¿¿ðãýý ñàíààòàé áîëîí áîëãîîìæã¿é õýëáýðýýð
çºð÷ñºí òîõèîëäîëä õóóëüä çààñàí õàðèóöëàãûí, ººðººð õýëáýë,
øààðäàõ ýðõèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîí ò¿¿íèéã õÿçãààðëàõ
ýñýõýý òàëóóä ÷ºëººòýé òîõèðîëöîæ áîëíî.31 Ýíý íü ãýðýýíèé ÷ºëººò
áàéäëûí çàð÷èìòàé õîëáîîòîé. ¯¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëîõ
òîõèîëäîë á¿ðèéã àíõààðàõ ¸ñòîé. Ýíä ãýðýýíèé åðäèéí ýðñäýë, ãýðýý
áàéãóóëàãäñàíààñ õîéø íºõöºë áàéäàë íîöòîé ººð÷ëºãäñºí, ýñõ¿ë
ýíý íºõöºë áàéäëûí òàëààðõ òàëóóäûí òºñººëºë áóðóó òàøàà áîëîõ
íü èëýðõèé áîëñîí, ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ õóãàöàà õýòðýõ çýðýã íü ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýõýä ó÷èðñàí íºõöºë ãýæ èðãýíèé ýðõ ç¿éä ¿çýæ ¿¿íèé óëìààñ
ó÷èðñàí õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõ ¿¿ñäýã îíöëîãòîé;
• Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéí ãîë îíöëîã íü ãýìò ýòãýýä áóñäûí
ýçýìøèëä áàéãàà ýä õºðºíãèéã ººðèéí ìýäýëä àâ÷, àíõíààñàà ýðãýæ
õýçýý ÷ ºãºõã¿é ãýñýí ñàíàà áîäîë òºðñºí áàéäàã áîëîâ÷ ìºí ãýðýýãýýð
31
“Иргэний хуулийн тайлбар”. Àлбан бус тайлбар. УБ., 2006 он, 846 äàõü òàë.
õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã íü áèåëýãäýõ áîëîìæã¿é áîëìîãö ò¿¿ãýýð øàëòàãëàæ
áóñäûí ýä õºðºíãº, ýñõ¿ë ò¿¿íèéã ºì÷ëºõ ýðõèéã á¿ãäèéã áóþó
çàðèìûã øèëæ¿¿ëýõã¿é áàéõ ãýìò ñàíàà çîðèëãî òºðæ, ¿¿íèéãýý
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ýçýìøèã÷, ºì÷ëºã÷èéã òººðºãä¿¿ëýõ çàìààð
õóóð÷ ìýõëýõ, èòãýë ýâäýõ, òîäîðõîé ¿éëäýë õèéñýí íü õýðýã á¿ðòãýõ,
ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ÿâöàä òîãòîîãäâîë çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò
õýðýã ãýæ ¿çýæ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý32 ãýæ òàéëáàðëàñàí
áàéäàã. Äîêòîð Ä.Àäüÿàñ¿ðýí ººðèéí á¿òýýëäýý çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò
õýðãèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éí òºñòýé õàðèëöààíààñ ÿëãàõàä ¿éëäëèéí
àðãà áèø ñóáüåêòèâ ñàíàà çîðèëãîîð ÿëãààòàé ãýæ ¿çñýí áàéäàã.
Ñàíàë, çºâëºìæ
• Çàëèëàíãèéí õýðãèéã øàëãàõäàà èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ

¿¿ññýí ìàðãààí óó ýñâýë çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã ¿¿ ãýäãèéã
òîãòîîõäîî ýðõ ç¿éí õàðèëöààãàà çºâ òîãòîîõ øààðäëàãàòàé;
• Õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ñàíàà, çîðèëãî, õ¿ñýë çîðèãèéã çºâ
òîãòîîõ ¸ñòîé;
• Õýðýãò àâàãäñàí íîòëîõ áàðèìòûã ¿íýëæ øàëãàõ
øààðäëàãàòàé;
• Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéã ¿éëäýõäýý àøèãëàñàí èðãýíèé
ýðõ ç¿éí ãýðýý, õýëöëèéã, èðãýíèé ýðõ ç¿éí çýýëèéí ãýðýý áîëîí
ò¿¿íòýé òºñòýé ãýðýýíèé õàðèëöàà, õóóðàí ìýõýëæ õèéñýí õýëöëèéã
áàéãóóëàõäàà õàíäñàí ñóáüåêòèâ ñàíàà çîðèëãî, ñýäýëòèéã íàðèéí
òîãòîîõ ¸ñòîé;
• Ãýðýýíèé õàðèëöààíû ãîë àíõààðàõ ç¿éëñ íü ãýðýý áàéãóóëàõ
¿å øàò, ò¿¿íèéã áàéãóóëàõ ¿åèéí ãýðýýíèé òàëóóäûí ¿éëäýë, ¿éë
ÿâö áóþó îáüåêòèâ áàéäàëä ¿íýëýë ä¿ãíýëò ºãºõ ¸ñòîé;
• Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðãèéã ¿éëäýõäýý ãýðýý àøèãëàí ¿éëäñýí
áîëîõûã õýðýãò àâàãäñàí íîòëîõ áàðèìòààð øàëãàõ õýðýãòýé.
• Àíõààðàõ ç¿éëñ: Èõýíõ çýýëèéí ãýðýýã áàíê áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí
¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã õóóëèéí ýòãýýäòýé áàéãóóëæ áàéãàà ó÷ðààñ
ýíý òàë äýýð àíõààð÷ àæèëëàæ çºâ ¿íýëýëò ºãºõ øààðäëàãàòàé.
32
Улсын Дээд шүүхийн 51 дүгээр тогтоолын 7 дугаар хэсэг.
ÀØÈÃ ÑÎÍÈÐÕËÛÍ ÇªÐ×ËÈÉÍ ÒÀËÀÀÐÕ ÃÀÄÀÀÄ ÎÐÍÓÓÄÛÍ
ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛÃ Á¯ÒÝÝË×ÝÝÐ ÀØÈÃËÀß
Àâëèãàòàé òýìöýõ ¿éë õýðýã íü íèéãìèéí

îëîí òàëò õàðèëöààã õàìàðñàí èæ á¿ðýí
öîãö àðãà õýìæýý áºãººä ¿¿íèé íýã ñàëøã¿é
õýñýã íü òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí
çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÿâäàë þì. Ýíý
¿çýë ñàíààã ìàíàé óëñûí íèéãýì, óëñ òºðèéí
á¿õèé ë õ¿ðýýíä á¿ðýí ä¿¿ðýí îéëãîæ,
õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýõ
õýðýãòýé.
Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ áîëæ ýäèéí
ÓÈÕ-ûí òàìãûí ãàçðûí çàñàã, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, ø¿¿í
àæèëòàí, õóóëü ç¿éí òàñëàõ àæèëëàãààíû ýñðýã áîëîí áóñàä îëîí
äîêòîð, ïðîôåññîð òºðëèéí ãýìò õýðýã, çºð÷èë ¿éëäýãääýã
Ë.Áàòæàâ
ó÷ðààñ àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã çºâõºí
àâëèãàòàé õîëáîæ ¿çýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé
áàéíà. Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä Àâëèãàòàé
òýìöýõ ãàçðààñ ãàäíà Ýð¿¿ãèéí öàãäààãèéí ãàçðûí Ýäèéí çàñãèéí ãýìò
õýðýãòýé òýìöýõ õýëòýñ, Òàãíóóëûí åðºíõèé ãàçàð, Óëñûí åðºíõèé
ïðîêóðîðûí äýðãýäýõ Ìºðäºí áàéöààõ àëáà, òàòâàðûí áîëîí òºðèéí
áóñàä áàéãóóëëàãà èäýâõè ñàíàà÷èëãàòàé îðîëöîõ ¸ñòîé. Àñóóäàë èéì
ºðãºí óòãààð òàâèãäàæ áàéãààã ¿íäýñëýí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õóâèéí
àøèã ñîíèðõëûã íèéòèéí àøèã ñîíèðõîëä çàõèðóóëàõ íèéãìèéí
áîäèò øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéíà. Ýíý øààðäëàãûí ¿¿äíýýñ Òºðèéí
àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé
õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýã áàéãóóëàãäààä áàãàã¿é
õóãàöàà ºíãºð÷ áàéãàà áîëîâ÷ ÷èìýý ñóðàã àëãà ë áàéíà. Ýíý õóóëèéí
òºñºëòýé õîëáîãäóóëæ ãàäààä îðíóóäàä òóõàéí àñóóäëûã çîõèöóóëäàã
çàðèì õóóëü òîãòîîìæîîñ òàíèëöóóëàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó ãýæ ¿çëýý.
Àëèâàà ºíäºð çýðýãëýëèéí àëáàí òóøààëòàí, òºðèéí àëáàí
õààã÷èéí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã øèéäâýðëýõ àñóóäàë äýëõèéí
á¿õ óëñàä íýí ÷óõàëä òîîöîãäîæ áàéíà. Ýíý àñóóäëûã øèéäâýðëýõ
¿íäñýí çîðèëò íü òºðèéí óäèðäëàãûí ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõ, òºðèéí
àëáàí õààã÷èéí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã àðèëãàõ ÿâäàë ìºí áîëîâ÷
õýðýãæèæ áàéãàà áàéäàë, ãàð÷ áàéãàà ¿ð ä¿í íü óëñ îðîí á¿ðò ººð ººð
áàéíà.
Íýã. Í¯Á-ûí õóóëü òîãòîîìæèéí òàëààð

1. Í¯Á-ûí ä¿ðìèéí 101 ä¿ãýýð ç¿éëä òºðèéí çàõèðãàà áà óäèðäëàãûí
äàðààõü ãóðâàí òóëãóóð çàð÷ìûã òóíõàãëàñàí áàéäàã. Íýãä¿ãýýðò,
òóóøòàé øóäàðãà áàéõ çàð÷èì. Àðä÷èëñàí íèéãýìä òºðèéí àëáà
72
2010] ¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë 73
íèéòèéí èòãýë äýýð îðøäîã ãýñýí ç¿é òîãòîë ¿éë÷èëäýã. Òºð, çàñàã àðä
ò¿ìíèé èòãýëèéã îëæ àâàõûí òóëä òºðèéí àëáàí õààã÷äûí ÿðüñàí,
õýëñýí ç¿éë íü õèéæ, á¿òýýæ áàéãàà ç¿éëýýñ çºðºõã¿é áàéõ ¸ñòîé.
Íºãºº òàëààð, òºð äýâø¿¿ëñýí çîðèëòîî áîäèòîé õýðýãæ¿¿ëýõýýñ
ãàäíà ýëäýâ øàëòàã, øàëòãààí òîî÷èæ çîðèëòîîñîî óõðàõ ÿâäàë
ãàðãàõã¿éã õàòóó öýýðëýõ ¸ñòîé. Õî¸ðäóãààðò, òºðèéí áàéãóóëëàãûí
¿éë àæèëëàãàà èë òîä, òóíãàëàã áàéõ çàð÷èì. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
õàðèóöëàãûã øààðäëàãûí õýìæýýíä áàéëãàõ ¿íäñýí àðãà áîë ò¿¿íèéã
òîìèëîõ, àæèëëóóëàõ ¿éë ÿâö, ìºí ò¿¿íèé øèéäâýð ãàðãàõ, ¿¿ðýã
äààëãàâàð áèåë¿¿ëýõ çýðýã á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã íèéòýä èë òîä
áàéëãàõ ÿâäàë þì. ¯¿íèé òóëä òºðèéí áàéãóóëëàãóóäàä íèéòýä
íýýëòòýé áàéõ çàð÷èì ¿éë÷èëíý. Ãóðàâäóãààðò, òºðèéí áàéãóóëëàãà
¿éë àæèëëàãààãàà íèéòèéí ºìíº íýýëòòýé òàéëàãíàæ, ¿ð ä¿íãèéíõ
íü òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ çàð÷èì. Òºðèéí á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãà
áîëîí àëáàí õààã÷èä ººðèéí àæëûí ¿ð ä¿íã àðä ò¿ìíýýð ¿íýë¿¿ëýí
ä¿ãí¿¿ëæ, îëîí íèéòèéí õÿíàëòûí äîð àæèëëàõ ¸ñòîé. Ýíý çàð÷èì
àìüäðàëä õýðýãæñýíýýð òºð, çàñàã òóóøòàé øóäàðãà áàéæ ÷àäàæ
áàéãàà ýñýõ íü òîäîðíî. Ýíý ãóðâàí çàð÷ìûã îëîí óëñ îðîíä òºðèéí
çàõèðãàà, óäèðäëàãûí òóëãóóð çàð÷èì ãýæ ¿çýæ ¯íäñýí õóóëü áîëîí
áóñàä õóóëüäàà òóíõàãëàí çààñàí áàéäàã.

2. Í¯Á-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåé 1996 îíä “Íèéãýì, òºðèéí àëáàí
òóøààëòíû ¸ñ ç¿éí îëîí óëñûí õóóëü”-èéã áàòàëæ ìºðä¿¿ëñýí áàéíà.
Óã õóóëüä çààñíààð òºðèéí àëáàí õààã÷ íü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëä
ºðòºõã¿éí òóëä õýðõýí ÿàæ àæèëëàõ òàëààð òîäîðõîé çààñàí áàéíà.
¯¿íä:
1. Òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóä ººðèéí ÷èã ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ,
ò¿¿íèé äîòîð îëîí íèéòòýé àíõààðàëòàé, øóäàðãà àëàã÷ëàõã¿é
õàðèëöàõ ¸ñòîé. Òýä àëèâàà ýòãýýä áîëîí á¿ëýã ýòãýýäýä õóóëü
áóñ äàðàìò øàõàëòûã ÿìàð íýãýí õýëáýðýýð ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéõ,
ÿìàð íýãýí ýòãýýä, á¿ëýã ýòãýýäèéí ýñðýã õàíäàõäàà ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðàõã¿é áàéõ áóþó ººðò îëãîãäñîí ýðõ ìýäýë, á¿ðýí ýðõýý ººð
áóñàä áàéäëààð õýòð¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî;
2. Òºðèéí àëáàí õààã÷ àëáàí òóøààëàà ººðèéí áà ãýð á¿ëèéíõýý
òóñûí òóëä õóâèéí àøèã õîíæîî, ñàíõ¿¿ãèéí îðëîãî îëîõ
çîðèëãîîð àøèãëàõ ¸ñã¿é. Òýä ººðñäèéí àëáàí òóøààë, òîìèëãîî,
ýðõ ¿¿ðýãò ¿ë íèéöýõ àëèâàà ãýðýý õýëöýëä îðîëöîõ, ÿìàð íýãýí
àëáàí òóøààë äàâõàð ýðõëýõ, ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýýñ òàòãàëçàõûí
çýðýãöýý ñàíõ¿¿, àðèëæàà íàéìàà áîëîí ò¿¿íòýé òºñòýé àøèã
ñîíèðõîë òýäýíä áàéõ ó÷èðã¿é;
3. Àëáàí òóøààë ÿìàð íýãýí áàéäëààð àëáàí õààã÷èéã
õàðèóöëàãàæóóëíà. Òºðèéí àëáàí õààã÷ òºðèéí õóóëü,
çàõèðãààíû ä¿ðýì, æóðìûí äàãóó àæèë õýðýã, àðèëæàà íàéìàà,
ñàíõ¿¿ãèéíõýý àøèã ñîíèðõîë, ýñâýë àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëä
õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é ñàíõ¿¿ãèéí àøèã îëîõ çîðèëãî á¿õèé ¿éë
àæèëëàãààíûõàà òóõàé ìýäýýëäýã. Ò¿¿íèé àëáàí ¿¿ðãèéí áîëîí
õóâèéí àøèã ñîíèðõëûí õîîðîíä çºð÷èë ¿¿ñ÷ áîëçîøã¿é, ýñâýë
òèéì ñàíàë èðñýí òîõèîëäîëä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã áàãàñãàõ
áóþó àðèëãàõûí òóëä çîõèõ ä¿ðýì, æóðìûí äàãóó çîõèöîí
àæèëëàõ øààðäëàãà ãàðíà;
4. Òºðèéí àëáàí õààã÷ õýçýý ÷ òºðèéí ñàí õºìðºã, ºì÷,
¿éë÷èëãýý áà àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ áîëîí ã¿éöýòãýñíèé ¿ð ä¿íä
îëæ àâñàí ìýäýýëëèéã ººðèéí ¿¿ðýãòýé õîëáîîã¿é ¿éë àæèëëàãàà
õýðýãæ¿¿ëýõýä àøèãëàæ áîëîõã¿é;
5. Òºðèéí àëáàí õààã÷ àëáàí òóøààëààñàà õàëàãäñàíû äàðàà
óðüäàõ àëáàí òóøààëàà õîðòîéãîîð àøèãëàõã¿é áàéõûí òóëä
õóóëü, çàõèðãààíû ä¿ðýì, çààâðûí äàãóó àæèëëàõ ¸ñòîé;
6. Òºðèéí àëáàí õààã÷ ýðõýëæ áóé àëáàí òóøààëûíõàà äàãóó
õóóëü, ä¿ðýì, çààâðûã ¿íäýñëýí õóâèéí áîëîí áîëîìæîîðîî ãýð
á¿ëèéíõýý (ýõíýð, íºõºð) õºðºíãº, îðëîãî, çýýëèéí òóõàé ìýäýýëýõ
¿¿ðýãòýé;
7. Òºðèéí àëáàí õààã÷ õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ, àëáàí
òóøààëàà õýðýãæ¿¿ëýõ, ýñâýë øèéäâýð ãàðãàõàä íºëººëºõ¿éö
ÿìàð ÷ áýëýã äóðñãàë, àíõààðàë òàòñàí áóñàä ýä ç¿éëèéã øóóä áà
øóóä áóñ àðãààð àâàõ, ¿éë÷èëãýý õèéëãýõýýñ òàòãàëçàíà.

3. Í¯Á-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí 2003 îíû 10 äóãààð ñàðûí 31-íèé
ºäðèéí õóðàëäààíààð áàòàëñàí “Í¯Á-ûí Àâëèãûí ýñðýã êîíâåíöè”-
ä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëä õààëò òàâèõ (õîðèãëîõ, õÿçãààðëàõ ãýõ
ìýò) àñóóäëûã èë¿¿ òîäîðõîé òóñãàñàí áàéäàã. Ýíý íü çºâõºí àëáàí
òóøààëòàí, òºðèéí àëáàí õààã÷èä òºäèéã¿é óã êîíâåíöèä íýãäñýí
îðîëöîã÷ óëñ á¿ðò õàìààðàëòàé àæýý. Òóñ êîíâåíöèä çààñíààð:
1. Îðîëöîã÷ óëñ á¿ð ººðñäèéí õóóëü òîãòîîìæèéí ¿íäñýí
çàð÷ìûí äàãóó òºðèéí àëáûã òóíãàëàã áàéëãàõ òîãòîëöîîã
á¿ðä¿¿ëæ, äýìæèí áýõæ¿¿ëýõèéã ýðìýëçýæ, àøèã ñîíèðõëûí
çºð÷èë ãàðãàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¸ñòîé;
2. Îðîëöîã÷ óëñ á¿ð ººðèéí îðíû õóóëü òîãòîîìæèéí ¿íäñýí
çàð÷ìûí äàãóó àëáàí òóøààëòíóóä àëáàí ¿¿ðýãò íü õàðøèëæ,
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ¿¿ñãýæ áîëçîøã¿é àëáàí áóñ ¿éë
àæèëëàãàà, àæèë ýðõëýëò, õºðºíãº îðóóëàëò, îðëîãî, òîìîîõîí
áýëýã äóðñãàëûí ç¿éë, àøãèéíõàà òóõàé ìýä¿¿ëãèéã çîõèõ
áàéãóóëëàãóóäàä ºã÷ áàéõ òàëààð ¿¿ðýã àìëàëò àâàõóéö òîãòîëöîî,
àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõèéã ýðìýëçýõ õýðýãòýé;
3. Îðîëöîã÷ óëñ îðîí á¿ð ººðèéí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó
òóõàéí ç¿éë àíãèàð òîãòîîñîí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã çºð÷ñºí
òºðèéí àëáàí òóøààëòàíä ñàõèëãûí áîëîí áóñàä àðãà õýìæýý àâàõ
áîëîìæèéã àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé.
Ìîíãîë Óëñ 2005 îíä Í¯Á-ûí Àâëèãûí ýñðýã êîíâåíöèä íýãäýí

îðñíîîð óã êîíâåíöèýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý øóäàðãààð ñàéí áèåë¿¿ëýõ
¸ñòîé áºãººä òóñ êîíâåíöè íü ìàíàé óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí íýãýí
àäèë ¿éë÷èëæ áàéãàà áèëýý. Ýíý êîíâåíöèä: “Óëñ îðíû àâëèãàòàé
òýìöýõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà íü õóóëü äýýäëýõ, òºðèéí óäèðäëàãûã
çºâ çîõèñòîé ÿâóóëàõ, òóóøòàé øóäàðãà, èë òîä, õàðèóöëàãàòàé áàéõ
çàð÷ìóóä äýýð òóëãóóðëàõ ¸ñòîé” ãýæ çààñàí áàéäàã. Ìîíãîë Óëñ Í¯Á-
ûí Àâëèãûí ýñðýã êîíâåíöèéí çàðèì ç¿éë, çààëòàä äóðäñàíààð íýãä,
íèéãìèéí îðîëöîîã äýìæñýí, õóóëèéã äýýäëýõ ¸ñ, òºðèéí ¿éë õýðýã
áîëîí òºðèéí ºì÷èéã çîõèñòîé óäèðäàæ õºòëºõ, øóäàðãà áàéõ, èë
òîä áàéõ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ çàð÷ìóóäûã èëýðõèéëñýí ¿ð íºëººòýé,
óÿëäààòàé àâëèãûí ýñðýã áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé.
Õî¸ðò, òºðèéí àëáàí òóøààëòíûã àæèëä àâàõ, ñîíãîí øàëãàðóóëàõ,
àëáà õààõ, àëáàí òóøààë äýâøèõ, ÷ºëººëºõºä èë òîä áàéõ, ýðõ àøãèéí
çºð÷èë ¿¿ñýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä äºõºì áîëîõ òîãòîëöîîã áèé
áîëãîõ, áýõæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýñýí. Ãóðàâò, òºðèéí àëáàí òóøààëòàí
ººðèéíõ íü ÷èã ¿¿ðãèéí õóâüä ýðõ àøãèéí çºð÷èë ¿¿ñãýæ áîëîõ àëáàí
¿¿ðãýýñ ãàäóóðõ ¿éë àæèëëàãàà, àæèë ýðõëýëò, õºðºíãº îðóóëàëò, ýä
õºðºíãº, ÷èíýýëýã áýëýã áóþó äàâóó òàëûã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä
òàéëàãíàæ áàéõ ñèñòåì áîëîí àðãà õýìæýýã òîãòîîõ ¸ñòîé. Äºðºâò,
òºðèéí áàéãóóëëàãûã òºëººëæ áàðàà, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõàä
îðîëöîæ áàéãàà òºðèéí àëáàí õààã÷ òóõàéí ¿éë àæèëëàãààòàé
õîëáîîòîé àøèã ñîíèðõëîî ìýäýýëýõ, ýíý ìýäýýëëèéã øàëãàõ çýðýã
àñóóäëûã çîõèöóóëñàí áàéíà. Òàâä, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ãàðãàõã¿é
áàéõ ¿¿äíýýñ òºðèéí àëáàí òóøààëòàí ýòãýýäèéã øààðäëàãàòàé ãýæ
¿çâýë òîäîðõîé õóãàöààíä ìýðãýæëèéí ÷èãëýëýýð íü, ýñâýë ò¿¿íèéã
îãöîðñîí áóþó òýòãýâýðò ãàðñíû äàðàà õóâèéí õýâøèëä àæèëëàõàä
õîðèã òàâèõ øààðäëàãàòàé. Ýäãýýðèéã ìàíàé óëñ õóóëü òîãòîîìæäîî
òóñãàõ, áèåë¿¿ëæ àæèëëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéäàã.
Õî¸ð. Åâðîïûí Õîëáîîíû õóóëü òîãòîîìæèéí òàëààð
Åâðîïûí õîëáîî 2000 îíä “Íèéãýì, òºðèéí àëáàí òóøààëòíû ¸ñ ç¿éí

çàãâàð õóóëü”-èéã áàòëàí ìºðä¿¿ëæýý. Ýíý õóóëü íü àëáàí õààã÷äûí
àøèã ñîíèðõëûí áîëçîøã¿é çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ¿¿íòýé
õîëáîãäîæ ¿¿ññýí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ, àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã
òàñëàí çîãñîîõîä ÷èãëýãäñýí áàéíà. Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë òºðèéí
àëáàí õààã÷ àëáàí òóøààëûí ýðõ ìýäëýý áîäèòîéãîîð, ÷èí ñýòãýëýýñýý
øóäàðãààð áèåë¿¿ëýõýä ñºðãººð íºëººëºõ, ýñâýë íºëººëæ áîëçîøã¿é
õóâèéí àøèã ñîíèðõîëòîé áàéãàà òîõèîëäîëä ¿¿ñäýã. Òºðèéí àëáàí
õààã÷èéí õóâèéí àøèã ñîíèðõîë íü ººðòºº áîëîí ãýð á¿ë, òºðºë
òºðºãñºä, íàéç íºõºä, îéð äîòíûõîíäîî áîëîí àæèë õýðãèéí áà óëñ
òºðèéí òàëààð õàðèëöààòàé ýòãýýä, áàéãóóëëàãàä àøèãòàé áàéõàä
îðøäîã. Ìºí ò¿¿í÷ëýí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëä òºðèéí àëáàí
õààã÷èéí á¿õ òºðëèéí çýýë õàìààðàãääàã áîëîõûã òóñ òóñ îíöëîí
òýìäýãëýñýí áàéíà. Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí òàëààð, óã çºð÷èëä
îðñíîî ìýäñýí òºðèéí àëáàí õààã÷ íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýýä
õýðõýõ ¸ñòîéã çààæ äàðààõü ÷èãëýë ºãñºí áàéíà. Òóõàéëáàë:
• Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë áîäèò ç¿éë áîëñíûã îíöãîé
àíõààðàõ;
• Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ãàðãóóëàõã¿é áàéõ àðãà õýìæýý
àâàõ;
• Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë áîëñîí íü ìýäýãäñýí òîõèîëäîëä äýýä
øàòíû äàðãàäàà ìýäýãäýõ;
• Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ áèé áîëîõ àøãààñ òàòãàëçàõ, ýñâýë
ò¿¿íä îðñîí íºõöºë áàéäëààñ ãàðàõûã øààðäñàí ýöñèéí øèéäâýðò
çàõèðàãäàõ;
• Õýðâýý øààðäëàãàòàé áîë òºðèéí àëáàí õààã÷ àøèã ñîíèðõëûí
çºð÷èë áàéãàà ¿ã¿é ýñýõèéã ìýäýãäýõ.
¯¿íýýñ ãàäíà çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí òºðèéí àëáàíû øèíý àëáàí

òóøààëä íýð äýâøèæ áàéãàà õ¿í òóõàéí àëáàí òóøààëä òîìèëîãäîõûí
ºìíº ººðèéí àøèã ñîíèðëûí çºð÷ëèéí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí áàéõ
¸ñòîé. Õýðâýý òºðèéí àëáàí õààã÷èéí àëáàí òóøààë õóâèéíõ íü àøèã
ñîíèðõëûã õºíäºæ áàéâàë õóóëèéí äàãóó àëáàí òóøààëä òîìèëîãäîõ,
òîìèëîãäîîä õýñýã õóãàöàà ºíãºðñíèé äàðàà íºõöºë áàéäàë ººð÷ëºãäñºí
¿åä äýýðõ àøèã ñîíèðõëûí øèíæ áàéäàë, öàð õ¿ðýý õýðõýí ººð÷ëºãäñºí
òóõàéãàà ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé.
Ìºí ò¿¿í÷ëýí òºðèéí àëáàí õààã÷èä àëáàíû ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýä
íü çîõèöîõã¿é, ýñâýë ººðò íü õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõóéö àæèë
õºäºëìºð ýðõëýõ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, ººð àëáàí òóøààëä
àæèëëàõûã õîðèãëîäîã. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ÿìàð íýãýí ¿éë
àæèëëàãàà òºðèéí àëáàòàé çîõèöîæ áàéãàà ýñýõ íü òîäîðõîéã¿é ¿åä
øóóä çàõèðàõ äàðãûíõàà ñàíàë áîäëûã ñîíñîõ ¸ñòîé. Õ¿÷èí òºãºëäºð
¿éë÷èëæ áóé õóóëèéã õàðãàëçàí ¿çýæ, ¿éë àæèëëàãààíûõàà çàðèì
òºðëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, òºðèéí àëáàíû áóñ ÿìàð íýãýí àëáàí òóøààëä
àæèëëàõûí ºìíº òºðèéí àëáàí õààã÷ ýíý òóõàé òºðèéí àëáàíû àæèë
îëãîã÷äîî ìýäýýëæ, ò¿¿íòýé òîõèðîëöîõ ¿¿ðýãòýé. Òºðèéí àëáàí õààã÷
ººðèéí àëáàíû áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õóâüä îíîãäñîí ¿¿ðãýý
ã¿éöýòãýõýä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é íàìûí ãèø¿¿í÷ëýë,
àëèâàà íýã áàéãóóëëàãàä õàðüÿàëàãääàã àñóóäëàà õóóëüä çààñàí
øààðäëàãûí äàãóó øèéäâýðëýõ ¸ñòîéã çîõèöóóëñàí áàéíà.
Òºðèéí àëáàí õààã÷ óëñ òºðèéí áóþó îëîí íèéòèéí ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöîõäîî õýðõýí àæèëëàõ òàëààð ÷ äýýðõ õóóëüä çààñàí áàéíà.
¯¿íä:
1. Òºðèéí àëáàí õààã÷ ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ¿íäñýí ýðõýý
õýðýãæ¿¿ëæ óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä áîëîí îëîí íèéòèéí äóíä
çîõèîæ áàéãàà ýíý ÷èãëýëèéí ÿðèëöëàãà, ìýòãýëöýýíä îðîëöîõäîî
ýíý õ¿í ººðèéí õàðèóöñàí àæèë, îíîãäñîí ¿¿ðãýý ¿íýí÷ øóäàðãààð
áèåë¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé þì óó, ¿ã¿é þó ãýñýí ýðãýëçýýíä èðãýäèéã,
ýñâýë àæèë îëãîã÷èéã îðóóëàõã¿é áàéõ ¸ñòîé;
2. Òºðèéí àëáàí õààã÷ àëáàí òóøààëûí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõäýý
ÿìàð íýãýí óëñ òºðèéí çîðèëãîä ¿éë÷ëýõ ¸ñã¿é;
3. Òºðèéí àëáàí õààã÷ óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààã
õýðýãæ¿¿ëýõäýý òºðèéí çàðèì àëáàí õààã÷äàä õàìààðàëòàé,
õóóëüä çààñàí õÿçãààðëàëòûã ÷àíä ñàõèí áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.
Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã çîõèöóóëñàí ãàäààä
îðíóóäûí õóóëü òîãòîîìæ õàíãàëòòàé áàéãàà òºäèéã¿é Í¯Á-ûí
ãèø¿¿í îðíû õóâüä Ìîíãîë Óëñ òóñ áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì, áàòàëæ
ìºðä¿¿ëñýí õóóëüä ººðèéí îðíû õóóëü òîãòîîìæèéí ¿çýë ñàíààã
íèéö¿¿ëýõ, áàéõã¿é çàðèì õóóëèéã ÿàðàëòàé áàòàëæ ãàðãàõ çàìààð
äýëõèé íèéòèéí æèøèãòýé õºë íèéö¿¿ëýí óðàãø õºãæèõ ¸ñòîé.
Òºðèéí àëáà ìºí ÷àíàðààðàà îðøèõ ãîë íºõöºë áîë àøèã ñîíèðõëûí
çºð÷ëººñ àíãèä áàéõ ÿâäàë ìºí. Ãýòýë ìàíàé óëñûí õóâüä ýñðýãýýð íü
áîëîõ ãýýä áàéíà ãýõýä íýã èõ áóðóóäàõã¿é áîëîâ óó. Òóõàéëáàë, ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýð, àëèâàà àëáàí òóøààëûí òîìèëãîîíû
öààíà òîäîðõîé õóâü õ¿í, õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí àøèã ñîíèðõîë
ÿìàãò ñ¿¿äýð ìýò äàãàëäàõ áîëñîí íü íóóö áèø ýý. Òýð àøèã ñîíèðõîë
íü òóõàéí ýçýíäýý õýìæýýëøã¿é èõ à÷ òóñàà ºã÷, õàðèí íèéòèéí àøèã
ñîíèðõëûã òýð õýìæýýãýýð çºð÷èõ òºäèéã¿é óëñûí ýðõ àøèãò ¿ëýìæ
õîõèðîë ó÷ðóóëñààð áàéíà. ¯¿íèé íýã ãîë èëðýë íü õóóëü òîãòîîìæ
áàòëàõàä òîäîðäîã. Òóõàéëáàë, ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí õóóëü áàòëàõ
ÿâäàë îäîî áàðàã åðäèéí ¿çýãäýë áîëîõ ãýýä áàéãààã çîðèóä òýìäýãëýõ
õýðýãòýé. Æèøýý íü, õóâü õ¿í, õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ, óëñ òºðèéí
íàìûí ÿâöóó àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëñàí õóóëü ãàðãàñíààð òºð íü
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã ººãø¿¿ëýí ãàçàð àâàõóóëàõ ýõ ñóóðü áîëæ
áàéíà. Àëèâàà õóóëü áîë õóóëü ¸ñíû õàìãààëàëòàä áàéõ ¸ñòîé õóâü
õ¿í, õàìò îëîí, áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèéí ýðõèéí íèéëáýð öîãö
áàéõ ¸ñòîé.
Àëèéí áîëãîí õýí íýãíèé, õýñýã á¿ëãèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí
õóóëü ãàðãàõ âý, ýðõýì òºðèéí ò¿øýýä ýý. Òà á¿ãäèéí ñýòãýëä ¸ñ ç¿é,
¸ñ ñóðòàõóóí ãýæ áàéäàã áîë, øóäàðãà àæèëëàõ, øóäàðãà áàéõ ÷èí
ýðìýëçëýë áàéäàã áîë ýõ îðíûõîî õºãæèëä, àðä ò¿ìíèéõýý àìüäðàëä
íýí õýðýãòýé, çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé, ìîíãîë õºðñºí äýýð áîëîâñîð÷
õýðýãæèõ óðò íàñòàé, õýíä ÷ õî¸ðäìîë îéëãîëò ºãºõººðã¿é áîëîâñðîíãóé
õóóëü ãàðãàæ õýðýãæ¿¿ëìýýð áàéíà, áèåëýëòýä íü òàâèõ õÿíàëòûã
òîãòìîëæóóëìààð áàéíà, óëñûíõàà õóóëèéã õ¿íäýëæ õýðýãëýäýãã¿é,
òîîæ áèåë¿¿ëäýãã¿é àëáàí òóøààëòàíä ýðõ ìýäýë, ýä õºðºíãèéã íü
õàðãàëçàõã¿éãýýð õàðèóöëàãà òîîöîæ ñóðìààð áàéíà.
Ýíý àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõýä Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí
çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü áàòëàí ãàðãàõ íü ÷óõàë
áîëíî. Òèéìýýñ íýãä¿ãýýðò, äýýðõ õóóëèéã ÿàðàëòàé õýëýëöýí áàòàëæ
ìºðä¿¿ëýõ íü íèéòèéí ýðõ àøèãò íèéöýõ áîëíî. Õî¸ðäóãààðò, òºðèéí
ºíäºð àëáàí òóøààëòíóóä õýí íýãíèé þìóó, õýñýã á¿ëãèéí ýðõ àøèãò
¿éë÷èëæ îëîí ò¿ìíèé äóíä àâëèãà, õýýë õàõóóëüä ºðòäºã ãýñýí
õàðäëàãàä õàìðàãäàæ ìóó íýð ç¿¿ìýýðã¿é áàéõ íü èë¿¿ ÷óõàë ìýò
ñàíàãäàíà.
Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ àëü áîëîõ àíãèä áàéõûí òóëä àëü ÷ çýðýã
çèíäààíû òºðèéí àëáàí õààã÷, óäèðäàõ àæèëòàí øóäàðãà òºâøèí
áàéöãààÿ, øóäàðãà àæèëëàæ àìüäàðöãààÿ ãýñýí õàòóó øààðäëàãûã
òàâèõààñ ººð àðãàã¿é áîëîîä áàéíà.
ÀØÈÃ ÑÎÍÈÐÕËÛÍ ÇªÐ×ËÈÉÍ ÍÈÉÃÌÈÉÍ ¨Ñ
ÑÓÐÒÀÕÓÓÍÀÀÑ ¯¯ÄÝËÒÝÉ ØÀËÒÃÀÀÍ
Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí òîî õýìæýý,

