Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №2

Õ Ó Ó Ë Ü Ä ÝÝÄËÝÕ ¨Ñ
Öóâðàë 33 2011 îí, Çóðãàäóãààð ñàð ¹2
ÀÃÓÓËÃÀ
ÕÓÓÄÀÑ
Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é

Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 15 äóãààð
ç¿éëèéí 15.6 äàõü õýñýãò õóóëü ç¿éí øèíæëýõ
óõààíû ¿¿äíýýñ îíîë, àðãà ç¿éí ä¿í
øèíæèëãýý õèéõ íü 5
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí áàãø,
õóóëü ç¿éí äîêòîð Õ.Ñýëýíãý

Íèéòèéí ýðõ ç¿éí ìºí ÷àíàð, îíöëîã 19
Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷, äîêòîðàíò
×.Õîñáàÿð

Òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûí àñóóäàë 25
¯íäýñíèé òàãíóóëûí àêàäåìèéí äýä çàõèðàë,
ïðîôåññîð Ì.Öîãòîî

Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààí äàõü òºëººëºë 36
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí àõëàõ áàãø,
äîêòîðàíò Ä.Õóÿã
Ñóäàëãààíû òàéëàí

Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé
õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºë
áîëîâñðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä õèéñýí
ñóäàëãàà 43
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû òàéëàí

Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ
çîðèëãîîð õèéñýí ñóäàëãàà 74
¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

Ñóáüåêòèâ ýðõ áà õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë 121
ÕÇ¯Õ-èéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ä.Òàìèð

Ø¿¿õýýñ õýðãèéã íýìýëò õýðýã á¿ðòãýëò,
ìºðäºí áàéöààëòàä áóöààõ íü õýíä
õýðýãòýé âý? 126
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí ïðîêóðîð, ìàãèñòð Ò.Áàòñ¿õ

Ýçýìøèë, ºì÷ëºëèéí õàðüöóóëàëò 135
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí
òýíõèìèéí àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò Ö.Äàâõàðáàÿð

Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä 142
Ìýäýý, ìýäýýëýë 145

Vol.33 June 2011 NO.2
CONTENTS
PAGE
Article

Theoretical and Methodical Analysis of
Section 15.6 of Law on Political Party of
Mongolia 5
Selenge.Kh, Ph.D, Lecturer of School of Law, National
University of Mongolia
Characteristic Feature and the Nature of the

Common Law 19
Khosbayar.Ch, Ph.D candidate, Judge of Court of
Sukhbaatar District

Legal Regulations on Crime of Espionage 25
Tsogtoo.M, Professor, Vice-Principal of
National Intelligence Academy
Representation in Civil Proceedings 36

Khuyag.D, Ph.D candidate, Lecturer of
School of Law, National University of Mongolia
Research Report

Research Conducted During the Drafting
Process of Revised Law on Traffic Safety 43
Research Report by National Legal Institute
Research on Draft Amendment to the

Citizenship Law 74
Research Report by National Legal Institute
Notes

Subjective Right and Legitimate Interest 121
Tamir.D, Researcher of Civil and Economic
Law Sector, National Legal Institute

To Whom Is It Crucial a Court For the
Investigation or Inquiry Stage 126
Batsukh.T, Prosecutor of Bayan-Ulgii Aimag
Comparison of Possession and Ownership 135

Davkharbayar.Ts, Ph.D candidate,
Lecturer of School of Law,
National University of Mongolia

The 100the Anniversary of the Justice Sector 142
News and Events 145

ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ ÍÀÌÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ 15 ÄÓÃÀÀÐ Ç¯ÉËÈÉÍ
15.6 ÄÀÕÜ ÕÝÑÝÃÒ ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ¯¯ÄÍÝÝÑ
ÎÍÎË, ÀÐÃÀ Ç¯ÉÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ ÕÈÉÕ ÍÜ
Îð÷èí ¿åä àëèâàà íèéãýì, óëñ òºðèéí

îðøèí òîãòîõ ¿íäñèéã õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàìãààëàõ ÿâäàë õýìýýí ¿çäýã. Ãåðìàíû
ñîíãîäîã ôèëîñîôè÷ Ô.Ãåãåëèéí õýëñýí÷ëýí:
“áîäèò á¿õýí çîõèñòîé, çîõèñòîé á¿õýí
áîäèòîé”, “ãàäààä àõóé áîë ýðõ ÷ºëººíèé
ãàäààä àõóé” áèëýý. ªºðººð õýëáýë, áîäèò
ãýäýã íü ¿çýë ñàíààíû ãàäààä åðòºíö äýõ
èëðýë þì. Ìºí “òºðèéí îðøèí òîãòíîë áîë
åðòºíö äýõ áóðõàíû çîð÷èëò áºãººä ò¿¿íèé
¿íäýñëýë íü ººðèéãºº õ¿ñýë çîðèã áîëãîí
õýðýãæ¿¿ëæ áóé îþóí ñàíààíû õ¿÷” ó÷ðààñ
“õýðâýý òóõàéí òºð àðä ò¿ìíèé îþóí ñàíààíä
íèéöýõã¿é áîë “ìóó” òºð áºãººä õýçýý ÌÓÈÑ–èéí Õóóëü ç¿éí
íýãýí öàãò íóðæ óíàõ íü ãàðöààã¿é áºãººä ñóðãóóëèéí áàãø, Õóóëü
ç¿éí äîêòîð Õ.Ñýëýíãý
æèíõýíý òºð íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé
áèåëýë áàéäàã òóë çîõèñòîé áºãººä áîäèòîé áàéäàã” þì.
Ìîíãîë Óëñ 1990 îíîîñ õîéø õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäýëñýí
çîõèñòîé (óõààëàã) òºðèéã áèé áîëãîõûã ýðìýëçýæ, 1992 îíä õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäýëñýí ¯íäñýí õóóëü áàòàëæ, ò¿¿íèéã õàìãààëàí
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ¯íäñýí Õóóëèéí öýöèéã áàéãóóëñàí áèëýý.
Ãåðìàíû ñîíãîäîã ôèëîñîôè÷ Ô.Ãåãåëü “õóóëü òîãòîîõ ÿâöàä õóóëü
àãóóëãààñàà ãàæèõ òîõèîëäîë áàéäàã òóë õóóëü á¿õíèéã ýðõ ç¿é ãýæ
¿çýæ áîëîõã¿é” õýìýýí ¿çñýíýýð õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà íü óëñ
òºðèéí øèíæèéã àãóóëæ áàéäàã òóë ýðõ ç¿éí õèéäýëòýé, çàðèì
òîõèîëäîëä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õóóëü áóñààð õÿçãààðëàñàí ýðõ ç¿éí
áóñ õýì õýìæýýã òîãòîîõ ÿâäàë öººíã¿é áàéäàã. Òýðõ¿¿ àãóóëãààñàà
ãàæñàí, ýðõ ç¿éí áóñ õýì õýìæýýã èëð¿¿ëýõ ¿¿ðýã íü õóóëü÷äèéíõ,
õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí õýì õýìæýýã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, ¯íäñýí
õóóëèéã õàìãààëàõ íü ¯íäñýí Õóóëèéí öýöèéí ¿¿ðýã ìºí.
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë íü ¯íäñýí Õóóëèéí 1-ä: “àðä÷èëñàí ¸ñ,
øóäàðãà ¸ñ, ýðõ ÷ºëºº, òýãø áàéäàë, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã õàíãàõ,
õóóëü äýýäëýõ íü òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì ìºí”, 10.2-
ä: “Ìîíãîë Óëñ îëîí óëñûí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý øóäàðãààð
ñàõèí áèåë¿¿ëíý”, 10.3-ä: “Ìîíãîë Óëñûí ....íýãäýí îðñîí òóõàé
õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëìîãö äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèéí íýãýí
àäèë ¿éë÷èëíý” ãýñýí çààëòóóäûã çºð÷èí, ¯íäñýí õóóëèéí 19.2-
ä: “Îíö áàéäàë áîëîí äàéíû áàéäàë çàðëàñàí òîõèîëäîëä ¯íäñýí

Гегель ô, (1990) Философия права Соч. Т-VII. С.268.

Тихонравов Ю.В, (1997) Основы философии права М. Ñ.455.

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹2(33)
õóóëü, áóñàä õóóëüä çààñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ãàãöõ¿¿ õóóëèàð
õÿçãààðëàæ áîëíî” ãýñýí çààëòààñ ãàäóóð õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õÿçãààðëàí 19.1-ä çààñàí: “Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö...
õóóëü ç¿éí... áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé
òýìöýõ.... ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà” ãýñýí ¿¿ðãýý óìàðòàí,
õ¿íèé õàëäàøã¿é äàðõàí ýðõòýé áàéõ, ¿çýë áîäëîîðîî ýâëýëäýí
íýãäýõ ýðõèéã çºð÷ñºí “Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé” õóóëèéí 15 äóãààð
ç¿éëèéí 15.6 äàõü õýñãèéí “íàì.... ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí
íýðýý ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä ò¿¿íèé.....ãèø¿¿í÷ëýë,.....íýð...ã äýýðõè
øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é òóñ íàìûí ãèø¿¿í áîëîí áóñàä èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýä àëèâàà õýëáýðýýð ºì÷ëºõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã
õîðèãëîíî” ãýñýí õýì õýìæýýã òîãòîîñîí áàéíà.
ÌÓ–ûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 15 äóãààð ç¿éëèéí
15.6 äàõü õýñãèéí òàëààð óëñ òºðèéí íàìóóä, õóóëü÷èä ÿíç á¿ðèéí
áàéð ñóóðüòàé áàéíà. Ãýõäýý õóóëü íýã ìºð îéëãîãäîí õýðýãæèæ áàéõ
¸ñòîé. Èéìä ÌÓ–ûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 15 äóãààð
ç¿éëèéí 15.6 äàõü õýñãèéí “íàì.... ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí
íýðýý ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä ò¿¿íèé.....ãèø¿¿í÷ëýë,.....íýð...ã äýýðõè
øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é òóñ íàìûí ãèø¿¿í áîëîí áóñàä èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýä àëèâàà õýëáýðýýð ºì÷ëºõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã
õîðèãëîíî” ãýñýí çààëò íü ¯íäñýí õóóëüòàé íèéöýæ áàéíà óó?, õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èæ áàéíà óó? ãýäýãò õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû
¿¿äíýýñ îíîë, àðãà ç¿éí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ íü ç¿éòýé áàéíà.
À. ÌÓ-ûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 15 äóãààð ç¿éëèéí

15.6 äàõü õýñýãèéã õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ýðõ ç¿éí îíîëûí
¿¿äíýýñ øèíæëýí ¿çâýë:

“Íàì ýíý õóóëüä çààñíû äàãóó ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí íýðýý
ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä ò¿¿íèé ºì÷, õºðºíãº, ãèø¿¿í÷ëýë, òàìãà,
òýìäýã, íýð, áýëýãäýë, äàëáààã äýýðõ øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é òóñ
íàìûí ãèø¿¿í áîëîí áóñàä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä àëèâàà õýëáýðýýð
ºì÷ëºõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî” ãýñýí çààëòûí:
Õîðèãëîñîí äèñïîçèöèéí õýðýãæèõ íºõöºë çààñàí õýñýã íü “íàì”
ýíý õóóëüä çààñíû äàãóó ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí
òîõèîëäîëä:
Îáúåêò íü ºì÷, õºðºíãº, ãèø¿¿í÷ëýë, òàìãà, òýìäýã, íýð, áýëýãäýë,
äàëáàà, îáúåêò áîëîõ “ãèø¿¿í÷ëýë” ãýäýã ¿ãèéã õýë øèíæëýë,
õóóëüä çààñíû äàãóó óòãûã íü àâ÷ ¿çâýë: “Ãèø¿¿í÷ëýë” ãýäýã ¿ã íü
ìîíãîë õýëíèé òîëü áè÷èãò áàéõã¿é, ìîíãîë õýë øèíæëýëèéí ¿ã
á¿òýýõ òîãòñîí çàãâàðûã çºð÷ñºí, çîõèîìîë íýð ¿ã áàéíà. “Ãèø¿¿í”
ãýñýí íýð ¿ãýíä “÷èë” ãýñýí äàãàâàð çàëãàæ “ãèø¿¿í÷èëýõ” ãýñýí
¿éë ¿ã áîëîîä, äàðàà íü “ë” ¿ñýã çàëãàæ “ãèø¿¿í÷ëýë” ãýñýí íýð ¿ã
2011] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é
áèé áîëãîæýý. Èéìä ìîíãîë õýëíèé òîëü áè÷èãò íýð ¿ãýíä çàëãàñàí
“÷èë”, “ë” äàãàâàðóóäòàé ¿ãí¿¿äòýé õàðüöóóëàí ¿ãèéí óòãûã ãàðãàæ
áàéíà. “×èë” ãýñýí äàãàâàð áîë òóõàéí ç¿éëèéã îíöëîõ øèíæòýé
áîëãîõ, ýðõëýõ ãýñýí ¿éë ¿ãèéí óòãûã èëýðõèéëäýã áàéíà. Æèøýý íü:
Àðä÷èëàë ãýñýí ¿ãíèé ¿ã á¿òýýõ çàãâàðûã õàðàõàä “àðä” áóþó îëîíõè
ãýñýí óòãà á¿õèé ¿ãýíä “÷èë” äàãàâàð çàëãàæ “àðä áîëãîõ” ãýñýí ¿éë ¿ã
á¿òýýãýýä, “ëàë” äàãàâàð çàëãàæ îëîíõè áîëãîõ áóþó îëîíõèéí áàéõ,
îëîíõèéã îðîëöóóëàõ ãýñýí óòãà á¿õèé ¿ã áèé áîëæýý. Ìºí “áîîë÷ëîë”
ãýäýã ¿ãíèé ¿ã á¿òýýõ çàãâàðûã õàðàõàä “áîîë” ãýñýí íýð ¿ãýíä “÷èë”
äàãàâàðûã çàëãàæ, áîîë÷èëîõ áóþó “áîîë áîëãîõ” ãýñýí ¿éë ¿ã áèé
áîëñîí áàéõ áà ò¿¿íä íü “ë” ¿ñýã çàëãàæ “áîîë÷ëîë” áóþó áîîë áîëãîõ
¿íäñýí óòãà ñàíààã èë¿¿ òîäðóóëñàí áàéíà. Èéìä “ãèø¿¿í÷ëýë” ãýñýí
¿ã íü “ãèø¿¿í” (ñàëàà ìº÷èð) áóþó íàìûí ãèø¿¿í (íàìä ýëññýí õ¿í)
ãýñýí íýð ¿ãýíä “÷èë” äàãàâàð çàëãàæ “ãèø¿¿í÷ëýõ” áóþó ãèø¿¿í
áîëãîõ ãýñýí ¿éë ¿ãèéã á¿òýýãýýä “ë” ¿ñýã çàëãàæ, “ãèø¿¿í÷ëýë” áóþó
òóõàéí íàìûí ãèø¿¿í áàéõ ãýñýí õàðúÿàëàëûã çààñàí óòãà á¿õèé
¿ãèéã á¿òýýñýí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Ýíýõ¿¿ ¿çýë ñàíàà ÌÓ–ûí
Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëèéí “Íàìä ýâëýëäýí
íýãäýõ Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ýðõ”-ýýð áàòàëãààæèæ áàéíà. 3.1-ä:
“Ìîíãîë Óëñûí ñîíãóóëèéí ýðõ á¿õèé èðãýí ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð
íàì áàéãóóëàõ, íàìä ýëñýõ, íàìààñ ãàðàõ, õóóëü áîëîí òóõàéí íàìûí
ä¿ðýì, ìºðèéí õºòºëáºðò íèéö¿¿ëýí óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä
îðîëöîõ ýðõòýé”, 3.4-ä: “Õóóëüä çààñíû äàãóó òºðèéí çàðèì àëáàí
õààã÷èéí íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëèéã ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëíî” ãýæ çààñàí
áàéíà. Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëüä çààñíààð íàìûí ãèø¿¿í
íü òºðèéí àëáàí õààã÷ áîë íàìûí ãèø¿¿í áàéõààñ ò¿äãýëç¿¿ëýõýýð
çààæýý. Èéìä ãèø¿¿í÷ëýë ãýäãèéã íàìûí ãèø¿¿í áàéõ ýðõ ãýæ ¿çýõ
íü áàéíà.
Îáúåêò áîëîõ “íàìûí íýð” ãýäýã íü ÌÓ–ûí Óëñ òºðèéí íàìûí

òóõàé õóóëèéí 6.1-ä çààñíààð îíîîñîí íýð áºãººä 4.1.-ä: “Íàì íü
Ìîíãîë Óëñûí Yíäñýí õóóëüä çààñíû äàãóó íèéãìèéí àøèã ñîíèðõîë
áîëîí õóâèéí ¿çýë áîäîë, óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çîðèëãûí
¿¿äíýýñ ñàéí äóðààðàà ýâëýëäñýí Ìîíãîë Óëñûí èðãýäèéí íýãäýë
ìºí”, ÌÓ–ûí Èðãýíèé õóóëèéí 27.1-ä: “Õóóëèéí ýòãýýä ººðèéí
íýðòýé áàéíà. Õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð íü ò¿¿íèé çîõèîí áàéãóóëàëò,
ýðõ ç¿éí õýëáýðèéã òóñãàñàí áàéíà” ãýæ çààñíààð ¿çýë áîäëîîðîî
íýãäñýí èðãýäèéí íýãäëèéí íýð áóþó çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð
òóë íàìûí íýðèéã ¿çýë ñàíààíû èëðýë ãýæ ¿çýõ á¿ðýí ¿íäýñëýëòýé
áàéíà. Æèøýý íü, ëèáåðàë ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ ýâëýëäýí íýãäñýí
Ìîíãîëûí Ëèáåðàë Íàì, àðä÷èëàëûí îíîë, ¿çýë ñàíààãààð ýâëýëäýí
íýãäñýí Ìîíãîëûí Àðä÷èëñàí Íàì ãýõ ìýòýýð íàìûí íýðýíä ¿çýë

(1998) Монгол хэлний үгсийн язгуурын толь Хөх хот, 2822.
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹2(33)
ñàíàà íü èëýðõèéëýãäýæ áàéíà. Ìýäýýæ ëèáåðàë ¿çëèéã áàðèìòàëäàã
Ìîíãîëûí Ëèáåðàë Íàì Ëèáåðòàðè ÷ þì óó, ýñâýë Óëàìæëàëûí
íýãäñýí íàìûí íýðèéã õýðýãëýõã¿é íü òîäîðõîé þì. ÎÕÓ–ûí Ïèâîíä
äóðòàé õ¿ì¿¿ñèéí íàì (“Ïàðòèÿ ëþáèòåëåé ïèâà”) áîë ïèâîíä äóðòàé
ãýäãýýðýý (âèíîíä äóðòàé ãýäãýýðýý áóñ, ïèâîíä äóðòàé áàéæ, âèíîíä
äóðòàé õ¿ì¿¿ñèéí íàì ãýæ íýðëýãäýõã¿é íü îéëãîìæòîé) íýãäýæ, óã
íýðèéã àâæýý.
Íàìûí íýð ºì÷ ìºí ¿¿? Àëü íýã ñóáúåêòýä ¿ðãýëæë¿¿ëýí

õýðýãëýõèéã çºâøººðºõ áóþó õîðèãëîõ, ºì÷ë¿¿ëýõèéã çºâøººðºõ
áóþó õîðèãëîõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë áàéíà óó?
ªì÷ëºõ ýðõèéí îíîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë ýðõ ç¿éí ñýòãýëãýýíèé
õºãæëèéí ò¿¿õýíä ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêò áîëîõ ºì÷èéã
õ¿íèé îþóíû áîëîí ìàòåðèàëëàã ¿éë àæèëëàãàà, õºäºëìºðèéí ¿ð
ä¿íä áèé áîëñîí ãýñýí ¿çýë ñàíàà õºãæèæ èðñýí. Ýíý òóõàé ºì÷ëºõ
ýðõèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæèëä òîìîîõîí õóâü íýìýð îðóóëñàí ñýòãýã÷
Ô.Áàñòèÿ “...ººðò çàÿàñàí àâúÿàñ ÷àäâàðààð áàéãàëèéí ýä áàÿëàãòàé
óéãàã¿é õàðüöñàíààð õýðýãöýýãýý õàíãàíà. Ýíý ÿâö áîë ºì÷ õºðºíãèéí
ýõ ¿¿ñâýð ìºí” ãýæýý. Ýíý ¿íäñýíä ºì÷ëºõ ýðõèéí õºäºëìºðèéí îíîë
îäîîã õ¿ðòýë õºãæèæ áàéíà.
Àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýëèéí “Ýðõ ç¿éí ýõ òîëü áè÷èã”-ò: “1. ºðãºí
óòãààðàà ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñýë áà õýðýãëýýíèé ç¿éë îëæ àâàõààð
òîäîðõîéëîãäîõ ¿éëäâýðëýë, õóâààðèëàëò, ñîëèëöîî, õýðýãëýýíèé
ÿâöàä õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí îáúåêòèâ ò¿¿õýí ººð÷ëºãäºõ õàðèëöààíû
òîãòîëöîîíû ýäèéí çàñãèéí óõàãäàõóóí, 2. òîäîðõîé ýòãýýä áîëîõ õóâü
õ¿í áóþó õàìò îëîíä òîäîðõîé íºõöºë áà òîäîðõîé õýëáýðýýð ýä õºðºíãº
õàìààðàõûã èëýðõèéëñýí õóóëü ç¿éí óõàãäàõóóí” ãýæ ¿çñýí áàéíà.
Ìîíãîëûí íýðòýé õóóëü÷èä áîëîõ õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð
Ã.Ñîâä, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Í.Æàíöàí, Àêàäåìè÷
Æ.Àìàðñàíàà, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Ñ.Æàíöàí íàðûí
òóóðâèñàí ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéí òàéëáàð á¿òýýëä: “ªì÷ ãýäýã íýð
òîìú¸î ºðãºí óòãààðàà ìàòåðèàë áàÿëãèéã ººðèéí áîëãîõ, ¿éëäâýðëýõ,
õóâààðèëàõàä çîðèóëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà áºãººä
ò¿¿íýýñ ºì÷èéí ýðõ ¿¿ñýí ãàðäàã...ªì÷ ãýäýã íýð òîìú¸îã ÿâöóó óòãààð
îéëãîõîä õºðºíãº ãýæ íýðëýäýã” ãýñíýýñ ¿çâýë ºì÷ ãýäýã íü ¿íäñýíäýý
ýäèéí çàñãèéí àãóóëãàòàé áàéíà.
Íàìûí íýð îþóíû ºì÷ ìºí ¿¿? Îð÷èí ¿åä îþóíû ºì÷èä íýã òàëààñ
îþóíû á¿òýýë çîõèîã÷èäèéí á¿òýýë, ò¿¿íèé ýðõèéí àñóóäëûã, íºãºº
òàëààñ àæ ¿éëäâýðèéí îþóíû ºì÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ ïàòåíòûí
ýðõèéí àñóóäàë îðæ áàéäàã áºãººä ýíý íü ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí

Агар-Эрдэнэ Ã. (2009) Хувийн өмчийн онол Уá, 59.

Нарангэрэл Ñ. (2007) Эрх зүйн эх толь бичиг Уá, 364.

(2000) МУ-ын Үндсэн хуулийн тайлбар Уá, 42.
2011] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é
ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä òîãòñîí îéëãîëò þì. Ýíý òóõàé Ý.Ìÿãìàðäîðæèéí
“Îþóíû ºì÷èéí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäëóóä” á¿òýýëä: “Îð÷èí ¿åä
îþóíû ºì÷ õî¸ð ñàëáàðòàé ãýäýãòýé õýí ÷ ìàðãàäàãã¿é. Íýã òàëààñ
îþóíû á¿òýýë çîõèîã÷èä á¿òýýë àøèãëàõ îíöãîé ýðõòýé áàéäàã. Ýíý ýðõ
íü á¿õýëäýý ºì÷èéí ýðõòýé àäèë ýä õºðºíãèéí ýðõýä õàìààðäàã. Íºãºº
òàëààñ ýçýìøèã÷äýýñ ¿ë ñàëãàæ áîëîõ çîõèîã÷ áàéõ ýðõ, çîõèîã÷èéí
íýð õýðýãëýõ ýðõ çýðýã ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû öîãö ýðõòýé áàéäàã.
Ýäãýýð ýä õºðºíãèéí áà ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû ýðõèéí õîîðîíä
õÿçãààðã¿é çààã áàéõã¿é, õàðèí ÷ õàðèëöàí õàìààðàëòàé, íÿãò
õîëáîîòîé íýãäìýë áàéäëûã áèé áîëãîäîã. Èéì ó÷ðààñ îþóíû ºì÷
ãýäýãò îþóíû õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí, ò¿¿íòýé àäèë òºñòýé
èðãýíèé ã¿éëãýýíä îðîëöîã÷äûí áàðàà, ¿éë÷èëãýýã ÿëãàõàä õýðýãëýõ
îáúåêò äàõü îíöãîé ýðõèéí íèéëáýðèéã îéëãîíî. ªºðººð õýëáýë,
îþóíû ºì÷ ãýäýã íü ¿éëäâýðëýë, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãè, óðëàã,
óòãà çîõèîë çýðýã ñàëáàðò øèíý ç¿éë á¿òýýã÷èéí ýðõ þì” ãýæýý.
Ìîíãîë Óëñ 1979 îíä ãèø¿¿íýýð ýëññýí Äýëõèéí Îþóíû ªì÷èéí
Áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàõ òóõàé îëîí óëñûí êîíâåíöèä îþóíû ºì÷
ãýñýí îéëãîëòîä áàãòàõ îáúåêòûí òóõàé çààõäàà:
. Øèíæëýõ óõààí, óòãà çîõèîë, óðàí ñàéõíû á¿òýýë;
2. Óðàí á¿òýýë÷äèéí òîãëîëò, äóó àâèàíû áè÷ëýã, øóãàìààð
íýâòð¿¿ëýõ;
3. Õ¿íèé õýðýãöýýíèé á¿õ ñàëáàð äàõü øèíý á¿òýýë;
4. Øèíæëýõ óõààíû íýýëò;
5. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð;
6. Áàðààíû òýìäýã, ¿éë÷èëãýýíèé òýìäýã, õóäàëäààíû íýð,
èëýðõèéëýë;
7. Øóäàðãà áóñ ºðñºëäººíººñ õàìãààëàõ áîëîí ¿éëäâýðëýë,
øèíæëýõ óõààí, óðàí çîõèîë, óðàí ñàéõíû ñàëáàðò îþóíû
õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí áóñàä ç¿éëä õàìààðàõ ýðõèéã
àãóóëíà ãýæ îþóíû ºì÷èéí àãóóëãûã îëîí óëñûí ò¿âøèíä
òîäîðõîéëæýý.
Äýýðõýýñ ¿çâýë íàìûí íýð îþóíû ºì÷ áèø áºãººä àëèâàà íàì,
íàìûí íýðèéã ºì÷ëºõ îéëãîëò áàéæ áîëîõã¿é íü. ªºðººð õýëáýë, íàì
ººð÷ëºãäñºí, íýðýý ººð÷èëñºí òîõèîëäëîëä íýðýý ººð÷èëñºí íàì áîëîí
áóñàä íàì íýðèéã ºì÷ëºõ ýðõã¿é áàéíà. Ó÷èð íü íàìûí íýð ºì÷ áèø,
õàðèí ¿çýë ñàíààãààðàà íýãäñýí õ¿ì¿¿ñèéí ¿çýë ñàíààíû èëýðõèéëýë,
îíîîñîí íýð þì.
Èéìä ãèø¿¿í÷ëýë, íàìûí îíîîñîí íýðèéã ºì÷ õýìýýí ¿çýõ ¿íäýñëýë
áàéõã¿é áàéíà. ªºðººð õýëáýë, íàìûí ãèø¿¿äèéí òàòâàð, õàíäèâààñ
á¿ðäñýí ºì÷ õºðºíãèéã ºì÷ ãýæ ¿çýæ áîëîõ áîëîâ÷ íàìûí ãèø¿¿í÷ëýë
(íàìûí ãèø¿¿í áàéõ ýðõ), íàìûí ¿çýë ñàíààíû èëýðõèéëýë áîëñîí
îíîîñîí íýðèéã ºì÷ ãýæ ¿çýõ ýäèéí çàñàã, õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë

Мягмардорж Ý. (2003) Оюуны өмчийн эрх зүйн үндсэн асуудлууä Уá, 5.
10 ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹2(33)
áàéõã¿é áàéíà. Ãèø¿¿í÷ëýë, îíîîñîí íýð íü ºì÷ áèø òóë ýäãýýðèéã
ºì÷ëºõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã çºâøººðºõ áóþó õîðèãëîõ ãýñýí
õóóëü ç¿éí îéëãîëò ÷ áàñ áàéõã¿é.
Ñóáúåêò íü äýýðõè øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é òóñ (ººð÷ëºí

áàéãóóëàãäñàí áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí) íàìûí ãèø¿¿í, áóñàä èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýä.
Ñóáúåêò áîëîõ ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí
øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é òóñ íàìûí ãèø¿¿í ãýäýã íü ¿çýë ñàíààíû
õóâüä çºð÷èë, ÿëãààòàé òóõàéí íàìûí ãèø¿¿í áàéãàà ñóáúåêò, ººðººð
õýëáýë íàìûí øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é áîëîâ÷ òóõàéí íàìûí
ãèø¿¿íýýñ òàòãàëçààã¿é ñóáúåêò áàéíà.
Áóñàä èðãýí ãýäýã íü ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí
íàìûí ãèø¿¿í áóñ, 18 íàñàíä õ¿ðñýí, ýðõ, ýðõ ÷ºëºº ýäýëæ, ¿¿ðýã
õ¿ëýýõ ýðõ ç¿éí ÷àäâàðòàé (óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé ýðõòýé) ýðõ
ç¿éí ýòãýýä, ÌÓ–ûí èðãýí áàéíà.
Õóóëèéí ýòãýýä ãýäãèéã àâ÷ ¿çâýë: ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ñóáúåêò,
ºì÷ëºëäºº áóþó ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõäýý
òóñãàéëñàí õºðºíãºòýé, ººðèéí íýðýýð ýðõ îëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã,
¿éë àæèëëàãààíààñàà áèé áîëîõ ¿ð äàãàâðûã õàðèóöàõ ÷àäâàðòàé,
íýõýìæëýã÷ õàðèóöàã÷ áàéæ ÷àäàõ, òîäîðõîé çîðèëãî á¿õèé,
òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãäëèéã
õóóëèéí ýòãýýä ãýæ õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààí ¿çäýã. Õóóëèéí
ýòãýýä íü òîäîðõîé ìàòåðèàëàã áîëîîä ìàòåðèàëàã áóñ çîðèëãûí
¿¿äíýýñ íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãäýë áàéíà. ÌÓ–ûí Èðãýíèé
õóóëü (26.1) áîëîí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëüä (9.6) çààñíààð
íèéòèéí áîëîí õóâèéí ýðõ ç¿éí ñóáúåêò áîëîõ õóóëèéí ýòãýýäèéí
ýðõ ç¿éí ÷àäâàð íü ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëñýíýýð ¿¿ñäýã.
ÌÓ–ûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 8.1-ä: “Íàìûã çîõèîí
áàéãóóëàõ Èõ õóðàë (öààøèä ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ õóðàë ãýõ)–ààð ¿¿ñãýí
áàéãóóëíà”, 8.4.1-ä: “íàìûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ õóðëààð... íàìûí á¿òýí
áîëîí òîâ÷èëñîí íýð, áýëãýäýë, äàëáààíû çàãâàðûã áàòëàõ”, 8.4.4-ä:
“íàì ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí òóõàé øèéäâýðèéã áàòëàõ”, 8.5-ä: “Íàìûã
¿¿ñãýí áàéãóóëàõ õóðëààñ íàì ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí òóõàé øèéäâýð
ãàðñàí ºäðèéã òóõàéí íàì ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí ºäºðò òîîöîõ”, 9.1-
ä: “Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëèéí 14.1-ä
çààñíû äàãóó òóõàéí íàì ¿¿ñãýí áàéãóóëàãäñàí ºäðººñºº õîéø àæëûí
10 õîíîãò áàãòààí á¿ðòãýõ áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí ìàÿãòûí äàãóó
á¿ðòã¿¿ëýõ ºðãºäëºº Óëñûí äýýä ø¿¿õýä ãàðãàíà”, 9.3.7-ä: “íàìûí
801 –ýýñ äîîøã¿é ãèø¿¿íèé á¿ðòãýë” ãýñýí çààëòóóäààñ ¿çýõýä:
“801–ýýñ äîîøã¿é èðãýä ¿çýë áîäëîîðîî ýâëýëäýí íýãäýæ, ¿¿ñãýí
áàéãóóëàõ õóðëààðàà íàì áàéãóóëàõ øèéäâýðýý áàòàëñàí áîë ¿¿ñãýí
Нарангэрэл Ñ. (2007) Эрх зүйн эх толь бичиг Уá, 546.
Иргэний хуулü-25.1.
2011] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é 11
áàéãóóëàãäñàí íàì ãýæ òîîöîãäîí õóóëèéí ýòãýýä áóþó óëñ òºðèéí
çîðèëãûí ¿¿äíýýñ ¿çýë áîäëîîðîî ýâëýëäýí íýãäñýí èðãýäèéí çîõèîí
áàéãóóëàëòûí íýãäýë” ãýæ ¿çýõ á¿ðýí ¿íäýñëýëòýé.
Õîðèãëîñîí äèñïîçèö íü ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí íýðýý
ººð÷èëñºí íàìûí ºì÷, õºðºíãº, ãèø¿¿í÷ëýë, òàìãà, òýìäýã, íýð,
áýëýãäýë, äàëáààã äýýðõè øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é òóñ íàìûí
ãèø¿¿í áîëîí áóñàä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä àëèâàà õýëáýðýýð ºì÷ëºõ,
¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî.
Á. ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéã îíîë, õýì õýìæýýíèé ¿¿äíýýñ àâ÷

¿çâýë:
1. Íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëèéã íàìûí ºì÷, õºðºíãºòýé àäèëòãàí

îáúåêò áîëãîí ¿çñýí çààëò íü ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéí çààëòòàé
íèéöýæ áàéíà óó?, õ¿íèé õàëäàøã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, ýâëýëäýí
íýãäýõ ýðõèéã çºð÷ñºí áàéíà óó?, íàì ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí
íýðýý ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä íàìûí øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é
òóñ íàìûí ãèø¿¿íèé “ãèø¿¿í÷ëýëèéã áóþó ãèø¿¿í áàéõ ýðõ”-èéã
¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ íü ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéí 14.2:
“õ¿íèéã....¿çýë áîäîë...ð íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ ¿ë áîëíî”, 16.10:
“ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé”, 16.13: “õàëäàøã¿é, ÷ºëººòýé áàéõ ýðõòýé”
ãýñýí çààëòóóäòàé çºð÷èëäºæ áàéíà óó?
ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: ÌÓ-ûí ¯íäñýí

õóóëèéí II á¿ëãèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 10-ò “íèéãìèéí áîëîí
ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ íàì, îëîí íèéòèéí
áóñàä áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ñàéí äóðààðàà ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé”
ãýæ õ¿íèé ¿çýë áîäëîîðîî ñàéí äóðûí ¿íäñýíä íàìä ýâëýëäýí íýãäýõ
ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ ºãñºí áàéíà. Ìºí 16.13–ä: “õàëäàøã¿é,
÷ºëººòýé áàéõ ýðõòýé” ãýæ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààæóóëæýý.
¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: õ¿íèé

ýðõèéí íýã ñàëøã¿é ýðõ íü ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ,
ò¿¿íäýý èòãýë ¿íýìøèëòýé áàéæ, ¿çýë áîäëîîðîî òàéâàí çàìààð, ñàéí
äóðûí ¿íäñýí äýýð, ÷ºëººòýé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ þì. Ýíýõ¿¿ ýðõ
íü õ¿íèé ÷ºëººò õ¿ñýë çîðèãèéí ¿íäñýí øèíæ áîëîõ ýðõ ÷ºëººíèé
èëýðõèéëýë òóë õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ç¿éí ¿íýò ç¿éë õýìýýí
¿çýæ, òºðººñ õàìãààëàãäàæ áàéäàã áèëýý. Èéìä àëèâàà àðä÷èëñàí
¸ñíû çàð÷ìûã òóóøòàé áàðèìòàëñàí óëñ îðíû ¯íäñýí õóóëèóäàä
¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ íàì, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãàä ñàéí äóðààð
ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé õýìýýí çààñàí áàéäàã. Õ¿íèé õàëäàøã¿é ýðõ,
ýðõ ÷ºëººíèé ¿¿äíýýñ ýâëýëäýí íýãäñýí íàìûí ãèø¿¿äèéí ýðõèéã àëü
íýã íàìä àëáàäàí õàðúÿàëóóëæ, ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã õîðèãëîñîí
çààëò áàéæ áîëîõã¿é. Èéìä àëèâàà íàìä ¿çýë áîäëîîðîî íýãäýæ,
ñàéí äóðûí ¿íäñýíä ãèø¿¿íýýð ýëñýí îðíî ãýäýã íü ýâëýëäýí íýãäýõ
ýðõèéí èëýðõèéëýë. Íàìä ñàéí äóðûí ¿íäñýíä ýâëýëäýí íýãäýæ
ãèø¿¿í áîëñîí áîë, ìºí ¿çýë áîäëîîðîî íèéëýýã¿é áîë ñàéí äóðûí
¿íäñýíä ãèø¿¿íýýñ ãàðàõ ýðõòýé ãýñýí ¿ã. ªºðººð õýëáýë, ãèø¿¿í÷ëýë
íü íàìûí ãèø¿¿äèéí íàìûí õàðúÿàëàëûã çààæ áàéãàà òóë íàìûí
ãèø¿¿äèéí íàìä áàéõ ýðõ áóþó ãèø¿¿í÷ëýë (íàìûí õàðúÿàëàë)-èéã
ºì÷ õºðºíãºòýé àäèëòãàí àâ÷ ¿çýæ áîëîõã¿é. Ãýòýë ýíýõ¿¿ ýðõèéã ¿çýë
áîäëîîðîî íýãäýýã¿é òîõèîëäîëä àëáàäàí àëü íýã íàìä ãèø¿¿í÷ëýëèéã
ºì÷ëºõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã çºâøººðºõ, ýñ áºãººñ àëü íýã
ñóáúåêòýä ºì÷ë¿¿ëýõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ ãýñýí
îéëãîëò õóóëü ç¿éí õ¿ðýýíä áàéæ áîëîõã¿é áºãººä ýíý íü õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººòýé çºð÷èëäºæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ãèø¿¿í÷ëýë áóþó
ãèø¿¿í áàéõ ýñýõ íü õóâü õ¿íèé ººðèéíõ íü ýðõèéí àñóóäàë. Ýíý
ýðõèéã ºì÷ëºõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõ îéëãîëò áàéõ íü õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººíä õàëäñàí õýðýã. Íàìûí ãèø¿¿í áàéõ ãýäýã õóâü õ¿íèé
ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ þì.
Íàì ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä óã
øèéäâýðòýé ñàíàë íýãäýýã¿é, ººðººð õýëáýë, ¿çýë ñàíààíû ÿëãààòàé
áàéãàà ãèø¿¿ä òóõàéí íàìä íýãäýõã¿é áàéõ ýðõòýé áºãººä àëáàäàí
ãèø¿¿í áîëãîæ, íýã íàìä ãèø¿¿í÷ëýëèéã ºì÷ë¿¿ëýõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí
õýðýãë¿¿ëýõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë áàéõã¿é áàéíà. Õàðèí ¿çýë áîäëûí
¿¿äíýýñ ýâëýëäýí íýãäñýí íàì íü ººð÷ëºãäñºí áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí
(¿çýë ñàíàà íü ººð÷ëºãäñºí òóë ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí, íýðýý
ººð÷èëñºí) òîõèîëäîëä ñàíàë íèéëýýã¿é ãèø¿¿ä òóõàéí íàìààñ ãàð÷,
äàõèí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõýý ýäëýõ ýðõòýé þì.
Èéìä íýãä¿ãýýðò: íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëèéã áóþó ãèø¿¿í áàéõ
ýðõèéã íàìûí ºì÷, õºðºíãèéí àäèë îáúåêò áîëãîí ¿çñýí çààëò íü ÌÓ–
ûí ¯íäñýí õóóëèéí 1.2-ä: “Àðä÷èëñàí ¸ñ, ...ýðõ ÷ºëºº.... òºðèéí ¿éë
àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì”, 16.10- ä “íèéãìèéí áîëîí ººðñäèéí
àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ ....ñàéí äóðààð ýâëýëäýí íýãäýõ
ýðõòýé, 16.13-ä: “õàëäàøã¿é, ÷ºëººòýé áàéõ ýðõòýé”, 19.1-ä: “Òºðººñ
õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí....
áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ.....¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà” ãýñýí
çààëòóóäòàé çºð÷èëäºæýý.
Õî¸ðäóãààðò: íàì ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí
òîõèîëäîëä óã øèéäâýðòýé ñàíàë íýãäýýã¿é, òóõàéí íàìûí ãèø¿¿íýýñ
òàòãàëçààã¿é òóñ íàìûí ãèø¿¿íèé ãèø¿¿í÷ëýëèéã áóþó ãèø¿¿í
áàéõ ýðõèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ íü ÌÓ–ûí ¯íäñýí
õóóëèéí 14.2-ä çààñàí: “Õ¿íèéã....¿çýë áîäîë...ð íü ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðõàæ ¿ë áîëíî”, 16.10- ä çààñàí: “íèéãìèéí áîëîí ººðñäèéí
àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ ....ñàéí äóðààð ýâëýëäýí
íýãäýõ ýðõòýé” çºð÷èëäºæ áàéíà. Ñàíàë íèéëýýã¿é íàìûí ãèø¿¿íèé
ãèø¿¿í÷ëýëèéã áóþó ãèø¿¿í áàéõ ýðõèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã
õîðèãëîíî ãýñíýýð íàìûí ãèø¿¿í áàéæ áîëîõã¿é ãýñýí çààëò áîëæ
áàéíà. Èéíõ¿¿ õóâü õ¿íèé ñàéí äóðûí ¿íäñýíä ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ
áóþó ãèø¿¿í÷ëýëèéã (ãèø¿¿í áàéõ ýðõèéã) õóóëü÷èëàí, ¿çýë áîäëîîð
íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ, ãèø¿¿í÷ëýëèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã
õîðèãëîõ íü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººíä õàëäñàí õýðýã áîëæ áàéíà.
Ãóðàâäóãààðò: áóñàä èðãýí òóñ íàìûí ãèø¿¿í áóñ, íàìä ýëñýýã¿é
áàéãàà òóë ãèø¿¿í áàéõ ýðõèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõ ãýäýã îéëãîëò
áàéõã¿é. Ìºí ãèø¿¿í÷ëýë íü õ¿íèé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéí èëðýë,
íàìûí ãèø¿¿í áàéõ ýðõ, ãèø¿¿íèé õàðúÿàëàëûí àñóóäàë òóë ¿¿ñãýí
áàéãóóëàãäñàí íàì áóþó õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä ãèø¿¿í÷ëýëèéã
¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõ ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é.
Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, Ìîíãîë Óëñûí õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýðýý,

êîíâåíöèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: ÌÓ 1961 îíä Í¯Á-ä ýëñýæ, Í¯Á-ààñ
1966 îíä áàòàëñàí “Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí
óëñûí Ïàêò”-ä 1974 îíä íýãäýí îðñîíîîð Í¯Á-ûí Åðºíõèé àññàìáëåéí
1948 îíû “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàã”, “Èðãýíèé áîëîí óëñ
òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò” -èéã ñàõèí áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýñýí ó÷èð ÌÓ-ûí ¯Õ-èéí 10-ð ç¿éëèéí 2-ä: “ÌÓ îëîí óëñûí
ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý øóäàðãààð ñàõèí áèåë¿¿ëíý”, 3-ä: “ÌÓ-ûí
îëîí óëñûí ãýðýý íü ñî¸ðõîí áàòàëñàí áóþó íýãäýí îðñîí òóõàé õóóëü
õ¿÷èí òºãºëäºð áîëìîãö äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèéí íýãýí àäèë
¿éë÷èëíý” ãýæ çààñàí áèëýý. Ãýâ÷ ÌÓ-ûí “Óëñ òºðèéí íàìóóäûí òóõàé
õóóëü”-èéí 15 äóãààð ç¿éëèéí 6-ä: “íàì.... ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí
áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä ò¿¿íèé.....ãèø¿¿í÷ëýë,.....íýð...
ã äýýðõè øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é òóñ íàìûí ãèø¿¿í áîëîí
áóñàä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä àëèâàà õýëáýðýýð ºì÷ëºõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí
õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî” ãýñýí íü 1948 îíû “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë
òóíõàã”-èéí 2 äóãààð ç¿éëä: “Õ¿í á¿ð ýíý Òóíõàãëàëä çààñàí á¿õèé
ë ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ÿìàð÷ ÿëãàâàðã¿éãýýð, …óëñ òºðèéí áîëîí áóñàä
¿çýë áîäîë, ….áóñàä ÿëãààã ýñ õàðãàëçàí àäèëõàí ýäëýõ ¸ñòîé. Ìºí
ò¿¿í÷ëýí òóõàéí õ¿íèé õàðúÿàëäàã óëñ îðîí áóþó íóòàã äýâñãýðèéí
óëñ òºð, ýðõ ç¿é áóþó îëîí óëñûí ñòàòóñ ÿìàð÷ áàéëàà ãýñýí,…ÿìàð÷
áàéäëààð õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí, õ¿íèéã ÿëãàâàðëàæ ¿ë áîëíî”,”Õ¿í
õàëäàøã¿é äàðõàí ýðõ, ýðõ ÷ºëººòýé”, 20 äóãààð ç¿éëèéí 1-ä “Õ¿í
á¿ð òàéâàí çàìààð ñàéí äóðààð õóðàí öóãëàõ, ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé”
ãýñýí çààëò, 1966 îíû “Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé
îëîí óëñûí Ïàêò”–èéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1-ä: “Õ¿í á¿ð ººðèéí
ñàíàë áîäëûã ÷ºëººòýé áàðèìòëàõ ýðõòýé”, 22 äóãààð ç¿éëèéí 1-
ä: “Õ¿í á¿ð ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ áîëîí
ººðèéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõûí òóëä òèéì áàéãóóëëàãàä ýëñýõ
ýðõèéã îðîëöóóëàí áóñàäòàé ÷ºëººòýé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé” ãýñýí
çààëòóóäûã çºð÷ñºí áàéíà. 1966 îíû “Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí
ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò”–èéí 22 äóãààð ç¿éëèéí 2-ä: “Ýíý
ýðõèéã ýäëýõýä àðä÷èëñàí íèéãýìä óëñûí áóþó íèéãìèéí àþóëã¿é
áàéäàë, íèéãìèéí õýâ æóðàì, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, ¸ñ ñóðòàõóóí,
áóñäûí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ õóóëüä
çààñíààñ ººð õÿçãààðëàëò áàéæ áîëîõã¿é” ãýæ çààñàí áºãººä íàì íü
ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí íàì íýðýý ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä ñàíàë
íýãäýýã¿é ãèø¿¿äèéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ, ºì÷ õýìýýí ¿çýõ ýðõ ç¿éí
ÿìàð íýãýí ¿íäýñëýëã¿é.
Õóóëü ç¿éí ôàêòûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: ÌÀÕÍ íü ººð÷ëºãäºí

øèíý÷ëýãäýæ, íýðýý ÌÀÍ ãýæ ººð÷èëñºí áºãººä òóñ íàìûí ¿çýë
áàðèìòëàëûí ººð÷ëºëò, íýð ººð÷èëñºíòýé ñàíàë íýãäýýã¿é ãèø¿¿ä
ÌÀÍ-ä ÷ áàéãààãààñ ãàäíà çàðèì íü ÌÀÍàìààñ ñàëæ, õóó÷èí
ÌÀÕÍàìäàà ¿çýë áîäëîîðîî íýãäýæ áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä ÌÀÕÍ–
ä íýãäñýí ãèø¿¿äèéã àëáàäàí ÌÀÍàìûí ãèø¿¿í ãýæ ¿çýõ þìóó,
ãèø¿¿í÷ëýëèéã ÌÀÕÍ, ÌÀÍàìä àëü àëèíä ºì÷ë¿¿ëæ áîëîõã¿é, õ¿íèé
õàëäàøã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëººíä õàëäñàí çààëò áàéõ áºãººä ãèø¿¿í÷ëýëèéã
¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ íü õ¿íèé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã
çºð÷èæ, ¿çýë áîäëîîð íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ áàéíà.
Äýýðõè íîòîëãîîíä ¿íäýñëýí, àëèâàà íàì íü íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëèéã
ºì÷ëºõ ýðõã¿é áºãººä õ¿íèé ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã õÿçãààðëàõ õóóëü
ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é.
2. ªºð÷ëºí áàéãóóëàãäàæ, íýðýý ººð÷èëñºí íàìûí íýðèéã

ººð÷ëºãäºí, íýðýý ººð÷èëñºí íàìä ºì÷ëºõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã
çºâøººð÷, áóñàä ñóáúåêòýä ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ íü
ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéí çààëòòàé íèéöýæ áàéíà óó?
ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: ÌÓ-ûí ¯íäñýí

õóóëèéí II á¿ëãèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 10-ò çààñàí “íèéãìèéí áîëîí
ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ íàì, îëîí íèéòèéí
áóñàä áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ñàéí äóðààðàà ýâëýëäýí íýãäýõ
ýðõòýé” ãýæ ¿çñýíèéã àâ÷ ¿çâýë íàì íü ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ ñàéí
äóðààð ýâëýëäýí íýãäñýí èðãýäèéí íýãäýë áóþó õ¿íèé ¿çýë áîäëîîðîî
ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéí èëýðõèéëýë íü íàì áàéíà. Íàìä èðãýä ¿çýë
ñàíààãààðàà ýâëýëäýí íýãääýã òóë íàìûí íýð íü òóõàéí íàìûí ¿çýë
ñàíààíû èëýðõèéëýë ãýäãèéã äýýð òîäîðõîé äóðäñàí.
Ìºí ÌÓ–ûí Èðãýíèé õóóëèéí 27.1-ä: “Õóóëèéí ýòãýýä ººðèéí
íýðòýé áàéíà. Õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð íü ò¿¿íèé çîõèîí áàéãóóëàëò,
ýðõ ç¿éí õýëáýðèéã òóñãàñàí áàéíà” ãýñíýýðýý íàìûí íýð íü ¿çýë
ñàíààãààðàà íýãäñýí íýãäëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð áîëîõûã
áàòàëæ áàéíà.
Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, Ìîíãîë Óëñûí õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýðýý,
êîíâåíöèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: 1948 îíû “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë
òóíõàã”-èéí 2 äóãààð ç¿éëä: “Õ¿í á¿ð ýíý Òóíõàãëàëä çààñàí á¿õèé
ë ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ÿìàð÷ ÿëãàâàðã¿éãýýð, …óëñ òºðèéí áîëîí áóñàä
¿çýë áîäîë, ….áóñàä ÿëãààã ýñ õàðãàëçàí àäèëõàí ýäëýõ ¸ñòîé. Ìºí
ò¿¿í÷ëýí òóõàéí õ¿íèé õàðúÿàëäàã óëñ îðîí áóþó íóòàã äýâñãýðèéí
óëñ òºð, ýðõ ç¿é áóþó îëîí óëñûí ñòàòóñ ÿìàð÷ áàéëàà ãýñýí,…ÿìàð÷
áàéäëààð õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí, õ¿íèéã ÿëãàâàðëàæ ¿ë áîëíî”,
20 äóãààð ç¿éëèéí 1-ä “Õ¿í á¿ð òàéâàí çàìààð ñàéí äóðààð õóðàí
öóãëàõ, ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé”, 1966 îíû “Èðãýíèé áîëîí óëñ
òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêò”–èéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1-
ä: “Õ¿í á¿ð ººðèéí ñàíàë áîäëûã ÷ºëººòýé áàðèìòëàõ ýðõòýé”, 22
äóãààð ç¿éëèéí 1-ä: “Õ¿í á¿ð ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí áàéãóóëëàãà
áàéãóóëàõ áîëîí ººðèéí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõûí òóëä òèéì
áàéãóóëëàãàä ýëñýõ ýðõèéã îðîëöóóëàí áóñàäòàé ÷ºëººòýé ýâëýëäýí
íýãäýõ ýðõòýé” ãýñýí çààëòóóäûã àâ÷ ¿çâýë õ¿í àëèâàà íàìä ýâëýëäýí
íýãäýõ ýðõòýé áàéãàà áºãººä ÌÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 10 äóãààð
ç¿éëèéí 2-ä: “ÌÓ îëîí óëñûí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý øóäàðãààð
ñàõèí áèåë¿¿ëíý”, 3-ä: “ÌÓ-ûí îëîí óëñûí ãýðýý íü ñî¸ðõîí áàòàëñàí
áóþó íýãäýí îðñîí òóõàé õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëìîãö äîòîîäûí
õóóëü òîãòîîìæèéí íýãýí àäèë ¿éë÷èëíý” ãýæ çààñàí áàéõàä ÌÓ-
ûí “Óëñ òºðèéí íàìóóäûí òóõàé õóóëü”-èéí 15 äóãààð ç¿éëèéí 6-
ä: “íàì.... ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä
ò¿¿íèé....íýð...ã äýýðõè øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é òóñ íàìûí
ãèø¿¿í áîëîí áóñàä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä àëèâàà õýëáýðýýð ºì÷ëºõ,
¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã õîðèãëîíî” ãýñýí çààëò íü äýýðõè õýì
õýìæýýòýé çºð÷èëäæýý.
Ìºí 1966 îíû “Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí
óëñûí Ïàêò” –èéí 22-ð ç¿éëèéí 2-ä: “Ýíý ýðõèéã ýäëýõýä àðä÷èëñàí
íèéãýìä óëñûí áóþó íèéãìèéí àþóëã¿é áàéäàë, íèéãìèéí õýâ
æóðàì, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, ¸ñ ñóðòàõóóí, áóñäûí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàìãààëàõ àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ õóóëüä çààñíààñ ººð õÿçãààðëàëò
áàéæ áîëîõã¿é” ãýæýý.
Ìîíãîë Óëñûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí ¿çýë

áàðèìòëàëûí ¿¿äíýýñ òóõàéí çààëòûã àâ÷ ¿çâýë: Ìîíãîë Óëñûí
“Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé” õóóëèéí 1.1-ä: “Ýíý õóóëèéí çîðèëò íü
Ìîíãîë Óëñûí èðãýäèéí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã õàíãàõ çîðèëãîîð
óëñ òºðèéí íàì (öààøèä “íàì” ãýõ) áàéãóóëàõ, ¿éë àæèëëàãààã íü
çîãñîîõ, òàðààõ, óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ, íàìûí çîõèîí áàéãóóëàëò,
¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîæ, ¿¿íòýé õîëáîãäîí ¿¿ñýõ
õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî”, ìºí õóóëèéí 4.1–ä: “Íàì íü
Ìîíãîë Óëñûí Yíäñýí õóóëüä çààñíû äàãóó íèéãìèéí àøèã ñîíèðõîë
áîëîí õóâèéí ¿çýë áîäîë, óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
çîðèëãûí ¿¿äíýýñ ñàéí äóðààðàà ýâëýëäñýí Ìîíãîë Óëñûí èðãýäèéí
íýãäýë ìºí” ãýæ èðãýäèéí óëñ òºðèéí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéí ¿íäñèéã
òîäîðõîéëñîí.
Îð÷èí ¿åèéí óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë:

2010 îíû “Óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààí” (ðåä. ¨.Äîâ÷èí) á¿òýýëä:
“íàì ãýäýã áîë íèéòëýã àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áàðèìòëàëòàé õ¿ì¿¿ñèéã
íýãòãýæ, ¿éë àæèëëàãàà íü òºð, çàñãèéí ýðõèéã àâàõ áóþó ò¿¿íèé
õýðýãæèëòýä îðîëöîõîä ÷èãëýñýí ñàéí äóðûí óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãà
þì” (329 äýõ òàë) ãýæ ¿çýë ñàíàà, çîðèëãîîð ñàéí äóðûí ¿íäñýíä
íýãäñýí èðãýäèéí íýãäýë áóþó èðãýäèéí óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëººíèé
èëðýë áîëîõûã òîäîðõîéëæýý.
Èéìä íàì ãýäýã íü õ¿íèé ¿çýë áîäëîîðîî ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéí
èëðýë ìºí.
Äýýðõýýñ ¿íäýñëýí íýãä¿ãýýðò: íàì ººð÷ëºí áàéãóóëàãäàæ, íýðýý
ººð÷èëñºí (íàìûí íýðèéã õýðýãëýõýý áîëüñîí) òîõèîëäîëä áîëîí ÿìàð
íýãýí íºõöºëä íàìûí íýðèéã ºì÷ õýìýýí ¿çýæ, àëü íýãýí íàì ñóáúåêòýä
ºì÷ë¿¿ëýõèéã çºâøººðºõ, õîðèãëîõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë áàéõã¿é þì.
Ìýäýýæ íàìûí ººð÷ëºãäñºí íýðèéã òóõàéí íàìààñ òàòãàëçààã¿é, ñàíàë
íèéëýýã¿é òóñ íàìûí ãèø¿¿í ¿ðãýëæ¿¿ëýí õýðýãëýõ ãýäýã îéëãîëò
áàéõã¿é. Õî¸ðäóãààðò: ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áîëîí íýðýý ººð÷èëñºí
íàìààñ òàòãàëçàæ, òóñ íàìûí ãèø¿¿í áàéõàà áîëüñîí áóñàä 801–ýýñ
äýýø èðãýí ¿çýë áîäëîîðîî ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéí ¿íäñýíä õóó÷èí
íàìàà ¿¿ñãýí áàéãóóëæ, õóó÷èí íýðýýðýý íýðëýãäýõýýð õóðëààðàà
áàòàëñàí õóóëèéí ýòãýýäèéã íàìûí íýðèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã
õîðèãëîõ íü ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéí 16.10-ä çààñàí “íèéãìèéí áîëîí
ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ ....ñàéí äóðààð ýâëýëäýí
íýãäýõ ýðõòýé” ãýñýí çààëòûã çºð÷æýý.
Õóóëü ç¿éí ïðàêòèêèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: Áè 2005 îíä ¯íäñýí

õóóëèéí Öýöýä õàíäñàí ºðãºäºëäºº “íàì ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí,
íýãäñýí, íýðýý ººð÷èëñºí (íàìûí íýðèéã õýðýãëýõýý áîëüñîí) òîõèîëäîëä
ººð áóñàä íàì 24 æèëèéí òóðø äàõèí õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí”
Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 6.3 äàõü çààëòûã ÌÓ–ûí ¯íäñýí
õóóëèéí 16.10-ä çààñàí “íèéãìèéí áîëîí ººðñäèéí àøèã ñîíèðõîë,
¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ ....ñàéí äóðààð ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé” ãýñýí
çààëòûã çºð÷ñºí áàéíà ãýæ ¿çñýíèéã ¯Õ-èéí Öýö õýëýëöýí õ¿÷èíã¿é
áîëãóóëàõààð áîëñîí (ÌÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí 2005 îíû 9
ä¿ãýýð ñàðûí 29-íèé 2/06 òîîò ä¿ãíýëò) áèëýý. Ýíýõ¿¿ ä¿ãíýëòèéã
ÓÈÕ õýëýëöýí “Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé” õóóëèéí 6.3-ã õ¿÷èíã¿é
áîëãîñîí. (ÓÈÕ-ûí ïðîòîêîëä òîäîðõîé áàéãàà)
Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 6.3 äàõü çààëò íü íýðýý ººð÷èëñºí
íàìûí íýðèéã õýðýãëýõèéã 24 æèëýýð õîðèãëîñîí áîë 15.6 íü íàìûí
íýðèéã õýðýãëýõèéã á¿ðìºñºí, ¿¿ðä õîðèãëîñîíîîðîî èë¿¿òýé õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷ñºí áàéíà. Õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé õÿçãààðëàëò
íü 1966 îíû “Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí
Ïàêò”–èéí 22 äóãààð ç¿éëèéí 2-ä: “Ýíý ýðõèéã ýäëýõýä àðä÷èëñàí
íèéãýìä óëñûí áóþó íèéãìèéí àþóëã¿é áàéäàë, íèéãìèéí õýâ æóðàì,
õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, ¸ñ ñóðòàõóóí, áóñäûí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ
àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ õóóëüä çààñíààñ ººð õÿçãààðëàëò áàéæ
áîëîõã¿é”, ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2-ä çààñàí “Îíö
áàéäàë áîëîí äàéíû áàéäàë çàðëàñàí òîõèîëäîëä ¯íäñýí õóóëü, áóñàä
õóóëüä çààñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ãàãöõ¿¿ õóóëèàð õÿçãààðëàæ
áîëíî” ãýñýí õÿçãààðëàëòààñ ººð õÿçãààðëàëò áàéæ áîëîõã¿é.
Õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é ñóäëàëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: Ãàäààä îðíóóäûí

óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëüä íàìûí íýðèéã àëü íýãýí ñóáúåêòýä
ºì÷ë¿¿ëýõ, ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã çºâøººðñºí áîëîí ºì÷ë¿¿ëýõ,
¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãëýõèéã õîðèãëîñîí çààëò áàéõã¿é áàéíà. Õàðèí
íàìûí á¿òýí áîëîí òîâ÷èëñîí íýð íü áóñàä íàìûí íýðýýñ ÿëãààòàé
áàéõ, òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà, õóóëèéí ýòãýýäèéí
áîëîí õ¿íèé íýðòýé àäèëõàí áàéõûã õîðèãëîäîã áàéíà. Òóõàéëáàë,
ÌÀÍ áóþó Ìîíãîë Àðäûí Íàì, Ìîíãîëûí Àðä÷èëñàí Íàì ãýñýí
òîâ÷èëñîí íýð íü èæèë áàéæ òººðºãäºëä îðóóëàõûã õîðèãëîäîã áàéíà.
Ìºí íàìààñ ãàðñàí (ººð÷ëºãäñºí áóñ) á¿ñ íóòãèéí íýãäýë, õîëáîîã
ãàðñàí íàìûíõàà íýðèéã àøèãëàõ ýðõã¿é (ÕÁÍÃÓ) ãýæ ¿çýõýýñ ãàäíà
óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîë, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé ýñðýã ÷èãëýñýí
çîðèëãîòîé íàìûí íýðèéã (ôàøèñò íàìûí íýð) àøèãëàõûã õîðèãëîäîã
(ÎÕÓ) áàéíà. (ÕÁÍÃÓ, ÎÕÓ–ûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèóäûí
õîëáîãäîõ çààëòûã õàâñàðãàâ.)
Ìîíãîë Óëñûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 6.1-ä: “Íàì
îíîîñîí íýðòýé áàéõ áºãººä ò¿¿íèé òºãñãºëä “íàì” ãýñýí åðºíõèé
íýðèéã çààâàë õýðýãëýíý”, 6.2-ä: “Íàìûí á¿òýí áîëîí òîâ÷èëñîí
íýð íü áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ áîëîí áóñàä íàìûí íýðòýé
àäèë áàéõûã, ò¿¿í÷ëýí íàìûã õ¿íèé íýðýýð íýðëýõèéã õîðèãëîíî”,
ÌÓ–ûí Èðãýíèé õóóëèéí 27.1-ä: “Õóóëèéí ýòãýýä ººðèéí íýðòýé
áàéíà. Õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð íü ò¿¿íèé çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðõ
ç¿éí õýëáýðèéã òóñãàñàí áàéíà”, 27.3-ä: “Õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð ººð
õóóëèéí ýòãýýäèéí íýðòýé äàâõàðäñàí áóþó áóñäûã òººðºãä¿¿ëýõýýð
èæèë, òºñººòýé áàéæ áîëîõã¿é”, 27.4-ä çààñàí: “Õóóëèéí ýòãýýäèéí
íýðèéã áóñàä ýòãýýä õóóëü áóñààð àøèãëàõûã õîðèãëîíî” ãýñýí çààëòóóä
íü áóñàä óëñ îðíû õóóëèéí çààëòóóäòàé èæèë áàéíà.
Õóóëü ç¿éí ôàêòûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: Ìîíãîëûí Ñîöèàë

Äåìîêðàò Íàì áàéãóóëàãäààä Àðä÷èëñàí Íàìòàé íýãäñýí áîëîâ÷, ýíý
øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é áóñàä ãèø¿¿ä äàõèí íýãäýæ Ìîíãîëûí
Ñîöèàë Äåìîêðàò Íàìûã áàéãóóëàí, ¿çýë ñàíààíû èëðýë áîëîõ
Ìîíãîëûí Ñîöèàë Äåìîêðàò Íàì íýðýý õýðýãëýæ áàéíà. Ìºí ÌÀÕÍ íü
ººð÷ëºãäºí øèíý÷ëýãäýæ, íýðýý ÌÀÍ ãýæ ººð÷èëñºí áºãººä òóñ íàìûí
¿çýë áàðèìòëàëûí ººð÷ëºëò, íýð ººð÷èëñºíòýé ñàíàë íýãäýýã¿é îëîí
ìÿíãàí ãèø¿¿ä ÌÀÍàìààñ ñàëæ, õóó÷èí ÌÀÕÍàìäàà ¿çýë áîäëîîðîî
íýãäýæ áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä ÌÀÕÍ–ä íýãäñýí ãèø¿¿äèéã àëáàäàí
òóõàéí íàìä ýâëýëäýí íýãäýæ áîëîõã¿é, ¿çýë ñàíààíû èëýðõèéëýë
áîëñîí íàìûí íýðèéã õýðýãëýæ áîëîõã¿é, ýíý áîë çºâõºí ÌÀÍàìûí
ºì÷ ãýæ ¿çýõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë áàéõã¿é áàéíà.
Äýýðõè íîòîëîãîîíä ¿íäýñëýí, àëèâàà íàìûí íýð íü òóõàéí íàìûí
¿çýë ñàíààíû èëýðõèéëýë áîëîõîîñ ºì÷ áèø þì. Èéìä ººðèéí ¿çýë
ñàíààíû ¿íäñýíä ýâëýëäýí íýãäýæ, íàìûíõàà íýðèéã áóñàä õóóëèéí
ýòãýýäèéí íýðòýé äàâõàðäñàí áóþó áóñäûã òººðºãä¿¿ëýõýýð èæèë,
òºñººòýé áèø áàéãàà òîõèîëäîëä äàõèí õýðýãëýõ ýðõòýé. Ó÷èð íü
íàìûí íýð íü ¿çýë ñàíààíû èëýðõèéëýë áºãººä ¿çýë ñàíààíû ¿íäñýíä
ýâëýëäýí íýãäñýí íàìûí ãèø¿¿äèéí îþóí ñàíààíû ýðõ ÷ºëººíèé
èëðýë ó÷ðààñ òºð íàìûí àñóóäàëä õºíäëºíãººñ îðîëöîæ, ýíý¿¿ ýðõýíä
õàëäàæ, õÿçãààðëàëò õèéæ áàéãàà íü ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõýý ÷ºëººòýé
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õààæ áàéíà.
ÌÓ–ûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéã ñóäëàí ¿çýõýä ¿çýë
áàðèìòëàëûí õóâüä:
1. Õ¿íèé ¿çýë áîäëîîðîî ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã õàíãàõ;
2. Óëñ òºðèéí íàìûí òºëºâøèëèéã õàíãàõ;
3. Îëîí óðãàëü÷ ¿çýë, îëîí íàìûí ñèñòåìèéã áèé áîëãîõîä
÷èãëýãäñýí ìýò õàðàãäàæ áàéíà.
Ãýõäýý íàðèéí ñóäëààä ¿çâýë, ÌÓ–ûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé
õóóëü íü ýðõ áàðüæ áóé íàìóóäûí ýðõ àøãèéã õàìãààëæ, ÌÓ–ûí
¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëààñ çàéëñõèéñýí õóóëü áîëîõ íü ò¿¿íèé
çààëòóóäààñ õàðàãäàæ áàéíà. ÌÓ-ûí õºäºëìºðèéí áààòàð, àðäûí
áàãø, ãàâúÿàò õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä “¯íäñýí õóóëèéí
¿çýë áàðèìòëàë: íèéòëýã àñóóäàë” á¿òýýëèéí íýãä¿ãýýð äýâòýðò:
“ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëàõäàà çîðüæ áàðèìòàëñàí ãîë
ñàíààã....õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã çîðèñîí,....ãàíö
íàìä á¿õýëäýý çàõèðàãäìàë óëñ òºðèéí íýã èøò òºâëºðñºí òîãòîëöîîã
¿ã¿éñãýæ, óëñ òºðèéí îëîí èøò òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëñýí òºðèéã
íèéãìèéí óëñ òºðèéí õàðèëöààíû ¿íäýñ áîëãîõ” ãýæ òîäîðõîéëñîí
áàéõàä ÌÓ–ûí “Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé” õóóëü íü õ¿íèé ýâëýëäýí
íýãäýõ ýðõèéã çºð÷èæ, óëñ òºðèéí íàìóóäûí òºëºâøëèéã õóóëèàð
àëáàäàí çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéíà.
ÍÈÉÒÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÌªÍ ×ÀÍÀÐ, ÎÍÖËÎÃ
Îðøèë
Íèéòèéí ýðõ ç¿é áóþó ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí

òîãòîëöîî íü Àíãëèéí ýðõ ç¿éãýýñ ãàðàëòàé,
ãîë îíöëîã íü çàðèì ø¿¿õèéí øèéäâýð
òóñ óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí ¿íäñýí
ýðõ ñóðâàëæ áîëæ ìºí äàðàà äàðààãèéí
ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë
áîëîõ áîëîìæòîé áàéäàã. Àíãëè-Àìåðèêèéí
íèéòèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû (Common
law) íºëºº, à÷ õîëáîãäëûã çºâõºí àíãëè
óëàìæëàëûí ýðõ ç¿éí ñèñòåìòýé öººí îðíû Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí
õ¿ðýýíä îéëãîæ ä¿ãíýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷,
äîêòîðàíò ×.Õîñáàÿð
áºãººä äýëõèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä ýçëýõ
áàéð ñóóðü íü óëàì ºñºí íýìýãäýæ ýõ ãàçðûí
ýðõ ç¿é òîãòîëöîîòîé îðíóóä ÷ íèéòèéí ýðõ ç¿éí çàðèì ýëåìåíòèéã àâ÷
õýðýãëýõ, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éä íèéòèéí ýðõ ç¿éí òóëãóóð çàð÷ìóóäûã
íýâòð¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áîëîîä áàéãààã àíõààðàõ íü ç¿é. Íèéòèéí
ýðõ ç¿éä Case law áóþó òîäîðõîé õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä
ø¿¿õèéí áàðèìòàëñàí ã¿í óõààí÷ õàíäëàãà, ýðõ ç¿éí çàð÷èì áîëîí
áîäëîãî, øèéäâýðèéí ãàðãàëãàà íü íèéãýìä çàí ñóðòàõóóíû õýì
õýìæýý áóþó õóóëü áîëîí òîãòäîã íü èë¿¿ àìüä, óÿí õàòàí, àìüäðàëä
íèéöòýé, õ¿íèé ìºí ÷àíàðò îéð áàéæ òóõàéí õàðèëöààã èë¿¿ áîäèòîé
çîõèöóóëæ ÷àäàæ áàéãààãààðàà çîõèîìîë õóóëü áóþó êîä÷èëñîí
õóóëèàñ (substantive law) èëò äàâóó íü õàðàãäàæ àìüä ýðõ ç¿é ãýãäñýýð
áàéíà. Õýäèéãýýð ø¿¿ã÷èéí õóóëü á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãààã ÀÍÓ-ûí
õóóëü òîãòîîõ áîëîí ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí òºëººëºã÷èä ø¿¿ìæèëæ
òóõàéí óëñ îðîí, íèéãýìä ìºðäºõ ýðõ ç¿éí áîëîí ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì
õýìæýýã íèéãìèéí ãèø¿¿ä, àðä ò¿ìíèé òºëººëºë áîëîõ Êîíãðåññ á¿òýýõ
¸ñòîé àòàë öººí òîîíû ø¿¿ã÷èä òîãòîîæ áàéãàà íü îëîíõè çàñàãëàæ,
îëîíõèéí ñàíàëààð àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðä÷èëëûí ¿íäñýí çàð÷èìä
õàðøèëæ áóé ãýäýã áîëîâ÷ ñóäëàà÷ ìèíèé õóâüä ÀÍÓ-ä ø¿¿õ ¯íäñýí
õóóëèéí áèåëýëòýä õÿíàëò òàâüæ ø¿¿ã÷èä ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý
òîãòîîäîã íü ø¿¿õ çàñàãëàëä äàâóó áàéäëûã îëãîæ ø¿¿õýä áàéäàãã¿é
îëîí ýðõ õýìæýýãýýð ø¿¿õèéã èëò äàâàìãàéëàõûã áàéíãà îðîëäîæ
áàéäàã ýðõ ìýäëèéí áóñàä ñàëàà ìº÷èðòýé íýã ò¿âøèíä àâàà÷ñaíààð
çàñàãëàëûí õàðüöàíãóé òýíöâýðòýé áàéäëûã áèé áîëãîäîã ãýæ ¿çäýã.
Íýãýíò íèéòèéí ýðõ ç¿éí îëîí äàâóó òàëûã äýëõèéä õ¿ëýýí
çºâøººð÷ áóé ýíý ¿åä áèä ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí óëàìæëàëä äóëäóéäàí

Lawrence R.Helfer, Anne-Marie Slaughter (1997) Toward a Theory of Effective Supranatural
Adjudication, 107 Yale L.J// P.273, 276, 280, 282.
19
Àíãëè-Àìåðèêèéí ýðõ ç¿éí ãàðàëòàé á¿ãäèéã ººðººñºº ò¿ëõýæ ¿ë
îéøîîí ñóóõûí îðîíä áóñàä óëñûí æèøãýýð ñóäàëãàà, øèíæèëãýýã
õèéæ ººðò òóñòàé ç¿éëèéã îëæ òîãòîîí ººðèéí îðîíä ºðíºæ áóé
ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë, ººð÷ëºëòºä òóñãàâàë çîõèñòîé. Ýðõ ç¿éí ÿíç
á¿ðèéí òîãòîëöîî òóñ òóñûí çàìààð áîëîâñîð÷ õºãæèõèéí õàæóóãààð
íýãíèéõýý äàâóó äýâøèëòýò øèíæ ÷àíàðóóäûã çýýëäýí àâàõ áîëñíîîð
îéðòîí íÿãòàð÷ ýöýñòýý òºãñ áîëîâñðîíãóé íýã ë ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä
óëñ îðíóóä øèëæèæ áîëçîøã¿é ýíý ýðèí ¿åä áèä ÷ áàñ àëñûí õàðààòàé
áîäëîãî ÿâóóëàõ íü ç¿éòýé áèëýý. Íèéòèéí ýðõ ç¿éí àíõäàã÷ Àíãëè
óëñûã áîäîõîä ÀÍÓ íü íèéãìèéí çîíõèëîõ õàðèëöààã êîä÷èëîí
õóóëü÷èëæ Êîíãðåññîîð áàòëóóëàí óëìààð ø¿¿õèéí ïðåöåäåíòýýñ
èë¿¿ õ¿÷èí ÷àäàëòàéä òîîöîõ áîëñíîîðîî ººðèéí ýðõ ç¿éí ñèñòåìä
ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí ýëåìåíò¿¿äèéã ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýæ áóé íèéòèéí
ýðõ ç¿éò îðíû òºëººëºë áºãººä ýðõ ç¿éí õèéäýëã¿é, õîñîëìîë òºãñ
ñèñòåìèéã áóñäààñ ò¿ð¿¿ëæ áèé áîëãîõ íü òóñ óëñûí óëñ òºð÷,
õóóëü÷èä, ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí çîðèëò áîëñíûã äóðüäàõ íü ç¿éòýé.
Íèéòèéí ýðõ ç¿é áà ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí ÿëãàà
ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí òîëüä õóóëèéã íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõººð ýðõ

á¿õèé ýòãýýäýýñ òîãòîîæ, àëáàäëàãààð áàòàëãààæñàí ä¿ðýì, æóðìûí
öîãö ãýæ òîäîðõîéëæýý. Õóóëü òîäîðõîé áàéõûí õàæóóãààð óÿí
õàòàí ìºí õ¿ðòýýìæòýé áàéõûã íèéãýì øààðääàã. ªºðººð õýëáýë,
àëèâàà ýòãýýä àëü íýã çàí ¿éë õóóëü ç¿éí ÿìàð ¿ð äàãàâàð àâ÷ðàõûã
õóóëèàñ óðüä÷èëàí òîäîðõîé ìýäýõ áóþó ÿìàð ¿éëèéã çºâøººð÷ ÿìðûã
õîðèãëîñíûã òàíèõ áîëîìæòîé áàéõûã òîäîðõîé (predictability), õàðèí
ÿíç á¿ðèéí íºõöºë, òîõèîëäîëä òààð÷ çîõèöîõ ÷àäâàðûã óÿí õàòàí
(flexibility), õóóëèéã õýí áîëîâ÷ îëæ ìýäýõ, îéëãîõ, ñóäëàõ áóñäààð
òàéëáàðëóóëàõ áîëîìæèéã õ¿ðòýýìæèò áàéäàë (accessibilty) ãýæ ¿çäýã.
Ýíý ãóðâàí øààðäëàãà íü õóóëèéí íèéãìèéí øàëãóóð áºãººä õóóëèéí
àìüäðàõ ÷àäâàðûã òîäîðõîéëäîã.
Ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî íü õóóëèéí çààëò òîäîðõîé áàéõûã
èë¿¿ ÷óõàë÷èëæ õóóëü òîãòîîõ òóñäàà áàéãóóëëàãààñ õóóëèéã õýëýëöýæ
áàòëàí òóõàéí òºðëèéí õàðèëöààíû á¿õèé ë òîõèîëäîëä õýðýãëýõýýð
õàòóó çààæ íèéòýä çàðëàí òóíõàãëàæ õóóëèéã çàñàõ, ººð÷ëºõ ýðõèéã
çºâõºí ººðòºº ¿ëäýýäãýýñ õóóëü íü óÿí õàòàí áóñ, õºøèíãº áîëæ
àìüäðàëûí òîäîðõîé íºõöºë áàéäàëòàé òîõèð÷ çîõèöîõã¿é áàéõ íü
ýëáýã òîõèîëääîã. Ýíý ñèñòåìèéí õóóëü÷äûí õóâüä õóóëü òîãòîîõ
áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí õýì õýìæýý õóóëü òîãòîîìæèéí àíõäàã÷ áîëîí
¿íäñýí ýõ ñóðâàëæ áºãººä ø¿¿õèéí øèéäâýð áîë ýíý åðºíõèé õýì
õýìæýýã òóõàéí õýðýã ìàðãààíä õýðýãëýñýí æèøýý òºäèéõºí áºãººä
øèéäâýðò õóóëèéí ¿çýë ñàíàà, çîðèëãî, àãóóëãà òóñãàãääàãã¿éãýýñ

(1990) Black’s Law Dictionary 6th ed., West Group, P.884.
òîäîðõîé òîõèîëäëóóäàä õýðõýí õóâèðãàæ õýðýãëýõ òàëààð òàéëáàð
ãàðãàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Õóóëèéí òàéëáàð íü õóóëèéí òîâ÷,
åðºíõèé çààëòààñ äýëãýðýíã¿é, îéëãîõîä èë¿¿ îéð äºõºì áîëîâ÷
àëü íýã õýðýã ìàðãààíûã óã õóóëèéã õýðýãëýí øèéäâýðëýõ ÿâöäàà
òàéëáàðëàñàí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òºãñ áàéäàëä ä¿éõã¿é áèëýý.
Õóóëèéã çºâõºí õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýý ãýæ ºìíº ¿çäýã áàéñàí Ãåðìàí, Ôðàíö çýðýã ýõ ãàçðûí ýðõ
ç¿éò îðîí áîëîîä Åâðîïûí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñàëáàðò ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýýã ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð òàéëáàðëàõûí à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëýõ
áîëæ ø¿¿ã÷èéí õóóëü á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãààã õ¿ëýýí çºâøººðºõ
õàíäëàãà áèé áîëæ áàéíà.
Íèéòèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîò óëñûí õóóëü òîãòîîìæ áèäíèé õóâüä
òîõèîëäëîîð ãàðãàñàí îëîí ä¿ðýì, æóðàì, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ýìõ
öýãö ìóóòàé öóãëóóëãà ìýò ñàíàãääàã. Ýöýñëýí òîãòîîñîí õóóëèéí
÷àíä òîäîðõîé çààëò áàéõã¿é ÷ çàðèì òîõèîëäîëä õàðèëöàí íýãèéãýý
¿ã¿éñãýñýí ìýò Êîíãðåññèéí øèéäâýð, Äýýä ø¿¿õèéí òîãòîîëóóä
ñóäàëãàà õèéõýýð î÷ñîí ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿é÷èéã á¿ð áóäëèóëæ
îðõèäîã áàéõàä õàðèí àìåðèêèéí õóóëü÷èä ýíý òàëààð îãòõîí ÷ ñàíàà
çîâîõã¿éãýýð ¿ë áàðàì òóõàéí õýðýã ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ
òîäîðõîé õóóëèéí çààëò ¿ã¿éã ÷ ýñ õàðãàëçàí ººðèéí ãàðäàæ áóé
õýðýãò òîõèðîõ ýðõ ç¿éí çàð÷èì, õýì õýìæýýíèé ãàðãàëãààã àãóóëñàí
ø¿¿õèéí àëü íýãýí øèéäâýðèéã îë÷èõñîí ë áàéäàã. 1950-èàä îíîîñ
õîéø ÀÍÓ-ûí õóóëü òîãòîîìæèä òºðºëæñºí êîä õóóëèóä íèéòèéí
ýðõ ç¿éí óëàìæëàëûã øàõàõ õàíäëàãàòàé áîëñîí ÷ ø¿¿õ ººðèéí
øèéäâýðòýý Êîíãðåññîîñ áàòàëñàí õóóëèéí çààëòûã àãóóëãààñ íü
õàëüæ òàéëáàðëàõ, ººð÷ëºõ ýðõòýé áàéõ áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä óã
çààëòûã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä òîîöîæ ººðèéí çàð÷ìûã òîãòîîõ íü ÷
áèé. ¯¿íèéã Êîíãðåññ ¿ë òààøààõ áîëîâ÷ ýöñèéí øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ
ø¿¿õýä áàéõ òóë ø¿¿õýä øàõàëò ¿ç¿¿ëæ ÷àääàãã¿é.
Íèéòèéí ýðõ ç¿é óÿí õàòàí áàéæ õýðýã, ìàðãààíû îíöëîã á¿ðò
òîõèðñîí øèéäâýð ãàðãàæ ÷àääàã íü íýãýíò á¿ãä ìýäýõ äàâóó òàë
áºãººä õàðèí õóóëü óðüä÷èëàí òîäîðõîé áàéõ øààðäëàãûí òóõàéä
ñóäëàà÷äûí äóíä ìàðãààíòàé. Ø¿¿õ õýðýâ òóõàéí õýðýã ìàðãààíûã
õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿åäýý òîõèðîõ õóóëèéã áèé áîëãîæ áóé þì áîë
retroactivity áóþó õýðýã, ìàðãààí ¿¿ññýíèé äàðàà õóóëèéã òîãòîîæ
óëìààð ºìíºõ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýëä áóöààí õýðýãëýæ áàéãààãààðàà
õóóëèéã áóöààí õýðýãëýõ æóðìûã çºð÷èæ áàéíà ãýñýí ø¿¿ìæëýë ýõ
ãàçðûí ýðõ ç¿é÷äýýñ ãàðäàã. Íèéòèéí ýðõ ç¿é÷èä ¿¿íä ìàíàéä èæèë

Konrad Zweigert , Hein Kotz (1998) Introduction to Comparative Law Tony Weir trans., 3d rev.
ed., Oxford Univ. press 1998, P.268-269.
John Henry Merryman, (1981) On the Convergence and Divergence of the Civil Law and the
Common Law, 17 Stan. J. Int’l. P.357.