÷àíàð (çýðýãëýë)-ûí ¿ç¿¿ëýëò, ò¿¿íèé
íèéãýìä ó÷ðóóëæ áàéãàà õîð àþóëûí
áàéäàë íü òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
óäèðäàõ àæèëòàí, àëáàí õààã÷ áîëîí
æèðèéí èðãýäèéí ¸ñ ñóðòàõóóí, õ¿íèé
ìºñèéã èëýðõèéëýõ ÷óõàë õýìæ¿¿ð áîëíî.
Òèéìýýñ àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí
øàëòãààíûã íèéãìèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû
áàéäàë, ¿íýëýìæýýñ õàéõ õýðýãòýé.
1. Ìàíàé àðä ò¿ìýí îëîí çóóí, îëîí
ìÿíãàí æèëèéí òóðø òºðºº äýýäëýí ø¿òýæ,
Óëñûí åðºíõèé òºðèéí àëáûã õ¿íäýòãýí õàìãààëæ èðñýí
ïðîêóðîðûí òóñëàõ,
Ìýäýýëýë ä¿í áàÿëàã óëàìæëàë, çàí çàíøëûí ºíäºð
øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû ñî¸ëòîé. Õýðâýý ýíýõ¿¿ óëàìæëàë, çàí
òºâèéí çàõèðàë çàíøèë, ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýý, ¿íýëýìæèéí
Ã.Ãàíçîðèã
ýåðýã ÷èã áàðèìæàà àëäàãäàõ þì áîë íèéãýì
á¿õýëäýý ¸ñ ñóðòàõóóíû äîðîéòîëä îðîõ àþóëòàé. Ìºí ò¿¿í÷ëýí óëñ
îðíû ýäèéí çàñãèéí àìüäðàë, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, óëñ òºðèéí
áîäëîãî õýçýý ÷ íèéãìèéí ¸ñ ñóðòàõóóíààñ àíãèä áàéãààã¿é òóë ýäãýýð
àñóóäëûã öîãöîîð íü ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Íºãºº òàëààð äýýð
¿åýñ òºðºº õ¿íäëýí äýýäýëæ èðñíèé íýã áàòàëãàà áîë õîò, õºäººã¿é,
õºãøèí çàëóóã¿é, “Òºðèéí ìèíü ñ¿ëä ºðøºº” ãýæ çàëáèð÷, ìºíõ
õºõ òýíãýðòýý öàéíûõàà äýýæèéã ºðãºäºã áàéñàí. Ãýòýë ñ¿¿ëèéí ¿åä
ýíý õ¿íäýòãýë àëäàãäàõ àþóë í¿¿ðëýýä áàéíà. ßàãààä ãýâýë ÓÈÕ-
ûí ÷óóëãàíû ¿åýð ýðõýì ò¿øýýäèéí ãàðãàæ áàéãàà ààø àðàíøèí,
õàðèëöààíû ñî¸ëã¿é áàéäàë, ñàéä, äàðãà íàðûí àëáàí òóøààëûí
òºëººõ òýìöýë, õèé õîîñîí àìëàëò, ººðèéãºº äºâèéëãºñºí áàðäàìíàë
îëîí ò¿ìíèé äóðã¿éöëèéã òºð¿¿ëæ, òºðäºº èòãýõ èòãýëèéã àëäàãäóóëæ
áàéíà. Äýýðýý ñóóäëàà îëîõã¿é áîë äîîðîî ã¿éäëýý îëîõã¿é ãýã÷ýýð
¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýý, õ¿íèé ìºñ ÷àíàðûã äýýä ò¿âøèíä þóíû
ºìíº òºëºâø¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Èéì òºëºâøèë áàéõã¿éãýýñ
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë äýýðýýñ ýõýëæ ¿íäýñëýýä áàéãààã øóäàðãààð
õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé. Óðãàæ áàéãàà, óðãàõààð òýì¿¿ëæ áàéãàà
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí ¿íäñèéã íèéãìèéí áóñàä äàâõàðãàä
õàâàí îðæ áýõæèõýýñ íü ºìíº, òàë òàë òèéø ñàëààëæ íèéòèéã
õàìðàõààñ íü ºìíº òàéð÷ áàãàñãàõ, òàñëàí õàÿõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
2. Õóâü õ¿í, òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ
àæèëòàí, àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ñóðòàõóóí, õ¿íèé ìºñ íü íèéãìèéí
78
áàÿëãèéã ºñãºí àðâèæóóëàõ, øóäàðãààð õóâààðèëàõ, óëñ îðíû
õºãæëèéã óðàãøëóóëàõ àñóóäàëä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Ýäèéí
çàñàã íü ºðãºí óòãààðàà õ¿í àìûí àìüæèðãààíû õýðýãöýýã õàíãàõ
çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëäýã. Ãýòýë õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ ¿íäýñëýëã¿é
áàÿæèõ, èðãýäèéí îëîíõè íü ÿäóóðàëä îðîõ çýðãýýð ýäèéí çàñãèéí
õºãæèëä ãàæóóäàë ¿¿ñ÷, ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é ¿çýãäëèéã óëàì òýòãýí
äààìæðóóëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Íèéãìèéí õ¿ðýýíä
õ¿ì¿¿ñèéí òýãø áóñ áàéäàë, àìàð õÿëáàð àðãààð àæèë á¿òýýõ,
õºðºíãº õóðèìòëóóëàõ õ¿ñýë òýì¿¿ëýë õ¿íèé ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã
òºäèéã¿é ìàíàé òºðèéí àëáàíû ¸ñ ç¿éã á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷èæ áàéíà.
Óäèðäàõ àæèëòàí, òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ñóðòàõóóíû òàëààð
ôèëîñîôèéí óõààíû äîêòîð, àõìàä äèïëîìàò÷, ñýõýýòýí, ñóäëàà÷
Ä.ªëçèéñàéõàí “¯íýí” ñîíèí (2008.08.29, №170)-ä íèéòë¿¿ëñýí
“Óäèðäëàãûí ñýõýýòýí: áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë” ºã¿¿ëýëäýý: “Íèéãýì, àðä
ò¿ìíèéõýý ºìíº îíöãîé ¿¿ðãèéã õ¿ëýýñýí ñóáúåêò áîë óäèðäëàãûí
ñýõýýòýí áºëãºº. Ýõ îðîí, àðä ò¿ìíèé õóâü çàÿà ººäðºã ñàéí ñàéõàí
áàéõ íü òýäíèé îþóí, àðãà óõààí, õ¿íëýã, ñî¸ë÷, øóäàðãà, ¿íýí÷,
çàð÷èì÷ òºðõ, äàðóó çàí òºëºâ ãýýä îëîí ñàéõàí øèíæ ÷àíàðààñ øóóä
õàìààðäàã àæýý. Óäèðäàõ àæèë, àëáàí òóøààëä òîìèëîõäîî íýãä,
áîëîâñðîëûí äèïëîì, õî¸ðò, ¸ñ ñóðòàõóóíû øèíæ áàéäëûã õàðãàëçäàã.
Òýãâýë îäîî ãàäààäûí çàðèì îðîíä õî¸ðäàõü íü áóþó ¸ñ ñóðòàõóóíû
øèíæ ÷àíàð ºíäºð áàéõ ¸ñòîéã òýðã¿¿í øàëãóóð áîëãîí àâ÷ ¿çäýã
áîëñîí òóõàé îëîí óëñûí ýðäýìòýä áè÷æýý. Ýíý íü ñýõýýòíèé ¸ñ
ñóðòàõóóí ÿìàãò öýâýð, àðèóí áàéõ ¸ñòîéí ÷óõëûã íèéãìèéí ïðàêòèê
ºã¿¿ëæ áóé õýðýã áèëýý. Áîäîõ ¸ñòîé ë ç¿éë” ãýýä öààø íü èéíõ¿¿
ñýõýýòýí íü “Íèéãýìä òîäîðõîé áàéð ñóóðü ýçýëñýí, íàðèéí òºâºãòýé,
õ¿íä õýö¿¿ îþóíû õºäºëìºðèéã äàâàìãàéëàí ýðõýëäýã, äîòîîä ñî¸ë, ¸ñ
ñóðòàõóóíû ºíäºð øèíæ ÷àíàðûã ýçýìøñýí õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ” ãýæ
òîäîðõîéëñîí áàéíà. Çàõ çýýëèéí îðîî áóñãàà ýíýõ¿¿ öàã ¿åä óäèðäàõ
àæèëòàí (óäèðäëàãûí ñýõýýòýí), òºðèéí àëáàí õààã÷ (ñýõýýòýí)-èéí
á¿òýö á¿ðýëäýõ¿¿íä ÷, õ¿í ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòýä ÷ áàãàã¿é ººð÷ëºëò
ãàð÷, òýð õýìæýýãýýð îëîí ò¿ìíýýñ ø¿¿ìæëýë õ¿ëýýõ íü íýìýãäñýýð
áàéíà. Òóõàéëáàë, ýðõ ìýäýëòýí, äàðãà, ò¿øìýë¿¿äèéí äóíä øàòàëñàí
çàõèðàí òóøààõ ¸ñ, ÿâöóó õ¿ðýý ãàçàð àâ÷, ºãºº àâàà, õýýë õàõóóëü
áàéõ ¸ñòîé þì øèã åðäèéí, õýâèéí ¿çýãäýë ìýò áîëæ, íèéãìèéí
àìüäðàëûí õ¿ðýýã õàìàðñàí òîì ñ¿ëæýý ¿¿ñãýñíýýð àðä ò¿ìíèé
áóõèìäëûã òºð¿¿ëæ, íèéãìèéí ÿäóóðëûã ãààðóóëàõ áîëîâ. Èíãýñíýýð
äýýäñèéí õ¿ðýýëëèéíõíýýñ ñýõýýòýíä çàéëøã¿é áàéâàë çîõèõ ¸ñ
ñóðòàõóóíû áîëîí àæèë õýðýã÷, çàð÷èì÷, øóäàðãà, õ¿íëýã ¸ñíû çýðýã
àëü ýåðýã øèíæ ÷àíàð óëàì á¿äãýðýí õîëäîæ áàéíà.” ãýæ õàðàìñàí
áè÷ñýíèéã àíõààðàõã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é. Ýíý íü ÿâàí ÿâñààð ãàçàð
àâ÷ õ¿ì¿¿ñèéí ¸ñ ñóðòàõóóíûã íýëýíõ¿éä íü äîðîéòóóëàõ àþóëòàé
òóë øàò øàòàíäàà õÿíóóð íÿìáàé àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà;
3. Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áîëîâñðîíãóé áóñààñ øàëòãààëæ èðãýí
÷, òºðèéí àëáàí õààã÷ ÷ ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýã çºð÷èæ, õ¿íèé
ìºñ ÷àíàðàà àëäàõ òîõèîëäîë õî¸ð áàéäëààð ãàðäàã íü àæèãëàãäñàí.
Íýãä¿ãýýðò, ìºðäºæ áàéãàà ýðõ ç¿éí àêòàà çºð÷èæ áàéíà. ßàãààä
ãýâýë ýìíýëýã, áàðèëãà, ñî¸ë, áîëîâñðîë, õàëàìæ, íèéãìèéí
õàìãààëàë ãýýä òºðèéí ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîîòîéãîîð ÿàì, àãåíòëàãèéí
ñàéä, äàðãà íàðûí áàòàëæ ìºðä¿¿ëñýí ä¿ðýì, æóðàì, çààâàð çýðýã
íèéòëýã õýì õýìæýý òîãòîîñîí ýðõ ç¿éí àêòóóä øàò äàìæëàãà
îëîíòîé, õýò èõ ÷èðýãäýëòýé áàéãàà íü õ¿ì¿¿ñò ò¿¿íèéã òîéð÷ ãàðàõ
õÿëáàð àðãà çàìûã õàéõ, îëîí ñààä äàâààã àëãàñ÷ òîâ÷ëîõûã óðüòàë
áîëãîäîã çóðøèë òîãòîîãîîä áàéíà. Õî¸ðäóãààðò, õàìòðàí àæèëëàõ,
õàðèëöàí òóñëàõòàé õîëáîãäñîí áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëàõ, ýñâýë
àæèë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ ýðõ àâàõûí òóëä õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ
ÿâäàë ãàðãàäàã. Òóõàéëáàë, ãýðýý, êîíòðàêò áàéãóóëàõäàà äàâóó
ýðõ, ÿëèìã¿é èë¿¿ áàéäàë ººðòºº áèé áîëãîõ, çàðèì íýã íü òåíäåðò
ºðñºëäºõ ÿâöäàà ÿëæ äèéëýõèéí òóëä õóóëü áóñ àðãà õýðýãëýõ çýðãýýð
ìºí ë àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëä õóòãàëäàæ ýõýëäýã áàéíà. Ýíý íü ºíãºö
õàðàõàä àðãàã¿éí ýðõýíä õèéæ áàéãàà ìýò õàðàãäàâ÷ ¿íýí õýðýã äýýðýý
îëäñîí áîëîìæèéã äàëèìäóóëàí àøèãëàõ ìóó àðãàä ñóðàëöàõààð
áýëòãýæ áàéãàà, çàðèì íü áýëòãýëýý äóóñãààä ¿íäñýí àíãèä íü äýâøèí
îðæ ñóðàëöàæ áàéãàà ãýñýí ¿ã þì. Òèéìýýñ èðãýäèéí õóâüä ÷, òºðèéí
àëáàí õààã÷èéí õóâüä ÷ èéìýðõ¿¿ ºº ñýâ, äàâõàðäàë, õèéäëèéã
àøèãëàæ ÷àäàõã¿éãýýð õóóëü òîãòîîìæèéã íÿãò íÿìáàé, èë¿¿
äóòóó îéëãîëò ºãºõººðã¿é, õýðýãëýæ ìºðäºõºä òîâ÷ òîäîðõîé, óëàì
áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã ºíººãèéí öàã ¿å íýõýë õàòóóòàé øààðäàæ áàéíà.
ÕÎÐÈÕ ÀÍÃÈ ÁÀ ÃßÍÄÀÍÃÈÉÍ ÒÀËÀÀÐÕÈ ÏÐÀÊÒÈÊ
ÎÉËÃÎËÒ
Õóóëèéí ç¿éë àíãè õýñýã á¿ðèéã

àìüäðàëä õýðýãëýæ ÷àääàã õ¿íèéã
õóóëü÷ ãýõ íü îëîíòàà. Òýãâýë óã
õóóëü íü ººðºº õî¸ðäìîë ñàíààã¿é, íýã
ìºð îéëãîãäîõîîð, õîîðîíäîî óòãûí
çºð÷èëäººíã¿é áàéõ ¸ñòîé. Ýð¿¿ãèéí
õóóëü, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëü, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
òóõàé õóóëüä çààñàí õîðèõ àíãè áîëîí
ãÿíäàíãèéí òàëààðõè çààëò, òýäãýýðèéã
ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëæ áóé ïðîöåññûã
õàðüöóóëàí ñóäëàõàä àíõààðàë òàòñàí Íèéñëýëèéí ïðîêóðîðûí
ãàçðûí ßë ýäë¿¿ëýõ
ç¿éë öººíã¿é áàéíà. àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí õýëòñèéí äàðãà, õóóëü öààçûí
Åðºíõèé àíãèéí 52 äóãààð ç¿éëä “Ãýìò èòãýìæèò çºâëºõ, äîêòîðàíò
Ö.Ìºíõáàò
õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã ýíý õóóëüä
çààñàí õóãàöààãààð ýðõ ÷ºëººã íü õÿçãààðëàæ, íèéãìýýñ òóñãààðëàí
õîðèõ àíãè, ãÿíäàíä áàéëãàõûã õîðèõ ÿë ãýíý” ãýæ òîäîðõîéëñíûã
¿çýõýä õîðèõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýäèéã õî¸ð ººð ãàçàð áóþó õîðèõ
àíãè, ãÿíäàí õýìýýõ òóñäàà îáúåêòîä õîðèõ ÿëûã ýäë¿¿ëæ áîëîõîîð
çààæýý.
Ãýòýë Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí 105 äóãààð ç¿éëä:
“Õîðèõ áàéãóóëëàãà íü áàðèâ÷ëàõ áàéð, íàñàíä õ¿ðýýã¿é÷¿¿äèéí
áîëîí íàñàíä õ¿ðýãñäèéí õîðèõ àíãè, ãÿíäàí (öààøèä “õîðèõ àíãè”
ãýõ) òýäãýýðòýé àäèë äýãëýì á¿õèé áàéãóóëëàãààñ á¿ðäýíý” ãýñýí
íü ãÿíäàí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí õîðèõ àíãèòàé ÿã èæèë óòãûã
àãóóëñàí áàéãàà íü öààøèä ãàðàõ ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîñîí
áàéíà. Òóõàéëáàë: ãÿíäàíã õîðèõ àíãèéí íýã àäèë áîëãîæ àíãèéí
äóãààð îëãîæ (405 äóãààð àíãè ã.ì) íýðëýñýí, ò¿¿íä ÿë ýäýëæ áàéãàà
ÿëòíûã õîðèõ àíãèéí “ãÿíäàíãèéí äýãëýì”-èéí ÿëòàí ãýõ, õîðèõ
àíãèéí ÿëòàíä õîëáîãäîõ ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîë áèåë¿¿ëýõòýé
õîëáîãäñîí àæèëëàãààíä ãÿíäàíãèéí ÿëòíóóäûã õàìðóóëæ áóé çýðýã
íü õîðèõ àíãè áà ãÿíäàíãèéí ìºí ÷àíàðûí àãóóëãà àëäàãäàæ çºâõºí
ÿëòàí ÿë ýäëýõ íºõöºëººð õîîðîíäîî ÿëãàãäàõ òºäèé áîëñîí áàéíà.
Îíö àþóëòàé ãýìò õýðýãòíýýð òîîöîãäñîí áîëîí 18 íàñàíä õ¿ðñýíèé
äàðàà îíö õ¿íä ãýìò õýðýãò 15 æèëýýñ äýýø õóãàöààãààð õîðèõ ÿë
øèéòã¿¿ëñýí ýðýãòýé ÿëòíû õîðèõ ÿëûí çàðèìûã ãÿíäàíä ýäë¿¿ëýõýýð
ø¿¿õ òîãòîîñîí ýñõ¿ë öààçààð àâàõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýäèéí
81
àìèéã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ óó÷èëñàí òîõèîëäîëä 30 æèëèéí
õóãàöààãààð ãÿíäàíä õîðèõ ÿëààð ñîëüñîí ÿëòàí “ãÿíäàí”-ä íîãäñîí
ÿëàà ýäýëæ äóóñãàõ ó÷èðòàé ãýñýí ñàíààã äýâø¿¿ëæ áàéíà.
Õóóëü òîãòîîã÷èä çºâõºí õîðèõ àíãèéí äîòîîä æóðìûã ÷àíä ñàõèæ
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí, îíîãäóóëñàí ÿëûí çîõèõ õóâèéã ýäýëñýí,
çàñàð÷ õ¿ì¿¿æñýíýý çàí áàéäëààðàà õàðóóëæ, ãýìò õýðýã ¿éëäñýíèé
óëìààñ áóñäàä ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî íºõºí òºëñºí, ãýì õîðûã àðèëãàñàí,
ýñõ¿ë ÿëûíõàà òàëààñ äîîøã¿é õóâèéã ýäýëæ ñàõèëãûí çºð÷èë
ãàðãààã¿é õºäºëìºðëºõ ¿¿ðãýý àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæ óðàìøóóëàãäàæ
áàéñàí ÿëòíûã ÿë ýäëýõýýñ õóãàöààíû ºìíº òýíñýí ñóëëàõ áóþó äýãëýì
áóóðóóëæ áîëîõûã õóóëü÷èëñàí áàéíà.
Õàðèí ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëä çààñàí õîðèõ ÿëûí çàðèìûã
áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãààð óó÷ëàãäñàí 30
æèëèéí õóãàöààãààð ãÿíäàíä õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà ÿëòíûã
ãÿíäàíãèéí õóãàöààíààñ ºìíº äýãëýì áóóðóóëàõ òóõàé àëü ÷ õóóëüä
çààãààã¿é áàéõàä ýäëýõ ÿëûí òàëààñ èë¿¿ õóâèéã ýäýëñýí, ýð¿¿ë
ìýíäèéí áàéäàë çýðãèéã ¿íäýñëýë áîëãîæ ãàðãàñàí Ø¿¿õèéí øèéäâýð
ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà áîëîí Ïðîêóðîðûí ñàíàë, òîäîðõîéëîëò,
ä¿ãíýëòèéí äàãóó ø¿¿õ øèéäâýðëýæ áàéãàà íü á¿ðýí çºâ ¿íäýñëýëòýé
ãýæ ¿çýõýä ýðãýëçýýòýé áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 335 äóãààð ç¿éëèéí 335.1
äýõ õýñýãò çààñàí ãÿíäàíä õîðèõ ÿëûí çîõèõ äýãëýìèéã õîðèõ àíãèä
ýäë¿¿ëýõýýð ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãûí ñàíàëûã
¿íäýñëýæ ãàðãàñàí ïðîêóðîðûí ä¿ãíýëòèéí äàãóó ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ
ãàðãàæ øèéäâýðëýõ òóõàé çààëòûã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð íýãäñýí
îéëãîëò áàéõã¿é, ÿë ýäýëæ áóé áàéãóóëëàãà þóã ¿íäýñëýæ ñàíàë
ãàðãàõ íü òîäîðõîéã¿é, ýíý òàëààð Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õîëáîãäîõ
òàéëáàð ãàðààã¿é çýðýã “öîîðõîé”-ã àøèãëàí õîðèõ àíãèéí îíöãîé,
÷àíãà äýãëýìä ÿë ýäýëæ áàéãàà ÿëòíû äýãëýì áóóðóóëàõ àñóóäàëòàé
àäèëòãàæ òºñººòýé áàéäëààð øèéäâýð ãàðãàæ áàéãààã çîãñîîõ öàã
áîëñîí áàéíà. Ýíý àñóóäëûã öýãöýëæ òîäîðõîé øèéäâýð ãàðòàë
ãÿíäàíãèéí ÿëòíûã ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëä çààñàí õóãàöààíààñ
ºìíº õîðèõ àíãèä ÿëûã ýäë¿¿ëýõýýð ñîëüæ áóé áàéäëûã ò¿äãýëç¿¿ëýõ
íü ç¿éòýé þì.
Ìîíãîë Óëñàä öààçààð àâàõ ÿëûã ã¿éöýòãýõýýñ òàòãàëçàõ, óëìààð
õàëàõ ñàíàë ñàíàà÷ëàãà ºðãºõ õ¿ðýýíä ãàð÷ óëìààð òóõàéí ÿëòàí
ýòãýýäèéã öààçààð àâàõààñ èë¿¿òýéãýýð çºâõºí ãÿíäàíä òîãòîîñîí
õóãàöààíä “ßñ” áàéëãàæ õîðèõ ÿëûã ýäë¿¿ëýõ íü õàíãàëòòàé öýýðëýë
áîëîõ òóõàé ÿðüæ áàéãàà ºíºº ¿åä áîäèò áàéäàëä ãÿíäàíãèéí ÿëòíûã
õîðèõ àíãèéí ÿëòàí àäèë õóãàöààíààñ ºìíº “äýãëýì áóóðóóëæ”
øèéäâýðëýæ áàéãàà íü ¿íäýñëýëã¿é þì. Ãàíö æèøýý äóðüäàõàä 2009
îíä 14 ÿëòíûã ãÿíäàíãààñ õóãàöààíààñ ºìíº ººð õîðèõ àíãèä ÿëûã
ýäë¿¿ëýõýýð ñîëüñîí áàéíà. Ýíý íü õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí 110 äóãààð ç¿éëä
“Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ÿëòàí 18 íàñ õ¿ðìýãö ÿëûã íü ýäë¿¿ëýõýýð
íàñàíä õ¿ðýãñäèéí õîðèõ àíãèä øèëæ¿¿ëýõ àñóóäëûã õîðèõ àíãèéí
òîäîðõîéëîëòûã ¿íäýñëýí ø¿¿õ øèéäâýðëýíý” ãýæ çààñàí íü à÷
õîëáîãäëîî àëäààã¿é õîëáîãäîõ àñóóäëûã ÿìàð íýã ìàðãààíã¿é
øèéäâýðëýæ áàéíà. ¯¿íýýñ ñàíàà àâ÷ “Ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëä
çààñàí ãÿíäàíä ýäëýõ õîðèõ ÿëûí õóãàöàà äóóñìàãö óã ÿëòíûã
çîõèõ äýãëýìèéí õîðèõ àíãèä øèëæ¿¿ëýõ àñóóäëûã õîðèõ àíãèéí
òîäîðõîéëîëòûí äàãóó ãàðãàñàí ïðîêóðîðûí ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñëýæ ø¿¿õ
øèéäâýðëýíý” ãýæ ÝÁØ õóóëèéí 335 äóãààð ç¿éëä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëæ íàéðóóëàõ íü çºâ þì. Ò¿¿í÷ëýí ýíý ç¿éë àíãèä ãÿíäàíä õîðèõ
ÿëûã çîõèõ äýãëýìèéí õîðèõ àíãèä ýäë¿¿ëýõýýð ñîëèõ òóõàé ñàíàëûã
ø¿¿õ õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí òóõàé çàõèðàìæ ãàðñàí ºäðººñ õîéø 1
æèëèéí äîòîð óã àñóóäëûã ø¿¿õ äàõèí àâ÷ õýëýëöýõã¿é ãýñýí çààëò
íü õ¿íèé ýðõèéã íîöòîé çºð÷ñºí íýã õýëáýð ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.
Ó÷èð íü õîðèõ àíãèéí ñàíàë òîäîðõîéëîëò, ïðîêóðîðûí ä¿ãíýëòèéã
ø¿¿õ ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çýæ õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí íü ãÿíäàíä õîðèõ
ÿë ýäýëæ áàéãàà ÿëòíû áóðóó áèø õàðèí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû
õàðèóöëàãàã¿é àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé áàéõàä ø¿¿õ íýã æèëèéí
õóãàöàà çààæ äàõèæ õýëýëöýõã¿é ãýñýí íü ºðººñãºë, áîäèò àìüäðàëä
íèéöýõã¿é áàéíà.
Èéìä äýýðõ àñóóäëûã íýã ìºð æóðàìëàõàä þóíû ºìíº:
1. Óëñûí äýýä ø¿¿õýýñ Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 335
äóãààð ç¿éëûã òàéëáàðëàõ;
2. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà, ïðîêóðîð, ø¿¿õ íü
õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð íýã ìºð îéëãîëòòîé áîëîõ;
3. Ãÿíäàíã õîðèõ àíãèéí íýãýí àäèë íýðëýõã¿é áàéõ;
4. Ãÿíäàíãèéí ÿëòíûã ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîëä çààñàí ãÿíäàíä
áàéõ õóãàöààã äóóñìàãö çîõèõ äýãëýìèéí õîðèõ àíãèä ÿëûã íü
ñîëüæ ýäë¿¿ëýõ;
5. Õîëáîãäîõ õóóëèóäàä ýíý òàëààð òîäîðõîé íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ çàìààð õóóëèéí õèéäëèéã àðèëãàõ íü ¿ð ä¿íãýý ºãíº
ãýñýí ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéíà.
AÂÑÒÐÈÉÍ ¯ÍÄÑÝÍ ÕÓÓËÈÉÍ Ø¯¯ÕÈÉÍ ÒÓÕÀÉ
¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ðåôåðåíò, ìàãèñòð ¨.ªíºáîðãèë
Àâñòðèéí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ýõëýëèéã 1867 îíä

áàéãóóëàãäñàí Ýçýíò ã¿ðíèé ø¿¿õ òàâüñàí ãýæ ¿çäýã. Òýãýýä 1919
îíîîñ ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íýðòýé áîëæ ¯íäñýí õóóëèéí õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãûí ýõèéã òàâüñàí àíõíû ø¿¿õ þì.
Àâñòðèéí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷äèéã Õîëáîîíû Çàñãèéí
ãàçàð, ¯íäýñíèé çºâëºë (ïàðëàìåíò) ýñâýë Õîëáîîíû çºâëºëèéí
ñàíàëûã ¿íäýñëýí Åðºíõèéëºã÷ òîìèëäîã. Õýäèéãýýð ýíý òîìèëãîî
íü óëñ òºðèéí øèéäâýð áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ ø¿¿ã÷èä á¿ðýí ýðõýý
õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýð òýä õàðààò áóñ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áºãººä
óëñ òºðèéí àëü íýã ÷èã øóãàìûã äàãàäàãã¿é.
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí 14 ãèø¿¿í (ò¿¿í÷ëýí 6 îðëîã÷ ãèø¿¿í)
íü õóóëèéí ñóðãóóëü òºãññºí, ìýðãýæëèéí ºíäºð òóðøëàãàòàé áàéõ
¸ñòîé áºãººä ø¿¿ã÷, èõ äýýä ñóðãóóëèéí áàãø, ºìãººëºã÷ çýðýã
õóóëèéí íàðèéí ìýðãýøëèéí õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Ø¿¿ã÷èä íü 70 íàñ
õ¿ðòëýý óã àëáàí òóøààëûã õàøèæ áîëäîã. ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí
øèéäâýðýýñ áóñàä ÿìàð ÷ øèéäâýðýýð òýäãýýðèéã àëáàí òóøààëààñ íü
îãöðóóëæ áîëäîãã¿é.
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí Á¿ãä õóðàëäààíààñ ø¿¿õèéí øèéäâýð
ãàðãàäàã áºãººä Á¿ãä õóðàëäààí íü ø¿¿õèéí Åðºíõèéëºã÷, Äýä
åðºíõèéëºã÷ áà 12 ø¿¿ã÷ýýñ á¿ðääýã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà îðëîã÷ ø¿¿ã÷ ãýæ
áàéõ áºãººä òýäãýýð íü áàéíãûí ãèø¿¿ä ñîíèðõîëûí çºð÷èëäººíòýé
áàéõ, ºâ÷òýé çýðýã òîõèîëäîëä òýäãýýðèéã îðëîíî.
14 ø¿¿ã÷ æèëä 4 óäàà õóðàëäàíà. Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä íýìýëò
õóðàëäààí õèéæ áîëäîã. Õóóëü, ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ øèéäâýð ãàðãàõàä
õÿëáàð, îéëãîìæòîé àñóóäëûã 4 ø¿¿ã÷ , íýã äàðãàëàã÷òàéãààð Áàãà
õóðàëäààí ãýæ íýðëýäýã õóðàëäààíààð øèéäâýðëýíý. Áóñàä àñóóäëûã
Á¿ãä õóðàëäààíààð øèéäâýðëýíý.
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ 80 ãàðóé àëáàí õààã÷òàé. Ø¿¿ã÷ á¿ð õî¸ðîîñ
ãóðâàí òóñëàõòàé. Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ñóäëàà÷äûí õýñýã,
ìåíåæåð, õýðýã á¿ðòãýã÷ íàð íü ø¿¿õýä èðæ áóé õýðãèéã á¿ðòãýõ,
õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñò èëãýýõ, õýðãèéí ìàòåðèàë áýëòãýõ çýðýã ºäºð
òóòìûí àñóóäëûã õàðèóöíà. ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ íü æèëä 3000
îð÷èì øèíý õýðýã õýëýëöäýã áºãººä æèëä ãàðãàæ áóé øèéäâýðèéí
òîî æèëýýñ æèëä íýìýãäñýýð áàéíà.
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí õýðãèéí õàðúÿàëàë