Tubbs J.V, (2002) The Common Law Mind: Medieval and Early Modern Conceptions Johns
Hopkins Univ. Press, P.173
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õýðã¿¿ä íýã ë ÿíçààð øèéäýãääýã æèøèãòýé, èéìýýñ
õóóëü óðüäààñ îëîí íèéòýä èëò áàéäàã, õ¿í á¿ð ººðèéíõ íü çàí ¿éë
ÿìàð õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâàð àâ÷ðàõûã ø¿¿õèéí ºìíºõ øèéäâýð¿¿äýýñ
òºâºãã¿é òºñººëºõ áîëîìæòîé ãýæ òàéëáàðëàäàã.
¯¿íýýñ ãàäíà íèéòèéí áîëîîä ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿é÷äèéí òîäîðõîé ¿éë
áàðèìòàä ä¿ãíýëò õèéõ, õóóëü ç¿éí ãàðãàëãàà õèéõ àðãà çàì õîîðîíäîî
ÿëãààòàé áàéäàã. Ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿é÷èä ñýòãýëãýýíäýý äåäàêòèâ àðãûã
áóþó õóóëèéí åðºíõèé çààëòàä àíàëèç õèéæ çàð÷ìàà òîäîðõîéëîîä
ò¿¿íèéã òîäîðõîé òîõèîëäîëä áóóëãàæ òóõàéí õýðýã ìàðãààíä ÿàæ
õýðýãëýõýý òîãòîîäîã áàéõàä íèéòèéí ýðõ ç¿é÷èä ýõëýýä òîäîðõîé
õýðýã ìàðãààíûã øèéäâýðëýñýí æèøýýã ñóäàëæ ø¿¿õèéí áàðèìòàëñàí
çàð÷èì, ¿íäýñëýëèéã îëæ òîãòîîí ò¿¿íä òóëãóóðëàæ åðºíõèé ç¿é
òîãòëûã áèé áîëãîæ óëìààð óã ç¿é òîãòëûã ººðò áóé õýðýã ìàðãààíä
õýðýãëýõ áîëîìæèéã õàðüöóóëàí ñóäàëäàã. Ýíý àðãûã íèéòèéí ýðõ
ç¿é÷èä èíäàêòèâ, äåäàêòèâ áîëîí àíàëàòèê õîñîëñîí ñýòãýëãýýíèé
çàð÷èì ãýõ áºãººä ýðòíèé ñýòãýã÷ Ñîêðàòààñ óëàìæëàãäàí õºãæèæ
èðñýí ëîãèêèéí õàìãèéí äýâøèíã¿é àðãà ãýæ òàéëáàðëàäàã. Òîäîðõîé
õýðýã ìàðãààí äýýð àæèëëàæ áóé íèéòèéí ýðõ ç¿é÷èä òóõàéí õàðèëöààã
íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí õóóëèéã Êîíãðåññîîñ áàòàëæ ãàðãàñàí áàéñàí
÷ ¿çýõ ãýæ ÿàðàõã¿é ýõëýýä èæèë òºðëèéí õýðýã, ìàðãààíûã ø¿¿õ ÿàæ
øèéäâýðëýñíèéã ñóäàëäàã îíöëîãòîé. Òîâ÷õîíäîî íèéòèéí ýðõ ç¿é íü
õýðýã, ìàðãààíû òàëààð ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí òîäîðõîé øèéäëèéã õóóëü
ãýæ ¿çäýã áºãººä õóóëèéí îíîëûí áîëîí àëáàí ¸ñíû òàéëáàðûã ìºí ë
ø¿¿õ äàðàà äàðààãèéí øèéäâýðòýý òóñãàæ ýðõ ç¿éí îíîë, ïðàêòèêèéã
çýðýã õºãæ¿¿ëäýã áàéõàä ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éä õóóëèéã õóóëü òîãòîîõ
áàéãóóëëàãà ãàðãàæ õàðèí òàéëáàð áîëîí õºãæèë áîëîâñðóóëàëòûã
ýðõ ç¿é ñóäëàà÷èä, ýðäýìòýä ãîë÷ëîí ã¿éöýòãýæ ò¿¿íèéã ø¿¿õ òóñäàà
òàéëáàð áîëãîí õîæèì ãàðãàíà. Õýäèéãýýð õýðýã, ìàðãààíû øèéäëèéí
¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõ àðãà, ïðîöåññ õî¸ð ñèñòåìèéí õóóëü÷äûí
õóâüä èéì ÿëãààòàé áàéõ áîëîâ÷ ýöñèéí ¿ð ä¿í íü èõýíõ òîõèîëäîëä
äàâõöàæ áàéäàã.
Íèéòèéí áîëîí ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿é÷äèéí ñýòãýëãýýíä á¿ð õóóëü ç¿éí
áîëîâñðîë àíõëàí ýçýìøèõ ¿åýñ ÿëãàà ãàð÷ ýõýëäýã. Õóóëèéí ìýðãýæëýýð
ñóðàëöàã÷äàä ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿íäýñëýãýýã îéëãóóëàõ ÿâäàë ýõ ãàçðûí
ýðõ ç¿éí ñóðãàëòûí ãîë çîðèëãî áºãººä îíîëûí õè÷ýýëèéí àãóóëãûã
öýýæë¿¿ëýõ, òîãòîîëãîõ çàìààð õóóëü÷èéí ìýðãýæëèéã ýçýìø¿¿ëäýã
áàéõàä íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóðãàëò ñóðàëöàã÷èéã ñýòãýëãýýíèé àðãóóäàä
ñóðãàõ, ä¿ãíýëò õèéõ, õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã çºâ òîãòîîõ ÷àäâàðòàé
áîëãîõîä îðøäîã. Ñóðãàëòûí äàðàà õóóëü ç¿éí çºâ øèéäâýð ãàðãàæ
ñóðñàí áàéõ íü õóóëü÷èéí ýçýìøèõ ãîë ÷àäâàð ãýæ ýõ ãàçðûí ýðõ
ç¿é÷èä ¿çäýã áàéõàä íºãºº ñèñòåì íü çºâ ñýòãýæ ñóðñàí áàéõûã ãîë÷ëîí

(1981) Webster’s Third New International Dictionary Merriam-Wewbster, P.589.
àíõààð÷ ¿ð ä¿í ÿìàð áàéõ íü òºäèé ë ñîíèí áèø.
ÀÍÓ äàõü ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè áà Ìàðêñèñò-Ëåíèíèñò îíîë
ÀÍÓ-ûí óëñ òºð, íèéãýì, ýðõ ç¿éí ñóóðü îéëãîëò çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñàã, îëîí íèéòèéí õÿíàëòòàé òºð áîëîí õóóëü äýýäëýõ çàð÷èìä
òóëãóóðëàõ áºãººä íèéãìèéí õàðèëöààã øóäàðãà ¸ñîíä íèéö¿¿ëýí
çîõèöóóëæ óëñ îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõ õ¿í íýã
á¿ðèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ¿¿ðãèéã õóóëü õ¿ëýýäýã. Õàðèí Ìàðêñèñò
îíîëîîð ñîöèàëèñò õóóëü áîë õ¿íèéã ºìíºõ íèéãìèéí äàäàë çàíøëààñ
íü ñàëãàæ êîììóíèçìûí íèéãýìä áýëòãýæ øèíýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýí
ººð÷ëºõ ¿¿ðýãòýé. Êîììóíèñò óëñ òºðèéí îíîëîîð õóóëü õ¿íèéã
íèéòèéí ýðõ àøãèéã õóâèéíõààñ èë¿¿ä ¿çýæ íèéãìèéí ñàéí ñàéõíû
òºëºº ººðèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õîéø òàâüäàã õýìæýýíä
ººð÷ëºõ ¸ñòîé. ¯¿íèéã íèéãìèéí õºãæëèéí ýðõýì çîðèëãî áîëãîæ
òàâüñíààð õóóëü áîë óëñ òºðèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ àëáàäëàãà
áîëæ õóâèðäàã. Õóóëèéã óëñ òºð, øàøíû íºëººíººñ àíãèä áàéëãàæ
õóóëüä á¿ãä çàõèðàãäàõ íü àðä÷èëñàí íèéãìèéí òóëãóóð îéëãîëò
øóäàðãà ¸ñíû ¿íýëýìæ àòàë Ëàëûí øàøíû ýêñòðåìèñò õýëáýðèéã
äàãàäàã çàðèì óëñ îðîí øàøíû ñóðãààëü, çàí ¿éëèéã õóóëüòàé
íýãòãýñýí áàéäãèéí íýãýí àäèë êîììóíèñò õºãæëèéí îíîë íü õóóëü,
óëñ òºð õî¸ðûã ñàëãàæ ¿çäýãã¿é, õóóëèéã øèíý íèéãýì á¿òýýõ òóõàé
êîììóíèñò óëñ òºðèéí çîðèëãîä õ¿ðýõ àëáàäëàãûí õýðýãñýë ãýæ ¿çäýã.
Òèéìýýñ õóóëèéã òºðºëõ øèíæ áîëîí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷ìóóäàä
õàðøààð ººð÷èëæ óëñ òºðä ¿éë÷ëýõ çýâñýã áîëãîäîã.
ÀÍÓ-ûí íèéòèéí ýðõ ç¿é íü õóâü õ¿í á¿ðèéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõûã óðüòàë áîëãîõ áºãººä íèéòèéí ýðõ àøèã íü õóâü õ¿í
á¿ðèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëñíààð á¿ðäýõ áºãººä “Ýðõ ÷ºëººíèé òóíõàã”-
ò çààñàí õóâü õ¿íèé òîäîðõîé ýðõ¿¿äèéã áîäãàëü á¿ðò ýäë¿¿ëýõ íü
ýíý çîðèëãîä õ¿ðýõ ãàíö áîëîìæ ãýæ òîäîðõîéëäîã. Èíãýæ íèéòèéí
ýðõ ç¿é íü õóâü õ¿íèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õ¿íèé æàì
¸ñíû ýðõýä òóëãóóðëàí òîìú¸îëæ õóóëèàð õàìãààëäàã áîëíî. Õ¿íèé
ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ, õàìãààëàõ, ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã
òºðä îíîîæýý. Õóâü õ¿í òºðä çàõèðàãäàõûã çºâøººðºõèéí õàæóóãààð
òºðººñ õóóëüä çàõèðàãäàõûã øààðääàã. Èéì òîõèðîëöîîíä áèé áîëñîí
òºðèéã àìåðèê÷óóä “òîäîðõîé õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí çàñàãëàë áóñ õóóëèéí
çàñàãëàë” ãýæ íýðëýæýý. ßìàð ÷ òºð õÿíàëòã¿é áîë àâëèãàä èäýãäýæ,
ýðõ ìýäëýý çóçààòãàæ ýõýëäýã íü æàì òóë ò¿¿íèéã çàñàãëàëûí ñàëàà
ìº÷èðò õóâààæ õàðèëöàí íýãíèéãýý õÿíàõààð òºðèéí áàéãóóëëûã
ÀÍÓ-ä àíõ òîãòîîñîí áºãººä õàðààò áóñ ø¿¿õ, òàíãàðàãòíû ñèñòåì,

Glendon, Gordon & Osakwe (1982) Supra note 3, at P.278-279.

Hayek F.A (1994) Planning and Rule of Law, in The Road to Serfdom University of Chicago
Press, P.6.

The Federalist No. 51 (James Madison).
ø¿¿õèéí õÿíàëò çýðýã èíñòèòóò íü òºðèéã õÿíàõ àðãà õýðýãñë¿¿äèéí
íýã õýñýã ÿàõ àðãàã¿é ìºí.
Ä¿ãíýëò
Ìàíàé óëñûí õóâüä ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí òîãîëöîîòîé ãýäýã áîëîâ÷

Ðîì-Ãåðìàíû ñîíãîäîã õýëáýðýýñ ãàæñàí “êîììóíèñò ýðõ ç¿éí îíîëä
ñóóðèëñàí îðîñ õóâèëáàð” áîëñîí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî àíõíààñàà
òîãòñîí áºãººä õýäèéãýýð õóóëèóä ººð÷ëºãäºæ ýðõ ç¿éí øèíýòãýë
ÿâàãäñààð áàéãàà áîëîâ÷ ìºí ÷àíàðûí õóâüä õýâýýð õàäãàëàãäñààð
áàéíà. Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéã çºâõºí õóóëèóäàà ººð÷ëºõ áàéäëààð
õèéõ íü õ¿ññýí ¿ð ä¿íä õ¿ðãýõã¿é. Øèíýòãýëèéã ìºí ýðõ ç¿éí åðºíõèé
õàíäëàãà, îíîëûí õ¿ðýýíä ÿâóóëàõ, ýðãýæ õàðàõ øààðäëàãàòàé áºãººä
õóóëü÷äûí óõàìñàð, ñýòãýëãýýíèé ººð÷ëºëò ÷ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
þì. Ýð¿¿, èðãýíèé ïðîöåññûí õóóëèóäàä øèíý÷ëýë øààðäàãäàæ áóé
ýíý ¿åä Àíãëè-Àìåðèêèéí ñîíãîäîã íèéòèéí ýðõ ç¿é, ñýòãýëãýýíýýñ
áèäýíä äóòàãäàæ áóé, ýäãýýð ïðîöåññûí õóóëèóäûã îëîí óëñûí íèéòýýð
õ¿ëýýí çºâøººðñºí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí àìæèëòòàé øèíý÷èëæ
÷àäàõ òýð ç¿éëèéã îëæ õàðæ áîëîõûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì. Ìàíàé
óëñûí ýð¿¿, èðãýíèé ïðîöåññûí õóóëèóäàä òóñãàëàà îëæ ø¿¿í òàñëàõ
àæèëëàãààíä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëñîí ìýòãýëöýýí (adversary
system) íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóóðü çàð÷ìóóäûí íýã áºãººä ºíººäðèéí
áàéäëààð ìîíãîëûí ø¿¿õèéã ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éò áóñàä óëñ îðíû
ø¿¿õ¿¿äýýñ ÿëãàæ òîäîðõîéëîõ ãîë îíöëîã áîëîîä áàéíà. Ýíý çàð÷ìûã
õýðýãæ¿¿ëñíýýð ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä òàëóóä õóóëèéí ºìíº ýðõ
òýãø áàéõ, ø¿¿õ õàðààò áóñ õºíäëºíãèéí áàéõ çýðýã ïðîöåññûí áóñàä
çàð÷èì áîäèòîé õýðýãæèõ áîëîìæòîé áîëñíîîñ ãàäíà ø¿¿õèéí øèéäâýð
¿íäýñëýë á¿õèé, õóóëü ¸ñíû áàéõ øààðäëàãûã ÷ èë¿¿ õàíãàõ áîëñîí
áàéíà. Öààøèä íèéòèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí çàð÷ìóóäàä òóëãóóðëàñàí
ìýòãýëöýýíèé áîëîí íîòîëãîîíû ñòàíäàðòûã áèé áîëãîæ õýðýãæ¿¿ëýõ
íü ìýòãýëöýýíèéã áîäèò óòãààð íü áèé áîëãîõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

The Federalist No. 78,79, 83 (Alexander Hamilton).
ÒÀÃÍÓÓË ÕÈÉÕ ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ
ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛÍ ÀÑÓÓÄÀË
Ãàäààä îðíóóä òýäãýýðèéí òóñãàé

àëáàä áóñàä îðíû ýñðýã ÿâóóëäàã íóóö
áîäëîãî, òºëºâëºãºº, ÿâóóëãà, àðãà
õýìæýýí¿¿äèéí äîòîð òàãíóóëûí
¿éë àæèëëàãàà, ÿëàíãóÿà òàãíóóë
õèéõ ãýìò õýðýã ÷óõàë áàéð ñóóðü
ýçýëäýã. Äýëõèé ýñðýã òýñðýã ñèñòåìä
õóâààãäàæ, èõýíõ îðíû òóñãàé àëáàä
óëñ ¿íäýñíèéõýý àøèã ñîíèðõîë
ãýõýýñýý èë¿¿ õàìààðàãäàæ áóé
ñèñòåìýý õàìãààëàõ, áàéð ñóóðèéã ¯íäýñíèé òàãíóóëûí àêàäåìèéí
äýä çàõèðàë, ïðîôåññîð Ì.Öîãòîî
íü áýõæ¿¿ëýõýä õ¿÷, àíõààðëàà
÷èãë¿¿ëæ áàéñàí õ¿éòýí äàéíû ¿å íýãýíò ºíãºðëºº. ªíººãèéí ýíýõ¿¿
øèíý íºõöºëä ãàäààäûí òóñãàé àëáàä óëñ ¿íäýñíèéõýý àþóëã¿é
áàéäàë, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ íýãýí çîðèëãîä çàõèðàãäàõ áîëñîí
íü äýëõèé äàõèíä òóñãàé àëáàäûí ºðñºëäººíèéã øèíý øàòàíä ãàðãàæ,
òàãíóóë õèéõ ãýìò ¿éë àæèëëàãàà èäýâõæèõýä õ¿ðãýâ. Äàÿàðøèë,
èíòåðíåò, ìýäýýëëèéí øèíý òåõíîëîãè, ìýäýýëëèéí ÷ºëººò îð÷èí
çýðãèéí óëìààñ òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðýã ¿éëäýõ àðãà àæèëëàãààíä
îðñîí çàðèì ººð÷ëºëò íü òóõàéí ãýìò õýðãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
ýðãýí õàðæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõûã øààðäàæ áàéíà. Ýíý àñóóäëûã
òóõàéí ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé ýëåìåíò¿¿äòýé õîëáîí àâ÷ ¿çüå.
Òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðýã íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë (¯ÀÁ),
ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ îðøèí òîãòíîõóéí àþóëã¿é áàéäàëä
õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõàä ÷èãëýäýã. “Ìîíãîë Óëñûí ¯ÀÁ ãýæ Ìîíãîë
Óëñûí ¿íäýñíèé ÿçãóóð àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ ãàäààä, äîòîîä
òààòàé íºõöºë á¿ðäñýí áàéõûã õýëíý.” Ìîíãîë Óëñûí ¯ÀÁ-ûí ¿çýë
áàðèìòëàëä òîäîðõîéëñíîîð îðøèí òîãòíîõóéí àþóëã¿é áàéäëûí
¿íäñèéã þóíû ºìíº Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë,
íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë á¿ðä¿¿ëäýã. Á¿ðýí ýðõò áàéäàë
ãýæ àëèâàà óëñ îðíû áèå äààñàí áàéäëûí áàòàëãàà, ãàäààä, äîòîîä
áîäëîãûí àëèâàà àñóóäëûã ãàäààäûí ÿìàð ÷ îðíîîñ õàðààò áóñààð áèå
äààæ øèéäâýðëýõ,òºðèéí õóóëü òîãòîîìæ, óëñûíõàà íóòàã äýâñãýðò
äàíãààðàà íî¸ðõîõ ÷àäâàðûã õýëæ áîëîõ þì. Òóñãààð òîãòíîë ãýäýã
áîë Ìîíãîë Óëñ ººð àëü ÷ óëñààñ óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýìøèë,
¿çýë áóþó îþóí ñàíààíû õóâüä õàðààò áèø áàéãààã õýëíý. Íóòàã
äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë íü ò¿¿õ, ñî¸ë, çàí çàíøèë, ýäèéí

(2010-6) Монгол Улсын ҮАБ-ын үзэл баримтлал-1.1.1 Төрийн мэдээлэл 2010 оны №6(657)

Мөн тэнд. 3.1.

Чимид Á (2008) Үндсэн хуулийн мэдлэг Уá, 52.

Мөн тэнд. 55.
25
çàñàã, ýðõ ç¿éí îðîí çàéãàà õàäãàëàõ áàòàëãààã áàãòààñàí íèéãìèéí
õºãæëèéí ãåîïîëèòèêèéí òààòàé íºõöºë þì. Îðøèí òîãòíîõóéí
àþóëã¿é áàéäëûí äýýðõ ¿íäñ¿¿äèéã óëñ îðíû ãàäààä àþóëã¿é áàéäëûí
ãîë èëýðõèéëýë ãýæ õýëæ áîëíî. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ìàíàé óëñûí ýð¿¿ãèéí
ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí íýðò ýðäýìòýí, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð
Ñ.Æàíöàí çýðýã ñóäëàà÷ áîëîí Îðîñûí ýðäýìòýä òàãíóóë õèéõ ãýìò
õýðãèéã ãàäààä àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðýã ãýæ íýðëýñýí áàéíà.
Ãàäààä àþóëã¿é áàéäàë íü òóõàéí óëñ îðîí ãàäààä óëñ, ãàäààäûí
áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí ýëäýâ õàëäëàãà, ò¿ðýìãèéëýë, òàãíàõ, õîðëîí
áóñíèóëàõ ¿éë àæèëëàãààíààñ õàìãààëàãäñàí áàéäàë þì.
Ýíý ãýìò õýðãèéí íèéãìèéí õîð àþóë íü ò¿¿íèéã ¿éëäñýíýýð Ìîíãîë

Óëñûí ¯ÀÁ-ä õîð õîõèðîë ó÷èð÷ áîëîõ òºðèéí íóóö ìýäýý, áàðèìò
ñýëò ãàäààä óëñ, ò¿¿íèé òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí ìýäýëä øèëæèæ,
òýãñíýýðýý ¯ÀÁ-ä àþóë ó÷ðàõàä õ¿ðäýãò îðøèíî. ªºðººð õýëáýë,
òºðèéí íóóö ìýäýý, áàðèìò ñýëò äýýðõ ýäãýýä¿¿äèéí ãàðò îðñíîîð òýä
ìàíàé èðãýíèéã ýõ îðíîîñîî óðâàí òýðñëýõýä õ¿ðãýõ, Ìîíãîë Óëñûí
ýñðýã õîðëîí ñ¿éòãýõ, õîðëîí ñààòóóëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, òºð,
íèéãìèéí ç¿òãýëòíèéã ýðõøýýë, íºëººíäºº îðóóëæ, ãýìò çîðèëãîäîî
àøèãëàõ, òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õóóëü áóñààð àâàõ õóéâàëäààí çîõèîí
áàéãóóëàõ, çýâñýãò ¿éìýýí äýãäýýõ ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí ãýìò õýðýã
¿éëäýõ áîëîëöîîòîé áîëäîã.
Èéì æèøýý, áàðèìò ãàäààäûí òóñãàé àëáàäûí òàãíóóëûí ¿éë
àæèëëàãààíû ò¿¿õýíä öººíã¿é òîõèîëäîæ áàéñíû íýãèéã äóðäüÿ.
1960-1980-ààä îíû ¿åä ÇÕÓ íü ÀÍÓ çýðýã áàðóóíû îðíû öýðýã, àæ
¿éëäâýðèéí õî¸ðäìîë çîðèóëàëòòàé á¿òýýãäýõ¿¿í, ÿëàíãóÿà òîîöîîëîí
áîäîõ òåõíèê, òåõíîëîãèéã õóäàëäàõ áîëîí òàãíóóëûí çýðýã õóóëü áóñ
àðãààð îëæ àâàõûã ýðìýëçýæ áàéæýý. Ýíý áàéäëûã ÀÍÓ-ûí òóñãàé
àëáàä ãàäàðëàæ áàéñàí àæ. ¯íýõýýð ÷ ÇÕÓ Áàðóóíû îðíóóäûí íóóö
òåõíîëîãèéã òàãíàí îëæ àâñíû ¿ð ä¿íä øèíý çýâñýã áîëîâñðóóëàõ
ñóäàëãààíû àæèëä çàðöóóëàõ àñàð èõ õºðºíãº õýìíýæ, èõýýõýí öàã
õóãàöàà õîææýý.
ÇÕÓ-ûí òàãíóóëûí àëáà øèíýýð áàðèãäàæ áàéñàí, Ñèáèðèéí
õèé äàìæóóëàõ õîîëîéí í¿ñýð áàéãóóëàìæèéí êîìïüþòåðèéí
óäèðäëàãûí ñèñòåìèéã Êàíàäûí áèçíåñìåíèé õàëõàâ÷ààð àæèëëàã÷
òàãíóóë÷èéíõàà òóñëàìæòàéãààð îëæ àâàõ ãýæ áàéãààã ÇÕÓ-ûí Ãàäààä
òàãíóóëûí ãàçðûí óðâàã÷ îôèöåð, ººðèéí òóðøóóë Â.Âåòðîâîîñ îëæ
ìýäñýí Ôðàíö, ÀÍÓ-ûí òàãíóóëûí àëáàä äýýðõ àâòîìàò óäèðäëàãûí
ñèñòåìèéã çîðèóä àëäàà ãàðãàæ, õèé äàìæóóëàõ õîîëîéíä äýëáýðýëò
áîëãîõîîð õèéëãýñýí áàéíà. Õîðëîí ñ¿éòãýõ àæèëëàãàà òºëºâëºñºí

Жанцан Ñ, Төгс-Очир Ñ (2007) Монгол Улсын ¿ндэсний болон хүн төрөлхтөний аюулгүй
байдал, энх тайвны эсрэг гэмт хэрэгтэй явуулах эрүүгийн эрх зүйн тэмцэл Уá, 23.

Комиссаров В.С, Лопашенко Н.А, Найумов А.В, Пономарев.Г (2007) Уголовное право
России. Особенная часть Москва, Ñ.524
¸ñîîð 1982 îíû 6 äóãààð ñàðä áîëæ, Áàøêèðûí õèé äàìæóóëàõ
õîîëîé á¿õýëäýý áîëîí ò¿¿íèé îéðîëöîî ÿâæ áàéñàí ñóóäëûí õî¸ð
ãàëò òýðýã ò¿éìýðò àâòàæ, ìàíàé äýëõèé äýýð õýçýý ÷ áîëîîã¿é öºìèéí
áèø õàìãèéí õ¿÷òýé äýëáýðýëòèéí óëìààñ ÇÕÓ-ä õýìæýýëøã¿é èõ
õîõèðîë ó÷èðñíû äîòîð 400 ãàðóé õ¿í àìü ¿ðýãäñýí áàéíà. Óðâàã÷
Â.Âåòðîâûí áàëãààð ÇÕÓ-ûí Ãàäààä òàãíóóëûí àëáàíû “Ò” áóþó
Øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí ãàçðûí, äýëõèéí ÿíç á¿ðèéí óëñ îðîíä
àæèëëàæ áàéñàí 200 ãàðóé òàãíóóë÷èä áîëîí òýäãýýðòýé íóóöààð
õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí îëîí òóðøóóë èëýð÷, òóõàéí ãàçðûí ¿éë
àæèëëàãàà ñààðìàãæèõàä õ¿ðñýí àæýý. Ìºí ÀÍÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷
áàéñàí Ð.Ðåéãàíû øèéäâýðýýð ÇÕÓ-ä íèéë¿¿ëýõ òåõíèê, òåõíîëîãè,
ÿëàíãóÿà õî¸ðäìîë çîðèóëàëòòàé á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äýä õàòóó õÿíàëò
òàâèõ áîëñíû ãàäíà òóñ óëñûã öýðýã, çýâñýãëýëýýð õººöºëä¿¿ëæ, ýäèéí
çàñãèéã íü ñóëðóóëàí òóéëäóóëàõàä ÷èãëýñýí “Îääûí äàéíû õºòºëáºð”
ãýõ ìýò öîãö àðãà õýìæýýí¿¿äèéã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà.
Æèøýýëáýë, àìåðèê÷óóä õýðýãã¿é ãýæ ¿çñýíèéã íü ìýäýýã¿éí óëìààñ
îðîñóóä “Áóðàí” ñàíñðûí õºëºã á¿òýýõ á¿òýëã¿é îðîëäëîãî õèéæ, àñàð
èõ õ¿÷, õºðºíãº, çàðäàë ãàðãàñíû ãàäíà “Ñòåëñ” òåõíîëîãèîð áàéëäààíû
¿ë ¿çýãäýã÷ îíãîö á¿òýýõ òºñºë çýðýã íü äýýðõ àðãà õýìæýýíèé íýã
õýñýã áàéæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý ÀÍÓ-ûí Õîëáîîíû íººöèéí àëáà ÇÕÓ
àëòíû èõ íººöòýé áàéãààã õàðãàëçàí àëòíû äýëõèéí çàõ çýýëèéí
¿íèéã òóõàéí ¿åä çîðèóä óíàãàæ áàéñíû ãàäíà, Àëÿñêàä ÇÕÓ íåôòèéí
àñàð èõ íººö èëð¿¿ëñíèéã òîîöîîëîîä 1986 îíä íåôòèéí äýëõèéí çàõ
çýýëèéí ¿íèéã óíãàõàä õ¿ðãýæ áàéæýý. Ýäãýýðýýñ ¿çâýë òàãíóóë õèéõ
ãýìò õýðãèéí ãîë õîð àþóë íü íóóö ìýäýý, ìýäýýëýë, ìýäýý áàðèìò äýýð
äóðäñàí ýòãýýä¿¿äèéí ìýäýëä î÷äîãò áèø, õàðèí òýäãýýðèéã àøèãëàí
òóõàéí óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã ãýìò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
áîëîëöîîòîé áîëäîãò ë áàéäàã àæýý.
Òèéíõ¿¿ ýíý ãýìò õýðãèéí îáúåêòûã ºðãºí óòãààð àâ÷ ¿çâýë
Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä àþóëã¿é áàéäàë áóþó Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð
òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäàë, õèë õÿçãààðûí õàëäàøã¿é áàéäàë, íóòàã
äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë þì. Ãàäààä àþóëã¿é áàéäëûí äýýðõ
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä íü õîîðîíäîî ñàëøã¿é íÿãò õîëáîîòîé áºãººä
¿éëäýãäñýí òóõàéí õýðãèéí íºõöºë áàéäëààñ õàìààð÷ ÷óõàì þóíä íü
èë¿¿ õîõèðîë ó÷èðñíûã õýðãèéí íîòëîõ áàðèìòàä òóëãóóðëàí òîãòîîõ
íü ç¿éòýé.
Òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéí õàëäëàãûí ç¿éëä òºðèéí íóóöàä
õàìààðàõ ìýäýý, ìýäýýëýë áàãòàíà. Òºðèéí íóóöûí òóõàé õóóëüä
òîäîðõîéëñíîîð Òºðèéí íóóö ãýæ “Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí
äàãóó òºðèéí íóóöàä õàìààðóóëñàí òóñ óëñûí ãàäààä áîäëîãî, ýäèéí
çàñàã, øèíæëýõ óõààí, òåõíèê òåõíîëîãè, áàòëàí õàìãààëàõ, òàãíóóë,
ñºðºõ òàãíóóë, ã¿éöýòãýõ àæèëòàé õîëáîîòîé áºãººä çàäðóóëáàë

Владимир Абаринов. Досье Фарэвелла. Газета “Совершенно секретно” №8 (256). 2010
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàëä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõóéö
ìýäýýëëèéã òîìú¸îëîë, ä¿ðñ çóðàã, äîõèî òýìäýã, òåõíèê, òåõíîëîãèéí
øèéäýë áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýðýýð ººðòºº àãóóëæ áàéãàà ìýäýý,
áèåò ç¿éëèéã õýëíý.” Ìºí ¯ÀÁ-ûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ çàðèì áàðèëãà
áàéãóóëàìæ (öààøèä îáúåêò ãýõ), òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ
õýðýãæ¿¿ëæ áóé òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãààã òºðèéí íóóöàä õàìààðóóëæ
áîëíî ãýæýý. Òºðèéí íóóöàä õàìààðàõ ç¿éëñèéí æàãñààëòûã 1995
îíä áàòëàãäñàí Òºðèéí íóóöûí æàãñààëò áàòëàõ òóõàé õóóëèàð
òîãòîîñîí áàéíà. Óã õóóëèàð òºðèéí íóóöàä Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäëûí õ¿ðýýíèé íèéòëýã 20; áàòëàí õàìãààëàõ õ¿ðýýíèé
20; ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí õ¿ðýýíèé 8; òàãíóóë,
ñºðºõ òàãíóóë, ã¿éöýòãýõ àæëûí õ¿ðýýíèé 16; áóñàä 8 àñóóäëûã òóñ
òóñ õàìààðóóëñàí áàéíà. Ýíý æàãñààëòàä òóñãààã¿é ç¿éëèéã òºðèéí
íóóöàä òîîöîæ áîëîõã¿é.
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñíààð ýíý ãýìò õýðãèéí
îáúåêòèâ òàë íü òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë,
áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ çîðèëãîîð òºðèéí
íóóöàä õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò, áóñàä ç¿éëèéã õóëãàéëàõ, öóãëóóëàõ,
ãàäààä óëñ, ò¿¿íèé òàãíóóëûí àëáàíä øèëæ¿¿ëæ ºãºõ ¿éëäë¿¿äèéí
àëü íýãýýð èëðýõ àæ. Ýíý ãýìò õýðýã äýýðõ ¿éëäë¿¿äèéí àëü íýã íü
õèéãäñýíýýð òºãñäºã ó÷èð õýëáýðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé þì.
Òºðèéí íóóö ìýäýý, áàðèìò, áóñàä ç¿éëñèéã õóëãàéëàõ ãýäýã íü
òýäãýýðèéã ººðèéí ýçýìøèëä õóóëü áóñààð àâàõ èäýâõòýé ¿éëäýë
áîëíî. Äýýð äóðäñàí ç¿éëñèéã öóãëóóëàõ ãýäýã íü õóóëü ç¿éí øèíæëýõ
óõààíû äîêòîð Ñ.Æàíöàíãèéí òîäîðõîéëñíîîð “Áóñäûí ÿðèàã ÷àãíàõ,
òàãíàõ, ñîðîíçîí õàëüñàíä áè÷èõ, õóóëáàðëàõ, õýâëýë ìýäýýëëèéí
õýðýãñëýýñ õàé÷èëáàð õèéõ ëàâëàãàà àâàõ, íóóö îáúåêò, àæèëëàãàà,
áè÷èã áàðèìòûí çóðàã àâàõ, çóðàãëàë, á¿ä¿¿â÷ õèéõ, ä¿ðñ áîëîí
ñîðîíçîí áè÷ëýã õèéõ, íóóö ìýäýæ áîëîõ ýñõ¿ë õàäãàëäàã, àëáàí
àæëûí õóâüä íóóöòàé õîëáîãääîã õ¿ì¿¿ñòýé òàãíàõ ÿðèëöëàãà õèéõ
çýðýã ÿíç á¿ðèéí àðãà õýëáýðòýé èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà” áàéõ àæýý.
Íóóö ìýäýý õóëãàéëàõ, öóãëóóëàõ ãýìò ¿éëäëèéí òóõàéä Îðîñûí
öººíã¿é ñóäëàà÷ äýýðõ ýðäýìòýíòýé àäèë òàéëáàð õèéæýý.10
Õàðèí áèä ýíý òàëààð àðàé ººð áîäîëòîé áàéíà. “Öóãëóóëàõ” ãýäýã
¿ã íü“... àðãàë öóãëóóóëàõ, ìàðê öóãëóóëàõ, ò¿¿õèé ýä öóãëóóëàõ” ãýõ
ìýò èëýýð ÿâàãääàã ¿éëäëèéã èëýðõèéëäýã òóë11 “òàãíàõ, ÷àãíàõ, íóóö
îáúåêò, àæèëëàãàà, áè÷èã áàðèìòûí çóðàã àâàõ, òàãíàõ ÿðèëöëàãà
õèéõ” ãýõ ìýò íóóö ¿éëäëèéã ò¿¿íä õàìààðóóëæ áîëìîîðã¿é áàéíà.

Төрийн нууцын тухай хууль-3.1.

Жанцан Ñ, Төгс-Очир Ñ (2007) Монгол Улсын Үндэсний болон хүн төрөлхтөний аюулгүй
байдал, энх тайвны эсрэг гэмт хэрэгтэй явуулах эрүүгийн эрх зүйн тэмцэл Уá, 23.
10
Здравомыслов Б.В, Караул В.Ф, Кладков А.В (1999) Уголовное право. Особенная часть
Москва, Ñ.366-367.
11
Цэвэл ß (1966) Монгол хэлний товч тайлбар толь Уá, 797.
Èéìä ”öóãëóóëàõ” ¿éëäýëä çºâõºí õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, èë
íîì, ìàòåðèàë ãýõ ìýò èë ýõ ñóðâàëæààñ ìýäýý àâàõûã õàìààðóóëæ
îéëãîõ íü ç¿éòýé. Õàðèí íóóö ¿éëäë¿¿ä íü õóëãàéëàõòàé íýãýí àäèë
ìýäýý îëîõ íóóö àðãóóäûí íýã áèëýý. “Íóóö ìýäýý îëîõ” ãýäýã íü
òàãíóóëûí ìýðãýæëèéí ¿ã, õýëëýãò íóóö àðãààð (áàãàã¿é õ¿÷, õºäºëìºð,
àðãà, óõààí, çàëü, ìýõ õýðýãëýæ. Ì.Ö) ìýäýýã õóóëü áóñààð ººðèéí
áîëãîõ àãóóëãàòàé þì.12 Ýíý íü áàñ “îëîõ” õýìýýõ ¿ãèéí “ýðñíèé ýöýñò
òîõèîëäîõ, èëð¿¿ëæ àâàõ”13 õýìýýõ ¿íäñýí óòãàòàé ä¿éæ áàéíà.
Òàãíóóë÷, òóðøóóë íóóö ìýäýýã øèëæ¿¿ëæ ºãºõäºº òàãíóóëûí
õîëáîî áàðèõ ÿíç á¿ðèéí àðãà, õýðýãñýë, çàëü ìýõ àøèãëàäàã. Òýäãýýðò
äàëä áè÷ëýã, øèôð, êîä, áè÷èë öýã àøèãëàñàí çàõèäàë, èëãýýìæ áîëîí
öàõèëãààí ìýäýý, ôàêñ, èíòåðíåòèéí ñ¿ëæýý, ò¿¿í÷ëýí òåëåôîí, ãàð
óòàñ, ðàäèî õîëáîî, íóóâ÷, áèå÷èëñýí óóëçàëò, õîðìûí óóëçàëò ãýõ çýðýã
áàãòàíà. Ãàäààäûí õ¿÷èðõýã òóñãàé àëáàä òàãíóóëûí òóñãàé òåõíèê
õýðýãñýë, ò¿¿íèé äîòîð òàãíóóëûí õîëáîî áàðüæ, ìýäýý äàìæóóëàõ
òóñãàé òåõíèê õýðýãñëýý áàéíãà áîëîâñðîíãóé áîëãîæ áàéäàã áºãººä
ò¿¿íèé õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí èë áîëñîí áàðèìò íü Ìîñêâàä ñóóãàà Èõ
Áðèòàíèé ÝÑß-íû àæèëòàí òàãíóóë÷èä 1-2 ñåêóíäýä 20 õ¿ðòýëõ
ìåòðèéí çàéíààñ òóðøóóëòàéãàà õîëáîî áàðèõ øèíý ¿åèéí òàãíóóëûí
ðàäèî õýðýãñýë àøèãëàæ áàéãààä 2004 îíä èëýðñýí ÿâäàë þì.14
Îáúåêòèâ òàëä, äýýð äóðäñàí ãóðâàí ¿éëäëýýñ ãàäíà “õàäãàëàõ”
¿éëäëèéã õàìààðóóëàõ íü ç¿éòýé. Òàãíóóë÷, òóðøóóëóóä îëñîí,
öóãëóóëñàí íóóö ìýäýýãýý øóóä äàìæóóëàõ áîëîìæ òýð á¿ð ãàðäàãã¿é
òóë õàäãàëàõ òîõèîëäîë áàéõûí ãàäíà îëñîí ìýäýýãýý õîëáîî÷èí
òàãíóóë÷, òóðøóóëóóääàà ò¿ð õàäãàëóóëàí òýäíýýð òºâ ð¿¿ãýý èëãýýëãýõ
òîõèîëäîë ÷ ãàð÷ áàéäàã. ßëàíãóÿà ñóóðèí òàãíóóë÷èä èõýâ÷ëýí
õîëáîî÷èí òàãíóóë÷, òóðøóóëòàé áàéõ íü öººíã¿é.15 Ýäãýýð áàéäëûã
õàðãàëçàí òóõàéí ãýìò õýðãèéí äèñïîçèöèä ”õàäãàëàõ” ãýäýã ¿ã íýìýõ
íü ç¿éòýé. Íóóö ìýäýý õàäãàëàõ ãýæ òàãíóóë÷, òóðøóóë ººðºº îëñîí
öóãëóóëñàí, ýñâýë áóñäûí ºãñºí íóóö ìýäýýã òàãíóóëûí áàéãóóëëàãàä
äàìæóóëàõûí òóëä ººðèéíõºº ìýäýëä ò¿ð áàéëãàõûã õýëíý õýìýýí
òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. “Õàäãàëàõ” ¿éëäëèéã òàãíóóë õèéõ ãýìò
õýðãèéí äèñïîçèöèä òóñãààã¿é íü òºðèéí íóóö ìýäýýã ãàäààäûí òóñãàé
àëáàíä äàìæóóëàõ çîðèëãîîð õàäãàëñàí ýòãýýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýõã¿é áàéõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðòàé.
Ñºðºõ òàãíóóëûí àæëûí ïðàêòèêààñ ¿çýõýä ãàäààäûí çàðèì îðíû
òàãíóóë÷èä ìàíàé îðíû íóòàã äýâñãýð äýýðýýñ ãóðàâäàã÷ îðíû ýñðýã
òàãíóóë õèéõ òîõèîëäîë ãàðàõûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é. Ýíý ¿éëäýë íü
ìàíàé óëñûí àþóëã¿é áàéäàëä øóóä àþóë, çàíàë ó÷ðóóëàõã¿é áàéæ
áîëîõ ÷ òóñ óëñ íóòàã äýâñãýðýý áóñàä óëñûí ýñðýã ãýìò çîðèëãîä
12
Валерий Землянов (2002) Своя контрразведка Минск, Харвест, Ñ.29.
13
14
Газета “Новости разведки и котрразведки”. 2005,№ 210-211
15
Аллен Даллес (2000) Искусство шпионажа Москва, Ñ.67-69.
àøèãëóóëñíààñ óëñ òºðèéí áîëîí áóñàä ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ð÷ áîëîõûã
õàðãàëçàí “Áóñàä óëñûí ýñðýã òàãíóóë õèéõ” ãýñýí øèíý ç¿éëèéã
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä íýìæ îðóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Òàãíóóë õèéõ, òàãíóóë õèéõ õýëáýðýýð ýõ îðíîîñîî óðâàõ ãýìò
õýðýã íü òºðèéí íóóö ìýäýýã õóóëü áóñ ýðãýëòýä îðóóëæ áóé, íèéãýìä
èõýýõýí õîð àþóëòàé ãýìò ¿éëäë¿¿ä áºãººä òýäãýýðèéã ¿éëäñýí
ýòãýýäýä õ¿íä ÿë îíîãäóóëäàã. Òèéìýýñ ýäãýýð ãýìò õýðãèéí õàëäëàãûí
ç¿éë áîëîõ ìýäýýíèé òóõàé çºâ òîäîðõîéëîëò ºãºõ íü ÷óõàë. ”Ýõ
îðíîîñîî óðâàõ” ãýìò õýðãèéí äèñïîçèöèä “...òºðèéí íóóöûã ãàäààä
óëñ, ò¿¿íèé òàãíóóëûí àëáàíä øèëæ¿¿ëýí ºãñºí ...”, “òàãíóóë õèéõ”
ãýìò õýðãèéí äèñïîçèöèä “... òºðèéí íóóö, ò¿¿íä õàìààðàõ ìýäýý,
áàðèìò, áóñàä ç¿éëèéã õóëãàéëñàí ,...” ãýõ ìýòýýð õàëäëàãûí ç¿éëèéã
ÿíç á¿ðýýð íýðëýæýý.
Äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä òºðèéí íóóö ìýäýýã ÿíç á¿ðýýð, ò¿¿íèé
äîòîð çºâõºí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä 2 ººðººð òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Ìýäýýëëèéí àæëûí íýã ÷óõàë ºâºðìºö òºðºë áîëîõ òàãíóóëûí ¿éë
àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí ìàíàé óëñûí ãîë õóóëü áîëîõ Òàãíóóëûí
áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëüä “Òàãíóóëûí ìýäýý ãýæ òóñãàé àëáà
¿íäñýí ¿¿ðýã, çîðèëòûíõîî äàãóó íóóö àðãà, õýðýãñëýý àøèãëàí îëæ
áóé ìýäýý, áàðèìò ñýëò”16 õýìýýí òîäîðõîéëîîä “ìýäýý áàðèìò ñýëò
îëîõ”, “ãàðãóóëàí àâàõ”, “ìýäýýëýë áîëîâðóóëæ , ...áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòàíä òàíèëöóóëàõ” ãýõ ìýò íýð òîìú¸îã õýðýãëýñýí áîë17,
Ã¿éöýòãýõ àæëûí òóõàé õóóëüä “ìýäýý, ìýäýýëýë, áàðèìò áè÷èã îëîõ”,
”óäèðäëàãûã ìýäýýëëýýð õàíãàõ”, ”ìýäýý áàðèìòûã ãàðãóóëæ àâàõ“,
”ººðò áàéãàà áîëîí èðñýí ìýäýýëëèéã ¿íäýñëýí”, “ìýäýýëëèéí ñèñòåì
” ãýõ ìýò ¿ã õýëëýã õýðýãëýñíèé äîòîð “ìýäýý, ìýäýýëýë, áàðèìò áè÷èã”
ãýäýã íýð òîìú¸î çîíõèëæ áàéíà.18
Ìàíàé îðíû áè÷ãèéí áîëîí ÿðèàíû õýëýíä “ìýäýý”, ”ìýäýýëýë”
ãýäýã ¿ãñ ë ºðãºí õýðýãëýãäýæ áàéãàà ÷ òýäãýýðèéí óòãûí íàðèéí
çààã, ÿëãààíû òàëààð íýãäñýí îéëãîëò àëãà. Æèøýýëáýë, Ìîíãîëûí
íýâòýðõèé òîëüä “Ìýäýý ãýæ øèíý ç¿éëèéã... ìýäýýëýõ çîðèëãîîð
áàðèìòòàé, òîâ÷ áè÷äýã áè÷ëýãèéí òºðºë ç¿éëèéí íýð”, “Ìýäýýëýë ãýæ
àì, áè÷ãýýð þìóó ººð àðãààð ...áèå áèåäýý äàìæóóëäàã ìýäýýíèé íýð19”
ãýæ òóñ òóñ òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ýíý 2 òîäîðõîéëîëòûã ýðãýö¿¿ëáýë
ìýäýýëýë íü áàðèìòòàé, òîâ÷ áè÷äýã áè÷ëýãèéí òºðºë ç¿éëèéí
íýãíèéõ íü íýð áóþó ìýäýýíèé íýð òºðëèéí íýã áîëæ áàéíà. Ìàíàé
õýë ñóäëàëûí íýðò ýðäýìòýí Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, À.Ëóâñàíäýíäýâ íàð
ìîíãîë õýëíèé ìýäýý, ìýäýýëýë ãýäýã ¿ãñòýé îéðîëöîî óòãàòàé, îðîñ
õýëíèé “èíôîðìàöèÿ” ãýäýã ¿ãèéã “ìýäýýëýë, ìýäýý”, “äàííûå” ãýäýã
¿ãèéã “ìýäýý áàðèìò ”, “ñâåäåíèå” ãýäýã ¿ãèéã “ìýäýý, ñóðàã, ìýäýý
16
Тагнуулын байгууллагын тухай хууль-3.6.1.
17
Мөн тэнд. 3.6.1.
18
Гүйцэтгэх ажлын тухай хууль-2.1, 9.1.4.
19
Чадраа Á (Ðåä) (2000) Монголын нэвтэрхий толь Уá, 102.
òàéëàí, ìýäýãäýõ”, “ñîîáùåíèå” ãýäýã ¿ãèéã “ñîíñãîõ, ìýäýãäýõ, ìýäýý,
ìýäýýëýë” ãýæ òóñ òóñ îð÷óóëñàí áàéíà.20 Íýðò ýðäýìòýí, Àêàäåìè÷
Ñ.Íàðàíãýðýë, ÌÓ-ûí õºäºëìºðèéí áààòàð, àðäûí áàãø, ãàâúÿàò
õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä çýðýã õóóëü÷ “èíôîðìàöèÿ” ãýäýã
¿ãèéã “ìýäýýëýë”, ”äàííûå” ãýäýã ¿ãèéã “áàðèìò ñýëò, ìýäýýëýë”,
“ñâåäåíèå” ãýäýã ¿ãèéã “ìýäýý”, “ñîîáùåíèå” ãýäýã ¿ãèéã “ìýäýý,
ìýäýýëýë” ãýæ òóñ òóñ òàéëáàðëàõ áóþó îð÷óóëæýý.21
Îðîñûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òàéëáàðëàñíààð “äàííûå” õýìýýõ
¿ãèéí àãóóëãà íü ôàêò áóþó ¿éë áàðèìòààñ ¿íäýñëýëòýé. Æèøýýëáýë,
ñòàòèñòèêèéí ìýäýý áàðèìò, àæ àõóéí íýãæèéí ìýäýý (ñâåäåíèå) ãýõ
ìýò.22 “Èíôîðìàöèÿ” ãýäýã ¿ã íü ÿíç á¿ðèéí ìýäýý áàðèìò (äàííûå)-
ààñ ñîíãîí áîëîâñðóóëæ çàäëàí øèíæèëæ ãàðãàí àâñàí, òýäãýýðèéí
íèéëáýð öîãöûã èëýðõèéëäýã áàéíà.23 Ê.Øåíîíû ìýäýýëëèéí îíîëûí
ñîíãîäîã òîäîðõîéëîëòîîð “èíôîðìàöèÿ” íü àâàãäàõààñàà ºìíºõ
¿åèéí òîäîðõîé áóñ áàéäëûã á¿ðýí áóþó àëü íýã õýìæýýãýýð áàãàñãàæ
áàéäàã ìýäýý áàðèìò (äàííûå), ìýäýýí¿¿ä (ñâåäåíèÿ)-èéí íèéëáýð
öîãöîñ àæýý.24 Ýíý á¿õýíä òóëãóóðëààä áèä “èíôîðìàöèÿ” ãýäýã
¿ãèéã “ìýäýýëýë”, “äàííûå” ãýäýã ¿ãèéã “ìýäýý áàðèìò”, “ñâåäåíèå”,
“ñîîáùåíèå” õýìýýõ ¿ãñèéã “ìýäýý” ãýæ òóñ òóñ îð÷óóëàí äýýð äóðäñàí
óòãààð õýðýãëýæ õýâøèõèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. “Ìýäýý” ãýäýã ¿ã íü
ìýäýãäýõ ç¿éë, ÿìàð íýã ç¿éëèéí òóõàé ìýäëýã áîëîõ ç¿éë õýìýýõ
íèéòëýã óòãàòàé.25 Èéìä ìýäýý, ìýäýýëýë, ìýäýý áàðèìò ãýäýã ¿ãñèéí
îðîíä òýðõ¿¿ íèéòëýã óòãààð íü “ìýäýý” ãýäýã ¿ãèéã õýðýãëýõ íü öººíã¿é
áàéäàã áàéíà. Ìýäýý íü õ¿íýýñ ãàäíà íîì, áàðèìò áè÷èã, äèñê ãýõ ìýò
ÿíç á¿ðèéí ç¿éë àãóóëàãäàæ áàéäàã. Òýäãýýðèéã “ìýäýýëýë çººã÷” ãýæ
íýðëýæ áóéã “ìýäýý àãóóëàã÷” ãýõ íü àðàé îíîâ÷òîé áàéæ áîëîõ þì.
Òºðèéí íóóöûí òóõàé õóóëü, Òºðèéí íóóöûí æàãñààëò áàòëàõ òóõàé
õóóëü, Ã¿éöýòãýõ àæëûí òóõàé õóóëüä íýðëýñýí “áàðèìò áè÷èã”, “áèåò
ç¿éëñ” çýðýã íü ìýäýýëýë àãóóëàã÷ þì. Äýýðõ áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä
õóóëüä íóóö ìýäýýíýýñ ãàäíà ò¿¿íèéã àãóóëàã÷ûã á¿ãäèéã íýðëýâýë
õ¿íýýñ ýõëýýä îëîí ç¿éëèéã òîî÷èõîä õ¿ðýõ òóë òýäãýýðèéí îðîíä
“òºðèéí íóóö ìýäýý” ãýäýã ¿ãèéã õýðýãëýõ íü îíîâ÷òîé áàéæ áîëîõ
þì.
Áàñ “Ýõ îðíîîñîî óðâàõ” ãýìò õýðãèéí äèñïîçèö äàõü “òºðèéí
íóóö”, “Òàãíóóë õèéõ” ãýìò õýðãèéí äèñïîçèö äàõü “òºðèéí íóóö,
ò¿¿íä õàìààðàõ ìýäýý” ãýñýí ¿ãñèéí îðîíä “òºðèéí íóóö” õýìýýõ íýð
òîìú¸îã õýðýãëýõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé, îéëãîìæòîé áàéõñàí.
20
Дамдинсүрэн Ö, Лувсандэндэв À (1983) Орос-монгол толь Уá, 197, 202, 631, 663.
21
Нарангэрэл Ñ (2008) Эрх зүйн эх толь бичиг Уá, 285.
Дариймаа Ä, Дашдондог Ä, Чимид Á (1978) Улсын нэр томьёоны комиссын мэдээ (Хууль
зүйн нэр томьёо).Уá, 81, 43, 214, 229.
22
Доронин È (2007) Бизнес- разведка. 4-ое издание. Москва, Ñ.20.
23
24
25
Òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéí õàëäëàãûí ç¿éë íü òºðèéí íóóö ìýäýý
òóë óã ãýìò õýðãèéã çºâ ç¿éë÷ëýõ, òóõàéí ãýìò õýðýãòýé àìæèëòòàé
òýìöýõýä ãàäààäûí òóñãàé àëáàä áîëîí áàéãóóëëàãàä çàäàðñíààð Ìîíãîë
Óëñûí ¯ÀÁ-ä õîõèðîë ó÷èð÷ áîëîõ ìýäýýí¿¿äèéã çºâõºí òºðèéí
íóóöàä õàìààðóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí òºðèéí íóóö ìýäýýíèé çýðýãëýëèéã
òîãòîîõäîî ¯ÀÁ-ûã õàíãàõàä ò¿¿íèé àëü õýð ÷óõàë áîëîõ, çàäàðñíààñ
ó÷èð÷ áîëîõ õîð õîõèðëûí õýìæýý çýðãèéã õàðãàëçàõ íü ÷óõàë. Èéìä
Òºðèéí íóóöûí òóõàé õóóëü, Òºðèéí íóóöûí æàãñààëò áàòëàõ òóõàé
õóóëèóäûã äýýðõ øààðäëàãóóäûí ¿¿äíýýñ ýðãýí õàðàõààñ ãàäíà òºðèéí
íóóöàä õàìààðàõ òîäîðõîé ìýäýý íýãýíò çàäàðñàí áîë ò¿¿íèéã òºðèéí
íóóöûí æàãñààëòààñ õàñàæ áàéõ çààëò îðóóëàõ íü ç¿éòýé.
Õ¿éòýí äàéíû ¿å íýãýíò ºíãºð÷ óëñ îðíóóä íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, àþóëã¿é áàéäàë, óðëàã, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí ãýýä áàðàã á¿õ
ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Ò¿¿íèé çýðýãöýý èíòåðíåò ãýõ
ìýò ìýäýýëëèéí øèíý òåíîëîãè áèé áîëæ, äýëõèé åðòºíö óëàì á¿ð
äàÿàðøèæ áàéíà. Èéíõ¿¿ äýëõèéí àëü ÷ ºíöºã áóëàíä áîëæ áóé ¿ë
ÿâäëûã øóóä îëæ ìýäýõ, àëèâàà àñóóäëûí òàëààð àñàð èõ ìýäýýëýë
öóãëóóëàí øèíæèëæ, àøèãëàõ ºðãºí áîëîìæèéã áèé áîëãîâ. Ýäãýýð
íºõöºë áàéäàë íü òóñãàé àëáàäûí ¿éë àæèëëàãààíä ÷ áàãàã¿é íºëººëæ,
ºìíº íü íóóö àðãà, õýðýãñëèéí òóñëàìæòàéãààð øèéäâýðëýäýã áàéñàí
öººíã¿é çîðèëòûã ºíºº ¿åä èëýýð òàãíàõ àðãà çàìààð øèéäâýðëýõ
áîëîëöîîòîé áîëîîä áàéíà. Íýëýýä îðíû òóñãàé àëáàä ýíý áîëîëöîîã ¿ð
ä¿íòýé àøèãëàæ áàéãààãèéí äîòîð ÀÍÓ-ûí Òàãíóóëûí òºâ ãàçàð (ÒÒÃ)
“Èë ýõ ñóðâàëæèéí òºâ”-èéã áàéãóóëàí ò¿¿íä 44 òýðáóì äîëëàðûí
òºñºâ õóâààðèëæýý. Òýð ¿åä ÒÒÃ-ûí çàõèðàë àñàí Æ.Íåãðåïîíòåãèéí
õýëñíýýð óã òºâèéã áàéãóóëàõ áîëñîí ãîë øàëòãààí íü ÀÍÓ-ûí
¯ÀÁ-ä íºëººëºõ àþóëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã èë ýõ ñóðâàëæóóäààñ
öóãëóóëàõ áîëîìæ áèé áîëñîíä îðøèõ àæýý.26 Òèéíõ¿¿ òàãíóóëûí
èõýýõýí ìýäýýã èë ýõ ñóðâàëæààñ îëæ àøèãëàäãèéã õàðãàëçàí çàðèì
óëñ Ýð¿¿ãèéí õóóëüäàà òóõàéí óëñûí ýñðýã àøèãëàõ çîðèëãîîð èë
ìýäýýã öóãëóóëñàí, äàìæóóëñàí, ýñâýë òèéì ¿éëäëèéí óëìààñ óëñ
îðíû àþóëã¿é áàéäàëä õ¿íä õîð õîõèðîë ó÷èðñàí áîë òàãíóóë õèéõ
ãýìò õýðýãò òîîöîõîîð çààñàí áàéíà. Æèøýýëáýë, ÕÁÍÃÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí
õóóëüä” ...òºðèéí íóóöàä õàìààðàõã¿é ìýäýýã ãàäààä óëñ áîëîí ò¿¿íèé
òºëººíèé õ¿ì¿¿ñò äàìæóóëñíû óëìààñ ÕÁÍÃÓ-ûí ãàäààä àþóëã¿é
áàéäàëä õ¿íä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áîë ýõ îðíîîñîî óðâàñàí õýðãýýð
(ýíý õóóëèéí 94 ä¿ãýýð ç¿éë) õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý”27 ãýæýý. ÎÕÓ-
ûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä ” ... Ãàäààäûí èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é õ¿í ÎÕÓ-
ûí ãàäààä àþóëã¿é áàéäàëä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõûí òóëä ãàäààäûí
òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí äààëãàâðààð áóñàä ìýäýýã öóãëóóëñàí áóþó
26
Цогтбаатар Ä (2009) Ил тагнуулын үйл ажиллагаа, түүнтэй тэмцэх нь // ТЕГ-ын
“Мэдээлэл”сэтгүүлийн òусгай дугаарын хавсралт, 10.
27
ХБНГУ-ын 1998 оны Эрүүгийн хууль-97A.
ãàäààä óëñ, ãàäààäûí áàéãóóëëàãà áóþó òýäãýýðèéí òºëººëºã÷äºä
äàìæóóëñàí áîë... øèéòãýõ ”-ýýð çààñàí áàéíà.28 Ýäãýýð áàéäëûã
õàðãàëçàí ìàíàé óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä ìºí õîëáîãäîõ ººð÷ëºëò
îðóóëàõ íü ç¿éòýé.
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñíààð ýíý ãýìò õýðãèéí ñóáúåêòèâ òàë íü ãýìò
ýòãýýä òºðèéí íóóö ìýäýý áàðèìò, áóñàä ç¿éëèéã õóëãàéëàõ, öóãëóóëàõ,
øèëæ¿¿ëýõ ¿éëäë¿¿äýý òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é
áàéäàë, áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ çîðèëãîîð
õèéñýí áàéõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, ýíý ãýìò õýðãèéã ñàíààòàé ¿éëääýã.
Îðîñûí ñóäëàà÷äûíõààð ýíý ãýìò õýðýã øóóä ñàíààòàé ¿éëäýãääýã
áàéíà. Ãýõäýý áèäíèé ¿çýæ áàéãààãààð öººí áóñ òîõèîëäîëä ýíý ãýìò
õýðýã áóñàä îðíû àþóëã¿é áàéäàëä õîð õîõèðîë óðóóëàõ çîðèëãîîð
øóóä ñàíààòàé ¿ëääýãääýã õýäèé ÷ íýëýýä òîõèîëäîëä, ÿëàíãóÿà
õ¿éòýí äàéíû ¿å ºíãºðñºí ºíººãèéí íºõöºëä ãàäààäûí òóñãàé àëáàä
òàãíàãäàã÷ îðîíä õîõèðîë ó÷ðóóëàõààñàà ººðèéí îðíû àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëàõ, ýõ îðíûõîî ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí, òåõíèîëîãèéí
õºãæèë, äýâøèëä òóñëàëöàà, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð òàãíóóë õèéõ
õàíäëàãà èë¿¿òýé àæèãëàãäàõ áîëîîä áàéíà. ªºðººð õýëáýë, Ôðàíöûí
Ãàäààä àþóëã¿é áàéäëûí ãàçðûí äàðãà àñàí Ïüåð Ìàðèñèãèéí
õýëñíýýð “Óëñ îðíóóäûí õîîðîíäûí òýìöýë öýðýã-óëñ òºðèéíõýýñ
ýäèéí çàñàã, òåõíîëîãèéí ò¿âøèíä øèëæèæ áàéãàà”.29 Èíãýõëýýð
òàãíóóë÷, òóðøóóëóóä òàãíàãäàã÷ îðíû íóóö ìýäýýã îëîõ, öóãëóóëàõ,
õàäãàëàõ, äàìæóóëàõäàà òýð îðîíä õîð õîõèðîë ó÷ðàõ áîëîìæòîéã
óðüä÷èëàí ìýääýã áîëîâ÷ õîð óðøèã çààâàë ó÷ðàõûã õ¿ñäýãã¿é ÷
ò¿¿íèéã ó÷ðàõàä õ¿ðãýäýã áàéíà. Èéìýýñ ýíý ãýìò õýðýã áàñ øóóä áóñ
ñàíààòàé ¿éëäýãääýãèéí ãàäíà ò¿¿íèéã ¿éëäýã÷ ýòãýýä á¿ð òàãíàãäàã÷
îðíû àþóëã¿é áàéäàëä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõ çîðèëãîòîé áàéäàã ãýæ
¿çýõ íü òàøàà þì.
Áàðóóíû îðíóóäûí õîëáîãäîõ õóóëèóäûí òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéí
äèñïîçèöèä ãýìò ýòãýýäèéí çîðèëãûã çààãààã¿é íü ¿¿íòýé õîëáîîòîé
áàéæ áîëîõ þì. Æèøýýëáýë, ÕÁÍÃÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí “Íóóö
òàãíóóëûí ¿éë àæèëëàãàà” (Ìàíàé Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð áîë
“Òàãíóóë õèéõ” ãýìò õýðýã Ì.Ö) ãýäýã ç¿éëèéí äèñïîçèöèä ”Ãàäààä
óëñûí òóñãàé àëáàíû òàëä ýä ç¿éë áîëîí ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõàä
÷èãëýñýí, ÕÁÍÃÓ-ûí ýñðýã òàãíóóëûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëñýí áîë...”30
õýìýýí òîäîðõîéëîõäîî ñóáúêòûí çîðèëãûã çààãààã¿é áîë ÀÍÓ-ûí
õóóëèóäûí “Ãýìò õýðýã áà ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ” õýìýýõ 18 äóãààð á¿ëãèéí
1.37 äóãààð ç¿éëä òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéã òîäîðõîéëîõäîî “Óëñûí
áàòëàí õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, äàìæóóëàõ,
àëäàõ, ýñâýë ýíý ¿éëäýë íü ÀÍÓ-ä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áîë ”31, ”Ãàäààä
28
ОХУ-ын Эрүүгийн хууль-276.
29
Щекотова Л (1994-2) Какие могут быть секреты между друзъями // Техника-молодежи.
30
ХБНГУ-ын 1998 оны Эрүүгийн хуулü-99.а.
31
АНУ-ын хуулиудын 18 дугаар бүлгийн Нэгийн 37 äóãààр хэсгийн 793 дугаар зүйл.
óëñàä òóñëàõ çîðèëãîîð áàòëàí õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã
öóãëóóëàõ, òàðààõ, ýñâýë ýíý ¿éëäýë íü ÀÍÓ-ä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí
áîë ”32 ãýæ òîäîðõîéëîõäîî ñ¿¿ë÷èéí ç¿éë äýõ “Ãàäààä óëñàä òóñëàõ
çîðèëãî“-ûã õ¿íäð¿¿ëýõ øàëòãààí áîëãîæýý.
Òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðýã èõýíõ òîõèîëäîëä “Ýõ îðíîîîñîî óðâàõ” ãýìò
õýðýãòýé õîëáîîòîé áàéäàã. Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí÷ëàí Ýõ îðíîîñîî
óðâàõ ãýìò õýðãèéã Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¯ÀÁ, òýð òóñìàà
áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ çîðèëãîîð ¿éëääýã
ãýæ ¿çýõ íü ºðººñãºë þì. Ãàäààä îðíóóäàä èëýðñýí, ýõ îðíîîñîî óðâàõ
õýëáýðýýð òàãíóóë õèéã÷äèéí öººíã¿é íü ¿éëäëèéíõýý íèéãìèéí
õîð àþóëûã óõàìñàðëàæ, ò¿¿íèé óëìààñ íèéãýìä õîð óðøèã ó÷ðàõ
íü çàéëøã¿é áóþó ó÷ðàõ áîëîìæòîéã óðüä÷èëàí ìýääýã áîëîâ÷ õîð
óðøèã ó÷ðàõ ýñýõýä õàéø ÿéø õàíääàã áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ò¿¿íä
¿éëäëèéíõ íü óëìààñ ýõ îðîíä íü õîõèðîë ó÷ðàõ ýñýõ íü ãîë áèø, õàðèí
ìºíãº îëîõ íü ò¿¿íèé çîðèëãî áàéäàã áàéíà. ¯¿íèé íýã íîòîëãîî íü
ÎÕÓ-ûí Òºðèéí Äóìûí Àþóëã¿é áàéäëûí áàéíãûí õîðîîíû îðëîã÷
äàðãà Ã.Ãóäêîâ ÎÕÓ-ûí Ãàäààä òàãíóóëûí àëáàíû õýëòñèéí äàðãà,
ÀÍÓ-ûí òóðøóóë àñàí Ùåðáàêîâûí òàëààð ºãñºí ÿðèëöëàãàäàà
“Ýíý íü ÿìàð ÷ ¿íý öýíýýð õàìààã¿é ò¿ðãýí áàÿæèõûã àìüäðàëûíõàà
çîðèëãî áîëãîñíû íýã òîä æèøýý ìºí”33 ãýñýí ¿ã áîëíî. Ãýòýë ýíý
á¿õíèéã ¿ë õàðãàëçàí õóó÷èí ñîöèàëèñò ãýãäýæ áàéñàí îðíóóä, ò¿¿íèé
äîòîð ìàíàé óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä äýýð äóðäñàí õî¸ð ãýìò ãýìò
õýðãèéí äèñïîçèöèä “Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¯ÀÁ, áàòëàí
õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàëä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ çîðèëãîîð” òàãíóóëûí
ãýìò ¿éëäë¿¿äèéã õèéõýýð çààñàí íü îíîâ÷òîé áèø þì. Èéìä äýýð
äóðäñàí áàéäëóóäûã ¿íäýñ áîëãîí Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
“Òàãíóóë õèéõ”, “Ýõ îðíîîñîî óðâàõ” ãýìò õýðã¿¿äèéí äèñïîçèöîîñ
òýäãýýðò äóðäñàí çîðèëãûã õàñ÷, õàðèí òóõàéí ãýìò õýðãèéã Ìîíãîë
Óëñûí ¯ÀÁ-ä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ çîðèëãîîð ¿éëäñýíèéã õ¿íäð¿¿ëýõ
øàëòãààíóóäûí íýãýíä òîîöîõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéí ñóáúåêò íü 16 íàñàíä õ¿ðñýí, õýðýã
õàðèóöàõ ÷àäâàðòàé, òóñãàé áóþó çºâõºí ãàäààä óëñûí èðãýí, ýñâýë
õàðüÿàëàëã¿é õ¿í áàéõààð Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí áàéíà. Ãàäààäûí
èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëüä çààñíààð “Ãàäààä óëñûí
èðãýí ãýæ Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé õàðúÿàëàëã¿é áºãººä ãàäààä óëñûí
èðãýíèé õàðúÿàëàëòàé õ¿íèéã õýëíý”. ”Õàðúÿàëàëã¿é õ¿í ãýæ àëü
÷ óëñûí õàðúÿàò áóñ õ¿íèéã õýëíý.”34 Äýýðõ ñóáúåêò ìàíàé óëñûí
èðãýíèéã ýëñ¿¿ëæ ãýìò çîðèëãîäîî àøèãëàñàí áîë ãàäààäûí èðãýíèéã
òàãíóóë õèéõ, ìàíàé óëñûí èðãýíèéã ýõ îðíîîñîî óðâàõ ãýìò õýðãýýð
ç¿éë÷èëíý. Ýíý ãýìò õýðýã íü òàãíóóë õèéõ õýëáýðýýð ýõ îðíîîñîî óðâàõ
32
33
(2010-209(4509)) О предателе Щербакове знал не только “ъ” // Коммерсант.
34
Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хууль-5.1.1, 5.1.7.
ãýìò õýðãýýñ ãýìò õýðãèéí ñóáúåêòààðàà ÿëãàãäàíà. ªºðººð õýëáýë,
òàãíóóë õèéõ õýëáýðýýð ýõ îðíîîñîî óðâàõ ãýìò õýðãèéí ñóáúåêò íü
ìàíàé óëñûí èðãýí áàéäàã áîë òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðãèéí ñóáúåêò íü
çºâõºí ãàäààä óëñûí èðãýí áóþó õàðúÿàëàëã¿é õ¿í áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä Òàãíóóë õèéõ, Ýõ îðíîîñîî óðâàõ ãýìò õýðãèéí
ñóáúåêò íü òºðèéí íóóö ìýäýýã çºâõºí ãàäààä óëñ, ò¿¿íèé òàãíóóëûí
àëáàíä øèëæ¿¿ëýí ºãñºí áîë äýýðõ ãýìò õýðã¿¿äèéã ¿éëäñýíä òîîöîõîîð
çààñàí. Ãýòýë îëîí óëñûí òåððîðèñò áàéãóóëëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
ãýìò á¿ëýãëýë¿¿ä àþóëã¿é áàéäëàà õàíãàõ ìàø íàðèéí òîãòîëöîîòîéí
äîòîð òàãíóóëûí ¿éë àæèëëàãàà ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã. Òèéì
ó÷ðààñ òýäãýýðèéí òàãíóóë÷, òóðøóóë Ìîíãîë Óëñûí ¯ÀÁ-ä õîõèðîë
ó÷ðóóëàõ çîðèëãîîð íóóö ìýäýý îëîõ, öóãëóóëàõ, õàäãàëàõ, ãýìò
áàéãóóëëàãàäàà äàìæóóëàõ, ìàíàé èðãýíèéã ýõ îðíîîñ íü óðâóóëàí
ãýìò çîðèëãîäîî àøèãëàõûã ¿ã¿éñãýõ ó÷èðã¿é òóë òýäãýýðèéí äýýðõ
¿éëäë¿¿äèéã ìºí òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðýã ¿éëäñýíä òîîöîõ, ýíý òóõàé
çààëòûã Ýð¿¿ãèéí õóóëüä íýìæ îðóóëàõ íü ç¿éòýé.
Áèäíèé ñàíàë áîëãîñîí íýìýëò, ººð÷ëºëò¿¿äèéã Ýð¿¿ãèéí õóóëüä
îðóóëàõ íü ºíºº ¿åä óëàì èäýâõèæèæ èëð¿¿ëýõ, òàñëàí çîãñîîõ,
íîòëîõ, õîëáîãäîõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýä áýðõøýýëòýé áîëæ áóé
òàãíóóë õèéõ ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã øèíý÷ëýí
á¿ðä¿¿ëýõýä çîõèõ àëõàì áîëîõñîí áèëýý.

ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÝÐÝÃ Ø¯¯ÕÝÄ ÕßÍÀÍ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ
ÀÆÈËËÀÃÀÀÍ ÄÀÕÜ ÒªËªªËªË
I. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä

òºëººëºã÷ îðîëöîõ ¿íäýñëýë, øàëòãààí.
Òºëººëëèéí òóõàé îéëãîëò
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ

àæèëëàãààíä òºëººë¿¿ëýã÷ (õýðãèéí çîõèã÷)
ººðºº áèå÷ëýí îðîëöîõ áóþó ýñâýë òºëººëºã÷ººð
äàìæóóëàí îðîëöîæ áîëíî. Õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä õýðãèéí çîõèã÷
áèå÷ëýí îðîëöîõîä äàðààõ õ¿íäðýë, áýðõøýýë
áà îðîëöîõ áîëîìæã¿é íºõöºë áàéäàë áàéäàã.
¯¿íä:
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü . Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà
ç¿éí ñóðãóóëèéí
àõëàõ áàãø,
ìýòãýëçýõ çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð ÿâàãäàõ áîëæ
äîêòîðàíò Ä.Õóÿã ø¿¿õ ìºðäºí øàëãàõ çàð÷ìààñ òàòãàëçàæ ººðèéí
ñàíàà÷ëàãààð íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ ¿¿ðãýýñ
÷ º ë º º ë º ã ä º æ , íýõýìæëýã÷ íü ººðèéí øààðäëàãàà íîòëîæ,
õàðèóöàã÷èéí òàòãàëçëûã ¿ã¿éñãýæ áàéãàà, õàðèóöàã÷ íü ººðèéí
òàòãàëçëûí ¿íäýñ áîëæ áàéãàà íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õýä ãàðãàæ
ºãºõ ¿¿ðýã òóñ òóñ õ¿ëýýëãýñýí íü ìàòåðèàëëàã áîëîí ïðîöåññèéí
õóóëèóäûí õàíãàëòòàé ìýäëýãã¿é, ýðõ ç¿éí ìýäëýã áîëîâñðîë
äóòìàã áàéäàã;
2. Õýðãèéí çîõèã÷ àæèë àëáàíààñàà ø¿¿õýä î÷èõ, ø¿¿õ íü
ò¿¿íèé àæèë, àëáà áà îðøèí ñóóãàà ãàçðààñ íü ººð ãàçàð áàéõ,
àæëûí çàâ çàé, öàã õ¿ðýëöýõã¿é áàéõ, ºíäºð íàñòàé, áèåèéí ýð¿¿ë
ìýíäèéí áàéäàë çýðýã íü õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã;
3. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é,
çàðèì ÷àäàìæòàé, á¿ðýí áóñ ÷àäàìæòàé, õÿçãààðëàãäìàë
÷àäàìæòàé ýòãýýä îðîëöîõ áîëñîí òîõèîëäîëä òýäãýýðèéã ýðõ
á¿õèé ýòãýýä òºëººëºõ øààðäëàãà ãàðäàã;
4. Ãàäààäûí óëñ îðîíä àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéãàà áà õîðèõ ÿë
ýäëýæ áàéãàà ýòãýýäèéã õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä
òºëººëºõ øààðäëàãà ãàðäàã.
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü

òºëººëëèéí òàëààð ñóäëàà÷èä äàðààõ òîäîðõîéëîëòûã ºã÷ýý.
Äýä äîêòîð Å.Â.Ñàëîãóáîâà “Ø¿¿õýä òºëººëºõ ãýäýã íü
òºëººë¿¿ëýã÷ýýñ òºëººëºã÷èä îëãîñîí ýðõ õýìæýýíèé ¿íäñýí äýýð
ø¿¿õýä òºëººë¿¿ëýã÷èéí íýðèéí ºìíººñ îðîëöîæ ò¿¿íä àøèãòàé
øèéäâýð ãàðãóóëàõûí òóëä òºëººë¿¿ëýã÷èä ººðèéí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ,
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ýðõèéã íü çºð÷èõººñ ñýðãèéëýõ,
36
ø¿¿õ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîòîé”.
Äîêòîð Â.Â.ßðêîâ “Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí
äàõü òºëººëºë ãýäýã íü íýã ýòãýýä íºãºº ýòãýýäèéí íýðèéí ºìíººñ
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãààã ò¿¿íèé àøèã
ñîíèðõëûí òóëä õèéõèéã õýëíý”.
Äîêòîð Ì.Ñ.Øàêàðÿí “Ø¿¿õýä òºëººëºõ ãýäýã íü òºëººëºã÷
òºëººë¿¿ëýã÷ýýñ îëãîñîí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä ò¿¿íèé íýðèéí
ºìíººñ ýðõ àøãèéã íü õàìãààëàõ çîðèëãîîð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãàà (¿éëäýë, ýñ ¿éëäýë) õèéæ
¿¿íèé óëìààñ òºëººë¿¿ëýã÷èä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû
ýðõ ¿¿ðýã ¿¿ñäýã ýðõ ç¿éí õàðèëöààã õýëíý”.
Õóóëü÷ À. Äóãàðìàà “Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü
òºëººëºë ãýäýã íü ñîíèðõîã÷ ýòãýýä¿¿äèéí íýðèéí ºìíººñ òýäãýýðèéí
õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ, ýðõ ç¿éí ÷àäâàð ÷àäàìæ
á¿õèé ñóáúåêò¿¿äèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîõ
¿éë àæèëëàãàà þì”, “ªºðèéíõºº àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëóóëàõûí
òóëä ø¿¿õýä áóñäûã îðîëöóóëæ áàéãàà òàëûã òºëººë¿¿ëýã÷, òóõàéí
¿éë àæèëëàãààã ò¿¿íèé íýðèéí ºìíººñ ã¿éöýòãýæ áàéãàà ýòãýýäèéã
òºëººëºã÷ ãýíý”ãýæýý.
Èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä òºëººëºã÷ îðîëöîõ
òóõàé Ìîíãîë Óëñûí àíõíû Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ õóóëèóäàä
äàðààõü áàéäëààð çààæýý. Òóõàéëáàë, 1952 îíä áàòëàãäñàí ÁÍÌÀÓ-
ûí Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 9 ä¿ãýýð ç¿éëä “Ø¿¿õýýñ
õýðãèéã òàñëàõàä çîõèã÷èä íü ººðºº áóþó ýñõ¿ë ººðñäèéí òºëººëºã÷ººð
äàìæóóëàí îðîëöîíî”, 1967 îíä áàòëàãäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí Èðãýíèé
áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 47 äóãààð ç¿éëä “Èðãýä íü ººðèéí áèåýð
áóþó òºëººëºã÷ººðºº äàìæóóëàí ø¿¿õýä õýðýã õýëýëö¿¿ëæ áîëíî”
ãýæ òóñ òóñ çààæýý.
II. Òºëººëëèéí çîðèëãî, à÷ õîëáîãäîë
1. Èðãýí õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí

õàíãàæ õàìãààëàõ;
2. Õýðýã õýëýëöýõ àæèëëàãàà ñóíæèð÷ óäààøðàõààñ ñýðãèéëýõ;
3. Õýðýã õýëýëöýõ àæèëëàãààíä áèå÷ëýí îðîëöîõ áîëîìæã¿é
òîõèîëäîëä òàëóóäûã òºëººëºõ (ñàéí äóðûí òºëººëºë);
4. Çîõèã÷äèéí àëáàí ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã ìýðãýæëèéí ¿¿äíýýñ
õàìãààëàõ, ºìãººëºõ áîëîìæîîð õàíãàõ (ãýðýýãýýð òºëººëºõ);

Треушников М.К (Ред) (2008) Гражданский процесс Москва, С.161.

Ярков В.В (Ред) (1999) Гражданский процесñ Москва, С.95.

Шакарян М.С (Ред) (1996) Гражданское процессуальное право Россий: Москва, С.85.

Мºхжаргал Т (2008) Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх эрх зүй. Ерөнхий анги Уб, 81.

Энхбаяр С (2005) Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвээрлэх тухай Монгол Óлсын хуулиуд
Уб, 66,109.
5. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä
áèå÷ëýí îðîëöîõ áîëîìæîîð õÿçãààðëàãäñàí, òóõàéëáàë, ýðõ ç¿éí
÷àäàìæã¿é, çàðèì ÷àäàìæòàé çýðýã ýòãýýäèéí ýðõèéã õàìãààëæ,
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ (õóóëü ¸ñíû òºëººëºë).
III. Òºëººëëèéí òºðºë
Òºëººëëèéã òºëººëºë ¿¿ñãýæ áàéãàà ¿íäýñëýëýýñ íü õàìààðóóëàí

äàðààõ òºðºëä àíãèëæ áîëíî. ¯¿íä:
1. Õóóëüä çààñàí òºëººëºë (õóóëü ¸ñíû òºëººëºë);
2. Ñàéí äóðûí òºëººëºë;
3. Ãýðýýãýýð òºëººëºõ.
Õóóëüä çààñàí òºëººëºë íü ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é (7 õ¿ðòëýõ

íàñíû), çàðèì (7-14 íàñíû) áóþó á¿ðýí áóñ ÷àäàìæòàé (14-18 íàñíû)
õ¿íèéã ø¿¿õýä òºëººëºõ àæèëëàãàà áàéõ áºãººä òºëººë¿¿ëæ áàéãàà
ýòãýýä¿¿ä íü õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä áèå÷ëýí îðîëöîõ
áîëîìæã¿é ñóáúåêò¿¿ä áàéõ áà òýäãýýðèéã ýöýã ýõ íü ø¿¿õýä òºëººëíº.
Á¿òýí ºí÷èí, ýñõ¿ë ýöýã ýõ íü ýöýã ýõ áàéõ ýðõýý õàñóóëñàí èðãýäèéã
àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ ø¿¿õýä òºëººëíº. Ñýòãýöèéí
ºâ÷íèé óëìààñ ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é ãýæ òîîöîãäñîí ýòãýýäèéã
ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð àñðàí õàìãààëàã÷ààð òîìèëîãäñîí ýòãýýä ø¿¿õýä
òºëººëíº.
Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí 2002 îíû 7 äóãààð ñàðûí 24-íèé
ºäðèéí 263 òîîò òîãòîîëûí (Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí çàðèì ç¿éë, çààëòûã òàéëáàðëàõ òóõàé)
8 äàõü õýñýãò, ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 33.1 äýõ õýñýãò çààñàí ýöýã
ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí á¿ðýí ýðõèéã íîòëîõ
áàðèìò áè÷èãò “õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷èéí òºëººëºõ ýðõ íü èðãýíèé
¿íýìëýõ, ãýðëýëòèéí áàòàëãàà, òºðñíèé ãýð÷èëãýý, àñðàí õàìãààëàõ,
õàðãàëçàí äýìæèõ áàéãóóëëàãûí øèéäâýð áàéíà” ãýæýý.
Õóóëüä çààñàí òºëººëºëä èðãýíèéã ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîãäñîí,
íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí õ¿íèéã òºëººëºõ àæèëëàãàà õàìààðíà.
Òóõàéëáàë, Èðãýíèé õóóëèéí 23 äóãààð ç¿éëä çààñàí ñóðàãã¿é àëãà
áîëñîíä òîîöîãäñîí õ¿í îðîëöâîë çîõèõ áàéñàí õýðýãò ýä õºðºíãèéã íü
ýðõëýí õàìãààëàã÷ààð òîìèëîãäñîí ýòãýýä ò¿¿íèéã òºëººëíº. Òóõàéí
èðãýíèéã ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîõ òóõàé ø¿¿õèéí øèéäâýðò ýä
õºðºíãº ýðõëýí õàìãààëàã÷èéã òîìèëäîã òóë òóõàéí ýòãýýä ø¿¿õèéí
øèéäâýðèéí õóâèéã íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä ø¿¿õýä ãàðãàæ
ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Íàñ áàðñàí áóþó íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí õ¿íèé ºâ
çàëãàìæëàã÷ îðîëöâîë çîõèõ áàéñàí õýðýãò óã ºâèéã õ¿ëýýæ àâààã¿é

Т¿вшинтулга А (2005-2) Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх ажиллагаан дахь
төлөөлөлтийн зарим асуудал // Хууль дээдлэх ёс, 38.
áàéâàë ºâëºãäºõ ýä õºðºíãèéã ýðõëýí õàìãààëàã÷ààð òîìèëîãäñîí
ýòãýýä ò¿¿íèéã òºëººëºí îðîëöîíî.
Ñàéí äóðûí òºëººëºë. Õýðãèéí îðîëöîã÷ ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé
èðãýí ººðèéãºº ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð áóñäààð òºëººë¿¿ëýõ ýðõòýé.
Òºëººëæ áàéãàà ýòãýýä íü ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé ÿìàð ÷ èðãýí
(íàéç íºõºä, òàíèë õ¿ì¿¿ñ, çààâàë ºìãººëºã÷ áèø õóóëü÷ ãýõ ìýò)
áàéæ áîëíî. 2002 îíä áàòëàãäñàí ÌÓ-ûí ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí
32.4-ò ñàéí äóðûí òºëººëºëä çºâõºí “ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë
ñàäàíãààðàà” òºëººë¿¿ëæ áîëîõîîð çààñàí íü ÿâöóó çààëò áàéñàí
áºãººä äýýðõ õóóëüä 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 03-íû ºäºð îðñîí
ººð÷ëºëòººð ñàéí äóðûí òºëººëëèéã “áóñäààð” ãýæ ººð÷èëñºí íü
ç¿éòýé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ñàéí äóðûí òºëººëºã÷èéí òºëººëºõ
ýðõ íü òºëººë¿¿ëýã÷ýýñ îëãîñîí èòãýìæëýëýýð áàòëàãäàíà.
Ãýðýýãýýð òºëººëºõ. Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä ãýðýýíèé ¿íäñýí
äýýð ºìãººëºã÷ººð òºëººë¿¿ëýõ ýðõòýé. Èíãýõäýý ìýðãýæëèéí
ºìãººëºã÷òýé õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ áóþó õºëñººð àæèëëàõ
ãýðýý áàéãóóëíà. ªìãººëºã÷ íü ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýäèéã òºëººëºõäºº òºëººë¿¿ëýã÷èéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëèàð
õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ çîðèëãîîð õóóëüä çààñàí
øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýýã àâàõ áà õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõîä
òóñëàõ ¿¿ðýãòýé. Ìîíãîë Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí 2002 îíû 7 äóãààð
ñàðûí 24-íèé ºäðèéí 263 òîîò òîãòîîëûí (Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí çàðèì ç¿éë çààëòûã
òàéëáàðëàõ òóõàé) 8 äàõü õýñýãò ...ãýðýýãýýð òºëººëºã÷èéí òºëººëºõ ýðõ
íü òºëººë¿¿ëýã÷, òºëººëºã÷èéí õîîðîíä õèéãäñýí áè÷ãèéí ãýðýýãýýð
òîäîðõîéëîãäîíî... ãýæ çààæýý.
Õóóëü÷ Ö.Àìàðñàéõàí èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààí äàõü òºëººëëèéã õóóëüä çààñàí, ñàéí äóðûí, ãýðýýãýýð
òºëººëºõ ãýñýí ãóðâàí àíãèëàëä áèø çºâõºí õóóëüä çààñàí áà ñàéí
äóðûí ãýæ õî¸ð àíãèëæ (òóõàéëáàë, ãýðýýãýýð òºëººëºõ ÿâäàë íü ñàéí
äóðûí òºëººëëèéí íýã õýëáýð) ãýæ àâ÷ ¿çñýí áàéõ áà ýíý àíãèëàë íü
áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ó÷èð íü õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷èéí õóâüä
õóóëüä íýðëýí çààñàí ýòãýýä¿¿äèéã ø¿¿õýä òºëººëºõ íü òýäíèé õóóëüä
çààñàí ¿¿ðýã (òýäíèé õ¿ñýë çîðèãîîñ ¿ë õàìààðäàã) áà ñàéí äóðûí
òºëººëºë, ãýðýýãýýð òºëººëºõ àæèëëàãààíä òóõàéí òºëººëºã÷èéí
òºëººëºõ òóõàé õ¿ñýë çîðèã çààâàë áàéäàã íü ñàéí äóðûí áà ãýðýýãýýð
òºëººëºõ àæèëëàãààã àäèë òºñòýé áîëãîõ òàëòàé.
IV. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû

òºëººëºë èðãýíèé ýðõ ç¿éí òºëººëëººñ ÿëãààòàé áîëîõ íü

Амарсайхан Ц. нар (2008) Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн
дэлгэрэнгүй тайлбар Уб, 112-113.
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òºëººëºë
íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí òºëººëºëòýé àäèë áîëîí ÿëãààòàé øèíæ¿¿ä
áàéäàã.
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû òºëººëºë
íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí òºëººëºëººñ ÿëãààòàé òàë íü òóõàéí ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíóóäûí çîðèëãî, øèíæ ÷àíàð, òºëººëºã÷, òºëººë¿¿ëýã÷èéí
õîîðîíäûí õàðèëöàà, ø¿¿õýä òºëººëºã÷ººð îðîëöîõ õ¿ì¿¿ñèéí
õ¿ðýýãýýð ÿëãààòàé áàéíà. Òóõàéëáàë, èðãýíèé ýðõ ç¿éí òºëººëºë
íü òºëººë¿¿ëæ áàéãàà ýòãýýäýä èðãýíèé ýðõ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ, ººð÷ëºõ,
äóóñãàâàð áîëãîõ ÿâäàë áàéíà. Ãýòýë ø¿¿õýä òºëººëºõ àæèëëàãààíû
çîðèëãî íü ø¿¿õýä òºëººë¿¿ëýã÷èéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ,
ò¿¿íä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ýðõ ýäëýõ, ¿¿ðýã
áèåë¿¿ëýõýä íü òóñëàõ ÿâäàë.
V. Òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ áà èòãýìæëýë
Òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ ãýäýã íü òºëººëºã÷ òºëººë¿¿ëýã÷èéí

íýðèéí ºìíººñ èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààòàé
õîëáîãäñîí ýðõ ç¿éí ¿éëäýë õèéæ òºëººë¿¿ëýã÷èä ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð
áèé áîëãîõ ýðõ þì. Òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ íü òºëººë¿¿ëýã÷ ýòãýýäèéí
ººðèéí õ¿ñýëòýýð ýñâýë ýðõ ç¿éí àêòûí ¿íäñýí äýýð áèé áîëäîã.
Ø¿¿õýä òºëººëæ áàéãàà ýòãýýä íü òýäýíä ýðõ îëãîñîí ýòãýýäèéí íýðèéí
ºìíººñ òýäíèé äààëãàâàðààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààòàé
õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãààã õèéäýã áà òýäíèé á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýý íü
òºëººë¿¿ëýã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàëòàé (íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, áèå
äààñàí øààðäëàãà ãàðãàñàí ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ãýõ ìýò) õîëáîîòîé áàéíà.
Òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýý íü òºëººë¿¿ëýã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë
áà òºëººë¿¿ëýã÷èä ººðèéíõºº ÿìàð á¿ðýí ýðõèéã øèëæ¿¿ëýí ºãñºí
ãýñýí õî¸ð íºõöºëººñ õàìààðíà. Òºëººëëèéã á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýãýýð
íü:
1. Åðºíõèé á¿ðýí ýðõ;
2. Òóñãàé á¿ðýí ýðõ ãýæ àíãèëíà.
Åðºíõèé á¿ðýí ýðõ ãýäýã íü èòãýìæëýëä òóñãàéëàí äóðäàãäñàí

ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí òºëººëºã÷, òºëººë¿¿ëýã÷èéí íýðèéí ºìíººñ õèéæ
áàéãàà õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãàà þì.
Òóõàéëáàë, õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ, ò¿¿íýýñ øààðäëàãàòàé
ç¿éëèéã õóâèëæ õóóëáàðëàí àâàõ, ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í áà áóñàä
îðîëöîã÷èéã òàòãàëçàí ãàðãàõ, ø¿¿õ õóðàëä íîòëîõ áàðèìòûã
øèíæëýí ñóäëàõàä îðîëöîõ ãýõ ìýò.
Òóñãàé á¿ðýí ýðõ ãýäýã íü òºëººëºã÷ çºâõºí èòãýìæëýëä òóñãàéëàí
äóðäàãäñàí á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà þì. Òóõàéëáàë,
ø¿¿õýä áóñäûã òºëººëºí íýõýìæëýë ãàðãàæ áàéãàà ýòãýýä íýõýìæëýë
ãàðãàõ ýðõýý çààñàí èòãýìæëýëèéã ø¿¿õýä çààâàë ºãºõ ¸ñòîé.
Èðãýíèé áà èðãýíèé ïðîöåññèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààí äàõü
òºëººëëèéí àñóóäëûã äýýðõ õóóëèóäààð çîõèöóóëñàí áîëîâ÷ õóóëèéí
çààëòûã áóðóó õýðýãëýæ áàéãàà íü ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäýæ áàéãàà
õýðãýýñ õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë:
Æèøýý 1. Ìîíãîë Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õÿíàëòûí øàòíû èðãýíèé
õýðãèéí ø¿¿õ õóðàëäààíû 2006 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íû ºäðèéí 97
äóãààð òîãòîîëòîé ”Ó” õîëáîîíû íýõýìæëýëòýé èðãýí “À”-ä õîëáîãäîõ
õýðýãò ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 36.3-ò “òºëººëºã÷ ººðèéí á¿ðýí ýðõèéã
ãýð÷èëñýí áàðèìò áè÷ãèéã ø¿¿õýä ¿ç¿¿ëíý” ãýñýí çààëòûã íýõýìæëýã÷
“Ó” çºð÷èæ èðãýí “Ý”-ãèéí íýðèéí ºìíººñ ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ
ýðõòýéãýý Èðãýíèé õóóëèéí 64.2-ò çààñíû äàãóó íîòëîæ ÷àäààã¿é ó÷èð
“Ó” õîëáîîíû ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí àíõàí
øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýð, äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ìàãàäëàëûã
òóñ òóñ õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ õýâýýð ¿ëäýýæýý.
Æèøýý 2. ªâºðõàíãàé àéìãèéí ø¿¿õèéí äàâæ çààëäàõ øàòíû 2005
îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 07-íû ºäðèéí 01 òîîò ìàãàäëàëòàé èðãýí “Ä”-èéí
íýõýìæëýëòýé èðãýí “Ý”-ä õîëáîãäîõ õýðýãò õàðèóöàã÷èéí ºìãººëºã÷
Ò.Î-ä îëãîñîí ø¿¿õýä òºëººëºõ èòãýìæëýë íü æèíõýíý ýõýýðýý áèø
õóóëèéí øààðäëàãà õàíãàõã¿é íîòëîõ áàðèìò áàéãàà, ÈÕØÕØ òóõàé
õóóëüä çààñàí íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õýä ýõýýð íü ºãºõ, õýðýâ ýõýýð
íü ºãºõ áîëîìæã¿é áîë íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí õóóëáàðûã ºãíº
ãýñýí çààëòûã çºð÷ñºí áàéñàí òóë ªâºðõàíãàé àéìãèéí ñóì äóíäûí 1
ä¿ãýýð ø¿¿õèéí 2004 îíû 7 äóãààð ñàðûí 05-íû ºäðèéí 1/267 äóãààð
øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ õýðãèéã äàõèí õýëýëö¿¿ëýõýýð ìºí
ø¿¿õýä áóöààñàí.
Æèøýý 3. Ìîíãîë Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õÿíàëòûí øàòíû èðãýíèé
õýðãèéí ø¿¿õ õóðàëäààíû 2006 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 4-íèé ºäðèéí 197
äóãààð òîãòîîëòîé õÿíàëòûí õýñýãò (“Ð”-èéí íýõýìæëýëòýé èðãýí “Ò”-
ä õîëáîãäîõ õýðýãò):
- “Â” ÁÁÕÊ íü Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé
õóóëüä çààñíû äàãóó øèíý÷èëñýí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýýã¿é (õõ 9 äýõ
òàë) áàéõ áºãººä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ýñýõ íü òîäîðõîé
áóñ áàéõàä ø¿¿õ óã êîìïàíèéã Þ òºëººëºõ ýðõòýé ãýæ ¿çñýí íü
Èðãýíèé õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëèéí 26,1 äýõ õýñýãò íèéöýýã¿é
áàéíà;
- ªìãººëºã÷ Ä “Â” êîìïàíèéã òºëººëºõ èòãýìæëýëèéã Þ íü
2003 îíû 6 äóãààð ñàðûí 11-íèé ºäºð îëãîõäîî òîäîðõîé õóãàöàà
çààãààã¿é (õõ-èéí 5 äàõü òàë) áà óã èòãýìæëýëèéí õóãàöàà
Èðãýíèé õóóëèéí 64.5 äàõü õýñýãò çààñíààð 2004 îíû 6 äóãààð
ñàðûí 11-íèé ºäºð äóóññàí áàéõàä ø¿¿õ “Â” êîìïàíèéã òºëººëºõ
ýðõã¿é Ä-ã õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöóóëñàí íü

Монгол Óлсын шүүхийн шийдвэрийн эмхтгэл Иргэний хэрэг Цуврал-5 54-56.

Монгол Óлсын шүүхийн шийдвэрийн эмхтгэë Иргэний хэрэã Цуврал-5 116-119.
èðãýíèé õóóëèéí 64 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñãèéã çºð÷æýý.
- “Â” ÁÁÕÊ–èéã òºëººëæ ºìãººëºã÷ Ä-èéí ãàðãàñàí íýõýìæëýëèéã
ø¿¿õ õ¿ëýýí àâ÷ èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýñýí (õõ-èéí 3 äàõü òàë)
àòëàà õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä íýõýìæëýã÷ýýð Ð-
èéã îðîëöóóëñàí íü îéëãîìæã¿é áîëæýý. Ð íü Ò–ä õîëáîãäîõ
íýõýìæëýëèéã ø¿¿õýä ãàðãààã¿é áàéíà.10
Òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ òºëººë¿¿ëýã÷èéí îëãîñîí èòãýìæëýëýýð

áàòàëãààæíà. Èòãýìæëýë íü òºëººë¿¿ëýã÷ á¿ðýí ýðõýý øèëæ¿¿ëýõ
ãýñýí îéëãîëò þì. Èòãýìæëýë ãýäýã íü òºëººë¿¿ëýã÷ýýñ òºëººëºã÷èä
îëãîñîí èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààòàé
õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãàà õèéæ õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä îðîëöîõ
ýðõèéã áè÷ãýýð îëãîñîí ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èã þì.
Áè÷ãýýð îëãîñîí èòãýìæëýë íü äàðààõ øààðäëàãûã õàíãàñàí òóõàé
Èðãýíèé õóóëèéí 64.2-ò çààñàí. ¯¿íä:
1. Èòãýìæëýëä òºëººë¿¿ëýã÷ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéõ, õóóëèéí
ýòãýýäèéí èòãýìæëýëä ýðõ áàðèã÷ ãàðûí ¿ñýã çóðæ òàìãà òýìäýã
äàðñàí áàéõ;
2. Õóóëèéí ýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéã õ¿ëýýí àâàõ, áóñäàä
øèëæ¿¿ëýõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ îëãîñîí èòãýìæëýëä ýðõ
áàðèã÷ààñ ãàäíà íÿãòëàí áîäîã÷ ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéõ;
3. Èòãýìæëýëèéã îëãîñîí îí, ñàð, ºäðèéã çààõ;
4. Õóóëüä çààñàí áîë íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëýõ.
Õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàë
- Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí

25.2-ò “èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé èðãýí íü ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿í, îéðûí òºðºë ñàäàíãèéí õ¿í, ýñõ¿ë ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð
ºìãººëºã÷ººð òºëººë¿¿ëýõýý ñàéí äóðààð ñîíãîõ ýðõòýé” ãýñýí
çààëò íü òºëººë¿¿ëýã÷èéí áóñäààð òºëººë¿¿ëýõ ýðõèéã çºð÷èæ
òºëººëëèéí õ¿ðýýã ÿâöóóðóóëñàí áàéõ òóë “ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í,
îéðûí òºðºë ñàäàíãèéí õ¿í” ãýäãèéã “áóñäààð òºëººë¿¿ëýõ” ãýæ
ººð÷ëºõ;
- ÈÕØÕØ òóõàé õóóëüä “Çîõèã÷ èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíä áèå÷ëýí îðîëöîæ áàéãàà íü òóõàéí õýðýãò òºëººëºã÷
àâ÷ îðîëöóóëàõ ýðõèéã íü õàñàõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é” ãýñýí íýìýëò
îðóóëàõ;
- Èðãýíèé õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí “õÿçãààðëàãäìàë
÷àäàìæòàé ýòãýýäèéã” õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òºëººë¿¿ëýõ àñóóäàë
ÈÕØÕØ òóõàé õóóëüä îðõèãäñîí áàéõ òóë óã õóóëüä íýìýëò
îðóóëàõ.
10
Монгол Óлсын шүүхийн шийдвэрийн эмхтгэл Иргэний хэрэг Цуврал-5 205-208.
ÇÀÌÛÍ ÕªÄªËÃªªÍÈÉ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ
ØÈÍÝ×ÈËÑÝÍ ÍÀÉÐÓÓËÃÛÍ ÒªÑªË ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÀÆËÛÍ
Õ¯ÐÝÝÍÄ ÕÈÉÑÝÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ

Îðøèë
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé

õóóëèéã øèíý÷ëýí ººð÷ëºõ ãýæ áóéòàé õîëáîãäóóëàí Õóóëü ç¿é,
äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû çàõèàëãààð áàòëàãäñàí ñóäàëãààíû àæëûí
óäèðäàìæèä çààñíû äàãóó õèéñýí áîëíî. Ñóäàëãààãààð ÀÍÓ-
ûí çàðèì ìóæ (Èëëèíîéñ, Êàëèôîðíè), ÕÁÍÃÓ, ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ,
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àâñòðè Óëñ, Áîëãàðûí Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ, Èõ
Áðèòàíè Óìàðä Èðëàíäûí Íýãäñýí Âàíò Óëñ, Äàíèéí Âàíò óëñ, Ôðàíö,
Óêðàéí, Ýñòîíè, Èçðàèëü, ×åõ óëñûí çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é
áàéäàëòàé õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí çàðèì îíöëîã çýðãèéã
åðºíõèé áàéäëààð òîéìëîí àâ÷ ¿çñýí áºãººä óäèðäàìæèä çààñíû äàãóó
(1-2 óëñûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ñóäëàõ) ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí çàìûí
õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
ò¿ëõ¿¿ ñóäàëñàí áîëíî.
Ñóäëàõ àñóóäëóóä:
. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí
áàéãóóëëàãóóäûí òîãòîëöîî, óÿëäàà ÿìàð áàéíà?;
2. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí óëñûí õÿíàëòûã ÿìàð
áàéãóóëëàãà õýðõýí çîõèîí áàéãóóëäàã?;
3. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã çîõèöóóëñàí áàðèìò
áè÷èãò ýðõ ç¿éí ÿìàð çîõèöóóëàëòûã òóñãàñàí áàéíà?;
4. Çàìûí õºäºëãººí çîõèîí áàéãóóëàëò, çàìûí õºäºëãººí
çîõèöóóëàëò, Àâòî çàì áîëîí òýýâðèéí õýðýãñëèéí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òàëààðõ çîõèöóóëàëò ÿìàð áàéäàã? ßìàð
áàðèìò áè÷ãýýð çîõèöóóëñàí áàéäàã?;
5. Îëîí íèéòýä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààðõ
ñóðãàëòûã ÿìàð áàéäëààð îëãîäîã?;
6. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí õóóëü òîãòîîìæ
çºð÷èã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí õýìæýý, ÿìàð òºðºë áàéäàã,
õàðèóöëàãûã õýðõýí õ¿ëýýëãýäýã?;

Ñóäàëãààã õèéæ ã¿éöýòãýñýí Çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðõëýã÷ Ð.Ìóõèéò, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí À.Ò¿âøèíòóëãà, Ë.Àìàðæàðãàë, Îëîí óëñûí ýðõ ñåêòîðûí ýðõëýã÷
Æ.Ñî¸ëìàà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Á.Ýíõ-Àìãàëàí.

Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü 1996 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íû ºäºð
áàòëàãäñàí. “Òºðèéí ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ëèéí 1996 îíû ¹7-ä íèéòäýãäñýí.

Ñóäàëãààã õèéõ ÿâöàä Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëèéí òºñëèéí
õóâèëáàðûã èð¿¿ëýýã¿é áºãººä ñóäàëãààã àæëûí õýñãèéí õóðëûí ¿åð ÿðèãäñàí àñóóäàë,
ñóäàëãààíû óäèðäàìæèä çààñàí àñóóëãûí õ¿ðýýíä õèéñýí áîëíî.
43
7. Òîðãóóëûã áýëýí áóñ õýëáýðýýð íîãäóóëæ áàéãàà çîõèöóóëàëò?
Ìàíàé óëñàä íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæòîé ýñýõ?;
8. Æîëîî÷èéí õàðèóöëàãûí îíîîíû ñèñòåìèéí çîõèöóóëàëò
ÿìàð áàéäàã?.
1. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí

áàéãóóëëàãóóäûí òîãòîëöîî, óÿëäàà ÿìàð áàéíà? Çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûí óëñûí õÿíàëòûã ÿìàð áàéãóóëëàãà õýðõýí çîõèîí
áàéãóóëäàã?
ÎÕÓ-ûí õóâüä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ

÷èãëýëýýð ã¿éöýòãýõ, ìºðäºí øàëãàõ, çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, õÿíàí
øàëãàõ, çºâøººðëèéí ¿¿ðãèéã Çàìûí õºäºëãººíèé ýðã¿¿ëèéí àëáà
õàðèóöäàã áàéíà. Òóñ àëáà íü ÎÕÓ-ûí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû õàðúÿà
Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí óëñûí õÿíàëòûí ãàçðûí
íýã àëáà áîëæ, ÎÕÓ-ûí íèéãìèéã àþóëààñ õàìãààëàõ öàãäààãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòäàã áàéíà.
Òóñ áàéãóóëëàãà íü äàðààõü á¿ðýëäýõ¿¿íèé õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàã áàéíà. ¯¿íä:
• Çàìûí õºäºëãººíèé ýðã¿¿ëèéí àëáàíû ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí
áàéãóóëàõ, çîõèöóóëàõ àëáàä;
• Õîòûí, ä¿¿ðãèéí, á¿ñèéí, çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí õààëòòàé
áàéãóóëàìæ, îíöãîé çîõèöóóëàëòòàé á¿ñ¿¿ä çýðýã ãàçàðò Çàìûí
õºäºëãººíò ýðã¿¿ëèéí àëáàíû ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ àëáàä;
• Çàìûí õºäºëãººíèé ýðã¿¿ëèéí àëáàíû æàãñààëûí àëáóóä.

Çàìûí õºäºëãººíèé ýðã¿¿ëèéí àëáà íü Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû
õàðúÿà áóñàä ãàçðóóä, òýýâðèéí õýðýãñëèéí öýðãèéí ýðã¿¿ëèéí àëáà,
áóñàä òºðèéí áàéãóóëëàãà, õóóëèéí ýòãýýä, îëîí íèéòèéí õýâëýë,
ìýäýýëëèéí õýðýãñýëòýé õàìòðàí àæèëëàäàã áàéíà.
Çàìûí õºäºëãººíèé ýðã¿¿ëèéí àëáàíû ãîë çîðèëãî íü çàìûí
õºäºëãººíä îðîëöîã÷ íàðûã çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí
ä¿ðýì, æóðìûã áàðèìòëàõ, óëìààð àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãèéí
õîõèðëîîñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, íèéãìèéí áîëîí óëñûí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ, òýýâðèéí õýðýãñëèéí çîõèñòîé õºäºëãººíèéã õàíãàõàä
îðøèíî. Çàìûí õºäºëãººíèé õÿíàëòûí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõäýý òåõíèê
õýðýãñýë àøèãëàñàí âèäåî àæèãëàëò õèéõ, çàì äýýð ýðã¿¿ëèéí àëáàíû
öàãäàà íàð õÿíàõ, òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàí õóðäûã õÿíàäàã áàéíà.
Çàìûí õºäºëãººíèé ýðã¿¿ëèéí àëáàíû àæèëòàí íü äàðààõü ¿¿ðýãòýé

1, 2 äóãààð ñóäàëãààíû àñóóëòûí õàðèóëòûã íýãòãýí áè÷èâ.

Приказ МВД РФ от 20.04.1999 г. № 297 “Об утверждении наставления по работе
дорожного движения службы Государственной инспекции безопасности дорожного
движения МВД РФ”

Указ Президента РФ от 15.06.1998 № 711 “О дополнительных мерах по обеспечению
безопасности дорожного движения”
2011] Ñóäàëãààíû òàéëàí 45
¯¿íä:
• Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàë áîëîí ò¿ãæðýëã¿é ÿâöûã
õàíãàõ;
• Ïîñòûí îð÷èìä áîëîí ýðã¿¿ëèéí òàëáàé äàõü íºõöºë áàéäëûã
õÿíàõ;
• Çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîã÷ íàðûí çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã ñàõèæ áàéãàà ýñýõýä
õÿíàëò òàâèõ;
• Çàì äýýð ãàð÷ áóé ãýìò õýðýã, çàõèðãààíû çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, àðèëãàõ;
• Æîëîî÷ íàðò çàì äýýð ãàðñàí îñëûí áàéäàë, çàìûí ýâäðýë,
ãýìòýëèéí òàëààð ìýäýýëýõ;
• Òîäîðõîé ¿éëäýë, äîõèî àøèãëàí çàìûí õºäºëãººíèéã
çîõèöóóëàõ;
• Õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó òîðãóóëü îíîãäóóëàõ çýðýã
îðíî.
ÎÕÓ-ûí õóâüä “Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàðèóöñàí

õîòûí çºâëºëèéí òóõàé” Ìîñêâà õîòûí äàðãûí 2005 îíû 12 äóãààð
ñàðûí 30-íû ºäðèéí 435-ÐÌ òîîò òóøààëààð çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã çîõèöóóëàõ çºâëºë
áàéãóóëàãäæýý. Òóñ Çºâëºë: íü äàðààõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýí
àæèëëàäàã. ¯¿íä:
• Çàì äýýð ãàð÷ áóé îñîëûã òàñëàí çîãñîîõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
÷èãëýëýýð îëîí íèéòýä çîðèóëñàí óõóóëãûí, òàíèí ìýäýõ¿éí
øèíæòýé àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëàõ;
• Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ÷èãëýëýýð ãàð÷ áóé
õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòûí øèíý÷ëýë, õýðýãæèëòýíä õÿíàëò òàâèõ;
• Çàì äýýð ãàðñàí îñîëûí òàëààð íýãäñýí ñòàòèñòèê ä¿í
ãàðãàõ, çàì äýýðõè çºð÷ëèéã áóóðóóëàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ,
õýðýãæèëòèéã õàíãàõ;
• Àâòîòýýâðèéí çºð÷èë, ãýìò õýðýã, çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é
áàéäëûí òàëààðõè æèë á¿ðèéí ìýäýýã ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàðò
áýëòãýõ, òàíèëöóóëàõ;
• “Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàë” ñýäýâò Ìîñêâà õîòûí
ñàíãèéí (ôîíä)-ûã õºãæ¿¿ëýõ, çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é
áàéäëûí òàëààðõè íèéãìèéí èäýâõè ç¿òãýëèéã ñàéæðóóëàõ.
Áåëîðóñü Óëñûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé

õóóëèéí 11 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíààð, çàìûí õºäºëãººí, ò¿¿íèé
àþóëã¿é áàéäëûã Áåëîðóñü Óëñûí Õóóëü ç¿éí ÿàìíû õàðüÿà
Òýýâðèéí õýðýãñëèéí óëñûí õÿíàëòûí ãàçàð õàðèóöäàã áàéíà. Òóñ

Распоряжение мэра Москвы” О городской комиссии по безопасности дорожного
движения” 2005.12.30 № 435-РМ http://www.businesspravo.ru/Docum/DocumShow_Docu-
mID_107340.html /сүүлд үзсэн 2011.03.17/

Мөн тэнд.

Закон об Дорожном движении Республики Бурятия, 2006.01.25 4/22
áàéãóóëëàãûí ýðõ ¿¿ðãèéã “Áåëîðóñü Óëñûí Äîòîîä ßâäëûí ÿàìíû
Òýýâðèéí õýðýãñëèéí óëñûí õÿíàëòûí ãàçðûí òóõàé Òîãòîîë”-îîð
çîõèöóóëæýý. Òóñ áàéãóóëëàãûí á¿ðýëäýõ¿¿íä Òýýâðèéí õýðýãñëèéí
óëñûí ãàçðûí óäèðäëàãûí ãàçàð, Ìèíñê õîòûí ã¿éöýòãýõ õîðîîíû
òýýâðèéí õýðýãñýë õÿíàëòûí ãàçàð, ä¿¿ðãèéí, áàã õîðîîíû, òîéðãèéí
ã¿éöýòãýõ õîðîîíû òýýâðèéí õýðýãñýë õÿíàëòûí ãàçàð, çàì çàñâàðûí
òóñãàé áàðèëãûí áàãóóä áàãòäàã.
ÀÍÓ-ûí Êàëèôîðíè ìóæèéí õóâüä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é

áàéäëûã õàíãàõ ÷èãëýëä õîëáîãäîõ òºðèéí áàéãóóëëàãóóä áîëîí
áóñàä ýòãýýä íü íýëýýä óÿëäààòàé àæèëëàäàã áàéíà. Æèøýý íü: óëààí
ãýðëýýð ä¿ðýì çºð÷ñºí, ýñõ¿ë ìàøèíàà õîðèãëîñîí çîãñîîëä òàâüñàí
çýðýã çºð÷ëººñ ¿¿äñýí òîðãóóëü (õîòûí çàõèðãààíààñ îíîãäóóëñàí
òîðãóóëèéã), ìºí ø¿¿õýýñ (õîòûí öàãäààãèéí õ¿ðã¿¿ëñýí áàðèìòûã
¿íäýñëýí) àâòî çàìûí îñëûí õîëáîãäîõ çºð÷èëä îíîãäóóëñàí
òîðãóóëèéã òºëºõã¿é õóãàöàà õýòð¿¿ëáýë òóõàéí òîðãóóëü îíîãäóóëñàí
áàéãóóëëàãóóäààñ íü (DMV Department of motor vehicle) òóõàéí
ìóæèéí àâòî òýýâðèéí õýðýãñëèéã á¿ðòãýäýã áàéãóóëëàãàä íü ìýäýýëýë
î÷èæ, òóõàéí çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéí æîëîîäîõ ýðõèéã õàñàõ,
ýñõ¿ë ìàøèíû óëñûí á¿ðòãýëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ çýðýã àðãà õýìæýý
àâ÷ õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.10
Ìºí àâòî ìàøèíû ÿíäàíãèéí óòààíààñ ãàð÷ áàéãàà õîðò õèéí
çºâøººðºãäºõ õýìæýýã òóõàéí ìóæèéí õîòûí çàõèðãààíààñ æèë
á¿ð øàëãàæ õýðýâ øààðäëàãàä íèéöýõã¿é òîõèîëäîëä ìóæèéí àâòî
ìàøèí ýçýìøèã÷èäèéã á¿ðòãýäýã áàéãóóëëàãàä (DMV Department
of motor vehicle) ìýäýýëëèéã õ¿ðã¿¿ëæ óëìààð óã àâòî òýýâðèéí
õýðýãñëèéí äóãààðûí á¿ðòãýëèéã õèéäýãã¿é áºãººä ýíý òîõèîëäîëä
òóõàéí òýýâðèéí õýðýãñëèéã æîëîîäîõ ýðõã¿é áîëäîã áàéíà. ªºðººð
õýëáýë àâòî òýýâðèéí õýðýãñëèéí á¿ðòãýëèéí ãàçàð (DMV), õîòûí
çàõèðãàà, çàìûí öàãäàà çýðýã áàéãóóëëàãóóä íü çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí áàéãóóëëàãóóä áà ýäãýýð õîîðîíäîî
íÿãò óÿëäààòàé àæèëëàäàã áàéíà.
ÀÍÓ-ûí Êàëèôîðíè ìóæèéí Àâòî òýýâðèéí õýðýãñëèéã á¿ðòãýäýã
ãàçàð (DMV Department of motor vehicle) íü äàðààõ ÷èã ¿¿ðãèéã
õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.11
• Àâòî òýýâðèéí õýðýãñëèéã á¿ðòãýäýã ãàçàðò á¿ðòãýëòýé òýýâðèéí
õýðýãñýë ýçýìøèã÷èéí ãýð÷èëãýý (ýðõèéí ãýð÷èëãýý) îëãîõ;
• Æîëîî÷è îñîë àâààð, ÿë øèéòãýëä õîëáîãäñîí ýñýõ òàëààðõ
ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ;
• Õóâü õ¿ì¿¿ñò æîëîîíû ¿íýìëýõ îëãîõ ;
• Óñàí îíãîöíû ýçýìøèã÷èéí òýìäýãëýë áîëîí á¿ðòãýë õèéõ;
10
http://www.cyberdriveillinois.com/publications/rules_of_the_road/rr_chap08.html /visited
2011.3.25./
11
http://www.dmv.ca.gov/about/profile/what_dmv_does.htm/visited 2011.3.25./
• Òýýâðèéí õýðýãñëèéã ¿éëäâýðëýã÷, òýýâýðëýã÷, íèéë¿¿ëýã÷,
çóó÷ëàã÷, òýýâðèéí õýðýãñëèéã áîðëóóëàã÷, ñýëáýã õýðýãñýë
õóäàëäàã÷èéã çîõèöóóëàõ áîëîí ãýð÷èëãýý îëãîõ ;
• Ñàíõ¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ;
• Õýðýãëýã÷èéí ãîìäîëûã øàëãàõ;
• Õóóëèéí äàãóó á¿ðòãýëèéã òîãòìîë øèíý÷ëýæ õàäãàëàõ;
• Æèëä îéðîëöîîãîîð 6,5 òýðáóì àì äîëëàð öóãëóóëæ óëñûí
îðëîãî áîëãîíî.
3. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã çîõèöóóëñàí áàðèìò

áè÷èãò ýðõ ç¿éí ÿìàð çîõèöóóëàëòûã òóñãàñàí âý?

Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã çîõèóóëñàí çàðèì îðíû
îíöëîã çîõèöóóëàëòààñ äîîð äóðäàâ.
Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààð çîõèöóóëñàí
òóñãàéëñàí õóóëüòàé óëñàä: Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àâñòðè Óëñ, Áîëãàðûí
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ, Èõ Áðèòàíè Óìàðä Èðëàíäûí Íýãäñýí Âàíò Óëñ,
Äàíèéí âàíò óëñ, Óêðàéí Óëñ, Ýñòîíè Óëñ áàãòàíà12. Èñïàíè Óëñàä
“Ìåõàíèê òýýâðèéí õýðýãñëèéí õºäºëãººí áà çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé ¯íäñýí (ãîë) õóóëü” õýìýýõ õóóëü ¿éë÷èëäýã
áàéíà. Áîëãàð, Äàíè, Èñïàíè, Óêðàéí, Ôèíëÿíä çýðýã óëñàä çàìûí
õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí õóóëü íü ýíý ñàëáàðûã çîõèöóóëæ áóé
åðºíõèé õóóëü þì.13
Íîðâåãè Óëñàä “Çàìûí õºäºëãººíèé òóõàé” õóóëèéí çýðýãöýý

1936 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íû ºäðèéí “Çàðèì òºðºë ìýðãýæèë
á¿õèé ýòãýýäèéí ¿¿ðãèéí õÿçãààðëàëòûí òóõàé” õóóëèàð çàìûí
õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àñóóäëûã çîõèöóóëíà. Ýíýõ¿¿
õóóëèàð çàðèì òºðëèéí ìýðãýæèë á¿õèé ýòãýýä, ò¿¿íèé äîòîð à÷àà
òýýâðèéí æîëîî÷èéã æîëîî áàðèõûí ºìíº 8 öàãèéí äîòîð àðõè,
ìºí ìàíñóóðóóëàõ áîëîí ñýòãýöýä íºëººëºõ ç¿éë õýðýãëýõèéã á¿ðýí
õîðèãëîæýý.14
Ôðàíö Óëñûí õóâüä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí

òàëààðõè îíöëîã çîõèöóóëàëòûã àãóóëñàí õóóëüòàé áàéíà. Ôðàíö
Óëñàä Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ä¿ðýì (5 áîòü), Çàìûí
çàñâàð, ¿é÷èëãýýíèé ä¿ðýì, Çàìûí òýìäýã, òýìäýãëýãýýíèé áîëîí
äîõèîíû òóñãàé ä¿ðýì çýðýã ýðõ ç¿éí áàðèìòóóä ¿éë÷èëäýã áàéíà.15
Ôðàíöûí çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðìèéí 5 áîòü õóóëü òîãòîîõ áîëîí
æóðàìëàõ õýñýãò àíãèëàãäàõààñ ãàäíà. Çàìûí õºäºëãººíòýé õîëáîîòîé
12
Правовое регулирование дорожного движения, его безопасности в зарубежных странах
http://www.auto016.ru /сүүлд үзсэн 2011.03.03/
13
Мөн тэнд.
14
Мөн тэнд.
15
Мөн тэнд.
á¿õ àñóóäëûã çîõèöóóëàõ èæ á¿ðýí õýì õýìæýýã çîõèöóóëñàí áàéíà.
ÕÁÍÃÓ-ä “Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü”-

èàñ ãàäíà “Çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðìèéí çºð÷ëèéí òóõàé õóóëü”,
“Çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîõûã çºâøººðºõ òóõàé õóóëü” (òóñ õóóëü íü
æîëîîíû ¿íýìëýõ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû áîõèðäîë, òýýâðèéí õýðýãñëèéí
óëñûí á¿ðòãýë, çºâøººðºë çýðýã àñóóäëûã çîõèöóóëäàã) çýðýã õóóëü
¿éë÷èëäýã.
Øâåäèéí Âàíò Óëñàä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí

÷èãëýëýýð äàðààõü õóóëèóä ¿éë÷èëäýã áàéíà. ¯¿íä16:
• Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü;
• Æîëîî÷ áýëòãýõ, æîëîîíû ¿íýìëýõ îëãîõ, æîëîîíû ¿íýìëýõ
õóðààæ àâàõ òóõàé õóóëü;
• Æîëîî÷ áýëòãýõ àâòî ñóðãóóëèéí òóõàé õóóëü.

Øâåä Óëñàä òóñãàé áèå äààñàí õóóëèàñ ãàäíà: çàìûí õºäºëãººíèé
æóðìûã íîöòîé çºð÷ñºí çºð÷èë (æîëîîíû ¿íýìëýõã¿é áóþó ñîãòóóãààð
òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäñîí); æîëîî÷ áýëòãýõ áîëîí æîëîîíû ¿íýìëýõ
õóðààõ æóðàì; àâòî ñóðãóóëüä õàìààðàõ ¿íäñýí øààðäëàãà; çîãñîîëûí
æóðàì çºð÷ñºíèé òîðãóóëü; òýýâðèéí õýðýãñëèéã àëáàäàí çººâºðëºõ
òóõàé; àþóëòàé à÷ààã òýýâýðëýõ; çºâøººðñºí æèíã õýòð¿¿ëñíèé
òîðãóóëü ãýõ çýðýã àñóóäëûã çîõèöóóëñàí äýýðõ õóóëèóä ¿éë÷èëíý.

Ýñòîíè Óëñàä òýýâðèéí õýðýãñëèéí òºðºë (íèéòèéí òýýâðèéí, à÷àà
òýýâðèéí ãýõ çýðýã) áîëãîí õóóëüòàé áàéõààñ ãàäíà ìºí çàìûí òóõàé
õóóëü ÷ áèé. Ìºí òóñãàé õóóëèóäààð: çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý
çºð÷èõ; òýýâðèéí õýðýãñëèéí äààòãàë; çàìûã õàìãààëàõ, àøèãëàõ,
òàòâàð òºëºõºä çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîã÷èä, çàìûí ýçýìøèã÷,
ºì÷ëºã÷èéí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã, ìºí ò¿¿í÷ëýí òýýâðèéí õýðýãñëèéã
çîãñîîëûí àñóóäëûã òóñãàé õóóëèóäààð çîõèöóóëäàã.
Çàðèì óëñ îðîí çºâõºí çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì áàòëàí ãàðãàõààð
õÿçãààðëàíà. Ãýâ÷ ýäãýýð íü ýðõ ç¿éí íýãäìýë àêòûí àãóóëãà áàéõã¿é.
Æèøýý íü çàìûí òýìäýãëýãýý õèéõ áîëîí çàìûí òýìäýã àøèãëàõ æóðàì;
Òýýâðèéí ìåõàíèê õýðýãñëèéí òóõàé õóóëèéã õýðýãëýõ (Àâñòðè);
àâòîìàøèí á¿ðòãýõ áîëîí òýýâðèéí òîîëëîãûí á¿ðòãýëòýé õîëáîîòîé,
òåõíèêèéí ¿çëýã, ãýðëýí äîõèîíû çîõèöóóëàëò, çàìûí áàðèëãà,
áàéãóóëàìæòàé õîëáîîòîé æóðàì, çàì õºíäëºí ãàðàõ, îâîð èõòýé
áîëîí õ¿íä äààöûí àâòîìàøèíû õºäºëãººíèéã çºâøººðºõ ïðîöåäóð
(Áîëãàð); òýýâðèéí ìåõàíèê õýðýãñýë, ò¿¿íèé òîíîã òºõººðºìæèéã
á¿ðòãýõ, æîëîîíû ¿íýìëýõ îëãîõ áîëîí æîëîî÷ áýëòãýõ (êàòåãîðè
16
á¿ðèéã òóñ òóñàä íü, ìºí ýíä æîëîîíû áàãøèéí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã
ìºí òîäîðõîéëæ ºãñºí), ìºí ò¿¿í÷ëýí çàìûí òýìäýã áîëîí äîõèîíû
òóõàé àêò (Äàíè) òóñ òóñäàà ¿éë÷èëæ áàéíà.
ÎÕÓ áîëîí òóñãààð òîãòíîñîí óëñóóäûí õàìòûí íºõºðëºëèéí

áóñàä óëñ îðîíä Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëèóä
¿éë÷èëæ áàéíà.
ÎÕÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèéã çîõèöóóëàõ çàðèì õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòààñ*:

1. Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé ÎÕÓ-ûí õóóëü 2001.12.30
2. ÎÕÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü 1996.06.13
3. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé 1995.12.10

Õîëáîîíû õóóëü
4. Òýýâðèéí õýðýãñëèéí ¿íýìëýõ õýðýãëýõ òóõàé ÎÕÓ- 1993.05.18
ûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë
5. ÎÕÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýýð àâòîòýýâðèéí õýðýãñýë 1994.08.12
áîëîí ººðºº ÿâàã÷ òýýâðèéí õýðýãñýëèéí óëñûí
á¿ðòãýëèéí òóõàé ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë
6. ÎÕÓ-ä òýýâðèéí õýðýãñýë àøèãëàõ òóõàé çàðèì 1992.04.08
àñóóäëûí ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë
7. ÎÕÓ-ûí Äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû Çàìûí õºäºëãººíèé 1998.07.31
àþóëã¿é áàéäëûí óëñûí õÿíàëòûí ãàçàðò
á¿ðòã¿¿ëñýí òýýâðèéí õýðýãñýëèéí óëñûí òåõíèê
¿çëýãèéã ÿâóóëàõ æóðìûí òóõàé ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçðûí òîãòîîë
8. Çàìûí õºäºëãººíèé Ä¿ðìèéí òóõàé ÎÕÓ-ûí ÇÃ-ûí 1993.10.23
òîãòîîë
9. Òóñãàé ãýðëýí áîëîí äîõèîò òýìäýãèéí òóõàé ÎÕÓ-ûí 2006.12.01
ÇÃ-ûí òîãòîîë
10. Òýýâðèéí õýðýãñýëèéí õàðààò áóñ òåõíèê øèíæèëãýý 2003.04.24
õèéõ òóõàé ÎÕÓ-ûí ÇÃ-ûí òîãòîîë
11. Òýýâðèéí õýðýãñýë ýçýìøèã÷äèéí äààòãàëä õàìðóóëàõ 2003.05.07
òóõàé æóðàì
12. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íýìýëò 1998.05.16
àðãà õýìæýýíèé òóõàé ÎÕÓ-ûí Åðºíõèéëàã÷èéí
çàðëèã
13. Òýýâðèéí õýðýãñýëèéí á¿ðòãýëèéí òýìäýãèéã óëñûí 2002.03.28
á¿ðòãýëä á¿ðòãýõ òóõàé ÎÕÓ-ûí Äîòîîä õýðãèéí
ÿàìíû òóøààë
* Нормативные документы http://www.gibdd.ru/documents/ (сүүлд үзсэн 2011.03.17)

14. Îëîí óëñûí æîëîîíû ¿íýìëýõíèé òóõàé ÎÕÓ-ûí 1998.09.28

Äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû òóøààë
ÁÍÕÀÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé ýðõ

ç¿éí çîõèöóóëàëò
ÁÍÕÀÓ ºíäºð õºãæèëòýé ã¿ðíèé õóâüä àâòî çàìûíõàà õºãæëººð
äýëõèéä äýýã¿¿ðò îðäîã. ¯¿íèéã äàãààä àâòî çàìûí õºäºëãººí
çîõèöóóëàõ, çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ
òåõíèê õýðýãñýë íü ºíäºð õºãæñºí. Çàìûí õºäºëãººíä òàâèõ õÿíàëòûã
çàìûí öàãäàà äàíãààðàà áóñ, àæèãëàëòûí âèäåî êàìåð, ôîòî àïïàðàò
çýðýã òåõíèê õýðýãñëèéí òóñëàìæòàéãààð ã¿éöýòãýäýã.
ÁÍÕÀÓ-ûí çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã äàðààõ õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä ñóäàëñàí áîëíî.
¯¿íä:
. ÁÍÕÀÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé
õóóëü17;
2. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ä¿ðýì18;
3. Æîëîî÷èéí çºð÷ëèéã òîîöîõ øèéòãýëèéí îíîîíû àðãà
õýìæýý19;
4. Àâòî ìàøèí æîëîîäîõ ¿íýìëýõ àâàõ áà àøèãëàõ ä¿ðýì20.
ÁÍÕÀÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü.