Õîëáîîíû ¯íäñýí õóóëüä ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí õýðãèéí
84
õàðúÿàëàëûã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áàéäàã.
• Ýíãèéí ø¿¿õýýð øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é, çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà øèéäâýð ãàðãàæ ã¿éöýòãýõ áîëîìæã¿é Õîëáîî áîëîí
ìóæ óëñóóä, ðàéîí, íýãäýë, íýãäëèéí çºâëºëä õàíäàí ãàðãàñàí
á¿õ õºðºíãº-ýðõ ç¿éí õîëáîãäîëòîé øààðäëàãûã ¯íäñýí õóóëèéí
ø¿¿õ àâ÷ õýëýëöýõ áºãººä ¿¿íä äàðààõ ìàðãààí õàìààðíà.
. Ø¿¿õ áîëîí çàõèðãààíû áàéãóóëàãà õîîðîíäûí ìàðãààí;
. Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ áîëîí áóñàä ø¿¿õ õîîðîíäûí
ÿëàíãóÿà Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ áà ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ
õîîðîíäûí, ýíãèéí áîëîí áóñàä ø¿¿õ õîîðîíäûí ìàðãààí;
. Ìóæ õîîðîíäûí áîëîí ìóæ óëñ, õîëáîî õîîðîíäûí ìàðãààí.
• Õîëáîîíû çàñãèéí ãàçàð ýñâýë ìóæ óëñûí çàñãèéí ãàçðûí
øààðäëàãààð òóõàéí õóóëü ýðõ ç¿éí àêò ýñâýë ã¿éöýòãýõ
çàñàãëàëûí àêò õîëáîîíû ýñâýë ìóæ óëñûí ýðõ ìýäýëä õàìààðàõ
ýñýõèéã òîãòîîíî.
¯ÕØ Õîëáîî áîëîí ìóæ óëñóóäûí áàéãóóëàãóóäûí òîãòîîë

¯íäñýí õóóëü çºð÷èæ áàéãàà ýñýõèéã ø¿¿õèéí íýõýìæëýëýýð õÿíàí
øèéäâýðëýíý. Ìºí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õýýð ýðõ ç¿éí ìàðãààí õÿíàí
øèéäâýðëýõýä óã òîãòîîëûã õýðýãëýõýýð áîëâîë ººðò ºãºãäñºí ¿¿ðãèéí
äàãóó ø¿¿õ ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð õÿíàí øèéäâýðëýíý. Ìºí ºðãºäºë
ºãñºí èðãýíèé ýðõ ýíýõ¿¿ òîãòîîëîîñ ¿¿äýí ø¿¿õèéí øèéäâýð,
òîäîðõîé òóñãàé òîãòîîë ãàðààã¿é ÷ ãýñýí çºð÷èãäºæ áàéãàà ãýæ ¿çâýë
èðãýíèé ºðãºäëººð óã àñóóäëûã õýëýëöýí øèéäâýðëýíý.
¯ÕØ Õîëáîî áîëîí ìóæ óëñóóäûí áàéãóóëëàãóóäûí õóóëü ¯íäñýí
õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ, Äýýä
ø¿¿õèéí áîëîí õî¸ðäàõü øàòíû ø¿¿õèéí õóâüä õýðãèéã õÿíàñàí
ø¿¿õèéí íýõýìæëýëýýð õÿíàí øèéäâýðëýíý. Ìºí ¯íäñýí õóóëèéí
ø¿¿õýýð ýðõ ç¿éí ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõýä óã õóóëèéã õýðýãëýõýýð
áîë ººðò ºãºãäñºí ¿¿ðãèéí äàãóó ø¿¿õ ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð õÿíàí
øèéäâýðëýíý. Ìºí ºðãºäºë ºãñºí èðãýíèé ýðõ ýíýõ¿¿ òîãòîîëîîñ
¿¿äýí ø¿¿õèéí øèéäâýð áîëîí òîäîðõîé òóñãàé òîãòîîë ãàðààã¿é ÷
ãýñýí çºð÷èãäºæ áàéãàà ãýæ ¿çâýë èðãýíèé ºðãºäëººð óã àñóóäëûã
õýëýëöýíý.
Óëñûí ãýðýý ýðõ ç¿éí ÷àäàìæòàé ýñýõ òóõàé õýðãèéã õýëýëöýíý.
Õýðâýý óëñûí ãýðýý õóóëü çºð÷ñºí, ¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí ãýæ
òîãòîîãäâîë ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ ýíýõ¿¿ ãýðýýã öààøèä õýðýãëýõèéã
õóãàöàà çààãààã¿é áîë ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã õýâëýãäýí ãàðñàí ºäðººñ
ýõëýí ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãóóä áèåë¿¿ëýõ ¸ñã¿é. Óëñûí
ãýðýýíèé õóâüä ýíý õóãàöàà 2 æèëýýñ õýòðýõ ¸ñã¿é.
¯ÕØ äàðààõü õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýíý:

• Õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëü, íèéòèéí òºëººëºã÷äèéí
ãàçðûí ñîíãóóëü, Åâðîïàðëàìåíò, ìýðãýæëèéí òºëººëºã÷äèéí
õóóëü ¸ñíû óäèðäàõ äýýä áàéãóóëàãóóäûí ñîíãóóëèéã ýñýðã¿¿öñýí
õýðýã;
• Ìóæ óëñóóäûí çàñãèéí ãàçðûí áîëîí òîéðîã, íýãäë¿¿äèéí
ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí ñîíãóóëèéã ýñýðã¿¿öñýí õýðýã;
• Ãèø¿¿äèéí íèéòèéí òºëººëëèéí áàéãóóëëàãûí ºðãºäëººð
ººðèéí ãèø¿¿äèéí äîòðîîñ íýã ãèø¿¿íèé ìàíäàòûã öóöëàõ;
• Àâñòðè Óëñààñ Åâðîïûí ïàðëàìåíòàä ñóóãàà 11-ýýñ äîîøã¿é
ãèø¿¿äèéí ºðãºäëººð íýã ãèø¿¿íèé ìàíäàòûã öóöëàõ;
• Õóóëü ¸ñíû ìýðãýæëèéí òºëººëëèéí áàéãóóëàãóóäûí óäèðäàõ
á¿ðýëäýõ¿¿íèé ºðãºäëººð íýã ãèø¿¿íèé ìàíäàòûã öóöëàõ.
¯íäñýí õóóëèàð Õîëáîî áîëîí ìóæ óëñûí äýýä áàéãóóëëàãûí

õàðèóöàõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä àëáàí òóøààëòàí õàðèóöëàãà àëäàí
õóóëü çºð÷ñºíä áóðóóòãàãäñàí õýðãèéã õÿíàíà: ¯¿íä:
• Õîëáîîíû Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Õîëáîîíû ¯íäñýí õóóëèéã
çºð÷ñºí áîë-Õîëáîîíû õóðëûí øèéäâýðýýð;
• Õîëáîîíû Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä áîëîí ò¿¿íòýé àäèëòãàõ
õàðèóöëàãàòàí õóóëü çºð÷ñºí áîë-¯íäýñíèé çºâëºëèéí
øèéäâýðýýð;
• Çºâëºëèéí òºëººëºã÷èä Õîëáîîíû õóóëü òîãòîîìæèä õàìààðàõ
àñóóäëààð õóóëü çºð÷ñºí áîë-¯íäýñíèé çºâëºëèéí øèéäâýðýýð,
ìºí ìóæ óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä õàìààðàõ àñóóäëààð õóóëü
çºð÷ñºí áîë -Ëàíäñòàãèéí øèéäâýðýýð;
• Ìóæ Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í ìºí ò¿¿íòýé àäèëòãàõ
õàðèóöëàãàòàí õóóëü çºð÷ñºí áîë- Ëàíäñòàãèéí øèéäâýðýýð;
• Ìóæ Óëñûí Çàñàã äàðãà, ò¿¿íèé îðëîã÷, Çàñãèéí ãàçðûí
ãèø¿¿ä õóóëü çºð÷ñºí áîëîí øóóä áóñ õîëáîîíû óäèðäëàãûí
àñóóäëààðõ Õîëáîîíû òîãòîîë, ìºí àñóóäëààðõ Ìóæ Óëñûí Çàñàã
äàðãûí çààâðûã áèåë¿¿ëýýã¿é áîë-Õîëáîîíû Çàñãèéí ãàçðûí
øèéäâýðýýð
• Âåíà õîòûí áàéãóóëàãóóä õîëáîîíû çîðèëòóóäûã ã¿éöýòãýõ
ººðèéí ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä õóóëü çºð÷ñºí áîë-Õîëáîîíû Çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýðýýð;
• Ìóæ Óëñóóäûí Çàñàã äàðãà íàð 14 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 8 äóãààð
ìºðºíä çààñàí çààâðûã áèåë¿¿ëýýã¿é áîë Õîëáîîíû Çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýðýýð;
• Ìóæ Óëñóóäûí ñóðãóóëèéí çºâëºëèéí Åðºíõèéëºã÷ Õîëáîîíû
òîãòîîë áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæèéã áèåë¿¿ëýýã¿é áîë-
Õîëáîîíû Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð;
• Ìóæ Óëñóóäûí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä 11 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
1, 11 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 9 äýõ ìºðä òóñãàñàí àñóóäëààð Õîëáîîíû
õóóëèéã çºð÷èõ, òîãòîîëûã áèåë¿¿ëýýã¿é áóþó ñààä òîòãîð
ó÷ðóóëñàí áîë.
Õýðâýý ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ áóðóóòàéã íü òîãòîîâîë ýäãýýð àëáàí

òóøààëòíûã îãöðóóëæ, õ¿íäð¿¿ëýõ øàëòãààíòàé áîë óëñ òºðèéí
ýðõèéã íü ò¿ð õóãàöààãààð õàñíà.
Õîëáîãäîõ (¯Õ-èéí 142 äóãààð ç¿éëä çààñàí) àëáàí òóøààëòàí
ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðýãò õîëáîãäîõîîð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áîë
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ õýðãèéã õÿíàíà.
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí øèéäâýð, ýñâýë
¯íäñýí õóóëèéí ýñðýã õóóëü, õóóëü áóñ òîãòîîë, òýãø áóñ ãýðýýã
õýðýãëýñíèé óëìààñ ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ íü çºð÷èãäñºí ãýæ
¿çýæ ºðãºäºë ºãñºí èðãýíèé ãîìäëûã àâ÷ õýëýëöýíý.
Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý çºð÷èãäºæ áàéíà ãýæ ¿çñýí
õýðãèéã Õîëáîîíû òóñãàé õóóëèéí çààëòûí äàãóó ¯íäñýí õóóëèéí
ø¿¿õ àâ÷ õýëýëöýíý.
ªðãºäºë õ¿ëýýí àâñíààñ ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ õ¿ðòýëõ

àæèëëàãàà ÿìàð äýãèéí äàãóó ÿâàãääàã òóõàé
Èðæ áóé ºðãºäºë ¯ÕØ-èéí àæëûí àëáàíä á¿ðòãýãäýíý. Èõýíõäýý
ºðãºäºë øóóäàíãààð èðäýã. Çàðèì íü ºìãººëºã÷ººðºº äàìæóóëàí
èð¿¿ëäýã. Á¿õ ºðãºäëèéã Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õ¿ëýýí àâíà.
Òýðýýð õ¿ëýýí àâñàí ºðãºäëèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã êîìïüþòåðèéí
äîòîîä ñ¿ëæýýíä îðóóëíà. Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áýëòãýñýí
ôàéëàà ¯ÕØ-èéí Åðºíõèéëºã÷èä ºã÷ õýðãèéí òàëààð ìýäýýëýí,
ººðèéí ñàíàëûã “Áàéíãûí èëòãýã÷” ãèø¿¿íä õýëæ, ýíý ìº÷ººñ õýðãèéã
òýð õàðèóöíà. Åðºíõèéëºã÷ øèíý õýðýã äýýð àæèëëàõ ø¿¿ã÷èéí
íýðèéã õýðýã äýýð áè÷èæ ºãíº. Åðºíõèéëºã÷ èéì øèéäâýð ãàðãàõäàà
ººðèéí ¿çýìæýýð õóâààðèëíà. Ãýõäýý òýðýýð õýðãèéã õóâààðèëàõäàà
ø¿¿ã÷èéí íàðèéí ìýðãýøëèéã õàðãàëçàí ¿çäýã. ¯¿íèé äàðàà õýðãèéí
ãîë àãóóëãà àíõààðëûí òºâä îðæ èðäýã. Áàéíãûí èëòãýã÷ þóíû ºìíº
ºðãºäëèéí ºãºãäë¿¿ä çºâ ýñýõèéã øàëãàíà. ßëàíãóÿà ¯íäñýí õóóëèéí
õàðúÿàëàí øèéäâýðëýõ àñóóäàë ìºí ýñýõ, ºðãºäºë ýðõ ç¿éí õÿíàëòààð
îðîõ øààðäëàãàòàé ýñýõèéã øàëãàíà.
Çàðèì ºðãºäºë ãàðãàã÷ óðüä ºìíº íü ¯ÕØ-ýýð õýëýëöýãäýýä
øèéäâýðëýãäñýí àñóóäëààð ºðãºäºë ãàðãàäàã. Èéì ºðãºäºëä õîëáîãäîõ
òàéëáàðûã õèéæ, õýëýëöýõýýñ òàòãàëçàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ ºãäºã.
Ìºí ºðãºäºëä äýâø¿¿ëñýí àñóóäàë íü ¯íäñýí õóóëèéí õàðúÿàëàëûí
áóñ àñóóäàë áàéâàë òàòãàëçàõ øèéäâýð ãàðãàäàã.
Õýðãèéã óðüä÷èëàí õÿíàæ áóé ø¿¿ã÷èéí áîäëîîð õýðãèéã
õýëýëöýõýä áýëýí ãýæ ¿çýõ þì áîë õýëýëö¿¿ëãèéí òºñëèéã áýëäýí
õîëáîãäîõ áóñàä õàâñðàëòûí õàìò ø¿¿ã÷äýä èëãýýíý. Ø¿¿ã÷èéí
òóñëàõóóä ñàíàë áýëòãýõýä òóñëàíà. Õýðãèéã áýëòãýñýí ìàòåðèàëóóäàä
¿íäýñëýí õóðàëäààíû ¿åýð õýëýëöýíý. 14 ø¿¿ã÷ æèëä 4 óäàà õóðàëäàæ
(ÿàðàëòàé õýðãýýð ìºí õóðàëääàã) òºñëèéã õýëýëöýí ñàíàë õóðààæ
øèéäâýð ãàðãàäàã. ¯ÕØ-èéí õóðàëäààíûã îëîí íèéòýä íýýëòòýé
õèéäýãã¿é. Ø¿¿ã÷èä ýõëýýä òºñëºº áýëäýýä ýíýõ¿¿ øèéäâýðèéã ãàðãàõ
áîëñîí øàëòãààíûã çààæ ºãíº. Åðºíõèéëºã÷ õýëýëö¿¿ëýã ýõýëñíèéã
ìýäýãäýæ õóðàëäààíûã íýýíý. Õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åä îðñîí íýìýëò,
ººð÷ëºëò áîëîí çàñâàðûã õèéãýýä øèéäâýðèéí òºñºë äýýð ñàíàë
õóðààíà. Òºñºë îëîíõèéí ñàíàë àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë õýëýëö¿¿ëãèéí
ÿâöàä ãàðñàí ñàíàëóóäûã òóñãàñàí øèéäâýðèéí øèíý òºñëèéã áýëäýíý.
Ýíý òîõèîëäîëä ººð ø¿¿ã÷ òºñëèéã áýëäýíý. Îëîíõèéí ñàíàëûã àâñàí
øèéäâýðèéí òºñëººð ýöñèéí øèéäâýð ãàðãàíà. Õýðâýý õýðýã ýýäðýýòýé
áàéõ àâààñ õýëýëö¿¿ëýã õýäýí ÷óóëãàí äàìæèí õýëýëöýãääýã.
Õýðâýý óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí ÿâöàä á¿õ àñóóëòàä õàðèóëò àâàõ
áîëîìæã¿é áîë ýñâýë õýðýã ýðõ ç¿éí áîëîí óëñ òºðèéí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîë õóðàëäààíûã íýýëòòýé õèéæ áîëíî. Õóðàëäààíû ¿åä
òàëóóä ø¿¿ã÷äèéí òàâüñàí àñóóëòàä õàðèóëíà. Ýíý õýðýãò õîëáîîòîé
õ¿ì¿¿ñ õóðàëäààíû òàíõèìä áàéõ ¸ñòîé. Õóðàëäààíûã Ø¿¿õèéí
Åðºíõèéëºã÷ óäèðäàí ÿâóóëíà. Íýã õýðãèéã íýã õóðàëäààíààð
øèéäâýðëýí ýöñèéí øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæã¿é òîõèîëäîë ãàðäàã.
Òóõàéëáàë, ø¿¿ã÷ íýã õóóëèéã õýðýãëýõ ãýòýë òýð õóóëü íü ººðºº
¯íäñýí õóóëü çºð÷ñºí áàéõ þì áîë Ø¿¿õèéí õóðàëäààíûã çîãñîîí
õóóëèéí ìàðãààíòàé çààëò äýýð àíõààðëàà õàíäóóëíà. ¯¿íèé óëìààñ
õóðàëäààí ñóíæèðäàã. Õýëýëöýæ áàéãàà àñóóäëààð Ëþêñåìáóðã äýõ
Åâðîïûí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ÷ õ¿ëýýõ õýðýã ãàðäàã.
Á¿ãä õóðàëäààíààð øèéäâýðèéí òºñëèéã áàòàëñàíû äàðàà
õýðãèéã õààíà. Îëîíõèéí ñàíàëûã áýëòãýñýí ø¿¿ã÷ Á¿ãä õóðàëäààí
äýýð òîõèðñîí øèéäâýðèéí ýöñèéí õóâèëáàðûã áè÷íý. Ø¿¿õèéí
Åðºíõèéëºã÷ ýöýñëýí íÿãòëàí øàëãàíà. Øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä
òýð Èëòãýã÷ ø¿¿ã÷èéí çºâøººðºëòýéãýýð çàðèì ç¿éëèéã òîäðóóëæ
áîëíî. Îíöãîé òîõèîëäîëä òýð Á¿ãä õóðàëäààíòàé äàõèí çºâøèëöºæ
áîëíî. Åðºíõèéëºã÷ ãàðûí ¿ñãýý çóðñíààð øèéäâýð ýöñèéí õýëáýðò
îðäîã. Òóñëàõóóä øèéäâýðèéí òåêñòèéã àíõààðàëòàé óíøèæ “÷àíàðûí
øàëãàëò” õèéíý. ¯¿íèé äàðàà ¯ÕØ-èéí øèéäâýðèéã õýâëýí õóðàëäààíû
òàëóóäàä èëãýýíý. Èðãýäýä õîëáîãäîëòîé ÷óõàë øèéäâýð¿¿äèéã
Õýâëýë ìýäýýëýëèéí õýðýãñýë¿¿äýýð äàìæóóëàí ìýäýýëíý.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÝÁØÕ-Ä ÕÝÐÝÃËÝÑÝÍ “ÌªÐÄªÍ
ÁÀÉÖÀÀÕ, ÕÝÐÝÃ Á¯ÐÒÃÝÕ ÀËÁÀÍÛ ÄÀÐÃÀ” ÍÝÐ ÒÎÌÚ¨ÎÃ
ªªÐ×ËªÕ ÀÑÓÓÄÀË
“Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû äàðãûí ýð¿¿ãèéí

õýðãèéí ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíä
õÿíàëò òàâèõ ýðõ”ñýäâýýð ñóäàëãààíû àæëûã
ÿâóóëæ áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí ìºðäºí áàéöààëòûí
àæèëëàãààí äàõü ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû
äàðãûí õÿíàëò òàâèõ ýðõèéã øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñòýé ñóäëàõûí òóëäÝÁØÀ-íû ýíý
îðîëöîã÷èéã Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-ä õýçýý
àíõ òóñãàñàí,õóóëüä ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû
äàðãàãýæ òîìú¸îëñîí íü îíîâ÷òîé ýñýõèéã
áóñàä îðíû ÝÁØÕ-èàð ýíýõ¿¿ ýðõ á¿õèé
îðîëöîã÷èéã íýðëýñýí íýð òîìú¸î, ò¿¿íèé ÎÕÓ-ûí Äßß-íû
õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ õýìæýýòýéõàðüöóóëæ Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí
ýðõ ç¿éí îð÷èíã òàë á¿ðýýñ íü ¿íäýñëýëòýé àäúþíêò, öàãäààãèéí äýä
ñóäëàõã¿é áîë áîëîìæã¿é þì. õóðàíäàà Á.Îäáààòàð
Èéìä äèññåðòàöèéí ñóäàëãààíû àæëûí
õ¿ðýýíä áèä îäîî õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí
ÝÁØÕ áîëîí ºìíº íü ¿éë÷èëæ áàéñàí ÝÁØÕóóëèóä,áóñàä ýðõ ç¿éí
àêò,ò¿¿í÷ëýí ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû äàðãà ò¿¿íèé ýðõ õýìæýýã
çîõèöóóëæ áàéãàà áóñàä îðíû ÝÁØÕ-èéí çîõèõ ç¿éë, çààëòûã
õàðüöóóëàí ñóäàëñàí.
Áèäíèé ¿çýæ áàéãààãààð öîãö ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýð õóóëüä
õýðýãëýñýí íýð òîìú¸î îíîâ÷ã¿é, á¿òýö àãóóëãûí õóâüä ÷ õóóëüä
áàéõ íàéðóóëãûí áîëîîä òåõíèêèéí øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéãààä
ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ íýð òîìú¸îã îíîâ÷òîé áîëãîí áóñàä îðíû
æèøèãò õ¿ðãýõ,ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
1. Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû äàðãûí ýðõ ç¿éí îð÷èíã õóóëèàð áèé

áîëãîñîí àíõíû ýðõ ç¿éí àêò íü ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1968 îíû 01 ñàðûí 25-íû ºäðèéí 13 òîîò «ÁÍÌÀÓ-
ûí ÝÁØÕ-ä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé» çàðëèã þì. Óã
çàðëèãààðòóõàéí ¿åä ¿éë÷èëæ áàéñàí 1963 îíû ÁÍÌÀÓ-ûí ÝÁØÕ-
ä «Ìºðäºí áàéöààõ õýëòñèéí äàðãà–ÍÀÕß-íû õàðüÿà áàéãóóëëàãûí
ìºðäºí áàéöààõ õýëòýñ, òàñãèéí äàðãà, òýäãýýðèéí îðëîã÷èä» ãýñýí
àãóóëãàòàé «6à»-ã 34ä¿ãýýð ç¿éëä, 1271 ä¿ãýýð ç¿éë«Ìºðäºí áàéöààõ
õýëòñèéí äàðãûí ýðõ õýìæýý» ãýñýí íýìýëò¿¿äèéã òóñãàñíààð ÁØÀ-
89
íû ýíý îðîëöîã÷ õóóëüä àíõ òóñãàëàà îëæ ýðõ õýìæýýã íü õóóëü÷èëæ
ºãñºí áàéíà.
1992 îíä Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëñàí øèíý ¯íäñýí õóóëèà áàòàëæøèíý
òîãòîëöîîò íèéãýìä øèëæèí îðñíîîð çàðèì ãîë ãîë õóóëüä òîìîîõîí
íýìýëò, ººð÷ëºëò îðæ ìºííýëýýä õóóëü øèíýýð áàòëàí ãàðãàñíû íýã íü
Ìîíãîë Óëñûí ÓÈÕ-ààñ 1994 îíû 3 äóãààð ñàðûí 28-íû ºäºð áàòëàñàí
«Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-ä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé» õóóëü þì.
Ýíý õóóëèàð Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-èéí 34.7 äóãààð ç¿éëä«Ìºðäºí
áàéöààõ àëáàíû äàðãà–ìºðäºí áàéöààõ ãàçàð, õýëòýñ, òàñãèéí äàðãà,
òýäãýýðèéí îðëîã÷èä», 127 äóãààð ç¿éë «Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû
äàðãûí ýðõ õýìæýý» ãýæ òóñ òóñ ººð÷ëºí íàéðóóëñàí áàéíà.
Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäëýõ, àðä÷èëàë øèíý÷ëýëèéí çàð÷ìûã
òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëýõ, ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíã¿é áîëãîõîä
÷èãëýñýí îëîí òàëò àæëûí õ¿ðýýíä òóëãóóð õóóëèóäûã øèíýýð äàõèí
áîëîâñðóóëàõáàãöàä Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ õàìðàãäñàíààð ÓÈÕ-ààñ
2002 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 10-íû ºäºðÌîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-èéã øèíýýð
áàòëàí ãàðãàñàí íüîäîî õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæáàéãàà õóóëü þì.
Õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëèéí 5.1.4-ä «Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû äàðãà
ãýæ ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààõ ãàçàð,
õýëòýñ, òàñãèéí äàðãà, ò¿¿íèé îðëîã÷èéã», 29 ä¿ãýýð ç¿éëä «Õýðýã
á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû äàðãûí ýðõ õýìæýý» ãýæ ò¿¿íèé íýð
òîìú¸î, ÁØÀ-íä îðîëöîõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí áàéíà.
2. Ñóäàëãààíû àæèë îíîëûí ¿íäýñòýé, áîäèòîé, òàë á¿ðèéíáàéõ

¿¿äíýýñ õóóëüä õýðýãëýñýí íýð òîìú¸îíîîñ ýõýëüå. ¯¿íèéã çàäëàæ
àâ÷ ¿çâýë “äàðãà”,“ìºðäºí áàéöààõ àëáà”ãýñýí õî¸ð õýñãýýñ á¿ðäýæ
áàéíà.¯ãñèéí òàéëáàð òîëüä:
- äàðãà–ÿìàð íýãýí ç¿éëèéã óäèðäàæ, ýðõëýæ áàéãàà àëáàí
òóøààëòàí ýòãýýä ãýæ òàéëáàðëàñàí áàéíà.
Çàðèì îðíû ÝÁØÕ-ä ýíý îðîëöîã÷èä “óäèðäàã÷”ãýñýí
òîìú¸îãõýðýãëýæýý. Òóõàéëáàë,ÎÕÓ-ûí ÝÁØÕ-ä “óäèðäàã÷”ãýæ
òîìú¸îëîí õóóëèéí 5 äóãààð ç¿éëèéí 381 õýñýãò «Ìºðäºí áàéöààõ
áàéãóóëëàãûí óäèðäàã÷–õàðüÿà ìºðäºí áàéöààõ íýãæèéã òýðã¿¿ëæ
áàéãàà àëáàí òóøààëòàí, ìºí ò¿¿íèé îðëîã÷» ãýæ òóñãàñàí áàéíà.
ÎÕÓ-ûí ÝÁØÕ-ä ºìíº íü “Ìºðäºí áàéöààõ õýëòñèéí äàðãà” ãýæ
áàéñíûã 2007 îíû 6 äóãààð ñàðûí 5-íû ºäðèéí ¹87-ÔÇ«ÎÕÓ-ûí
ÝÁØÕ-ä áîëîí ÎÕÓ-ûí Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëüä

Ìîíãîë Уëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü.Íýìýëò, ººð÷ëºëò¿¿ä.http://www.legalinfo.
mn/insys/lawmain.php?vlawid=26835#

Ñ.È. Îæåãîâ. Îðîñ õýëíèé ¿ãèéí òàéëáàð òîëü áè÷èã (ïðîôåññîð Л.И. Скворцовûí
óäèðäëàãà äîð äàõèí áîëîâñðóóëæ íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñàí 26 äàõü õýâëýë.) îðîñ õýë
äýýð–Ìîñêâà: “Îíèêñ”, Ýíõòàéâàí áîëîâñðîë” õýâëýëèéí ãàçàð, 2008г, с.736.

Îðîñûí Õîëáîîíû Уëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü. (îðîñ õýë äýýð.–Ìîñêâà:
“Îìåãà-Ë” õýâëýëèéí ãàçàð, 2009г, с.207.
íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé»õóóëèàðäàðãûã–óäèðäàã÷; õýëòñèéã–
áàéãóóëëàãà ãýñýí íýð òîìú¸îãîîð òóñ òóñ ñîëüñîí áàéíà.
Êèðãèç óëñûí ÝÁØÕ-ä ìºí “óäèðäàã÷” ãýñýí íýð òîìú¸î õýðýãëýí
õóóëèéí 37 äóãààð ç¿éëäìºðäºí áàéöààõ íýãæèéí óäèðäàã÷èéí ýðõ
õýìæýýã òîäîðõîéëîí ºã÷ýý. Òýãâýë “óäèðäàã÷” ãýæ õýí áý? ¯ãñèéí
òàéëáàð òîëüä:
• óäèðäàã÷–õýí íýãíèéã áîëîí ÿìàð íýãýí ç¿éëèéã óäèðäàæ
áàéãàà ýòãýýä ãýæ òàéëáàðëàñàí áàéíà. Äàðãà, óäèðäàã÷ õî¸ð
¿ãèéãõàðüöóóëáàë;
• äàðãà–ÿìàð íýãýí ç¿éëèéã óäèðäàæ ýðõýëæ áóé àëáàí
òóøààëòàí ýòãýýä;
• óäèðäàã÷–ÿìàð íýãýí ç¿éë, õ¿íèéã óäèðäàæ áàéãàà ýòãýýä
áóþó íýã íü àëáàí òóøààëòàí íºãºº íü ç¿ãýýð ýòãýýä áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëä

çààñíààð òºðèéí òóñãàé óäèðäàõ àëáàí òóøààëòíûã “äàðãà” ãýæ
íýðëýñýí áºãººä ìºðäºí áàéöààõ ãàçàð, õýëòýñ, òàñãèéí äàðãà íü òºðèéí
òóñãàé àëáàí òóøààëòíû àíãèëàëä áàãòàõ òóë Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-
èéí 5 äóãààð ç¿éëèéí 5.1.4-ä “äàðãà” ãýæ òîìú¸îëñîí íü ¿ãèéíõýý
òàéëáàðò íèéöýæ áàéãàà òóë çºâ òîäîðõîéëñîí ãýæ áèä ¿çýæ áàéíà.
3. Îäîî “àëáà” ãýäýã ¿ãèéí òàéëáàðûã àâ÷ ¿çüå. ¯ãèéí òàéëáàð òîëü
áè÷èãò:
• àëáà:...1. Àëáà õààã÷èéí àæèë, õè÷ýýë ìºí ò¿¿í÷ëýí ò¿¿íèé
àæëûí áàéð. (Àæèëä îðîõ. Òºðèéí àëáà. Àæëààñ èðýõ),2. Öýðãèéí
¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ,3.Þóíû áîëîí ÿìàð àëáàíû. ßìàð íýãýí àæëûí
ìýðãýæëèéí õýñýã.(Õîëáîîíû àëáà. Öàã óóðûí àëáà. Ýìíýëãèéí
àëáàíû àõìàä ã.ì)...ãýæ òàéëáàðëàæýý.
Ýíý òàéëáàðò çààñíààð “àëáà”ãýæ ÿìàð íýãýí áàéãóóëëàãûí íýð

áèø àæèë, ÿìàð íýãýí àæëûí ìýðãýæëèéí õýñýã, öýðãèéí ¿¿ðýãòíèé
àæèë áàéõààð òàéëáàðëàãäñàí áàéíà.
Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä “àëáà” ãýæ íýð òîìú¸îã Ìîíãîë Óëñûí
ÝÁØÕ-ä “Ìºðäºí áàéöààõ àëáà” ãýäýãò õýðýãëýñíýýñ ººð óëñ õóóëüäàà
õýðýãëýýã¿é áàéíà.
4. Áóñàä îðíû ÝÁØÕ-ä ÿìàð íýã òîìú¸îã õýðýãëýñýí áàéíà âý?

ãýäãèéã ñóäàëáàë: “ìºðäºí áàéöààõ õýëòýñ”,“ìºðäºí áàéöààõ íýãæ”

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êûðêûçñòàí óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí øèíæëýõ óõààíû
òàéëáàð. îðîñ õýë äýýð–Áèøêåê, 2008г. с.704.

Ñ.È. Îæåãîâ. Îðîñ õýëíèé ¿ãèéí òàéëáàð òîëü áè÷èã (ïðîôåññîð Л.И. Скворцовûí
óäèðäëàãà äîð äàõèí áîëîâñðóóëæ íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí 26 äàõü õýâëýë). Оðîñ õýë
äýýð. Ìîñêâà: “Îíèêñ”, Ýíõòàéâàí áîëîâñðîë” õýâëýëèéí ãàçàð, 2008, с.736.

Ìîíãîë Уëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü. / http://www.legalinfo.mn/insys/lawmain.
php?vlawid=6
ãýñýí íýð òîìú¸îíóóäûã õýðýãëýñýí áàéíà. Òóõàéëáàë:
Áåëàðóñü óëñûí ÝÁØÕ-èéí 6 äóãààð ç¿éëèéí 15 äàõü õýñýãò
«Ìºðäºí áàéöààõ íýãæèéí äàðãà–Óðüä÷èëñàí ìºðäºí áàéöààëòûí
àñóóäàë ýðõýëæ áàéãàà óðüä÷èëñàí ìºðäºí áàéöààõ òºâ ãàçðûí
äàðãà, óðüä÷èëñàí ìºðäºí áàéöààëòûí äàðãà, ìºðäºí áàéöààõ
ãàçðûí äàðãà, ìºðäºí áàéöààõ õýëòýñ, òàñãèéí äàðãà òýäãýýðèéí
îðëîã÷èä»ãýæ“ìºðäºí áàéöààõ íýãæèéí äàðãà” ãýäãýýð òóñãàæýý.
Òàäæèêèñòàí óëñûí ÝÁØÕ-èéí 6 äóãààð ç¿éëä «Ìºðäºí áàéöààõ
íýãæèéí äàðãà–ººðèéí ýðõ, ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä ãàçàð, õýëòýñ áîëîí
áóñàä ìºðäºí áàéöààõ íýãæèéã óäèðäàæ áàéãàà àëáàí òóøààëòàí»,
Êàçàêñòàí óëñûí ÝÁØÕ-èéí 63 äóãààð ç¿éë “Ìºðäºí áàéöààõ õýëòñèéí
äàðãà”1 ä¿ãýýð õýñýã «Ìºðäºí áàéöààõ õýëòñèéí äàðãà–ººðèéí ýðõ
ìýäëèéí õ¿ðýýíä óðüä÷èëñàí ìºðäºí áàéöààëò áîëîí ø¿¿õèéí
ºìíºõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààõ
íýãæèéí äàðãà ò¿¿íèé îðëîã÷» ãýæ òóñ òóñ òîäîðõîéëæýý.
Òýãâýë õóóëüä õýðýãëýñýí “áàéãóóëëàãà”, “õýëòýñ”, “íýãæ”ãýæ
þó âý? àëü íü îíî÷òîé âý? ãýñýí àñóóëò óðãàí ãàð÷ èðíý. Ìºí ¿ãèéí
òàéëáàð òîëèéã ñºõºí õàðâàë:
• -áàéãóóëëàãà–1.Òîäîðõîé÷èã ¿¿ðýã, á¿ðýí ýðõ á¿õèé õóóëèàð
õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí õóóëèéí ýòãýýä;10
• -õýëòýñ–ßìàð íýãýí áàéãóóëëàãûí á¿òöýä îðæ áàéãàà íýãæ
áàéãóóëëàãà11;
• -íýãæ–1. òîì õýìæýýíèé á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàæ áàéãàà ÿìàð
íýãýí õýñýã á¿ëýã; 2. Öýðãèéí òîì íýãòãýëèéí á¿ðýëäõ¿¿íä áàéãàà
öýðãèéí íýãæ12ãýæ òóñ òóñ òàéëáàðëàñàí áàéíà.Ýíäýýñ ä¿ãíýõýä,
áàéãóóëëàãà–òºðèéí áîëîí íèéãìèéí áàéãóóëàìæ;õýëòýñ–
áàéãóóëëàãûí á¿òöèéí á¿ðäëèéí íýã õýñýã; íýãæ–á¿òöèéí
õàìãèéí áàãà õýñýã áàéíà.
Áèäíèé õèéñýí ñóäàëãààíû ä¿ãíýëòýýð á¿òöèéí øèíæ ÷àíàð áîëîîä

íýð òîìú¸îíû òàéëáàðààð ýäãýýðèéí äîòðîîñ õàìãèéí îíîâ÷òîé íü
ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãûí á¿òöýä õýëòýñ ãýæ íýð òîìú¸îã õýðýãëýõ
íü ç¿éòýé ãýæ ä¿ãíýæ áàéíà.Ó÷èð íü õýëòýñ íü áàéãóóëëàãûí á¿òöýä
áàãòàæ ò¿¿íèé á¿ðäëèéí íýã õýñýã áîëæ áàéíà.
5. Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-èéí 27 äóãààð ç¿éëä çààñíààð ìºðäºí

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Áåëàðóñü óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü.Оðîñ õýë äýýð. Ñàíêò-
Ïåòåðáóðã: “Ïðåññ õóóëü ç¿éí òºâ” õýâëýëèéí ãàçàð, 2001г.

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Òàäæèêèñòàí óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü.Оðîñ õýë äýýð.
Äóøàíáå, 2009г.

Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êàçàêñòàí óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü. Оðîñ õýë äýýð.
Àñòàíà, 2008г.
10
С.Нарангэрэл. “Эрх зүйн эх толь бичиг” нэмж засварласан хоёрдахь хэвлэл. УБ., 2008 он,
53 дахь тал.
11
Ìºí òýíä 53 дахь тал.
12
Ñ.È.Îæåãîâ.Îðîñ õýëíèé ¿ãèéí òàéëáàð òîëü áè÷èã. (ïðîôåññîð Л.И. Скворцовûí
óäèðäëàãà äîð äàõèí áîëîâñðóóëæ íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí 26 äàõü õýâëýë). Оðîñ õýë
äýýð. Ìîñêâà: “Îíèêñ”, Ýíõòàéâàí áîëîâñðîë” õýâëýëèéí ãàçàð. 2008г, с.736.
áàéöààëò ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãóóä:
• Òàãíóóëûí åðºíõèé ãàçðûí ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû ìºðäºí
áàéöààã÷ Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèä çààñàí
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã áîëîí Òàãíóóëûí
áàéãóóëëàãà ººðñäºº èëð¿¿ëñýí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 175(Ýä ç¿éëèéã
õóóëü áóñààð Ìîíãîë Óëñûí õèë íýâòð¿¿ëýõ) äóãààð ç¿éëä çààñàí
ãýìò õýðýãò;
• Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí äýðãýäýõ ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû
ìºðäºí áàéöààã÷ öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, õýðýã
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷èéí ¿éëäñýí
õ¿íäýâòýð, õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò õýðýãò;
• Àâèëãàëòàé òýìöýõ ãàçðûí Ìºðäºí øàëãàõ õýëòñèéí ìºðäºí
áàéöààã÷ Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèä çààñàí
àëáàí òóøààëûí õýðýãò;
• Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààã÷ Ìîíãîë Óëñûí
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèä çààñàí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
ýñðýã áîëîí àëáàí òóøààëûí ãýìò õýðãýýñ áóñàä õ¿íäýâòýð, õ¿íä,
îíö õ¿íä ãýìò õýðýãò ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëæ áàéíà.(Öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãûí á¿òöýä Óëñûí ìºðäºí áàéöààõ ãàçàð ò¿¿íèé õàðüÿà
òºâ îðîí íóòãûí ìºðäºí áàéöààõ õýëòýñ, òàñãóóä áàãòäàã.)
Ýäãýýðýýñ ïðîêóðîð áîëîíòàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààõ

àëáàíààñ áóñàä áàéãóóëëàãûí á¿òöýä ìºðäºí áàéöààõ õýëòýñáàéãàà íü
íýð òîìú¸îíû áîëîîä á¿òöèéí õóâüä îíîâ÷òîé áàéíà.
6. Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-èéí 29 ä¿ãýýð ç¿éëä “Õýðýã á¿ðòãýõ

áàéãóóëëàãà, ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû äàðãûí ýðõ õýìæýý”ãýæíýã
ç¿éëýýð ÁØÀ-íû õî¸ð ººð îðîëöîã÷èäòýíö¿¿ ýðõ õýìæýý îëãîñîí
áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-èéí 177 äóãààð ç¿éëèéí 177.1, 178 äóãààð
ç¿éëèéí 178.1-ä çààñíààð õýðýã á¿ðòãýã÷ íü Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí
õóóëüä çààñàí õºíãºí ãýìò õýðýãò õýðýã á¿ðòãýëòèéí àæèëëàãààã 21
õîíîãèéí õóãàöààòàé ÿâóóëàõ áà íýìýëò àæèëëàãàà õèéõ çàéëøã¿é
øààðäëàãà ãàðâàë ÝØÁÕ-èéí 178 äóãààð ç¿éëèéí 178.2-ä çààñíààð
ïðîêóðîð ýíý õóãàöààã 15 õîíîãîîð ñóíãàäàã. Õºíãºí ãýìò õýðýãò õýðýã
á¿ðòãýëòèéí àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà áàéãóóëëàãûí äàðãà õ¿íäýâòýð,
õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò õýðã¿¿äýä ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà ÿâóóëæ
áàéãàà ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû äàðãàòàé õóóëèàð îëãîãäñîí òýíö¿¿ ýðõ
õýìæýýòýé áàéæ áîëîõ óó? ãýñýí çàð÷ìûí àñóóäàë ãàð÷ èðæ áàéíà.
ÝÁØÀ-íä îðîëöîæ áàéãàà õýëáýð,ýçëýõ áàéð ñóóðü, ýðõ õýìæýýíèé
õóâüä ÿàãààä ÷ íýã ç¿éëýýð çîõèöóóëæ òýíö¿¿ ýðõ õýìæýýòýé áàéæ
áîëîõã¿é õî¸ð ººð îðîëöîã÷. Íºãºº òàëààð ñóäàëãààãààð ÿìàð ÷ îðíû
ÝÁØÕ-ä ýíý õî¸ð îðîëöîã÷èéí ýðõ õýìæýýã íýã ç¿éëýýð çîõèöóóëààã¿é
áàéíà. Áèäíèé ¿çýæ áàéãààãààð õóóëèéí á¿òýö, àãóóëãà, òåõíèêèéí
òàëààñàà ÷ àëäààòàé áàéíà.
7. Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû äàðãà õóóëèàð îëãîãäñîí
òýíö¿¿ ýðõ õýìæýýòýé áàéãàà øàëòãààí íü Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-ûí
28 äóãààð ç¿éëèéí 28.2-ä õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èéí ýðõ
õýìæýýã ìºí ë íýã ç¿éëä çààæ çîõèöóóëñàíä îðøèæ áàéíà.
ªìíº íü Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-èéí 177 äóãààð ç¿éëèéí 177.1-ä
“Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí õºíãºí, õ¿íäýâòýð õýðýãò
õýðýã á¿ðòãýã÷ ýíý õóóëüä çààñàí õàðüÿàëàëûí äàãóó õýðýã á¿ðòãýëò
ÿâóóëíà”ãýñíèéã 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 09-íû ºäðèéí õóóëèàð
õ¿íäýâòýð ãýñíèéã õàññàíààð õýðýã á¿ðòãýã÷ õºíãºí ãýìò õýðýãò
á¿ðòãýëòèéã 21 õîíîãèéí õóãàöààòàé ÿâóóëæ áàéãàà. ªºðººð õýëáýë,
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí õ¿íäýâòýð õýðã¿¿ä ìºðäºí áàéöààëòàä øèëæèæ
ìºðäºí áàéöààã÷ õ¿íäýâòýð, õ¿íä, îíö õ¿íä õýðýãò ìºðäºí áàéöààëò
ÿâóóëæ áàéíà. Õóóëèéí ýíý ººð÷ëºëòººð õýðýã á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãûí
àæëûí à÷ààëàë ¿ëýìæ õýìæýýãýýð áàãàñ÷, á¿òýö îðîí òîîíû íýëýýä
õóâü íü ìºðäºí áàéöààõ àëáàíä øèëæñýí. ¯¿íòýé óÿëäóóëàí àæëûí
à÷ààëàë òýíö¿¿ëýõ,á¿òýö îðîí òîîã æèãäð¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ íèéñëýëèéí
Áàÿíãîë, Áàÿíç¿ðõ, Ñîíãèíîõàéðõàí, Ñ¿õáààòàð, ×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí
öàãäààãèéí õýëòýñò ìºðäºí áàéöààõ 2 òàñàã àæèëëàæ áàéíà.
Ìºí õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó ÿëëàãäàã÷èä öàãäàí
õîðèõ ÒÑÀÕ õýðýãëýõ,ÿëëàãäàã÷ààð òàòàõãýõ ìýòìºðäºí áàéöààëòûí
àæèëëàãààíû ýðõ õýìæýýã õýðýã á¿ðòãýã÷ ìºðäºí áàéöààã÷òàé òýíö¿¿
ýäëýõýýð ÝÁØÕ-èéí 28 äóãààð ç¿éëèéí 28.2.4, ìºí ç¿éëèéí 28.2.6-ä
òóñãàñàí íüíýã ç¿éëä òóñãàæ áîëîõã¿é áàéãàà íüõàðàãäàæ áàéíà.
Èéìä ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ¿íäýñëýí õóóëèéí çààëòûã îíîâ÷òîé
áîëãîõ çîðèëãîîð ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû äàðãà ò¿¿íèé ýðõ õýìæýýòýé
õîëáîîòîé Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-èéí 5 äóãààð ç¿éëèéí 5.1.4, ìºí
õóóëèéí 29 ä¿ãýýð ç¿éëèéã äàðààõ áàéäëààð ººð÷ëºí íàéðóóëàõ ¸ñòîé
ãýæ ¿çýæ áàéíà.
. 5 äóãààð ç¿éëèéí 5.1.4-ä “Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû äàðãà” ãýæ
ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààõ ãàçàð,
õýëòýñ, òàñãèéí äàðãà, ò¿¿íèé îðëîã÷ ãýñíèéã “Ìºðäºí áàéöààõ
õýëòñèéí äàðãà–ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãûí ìºðäºí
áàéöààõ ãàçàð, õýëòýñ, òàñãèéí äàðãà, ò¿¿íèé îðëîã÷èéã” ãýæ;
. 29 ä¿ãýýð ç¿éëä“Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû
äàðãûí ýðõ õýìæýý” ãýñíèéã “Ìºðäºí áàéöààõ õýëòñèéí äàðãûí
ýðõ õýìæýý” ãýæ ººð÷ëºõ;
Õýðýã á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãûí äàðãà, õýðýã á¿ðòãýã÷èéí ýðõ õýìæýýã

õóóëèàð òóñàä íü çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Èíãýñíýýð õóóëèéí
íýð òîìú¸îã çºâ õýðýãëýæ, ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíã¿é áîëãîæ,
áóñàä îðíû æèøèãò õ¿ðãýõ áàéãàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ
áàéíà.
ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ ÝÐÃÝÍ ÒÎÉÐÎÍÄ
“Ýðõ ÷ºëººã øóäàðãà ¸ñíû òºëºº,

ººð íýã ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº
õÿçãààðëàæ áîëäîã” Æ.Âîëüô
Íèéãýìä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí òàëààð

ÿíç á¿ðèéí áàéð ñóóðü, õàíäëàãà áàéãàà áà
¿¿íèéã ººð ººðñäèéí ¿çýë áîäëîîð òàéëáàðëàæ
áàéíà. Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëëèéã áè÷èõäýý õîëáîãäîõ
õóóëü òîãòîîìæèä ñóäàëãàà, øèíæèëãýý õèéæ,
õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõûã çîðèëîî.
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë, ò¿¿íèé ýðõ Öàãäààãèéí àêàäåìèéí
ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð òºðººñ òîäîðõîé Èðãýíèé ýðõ ç¿éí
áîäëîãî, õºòºëáºð, ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ òýíõèìèéí áàãø,
òàëààð áàãàã¿é àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýñýí áèëýý. öàãäààãèéí äýñëýã÷,
ìàãèñòð Î.Îòãîíòóÿà
¯¿íä:
• Æèë á¿ðèéí 5 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäðèéã Ãýð á¿ëèéí ºäºð
áîëãîí òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áàéõààð øèéäâýðëýñýí;
• 2004 îíûã Ãýð á¿ëèéí æèë áîëãîí çàðëàñàí;
• 2003 îíä “Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí òàëààð
áàðèìòëàõ áîäëîãî” õºòºëáºð;
• 2005 îíä “Õ¿í õóäàëäàõ, ÿëàíãóÿà õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã
áýëãèéí ìºëæëºãèéí çîðèëãîîð àøèãëàõààñ õàìãààëàõ” ¯íäýñíèé
õºòºëáºð;
• 2007 îíä “Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ” ¯íäýñíèé
õºòºëáºð;
• 2004 îíä Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëü;
• 2006 îíä “Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëèéí
çàðèì ç¿éë, çààëòûã òàéëáàðëàõ òóõàé” Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí
òîãòîîë.
Óëñûí Èõ Õóðëûí 2003 îíû 16 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí
“Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ ãýð á¿ëèéí õºãæëèéí òàëààð áàðèìòëàõ
áîäëîãî”-ûí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä “... ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèéã
õ¿÷èðõèéëýõ, ýðõèéã íü çºð÷èõ ÿâäëûã òóóøòàé áóóðóóëàõ ýðõ ç¿é,
çàí ¿éëèéí ýåðýã îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ...” çîðèëòûã äýâø¿¿ëýí ¿éë
àæèëëàãààíäàà óäèðäëàãà áîëãîí àæèëëàæ áàéíà.
Óëñûí Èõ Õóðëààñ Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëü
2004 îíû 5 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäºð 5 á¿ëýã, 20 ç¿éëòýéãýýð áàòàëñàí
áîëîí Óëñûí äýýä ø¿¿õýýñ 2006 îíû 10 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðèéí 47
95
äóãààð òîãòîîëîîð Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëèéí
çàðèì ç¿éë, çààëòûã òàéëáàðëàñàí íü íèéãìèéí ñºðºã ¿çýãäýë áîëîõ
ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë, ò¿¿íòýé òýìöýõýä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, õîõèðîã÷äûí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ, òýäíèé çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí õàìãààëàõ, õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷èä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé.
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé (ÃÁÕÒÒÕ) õóóëèéí 5
äóãààð ç¿éëèéí 5.1.1-ò “ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë” ãýæ Ãýð á¿ëèéí òóõàé
õóóëüä çààñàí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í, ãýðëýëòýý
õóóëüä çààñíû äàãóó òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëýýã¿é
áîëîâ÷ õàìòûí àìüäðàëòàé áàéãàà õ¿ì¿¿ñ, ò¿¿í÷ëýí Ãýð á¿ëèéí
òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó õ¿¿õäèéã ãýð á¿ëäýý àâ÷ õ¿ì¿¿æ¿¿ëñíèé,
ýñõ¿ë àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ òîãòîîñíû ¿ð ä¿íä òóõàéí
èðãýíèé àñðàìæèä áàéãàà ýòãýýä àëü íýã ýòãýýä íºãºº ýòãýýäèéí ýðõ, ýðõ
÷ºëººã çºð÷èæ ãýì õîð ó÷ðóóëñàí, ýñõ¿ë ó÷ðóóëàõààð çàíàëõèéëñýí
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýðã¿é ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éã õýëíý
ãýæ õóóëü÷èëñàí áàéíà.
Ãýâ÷ òóõàéí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é íü ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõýýðã¿é áàéâàë çàõèðãààíû çºð÷èë ãýæ ¿çýæ áîëîõ áîëîâ÷
Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëüä Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé
òýìöýõ òóõàé õóóëü çºð÷ñºí ýòãýýäýä ÿìàð òºðëèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõ òàëààð õóóëü÷èëæ ºãººã¿é áàéãàà íü çºð÷èë ãàðãàñàí
ýòãýýäýä çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëàõã¿é ÿâñààð áàéõ óó? ýñâýë...
ãýñýí àñóóëòûã íýõñýýð...
Óã õóóëü õýðýãæèæ ýõýëñíýýñ õîéø 2009 îíû 10 äóãààð ñàðûí
15-íû ºäðèéí áàéäëààð 52 ìàðãààíûã øèéäâýðëýñýí áàéíà. ¯¿íèé
26 øèéäâýð íü Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëèéí
16 äóãààð ç¿éëèéí 16.1.1-ä çààñàí “òóñäàà àìüäðàõûã äààëãàõ” ýðõ
õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
“Òóñäàà àìüäðàõûã äààëãàõ ãýäýã” íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäñýí áîëîí ¿éëäýæ áîëçîøã¿é ýòãýýäèéã õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýõýýñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð, õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýõ áîëîëöîî,
íºõöºë, øàëòãààí àðèëàõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä õîõèðîã÷òîé õàìò íýã
ãýðò àìüäðàõã¿é áàéõûã ø¿¿õýýñ ¿¿ðýã áîëãîõûã õýëäýã áîëîâ÷ íýã
ãýðò àìüäàðäàã, ººð àìüäðàõ áàéðã¿é õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéã õààíà
áàéëãàõ íü òîäîðõîé áóñ áàéíà.
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 129

Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëü, “Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýë, 1999 îí, ¹8.

Хамтран амьдрагсдын эрхийг хамгаалсан цорын ганц хууль гэж хэлж болохуйц байна.
ä¿ãýýð ç¿éëèéí 129.1.3-ò “ãýðëýã÷äèéã òóñäàà àìüäðàõûã äààëãàõ”
óðüä÷èëñàí àðãà õýìæýý àâ÷ áîëíî ãýæ çààñàí. Ãýâ÷ õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷ áîëîí ãýðëýã÷äèéã çàõèðàìæèä çààñàí õóãàöààíä òóñäàà
àìüäàð÷ áàéãàà ýñýõèéã ÿìàð ïðîöåäóðààð, õýí õýðýãæ¿¿ëýõ ýñýõ íü
òîäîðõîé áóñ, ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà.
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ õÿíàëò òàâèõ óó, òóõàéí ä¿¿ðãèéí
õàðüÿà öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí õÿíàëò òàâèõ óó ãýäýã íü
òîäîðõîé áóñ áàéíà.
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëèéí äàãóó
øèéäâýðëýñýí õýðãèéí 39 áóþó 75 õóâüä íü õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷
àðõè õýðýãëýäýã ãýñýí ñóäàëãàà ãàðñàí íü õ¿÷èðõèéëýã÷ èõýíõ
òîõèîëäîëä ñîãòóóðóóëàõ ç¿éë õýðýãëýñýí ¿åäýý õ¿÷èðõèéëýë ¿éëääýã
íü õàðàãäàæ áàéíà.
Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí 42 õýðýã áóþó 80.8 õóâü óðüä íü ãýð
á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäñýíèé óëìààñ ÿìàð íýãýí øèéòãýë õ¿ëýýæ
áàéñàí áàéíà.
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëèéí

äàãóó õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàñàí ø¿¿õèéí
øèéäâýðò ä¿í øèíæèëãýý õèéñýí ñóäàëãàà
Ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ
òóõàé õóóëèéí äàãóó
Ñóäàëæ ¿çýõýä
øèéäâýðëýñýí øèéäâýðò
ä¿í øèíæèëãýý õèéõýä
• Õîõèðîã÷ - 34 õýðýã áóþó 65.3 õóâü;
Íýõýìæëýëèéã õýí ãàðãàñàí • Èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã÷ -15 õýðýã áóþó
òóõàé àñóóäëààð íàðèéâ÷ëàí 28.9 õóâü;
ñóäëàõàä • Öàãäààãèéí àæèëòàí - 3 õýðýã áóþó 5.8
õóâü.
Õîõèðîã÷èéí íàñ:
• 26-35 (12 õýðýã áóþó 23 õóâü);
• 36-45 (16 õýðýã áóþó 30.8 õóâü).
(24 øèéäâýðò õîõèðîã÷èéí íàñûã òóñãààã¿é
áàéíà.)
Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí íàñ:
• 18-25 (5 õýðýã áóþó 9.7 õóâü);
• 26-35 (6 õýðýã áóþó 11.5 õóâü);
• 36-45 (18 õýðýã áóþó 34.6 õóâü);
• 45- ò¿¿íýýñ äýýø (7 õýðýã áóþó 13.4
õóâü).
(16 øèéäâýð áóþó 30.8 õóâüä íü õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷èéí íàñûã òîäîðõîé òóñãààã¿é
áàéíà.)
Õîõèðîã÷èéí õ¿éñ:
• Ýì (52 õýðýã áóþó 100 õóâü).
Õîõèðîã÷, õ¿÷èðõèéëýë Õîõèðîã÷èéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áàéäàë
¿éëäýã÷èéí òàëààðõ • Àæèëòàé (16 õýðýã áóþó 30.8 õóâü);
ìýäýýëýë äýýð íàñ, • Àæèëã¿é (31 õýðýã áóþó 59.7 õóâü);
õ¿éñ, áîëîâñðîë, (5 øèéäâýðò õîõèðîã÷èéí õºäºëìºð
õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ýðõëýëòèéí òàëààð äóðäààã¿é áàéíà.).
áàéäëûã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàñàí Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí õºäºëìºð
áàéäàë ýðõëýëòèéí áàéäàë:
• Àæèëòàé (23 õýðýã áóþó 44.2 õóâü);
• Àæèëã¿é (17 õýðýã áóþó 32.6 õóâü);
(12 øèéäâýð áóþó 23 õóâüä íü õºäºëìºð
ýðõëýëòèéí áàéäëûã äóðäààã¿é áàéíà.).
Õîõèðîã÷èéí áîëîâñðîëûí áàéäàë
• Äýýä (24 õýðýã áóþó 46.1 õóâü).
(28 øèéäâýð áóþó 53.8 õóâüä íü õîõèðîã÷èéí
áîëîâñðîëûí áàéäëûí äóðäààã¿é áàéíà.)
Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí áîëîâñðîëûí
áàéäàë:
• Äýýä (11 õýðýã áóþó 21.1 õóâü);
• Á¿ðýí äóíä (18 õýðýã áóþó 34.6 õóâü);
• Òóñãàé äóíä (7 õýðýã áóþó 13.4 õóâü).
(16 øèéäâýð áóþó 88.8 õóâü íü õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷èéí áîëîâñðîëûí áàéäëûí äóðäààã¿é
áàéíà.)
• Áèå ìàõ áîäûí õýëáýð- 23 õýðýã áóþó 44.2;
• Ñýòãýë ñàíààíû õýëáýð-52 õýðýã áóþó 100
õóâü;
• Ýäèéí çàñãèéí õýëáýð- 11 õýðýã áóþó 21.1
Õ¿÷èðõèéëëèéí õýëáýðèéã
õóâü.
àâ÷ ¿çâýë
(Äàâõàðäàæ áàéäëààð)
Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ àðõè õýðýãëýäýã ýñýõ:

• Òèéì - 39 õýðýã áóþó 75 õóâü;
• ¯ã¿é - 13 õýðýã áóþó 25 õóâü.
Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ ºìíº ãýð á¿ëèéí

õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäñýíèé óëìààñ ÿìàð íýãýí
Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí ÿë
øèéòãýë õ¿ëýýæ áàéñàí ýñýõ:
øèéòãýëèéí áàéäàë
• Òèéì -42 õýðýã áóþó 80.8 õóâü;
• ¯ã¿é - 10 õýðýã áóþó 19.2 õóâü .
Ýðõèéã õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýíèé
òºðºë:
• Òóñäàà àìüäàðõûã äààëãàõ –(26 õýðýã áóþó
61.1 õóâü);
• Õàìãààëàõ áàéðàíä, ýñõ¿ë õ¿¿õýä àñðàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ýñõ¿ë õàëàìæèéí áàéãóóëëàãàä
áàéãàà õîõèðîã÷òîé óóëçàõ áîëîí óóëçàõààð
îðîëäîõûã õîðèãëîõ- (12 õýðýã áóþó 44.4
õóâü);
• Õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºíãºº
ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõûã
ßìàð òºðëèéí ýðõ
õîðèãëîõ-(14 õýðýã áóþó 16.6 õóâü);
õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýý
•Àñðàìæèíäàà áàéãàà íàñàíä õ¿ðýýã¿é
àâñàí ýñýõ
õ¿íòýé õàðèëöàõûã ò¿ð õîðèãëîõ- (3 õýðýã
áóþó 16.6 õóâü)
(Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí ýðõèéã
õÿçãààðëàõäàà ò¿¿íèé õ¿÷èðõèéëëèéí øèíæ,
¿ð äàãàâàð íºõöºë áàéäàë, õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷èéí çàí òºëºâ çýðãèéã õàðãàëçàí
ýðõ õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã äàíãààð íü
áóþó äàâõàðäóóëàí àâñàí áàéíà. Òóõàéëáàë,
çàí ¿éëä íºëººëºõ ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ,
òóñäàà àìüäðàõûã äààëãàõ çýðýã àðãà õýìæýýã
äàâõàðäóóëàí àâñàí áàéíà.)

ÃÁÕÒÒÕ-èéí 8 äóãààð ç¿éëèéí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áîëîí
íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí á¿ðýí ýðõýä “õóóëü õàìãààëàõ
áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàæ ...”, ìºí õóóëèéí 9 ä¿ãýýð ç¿éëä
çààñàí Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ¿¿ðãèéí äàãóó öàãäààãèéí àëáàí
õààã÷ íü õîëáîãäîõ õóóëüä çààñíû äàãóó õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéã
àëáàäàí ñààòóóëàõ, áàðèâ÷èëæ áàéíà.
¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð 2007 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 10-íû ºäðººñ 2007
îíû 2 äóãààð ñàðûí 8-íû ºäºð õ¿ðòýë àëáàäàí ñààòóóëàõ, áàðèâ÷ëàõ
òºâä 1982 õ¿í áàðèâ÷ëàãäñàíààñ 414 õ¿í íü ãýðòýý àãñàì òàâüæ ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿äèéí àìãàëàí òàéâàí áàéäëûã àëäàãäóóëñàí áàéíà.
Áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí íàñíû õÿçãààð 19-58 íàñíû õîîðîíä,
ýðõýëñýí òîäîðõîé àæèëã¿é, ýðýãòýé õ¿ì¿¿ñ áàéíà. 2007 îíû 8 äóãààð
ñàðûí 20-íû ºäðººñ 2007 îíû 12 äóãààð ñàðûí 16-íû ºäðèéí õîîðîíä
2970 õ¿í ñààòóóëàãäñàíû 206 õ¿í íü ãýðòýý àãñàì òàâüæ, õýð¿¿ë ºäººí
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýý çîäîæ òàíõàéðñàí áàéíà. Ýäãýýð ñààòóóëàãäñàí
õ¿íèé 99.6 õóâü íü ýðýãòýé õ¿í áàéíà. 7 áóþó 3.3 õóâü íü õºäºëìºð
ýðõýëäýã áà ñààòóóëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí íàñíû áàéäàë íü 19-67 íàñíû

Судлаачийн зүгээс тухайн цаг үеийг сонгон авсан.
õ¿ì¿¿ñ áàéíà. Ìºí Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí õàðüÿà Õ¿¿õäèéí
õàÿã òîãòîîõ ãàçàðò 2004-2008 îíû ýõíèé 4 ñàðûí áàéäëààð õàðàà
õÿíàëòã¿é òýíýæ ÿâàà õ¿¿õäèéí òîî 1254 áàéãààã õ¿éñýýð àâ÷ ¿çâýë:
• Ýðýãòýé-1005 (80.1 õóâü);
• Ýìýãòýé-249 (19.9 õóâü).
Òóñ òºâä 2004-2008 îíû ýõíèé 4 ñàðûí áàéäëààð 4483 õ¿¿õýä