Òóñ õóóëü íèéò 8 á¿ëýã, 124 ç¿éëòýé.
Á¿òýö:
Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Íèéòëýã ¿íäýñëýë
Õî¸ðäóãààð á¿ëýã. Òýýâðèéí õýðýãñýë áà æîëîî÷
1) àâòî ìàøèí, àâòîáóñ ìàøèí
2) àâòî ìàøèíû æîëîî÷
Ãóðàâäóãààð á¿ëýã. Çàìààð çîð÷èõ íºõöºë
Äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã. Çàìààð çîð÷èõ ä¿ðýì
Ýíãèéí ä¿ðýì
Àâòîìàøèí çàìààð çîð÷èõ ä¿ðýì
Àâòîáóñ ìàøèí çàìààð çîð÷èõ ä¿ðýì
ßâãàí çîð÷èã÷ áà òýýâðèéí õýðýãñëýýð çîð÷èã÷èéí ä¿ðýì
ªíäºð õóðäíû çàìûí òóñãàéëñàí ä¿ðýì
17
2003 онд батлагдаж, 2004 оноос мөрдөгдөж байна.
18
2004 оны 4 дүгээр сарын 28-нд батлаж, 2004 оны 5 дугаар сарын 1-ний өдрөөс хүчин
төгөлдөр болсон.
19
“Жолоочийн зөрчлийг тооцох шийтгэлийн онооны арга хэмжээ”-ний 24 дүгээр зүйлд “орон
нутгийн шинжтэй дүрэм журамд заасны дагуу жолоочийн зөрчлийг тооцох шийтгэлийн
онооны хэлбэр хэмжээг зөвхөн тухайн орон нутгийн жолоочийн хувьд хэрэглэнэ” гэж
зааснаас харахад муж, орон нутаг бүрт нэгэн адил дүрэм үйлчилдэггүй байна.
20
2009 оны 12 дугаар сарын 7-ны өдөр батлагдсан.
Òàâäóãààð á¿ëýã. Çàìûí îñëûí çîõèöóóëàëò
Çóðãààäóãààð á¿ëýã. Õóóëèéí õýðýãæèëòèéí õÿíàëò
Äîëîîäóãààð á¿ëýã. Õóóëèéí õàðèóöëàãà
Íàéìäóãààð á¿ëýã. Õàâñðàëò
Òóñ õóóëü äàõü çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí óäèðäëàãà,

çîõèöóóëàëòòàé õîëáîîòîé ç¿éë, çààëòóóä:
4 ä¿ãýýð ç¿éë. Øàò øàòíû Àðäûí çàñãèéí ãàçàð çàìûí
õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã óäèðäàõ àæèë áà ýäèéí çàñãèéí á¿òýýí
áàéãóóëàëò áîëîí íèéãìèéí õºãæèëä òîõèðóóëàí çîõèöóóëàõ ÿâäëûã
áàòàëãààæóóëíà.
Õîøóóíààñ äýýø îðîí íóòãèéí øàò øàòíû Àðäûí Çàñãèéí
ãàçàð çàìûí õºäºëãººíèé õºãæëèéí õýðýãöýýíä òîõèðóóëàí, çàìûí
õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ, òºðèéí
õîëáîãäîõ áîäëîãûã áàðèìòëàí çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã
óäèðäàõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ, õýðýãæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëíà.
5 äóãààð ç¿éë. Òºðèéí çºâëºëèéí Àþóëã¿é áàéäëûí ÿàì óëñ

îðîí äàÿàð àâòî çàìûí àþóëã¿é áàéäëûã óäèðäàõ àæëûã õàðèóöíà.
Õîøóóíààñ äýýø øàò øàòíû Àðäûí çàñãèéí ãàçàð Àþóëã¿é áàéäëûí
áàéãóóëëàãûí çàìûí õºäºëãººíèéã óäèðäàõ ãàçàð íü òóõàéí çàñàã
çàõèðãààíû íóòàã äýâñãýð äîòîðõè àâòî çàìûí õºäºëãººíèéã óäèðäàí
çîõèöóóëàõ àæëûã õàðèóöíà.
Òóñ õóóëü äàõü çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ñóðãàëòòàé

õîëáîîòîé çîõèöóóëàëò:
6 äóãààð ç¿éë. Øàò øàòíû çàñàã çàõèðãàà íü çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûí òàëààðõè ñóðãàëòûã òîãòìîë ÿâóóëæ, èðãýäèéí
çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ
¿¿ðýãòýé.
Áàéãóóëëàãà, ãàçàð õýëòýñ, íýãæ, àæ àõóéí áàéãóóëëàãà, èðãýíèé
íèéãìèéí íýãäýë áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà á¿ð òóõàéí áàéãóóëëàãûí
àæèëòàí, àëáàí õààã÷äàä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààð
ñóðãàëò ÿâóóëíà.
Áîëîâñðîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà,
ñóðãóóëèóä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ñóðãàëòûã ýðõ ç¿éí
ñóðãàëòûí àãóóëãàä áàãòààæ ÿâóóëíà.
Õýâëýë ìýäýýëýë, ðàäèî, òåëåâèç çýðýã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà
íü çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààð ñóðãàëò ÿâóóëàõ
¿¿ðýãòýé.
7 äóãààð ç¿éë. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã óäèðäàí

çîõèîí áàéãóóëàõ àæèëä øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààã ñàéæðóóëæ,
òýðã¿¿íèé, îëîëòîä óäèðäëàãûí àðãà áàðèë, òåõíèê, òåõíîëîãè, òîíîã
òºõººðºìæèéã íýâòð¿¿ëýõ, àøèãëàõ.
Òóñ õóóëüä çàìûí öàãäààãèéí àæèë ¿¿ðýã, ýðõ õýìæýýíèé àñóóäëûã

õóóëèéí õýðýãæèëòýä òàâèõ õÿíàëò ãýñýí á¿ëýãò òîäîòãîæ ºãñºí áºãººä
òóõàéëáàë òóñ õóóëèéí 83 äóãààð ç¿éëä çààñíààð äàðààõ òîõèîëîëä
çàìûí öàãäàà çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí õóóëü òîãòîîìæ
çºð÷ñºí ¿éëäëèéã áîëîí çàìûí îñëûí õýðãèéã øàëãàæ øèéäâýðëýõýýñ
òàòãàëçàíà. ¯¿íä:
. Òóñ õýðãèéí õîëáîãäîã÷ (çîõèã÷) ýñâýë õîëáîãäîã÷èéí îéðûí
õàìààòàí ñàäàí;
2. Òóõàéí ýòãýýä, ýñâýë ò¿¿íèé îéðûí õàìààòàí ñàäàí òóõàéí
õýðýãò àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëòýé;
3. Òóõàéí õýðãèéí õîëáîãäîã÷ áîëîí áóñàä õàðèëöàà õîëáîîíû
øàëòãààíààð õýðãèéã øóäàðãààð øèéäâýðëýõýä íºëººëæ
áîëçîøã¿é.
Ìºí òóñ õóóëèéí 117 äóãààð ç¿éëä ”Çàìûí öàãäàà àëáàí òóøààë,
ýðõ ìýäëýý àøèãëàí íèéòèéí ýä õºðºíãèéã ýçýìøèõ, îëæ àâàõ, àâëèãà
àâàõ, ýñõ¿ë ýðõ ìýäëýý óðâóóëàí àøèãëàõ, õýòð¿¿ëýõ áàéäëààð ãýìò
õýðýã ¿éëäñýí áîë õóóëèéí äàãóó ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý,”
ãýæ õóóëü÷èëæýý.
4. Çàìûí õºäºëãººíèé çîõèîí áàéãóóëàëò, çàìûí õºäºëãººíèé

çîõèöóóëàëò, Àâòî çàì áîëîí òýýâðèéí õýðýãñëèéí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òàëààðõ çîõèöóóëàëò ÿìàð áàéäàã? ßìàð
áàðèìò áè÷ãýýð çîõèöóóëñàí áàéäàã?
Çàì çàñâàðûí àæëûí òóõàéä ÎÕÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é

áàéäëûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëñíû äàãóó çàìûã çàñâàðëàõ, øèíýýð
çàì òàâèõ, ýâäðýëèéã àðèëãàõ íü çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàíà21. Õîëáîîíû ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóä,
ÎÕÓ-ûí ñóáúåêò óëñûí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà, íóòãèéí
ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà áîëîí õàðèóöäàã çàìòàé õóóëèéí ýòãýýä,
èðãýíèé õóâüä çàì çàñâàð, ýâäðýë àðèëãàõ àæëûã ººðºº õàðèóöäàã
áàéíà. Èíãýõäýý óëñààñ òîãòîîñîí çàì çàñâàðûí æóðìûã áàðèìòëàõ
áóþó ìýðãýæëèéí ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí çàì çàñâàð, áàðèëãûí
áàãèéã àæèëëóóëíà22.
ÕÁÍÃÓ-ûí õóâüä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé

21
Федеральный Закон о Безопастности дорожного движения 15 ноября 1995 года /с
изменениями от 2010.07.27/ Статья 11, 12.
22
Мөн тэнд, статья 13.
õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí æîëîî÷èä òîðãóóëü îíîãäóóëäàã áàéíà.
Òóõàéëáàë, òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ õóðä õýòð¿¿ëñýí òîõèîëäîëä öàãò
25 êì-ýýð õýòð¿¿ëñýí áîë 200 åâðî, 30 êì-ýýð õýòð¿¿ëñýí áîë 240
åâðî, 40 êì-ýýð õýòð¿¿ëñýí áîë 400 åâðîãîîð òóñ òóñ òîðãîæ, æîëîîíû
¿íýìëýõèéã ñàðûí õóãàöààòàé õóðààí àâäàã áàéíà23. 150 Åâðî õ¿ðòýëõè
õýìæýýíèé òîðãóóëèéã ãàçàð äýýð íü çàìûí öàãäààãèéí áàéöààã÷èä
òîðãóóëæ, ò¿¿íýýñ äýýø õýìæýýíèé òîðãóóëèéã 7 õîíîãèéí äîòîð
áàíêíû òîäîðõîé äàíñàíä òóøààõ ¸ñòîé. ÕÁÍÃÓ-ûí õóâüä “íóóöààð”
áóþó âèäåî àæèãëàëò àøèãëàõ, õóðäíû çàì äýýð õóðä õýìæèã÷
òºõººðºìæ áàéðëóóëàõ çýðýã àðãûã àøèãëàæ çºð÷ëèéã òîãòîîäîã. Òóñ
òºõººðºìæ (Police Pilot) íü òîãòîîñîí õóðä õýòð¿¿ëýõèéã õÿíàõààñ
ãàäíà, ãýðëýí äîõèîíû çºð÷èë, îãöîì ìàí¸âð õèéõ çýðãèéã ìýäýðäýã
áàéíà.
Óêðàèí24, Ýñòîíè óëñûí25 çàìûí õºäºëãººíèé õóóëèàð “Õ¿ðýýëýí

áóé îð÷íû õàìãààëàëòûí õóâüä õ¿ëýýõ ¿¿ðýã” õýìýýõ á¿ëãèéã àãóóëñàí
áàéäàã íü áóñàä îðíû çîõèöóóëàëòààñ îíöëîã þì. Òóñ çîõèöóóëàëòûí
äàãóó æîëîî÷ áóñäàä áîëîí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ñºðãººð íºëººëºõ
íºõöºë ¿¿ñãýõ, ÷àíãà äóó àâèà ãàðãàõ, èõ õýìæýýãýýð óòàà ãàðãàõ,
àìüòàí áîëîí øóâóó äàéðàõûã õîðèãëîäîã. Ýñòîíè Óëñûí Çàìûí
õºäºëãººíèé Ä¿ðìèéí 16 äóãààð ç¿éëä çààñíààð, æîëîî÷ îðîí ñóóöíû
òºâëºðºë èõòýé á¿ñýä 2 ìèíóòààñ èë¿¿ õóãàöààãààð òýýâðèéí õýðýãñýëýý
àñààëòòàé áàéëãàõûã õîðèãëîäîã áàéíà26. Ìºí ãîë, ìºðºí, ãîðõè,
óñíû ýðãýýñ 10 ì îéð çàéä òýýâðèéí õýðýãñýëýý óãààõ, çîðèóëàëòûí
áóñ ãàçàð òîñ, ìàñëî ñîëèõ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã áîõèðäóóëàõ ç¿éë
ãîîæèæ áàéãàà òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõûã õîðèãëîíî. Òýýâðèéí
õýðýãñëèéí ãàðãàõ äóó àâèàíû ÷àíãà, öàöàæ áóé óòààíû õýìæýýã
Ýñòîíè Óëñûí Áàéãàëü õàìãààëàë, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû Ñàéäûí
òóøààëûí 5 äóãààð ç¿éëýýð òîãòîîäîã áà òîãòîîñîí õýìæýýã çºð÷âºë
çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã áàéíà.
5. Îëîí íèéòýä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààðõ

ñóðãàëòûã ÿìàð áàéäëààð îëãîäîã?
ÎÕÓ-ûí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû õàðúÿà Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é

áàéäëûí óëñûí õÿíàëòûí ãàçðûí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé ÎÕÓ-ûí
Åðºíõèéëºã÷èéí 1998 îíû 7 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäðèéí 711 òîîò
çàðëèã, ÎÕÓ-ûí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû 2003 îíû 12 äóãààð ñàðûí 2-íû
23
ПДД в Германии http://pdd-ru.info/701.php /сүүлд үзсэн 2011.03.17/
24
Правила Дорожного движения Украйны http://auto.meta.ua/autolaw/pdd_rus/ /сүүлд үзсэн
2011.03.17/
25
Правила Дорожного движения Республики Эстония http://pdd-ru.info/445.php /сүүлд үзсэн
2011.03.17/
26
Мөн тэнд. 16 дугаар зүйл.
ºäðèéí ¹930 òîîò “ÎÕÓ-ûí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû Çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûí óëñûí õÿíàëòûí ãàçðûí çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûí òàëààðõ óõóóëãûí àæèë çîõèîí áàéãóóëàõ òóõàé”
òóøààëûí äàãóó ÎÕÓ-ûí õóâüä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàë,
çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîæ áóé ÿâãàí çîð÷èã÷, òýýâðèéí õýðýãñýë
æîëîîäîã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã, çàì äýýð ãàð÷ áóé îñëûí òàëààð îëîí
íèéòýä ìýäýýëýõ ¿¿ðãèéã ÎÕÓ-ûí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû õàðúÿà
Çàìûí õºäºëãººí àþóëã¿é áàéäëûí óëñûí õÿíàëòûí ãàçàð (ÃÈÁÄÄ)
õàðèóöäàã áàéíà. ªºðèéí ÷èã ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä òóñ áàéãóóëëàãà íü
àðä èðãýäèéí äóíä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààð, çàì
äýýð ãàð÷ áóé îñîë, çàìûí õºäºëãººíä áîëîâñîí, çîõèñòîé îðîëöîõ,
íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîõ, æîëîî÷èéí
õàðèóöëàãûí òàëààð òóñ òóñ ñóðãàëò, âèäåî õè÷ýýë, ìàòåðèàë, çàð
ñóðòàë÷èëãàà õýëáýðýýð óõóóëãà ÿâóóëäàã áàéíà.
Òóñ òóøààë íü çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààðõ
óõóóëãûí àðãà õýìæýý ÿâóóëàõàä áàðèìòëàõ æóðìûã õàâñðàëòààð
áàòàëñàí áºãººä òóñ óõóóëãûí àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëàõäàà
äàðààõ çàð÷ìûã áàðèìòëàíà. ¯¿íä:
. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí óëñûí õÿíàëòûí ãàçàð
íü îëîí íèéòèéí äóíä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí
òàëààðõè óõóóëãûí àæèë ÿâóóëàõ àæèëëàãàà íü òóñ áàéãóóëëàãûí
õîòûí çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é á¿õ àëáàäóóäàä õàìààðàëòàé
àðãà õýìæýý áàéíà;
2. Óõóóëãûí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõäàà òóñ áàéãóóëëàãà íü
ÎÕÓ-ûí ¯íäñýí õóóëü, çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàëòàé
õîëáîîòîé áóñàä ýðõ ç¿éí àêòóóäûã ìºðäëºãº áîëãîíî.
3. Óõóóëãûí àðãà õýìæýýíèé ãîë çîðèëãî íü çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûí ÷èãëýëýýð ìºðäºãäºæ áóé õóóëü, ä¿ðýì, æóðìûã
îëîí íèéòýä á¿ðýí ä¿¿ðýí, çºâ çîõèñòîé òàíèóëàõàä îðøèíî.
4. Óõóóëãûí àæëûí ñóáúåêòýä Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é
áàéäëûí óëñûí õÿíàëòûí ãàçàð, ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàæ áóé
àëáóóä, îëîí íèéòèéí õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, àâòîòýýâðèéí
ãàçàð, çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ÷èãëýëýýð ¿éë
àæèëëàãàà ýðõýëäýã îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä, áîëîâñðîëûí
áàéãóóëëàãóóä îðíî.
Ñóäàëãààíû àæëûí àñóóëòûí äàãóó òóñ æóðìàíä ãàð÷ áóé îëîí

íèéòýä ÿâóóëàõ óõóóëãûí àðãà õýìæýýíèé òºðëèéí õ¿ðýýíä àâ÷
¿çâýë:
• Îëîí íèéòèéí õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñýëýýð äàìæóóëàí
îëîí íèéòýä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóëãàìäñàí
àñóóäàë, îñîë ãàð÷ áóé íºõöºë áàéäàë, øàëòãààí, ýðõ ç¿éí øèíý
çîõèöóóëàëòûí òàëààð ìýäýýëýõ;
• Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã äýìæñýí óðèàòàé
îëîí íèéòèéí ã¿éëò, àâòîìàøèíû óðàëäààí, òýìöýýí, íýýëòòýé
õààëãàíû ºäºð çýðýã àðãà õýìæýýã òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëàõ;
• Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ñýäýâòýé çóðàãò õóóäàñ,
òàíèëöóóëãà, áðîøþð, ïëàêàò áýëòãýõ, õýâë¿¿ëýõ, ìýäýýëëèéí
ñàìáàð áàéðëóóëàõ;
• Ãàëò òýðýãíèé áóóäàë, íèñýõ îíãîöíû áóóäàë, íèéòèéí
òýýâðèéí õýðýãñýë, õóäàëäààíû òîìîîõîí òºâ¿¿ä çýðýã îëîí
íèéòèéí íÿãòðàëûí ãàçðóóäàä òåõíèêèéí õýðýãñýë àøèãëàí çàìûí
õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã íýâòð¿¿ëýõ;
• Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîõ,
òýäãýýðèéí îñëûí òàëààð áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí
àæèëëàõ. Òóõàéëáàë, áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí õ¿ðýýíä õ¿¿õäýä
çîðèóëñàí õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàõ, ñóðãóóëèéí á¿ñýä áóé
òýýâðèéí õýðýãñëèéí õºäºëãººíèéã õÿíàõ, ñóðãóóëèéí ãàäíà
òîäîðõîé á¿ñèéí çàìûí õºäºëãººíèé ñõåìèéã áàéðëóóëàõ, çàìä
õóðäíû õÿçãààðëàëò òîãòîîõ çýðýã àðãà õýìæýýí¿¿ä îðíî.

ÎÕÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí óëñûí õÿíàëòûí
ãàçðûí áîëîâñðóóëñàí çàðèì âèäåî ìàòåðèàëûí óðèàëãûã
òàíèëöóóëàõàä:

1. “ÓÓÑÀÍ ÁÎË Á¯¯ ÆÎËÎÎÄ!” ÒªÑªË27:
Çîðèëãî:
ÎÕÓ-ûí õóâüä ñîãòóóãààð òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ¿åä ãàð÷ áóé
îñëûí äèéëýíõ õóâü íü áàÿðûí ¿åýð òààðäàã áîëîõ íü òîãòîîãäæýý.
Òóñ àðãà õýìæýýã áàÿðûí ¿å áîëîõ 2009 îíû 12 äóãààð ñàð, 2010 îíû
1 ä¿ãýýð ñàðóóäàä ÿâóóëàõààð òºëºâëºæýý.
Õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà õýìæýý:
. 1. 12 ìåòðèéí ºíäºðòýé, îñëûí óëìààñ ýâäýðñýí ìàøèíààð
ä¿¿ðãýñýí àðõèíû øèëíèé ä¿ðñ á¿õèé õºøººã Ìîñêâà õîòûí
çàìûí õºäºëãººíèé îðãèë öýãò áàéðøóóëæýý. Ýíý ¿åýð Ìîñêâà
õîòîä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ÷èãëýëýýð îëîí óëñûí
õýìæýýíèé õóðàë çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áàéñàí áºãººä ãàäààä
óëñûí ñýòã¿¿ë÷èä òýðõ¿¿ õºøººã ººðèéí óëñäàà íýâòð¿¿ëñíýýð
ÎÕÓ òºäèéã¿é ãàäààäûí îëîí îðîíä òàíèãäæýý;
2. 2. “Óóñàí áîë á¿¿ æîëîîä” óðèà á¿õèé ìýäýýëëèéí ñàìáàð
ÎÕÓ-ûí òîìîîõîí õîòóóäûí òºâä, çóðàãò õóóäñóóä îðîí äàÿàð
òàðààãäñàí áà õîòûí äèéëýíõè ãàðàæèéí ¿¿äýí äýýð óðèà á¿õèé
ãðàôèòòèã áàéðøóóëñàí áàéíà;
3. 3. Àâòî ðàäèîãîîð ñîãòóóãààð òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ¿åä
¿¿ñýõ íºõöºë, îñëûí òàëààðõè ìýäýýëëèéã ºäºð òóòàì ñîíñîã÷ íàðò
ìýäýýëñýí òºäèéã¿é òåëåâèçýýð áîëîí êèíî òåàòð êèíî ýõëýõèéí
ºìíº çàð ñóðòàë÷èëãààíû äóíäóóð âèäåî ìàòåðèàë íýâòð¿¿ëæ
áàéâ. Âèäåî ìàòåðèàëûí àãóóëãûã òîâ÷ òàéëáàðëàõàä, ýíãèéí
íýãýí ãýð á¿ëèéí óóëçàëòûí ¿åýð ãýð á¿ëèéí òýðã¿¿í äàðñ áàãà
çýðýã óóñàí áºãººä õî¸ð õ¿¿õäèéí õàìò ãàð÷ ÿâàõäàà àéìøèãò
27
Кампания «Выпил – не заводись!» http://www.gibdd.ru/video/1/ /сүүлд үзсэн 2011.03.16/
îñîëä îðîõ òóõàé ºã¿¿ëíý.
Ãàðñàí ¿ð ä¿í:
Òóñ òºñëèéí òàëààð ÎÕÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýýð òºäèéã¿é äýëõèé
îëîí îðíû õ¿ðýýíä àâ÷ õýëýëöýõ áîëñîí áºãººä èíòåðíåòýä íèéò 74
ñàÿ õ¿í òóñ àðãà õýìæýýíèé òàëààð ìýäýýëýë ñîëèëöîæ, ñàíàëàà
¿ëäýýæýý.
Ñîãòóóãààð òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäñîíû óëìààñ íàñ áàðñàí õ¿íèé
òîî ºíãºðñºí îíóóäòàé õàðüöóóëàõàä 2009 îíû 12 ñàðä 28 õóâèàð,
2010 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä 48 õóâèàð òóñ òóñ áóóð÷ýý.
“ÀÞÓËÃ¯É ÕªÄªËÃªªÍ” ÒªÑªË28:

Çîðèëãî:
Çàì äýýð ãàð÷ áóé îñîëûí äèéëýíõè õóâèéã ýçýëäýã çºð÷ë¿¿äèéã
òàâàí äýä ñýäýâ áîëãîí õóâààæ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëñýí áîëíî. Ýíýõ¿¿
5 òºðëèéí çºð÷ëèéã àðèëãàñíààð çàì äýýð ãàð÷ áóé îñëûí õýìæýý
áóóðàõ ãîë íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý õýìýýí ¿çñýí áàéíà.
Õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýý:
Äýýð õýëñýíýýð òºñëèéã 5 äýä ñýäýâò õóâààñàí áîëíî. ¯¿íä:
• “Õóðäàà ñààðóóë” (õóðä õýòð¿¿ëýõ òàëààð);
• “Áèäíèéã áèòãèé àëäàà÷” (áàãà íàñíû õ¿¿õýäòýé çàì äýýð
òîõèîëäîæ áóé îñëûí òàëààð);
• “Ñîãòóó õ¿íèéã çîãñîî” (ñîãòóóãààð òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ
ãýæ áóé õ¿íèéã òàñëàí çîãñîîõ òàëààð);
• “Õ¿íëýã áàé” (çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîã÷ íàðûí ¸ñ ç¿é, çàí
õàðèëöààíû òàëààð);
• “Á¿ñýý á¿ñýë” (íèéò æîëîî÷ íàðûã òýýâðèéí õýðýãñýë
æîëîîäîõäîî àþóëã¿é á¿ñýý á¿ñëýõ òàëààð ñóðòà÷èëñàí).

“Õóðäàà ñààðóóë” (õóðä õýòð¿¿ëýõ òàëààð)-Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä
âèäåî ìàòåðèàë áýëòãýæ îëîí íèéòèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëýýð
íýâòð¿¿ëñýí áàéíà. “Õóðäàà ñààðóóë ÷àìàéã õ¿ëýýæ ë áàéõ áîëíî”
õýìýýõ óðèàòàé òóñ âèäåîíû óòãûã òàéëáàðëàâàë, áàãà íàñíû õ¿¿õýä
öîíõ íü äýýð ààâûãàà õ¿ëýýæ áàéõàä, ààâ íü ºíäºð õóðäòàé ìàøèí
æîëîîäîæ ÿâæ áàéãààä ìàøèíû îñîëä îðæ áàéãàà òàëààð ºã¿¿ëíý.
Ìºí ýíý àæëûí õ¿ðýýíä ñàõèóñàí òýíãýðèéí äàëàâ÷òàé îõèäóóä
ãóäàìæààð ÿâæ “Öàãààñàà ºìíº òýíãýð ë¿¿ íèñýõèéã õ¿ñýõã¿é áîë
õóðäàà õàñ” ãýñýí çºâëºãºº ºã÷, äàëàâ÷òàé íààëòóóðûã òàðààæ áàéâ. Óã
íààëòóóð äýýð “ßâàõ çàÿàòàé õ¿í íèñýõ çàÿàã¿é” ãýñýí áè÷èã áàéâ.
“Áèäíèéã áèòãèé àëäàà÷” (áàãà íàñíû õ¿¿õýäòýé çàì äýýð òîõèîëäîæ
áóé îñîëûí òàëààð)-Ýöýã, ýõ÷¿¿äèéí äóíä áàãà íàñíû õ¿¿õäýý õàðàà
õÿíàëòã¿é îðõèæ áîëîõã¿é, çàìûí îéðîëöîî òàëáàéä òîãëóóëàõã¿é
áàéõ òàëààð ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëæýý. Ìºí óëñ äàÿàð äóíä ñóðãóóëèéí
28
О проекте “Движение без опасности” http://www.gibdd.ru/video/ /сүүлд үзсэн 2011.03.16/
õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä “Àíõààðàëòàé ÿâààðàé - ÁÈÄ” ãýñýí ñýäýâò òýìöýýí
çàðëàí ÿâóóëñàí áàéíà.
“Ñîãòóó õ¿íèéã çîãñîî” (ñîãòóóãààð òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ
ãýæ áóé õ¿íèéã òàñëàí çîãñîîõ òàëààð)-ýíý àæëûí õ¿ðýýíä ººðèéí
îéð äîòíû, õàéðòàé õ¿ì¿¿ñýý àëäàõûã õ¿ñýõã¿é áàéãàà áîë ñîãòóóãààð
òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõûã õîðèãëîõûã óðèàëñàí ñóðòàë÷èëãàà
ÿâóóëñàí áàéíà. Ìºí á¿ðñãýð ä¿ðñëýëòýé õóâàíöàð, íýã óäààãèéí
í¿äíèé øèë æîëîî÷ íàðò òàðààæ, ñîãòóóãààð æîëîîäîõîä õàðàõ
áàéäàë íü òýðõ¿¿ í¿äíèé øèëèéã ç¿¿õòýé èæèë ìýäðýìæ òºð¿¿ëýõ
òàëààð òàéëáàðëàæýý.
“Õ¿íëýã áàé” (çàìûí õºäºëãººíä îðîëöîã÷ íàðûí ¸ñ ç¿é, çàí
õàðèëöààíû òàëààð)-ÎÕÓ-ûí çàð ñóðòàë÷èëãààíû çàõ çýýëèéí íèéò 6
õóâèéã òýýâðèéí õýðýãñëèéí áîðëóóëàëòûí çàð ýçýëäýã áàéíà. Ãýòýë
æîëîî÷èéí õàðèëöàà, ¸ñ ñóðòàõóóíû òàëààð ìýäýýëýë õîìñ áàéäàã.
Ýíý ¿¿äíýýñ òóñ òºñëèéí õ¿ðýýíä æîëîî÷èéã çàì äýýð ¸ñ ñóðòàõóóíòàé,
ýåëäýã, õ¿íëýã õàðèëöàõûã óðèàëñàí ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëñàí áàéíà.
Ìºí “ãàõàéí” ä¿ðñòýé, “Õ¿í õýâýýðýý áàé” ãýñýí áè÷èãòýé ìàøèíä
òàâüäàã àãààðæóóëàã÷èéã òàðààæýý.
“Á¿ñýý á¿ñýë” (íèéò æîëîî÷ íàðûã òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõäîî
àþóëã¿é á¿ñýý á¿ñëýõ òàëààð ñóðòàë÷èëñàí)-òýýâðèéí õýðýãñýë
æîëîîäîõäîî àþóëã¿éí á¿ñýý áàéíãà á¿ñëýõ òàëààð ñóðòàë÷èëãààíû
àæèë ÿâóóëæ, “ºãëºº ãýðýýñýý ãàðàõäàà îõèíîî ¿íñýýä 5 äàâõàð
öîíõíîîñîî ¿ñýð÷ áàéãàà” ãýñýí óòãàòàé ðåêëàì íü 50 êì õóðäòàé
àþóëã¿é á¿ñã¿é òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ íü 5 äàâõàð îðîí ñóóöíààñ
¿ñýð÷ àìèà õîðëîõòîé àäèë ãýäãèéã ¿ç¿¿ëæýý.
Ãàðñàí ¿ð ä¿í:
“Àþóëã¿é õºäºëãººí” òºñºë íü íèéò ÎÕÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýýð
ºðãºíººð õýëýëöýãäýæ, òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýã, ìýäýý, èíòåðíåòèéí
áëîãîîð ìàø ºðãºí õ¿ðýýíä õýëýëöýãäñýí ñýäýâ áîëñîí þì. Òºñëèéí ¿ð
ä¿íä òýýâðèéí õýðýãñëèéí îñëûí óëìààñ íàñ áàðàãñäûí òîî 10 õóâèàð
áóóðñàí íü 3 000 õ¿íèé àìü íàñûã àâ÷ ¿ëäñýí ãýæ õýëæ áîëíî.
Æîëîîíû ýðõèéí øàëãàëò

ÀÍÓ-ûí Èëëîíèñ ìóæèéí õóâüä æîëîîíû øàëãàëò íü æîëîîäîõ
óð ÷àäâàðûã øàëãàõ ÿâäàë þì. Òýýâðèéí õýðýãñýë íü çºâøººðºãäñºí
òîíîã òºõººðºìæèéí õóâüä á¿ðýí á¿òýí àþóëã¿éí àæèëëàãààã ñàéí
õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé. Õýðâýý òýýâðèéí õýðýãñýë Èëëèíîèñ ìóæèä
á¿ðòãýãäñýí áîë õ¿÷èí òºãºëäºð ãýð÷èëãýýã Èëëèíîèñ ìóæèéí
õóóëèéí äàãóó èë õàðàãäàõ ãàçàðò íààñàí áàéõ ¸ñòîé. Õýðâýý òýýâðèéí
õýðýãñýë Èëëèíîèñ ìóæààñ ãàäíà á¿ðòãýãäñýí áîë òóõàéí ìóæèéí
õóóëèéí øààðäëàãûí äàãóó á¿ðòã¿¿ëíý. Òóõàéí òýýâðèéí õýðýãñýë
íü õºíãºëºëò ýäýëäã¿é áîë Èëëèíîèñ ìóæèéí àëáàí ¸ñíû äààòãàëûí
õóóëèéã çààâàë áèåë¿¿ëýõ ¸ñòîé. Æîëîîíû àëáàíû õýëòýñò òýýâðèéí
õýðýãñýë äààòãàãäñàí ãýäãèéã áàòëàí õàðóóëàõûã øààðääàã. Øàëãàëò
ºã÷ áàéõäàà çàìûí õºäºëãººíèé õóóëü çºð÷èõ ýñâýë àþóëòàé ¿éëäýë
õèéâýë øóóä øàëãàëòàíä óíàõ çîõèöóóëàëòòàé áàéíà.29
6. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷èä

õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí õýìæýýã ÿìàð òºðºë áàéäàã, õàðèóöëàãûã
õýðõýí õ¿ëýýëãýäýã? Òîðãóóëûã áýëýí áóñ õýëáýðýýð íîãäóóëæ áàéãàà
çîõèöóóëàëò? Ìàíàé óëñàä íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæòîé ýñýõ?30
ÎÕÓ-ûí çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 31

ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíààð, çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé
õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîã÷ íü õóóëèíä
çààñàí æóðìûí äàãóó ñàõèëãûí, çàõèðãààíû, ýð¿¿ãèéí áîëîí áóñàä
òºðëèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý31.
ÕÁÍÃÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðìèéí äàãóó çàìûí öàãäàà ÿìàð

÷ òîõèîëäîëä áè÷èã áàðèìòàà øàëãóóëàõûã æîëîî÷îîñ íýõýõ ýðõòýé áà
ýíý òîõèîëäîëä áè÷èã áàðèìò øàëãàõ áîëñîí øàëòãààíàà òàéëáàðëàõ
¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Ýíý òîõèîëäîëä æîëîî÷ Fuhrerschein áóþó æîëîîíû
¿íýìëýõ, Kraftfahrzeugschein áóþó òýýâðèéí õýðýãñýëèéí ãýð÷èëãýýã
øàëãóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Çàìûí öàãäààãèéí òóñ ¿éëäýë íü òóõàéí
æîëîî÷èéí ýðõèéã çºð÷èæ áàéãàà õýìýýí ¿çâýë òóõàéí æîëîî÷ äýýä
øàòíû áàéãóóëëàãà áîëîõ ïðîêóðîðûí ãàçàð (Staatsanwaltschaft)
õàíäàõ ýðõòýé.
Òîðãóóëèéã òîðãóóëü îíîãäóóëàõ òóõàé áàðèìòàíä çààñàí õóãàöààíä
òºëººã¿é òîõèîëäîëä õóãàöààíäàà òºëººã¿é òóë àëäàíãè òîîöîæ,
òîðãóóëèéí õýìæýý èõñýõ òàëààð Mahnung áóþó ñàíóóëãà ºãíº32.
ÕÁÍÃÓ-ä Çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì çºð÷ñºí ýòãýýäýä ìºíãºí

òîðãóóëü íîãäóóëàõààñ ãàäíà æîëîîäîõ ýðõèéã íü õóðààõ õ¿ðòýë àðãà
õýìæýý àâíà. 150 õ¿ðòýë åâðîãèéí òîðãóóëèéã ãàçàð äýýð íü òºëºõ áà
¿¿íýýñ èõ òîðãóóëèéã 7 õîíîãèéí äîòîð áàíêèíä òóøààñàí áàéõ ¸ñòîé
ãýíý. Òîðãóóëèéí òºëáºðèéã çààñàí õóãàöààíä íü áàðàãäóóëààã¿é
òîõèîëäîëä òºëáºðèéí õýìæýý õîíîã òóòàìä íýìýãäýíý. ¯¿íýýñ ãàäíà
õ¿íä ãýìò õýðýã áóþó íîöòîé çºð÷èë ãàðãàñàí æîëîî÷èä òîðãóóëèéí
îíîî òîîöîõ áºãººä óã îíîîã Ãåðìàíû óìàðä õýñýãò îðøèõ Ôëåíñáóðã
õîòûí òºâ áàíêèíä (¿¿íèéã “çºð÷èãñäèéã á¿ðòãýõ êîìïüþòåð”-
29
http://www.cyberdriveillinois.com/publications/rules_of_the_road/rrtoc.html /visited 2011.3.28/
30
6,7 äóãààð àñóóëòûí õàðèóëòûã íýãòãýâ.
31
изменениями от 2010.07.27/ Статья 31.
32
Мөн тэнд.
«Flensburger Verkehrssunder-Datei» ãýæ íýðëýíý) á¿ðòãýäýã áàéíà.
Æîëîî÷èéí òîðãóóëèéí îíîî òîãòîîñîí õÿçãààðààñ äàâñàí òîõèîëäîëä
ò¿¿íèé òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõ öóöëàãäàæ, ò¿ð õóãàöààãààð
ýðõ õàñàõ øèéòãýë íîãäóóëíà.
Ãåðìàí óëñàä Çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðìèéí çºð÷èë ãàðãàãñäàä

õàðèóöëàãà òîîöîõ ìåõàíèçì èõ áîëîâñðîíãóéä òîîöîãääîã. Çºð÷ëèéí
òºðºë áîëîí òýäãýýðò íîãäóóëàõ øèéòãýëèéí àðãà õýëáýðèéã
«Òîðãóóëèéí öýñ (Bussgeldkatalog)» õýìýýõ áàðèìò áè÷èãò íýã á¿ð÷ëýí
òîî÷ñîí áàéõ áºãººä ñàíààíä îðîìã¿é çºð÷ëèéã ÷ íàðèéâ÷ëàí æàãñààñàí
áàéäàã. Çàìûí öàãäàà íàð çºð÷èë èëð¿¿ëýõäýý ìýðãýøñýí áºãººä
õºäºëøã¿é áàðèìò íîòîëãîîí äýýð òóëãóóðëàäàã. Õîòûí òºâèéí áîëîí
ãàäíàõ çàìóóäàä, ÿëàíãóÿà ãýðëýí äîõèîíóóäûí äýðãýä áàéðëóóëñàí
õÿíàëòûí àâòîìàò ôîòî àïïàðàòóóä íü æîëîî÷èéí õóðä õýòð¿¿ëñýí,
õºäºëãººíèé ÷èãýý îãöîì ººð÷èëñºí, õîðèãëîñîí äîõèîãîîð íýâòýðñýí
çýðýã çîõèñã¿é ¿éëäë¿¿äèéã òýð äàðóé ôîòî õàëüñíàà áàðèìòæóóëæ
öàãäààãèéí õºäºëãººíò ýðã¿¿ë¿¿äýä øóóðõàé ìýäýýëäýã. Õýòð¿¿ëñýí
õóðäíû õýìæýýã àëñûí çàéíààñ ìýäðýã÷ òºõººðºìæ¿¿ä ºíäºð
íàðèéâ÷ëàëòàéãààð òîãòîîõ çýðãýýð ºíäºð õºãæñºí òåõíèê, òîíîã
òºõººðºìæèéí òóñëàìæòàéãààð çºð÷ëèéã èëð¿¿ëäýã áàéíà.
Çºð÷èë ãàðãàãñäàä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã õýðõýí òîîöäîãèéã
äàðààõ æèøýýíýýñ õàðæ áîëíî. ¯¿íä:
Ñóóðèí ãàçàðò òýýâðèéí õýðýãñëèéí òîãòîîñîí õóðäûã äîð äóðäñàí

õýìæýýãýýð õýòð¿¿ëáýë äàðààõ øèéòãýëèéã íîãäóóëíà:
• öàãò 10 õ¿ðòýë êì-ýýð õýòð¿¿ëáýë 15 åâðî;
• öàãò 11-15 êì-ýýð õýòð¿¿ëáýë 25 åâðî;
• öàãò 21-25 êì-ýýð õýòð¿¿ëáýë 50 åâðî + òîðãóóëèéí 1 îíîî;
• öàãò 31-40 êì-ýýð õýòð¿¿ëáýë 100 åâðî + òîðãóóëèéí 3 îíîî +
1 ñàðààð ýðõ õàñàõ;
• öàãò 70 êì-ýýñ äýýø õýòð¿¿ëáýë 425 åâðî + òîðãóóëèéí 4 îíîî
+ 3 ñàðààð ýðõ õàñàõ.
Ñóóðèí ãàçðûí ãàäíàõ çàìä òýýâðèéí õýðýãñëèéí òîãòîîñîí õóðäûã

äîð äóðäñàí õýìæýýãýýð õýòð¿¿ëáýë äàðààõ øèéòãýëèéã íîãäóóëíà:
• öàãò 10 õ¿ðòýë êì-ýýð õýòð¿¿ëáýë 10 åâðî;
• öàãò 70 êì-ýýñ äýýø õýòð¿¿ëáýë 375 åâðî + òîðãóóëèéí 4 îíîî
+ 3 ñàðààð ýðõ õàñàõ.
ÀÍÓ-ûí õóâüä âèäåî àæèãëàëòûí àðãààð àëèâàà òºðëèéí çºð÷ëèéã

èëð¿¿ëäýã áºãººä çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýä òóí óäàõã¿é ººðèéí ãàðãàñàí
çºð÷èë, òîðãóóëèéí õýìæýý, òºëºõ áàíêíû ìýäýýëëèéã øóóäàíãààð
õ¿ëýýí àâàõ áîëíî33. ÀÍÓ-ûí õóâüä çàì íü “íýýëòòýé íîì” ãýæ íýðëýäýã.
Ó÷èð íü òóñ óëñûí õóâüä çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðìèéã çàìûí õàæóóä
çóðãààð òàéëáàðëàñàí áàéäàã áà òóñ òàéëáàð íü ãàäààäûí èðãýä ÷
îéëãîõ áîëîìæòîé áàéäãààðàà äàâóó òàëòàé. Ýíý òîõèîëäîëä çàìûí
õàæóóãèéí òýìäýãëýãýýãýýð àíõààðàëòàé õàðæ ÿâáàë ä¿ðìèéí çºð÷èë
ãàðãàõã¿é áàéõ áîëîìæòîé.
Òîðãóóëèéã áýëíýýð ýñõ¿ë ÷åêýýð áóþó îíëàéíààð òºëæ áîëäîã áàéíà.
Òîðãóóëèéã çºð÷ëººñ õàìààðàí ººð ººð ñóáüåêò¿¿ä îíîãäóóëäàã áàéíà.
Æèøýý íü: ÀÍÓ-ûí Êàëèôîðíè ìóæèä ë ãýõýä õîòûí çàõèðãààíû àâòî
òýýâðèéí õýðýãñëèéã çàì äýýð áóðóó òàâüñàí òîõèîëäîëä çºð÷ëººñ íü
õàìààðàí 50-1804 äîëëàðààð òîðãîäîã. Ìºí õóðä õýòð¿¿ëñýí íºõöºëä
çàìûí öàãäàà òîðãóóëü îíîãäóóëäàã. Õàðèí òóõàé çºð÷èëä òîðãóóëèàð
ººð øèéòãýë îíîãäóóëàõààð áîë ò¿¿íèéã ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëäýã áºãººä
æîëîîäîõ ýðõèéí ¿íýìëýõèéã õóðààí àâäàã áàéíà. Õàðèí óëààí ãýðýë
äîõèîí æóðàì çºð÷ñºí íºõöºëä êàìåðààð çºð÷èë ãàðãàñàí òîõèîëäëûã
áè÷èæ øóóäàíãèéí õàÿãààð òîðãóóëèéã õîòûí çàõèðãàà õ¿ðã¿¿ëäýã
áàéíà. Òîðãóóëèéí øèéòãýâýðò ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé áàéäàã áàéíà.
ÀÍÓ-ûí Èëëèíîèñ ìóæèéí Çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì (2010

îí)34-ä çààñíààð æîëîîäîõ ýðõ îëãîõîîñ òàòãàëçàõ, æîëîîäîõ ýðõèéã
ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ìºí äýýð äóðäñàíààð òîðãîõ çýðýã
øèéòãýëèéã îíîãäóóëæ áàéíà. Ýäãýýðýýñ æîëîîäîõ ýðõèéã ÿìàð
òîõèîëäîëä õ¿÷èíã¿é áîëãîäîã çîõèöóóëàëòûã àâ÷ ¿çâýë:35
Õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ãýäýã íü òîäîðõîéã¿é õóãàöààãààð æîëîîíû ýðõèéã
ìóæèéí çàõèðàã÷èéí àëáàíààñ õàñàõûã õýëäýã. Æîëîîíû ýðõýý äàõèí
33
ПДД США http://pdd-ru.info/701.php /сүүлд үзсэн 2011.03.17/
34
http://www.cyberdriveillinois.com/publications/rules_of_the_road/rrtoc.html /visited 2011.3.28/
35
Мөнд тэнд
àâàõààð õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë äîîä òàë íü 1 æèëèéí äàðàà
äàõèí õàíäàæ áîëíî.
Äîîðõ çºð÷ë¿¿ä æîëîîíû ýðõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîíî. Õàðèí
õÿçãààðëàõã¿é.
• Àíõààðàë áîëãîîìæã¿éãýýð õ¿í àëàõ- Áîëãîîìæã¿éãýýð
æîëîîäñîíû óëìààñ õ¿í àìü íàñ õîõèðîîõ (äîîä òàë íü 2 æèëèéí
õóãàöààòàéãààð õ¿÷èíã¿é áîëãîíî.)
• Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà áîëîí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýñýí
¿åäýý æîëîî áàðèõ
à. Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà áîëîí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýñýí
¿åäýý æîëîî áàðüæ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä õîõèðîë ó÷ðóóëàõ
ýñâýë õ¿íèé àìü íàñ õîõèðîîõ;
á.Áîëãîîìæã¿éãýýð õ¿íèé àìü íàñ õîõèðîîõ ÿë øèéòãýë ºìíº
íü àâ÷ áàéñàí ýñõ¿ë õ¿íäð¿¿ëýõ íºõöºëòýéãýýð ñîãòóóðóóëàõ
óíäàà áîëîí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýñýí ¿åäýý æîëîî áàðüæ
õ¿íèé àìü íàñ õîõèðîîõ;
â.3 äàõü óäààãàà ñîãòóóðóóëàõ óíäàà áîëîí ìàíñóóðóóëàõ
áîäèñ õýðýãëýñýí ¿åäýý æîëîî áàðüñàí ¿¿íèé óëìààñ ÿë
øèéòãýãäýæ áàéñàí;
ã.òýýâðèéí õýðýãñëèéí äààòãàëã¿é ýñâýë õ¿÷èí òºãºëäºð
æîëîîäîõ ýðõèéí çºâøººðºëã¿éãýýð ñîãòóóðóóëàõ óíäàà áîëîí
ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýñýí ¿åäýý æîëîî áàðèõ;
ä. õ¿¿õýä ñóðãóóëèéí àâòîáóñààð òýýâýðëýæ áàéõäàà
ñîãòóóðóóëàõ óíäàà áîëîí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýæ æîëîî
áàðüñàí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí;
å.òóõàéí ãýìò õýðãèéí òºðºë áîëîí ºìíºõ ò¿¿õýýñ õàìààð÷
õàìãèéí áîãèíî õóãàöààãààð õ¿÷èíã¿é áîëãîõ øèéòãýë
îíîãäóóëàõã¿éãýýð ÿë øèéòãýë õ¿ëýýëãýäýã.
• “Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà áîëîí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýñýí
¿åäýý æîëîî áàðèõ”36
à. Ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ áîëîí õàð òàìõè, àðõè õýðýãëýí
æîëîî áàðèõ.
á. 21 íàñ õ¿ðýýã¿é õ¿í àíõ óäàà ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýã
¿éëäñýí òîõèîëäîëä äîîä òàë 2 æèëèéí õóãàöààòàéãààð
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ øèéòãýë íîãäóóëíà. ªìíºõ ò¿¿õýýñ íü
õàìààð÷ õàìãèéí áîãèíî õóãàöààòàéãààð õ¿÷èíã¿é áîëãîí
ººð÷èëæ áîëíî.
• Õ¿íä ãýìò õýðýã (õ¿íä ãýìò õýðýã ¿éëäýõäýý òýýâðèéí õýðýãñýë
àøèãëàñàí íºõöºëä);
• Õýðýã ÿâäàë áîëñîí ãàçðûã îðõèõ (àâòî òýýâðèéí îñëûí óëìààñ
36
driving under influence “Согтууруулах ундаа болон мансууруулах бодис хэрэглэсэн үедээ
жолоо барих гэсэн утгатай”. Орчуулñàí ЭША Л. Амаржаргал
“Согтууруулах ундаа болон мансууруулах бодис хэрэглэсэн үедээ жолоо барих” бол хүнд
гэмт хэргийн нэг төрөл бөгөөд Иллиноис муж хүч хэрэглэсэн гэмт хэрэг гэж ангилсан.
Энэ төрлийн гэмт хэрэг хийсэн тохиолдолд жолооны бүртгэлд тэмдэглэн үлдэнэ. Хэрвээ
баривчлагдсан эсвэл шийтгэгдсэн бол жолоодох эрх болон тээврийн хэрэгслийн бүртгэлээ
алдаж магадгүй мөн тогргуулах юмуу шоронд сууна. Дахин баривчлагдах эсвэл ял
шийтгүүлэх юм бол хүнд шийтгэл ногдуулдаг.
õ¿í íàñ áàðñàí ýñâýë ãýìòñýí òîõèîëäîëä îðõèæ ÿâàõ;
• Õóóðàì÷ ìýä¿¿ëýã ºãºõ-áóðóó òàøàà ìýäýýëýë òºðèéí
áàéãóóëëàãàä ºãºõ;
• Áîëãîîìæã¿éãýýð æîëîîäîõ-12 ñàðûí äîòîð 3 óäàà
áîëãîîìæã¿éãýýð æîëîî áàðüñàí ãýñýí øèéòãýë àâñàí, ýñâýë òèéì
áàéäàëòàé æîëîîäñîíû óëìààñ õ¿íèé áèåä õ¿íä ãýìòýë ó÷èðñàí,
òàõèð äóòóó áîëñîí, áóñàä õ¿íèéã çýðýìäýã áîëãîñîí;
• Õ¿íäð¿¿ëñýí áàéäëààð áîëãîîìæã¿é æîëîî áàðèõ-
Áîëãîîìæã¿éãýýð æîëîî áàðüñàíû óëìààñ õ¿íèé áèåä õ¿íä ãýìòýë
ó÷ðóóëæ, òàõèð äóòóó áîëãîñîí, áóñàä õ¿íèéã çýðýìäýã áîëãîõ;
• Ãóäàìæèíä óðàëäàõ-Áóñàä òýýâðèéí õýðýãñýëòýé õóóëü áóñààð
óðàëäàõ;
• Áîëãîîìæã¿éãýýð õàðüöàõ-Áîëãîîìæã¿é çàíãààð òýýâðèéí
õýðýãñýë æîëîîäîæ áóñäûí áèåä ãýìòýë ó÷ðóóëàõ ýñâýë àþóëòàé
áàéäàëä îðóóëàõ;
• Àâòî õóëãàé-Òýýâðèéí õýðýãñýë áîëîí òýýâðèéí õýðýãñëèéí ýä
àíãèéã õóëãàéëàõ;
• Öàãäààãààñ çóãòàõ- Öàãäàà çîãñ ãýæ äîõèõîä çóãòààõ.

Ôèíëÿíä Óëñûí õóâüä çàì äýýð ãàðñàí îñîë, çºð÷ëèë áàãà àðàë
òîîãîîð äýëõèéä òýðã¿¿ëäýã óëñ þì37. Ôèíëÿíä Óëñûí õóâüä âèäåî
àæèãëàëòûí òîíîã òºõººðºìæèéã ìàø ºðãºíººð õýðýãëýäýã íü çºð÷ëèéã
òàñëàí çîãñîîõ ãîë àðãà áàéäàã. Ôèíëÿíäûí õóâüä òîðãóóëèéí õýìæýý
ìàø ºíäºð áàéäàã áà òóñ óëñûí æîëîî÷ íàð çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì
áàðèìòëàõ áàéäàë, æîëîî÷èéí ¸ñ ç¿é, õàðèëöààãààðàà áóñàä óëñààñ
îãöîì ÿëãàðäàã áàéíà38.
Ãàäààäûí äèéëýíõè óëñ îðíóóä æîëîî÷èä ìàòåðèàëëàã õàðèóöëàãà
îíîãäóóëàõ áîäëîãûã áàðèìòàëäàã. Ýíý íü çºâõºí èõ õýìæýýíèé
òîðãóóëü áóñ, ìºí òýýâðèéí õýðýãñýëèéã õóðààæ àâàõ, æîëîîíû
¿íýìëýõ õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, òýýâðèéí õýðýãñëèéí çàéëøã¿é äààòãàëûí
õýìæýýã èõýñãýõ çýðýã àðãà õýìæýý þì.
Òóõàéëáàë, ÕÁÍÃÓ-ä çºð÷èë ãàðãàñàí æîëîî÷ òîäîðõîé òîðãóóëèéí
îíîî öóãëóóëàõ áà îíîîíû ºñºëòººñ ò¿¿íèé äààòãàëä òºëºõ ä¿íãèéí
õýìæýý 1000 åâðî õ¿ðòýëõè õýìæýýãýýð ºñºõ áîëäîã. 3000-4000
Åâðîíû äóíäàæ öàëèíòàé ãåðìàíû èðãýíèé õóâüä ýíý íü ºíäºð
òºëáºð áºãººä çàðèì æîëîî÷ íàð çºð÷èë ãàðãàñíû õàðèóä äààòãàëûí
òºëáºðºº òºëºõ õ¿ðòýë æèë õ¿ðòýë õóãàöààíä òýýâðèéí õýðýãñýëýý
æîëîîäîõã¿é ÿâãàíààð ÿâàõ òîõèîëäîë ãàðäàã áàéíà. Ìºí ýíý æèøèã
ÀÍÓ-ä õýðýãëýäýã. Ãàäààäûí çàðèì îðîíä çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûí ä¿ðìèéã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä òîðãóóëèéí õýìæýýã
îíîãäóóëàõäàà äàðààõü ¿ç¿¿ëýëòèéã õàðãàëçàæ îíîãäóóëàõ áîäëîãî
áàðèìòàëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, òîðãóóëèéí õýìæýý îíîãäóóëàõäàà
37
Информация по ПДД и вождению автомобиля в Финляндии http://pdd-ru.info/701.php
/сүүлд үзсэн 2011.03.17/
38
Мөн тэнд.
äàðààõü ¿ç¿¿ëýëòèéã õàðãàëçàí ¿çíý. ¯¿íä: 1. Çºð÷èë ãàðãàã÷èéí
ñàðûí îðëîãûí õýìæýý (òàòâàðûã õàññàí ä¿íãýýð), 2. Çºð÷èë ãàðãàã÷èéí
æèëèéí îðëîãûí õýìæýýã òóñ òóñ õàðãàëçàæ ¿çýõ áîëæýý39.
Ôðàíö, Ãåðìàí, Èòàëè, Èñïàíè çýðýã óëñûí õóâüä òîðãóóëèéí
ñèñòåìòýé îíîîíû ñèñòåìèéã õîñëóóëàí õýðýãëýäýã áºãººä ýíýõ¿¿
çîõèöóóëàëò íü ãàäààäûí èðãýíä ìºí èæèë õ¿÷èíòýé ¿éë÷èëäýã áàéíà.
Îäîîãèéí áàéäëààð ÀÍÓ, Áåëîðóñü, Ãåðìàí çýðýã óëñàä òýýâðèéí
õýðýãñýë æîëîîäîõ ¿åä òàìõè òàòàæ áîëîõã¿é òàëààðõè çîõèöóóëàëò
á¿õèé õóóëü áýëòãýãäýæ, ÿðèãäàæ áàéãàà áºãººä Àâñòðàëèéí õóâüä
ìàøèíä 12 íàñíààñ äîîø íàñíû õ¿¿õýä áàéãàà òîõèîëäîëä òýýâðèéí
õýðýãñýëä òàìõè òàòàõûã õîðèãëîäîã áàéíà. Èõ Áðèòàíèéí Çàñãèéí
ãàçðààñ îëîí íèéòèéí øààðäëàãààð íîéðìîã áàéäàëòàé òýýâðèéí
õýðýãñýë æîëîîäîõûã õîðèãëîõ òóõàé çîõèöóóëàëò Çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëãóé áàéäëûí ä¿ðìýíä îðóóëæýý40.
Èçðàèëü Óëñûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ä¿ðýì áóñàä

îðíîîñ îãöîì ÿëãàðäàãã¿é áàéíà. Çàðèì íýã îíöëîã òàëóóäûã äóðüäâàë,
òóñ óëñûí õóâüä òýýâðèéí õýðýãñëèéã çààâàë õî¸ð ãàðààðàà æîëîîäîõ
¿¿ðýãòýé, òýýâðèéí õýðýãñëèéí óðä ñóóæ áàéãàà áîëîí õîéíî ñóóæ
áàéãàà á¿õ çîð÷èã÷èä çààâàë àþóëã¿éí á¿ñ ç¿¿ñýí áàéõ, 4 õ¿ðòýëõè
íàñíû õ¿¿õä¿¿ä òóñãàé õ¿¿õäèéí ñóóäàëä ñóóñàí áàéõûã øààðääàã.
Òýýâðèéí õýðýãñëèéí æîëîî÷ íü ººðèéí ñîãòóóðëûí õýìæýýã òóñãàé
òºõººðºìæººð øàëãóóëàõûã òàòãàëçàõ íºõöºë íü ò¿¿íèé ñîãòóóãààð
òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäñîíûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà ãýæ òîîöäîã
áàéíà.
ÁÍÕÀÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëüä

õàðèóöëàãûí òàëààð çààñàí íü:
Òóñ õóóëèéí 7 äóãààð á¿ëýã íü “Õóóëèéí õàðèóöëàãà” ãýñýí íýðòýé
88 äóãààð ç¿éëä çààñíààð çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí
õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí ¿éëäýëä äàðààõü øèéòãýëèéã îíîãäóóëíà.
¯¿íä: àíõààðóóëàõ, òîðãîõ, æîëîîíû ¿íýìëýõèéã ò¿ð õóðààõ, ýñâýë
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, áàðèâ÷ëàõ îðíî.
Çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì çºð÷èãñäºä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí
õýìæýý ãàðãàñàí çºð÷ëººñºº õàìààðààä õàðèëöàí àäèëã¿é. Òóõàéëáàë
87 äóãààð ç¿éëä çààñíààð “õýðâýý ãàðãàñàí çºð÷èë õºíãºí, çàìûí
õºäºëãººíä íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýðã¿é áîë ¿éëäñýí çºð÷ëèéã õýëæ, àìàí
áàéäëààð àíõààðóóëààä õºäºëãººíä îðîëöóóëíà.” ãýæ çààæýý. Òýãâýë
101 ä¿ãýýð ç¿éëä ”Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü
òîãòîîìæ çºð÷èæ, àâòûí îíö òîì îñîë ãàðãàæ, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
39
40
Мөн тэнд.
áîë õóóëèéí äàãóó ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýæ, öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãûí çàìûí õºäºëãººíèé óäèðäàõ ãàçðààñ æîëîî÷èéí
¿íýìëýõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîíî. Àâòî çàìûí îñîë ãàðãàñíû äàðàà îðãîí
çóãòàñàí áîë öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí çàìûí õºäºëãººíèé ãàçðààñ
æîëîî÷èéí ¿íýìëýõèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, íàñàí òóðøäàà àâòî ìàøèí
æîëîîäîõ ýðõèéí ¿íýìëýõ äàõèí îëæ àâàõ ýðõã¿é áîëíî ãýæ õàòóó
çààñàí áàéäàã.
Çàðèì îíöëîã çîõèöóóëàëò

89 ä¿ãýýð ç¿éë. ßâãàí çîð÷èã÷, òýýâðèéí õýðýãñëýýð çîð÷èã÷, àâòî
áèø òýýâðèéí õýðýãñëèéí æîëîî÷ íü çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é
áàéäëûí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí áîë àíõààðóóëàõ, ýñâýë òàâààñ òàâü
õ¿ðòýë þàíèàð òîðãîõ; àâòî áèø òýýâðèéí õýðýãñëèéí æîëîî÷ íü
òîðãóóëèéí øèéòãýëèéã ýñýðã¿¿öñýí áîë ò¿¿íèé àâòî áèø òýðãèéã
õóðààæ àâíà.
90 ä¿ãýýð ç¿éë. Àâòî òýýâðèéí õýðýãñëèéí æîëîî÷ çàìûí

õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èæ çàìààð
çîð÷ñîí áîë àíõààðóóëàõ, ýñõ¿ë õîðèîñ õî¸ð çóó õ¿ðòýë þàíèàð
òîðãîæ øèéòãýíý. Òóñ õóóëüä ººðººð çààñàí áîë òóõàéí çààëòûí äàãóó
øèéòãýíý.
91 ä¿ãýýð ç¿éë. Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýñíèé äàðàà òýýâðèéí

õýðýãñýë æîëîîäñîí áîë 1-3 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð æîëîîíû
¿íýìëýõèéã õóðààí àâ÷, õî¸ð çóóãààñ òàâàí çóó õ¿ðòýë òºãðºãººð
òîðãîæ øèéòãýíý. Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýæ ñîãòóóðñàí ¿åäýý àâòî
ìàøèí æîëîîäñîí áîë öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí çàìûí öàãäààãèéí
ãàçàð ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ 15 õîíîã õ¿ðòýë áàðèâ÷ëàõ áîëîí
3-6 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð æîëîîíû ¿íýìëýõèéã õóðààí àâ÷, òàâàí
çóóãààñ õî¸ð ìÿíãà õ¿ðòýë þàíèàð òîðãîæ øèéòãýíý.
8. Æîëîî÷èéí õàðèóöëàãûí îíîîíû ñèñòåìèéí çîõèöóóëàëò ÿìàð

áàéäàã?
Òîðãóóëèéí îíîîãîîð øèéòãýõ ñèñòåì

Îíîîíû ñèñòåì íü 1974 îíû 5 äóãààð ñàðä Ãåðìàíä àíõ ¿¿ññýí.
1960-ààä îíû ¿åä Ãåðìàíä àâòî çàìûí îñîë ýðñ èõýññýí áºãººä ò¿¿íòýé
òýìöýõ àðãà áîëîâñðóóëñàí íü ýíýõ¿¿ “Îíîîíû ñèñòåì” þì. “Îíîîíû
ñèñòåì”-èéí àíõäàã÷ çîðèëãî íü çàìûí õºäºëãººíèé õóóëü òîãòîîìæèéã
äàâòàí çºð÷èã÷èéí ¿éëäëèéã òîäîðõîéëîõ, òàñëàí çîãñîîõîä îðøèæ
áàéæýý. Çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì äàâòàí çºð÷èã÷èéí õàéõðàìæã¿é,
áîëãîîìæã¿é áàéäëûã òîäîðõîéëîõ çîðèëãûã ìºí àãóóëñàí41.
41
http://www.fit-to-drive.com/2006/downloads/Schade_KBA.pdf
Çàìûí õºäºëãººíèé çºð÷ëèéã òîîöîõ îíîîíû ñèñòåì ãýäýã íü
ãàðãàñàí çºð÷èëä îíîî òîîöîõ çàìààð æîëîîíû ýðõýä øèéòãýë
îíîãäóóëàõ àðãà õýìæýý þì. Øèéòãýëèéí îíîî íýìýãäýõ áîëîí
õàñàãäàæ áîëíî. Çºð÷ëèéí òºðëèéã òîäîðõîé íàðèéí çààëòààð
àíãèëæ, îíîî òîîöñîíîîð æîëîîíû ¿íýìëýõèéã ò¿ð õóðààõ, õ¿÷èíã¿é
áîëãîõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãäºã.42 Ýíä òýìäýãëýí õýëýõýä
çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ä¿ðýì çºð÷èãñäºä òîðãóóëèéí
àðãà õýìæýý àâàõûí çýðýãöýý ãàðãàñàí çºð÷ëèéã îíîîãîîð á¿ðòãýæ,
òîäîðõîé õóãàöààíä43 òîãòîîñîí õÿçãààðò44 õ¿ðâýë àðãà õýìæýý òîîöîõ
àðãà þì. Óëñ îðîí á¿ðò íýãýí àäèë áèø áîëîâ÷ íèéòëýã øèíæòýé
çîõèöóóëàëòûã òóõàéí óëñ ººðèéí ¿íäýñòíèé îíöëîãò òîõèðóóëàí
òóñãàäàã áàéíà.
Ãàäààä îðíóóäûí çîõèöóóëàëò

Îíîîíû ñèñòåìèéã õýðýãæ¿¿ëñýíýýð Ãåðìàíä çàìûí õºäºëãººíèé
çºð÷èë áóóðñàí ¿ð ä¿í ãàðñàí ó÷èð áóñàä óëñ îðîí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí.
ªíººãèéí áàéäëààð ÀÍÓ, Àâñòðàëè, ßïîí, Èòàëè, Ôðàíö, ×åõ, Õÿòàä,
Òàéâàíü, Õîíãêîíã çýðýã îëîí îðîíä ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýýã õýðýãëýæ
áàéíà.
×åõ Óëñàä çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì çºð÷ñºí æîëîî÷èä ìºíãºí

òîðãóóëü íîãäóóëàõààñ ãàäíà òîðãóóëèéí îíîîãîîð øèéòãýíý.
Òîðãóóëèéí îíîîã òóõàéí æîëîî÷èéí õàðúÿàëàãäàõ õîòûí çàõèðãàà
á¿ðòãýõ áºãººä 12 îíîî õ¿ðñýí òîõèîëäîëä æîëîîäîõ ýðõ õàñàõ
øèéòãýë íîãäóóëíà. Òóõàéëáàë, ãàäààäûí õàðúÿàò èðãýí òîðãóóëèéí
12 îíîîãîîð øèéòã¿¿ëñýí òîõèîëäîëä 1 æèëèéí õóãàöààãààð ×åõ
óëñàä òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõã¿é áîëíî.
Òîðãóóëèéí îíîîãîîð øèéòã¿¿ëñýí æîëîî÷ òîäîðõîé õóãàöààíû
òóðøèä (òóõàéëáàë: 12, 24, 36 ñàð ãýõ ìýò) äàõèí çºð÷èë ãàðãààã¿é áîë
óã îíîîã íü øàò äàðààëàí áóóðóóëàõ çàìààð óðàìøóóëàë ¿ç¿¿ëýõ áºãººä
ýíý íü òóõàéí æîëîî÷èä çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðìèéã ñàõèí ìºðäºõ
õ¿ñýë ýðìýëçýë òºëºâø¿¿ëýõýä õºø¿¿ðýã áîëîõ à÷ õîëáîãäîëòîé ãýäýã.
Òîðãóóëèéí îíîîã òóõàéí çºð÷ëèéí àãóóëãàä íèéö¿¿ëýí íîãäóóëàõ
áºãººä íýã óäààãèéí õºíãºí çºð÷èëä 1 îíîî, íîöòîé çºð÷èëä õàìãèéí
äýýä îíîî áóþó 7 îíîî íîãäóóëäàã áàéíà. Òóõàéëáàë:
• çàìûí òýìäýã, òýìäýãëýëèéí çààëò çºð÷ñºí áîë 1 îíîî;
• õîðîîëëûí äîòîðõè õºäºëãººíèé æóðàì çºð÷ñºí áîë 1 îíîî;
• òóóø çàìä õîðèãëîñîí òýýâðèéí õýðýãñëýýð õºäºëãººíä
îðîëöñîí áîë 1 îíîî;
42
http://en.wikipedia.org/wiki/Point_system_%28driving%29
43
Ихэвчлэн 12 сар буюу 1 жилийн хугацааг оноо тооцох 1 бүтэн хугацаа гэж үздэг.
44
Ихэнх улсад оноо тооцох 12 сарын хугацаанд 12 оноог дээд хязгаар гэж авсан байдаг.
Тухайлбал Герман, Япон, Хятад, Чех зэрэг улсуудад оноо тооцох нэг бүтэн хугацаанд 12
оноо хүрвэл жолоочийн эрх хасагдана. Гэтэл дээд оноо 24 байхыг заасан орон бас байдаг.
• õóðäíû çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýã öàãò 20 õ¿ðòýë êì-ýýð
õýòð¿¿ëñýí áîë 2 îíîî;
• õàìãààëàõ á¿ñ, õàìãààëàõ ìàëãàé õýðýãëýýã¿é áîë 2 îíîî;
• òýýâðèéí õýðýãñëèéí äààöûã õýòð¿¿ëñýí áîë 3 îíîî;
• æîëîî÷èéí öóñàí äàõü ñïèðòèéí àãóóëàìæ 0.3 ïðîìèëë õ¿ðòýë
áàéâàë 3 îíîî;
• õóðäíû çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýã öàãò 20-40 êì-ýýð
• òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîæ ÿâàà ¿åäýý ãàð óòñààð ÿðüñàí áîë
3 îíîî;
• õóóðàì÷ óëñûí äóãààð õýðýãëýñýí áîë 4 îíîî;
• äàâóó ýðõ á¿õèé õºäºëãººíä îðîëöîã÷äîä çàì òàâüæ ºãººã¿é
áîë 4 îíîî;
• õîðèãëîñîí äîõèîãîîð íýâòýðñýí áîë 5 îíîî;
• õóðäíû çºâøººðºãäºõ äýýä õýìæýýã öàãò 40 êì-ýýñ äýýø
• òåõíèêèéí øààðäëàãà õàíãààã¿é òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäñîí
áîë 5 îíîî;
• çàìûí õîðèîòîé õýñýãò áóöàæ ýðãýñýí, óõàðñàí, óðñãàë ñºðñºí
áîë 6 îíîî;
• õîðèîòîé áàéäëààð ã¿éöýæ ò¿ð¿¿ëñýí áîë 6 îíîî;
• öóñàí äàõü ñïèðòèéí àãóóëàìæ 0.3 ïðîìèëëîîñ èë¿¿ (ãýõäýý
ñîãòîîã¿é) áàéâàë 6 îíîî;
• ñîãòóóðñàí áóþó ìàíñóóðñàí ¿åäýý òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäñîí
áîë 7 îíîî;
• ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýñýí ýñýõýý øàëãóóëàõààñ
çàéëñõèéñýí áîë 7 îíîî.
ÁÍÕÀÓ-ä çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðýì çºð÷ñºí ýòãýýäýä ìºíãºí

òîðãóóëü íîãäóóëàõààñ ãàäíà òîðãóóëèéí îíîîãîîð øèéòãýõ ñèñòåì
¿éë÷èëäýã. Ýíý íü “Æîëîî÷èéí çºð÷ëèéã òîîöîõ øèéòãýëèéí îíîîíû
àðãà õýìæýý”, “Àâòî ìàøèí æîëîîäîõ ¿íýìëýõ àâàõ áà àøèãëàõ
ä¿ðýì” çýðýã æóðàì ä¿ðýìä á¿ðýí òóñãàãäñàí, íýëýýä áîëîâñðîíãóé
çîõèöóóëàëò þì. Ýíý íü òóõàéí æîëîî÷ 12 ñàð áóþó íýã æèëèéí
õóãàöààíä æîëîî÷ 12-îîñ èë¿¿ òîðãóóëèéí îíîî àâñàí òîõèîëäîëä
ò¿¿íèé æîëîîäîõ ýðõ õ¿÷èíã¿é áîëîõ áà æîëîîäîõ ýðõýý ñýðãýýëãýõýä
çààâàë øàëãàëò ºãºõ ¸ñòîé áîëíî. Øàëãàëòàä òýíöñýí òîõèîëäîëä
ºìíºõ òîðãóóëèéí îíîîíóóäûã õ¿÷èíã¿éä òîîöîæ, æîëîîäîõ ýðõèéí
¿íýìëýõèéã áóöààæ îëãîíî.
Íýã æèëèéí õóãàöààíä 12-îîñ èë¿¿ã¿é òîðãóóëèéí îíîî àâñàí
æîëîî÷ ìºíãºí òîðãóóëèéí òºëáºðºº õóãàöààíäàà òºëñºí áîë ò¿¿íèé
îíîîíóóäûã õ¿÷èíã¿éä òîîöíî. Õàðèí òºëáºðºº áàðàãäóóëààã¿é áîë
óã òîðãóóëèéí îíîîíóóäûã äàðààãèéí æèëä íü øèëæ¿¿ëæ òîîöäîã
áàéíà. Ìºí çºð÷èëä íîãäóóëñàí ìºíãºí òîðãóóëèéã 3 ñàðûí äîòîð òºëæ
áàðàãäóóëààã¿é, ýñõ¿ë õî¸ð óäàà òîðãóóëü òºëºëòèéã õîæèìäóóëñàí
áîë òîðãóóëèéí 12 îíîîãîîð øèéòã¿¿ëíý. ªºðººð õýëáýë, ýðõ øóóä
õàñàãäàíà.
“Æîëîî÷èéí çºð÷ëèéã òîîöîõ øèéòãýëèéí îíîîíû àðãà õýìæýý”
–íä øèéòãýëèéí îíîîíû óòãà àãóóëãà, øèéòãýëèéí îíîîã õýðõýí
õýðýãæ¿¿ëýõ, äàõèí øàëãàëòàä õàìðàãäàõ æóðàì, ò¿¿í÷ëýí çºð÷èë
ãàðãààã¿é áóþó îíîîãîîð øèéòãýãäýýã¿é æîëîî÷èéã õýðõýí óðàìøóóëàõ
òàëààð òîäîðõîé çààæ ºã÷ýý.
Æîëîî÷èä òóõàéí ãàðãàñàí çºð÷ëèéíõ íü àãóóëãààñ õàìààðóóëàí
1, 2, 3, 6, 12 ãýñýí òîðãóóëèéí îíîîã íîãäóóëíà. Äàðààõ íèéòëýã45
áàéäëààð ä¿éö¿¿ëýí òîðãóóëèéí îíîîãîîð øèéòãýíý.
¯¿íä, 12 îíîî:
• òóõàéí àíãèëàëä ¿ë òîõèðîõ ýðõèéí ¿íýìëýõýýð òýýâðèéí
õýðýãñýë æîëîîäñîí;
• ñîãòóóðóóëàõ óíäàà õýðýãëýñýí, ýñõ¿ë ñîãòóóðñàí ¿åäýý àâòî
ìàøèí æîëîîäñîí;
• çîð÷èã÷ òýýâýðëýã÷ ìàøèí çîð÷èã÷äûí òîîí õýìæýýã 20-îîñ
äýýø õóâèàð õýòð¿¿ëýí òýýâýðëýñýí;
• àâòî îñîë ãàðãàñíû äàðàà îðãîí çóãàòñàí, ãýõäýý ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íã¿é áîë;
• õóóðàì÷ààð ¿éëäñýí ýñâýë ººð÷ëºëò îðóóëæ ¿éëäñýí óëñûí
äóãààð, æîëîîíû ¿íýìëýõ, æîëîî÷èéí ¿íýìëýõèéã àøèãëàñàí,
ýñâýë áóñàä òýýâðèéí õýðýãñëèéí óëñûí äóãààð, æîëîîíû ¿íýìëýõ
àøèãëàñàí;
• ºíäºð õóðäíû çàì äýýð òýýâðèéí õýðýãñëýýð óõàð÷ áóöàõ, ýðãýõ,
òóñãààðëàõ çóðâàñ õýòðýõ.
6 îíîî:
• æîëîîíû ¿íýìëýõýý ò¿ð õóãàöààãààð õóðààëãàñàí ¿åäýý àâòî
ìàøèí æîëîîäñîí;
• çîð÷èã÷ òýýâýðëýõ çîõèñòîé òîîã õýòð¿¿ëñýí áîëîâ÷ õýòð¿¿ëñýí
õýìæýý 20 õóâèàñ äîîø áîë;
• õóðäíû òîãòîîñîí äýýä õÿçãààðûã 50 õóâèàð õýòð¿¿ëñýí;
• ºíäºð õóðäíû çàìûí çîð÷èõ õýñýãò òýýâðèéí õýðýãñýëýý
çîãñîîñîí;
• òýñýð÷ äýëáýðýõ àþóëòàé áîëîí øàòàìõàé õèìèéí áîäèñ,
á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí õîðòîé, õèéòýé çýðýã àþóëòàé ýä ç¿éëñèéã
òîãòîîñîí õóãàöàà, çàì, õóðäíû õýìæýýã çºð÷èæ òýýâýðëýñýí,
ýñõ¿ë àíõààðóóëãà òýìäãèéã õýðýãëýýã¿é, àþóëã¿é àæèëëàãààíû
çîõèõ àðãà õýìæýýã àâààã¿é;
• çîð÷èã÷ òýýâýðëýñýí áîëîí àþóëòàé øèíæ á¿õèé à÷àà
òýýâýðëýñýí òîõèîëäîëä òýýâðèéí õýðýãñýëýý æîëîîäîæ ÿâñàí
õóãàöàà 4 öàã õ¿ðýõýä çîãñîîëã¿é, ¿ðãýëæë¿¿ëýí òýýâýðëýñýí,
ýñâýë çîãñîîñîí áîëîâ÷ 20 ìèíóòààñ áàãà õóãàöààãààð çîãñîîæ
45
“ Жолоочийн зөрчлийг тооцох шийтгэлийн онооны арга хэмжээ”-ний 24 дүгээр зүйлд “орон
нутгийн шинжтэй дүрэм журамд заасны дагуу жолоочийн зөрчлийг тооцох шийтгэлийн
онооны хэлбэр хэмжээг зөвхөн тухайн орон нутгийн жолоочийн хувьд хэрэглэнэ”гэж зааснаас
харахад муж, орон нутаг бүрт нэгэн адил дүрэм үйлчилдэггүй байна.
àìðààñàí áîë;
• çàì äýýð æîëîîäîæ áóé òýýâðèéí õýðýãñëèéí óëñûí äóãààðûã
ç¿¿ãýýã¿é, ýñâýë äóãààðûã ñàíààòàéãààð ýâäýæ, ãýìòýýñýí, ýñõ¿ë
çîõèõ æóðìûí äàãóó áàéðëóóëààã¿é;
• íóóöààð áîëîí õóóð÷ ìýõëýõ çàìààð æîëîîíû ¿íýìëýõ îëæ
àâñàí.
3 îíîî:
• À÷ààíû òýýâðèéí õýðýãñëèéí äààöûã çîõèñòîé õýìæýýíèé 30
õóâèàñ äýýø õýìæýýãýýð õýòð¿¿ëýí òýýâýðëýñýí ýñõ¿ë çîð÷èã÷
òýýâýðëýõ æóðìûã çºð÷ñºí;
• Íèéòèéí çîð÷èã÷ òýýâýðëýõ òýýâðèéí õýðýñëýýñ áóñàä çîð÷èã÷
òýýâýðëýõ ìàøèí çîð÷èã÷äûí çîõèñò òîîã 20 õóâèàñ äýýø
õýìæýýãýýð õýòð¿¿ëñýí;
• Ãýðýë äîõèî çºð÷ñºí;
• õóðäíû òîãòîîñîí äýýä õÿçãààðûã 50 õóâèàñ áàãà õýìæýýãýýð
õóðä õýòð¿¿ëñýí;
• ºíäºð õóðäíû çàì äýýð çºâøººðºãäñºí õóðäíû äîîä õýìæýýíýýñ
áàãà õóðäààð æîëîîäñîí;
• ºíäºð õóðäíû çàìààð çîð÷èõûã õîðèãëîñîí òýýâðèéí õýðýãñýë
ºíäºð õóðäíû çàì ðóó îðæ çîð÷ñîí;
• õîðèãëîñîí áîëîí àíõààðóóëñàí òýìäýã çºð÷èõ;
• òîãòîîñîí æóðàì çºð÷èæ òýýâðèéí õýðýãñýë ã¿éöýæ ò¿ð¿¿ëýõ,
çîð÷èõ, ýñõ¿ë óõàð÷ áóöààñàí;
• òîãòîîñîí æóðàì çºð÷èæ áóñàä òýýâðèéí õýðýãñëèéã ÷èðñýí;
• õºäºëãººíä ñààä òîõèîëäñîí áîëîí îñîë ãàðñàí òîõèîëäîëä
ãýðýë àñààõ áà àíõààðóóëàõ òýìäýã òàâèõ æóðàì çºð÷ñºí;
• òîãòîîñîí õóãàöààíä òýýâðèéí õýðýãñëèéí àþóëã¿é
àæèëëàãààíû ¿çëýãò õàìðàãäààã¿é.
2 îíîî:
• Íèéòèéí çîð÷èã÷ òýýâýðëýõ òýýâðèéí õýðýñëýýñ áóñàä çîð÷èã÷
òýýâýðëýõ ìàøèí çîð÷èã÷äûí çîõèñò òîîã 20–îîñ äîîø õóâèàð
õýòð¿¿ëñýí;
• À÷ààíû òýýâðèéí õýðýãñëèéí äààöûã çîõèñòîé õýìæýýíèé 30-
ààñ äîîø õóâèàð õýòð¿¿ëýí òýýâýðëýñýí;
• ßâãàí çîð÷èã÷èéí ãàðö äýýð õóðä ñààðóóëàõ, òýýâðèéí
õýðýãñëýý çîãñîîõ æóðìûã çºð÷ñºí, ÿâãàí çîð÷èã÷èä çàì òàâüæ
ºãººã¿é;
• Ãàð óòñààð çàëãàõ, óòñàà ãàðààãàà áàðüæ ÿðèõ, ñîíñîõ çýðãýýð
õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàëä ñààä ó÷ðóóëàõ ¿éëäýë õèéõ;
• 2 äóãóéòàé ìîòîöèêëü æîëîîäîõäîî õàìãààëàõ ìàëãàé
ºìñººã¿é;
• ªíäºð õóðäíû çàì áîëîí õîòûí õóðäíû çàì äýýð òýýâðèéí
õýðýãñýë æîëîîäîõ ¿åäýý æîëîî÷ àþóëã¿éí á¿ñýý ç¿¿ãýýã¿é.
1 îíîî:
• Çîõèõ æóðìûí äàãóó ãýðýë àøèãëààã¿é;
• Òýýâðèéí õýðýãñëèéí à÷ààíû óðò, ºðãºí, ºíäðèéí õýìæýýã
çºð÷èõ;
• òýýâðèéí ¿çëýãèéí òýìäýã, äààòãàëûí òýìäãèéã íààæ
áàéðøóóëààã¿é, æîëîîíû ¿íýìëýõ, æîëîî÷èéí ¿íýìëýõèéã áèåäýý
àâ÷ ÿâààã¿é.
Òóñ çîõèöóóëàëò íü çºâõºí øèéòãýëèéí àñóóäëûã áàãòààãààã¿é