õ¿ëýýí àâ÷ ¿éë÷èëñýí áàéíà. Õ¿¿õä¿¿äýýñ òýíýõ áîëñîí øàëòãààí
þó áîëîõ òàëààð òóñ òºâèéí àæèëòíóóä òàíäàõàä íèéò õ¿¿õäèéí
37 íü ààâ çîääîã, 47 íü õîéò ýöýã çîääîã, 144 õ¿¿õýä ººðºº òýíýäýã
ãýæ õàðèóëñàí áàéãàà íü íýã ºíöãººñ õàðàõàä õ¿¿õäèéã ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëýëä ºðò¿¿ëæ áàéãàà áîëîí ºðòºæ áîëçîøã¿é íºõöºëä
áàéëãàæ áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõîîð áàéíà. Õàÿã òîãòîîõ òºâä èðñýí
õ¿¿õä¿¿äèéí íàñíû áàéäëûã àâ÷ ¿çâýë 3-7 íàñíû 39 õ¿¿õýä, 10 íàñòàé
55 õ¿¿õýä, 12 íàñòàé 36 õ¿¿õýä áàéíà. Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí
õàðüÿà Õ¿¿õäèéí õàÿã òîãòîîõ òºâèéí àæèëòíóóäòàé óóëçàæ ñàíàë
ñîëèëöîõîä ººðñäèéí áîëîîä õ¿¿õäèéí ºìíº òóëãàð÷ áóé õ¿íäðýë
áýðõøýýëèéí òàëààð ÿðüñíààñ:
• Èðæ áóé õ¿¿õä¿¿äèéí èõýíõ íü ýöýã, ýõ íü ñàëñàí, ýñâýë
õîéä ýöýã, õîéò ýõòýéãýý àìüäàðäàã. Ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü çîäîæ
äàðàìòàëäàã áàéíà. Òèéìýýñ ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä òýð äóíäàà ýöýã,
ýõèéí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é òîõèîëäîëä õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã
íàðèéí òîäîðõîé çààæ ºãºõ;
• Èðæ áóé õ¿¿õäèéí èõýíõ íü àðüñ ºíãºíèé áîëîí áýëãèéí çàìûí
ºâ÷òýé èðäýã. Ìàíàé áàéãóóëëàãûí íýã õ¿¿õäèéí ýì÷èëãýýíèé
çàðäàë ñàðä 25.000 òºãðºã çàðöóóëàõ íîðì áàéäàã. Ýíý íîðìûã
íýìýõ õýðýãòýé ó÷èð íü õ¿¿õýä ãàäíû àëèâàà õ¿÷èí ç¿éëñýýñ
áîëîîä ºâäñºí, ýì÷èëãýý øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä íýã õ¿¿õäýä
çàðöóóëàõ íîðì íü äóóññàí ãýýä ýì÷ëýõã¿é áàéõ óó ãýäýã àñóóäàë
ãàð÷ èðíý. Òèéìýýñ òºñâèéã çàõ çýýëèéí ºíººãèéí áàéäàëä
òîõèðóóëàí òîîöäîã áîëãîõ.
Ýäãýýðýýñ ä¿ãíýõýä:
1. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëüä ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëýë ãýäãèéã ... ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýðã¿é
¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é ãýæ òîìü¸îëñîí íü çàõèðãààíû çºð÷èë ãýæ ¿çýæ
áîëîõîîð áàéíà. Ãýõäýý Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëüä Ãýð
á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëü çºð÷ñºí ýòãýýäýä ÿìàð
òºðëèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ òàëààð íýã ìºð õóóëü÷èëæ ºãººã¿é
áàéíà. Òèéìýýñ øèéòãýëèéí õýëáýðèéã õýí, õýðõýí íîãäóóëàõ òàëààð
õóóëü÷ëàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó;
2. Ãýð á¿ë íü íèéãìèéí àíõäàã÷ íýãæ áºãººä ò¿¿íèé õ¿ðýýíä ãàð÷
áóé àëèâàà õ¿÷èðõèéëýë íü àõóéí õ¿ðýýíä äàëä, øóóä áîëîí äàìæìàë
áàéäëààð ¿éëäýãääýã, õîõèðîã÷ íü õ¿÷èðõèéëýã÷òýé ãîë òºëºâ
õàìò àìüäàðäàã çýðýã øàëòãààíû óëìààñ õîõèðîã÷ íü õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷èéã íóóí äàðàãäóóëàí ¯íäñýí õóóëüä çààñàí ñóóðü ýðõ, ýðõ
÷ºëººãºº õÿçãààðëóóëäàã. Èéìä àëèâàà õ¿÷èðõèéëëýýñ ¿¿äýí ãàðàõ
ãýì õîðûí õîõèðëûã õýðõýí, ÿàæ áîäèòîéãîîð ¿íýëýí òîãòîîõ
òàëààð àðãà÷ëàë Èðãýíèé õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä õóóëü÷ëàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà;
3. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 129
ä¿ãýýð ç¿éëä ø¿¿ã÷ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ãýð á¿ëèéí õîëáîãäîëòîé
õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõäýý íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä áîëîí
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ýöýã, ýõèéã òýæýýí òýòã¿¿ëýõ, íàñàíä
õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõèéí õýí íýã äýýð áàéëãàõ, ãýðëýã÷äèéã
òóñäàà àìüäðàõûã äààëãàõ, ãýðëýã÷ õýí íýãèéã òýæýýí òýòã¿¿ëýõ, îðîí
ñóóö áîëîí õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ºì÷, ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã
ºì÷ëºõ ýðõèéã áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ, õóäàëäàõ, áýëýãëýõ, çàõèðàí
çàðöóóëàõûã õîðèãëîõ, ø¿¿õèéí çàðäëûí çîõèõ õóâèéã óðüä÷èëãàà
áîëãîí òºë¿¿ëýõ, çîõèã÷èéã ýâëýðýõ òàëààð õóãàöàà çààõ ãýñýí àðãà
õýìæýýã óðüä÷èëàí àâàõààð çàõèðàìæ ãàðãàæ áîëíî ãýæ çààñàí.
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëüä õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷èéí ýðõèéã òóñäàà àìüäðàõûã äààëãàõ, õàìãààëàõ áàéðàíä,
õ¿¿õýä àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ýñõ¿ë íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãàä
áàéãàà õîõèðîã÷òîé óóëçàõ áîëîí óóëçàõààð îðîëäîõûã õîðèãëîõ,
õàìòðàí ºì÷ëºõ äóíäûí ýä õºðºíãºº ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí
çàðöóóëàõûã õîðèãëîõ, àñðàìæèíäàà áàéãàà íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íòýé
õàðèëöàõûã ò¿ð õîðèãëîõ, çàí ¿éëä íºëººëºõ àëáàäàí ñóðãàëòàä
õàìðóóëàõ, øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ñîãòóóðàõ, ìàíñóóðàõ äîíòîé
ºâ÷òýé ýòãýýäèéã õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó çàõèðãààíû æóðìààð
àëáàäàí ýì÷èëãýý õèéëãýõ, ýñõ¿ë àëáàäàí õºäºëìºðë¿¿ëýõ ãýñýí àðãà
õýìæýýã àâàõààð õóóëü÷èëæ ºãñºí.
Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ áîëîí ãýðëýã÷äèéã çàõèðàìæèä çààñàí
õóãàöààíä òóñäàà àìüäàð÷ áàéãàà ýñýõèéã ÿìàð ïðîöåäóðààð, õýí
õýðýãæ¿¿ëýõ ýñýõ íü (Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷ õÿíàëò òàâèõ óó,
òóõàéí ä¿¿ðãèéí õàðüÿà öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí õÿíàëò
òàâèõ óó ãýäýã) íü òîäîðõîé áóñ áàéíà. Òèéìýýñ ÿìàð ïðîöåäóðààð,
õýí õýðýãæ¿¿ëýõèéã íàðèéâ÷ëàí òóñãàæ ºãºõ;
4. Õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð Ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëëèéí òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó ø¿¿õýýñ õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýý áîëîõ “òóñäàà àìüäðàõûã
äààëãàõ” àðãà õýìæýý îíîãäóóëàõäàà òóñ õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí
16.1.2-ò çààñàí “õîõèðîã÷òîé óóëçàõ áîëîí óóëçàõààð îðîëäîõûã
õîðèãëîõ” ýðõ õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýýã õàìòàòãàí àâ÷ áàéõ.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÇÀÐ×ÌÛÍ Ò¯¯ÕÝÍ
ÕªÃÆÈË
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí çàð÷ìûí

ò¿¿õýí õºãæëèéã àâ÷ ¿çýõèéí ºìíº Ìîíãîëûí
Èðãýíèé õóóëèóä áàòëàãäàí ãàðàõàä íºëººëñºí
õ¿÷èí ç¿éëèéí òàëààð àâ÷ ¿çýõèéã çîðüñîí
áºãººä õóóëü öààçûí ñýòãýëãýýíèé òàëààð àâ÷
¿çýõèéã õè÷ýýâ.
Ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýý ýðò äýýð ¿åýñ á¿ð XII-
XIII çóóíû ¿åýñ õºãæèæ èðñíèéã ò¿¿õýí
ýõ ñóðâàëæóóä ãýð÷èëíý. Øèíý ¿åèéí ýðõ
ç¿éí ñýòãýëãýý õýðõýí õºãæèæ èðñíèéã
òóõàéí ¿åèéí ò¿¿õýí ýõ ñóðâàëæóóäàä ä¿í
øèíæèëãýý õèéõ çàìààð òîäîðõîéëæ áîëîõ
òàëààð ïðîôåññîð Ä.Íàðàí÷èìýã ¿çñýí áàéõàä
ÕÇ¯Õ-èéí Èðãýí, äîêòîð, ïðîôåññîð Í.Ë¿íäýíäîðæ àëèâàà
ýäèéí çàñãèéí ýðõ
ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì
ò¿¿õýí ¿åèéí ¿çýë, ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýýã ñóäëàí
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí ¿çýõäýý òóõàéí ¿åèéí õóóëü öààçûí äóðñãàëò
Ä.Áîëîðìàà áè÷ã¿¿äèéí ýõ ñóðâàëæ ÷óõàë ¿¿ðýãòýé
áàéäàã ãýæýý.
Ìîíãîë÷óóäûí ýðõ ç¿éí ¿çýë ñýòãýëãýý, í¿¿äýë÷äèéí èðãýíøèë
ñî¸ë äóíä ¿¿ñýí á¿ðýëäýæ, îí öàãèéí óðòûã òóóëæ, ò¿¿õèéí íóãà÷ààíä
áàëàð÷, á¿äãýð÷, òîäîðñîîð ºäèé õ¿ð÷ýý. Í¿¿äýë÷äèéí òºð ¸ñíû ò¿¿õýí
õóâü çîõèîë ÷ èéì ë ä¿ð òºðõòýé áàéõààñ ãàäíà ººð àðãàã¿é áàéñàí
áèçýý. Ãýâ÷ ìîíãîë ¿íäýñòýí ºäãºº òóóðãà òóñãààð óëñ ã¿ðýí õýâýýð
îðøèæ, òºð ¸ñûã õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí íü ýðõ ç¿éí ñî¸ë ñýòãýëãýýíèé
áàÿëàã ò¿¿õèéã ¿ëäýýæ èðñýí ãýäãèéí õàíãàëòòàé íîòîëãîî þì.
Ìºí Ìîíãîë÷óóäûí ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýýíèé óëàìæëàë, øèíý÷ëýë,
õºãæëèéí äèíàìèêèéã òîäîðõîéëîõîä ò¿¿íèé äîòîîä õºãæèë, õóâüñàë,
äýâøèë, ººð÷ëºëòèéã øàëãóóð áîëãîæ ò¿¿õèéí ¿å¿äèéã òîäîðõîéëîõ
ÿâäàë ÷óõàë þì. Èíãýõäýý òóõàéí ¿åèéí íèéãìèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëæ áàéñàí àëèâàà õýì õýìæýýíèé ýõ ñóðâàëæèéã ãîë øàëãóóð
áîëãîõ íü îíîë, àðãà ç¿éí õóâüä ÷óõàë þì. Ýíý òàëààð Ìîíãîëûí
ñóäëàà÷äûí õèéñýí ñóäàëãàà íü òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí óëàìæëàëûã
ò¿¿õèéí åðºíõèé ¿å÷ëýëèéí äàãóó àâ÷ ¿çýõ ÿâäàë íýëýýä ò¿ãýýìýë
áàéäàã áàéíà. Æ.Áîëäáààòàð, Ä.Ë¿íäýýæàíöàí íàðûí õàìòðàí áè÷ñýí

“Монгол Улс дахь эрх зүйн шинэтгэл ба харьцуулсан эрх зүй судлалын хөгжил”. УБ., 2004 он, “Монгол Улсын иргэний
хууль тогтоомж ба эрх зүйн шинэтгэл”, Д.Наранчимэг, Д.Аюуш нар, 120 дахь тал.

Н.Лүндэндорж. “Төр эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжлийн чиг хандлага”. УБ., 2002 он. 215 дахь
тал.

Н.Лүндэндорж. “Төр эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжлийн чиг хандлага”. УБ., 2002 он. 190 дэх
тал.
102
“Òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí óëàìæëàë” á¿òýýëä 1911 îíîîñ õîéøõè ¿åèéã
Øèíý ¿åèéí òºð, ýðõ ç¿é (XX çóóíû 20-èîä îíîîñ 90 îí õ¿ðòýë),
ò¿¿íèé äàðààõ ¿åèéã Ìîíãîëûí øèíýõýí ¿åèéí òºð ýðõ ç¿é (1990-ýýä
îí) õýìýýí àíãèëàí õóâààñàí áàéíà. Ýíý ¿å÷ëýëèéã íýëýýä åðºíõèé
¿å÷ëýë áîëñîí áàéíà õýìýýí çàðèì ýðäýìòýí ä¿ãíýæýý.
Õàðèí Àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýë ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí
õºãæëèéã ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæèéí òºðºëæ¿¿ëýëò, òîãòîëöîîíû
îíöëîãèéã øàëãóóð áîëãîæ, Ìîíãîëûí íýãäñýí ¿íäýñòíèé ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîî á¿ðýëäñýí ¿å, Õóóëü ç¿éëèéí áè÷ã¿¿äèéã òºðºëæ¿¿ëñýí
¿å, îð÷èí ¿åèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî á¿ðýëäñýí ¿å ãýæ àíãèëñàí.
Ýäãýýð ¿å÷ëýë, àíãèëëóóä èõýâ÷ëýí îí öàã, ò¿¿õ, òºðèéí áàéãóóëëûí
øèíæ ÷àíàðûã øàëãóóð áîëãîæ, õóóëü öààçûí ñýòãýëãýýíèé õóâüñàë
ººð÷ëºëòèéã õàðãàëçàõààñàà èë¿¿ ýðõ ç¿éí îðøèí òîãòíîæ áàéñàí
èíñòèòóòóóäûã ãîë ¿íäýñ, òóëãóóð áîëãîæ àâ÷ ¿çñýí áàéíà ãýýä äîêòîð
Í.Ë¿íäýíäîðæ ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí õºãæëèéã èíñòèòóòûí
ò¿âøèíä õóóëü öààçûí ñýòãýëãýýíèé øèíæ, ÷àíàðûã øàëãóóð áîëãîí
1911 îíîîñ õîéøõè ¿åèéã ªðíèéí ýðõ ç¿éí ñî¸ë, ñýòãýëãýý íýâòýðñýí
¿å, Ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýýíèé ¿å, Îð÷èí ¿åèéí ýðõ ç¿éí
ñýòãýëãýýíèé ¿å õýìýýí àíãèëàí àâ÷ ¿çñýí áàéíà.
Øèíý Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, ýðõ ç¿éä ºðíèéí ýðõ ç¿éí ñî¸ëæèíãóé
îëîëòóóäûã íýâòð¿¿ëýõ àæèë íýëýýä ã¿íçãèéðñýí. Ýíý òàëààð
Àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýë “¯íäñýí õóóëèéí, èðãýíèé õóóëèéí òºñëèéã
áîëîâñðóóëàõàä äàí ãàíö óëñûí áóñ, Åâðîïûí îëîí óëñ îðíóóäûí
õóóëü, ýðõ ç¿éã õàðãàëçàí ¿çýõèéí ÷óõëûã îíöîëæ áàéñàí ãýæýý”.
1920-èîä îíû ýõýí ¿åä ìîíãîëûí ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýýíä ºðíèéí íºëºº
íýëýýä îëîí òàëààð íýýëòòýé íºëººëñºí ¿å ãýæ õýëæ áîëíî. Àðäûí
õóâüñãàë ÿëæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë ýðãýëò áóöàëòã¿é áîëæ,
øèíý ìîíãîëûí õóóëü öààçûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõýä õºãæèíã¿é
îðíóóäûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî, îíîë, ñýòãýëãýýíèé îëîëòîîñ àøèãëàõ
øààðäëàãà áàéãàà ãýäãèéã ìîíãîëûí òóõàéí ¿åèéí ñýõýýòýí, óëñ
òºð÷èä óõààð÷ áàéñàí.
Ìîíãîë Àðäûí íàì, çàñàã òºð óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, àðä ò¿ìíèé
àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä þóíû ºìíº 1922 îíä Ýäèéí çàñãèéí
áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ êîìèññ áàéãóóëæ, òýäíèé áîëîâñðóóëñàí òºñëèéã
1923 îíä Çàñãèéí ãàçðûí õóðëààð áàòàëæýý. Óã áàðèìò áè÷èãò: ìàë
àæ àõóéã õºãæ¿¿ëæ, ìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàõ, ãàçàð
òàðèàëàí, çàì òýýâýð, ã¿¿ð, õîëáîîã ¿¿ñãýõ, ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãò
ãàðãàõ, ñàíõ¿¿, ìºíãºíèé á¿ðòãýëèéí ñèñòåì áèé áîëãîõ çýðýã îëîí
÷óõàë àñóóäëûã òóñãàñàí áàéíà. Òóõàéí ¿åä ºì÷èéí óëñûí, õóâèéí,

Мөн тэнд. 192 дахь тал.

тал.

тал.
õàìòûí ãýñýí òºðºëòýé áàéâ.
Èðãýíèé õóóëèóäûã Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèóä ººð÷ëºãäºí

øèíý÷ëýãäýõýä ò¿¿íä íèéö¿¿ëýí áàòëàí ìºðäñºí. 1922 îíä ÎÕÓ-
ûí Èðãýíèé õóóëü áàòëàãäàí ãàðñàí íü ìàíàé óëñàä Èðãýíèé õóóëü
áàòëàãäàí ãàðàõ ãîë ýõ ñóðâàëæ áîëñîí áà òóõàéí ¿åä Çºâëºëòèéí
õóóëü÷, ìýðãýæèëòýí Ï.Â. Âñåñâÿòñêèé Ø¿¿õ ßàìàíä óðèãäàí èðæ óã
õóóëèéã çîõèîõ êîìèññûí ãèø¿¿í òºäèéã¿é ãàðäàí áîëîâñðóóëàëöàí
õ¿í þì.
Ìîíãîë Óëñûí àíõíû ¯íäñýí õóóëü 1924 îíä áàòëàãäñàíû äàðàà
ìºí àíõíû Èðãýíèé õóóëèéã 1926-1929 îíä õýñýã÷ëýí áîëîâñðóóëæ,
òóõàé á¿ð Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð õýëýëöýí íèéò 10 á¿ëýã, 217
ç¿éë á¿õèé õóóëèéã áàòëàí ìºðä¿¿ëñýí íü àíõíû òºðºëæñºí õóóëü
áîëñîí áàéíà.
Íºëººëñºí óëñ òºð, õóóëü ç¿é, çàí çàíøèë áîëîí çàðèì ãàäààä
óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí ¿çýë ñàíàà, á¿òýö çàãâàð ýõ ñóðâàëæ áîëñîí
áàéíà.
Óëñûí áóþó àðä ò¿ìíèé ºì÷èéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêòîä
ãàçàð, õºðñºí äîîðõ áàÿëàã, ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçàð õàìààð÷ áàéñàí
áºãººä òºð ò¿¿íèéã õóäàëäàæ, áýëýãëýõã¿éãýýð çºâõºí àøèãëàæ,
çàõèðàí çàðöóóëæ, çîõèîí áàéãóóëàõ ýðõòýé áàéâ. Õóâèéí ºì÷èéí
õàðèëöààíû ç¿éëä ìàë, áóñàä ýä õºðºíãº áàéñàí, ò¿¿íèé ºì÷ëºã÷èä íü
áàÿí ÿçãóóðòàí, äóíä çýðãèéí áà á¿ð ÿäóó ãýñýí ÿëãàâàðòàé áàéñàí.10
Ìýäýýæ øèíýýð õàìãèéí àíõ óäàà áàòàëñàí Èðãýíèé õóóëèéí à÷
õîëáîãäîë íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààã õóóëü÷ëàí òîãòîîñíîîñ
ãàäíà èðãýäèéí ºì÷ëºõ, ºâ ºâëºõ ãýõ ìýò õàðèëöààã çîõèöóóëñíû äýýð
óëàìæëàëò çàí çàíøëûí äýâøèëòýò õýì õýìæýýã ºâëºí àâñàí ÌÓ-
ûí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýíä ÷óõàë àëõàì áîëñîí íü
ãàðöààã¿é þì.
Äàðààãèéí áóþó 2 äàõü Èðãýíèé õóóëèéã 1940 îíä õóðàëäñàí 8
äóãààð Èõ Õóðëààñ áàòàëñàí ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëü íü Ìîíãîëûí
ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õàðèëöààíä ãàðñàí ã¿í ã¿íçãèé ººð÷ëºëòèéã
òóñãàæ, õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòíààñ ñîöèàëèñò áàéãóóëëûí ¿ð
¿íäñèéã õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ øèíý ¿åä øèëæèí îðñíûã áàòëàí
òóíõàãëàñàí íü ¿¿íýýñ ºìíº ìºðäºæ áàéñàí Èðãýíèé õóóëèéã ººð÷ëºí
øèíý÷ëýõ çàéëøã¿é õýðýãöýý, øààðäëàãà ãàðñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî.
¯¿íýýñ õîéø 12 æèëèéí äàðàà Èðãýíèé õóóëèéã 1952 îíä áàòëàí
ãàðãàñàí íü îäîîãèéí ìºðäºãäºæ áàéãàà Èðãýíèé õóóëüòàé òºñòýé
áîëñîí õýìýýí ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä ä¿ãíýñýí áàéäàã.
1952 îíû Èðãýíèé õóóëèéã ÁÍÌÀÓ-ûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
1952 îíû 5 äóãààð ñàðûí 27-íû ºäðèéí 38 äóãààð çàðëèãààð Èðãýíèé

Т.Мөнхжаргал. “Монгол Улсын иргэний цаазын товчоон”. УБ., 2006 он. 173 дахь тал.

Т.Мөнхжаргал. “БНМАУ-ын аж ахуйн эрх зүй. УБ., 1990 он. 79 дэх тал.

Т.Мөнхжаргал. “Монгол Улсын иргэний цаазын товчоон”. УБ., 2006 он. 175 дахь тал.
10
Т.Мөнхжаргал. “Монгол Улсын иргэний цаазын товчоон”. УБ., 2006 он. 174 дэх тал.
øèíý õóóëèéã áàòëàí ãàðãàæýý. Ýíýõ¿¿ õóóëèéã áàòëàõàä 1926 îíû
Èðãýíèé õóóëü, 1940 îíû ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë, áóñàä ýðõ
ç¿éí àêò, ãàäààä îðíû ýðõ ç¿éí àêòóóä õóóëü ç¿éí ýõ ñóðâàëæ áîëñîí
áàéíà. 1926 îíû Èðãýíèé õóóëüòàé õàðüöóóëàõàä áîëîâñðîíãóé áîëñîí
áàéäàã.
Õóóëüä ºì÷èéí ýðõèéí òàëààð çààõäàà íýãä, óëñûí ºì÷, õî¸ðò,
õîðøîîëëûí áà áóñàä îëîí íèéòèéí ºì÷, ãóðàâò, àðä èðãýäèéí
àìèíû ºì÷ áàéíà ãýæýý. Óëñûí ºì÷èä ÿìàð ÷ õºðºíãº áàéæ áîëîõîîð
çîõèöóóëæýý.
3 äàõü óäààãèéí øèíý÷ëýãäýí áàòëàãäàí ãàðñàí Èðãýíèé õóóëü
ìºí ë 1960 îíû ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä øóóä íèéö¿¿ëýí
ãàðãàñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. 1963 îíû 2 äóãààð ñàðûí 9-íä ÁÍÌÀÓ-
ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí òîãòîîëîîð “ÁÍÌÀÓ-ûí Èðãýíèé õóóëü”-èéã
áàòàëæ, ìºí îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ ýõëýí äàãàæ ìºðäºõººð
òîãòîîæýý.
1963 îíû Èðãýíèé õóóëü óðüäàõ õóóëüòàé õàðüöóóëáàë á¿ëýã,
ç¿éëèéí á¿òýö, ñèñòåì, äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðýìáý äàðààëàë
èõýä áîëîâñðîíãóé áîëñîí áºãººä ¿¿íèé ÿçãóóð ¿íäýñ íü óëñ îðíû
ãàäààä, äîòîîä íºõöºë áàéäàë õèéãýýä ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæóóä áàéñàíä
îðøèíî.11
Òóõàéí ¿åä ºì÷èéí òºðëèéã ñîöèàëèñò ºì÷, àìèíû ºì÷ ãýæ
ÿëãàäàã áàéñàí. Ñîöèàëèñò ºì÷ íü óëñûí ºì÷ (á¿õ àðä ò¿ìíèé
õºðºíãº), õîðøîîëëûí ºì÷ (õºäºº àæ àõóéí íýãäýë, õîðøîîëëûí
áóñàä áàéãóóëëàãûí ºì÷), ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, îëîí íèéòèéí áóñàä
ºì÷ººñ á¿ðääýã áàéâ.12
4 äýõ óäààãèéí Èðãýíèé õóóëèéã 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷, 90-ýýä îíû
ýõýýð ñîöèàëèñò ñèñòåì çàäàð÷, òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîîã õàëæ, íèéãìèéí ÷èã áàðèìæààò çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéã
õýâø¿¿ëýõ çîðèëãûã ºìíºº òàâüñàí óëñ îðíóóäûí íýãýí àäèë Ìîíãîë
Óëñûí ýäèéí çàñãèéí ã¿í ã¿íçãèé ººð÷ëºëòèéã 1990-ýýä îíîîñ õîéø
õèéæ ýõýëñýí.
Òóñ îðíû ýäèéí çàñàã-íèéãìèéí õºãæèëä ãàðñàí ººð÷ëºëò, øèíæ
áàéäëûã ä¿ãíýâýë ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò êàïèòàëèçìûí óðñãàë
õºãæëèéã (õóâèéí ºì÷èò ìàë÷èí àðäûí æèæèã òàòâàðûí àæ àõóé,
æèæèã õóäàëäàà÷èä, ãàð óð÷óóä çýðýã) òºðèéí óäèðäëàãàä çàõèðóóëàõ
îðîëäëîãî õèéæ òóñ ñåêòîðûã õ¿÷òýé áîëãîæ, õýäèéãýýð àðäûí àæ
àõóéòíûã õîõèðîîõ çàìààð áîëîâ÷ ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã öààøèä
õàíãàõ õóðèìòëàëûã ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð áóé áîëãîñîí íü òîìîîõîí
îëîëò áàéâ.
Ìàíàé óëñàä óðüä íü îãò áàéãààã¿é, ¿éëäâýð àæ àõóéí ñàëáàðóóä
áîëîí ñî¸ë, áîëîâñðîë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ìºí òýð÷ëýí äàéíû
11
12
Мөн тэнд.
æèë¿¿äýä èõýä ºññºí áàòëàí õàìãààëàõûí çàðäàë ìàë àæ àõóéãààñ
àâàõ àëáàí òàòâàð, ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óëñààñ õÿìä ¿íýýð
àâàõ (ýêñïîðò, èìïîðòûí çºð¿¿ãýýñ) õºðºíãèéí òºâëºðºë áèé áîëæ
áàéñàí.
1940-ººä îíû ñ¿¿ë ¿åèéí ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí á¿òöýä
áýë÷ýýðèéí ìàë àæ àõóé ¿íäñýí ñàëáàð íü áàéñàí. Àæ ¿éëäâýð, óóë
óóðõàé, òýýâýð õîëáîî, áàðèëãà çýðýã áóñàä ñàëáàð øèíýýð õºãæèæ
áàéñàí áîëîâ÷ óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿òöýä òýäãýýðèéí ýçëýõ õóâü
áàãà áàéñàí. Ýäèéí çàñãèéã ºì÷èéí õàðèëöààíû ¿¿äíýýñ íü àâ÷
¿çâýë õóâèéí, õîðøîîëëûí, óëñûí ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí ºì÷ îðøèæ
áàéâ. Ãýâ÷ ºì÷èéí ýäãýýð õýëáýðèéí ºì÷èéí øèíæ ÷àíàð íü íàì,
òºðèéí ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿ä ò¿¿õ íèéãýì ñóäëàëûí á¿òýýë¿¿äýä
òîäîðõîéëîãäñîíîîñ ¿íýí õýðýãòýý àðàé ººð áàéäàëòàé áàéæýý.
Ìàë÷èí àðäóóä ìàëàà õýëáýðèéí õóâüä ºì÷ëºõ ýðõòýé, õóâèéí
ºì÷òºíèé êàòåãîðèä ¿íýí õýðýãòýý ìàë ºñãºõ øàõóó äààëãàâàð
òºëºâëºãºº á¿òýýãäýõ¿¿íýý óëñàä õàòóó ¿íýýð òóøààõ ÿâäëûã òºðººñ
õóóëü÷ëàí òîãòîîñîí, äîòîîä çàõ çýýë õóìèãäàæ, äîòîîä çàõ çýýëä
ãàíö îðîíòîé õàðèëöàõ (ºðñºëäººíã¿é ó÷ðààñ õóäàëäàà ãýæ õýëýõýä
õýö¿¿) áîëæ, òàâààðûí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ áîëîìæã¿é áîëñîí çýðýã
íü ìàë÷äûí õóâèéí ºì÷òºíèé øèíæèéã àëäàãäóóëæ ºì÷èéíõºº
á¿ðýí ýçýí áàéõ ýðõ òóéëûí õÿçãààðëàãäìàë óëñûí àëáàò, õàìæëàãûí
áàéäàëòàé áîëãîæ, ºì÷ õºðºíãºº àðâèæóóëàõ áóñ õàðèí ò¿¿íýýñ ñàëàõ
ýðìýëçýëòýé áîëãîæýý.
Èðãýíèé õóóëèóä äàõü çàð÷ìóóäûí òàëààð àâ÷ ¿çâýë
Îäîîãèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºãäºæ áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí Èõ

Õóðëûí 2002 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 10-íû ºäºð áàòëàí ãàðãàñàí Èðãýíèé
õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò. Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
íü:
• èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ òýãø;
• áèå äààñàí áàéäàë;
• ºì÷èéí õàëäàøã¿é áàéäàë;
• ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëºº;
• õóâèéí õýðýãò õºíäëºíãººñ îðîëöîõã¿é áàéõ;
• èðãýíèé ýðõ ¿¿ðãèéã ÿìàð íýã õÿçãààðëàëòã¿éãýýð
õýðýãæ¿¿ëýõ;
• çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýëãýõ;
• ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ çàð÷èìä ¿íäýñëýíý õýìýýí òîäîðõîéëîí
çààñàí áàéíà.
Îäîî ìºðäºãäºæ áóé Èðãýíèé õóóëèéí àäèë çàð÷ìûã òîäîðõîé

çààæ ºãººã¿é ÷ 1926 îíû Èðãýíèé õóóëüä 3 äóãààð ç¿éëä “Àëèâàà
àñðàìæëàí õàìãààëàõ õýðãèéã ã¿éöýòãýõýýð òîìèëîãäñîí õ¿ì¿¿ñ
àñðàìæëàí õàìãààëàõ òýðõ¿¿ õ¿ì¿¿ñ áà õºðºíãº çýðãèéã ñàéíààð
àñðàìæëàí õàìãààëàõààñ ãàäíà òýäíèé ºìíººñ òºëººëºí àëèâàà
õýðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéâààñ çîõèìîé. Ìºí õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëä
“Àëèâàà àñðàìæëàí õàìãààëàõ õ¿ì¿¿ñ áóþó òýäíèé õºðºíãº õîãøèë
á¿õèé ãàçðûí àðäûí ø¿¿õ òàñëàõ ãàçàðòàà ìýä¿¿ëýí áàòëóóëâààñ
çîõèìîé”. Ìºí 10 äóãààð ç¿éëä “Àñðàìæëàí õàìãààëàõ õ¿ì¿¿ñèéã
òîìèëîõäîî ýð ýì ÿëãàëã¿é èòãýìæ á¿õèé áºãººä ÷àäâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéã
ñîíãîí òîìèëâîîñ çîõèìîé”.
103 äóãààð ç¿éëä “Àëèâàà õàìòûí õºðºíãèéã çîõèõ ýòãýýäýä òóñ òóñàä
íü õóâààðèëàí àâàõàä çàâñàðòàà õýëýëöýæ, òóñãàé ãýðýý áàéãóóëâàë
çîõèõ àëáàíû ãàçðàà ãýð÷ë¿¿ëýõ áóþó õýðýâ ººðñäºº ýâýýð õýëýëöýí
¿ë òîõèðîõ àâààñ õàðüÿàò ø¿¿õ òàñëàõ ãàçðàà ìýä¿¿ëæ øèéòã¿¿ëáýýñ
çîõèìîé” ãýñýí íü çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýëãýõ çàð÷èì, òýãø ýðõèéí
çàð÷èì, ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ çàð÷èì ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.
Õàðèí òóñ õóóëèéí Äîëäóãààð á¿ëãèéí Õî¸ðäóãààð àíãè íü Àëèâàà
ýä þìñûã áàðüöààëóóëàí ºãºõ áà àâàõäàà áàéãóóëàõ ãýðýý áè÷ãèéí
òóõàé çààñàí íü ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººíèé çàð÷èì þì.
Íàéì, àðàâäóãààð á¿ëýã íü Àëèâàà èðãýíèé õýðãèéí ó÷ðàà õàðèëöàí
ýäëýõ áà õ¿ëýýõ ýðõ, ¿¿ðãèéí òóõàé çààñàí íü òýãø ýðõèéí çàð÷èìòàé
íèéöýæ áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõîîð áàéíà.
Õàðèí Ìîíãîë Óëñûí õî¸ð äàõü Èðãýíèé õóóëü áîëîõ 1952 îíû
õóóëèéí Õî¸ðäóãààð á¿ëãèéí 4-ò ýðõèéí ñóáúåêòûí òàëààð òóñãàñàí
áà Á¿ãä íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ áà
õºäºëìºð÷äèéí àæ áàéäëûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãóóäûí ¿¿äíýýñ
ø¿¿õýýð ýðõýý õÿçãààðëóóëààã¿é á¿õ èðãýäýä òýäãýýðèéí ýðýãòýé,
ýìýãòýé, àðüñ ºíãº, ¿íäýñòýí, øàøèí ø¿òëýãèéã ÿëãàëã¿éãýýð ýðõèéã
ýäë¿¿ëíý. ªºðººð õýëáýë, õóóëèàð õîðèîã¿é àæèë áà ìýðãýæë¿¿äèéã
÷ºëººòýéãýýð ñîíãîí àâàõ èðãýíèé ã¿éëãýýíýýñ õàñàãäààã¿é ýä
õºðºíãºí¿¿äèéã ººðòºº îëæ àâàõ áà áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ çýðýã èðãýíèé
ýðõ, ¿¿ðã¿¿äèéã ýäýëíý.
Ìºí õóóëèéí õî¸ðäóãààð á¿ëãèéí 5-ä: Õóóëüä òóñãàé çààñíààñ
áóñàä øàëòãààíààð õýí ÷ àòóãàé èðãýíèé ýðõýý õÿçãààðëóóëñàí áóþó
õàñàãäñàí áàéæ áîëîõã¿é ãýñýí íü ýðõ òýãø áàéõ çàð÷ìûã àãóóëñàí
áàéíà.
Ýíý õóóëüä ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººíèé òàëààð óðüäíû õóóëèàñ
äýëãýðýíã¿é çîõèöóóëñàí íü ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººíèé çàð÷ìûí èëðýë
ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Òóõàéëáàë, àðèëæààíû ãýðýý, ýä õºðºíãèéã
õºëñëºõ, îðîí ñóóö õºëñëºõ òóõàé, àæëûã ã¿éöýòãýõýýð õýëýëöýí àâàõ
òóõàé áóþó àæëûí ãýðýý, êîíòðàêòàö ãýðýýíèé òóõàé, çýýëèéí ãýðýý,
áàòëàí äààõ ãýðýý, äààëãàâðûí òóõàé, èòãýìæëýë, êîìèññ, õàäãàëàëò,
äààòãàëûí ãýðýýíèé òàëààð òóñãàñàí áàéíà.
1963 îíû Èðãýíèé õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëä Èðãýäèéí ýäýëáýë çîõèõ
èðãýíèé ýðõèéí òàëààð òóñãàñàí. ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýä íü àìèíûõàà
ºì÷èä ýä õºðºíãº, ìàëòàé áàéõ; îðîí ñóóö áóñàä ýä õºðºíãº àøèãëàí,
õýðýãëýõ; îðøèí ñóóõ ãàçàð, ýðõëýí õèéõ àæëàà ñîíãîí àâàõ; íýýëò,
øèíý á¿òýýë, îíîâ÷òîé ñàíàë ãàðãàõ; øèíæëýõ óõààí, óòãà çîõèîë,
óðëàãèéí á¿òýýëèéí òàëààð çîõèîã÷èéí ýðõ ýäëýõ; ýä õºðºíãº ºâëºõ,
ãýðýýñëýõ, ìºí ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ èðãýíèé áóñàä
ýðõèéã õóóëü ¸ñîîð ýäýëíý.
Ìºí ºì÷èéí õàëäàøã¿é ýðõèéí áîëîí ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººíèé
òàëààð òóõàéëáàë, õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý, áýëòãýëèéí (áýëòãýí
íèéë¿¿ëýõ) ãýðýý, ýä õºðºíãº õºëñëºõ, ò¿ðýýñëýõ, îðîí ñóóö õºëñëºõ
ãýðýý, àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý, òýýâýðëýëòèéí ãýðýý, äààòãàëûí ãýðýý,
çýýëèéí ãýðýý, äààëãàâðûí ãýðýý, êîìèññûí õóäàëäààíû ãýðýý,
õàäãàëàëòûí ãýðýý, àðèëæààíû ãýðýý, ýä õºðºíãº ¿íý òºëáºðã¿é
õýðýãëýõ ãýðýý çýðýã ãýðýýíèé òàëààðõ çààëò áàéõ áºãººä òóñ á¿ðò íü
ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººíèé òàëààð òóñãàæýý. ªì÷èéí õàëäàøã¿é áàéäëûí
òàëààð ìºí òóñãàñàí áàéíà.
ÌÓ-ûí 4 äýõ Èðãýíèé õóóëü 1994 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé
ºäºð áàòëàãäñàí. Îäîîãèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºãäºæ áóé Èðãýíèé
õóóëüä çààñàí çàð÷ìóóäûã ýíýõ¿¿ õóóëüä òóñãààã¿é. Õàðèí 1992
îíä áàòëàãäñàí øèíý ¯íäñýí õóóëèéí Àðâàíçóðãàäóãààð ç¿éëèéí 3-
ò Ìîíãîë Óëñûí èðãýí äàðààõü ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààòàé
ýäýëíý:
... 3) õºäëºõ, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº øóäàðãààð îëæ àâàõ, ýçýìøèõ,
ºì÷ëºõ, ºâ çàëãàìæëóóëàõ ýðõòýé. Õóâèéí ºì÷èéã õóóëü áóñààð
õóðààõ, äàé÷ëàí àâàõûã õîðèãëîíî. Òºð, ò¿¿íèé ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà
íü íèéãìèéí çàéëøã¿é õýðýãöýýã ¿íäýñëýí õóâèéí ºì÷èéí ýä
õºðºíãèéã äàé÷ëàí àâáàë íºõºõ îëãîâîð, ¿íèéã òºëíº õýìýýí èðãýä
õóâèéí ºì÷òýé áàéæ áîëîõ òàëààð õóóëü÷èëñàí íü ºì÷èéí õàëäàøã¿é
áàéäëûí çàð÷ìûí ¿íäýñ íü áîëñîí. 1994 îíû Èðãýíèé õóóëèéí 10
äóãààð á¿ëýãò Èðãýíèé õóâèéí ºì÷èéí òàëààð òóñãàñàí. Ìºí ºì÷ëºõ
ýðõèéí áàòàëãààíû òàëààð 153 äóãààð ç¿éëä çààñàí.
Óã õóóëüä íèéòèéí ãýðýý, ãýðýý çààâàë áàéãóóëàõ, óðüä÷èëñàí
ãýðýý, ýâëýðëèéí ãýðýý, ãýðëýã÷äèéí ýä õºðºíãèéí ãýðýý, íýðëýãäýýã¿é
ãýðýý, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä àøèãòàé ãýðýý, ãýðýýã ººð÷ëºõ áà öóöëàõ
òàëààð õóóëü÷ëàãäñàí áàéíà. Ìºí òóñ õóóëüä áýëýãëýë, õàíäèâûí
ãýðýý, õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý, áýëòãýí íèéë¿¿ëýõ ãýðýý,
àðèëæààíû ãýðýý, ýð÷èì õ¿÷, áóñàä íººöººð õàíãàõ ãýðýý, çýýë, ýä
õºðºíãº õºëñëºõ, îðîí ñóóö õºëñëºõ, ýä õºðºíãº ò¿ðýýñëýõ, ýä õºðºíãº
¿íý òºëáºðã¿é àøèãëàõ, îþóíû ¿íýò ç¿éë àøèãëàõ ãýðýýíèé òàëààð
òóñãàñàí. Ìºí àæèë ã¿éöýòãýõ, òºñºë çîõèîõ àæèë ã¿éöýòãýõ, ñóäàëãàà,
øèíæèëãýýíèé áà òóðøèëò, çîõèîí á¿òýýõ àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý,
çîõèîë á¿òýýë òóóðâèõ àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýýíèé òàëààð õóóëü÷ëàí
óã õàðèëöààíóóäûã çîõèöóóëæ áàéñàí áîë õºäºëìºðëºõ ýðõèéí
òàëààð õºäºëìºðèéí ãýðýýã Èðãýíèé õóóëüä òóñãàñàí áàéñíûã øèíýýð
Õºäºëìºðèéí õóóëü áàòëàãäàí ãàðñíààð õ¿÷èíã¿é áîëñîí.
Ìºí òýýâýðëýëòèéí ãýðýý, äààëãàâàð, çóó÷ëàë, êîìèññ, õàäãàëàëò,
àñðàí òýòãýõ, äààòãàë, ìºíãºí õàäãàëàìæèéí ãýðýý, õàìòðàí àæèëëàõ
ãýðýýíèé òàëààð òóñãàæ òóñ á¿ðò íü ãýðýýíèé ýðõ ÷ºëººíèé òàëààð
õóóëü÷èëñàí áàéíà.
Ìºí 1994 îíû õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò: Ìîíãîë
Óëñûí èðãýä íü õóóëüä çààñíààð ýä þìñ, îþóíû ¿íýò ç¿éëèéã ºì÷ëºõ,
õýëöýë õèéõ, çîõèîã÷èéí ýðõ ýäëýõ, ýä õºðºíãº, ýðõ ºâëºõ, ãýðýýñëýõ,
õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõ, õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõã¿éãýýð àæ àõóé
ýðõëýõ, îðøèí ñóóõ ãàçàð, ýðõëýí õèéõ àæèë, ìýðãýæëýý ñîíãîí àâàõ,
õóóëèàð õîðèãëîîã¿é áóñàä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, ýä õºðºíãèéí
áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû áóñàä ýðõ ýäýëíý. Ìºí ç¿éëèéí 2 äàõü
õýñýãò Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýðõèéí ÷àäâàð áóþó èðãýíèé ýðõ ýäëýõ,
¿¿ðýãòýé áàéõ ÷àäâàðûã Ìîíãîë Óëñûí èðãýä òýãø ýäýëíý õýìýýí òýãø
ýðõèéí çàð÷ìûã õóóëü÷èëñàí áàéíà.
Äýýðõýýñ ¿çýõýä Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü 1926 îíîîñ îäîîã
õ¿ðòýë 80 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä 5 óäàà øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ
èðñýí áºãººä õóóëü á¿ð òóõàéí ¿åèéí íèéãìèéí õýðýãöýý, øààðäëàãààð
ãàðñàí íü ìýäýýæ. Ýäãýýð õóóëü ìàíàé óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, îþóí
ñàíàà, øàøèí, çàí ¿éëèéí õºãæèë ººð÷ëºëòèéí áîäèò ººð÷ëºëòèéã
õàðóóëñàí ÷óõàë áàðèìò, ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû áîëîí èðãýí,
ýäèéí çàñàã, àæ àõóéí õàðèëöààã çîõèöóóëæ èðñýí ÷óõàë áàðèìò, ýõ
ñóðâàëæóóä þì.
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí “çàð÷èì” íü 2002 îíû øèíý Èðãýíèé õóóëüä
òóñãàéëàí òóñãàãäñàí áàéíà. Ìîíãîë Óëñàä õ¿÷èí òºãºëäºð ìºðäºãäºæ
áàéñàí õóóëèóäàä ÿìàðâàà íýãýí áàéäëààð òóñãàãäàæ áàéñàí òàëààð
äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý.
õõõxx
ÇÀËÐÓÓËÃÀ
“Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ëèéí 2009 îíû ¹3-ò õýâëýãäñýí “Õóóëü áóñ
äîíîð áà õ¿íèé íàéìàà” ñýäýâò ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýëä Óëààíáààòàð
Áóÿí ÕÕÊ-èéí òàëààð äóðäàãäñàí ìýäýýëýë íü öàõèì ýõ ñóðâàëæààñ
àâàãäñàí áºãººä ìýäýýëýë íü áîäèò áàéäàëä íèéöýõã¿é, ¿íäýñëýëã¿é
òàøàà ìýäýýëýë áîëîõ íü òîãòîîãäñîí òóë ýíýõ¿¿ ìýäýýëëèéã ººðèéí
ºã¿¿ëýëäýý àøèãëàí òóñ áàéãóóëëàãààð ¿éë÷ë¿¿ëñýí òàëèéãàà÷äûí òºðºë,
òºðºãñäèéí ñýòãýë ç¿é, èòãýë ¿íýìøèëä ýðãýëçýý òºð¿¿ëæ “Óëààíáààòàð
Áóÿí” ÕÕÊ-èéí íýð õ¿íäýä õàëäñàíäàà ñóäëàà÷ Ñ.Ãàíòóëãà ìèíèé áèå ÷èí
ñýòãýëýýñýý õ¿ëöýë º÷üå.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑ ÄÀÕÜ ÝÐ¯¯ÄÝÍ Ø¯¯ÕÈÉÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË
ÁÀ Ò¯¯ÍÈÉ ØÈÍÝ×ËÝË
Ìàãèñòð Ã.Òºìºðáààòàð
Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ ººðèéíõºº ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõ,

ò¿¿í÷ëýí ººðèéí ãýì áóðóóã¿éã áîëîí õýðãèéí áóñàä
áàéäëûã íîòëîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é
Ýð¿¿äýí ø¿¿õ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð,

õ¿íèé íýð òºðèéã äîðîìæëîí õàðüöàæ øèéòãýõèéí ýñðýã Í¯Á-ûí
êîíâåíöèä Ìîíãîë Óëñ 2000 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 2-íû ºäºð íýãäýí
îðñîí áà ýíýõ¿¿ êîíâåíöèä çààñàí ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí òàëààðõè íýð
òîìú¸î, ò¿¿íòýé òýìöýõ ¿ð ä¿íòýé àðãà ìåõàíèçìûã äîòîîäûí õóóëü
òîãòîîìæèä ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð íèéö¿¿ëýõ àæèë õèéãäýæ áàéãàà
õýäèé ÷ ýõëýë òºäèé, ýð¿¿ ø¿¿ëòòýé òýìöýõýä õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí
áîëîí àëáàí õààã÷äûí ñýòãýëãýýíèé øèíý÷ëýëò õàíãàëòòàé á¿ðäñýí
ãýæ ¿çýõýä ó÷èð äóòàãäàëòàé.
Ýð¿¿äýí ø¿¿õ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð õýðöãèé õ¿íëýã áóñààð õ¿íèé
íýð òºðèéã äîðîìæëîí õàðüöàæ áóé á¿õèé ë èëðýë, õýëáýð¿¿äèéã
ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèä õóóëü÷ëàí òîãòîîõ, ìºí äýýðõ ¿éëäëèéã
õèéæ áóé ñóáúåêò¿¿äèéã çºâ òîãòîîæ ºãºõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ
áàéãàà áºãººä èðãýä, ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíóóäûí ñýòãýëãýýíä ýðñ
øèíý÷ëýë õèéõ íü íýí òýðã¿¿íèé òóëãàìäñàí ç¿éë áîëîîä áàéíà.

Ýð¿¿äýí ø¿¿õ ãýäãèéã òà þó ãýæ îéëãîäîã âý?
“Ýð¿¿äýí ø¿¿õ ãýæ õýí íýã õ¿í áóþó ãóðàâ äàõü ýòãýýäýýñ ìýäýý
ñýëò, ìýä¿¿ëýã àâàõ, òóõàéí õ¿í áóþó ãóðàâ äàõü ýòãýýäèéí ¿éëäñýí
áóþó ñýðäýãäñýí õýðýãò øèéòãýõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ,
àëèâàà áàéäëààð àëàã÷èëàõ çîðèëãîîð òºðèéí àëáàí òóøààëòàí,
àëáàíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áóé áóñàä õ¿íèé ºäººí õàòãàëò, èë, äàëä
çºâøººðëººð òóõàéí õ¿í áóþó ãóðàâ äàõü ýòãýýäèéí áèå ìàõáîäü,
ñýòãýë ñàíààã õ¿÷òýé øàíàëãàí çîâîîõ àëèâàà ñàíààòàé ¿éëäëèéã
õýëíý.” ãýæ çààñàí áàéäàã.
Ìîíãîë Óëñûí 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 13 äàõü

Монгол Улсын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль. 2002 он.. 35, 36 дугаар зүйл.

Эрүүдэн шүүхийн эсрэг конвенцийн 1 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэг.
110
õýñýãò “...õýíä áîëîâ÷ ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàæ, õ¿íëýã áóñ õýðöãèé õàíäàæ
íýð òºðèéã íü äîðîìæèëæ áîëîõã¿é”, Ìîíãîë Óëñûí ÝÁØÕ-èéí 35,
36 äóãààð ç¿éëèéí 35.3, 36.4-ò “Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ ººðèéíõºº ýñðýã
ìýä¿¿ëýã ºãºõ, ò¿¿í÷ëýí ººðèéí ãýì áóðóóã¿éã áîëîí õýðãèéí áóñàä
áàéäëûã íîòëîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõã¿é”, ìºí õóóëèéí 10 äóãààð ç¿éëèéí
10.4-ò “Ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàæ, õ¿íëýã áóñ õýðöãèé õàíäàæ, íýð òºðèéã
íü äîðîìæëîí õàðüöàæ áîëîõã¿é” õýìýýí òóñ òóñ õóóëü÷èëñàí.
Ãýòýë ìàíàé Òàãíóóë, Öàãäààãèéí áàéãóóëàãûí óäèðäàõ àëáàí
òóøààëòíóóä “Õýðãèéã íü õ¿ëýýëãý!”, “ªºðºº õýðãýý õ¿ëýýñýí þì óó?”
ãýõ ìýò àñóóëòûã ýðõ á¿õèé ñóáúåêòýä òàâüäàã. Ýíý àñóóëò íü äýýðõ
õóóëèéí çààëòûã çºð÷èæ áàéãàà ç¿éë áºãººä “õýðãèéã íü ººðººð íü
õ¿ëýýëãýñýí” áàðèìò áè÷èã íü ÝÁØÕ-èéí 79 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 79.4-ò
çààñíààð “íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ òàëààð õóóëüä çààñàí
æóðìûã áàðèìòëààã¿é áóþó çºð÷ñºí áîë ýäãýýð íü íîòëîõ ÷àäâàðàà
àëäàõ áºãººä ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñëýë áîëîõã¿é” þì.
Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ ººðèéí ãýì áóðóóã õ¿ëýýñýí íü ãàãöõ¿¿ õýðýãò
áàéãàà áóñàä íîòëîõ áàðèìòààð áàòëàãäâàë ÿëëàõ ¿íäýñëýë áîëäîã áºãººä
äàí ãàíö õýðãýý õ¿ëýýñýí áàðèìò íü íîòîëãîîíû ÷àíàðàà àëäàíà. Ìºí
Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí çàðèì õÿíàëòûí ïðîêóðîð õýðýã á¿ðòãýëò,
ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëñàí õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöààä öóãëàðñàí
áóñàä íîòëîõ áàðèìòûã àíõààðàõã¿é “ªºðºº õýðãýý õ¿ëýýñýí áàéäàë”-
ä íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë ºãäºã áóðóó ñýòãýëãýý ºíººã õ¿ðòýë áàéñààð
áàéíà.
Õýðýâ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ ººðºº õýðãýý õ¿ëýýñýí áîë ÿëëàõ
ä¿ãíýëòèéã çîðèãòîé ¿éëääýã, õýðãýý õ¿ëýýãýýã¿é, õ¿ëýýëãýõã¿éãýýð
áóñàä íîòëîõ áàðèìòààð ýð¿¿ãèéí õýðãèéã íîòîëñîí áîë ýð¿¿ãèéí
õýðãèéã ìºðäºí áàéöààëòàä áóöààäàã (ìýä¿¿ëãèéí çºð¿¿ã àðèëãàõ
ãýì ìýò), õýðãèéí õóãàöààã ñóíãàæ, øàëãàãäàæ áóé ýòãýýäýä õ¿íäðýë
ó÷ðóóëäàã çýðýã ñºðºã ¿çýãäýë áóþó “Ñýòãýëãýýíèé õîöðîãäîë” îðøñîîð
áàéãàà þì.
II
“...ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéã ÿëëàõ áà

öàãààòãàõ, ýð¿¿ãèéí õàðóöëàãûã õ¿íäð¿¿ëýõ áà
õºíãºð¿¿ëýõ íºõöºë áàéäëûã á¿ðýí òîãòîîõ ¿¿ðýãòýé”
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ áîëîí Ã¿éöýòãýõ àæëûí

òóõàé õóóëèéí äàãóó õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ã¿éöýòãýõ
àæèëòíóóä àëèâàà ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
ýòãýýäèéã ýðýí ñóðâàëæëàõ, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýñýõèéã òîäðóóëàõäàà
ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéã ÿëëàõ áà öàãààòãàõ, ýð¿¿ãèéí

Монгол Улсын Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16.1
õàðèóöëàãûã õ¿íäð¿¿ëýõ áà õºíãºð¿¿ëýõ íºõöºë áàéäëûã á¿ðýí
òîãòîîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã.
Ãýòýë õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ã¿éöýòãýõ àæèëòíóóäûí
àæëûí à÷ààëàë èõ, óðàìøóóëëûí ñèñòåì, àæèë ä¿ãíýõ òîãòîëöîî íü
çºâ áèø áàéãààãààñ ¿¿äýí ýð¿¿ ø¿¿ëò ÿâóóëàõ íºõöºë á¿ðäýýä áàéãàà
þì.
2008 îíû 02 äóãààð ñàðä Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ôèëîñîôè,
ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãýýñ õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,
ã¿éöýòãýõ àæèëòíóóäûí äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä
îðîëöîã÷äûí 52.7% íü “Àæëûí à÷ààëàë, äàðàìò èõ, öàëèí õºëñ
áàãà, óðàìøóóëàëûí ñèñòåì áóðóó” ãýñýí õàðèóã ºãñºí áàéíà. Ýíý
íü õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ã¿éöýòãýõ àæèëòíóóä õýðãèéã
øàëãàõäàà öàãààòãàõ áîëîí áóðóóòãàõ, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûã
õºíãºð¿¿ëýõ áà õ¿íäð¿¿ëýõ íºõöºë áàéäëûã á¿ðýí òîãòîîëã¿éãýýð
ñýæèãëýæ áóé ýòãýýäèéã ãýìò õýðýã ¿éëäñýí, õàìòðàí îðîëöñîí ýñýõèéã
õàðãàëçàõã¿éãýýð õýðýã õ¿ëýýëãýõèéã óðüòàë áîëãîäîã, ãýð÷, õîõèðîã÷
áîëîí áóñàä îðîëöîã÷äîîñ (õýðýãò àâàãäñàí áàðèìòàä íèéö¿¿ëæ)
õýðãèéí íºõöºë áàéäàëä òîõèðóóëæ ìýä¿¿ëýã (òàéëáàð) ãàðãóóëàõûã
îðîëäîõ, òýäíèéã ìýä¿¿ëãýý ººð÷ëºõèéã øààðäàõ, õóäàë ãýð÷ë¿¿ëýõ,
ìýä¿¿ëãèéí çºð¿¿ã ãàðãàõ íýðýýð îëîí äàõèí áàéöààõ çýðýã îðîëäëîãî
ãàðäàã.
Ìºí õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ã¿éöýòãýõ àæèëòíóóäûí
àæëûã ä¿ãíýõ ñèñòåì áóðóóãààñ ýð¿¿ ø¿¿ëò ÿâàãääàã. ªºðººð õýëáýë,
õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ã¿éöýòãýõ àæèëòíóóä àëèâàà
ãýìò ÿâäëûã ã¿éöýòãýõ àæëûí øóãàìààð áîëîí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ÿëëàõ, áóðóóòãàõ
áàðèìò ñýëò öóãëóóëæ õîëáîãäîõ àëáàäàä øèëæ¿¿ëáýë òýð íü àæëûí
¿ð ä¿í ãýæ ¿çäýã. Ãýòýë õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ã¿éöýòãýõ
àæèëòíóóä ãýìò ÿâäàëûã ã¿éöýòãýõ àæëûí øóãàìààð áîëîí áàéöààí
øèéòãýõ àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ¿éëäýë, ýñ ¿éëäëèéã øàëãààä òóõàéí
ñýæèãòýí óã õýðýãò õàìààðàëã¿é áîëîõûã íü òîãòîîãîîä, õîëáîãäîõ
àðãà õýìæýýã àâáàë àæëûí ¿ç¿¿ëýëò áóóðäàã, ÿìàð íýãýí õàðäëàãà,
ñýðäëýãýä ºðòäºã (ñýæèãòýí ýòãýýäòýé õóéâàëäñàí, õàõóóëü àâñàí, õýðýã
çàìõàðóóëñàí ãýõ ìýò). Õàðäëàãà, ñýðäëýãýä ºðòºæ, àæëûí ¿ç¿¿ëýëòýý
áóðóóëæ áàéõààð ÿìàð íýãýí àðãààð õýðãýý äóóñãààä äàðààãèéí øàòíû
áàéãóóëëàãà, àëáàíä øèëæ¿¿ëýå ãýñýí áàéäëààð àñóóäàëä õàíääàã.
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 193 äóãààð
ç¿éëèéí 193.1.24-ò çààñíààð õÿíàëòûí ïðîêóðîð á¿ðýí ýðõèéíõýý
õ¿ðýýíä “õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãûí
çàõèðãààíààñ õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíû
òàëààð ãàðãàñàí òóøààë, øèéäâýð õóóëüä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã
õÿíàõ, çºð÷ñºí òóøààë øèéäâýðò ýñýðã¿¿öýë áè÷èõ” ýðõòýé áàéäàã.

Эрүү шүүлттэй тэмцэх нь зөвлөлдөх уулзалт. 2008 он. 103-р тал.
Ãýòýë ºíººäðèéí áàéäëààð õÿíàëòûí çàðèì íýã ïðîêóðîð äýýðõ õóóëü
çºð÷ñºí òóøààë, øèéäâýðèéã ìýäñýýð àòëàà òºëºâëºãººíèé äàãóó
òóõàéí áàéãóóëëàãàä î÷èæ õýðãýý çºâ á¿ðòãýæ áàéãàà ýñýõ, ýä ìºðèéí
áàðèìòûí ºðºº íü ÿìàð áàéíà ãýõ ìýò áóñàä àñóóäàëä à÷ õîëáîãäîë
ºãäºã ñºðºã ¿çýãäýë áóþó “Ñýòãýëãýýíèé õîöðîãäîë” îðøèñîîð áàéíà.
Ýöýñò íü ä¿ãíýõýä

ÝÁØÀ-íû áîëîí õîéøëóóëàøã¿é àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ýð¿¿äýí
ø¿¿õ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñààð õ¿íèé íýð òºðèéã
äîðîìæëîí õàðüöàæ õýðýã èëð¿¿ëýõèéã óðüòàë áîëãîäîã õóóëü áóñ
àæèëëàãàà ãàðñààð áàéãàà ãýäãèéã õýëýõ õýðýãòýé.
Õýðãèéã ººðººð íü õ¿ëýýëãý (Âèøèíñêèéí îíîë) õýìýýí ¿¿ðýã
ºãäºã, ìýä¿¿ëýã, òàéëáàð õ¿÷ýýð àâäàã, àëèâàà õýðýã øàëãàõ àñóóäàëä
õóâèéí ñîíèðõîëîîð õºíäëºíãººñ îðîëöäîã çýðýã íü Ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí
íýã õýëáýð áºãººä àæèë ä¿ãíýõ ñèñòåì, àæëûí õýò èõ à÷ààëàë,
¿íäýñëýëã¿é õàðäëàãà, ñýðäëýãý íü ýð¿¿ ø¿¿ëò ÿâóóëàõ ¿íäýñ ñóóðü
ìºí.
Ýð¿¿äýí ø¿¿õ õýëáýðýýð ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷ýýð õýðýã
õ¿ëýýëãýõèéã óðüòàë áîëãîäîã ýíýõ¿¿ ñýòãýëãýýíä øèíý÷ëýë õèéõ
øààðäëàãàòàé áàéãàà áà, “Ñýòãýëãýýíèé øèíý÷ëýë” ãýäýã íü ñýòãýõ¿éã
ººð÷ëºõ ¿éë ÿâö áºãººä ñýòãýëãýýíèé øèíý÷ëýë õèéæ ÷àäàõ þì áîë
ÿìàð ÷ ñàëáàðò àæèë óðàãøòàé, õ¿íä ñóðòàëã¿é ÿâàãäàõ áîëíî. ¯¿íèé
òóëä:
• Ýð¿¿äýí ø¿¿õèéí ýñðýã ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí
áàéãóóëàõ;
• Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíóóäûã ìýðãýæëèéí ñóðãàëòàíä
õàìðóóëàõ;
• Ñýæèãòíýýð ººðººð íü õýðýã õ¿ëýýëãýæ ìýä¿¿ëýã, òàéëáàð
àâäàã àñóóäëûã òàñëàí çîãñîîõ (áóñàä íîòëîõ áàðèìòààð õýðãèéã
íîòëîæ õýâøèõ);
• Øàëãàæ áóé àëèâàà àñóóäàëä õóâèéí ñîíèðõîëîîð õºíäëºíãººñ
îðîëöîõ, øàëãàõ àñóóäàëä ñààä ó÷ðóóëäàãûã çîãñîîõ (ìýðãýæèë,
àðãà ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõýýñ áóñàä áàéäëààð);
• Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ã¿éöýòãýõ àæèëòíóóäûí
àæèë ä¿ãíýõ ñèñòåìèéã ººð÷ëºõ (óð ÷àäâàð, àâúÿàñ õýðõýí ãàðãàæ
øàëãàñàí ãýõ ìýòýýð íü ¿íýëýõ);
• Àæëûí õýò à÷ààëëûã çîõèñòîé áàéäëààð òýíöâýðæ¿¿ëýõ;
• ßìàð íýãýí áàðèìò ñýëò, øàëãàæ òîãòîîñîí ç¿éëã¿éãýýð
õàðäàæ, ñýðäýõ àñóóäëûã òàñëàí çîãñîîõ (¿íäýñëýë á¿õèé áàðèìò
áè÷èã, ìàòåðèàëä òóëãóóðëàæ áàéõ) çýðýã ç¿éëèéã íýí òýðã¿¿íä
õèéõ íü ç¿é áîëîâ óó.
Ýäãýýð ç¿éëèéã íýí òýðã¿¿íä õèéæ õýðýãæ¿¿ëñíýýð ýð¿¿äýí

ø¿¿õèéí òóõàé áîëîí ò¿¿íèé õîð óðøèã, òýìöýõ àñóóäëûí òàëààð
íýãäñýí îéëãîëòòîé áîëîõ, èðãýä òóõàéí áàéãóóëëàãûí òàëààð çºâ
îéëãîëòòîé áîëîõ, ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí ýð¿¿äýí ø¿¿õ, áóñäàä
õ¿íä ãýìòýë ó÷ðóóëàõ ãýõ ìýò ãýìò õýðýã ¿éëäýõýýñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, àæëûí ¿íýëãýýã çºâ ä¿ãíýæ, àæëûí à÷ààëëûã çîõèñòîé
áàéäëààð òýíöâýðæ¿¿ëæ, øàëãàõ àñóóäàëä õóâèéí ñîíèðõîëîîð
õºíäëºíãººñ îðîëöîõã¿é, ¿íäýñëýëã¿éãýýð õàðäàæ ñýðäýõã¿é áàéñíààð
àëáàí õààã÷èä ãýìò ÿâäëûã øàëãàõäàà óð ÷àäâàð, àâúÿàñ ãàðãàõàä
îþóí óõààíàà èë¿¿ èõ äàé÷ëàõ, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàð äýýøëýõ,
óäèðäëàãàä èòãýõ èòãýë íü íýìýãäýõ, àæëûí á¿òýýìæ ñàéæðàõ ãýõ ìýò
ñàéí òàëòàé õýìýýí ¿çýæ áàéíà.