áºãººä çàìûí õºäºëãººíèé õóóëü òîãòîîìæèéã ñàõèí áèåë¿¿ëæ,
çºð÷èë ãàðãààã¿é æîëîî÷èéã óðàìøóóëàõ òàëààð òóõàéëàí îíöîëæ,
äàðààõü áàéäëààð óðàìøóóëíà ãýæ çààæýý. ¯¿íä:
• àâòî ìàøèíû æîëîî÷ øèéòãýëèéí îíîîíû 2 äàðààëñàí á¿òýí
õóãàöààíä øèéòãýëèéí îíîî àâààã¿é áîë 1 óäàà õÿíàëòûí ¿çëýãò
îðîõîîñ ÷ºëººëºãäºíº;
• Äàðààëàí 5 óäààãèéí õóãàöààíä îíîîãîîð øèéòãýãäýýã¿é áîë
æîëîîíû ¿íýìëýõèéí õ¿÷èíòýé õóãàöààã 2 æèëýýð ñóíãàíà;
• Äàðààëàí 10 óäààãèéí õóãàöààíä øèéòãýë àâààã¿é áîë 20
æèëèéí õóãàöààíä ¿çëýãò îðîõîîñ áîëîí ¿íýìëýõ ñîëèõîîñ
÷ºëººëºãäºíº.
Ä¿ãíýëò
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààãààð ÀÍÓ-ûí çàðèì ìóæ (Èëëèíîéñ, Êàëèôîðíè),

ÕÁÍÃÓ, ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àâñòðè Óëñ, Áîëãàðûí
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñ, Èõ Áðèòàíè Óìàðä Èðëàíäûí Íýãäñýí Âàíò
Óëñ, Äàíèéí Âàíò óëñ, Ôðàíö, Óêðàéí, Ýñòîíè Óëñ, Èçðàèëü, ×åõ
Óëñûí çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòààñ õàðàõàä øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ áóé õóóëèéí òºñºëä
òóñãàâàë çîõèõ çîõèöóóëàëò íýëýýä áàéíà. Èéìä òýäãýýð óëñûí ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëòûã õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà, àæëûí
õýñãèéí ãèø¿¿äèéí ñàíàë, ïðàêòèê íºõöºë áàéäàë, òåõíèê ýäèéí
çàñãèéí áîëîìæ çýðãèéã õàðãàëçàí, õàðüöóóëàí ¿çýæ õóóëèéí òºñºëä
òóñãàõ íü ç¿éòýé. Ýë ¿íäýñëýëýýð äàðààõ ñàíàë, çºâëºìæèéã ãàðãàæ
áàéíà. ¯¿íä:
Ñàíàë, çºâëºìæ
Çîõèîí áàéãóóëàëòûã ýðõëýõ áàéãóóëëàãà

ÎÕÓ-ûí õóâüä “Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàðèóöñàí
õîòûí çºâëºëèéí òóõàé” Ìîñêâà õîòûí äàðãûí 2005 îíû 12 äóãààð
ñàðûí 30-íû ºäðèéí 435-ÐÌ òîîò òóøààëààð çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîîòîé àñóóäëûã çîõèöóóëàõ çºâëºë
áàéãóóëàãäæýý . Òóñ Çºâëºë íü äàðààõ ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýí
46
àæèëëàäàã. ¯¿íä:
• Çàì äýýð ãàð÷ áóé îñîëûã òàñëàí çîãñîîõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
÷èãëýëýýð îëîí íèéòýä çîðèóëñàí óõóóëãûí, òàíèí ìýäýõ¿éí
øèíæòýé àðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëàõ;
• Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí ÷èãëýëýýð ãàð÷ áóé
õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòûí øèíý÷ëýë, õýðýãæèëòýíä õÿíàëò òàâèõ;
• Çàì äýýð ãàðñàí îñîëûí òàëààð íýãäñýí ñòàòèñòèê ä¿í ãàðãàõ,
çàì äýýðõ çºð÷ëèéã áóóðóóëàõ áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæèëòèéã
õàíãàõ;
• Àâòî òýýâðèéí çºð÷èë, ãýìò õýðýã, çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é
áàéäëûí òàëààðõè æèë á¿ðèéí ìýäýýã áýëòãýæ ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçàðò áýëòãýõ, òàíèëöóóëàõ;
• “Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàë” ñýäýâò Ìîñêâà õîòûí
ñàíã (ôîíä)-ûã õºãæ¿¿ëýõ, çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí
òàëààðõè íèéãìèéí èäýâõè ç¿òãýëèéã ñàéæðóóëàõ çýðýã ÷èã
¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.
Èéìä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ÷èãëýëä Õóóëü

ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì, Çàì òýýâýð, áàðèëãà, õîò áàéãóóëëàëòûí
ÿàì, Çàìûí öàãäààãèéí ãàçàð, Àâòî òýýâðèéí ãàçàð, Íèéñëýëèéí Çàñàã
äàðãûí àæëûí àëáà, àâòî çàìûí óëñûí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã
¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãà, áóñàä õîëáîãäîõ òºðèéí áàéãóóëëàãà, îëîí
íèéòèéí òºëººëëèéã îðîëöóóëñàí îðîí òîîíû áóñ çºâëºë áàéãóóëàí
àæèëëóóëæ, çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ÷èãëýëýýð
ñòðàòåãè, õºòºëáºð, òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàí àæèëëàõ íü îíîâ÷òîé.
Á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîîã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ

Àâòî ìàøèí, òýýâðèéí õýðýãñýë, òýäãýýðèéí ýçýìøèã÷ áîëîí
çºð÷ëèéí òàëààðõ á¿ðòãýëèéã ñàéæðóóëàõ ñóäàëãààíû òàéëàíä
äóðüäñàí ÀÍÓ-ûí Êàëèôîðíè ìóæèéí æèøýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ
íºõöºëèéã ñóäàëæ ¿çýõ;
Òîðãóóëèéí îíîîãîîð øèéòãýõ ñèñòåìèéã Ìîíãîë Óëñûí õóâüä

àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Îíîîíû ñèñòåìèéã õýðýãëýõ áîëîìæèéã
òºñºëä òóñãàõ àñóóäëûã øèéäýõèéí çýðýãöýý çàìûí õºäºëãººíèé
õóóëü òîãòîîìæèéã ñàõèí áèåë¿¿ëæ, çºð÷èë ãàðãààã¿é æîëîî÷èéã
óðàìøóóëàõ òàëààð ìºí òóõàéëñàí çîõèöóóëàëòûã ÁÍÕÀÓ çýðýã
îðíóóäûí æèøãèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî;
Распоряжение мэра Москвы” О городской комиссии по безопасности дорожного

46
движения” 2005.12.30 № 435-РМ http://www.businesspravo.ru/Docum/DocumShow_

DocumID_107340.html /сүүлд үзсэн 2011.03.17/
Õàðèóöëàãûí òºðºëä ýäèéí çàñàã, íèéãýìä òóñòàé хэлбэрийг
ò¿ëõ¿¿ îðóóëàõ
Ãàäààäûí äèéëýíõ óëñ îðîí æîëîî÷èä ìàòåðèàëëàã õàðèóöëàãà
îíîãäóóëàõ áîäëîãûã áàðèìòàëäàã. Ýíý íü çºâõºí èõ õýìæýýíèé
òîðãóóëü áóñ, ìºí òýýâðèéí õýðýãñëèéã õóðààæ àâàõ, æîëîîíû
¿íýìëýõ õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, òýýâðèéí õýðýãñëèéí çàéëøã¿é äààòãàëûí
õýìæýýã èõýñãýõ çýðýã àðãà õýìæýýí¿¿ä þì. Òóõàéëáàë, ÕÁÍÃÓ-
ä çºð÷èë ãàðãàñàí æîëîî÷ òîäîðõîé òîðãóóëèéí îíîî öóãëóóëàõ áà
îíîîíû ºñºëòººñ ò¿¿íèé äààòãàëä òºëºõ ä¿íãèéí õýìæýý 1000 åâðî
õ¿ðòýëõ õýìæýýãýýð ºñ÷ áîëäîã. 3000-4000 åâðîíû äóíäàæ öàëèíòàé
ãåðìàíû èðãýíèé õóâüä ýíý íü ºíäºð òºëáºð áºãººä çàðèì æîëîî÷ íàð
çºð÷èë ãàðãàñíû õàðèóä äààòãàëûí òºëáºðºº òºëºõ õ¿ðòýë õóãàöààíä
òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõã¿é, ÿâãàíààð ÿâàõ òîõèîëäîë ãàðäàã
áàéíà. Ýíäýýñ àâ÷ ¿çâýë õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ øèéòãýë, çºð÷ëèéí
àñóóäëûã äààòãàëûí ñèñòåìòýé õîëáîí õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõîîð áàéíà.
ªºðººð õýëáýë çºð÷èë ãàðãàñàí õóâü õ¿íä ÷èãëýñýí õàðèóöëàãûí
ìåõàíèçìûã õýðýãëýõèéí çýðýãöýý ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã íèéãìèéí
øèíæòýé õàðèóöëàãûí ìåõàíèçìûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñóäàëæ
¿çýõ íü ç¿éòýé.
Áàéãàëü îð÷èíä áîëîí èðãýäèéí àìãàëàí òàéâàí, àþóëã¿é áàéäàëä

¿ç¿¿ëæ áóé íºëººë
Óêðàèí47, Ýñòîíè óëñûí48 çàìûí õºäºëãººíèé õóóëüä “Õ¿ðýýëýí áóé
îð÷íû õàìãààëàëòûí õóâüä õ¿ëýýõ ¿¿ðýã” õýìýýõ á¿ëãèéã àãóóëñàí
áàéäàã íü áóñàä îðíû çîõèöóóëàëòààñ îíöëîã þì. Òóñ çîõèöóóëàëòûí
äàãóó æîëîî÷ áóñäàä áîëîí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ñºðãººð íºëººëºõ
íºõöºë ¿¿ñãýõ, ÷àíãà äóó àâèà ãàðãàõ, èõ õýìæýýãýýð óòàà ãàðãàõ,
àìüòàí áîëîí øóâóó äàéðàõûã õîðèãëîäîã. Ýñòîíè óëñûí Çàìûí
õºäºëãººíèé Ä¿ðìèéí 16 äóãààð ç¿éëä çààñíààð, æîëîî÷ îðîí ñóóöíû
òºâëºðºë èõòýé á¿ñýä 2 ìèíóòààñ èë¿¿ õóãàöààãààð òýýâðèéí õýðýãñýëýý
àñààëòòàé áàéëãàõûã õîðèãëîäîã áàéíà49. Ìºí ãîë, ìºðºí, ãîðõè,
óñíû ýðãýýñ 10 ì îéð çàéä òýýâðèéí õýðýãñëýý óãààõ, çîðèóëàëòûí
áóñ ãàçàð òîñ, ìàñëî ñîëèõ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã áîõèðäóóëàõ ç¿éë
ãîîæèæ áàéãàà òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõûã õîðèãëîíî. Òýýâðèéí
õýðýãñëèéí ãàðãàõ äóó àâèàíû, öàöàæ áóé óòààíû õýìæýýã Ýñòîíè
Óëñûí Áàéãàëü õàìãààëàë, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû Ñàéäûí òóøààëûí 5
äóãààð ç¿éëýýð òîãòîîäîã áà òîãòîîñîí õýìæýýã çºð÷âºë çàõèðãààíû
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã áàéíà. Èíãýñíýýð æîëîî÷èéí çºâõºí ãàðãàñàí
îñëûí çºð÷èëä íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýñ ãàäíà á¿ðýí áóñ, òýýâðèéí
47
Правила Дорожного движения Украйны http://auto.meta.ua/autolaw/pdd_rus/ /сүүлд үзсэн
2011.03.17/
48
Правила Дорожного движения Республики Эстония http://pdd-ru.info/445.php /сүүлд үзсэн
2011.03.17/
49
Мөн тэнд. 16 дугаар зүйл.
õýðýãñýë àøèãëàõ ÿâöäàà õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí áîëîí èðãýäèéí àìàð
òàéâàí áàéäàëä íºëººëºõ ¿éëäýë õèéñýí òîõèîëäîëä õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí íü ìàíàé óëñûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóã¿é
áàéäëûí òóõàé õóóëèéí øèíý òºñºëä çààâàë òóñãàõ ç¿éë þì. Äýýð
äóðäñàí çºð÷ë¿¿ä íü ìàíàéä ò¿ãýýìýë áàéãàà áºãººä ýë àñóóäëûã
çîõèöóóëñíààð îëîí õóóëü òîãòîîìæ, õºòºëáºð, òºëºâëºãººíèé
õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé.
Õàðèóöëàãà íîãäóóëàõäàà çºð÷ëèéí øèíæèéã õàðãàëçàõ

Àëèâàà çºð÷ëèéí øèíæýýñ õàìààðàí øèéòãýëèéã íàðèéí
ÿëãàìæòàé íîãäóóëäàã áîëîõ íü ÕÁÍÃÓ-ûí õóóëèàñ õàðàãäàæ áàéíà.
Ýíý æèøãèéã ñóäëàí ¿çýæ Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí
òóõàé õóóëèéí òºñºëä òóñãàõ àñóóäëûã ñóäëàõ;
Çàìын àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûí

¿¿ðýã, õàðèóöëàãûí àñóóäàë
ÎÕÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëèàð

çîõèöóóëñíû äàãóó çàìûã çàñâàðëàõ, øèíýýð çàì òàâèõ, çàìûí
ýâäðýëèéã àðèëãàõ íü çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
íºõöºë áîëíî50. Õîëáîîíû ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóä,
ÎÕÓ-ûí ñóáúåêòèéí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãà, íóòãèéí
ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà áîëîí õàðèóöäàã çàìòàé õóóëèéí ýòãýýä51,
èðãýíèé õóâüä çàì çàñâàð, ýâäðýëèéã àðèëãàõ àæëûã ººðºº õàðèóöäàã
áàéíà. Èíãýõäýý óëñààñ òîãòîîñîí çàì çàñâàðûí æóðìûã áàðèìòëàõ
áóþó ìýðãýæëèéí ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí çàì çàñâàð, áàðèëãûí
áàãèéã àæèëëóóëíà52. ªºðººð õýëáýë ýíäýýñ çàìûí õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä “çàì” ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áîëîõ íü õàðàãäàæ
áàéãàà áºãººä ýíý àñóóäëûã òóñ õóóëèàð ìºí çîõèöóóëæ õàðèóöñàí
áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã çààæ ºã÷ýý. ÎÕÓ-ûí õóóëèéí ýíý çààëòààñ
õàðàõàä:
1. Çàìûí àþóëã¿é áàéäàë çàñâàðëàëòûí àñóóäàë íü õºäºëãººíèé
àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîãäîõ áîëîõûã òîäîðõîéëîí çàìûí
õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëñàí
áàéíà;
2. Çàìûí çàñâàðëàëòûí àñóóäëûã õîëáîãäîõ òºðèéí áàéãóëëàãà
íü õàðèóöàõûí çýðýãöýý òîäîðõîé õóâü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä
òîäîðõîé îðøèí áóé ãàçðûíõ íü çàìûã õàðèóöóóëæ ºãäºã áàéíà;
3. Çàìûí çàñâàðëàëòûí àñóóäëûã òóñãàé çºâøººðºëººð ìàãàäëàí
50
изменениями от 2010.07.27/ Статья 11, 12.
51
ÎÕÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã òóõàé õóóëèéàð “çàì”-çàñâàðëàëò àþóëã¿é
áàéäëûí òàëààð òóõàéí òºðèéí õàðèóöñàí áàéãóóëëàãà õàðèóöõààñ ãàäíà. Òóõàéëñàí ãàçàð
îðøèí áóé èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä òîäîðõîé õýñýã çàìûã õàðèóöóóëäàã áºãººä óã õàðèóöñàí
çàìûíõàà çàñâàðëàëò àþóëã¿é áàéäëûã äàâõàð õàðèóöäàã áàéíà.
52
Мөн тэнд, статья 13.
èòãýìæëýãäñýí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààð ã¿éöýòã¿¿ëäýã áàéíà.
Ýíý æèøãèéã õàðãàëçàí òóñ òºñºëä òóõàéëñàí ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãà õàðèóöàõààð òóñãàõ íü ç¿éòýé.
Îëîí íèéòýä íºëººëөх ажлыг õýðýãæ¿¿ëýõ íü

Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàë, àëèâàà çàì òýýâðèéí îñîë
ãýìòëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÷èãëýëä îëîí íèéòèéí îéëãîëò
ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëò, íºëººëëèéí àæëûã òîäîðõîé ýðõèéí
àêò, õºòºëáºð, òºñëèéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëæ õýâøèõ ÷èãëýëýýð
ñóäàëãààíû òàéëàíä äóðäñàí ÎÕÓ-ûí æèøýý áàðèìò áóñàä îðíû
æèøãèéã ñóäëàæ õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òºñºëä òóñãàõ.
Çàìын õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ÷èãëýëä ººð

áóñàä îëîí òºðëèéí õóóëü òîãòîîìæ áîëîâñðóóëàõ
Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä äèéëýíõ ãàäíû îðîí çàìûí õºäºëãººíèé

àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ÷èãëýëä Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ õóóëèàñ ãàäíà õîëáîãäîõ áóñàä õàìààðàëòàé õóóëü
òîãòîîìæèéã äàâõàð ¿éë÷èëäýã áàéíà.
Èéìä ººð õîëáîãäîõ õóóëü, æèøýý íü çàìûí õºäºëãººíèé ä¿ðìèéí
çºð÷ëèéí òóõàé ãýõ ìýò õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðóóëàõ õýðýãöýý
øààðäëàãà ¿¿ñ÷ áîëîõîîð áàéíà.
ÕÀÐÜßÀÒÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜÄ ÍÝÌÝËÒ, ªªÐ×ËªËÒ ÎÐÓÓËÀÕ
ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑªË ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÇÎÐÈËÃÎÎÐ ÕÈÉÑÝÍ
ÑÓÄÀËÃÀÀ*

Îðøèë
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë Óëñûí èðãýä ãàäààä óëñ ðóó öàãàà÷ëàõ,

ýñâýë ººð óëñûí õàðüÿàò áîëîõ òîõèîëäîë îëøèð÷ áàéíà. “Õàðüÿàòûí
òóõàé õóóëü”-ä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé òºñºë õèëèéí ÷àíàäàä
áóé ãàäààä óëñûí èðãýí áîëñîí “èðãýä”-ýý ýõ îðîíäîî ýã¿¿ëýí òàòàõ
çîðèëãîîð òýäýíä õàíäñàí ýåðýã áîäëîãûã áàðèìòàëæ áàéíà. Èéìä
òºñººòýé çîõèöóóëàëò á¿õèé îðíóóäûã æèøýý áîëãîí ñóäàëñàí.

Ñóäëàãààíû àæëûí õ¿ðýýíä ãàäààä îðîíä áóé ººðèéí óëñûí èðãýí
áàéñàí, íýã ¿íäýñ, óãñààòàé õýäèé ÷ ººð óëñûí õàðüÿàò áîëñîí,
ýñõ¿ë õàðüÿàëëààñàà ãàðààã¿é áîëîâ÷ ººð îðíû õàðüÿàò áîëñîí áóþó
äàâõàð õàðüÿàëàëòàé áîëñîí “èðãýä”-ýý õàðüÿàëàëäàà ýã¿¿ëýí òàòàõ
àñóóäëûã çîõèöóóëæ áóé æèøýýã Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð Óëñ, Îðîñûí
Õîëáîîíû Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êàçàêñòàí óëñóóäûí æèøýýí äýýð,
áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí çîõèöóóëàëòûí òàëààð Á¿ãä Íàéðàìäàõ ×åõ
Óëñ, Àâñòðàëè Óëñ, Åâðîïûí Õîëáîîíû óëñóóä áîëîí áóñàä óëñóóäûí
æèøýýí äýýð ñóäàëëàà. Ìºí ÕÇÄÕß-íû çàõèàëãààð ÕÇ¯Õ-èéí ÎÓÝÇÑ-
èéí 2008 îíä õèéñýí “Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ õóóëèéí òºñºëä õèéõ õàâñàðãà ñóäëàãàà”-íû àæëûí òàéëàíä
áóé æèøýýã îëæ ¿çýæ áîëíî.
Íýã. Õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é îðíóóä õî¸ðäìîë

õàðüÿàëëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áóé áàéäàë
Õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é îðíû òîîíä Øâåä,

Àðìÿí, Êèðêèç, Êàçàêñòàí, Õÿòàä çýðýã îðíóóä áàãòàíà. Ýäãýýð
îðíóóä õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é áîëîâ÷ óëñ
òºðèéí áîëîí ò¿¿õýí øàëòãààíû óëìààñ òóñ îðíû èðãýíèé õàðüÿàëëààñ
ãàðñàí ¿íäýñ óãòàà íýãòýé, õýë, ñî¸ëûí õóâüä íèéòëýã ãàäààä îðíû
*
Ñóäàëãààã õèéæ ã¿éöýòãýñýí ÕÇ¯Õ-èéí ÎÓÝÇÑ-ûí ýðõëýã÷ Æ.Ñî¸ëìàà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí ×.Áàò-Óÿíãà, óäèðäñàí ÕÇ¯Õ-èéí Ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, õóóëü ç¿éí äîêòîð
Á.Ã¿íáèëýã.

Хууль зүйн үндэсний хүрээлэнгийн Олон улсын эрх зүйн секторын 2008 оны “Харьяатын
тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга” /харьцуулсан судлагаа/-ны материал

Пунцагдаш.О /2002/, Иргэний харьяалал (олон улсын эрх зүйн асуудал), Уб, 13.
74
èðãýäýä õàíäàí, òýäýíä çîðèóëñàí õºíãºëºëòòýé áîäëîãî ÿâóóëäàã íü
òýäýíä çîðèóëæ èðãýíèé õàðüÿàëàë îëãîõ ïðîöåäóðàà õºíãºâ÷èëäãººñ
õàðàãäàíà. Æèøýýëáýë, Êàçàêñòàí Óëñ íü òýäãýýð èðãýäýä õàíäàí,
èðãýíøèë îëãîõ ïðîöåäóðàà õºíãºâ÷èëäºã áºãººä èðãýíøèë õ¿ñýã÷ íü
ºìíºõ óëñûíõàà õàðüÿàëëààñ ãàðñàí áàéõûã øààðääàã.
Ñóäëàãààíû óäèðäàìæèéí äàãóó õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí
çºâøººðäºãã¿é îðíóóä õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ
áóé áàéäëûã “green card”-ûí æèøýýí äýýð ñóäëàõ ó÷èð ýíý òàëààð
òîäðóóëúÿ.
Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ áóþó “permanent residency” ãýäýã íü õýí

íýãýí õ¿í òóõàéí îðíû èðãýí áèø áîëîâ÷ òóñ îðîíä îðøèí ñóóõ
ýðõòýé áàéõûã îéëãîíî. Îðîí á¿ð ÿìàð íýã õýìæýýãýýð áàéíãûí
îðøèí ñóóã÷èéí ñòàòóñòàé áàéäàã. “Íýí òààëàìæòàé” ãýæ õýëæ áîëîõ
áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ñòàòóñòàé îðîí áîë Åâðîïûí õîëáîîíû
ãèø¿¿í îðíóóä áàéäàã.
Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã: Èõýíõè îðîíä áàéíãûí îðøèí

ñóóã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã îéðîëöîî áàéäàã. Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí õóâüä
äàðààõ ýðõèéã õÿçãààðëàäàã. ¯¿íä:
• Ñîíãóóëüä îðîëöîõ ýðõ;
• Òºðèéí óäèðäàõ áîëîí çàðèì òºðëèéí ºíäºð àëáàí òóøààëä
òîìèëîãäîí àæèëëàõ;
• Òºðèéí íóóöòàé õîëáîîòîé àëèâàà àæèëä àæèëëàõ (Ñèíãàïóð
Óëñûí õóâüä áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ ýðýãòýé õ¿íèé õóâüä ýíýõ¿¿
ýðõèéã îëãîäîã áàéíà);
• ¯ë õºäëºõ õºðºíãº ýçýìøèõ áóþó ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõ;
• Òóõàéí îðíû èðãýíèé ¿íýìëýõòýé áàéõ;
• Êîíñóë, ýë÷èíãèéí õàìãààëàëòàíä áàéõ;
Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ýðõýý àëäàõ: Èõýíõè îðíû õóâüä ººðèéí

îðíû õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ýðõèéã
õàñäàã. Òóõàéëáàë:
• Õóóëüä çààñàí òîäîðõîé õóãàöààãààð òóõàéí îðîíä îðøèí
ñóóãààã¿é áîë îðøèí ñóóã÷èéí ýðõýý àëäàõ;
• Óëñûí íóóöàä õàëäàõòàé õîëáîîòîé ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí
òîõèîëäîëä áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ýðõýý àëäàæ, àëáàäàí
ãàðãóóëíà.
Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ òóõàéí îðíû õàðüÿàò áîëîõ: Áàéíãûí

îðøèí ñóóã÷ íü òóõàéí áàéíãà îðøèí ñóóæ áóé óëñäàà òîäîðõîé
õóãàöààãààð àìüäàðñíû äàðàà èðãýíøèë àâàõààð ºðãºäºë ãàðãàõ
ýðõ ¿¿ñíý. Òóõàéí óëñûí õàðüÿàò áîëîõûí òóëä Óíãàðò 3, Àëæèð,

http://www.multiplecitizenship.com/wscl/ws_KAZAKHSTAN.html (сүүлд үзсэн 2011.02.18)
Èõ Áðèòàíèä 7, ÕÁÍÃÓ-ä 8, Øâåäýä 12, Ôðàíö, ×àäàä 15 æèëèéí
õóãàöààãààð òóñ òóñ áàéíãà îðøèí ñóóñàí áàéõûã øààðäàíà. ÀÍÓ-ûí
õóâüä 5 æèëèéí òóðø áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ áàéñàí áîë, ýñõ¿ë ÀÍÓ-
ûí èðãýíòýé ãýðëýæ, 3 æèë áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ áàéñíààð èðãýíøèë
õ¿ñýõ ýðõ ¿¿ñíý.
Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ áîëñíîîð, áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ ãýäãèéã
íîòëîõ “áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ¿íýìëýõ”-òýé áîëíî. Ýíý íü:
• ÀÍÓ-ûí õóâüä öýýæ çóðàã á¿õèé íîãîîí ºíãèéí êàðò áàéõ áà
¿¿íýýñ ¿¿äýí “green card” õýìýýõ íýðøèë áèé áîëñîí;
• Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíäàä áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ¿íýìëýõ
áàéäàã.
Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷äàä òààòàé íºõöºë îëãîäîã îðíóóä: Ýíä

Àâñòðàëè, ÀÍÓ áîëîí Åâðîïûí õîëáîîíû óëñóóäûí æèøýýã äóðäúÿ.
Àâñòðàëè Óëñ: Àâñòðàëè íü öàãàà÷ëàëûã äýìæäýã îðíóóäûí òýðã¿¿í

ýãíýýíä áàéäàã îðîí áºãººä Àâñòðàëèéí áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èä
íü áóñàä îðíû áàéíãûí îðøèí ñóóã÷äààñ èë¿¿ òààòàé áîëîìæîîð
õàíãàãääàã. Àâñòðàëè Óëñàä áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ äàðààõ ýðõèéã
ýäýëíý. ¯¿íä:
• Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ íü òóñ óëñàä ººðèéí õ¿ññýí õóãàöààãààð
àìüäàð÷ áîëíî (Âèçýý òóõàé á¿ðò íü ñóíãóóëààä);
• Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷äàä àæëûí öàãèéí õÿçãààð òîãòîîõã¿é
áºãººä õ¿ññýí öàãààðàà àæèëëàõ ýðõòýé;
• Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ íü èõ, äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàõäàà
áóñàä ãàäààä óëñûí îþóòíóóäòàé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ õºíãºëòòýé
òºëáºðººð ñóðàëöàíà;
• Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëä õàìðàãäàõ
áîëîìæòîé áºãººä ýì÷èëãýýíèé òºëáºðººñ ÷ºëººëºãäºõ, õºíãºëºëò
ýäëýõ ýðõòýé;
• Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ íü Àâñòðàëèä 2 æèë àìüäàðñíû äàðààãààð
íèéãìèéí õàìãààëëûí òýòãýëýã áîëîí òýòãýìæèä õàìðàãäàõ
ýðõòýé;
• Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ íü ººðèéí ýõ îðîí áîëîí áóñàä óëñàä
÷ºëººòýé çîð÷èõ ýðõòýé;
• Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ¿ð õ¿¿õýä íü Àâñòðàëè óëñûí èðãýí
áîëæ áîëíî;
• Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ íü Øèíý Çåëàíä Óëñ ðóó âèçã¿éãýýð
çîð÷èæ, àæèëëàæ, àìüäàð÷ áîëíî.
Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ: ÀÍÓ-ûí áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ õýìýýõ

îéëãîëòûã “íîãîîí êàðò” õýìýýõ íýðøëýýð íü èë¿¿òýé ìýäíý.

Пунцагдаш.О /2002/, Иргэний харьяалал (олон улсын эрх зүйн асуудал), Уб, 9.

US Citizenship and immigration http://www.uscis.gov/portal/site/uscis (сүүлд үзсэн 2011.02.28)

Visas, immigration and refugees http://www.immi.gov.au/migrants/ (сүүлд үзсэн 2011.02.28)

Green Card (Permanent Residence) http://www.uscis.gov/portal/site/uscis (сүүлд үзсэн 2011.02.28)
ÀÍÓ-ûí áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èä îëãîõ “áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí
¿íýìëýõ” íü àíõ íîãîîí ºíãºòýé áàéñíààñ ¿¿äýí ýíýõ¿¿ íýðøèë ¿¿ññýí
þì. ÀÍÓ-ûí áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ íü ñîíãóóëüä îðîëöîõîîñ áóñàä
ýðõèéã ýäýëäýã. Òóõàéëáàë, ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàë, òýòãýâýð, òýòãýìæ
áóþó íèéãìèéí á¿õèé ë õàëàìæóóäàä õàìðàãääàã áàéíà. Èõ, äýýä
ñóðãóóëüä ñóðàëöàõàä áóñàä îðíû èðãýäýýñ èë¿¿ õºíãºëòòýé íºõöëººð
ñóðàëöàõ áîëîìæòîé. Ìºí ººð íýãýí äàâóó õ¿÷èí ç¿éë áîë áàéíãûí
îðøèí ñóóã÷ íü ÀÍÓ-ûí èðãýí áîëîõ áîëîìæòîé þì.
Åâðîïûí Õîëáîîíû Óëñóóä: Åâðîïûí õîëáîîíä õàìààðàõ óëñóóä

òóñ òóñûí îðíû õóóëèàð çîõèöóóëàãäàõ “áàéíãûí îðøèí ñóóã÷”-èéí
ñòàòóñòàé õýäèé ÷ Åâðîïûí Õîëáîîíû ç¿ãýýñ áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí
áàñ íýãýí øèíýëýã çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîñîí íü “Öýíõýð êàðòûí
ñèñòåì” þì. Ýíý íü ìýðãýæëèéí ºíäºð óð ÷àäâàð øààðäàõ àæëûí
áàéðàíä Åâðîïûí Õîëáîîíîîñ ººð áóñàä îðíû èðãýäèéã õºäºëìºð
ýðõë¿¿ëýõ çîðèëãîîð Åâðîïûí Õîëáîîíä áàãòäàã îðíóóäûí íóòàã
äýâñãýðò óäààí õóãàöààãààð îðøèí ñóóõ çºâøººðºë îëãîõ õýëáýð þì.
Åâðîïûí Õîëáîîíû óëñóóäàä íàðèéí ìýðãýæëýýð èõýâ÷ëýí ãàäààä
îðíû èðãýä ñóðàëöäàã áºãººä èíãýæ ñóðàëöñàí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã
ýõ îðîíä íü áóöààí àëäàõààñ ñýðãèéëæ, íººö, áîëîëöîîã íü ººðèéí
îðîíäîî àøèãëàõ çîðèëãîîð èéì çîõèöóóëàëò áèé áîëãîñîí þì.
Åâðîïûí Õîëáîîíû ãèø¿¿í óëñ áîëîõ ×åõ Óëñûí òóõàéä “öýíõýð
êàðò”-ûí äàãóó òóñ óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóõûí òóëä äîîä òàë íü 3
ñàðààñ 2 æèë õ¿ðòýëõ õóãàöààãààð òóñ óëñàä õºäºëìºð ýðõëýõ ãýðýý
áàéãóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý10 Ìºí:
• 5 æèë áàéíãà îðøèí ñóóæ, àæèëëàñíû äàðàà òóñ óëñûí èðãýí
áîëîõ ýðõòýé;
• Ò¿¿íèé ãýð á¿ë íü ÿìàð íýãýí õÿçãààðëàëòã¿éãýýð òóñ óëñûí
áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ýðõèéã îëæ àâàõ ýðõòýé;
• Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé äàãóó òóñ ýòãýýäèéí ñàðûí öàëèí íü
òóñ óëñûí õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíýýñ 1,5 äàõèí èë¿¿
áàéõààð òóñ òóñ çîõèöóóëæýý.
Õî¸ð. Õî¸ðäìîë õàðüÿàëàëòàé áîëñîí èðãýäèéíõýý õàðüÿàëëûí

àñóóäëûã õºíãºâ÷èëñºí æóðìààð çîõèöóóëàí òýäíèé ýðõ àøãèéã
õàìãààëæ áàéãàà îðíû òóðøëàãà
Õî¸ðäìîë õàðüÿàëàëòàé áóþó ººð óëñûí õàðüÿàëàëòàé áîëñîí

èðãýäýä çîðèóëæ, òýäíèéã òºðºëõ ýõ îðîíäîî òàòàõ áîäëîãûí ¿¿äíýýñ

About the Blue Card http://www.ccypcg.qld.gov.au/employment/ (сүүлд үзсэн 2011.02.28)

Blue Card (European Union) http://en.wikipedia.org/wiki/Blue_Card_(European_Union) (сүүлд
үзсэн 2011.02.28)
10
Czech Republic: Legislation Introduces New Visa and Residence Permit Requirements, Blue
Card for Highly Skilled Workers http://www.martindale.com/immigration-law/article_Fragomen-
Del-Rey-Bernsen-Loewy LLP_1230198.htm (сүүлд үзсэн 2011.02.28)
áîëîí Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí 13-ð ç¿éë áîëîí Èðãýíèé
11
áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí ïàêò12-ûí 12-ð ç¿éëä
çààñàí ”Õýí áîëîâ÷ àëèâàà óëñ îðíûã, ò¿¿íèé äîòðîî ýõ îðíîî îðõèí
ÿâàõ, ýõ îðîíäîî ýðãýæ î÷èõ ýðõòýé” ãýñýí çààëòûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ
õàðüÿàëëààñàà ãàðñàí èðãýäèéã ýõ îðîíäîî áóöàæ î÷èõ ¿åä ÿìàð íýã
õºíãºëºëò ýäë¿¿ëýõ çîõèöóóëàëòûã îëîí îðíû õóóëèàð çîõèöóóëñàí
áàéäàã. Òóõàéëáàë, Àðìÿí, Áîëãàð, Õÿòàä, Õîðâàò, ×åõ, Ôðàíö,
Ãåðìàí, Óíãàð, Îðîñ çýðýã îðíûã íýðëýæ áîëíî.13
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð Óëñ: Äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû äàðàà Á¿ãä

Íàéðàìäàõ Óíãàð Óëñ áîëîí ªðíèéí õîëáîîòîí óëñóóä “Òðèàíîíû
ãýðýý”-ã áàéãóóëñàí. Ýíý ãýðýýãýýð Óíãàð Óëñ íü Àâñòðè, ×åõîñëîâàê,
Ðóìûí, Ñåðáè, Õîðâàò çýðýã õºðø óëñûíõàà øèíý õèë õÿçãààðûã
çºâøººð÷, ¿¿íèé óëìààñ ãàçàð íóòãèéíõàà ãóðàâíû õî¸ðûã àëäàæ,
20.9 ñàÿ èðãýäòýé áàéñíààñ 7.6 ñàÿ èðãýäòýé áîëñîí.14 2010 îíû 7
äóãààð ñàðûí áàéäëààð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð Óëñ íü 9 ñàÿ 976 ìÿíãàí
õ¿í àìòàé 15 áîëñîí áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð õèë çàëãàà Ðóìûí,
Ñåðáè, Ñëîâàê, Óêðàèí çýðýã óëñàä íèéò 2.5 ñàÿ ìàæàð víäýñòýí
àìüäàðäàã.16
2010 îíû 5 äóãààð ñàðä Óíãàð Óëñ õàðüÿàòûí òóõàé õóóëüäàà
íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ, ìàæàð ¿íäýñòíýý òàòàõ áîäëîãûã õóóëüäàà
òóñãàñàí.17 Óíãàð Óëñ íü õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðäºã
áºãººä ýíý òîõèîëäîë íü ººð îðíû õàðüÿàò áîëîõ ìàæàð ¿íäýñòýíäýý
çîðèóëæ Óíãàð óëñûí èðãýí áîëîõ õºø¿¿ðýã áîëãîí òýäýíä çîðèóëñàí
ýåðýã, òààòàé çîõèöóóëàëòûã õóóëüäàà îðóóëæýý. Ãàäààäûí èðãýä
Óíãàð óëñûí èðãýí áîëîõûí òóëä òîäîðõîé øààðäëàãóóäûã õàíãàõ
¸ñòîé áàéäàã. Òóõàéëáàë, ¯íäñýí õóóëü áîëîí óíãàð õýëíèé òîäîðõîé
ìýäëýãèéã ýçýìøñýí áàéõ, Óíãàð óëñàä òîäîðõîé õóãàöààíä îðøèí
ñóóñàí áàéõ, ººðèéí óëñûí õàðüÿàëàë íü Óíãàð óëñûí ýðõ àøèãòàé
çºð÷èëäºõã¿é áàéõ, ýð¿¿ãèéí õýðýãò õîëáîãäîîã¿é áàéõ çýðýã áàãòàíà.
Õàðèí ýíý õóóëèàð ìàæàð ¿íäýñòýí íü Óíãàðûí èðãýí áîëîõîä åðäºº
õî¸ðõîí øààðäëàãà õàíãàõààð çààñàí. Ýíý íü ìàæàð ¿íäýñòýí áàéõ,
ìºí óíãàð õýëýýð ÿðüäàã áàéõ ãýñýí øààðäëàãà þì. Ãýõäýý îäîîãîîð
ýäãýýð Óíãàð óëñûí èðãýí áîëîãñäîä ñîíãóóëèéí ýðõ îëãîîã¿é áàéíà.
11
Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал (1946)
12
Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт (1966)
13
Right of return, http://en.wikipedia.org/wiki/Right_of_return# (сүүлд үзсэн 2011.02.18)
14
Treaty of Trianon /1920/, http://en.wikipedia.org/wiki/Treaty_of_Trianon#Distribution_of_the_
Hungarian_population_in_the_Kingdom_of_Hungary (сүүлд үзсэн 2011.02.18)
15
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hu.html (сүүлд үзсэн
2011.02.18)
16
Michael A.Weinstean, (2001) “Hungary’s Referendum on Dual Citizenship: A Small Victory for
Europeanism http://www.threemonkeysonline.com/als/_hungarian_citizenship_referendum_eth-
nic_ hungarians_dual_ citizenship.html (сүүлд үзсэн 2011.02.18)
17
Changes in the Hungarian Citizenship Law and adopted on 26 May 2010 http://eudo-citizen-
ship.eu/docs/CountryReports/recentChanges/Hungary.pdf (сүүлд үзсэн 2011.02.18)
¯¿íòýé àäèë ººðèéí îðíû èðãýí áèø áîëîâ÷ íýã ¿íäýñòýí áîëîõ
õ¿ì¿¿ñèéã áóñàä îðíû èðãýäýýñ èë¿¿ õºíãºëºëòòýé, õÿëáàðøóóëñàí
æóðìààð ººðèéí óëñûí èðãýíýýð á¿ðòãýäýã îðíû òîîíä ÕÁÍÃÓ,
Àðìÿí Óëñ îðíî. Àðìÿíû õóâüä Óíãàðààñ ÿëãààòàé íü èðãýíèé
äàâõàð õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é þì. Ìºí Áåëàðóñ Óëñ íü
Áåëàðóñ ¿íäýñòýí áîëîí ò¿¿íèé ¿ð óäìûã Áåëàðóñ óëñàä áàéíãûí
îðøèí ñóóã÷ààð àìüäðàõàä äàâóó ýðõ îëãîäîã. Áîëãàðûí õóâüä ÷ ìºí
àäèë íýã ¿íäýñòíýý èðãýíýýð á¿ðòãýõäýý òóñ óëñàä èðãýíøèë îëãîäîã
æóðìàà õºíãºâ÷èëæ ºãäºã áàéíà. Ýíýòõýãèéí õóâüä õèíäè ¿íäýñòíýý
õºíãºëºëòòýé æóðìààð á¿ðòãýäýã.
Èéíõ¿¿ õýë, ¿íäýñòýí ãýñýí õî¸ð øàëãóóðààð èðãýíèé ýðõèéí çàðèì
õýñãèéã äàâóó ýäë¿¿ëäýã áàéíà. Íýãýíò õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí ó÷èð õî¸ðäìîë õàðüÿàëàëòàé èðãýí ãýäýã íü òóõàéí óëñûí
èðãýíèé ýðõèéã ýäëýõ íü îéëãîìæòîé òóë òýäýíä ¿ç¿¿ëýõ òóñãàéëñàí
õºíãºëºëòèéí òàëààð íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çëýý.
Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ: ÎÕÓ-ûí õóâüä õàðüÿàòûí àñóóäëûã

çîõèöóóëæ áóé õýä õýäýí ýðõ ç¿éí àêòóóä áàéäàã áºãººä õî¸ðäìîë
õàðüÿàëëûã õóóëèàðàà õ¿ëýýí çºâøººðäºã óëñ þì. Ãýâ÷ ÎÕÓ-ûí
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð ýíý á¿ëýãò òóõàéëàí òóñãàõ áîëñîí
íü òóñ óëñ õèëèéí ÷àíàäàä áóé èðãýääýý ÷èãëýñýí áîäëîãûã öîãöîîð
ÿâóóëäàãòàé õîëáîîòîé. ÎÕÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 52 äóãààð ç¿éë
çààëò, ÎÕÓ-ûí Õàðüÿàòûí òóõàé Õîëáîîíû õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëä18
õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðäºã áàéíà.Òóõàéëáàë:
“ÎÕÓ-ûí èðãýí ººð óëñûí èðãýíèé õàðüÿàëëûã îëæ àâàõ íü ò¿¿íèéã
ÎÕÓ-ûí õàðüÿàëëààñ ãàðãàõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é” õýìýýí òóñãàæýý.
ÎÕÓ-ûí õóâüä èðãýíèé õàðüÿàëëûí àñóóäëûã äàðààõ ýðõ ç¿éí
àêòààð çîõèöóóëäàã áàéíà. ¯¿íä:
• ÎÕÓ-ûí Õàðüÿàòûí òóõàé Õîëáîîíû õóóëü (2002.04.19)19;
• ÎÕÓ-ûí Õàðüÿàòûí òóõàé Õîëáîîíû õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëàõ òóõàé Õîëáîîíû õóóëü (2003.11.03)20;
• Õèëèéí ÷àíàäàä áàéãàà ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí òàëààð áàðèìòëàõ
òºðèéí áîäëîãûí òóõàé ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû õóóëü (1999.05.24)21;
• Ãàäààäûí èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû
õóóëü (2002.06.10)22;
• 2015 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíû ÎÕÓ-ûí õ¿í àì ç¿éí õºãæëèéí
¿çýë áàðèìòëàë (2001.09.01);
• ÎÕÓ äàõü øèëæèëò, õºäºëãººíèé òàëààðõè òºðèéí áîäëîãûí
òóõàé ¿çýë áàðèìòëàë (1999);
18
Федеральный закон “О гражданстве Российской Федерации” № 62-ФЗ 2002.03.31.
19
Мөн тэнд.
20
Федеральный закон “О внесении изменений и дополнений в Федеральный закон “О гражданстве Российской
Федерации” № 369592-3 2003.11.03.
21
Федеральный закон “О государственной политике Российской Федерации в отношении соотечественников
за рубежом” № 99-ФЗ 1999.05.24.
22
Федеральный закон “О правовом положении иностранных граждан в РФ” № 115-ФЗ 2002.06.25.
• ÎÕÓ äàõü øèëæèëò, õºäºëãººíèé ÿâöûí òàëààðõè òºðèéí
áîäëîãûí òóõàé ¿çýë áàðèìòëàë (2002).

Ìîíãîë Óëñûí õóâüä èðãýíèé õàðüÿàëàë, õ¿í àì ç¿éí áîäëîãûí
òàëààðõè çîõèöóóëàëò á¿õèé Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí àêòóóäûã
ò¿¿âýðëýæ ¿çýõýä èðãýíèé õàðüÿàëàë, õàðüÿàëàëã¿é èðãýíèé ýðõ
ç¿éí áàéäàë, ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, ñòàòóñûí òàëààð çîõèöóóëñàí ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëò áàéäàã õýäèé ÷ øèëæèëò õºäºëãººí, õ¿í àì ç¿éí
áîäëîãûã òîäîðõîéëñîí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò äóòìàã áàéíà23.
Øèëæèëò, õºäºëãººíèé õóðäàöòàé õºãæëèéí ºíººãèéí íèéãýìä
äýëõèéí èõýíõè óëñ îðîí äàâõàð õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é
áàéõ áîäëîãûã áàðèìòàëæ áàéãàà õýäèé ÷ õóóëèàðàà äàâõàð
õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áóé òîõèîëäëóóä îëîí áàéíà. ÎÕÓ-
ûí õóâüä õóóëèàðàà õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí
õýäèé ÷ øèëæèëò, õºäºëãººíèé õÿíàëòûí áîäëîãûã óëñûí ò¿âøèíä
áàðèìòàëäàã áàéíà. ÎÕÓ-ûí õóâüä ÇÕÓ çàäàð÷ òóõàéí ¿åèéí ÇÕÓ-
ûí ãèø¿¿í îðíóóäûí èðãýä íýã õàðüÿàëëààñàà ñàëàí áóòàð÷ ººð
ººð óëñûí èðãýä áîëöãîîñîí. Ýíý çàìààð õàðüÿàëàë íü òîäîðõîéã¿é,
õàðüÿàëàëã¿é, äàâõàð õàðüÿàëàëòàé îëîí òîîíû èðãýä áèé áîëñîí.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýíýõ¿¿ àñóóäëûã øèéäâýðëýæ, õóóëü ýðõ ç¿éí
îð÷íûã òºãºëäºðæ¿¿ëæ ÷àäñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ñóäëàãààíû àæëûí
àñóóäëûí õ¿ðýýíä Õèëèéí ÷àíàäàä áàéãàà ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí
òàëààð áàðèìòëàõ òºðèéí áîäëîãûí òóõàé ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû õóóëèéã
ñóäàëæ ¿çýõ íü à÷ õîëáîãäîëòîé õýìýýí ¿çëýý. Õèëèéí ÷àíàäàä
àìüäàð÷ áóé “ýõ îðîí íýãòí¿¿ä24”-ýý ººðèéí óëñ ðóó ýã¿¿ëýí òàòàõ,
òýäãýýð èðãýäèéã óóãóóë ñî¸ë, óëàìæëàëàà ºâëºí õàäãàëàõ, õºãæ¿¿ëýõ
òºðèéí áîäëîãûã ÎÕÓ-ä áàðèìòàëäàã áàéíà. Ìºí “Õèëèéí ÷àíàäàä
àìüäàð÷ áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí òàëààð óëñààñ áàðèìòëàõ áîäëîãûí
¿íäñýí ÷èãëýëèéí òóõàé25” 1994.08.11-íèé ºäðèéí 1681 òîîò ÎÕÓ-ûí
Åðºíõèéëºã÷èéí òóøààëûã áàòàëñíààð õèëèéí ÷àíàäàä àìüäàð÷ áóé ýõ
îðîí íýãòí¿¿äèéí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûí òóõàé õóóëèéí
òºñºë áýëòãýõ, õèëèéí ÷àíàäàä àìüäàð÷ áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí
àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí õîðîî áàéãóóëàõààð áîëæýý.
Òóñ õóóëüä “õèëèéí ÷àíàäàä áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿äòýé õàðèëöàõ
õàðèëöàà íü ÎÕÓ-ûí òºðèéí ãàäààä áîëîí äîòîîä ãîë áîäëîãóóäûí
íýã þì” õýìýýí òóñãàæýý.26 “Ýõ îðîí íýãòí¿¿ä” õýìýýõ îéëãîëòûã
çàäëàí àâ÷ ¿çýõýä ýíý íü äàðààõ îéëãîëòóóäûã áàãòààæýý.27 ¯¿íä:
• “Ýõ îðîí íýãòýí” ãýæ íýã óëñàä òºðñºí, òýðõ¿¿ óëñàä àìüäàðäàã
23
Судлагааны ажлын хавсралт 1-ээс харна уу.
24
“Федеральный Закон о государственной политике РФ в отношении соотечественников за
рубежом” http://www.antropotok.archipelag.ru/grd/grd.htm (сүүлд үзсэн 2011.02.18)
25
Указ Президента РФ “Об основных направлениях государственной политики Российской
Федерации в отношении соотечественников, проживающих за рубежом” 1994.08.11 № 1681
26
Мөн тэнд.
27
Мөн тэнд.
ýñõ¿ë àìüäàðäàã áàéñàí, íýãäìýë õýë, øàøèí ø¿òëýã, ñî¸ëûí ºâ,
çàí óëàìæëàëòàé õ¿ì¿¿ñ áîëîí òýäãýýðèéí ¿ð óäìûã õýëíý;
• “Õèëèéí ÷àíàäàä áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿ä” ãýæ ãàäààä óëñàä óðò
õóãàöààãààð, áàéíãûí îðøèí ñóóäàã ÎÕÓ-ûí èðãýä; ÇÕÓ áîëîí
ÇÕÓ-ä áàãòàæ áàéñàí îðíû èðãýä, õàðüÿàëàëã¿é èðãýí; ÎÕÓ-
ààñ (ÇÕÓ-ààñ) öàãàà÷èëæ ººð óëñûí èðãýí áîëñîí èðãýä áîëîí
òýäãýýðèéí ¿ð óäìûã õýëíý.
Ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä “ýõ îðîí íýãòýí” ãýõ îéëãîëòûã

òàéëáàðëàõààñ ãàäíà òóñ ýòãýýä¿¿äýä òºðººñ õàíäàõ õàíäëàãà, ¿ç¿¿ëýõ
õºíãºëºëò, äýìæëýã áóþó òýäãýýðòýé õîëáîîòîé õàðèëöààíä òºðèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðýã, îðîëöîîíû òàëààð òóñ òóñ äóðüäæýý. Äàðààõ
òºðëèéí äýìæëýãèéã òóñãàñàí áàéíà. ¯¿íä:
• Õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé ñàëáàðò ýõ îðîí íýãòí¿¿äýý
äýìæèõ -
Îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä
ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, àëàã÷èëàõ, ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðõàõ áóþó áóñàä õýëáýðýýð òóñ ýðõèéí çºð÷ëèéã õ¿ëýýí
çºâøººðºõã¿é áàéõ, òàñëàí çîãñîîõ, õàìãààëàõ çýðýã;
• Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ñàëáàðò äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ –
ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð, òºðèéí áàéãóóëëàãóóä íü ÎÕÓ-ûí àæ
àõóé ýðõëýã÷èä, õóóëèéí ýòãýýä íü ýõ îðîí íýãòíèé àæ àõóé
ýðõëýã÷, õóóëèéí ýòãýýäòýé õàìòðàí àæèëëàõ, ò¿íøëýõýä äýìæëýã
¿ç¿¿ëýõ, õàìòàðñàí ¿éëäâýð, õîðøîîëîë, íèéãýìëýã áàéãóóëàõàä
ò¿ëõýö ºãºõ, ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéã Îðîñûí ýäèéí çàñàãò õºðºíãº
îðóóëàõûã óðàìøóóëàõ, îëîí òîîíû ýõ îðîí íýãòí¿¿ä àæèëëàäàã
ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýäòýé Îðîñûí õóóëèéí ýòãýýä àæèëëàõàä
äàâóó ýðõòýé28 õ¿ëýýí çºâøººðºõ çýðýã áîäëîãûã áàðèìòàëäàã;
Íèéãìèéí ñàëáàðò õàìãààëàëò áàéõã¿é ýõ îðîí íýãòí¿¿äýä
íèéãìèéí õàìãààëàëò ¿ç¿¿ëýõ, ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí
æóðìûí äàãóó îíöãîé áàéäàëä îðñîí ýõ îðîí íýãòí¿¿äýä òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ çýðýã.
• Ñî¸ë, õýë áîëîí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ýõ îðîí íýãòí¿¿äýý
äýìæèõ-
ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð, òºðèéí áàéãóóëëàãóóä ýõ îðîí
íýãòí¿¿äèéí ºâºðìºö ñî¸ëûí íýãýí õýñýã áîëîõ ñî¸ëûí ºâ áîëîí
õýëèéã õàìãààëàõ, õºãæ¿¿ëýõ, áîëîâñðîëûí á¿õ øàòàíä ýçýìøèõ
áîëîìæîîð õàíãàõ áîäëîãî áàðèìòàëæ, ýíý çîðèëãûí õ¿ðýýíä
òîäîðõîé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà;
Ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí õýë, ñî¸ëûí òºâ, áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýý
äýýøë¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë ãàäààä óëñàä áàéðëàæ
áóé îðîñûí ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäëàãààíû òºâ¿¿ä, ýðäìèéí
áàéãóóëëàãàä õàíäàõ ýðõèéã íýýëòòýé îëãîñîí;
Ãàäààä óëñàä áàéãàà ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí ñàíàà÷èëãààð
áàéãóóëàãäñàí àðõèâ, ìóçåé, íîìûí ñàí çýðýã ñî¸ëûí, ýðäìèéí,
28
Монгол Улсын хуулийн этгээдийн улсын бүртгэл, хуулийн этгээдийн үйл ажиллагаатай
холбоотой зохицуулалт бүхий хуулиудад “давуу эрхтэй хүлээн зөвшөөрөх” талаархи
зохицуулалтыг агуулаагүй байна.
ñóäëàãààíû áàéãóóëëàãàä ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ ôîíä (ñàí)
á¿ðä¿¿ëýõ, øààðäëàãàòàé áàðèìò, áè÷èã îëîõ çýðýã àæèëä
äýìæëýã, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ;
ÎÕÓ íü ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéã îðîñ õýë ýçýìøèõ, îðîñûí ò¿¿õ,
ñî¸ëûí òàëààð ñóäëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ýíý çîðèëãûí õ¿ðýýíä
ãàäààä óëñàä áàãøèëæ áóé áàãø íàðûí áýëòãýëèéã õàíãàõ, ýõ
õýëèéã ãàäààä óëñàä ñóðãàõ ñóðàõ áè÷ãèéã áýëòãýõ õºòºëáºð çîõèîí
áàéãóóëäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä ãàäààä óëñàä áóé áîëîâñðîëûí
áàéãóóëëàãàòàé ýíý ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàäàã.
• Ìýäýýëëèéí ñàëáàðò ýõ îðîí íýãòí¿¿äýý äýìæèõ –
ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð íü òóñ óëñûí òàëààð, óëñûí ºâ, ñî¸ë,
óðëàãèéí òàëààð ãàäààä óëñàä áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿ääýý ìýäýýëýë
õ¿ðãýõ ¿¿äíýýñ ãàäààä óëñûí îëîí íèéòèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí
õýðýãñëèéã àøèãëàí òîäîðõîé õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.
Òóõàéëáàë, îðîñ õýëýýð íýâòð¿¿ëäýã òåëåâèçèéí ñóâàã íýýæ,
àæèëëóóëàõ, ãàäààä óëñàä õóäàëäààëàãäàõ îðîñ õýë äýýðõè
ñîíèí, ñýòã¿¿ë õýâëýí ãàðãàõ çýðýã àæëóóäûã õèéæ áàéíà. Ýíý
àæëûí õ¿ðýýíä ÎÕÓ-ûí òºðèéí áîäëîãûã ñóðòàë÷ëàõ, ýõ îðîí
íýãòí¿¿ääýý øààðäëàãàòàé ìýäýý, ìýäýýëëýýð õàíãàõ, ñî¸ë,
óðëàãèéí ñóðòàë÷èëãààíû àæèë òóñ òóñ çîõèîí áàéãóóëäàã. Ìºí
ãàäààä óëñàä áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí ñàíàà÷èëãààð áàéãóóëàãäñàí
îëîí íèéòèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä øààðäëàãàòàé ìýäýý,
ìýäýýëëèéã ºãºõ àæëûã ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ äýìæäýã áàéíà.

Äýýðõ çîõèöóóëàëòààñ õàðàõàä ÇÕÓ-ûã çàäàðñàí øàëòãààíààñ ¿¿äýí
ººð ººð óëñûí õàðüÿàëàëòàé áîëñîí îëîí òîîíû èðãýäýý äýìæèõ,
õàìãààëàõ áîäëîãî áàðèìòëàõûí çýðýãöýý ººðèéí îðíû ºâ ñî¸ë, õýë,
óëàìæëàëàà õàìãààëæ áàéãàà þì. Äýýð õýëñýí÷ëýí ÎÕÓ íü äàâõàð
õàðüÿàëëûã õóóëèàðàà õ¿ëýýí çºâøººðäºã õýäèé ÷ óëñûí õ¿í àìûí
íÿãòðàë, õºãæëèéí áîäëîãûã áàðèìòàëäàã. Òóõàéëáàë, øèëæèëò,
õºäºëãººí, ò¿¿íèé ¿éë ÿâöûí òàëààðõè òºðèéí ¿çýë áàðèìòëàë, 2015
îí õ¿ðòýëõ ÎÕÓ-ûí õ¿í àì ç¿éí õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàë çýðãèéã
äóðäàæ áîëíî.
Äýýðõ õóóëüä 2010 îíû 7 äóãààð ñàðûí 9-íèé ºäºð íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëñàí íü ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí á¿ðýí äýìæëýãèéã õ¿ëýýæýý29.
ªºð÷ëºëòèéí ¿ð ä¿íä «ãàäààäàä àìüäàðäàã ýõ îðîí íýãòí¿¿ä» ãýñýí
òîìú¸îëîëûã òîäðóóëæ, “ãàäààäàä àìüäàðäàã ýõ îðîí íýãòí¿¿ä” ãýñýí
îéëãîëòîíä ñî¸ëûí áîëîí îþóí óõààíû àøèã òóñûí òºëºº ò¿¿õýí ýõ
îðîíòîéãîî õîëáîî òîãòîîõ ñîíãîëò õèéñýí ãàäààäàä áàéíãà àìüäàðäàã
Îðîñóóäûã íýðëýíý30” õýìýýí òóñãàñàí áàéíà.
ÎÕÓ-ä Õèëèéí ÷àíàäàä àìüäàð÷ áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí àñóóäàë
ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí õîðîî ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã. 2011 îíû
29
“Эх орон нэгтнүүдийн тухай хуулинд оруулсан өөрчлөлтийг Европд амьдардаг оросууд
дэмжлээ” нийтлэл http://mongolian.ruvr.ru/2010/04/05/9342977.html (сүүлд үзсэн 2011.03.24)
30
Федеральный закон «О внесении изменений в Федеральный закон «О государственной
политике Российской Федерации в отношении соотечественников за рубежом» 2010.07.09
3 äóãààð ñàðûí áàéäëààð òóñ õîðîî íü 11 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í á¿õèé
àæëûí àëáàòàé áºãººä õîðîîã ÎÕÓ-ûí Ãàäààä õýðãèéí ÿàìíû ñàéä
òýðã¿¿ëäýã áàéíà. Òóñ õîðîî íü õèëèéí ÷àíàäàä áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿äòýé
õîëáîîòîé ÎÕÓ-ûí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ,
ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí òàëààðõè ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðóóëàõ,
õýðýãæèëòèéã õàíãàõ, ÎÕÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷, Çàñãèéí ãàçàðò ýõ
îðîí íýãòí¿¿äèéí òàëààð òºðèéí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéí òàëààðõè
ìýäýýëýõ, ñàíàë ºðãºí áàðèõ, ýõ îðîí íýãòí¿¿äýä õóóëèàð îëãîñîí
ýðõèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ çýðýã ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéãóóëëàãà þì.31
Òóñ áàéãóóëëàãûí õóâüä õèëèéí ÷àíàäàä áàéãàà ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí
òàëààð áàðèìòëàõ òºðèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí òºëºâëºãººã
3 æèëýýð áîëîâñðóóëæ, ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààð áàòëóóëäàã áàéíà.
Ìàíàé óëñûí õóâüä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéäûí äýðãýäýõ Õèëèéí
÷àíàäàä áóé Ìîíãîë Óëñûí èðãýäòýé õàìòðàí àæèëëàõ çºâëºë ¿éë
àæèëëàãààãàà32 ÿâóóëäàã áºãººä ÎÕÓ-ààñ ÿëãààòàé íü òóñ àæëûí àëáà
íü ãàäààä óëñàä áóé Ìîíãîë Óëñûí èðãýäòýé õàìòðàí àæèëëàõ àæëûã
çîõèîí áàéãóóëäàã þì. Ýíý òîõèîëäîëä òóñ áàéãóóëëàãà íü ººðèéí
¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ¿¿ðãýý òýëæ, õèëèéí ÷àíàäàä áóé ýõ îðîí
íýãòí¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ àæëûã ìºí çîõèîí áàéãóóëàõ õýðýãòýé
õýìýýí ¿çýæ áàéíà.
Ãóðàâ. Õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õóóëèàð øóóä õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é

áîëîâ÷ íýãýíò ¿¿ññýí íºõöºëä òýäãýýð èðãýäýý ýõ îðîíäîî áóöààæ òàòàõ
áîäëîãî ÿâóóëæ áàéãàà îðíóóäûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êàçàêñòàí Óëñ: Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êàçàêñòàí Óëñ

íü 1991 îíä òóñãààð òîãòíîñíû äàðààãààð òóñ óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ
áóñàä îðîíä áóé êàçàê ¿íäýñòíýý “ò¿¿õýí ýõ îðîí”-äîî ýðãýí èðýõèéã
óðüæ, òóñãàé õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí. Øèíæýý÷äèéí ä¿ãíýñíýýð
äýëõèéä 2 ñàÿ êàçàê ¿íäýñòýí áàéãàà áºãººä òýäãýýð íü ãîë÷ëîí
Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë, Óçáåêñòàí óëñóóäàä áàéäàã.33 Êàçàêñòàí Óëñ íü
èðãýíèé äàâõàð õàðüÿàëëûã çºâøººðäºãã¿é áºãººä Êàçàêñòàí Óëñûí
Õàðüÿàëëûí òóõàé õóóëèéí 3-ð ç¿éëä34 çààñíààð “õýëìýãä¿¿ëýëò áîëîí
òóõàéí ¿åèéí óëñ òºðèéí áóñàä øàëòãààíààð Êàçàêñòàí Óëñààñ õ¿÷ýýð
ãàðãàñàí, îäîî ººð óëñûí èðãýí áîëñîí êàçàê ¿íäýñòíýý Êàçàêñòàí
óëñàä ýðãýí èðýõèéã õ¿ëýýí çºâøººðíº” õýìýýí òóñãàæýý. Ýðãýí èðæ
áóé òóñ êàçàê ¿íäýñòýíä õºíãºëºëòòýé íºõöëººð õàðüÿàëàë îëãîäîã.
31
Правительственная комиссия по делам соотечественников за рубежом http://www.mid.ru/
bul_newsite.nsfkartaflat/03_5.03 (сүүлд үзсэн 2011.03.24)
32
www.cooperation.gov.mn (сүүлд үзсэн 2011.03.24)
33
“Astana calling” http://portal.mfa.kz/portal/page/portal/mfa/resources/Pictures/ Astana%20Calli
ng%20(PDF)/2009-10-06/ASTANA%20CALLING%20031109.pdf (сүүлд үзсэн 2011.03.24)
34
Law on citizenship http://www.legislationline.org/documents/action/popup/id/4993 (сүүлд үзсэн
2011.03.24)
Òóõàéëáàë, òóñ õóóëèéí äàãóó ãàäààäûí èðãýí Êàçàêñòàíû õàðüÿàëàë
õ¿ññýí áîë òóñ óëñàä 5-ààñ äýýø æèë áàéíãà îðøèí ñóóñàí áàéõûã
øààðääàã áîë ýðãýí èðæ áóé êàçàê ¿íäýñòýíä ýíýõ¿¿ øààðäëàãûã
òàâüäàãã¿é áàéíà. Ìºí èéíõ¿¿ ýðãýí èðñýí êàçàê ¿íäýñòýíä æèë
á¿ð òýòãýìæ îëãîõîîð óëñûí òºñºâò òîäîðõîé õýìæýýíèé ìºíãºí ä¿í
òºñºâëºäºã áàéíà. 2009 îíû áàéäëààð 1991 îíîîñ õîéø Êàçàêñòàíä
Õÿòàäààñ íèéò 21133 , Ìîíãîëîîñ 39359, Óçáåêñòàíààñ 177822 êàçàê
¿íäýñòýí òóñ òóñ ýðãýí èðñýí áàéíà. Ìºí ýäãýýð êàçàê ¿íäýñòýíä
çîðèóëæ, íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çîðèëãîîð Êàçàêñòàíû
áàðóóí ºìíº ç¿ãò áàéðëàõ Àêòàó õîòîä òóñãàé òºâ áàðüæ áàéíà.35
Ìîíãîë Óëñààñ Êàçàêñòàí Óëñàä øèëæèí ñóóðüøèæ áóé äèéëýíõ
õ¿ì¿¿ñ õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð Êàçàêñòàí Óëñûí õàðüÿàò áîëäîã íü
Ìîíãîë, Êàçàêñòàíû õî¸ðäìîë õàðüÿàëàë ¿¿ñýõ ñóóðèéã á¿ðä¿¿ëæ
áàéíà36. “Ñàéí äóðààðàà øèëæèí ñóóðüøèõ áîëîí õºäºëìºðèéí
ãýðýýãýýð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êàçàêñòàí Óëñàä èðñýí õ¿ì¿¿ñèéã èðãýíèé
õàðüÿàëëûí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Êàçàêñòàí Óëñûí õîîðîíäûí Ãýðýý37”-íèé 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí äàãóó
“Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êàçàêñòàí Óëñàä èðñýí
õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàòààñ ãàð÷ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êàçàêñòàí
Óëñûí õàðüÿàò áîëîõ òàëààð áè÷ãýýð ãàðãàñàí õ¿ñýëòèéã Ìîíãîë
Óëñûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà ¸ñîîð áîëãîñîí òóõàéãàà Êàçàêñòàí
Óëñûí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä ìýäýãäñýí ºäðººñ ýõëýí Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Êàçàêñòàí Óëñ òýäãýýð èðãýíèéã ººðèéí õàðüÿàò áîëãîíî”
õýìýýí çîõèöóóëæýý. Åð íü Ìîíãîë Óëñ, Êàçàêñòàí Óëñûí õîîðîíä
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû àñóóäëààð 40 îð÷èì ãýðýý, õýëýëöýýð
áàéãóóëñàí áàéäàã38. ¯¿ñýýä áóé õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûí àñóóäàë
íü Ìîíãîë Óëñûí õóóëüä íèéöýõã¿é òóë ýíý àñóóäëûã çîõèöóóëàõ
¿¿äíýýñ Êàçàêñòàí Óëñûí èðãýí áîëñîí õî¸ðäìîë õàðüÿàëàë á¿õèé
30 000 èðãýäèéã ººðñäºº Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàòààñ ñàéí äóðààð
òàòãàëçàæ áóé ºðãºäëºº Êàçàêñòàí Óëñàä ãàðãàñàí òóë Ìîíãîë Óëñûí
õàðüÿàëëààñ õàñàõ õýðýãòýé õýìýýí ¿çýæ áàéíà39. Ìºí òóñ øèëæèí
ñóóðüøñàí èðãýäèéí íýðñèéí æàãñààëòûã Õèë õàìãààëàõ åðºíõèé
ãàçðûí øóãàìààð Ìîíãîë Óëñ, ÁÍÕÀÓ-ûí õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ
áîîìòóóäàä õ¿ðã¿¿ëæ, ýçýìøèæ áóé ãàäààä ïàñïîðòûã õóðààí àâ÷,
35
“Astana calling” http://portal.mfa.kz/portal/page/portal/mfa/resources/ Pictures/Astana%20Call
ing%20(PDF)/2009-10-06/ASTANA%20CALLING%20031109.pdf (сүүлд үзсэн 2011.03.24)
36
Пунцагдаш.О (2005-4), Монгол, Казакстаны хоёрдмол харьяалал үүссэн шалтгаан, түүнийг
Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу зохицуулан шийдвэрлэх асуудалд // Хууль дээдлэх
ёс, 77
37
“Сайн дураараа шилжин суурьших болон хөдөлмөрийн гэрээгээр Бүгд Найрамдах
Казакстан Улсад ирсэн хүмүүсийг иргэний харьяаллын асуудлыг зохицуулах тухай Монгол
Улс, Бүгд Найрамдах Казакстан Улсын хоорондын Гэрээ” 1994 он.
38
Пунцагдаш.О (2005-4), Монгол, Казакстаны хоёрдмол харьяалал үүссэн шалтгаан, түүнийг
Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу зохицуулан шийдвэрлэх асуудалд // Хууль дээдлэх
ёс, 77
39
õ¿÷èíã¿é áîëãîñíîîð õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã òàñëàí çîãñîîæ ÷àäíà
õýìýýí ñóäëàà÷ Î.Ïóíöàãäàø ººðèéí íèéòëýëäýý40 áè÷æýý.
Äºðºâ. Îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíö äàõü çîõèöóóëàëò
Èðãýíèé õàðüÿàëëûí àñóóäàë îíîëûí õóâüä îëîí óëñûí ýðõ ç¿éä,

ïðàêòèêèéí õóâüä ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éí ÷óõàë àñóóäàë þì. Õ¿í á¿ð
õàðüÿàëàëòàé áàéõ áàòàëãààãààð õàíãàãäàõ ýðõèéã 1948 îíä Í¯Á-ûí
Åðºíõèé Àññàìáëåéí òîãòîîëîîð áàòàëñàí Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë
ò¿íõàãëàëààð41 òîãòîîñîí. Ìºí Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí
òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 24.2-ò: “Õ¿¿õýä á¿ð èðãýíèé õàðüÿàëàëòàé
áîëîõ ýðõòýé42”, Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé òóíõàãëàëûí 8.1-ä “Îðîëöîã÷
óëñóóä õóóëüä çààñàí èðãýíèé õàðüÿàëàëòàé áàéõ, íýð àâàõ, ãýð
á¿ëèéí õîëáîîãîî õàäãàëàõ çýðãýýð õóâèéí îíöëîã áàéäëàà õàäãàëàõ,
õ¿¿õäèéí ýðõèéã õ¿íäýòãýõ, ¿¿íä õóóëü áóñààð îðîëöîõã¿é áàéõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýíý43” õýìýýí èðãýíèé õàðüÿàëëûí òàëààð òóñ òóñ çîõèöóóëæýý.
Äýëõèéí I äàéíû äàðàà ¿åä õàðüÿàëàëã¿é, õî¸ðäìîë õàðüÿàëàëòàé
õ¿íèé òîî îãöîì ºñºæ ýíý ¿åýñ ýõëýí õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûí àñóóäëûã
äýëõèé äàõèíàà çîõèöóóëæ èðñýí áàéíà44. Îëîí óëñûí ò¿âøèíä
àíõ 1930 îíä Ãààã õîòíîî áîëñîí îëîí óëñûí áàãà õóðëûí ¿ð ä¿íä
“Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëèéí çºð÷èëäººíèéã àðèëãàõ òóõàé Êîíâåíö”45-
èéã áàòàëæýý.
Äýëõèéí II äàéíû äàðàà Í¯Á-ûí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí êîìèññ
ýíý àñóóäëûã àíõààðàëäàà àâ÷ äàâõàð õàðüÿàëëûã áàãàñãàõ õàíäëàãûã
áàðèìòëàí 1963 îíä “Îëîí õàðüÿàëëûã áàãàñãàõ áà îëîí õàðüÿàëàëòàé
èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðãèéí òóõàé Êîíâåíö”46-èéã áàòàëñàí áàéíà. Ýíý
çàìààð îëîí óëñûí ò¿âøèíä èðãýíèé õàðüÿàëàë, õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûí
àñóóäëûã çîõèöóóëñàí îëîí òîîíû îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýðèéã
áàòàëñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë, “Èðãýíèé õàðüÿàëëûí òóõàé Åâðîïûí
40
Мөн тэнд.78.
41
Төрийн мэдээлэл (Тусгай дугаар-1) “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал” НҮБ-ын Åðºíõèé
Àññàìáëåéí 217/À/III/ mîãòîîëîîð 1946.12.10 батлагдсан. 15 дугаар зүйл.
42
Төрийн мэдээлэл (Тусгай дугаар-1) “Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын
Пакт” 2200À(XXI) тоот тогтоолоор 1973.03.23-ны өдөр хүчин төгөлдөр болсон. 24 дүгээр
зүйл.
43
Төрийн мэдээлэл (Тусгай дугаар-1) “Хүүхдийн эрхийн тухай Конвенц” 1990.09.02-ны өдөр
хүчин төгөлдөр болсон. 8 дугаар зүйл.
44
Уильям Старлинг Берджесс “Натурализация” http://monah.tk/?p=845 (сүүлд үзсэн
2011.03.29)
45
“Конвенция регулирующая некоторые вопросы, связанные с коллизией законов о
гражданстве” 12 апреля 1930 года http://www.memo.ru/prawo/citiz/300412.htm (сүүлд үзсэн
2011.03.29)
46
“Конвенция о сокращении случаев многогражданства и о воинской повинности в случаях
многогражданства” 6 мая 1963 года. http://dallakian.narod.ru/grazh/nbgrazh.htm (сүүлд үзсэн
2011.03.29)
Êîíâåíö ”, “Õàðüÿàëëûã áàãàñãàõ òóõàé Íüþ-Éîðêûí Êîíâåíö48”,
47
“Íºõºðò ãàðñàí ýìýãòýéí õàðüÿàëëûí òóõàé Êîíâåíö49”, “Õàðüÿàëàëã¿é