ÝÂËÝÐ¯¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÀÐÃÀ×ËÀË
Çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæñýíýýñ õîéø

ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ºðãºí äýëãýð÷ ñýòãýë
çîâîîñîí õóðö àñóóäëûí íýã áîëîîä áàéíà. Èéìýýñ
öààøèä õàçààðëàí áàðüæ õ¿÷èðõèéëýëèéã òàñëàí
çîãñîîõûí òóëä õóóëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí
àæèëòàí á¿ð ñýòãýë, ç¿òãýë ãàðãàí àæèëëàõ
¸ñòîé ãýæ áîäîæ áàéíà. Ãýð á¿ë àìãàëàí áîë óëñ,
îðîí àìãàëàí, óëñ, îðîí àìãàëàí áîë äýëõèé
äàõèíä ýíõ òàéâàí îðøèí òîãòíîõ íºõöºë á¿ðäýõ
áîëíî.
Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ä¿ðìèéí Áàÿí-ªëãèé
2.1.3-ä çààñàí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã àéìãèéí Ýðõ ç¿éí
àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ìèíèé áèå òóñëàëöààíû òºâèéí
ºìãººëºã÷ Ò.Êîñò¸ð
äîîðõ àðãà áàðèëààð àæèëëàæ áàéíà.¯¿íä:
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºã÷òýé èõ ë ýëýãñýã äîòíî ÿðèëöàæ
ò¿¿íèé õàÿãûã òýìäýãëýæ àâñàíû äàðàà ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä
õýçýýíýýñ õýðõýí ÿàæ ºðòñºí òóõàé ìàø äýëãýðýíã¿é ÿðèóëæ
òîäîðõîé îéëãîëòòîé áîëæ àâààä öààøèä õýðõýõ òàëààð çºâëºãºº ºã÷,
õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí õàÿãûã àâíà.
Õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ ýòãýýäèéã òºðºë ñàäàí, ýöýã-ýõèéí àëü íýãýýð
þìóó óòñààð, óòàñã¿é áîë áàãèéí çàñàã äàðãààð äàìæóóëæ äóóäàí
ºðººíäºº èð¿¿ëæ, ìýíäëýæ òîâ÷õîí òàíèëöñàíû äàðàà ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëëèéã ÿàãààä õèéõ áîëñîíûã, ò¿¿íä ÿìàð õ¿÷èí ç¿éë
íºëººëñíèéã òóñ òóñ àñóóæ ÿðèóëààä òîäðóóëàõ ç¿éëñèéã àñóóíà.
Ò¿¿íèé º÷èã ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºã÷èéõòýé òîõèð÷
áàéãàà ýñýõèéã øàëãàæ õýðýâ çºð¿¿òýé áàéâàë õî¸óëàíã áàéëöóóëæ
áàéæ ÿðèëöàí áóðóó, çºâèéã íü òóíãààíà. Õýðýâ òîõèð÷ áàéâàë
íºëººëñºí íºõöºë áàéäëûã àðèëãàõ ñèñòåìòýé àæèë çîõèîíî. ªºðººð
õýëáýë, õàäìóóäààñ íü áîëæ òýä ìóóäàëöäàã áîë òýäýíòýé àæèëëàæ
áóðóóã íü óõààðóóëæ áîëèóëàõ, ººð õ¿íòýé õîëáîîòîé àñóóäàë ãàð÷
èðâýë ò¿¿íèéã òàñëàí çîñîîõ ãýõ ìýò àæèë çîõèîíî. Ýðõýëñýí àæèë
òºðºëã¿éãýýñ áîëæ ãèþ¿ð÷ àðõèäàí ñîãòóóð÷ õ¿÷èðõèéëýë ¿éëääýã
áîë àæèëä îðóóëàõ àñóóäëûã ñàéòàð õººöºëäºæ á¿òýýõ àðãà õýìæýý
àâàõ ãýõ ìýò.
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷, õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºã÷ õî¸ðûã
áàéëöóóëàí õ¿÷èðõèéëëèéí õîð óðøãèéí òàëààð íýã á¿ð÷ëýí ÿðüæ
æèãø¿¿ëýõ, îéëãóóëæ ìýäð¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà. ¯¿íä: ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºã÷èéí ººðòºº èòãýõ èòãýëã¿é áîëîõ, ãàíöààðäìàë
áîëîõ, ¿ðãýëæ ñýòãýëèéí äàðàìòàä óéòãàð ãóíèãò àâòàí ñýòãýë ãóòðàëä
115
îðîõ (äåïðåññ), àìüäðàõ èòãýëã¿é áîëîõ, ººðèéãºº áóñäààñ äóòóó
¿íýëýõ, ¿ð çóëáàõ, äóòóó òºðºõ, õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýõ, áàéíãà àéäàñ
äóíä àìüäàðäàã áîëîõîîð îé óõààí íü ìóóäàæ ñýòãýöèéí ººð÷ëºëòýé
áîëîõ ò¿¿íýýñ óëáààëààä ýð¿¿ë ìýíä íü ìóóäàæ òºðºë á¿ðèéí õîðã¿é
áîëîí õîðòîé õàâäàð ºâ÷èíººð ºâ÷ëºõ, çîäóóëñàíààñ áîëæ áèå ìàõáîäèä
õàâäñàí, õºõºðñºí, øàëáàðñàí, çóëãàðñàí ãýìòýë ¿¿ñýõ, ÿñ õóãàðàõ,
öóóðàõ, òàðõè õºäëºõ, ò¿ëýãäýõ, áàéíãà ñòðåññò îðñîíîîð èõýâ÷ëýí
áèå ìàõáîäèéí çîâèóðûã ¿¿ñãýäýã áºãººä ýíý íü òîëãîé ºâäºõ, ç¿ðõ
äýëñýõ, ç¿ðõíèé øèãäýýñ, äàðàëò èõñýõ, äàðõëàë áóóðàõ, ýëýã, õîäîîä
ìóóäàí øàðõëàà ¿¿ñýõ, õÿìðàõ, õîîëíû øèíãýö ìóóäàõ, õîîëîíä
äóðã¿é áîëîõ, äîòîð ìóóõàéðàõ, öóñíû ýðãýëò ìóóäàõ, íîéð ìóóäàõ,
ñýðâýëçýõ, ãàð, õºë ñàëãàíàõ, àìàðõàí ÿäðàõ çýðýã õàìðûí õàíèàäíààñ
ýõëýýä ýëäâèéí ºâ÷èíä áàðèãäàæ íýðâýãäýõýýñ ãàäíà õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷èéí ãàðò àìü íàñàà àëäàõ, ºíäðººñ óíàõ, ººðèéãºº áóóäàõ,
õóòãàëàõ, ä¿¿æëýõ çýðãýýð àìü íàñàà åã¿¿òãýõýýñ ãàäíà õ¿¿õäèéí
õ¿ì¿¿æèëä ÷ àñàð èõ õîð õîõèðîëòîéã ñàéòàð òàéëáàðëàí òàíèóëàõ
õýðýãòýé áàéäàã. ßëàíãóÿà ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë äóíä ºññºí õ¿¿õýä
óóð óöààðòàé áîëäîã, äóðààðàà ààøëàõ, çàðèì íü àéìõàé õóë÷ãàð, õýò
íîîìîé õàëøèðàìòãàé áîëäîã, àéäàñ õ¿éäñýýñ áîëæ øºíº õàð äàðæ
óíòàæ àìàð÷ ÷àääàãã¿é, ãýðèéí äààëãàâàð õè÷ýýëýý õèéæ ÷àäàëã¿é
ñóðëàãà ìóóäàõ, íàéç, íºõäººñ è÷èæ çîâîõ, àìàð çàÿà ¿ç¿¿ëýýã¿éãýýñ
áîëæ îðîí ãýðòýý òîãòîõã¿é òýí¿¿ë÷ áîëæ ¿ë á¿òýõ õ¿ì¿¿ñòýé íèéëæ
õýðýã çºð÷èëä õîëáîãäîõ, ñýòãýë ñàíààãààð óíàæ, ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èíä
íýðâýãäýõ, àéæ ñàíäàðñàíààñ áîëæ çºâ áîëîâñîí õîîëëîæ ÷àäàëã¿é
ºëñºæ, öàíãàõ, ãýðýýñ õººãäºõäºº õàãàñ äóòóó õóâöàñëàñíààñ áîëæ
áýýð÷ äààðàí õàòãàà ºâ÷èí òóñàõ, ãàð, õºëºº õºëäººõ, çàðèìäàà
õ¿÷èðõèéëýëèéí ÿâöàä çîäóóëæ áýðòýæ ãýìòýõ, àìü íàñàà ÷ àëäàæ
áîëçîøã¿é. Õ¿÷èðõèéëýë äóíä ºññºí õ¿¿õýä òîìðîõîîðîî ººðºº
õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýõ ìàãàäëàë 75-80%-òàé áàéäãèéã ýðäýìòýä
òîãòîîñîí áàéíà ãýäãèéã îé òîéíä íü îðòîë îéëãóóëàõ õýðýãòýé áàéäàã.
Òà õî¸ð çîõèñã¿é ¿éëäëýý ýöýñëýæ ÷àäàëã¿é äààìæðóóëàí ãýðëýëòýý
öóöëóóëàõ þì áîë õ¿¿õýä ºí÷èðõººñ ãàäíà õ¿¿õäèéí õ¿ì¿¿æèëä àñàð
èõ õîð õîõèðîë ó÷ðóóëæ õóä óóðãèéí õîëáîîòîé áîëñîí 2 òàëûí á¿õ
õàìààòàí ñàäàíãóóäàà õîîðîíä íü äàéñàãíóóëàí çºâõºí ººðñäºº áèø
2 òàëûí ýöýã-ýõ, àõ ä¿¿ íàðàà ñýòãýë ñàíààíû áîëîí ýäèéí çàñãèéí
äàðàìò øàõàëòàä îðóóëíà ãýäãýý ñàéòàð áîäîæ òóíãààõ õýðýãòýéã
çºâëºíº.
Ò¿¿í÷ëýí òýäýíä êàçàõ áîëîí ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ çàíøèëä ãýðèéí
õ¿ì¿¿æèë àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñíûã, ýíý íü á¿õýë á¿òýí
àðäûí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ óõààí áîëîõûã, ãýðèéí ¸ñûã ýõ õ¿í
õàðèóöàæ, ýöýã íü õÿíàæ áàòàòãàäàã óëàìæëàëòàéã, ºâºã äýýäñèéí
ãýð á¿ëýý õýðõýí çºâ àâ÷ ÿâñàí, ¿ð õ¿¿õäýý õýðõýí çºâ áîëîâñîí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ ãàðûã íü ãàíçãàíä õºëèéã íü äºðººíä õ¿ðãýñýí òóõàé,
òýäíèé çàí çàíøèë, ¸ñ ç¿éí àñóóäàë áîëîí áóðõàí áàãøèéí ñóðãààëü,
àéëäâàð, øàøèíû ãýð á¿ëèéí õ¿ì¿¿æèëòýé õîëáîîòîé ç¿éë çààëò
áîëîí ãýð á¿ë, èðãýí, ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëü
òîãòîîìæóóäààñ òàéëáàðëàí òàíèóëæ ¸ñ çàíøèë, áóðõàíû íîì ñóäàð,
õóóëèà äýýäëýí ¿ð õ¿¿õäèéíõýý öààøäûí õóâü çàÿàã áîäîëöîæ áèå
áèåý óó÷ëàí ýâëýð÷ ñàéí ñàéõàí àìüäðàõûã çºâëºíº.
Ìºí òýäýíä óóðëàæ öóõàëäàõûã òýâ÷èæ, áèåý áàðüæ ñóðàõ, º÷¿¿õýí
òºäèé ÷ ìóó þì õèéõã¿é áàéõ (ýðãýýä ººðò ÷èíü çîâëîí áîëíî) àòàà
æºòºº, àòãàã õîðîí ñàíààíààñ õîë áàéõ, øóäàðãà àðèóí ¿éëñ, áèå áèåäýý
òóñàðõàã ñàéõàí ñýòãýëòýé áàéõ íü ÷óõàë ãýäãèéã ñàéòàð îéëãóóëíà.
Òýð ÷ áàéòóãàé áèäíèé õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíû á¿ð òîäðóóëâàë
àëèâàà þìñ ¿çýãäëèéí ãýð á¿ëèéí àìüäðàëä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã ÷ ñàéòàð
òàéëáàðëàí òàíèóëàõ íü àøèãòàé áàéäàã. Òýãæ áàéæ õ¿í óõààð÷
àëäàæ ýíäýæ áàéãààãàà çºâººð îéëãîõ ÷àäâàðòàé áîëäîã.
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë, õýð¿¿ë ìàðãààíûã áàãàñãàæ àìàð òàéâàí
àìüäðàõûí òóëä ãýðò öýöýã òàðèõ íü àøèãòàéãààñ ãàäíà ÿìàð íýãýí
ìóó þì áàãà òîõèîëäîõûã ýðäýìòýä íîòîëñîí áàéíà. Àéë ãýðèéí
õàðüöààíû ñî¸ëûã õàìãèéí ò¿ð¿¿í öýöýã ë ìýäýðäýã þì áàéíà ëýý.
Òóõàéí ãýð á¿ëä õýð¿¿ë òýìöýë ãàðâàë óðãàæ áàéãàà öýöýã ººðèéí
ýðõã¿é ãóëäàéæ ýõýëäýã þì áàéíà. ¯¿íèéã îð÷èí ¿åä øèíæëýõ óõààí
íîòîëæýý. Õýðýâ ãýð á¿ëèéí õîñ ¿¿íèéã ìýäýð÷ áèäíèé õàðüöàà ìóóäàæ
õýð¿¿ë ìààíü õ¿÷èðõèéëýë áîëîõ øàõñàí áàéíà ãýäýãò çàð÷ìèéí
ä¿ãíýëò õèéæ õîîðîíäîî ýâëýð÷ íàéðñàã õàðüöààòàé áîëæ ýõýëâýë
íºãºº öýöýã õóó÷èí õýâýíäýý îðæ ºíãº çàñäàã. Öýöãèéã ãýðëýã÷èä
õàéðëàí õàìãààëæ óñàëæ áàéõ íü õýí õýíä ÷ à÷ òóñòàé. Ó÷èð íü öýöýã
áîë õàðààæ ÷àääàã, åðººæ ÷ ÷àääàã þì. ªºðººð õýëâýë öýöýã ººðòºº
ñàéí, ìóó õàíäñàí õ¿íä çààâàë õàðèó áàðüäàã þì áàéíà. Òàíüä ãîìäñîí
öýöýã òàí ðóó õîð öàöàæ äºíãºíº. Òýð áîäèñ íü òàíûã óóðòàé, ìóóõàé
ààøòàé áîëãîõ, àðõèíä îðóóëàõ ãýõ çýðãýýð ¿éë÷èëãýýãýý ¿ç¿¿ëäýã
ãýäãèéã ÷ ìàðòàæ áîëîõã¿é þì. Ìàãàäã¿é òà õî¸ðûí ýâ íàéðàìäàëòàé
ñàéí ñàéõàí àìüäàð÷ áàéãààã òàíàéä îðæ èðñýí çýâ¿¿í ñýòãýëòýé,
õàð ýíåðãèòýé õ¿í õàðààä àòààðõàæ í¿äíèé õîð, áèåèéí ìóó ýíåðãè,
õýë àìàà ìýäýãäýëã¿é òóñãàâàë òà íàðûí öààøäûí àìüäðàëä ìóó ¿ð
äàãàâàð ¿¿ñýõýýñ ãàäíà ¿¿íýýñ áîëæ ñàëæ ñàðíèõàä ÷ õ¿ð÷ áîëçîøã¿é
þì. Èéì çîõèñã¿é ÿâäëààñ òà íàðûã çºâõºí êàêòóñ ë àâàðíà. ªºðººð
õýëâýë, òýð õ¿íèé ìóó ýíåðãè, í¿äíèé õîð òóñàõ ãýýä áàéñàí õýë àì,
ìóó ìóóõàé á¿õíèéã êàêòóñûí ºðãºñ íü áèåäýý øèíãýýæ àâààä òà
íàðûã õàìãààëäàã þì.
Êàêòóñ ãýã÷ ãàäíà òàëäàà ºðãºñòýé ýíý óðãàìàë õýð¿¿ë, ìàðãààíûã
áàãàñãàæ àéë ãýðò àìàð òàéâàí áàéäàë àâ÷èðäàã òóë èõýíõ îðîíä
ò¿¿íèéã ãýðòýý óðãóóëäàã áàéíà. Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõýä
êàêòóñ ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã òóë Õÿòàä çýðýã çàðèì îðîí öýöýãëýõ
¿åýð 5 æèëä íýã óäàà êàêòóñûí áàÿð ãýæ òýìäýãëýæ èðñýí çàíøèëòàé.
Êàêòóñ àëèâàà ìóó ýíåðãèéã ººðòºº øèíãýýæ ãýð äîòîð ñàéõàí óóð
àìüñãàë áèé áîëãîäîã ÷ ò¿¿íèéã ýðýãòýé õ¿í ãîìäîîâîë àðõèíä äóðòàé
áîëãîäîã áîäèñ öàöäàã þì áàéíà ëýý. Øèìòýãëýé (ãåðàíü) áîë õýð¿¿ë
øóóãèàíä èõ äóðã¿é öýöýã òóë õ¿ì¿¿ñèéã ìóóäàëöàæ, õýðýëäýõýýð
òàéâøðóóëàõ áîäèñ ÿëãàðóóëæ ýõýëäýã þì ãýíý.
Áèä óñûã çºâõºí óíäààëàõ, ºäºð òóòàì õèð óãààõ, òàëáàé óñëàõ,
õîîë óíäà õèéõýä õýðãýëäýã. Òýãâýë óñ ÷ ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé
òýìöýõýä àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Óñ íü ãýð á¿ëèéí õîñûã æàðãààæ
÷ ÷àääàã, çîâîîæ ÷ ÷àääàã þì áàéíà. Òîâ÷õîí õýëýõýä óñ õ¿íèé áèåä
øèíãýñýí ìóó ýíåðãèéã ãàäàãøëóóëæ àðèëãàõ óâèäàñòàé. Õ¿í óñàíä
îðîõîä ìèíèé áèå, îþóí óõààíä áàéãàà á¿õ ìóó ìóóõàé þìûã óñ òàòàæ
àâ÷ áàéíà ãýæ áîäîõ õýðýãòýé. Òýãâýë òàíû õ¿ñýë áèåëæ áèå, ñýòãýë
ñàíàà ÷èíü àðèóñàõ òàâèëàíòàé. Á¿ð áîëîõã¿é áîë âàííòàé óñàíä
äàëàéí äàâñ õèéæ óóñãààä îðîõîä õàíãàëòòàé. Ò¿¿í÷ëýí óñ áîë õ¿÷òýé
õàìãààëàã÷ ýëåìåíò. Òàíû ñýòãýë ñàíààíä ãóòðàë áàéâàë ø¿ðø¿¿ðò
îðæ óñ ãîîæóóëààä äîð íü õýñýã õóãàöààãààð çîãñâîë ñýòãýë ñàíàà
÷èíü ººäðºã áîëæ òàéâøèðíà. Ãýð á¿ëèéí õî¸ð ýâ ç¿éãýý îëîëã¿é ãýð
á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ãàð÷ ýõýëâýë òýä õàìòäàà ãîë ðóó õýä õýäýí óäàà
àëõàæ î÷îîä áóöâàë õîîðîíäûí õàðüöàà ýðñ ñàéæèð÷ õóó÷èí õýâýíäýý
îðäîã þì. Àâñòðàëè çýðýã îðîíä ãýðëýëòýý öóöëóóëàõààð ø¿¿õýä èðñýí
õîñûã çàâèàð äàëàéãààð òîäîðõîé õóãàöààãààð àÿëóóëäàã íü ÷ ¿¿íòýé
õîëáîîòîé áàéõ. Ìàíàé ºâºã äýýäýñ ãîëûí ýðýã äýýð îðèëæ õàøãèð÷
ìóó ìóóõàé þì ÿðüæ áîëîõã¿é, áàÿð æàðãàëûã àâ÷ îääîã þì ãýäãèéã
÷ çàëóóñ àíõààðàëäàà àâàõ íü ºëçèéòýé. Èéíõ¿¿ îëîí ç¿éëèéã òàë
òàëààñ íü òàéëáàðëàæ ºãºõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ó÷èð íü çàðèì
õîñ ¿¿íèéã ìýäýõã¿é áàéãààãààñ áîëæ àìüäðàëäàà òîì àëäàà ãàðãàäàã
òàë áàéíà.
Õýðýâ òýä õýëýëöýí òîõèðîëöâîë ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ýýð
öààøèä õýðõýí çàñðàõ òàëààð äýëãýðýíã¿é áàòàëãàà ãàðãóóëàí àâ÷
ò¿¿íèé áèåëýëòýä òîäîðõîé õóãàöààãààð õÿíàëò òàâüæ áèå÷ëýí óóëçàí
ÿðèëöàæ õàìààòàí ñàäàí, õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºã÷ººñ ëàâëàí ¿¿ðýã,
äààëãàâàð ºã÷ àæèëëàíà. Õýðýâ çàñðàë àâñàí áîë öààøèä áàñ ñóðãàìæ
áîëãîõ ¿¿äíýýñ õî¸óëàíã äóóäàí èð¿¿ëæ “Àðèóí ãýð á¿ëèéí òàíãàðàã”
ãýã÷èéã ºðã¿¿ëýí ãàðûí ¿ñýã çóðóóëæ íýã õóâèéã íü ãàðäóóëæ ãýð
á¿ëèéí àìüäðàëä íü àìæèëò õ¿ñýæ, ºíºð ºòãºí àç æàðãàëòàé àéë
áîëîõûã åðººäºã. Ìîíãîë õýë ìýääýãã¿é õ¿ì¿¿ñò óã òàíãàðàãûã êàçàõ
õýë äýýð õºðâ¿¿ëýí ºðã¿¿ëíý.
Ãýðëýãñýä õîîðîíäîî òîõèðîëöîîíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áîë ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷èéí ýöýã, ýõ þìóó ¿ãèéã íü ñîíñîæ õ¿íäëýõ ¸ñòîé
íýð õ¿íäòýé õ¿í áîëîõ óðàã îâãèéí àõëàã÷òàé íü óóëçàí ÿðèëöàæ òýð
2010] Áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë 119
õ¿íèé òóñëàëöààã àâ÷ õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñèéã óðüæ èð¿¿ëýí ãýð á¿ëèéí
çºâëºãººí õèéíý. Ýíýõ¿¿ çºâëºãººíèéã òýä áîëæ ºãâºë àæëûí áóñ
öàãààð õèéæ ºãºõèéã õ¿ñäýã òóë çºâøººðºõººñ ººð àðãàã¿é. Ó÷èð íü
ãýð á¿ëèéí õóâèéí àñóóäàë íóóö áàéõ ¸ñòîé ø¿¿ äýý. Çºâëºãººíèéã
íýýæ õýëýëöýõ ãýæ áàéãàà àñóóäëûí òàëààð íýãä íýãýíã¿é äýëãýðýíã¿é
ÿðüæ òàíèëöóóëàí àñóóæ ëàâëàõ ç¿éë áàéâàë òîäîðõîé õàðèóëò ºã÷
äàðàà íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí õîð õîëáîãäîëûã äýýðõ ìàÿãààð
äýëãýðýíã¿é òàíèëöóóëàí òîäîðõîé îéëãîëò ºãñºíèé äàðàà ýöýã, ýõ
þìóó îìãèéí àõëàã÷ààð çºâëºãºº, ¿¿ðýã, äààëãàâàð ºã¿¿ëíý. Äàðàà
íü ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºã÷ áîëîí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ýýð
ýýëæëýí ÿðèóëæ º÷èãèéí çºð¿¿ã ãàðãàí ìýðãýæëèéí çºâëºãºº ºã÷
ýâëýð¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà. Õýðýâ õîîðîíäîî òîõèðîëöîõã¿é áîë ãýð
á¿ë ñàëñíààñ áîëîîä õîõèðîë àìñàæ áóé çàðèì õ¿íèé òàëààð òýäíèé ¿ð
õ¿¿õä¿¿äýä ó÷èð÷ áàéãàà õ¿íäðýë áýðõøýýë, àìüäðàëûí àëäàà îíîîã ÷
èø òàòàæ ÿðüæ ººðñäèéí áóðóóã óõààðóóëàõ àðãà õýìæýý àâíà.
Òàíàéä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ãàðàõàä íºëººëæ áàéãàà ç¿éë
áàéâàë ò¿¿íèéã òàñëàí çîãñîîõ àðãà õýìæýý àâàõàä áè áýëýí ãýäãýý
÷ õýëæ ñàíàë õ¿ñýëòèéã íü àñóóíà. Õýðýâ õ¿ñýëò òàâüâàë ò¿¿íèéã
áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº èäýâõèòýé àæèëëàõ ÷ øààðäëàãà ãàðíà. Èíãýõäýý
öàã õóãàöààã õÿçãààðëàæ áîëîõã¿é. Ó÷èð íü íýã ãýð á¿ë ÷ ãýñýí ýâëýð÷
öààøèä çºâ çàìààð àìüäðàõ þì áîë áèäíèé àæëûí ¿ð ä¿í ãàðëàà ë ãýñýí
¿ã. ¯¿íèé òóëä òýäýíòýé òóëæ àæèëëàõ õýðýãòýé áàéäàã. Òýãæ áàéæ
òýä ýíý ºìãººëºã÷ çºâõºí áèäíèé ãýð á¿ëèéí àñóóäàëä îíöãîé àíõààð÷
õ¿íäýòãýëòýé õàíäàæ áèäíèé àõóé àìüäðàë ñàéí ñàéõíû òºëºº óÿãã¿é
àæèëëàæ áàéãàà þì áàéíà. Ýíý õ¿íèé çºâëºãººã áè õ¿íäýòãýí õ¿ëýýæ
àâàõààñ ººð ÿìàð ÷ àðãàã¿é þì áàéíà ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Ýöýã,
ýõ þìóó îìãèéí àõëàã÷èéí ºãñºí çºâëºãººã ÷ òýä àõìàäûí ñóðãààë àëò
ãýæ õ¿ëýýæ àâàõ áîëíî. Èíãýñýí íºõöºëä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷ýýð öààøèä õýðõýí àìüäðàõ òàëààð áàòàëãàà ãàðãóóëàí
àâ÷ çºâëºãººíä îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñýýð ãàðûí ¿ñýã çóðóóëæ áàòàëãààã
õàâñàðãàæ ýíýõ¿¿ áàòàëãààíû õýðýãæèëòèéã õýðõýí õÿíàõ òàëààð
õýëæ ºã÷ çºâëºãººíºº õààæ óðèëãààð õ¿ðýëöýí èðæ ¿íýòýé çºâëºãºº
ºãñºí õ¿íä áàÿðëàñàí òàëàðõñàíàà èëýðõèéëæ òàðöãààíà. Áàòàëãàà
ãàðãóóëæ àâñàíààñ 10 õîíîãûí äàðàà ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºã÷
þìóó ýöýã, ýõ, îìãèéí àõëàã÷èéí àëü íýãýýñ áàéäàë ÿìàð áàéãàà,
çàñðàë àâñàí ýñõèéã àñóóæ ëàâëàíà. Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ãýð
á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷òýé áèå÷ëýí óóëçàæ ÿðèëöàíà. Çºâëºãºº
ºãºõºä ÷ èë¿¿äýõã¿é þì. Ò¿¿íèé õ¿ñýëòèéã áèåë¿¿ëýõ òàëààð àðãà
õýìæýý àâíà. Òóõàéëáàë, àæèë õèéìýýð áàéíà ãýâýë àæèë òºðºëä
îðîõîä íü òóñ äýì áîëîõ çîðèëãîîð çóó÷ëàíà. Õýðýâ àæèëä îðóóëæ
÷àäâàë ìèíèé ÷àìä ãýñýí ºíäºð èòãýë íàéäâàðûã àëäàâàà ãýäãýý
àìèí÷ëàí çàõèíà.
Èéìýðõ¿¿ áàéäëààð õýä õýäýí óäàà òýäýíòýé òóñ òóñäàà óóëçàí
ÿðèëöàæ õýðýâ á¿ðýí çàñàð÷ ÷àäëàà ãýæ ¿çâýë «Àðèóí ãýð á¿ëèéí
òàíãàðàã» ºðã¿¿ëýí íýã õóâèéã íü ãàðäóóëàí ºã÷ àìæèëò õ¿ñ÷
ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ýöýñ áîëãîíî. Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä çîõèîñîí àæèë áîëãîíûã òîâ÷õîí òýìäýãëýæ
àâíà.
Õýðýâ òà íýã ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëèéã óéãàã¿é àæèëëàæ áàéæ
á¿ðýí òàñëàí çîãñîîæ, òýäýíä ñàéí ñàéõàí àìüäðàë áýëýãëýæ ÷àäâàë
ýíý áîë áàõàðõóóøòàé òîì ãàâüÿà. Òàíû àæëûí ¿ð ä¿í ãàðëàà ãýñýí
¿ã. Òýäíèéã õàðààä ººðèéí ýðõã¿é áàÿðëàæ àæèëëàõ óðàì çîðèã ýð÷
õ¿÷èéã àâàõààñ èë¿¿ æàðãàë áàéõã¿é ìýò ñàíàãäàõ òîõèîëäîë ÷ ãàðíà.
Ýíý áîë çºâõºí ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºãäºã÷èéã ºìãººëºí
õàìãààëæ áàéãàà àñóóäàë áèø á¿õýë á¿òýí ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õýä, õóä
óðãèéí õîëáîîòîé áîëñîí 2 òàëûí õàìààòàí ñàäàíãóóäàä áîëîí óëñ,
íèéãýìä ÷ òóñ õ¿ðãýæ áàéãàà àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé á¿òýýë÷ àæèë
ãýæ èõ ë õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ õýðýãòýé áàéäàã.
Ìàíàé àéìãèéí èðãýäèéí èõýíõ íü ìîíãîë õýë ìýääýãã¿é òóë
òýäíèé ýíý òàëûí ýðõ ç¿éí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð áè ãýð
á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ãàðûí àâëàãà ãàðãàí,
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé õóóëèéã êàçàõ õýë äýýð
îð÷óóëàí ãàðûí àâëàãà áîëãîí áýëòãýí òóñ òóñ òàðààëàà.
2008 îíîîñ õîéø àéìãèéí ¿íäýñíèé ðàäèî, òåëåâèç, êàçàõ õýë
äýýð õýâëýãäýí ãàðäàã «Æàíà äàóèð» ñîíèí, «Øóãûëà», «Èíàáàò»
ñýòã¿¿ë¿¿ä çýðýã õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýë¿¿äýýð ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ, õ¿í õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ òàëààð æèë áîëãîí
ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàë íèéòë¿¿ëæ, àëáàí áàéãóóëëàãà, áàã,
õîðîîíû èðãýä õºäºëìºð÷äýä ÿðèà òàíèóëãà õèéõ, õè÷ýýë çààõ çýðãýýð
àæèëëàñàíû ¿ð ä¿íä ìàíàé àéìàãò ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë æèëýýñ
æèëä áàãàñàæ áàéíà. ¯¿íèé íýã ÿðóó òîä æèøýý íü 2007 îíä ìàíàé
àéìàãò 56 ãýð á¿ë ø¿¿õýýð ãýðëýëòýý öóöëóóëæ áàéñàí áîë 2008 îíä
31 áîëæ 25-ààð áóþó 44,7%-èàð áóóðñàí áîë, 2009 îíä 23 áîëæ óðüä
îíûõîîñ 8-ààð áóþó 25,9 õóâèàð áóóðñàí ñàéõàí ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà.
Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ ÿâöàä ìèíèé ãàðãàñàí àëäàà. Áè íýã óäàà ãýð
á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëèéã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ ÿâöàä òýäíèé àìíààñ
ãàðñàí áîëãîíûã íýã á¿ð÷ëýí áè÷èæ àâààä òýä õîîðîíäîî õýëýëöýí
òîõèðîîã¿é òóë àõûã íü áàéëöóóëàí ÿðèà õèéæ ÿðèãäñàí á¿õ àñóóäëûã
ø¿¿õ õóðëûí òýìäýãëýë øèã áîëãîí ìàø äýëãýðýíã¿é áè÷èæ àâààä
ººðñäºä íü ºã÷ óíøèæ òàíèëöààä ãàðûí ¿ñãýý çóðöãàà ãýñýí ÷èíü
õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýã÷ ìààíü òýìäýãëýëèéã óðààä õàÿñàí. ßàãààä óðàâ
ãýõýä ìàíàé ãýð á¿ëèéí íóóö çàäðàíà, òà ìºíõ áèø äàðàà íü íýã õ¿í
ýíý àëáàíû ñóóäàëä ñóóãààä óíøèæ áèäíèéã äîã òîõóó õèéíý ø¿¿
äýý, òà çààâàë áè÷èõ ¸ñòîé ãýæ ¿çâýë òîâ÷õîí á¿ðõýãä¿¿ëæ áè÷ýýðýé
ãýñýí þì. Ýíý àñóóäëûã áèä áàñ áîäîëöîæ åðºíõèé þì áè÷èæ òýäíèé
ãýð á¿ëèéí íóóöûã õàìãààëàõ íü ç¿éòýé þì áàéíà. Ýíý íàäàä òîì
ñóðãàìæ áîëñîí þì. Ò¿¿íýýñ õîéø áè òýìäýãëýëýý ìàø òîâ÷èëæ
á¿ðõýãä¿¿ áè÷äýã áîëñîí þì.
Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä
Ø¿¿õ ÿàìíààñ áóñäûí íîõîéã ñàíààòàé áîëîîä ñàíàìñàðã¿éãýýð

àëñàí õ¿íèéã õýðõýí øèéòãýõ òóõàé áè÷èã
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé ìààíü ýõ îðíîî õýìýýõ ñýòãýë îþóíû èäýâõ ºíºº
öàãò õ¿÷ýý àâàí, ¿íäýñíèéõýý óëàìæëàëò ñî¸ë, ò¿¿õ, ¸ñ çàíøëûã òàíèí
ìýäýæ, ìýäðýõ ãýñýí ÷èí ýðìýëçýë ä¿¿ðýí áîëæýý. Îþóíû ýíýõ¿¿
õàíäëàãà, øààðäëàãûã õàíãàõûí òóëä õ¿ì¿¿ñò ìîíãîë õóóëü, ò¿¿íèé
àãóóëãà, ¿çýë ñàíààã ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ ÿâäàë íýí ÷óõàë ãýäãèéã
ìàíàé õóóëü÷èä îíöëîí òýìäýãëýæ áàéãàà íü ñàéøààëòàé áèëýý.
Ìîíãîë õóóëèéí òàëààðõ òºñººëëèéã îëæ àâñàíààð: íýãä¿ãýýðò,
òºð íü ò¿ìíýý, ò¿ìýí íü òºðºº õýðõýí äýýäýëæ èðñíèéã., õî¸ðäóãààðò,
ºâºã äýýäýñ ìààíü õóóëü ä¿ðìèéã ÿìàãò äýýäëýí ñàõèæ áàéñíûã.,
ãóðàâäóãààðò, ìîíãîë õóóëèóä íü ººðñäèéíõ íü àõóé, îþóí ñàíààíû
õýðýãöýý øààðäëàãààñ ¿íäýñëýí áóé áîëæ, çàí çàíøèëòàé íü õîñëîí
¿éë÷èëæ, àìüäðàëûíõ íü æèðèéí õýâ çóðøèë áîëñíûã., äºðºâä¿ãýýðò,
ìîíãîë õóóëü íü õ¿ì¿¿íëýã áîëîîä, öýýðë¿¿ëýõ, õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
¿çëèéã ººðòºº áàò øèíãýýñýí áàéäàã çýðãèéã îëæ õàðæ áîëíî õýìýýí
Ý.Àâèðìýä, Ä.Äàøöýäýí, Ã.Ñîâä íàð “Ìîíãîë õóóëü” Óëààíáààòàð.,
1997 îí á¿òýýëèéíõýý îðøèëä ºã¿¿ëñýí íü ìîíãîë õóóëèéí ò¿¿õýí
à÷ õîëáîãäîë, ¿íý öýíý, õàìðàõ õ¿ðýýã òîâ÷, îí÷òîé èëýðõèéëýí
ãàðãàñàí õýðýã þì. Ýíý ÷ ¿¿äíýýñ ìîíãîë õóóëèà îëîí ò¿ìýíäýý
òàíèóëàí õ¿ðãýõ ¿¿äíýýñ çàðèì íýã õýðãèéã õýðõýí øèéäýæ áàéñàí
òàëààð àðõèâò õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí ñîíèðõîë òàòàõóéö áàðèìòóóäààñ
íèéòëýæ, íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ íü äýýð ºã¿¿ëñýí ìîíãîë õóóëèéí
òºñººëëèéã îëæ àâàõàä äóñàë íýìýð áîëîõ áèçýý õýìýýí ñàíàæ Ø¿¿õ
ÿàìíààñ íýãýí èðãýíèé õýðãèéã õýðõýí øèéäñýí òàëààð äîð ñèéð¿¿ëýí
õ¿ðãýæ áàéíà.
Õ¿í á¿ð õóóëü öààçàà ýñ çºð÷èí, ÷àíäëàí ñàõèæ, àìüäðàëûí
ñàëøã¿é íýãýí õýñãýý õýìýýí óõàìñàðëàæ áàéõ áîëòóãàé.
* * * * * * *
Ø¿¿õ, Òàñëàõ Õýðãèéã Á¿ãä Çàõèðàí Øèéòãýã÷ ßàìíû áè÷èã.