õ¿íèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé Êîíâåíö50” çýðýã îðíî.
Ìîíãîë Óëñûí õóâüä äýýðõ êîíâåíöèóäàä íýãäýí îðîîã¿é áºãººä
èðãýíèé õàðüÿàëëûí àñóóäëûí çîõèöóóëòûã àãóóëñàí Ìîíãîë Óëñûí
îëîí óëñûí ãýðýýã ò¿¿âýðëýæ ¿¿íä õàâñàðãàâ51. Õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûí
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãûí íýã áîë òóõàéí õî¸ð óëñûí õîîðîíä
õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûí àñóóäëààð ãýðýý áàéãóóëàõ ÿâäàë þì. Õî¸ðäìîë
õàðüÿàëëûí àñóóäëààðõè ãýðýýã õî¸ð ¿íäñýí çîðèëãîîð õèéäýã áàéíà52.
Ýíý íü íýãä¿ãýýðò, äàâõàð õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéõ,
òàñëàí çîãñîîõ, õî¸ðäóãààðò, äàâõàð õàðüÿàëëûã õàðèëöàí çºâøººð÷,
¿¿ñýõ àñóóäëóóäûã çîõèöóóëàõ ãýñýí õî¸ð òºðëèéí çîðèëãîòîé áàéäàã.
Òóõàéëáàë, óëñ îðíóóä õî¸ðäìîë õàðüÿàëëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
áºãººä óñòãàõ òóõàé õî¸ð òàëûí õýëýëöýýðèéã õèéäýã áàéíà. ¯¿íä,
ÀÍÓ íü Íîðâåãè (1930 îí), Øâåä (1933 îí), Øâåéöàð (1937 îí),
Ôèíëÿíä (1939 îí) çýðýã óëñòàé, Ôðàíö íü 1958 îíä Øâåéöàð, 1959
îíä Èçðàèë, 1970 îíä Èñïàíè, 1963 îíä Ôèíëÿíä Óëñòàé òóñ òóñ
õèéñýí õýëýëöýýð çýðãýýð æèøýý òàòàæ áîëíî.
Ìàíàé óëñ õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûí àñóóäëûã îëîí óëñûí ò¿âøèíä
õî¸ð òàëò ãýðýýãýýð çîõèöóóëäàã áàéíà. Ìîíãîë Óëñ 1990 îíîîñ ºìíº
òóõàéí ¿åèéí íýðøëýýð Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óíãàð Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Ñîöèàëèñò Áîëãàð Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîöèàëèñò ×åõîñëîâàê Óëñ,
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîöèàëèñò Þãîñëàâ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí
Ñîëîíãîñ Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êóáà Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä
Óëñòàé èðãýí, ãýð á¿ë áà ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàëààð ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà
õàðèëöàí ¿ç¿¿ëýõ òóõàé ãýðýýã òóñ òóñ áàéãóóëñàí. Õàðèí 1990 îíîîñ
õîéø Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ôðàíö Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êàçàêñòàí Óëñ,
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ïîëüø Óëñ, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Ñîëîíãîñ Óëñ, Óêðàéí Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîöèàëèñò Âüåòíàì
Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êèðãèç Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Òóðê Óëñ, Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Ýíýòõýã Óëñóóäòàé èðãýí, ãýð á¿ë áà ýð¿¿ãèéí õýðãèéí
òàëààð õàðèëöàí òóñëàëöàõ ãýðýý áàéãóóëæýý.53 Òóñ ãýðýýãýýð èðãýíèé
47
“Европейская конвенция о гражданстве” 6 ноября 1997 года http://dallakian.narod.ru/grazh/
nbgrazh.htm (сүүлд үзсэн 2011.03.29)
48
Нью-Йоркская конвенция о сокращении безгражданства 30 августа 1960 года. http://dal-
lakian.narod.ru/grazh/ nbgrazh.htm (сүүлд үзсэн 2011.03.29)
49
Конвенция о гражданстве замужней женщины 20 февраля 1957 года. http://dallakian.
narod.ru/grazh/ nbgrazh.htm (сүүлд үзсэн 2011.03.29)
50
Конвенция о статусе апатридов 28 сентября 1958 года http://dallakian.narod.ru/grazh/ nbgrazh.htm (сүүлд үзсэн
2011.03.29)
51
Хавсралт 2-ыг харна уу.
52
ХЗҮХ-ийн Олон улсын эрх зүйн секторын 2008 оны судлагааны ажлын тайлангаас харна
уу.
53
Хууль тогтоомж, шүүх эрх мэдлийн эрдэм шинжилгээ, сургалт мэдээлэл, сурталчилгааны
үндэсний төв, (2003), “Монгол Улсаас бусад улстай байгуулсан эрх зүйн туслалцаа үзүүлэх
тухай гэрээ (эмхэтгэл), Уб.
õàðüÿàëëûí àñóóäëûã õýñýã÷ëýí çîõèöóóëñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë, Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ
Àðä Óëñûí õîîðîíä èðãýí, ãýð á¿ë áîëîí ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàëààð
ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà õàðèëöàí ¿ç¿¿ëýõ òóõàé ãýðýýíèé 2 äóãààð ç¿éëä
“Õýðýâ ãýðëýãñýä ººð ººð õàðüÿàëàëòàé áàéâàë ãýðëýëò áà ò¿¿íèéã
öóöëàõ, õ¿÷èíã¿éä òîîöîõòîé õîëáîãäñîí àñóóäëûã óã õýðãèéã õÿíàæ
áàéãàà Õýëýëöýí òîõèðîã÷ Òàëûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà ººðèéí îðíû
õóóëü òîãòîîìæèéã áàðèìòëàí øèéäâýðëýíý” õýìýýí çîõèöóóëñàí
áàéíà. Åð íü Ìîíãîë Óëñûí õóâüä õàðüÿàëëûí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí
îëîí óëñûí îëîí òàëò ãýðýýíä íýãäýí îðîîã¿é, õàðüÿàëëûí àñóóäëûã
õºíäñºí õî¸ð òàëò ãýðýýã öººí òîîíû óëñòàé áàéãóóëñàí çýðýã íü
õî¸ðäìîë õàðüÿàëàëòàé èðãýä îëøðîõ, ýäãýýð èðãýäèéí ýðõ ç¿éí
áàéäëûã öîãöëîí øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é áàéõ çýðýã ñºðºã ¿ð äàãàâàðò
õ¿ðãýíý.
Ìîíãîë Óëñûí õóâüä õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí
óëñàä èðãýíèé õàðüÿàëàë îëæ àâñàí Ìîíãîë óëñûí èðãýä áàéõûã
¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. Ó÷èð íü Ìîíãîë óëñûí ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðõýã,
íºãºº òàëààñ õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà îðíóóä
áóñàä óëñûí èðãýäýä õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã ºãºõäºº íºãºº óëñûí
õàðüÿàëëààñ ãàðñàí áàéõûã øààðääàãã¿é áàéæ áîëíî. ¯¿íèéã Óëñûí
Á¿ðòãýëèéí Åðºíõèé Ãàçàð íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.
Òàâ. Ãàäààä óëñàä áóé èðãýäýä ¿ç¿¿ëæ áîëîõ õºíãºëºëò¿¿äèéí

òàëààð, òóñ õºíãºëºëòèéã õóóëèéí õ¿ðýýíä õýðõýí ýäë¿¿ëæ áîëîõ
òàëààðõè ñàíàë
Õàðüÿàëàë íü õóâü ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí àíõäàã÷ áà ¿íäñýí

ýëåìåíò þì. ªºðººð õýëáýë õàðüÿàëàë íü òîäîðõîé ýòãýýäèéí ýðõ, ýðõ
÷ºëººã õàíãàí õàìãààëàõûí çýðýãöýý òîäîðõîé ¿¿ðãèéã õ¿ëýýëãýäýã.
Èðãýíèé õàðüÿàëàë íü òºð áà èðãýí õ¿í õî¸ðûã õîëáîæ áóé óëñ òºð,
ýðõ ç¿éí òîãòâîðòîé õîëáîîñ þì.
Ãàäààä óëñàä áóé èðãýäýä ¿ç¿¿ëæ áîëîõ õºíãºëºëòèéí òàëààð
ñóäëàõààñ ºìíº “õºíãºëºëò”, “äýìæëýã”, “òóñëàëöàà” ãýñýí íýð
òîìú¸îíû òàëààð äóðüäúÿ. “Äýìæëýã” ãýäýã íü òîäîðõîé ñóáúåêòýä
õàìààðàëòàé ç¿éëèéã (õºðºíãº, ìºíãºí ä¿í, ¿¿ðýã çýðýã) õºãæ¿¿ëýõ,
ñàéæðóóëàõ ¿éëäëèéã õýëíý.54 “Õºíãºëºëò” ãýäýã íü òîäîðõîé
ñóáúåêòýä õàìààðàëòàé ç¿éëèéã (õºðºíãº, ìºíãºí ä¿í, ¿¿ðýã çýðýã)
õºíãºëºõ, õÿëáàðøóóëàõ ¿éëäëèéã õýëíý.55 Õàðèí “òóñëàëöàà” õýìýýõ
íýð òîìú¸îíû õóâüä òîäîðõîé ñóáúåêòýä ÿìàðâàà íýãýí ¿éëäýë õèéõýä
ò¿ëõýö ºãºõ, äýìæèõèéã õýëíý.56 ªìíºõ á¿ëýãò äóðäàãäàæ áóé Õèëèéí
54
http://dictionary.cambridge.org/dictionary/british/ (сүүлд үзсэн 2011.03.30)
55
Ìºí òýíä
56
Ìºí òýíä
÷àíàäàä àìüäàð÷ áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí òàëààð áàðèìòëàõ òºðèéí
áîäëîãûí òóõàé ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû õóóëüä ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ
õèëèéí ÷àíàäàä áóé ãàäààä óëñûí èðãýä áîëîõ ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí
õóâüä “äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ” ãýñýí íýð òîìú¸îã ºðãºíººð õýðýãëýæýý.
ÎÕÓ-ûí õóóëèéí õóâüä “äýìæèõ” ãýäãèéã ãàäààä óëñàä áóé ýõ
îðîí íýãòí¿¿äýä Îðîñûí ñî¸ë, óëàìæëàë, õýë, ¸ñ çàíøëûã àâ÷ ¿ëäýõýä
íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, ÎÕÓ-ä áèçíåñèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõýä
õºíãºëòòýé íºõöëººð á¿ðòãýõ çýðýã îéëãîëòûã áàãòààæýý.
Ìîíãîë Óëñûí õóâüä “æèæèã äóíä ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ”57,
“õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ”58 ãýñýí îéëãîëòóóäûã çîõèöóóëñàí
áîëîâ÷ “õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, õýë,
áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ýõ îðîí íýãòí¿¿äýý äýìæèõ” ãýñýí îéëãîëòûã
õóóëü÷ëààã¿é áàéíà
Ñóäëàãààíû àæëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàëëààñ ãàðñàí
òîõèîëäîëä õóóëüä çààñàí Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ýäëýõ ýðõýýñ ÿìàð
ýðõ íü õÿçãààðëàãäàõ òàëààð ñóäàëñàí. Òóõàéëáàë:
• Ìîíãîë Óëñàä ãàðàõ-îðîõäîî âèç àâàõ, áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëæ,
á¿ðòã¿¿ëýõ - Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí
òóõàé õóóëèéí 16.1-ð ç¿éëä çààñíààð Ìîíãîë Óëñàä áàéíãûí
îðøèí ñóóã÷, öàãàà÷, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä
ãàðàõ-îðîõ âèçèéã 120 õ¿ðòýë õîíîãòîé òîäîðõîé áàðèìò áè÷èã
á¿ðä¿¿ëæ, á¿ðòã¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä îëãîäîã. Ìºí Ìîíãîë Óëñûí
Çàñãèéí ãàçðûí 2003.03.12-íû ºäðèéí 62 òîîò “Ìîíãîë Óëñûí
õàðüÿàò áîëîõ õ¿ñýëò ãàðãàñàí ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é
õ¿íä òàâèõ øàëãóóðûã òîãòîîõ æóðàì”-íä çààñàí øàëãóóðûã
õàíãàñàí òîõèîëäîëä Ìîíãîë Óëñûí èðãýí áîëîõ àñóóäàë íü
øèéäâýðëýãäýíý;
• Ãàçàð ºì÷ëºõ, àøèãëàõ ýðõ õÿçãààðëàõ- Ìîíãîë Óëñûí Ãàçðûí
òóõàé õóóëèéí 5.2-ð ç¿éëä çààñíààð “Áýë÷ýýð, íèéòèéí ýäýëáýðèéí
áà óëñûí òóñãàé õýðýãöýýíèéõýýñ áóñàä ãàçðûã çºâõºí Ìîíãîë
Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëæ áîëíî”, ìºí õóóëèéí 44 ä¿ãýýð ç¿éëä
çààñíààð Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà (18Ç õîíîãîîñ äýýø õóãàöààãààð)
îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä ãàçðûã çºâõºí
ãýð á¿ëèéí õàìòûí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð àøèãëóóëàõ
àñóóäëûã äóóäëàãà õóäàëäààíû çàð÷ìààð òóõàéí øàòíû Çàñàã
äàðãà øèéäâýðëýíý õýìýýí çààæýý. Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð
ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí 5.2-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó Ìîíãîë Óëñûí
èðãýíòýé ãýð á¿ë áîëñîí ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ãàçàð
ºì÷ëºõ ýðõã¿é;
• Ãàëò çýâñýã ºì÷ëºõ ýðõã¿é – Ìîíãîë Óëñûí Ãàëò çýâñýã
ºì÷ëºõ òóõàé õóóëèéí 5-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó “...ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò ãàëò çýâñýã
ºì÷ëºõèéã õîðèãëîíî” õýìýýí çîõèöóóëæýý;
• Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ¿íýìëýõ, ¿íäýñíèé ãàäààä ïàñïîðò
57
Æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéí òóõàé õóóëü (2007)
58
Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ òóõàé õóóëü (2001)
ýçýìøèõ ýðõã¿é –Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëèéí
24-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó “...ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä
Ìîíãîë Óëñàä îðøèí ñóóõ ¿íýìëýõèéã Ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 7.1-ð ç¿éëä Ãàäààäûí èðãýí, õàðúÿàòûí
àñóóäàë ýðõëýõ àëáà îëãîíî” õýìýýí çîõèöóóëæýý;
• Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðûã õóóëèàð õÿçãààðëàõ - Ìîíãîë
Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí 543.1-ð ç¿éëä “Ãàäààä óëñûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé íýãýí àäèë
èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðòàé áàéíà. Ýíýõ¿¿ ÷àäâàðûã Ìîíãîë
Óëñûí õóóëèàð õÿçãààðëàæ áîëíî” õýìýýí òóñãàæýý;
• Ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ – Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ
ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 8.1.2-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Óëñûí Èõ
Õóðëûí áîëîí îðîí íóòãèéí õóðëûí ñîíãóóëüä ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ,
àðä íèéòèéí ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîõ ýðõã¿é õýìýýí çààæýý;
• Óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ
ýðõã¿é - Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé
õóóëèéí 8.1.2-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò
óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, ò¿¿íä
ýëñýí îðîõ, õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðãýýð óëñ
òºðèéí àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîíî;
• Ìîíãîë Óëñûí èðãýíýýñ ãàçàð ºì÷ëºõ, ýçýìøèë, àøèãëàëòàíäàà
ãàçàð øèëæ¿¿ëýí àâàõ ýðõã¿é - Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð
ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí 28.1.1-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó ãàçàð
ºì÷ëºã÷ Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é
õ¿íä ºì÷èéí ãàçðàà õóäàëäàõ, àðèëæèõ, ºâë¿¿ëýõ, áýëýãëýõ,
áàðüöààëàõ çýðãýýð ãàçðàà ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä, ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé ºì÷ëºë, ýçýìøèëä øèëæ¿¿ëýõ ýðõã¿é
áàéíà;
• Ãàçðûã áóñäàä äàìæóóëàí õºëñëºõ, äàìæóóëàí ò¿ðýýñëýõèéã
õîðèãëîõ - Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí
29.9-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó èðãýíèé ºì÷èéí ãàçðûã ãýðýýíèé
¿íäñýí äýýð õºëñºëæ, ò¿ðýýñýëæ áàéãàà ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä,
ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í óã ãàçðûã áóñäàä äàìæóóëàí
õºëñëºõ, äàìæóóëàí ò¿ðýýñëýõèéã õîðèãëîíî;
• Óëñûí õèëèéí á¿ñýä áàéíãà îðøèí ñóóõ ýðõã¿é – Ìîíãîë
Óëñûí Õèëèéí òóõàé õóóëèéí 26.5-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó óëñûí
õèëèéí á¿ñýä ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í áàéíãà îðøèí
ñóóõûã õîðèãëîíî õýìýýí òóñãàæýý;
• Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò ãàçàð àøèãëóóëàõ
ýðõã¿é – Ìîíãîë Óëñûí Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí
òóõàé õóóëèéí 33.2-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó òóñãàé õàìãààëàëòòàé
ãàçàð íóòàãò ãàäààä óëñûí õóóëèéí ýòãýýä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà,
ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í, ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé
àæ àõóéí íýãæèä ãàçàð àøèãëóóëàõûã õîðèãëîíî õýìýýí
òóñãàæýý;
• Òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààë ýðõëýõ ýðõã¿é – Ìîíãîë
Óëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 16.2.5-ð ç¿éëä çààñíû äàãóó
ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèéã òºðèéí æèíõýíý àëáàí
òóøààëä àâ÷ àæèëëóóëàõûã õîðèãëîíî;
• Õ¿íèé õºãæëèéí ñàíãààñ òýòãýìæ àâàõ ýðõã¿é – Ìîíãîë
Óëñûí Õ¿íèé õºãæëèéí ñàíãèéí òóõàé õóóëèéí 15.1-ð ç¿éëä
çààñíû äàãóó “ñàíãààñ õ¿í àì, ºðõèéí á¿ðòãýëä á¿ðòãýãäñýí, èð
ãýíèé õàðüÿàëëûí çºð÷èëã¿é Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä õèøèã, õóâü
õ¿ðòýýíý” õýìýýí çîõèöóóëæýý.
Ä¯ÃÍÝËÒ
Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð59 îð÷èí ¿åä óëñ
áîëãîí õàðüÿàëëûí àñóóäëûã ººðèéí çîõèöóóëàëòààðàà øèéäñýí ÷ îëîí
õ¿íäðýëòýé àñóóäëóóä ¿¿ñ÷ áàéãàà áºãººä äèéëýíõ óëñ îðíóóä äàâõàð
õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéõ ýñõ¿ë òîäîðõîé õýìæýýãýýð
õÿçãààðëàõ õàíäëàãûã áàðèìòàëäàã. Ñóäëàà÷ À.È.Êîâëåâûí ¿çýæ
áàéãààãààð “õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí óëñ áîëãîí
õàðüÿàëëûí õ¿íäðýëòýé àñóóäàëòàé (äèïëîìàò õàìãààëàë, öýðãèéí
àëáà, õ¿¿õäèéí õàðüÿàëëûã òîãòîîõ çýðýã) ó÷ðàõ òºäèéã¿é, óëñ
õîîðîíäûí õàðèëöààíä òîäîðõîé íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõ áîëíî”.60
Õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûí ýñðýã ¿çýë áàðèìòëàëûã áàðèìòëàã÷
Øâåéöàðûí ñóäëàà÷ Ð.Øåðåð “Óëñ ãýäýã íü íýãýí òîì áèå á¿ðýëäýõ¿¿í
áºãººä ººðèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áóé èðãýäèéí àñóóäëûã ººðºº á¿ðýí
øèéäâýðëýæ áàéõ õýðýãòýé. Ãýòýë äàâõàð õàðüÿàëëûí àñóóäàë ¿¿ññýíýýð
õî¸ð ººð óëñûí õîîðîíä ¿ë îéëãîëöîõ àñóóäàë ¿¿ñýõ, èðãýíèé õóâüä
÷ ýýäðýýòýé àñóóäàë ¿¿ñãýæ áàéäàã. Àìüäðàëä ãàðàõ àëèâàà àñóóäàë
á¿ãäèéã ãýðýý, êîíâåíö, õóóëèàð øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é” 61 õýìýýí
¿çæýý.
Ñóäëàãààíààñ õàðàõàä õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿í àì öººòýé óëñ
ã¿ðí¿¿ä õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëèéí íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ
¿çýë áàðèìòëàëûí õóâüä ãàäààä óëñàä àìüäàð÷ áóé ìîíãîë÷óóäàà
ýã¿¿ëýí òàòàõ, Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàëëààñ ãàð÷ áàéãàà èðãýäèéí
óðñãàëûã çîãñîîõ çîðèëãî àãóóëæ áàéãàà áºãººä òóñ ñóäëàãààíû àæëààð
èéì çîõèöóóëàëòûã àãóóëñàí ãàäààäûí îðíóóäûã ñóäàëñàí.
Ãàäààäûí îðíóóä ãàäààä óëñûí èðãýí áîëñîí ¿íäýñòýí íýãòíýý
ýã¿¿ëýí òàòàõäàà áîëîí ãàäààäûí èðãýäèéã ººðèéí îðîíä òàòàõäàà
äàðààõ çîõèöóóëàëòóóäûã àøèãëàæ áàéíà. Ýíý íü:
• Èðãýíøèë îëãîõ ïðîöåäóðàà õºíãºâ÷ëºõ: Óíãàð, Ãåðìàí,
59
А.В. Белов (2002-2) Двойное гражданство и проблема лояльности// Правоведение. С.
157-161.
60
Ковлер А.И. Двойное гражданство: панацея или ловушка?// Актуальные проблемы гражданства:
Материалы международной научно-практической конференции по проблемам гражданства. М., 1995. С.119
61
Шерер Р. Практика и опыт стран Западной Европы в решении вопросов двойного граж-
данства// Материалы семинара по вопросам гражданства, безгражданства и статуса
иностранцев в государствах СНГ и Балтии. Хельсинки, 1994. С. 47
Êàçàêñòàí çýðýã óëñóóä íü ººðèéí îðíû èðãýí áèø áîëîâ÷ õèëèéí
÷àíàäàä àìüäàð÷ áóé íýã ¿íäýñòýíäýý çîðèóëæ èðãýíøèë õ¿ññýí
òîõèîëäîëä áóñäààñ õºíãºëºëòòýé íºõöëººð èðãýíøèë îëãîæ
áàéíà;
• Äàâõàð õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ: Ýíý íü òóõàéí èðãýíýý
èðãýíèé õàðüÿàëëààñàà õàñàõã¿éí òóëä äàâõàð õàðüÿàëàëòàé
áàéõûã çºâøººð÷ áàéíà. Ìºí Åâðîïûí Õîëáîîíû Óëñóóä íü
äàâõàð õàðüÿàëëûã Åâðîïûí Õîëáîîíä áàãòäàã óëñóóäûí õóâüä
çºâøººð÷ áàéíà;
• Áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ýðõ îëãîõ: Ãàäààäûí îðíóóä ººðèéí
îðîíäîî àæèëëàõ õ¿÷, õ¿í àì ç¿éí áîäëîãî çýðýã îëîí øàëòãààíû
óëìààñ ãàäààäûí èðãýäýä áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ýðõ îëãîæ,
òîäîðõîé ýðõ¿¿äèéã ýäë¿¿ëæ áàéíà. Æèøýýëáýë: “Öýíõýð êàðò”-
ûí ñèñòåìýýð áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èéí ýðõ àâñàí ãàäíû èðãýäýä
íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õóâüä äàâóó áîëîìæ îëãîæ áàéíà;
• Ãàäààäàä áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿ääýý çîðèóëñàí çîõèöóóëàëò áèé
áîëãîõ: ÎÕÓ íü “ýõ îðîí íýãòýí” ãýñýí îéëãîëòûã òîäîðõîéëæ, ýíý
õ¿ðýýíä òýäýíä çîðèóëñàí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ
áàéíà.
Ñóäëàãààíààñ ¿¿äýí äàðààõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:
1. Õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ýñýõ àñóóäëààð:

Ñóäëàãààíä õàìðàãäñàí îðíóóäûí õóâüä õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã
õ¿ëýýí çºâøººðºõ çàìààð õàðüÿàò èðãýäýý àëäàõã¿é áàéõ áîäëîãî
õýðýãæ¿¿ëäýã. Õàðèí Ìîíãîë Óëñûí õóâüä Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëèàð
ãàäààä óëñàä áóé èðãýääýý çîðèóëñàí çîõèöóóëàëòûã îðóóëàõûã
óäèðäëàãà áîëãîæ áàéãàà áºãººä õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí
çºâøººðºõ àñóóäàë íü èðãýäèéí “ãàäàãø ãàðàõ óðñãàë”-ûã èõýñãýõ
ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýõ àþóëòàé. Îëîí òîîíû Ìîíãîë Óëñûí èðãýä
ãàäààä óëñ ðóó ÿâæ àæèëëàõ, ñóðàëöàõ, àìüäðàõ õ¿ñýëòýé áàéäàã
õýäèé ÷ òîäîðõîé øàëòãààíààð á¿ãä öàãàà÷èëäàãã¿éí íýã ó÷èð áîë
Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàëëààñàà ãàðàõã¿é áàéõ õ¿ñýë çîðèãò îðøèíî.
Ìºí “ãàäàãø ÷èãëýõ óðñãàë”-ààñ ãàäíà “äîòîãø ÷èãëýõ óðñãàë”-ûã
áîäîëöîõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë, ìàíàé óëñàä ÁÍÕÀÓ, ÁÍÑÓ, ÎÕÓ-ààñ
èðñýí îëîí òîîíû èðãýä áàéäàã òºäèéã¿é Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àì ç¿éí
áàéäàë, õºãæëººñ õàìààð÷ ýíýõ¿¿ èðãýäèéí òîîã îãöîì íýìýãä¿¿ëýõ íü
¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, õ¿í àì ç¿éí õóâüä àþóë ó÷ðóóëíà. Äýýðõ
øàëòãààíààñ óëáààëàí õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é
áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìºí Ìîíãîë Óëñûí õóâüä õàðüÿàëëûí
àñóóäëûã çîõèöóóëñàí îëîí óëñûí îëîí òàëò ãýðýýíä íýãäýí îðîîã¿é,
õàðüÿàëëûí àñóóäëûã õºíäñºí õî¸ð òàëò ãýðýýã öººí òîîíû óëñòàé
áàéãóóëñàí çýðýã íü õî¸ðäìîë õàðüÿàëàëòàé èðãýä îëøðîõ, ýäãýýð
èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã öîãöëîí øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é áàéõ çýðýã
ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýíý. Èéìä ýíý òºðëèéí ãýðýýíä íýãäýí îðîõ,
áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
2. Õàðüÿàëëûí àñóóäëûã øóóä áóñ õ¿ëýýí çºâøººðºõ çàìààð

øèéäâýðëýæ áîëîõ ýñýõ:
Ñóäëàãààíû àæëûí óäèðäàìæèéí äàãóó õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã
õ¿ëýýí çºâøººðäºãã¿é îðíóóä õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûí àñóóäëûã õýðõýí
øèéäâýðëýæ áóéã ñóäëàõààñ ãàäíà ìºí õî¸ðäìîë õàðüÿàëàëòàé áîëñîí
èðãýäèéíõýý õàðüÿàëëûí àñóóäëûã õºíãºâ÷èëñºí æóðìààð çîõèöóóëàí,
òýäíèé ýðõ àøãèéã õàìãààëæ áàéãàà îðíû òóðøëàãûã ñóäëàõ çîðèëò
äýâø¿¿ëñýí. ÎÕÓ-ûí ýðäýìòýí À.È.Êîâëåâûí ýíý àñóóäàë äýýð
äýâø¿¿ëæ áóé ñàíàëûã àâ÷ ¿çýõýä, ãàäààä óëñàä áóé ººðèéí îðíû
èðãýäýä õàðüÿàëëûí áîëîí áóñàä ñàëáàðò èë¿¿ õºíãºëºëòòýé íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ æóðìûã õóóëèéí áóñ õ¿ðýýíä çîõèöóóëàõ õýðýãòýé õýìýýí
¿çæýý62. ªºðººð õýëáýë, ýíý õ¿ðýýíèé àñóóäëûã òóõàéí óëñ ººðèéí
áîëîâñðóóëñàí ¿çýë áàðèìòëàë, õºòºëáºð õýëáýðýýð øèéäâýðëýæ
áîëíî. Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëèíä “Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàòààñ ãàð÷
ãàäààä óëñûí èðãýí áîëñîí èðãýíèé õóâüä...” ãýñýí íýð òîìú¸î îðóóëàõ
íü Ìîíãîë Óëñûí õóâüä îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýðýýð õ¿ëýýñýí
¿¿ðãýý çºð÷èæ, õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàæ, àëàã÷èëæ
áóéã õàðóóëíà õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Äýýð äóðüäñàí “Õèëèéí ÷àíàäàä
áàéãàà ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí òàëààð áàðèìòëàõ òºðèéí áîäëîãûí òóõàé
ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû õóóëü”-èéí 6-ð ç¿éëä “...ÎÕÓ-ûí áàéãóóëñàí îëîí
óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèä ¿ë õàðøëàõ òîõèîëäîëä...” ãýñýí òîäîðõîé
çààëòûã îðóóëñàí áàéäàã
3. Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëèàð õàðüÿàëëààñ ãàðñàí èðãýäèéí

àñóóäëûã øèéäýõ ýñýõ:
Ìîíãîë Óëñûí Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëä “Ìîíãîë
Óëñûí õàðüÿàò íýãýí çýðýã ãàäààä óëñûí õàðüÿàò áàéõûã õ¿ëýýí
çºâøººðºõã¿é. Ãàäààä óëñûí õàðüÿàò íü Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò áîëîõûã
õ¿ñâýë òóõàéí óëñûíõàà õàðüÿàòààñ ãàðñàí áàéõ øààðäëàãàòàé63”
õýìýýí òóñãàñàí. Õàðüÿàòûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ
òóõàé õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä “..õî¸ðäìîë õàðüÿàëëûã
õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä çºâøººðºõ çàìààð ãàäààä óëñàä àìüäàð÷,
îðøèí ñóóäàã èðãýäèéíõýý õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ
áàòàëãààã áèé áîëãîõ íü Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàëûí ¿çýë ñàíààòàé íèéöñýí çîõèöóóëàëò þì...” ãýñýíòýé ñàíàë
íèéëýõã¿é áàéíà. Íýãä¿ãýýðò, õóóëèàðàà õî¸ðäìîë õàðüÿàëàë õ¿ëýýí
çºâøººðººã¿é òóë ãàäààä óëñûí èðãýí áîëñîí èðãýäèéã “ãàäààä óëñûí
62
Ковлер А.И. Двойное гражданство: панацея или ловушка?// Актуальные проблемы гражданства:
Материалы международной научно-практической конференции по проблемам гражданства. М., 1995. С.119
63
Монгол Улсын Харьяатын тухай хууль, 1995 оны 6 дугаар сарын 5-ны өдөр
èðãýí” õýìýýí òîîöíî. “Àìüäàð÷ áóé óëñûíõàà èðãýí áèø ýòãýýäýä
õàìààðàõ õ¿íèé ýðõèéí òóíõàãëàë”-ûí 1 ä¿ãýýð ç¿éëä: “ãàäààä óëñûí
èðãýí” ãýäýã íü àìüäàð÷ áóé óëñûíõàà èðãýí áèø ýòãýýäèéã õýëíý” 64
õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Õî¸ðäóãààðò, íýãýíò ãàäààä óëñûí èðãýí ãýñýí
àíãèëàëä áàãòàæ áàéãàà áîë “Ãàäààäûí èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí
òóõàé õóóëü”-èàð òóñ ýòãýýäòýé õîëáîãäñîí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü
ç¿éòýé õýìýýí ¿çýæ áàéíà.
4. Òºñºë, õºòºëáºðººð çîõèöóóëàõ:

Äýýð õýëñýí÷ëýí Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàëëààñ ãàðñàí ãàäààä óëñàä
àìüäàð÷ áóé ìîíãîë÷óóäàà ýã¿¿ëýí òàòàõ áîäëîãûã Õàðüÿàòûí òóõàé
õóóëèàð öîãöîîð øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é þì. Ãàäààä îðíóóäûí
æèøýýã àâ÷ ¿çýõýä òóñãàé õºòºëáºð, ¿çýë áàðèìòëàëûã ñàíàë áîëãîäîã
áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä Õèëèéí ÷àíàäàä áàéãàà ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí
òàëààð áàðèìòëàõ òºðèéí áîäëîãûí òóõàé ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû õóóëèéã
æèøýýã àâ÷ áîëíî. Òóñ õóóëèéí òàëààð äýýð äóðüäñàí áºãººä ãîë ñàíàà
íü ººðèéí îðíû ºâ, ñî¸ë, óëàìæëàëûã õºãæ¿¿ëýõ, ýõ õýëýý àâ÷ ¿ëäýõýä
îðøèíî. Òóõàéëáàë ãàäààä óëñûí èðãýí áîëñîí, ÎÕÓ-ûí èðãýí õýäèé
÷ óðò õóãàöààãààð ãàäààä óëñàä àìüäàð÷ áóé èðãýä, òýäãýýðèéí ¿ð
õ¿¿õýä îðîñ õýë, ñî¸ë, óëàìæëàëàà õºãæ¿¿ëýõ, õàäãàëàõàä ÎÕÓ-ûí
òºðººñ õºíãºëºëò, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ñàíààã àãóóëæýý. Ýíý íü ýäãýýð
èðãýä íü ÎÕÓ-ä ýðãýí èðýõ çàéëøã¿é øààðäëàãûã ¿¿ñãýõã¿é áàéíà.
Èéì òºðëèéí ¿çýë áàðèìòëàë áàòàëñàí òîõèîëäîëä äàðààõ ñàíààã
àãóóëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé õýìýýí ¿çýæ áàéíà. ¯¿íä:
• ßìàð òºðëèéí ñóáúåêòýä çîðèóëñàí ¿çýë áàðèìòëàë (õºòºëáºð)
áàéõ òàëààð òîäîðõîé çààæ ºãºõ (ãàäààä óëñàä àìüäàð÷ áóé Ìîíãîë
Óëñûí èðãýä, ýñõ¿ë Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàëëààñ ãàðñàí èðãýä,
ºíäºð, äýýä áîëîâñðîë, íàðèéí ìýðãýæèë ýçýìøñýí ãàäààä óëñàä
àìüäàð÷ áóé ìîíãîë÷óóä, òýäãýýðèéí ¿ð õ¿¿õýä çýðýã õºòºëáºðò
õàìðàãäàõ ñóáúåêòûã òîäîðõîé áîëãîõ);
• Ñóáúåêòûã òîäîðõîé áîëãîõ õ¿ðýýíä “ýõ îðîí íýãòýí” õýìýýõ
íýð òîìú¸î Ìîíãîë Óëñûí õóóëèàð òîäîðõîéëñîí çîõèöóóëàëò
áàéõã¿é áàéãàà òóë Õèëèéí ÷àíàäàä áàéãàà ýõ îðîí íýãòí¿¿äèéí
òàëààð áàðèìòëàõ òºðèéí áîäëîãûí òóõàé ÎÕÓ-ûí Õîëáîîíû
õóóëüä65 “ýõ îðîí íýãòýí” ãýñýí îéëãîëòûã àâ÷ ¿çýæ áóéã àíõààð÷,
Ìîíãîë Óëñûí õóâüä èéì íýð òîìú¸î àãóóëñàí çîõèöóóëàëò
øààðäëàãàòàé õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñàä “ýõ îðîí íýãòýí”
õýìýýõ îéëãîëòûã òóñãàõûí òóëä íýð òîìú¸îíû õóâüä ìàø
òîäîðõîé òàéëáàðëàõ øààðäëàãàòàé. Òóõàéëáàë,
-“Ýõ îðîí íýãòýí” – ìîíãîë õýë, ñî¸ë óëàìæëàë, çàíøèë,
çàí óëàìæëàëòàé, ýöýã, ýõ íü Ìîíãîë Óëñûí èðãýí (èðãýí
64
НҮБ-ын Åðºíõèé Àññàìáëåéí 1985 оны 12 дугаар сарын 1-нèé өдрийн 40/144 òîîò
òîãòîîëîîð баталсан. Монгол Улс нэгдэн ороогүй. http://www1.umn.edu/humanrts/instree/
Rw4dhri.htm (сүүлд үзсэн 2011.03.09)
65
Федеральный закон “О государственной политике Российской Федерации в отношении
соотечественников за рубежом” № 99-ФЗ 1999.05.24.
áàéñàí) ãàäààä óëñûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèéã;
-“Ýõ îðîí íýãòýí” – óðò õóãàöààãààð ãàäààä óëñàä îðøèí
ñóóæ áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààä óëñûí èðãýíòýé ãýð
á¿ë áîëñíû óëìààñ Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàëëàà àëäñàí ýòãýýä
ãýñýí îéëãîëòóóäûã àãóóëæ áîëíî.
• Ìºí ÎÕÓ-ûí äýýðõè õóóëüä áóé “Íýãäìýë õýë, øàøèí ø¿òëýã,
ñî¸ëûí ºâ, çàí óëàìæëàëòàé õ¿ì¿¿ñ”, “ãàäààäàä àìüäàðäàã ýõ îðîí
íýãòí¿¿ä”, “ñî¸ëûí áîëîí îþóí óõààíû àøèã òóñûí òºëºº ò¿¿õýí
ýõ îðîíòîéãîî õîëáîî òîãòîîõ ñîíãîëò õèéñýí ãàäààäàä áàéíãà
àìüäàðäàã îðîñóóä” ãýñýí îéëãîëòóóäûã Ìîíãîë Óëñàä ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä íýâòð¿¿ëýõ õýðýãòýé. Èíãýñíýýð ººðèéí
îðíû óóãóóë ñî¸ë, óëàìæëàëàà ºâëºí õàäãàëàõ, õºãæ¿¿ëýõ, ãàäààä
óëñàä áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿äýý ýã¿¿ëýí òàòàõ, ýõ îðîí íýãòí¿¿ä,
òýäãýýðèéí ¿ð õ¿¿õäýä ìîíãîë ñî¸ë, óëàìæëàë, õýë, ¸ñ çàíøëûã
íýâòð¿¿ëýõ, õàäãàëàõ çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé çîõèöóóëàëò áèé
áîëíî;
• Òóñ ¿çýë áàðèìòëàë (õºòºëáºð)-èéí çîðèëãûã òîäîðõîé
áîëãîõ. Òóõàéëáàë ºíäºð, äýýä áîëîâñðîëòîé, íàðèéí ìýðãýæèë
ýçýìøñýí ìîíãîë÷óóäàà ýõ îðíû õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõ
çîðèëãîîð ýã¿¿ëýí òàòàõ áîäëîãî, ýñõ¿ë ººðèéí îðíû ñî¸ë, õýë,
ºâ, óëàìæëàëàà õàìãààëàõ, õàäãàëàõ, õºãæ¿¿ëýõ, ýñõ¿ë Ìîíãîë
Óëñûí õàðüÿàëëààñ òàòãàëçàæ ãàäààä óëñðóó ãàð÷ áóé èðãýäèéí
òîîã áàãàñãàõ, ýñõ¿ë õàðüÿàëàë íü òîäîðõîéã¿é èðãýäèéí õóâüä
ãýð á¿ë á¿ðòãýë, âèç, õ¿¿õýä ¿ð÷ëýëò, äèïëîìàò õàìãààëàë
çýðýã àñóóäëûã õºíäºõ, ýñõ¿ë õî¸ð óëñûí èðãýíèé äóíäààñ
òºðñºí õ¿¿õäèéí õàðüÿàëëûí àñóóäëûã òîäîòãîõ çýðýã òîäîðõîé
çîðèëãîòîé áàéõ õýðýãòýé;
• Òóñ ¿çýë áàðèìòëàë (õºòºëáºð) íü ÿìàð òºðëèéí äàâóó
õºíãºëºëò¿¿äèéã ýäë¿¿ëýõ ãýæ áóéã ñàéòàð ñóäëàñíû ¿íäñýí äýýð
çîõèöóóëàõ õýðýãòýé. Àëèâàà õºíãºëºëò íü èðãýäèéã òàòàõ áóñ
ãàäàãø ãàðàõ áàéäëûã ¿¿ñãýæ áîëîõûã õàðãàëçàõ õýðýãòýé;
• Ìîíãîë Óëñûí õóóëèàð “Ýõ îðîí íýãòýí” õýìýýí îéëãîëòûã
õóóëü÷èëñàí òîõèîëäîëä òýäãýýð õ¿ì¿¿ñò ÷èãëýñýí äàðààõ òºðèéí
áîäëîãûã áàðèìòàëæ áîëîõ òàëòàé. Òóõàéëáàë,
- Ìîíãîë ñî¸ë, ¸ñ çàíøèë, õýë, ºâ óëàìæëàëàà õàäãàëàõ,
õºãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ãàäààä óëñàä áóé ýõ îðîí íýãòí¿¿ääýý
÷èãëýñýí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëæ,
íýâòð¿¿ëæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä îëîí òîîíû ìîíãîë÷óóä
áàéðøèõ ãàçðûã ñîíãîí àâ÷ ìîíãîë÷óóä, òýäãýýðèéí ¿ð õ¿¿õäýä
çîðèóëñàí ìîíãîë õýë, ñî¸ë óëàìæëàë, çàí çàíøëûí òàëààð
ñóðàëöàõ ñóðãàëòûí òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî;
- Ýíý õ¿ðýýíä Äèïëîìàò àëáàíû òóõàé õóóëüä çààñàí
Ìîíãîë Óëñûí Äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçàð íü Ìîíãîë
Óëñûí èðãýíèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã îëîí óëñûí
ýðõ ç¿éí äàãóó äèïëîìàò àðãààð õàìãààëàõ, êîíñóëûí áîëîí
íîòàðèàòûí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, èðãýíèé ãýð á¿ëèéí áàéäëûí
á¿ðòãýëèéã õºòëºõ, ýä ìàòåðèàë, ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ
¿¿ðýãòýé ãýñýí ÷èã ¿¿ðãèéã ºðãºæ¿¿ëæ , óã ãàçðààð äàìæóóëæ,
66
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ýõ îðîí íýãòí¿¿ääýý õýë ñî¸ë, ò¿¿õ, çàí

çàíøèë, óëàìæëàëûí õè÷ýýë çààæ áîëîõ þì., ªºðººð õýëáýë
õèëèéí ÷àíàäàä áóé èðãýäýý ýã¿¿ëýí òàòàõ øóóä çîõèöóóëàëò
õèéõýýñ ãàäíà òýäãýýð èðãýäèéã ýõ îðîíäîî ººðñäºº èðýõ ñýäýë
òºð¿¿ëýõ¿éö áîäëîãûã ÿâóóëàõ õýðýãòýé áàéíà.
• Ìîíãîë Óëñûí õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõ çîðèëãîòîéãîîð
áèçíåñ ýðõëýõ, òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ãýæ áóé ýõ îðîí íýãòíèé
ñàíàà÷èëãûã äýìæèõ, òîäîðõîé ò¿âøèíä òºðººñ õºíãºëºëò
¿ç¿¿ëýõ;
• Ýõ îðîí íýãòí¿¿ä îëîí òîîãîîð îðøèí ñóóõ ãàäààä óëñàä
ìîíãîë õýëýýð îëîí íèéòèéí õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéã
íýâòð¿¿ëæ àæèëëóóëàõ.
Ìîíãîë Óëñûí Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä ñóóðèëñàí ¯íäýñíèé

õºãæëèéí öîãö áîäëîãûí 4.8.3, Çàñãèéí ãàçðûí 2008-2012 îíû ¿éë
àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí 5.1.7-ä çààñàí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
çîðèëãîîð Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2010 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí
28-íèé ºäðèéí 250 äóãààðòàé “Õºòºëáºð áàòëàõ òóõàé67” òîãòîîë
áàòàëæýý. Òóñ òîãòîîëûí äàãóó “Çºãèéí ¿¿ð” õºòºëáºð68, òºëºâëºãººã
áàòàëñíû äàãóó: “Õèëèéí ÷àíàäàä ºíäºð áîëîâñðîë, ìýäëýã, óð
÷àäâàð ýçýìøèí àæèëëàæ, àìüäàð÷ áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí èðãýäèéã ýõ
îðîíäîî óðò, áîãèíî õóãàöààãààð ýðãýí èðæ àæèëëàõ, áèçíåñ ýðõëýõ,
ãàäààäûí äýâøèëòýò òåõíèê, òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ, ìýäëýã
äàìæóóëàõ, õºðºíãº îðóóëàëò òàòàõ çýðýã îëîí õýëáýð, ÷èãëýëýýð ýõ
îðíûõîî õºãæèë äýâøèëä õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ
çîðèëãîîð ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàâ” õýìýýí òóñãàæýý. Ãàäààä
óëñóóäûí æèøýýã àâ÷ ¿çýõýä, òóñ òºðëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä
ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðãýýñ ãàäíà òîäîðõîé íèéãìèéí õºø¿¿ðýã áàéõ
õýðýãòýé õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí õóâüä “ýõ îðîí÷ ñýòãýëãýý”,
“ººðèéí îðíû èðýýä¿é, õºãæëèéí òºëºº ñàíàà çîâíèñîí ñýòãýë” çýðýã
¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëàí õºø¿¿ðýã ¿¿ñãýõ áîëîìæòîé.

66
Дипломат албаны тухай хууль-7.
67
“Зөгийн үүр” хөтөлбөрийг баталсан тогтоол, http://cooperation.gov.mn /сүүлд үзсэн
2011.03.09/
68
ЗГ-ын 2010 оны 09 сарын 28-ны өдрийн 250 тоот тушаалын хавсралт “Хилийн чанад дахь
Монгол Улсын иргэдийг улс орны бүтээн байгуулалтад оролцоход дэмжлэг үзүүлэх Зөгийн
үүр” хөтөлбөр
Õàâñðàëò 1.
ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÀÐÜßÀËÀË, Õ¯Í ÀÌ Ç¯ÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ

ÒÀËÀÀÐÕ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ ÀÃÓÓËÑÀÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÀÊÒÓÓÄ
ä/ä Õóóëèéí íýð Çààëò
ÍÝÃ. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÕÓÓËÜ:
1. À ÿ ë à ë ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Íèéòëýã ¿íäýñëýë

æóóë÷ëàëûí 3 äóãààð ç¿éë.Õóóëèéí íýð òîìú¸î
òóõàé õóóëü 3.1.Ýíý õóóëüä õýðýãëýñýí äàðààõü íýð òîìú¸îã äîð
(2002) äóðäñàí óòãààð îéëãîíî:
3.1.5.”æóóë÷èí” ãýæ àÿëàë æóóë÷ëàë õèéæ áàéãàà
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é
õ¿íèéã;
2. Ã à ä à à ä û í ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ. ÍÈÉÒËÝÃ ¯ÍÄÝÑËÝË

èðãýíèé ýðõ 1 ä¿ãýýð ç¿éë. Õóóëèéí çîðèëò
ç¿éí áàéäëûí Ýíý õóóëèéí çîðèëò íü ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
òóõàé õóóëü Ìîíãîë Óëñàä îðîõ, ãàðàõ, äàìæèí ºíãºðºõ, îðøèí ñóóõ
(1993) æóðàì, òýäíèé ýðõ, ¿¿ðãèéã òîãòîîæ, õýðýãæ¿¿ëýõòýé
õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî.
4 ä¿ãýýð ç¿éë. Ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé
Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí õàìààðàõ ýòãýýä
Ýíý õóóëèéí çààëò íü Ìîíãîë Óëñàä çîð÷èã÷, òóñ
óëñûí íóòàã äýâñãýðýýð äàìæèí ºíãºðºã÷, ò¿ð áóþó
óäààí õóãàöààãààð îðøèí ñóóã÷, áàéíãûí îðøèí ñóóã÷
öàãàà÷ ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í (öààøèä ýíý
õóóëüä”ãàäààäûí èðãýí” ãýõ)-ä õàìààðíà.
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ. Ìîíãîë Óëñûí âèç, Ìîíãîë

Óëñàä îðîõ, ãàðàõ, äàìæèí ºíãºðºõ
3) Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóã÷, öàãàà÷ ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä ãàðàõ, ãàðàõ-îðîõ âèç îëãîõ;
(Ýíý çààëòûí äóãààðûã 2001 îíû 6 äóãààð ñàðûí 7-íû
ºäðèéí õóóëèàð ººð÷èëñºí)
16 äóãààð ç¿éë. Âèçèéí õóãàöàà
1.6) Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóã÷, öàãàà÷
ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä ãàðàõ-îðîõ âèçèéã
120 õ¿ðòýë õîíîã. (Ýíý çààëòàä 2000 îíû 12 äóãààð ñàðûí
7-íû ºäðèéí õóóëèàð ººð÷ëºëò îðóóëñàí)

ÄªÐªÂÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÀÄ ÇÎÐ×ÈÕ, ÎÐØÈÍ ÑÓÓÕ
27 äóãààð ç¿éë. Õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ãàäààäàä çîð÷èõ
1. Ìîíãîë Óëñàä îðøèí ñóóãàà õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
ãàäààäàä çîð÷èæ áîëíî.
2. Ãàäààäàä çîð÷èõ õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä Àëáàíààñ áàðèìò
áè÷èã îëãîíî.
3. Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë ãàäààäàä
çîð÷èõ õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä âèç îëãîõîä Ìîíãîë Óëñûí
èðãýí ãàäààäàä õóâèéí õýðãýýð çîð÷èõ, öàãàà÷ëàõ òóõàé
õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòûã áàðèìòàëíà.
28 äóãààð ç¿éë. Ìîíãîë Óëñàä îðøèí ñóóãàà öàãàà÷,
õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä îëãîõ áàðèìò áè÷èã
1. Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò áàéíãà îðøèí ñóóã÷,
öàãàà÷ ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä Àëáàíààñ
çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí àëü íýãæèéí îðøèí
ñóóã÷ áîëîõûã òîäîðõîéëñîí “Ìîíãîë Óëñàä îðøèí ñóóõ
¿íýìëýõ” îëãîíî.
2. Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóã÷, öàãàà÷ ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ãàäààäàä çîð÷èõäîî îðøèí ñóóõ
¿íýìëýõýý íèéñëýëä Àëáàíä õàäãàëóóëæ, á¿ðìºñºí ÿâàõ
òîõèîëäîëä õóðààëãàíà.
Ç. Ãàäààäàä çîð÷èõ õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä îëãîõ áàðèìò
áè÷ãèéí õóóëü ç¿éí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí
ãèø¿¿í áàòàëíà.
3. Ã à ä à à ä û í ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ ÍÈÉÒËÝÃ ¯ÍÄÝÑËÝË

õ º ð º í ã º 3 äóãààð ç¿éë. Õóóëèéí íýð òîìú¸î
îðóóëàëòûí 2. “Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàã÷” ãýæ Ìîíãîë Óëñàä
òóõàé õóóëü õºðºíãº îðóóëàëò õèéæ áóé ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä,
(1993) õóâü õ¿í (Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóäàãã¿é
ãàäààäûí èðãýí áîëîí õàðüÿàëàëã¿é õ¿í, ò¿¿í÷ëýí
ãàäààäàä áàéíãà îðøèí ñóóäàã Ìîíãîë Óëñûí èðãýí)-
èéã õýëíý.
3. “Ìîíãîëûí õºðºíãº îðóóëàã÷” ãýæ õºðºíãº îðóóëàëò
õèéæ áóé ìîíãîëûí õóóëèéí ýòãýýä, õóâü õ¿í (Ìîíãîë
Óëñûí èðãýí, Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóäàã
ãàäààäûí èðãýí áîëîí õàðüÿàëàëã¿é õ¿í)-èéã õýëíý.
4. Ãàçðûí òóõàé ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ
(2002) 32 äóãààð ç¿éë. Ãàçàð ýçýìøèõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàõ
32.2. Èðãýí ýíý õóóëèéí 32.1-ä çààñàí õ¿ñýëòýä
äàðààõü ç¿éëèéã òóñãàíà:
32.2.2. ýçýìøèõ ãàçðûí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã
äýâñãýðèéí íýãæèéí õàðüÿàëàë, õýìæýý, çààã,
áàéðøèë, íýãæ òàëáàðûã õàðóóëñàí òîéì çóðàã;
32.Ç. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ýíý õóóëèéí 32.1-ä
çààñàí õ¿ñýëòýä äàðààõü ç¿éëèéã òóñãàíà: 32.3.1. àæ
àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îíîîñîí íýð, õàðüÿàëàë,
õàÿã, óëñûí á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýýíèé õóóëáàð;
32.3.2. òóõàéí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí
¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ ãàçðûí çàñàã çàõèðãàà,
íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí õàðüÿàëàë, õýìæýý, çààã,
áàéðøèë, íýãæ òàëáàðûã õàðóóëñàí òîéì çóðàã;
44 ä¿ãýýð ç¿éë. Ãàçàð àøèãëóóëàõ
44.4. Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà (18Ç õîíîãîîñ
äýýø õóãàöààãààð) îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä ãàçðûã çºâõºí ãýð á¿ëèéí
õàìòûí õýðýãöýýíèé íü çîðèóëàëòààð àøèãëóóëàõ
àñóóäëûã äóóäëàãà õó
àëäààíû çàð÷ìààð òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãà
øèéäâýðëýíý.
44.7. Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ãàçàð
àøèãëàõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàõûí ºìíº ãàäààäûí
èðãýäèéí àñóóäàë ýðõýëñýí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ
òîäîðõîéëîëò àâñàí áàéíà.
5. Ã à ç ð û í Ç äóãààð ç¿éë. Ãàçðûí òºëáºð òºëºã÷
ò º ë á º ð è é í Ãàçðûí òóõàé õóóëüä çààñàí íºõöºë, æóðìûí äàãóó
òóõàé (1997) ãýðýý áàéãóóëàí ãàçðûã ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà,
ãàçàð àøèãëàæ áàéãàà ãàäààä óëñûí äèïëîìàò
òºëººëºã÷èéí áîëîí êîíñóëûí ãàçàð, îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èéí ãàçàð, ãàäààä óëñûí
õóóëèéí ýòãýýä, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
ãàçðûí òºëáºð òºëºã÷ áàéíà.
6. Ãàçðûí õýâëèé ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ ÍÈÉÒËÝÃ ¯ÍÄÝÑËÝË

òóõàé (1988) 9 ä¿ãýýð ç¿éë. Ãàçðûí õýâëèéã àøèãëàã÷
2. Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí òîõèîëäîëä
ãàçðûí õýâëèéã ãàäààä óëñûí õóóëèéí ýòãýýä,
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä çîõèõ æóðìûí äàãóó
àøèãëóóëæ áîëíî.
7. Ãàëò çýâñãèéí ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Ãàëò çýâñýã ºì÷ëºõ
òóõàé (2001) 5 äóãààð ç¿éë. Ãàëò çýâñýã ºì÷ëºõ
5.4. Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë äèïëîìàò áîëîí
îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãààãààñ áóñàä
ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí
íóòàã äýâñãýðò ãàëò çýâñýã ºì÷ëºõèéã õîðèãëîíî.
8. Ãàëûí àþóëã¿é ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûí
áàéäëûí òóõàé òàëààðõè íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí
(1999) íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ýðõ, ¿¿ðýã
15 äóãààð ç¿éë.Ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
òàëààðõè èðãýäèéí ýðõ, ¿¿ðýã
15.1.Ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òàëààð Ìîíãîë
Óëñûí èðãýí áîëîí ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
äàðààõü ýðõòýé áàéíà:
15.1.1.ãàë ò¿éìýð ãàðñàí ¿åä àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä,
ýä õºðºíãºº õàìãààëóóëàõ, ãàë ò¿éìðèéí øàëòãààí,
íºõöºëèéã òîãòîîõîä áèå÷ëýí îðîëöîõ;
15.1.2. ãàë ò¿éìýðòýé õîëáîãäîëòîé ¿íýí çºâ ìýäýý
àâàõ;
15.1.3.Ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ
çºð÷ñºí ýòãýýäýä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõèéã õîëáîãäîõ
áàéãóóëëàãààñ øààðäàõ.
15.2.Ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òàëààð Ìîíãîë
Óëñûí èðãýí áîëîí ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
äàðààõü ¿¿ðýãòýé áàéíà:
15.2.1.ãàëûí àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü
òîãòîîìæèéã ñàõèí áèåë¿¿ëýõ;
15.2.2.ãàë ò¿éìýð ãàð÷ áàéãàà òîõèîëäîëä ãàë
ò¿éìýðòýé òýìöýõ áàéãóóëëàãàä íýí äàðóé ìýäýãäýõ;
15.2.3.ãàë ò¿éìýð óíòðààõ, õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë
ìýíä, ýä õºðºíãèéã àâðàí õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíä
áîëîëöîîòîé äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ;
15.2.4.ãàë ò¿éìðèéí òàëààðõè çºð÷èë, äóòàãäëûã
õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä øóóðõàé ìýäýýëýõ.
9. Ãýð á¿ëèéí ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ ÍÈÉÒËÝÃ ¯ÍÄÝÑËÝË

òóõàé õóóëü 4 ä¿ãýýð ç¿éë. Ãýðëýëò, ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû çàð÷èì
(1999) 4.6.Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é
áîë Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð áàéíãà îðøèí ñóóãàà
ãàäààäûí èðãýí,õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíä
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíòýé àäèë òýãø ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Ãýðëýëòèéí õàðèëöàà ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë,
ãýðëýõ íºõöºë, æóðàì, ãýðëýëò äóóñãàâàð áîëîõ
6 äóãààð ç¿éë.Ãýðëýõ íºõöºë
6.1.Ýíý õóóëèéí 9.1-ä çààñàí õàðøëàõ øàëòãààíã¿é áîë 18
íàñàíä õ¿ðñýí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ýðýãòýé, ýìýãòýé õî¸ð áóþó
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí íü ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íòýé
õàðèëöàí çºâøººðºëöñºíººð Ìîíãîë Óëñàä ãýðëýæ áîëíî.
6.3.Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí, õ
àðüÿàëàëã¿é õ¿íèé ãýðëýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä Ìîíãîë
Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë ýíý õóóëèéã
áàðèìòàëíà.
6.4.Ìîíãîë Óëñûí èðãýä õîîðîíäîî, ýñõ¿ë Ìîíãîë Óëñûí
èðãýí íü ãàäààäûí èðãýí áóþó õàðüÿàëàëã¿é õ¿íòýé ãàäààä
óëñàä òóõàéí óëñûí õóóëèéí äàãóó ãýðëýñýí íü ýíý õóóëèéí
9-ä õàðøëàõã¿é áîë Ìîíãîë Óëñàä õ¿÷èíòýéä òîîöîãäîíî.
6.6.Ìîíãîë Óëñûí èðãýí íü ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é
õ¿íòýé ãàäààä óëñàä ãýðëýñýí áîë òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã
ãýðëýã÷äèéí ñîíãîñîí óëñûí õóóëèàð, ñîíãîîã¿é áîë ýíý
õóóëèàð òîäîðõîéëíî.
12 äóãààð ç¿éë.Ãýðëýëò öóöëàõ æóðàì
12.3.Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð áàéíãà îðøèí ñóóãàà
ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé ãýðëýëò öóöëàõ àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð
çààãààã¿é áîë ýíý õóóëèéã áàðèìòëàíà.
14 ä¿ãýýð ç¿éë.Ãýðëýëòèéã ø¿¿õèéí æóðìààð öóöëàõ
14.10.Ãàäààä óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóãàà Ìîíãîë Óëñûí èðãýä
áîëîí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí íü ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é
õ¿íýýñ ãýðëýëòýý öóöëóóëñàí íü Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí
ãýðýý áîëîí ýíý õóóëüä õàðøëàõã¿é áîë ãýðëýëò öóöëóóëñíûã
õ¿÷èíòýéä òîîöíî.
ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Ýöýã, ýõ, õ¿¿õäèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà
23 äóãààð ç¿éë.Õ¿¿õäèéí ýöýã, ýõèéã ø¿¿õèéí æóðìààð
òîãòîîõ
23.3.Õ¿¿õýä Ìîíãîë Óëñûí èðãýí áîë Ìîíãîë Óëñûí íóòàã
äýâñãýð äýýð áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëà
ëã¿é õ¿íòýé õîëáîãäîëòîé ýöýã, ýõ òîãòîîõ àñóóäëûã Ìîíãîë
Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë ýíý õóóëèéí
äàãóó øèéäâýðëýíý.
ÄÎËÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ
58 äóãààð ç¿éë.Ãàäààäûí èðãýí Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò õ¿¿õýä
¿ð÷ëýí àâàõ
58.10.Ýíý ç¿éë íü õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä íýãýí àäèë õàìààðíà.
ÍÀÉÌÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ,
õ¿¿õäèéã ãýð á¿ëäýý àâ÷ àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
67 äóãààð ç¿éë.Àñðàí õàìãààëàõ, õàðãàëçàí äýìæèõ
67.3.Ãàäààä óëñàä îðøèí ñóóãàà Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, Ìîíãîë
Óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿
íèéã àñðàí õàìãààëæ, õàðãàëçàí äýìæèõýä ýíý õóóëèéã äàãàæ
ìºðäºíº.
10. Ä à à ò ã à ë û í ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Íèéòëýã ¿íäýñëýë

òóõàé (2004) 5 äóãààð ç¿éë. Ãàäààäûí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä, õàðüÿàëàë
ã¿é õ¿íèé äààòãàë
5.1. Ãàäààä óëñûí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò áàéãàà ýä õºðºíãº, ýäèéí áóñ
õºðºíãºº Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí íýãýí
àäèë íºõöºëººð äààòãóóëàõ ýðõòýé.
11. Æ à ã ñ à à ë , 4 ä¿ãýýð ç¿éë. Æàãñààë, öóãëààí çîõèîí áàéãóóëàõ ýðõ
öóãëààí õèéõ 2. Õóóëü Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é
æ ó ð ì û í áîë ãàäààä óëñûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí
òóõàé (1994) õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áàéãàà
æàãñààë, öóãëààíä îðîëöîõ ýðõòýé.
12. Çîõèîã÷èéí ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Çîõèîã÷, çîõèîã÷èéí ýðõýýð
ýðõ áîëîí õàìãààëàõ á¿òýýë
ò ¿ ¿ í ä 4 ä¿ãýýð ç¿éë. Çîõèîã÷èéí ýðõ ýäëýõ ýòãýýä
õ à ì à à ð à õ 4.1.Çîõèîã÷èéí ýðõèéã ýíý õóóëèéí äàãóó äàðààõü ýòãýýä
ýðõèéí òóõàé ýäýëíý:
(2006) 4.1.1.á¿òýýë íü íèéòëýãäñýí ýñýõýýñ ¿ë õàìààð÷ á¿òýýë
òóóðâèñàí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðò
áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í;
13. È ð ã ý ä ý ý ñ ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Íèéòëýã ç¿éë
ò º ð è é í 5 äóãààð ç¿éë. ªðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ
áàéãóóëëàãà, 2. Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæ, îëîí óëñûí ãýðýýíä
à ë á à í ººðººð çààãààã¿é áîë òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðò áàéãàà
òóøààëòàíä ãàäààäûí èðãýí õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ
ã à ð ã à ñ à í òàëààð Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé àäèë ýðõ ýäýëíý.
ºðãºäºë,
ã îìäëûã
øèéäâýðëýõ
òóõàé(1995)
14. È ð ã ý í è é ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ ÈÐÃÝÍÈÉ ÃÝÐ Á¯ËÈÉÍ

á¿ðòãýëèéí ÁÀÉÄËÛÍ ÁÎËÎÍ Õ¯Í ÀÌÛÍ ªÐÕÈÉÍ Á¯ÐÒÃÝË
òóõàé õóóëü 12 äóãààð ç¿éë.Òºðñíèéã á¿ðòãýõ
(1999) 12.15.Ýöýã, ýõèéí õýí íýã íü Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò,
íºãºº íü ãàäààä óëñûí õàðüÿàò, ýñõ¿ë õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
áîë òýäíèé äóíäààñ òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð òºðñºí
õ¿¿õäèéã ýöýã, ýõèéí õ¿ñýëòèéã ¿íäýñëýí ýíý ç¿éëä
çààñàí æóðìûí äàãóó á¿ðòãýíý.
13 äóãààð ç¿éë.Ãýðëýëòèéí á¿ðòãýë
13.6.Òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð Ìîíãîë Óëñûí èðãýí
ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íòýé, ýñõ¿ë ãàäààäûí
èðãýä, õàðüÿàëàëã¿é õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî ãýðëýñíèéã
Ãàäààäûí èðãýäèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí
11.1 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí áàéãóóëëàãà ýðõëýí á¿ðòãýíý.
13.9.Ýíý õóóëèéí 13.2, 13.7-ä çààñàí áàðèìò áè÷ãèéã
õàâñàðãàñàí ºðãºäëèéã õ¿ëýýí àâìàãö èðãýíèé á¿ðòãýëèéí
àæèëòàí ãýðëýñíèéã 30 õîíîãèéí äîòîð á¿ðòãýæ,
ãýð÷èëãýý îëãîíî. Ãýðëýëòèéí ãýð÷èëãýýíä äàðààõü
ç¿éëèéã òóñãàíà:
13.9.1.ãýðëýã÷äèéí õàðüÿàëàë, îâîã, ýöãèéí íýð, íýð,
òºðñºí îí, ñàð, ºäºð;
14 ä¿ãýýð ç¿éë.Ãýðëýëò öóöàëñíû á¿ðòãýë
14.6.Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçðûí èðãýíèé
á¿ðòãýëèéí àæèëòàí ýíý õóóëèéí 14.2, 14.3, 14.5-ä
çààñàí áàðèìò áè÷ãèéã õàâñàðãàñàí ºðãºäëèéã õ¿ëýýí
àâ÷ øèéäâýðëýí ãýðëýëò öóöàëñíûã á¿ðòãýæ, ãýð÷èëãýý
îëãîíî. Ãýðëýëòèéã öóöàëñàí ãýð÷èëãýýíä äàðààõü
14.6.1.ãýðëýëòýý öóöëóóëñàí íºõºð, ýõíýðèéí õàðüÿàëàë,
îâîã, ýöãèéí íýð, íýð;
14.8.Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò áàéíãà îðøèí ñóóãàà
ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ãýðëýëòýý öóöëóóëàõ
àñóóäëàà Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð
çààãààã¿é áîë Ãýð á¿ëèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí
äàãóó øèéäâýðë¿¿ëíý.
16 äóãààð ç¿éë.¯ð÷ëýëòèéí á¿ðòãýë
16.3.Ãàäààäûí èðãýí Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò áîëîí òóñ
óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð îðøèí ñóóãàà õàðüÿàëàëã¿é
õ¿¿õäèéã ¿ð÷ëýí àâàõ òóõàé íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí
õ¿ñýëòýý íèéñëýëä Èðãýíèé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí óëñûí
òºâä, îðîí íóòàãò àéìãèéí Çàñàã äàðãûí äýðãýäýõ èðãýíèé
á¿ðòãýë ìýäýýëëèéí àëáàíä òóñ òóñ áè÷ãýýð ãàðãàíà.
16.5.Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò áîëîí òóñ óëñûí íóòàã
äýâñãýð äýýð îðøèí ñóóãàà õàðüÿàëàëã¿é õ¿¿õäèéã
¿ð÷ëýí àâàõ æóðàì áîëîí ãàäààäûí èðãýíýýñ á¿ðä¿¿ëýõ
áàðèìò áè÷ãèéí æàãñààëòûã õóóëü ç¿éí áîëîí ýð¿¿ë
ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí
ãàçðûí ãèø¿¿í õàìòðàí áàòàëíà.
17 äóãààð ç¿éë.Ýöýã òîãòîîñîí òóõàé á¿ðòãýë

17.3.Ãýðëýëòýý á¿ðòã¿¿ëýýã¿é ýöýã, ýõýýñ òºðñºí õ¿¿õäèéí ýöãèéã
òîãòîîñíûã ýöýã, ýõèéí õàìòðàí ãàðãàñàí ºðãºäëèéã (ºðãºäºëä
õ¿¿õäèéí ýöýã ìºí áîëîõîî õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéãàà èðãýíèé
îâîã, ýöãèéí íýð, íýð òºðñºí îí, ñàð, ºäºð, èðãýíèé õàðüÿàëàë,
îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàÿã, õ¿¿õäèéí îâîã, ýöãèéí íýð, íýð,
õ¿éñ, òºðñºí îí, ñàð, ºäºð, ãàçàð, ýöýã òîãòîîñíû äàðàà õ¿¿õäèéí
îâîã, ýöãèéí íýð, ººð÷ëºãäºõ ýñýõèéã äóðäñàí áàéíà) ¿íäýñëýí
èðãýíèé ãýð á¿ëèéí áàéäëûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýíý.
17.6.Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð
äýýð áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íòýé
õîëáîãäñîí ýöýã òîãòîîñíûã á¿ðòãýõäýý ýíý õóóëèéí 17-ä çààñíûã
áàðèìòàëíà.
18 äóãààð ç¿éë.Îâîã, ýöãèéí íýð, íýð ººð÷èëñíèé á¿ðòãýë
18.4.Èðãýí îâîã, ýöãèéí íýð, íýðýý ººð÷ëºõ òóõàé ºðãºäëºº
(ºðãºäºëä ºðãºäºë ãàðãàã÷èéí îâîã, ýöãèéí íýð, íýð, òºðñºí îí,
ñàð, ºäºð, îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàÿã, ãýð á¿ëèéí áàéäàë, òºðñºí
áîëîí ¿ð÷ëýí àâñàí õ¿¿õäèéí îâîã, ýöãèéí íýð, íýð, ºðãºäºë
ãàðãàã÷èéí ñîíãîæ àâñàí îâîã, ýöãèéí íýð, íýð, òýäãýýðèéã
ººð÷ëºõ áîëñîí ¿íäýñëýë çýðãèéã äóðäñàí áàéíà) ãàðãàæ äàðààõü
áàðèìò áè÷ãèéã õàâñàðãàíà:
18.4.7.ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèéã Ìîíãîë Óëñûí
õàðüÿàò áîëãîñîí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã;
19 ä¿ãýýð ç¿éë.Íàñ áàðñíû á¿ðòãýë
19.5.Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð ýíý õóóëèéí 19.3-ò
çààñàí áàðèìò áè÷ãèéã õ¿ëýýí àâ÷ èðãýíèé íàñ áàðñíûã á¿ðòãýæ,
ãýð÷èëãýý îëãîíî. Ãýð÷èëãýýíä äàðààõü ç¿éëèéã òóñãàíà:
19.5.3.èðãýíèé õàðüÿàëàë, îðøèí ñóóæ áàéñàí ãàçðûí õàÿã;
19.7.Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð, ýñõ¿ë òóñ óëñûí àãààðûí
áîëîí áóñàä õºëºã îñîëäñîíû óëìààñ íàñ áàðñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé
¿åä àëãà áîëñîí ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Èðãýíèé
õóóëèéí 24 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíû äàãóó íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàñíûã
á¿ðòãýæ áîëíî.
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ ÈÐÃÝÍÈÉ ¯ÍÝÌËÝÕ, ¯ÍÄÝÑÍÈÉ

ÃÀÄÀÀÄ ÏÀÑÏÎÐÒÛÍ ÁÎËÎÍ ØÈËÆÈÕ ÕªÄªËÃªªÍÈÉ
Á¯ÐÒÃÝË
22 äóãààð ç¿éë.Èðãýíèé ¿íýìëýõ
22.4.Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò 16 íàñ õ¿ðñýí èðãýí îðøèí ñóóãàà
íóòàã äýâñãýðèéíõýý ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàðò
èðãýíèé ¿íýìëýõ àâàõ òóõàé ºðãºäëºº ãàðãàæ, äàðààõü áàðèìò
áè÷ãèéí àëü íýãèéã õàâñàðãàíà:
22.4.2.Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò áîëãîñîí áîëîí èðãýíèé õàðüÿàëë
ûã ñýðãýýí òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèã.
24 ä¿ãýýð ç¿éë.Îðøèí ñóóõ ¿íýìëýõ
24.1.Ìîíãîë Óëñûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ îëãîñîí Ìîíãîë
Óëñàä îðøèí ñóóõ çºâøººðëèéí äàãóó öàãàà÷ ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä Ìîíãîë Óëñàä îðøèí ñóóõ ¿íýìëýõèéã
Ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 7 äóãààð
ç¿éëèéí 1-ä çààñàí Ãàäààäûí èðãýí, õàðúÿàòûí àñóóäàë ýðõëýõ
àëáà îëãîíî.
26 äóãààð ç¿éë.Øèëæèí ñóóðüøèõ õºäºëãººíèéã á¿ðòãýõ

26.5.Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð áàéíãà îðøèí ñóóãàà
öàãàà÷ ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí
íóòàã äýâñãýð äýýð øèëæèí ñóóðüøèõ òîõèîëäîëä Ãàäààäûí
èðãýíèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëèéí
4 äýõ õýñýãò çààñíûã áàðèìòàëíà.
ÄªÐªÂÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ ÈÐÃÝÍÈÉ Á¯ÐÒÃÝË, ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ

ÑÈÑÒÅÌ
29 ä¿ãýýð ç¿éë.Èðãýíèé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí ñàí

29.1.Èðãýíèé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí ñàí äàðààõü ìýäýýëëèéã
àãóóëíà:
29.1.13.Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí,
õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé;
ÄÎËÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ ÁÓÑÀÄ Ç¯ÉË

39 ä¿ãýýð ç¿éë. Èðãýíèé á¿ðòãýëèéí õóóëü òîãòîîìæ
çºð÷èã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà
39.1.Èðãýíèé á¿ðòãýëèéí àæèëòíû õóóëü áóñ ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí
, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé ýðõ õîõèðñîí áîë ó÷èðñàí ãýì õîðûã
õóóëü òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó àðèëãàíà.
39.2.Èðãýíèé á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.
15. Èðãýíèé ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Íèéòëýã ¿íäýñëýë
õóóëü 7 äóãààð ç¿éë. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷
(2002) 7.2. Èðãýí ãýæ èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷-
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèéã
îéëãîíî.
ÆÀÐÀÍ ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Îëîí óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí

õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä
543 äóãààð ç¿éë. Ãàäààä óëñûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé
èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæ
543.1.Ãàäààä óëñûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí
èðãýíèé íýãýí àäèë èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðòàé áàéíà.
Ýíýõ¿¿ ÷àäâàðûã Ìîíãîë Óëñûí õóóëèàð õÿçãààðëàæ áîëíî.
543.3.Õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæèéã
ò¿¿íèé áàéíãà îðøèí ñóóãàà óëñûí õóóëèàð òîäîðõîéëíî.
543.5.Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð õèéñýí õýëöýë, ãýì
õîð ó÷ðóóëñíààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéí òàëààðõè ãàäààä óëñûí èðãý
í, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæèéã Ìîíãîë
Óëñûí õóóëèàð òîäîðõîéëíî.
546 äóãààð ç¿éë. Èðãýíèéã ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîõ, íàñ
áàðñàí ãýæ çàðëàõ
546.2.Õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèéã ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîõ,
íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàõàä òóõàéí ýòãýýäèéí áàéíãà îðøèí
ñóóäàã ãàçðûí õóóëèàð, õýðýâ áàéíãûí îðøèí ñóóõ ãàçàð
áàéõã¿é áîë Ìîíãîë Óëñûí õóóëèàð çîõèöóóëíà.
16. Èðãýíèé ÀÐÂÀÍ ÅÑÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Îëîí óëñûí èðãýíèé
õýðýã ø¿¿õýä ýðõ ç¿éí õîëáîãäîëòîé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
õ ÿ í à í àæèëëàãàà
øèéäâýðëýõ 189 ä¿ãýýð ç¿éë. Îëîí óëñûí èðãýíèé ýðõ
òóõàé (2002) ç¿éí õîëáîãäîëòîé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíû õàðüÿàëàë
189.1.Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õýýð ãàäààä óëñûí èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýä, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íòýé õîëáîãäîëòîé
èðãýíèé õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä òýäãýýð íü
õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë Ìîíãîë Óëñûí èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýäèéí àäèë ýðõòýé áàéíà.
189.2.Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ äîð äóðäñàí îëîí óëñûí
èðãýíèé ýðõ ç¿éí õîëáîãäîëòîé èðãýíèé õýðãèéã
ººðèéí õàðüÿàëàëä õàìààðóóëàí õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààã ÿâóóëíà:
189.2.1.íýõýìæëýëèéí õàðèóöàã÷ íü Ìîíãîë Óëñàä
áàéíãà îðøèí ñóóäàã áóþó àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàã;
189.2.2.íýõýìæëýëèéã õýä õýäýí ýòãýýä õàìòðàí
ãàðãàñàí áà òýäãýýðèéí àëü íýã íü Ìîíãîë Óëñàä
áàéíãà îðøèí ñóóäàã;
189.2.3.ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýýã¿é
áóþó çîõèõ ¸ñîîð ã¿éöýòãýýã¿éí óëìààñ íýõýìæëýë
ãàðãàñàí áà òóõàéí ¿¿ðãèéã Ìîíãîë Óëñàä ã¿éöýòãýõ
¸ñòîé áàéñàí;
189.2.4.áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëñíû óëìààñ Ìîíãîë
Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð òóõàéí ýòãýýäýä õîõèðîë
ó÷ðóóëñàí;
189.2.5.õóóëèéí ýòãýýäèéí Ìîíãîë Óëñûí íóòàã
äýâñãýð äýõ ñàëáàð áóþó òºëººëºã÷èéí ãàçðûí ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ ìàðãààí ¿¿ññýí;
189.2.6.Ìîíãîë Óëñûí èðãýí áóþó Ìîíãîë Óëñûí
íóòàã äýâñãýð äýýð áàéíãà îðøèí ñóóäàã ãàäààä óëñûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ýöýã òîãòîîõ áà òýòãýìæ
òºëºõòýé õîëáîãäñîí íýõýìæëýë ãàðãàñàí;
189.2.7.íýõýìæëýëèéí ç¿éë íü ºâ çàëãàìæëàõ
ýðõ, ºâ çàëãàìæëóóëàã÷ààñ ýä õºðºíãèéã õóâààõ,
ãýðýýñëýë, ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõòýé õîëáîîòîé áºãººä ºâ
çàëãàìæëóóëàã÷ íàñ áàðàõààñàà ºìíº Ìîíãîë Óëñàä
àìüäàðäàã áóþó îðøèí ñóóäàã áàéñàí, ýñõ¿ë òóõàéí
ºâ õºðºíãº Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò áàéãàà.
èðãýíèé ýðõ ç¿éí õîëáîãäîëòîé èðãýíèé õýðãèéã
ººðèéí õàðüÿàëàëä õàìààðóóëàí õÿíàí øèéäâýðëýõ
190 ä¿ãýýð ç¿éë. Îëîí óëñûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí

õîëáîãäîëòîé èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
ø¿¿õèéí îíöãîé õàðüÿàëàë
èðãýíèé ýðõ ç¿éí õîëáîãäîëòîé èðãýíèé õýðãèéã ººðèéí
îíöãîé õàðüÿàëàëä õàìààðóóëàí õÿíàí øèéäâýðëýõ
190.1.1.Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýðõ ¿ë õºäëºõ
ýä õºðºíãèéã ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõòàé õîëáîîòîé
ìàðãààí;
190.1.2.Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð áàéðøèëòàé
õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, òàòàí áóóëãàõ
áóþó òóõàéí õóóëèéí ýòãýýäèéí áîëîí ò¿¿íèé ñàëáàð,
òºëººëºã÷èéí ãàçðûí ãàðãàñàí øèéäâýðòýé õîëáîîòîé
¿¿ññýí ìàðãààí;
190.1.3.Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ áóþó áóñàä ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýë õ¿÷èí òºãºëäºð ýñýõ òàëààðõè
ìàðãààí;
190.1.4.Ìîíãîë Óëñûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà ïàòåíò,
áàðààíû òýìäýã áîëîí áóñàä îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîé
ýðõèéã á¿ðòãýñýí, á¿ðòãýõýýð ºðãºäëèéã õ¿ëýýí àâñàíòàé
õîëáîîòîé ìàðãààí;
190.1.5.Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð ø¿¿õèéí
øèéäâýðèéã ã¿éöýòãýõ àðãà õýìæýý àâñàí áóþó
õîëáîãäîõ ýòãýýä èéì àðãà õýìæýý àâàõóóëàõààð ºðãºäºë
ãàðãàñàí áîë.
17. Èðãýíèé ýð¿¿ë ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Ýð¿¿ë ìýíäèéí

ìýíäèéí äààòãàëûí äààòãàë
òóõàé (2002) 6 äóãààð ç¿éë. Äààòãàëä õàìðàãäàõ õ¿ðýý
6.2. Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ýð¿¿ë
ìýíäèéí äààòãàëä ñàéí äóðààð äààòãóóëæ
áîëíî.
18. Êîìïàíèéí òóõàé ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Êîìïàíè áàéãóóëàõ
(1999) 12 äóãààð ç¿éë. Êîìïàíèéí ¿¿ñãýí
áàéãóóëàã÷
12.1.Êîìïàíèéí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ íü Ìîíãîë
Óëñûí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä, ò¿¿í÷ëýí
õóóëüä çààñàí áîë ãàäààäûí èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýä,õàðüÿàëàëã¿é õ¿í áàéæ áîëíî.
12.2.Êîìïàíèàñ ãàðãàñàí õóâüöààã èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýä, ãàäààäûí èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýä, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ýçýìøèæ áîëíî.
19. Ìîíãîë Óëñûí ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ ÍÈÉÒËÝÃ ¯ÍÄÝÑËÝË
Åðºíõèéëºã÷èéí 7 äóãààð ç¿éë. Ñîíãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíû
ñîíãóóëèéí òóõàé ýäèéí çàñãèéí áàòàëãàà
(1993) Òºñºâò áà òºðèéí ºì÷ îðîëöñîí áàéãóóëëàãà
(òºðèéí ºì÷èéí õýñãýýñ íü), ãàäààäûí
áàéãóóëëàãà (õàìòàðñàí áàéãóóëëàãûí
ãàäààäûí îðîëöîã÷), èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é
õ¿íýýñ ñîíãóóëü áýëòãýí ÿâóóëàõ õóãàöàà
(ñîíãóóëü çàðëàñíààñ ýõëýýä äóóñòàëõè)-íä
õàíäèâ àâ÷ áîëîõã¿é.
20. Ìîíãîë Óëñûí ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ ÅÐªÍÕÈÉËªÃ×ÈÉÍ
Åðºíõèéëºã÷èéí Á¯ÐÝÍ ÝÐÕ
òóõàé (1993) 15 äóãààð ç¿éë.Åðºíõèéëºã÷èéí áóñàä á¿ðýí
ýðõ
4. ¯çýë áîäîë, óëñ òºðèéí õèéãýýä
øóäàðãà ¸ñíû áóñàä ¿éë àæèëëàãààíûõàà
óëìààñ õàâ÷èãäàí ìºøãºãäñºí ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ¿íäýñëýë á¿õèé
õ¿ñýëò ãàðãàñàí òîõèîëäîëä Ìîíãîë Óëñàä
îðîãíîõ ýðõ îëãîõ àñóóäëûã õóóëü òîãòîîìæèä
çààñíû äàãóó øèéäâýðëýíý.
21. Ì î í ã î ë ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Íèéòëýã ¿íäýñëýë
Ó ë ñ û í 5 äóãààð ç¿éë. Èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõýä áàðèìòëàõ
èðãýíä ãàçàð çàð÷èì, ¿íäýñëýë
ºì÷ë¿¿ëýõ 5.2. Ìîíãîë Óëñûí èðãýíòýé ãýð á¿ë áîëñîí ãàäààäûí
òóõàé õóóëü èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõ ýäëýõã¿é.
(2002) ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Èðãýäýä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ
áîëîí õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ
òàëààðõè òºðèéí áàéãóóëëàãà, íóòãèéí óäèðäëàãûí
á¿ðýí ýðõ
12 äóãààð ç¿éë. Àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí
á¿ðýí ýðõ
12.1.4. àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí øèéäâýðýýð
ãàçàð ºì÷èëæ àâñàí èðãýí ºì÷èéíõºº ãàçðûã ãàäààäûí
õóóëèéí ýòãýýä, ãàäààäûí èðãýí,õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé
ºì÷ëºë, ýçýìøèëä øèëæ¿¿ëñýí, ãàçàð òàðèàëàíãèéí
ãàçðûã çîðèóëàëò áóñààð àøèãëàñàí, õ¿í àìûí ýð¿¿ë
ìýíä, áàéãàëü õàìãààëàë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
àøèã ñîíèðõîëä õàðøààð àøèãëàñàí òîõèîëäîëä
òóõàéí ãàçðûã õóðààí àâàõ øèéäâýð ãàðãóóëàõààð
ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ;
14 ä¿ãýýð ç¿éë. Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí á¿ðýí
ýðõ
14.1. Ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà äàðààõü á¿ðýí
ýðõòýé:
14.1.5. èðãýí ºì÷èéíõºº ãàçðûã ãàäààäûí õóóëèéí
ýòãýýä, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé ºì÷ëºë,
ýçýìøèëä øèëæ¿¿ëñýí, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ãàçðûã
çîðèóëàëò áóñààð àøèãëàñàí, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä,
áàéãàëü õàìãààëàë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
àøèã ñîíèðõîëä õàðøààð àøèãëàñàí òîõèîëäîëä
òóõàéí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàñàí
ñóìûí Çàñàã äàðãà ãàçðûã íü õóðààí àâàõ øèéäâýð
ãàðãóóëàõààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ, ýñõ¿ë
òóõàéí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàñàí
àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãàä ø¿¿õýä íýõýìæëýë
ãàðãàõ ñàíàëûã óëàìæëàõ;
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ
20 äóãààð ç¿éë.Ãàçàð ºì÷èëæ àâàõ òóõàé ºðãºäºë
ãàðãàõ, ò¿¿íèéã õÿíàõ
20.1.Èðãýí ãàçàð ºì÷èëæ àâàõ òóõàé ºðãºäºëä äàðààõü
20.1.2.îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàÿã, óòàñíû äóãààð,
ºì÷èëæ àâàõ ãàçðûí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí
íýãæèéí õàðüÿàëàë;
ÄªÐªÂÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Èðãýíèé ãàçàð ºì÷ëºõ
õàðèëöààíû îíöëîã çîõèöóóëàëò
28 äóãààð ç¿éë. Ãàçàð ºì÷ëºã÷ èðãýíä õîðèãëîõ ç¿éë
28.1.Ãàçàð ºì÷ëºã÷ èðãýíä äàðààõü ç¿éëèéã
õîðèãëîíî:
28.1.1.ºì÷èéí ãàçðàà õóäàëäàõ, àðèëæèõ,

ºâë¿¿ëýõ, áýëýãëýõ, áàðüöààëàõ çýðãýýð
ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä, ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿éõ¿íèé ºì÷ëºë, ýçýìøèëä
øèëæ¿¿ëýõ;
29 ä¿ãýýð ç¿éë. Èðãýí ºì÷èéí ãàçðàà áóñäàä
ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ
29.9. Èðãýíèé ºì÷èéí ãàçðûã ãýðýýíèé ¿íäñýí
äýýð õºëñºëæ, ò¿ðýýñýëæ áàéãàà ãàäààäûí õóóëèéí
ýòãýýä, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í óã
ãàçðûã áóñäàä äàìæóóëàí õºëñëºõ, äàìæóóëàí
ò¿ðýýñëýõèéã õîðèãëîíî.
22. Ìîíãîë Óëñûí ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ Á¯ÐÝÍ
¯íäñýí õóóëü ÝÐÕÒ ÁÀÉÄÀË
(1992) Çóðãàäóãààð ç¿éë.
3. Áýë÷ýýð, íèéòèéí ýäýëáýðèéí áà óëñûí òóñãàé
õýðýãöýýíèéõýýñ áóñàä ãàçðûã çºâõºí Ìîíãîë Óëñûí
èðãýíä ºì÷ë¿¿ëæ áîëíî. Ýíý íü ãàçðûí õýâëèéã
ºì÷ëºõºä õàìààðàõã¿é. Èðãýä õóâèéí ºì÷èéíõºº
ãàçðûã õóäàëäàõ, àðèëæèõ, áýëýãëýõ, áàðüöààëàõ
çýðãýýð ãàäààäûí èðãýí,õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé
ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëýõ, ò¿¿í÷ëýí òºðèéí ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãûí çºâøººðºëã¿éãýýð áóñäàä
ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõûã õîðèãëîíî.
5. Òºðººñ ãàäààäûí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä, õàð
üÿàëàëã¿é õ¿íä ãàçðûã òºëáºð, õóãàöààòàéãààð
áîëîí õóóëüä çààñàí áóñàä áîëçîë, æóðìààð
àøèãëóóëæ áîëíî.
23. Ìîíãîë Óëñûí ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ ÓËÑÛÍ ÕÈËÈÉÍ
õèëèéí òóõàé ÄÝÃËÝÌ
(1993) 23 äóãààð ç¿éë. Ìîíãîë Óëñûí õèëèéí
òºëººëºã÷
5. Õèëèéí òºëººëºã÷, îðëîã÷, òóñëàã÷ íü õèë
çºð÷ñºí ãàäààäûí èðãýí áîëîí õàðüÿàëàëã¿é õ
¿íèéã õèë çàëãàà óëñûí õèëèéí áàéãóóëëàãàä
õ¿ëýýëãýí ºãºõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ñààòóóëíà.
ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ ÓËÑÛÍ ÕÈË ÎÐ×ÌÛÍ

ÄÝÃËÝÌ
26 äóãààð ç¿éë. Óëñûí õèëèéí á¿ñ, ò¿¿íä ìºðäºõ
æóðàì
5) õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë óëñûí õèëèéí
á¿ñýä ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í áàéíãà
îðøèí ñóóõûã õîðèãëîíî.
24. Íèéãìèéí äààòãàëûí ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Íèéòëýã ¿íäýñëýë

òóõàé (1994) 4 ä¿ãýýð ç¿éë. Íèéãìèéí äààòãàëûí õýëáýð,
õàìðàõ õ¿ðýý
4. Ìîíãîë Óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóäàã, òóñ
óëñûí àëü íýãýí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ
áàéãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í,
ò¿¿í÷ëýí òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðò ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà ãàäààäûí
áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèä àæèëëàäàã
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí Ìîíãîë Óëñûí
îëîí óëñûí ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é
áîë íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü
òîãòîîìæèä õàìààðíà.
25. Íèéñëýëèéí ýðõ ç¿éí ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ ÍÈÉÑËÝËÈÉÍ
áàéäëûí òóõàé (1994) ÓÄÈÐÄËÀÃÀ, ÈÐÃÝÄ, ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ
ÕÎÎÐÎÍÄÛÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ
13 äóãààð ç¿éë. Íèéñëýë õîòûí îðøèí
ñóóã÷, íèéñëýëèéí ºìíº ò¿¿íèé õ¿ëýýõ
¿¿ðýã
3. Íèéñëýë õîòûí îðøèí ñóóã÷ áèø
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í íèéñëýë õîòîä
àìüäàð÷ áàéõ õóãàöààíäàà ýíý õóóëü, áóñàä
õóóëü òîãòîîìæ, íèéñëýëèéí óäèðäëàãààñ
ãàðãàñàí øèéäâýðèéã ñàõèí áèåë¿¿ëýõ
¿¿ðýãòýé.
26. Ñ ý æ è ã ò ý í , ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Íèéòëýã ¿íäýñëýë
ÿ ë ë à ã ä à ã ÷ è é ã 5 äóãààð ç¿éë. Àëáàäàí ñààòóóëàãäñàí,
áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí öàãäàí õîðèãäñîí ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí
õîðèõ øèéäâýðèéã áàéäàë
áèåë¿¿ëýõ òóõàé 5.2.Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò àëáàäàí
(2002) ñààòóóëàãäñàí, öàãäàí õîðèãäñîí ãàäààä
óëñûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Ãàäààäûí èðãýíèé
ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü,1 ýíý õóóëü
áîëîí áóñàä õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí îëîí
óëñûí ãýðýýíä òóñãàéëàí çààñíààñ áóñàä
òîõèîëäîëä Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé àäèë
ýðõ, ýðõ ÷ºëºº ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
27. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ÄÎËÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ ÒÓÑÃÀÉ

ãàçàð íóòãèéí òóõàé ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÒÀÉ ÃÀÇÀÐ ÍÓÒÀÃÒ
(1994) ÃÀÇÀÐ ÀØÈÃËÀÕ, ÑÓÄÀËÃÀÀ,
ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÀÆÈË ßÂÓÓËÀÕ
33 äóãààð ç¿éë. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
íóòàãò ãàçàð àøèãëàõ
2. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð
íóòàãò ãàäààä óëñûí õóóëèéí ýòãýýä
îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í, ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæèä ãàçàð
àøèãëóóëàõûã õîðèãëîíî.
28. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí Ç äóãààð ç¿éë. Íýðèéí äàíñ íýýõ íºõöºë,
øèìòãýëèéí íýðèéí æóðàì
äàíñíû òóõàé (1999) 3.1.Íýðèéí äàíñûã íèéãìèéí äààòãàëûí
òóõàé õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí íºõöºë,
æóðìûí äàãóó òýòãýâðèéí äààòãàëä
õàìðàãäñàí, 1960 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé
ºäºð áà ò¿¿íýýñ õîéø òºðñºí Ìîíãîë Óëñûí
èðãýí, òóñ óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóãàà
ãàäààäûí èðãýí áîëîí õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä
íýýíý.
29. Òºðèéí àëáàíû òóõàé ÄªÐªÂÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Òºðèéí æèíõýíý
(2002) àëáàí òóøààë ýðõëýõ áîëçîë, æóðàì
16 äóãààð ç¿éë. Òºðèéí æèíõýíý àëáàí
òóøààë ýðõëýõ áîëçîë
16.1.Òºðèéí òóõàéí àëáàí òóøààëä òàâèõ
øààðäëàãûã õàíãàñàí èðãýíèé òºðèéí
æèíõýíý àëáàí òóøààë ýðõëýõ ýðõèéã
¿íäýñ, óãñàà, àðüñíû ºíãº, õ¿éñ, íèéãìèéí
ãàðàë, áàéäàë, õºðºíãº ÷èíýý, ýðõýëñýí
àæèë, àëáàí òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë
áîäîë áîëîí íàì, îëîí íèéòèéí áóñàä áàéã
óóëëàãûí õàðüÿàëàë çýðãýýð ÿëãàâàðëàæ ¿ë
áîëíî.
16.2.Ç. õóóëü òîãòîîìæîîð çºâøººðñíººñ
áóñàä òîõèîëäîëä àëáàí ¿¿ðãèéí õóâüä íýã
íü íºãººäºº øóóä çàõèðàãäàõ áóþó øóóä
õÿíàëò òàâèõ àëáàí òóøààëòàíòàé ãýð á¿ë,
òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í íü òóõàéí àæëûí
àëáàíû íýãæèä õàìò àæèëëàõààð áîë;
16.2.4. ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í;
30. Òºðèéí áîëîí îðîí ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Òºðèéí ºì÷èéí

íóòãèéí ºì÷èéí ç¿éëñ
òóõàé (1996) 4 ä¿ãýýð ç¿éë.Òºðèéí íèéòèéí çîðèóëàëòòàé
ºì÷
4.Òºðèéí íèéòèéí çîðèóëàëòòàé ºì÷ëºëèéí
ç¿éëñèéã õóóëüä çààñàí íºõöºë, æóðìûí
äàãóó èðãýí (Ìîíãîë óëñûí èðãýí, ãàäààäûí
èðãýí,õàðüÿàëàëã¿é õ¿í), áóñàä ºì÷èéí
õóóëèéí ýòãýýäýä ýçýìø¿¿ëæ, àøèãëóóëæ
áîëíî.
31. Óëñ òºðèéí íàìûí ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Òºðèéí ºì÷èéí
òóõàé (2005) ç¿éëñ
4 ä¿ãýýð ç¿éë.Òºðèéí íèéòèéí çîðèóëàëòòàé
ºì÷
4.Òºðèéí íèéòèéí çîðèóëàëòòàé ºì÷ëºëèéí
ç¿éëñèéã õóóëüä çààñàí íºõöºë, æóðìûí
äàãóó èðãýí (Ìîíãîë óëñûí èðãýí, ãàäààäûí
èðãýí,õàðüÿàëàëã¿é õ¿í), áóñàä ºì÷èéí
õóóëèéí ýòãýýäýä ýçýìø¿¿ëæ, àøèãëóóëæ
áîëíî.
32. Õàðüÿàòûí òóõàé Á¿ðýí ýõýýð íü õàðàõ.

õóóëü (1995)
33. Õóâü õ¿íèé îðëîãûí ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Àëáàí òàòâàð òºëºã÷
àëáàí òàòâàðûí òóõàé 5.1.Òóõàéí òàòâàðûí æèëä àëáàí òàòâàð
(2006) íîãäîõ îðëîãî îëñîí, ýñõ¿ë òèéì îðëîãî
îëîîã¿é ÷ õóóëüä çààñíû äàãóó àëáàí òàòâàð
òºëºõ ¿¿ðýã á¿õèé Ìîíãîë Óëñàä îðøèí
ñóóã÷ Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ýíý õóóëèéí äàãóó
àëáàí òàòâàð òºëºã÷ áàéíà.
34. Õ¿íèé äàðõëàë ÃÓÐÀÂÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Áóñàä ç¿éë
õîìñäîëûí âèðóñûí 9 ä¿ãýýð ç¿éë. Èðãýíèé ýðõ, ¿¿ðýã
õàëäâàð, äàðõëàëûí 9.3. Ýíý ç¿éëèéí çààëò òóñ óëñûí íóòàã
îëäìîë õîìñäîëîîñ äýâñãýðò îðøèí ñóóãàà áîëîí äàìæèí ºíãºðºã÷
ñýðãèéëýõ òóõàé ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä íýãýí
(2004) àäèë õàìààðíà.
35. Õ¿¿õäèéí ÍÝÃÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ Íèéòëýã ¿íäýñëýë

ýðõèéã Ç äóãààð ç¿éë.Õóóëèéí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý
õàìãààëàõ òóõàé 2.Ýíý õóóëü Ìîíãîë Óëñàä îðøèí ñóóãàà
(1996) ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé
õ¿¿õäýä íýãýí àäèë õàìààðíà.
ÕÎ¨ÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃ Õ¿¿õäèéí ýðõ,

æóðàìò ¿¿ðýã
5 äóãààð ç¿éë.Õ¿¿õäèéí àìüäðàõ ýðõ
1.Õ¿¿õýä òºðìºãöºº íýð àâàõ, Ìîíãîë Óëñûí
õàðüÿàò áàéõ ýðõòýé. Õ¿¿õýä ãàäààäûí
õàðüÿàò áîëîõ, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàë
ã¿é õ¿íèé õ¿¿õýä Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò
áîëîõ àñóóäëûã õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæ,
îëîí óëñûí ãýðýýãýýð çîõèöóóëíà.
36. Ýð¿¿ãèéí õóóëü ÀÐÂÀÍ ÄªÐªÂÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ
(2002) ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÍ ÝÑÐÝÃ ÃÝÌÒ
ÕÝÐÝÃ
80 äóãààð ç¿éë.Òàãíóóë õèéõ
80.1.Ãàäààä óëñûí èðãýí
áóþó õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí
òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë,
áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èí ÷àäàëä õîõèðîë
ó÷ðóóëàõ çîðèëãîîð òºðèéí íóóö, ò¿¿íä
õàìààðàõ ìýäýý, áàðèìò, áóñàä ç¿éëñèéã
õóëãàéëñàí, öóãëóóëñàí, òýäãýýðèéã ãàäààä
óëñ, ò¿¿íèé òàãíóóëûí àëáàíä øèëæ¿¿ëýí
ºãñºí áîë àðâàí çóðãààãààñ õîðèí òàâàí æèë
õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòãýíý.
89 ä¿ãýýð ç¿éë.Õóóëü áóñààð Ìîíãîë Óëñûí
õèë íýâòðýõ
Òàéëáàð: ¯çýë áîäîë, óëñ òºðèéí áîëîí
øóäàðãà ¸ñíû áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû
óëìààñ õàâ÷èãäàí ìºøãºãäñºí ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í îðîãíîõ ýðõ îëæ
àâàõûí òóëä õóóëü áóñààð Ìîíãîë Óëñûí
õèë íýâòýðñýí áîë ýíý ç¿éë õàìààðàõã¿é.
37. ¯ë õºäëºõ ýä 4 ä¿ãýýð ç¿éë. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí

õºðºíãèéí àëáàí àëáàí òàòâàð òºëºã÷
òàòâàðûí òóõàé (2000) 4.1. Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò ¿ë
õºäëºõ ýä õºðºíãº ºì÷èëæ áàéãàà äàðààõü
ýòãýýä ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí àëáàí òàòâàð
òºëºã÷ áàéíà:
4.1.4. Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí
, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í;
8 äóãààð ç¿éë. Àëáàí òàòâàð íîãäóóëàõ,
òºñºâò òºëºõ
8.3. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãº ºì÷ëºã÷
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í ¿ë õºäëºõ ýä
õºðºíãèéí àëáàí òàòâàðûã æèë á¿ðèéí 2
äóãààð ñàðûí 15-íû äîòîð íýã óäàà òºëíº.
38. ªìãººëëèéí òóõàé ÄªÐªÂÄ¯ÃÝÝÐ Á¯ËÝÃ ªìãººëëèéí ¿éë
(2002) àæèëëàãàà ýðõëýõ òóñãàé çºâøººðºë,
çºâøººðëèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ
16.4. Ìîíãîë õýë ìýääýã, Õóóëü÷äààñ
ñîíãîí øàëãàðóóëàõ òóõàé õóóëüä çààñàí
ñîíãîí øàëãàðóóëàëòàä òýíöýæ, ãýð÷èëãýý
àâñàí õàðüÿàëàëã¿éõ¿í, ãàäààäûí èðãýí
õóóëü÷ Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò
ºìãººëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã
õ¿ñâýë ìýðãýøëèéí øàëãàëò ºãñíèé ¿íäñýí
äýýð òóñãàé çºâøººðºë àâíà.
ÕÎ¨Ð. ÓÈÕ-ÛÍ ÒÎÃÒÎÎË
39. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí 1) òýòãýâðèéí äààòãàëä äààòãàãäñàí 1960

øèìòãýëèéí íýðèéí îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäºð áà ò¿¿íýýñ
äàíñ íýâòð¿¿ëýõ õîéø òºðñºí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, òóñ
òàëààð àâàõ çàðèì óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí
àðãà õýìæýýíèé èðãýí áîëîí õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä òýòãýâðèéí
òóõàé(1999.06.10- äààòãàëûí øèìòãýëèéí íýðèéí äàíñ íýýõ,
íû ºäðèéí äóãààð 43 ýõíèé ¿ëäýãäýë, øèìòãýëèéã óã äàíñàíä
òîãòîîë) òîîöîõ, íèéò äààòãóóëàã÷èä ìýäýýëýõ àæëûã
2000 îíû ýõíèé õàãàñò áàãòààí äóóñãàõ;
40. Õàðüÿàòûí òóõàé Èðãýíèé õàðüÿàëëûí àñóóäëààð õ¿÷èí
õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà Ñàéä íàðûí
òàëààð àâàõ çàðèì Çºâëºëèéí òîãòîîë, áóñàä øèéäâýð, æóðìûã
àðãà õýìæýýíèé òóõàé õàðüÿàòûí òóõàé õóóëüä íèéö¿¿ëýõ àðãà
(1995.06.05-íû ºäðèéí õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã Çàñãèéí ãàçàðò
äóãààð 33 òîãòîîë) äààëãàñóãàé.
ÃÓÐÀÂ. ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÒÎÃÒÎÎË

41. Æóðàì áàòëàõ òóõàé Õàâñðàëò

(Ìîíãîë Óëñûí Äîëîî.Õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé ãàäààäàä
¿íäýñíèé ãàäààä çîð÷èõ ¿íýìëýõ 30.Ìîíãîë Óëñûí íóòàã
ïàñïîðò îëãîõ, äýâñãýðò áàéíãà îðøèí ñóóãàà õàðüÿàëàëã¿
ýçýìøèõ, õàäãàëàõ é õ¿íèéã ãàäààäàä çîð÷èõîä ò¿¿íä çîð÷èõ
æóðàì) (1997.04.30- ¿íýìëýõ îëãîíî.
íû ºäðèéí äóãààð 109 31.Õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä îëãîõ çîð÷èõ
òîãòîîë) ¿íýìëýõèéí çàãâàðûã Õóóëü ç¿éí ñàéä
áàòàëíà.
32.Õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä çîð÷èõ ¿íýìëýõ
îëãîõ, íýãäñýí á¿ðòãýë õºòëºõ, õÿíàëò
òàâèõ àæëûã Èðãýíèé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí
óëñûí òºâ õàðèóöíà.
33.Õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèé çîð÷èõ ¿íýìëýõ
áîëîí ò¿¿íä õàâñàðãàõ õ¿¿õäèéí ¿íýìëýõýä
Èðãýíèé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí óëñûí òºâèéí
äàðãà, õýëòñèéí äàðãà ãàðûí ¿ñýã çóðíà.
42. Æóðàì áàòëàõ òóõàé Õàâñðàëò
(Ìîíãîë Óëñûí 1.6. Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
íóòàã äýâñãýðò èðãýí èé øèëæèëò õºäºëãººíèéã á¿ðòãýõòýé
øèëæèí ñóóðüøèõ õîëáîîòîé õàðèëöààã Ãàäààäûí èðãýíèé
õºäºëãººíèéã á¿ðòãýõ, ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 26
ìýäýýëýõ æóðàì) äóãààð ç¿éëèéí 4 äýõ õýñýãò çààñíû äàãóó
(2002.10.22-íû ºäðèéí çîõèöóóëíà
äóãààð 124 òîãòîîë)
43. Æóðàì áàòëàõ òóõàé (Á¿ðýí ýõýýð íü
“Ìîíãîë Óëñûí õàðàõ)
õàðüÿàò áîëîõ õ¿ñýëò
ãàðãàñàí ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é
õ¿íä òàâèõ øàëãóóðûã
òîãòîîõ æóðàì”
(2003.03.12-íû ºäðèéí
äóãààð 62 òîãòîîë)
44. Îðîí ñóóöíû Õàâñðàëò.
ñàëáàðûã çàõ
çýýëèéí õàðèëöààíä Ãàäààäûí áîëîí õàðüÿàëàëã¿é èðãýäýä îðîí
ø è ë æ ¿ ¿ ë ý õ ñóóö õóâü÷ëàí ºì÷ë¿¿ëýõã¿é.
áýëòãýëèéã õàíãàõòàé
õîëáîãäñîí çàðèì
àðãà õýìæýýíèé
òóõàé (1994.03.09-
íèé ºäðèéí äóãààð 55
òîãòîîë)
45. Õ ó ó ë è ó ä û ã Õàâñðàëò
õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð 1. Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ºì÷ë¿¿ëýõ áîëîí
àâàõ çàðèì àðãà èðãýíèé ºì÷èéí ãàçàð, Ìîíãîë Óëñûí èðãýí,
õýìæýýíèé òóõàé àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä ýçýìø¿¿ëýõ,
(Ãàçðûí òºëºâ àøèãëóóëàõ áîëîí òýäíèé ýçýìøèæ,
áàéäàë, ÷àíàðûí àøèãëàæ áàéãàà ãàçàð, ãàäààä óëñ, îëîí óëñûí
õÿíàí áàòàëãàà õèéõ áàéãóóëëàãà, ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä,
æóðàì) (2003.02.07- ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé àæ àõóéí
íû ºäðèéí äóãààð 28 íýãæ, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä
òîãòîîë) õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó àøèãëóóëàõ
áîëîí àøèãëóóëæ áàéãàà ãàçàðò, ò¿¿í÷ëýí
ºì÷ëºë, ýçýìøèë, àøèãëàëòàä îëãîîã¿é
òºðèéí ºì÷èéí áóñàä ãàçàðò ãàçðûí òºëºâ
áàéäàë, ÷àíàðûí óëñûí õÿíàí áàòàëãàà
(öààøèä “õÿíàí áàòàëãàà” ãýõ) õèéõýä ýíý
æóðìûã äàãàæ ìºðäºíº.
27. Ãàçàð ºì÷ëºã÷, ýçýìøèã÷, àøèãëàã÷èéí
ãàçàðò õÿíàí áàòàëãàà õèéõýä òóõàéí ãàçðûã
ºì÷ëºã÷, ýçýìøèã÷, àøèãëàã÷ Ìîíãîë Óëñûí
áîëîí ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í,
õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ áàðèã÷ áóþó
çàõèàëàã÷ áèåýð áàéëöàõ ¿¿ðýãòýé.
31. Ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí
òîäîðõîéëîëòûã ¿íäýñëýí Ìîíãîë Óëñûí
áîëîí ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í,
ãàäààä, äîòîîäûí õóóëèéí ýòãýýäèéí
ýçýìøèæ, àøèãëàæ, ºì÷èëæ áóé ãàçðûí
õÿíàí áàòàëãààíû ïàñïîðòûã õÿíàí
áàòàëãàà õèéõ ýðõ á¿õèé àæ àõóéí íýãæ
õºòºëíº. Õÿíàí áàòàëãààíû ïàñïîðòûã
ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ òóõàé
ýðõèéí ãýð÷èëãýý, ãýðýýíä áîëîí Ìîíãîë
Óëñûí èðãýíèé ºì÷èëæ àâñàí ãàçðûí ¿ë
õºäëºõ ýä õºðºíãèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí
ãýð÷èëãýýíä òóñ òóñ õàâñàðãàíà.
4) ãàäààä óëñ, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà,
ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä, ãàäààäûí õºðºíãº
îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ, ãàäààäûí
èðãýí,õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä àøèãëóóëàõ
ãàçðûí õèë, çààãèéã òîãòîîõ, ò¿¿íä
ººð÷ëºëò îðóóëàõ, òîäîòãîõ;
9. Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã
äàðààõü õàðüÿàëëûí äàãóó ýðõëýí
ã¿éöýòãýíý:
3) èðãýíä ºì÷ë¿¿ëýõ, ýçýìø¿¿ëýõ, àæ àõóéí

íýãæ, áàéãóóëëàãàä ýçýìø¿¿ëýõ, ò¿¿í÷ëýí
ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í, ãàäààä óëñûí
áàéãóóëëàãà, õóóëèéí ýòãýýäýä àøèãëóóëàõ ãàçðûí
ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûã õèéõäýý àëü áîëîõ íýã
äîð áàéðëàõ áîëîìæ çýðãýëäýýõ ãàçàð ºì÷ëºã÷,
ýçýìøèã÷, àøèãëàã÷èéí õóóëü ¸ñíû ýðõèéã
õîõèðîîõã¿éãýýð çîõèîí áàéãóóëàõ, ãàçàð ºì÷ëºã÷,
ýçýìøèã÷, àøèãëàã÷èéí ñåðâèòóò, óçóôðóêò ýðõ
çýðãèéã õàðãàëçàõ.
24. Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ,
ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä àøèãëóóëæ
áàéãàà ãàçðûã óëñûí òóñãàé õýðýãöýýã ¿íäýñëýí
íºõºõ îëãîâîðòîéãîîð ñîëèõ áóþó ýðã¿¿ëýí àâàõàä
ýíý æóðìûã äàãàæ ìºðäºíº.
1. Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿í-Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä äóíäàà õàìòðàí
ºì÷ëºõ õýëáýðýýð õóóëüä çààñàí çîðèóëàëòààð
ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ (öààøèä “èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ”
ãýõ), èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä ãàçàð
ýçýìø¿¿ëýõ, ò¿¿í÷ëýí Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 44.4-
ò çààñíû äàãóó ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä
ãàçàð àøèãëóóëàõ äóóäëàãà õóäàëäàà (öààøèä
“äóóäëàãà õóäàëäàà” ãýõ)-ã çîõèîí áàéãóóëàõàä ýíý
æóðìûã äàãàæ ìºðäºíº.
5. Äóóäëàãà õóäàëäààíä îðîëöîõ õ¿ñýëòýý
èëýðõèéëæ, äýí÷èíãýý çîõèõ æóðìûí äàãóó
òàâüñàí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ,
áàéãóóëëàãà, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
äóóäëàãà õóäàëäààíä îðîëöîõ ýðõòýé.
6. Äóóäëàãà õóäàëäààíä îðîëöîã÷ Ìîíãîë Óëñûí
èðãýí 5000 òºãðºã, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà
áîëîí ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í òóñ á¿ð
10000 òºãðºã, àæèãëàã÷ààð îðîëöîã÷ èðãýí 1000
òºãðºãèéí õóðààìæ òºëíº.
Õàâñðàëò 2.
ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÀÐÜßÀËËÛÍ ÀÑÓÓÄËÀÀÐÕ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒ ÀÃÓÓËÑÀÍ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ

ÍÝÃÄÝÍ ÎÐÑÎÍ ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÃÝÐÝÝÍÈÉ ÆÀÃÑÀÀËÒ
Ä/ ÃÝÐÝÝÍÈÉ ÍÝÐ ÇÀÀËÒ

Ä
Àïàðòåèäûí (C) àðüñ ¿íäýñòíèé íýã áóþó õýä õýäýí á¿ëãèéã
ãýìò õýðãèéã òóõàéí óëñûí óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñàã,
òàñëàí çîãñîîõ, ñî¸ëûí àìüäðàëä îðîëöîõîä ñààä ó÷ðóóëàõàä
òèéì ãýìò õýðýã ÷èãëýñýí õóóëü òîãòîîõ øèíæòýé áóþó áóñàä
¿éëäýã÷äèéã àðãà õýìæýý àâàõ, ìºí õºäºëìºðëºõ ýðõ, õ¿ëýýí
øèéòãýõ òóõàé çºâøººðñºí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë áàéãóóëàõ ýðõ,
îëîí óëñûí ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõ, ýõ îðíîîñîî ãàð÷ ÿâàõ,
êîíâåíö1 áóöàæ èðýõ ýðõ, èðãýíèé õàðüÿàëàëòàé áàéõ ýðõ,
1. ÷ºëººòýé çîð÷èõ, îðøèí ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ ýðõ,
ººðèéí ¿çýë áîäîëòîé áàéæ, ò¿¿íèéãýý ÷ºëººòýé
èëýðõèéëýõ ýðõ, òàéâíààð æàãñààë, öóãëààí
õèéõ, ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã îðîëöóóëàí àðüñ
¿íäýñòíèé íýã áóþó õýä õýäýí á¿ëãèéí ãèø¿¿äèéí
õ¿íèé ýðõ, ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã ¿ã¿éñãýõ çàìààð
òèéì íýã áóþó õýä õýäýí á¿ëýãò á¿ðýí õºãæèæ
äýâøèõýä íü ñààä ó÷ðóóëàõ íºõöºë áàéäëûã
ñàíààòàéãààð áèé áîëãîõ;
Àðüñ ¿íäñýýð (III) èðãýíèé õàðüÿàëàëòàé áàéõ ýðõ;
àëàã÷èëàõ ¿çëèéí Îðîëöîã÷ óëñóóä õàðüÿàëàëäàà áàéãàà õ¿í
á¿õ õýëáýðèéã á¿ðèéã ýíýõ¿¿ Êîíâåíöèéã çºð÷èí õ¿íèé ýðõ,
óñòãàõ òóõàé îëîí ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººíä õàëäàæ áàéãàà àðüñ ¿íäñýýð
óëñûí êîíâåíö2 àëàã÷èëàõ àëèâàà ¿éëäëýýñ õàðüÿàëàõ ¿íäýñíèé
2. ø¿¿õ, òºðèéí áóñàä áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí ¿ð
íºëººòýé õàìãààëóóëàõ, àðãà õýìæýý àâàõóóëàõ,
ò¿¿í÷ëýí àðüñ ¿íäñýýð àëàã÷ëàñíû óðøãààð
¿¿ññýí àëèâàà õîõèðëûã øóäàðãà áºãººä çîõèõ
¸ñîîð íºõºí òºë¿¿ëýõ òàëààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë
ãàðãàõ ýðõýýð õàíãàíà.
1
1973 îíä áàòëàãäàæ, Ìîíãîë Óëñ 1975 îíä íýãäýí îðñîí
2
Í¯Á-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåé 1965 îíä áàòàëæ, Ìîíãîë Óëñ 1969 îíä ñî¸ðõîí áàòàëñàí.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ ã) çîõèã÷èä, ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷

Ìîíãîë Àðä Óëñ, áîëîí ÿëòíû îâîã íýð, òýäíèé áàéíãà áóþó ò¿ð
Á¿ãä Íàéðàìäàõ îðøèí ñóóãàà ãàçàð, èðãýíèé õàðüÿàëàë, ýðõýëäýã
À ð ä ÷ è ë ñ à í àæèë, áîëîìæòîé áîë ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷,
Ñîëîíãîñ Àðä ø¿¿ãäýã÷ áîëîí ÿëòíû òºðñºí ãàçàð, îí,ñàð, ºäºð;
Óëñûí õîîðîíä 2.Õýðýâ ãýðëýãñýä ººð ººð õàðüÿàëàëòàé
èðãýí, ãýð á¿ë áàéâàë ãýðëýëò áóþó ò¿¿íèéã öóöëàõ,
3. áîëîí ýð¿¿ãèéí õ¿÷èíã¿éä òîîöîõòîé õîëáîãäñîí àñóóäëûã
õýðãèéí òàëààð óã õýðãèéã õÿíàæ áàéãàà Õýëýëöýí òîõèðîã÷
ýðõ ç¿éí Òàëûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà ººðèéí îðíû
ò ó ñ ë à ë ö à à õóóëü òîãòîîìæèéã áàðèìòëàí øèéäâýðëýíý.
õàðèëöàí ¿ç¿¿ëýõ 2.Èðãýíèé ººð ººð õàðüÿàëàëòàé ýõíýð, íºõºð
òóõàé ãýðýý3 õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâ÷ áàéãàà áîë Õýëýëöýí òîõèðîã÷
õî¸ð Òàëûí íóòàã äýâñãýðò ìºðäºãäºæ áóé õóóëü
òîãòîîìæèéã õýðýãëýæ áîëíî.
Èðãýíèé áîëîí 1. Ýíýõ¿¿ Ïàêòàä îðîëöîã÷ óëñ á¿ð íóòàã
óëñ òºðèéí äýâñãýðòýý áîëîí õàðüÿàëàëäàà áàéãàà á¿õ
ýðõèéí òóõàé õ¿íèé ýíýõ¿¿ Ïàêòààð õ¿ëýýí çºâøººðñºí
îëîí óëñûí ïàêò4 ýðõèéã àðüñ ¿íäýñ, àðüñíû ºíãº, õ¿éñ, õýë,
øàøèí ø¿òëýã, óëñ òºðèéí áóþó áóñàä ¿çýë
4. áîäîë, ¿íäýñíèé áóþó íèéãìèéí ãàðàë,
õºðºíãº ÷èíýý, òºðñºí áóþó áóñàä áàéäëààð
ÿëãàâàðëàõã¿éãýýð õ¿íäýòãýí õàíãàõ
¿¿ðýãòýé.2.
2. Õ¿¿õýä á¿ð èðãýíèé õàðüÿàëàëòàé áîëîõ
ýðõòýé.
Õ¿íèé ýðõèéí 1. Õ¿í á¿ð èðãýíèé õàðüÿàëàëòàé áàéõ ýðõòýé.
ò ¿ ã ý ý ì ý ë 2. Àëèâàà õ¿íèé èðãýíèé õàðüÿàëàë áîëîí
5.
òóíõàãëàë5 õàðüÿàëëàà ººð÷ëºõ ýðõèéã äóð ìýäýí öóöëàõ
¸ñã¿é.
3
1988 îíä áàéãóóëñàí.
4
Í¯Á 1966 îíä áàòàëæ, 1968 îíä Ìîíãîë Óëñ íýãäýí îðñîí.
5
Õ¿¿õäèéí ýðõèéí 1. Îðîëöîã÷ óëñóóä õ¿¿õäèéí, ò¿¿íèé ýöýã, ýõ

òóõàé êîíâåíö 6 áóþó õóóëü ¸ñíû àñðàí õàìãààëàã÷èéã àðüñ ¿íäýñ,
àðüñíû ºíãº, õ¿éñ, õýë, øàøèí, óëñ òºðèéí áîëîí
áóñàä ¿çýë áîäîë, ¿íäýñ, óãñàà, íèéãìèéí ãàðàë, ýä
õºðºíãº, ýð¿¿ë ìýíä, òºðñºí áîëîí áóñàä áàéäëààñ
¿ë øàëòãààëàí àëèâàà õýëáýðýýð àëàã÷èëàõã¿é
ýíýõ¿¿ Êîíâåíöèä çààñàí á¿õ ýðõèéã õàðüÿàëàëäàà
áàéãàà õ¿¿õýä á¿ðèéí õóâüä õ¿íäýòãýí õàíãàíà.
1. Õ¿¿õýä òºðìºãöºº á¿ðòã¿¿ëýõ, òºðñºí
öàãààñàà íýð àâàõ, èðãýíèé õàðüÿàëàëòàé
áîëîõ, ò¿¿í÷ëýí ýöýã ýõýý áîëîìæèéí õýðýýð
6.
ìýäýõ, õàéð õàëàìæèéã íü õ¿ðòýõ ýðõ ýäýëíý.
2. Îðîëöîã÷ óëñóóä ýäãýýð ýðõèéã, ÿëàíãóÿà
õ¿¿õýä èðãýíèé õàðüÿàëàëã¿é áîëîõ
òîõèîëäîëä ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæ,
õîëáîãäîõ îëîí óëñûí áàðèìò áè÷ãèéí äàãóó
õ¿ëýýñýí ¿¿ðýãòýý íèéö¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëíý.
1. Îðîëöîã÷ óëñóóä õóóëüä çààñàí èðãýíèé
õàðüÿàëàëòàé áàéõ, íýð àâàõ, ãýð á¿ëèéí õîëáîîãîî
õàäãàëàõ çýðãýýð õóâèéí îíöëîã áàéäëàà õàäãàëàõ
õ¿¿õäèéí ýðõèéã õ¿íäýòãýõ, ¿¿íä õóóëü áóñààð
îðîëöîõã¿é áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã 1. Îðîëöîã÷ óëñóóä èðãýíèé õàðüÿàëàëòàé áîëîõ,
àëàã÷èëàõ á¿õ ò¿¿íèéã ººð÷ëºõ áóþó õýâýýð õàäãàëàõ àñóóäëààð
õýëáýðèéã óñòãàõ ýìýãòýé÷¿¿äýä ýðýãòýé÷¿¿äòýé òýãø ýðõ îëãîíî.
òóõàé êîíâåíö7 Òóõàéëáàë, îðîëöîã÷ óëñ ýìýãòýé÷¿¿ä ãàäààäûí
èðãýíòýé ãýðëýõ, ãýðëýëòèéí õóãàöààíä íºõºð
íü èðãýíèé õàðüÿàëëàà ººð÷ëºõºä ýõíýðèéíõ
7. íü èðãýíèé õàðüÿàëëûã øóóä ººð÷ëºõã¿é
áàéõ, ìºí ò¿¿íèéã èðãýíèé õàðüÿàëàëã¿é
áîëãîõã¿é áàéõ, ýñõ¿ë íºõðèéíõ íü èðãýíèé
õàðüÿàëëûã àâàõûã àëáàäàõã¿é áàéõûã õàíãàíà.
2. Îðîëöîã÷ óëñóóä õ¿¿õäèéí èðãýíèé õàðüÿàëëûí
òóõàéä ýìýãòýé÷¿¿äýä ýðýãòýé÷¿¿äòýé òýãø ýðõ
îëãîíî.
6
7
ÑÓÁÜÅÊÒÈÂ ÝÐÕ ÁÀ ÕÓÓËÜ ¨ÑÍÛ ÀØÈÃ ÑÎÍÈÐÕÎË
Þóíû ºìíº ÿàãààä ýíýõ¿¿ ñýäâèéã

õºíäºí áè÷èõ áîëñîí òóõàéãàà ñóäëàà÷èéí
õóâüä òîâ÷ áîëîâ÷ òàéëáàðëàõ íü ç¿éòýé
áîëîâ óó.
1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéã äàãàæ ìºðäºõ

áîëñíîîð ñîöèàëèçìûã òºãºëäºð áàéãóóëæ
öààøäàà êîììóíèñò íèéãýì áàéãóóëàõ
ÿâäàë áóñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäëýõ,
çºð÷èãäºõººñ õàìãààëàõ, çºð÷èãäñºí
òîõèîëäîëä ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ àñóóäàë íü
Ìîíãîë òºðèéí áîäëîãûí òºâ áîëñîí.
Ãýâ÷ õ¿íèé ýðõèéã á¿õýëä íü íýã á¿ð÷ëýí ÕÇ¯Õ-èéí Èðãýí, ýäèéí
òîî÷èí õóóëü÷èëæ õàìãààëàõ áîëîìæã¿é çàñãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
þì. Òèéì ÷ ó÷ðààñ õóóëü ç¿éí øèíæëýõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí Ä.Òàìèð
óõààíä îáúåêòèâ áîëîí ñóáúåêòèâ ýðõ ãýæ
çààãëàí ¿çýæ ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíä ÿëãàìæòàé áàéäëààð òóñãàñàí
áàéõ íü áèé. Ýðõèéí ýäãýýð îéëãîëòûí ìºí ÷àíàð, óòãà àãóóëãûã
íýã ìºð îéëãîõ íü õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ, çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä
ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ñóóðü íºõöºë áîëîõ íü äàìæèãã¿é. Ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëëèéí
õ¿ðýýíä îáúåêòèâ, ñóáúåêòèâ ýðõ íü õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë ãýñýí
îéëãîëòòîé ÿìàð õîëáîîòîé òóõàé òîâ÷ àâ÷ ¿çýí, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã
èëýðõèéëýõèéã çîðüñîí. Ìºí àëèâàà ýðõ íü çàðèì òàëààð çºâõºí õóâü
õ¿í òºäèéã¿é õóóëèéí ýòãýýäýä ÷ õàìààðàëòàé áàéäàã òóë íèéòëýã
áàéäëààð àâ÷ ¿çñýí.
Îáúåêòèâ ýðõ ãýäýã íü ºðãºí óòãààðàà õóóëü, ýðõ ç¿éí áóñàä

àêòààð òîäîðõîéëäñîí ýðõèéã õýëäýã. Òîäðóóëáàë, ãàçðûí õàðèëöààíä
ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ íü Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí äàãóó ãàçàð ýçýìøèõ
ýðõèéí ãýð÷èëãýý áîëîí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ¿¿ñ÷ áàéäàã. ªºðººð
õýëáýë, òóõàéí ãàçðûã ýçýìøèõ ýðõòýé áîëîõûã òºðèéí ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ õ¿ëýýí çºâøººð÷ ¿¿íèéã íîòëîñîí ýðõèéí áè÷ãèéã
ãàçàð ýçýìøèã÷èä ºãñíººð ýçýìøèõ ýðõ ¿¿ñíý. ¯¿íèéã îáúåêòèâ ýðõ
ãýæ ¿çýõ áºãººä õàðèí ãàçàð ýçýìøèõ òàëààð ãàðãàæ áóé õ¿ñýëòèéã
ñóáåêòèâ ýðõ ãýæ ¿çýæ áîëíî. Íºãºº òàëààñ, îáúåêòèâ ýðõòýé õàìò
¿¿ðýã ¿¿ñ÷ áàéäàã áîë ñóáúåêòèâ ýðõèéã ýäëýõäýý çààâàë ¿¿ðýã
õ¿ëýýäýãã¿é. Ìºí îáúåêòèâ ýðõèéí òóõàé îéëãîëò íü àëèâàà ýðõèéí
ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ¿¿ññýí ¿åä ÿðèãääàã áîë ñóáúåêòèâ ýðõèéí òóõàé
àñóóäàë íü ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ¿¿ñãýõ øàòàíä õºíäºãäºæ áîëäãîîðîî
ÿëãààòàé.

Энд Иргэний хуулийн 33 дугаар зүйлд заасан хуулийн этгээдийг авч үзсэн болно.
121
Ñóáúåêòèâ ýðõ ãýäýã íü õóóëèàð çºâøººðñºí áóþó òîãòîîñîí
õÿçãààðëàëòûí õ¿ðýýíä ñóáúåêòûí ýäëýõ õóóëü ç¿éí áîëîìæ ìºí.
Ñóáúåêòèâ ýðõèéã äîòîð íü íèéòèéí áîëîí õóâèéí õýìýýí àíãèëäàã.
Íèéòèéí ýðõ ç¿éä ñóáúåêòèâ ýðõèéã ºðãºí óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë
îáúåêòèâ ýðõ îëæ àâàõ õóóëü ç¿éí áîëîìæ ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õàðèí
õóâèéí ýðõ ç¿éä ñóáúåêòèâ ýðõ íü õóóëèàð õîðèãëîí õÿçãààðëàñíààñ
áóñàä õàðèëöàà õ¿ëýýí çºâøººðºãäºíº ãýñýí ¿íäñýí ñóóðü çàð÷èìòàé
õîëáîîòîéãîîð òàéëáàðëàãääàã. Òýãâýë õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë
ãýõ îéëãîëò íü ýíä ÿìàð õàìààðàëòàé âý ãýñýí àñóóäàë ãàð÷ èðýõ íü
äàìæèãã¿é þì.
Õóâèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ñóáúåêòèâ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë
ãýñýí îéëãîëò íü íýã óòãûã èëýðõèéëäýã. ªºðººð õýëáýë, õóâèéí ýðõ
ç¿éä ñóáúåêòèâ ýðõ íü õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë ãýñýí îéëãîëòûã
äàâõàð èëýðõèéëæ áàéäàã. Ýíý íü ºìíº íü äóðäñàí÷èëàí õóâèéí
ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä õóóëèàð õîðèãëîñíîîñ áóñàä õàðèëöàà õ¿ëýýí
çºâøººðºãäºíº ãýñýí çàð÷èìòàé õîëáîîòîéãîîð òàéëáàðëàãäàíà. Òèéì
÷ ó÷ðààñ õóâèéí ýðõ ç¿éí ñóóðü õàðèëöààã çîõèöóóëäàã Èðãýíèé
õóóëèéí àãóóëãà “õóóëü áóþó ãýðýýíä ººðººð çààãààã¿é áîë” ãýæ
ñóáúåêòèâ ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë áóþó õóóëü ç¿éí áîëîìæèéã
òóõàéí õàðèëöààíû îðîëöîã÷èä ÷ºëººòýé ýäýëæ áàéõààð òóñãàñàí
áàéäàã. Íºãºº òàëààñ, èðãýíèé ýðõ ç¿é äýõ çºð÷ëèéí óëìààñ ¿¿ñýõ
¿¿ðãèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû çîõèöóóëàëòûí õàìãààëàëòûí îáúåêòûã
áóñäûí ýðõ ãýæ õóóëü÷èëñàí. Ýíýõ¿¿ îéëãîëò íü ¿íäñýí 2 óòãûã
èëýðõèéëäýã. ¯¿íä:
• Áóñäûí ãýäýã íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæòàé õýí ÷
áàéæ áîëíî ãýñýí ñàíàà;
• Ýðõ ãýäýã íü îáúåêòèâ áîëîí ñóáúåêòèâ ýðõèéã õî¸óëàíã íü
èëýðõèéëíý. ªºðººð õýëáýë, óã çîõèöóóëàëòàä õóóëü áóþó ãýðýýíèé
¿íäñýí äýýð îëæ àâñàí ýðõýýñ ãàäíà õóóëèàð õÿçãààðëààã¿é ýðõèéã
ìºí õàìààðóóëæ ¿çíý. ªºðººð õýëáýë, óã çîõèöóóëàëòààð õóóëü
¸ñíû àøèã ñîíèðõîë ÷ õàìãààëàãäàíà ãýñýí ¿ã.
Õóâèéí ýðõ ç¿éä ñóáúåêòèâ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã

íýã èæèë óòãààð îéëãîæ, óã ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºëèéã ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä òýãø ýðõèéí çàð÷èì äýýð ººðñäºº á¿ðä¿¿ëäýã
áîë íèéòèéí ýðõ ç¿éä ýäãýýð íü ÿëãààòàé.
Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îðîëöîã÷èä, òýäãýýðèéí ýðõ ¿¿ðãèéí áàéäëààð

íü ýðõ ç¿éã íèéòèéí áîëîí õóâèéí ãýæ àíãèëäàã îíîë áàéäàã. Ýðõ

Баярсайхан Д. (2010) Эрх зүйн онол Уб: Экимто пресс, 168.

Дам ишлэв. Банзрагч.Г (2006-2) Захиргааны шүүхэд гаргах нэхэмжлэлийн төрлүүд болон
тэдгээрт тавигдах тусгай урьдчилсан нөхцлүүд // МТЭЗ, 61.

Иргэний хууль-497
2011] ¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë 123
ç¿éí õàðèëöààíä íýã òàëààñ òºðèéí áàéãóóëëàãà ººðò îëãîñîí ýðõ
õýìæýýíèéõýý õ¿ðýýíä íºãºº ýòãýýäèéã çàõèðàõ áàéäëààð îðîëöîæ
áàéâàë íèéòèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà áîëíî. Èéíõ¿¿ òºð íü íèéòèéí
ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëýõ äàâóó ýðõòýéãýýð ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíä îðîëöäîã òóë õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ ¿¿äíýýñ
õóóëèàð çºâøººðñíººñ áóñäûã õîðèãëîíî ãýñýí çàð÷èì ¿éë÷èëäýã.
Íèéòèéí ýðõ ç¿éä äýýðõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí 2 õýëáýð
áàéäàã. Íýãä¿ãýýðò, òºðèéí àëáàíä õóóëü äýýäëýõ çàð÷ìûã áàðèìòëàõ,
õî¸ðäóãààðò, çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü þì.
Õóóëü äýýäëýõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí ìºí ÷àíàð íü ýðõ
õýìæýýíèé õóâüä òýãø áóñ õàðèëöààíä îðîëöîã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ
áàòàëãàà áîëæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãààãàà íü áóñäûí ýðõ, õóóëü ¸ñíû
àøèã ñîíèðõëûã çºð÷èõ ¸ñã¿é ãýñýí ¿ã. Ãýâ÷ çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà,
àëáàí õààã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà íü óã çàð÷èìòàé íèéöýõã¿é áàéõ
íü àìüäðàëä òîõèîëääîã. Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëèàð ýíýõ¿¿ àëäààíû óëìààñ çºð÷èãäñºí èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ áîëîìæèéã
õóóëü÷èëñàí.
Ýíäýýñ íèéòèéí ýðõ ç¿é äýõ ñóáúåêòèâ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã
ñîíèðõîë ãýñýí îéëãîëòóóäûã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéäàã. ªìíº
äóðäñàí íèéòèéí ýðõ ç¿é äýõ õóóëèàð çºâøººðñíººñ áóñäûã õîðèãëîõ,
õóóëü äýýäëýõ çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
òóõàéä ñóáúåêòèâ ýðõ ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é. Çàõèðãààíû ýðõ ç¿é
íü ¿íäñýíäýý çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí ýðõ ìýäýë, ÷èã ¿¿ðãèéã
òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýãääýã áºãººä òýäãýýð õýì õýìæýýíèé íèéëáýð
öîãöûã á¿õýëä íü îáúåêòèâ ýðõ õýìýýí îéëãîæ áîëíî. ªºðººð õýëáýë,
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà íü ãàãöõ¿¿ õóóëü÷ëàãäñàí
ýðõýä ¿íäýñëýãäýíý.
Õàðèí Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèàð èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýäèéí çºð÷èãäñºí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëäàã. Ýíä ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë ãýæ çîðèóä õóóëüä
òóñãàñàí áàéãààã àíõààðàõ íü ç¿éòýé þì.
Íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü õîëáîãäîõ
õóóëüä çààñàí ïðîöåäóðûã äàìæèí ýðõ îëæ àâäàãèéã ºìíº äóðäñàí.
ªºðººð õýëáýë, àëèâàà ýðõèéã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õ¿ëýýí
çºâøººð÷, ò¿¿íèéã èëýðõèéëñýí áàðèìò áè÷ãèéã (ãýð÷èëãýý, òóñãàé
çºâøººðºë) èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä îëãîñíîîð ýðõ ¿¿ñäýã. ¯¿íèéã
íèéòèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí
îáúåêòèâ ýðõ ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Төрийн албаны тухай хууль-4

Банзрагч.Г (2006-2) Захиргааны шүүхэд гаргах нэхэмжлэлийн төрлүүд болон тэдгээрт
тавигдах тусгай урьдчилсан нөйхцлүүд // МТЭЗ, 61.
Òýãâýë íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí
ñóáúåêòèâ ýðõèéã õóâèéí ýðõ ç¿éí àäèë ýðõ ãýñýí îéëãîëòîä áàãòààí
àâ÷ ¿çýõ áîëîìæã¿é þì. Ó÷èð íü, íèéòèéí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý íü ýðõ
ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ ¿¿ðãèéã øóóä òîäîðõîéëñîí áàéäàã
áºãººä ¿¿íèéã òàëóóä õóâèéí ýðõ ç¿éí àäèë õàðèëöàí õ¿ñýë çîðèãîî
èëýðõèéëýí òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Çàõèðãààíû õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë ãýñýí
îéëãîëò íü èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáúåêòèâ
ýðõèéã èëýðõèéëæ áàéäàã. ¯¿íèéã íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ¿¿ñäýã
äàðààõü òîõèîëäîëä òóëãóóðëàí òàéëáàðëàâàë èë¿¿ îéëãîìæòîé áàéõ
áîëîâ óó.
Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí äàãóó èðãýí, àæ àõóéí íýãæèä ãàçàð

ýçýìø¿¿ëýõ àñóóäëûã òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãà äóóäëàãà õóäàëäàà,
òºñºë øàëãàðóóëàõ çàð÷ìààð øèéäâýðëýäýã. Ìºí ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ
äóóäëàãà õóäàëäààã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãûí ãàçðûí 2003 îíû 28 äóãààð
òîãòîîëûí 6 äóãààð õàâñðàëòààð áàòëàãäñàí æóðìûí äàãóó çîõèîí
áàéãóóëíà. Óã æóðìààð äóóäëàãà õóäàëäààíû çàðä òàâèãäàõ øààðäëàãûã
òîãòîîæ ºãñºí áºãººä æóðìûí 7-ä “Äóóäëàãà õóäàëäààíû çàð ìýäýýã
óã äóóäëàãà õóäàëäàà ÿâóóëàõààð òîâëîñîí ºäðººñ 30-ààñ äîîøã¿é
õîíîãèéí ºìíº õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð íèéòýä ìýäýýëíý” ãýæ
çààñàí íü íèéòýä õàíäñàí õýì õýìæýý áºãººä òóõàéí ãàçðûã ýçýìøèõ
õ¿ñýëòýé èðãýí àæ àõóéí íýãæèéí äóóäëàãà õóäàëäààíä îðîëöîõ
ñóáúåêòèâ ýðõ áóþó õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàíãàæ áàéãàà õýëáýð
þì. Õýðýâ ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ äóóäëàãà õóäàëäààíû çàðûã äýýðõ æóðàìä
çààñàí 30 õîíîãèéí õóãàöààã áàðèìòëàëã¿éãýýð ÿâóóëñàí òîõèîëäîëä
òóõàéí äóóäëàãà õóäàëäààíä îðîëöîõ ñîíèðõîëòîé ýòãýýäèéí ýðõ
ãýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë õºíäºãäºõºä õ¿ðíý.
ªºðººð õýëáýë, ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ äóóäëàãà õóäàëäààã æóðàì çºð÷èí
ÿâóóëñàí òîõèîëäîëä óã äóóäëàãà õóäàëäààíä îðîëöîã÷èéí îáúåêòèâ
ýðõèéí òóõàé ÿðèãäàõã¿é áîëîâ÷ òóõàéí ãàçðûã ýçýìøèõ äóóäëàãà
õóäàëäààíä îðîëöîõ ñóáúåêòèâ ýðõ çºð÷èãäºíº. Ýíý òîõèîëäëûã
Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëèéí
6.1-ä çààñàí èðãýí õóóëèéí ýòãýýäèéí õóóëü ¸ñíû àøèã çºð÷èãäñºí
ãýæ ¿çýæ áîëíî. Íºãºº òàëààñ, ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ äóóäëàãà õóäàëäàà
íü óã ýðõèéã îëæ àâàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë áîëîõ òóë ýíä ÿìàð íýãýí
îáúåêòèâ ýðõèéí òàëààð ÿðèõ áîëîìæã¿é. Ãýõäýý ýíý òîõèîëäîëä
èðãýí, õóóëèéí òýãýýäèéí õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë çºð÷èãäñºíèéã
òîãòîîõ óðüä÷èëñàí íºõöºë çààâàë õàíãàãäñàí áàéõ ¸ñòîé áºãººä ýíý
íü òóõàéí ãàçðûã ýçýìøèõ òàëààðõ õ¿ñýëòýý çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä
áè÷ãýýð èëýðõèéëñýí áàéõ ÿâäàë þì. Èíãýæ áàéæ ñóáúåêòèâ ýðõ
áóþó õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûí èëýðõèéëýë íü ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð

Газрын тухай хууль-33, 33.1.2
¿¿ñãýíý.
Òýãâýë Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 6

äóãààð ç¿éëèéí 6.1-ä çààñàí ýðõèéã ÿìàð òîõèîëîëä çºð÷èãäñºí ãýæ
¿çýõ âý? ãýñýí àñóóëò ãàð÷ èðýõ íü îéëãîìæòîé þì. Ýíýõ¿¿ ýðõýä
ºìíº íü äóðäñàí íýãýíò ¿¿ññýí ýðõ áóþó çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ
õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ýðõèéã îéëãîíî. ¯¿íèéã ìºí ë Ãàçðûí òóõàé
õóóëèéí æèøýýí äýýð òàéëáàðëàÿ.
Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí äàãóó ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõýä “õ¿ñýëò ãàðãàñàí

ãàçàð íü áóñäûí ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà ãàçàðòàé ÿìàð íýã
õýìæýýãýýð äàâõöààã¿é áàéíà” ãýñýí øààðäëàãà òàâèãääàã. Õýðýâ
ýçýìøèõèéã õ¿ññýí ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàãëàë áîëîí áóñàä àëäààíààñ
áîëæ äóóäëàãà õóäàëäààãààð ýçýìø¿¿ëýõ ãàçàð íü ººð ýòãýýäèéí
ýçýìøèæ, àøèãëàæ áóé ãàçàðòàé äàâõöñàí òîõèîëäîëä Çàõèðãààíû
õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëèéí 6.1-ä
çààñàí ýðõ áóþó íýãýíò õóóëü æóðìûí äàãóó îëæ àâñàí îáúåêòèâ ýðõ
çºð÷èãäºæ áàéíà õýìýýí ¿çýæ áîëíî.
Ä¿ãíýëò
Äýýðõ áàéäëààñ ä¿ãíýæ ¿çýõýä ñóáúåêòèâ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã

ñîíèðõîë íü ìºí ÷àíàðòàà èæèë áîëîâ÷ íèéòèéí áîëîí õóâèéí ýðõ
ç¿éí õ¿ðýýíä ÿëãàìæòàé áàéäëààð çîõèöóóëàãäæýý. Ýíý íü íèéòèéí
áîëîí õóâèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã õýðýãëýõ
çàð÷ìûí ÿëãààòàé õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Òîäðóóëáàë,
õóâèéí ýðõ ç¿é íü çîõèöóóëàëòûí äèñïîçèòèâ áóþó òýãø ýðõèéí
àðãûã õýðýãëýäýã áîë íèéòèéí ýðõ ç¿éä èìïåðàòèâ áóþó çàõèðàìæëàí
çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà õýðýãëýãääýã. ¯¿íýýñ óëáààëàí õóâèéí ýðõ
ç¿éä ñóáúåêòèâ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë ãýõ îéëãîëòóóäûã ýðõ
ãýñýí åðºíõèé áàéäëààð àâ÷ ¿çäýã áîë, íèéòèéí ýðõ ç¿éä ñóáúåêòèâ
ýðõèéã õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîë ãýæ òîäîðõîéëäîã áàéíà.
Õóâèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îðîëöîã÷ íü

ñóáúåêòèâ ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõîëîî èëýðõèéëñýí ýñýõýýñ
¿ë õàìààðàí çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí îáúåêò
áîëäîã áîë íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã
èëýðõèéëñýí íºõöºëä õàìãààëàëòûí îáúåêò áîëæ áàéäàã.

Газрын тухай хууль-31

Баярсайхан Д. (2010) Эрх зүйн онол Уб: Экимто пресс, 191.
Ø¯¯ÕÝÝÑ ÕÝÐÃÈÉÃ ÍÝÌÝËÒ ÕÝÐÝÃ Á¯ÐÒÃÝËÒ, ÌªÐÄªÍ
ÁÀÉÖÀÀËÒÀÄ ÁÓÖÀÀÕ ÍÜ ÕÝÍÄ ÕÝÐÝÃÒÝÉ ÂÝ?
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí ïðîêóðîð, ìàãèñòð Ò.Áàòñ¿õ
“Õýðýã çàäàðëàà” ãýõ õîëáîãäîã÷ (ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéã

ìýðãýæëèéí áóñ õîëáîãäîã÷ ãýõ íü ýëáýã)-èéí ñýòãýë óóæèðñàí
àÿñòàé ¿ãèéã õ¿ì¿¿ñ îëîí óäàà ñîíñîí áàéõ. “Õýðýã çàäàð÷ ãýíý, ìºä
øèéäýãäýõã¿é áèç, òýãæ áàéãààä çàìõàðíà, õàõóóëü ºãñºí áèç” ãýõ
õîõèðîã÷ òàëûí õàðàìñàõ àÿñòàé ãóòðàíãóé ¿ãèéã ÷ ñîíñîæ áàéöãààñàí
áàéõ. Çàðèì õýðýã 3-4 æèë ¿ðãýëæëýí ìºðäºí áàéöààëòàä îëîí äàõèí
áóöàæ ÿëëàãäàã÷èä òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëæ, õîõèðîã÷ òàëûã çàëõààí
÷èðýãä¿¿ëäýã ÿâäàë ãàðñààð áàéíà.
Òýãýõýýð õýðýã áóöààõ íü ÿëëàãäàã÷ òàëä àøèãòàé ãýñýí ñýòãýãäýë
îëîí íèéòèéí äóíä õýâøìýë áîëñîí íü äýýðõýýñ òîäîðõîé õàðàãäàíà.
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Öýíãýë ñóìàíä 2007 îíä õ¿íèé àìèéã õ¿÷èðõèéëæ
áóñíèóëñàí ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ 3 æèë îð÷èì õóóëèéí áàéãóóëëàãûí
àëáàí òóøààëòíû õààëãà ñàõèæ ã¿éñýýð ñ¿¿ëäýý öºõðºíãºº áàðæ
ñýòãýë ç¿éí áîëîîä ýä ìàòåðèàëûí õóâüä õîõèðîí ÷èðýãäýæ áèëýý.
Ìàíàé àéìàãò õýä õýäýí îí äàìíàí øàëãàãäàæ óäààøèðñàí õýðã¿¿ä ÷
íýëýýäã¿é áàéíà.
Îëîí äàõèí õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòàä áóöàæ øèéäýãäýõ
ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé áîëñîí õýðãèéí õîëáîãäîã÷, õîõèðîã÷ àëü àëü
òàëûí àð ãýðèéíõýí, òºðºë ñàäàíãóóä íü õóóëèéí áàéãóóëëàãàä
(öàãäàà, ïðîêóðîð, ºìãººëºë, ø¿¿õ) èòãýõ èòãýë àëäàð÷ ñ¿¿ëäýý
òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä, òîäðóóáàë, ñóì, àéìãèéí Çàñàã
äàðãà öààøëààä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿yä õàíäàæ òóñëàìæ õ¿ñýõ íü ýëáýã.
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí ÇÄÒÃ-ûí Õóóëü ç¿éí õýëòñèéí äýðãýäýõ ýðõ
ç¿éí òóñëàëöààíû òºâä 2009 îíä 1180, 2011 îíä 1334 èðãýí õóóëü
ç¿éí çºâºëãºº, ëàâëàãàà àâñíû äîòîð ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðýãò õîëáîãäîæ
óäààí õóãàöààíä øèéäýãäýõã¿é áàéãààãààñ ÷èðýãäýæ, ç¿äýðñýí òóõàé
ãîìäîë ãàðãàñàí èðãýä 10 îð÷èì õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ýíý àñóóäëààð
ãîìäîë ãàðãàã÷èä “...çîðèóä óäààøðóóëæ áàéíà, ÿëëàãäàã÷èä àøèãòàé
áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ ãýæ áàéíà” ãýñýí ãîìäîë, õàðäàëò ÿìàãò
öóõàëçàæ áàéäàã íü àæèãëàãääàã. Ýíý íü õóóëü÷ áèäíèé àíõààðàë
òàòñàí ñýäýâ áîëîîä áàéíà. Õýðãèéã àëü áîëîõ øóóðõàé øàëãàí, õýðýã
¿éëäñýí ãýæ ¿çâýë ÿëëàõ, ýñõ¿ë öàãààòãàõ áóþó õýðýãñýõã¿é áîëãîõ
øèéäâýð ãàðãàæ èðãýäèéã ÷èðýãä¿¿ëýõã¿é áàéõ íºõöºë, áîëîìæ
á¿ðä¿¿ëýõýä áàãà ÷ ãýñýí õýðýãòýé ñàíàà ºã÷ ÷àäâàë ýíý ñýäâèéí à÷
õîëáîãäîë îðøèíî.