Õóóëü ç¿éëèéã çîõèîí á¿õèé ñàéäóóäàä èëãýýâ.
ßâóóëàõ ó÷èð.
Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãûã ãàçðààñ Ò¿øýýò õàíû
õîøóóíû Õàð Ñîäíîìûí ¿íýã, ÷îíî àãíàõààð òàâüñàí õîðûã èäýí ¿õñýí
Äýíäýâ íàðûí íîõîéíû òºëáºð áà öààçàëñíûã çºð÷èæ ÿâñàí òºëºâ
èõ Õàð Ñîäíîìûã õýðõýí øèéòãýõèéã òîãòîîí çààõûã ýðæ áèäíèé
õî¸ð ÿàìàíä íýãýí àäèë ìýä¿¿ëýí èðñýí äàãàëòààð Äîòîîä ÿàìíààñ
óã õýðãèéã ò¿¿ãýýð ã¿éöýòãýí øèéòãýæ, õàðèó èð¿¿ëì¿é õýìýýí
121
õ¿ðãýæ èðñýí. Õóóëü ç¿éëä áàéöààâààñ ìîíãîë öààçûí áè÷èãò òóñãàé
çààñàí ç¿éë ¿ã¿é, ø¿¿õ öààçíû áè÷èãò ãàõàé, õîíü çýðýã òýæýýâðèéã
òàøààðàí àëàõ áà õîð õèéõ áîëâîîñ ÿë óíàãàõ ¿ã¿é, õîðîãäóóëñàí
¿íèéí òºäèé õººí òºë¿¿ëýãò¿í õýìýýæ¿õ¿é.
¯¿íä ýíý õýðãèéí Õàð Ñîäíîìûã öààçàëñàí çºð÷ñºí, öààçûí
áè÷ãèéí ¸ñîîð ø¿¿õýýñ ãàäíà ãàãöõ¿¿ íîõîé õýäèé çîðèóä çààñàí ç¿éë
¿ã¿é áîëîâ÷ ìàíàé ìîíãîë÷óóä áîëâîîñ èõ òºëºâ õºäºº òàë ãàçàð ãýð
õºðºíãº, ìàë ¿íýýíä èòãýæ ìàíóóëàí ñàõèóëàõ íü åð õîîñîí áîëãîí
øèéòãýõýä òàòãàëçàëòàé ç¿éë áóé áºãººä ¿íèéã õýðõýí òºë¿¿ëýõ
ÿâäëûã ýä¿ãýýãýýñ íýã áîëãîí òîãòîîæ, ¿¿ðä äàãàæ ÿâóóëâààñ çîõèõûí
òóë ãàçàð îðíû àæ àõóéí áàéäàë òºëºâò íèéë¿¿ëýí õààÿà ýíý ìýòèéã
õóâüñãàí øèéòãýæ á¿õèé õýðãèéí ¸ñîîð ¿¿íýýñ õîéø áóñäûí íîõîéã
çîðèëãîîð àëàõ áà òàøààðàí àëàõ íü áîëâîîñ òóõàéä ó÷èð áàðüæ, öààçûí
áè÷ãèéí ¸ñîîð ÿëãàí ñàëãàæ øèéòã¿¿ëýí, ¿õñýíèé ºðèéã ãóðâàí íàñíû
¿õðýýð òºë¿¿ëâýýñ áîëîõ ýñýõ, õýðâýý ¿ë íèéëýëöâýýñ õýðõýí òîãòîîâîîñ
çîõèõûã ýðñíèéã äýñýýð öîõîæ, õîéø õàðèó èð¿¿ëýýä, ã¿éöýòãýí
øèéòã¿¿ëýõ àæààìóó õýìýýí çîõèõ ãàçàð ÿâóóëñàíä Äîòîîä ÿàìíààñ
õîéø öîõîæ èðñýí íü ýíý õýðãèéã èéíõ¿¿ øèéòãýõýýð òºëºâëºñºí íü
ç¿éòýé àìóé õýìýýæ¿õ¿é.
Èéìèéí òóë ýíý õýðãèéí öààçàëñíûã çºð÷èæ, õîð òàâèí íýã
õîøóóíû Õàð Ñýðýýíýí, Áàçàð, èõ øàâü ºâãºí Äýíäýâ íàðûí ¿íèéã
ºã¿¿ëýõýä õ¿ðã¿¿ëñýí õóÿãààð Ñîäíîìûã öààçàëñíûã çºð÷ñºí öààçûí
áè÷ãèéí ¸ñîîð òàâèí òàøóóð æàí÷èõ ÿë îíîîñóãàé. Óã ¿õñýí íîõîéí
¿íèéã ýä¿ãýýãèéí çºâëºëäºí òîãòîîñîí ¸ñîîð ãóðâàí íàñíû ¿õýð
áóþó òààöàõ ¿íèéã ò¿¿íèé íýðèéí äîîðîîñ õººí ãàðãóóëæ çîõèã÷äîä
òºë¿¿ëýí äóóñãóóëæ, ¿¿íýýñ óðàãø ¿¿ðä æóðàìëàí äàãàæ ÿâóóëàõààð
òîãòîîí øèéòãýñýí ÿâäëûã Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà,
Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé Ýðäýíý Øàíçóäáî íàðò òóñ á¿ð òóøààí ÿâóóëààä,
ýíý õýðãèéí Ñîäíîìûã óíàãàñàí ÿëûí ¸ñîîð õàðúÿàò ãàçàðò òîîíû ¸ñîîð
òàøóóð æàí÷èæ øèéòã¿¿ëýí áàðèìòëàí çàõèðóóëàõààñ ãàäíà ýäãýýð
¿õñýíèé ¿íèéí òºëáºðèéã äàðóé ò¿ðãýí ò¿¿íýýð òºë¿¿ëýí îëãóóëæ
äóóñãóóëñóãàé. ¯¿íèéã áàñ Õîâä, Óëèàñòàé, Õèàãòûí ñàéäóóä, íºãºº
ãóðâàí àéìàã áà Äºðâºäèéí õî¸ð ãàðûí ÷óóëãàíû äàðãà æàíæèä,
Õºâñãºë íóóðûí Óðèàíõàé, Àð Èëèéí ã¿í Íàéäàíæàâ íàðò õóâààí
ÿâóóëàí òóøààãààä, õÿíàí ¿çýæ, ººð ººðèéí õàðúÿàò ãàçðóóäàä çàðëàí
òóøààæ, íýãýí àäèë äàãàæ øèéòã¿¿ëýõèéí ó÷èð íýãä¿ãýýð õóòàãòûí
çýðýã äºðâºí ÿàìíû õóóëü ç¿éëèéã çîõèîí á¿õèé ñàéäóóäàä ÿâóóëààä,
áàéöààí ¿ç¿¿ëñ¿ã¿é.
¯¿íèé òóë èëãýýâ.
Îëíîî ªðãºãäñºíèé çóðãààäóãààð îí, òàâàí ñàðûí àðâàí õî¸ðíû
ºäºð.
¯íäýñíèé Òºâ Àðõèâûí àæèëòàí Ë.Õàíòºãñ
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ” ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÍ
ÍÈÉÒËÝËÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ-2010 ÎÍ
2010, ¹1(28)

Ìîíãîë Îðîñûí 1912 îíû íàéðàìäëûí ãýðýý
ØÓÀ-èéí Îëîí óëñ ñóäëàëûí õ¿ðýýëýí, Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû
äîêòîð, ïðîôåññîð Î.Áàòñàéõàí
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ

¯íäñýí õóóëèéã òàéëáàðëàõ öîðûí ãàíö ñóáúåêò öýö ìºí ¿¿?
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí îþóòàí Î.Ìºíõöýöýã
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí ò¿¿õýí õºãæèë

ØÓÀ-èéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí “Õóóëü ç¿éí
ñóäàëãààíû òºâ”-èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Á.Áàòáàÿð
Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëä ºðòñºí òºðèéí àëáàí õààã÷èä õ¿ëýýëãýõ

õàðèóöëàãûí àñóóäàë
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçðûí Àëáàíû äàðãà, Õóóëü
ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Áàòæàâ
Ñïîðòûí ýðõ ç¿é: Òºðèéí àëáà áà ñïîðò

Õóóëü ç¿éí ìàãèñòð, Ñàìáî áºõèéí îëîí óëñûí õýìæýýíèé ìàñòåð
Ã.Áàòòóëãà
Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë

Ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ øàòàíä áàéöààí øèéòãýõ çàðèì àæèëëàãààã
õýðýãæ¿¿ëýõ íü
ÍÖÃ-ûí Ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ õýëòñèéí õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéí
÷èãëýëèéí àõëàõ ìýðãýæèëòýí, Öàãäààãèéí äýä õóðàíäàà
Á.Æàðãàëñàéõàí
Ø¿¿õ õóðàëäààíû àþóëã¿é áàéäàë áà ø¿¿õ õóðàëäààíûã íýýëòòýé

ÿâóóëàõ õóóëü ç¿éí õàðèëöàí õàìààðëûí çàðèì àñóóäàë
Öàãäààãèéí Àêàäåìèéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø
Á.Äàâààæàâ
Õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí çàðèì àñóóäàë
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí îþóòàí Ì.Ìºíõæàðãàë
¯íäñýí õóóëüò ¸ñíû òºëºâøèëòºä åðäèéí áîëîí äàãíàñàí ø¿¿õèéí

îðîëöîî
123
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí îþóòàí Ï.Áàòòóëãà
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéã áîëîâñðîíãóé

áîëãîõ çàðèì àñóóäàë
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò Ä.Õóÿã
Ïðîêóðîðûí õÿíàëò
Ìîíãîë Óëñûí Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí 80 æèëèéí îéä*
Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðãèéí ïðîêóðîðûí ãàçðûí ò¿¿õýí òîâ÷îîí
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ

Èðãýíèé ýðõ ç¿é äýõ ýä õºðºíãèéí õÿçãààðëàãäìàë ýðõ, ò¿¿íèé ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëòûí çàðèì àñóóäàë
ÎÒÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Èðãýí, áèçíåñèéí ýðõ ç¿éí
òýíõèìèéí áàãø Ã.Æàðãàë
Ýðõ ç¿é áà àæ àõóéí íýãæèéí ¿¿ñýë õºãæèë

”Harward Law Review” ñýòã¿¿ëýýñ îð÷óóëñàí Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé
õ¿ðýýëýíãèéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ö.Îäìàà
Ãýð á¿ë áà õºðºíãº

Öàãäààãèéí Àêàäåìèéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø
Î.Îòãîíòóÿà
Õàìòðàí àìüäðàã÷èéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àñóóäàë

ÌÓÁÈÑ-èéí Ò¿¿õ, íèéãìèéí óõààíû ñóðãóóëèéí Ôèëîñîôè,
äèäàêòèêèéí òýíõèìèéí ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø Ý.×óëóóíöýöýã
Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº

Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Á.Ñîëîíãî
Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é

Öýâýð àáñòðàêò õÿíàëò áà Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí õÿíàëòûí
ñèñòåì: õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà
ßïîíû õ¿¿õäèéã èâýýõ ñàíãèéí àæèëòàí, ñóäëàà÷ Í.Ýíõöýöýã
Òºð, ò¿¿íèé ºì÷èéí äàðõàí ýðõèéí îíîë: Àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý

àâàãäàõààñ àíãèä áàéõ óëñûí äàðõàí ýðõ
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí áàãø
Á.Òàìèð
2010] Ìýäýýëýë 125
Êðèìèíîëîãè
Ìîíãîë Óëñàä öààçààð àâàõ ÿëûã õàëàõ óó, àëü ýñâýë...
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí
ñóäàëãààíû ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ã.Îþóíáîëä,
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Çàõèðãàà, õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ìàãèñòð À.Ò¿âøèíòóëãà
Õóóëü áóñààð Ìîíãîë Óëñûí õèë íýâòðýõ ãýìò õýðãèéí øàëòãààí,

íºõöºë
Òàãíóóëûí Åðºíõèé ãàçðûí Äîðíîä àéìàã äàõü ãàçðûí äàðãà, õóðàíäàà,
äîêòîðàíò Ö.Äîðæíÿì
ØØ¯Õ-èéí Ø¿¿õ-ÄÍÕ øèíæèëãýýíèé çàðèì ¿ð ä¿íãýýñ

Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ëàáîðàòîðèéí
òàñãèéí äàðãà, áèîëîãèéí óõààíû äîêòîð Ñ.Ãàíáîëä, ìàãèñòðàíò
Ð.Áàÿðìàà
Ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýý

Îðîí íóòàã äàõü “Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ”-èéí îäîî áà èðýýä¿é
Ñýëýíãý àéìãèéí ÇÄÒÃ-ûí Õóóëü ç¿éí õýëòñèéí Ýðõ ç¿éí ñóðãàëò,
ñóðòàë÷èëãàà õàðèóöñàí àõëàõ ìýðãýæèëòýí, ìàãèñòð Ä.¨íäîíæàìö
Íýð òîìú¸î
Õóóëü ç¿éí àíãëè íýð òîìú¸î
2010, ¹2(29)
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ

Ïàðëàìåíòûí õÿíàëò øàëãàëòûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ íü (Öààñ
¿éëäâýðëýæ ìºíãº òàðààõààñ öààø þó õàðàãäàíà âý?)
Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, àðäûí áàãø, ãàâúÿàò õóóëü÷,
äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä áýëýã áóþó ¿éë÷èëãýý

õ¿ëýýí àâàõòàé õîëáîãäñîí õîðèãèéí òóõàé
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçðûí Àëáàíû äàðãà, Õóóëü
ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Áàòæàâ
Áîëîâñðîëûí õàðèëöààí äàõü õ¿¿õäèéí ýðõèéí àñóóäàë

Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø Î.ªíºðöýöýã
Òºðèéí áàéãóóëëàãààñ èðãýíä ó÷ðóóëñàí ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã

íºõºí òºë¿¿ëýõ çîõèöóóëàëò: Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä
òóñãàãäñàí áàéäàë
ñóäàëãààíû ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ë.Áàò÷èìýã
Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë

Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû õóãàöàà
ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø, äîêòîðàíò
Ä.Õóÿã
Ïðîêóðîðûí õÿíàëò
Ìîíãîë Óëñûí Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí 80 æèëèéí îéä*
Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí ïðîêóðîðûí ãàçðûí ò¿¿õýí òîâ÷îîí
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ

¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí õóóëèéí õýðýãæèëòèéí çàðèì àñóóäàë
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû áàã
Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã õàìãààëàõ èðãýíèé

ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
Äîêòîðàíò Ø.Ñ¿õáààòàð
Ýäèéí áóñ õîõèðëûã ìºíãººð íºõºí òºëºõ àñóóäàë

ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ä.Òàìèð
Îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé ç¿éëñ, àþóëòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ

ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã àðèëãàõ, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí
àñóóäàë
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Á.Íàðàíöàöðàë
Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é áà õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é

ÕÁÍÃÓ-ûí çàõèðãààíû ø¿¿õèéí ¯íäñýí õóóëèéí áîëîí ýíãèéí
õóóëèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñ¿¿ä (II õýñýã)
ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Òºð, çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø, õóóëü
ç¿éí äîêòîð Ã.Áàíçðàã÷
Õóóëü áóñààð ÿë øèéòã¿¿ëñýí, áàðèâ÷ëàãäñàí, ñààòóóëàãäñàí èðãýíä

ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ òàëààðõè Ïîëüø óëñûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò
ñóäàëãààíû ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ö.Áàòòóÿà
Êðèìèíîëîãè
Áýëãèéí ìºëæëºã, õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ýðõ
ç¿éí îð÷èí
ñóäàëãààíû ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ã.Îþóíáîëä
Õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí

àñóóäàë
Öàãäààãèéí àêàäåìèéí òºð, çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø,
ìàãèñòð, öàãäààãèéí äýñëýã÷ Ñ.Ãàíòóëãà

Ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû àíõíû ñàéä
Íàìñðàé
¯íäýñíèé òºâ àðõèâûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ò.Áèëýãñàéõàí
Íýð òîìú¸î
2010, ¹3(30)

¯íäñýí õóóëèéí õýì õýìæýýã åðäèéí ø¿¿õýýñ õýðýãëýõ îíîëûí çàðèì
àñóóäàë
Îòãîíòýíãýð èõ ñóðãóóëèéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø Ð.Î÷èðáàë

Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí áàéäëûã
òîãòîîõ çàðèì àñóóäàë
Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Æ.Äîëãîðñ¿ðýí
Õýâëýë ìýäýýëýë áà ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû

íóóöëàë
ÕÇ¯Õ-èéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí ñåêòîðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, äîêòîðàíò Ã.Îþóíáîëä

Îëîí óëñûí ãýðýýíä íýãäýí îðîõîä ñóäàëãààòàé õàíäàõ àñóóäàë
ÕÇ¯Õ-èéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí Á.Ýíõ-Àìãàëàí
Ãàäààä îðíóóä äàõü äîòîîä õóäàëäààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí

òºëºâ áàéäàë
àæèëòàí Æ.Ñî¸ëìàà
Òàðèô õóäàëäààíû åðºíõèé õýëýëöýýð îëîí óëñûí õóâèéí ýðõ ç¿éí
õýì õýìæýý áîëîõ íü
àæèëòàí Ã.Õàëèóíàà

Õèë õàìãààëàõ áàéãóóëëàãàä ¿éëäýãäýæ áàéãàà îíö õ¿íä ãýìò õýðãèéí
øàëòãààí, íºõöºë
Õóóëèéí õàðèóöëàãàä ¿íäýñëýëã¿é òàòàãäñàí, öàãäàí õîðèãäñîí, õèëñ

ÿë øèéòã¿¿ëñýí, ýäýëñýí õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ç¿éí õîõèðëûã íºõºí
òºëºõ òºëáºðèéí õýìæýý òîãòîîõ

ªâ õ¿ëýýí àâàõ ýðõèéí çàðèì àñóóäàë
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ä.Òàìèð
Áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõòîé õîëáîãäñîí àæèëëàãààíä àíõààðàõ

çàðèì àñóóäàë
Òºâ àéìãèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Ä.Ãàíñ¿õ

Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
òóõàé õóóëèéí õàìðàõ õ¿ðýý
“Àâëèãûí ýñðýã ñàí”-ãèéí çàõèðàë, õóóëü ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð
Ë.Áàòæàâ

Çàëóó ñóäëàà÷èéí èíäýð
Ïàðëàìåíòèéí ãèø¿¿íèé ¸ñ ç¿é áà ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí V àíãèéí îþóòàí Á.Òºðáîëä
Ñòàòèñòèê
2010 îíû ýõíèé 7 ñàðä óëñûí õýìæýýíä á¿ðòãýãäñýí ãýìò õýðãèéí
ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýë

Áîãäûí õèøèã òàðààõ çàðëèã
Íýð òîìú¸î
2010, ¹4(31)

Õóóëèéí ýòãýýä ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí ñóáüåêò áîëîõ íü: Õàðüöóóëñàí
ýðõ ç¿éí çàðèì àñóóäàë
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí
áàãø, Õóóëü ç¿éí äîêòîð Ä.Áàÿðñàéõàí

Ñîíãóóëèéí êîìïàíèò àæèë äàõü çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò
á¿ëýãëýëèéí îðîëöîî
ÎÕÓ-ûí Ñîíãóóëèéí ýðõ ç¿éí èíñòèòóòûí øèíæýý÷, õóóëü ç¿éí
äîêòîð Êðàñèíñêèé Âëàäèñëàâ Âÿ÷àñëàâîâè÷

Äàâòàí ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íü
ÕÇ¯Õ-èéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí ñåêòîðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, äîêòîðàíò Ã.Îþóíáîëä

Òºðèéí áóñ òýòãýâðèéí ñàíãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
Ãîëîìò áàíêíû Õóóëü ç¿éí çºâëºõ, ìàãèñòð Ï.ªíºðìàà

Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýíèé
òóõàé
ØØÃÅÃ-ûí Òîãòîîë ã¿éöýòãýõ ãàçðûí ßëòíû ñóðãàëò, õ¿ì¿¿æëèéí
õýëòñèéí äàðãà, õîøóó÷, äîêòîðàíò Ö.Î÷ãýðýë

Áóñäûí ýä õºðºíãèéã çàëèëàí ìýõýëæ àâàõ ãýìò õýðýã áà èðãýíèé
õóóëèàð çîõèöóóëñàí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëýýñ ¿¿ññýí õýðýã ìàðãààíûã
çààãëàí ÿëãàõ àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõ ñóäàëãààíû òàéëàí

Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí òàëààðõè ãàäààä îðíóóäûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã á¿òýýë÷ýýð àøèãëàÿ
ÓÈÕ-ûí òàìãûí ãàçðûí àæèëòàí, õóóëü ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð
Ë.Áàòæàâ

Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí íèéãìèéí ¸ñ ñóðòàõóóíààñ ¿¿äýëòýé
øàëòãààí
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí õóóëèéí áîäëîãûí çºâëºõ, ìàãèñòð
Ã.Ãàíçîðèã

Õîðèõ àíãè áà Ãÿíäàíãèéí ïðàêòèê îéëãîëò
Íèéñëýëèéí ïðîêóðîðûí ãàçðûí ßë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààíä õÿíàëò
òàâèõ õýëòñèéí äàðãà, õóóëü öààçûí èòãýìæèò çºâëºõ Ö.Ìºíõáàò
Aâñòðèéí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí òóõàé

¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ðåôåðåíò, ìàãèñòð ¨.ªíºáîðãèë
Ìîíãîë Óëñûí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä õýðýãëýñýí “ìºðäºí

áàéöààõ, õýðýã á¿ðòãýõ àëáàíû äàðãà” íýð òîìú¸îã ººð÷ëºõ òóõàé
àñóóäàë
ÎÕÓ-ûí Äßß-íû Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí àäúþíêò, öàãäààãèéí äýä
õóðàíäàà Á.Îäáààòàð
Ãýð á¿ëèéí ýðãýí òîéðîíä..,

Öàãäààãèéí àêàäåìèéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø, ìàãèñòð,
öàãäààãèéí äýñëýã÷ Î.Îòãîíòóÿà

Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí çàð÷ìûí ò¿¿õýí õºãæèë
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ìàãèñòð Ð.Áîëîðìàà
Ìîíãîë Óëñ äàõü ýð¿¿äýí ø¿¿õèéí ºíººãèéí áàéäàë áà ò¿¿íèé

øèíý÷ëýë
Ã.Òºìºðáààòàð
Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû àðãà÷ëàë

Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâèéí ºìãººëºã÷
Ò.Êîñò¸ð

Ø¿¿õ ÿàìíààñ áóñäûí íîõîéã ñàíààòàé áîëîîä ñàíàìñàðã¿éãýýð
àëñàí õ¿íèéã õýðõýí øèéòãýõ òóõàé áè÷èã
2010] 131
Ìîíãîë Óëñûí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû ñàéäóóä áà
Óëñûí Äýýä ø¿¿õ, Åðºíõèé Ïðîêóðîðûí ãàçðûí äàðãà íàð
(1911-1990îí)
ÿ
ä/ Îãíîî
ßàìä áà ñàéä íàðûí íýðñ
ä
Äîòîîä Õýðãèéã Á¿ãä Çàõèðàí Øèéòãýõ ßàìíû ñàéäóóä:
(1911-1919 îí)
1 Äà ëàì Öýðýí÷èìýä 1911-1914
2 Äà ëàì Äàøæàâ 1914-1915
3 Õ¿ðýýíèé Øàíçóäáà Áàäàìäîðæ 1915-1919
Äîòîîä ÿàìíû ñàéäóóä
(1921-1924 îí)
1 Äà ëàì Ïóíöàãäîðæ 1921-1922
2 Ñýöýí õàí Íàâààííýðýí 1922-1925
1924-1931 îí
3 Ëóãààãèéí ×èìýäöýðýí 1925-1926
4 Àãäàíáóóãèéí Àìàð 1925-11-1926
5 Ñàíçàéæàìö 1927-12-1929
6 Ñóðàõáàÿð 1929-1931-05
Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðûí äàðãà íàð
(1924-1936 îí)
1 Ê.Ê.Áàòîðèí 1924-11-1925-07
2 Íàâààíäîðæèéí Íàñàíáàò 1925-03-1926-11
3 Íàìæèëûí Õàÿíõÿðâàà 1926-11-1928-12
4 Çîëáèíãèéí Øèæýý 1928-12-1930-05
5 Áàò-Î÷èðûí Ýëäýâ-Î÷èð 1930-05-1932-06
6 Äàâààãèéí Íàìñðàé 1932-07-1936-02
Äîòîîä ßâäëûí ÿàìíû ñàéäóóä
(1936-1957 îí)
1 Õîðëîîãèéí ×îéáàëñàí 1936-2-1940-08
2 Äàìáàäàðæàà 1940-08-1940-09
3 Áàò-Î÷èðûí Øàãäàðæàâ 1941-07-1946-04
4 Äàøèéí Öýäýâ 1946-05-1949-03
5 Á¿òýìæèéí Ä¿éíõýðæàâ 1949-03-1951-09
6 Öýäýíãèéí Æàí÷èâ 1952-06-1956-04
7 Áàòûí Äîðæ 1956-04-1957-07
Öýðãèéí áà Íèéãìèéã Àþóëààñ Õàìãààëàõ Õýðãèéã Ýðõëýõ ßàì
1 Ö.Æàí÷èâ 1955-07-1957
2 Áàòûí Äîðæ 1957-07-1959-06
Íèéãìèéã Àþóëààñ Õàìãààëàõ ßàì
1 Áàòûí Äîðæ 1959-06-1961-02
2 Öýâýãèéí Íàíñàëæàâ 1961-02-1962-01
3 Áóäûí Áàíçðàã÷ 1962-01-1963-07
4 Áàäðàõûí Æàìáàëñ¿ðýí 1963-07-1970
5 Áóãèéí Äýæèä 1970-10-1981
6 ªëçèéõóòàãûí ×îéæèëñ¿ðýí 1981-4-1981
7 Àãâààíæàíöàíãèéí Æàìñðàíæàâ 1984-09-1990-04
Ø¿¿õ ÿàì(1911-1990 îí)
1 ×àãäàðæàâ 1911-1915
Íàâààíëóâñàíöýäýíãèéí Ìàãñàðæàâ 1921.07-1922.12
2
õóðö
3 Äîíäîãèéí Ñîäíîìäîðæ 1922.12-1924.11
4 Äýì÷èãèéí Íàéäàíñ¿ðýí 1924.11-1925.11
5 Ëõàìñ¿ðýíãèéí Äýíäýâ 1925.11-1930.05
6 Áààòàðûí Ëõàìæàâ 1930.05-1932-05
7 Ñàíæèéí Áîðáàíäè 1932.05-1932.06
8 Æàìúÿàíãèéí Äýíäýâ 1932.06-1936.09
9 Ãîìáîæàâûí Öýðýíäîðæ 1936.10-1938-09
10 Ñàíæèéí Áîðáàíäè 1938.09-1938.10
11 Ãýìáýëèéí Äàøèéöîîäîë 1939.05-1939-08
12 ªíºðèéí ªëçèéõóòàã 1939.10-1940.07
13 Äàøäàâààãèéí Äîðæï¿ðýâ 1940.07-1941.06
14 Áàò-Î÷èðûí Æàìáàëäîðæ 1941.07-1946.12
15 Ìýíäèéí Äàìáàäàðæàà 1946.12-1951.07
16 Ñàíæèéí Ïýëæýý 1951.07-1956.06
17 Ñàíäàãèéí ×îéæàìö 1956.08-1957.06
1957.07-1959.03
18 Öýíäèéí Ëóâñàíøàðàâ
-1982,06
19 Áèðàãèéí ×èìýä
1982.06-1990.10
20 Îðèãèéí Æàìáàëäîðæ
Ìîíãîë Óëñûí Äýýä Ø¿¿õ(1927-1990)
1 Ãàíæóóðûí Ã¿ðñýä 1927.01-1929.01
2 Ëóâñàíãèéí Öýíäñ¿ðýí 1929.01-1930.01

3 Óëàìáàÿðûí Ãîìáîæàâ 1930.01-1930.04
4 Ìººãíèé ßäàìñ¿ðýí 1930.04-1932.04
5 Æèãæèäèéí Ãîí÷èãñ¿ðýí 1932.07-1933.10
6 ªëçèéòèéí ×óëóóí 1933.10-1934.06
7 Ãýìïèëèéí Äàøèéöîîäîë 1934.06-1939-06
8 Áàòñ¿õèéí Ëóâñàíäîðæ 1939.06-1940-12
9 Ñàíäàãèéí Öýäýííîðîâ 1940.12-1953.01
10 Íàâààíòààÿàãèéí Ñàíæìÿòàâ 1953.03-1957.03
11 Ãîìáûí Ï¿ðýâäîî 1957.03-1959.04
12 Ñàíäàãèéí ×îéæàìö 1959.04-1960.03
13 Õîðëîîãèéí Äàìäèí 1960.03-
14 Ãîí÷èãèéí Èø -1982.06
15 Áèðààãèéí ×èìýä 1982.06-1986.05
16 Ëóâñàíäîðæèéí Ðåí÷èí 1986.05-1990.01
Ìîíãîë Óëñûí Ïðîêóðîðûí Åðºíõèé Ãàçàð(1930-1990)
1 Ëõàìæàâûí ×óëóóíáàò 1930.04-
1930.12
2 ªëçèéñ¿ðýíãèéí Ïóíöàã 1930.12-
1932.02
3 Æàìúÿàíãèéí Äýíäýâ 1932.02-
4 Ìºðõäýíäýâèéí ßäàìñ¿ðýí 1932-1935
5 ×îéæîîãèéí ×îéäîãñ¿ðýí 1935.01-
1937.10
6 Áîðõ¿¿ 1937.10-
1937.11
7 Ñýðýýòýðèéí Ïóíöàãäîðæ 1937.11-
1940.11
8 Æèãæèäæàâûí Áàíçðàã÷ 1940.11-
1946.05
9 Áàò-Î÷èðûí Æàìáàëäîðæ 1946.12-
1957.06
10 Ñàíäàãèéí ×îéæàìö 1957.06-
1959.04
11 Æàìáàëûí Æàëàí-Ààæàâ 1959.04-
1960.03
12 Äîíäîâûí ¨íäîíä¿é÷èð 1960.03-
1969.02
13 Æàðàíòàéí Àâõèà 1969.02-
1978.04
14 Ðàâäàíãèéí Ã¿íñýí -
1982.11
15 Ñîäíîìáàëæèðèéí Á¿äðàã÷àà 1981.11-
2010] 133
16 Ëîìáîäîðæèéí Áàõäàë
17 Ñîäíîìáàëæèðèéí Á¿äðàã÷àà -
1988.05
18 Æ¿ãäýðèéí Áàëæèííÿì 1988.05-
1990.07

Æàãñààëòûã ¿éëäñýí: ¯íäýñíèé Òºâ Àðõèâûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ã.Ñýð-Îä

Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2010 он 4

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2010 он 4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Õ Ó Ó Ë Ü Ä ÝÝÄËÝÕ ¨Ñ

Öóâðàë 31 2010 îí, Àðâàíõî¸ðäóãààð ñàð ¹4

Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é

Aâñòðèéí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí òóõàé 84

Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ

Ãýð á¿ëèéí ýðãýí òîéðîíä 95

Ìîíãîë Óëñ äàõü ýð¿¿äýí ø¿¿õèéí ºíººãèéí

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû àðãà÷ëàë 115

Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä 121

The Participation of Criminal Organizations in

To Prevent a Repeated Crime 29

Legal Regulations on Private Pension Funds 36

Measures to Secure Safety for Penalty Institutions 42

Practical Understanding of Prison and Jail 81

The Constitutional Court of Austria 84

Issues on Changing the Term “Inquiry and

Around the Family 95

A Historical Development of Principles of the

Current Status of Torture in Mongolia and

Method of Proceedings in Mediation 115

The 100the Anniversary of the Justice Sector 121

Èñëàíä, Äàíè, Íîðâåãè çýðýã îðîíä õýðâýý õóóëèéí ýòãýýäèéí

Õóóëèéí ýòãýýäèéí òºðºë îëîí ÿíç òºäèéã¿é ñòàòóñ, òºëººëëèéí

Áåëüãè, Äàíè, Ôðàíö, Èñëàíä çýðýã çàðèì îðîíä õóâèéí õóóëèéí

øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí ìàòåðèàë. ÓÁ.,.2007 îí. 84 äýõ òàë.

Òîéìëîí ä¿ãíýñýí ñàíàëûí õóâüä

1. Õóóëèéí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýë,

Õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ õ¿ðýýíä

ÎÕÓ-ûí Ñîíãóóëèéí ýðõ ç¿éí èíñòèòóòûí øèíæýý÷,

ÎÕÓ-ûí ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã ìýäýãäýõ¿éö

ÇÁÃÁ-ûí òºëººëºë áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéã òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áîëîí îðîí

ÇÁÃÁ ñîíãóóëèéí êàìïàíèò àæèëä îðîëöîõ öîãö çîðèëòûã òºðèéí

Óðüä ÿë øèéòãýëòýé, òýð äóíäàà øîðîíãîîñ

8-13 îð÷èì õóâü

Õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àëáà õààã÷, øîðîíãîîñ ñóëëàãäñàí

Ãýòýë äàâòàí ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áàéãàà øàëòãààíûã õóóëèéí

àëáàí òóøààë ýðõëýõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàãäàõ

Äàâòàí ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ íü

Äýëõèé äàõèíä äàâòàí ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿íäñýí

ÿëòíûã íèéãýìø¿¿ëýõ òàëààð äýëõèéí óëñ îðíóóäàä òîãòñîí õýä õýäýí

Ñóäàëãààíû àæëûí ÿâöàä Ìîíãîë Óëñàä “Õîðèõ ÿëòíûã

ÕÇÕÄß, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãààñ 2009 îíä

Ñóäëàà÷èéí ñàíàë áîëãîæ áóé çºâëºìæ íü öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí

I. Òºðèéí áóñ òýòãýâðèéí ñàíãèéí òóõàé

Ìîíãîëä ”...íèéòäýý 20-èîñ äîîøã¿é æèë

ÒÁÒÑ-èéí àøèã àëäàãäàë, ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ìýäýýëëèéã

ÒÁÒÑ-èéí õºðºíãº îðóóëàëò, ýðñäëèéí óäèðäëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä

II. Áóñàä îðíû ïðàêòèê

III. Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí îð÷íû ºíººãèéí áàéäàë

ªíººäºð Ìîíãîë Óëñ (ÌÓ)-ä ÒÁÒÑ-èéí ýðõ ç¿é çîõèöóóëàëò áàðàã

IV. Ä¿ãíýëò áà àñóóëò “Áèä þó õèéõ ¸ñòîé âý?”

ÒÁÒÑ-óóäûã áàéãóóëàõ, ¿éë àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ íü íèéãìèéí

Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé

Íýã. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýíèé

¯¿íä: Çîðèëãî íü õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ áîëîí áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí

1. Õîðèõ àíãèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõ

2. Àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ

3. Õîðèãäîã÷, ÿëòíû áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí àþóëã¿é áàéäëûã

Õî¸ð. Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëæ áóé ãàäààä äîòîîä

Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã áóñàä

Õîðèõ àíãèéí àþóëã¿é áàéäàëä íºëººëºõ äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñèéí

Ãóðàâ. Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ á¿òýö

Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íü Ø¿¿õèéí

Äºðºâ. Õîðèõ áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òóõàé