Аймгийн Эрх зүйн туслалцааны төвийн 2009 оны ажлын тайлан.
126
Õýðãèéã íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýõýýð õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòàä áóöààñàí àñóóäëààð ø¿¿õ, ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãààñ
ãàðãàñàí äàðààõ òîîí ìýäýýí¿¿ä áàéíà.
2009 îíû ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí
Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàíõèìûí õóðàëäààíààð õÿíàí õýëýëöñýí íèéò 279
õýðãýýñ 69 (25%) õýðãèéí òîãòîîë, ìàãàäëàëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîñíîîñ 63
(54%) íü õýðãèéã íýìýëò õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò õèéëãýõýýð
áóöààñàí áàéíà. Àéìàã, íèéñëýëèéí ø¿¿õ¿¿ä äàâæ çààëäàõ æóðìààð
ýð¿¿ãèéí 2129 õýðýã õ¿ëýýí àâñíààñ 2016 õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýæ,
503 áóþó 25,0 õóâüä íü çàõèðàìæ òîãòîîëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý. Áàÿí-
ªëãèé àéìãèéí ñóì äóíäûí ø¿¿õèéí 2009 îíû ýð¿¿ãèéí õýðãèéí
øèéäâýðëýëòèéí ìýäýýãýýð á¿ãä 28 õýðãèéã íýã óäàà, 8 õýðãèéã 2-3
óäàà íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýõýýð ïðîêóðîðò áóöààñàí áàéíà. 2010
îíä á¿ãä 16 õýðãèéã íýìýëò ÕÁÌÁ-òàä áóöààæýý.
Õýðãèéã íýìýëò õýðýã á¿òãýëò, ìºðäºí áàéöààëòàä (öààøèä ÕÁÌÁ

ãýæ òîâ÷èëíî) áóöààõ íü ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëãààíû
(ÝÁØÀ) íýã ºâºðìºö õýëáýð þì. Íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýõýýð
áóöààõûí ó÷èð õîëáîãäîë, óã ¿íäýñëýë íü ÝÁØÀ-íû ¿íäñýí çîðèëò,
çàð÷èìòàé øóóä õîëáîîòîé.
ÝÁØÕ-èéí 6 äóãààð ç¿éëä ãýìò õýðãèéã øóóðõàé á¿ðýí èëð¿¿ëæ,
ãýìò ýòãýýäèéã îëæ òîãòîîõ, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä íýã á¿ðò çîõèõ
ÿëûã øóäàðãààð îíîãäóóëàõ, ãýì áóðóóã¿é õýíèéã ÷ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
ãýì áóðóóòàéä òîîöîõã¿é áàéõ ÿâäëûã õàíãàõ íü ÝÁØÀ-íû çîðèëò
áîëîõûã õóóëü÷ëàí çààñàí. Ìºí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 16.1-ä
õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õ íü õýðãèéí áàéäëûã
òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîé íîòëîõûí òóëä õóóëüä çààñàí á¿õ àðãà
õýìæýýã àâ÷ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéã ÿëëàõ áà öàãààòãàõ,
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûã õ¿íäð¿¿ëýõ áà õºíãºð¿¿ëýõ íºõöºë áàéäëûã
á¿ðýí òîãòîîõ ¿¿ðýãòýé õýìýýí ÝÁØÀ-íû íýã ¿íäñýí çàð÷èì áîëãîí
çààñàí.
Ýíýõ¿¿ çîðèëò, çàð÷èìä íèéö¿¿ëýí ÝÁØÀ-ã õýðýãæ¿¿ëýã÷ äàðààõ
ñóáúåêò ýð¿¿ãèéí õýðãèéã íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýõýýð ÕÁÌÁ–ä
áóöààíà. ¯¿íä: ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷, ø¿¿õ îðíî.
ÝÁØÕ-èéí 193 äóãààð ç¿éëèéí 193.1.18 äàõü çààëòàä ïðîêóðîð
íü íýìýëò ìºðäºí áàéöààëò õèéëãýõýýð òîäîðõîé ÷èãëýë ºãºõ,
õýðãèéã õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èä áóöààõ ýðõòýé áîëîõûã
õóóëü÷èëæýý. Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëñàí õýðãèéí
òàëààð ïðîêóðîð äàðààõ àñóóäëûã çààâàë õÿíàõ ¿¿ðýãòýé. ¯¿íä:

(2009-002) // Монгол Улсын äээд шүүхийн мэдээлэл Óá, 25.

(2011) Монгол Óлсын шүүхийн 2010 оны ажлын тайлан Уá, 41.

Баян-Өлгий аймгийн сум дундын шүүхийн мэдээ.

ЭБШХ-5.1.1.

ЭБШХ-214.1
. Ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäõ¿¿í áàéãàà ýñýõ;
2. Õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîõ ¿íäýñëýë áàéãàà ýñýõ;
3. ÕÁÌÁ-òûã á¿ðýí, áîäèòòîé ÿâóóëñàí ýñýõ;
4. Ñîíñãîñîí ÿë íü õýðýãò áàéãàà íîòëîõ áàðèìòàä ¿íäýñëýãäñýí
ýñýõ, ÕÁÌÁ-òààð òîãòîîãäñîí á¿õ ãýìò õýðãèéã õàìààð÷ ÷àäñàí
ýñýõ;
5. Ãýìò õýðýã ¿éëäñýí á¿õ ýòãýýäèéã ÿëëàãäàã÷ààð òàòñàí
ýñýõ;
6. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí ç¿éë, õýñãèéã çºâ õýðýãëýñýí ýñýõ;
7. Èðãýíèé íýõýìæëýëèéã õàíãàõ òàëààð àðãà õýìæýý àâñàí
ýñýõ.
Ýäãýýðýýñ õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûã á¿ðýí, áîäèòòîé

ÿâóóëààã¿é, ñîíñãîñîí ÿë íü õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòààð
òîãòîîãäñîí á¿õ ãýìò õýðãèéã õàìààð÷ ÷àäààã¿é, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
á¿õ ýòãýýäèéã ÿëëàãäàã÷ààð òàòààã¿é, ýð¿¿ãèéí õóóëèéí ç¿éë, õýñãèéã
çºâ õýðýãëýýã¿é, èðãýíèé íýõýìæëýëèéã õàíãàõ àðãà õýìæýý àâààã¿é
ãýæ ¿çâýë íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýõýýð õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòàä áóöààõ òîãòîîë ãàðãàíà.
Ø¿¿õ íü ÝÁØÕ–èéí 225 äóãààð ç¿éëä çààñíààð ø¿¿õýä èðñýí
õýðãèéí õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà á¿ðýí ä¿¿ðýí
õèéãäñýí áàéíà óó, õýðýâ äóòóó õàãàñ õèéñýí ç¿éë áàéâàë ò¿¿íèéã
ø¿¿õýýñ íºõºæ ã¿éöýýõ áîëîìæòîé áàéíà óó ãýäãèéã ø¿¿ã÷ íÿãòëàí
¿çýæ òîäðóóëñàíû ¿íäñýí äýýð ÿëëàãäàã÷èéã ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëýõ
àñóóäëûã øèéäâýðëýæ çàõèðàìæ ãàðãàíà. Õýðýâ õýðýã á¿ðòãýëò,
ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà á¿ðýí ã¿éöýä õèéãäýýã¿é, ò¿¿íèéã
ø¿¿õèéí æóðìààð íºõºí áèåë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é ãýæ ¿çâýë íýìýëò
õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò õèéëãýõýýð õýðãèéã áóöààäàã. Ìºí
õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä ÝÁØÕ-èéã íîöòîé çºð÷ñºí
áºãººä èíãýñíýýð ø¿¿õ õóðàëäààíûã ÿâóóëàõ áîëîìæã¿é áàéäàëä
õ¿ðãýñýí áîë õýðãèéã ïðîêóðîðò áóöààíà.
Ò¿¿í÷ëýí ïðîêóðîðîîñ ÿëëàõ ä¿ãíýëò ¿éëäýí (õºíãºí ãýìò õýðýãò
ÿëëàãäàã÷ààð òàòñàí òîãòîîëûã áàòàëæ) ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëñýí õýðãèéã
ø¿¿ã÷ óíøèæ, íÿãòëàí ¿çñýíèé äàðàà çàõèðàìæ ãàðãàí íýìýëò õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòàä áóöààæ áîëäîã. ¯¿íä: õýðãèéã áóðóó
íýãòãýñýí, òóñãààðëàñàí áîë, õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí
àæèëëàãààã á¿ðýí áèø õèéñýí áºãººä ò¿¿íèéã ø¿¿õ õóðàëäààíààð
íºõºí ã¿éöýòãýõ áîëîìæã¿é áîë, õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí
àæèëëàãààíä Ýð¿¿ãèéí õóóëèéã áóðóó õýðýãëýñýí áîë, ÝÁØÕ-èéã
íîöòîé çºð÷ñºí áîë òóñ òóñ áóöààíà. Ýäãýýð ¿íäýñëýëýýð áóöààñàí
ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø

ÓÅÏ-ûí 2006 îíû 309 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí æóðìûã ¿ç

Áàò-Ýðäýíý Á (2009) Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿é (àëüáîì, ñõåì) Óá,
116.
àæëûí 5 õîíîãò áàãòààí ïðîêóðîð ýñýðã¿¿öýë áè÷èõ ýðõòýé.
¯¿íýýñ ãàäíà äàâæ çààëäàõ (ÄÇØØ) áîëîí õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ
(ÕØØ) õýðãèéã íýìýëò õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò õèéëãýõýýð
ïðîêóðîðò áóþó àíõàí øàòíû ø¿¿õýä áóöààõ ýðõòýé. Èíãýæ áóöààõäàà
õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûã ÿâóóëàõäàà íýã òàëûã áàðüñàí
áóþó á¿ðýí ã¿éöýä áèø õèéñýí, ÝÁØÕ-èéã íîöòîé çºð÷ñºí, ÝÕ-èéã
áóðóó õýðýãëýñýí ¿íäýñëýëýýð õýðãèéã íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýõýýð
ø¿¿õ áîëîí ïðîêóðîò áóöààíà. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ äàðààõü
¿íäýñëýëèéí àëü íýã áàéâàë àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí øèéäâýðëýñýí
øèéòãýõ òîãòîîëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áóöààíà. ¯¿íä:
1. Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò áîëîí ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëýã
ÿâóóëàõàä íýã òàëûã áàðüñàí áóþó á¿ðýí ã¿éöýä áèø õèéñýí;
2. Ø¿¿õèéí òîãòîîëä äóðüäñàí ä¿ãíýëò íü õýðãèéí æèíõýíý
áàéäàëòàé íèéöýýã¿é;
3. ÝÁØÕ-èéã íîöòîé çºð÷ñºí;
4. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéã áóðóó õýðýãëýñýí áºãººä ø¿¿ãäýã÷èä õ¿íä
ÿëòàé õóóëü õýðýãëýõ øààðäëàãàòàé áîë.

Ýäãýýð ¿íäýñëýëèéí àëèíààð íü áóöààæ áàéãààã ìàãàäëàëäàà
òîäîðõîé çààæ, íýìæ õèéõ àæèëëàãààã íýí îéëãîìæòîé, õóóëèéí
¿íäýñëýëòýé, òóõàéí õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé áàéõ øààðäëàãûã
õàíãàñàí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, õýðãèéã íýìýëò õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëò õèéëãýõýýð ïðîêóðîðò, ýñõ¿ë íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýæ
äàõèí øèéäâýðë¿¿ëýõýýð àíõàí øàòíû ø¿¿õýä áóöààíà ãýñýí ¿ã þì.
Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò, ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéã ÿâóóëàõäàà
ø¿¿õèéí òîãòîîë ãàðãàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ áîëîõ áàéäëûã
òîäðóóëàëã¿é îðõèãäóóëñàí áàéâàë íýã òàëûã áàðüñàí áóþó ã¿éöýä
áèø õèéñýí ãýæ ¿çíý. Ò¿¿í÷ëýí õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ìýä¿¿ëýã
ºã÷ áîëîõ õ¿ì¿¿ñèéã áàéöààãààã¿é, áàðèìò áè÷èã, ýä ìºðèéí áàðèìòûã
øààðäàí ãàðãóóëæ àâààã¿é ýñâýë çàéëøã¿é õèéâýë çîõèõ øèíæèëãýýã
õèéëãýýã¿é, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí õóâèéí áàéäëûã á¿ðýí ã¿éöýä
òîãòîîãîîã¿é, óðüä íü õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ø¿¿õèéí
õýëýëö¿¿ëýãò áóöààñàí çàõèðàìæ, òîãòîîëûí çààëòûã áèåë¿¿ëýýã¿é
áîë íýã òàëûã áàðüñàí áóþó ã¿éöýä áèø õèéñýí ãýæ ¿çäýã.10
Àíõàí øàòíû áîëîí äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õýðãèéã õÿíàí
øèéäâýðëýõäýý ÝÁØÕ-èéã íîöòîéãîîð çºð÷ñºíèéã òîãòîîâîë
õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ òîãòîîë, ìàãàäëàëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ,
õýðãèéã õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò õèéëãýõýýð ïðîêóðîðò áóþó
ø¿¿õèéí øèíý÷ëýñýí õýëýëö¿¿ëýãò áóöààíà. (ÝÁØÕ-èéí 352.1)
Õóóëèéí äýýðõ çààëòóóäààñ ¿çýõýä õýðãèéã íýìýëò àæèëëàãàà
õèéëãýõýýð áóöààõ ¿éë àæèëëàãàà íü ïðîêóðîðûí áîëîí ø¿¿õèéí
ãýñýí õî¸ð ¿å øàòàíä õýðýãæèæ áàéíà. Ýäãýýðýýñ ø¿¿õèéí øàòíààñ

ÝÁØÕ-315, 352.
10
Ìºí òýíä-318.
õýðãèéã áóöààõòàé õîëáîãäñîí ¿çýë áîäëîî õóâààëöàÿ.
Ø¿¿õýýñ õýðãèéã íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýõýýð ïðîêóðîðò áîëîí
ø¿¿õýä áóöààõ ãýñýí 2 õýëáýð áàéãàà íü òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ ñýäâèéã ñîíãîõäîî ø¿¿õýýñ ø¿¿õýä (ÄÇØØ-ýýñ ÀØØ-
ä ìàãàäëàëààð, ÕØØ-ýýñ àíõàí áîëîí ÄÇØØ-ä òîãòîîëîîð) äàõèí
øèíý÷èëñýí õýëýëö¿¿ëãýýð øèéäâýðë¿¿ëýõýýð áóöààõ àñóóäëààð
áóñ õàðèí ïðîêóðîðò áóþó íýìýëò ÕÁÌÁ-òàä áóöààæ áóé àñóóäëûã
öýãöëýõ òàëààð ñàíàà, áîäëîî íýìýðëýõýä ÷èãëýñýí áèëýý. Ø¿¿õèéí
øàòíààñ õýðýã áóöààõ íü ìàø õîâîð òîõèîëääîã ïðîöåññ áàéìààð
ñàíàãäñàíàà þóí ò¿ð¿¿íä õýëìýýð áàéíà. Ó÷èð íü õýðýã á¿ðòãýã÷,
ìºðäºí áàéöààã÷ ÝÁØÕ-èéí õ¿ðýýíä îëãîãäñîí á¿ðýí ýðõèéíõýý
õ¿ðýýíä òóõàéí õýðãèéã á¿õ òàëààñ íü á¿ðýí ä¿¿ðýí øàëãàæ õîëáîãäîã÷
áóþó ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí, ÿëëàõ áîëîìæòîé
íºõöºë áàéäëóóäûã á¿ðýí òîãòîîæ (äóòóó áîë ïðîêóðîð äààëãàâðààð
ã¿éöýýæ õèéëãýõ) óëñûí ÿëëàã÷ íýãýíòýý ÿëëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé
ãýæ ¿çýæ ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëäýã. Ýíý õî¸ð øàò (õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòûí áîëîí ïðîêóðîðûí õÿíàëò ãýñýí) -ûã á¿ðýí äàìæèæ
èðñýí õýðãèéã ø¿¿õ áóöààõ íü íýí õîâîð ¿çýãäýë áàéõààð îéëãîãäîæ
áàéíà.
ßëëàõ òàë áóþó ïðîêóðîð õýðãèéã ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëñýí íü òóõàéí
õýðãèéã òàñëàí øèéäâýðëýæ øèéòãýõ òîãòîîë ¿éëäýõ íºõöºëèéã
õàíãàõàä øààðäàãäàõ á¿õ íîòëîõ áàðèìòûã á¿ðä¿¿ëñýí ãýñýí èòãýëòýé
áàéãààãèéí èëýðõèéëýë þì. Ó÷èð íü ãàðöààã¿é íîòîëãîîíä òóëãóóðëàí
ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëæ, áóðóóòàé ýòãýýäèéã èë÷ëýõ õýëáýðýýð óòãà
àãóóëãà íü èëýðõèéëýãääýã òýðõ¿¿ “ìºðäºí ìºøãèõ” àæèëëàãààíû
øàò äàìæëàãà á¿ðò ÷óõàìäàà ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààã÷ õî¸ð ãàð
íèéëýí àæèëëàæ ÿìàð÷ ýðãýëçýýã¿é á¿ðä¿¿ëñýí õàâòàñò õýðãýý ø¿¿õýä
øèëæ¿¿ëäýã áèëýý.11 Èéì õýðýãò Ýð¿¿ãèéí õóóëèéã áóðóó õýðýãëýñýí,
ÝÁØÕ-èéã íîöòîé çºð÷ººã¿é áîë çàðèì ç¿éëèéã òîäðóóëàõ, ýðãýëçýýã
àðèëãàõ çýðýã øàëòãààíààð õýðãèéã íýìýëò õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòàä áóöààõ íü çîõèìæã¿é ìýò îéëãîãäîæ áàéíà. Õýðýâ ÿëèõ
øàëèõã¿é øàëòãààíààð õýðãèéã áóöààâàë ø¿¿õ õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòûí àæèëëàãààíä õóòãàëäàõàä õ¿ð÷ ø¿¿ãäýã÷èéã ÿëëàõ òàëä
÷èãëýñýí çààâàð ºã÷ áàéãàà ä¿ð òºðõ õàðàãäàíà.
Óëñûí õýìæýýíä 2010 îíä äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí øàòíû

ø¿¿õýä óëñûí ÿëëàã÷ áîëîí äýýä øàòíû ïðîêóðîð 211 ýñýðã¿¿öýë
áè÷æýý. ¯¿íýýñ äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä 183, 28 ýñýðã¿¿öëèéã
õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýä áè÷ñýí áºãººä 141 áóþó 67% íü áèåëæ, 70
ýñýðã¿¿öëèéã ø¿¿õ õýðýãñýõã¿é áîëãîæýý. Ýäãýýð 211 ýñýðã¿¿öëèéí
102 áóþó 48 õóâü íü ø¿¿õýýñ õýðãèéã íýìýëò ìºðäºí áàéöààëòàä
11
(2002-1) // Ìîíãîëûí òºð, ýðõ ç¿é ñýòã¿¿ë, 66.
áóöààñàí ¿íäýñëýëèéã ýñýðã¿¿öñýí áàéíà. Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí
12
ø¿¿õýýñ 2010 îíä 16 óäàà 15 õýðãèéã íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýõýýð

áóöààñàí áºãººä 5 õýðýãò ïðîêóðîðûí ýñýðã¿¿öýë áè÷ñýí íü áèåëæýý.
Ø¿¿õýýñ áóöààñàí ¿íäýñëýë¿¿äýýñ ¿çýõýä ãîëäóó õîõèðîëûí õýìæýýã
çºâ òîãòîîãîîã¿é, èðãýíèé íýõýìæëýëèéã çºâ ãàðãóóëààã¿é çýðýã
øàëòãààí çîíõèëæýý. Õîõèðëûí õýìæýý ýðãýëçýýòýé, õîëáîãäîã÷èéí
àì á¿ëèéí òîîã òîãòîîõ, òóõàéí ìàøèí äîòîð õýäýí õ¿í ñóóæ ÿâñíûã
òîãòîîõ ãýõ ìýò ø¿¿õèéí øàòàíä íºõºæ áîëîõ øàëòãààð áóöààñàí
õýðã¿¿ä ÷ áàéâ. Ýäãýýðèéí öààíà èõýíõäýý õýðýãò õîëáîãäîã÷èä àøèãòàé
áàéäëààð áóöààõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ õîõèðîã÷èä ãîìäîëëîõ íü èõ
áàéíà.
Ø¿¿ãäýã÷èéí ãýì áóðóóã òîãòîîõîä ¿íýõýýð ýðãýëçýýòýé áóþó ÿëëàõ
òàë ýíý ¿¿ðãýý õàíãàëòòàé áèåë¿¿ëæ ÷àäààã¿é áàéâàë ø¿¿õ ø¿¿ãäýã÷èä
àøèãòàéãààð àâ÷ ¿çýæ (ÝÁØÕ-èéí 13.2) õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ
áàéõ íü ìýòãýëöýõ çàð÷èìä íèéöýõ áóñ óó?. Õýðýâ ø¿¿ãäýã÷èéã ãýì
áóðóóòàéä òîîöóóëàõ íºõöºë áàéäëóóäûã ø¿¿õýä íîòîëæ ÷àäàõã¿é
áºãººä íýìýëò àæèëëàãàà õèéëãýæ äàõèí õýëýëö¿¿ëýõ áîëîìæòîé
ãýæ ïðîêóðîð ¿çâýë ººðºº íýìýëò ìºðäºí áàéöààëò õèéëãýõ ñàíàëàà
ø¿¿õýä òàâèõ ýðõèéã ÝÁØÕ-èéí 230.1.4 äýõ õýñýãò çààñíààð ïðîêóðîðò
îëãîñîí áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä ø¿¿õ õýðãèéã íýìýëò õýðýã á¿ðòãýëò,
ìºðäºí áàéöààëòàä áóöààõ òóõàé áóñ ïðîêóðîðûí õ¿ñýëòèéã õàíãàæ
ò¿¿íä øèëæ¿¿ëýõ òóõàé çàõèðàìæ, òîãòîîë ãàðãàõ õýðýãòýé. Õàðèí
ýíä íýã àíõààðàõ àñóóäàë áîë ïðîêóðîð ººðºº íýìýëò ìºðäºí áàéöààëò
õèéëãýõýýð áóöààõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí áîë ººðòºº ýöýðã¿¿öýë
áè÷èõ îéëãîëò áàéõã¿é. Ãýòýë Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí
230.2 äàõü õýñýãò õýðãèéã íýìýëò õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò
õèéëãýõýýð ïðîêóðîðò áóöààñàí áîë ïðîêóðîð óã øèéäâýðèéã õ¿ëýýí
àâñíààñ õîéø àæëûí 5 õîíîãò áàãòààí ýñýðã¿¿öýë áè÷èõ ýðõòýé
ãýñýí íü ìºí õóóëèéí 230.1.4 äýõ çààëòòàé çºð÷èëäºæ áàéíà. Èéìä
230.2 äàõü õýñãèéã “ýíý ç¿éëèéí 230.1.1-230.1.3 äàõü õýñýãò çààñàí
¿íäýñëýëýýð” ãýæ òîäîòãîí òîìú¸îëîõ øààðäëàãàòàé.
Ø¿¿õýýñ õýðãèéã íýìýëò õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòàä áóöààæ

áàéãàà íýã ñîíèðõîëòîé øàò íü äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí øàòíû
ø¿¿õýýñ áóöààæ áàéãàà ÿâäàë. Õóóëèàð äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ,
õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýä èéì ýðõèéã îëãîñîí ó÷ðààñ èéíõ¿¿ õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòàä áóöààõ íü ç¿éòýé áîëîâ÷ õýðýã á¿ðòãýëò,
ìºðäºí áàéöààëòûã ÿâóóëàõäàà íýã òàëûã áàðüñàí, ã¿éöýò áóñ õèéñýí
ãýñýí ¿íäýñëýëýýð áóöààõ íü ñîíèðõîë òàòàæ áàéíà. Æèøýý íü,
àéìãèéí ø¿¿õ ø¿¿ãäýã÷èéí óíàæ ÿâñàí àâòîìàøèíä õèéñýí ¿çëýãýýð
äîòðîî 5 ñóóäàëòàé áàéâ ãýæ ¿çëýãèéí òýìäýãëýëä òóñãàæ áýõæ¿¿ëñýí,
ãýð÷¿¿ä 5 ñóóäàëòàé ÓÀÇ-469 ìàøèí ãýäãèéã ìýä¿¿ëñýí, ôîòî çóðãààð
12
www.gpo.mn –ààñ àâñàí ìýäýýëýë
áýõæ¿¿ëñýí áàéõàä óã òýýâðèéí õýðýãñëèéí ñóóäëûí òîîã ò¿¿íèé
òåõíèêèéí òîäîðõîéëîëòîîð íü òîãòîî ãýæ áóöààæýý. Ïðàêòèêààñ
¿çýõýä, äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ìàãàäëàëä ýñýðã¿¿öýë áè÷èõ
ýðõã¿é ó÷ðààñ çàðèìäàà èéìýðõ¿¿ øàëèõã¿é ¿íäýñëýëýýð (“áººñ ò¿¿õ”)
õýðãèéã íýìýëò ÌÁ-òàä áóöààõ òîõèîëäîë ãàðàõ áîëæýý. Ýíý íü õýðãèéã
àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð äàõèí õýëýëö¿¿ëýõýýð áîëîí íýìýëò õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòàä áóöààõòàé õîëáîãäóóëæ äàâæ çààëäàõ
øàòíû ø¿¿õýýñ ãàðãàñàí ìàãàäëàë íýí äàðóé çààâàë áèåëýãäýõ áà ýíý
ìàãàäëàëä õÿíàëòûí æóðìààð ãîìäîë, ýñýðã¿¿öýë ãàðãàæ áîëîõã¿é
ãýæ Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí 2006 îíû 10 äóãààð òîãòîîë (ÝÁØÕ-èéí
326 äóãààð ç¿éëèéí 326.1, 353 äóãààð ç¿éëèéí 353.4 äýõ õýñãèéã
òàéëáàðëàõ òóõàé)-ä çààñàíòàé õîëáîîòîé.13
Ìºðäºí ìºøãèõ áàéãóóëëàãà ÝÁØÕ-èéí õ¿ðýýíä ìºðäºí øàëãàæ

ò¿¿íä íü òºðèéí ºìíººñ ÿëëàõ ýðõ á¿õèé ïðîêóðîð õÿíàëò òàâüæ
óëìààð ø¿¿õ õóóëüä íèéö¿¿ëýí øèéäâýðëýñýí õýðýã ýíý á¿õ øàòàíä
ã¿éöýä áèø õèéãäñýí, íýã òàëûã áàðüñàí áàéõ íü òîãòîîãäîæ áàéãàà
íü íýí ñîíèðõîëòîé. Ýíý íü ºìãººëºõ òàëûí ýðõ õýìæýý, õ¿ñýë çîðèã
ÝÁØÀ-íû äýýðõ á¿õ ¿å øàòàíä õýðýãæýýã¿éí õîð óðøèã èëýð÷
áàéãààòàé õîëáîîòîé áóñ ãýæ ¿¿. Èíãýæ îéëãîõîä áóðóóäàõã¿é.
Æèøýý: × ãýã÷ íü ñîãòóóãààð À-ã çîäîæ ñàíààòàé àëñàí ãýìò õýðýãò
õîëáîãäñîí õýðãèéã ×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ ×-ã õ¿íäð¿¿¿ëýõ
íºõöºë áàéäàëã¿éãýýð õ¿íèéã ñàíààòàé àëñàí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì
áóðóóòàéä òîîöîæ ÝÕ-èéí 91.1-ä çààñíààð 10 æèë 6 ñàðûí õîðèõ
ÿëààð øèéòãýæýý. Äàâø ÇØØ øèéòãýõ òîãòîîëûã õýâýýð ¿ëäýýñýí
áàéíà. Àíõàí øàòíû áîëîí ÄÇØØ–èéí òîãòîîë, ìàäàãëàëûã ÕØØ-
ýýñ õ¿÷èíã¿é áîëãîæ õýðãèéã íýìýëò ÌÁ-ä áóöààæýý. Õ¿÷èíã¿é
áîëãîñîí ¿íäýñëýë íü õîõèðîã÷èéí áèåä ìàø îëîí òîîíû õºõðºëò,
çóëãàðàëò, ãýìòýë ¿¿ññýí íü òîãòîîãäñîí áºãººä ýíý ãýìòë¿¿ä íü ¿õýëä
õ¿ðãýñýí òàðõèíû ãýìòýëòýéãýý íýã öàã õóãàöààíä ¿¿ññýí øèíý ãýìòýë
áîëîõûã øèíæýý÷ ýì÷ ìýä¿¿ëñýí áàéõàä ò¿¿íèéã õýí, õýðõýí ÿàæ
ó÷ðóóëñàí áîëîõûã øàëãàëã¿éãýýð çºâõºí íýã óäàà ò¿ëõýæ óíàãààæ
àìü íàñûã íü õîõèðîîñîí ãýæ ×-ä ÿëëàõ ä¿ãíýëò ¿éëäýæ ø¿¿õýä
øèëæ¿¿ëæýý. Ýäãýýð ç¿éëèéã øàëãàæ òîãòîîñíû ýöýñò õýðãèéã çºâ
ç¿éë÷ëýõ øààðäëàãàòàé ãýæ ÕØØ ¿çæýý.14 Ýäãýýðýýñ ¿çýõýä õýðãèéí
ìàòåðèàëûã ø¿¿ãäýã÷ òàëä àøèãòàé áàéäëààð á¿ðä¿¿ëæ õîõèðîã÷
òàëûí õ¿ñýëò õàíãàãäààã¿é íü òîäîðõîé áàéíà.
Õýðãèéã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí ä¿¿ðýí øàëãàæ òîãòîîõ çàð÷ìûã çîðèóä

àëäàãäóóëñàí áóþó íýã òàëûã áàðüñàí ÌÁ-ò ÿâóóëñíû óëìààñ õýðýã
îëîí óäàà áóöàõàä õ¿ð÷ áàéíà. Ýíý áàéäëààñ ãàðàõûí òóëä ÝÁØÀ-íû
13
(2008) Ìîíãîë Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òîãòîîëûí ýìõòãýë Óá, 42.
14
(2008-004/89/) // Монгол Улсын äээд шүүхийн мэдээлэл Óá, 27.
àëü ÷ øàòàíä ìýòãýëöýõ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéìààð áàéíà.
Çàðèì æèøýýíýýñ ¿çýõýä ø¿¿õ ÝÕ-èéã èëýðõèé áóðóó õýðýãëýæ
èëò õóóëü áóñ òîãòîîë ãàðãàõ ÿâäàë áàéíà. Ýíý íü ãîëäóó ø¿¿ãäýã÷,
õîõèðîã÷èéí àëü íýãíèé ãîìäîë, õ¿ñýëòèéã õàíãàõ ãýñýí ä¿ð ¿ç¿¿ëñýí
øèéäâýð áàéäàã. Äýýä øàòíû ø¿¿õýýñ áóöâàë áóöíà áèç ãýñýí áàéäëààð
ãàðãàäàã ãýñýí ¿ã. Ò¿¿í÷ëýí ¿¿íèé ýñðýã äýýä øàòíû ø¿¿õýýñ ýìýýæ
õýðýã øèéäýõäýý àëü íýã òàëä õýëáèéñýí òîãòîîë ãàðãàõ òîõèîëäîë
áàéäàã íü ø¿¿ã÷ íàðòàé õèéñýí ÿðèëöëàãûí ¿åýð àæèãëàãäñàí.
ªºðººð õýëáýë, ìýðãýæëèéí áîëîí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí
õàðààò áàéäàëä îðîõ ÿâäàë èõ áèø ÷ çîõèõ õýìæýýíä áàéäàã ãýæ
¿çýõýä õ¿ðãýñýí.

Äýýðõ íºõöºë áàéäëààñ ä¿ãíýëò õèéæ õýðãèéã îëîí äàõèí áóöààõààñ
ñýðãèéëýõ àðãà çàì áàéæ áîëîõûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà.
1. Õýðãèéã “áººñ ò¿¿õ” áàéäëààð ÕÁÌÁ-ä ø¿¿õýýñ áóöààõ íü
ø¿¿õèéí çàðèì áóðóó ¿éë àæèëëàãàà, õàíäëàãàòàé øóóä õîëáîîòîé
ãýæ ¿çýæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ø¿¿ã÷ ø¿¿õ õóðàëäààíû áàéöààëòàä
èäýâõèòýé îðîëöîæ ø¿¿ãäýã÷ýýñ áîëîí áóñàä îðîëöîã÷äîîñ àñóóëò
àñóóõ íü èõ áàéäàã. Ýíý íü ìýòãýëöýã÷ òàëóóäûí àëü íýã ð¿¿
õýëáèéñýí áàéäëààð ººðèéãºº õàðóóëàõ ìàãàäëàë èõñýíý ãýñýí ¿ã.
ªºðºº àñóóëò òàâüñàí ø¿¿¿ã÷ àëü íýã òàëä ÷èãëýñýí èòãýë ¿íýìøèë
íü ëàâøèð÷ óëìààð ò¿¿íäýý õºòëºãäºí íýã òàëûã áàðüñàí øèéäâýð
(òîãòîîë) ãàðãàõ áîëîìæ èë¿¿ èäýâõèæèõ ìàãàäëàëòàé. Èéì ó÷ðààñ
ø¿¿ã÷ òºâèéã ñàõèñàí áàéð ñóóðü áàðèõ øààðäëàãàòàé. Òºâèéã ñàõèíà
ãýäýã áîë ø¿¿ã÷ íîòëîõ áàðèìòûã áèå÷ëýí øèíæëýõýýñ çàéëñõèéæ
òàëóóäûí ãàðãàñàí íîòëîõ áàðèìòàä òóëãóóðëàíà ãýñýí ¿ã. Õýðýâ
íîòëîõ áàðèìò ýðãýëçýýòýé, ïðîêóðîð ò¿¿íèéãýý áàòàëæ ÷àäàõã¿é
áîë øóóä ë öàãààòãàõ, õýðýãñýõã¿é áîëãîõ øèéäâýð ãàðãàõ çîðèãòîé
áàéõûã ø¿¿ã÷ íàðò õýëìýýð áàéíà. Ø¿¿õ ººðºº ÕÁÌÁ-ä îðîëöîæ
èéì ç¿éëèéã èíãýæ øàëãà, òîãòîî ãýõ ìýò çààâàð÷èëãàà (äààâãàâàð ÷
ãýìýýð) ºã÷ áàéãàà íü çîõèñã¿é þì. Õýðýâ ø¿¿õ èíãýæ áóñäûí õàãàñ
äóòóó àæèëä õóòãàëäàõã¿éãýýð (èéì ¿¿ðýã ÷ áàéõã¿é) öàãààòãàæ ýñõ¿ë
õýðýãñýõã¿é áîëãîæ ÷àääàã áîë ïðîêóðîð õýðãèéã æèíõýíý á¿õ òàëààñ
íü “áîëãîæ” áàéæ ø¿¿õýä èð¿¿ëäýã áîëíî. Èíãýñíýýð èðãýäèéã óäààí
õóãàöààãààð ÷èðýãä¿¿ëæ õîõèðîîõ ÿâäàë áàãàñíà.
2.Ýíý ñýäâèéã áè÷èõ ÿâöàä àæèëëàãäñàí áàñ íýã ñîíèðõîëòîé
ç¿éë áîë õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîðóóäûí àæëûí
õàðèóöëàãûí àñóóäàë áàéñàí. ÝÁØÕ-ä çààñíààð õýðãèéã á¿õ òàëààñ
íü ãàðöààã¿é íîòëîõ áàðèìòàä òóëãóóðëàí øàëãàæ òîãòîîõ ¿¿ðãèéã
ýäãýýð ñóáüåêòýä õóóëèàð îëãîæýý. ¯¿íèé òóëä ýäëýõ ýðõèéã ÷
õàíãàëòòàé ºãñºí. Ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýëã¿é èëýðõèé àëäàà ãàðãàñàí áîë
ÝÁØÕ-èéí 8.2 äàõü õýñýãò çààñíààð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã áàéìààð
áàéíà. Õýðýã áóöàæ áàéíà ãýäýã íü ïðîêóðîð, õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí
áàéöààã÷èä ÝÁØÕ-èàð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð õèéãýýã¿é ãýæ
¿çýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Ìýäëýã óð ÷àäâàð äóòóó áàéíà óó?, ýñõ¿ë çîðèóä
õàéíãà õàíäàæ äóòóó øàëãààä áàéíà óó? ãýäãèéã ÿëãàæ òîãòîîäîã,
áóðóóòàé áîë õàðèóöëàãà òîîöäîã áàéõ õýðýãòýé ñàíàãäàâ.
3. Õýðãèéã áóöààõòàé õîëáîãäóóëàí ºìãººëºã÷èéí ýäëýõ ýðõèéí
òàëààð ÝÁØÕ-ä òîäîðõîé çààëò îðóóëìààð áàéíà. Òóõàéëáàë,
õýðãèéã áóöààõ íü àøèãã¿é ãýæ ¿çâýë ºìãººëºã÷ ýñýðã¿¿öýë áè÷äýã
áàéõ õýðýãòýé. ÝÁØÕ-èéí 41 ä¿ãýýð ç¿éëä õýðãèéã íýìýëò ÕÁÌÁ-
ä áóöààõ òóõàé õ¿ñýëò ãàðãàõ, ýñõ¿ë ø¿¿ã÷, ïðîêóðîðîîñ áóöààñíûã
çºâøººðºõã¿é áîë ýñýðã¿¿öýõ ýðõèéã çààæ ºãºõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýâ.
ÝÁØÀ-í äàõü ìýòãýëöýã÷ òàëóóäûí ýðõ òýãø áàéäëûã

á¿ðä¿¿ëýõã¿éãýýð çºâõºí ÿëëàõ òàëûí ýðõèéã õàíãàñàí õóóëü, æóðàì
¿éë÷èëæ áàéãàà íü øóäàðãà ¸ñîíä õàðø þì. Ø¿¿õýýñ õýðãèéã íýìýëò
ÕÁÌÁ-òàä áóöààñàí íü áóðóó ãýæ ¿çñýí ïðîêóðîð ýñýðã¿¿öýë áè÷äýã
áîë ºìãººëºã÷ óã øèéäâýðò íü äàâæ çààëäàõ ýðõòýé áàéõààð õóóëü÷èëæ
ºãºõ øààðäëàãàòàé þì. Õýðýâ õýðýãò àâàãäñàí íîòëîõ áàðèìò
õàíãàëòòàé áóñ áºãººä ºìãººëºã÷ ò¿¿íèéã íü íÿöààæ ÷àäàæ áàéãàà
áîë ÿëëàõ òàëûí íºëººíä îðîëã¿é õýðãèéã öàãààòãàæ áàéõ õýðýãòýé
ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ó÷èð íü õýðãèéã íýìýëò ÕÁÌÁ-òàä áóöààõ ñîíèðõîë
ãîëäóó õýðýãò õîëáîãäñîí ÿëëàãäàã÷ òàëä áàéäàã. Õîõèðîã÷ àëü áîëîõ
õóðäàí øèéä¿¿ëýõ ñîíèðõîëòîé. Íýãýíò õèéñýí õýðýã ó÷ðààñ àëü
áîëîõ õîéø òàòàæ õýðãèéã õºíãºð¿¿ëýõ àðãà, çàëü õàéæ õîõèðîã÷èéã
ìîõîîí çàëõààõ, ìýä¿¿ëãèéí íîöòîé çºð¿¿ ãàðãàõ çýðãýýð öàã àâàõ
ãýñýí áàéäëààð õàíäàæ áàéãààã àíõààð÷ ýíý áàéäëûã òàñëàí çîãñîîõîä
÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð àâ÷ áàéõ íü ç¿éòýé þì.
Õýðýã îëîí äàõèí áóöâàë àíõíû ìýä¿¿ëãèéí ºíãº íü ººð÷ëºãääºã,

çàìõàðäàã, ç¿éë àíãè íü ñîëèãääîã, ÿë çàâøèõ í¿õ, ñ¿â á¿ðýëäýõ ÷
àþóëòàé þì. Èéìä õýðãèéã áàãà, ñàãà øàëòãààíààð áóöààõäàà áèø
õàðèí øóóä øèéääýã áàéõ ìýðãýæëèéí ýð çîðèã ø¿¿ã÷ íàðò äóòàæ
áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé.
Õýðãèéã áóöààõ íü ÿëëàãäàã÷, õîõèðîã÷èéí àëü àëèíä àøèãòàé

áàéõ àëáàã¿é òºðä àøèãòàé áàéõ áóþó ÝÁØÕ-èéí 6 äóãààð ç¿éëä
çààñàí çîðèëòûã õàíãàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ ¸ñòîé. Ó÷èð íü ø¿¿õ
çàñàãëàëûí á¿õ ¿éë àæèëëàãàà çºâõºí õóóëèéí õ¿ðýýíä ÿâ öàâ íèéöýæ
áàéõ ó÷èðòàé.
ÝÇÝÌØÈË, ªÌ×ËªËÈÉÍ ÕÀÐÜÖÓÓËÀËÒ
Ðîìûí ýðõ ç¿éí ¿åýñ óëáààëàí óëìààð

XVIII çóóíû ýöýñ XIX çóóíû ýõýí ¿åýñ
Ãåðìàíû èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýðäýìòýäèéí ¿çýë,
îíîëä ñóóðèëñàí ïàíäåêòûí (ãðåêýýð ¿ã÷ëýí
îð÷óóëáàë, Pandectae-á¿õíèéã õàìààðàõ
ãýñýí óòãàòàé) ñèñòåì áóþó ñóðãààë íü ýä
þìñûí ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýë áîëîõ ýäèéí áîëîí
ýäèéí áóñ áàÿëãèéã ººðèéí áîëãîõ, îëæ àâàõ
ãýñýí ºðãºí õ¿ðýýíä òîäîðõîéëîãääîã íü ýðõ
ç¿éí õàðèëöààíä òºäèéã¿é ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöààíä ÷ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã þì. Èðãýíèé
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí
ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä ýä þìñûí ýðõ ç¿éí ñóðãóóëèéí Èðãýíèé
çîõèöóóëàëò áàéõ íü òýäãýýðèéã îëæ àâàõ ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí
¿íäñýí õýëáýð áîëîõ ýçýìøëèéã ç¿é ¸ñîîð áèé àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò
Ö.Äàâõàðáàÿð
áîëãîíî.
Ìîíãîë Óëñ 2002 îíä Èðãýíèé õóóëèà øèíý÷ëýí áàòàëñíààñ
õîéø öººíã¿é õóãàöàà ºíãºðñºí áà óã õóóëèéí õýðýãæèõ ÿâöàä
áèäýíä øèíýëýã çîõèöóóëàëò ãàð÷ èðýõ, óëìààð îíîëûí óëàìæëàëò
îéëãîëòóóäûã ñýðãýýõ, ñóäëàõ ç¿é ¸ñíû øààðäëàãà ãàð÷ áàéãààãèéí
íýã íü Èðãýíèé õóóëèéí ýçýìøëèéí àñóóäàë þì.
Õóóëèéí á¿òöýýñ àâ÷ ¿çâýë, 1994 îíä áàòëàãäàí ìºðäºãäºæ áàéñàí
Èðãýíèé õóóëèéí II õýñýã íü ºì÷èéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, ¿¿íäýý
íèéòëýã ¿íäýñëýë, ºì÷ëºã÷èéí ýðõ, ºì÷ëºëèéí ç¿éëèéã òóñ á¿ðä íü
çîõèöóóëæ, óëìààð ãàçàð ºì÷ëºë, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé ýä õºðºíãèéí ýðõ
áîëîí ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ, äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýëèéã òóñãàí, ýöýñò íü
ºì÷ëºõ ýðõèéí áàòàëãàà, õàìãààëàëòûã òóñãàñàí á¿òýöòýé áàéâ.
Õàðèí 2002 îíû Èðãýíèé õóóëèéí Y äýä õýñýã íü “Ýäèéí áîëîí
ýäèéí áóñ áàÿëàã”-ûí çîõèöóóëàëòûã òóñãàñíààðàà “ýä þìñûí ýðõèéã
õ¿íäýòãýí ñàõèí áèåë¿¿ëýõèéã á¿õ äýëõèéãýýñ øààðäàæ áîëîõ áîë
¿¿ðãèéí ýðõèéã õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã ãàãöõ¿¿ ¿¿ðýã á¿õèé
ýòãýýäýýñ øààðäàæ áîëäãîîðîî” îíöëîã á¿õèé ýä þìñûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã øèíýëýã ò¿âøèíä ãàðãàõ, ºì÷èéí îëîí òºðºë, õýâøèë
çýðýãöýí îðøèõ íºõöºë, áîëîìæ á¿ðýëäñýí ãýæ ¿çäýã. Ò¿¿í÷ëýí
“õóâèéí ýðõ ç¿éí à) äèñïîçèòèâ õýì õýì õýìæýý ãîëëîõ, á) ýðõ
ç¿éí õàðèëöààíû ñóáüåêòóóä íü òýãø ýðõòýé áàéäàã, â) ñóáüåêòóóä
ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý õ¿ñýë çîðèãîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëäýã, ã)
ãýðýýíèé çîõèöóóëàëòûí õýëáýðèéã ÷ºëººòýé àøèãëàäàã, ä) ø¿¿õèéí
õàìãààëàëòààð áàòàëãààæñàí áàéäàã, å) àìèíû, õóâèéí, ÿâöóó á¿ëãèéí
àøèã ñîíèðõëûã ò¿ëõ¿¿ õàíãàõ áàðèìæààòàé áàéõ” ãýñýí øèíæèéã

Ìàòòåå.Ó, Ñóõàíîâ Å.À (1999) Îñíîâíûå ïîëîæåíèÿ ïðàâà ñîâñòâåííîñòè Ì., Ñ.118.

Íàðàíãýðýë.Ñ (2001) Ìîíãîëûí áà äýëõèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî Óá, 84.
135
àãóóëæ áàéäàã èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä ýä þìñûí ýðõ ç¿éí
õàðèëöàà, ò¿¿í äîòðîî ýçýìøëèéí çîõèöóóëàëòûã òóñãàæ ºãñíººð
ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ, çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä ñýðãýýõýä
øèíýëýã õàíäëàãà ç¿é ¸ñîîð áèé áîëæýý.
• Ýçýìøèë. ÌÓ-ûí Èðãýíèé õóóëèéí 89 ä¿ãýýð ç¿éëä õ¿ñýë

çîðèãèéí äàãóó ýðõ, ýä þìñûã õóóëü ¸ñîîð ìýäýëäýý àâàõ çàìààð
ýçýìøèë ¿¿ñýõèéã çààñíààð (Èðãýíèé õóóëèéí 89-97 äóãààð ç¿éë)
ýçýìøëèéí çîõèöóóëàëò òóñãàãäæýý.
Íèéãìèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ Èðãýíèé õóóëèéí øààðäëàãà

ç¿é ¸ñîîð íýìýãäñýí çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä, èðãýäèéí õóóëü, ýðõèéí
ìýäëýã, õýðýãëýý ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ýíý ¿åä òóõàéí îéëãîëòûã
õýðõýí àâ÷ ¿çýõ, ýçýìøèë, ºì÷ëºëèéí õàðüöààã çºâ òîäîðõîéëîõ íü
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñîí þì. Èõýíõäýý ýçýìøèë íü íýã òàëààð,
ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ, õàìãààëàõ õýëáýð, íºãºº òàëààð,
ýä þìñ, ýðõòýé õàðüöàæ áàéãàà ýòãýýäèéí ýðõ, ò¿¿íèé õ¿ðýýã òîãòîîæ
ºãñºí óëàìæëàëò îéëãîëò, çîõèöóóëàëò áàéäàã. Ýä þìñòàé õàðüöàõ
àíõäàã÷ îéëãîëò áîëîõûí õóâüä ýçýìøèë ÿìàð õ¿ðýýíä òîãòîîãäñîí,
ºì÷èéí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ õàìààðàëòàé áàéõ ýñýõýýñ øàëòãààëàí
ò¿¿íèé îíöëîã øèíæ òîäîðõîéëîãäîíî. Òóõàéëáàë, Ðîì- Ãåðìàíû
ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû òîìîîõîí òºëººëºë Ãåðìàíû Èðãýíèé õóóëüä
“ýçýìøèë íü áîäèò áàéäëààð ýðõøýýëäýý îðóóëàõ çàìààð ¿¿ñýõýýð”
(Ãåðìàíû Èðãýíèé õóóëèéí 854 ä¿ãýýð ç¿éë) òóñãàñàí íü ò¿¿íèé
áèå äààñàí áàéäëûã, ºì÷èéí ýðõ ç¿éãýýñ õàìààðàëã¿é îðøèí áàéãààã
õàðóóëäàã.
Ýçýìøèë ãýæ íü þó áîëîõ, õýðõýí, ÿàæ èëýðõèéëýã âý ãýäèéã
àâ÷ ¿çâýë, Íýãä¿ãýýðò, ýðõ ãýæ òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é, ó÷èð íü
ýçýìøèë íü òîäîðõîé îðîí çàé, öàã õóãàöààíû õ¿ðýýëýëä õºðºíãºòýé
õàðüöàæ áàéãàà, ò¿¿íä íºëººëæ áàéãàà íºëººëºë, ýðõ ìýäýë áàéäàã,
Õî¸ðäóãààðò, ¿éëäýë ãýæ òîäîðõîéëáîë óã ¿éëäýë ÿìàð õ¿ðýý, îð÷èíä
õýðýãæèõ áîëîìæòîé áîëîõûã òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã ó÷ðààñ
óëñ îðíû õóóëü òîãòîîìæèä ººð ººðººð çîõèöóóëàãääàã.
Õàðèí ýíý áàéäëûã ÌÓ-ûí Èðãýíèé õóóëüä òóñãàãäñàí ýçýìøèë
õàíãàæ ÷àäñàí ýñýõ, òóõàéí çîõèöóóëàëòûí îíöëîã þó áîëîõûã
ñóäëàõûí òóëä ýçýìøèëä òàâèãäàõ øààðäëàãà, øàëãóóðûã íýã á¿ð÷ëýí
àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé þì.
ÌÓ-ûí Èðãýíèé õóóëèéí 89 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí ýçýìøèë íü:
Íýãä¿ãýýðò, õóóëü ¸ñíû áàéõ. Ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëãèéã

îëæ àâ÷ áàéãàà ¿éëäýë çàéëøã¿é õóóëü ¸ñíû ¿íäýñëýëòýé áàéõààð
çîõèöóóëñàí áà ¿¿íèéã ÓÄØ-èéí 2009 îíû òîãòîîë (òàéëáàð)-ä
“çºâõºí õóóëü áîëîí ãýðýýíä çààñàí ¿íäýñëýëýýð ¿¿ññýí ýçýìøèë íü
ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð áóþó øààðäàõ ýðõèéã ¿¿ñãýíý” ãýæ õóóëü ¸ñíû
áàéõûí òóëä ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðûã àãóóëñàí áàéõ øààðäëàãàòàéã
òîäîòãîí òàéëáàðëàñàí þì. ¯¿ãýýðýý Ãåðìàíû Èðãýíèé õóóëèéí
çîõèöóóëàëòààñ ÿëãàãäàõ áà XIX çóóíû ýõýí áîëîí äóíä ¿åä ¿¿ññýí
ñóáüåêòèâ (Ê.Ô. Ñàâèíüè) áà îáüåêòèâ (Ð.Èåðèíã) ýçýìøëûí îíîëä
òóëãóóðëàí àâ÷ ¿çâýë ñóáüåêòèâ áóþó ýä þìñ, ýðõèéã ìýäýëäýý îðóóëæ
áàéãàà òóõàéí ýòãýýäèéí ¿éëäýëä ººðèéí ç¿ãýýñ ºã÷ áóé ä¿ãíýëò,
õàíäëàãà áîëæ áàéãààãààðàà ÌÓ-ûí Èðãýíèé õóóëèéí çîõèöóóëàëò
íü îíöëîãòîé áîëíî. ×óõàìäàà “ýöñèéí ä¿íä õ¿ì¿¿ñèéí ººðñäèéí
¿çýë áîäîë, ñàíààíû ¿ð ä¿íä õýí ýçýìøèã÷ âý?, õýí íü áîäèòîéãîîð
ìýäýëäýý áàéëãàæ áàéíà âý ãýäãèéã øèéäâýðëýõ” áîëîìæòîé áîëíî.
Õî¸ðäóãààðò: õ¿ñýë çîðèãèéí äàãóó ¿¿ñýõ ýä þìñ, ýðõ îëæ àâ÷

áàéãàà ýòãýýä õ¿ñýë çîðèãèéíõîî äàãóó ìýäýëäýý îðóóëæ àâàõ áà
èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä òýãø ýðõèéí ¿íäñýí äýýð
õàðèëöààíä îðîëöîõ áà ¿¿ãýýð óëàìæëàí, ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéí
¿íäñýíä õºðºíãº îëæ àâàõ íü ò¿¿íèé õóóëü ¸ñíû áàéõ ¿íäýñëýëèéã ÷
áàòàëãààæóóëíà.
Ãýõäýý ýíý õ¿ñýë çîðèã íü õýëöýë áàéãóóëàõ ¿åèéí õ¿ñýë çîðèã
áèø þì. Òîäðóóëáàë, õºðºíãºä áèåýð íºëººëºõ áîëîìæòîé áîëñîí
ýòãýýäèéí òóõàéí ¿éëäëýý õèéõ, õýðýãæ¿¿ëýõ æèíõýíý õ¿ñýë çîðèã
áàéæ ë ýçýìøèëäýý îðóóëàõ îéëãîëò ¿¿ñ÷ á¿ðýëäýíý.
Ãóðàâäóãààðò: ìýäýëäýý îðóóëàõ ýä þìñ, ýðõ îëæ àâ÷ áàéãàà

ýòãýýä ìýäýëäýý îðóóëàõ çàìààð ººðèéí íî¸ðõëûã á¿ðýí òîãòîîñîí
áàéõûã îéëãîíî. Òýãýõäýý ýíý ìýäýë îëæ àâ÷ áàéãàà ýòãýýäèéíõ ë áàéæ
ñàÿ ýçýìøëèéí ¿íäñýí óòãà èëýðõèéëýãäýíý. Èéì ó÷ðààñ, ººðèéí
ìýäýë, ýðõøýýëèéã òîãòîîãîîã¿é ýòãýýäèéã Èðãýíèé õóóëèéí 89.2-ò
“ººð ýòãýýäýýñ á¿ðýí ýðõ îëãîãäñîíû äàãóó ò¿¿íèé àøèã ñîíèðõëûí
¿¿äíýýñ ýä õºðºíãèéã òóõàéí ¿åä ººðèéí ìýäýëä áàéëãàæ áàéãàà
ýòãýýäèéã ýçýìøèã÷ ãýæ ¿çýõã¿é” ãýæ çààñàí áàéíà. “Ìýäýë” ãýäýã íü
ýðõ, ýä þìñûã àøèãëàõ, àð÷ëàõ, õàìãààëàõ, çººâºðëºõ çýðýã íºëººëºë
¿ç¿¿ëýõ áîëîìæòîé áàéõûã õýëíý. Ýçýìøèë îëæ àâàõ áîäèò ¿éëäýë íü
Èðãýíèé õóóëüä çààñàí õýëöýë áèø áºãººä áîäèò ¿éëäýë íü ýä þìñûí
áàéíãûí, áàò áýõ õàðèëöààíä ¿íäýñëýñýí áàéõûã øààðäàíà. Ýíý íü ýä
þìñò íºëººëºõ íºëººëëèéí õ¿ðýýíä, ýçýìøèã÷ íü áèåýð íºëººëæ áàéõ
áîäèò áîëîìæòîé áàéõ, íºãºº òàëààð îðîí çàéí õóâüä àâ÷ ¿çâýë îéð
áàéõ ãýñýí óòãûã èëýðõèéëäýã.
Ýäãýýð øèíæèéã àãóóëæ á¿ðä¿¿ëñýí íºõöºëä ýçýìøèë ¿¿ñýõ áºãººä

(2005) Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí òàéëáàð Óá, 357.

Áàò-ªëçèé Ä (2003) Èðãýíèé ýðõ ç¿é Óá, 109.
ýçýìøëèéí çîõèöóóëàëò Èðãýíèé õóóëüä òóñãàãäñàíààð ºì÷ëºã÷
ýðõýý õàìãààëàõ, õóóëü ¸ñîîð õºðºíãº ýçýìøèæ áàéãàà ýòãýýä ýðõýý
õàìãààëóóëàõ áóþó óëìààð ºì÷ëºã÷ ýçýìøèã÷èéí áàéð ñóóðèéã
òîäîðõîéëîõ, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õîëáîîã õóóëèàð çîõèöóóëàõ
ç¿é ¸ñíû øààðäëàãà ãàðäàã áàéíà. ¯¿íýýñ äàðààõ îéëãîëò óðãàí ãàð÷
áàéíà.
• Èðãýíèé õóóëèéí 89 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 89.1-ä çààñíààð “...
àëèâàà ýòãýýä õóóëèàð õîðèãëîîã¿é, íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàí
ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýíä õàðøëàõã¿éãýýð ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ
áàÿëãèéã îëæ àâ÷ áîëîõ áà èíãýæ îëæ àâñàíààð áàÿëàã íü òóõàéí
ýòãýýäèéí õóâüä õºðºíãº áîëîõûã çààæýý. Ýíý çîõèöóóëàëò íü
ýçýìøëèéí ãîë ¿íäýñëýë áîëîõ áºãººä íýãýíò ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ
áàÿëãèéã õóóëüä õîðèãëîîã¿é àðãààð îëæ àâàõ íü ç¿é ¸ñîíä íèéöñýí
¿éëäýë áîëîõûã õóóëü òîãòîîã÷ òîãòîîñîí íü ýçýìøèë ÷ õóóëü ¸ñíû
äàãóó áàéæ íýãäñýí íýã îéëãîëòîä õ¿ðýõ ¿íäýñëýëòýé áîëíî.
• Ýçýìøèã÷ íü äýýðõ øààðäëàãûã õàíãàí ýðõ, ýä þìñûã ìýäýëäýý
àâñíààð õóóëü ¸ñíû ýçýìøèã÷ áîëæ, íýãýíò õóóëü ¸ñíû ýçýìøèã÷
áîëñîí áîë ýä õºðºíãèéã ò¿¿íýýñ øààðäàæ áîëîõã¿é (Èðãýíèé õóóëèéí
93.1) íü ýçýìøëèéã áàòàëãààæóóëñàí çîõèöóóëàëò þì. Ýíäýýñ ýä
þìñ, ýðõèéã ìýäýëäýý îðóóëæ àâñàí ¿éëäýë íü õóóëü ¸ñíû áîëîõûã
ìàðãààíû ÿâöàä íîòîëñîí, ýñâýë ãàðöààã¿é õóóëü ¸ñíû áîëîõ íü
òîäîðõîé òîõèîëäîëä äýýðõ áàéäëààð õóóëèàð õàìãààëíà.
Õàðèí ¿¿ññýí ýçýìøëýý õóóëü ¸ñíû áîëîõûã íîòîëæ ÷àäààã¿é áîë
ºì÷ëºã÷ øààðäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä ºì÷ëºã÷èä õºðºíãèéã áóöààí
ºãºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí îíîëûí õóâüä ýä þìñòàé õàðüöàõ àíõäàã÷ îéëãîëò
ãýæ ¿çäýã ýçýìøèë çàéëøã¿é, õóóëü ¸ñíû áàéõ ãýñýí òîäîòãîëòîé
áîëñíîîð ýçýìøèë ýä þìñûí ýðõ ç¿é áà ºì÷èéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä
àñóóäàë ¿¿ñãýõ, òóõàéëáàë, ýçýìøèë, ºì÷ëºëººñ ÿëãàãäàõã¿é áàéõ,
ýçýìøèë ¿íäñýí îéëãîëòîîðîî õýðýãæèõ áîëîìæã¿é áîëîõ íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
Íºãºº òàëààð, Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàðò àëèâàà ýçýìøèë ýä
þìñò íºëººëºõ íºëººëºë áóñ õàðèí õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð áîëîí
ãýðýýíèé äàãóó ¿¿ñ÷, èíãýñíýýðýý øààðäàõ ýðõèéã áèé áîëãîæ áàéãàà
íºõöºëä ýçýìøèë íü óëàìæëàëò îíîëûí àãóóëãààð áóþó Èðãýíèé
õóóëèéí 115, 116 äóãààð ç¿éëä çààñàí (ýçýíã¿é ýä þìñ áîëîí ãýýãäýë ýä
õºðºíãº îëæ àâàõ) ¿íäýñëýëýýð ýçýìøèõ ýðõèéã, ýçýìøëèéã áèé áîëãîæ
áîëîõ þì. Òóõàéëáàë, “ºì÷ëºã÷ã¿é, ºì÷ëºã÷ ºì÷ëºõ ýðõýý äóóñãàâàð
áîëãîõ çîðèëãîîð ýçýìøëýýñýý òàòãàëçñàí ýçýíã¿é ýä õºðºíãèéã
õóóëèàð õîðèãëîîã¿é àðãààð îëæ àâñàí, ýñõ¿ë òóõàéí ýä þìñûã îëæ
àâàõäàà ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéí ýðõèéã çºð÷ººã¿é áîë ýçýìøèëäýý àâ÷,
ºì÷ëºõ ýðõòýé” áàéãàà íü õýí íýãýí ýòãýýäýýñ õàìààðàëã¿é ýä þìñòàé
õàðüöàæ, ººðèéí ìýäëèéã òîãòîîõ íºõöºë áîëîìæèéã áèé áîëãîæýý.
Èíãýõäýý õººí õýëýëöýõ õóãàöààíààñ õàìààð÷ ýçýìøèã÷ íü ºì÷ëºã÷
áîëîõ çîõèöóóëàëòòàé. Èéì áàéäëààð ýçýìøëèéã ¿¿ñãýñýí áîë õóóëü
¸ñíû ýçýìøèã÷ýýñ ýä õºðºíãèéã øààðäàæ áîëîõã¿é.
Ýçýìøèë èéíõ¿¿ õóóëü ¸ñíû áàéõ ¿íäýñëýëèéã ººðòºº àãóóëñíààð
ýçýìøèë, ºì÷ëºë áèå äààí òóñäàà ¿¿ñýõ, óëìààð õîîðîíäîî ÿëãàãäàõ
çààã áàéõã¿é áîëæ, ø¿¿õýýð øèéäýãäýæ áàéãàà ìàðãààíä ÷ õóóëèéã
çºâ õýðýãëýõýä õ¿íäðýë ¿¿ñãýõ íºõöºë ¿¿ñýõýýð áàéíà.
• Ýçýìøèë áèå äààñàí, ýä þìñòàé õàðèëöàõ ¿éëäýë, ôàêò áîëæ
çîõèöóóëàãäààã¿éãýýñ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóäëàà÷äûí äóíä ÷ ýðãýëçýý
áèé áîëæ áàéíà. Ýçýìøèë, ºì÷ëºõ ýðõèéã õîîðîíä àäèëòãàõ, “õóóëü
¸ñíû ýçýìøèë íü õóóëü ç¿éí õóâüä ýçýìøèõ ýðõýýð áàòàëãààæèí”, “...
õóóëü ¸ñíû ýçýìøèã÷èéí õóâüä òóõàéí ç¿éëä íºëººëºõ íºëººëëèéã
¿éëäëèéí õóâüä áóñ, õàðèí ýðõèéí õóâüä èë¿¿òýé áîëîìæòîé áàéõ”
áóþó “ýçýìøèëäýý áàéãàà ç¿éëä íºëººëºõ áîëîìæ íýýëòòýé áàéãàà
áîëîâ÷ ýíý íü çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõèéã áèé áîëãîæ áàéãàà ç¿éë áèø”
ãýæ ýçýìøëèéí ºì÷ëºõ ýðõèéí á¿ðýëäõ¿¿íä õàìààðàãäàõ ýçýìøèõ
ýðõòýé íýãýí èæèë óòãààð àâ÷ ¿çýõ õàíäëàãà ãàð÷ áàéíà.
• Ýä þìñûã ýçýìøèæ áàéãàà ýòãýýä áóþó ýçýìøèã÷, ºì÷èéí
ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû ºì÷ëºã÷èéã íýã ò¿âøèíä àâ÷ ¿çýõ ¿íäýñëýë,
çîõèöóóëàëò íü ýä õºðºíãèéã ýçýìøèæ áàéãàà ýòãýýäèéã ãóðàâäàã÷
ýòãýýä ºì÷ëºã÷ ãýæ òîîöîõ (Èðãýíèé õóóëèéí 91 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 91.1)
çîõèöóóëàëò áàéõ áà íýãýíò ýçýìøèë õóóëü ¸ñíû ¿íäýñëýëýýð ¿¿ñäýã
òóë (îäîîãèéí Èðãýíèé õóóëèéí çîõèöóóëàëòààð) èéíõ¿¿ ýçýìøèæ
áàéãàà ýòãýýä íºãºº òàëààðààð ºì÷ëºã÷ áîëæ òîîöîãäîõ ¿íäýñëýëòýé
áàéæ áîëíî. Ýçýìøèë õóóëü ¸ñíûõ áàéõ, èíãýñíýýð õóóëèéí äàãóó
áóþó ãýðýýíä çààñíààð ¿ð äàãàâàð, øààðäàõ ýðõèéã äàìæóóëàí
ººðòºº ºì÷ëºõ ýðõèéã ¿¿ñãýñýí áîë ¿ë õºäëºõ áîëîí õºäëºõ õºðºíãº,
ýðõèéã ºì÷ëºõ ýðõèéã ¿¿ñãýõ çîõèöóóëàëòààð ºì÷ëºã÷ áîëîõ, íºãºº
òàëààð øèëæ¿¿ëæ áàéãàà ýçýìøèã÷-ºì÷ëºã÷èéã (ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí
õóâüä ºì÷ëºã÷ ãýæ òîîöîãäîõ) ºì÷ëºã÷ áèø áîëîõûã ìýäýýã¿é ìýäýõ
áîëîìæã¿é áàéñàí áîë îëæ àâ÷ áàéãàà ýòãýýäèéã ºì÷ëºõ ýðõèéã
øóäàðãààð îëæ àâñàí (Èðãýíèé õóóëèéí 114.1) ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýë
á¿õèé áàéãàà íü ýçýìøëèéã õàìãààëàõ çîõèöóóëàëò þì. Ãýõäýý ýä
õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëæ áàéãàà ýçýìøèã÷ íü ýçýìøëèéã õóóëüä çààñíààð
¿¿ñãýýã¿é, òóõàéëáàë, ºìíºõ ºì÷ëºã÷èéí õ¿ñýë çîðèãîîñ ãàäóóð
ãýýãä¿¿ëýõ, õóëãàéëàõ çýðýã áàéäëààð ººðòºº áèé (Èðãýíèé õóóëèéí
91.2.2) áîëãîæ, óëìààð äàðààãèéí ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëñýí áîë òóõàéí
ýä õºðºíãèéã ýçýìøèæ áàéãàà ýòãýýä íü ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí õóâüä
ºì÷ëºã÷ ãýæ òîîöîãäîõã¿é áà ýíý òîõèîëäîëä õºðºíãèéã ºì÷ëºã÷ íü
áóöààí øààðäàõ ýðõòýé áàéæ áîëíî. Ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòûí ÿëãàà íü
ýçýìøèë õóóëü ¸ñíû áàéæ øààðäëàãà õàíãàãäàõ çîõèöóóëàëòòàé øóóä

Баттөмөр Á (2005) Монгол Óлсын иргэний эрх зүйн зарим асуудал Уá, 104.
óòãààðàà õîëáîãäîíî.
• Ýçýìøëèéí ÿëãàà, îíöëîã íü ºì÷ëºã÷ ýä õºðºíãºº ãàðãóóëàõààð
õóóëü áóñ ýçýìøèã÷èä õàíäàí øààðäëàãà ãàðãàõ ¿åä èë¿¿òýé
èëýðõèéëýãäýõ áà õ¿ñýë çîðèãèéí äàãóó ýðõ, ýä þìñûã õóóëü ¸ñîîð
ìýäýëäýý àâñàí ýçýìøèã÷ ýíý áàéäëàà íîòîëæ ÷àäààã¿é áîë õóóëü áóñ
áóþó áóñäûíõ ãýäãèéã ìýäýýã¿é, ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéñàí íü øóäàðãà
ýçýìøèã÷, áóñäûíõ ãýäãèéã ìýäýæ áàéñàí, ìýäýõ áîëîìæòîé áàéñàí
íü øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ áîëæ, ýä õºðºíãèéã ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä
áóöààí ºãºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Õàðèí õºðºíãèéã øóäàðãà áîëîí øóäàðãà
áóñ ýçýìøèã÷ ººðèéí ìýäýëä áàéëãàæ, áóöààí ºãºõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä
¿¿ññýí ýçýìøèë íü õóóëüä çààñàí ýçýìøèë áàéæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõèéã
íÿãòëàõ øààðäëàãûã ç¿é ¸ñîîð ãàðãàæ èðäýã íü ò¿¿íèéã ýçýìøèæ
áàéñàí ýòãýýäèéí õºðºíãèéã îëæ àâàõ ¿åèéí ñóáüåêòèâ áàéäàëä
ä¿ãíýëò õèéõòýé óÿëääàã.
Øóäàðãà ýçýìøèã÷ íü ýä õºðºíãèéã õóóëü ¸ñîîð ýçýìøèæ áàéãàà
áóþó ò¿¿íèéã ýçýìøèõ ýðõòýé áîëîõ íü òîäîðõîé áàéãàà ýòãýýä áàéäàã
áà ÓÄØ-èéí 2009 îíû 17 äóãààð òîãòîîëä Èðãýíèé õóóëèéí 10,11
ä¿ãýýð á¿ëãèéí çàðèì ç¿éëèéã òàéëáàðëàõäàà “øóäàðãà ýçýìøèã÷
ãýäýã íü .. ººðèéí ýçýìøëèéã õóóëü ¸ñíû ãýæ îéëãîæ, ýçýìøëýý õóóëü
áóñ áîëîõûã ìýäýýã¿é áóþó ìýäýõ áîëîìæã¿é õóóëü áóñ ýçýìøèã÷èéã
õàìààðóóëæ ¿çýõèéã òàéëáàðëàñàí áàéãàà íü äýýðõ õóãàöààíä ¿¿ññýí
ýçýìøëèéã áîäèò áàéäëààð áóñ, õàðèí õºðºíãèéã îëæ àâàõ ¿åäýý
òóõàéí îëæ àâñàí ýòãýýä þó ãýæ ¿çýæ, ä¿ãíýæ áàéñíûã, èéíõ¿¿
õóóëü ¸ñîîð îëæ àâñàí ãýõ ¿íäýñëýë íü òîãòîîãäîõã¿é áîë õóóëü áóñ
ýçýìøèã÷ áîëîõ ¿íäýñëýë ãàð÷ áàéãàà áà íºãºº òàëààð ººðèéãºº õóóëü
¸ñîîð òîäîðõîé õóãàöààíä ýçýìøèæ áàéñàí ãýæ ¿çäýã òóë õºðºíãèéã
áóöààí îëãîõ ¿åä áèé áîëñîí ¿ð øèìèéã ººðòºº ¿ëäýýõ ýðõòýé áàéäàã
þì.
Õàðèí øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ ººðèéí ìýäýëäýý áàéëãàæ áàéãàà ýä
õºðºíãº áóñäûíõ áîëîõûã ìýäýæ áàéñàí, ìýäýõ áîëîìæòîé áàéäàã
ó÷ðààñ òóõàéí ýòãýýäèéí õóâüä ýçýìøèë ÿðèãäàõã¿é.
• Ò¿¿í÷ëýí ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëãèéã õóóëü ¸ñîîð îëæ
àâàõûã õóóëü÷ëàñàí íü õóâèéí áóþó èðãýíèé ýðõ ç¿é òºäèéã¿é
íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ÷ õàìààðàëòàé çîõèöóóëàëò áîëñîí.
Áàÿëãèéã îëæ àâàõ íýã ¿íäýñëýë íü íèéòèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
çºâøººðºë, øèéäâýðò ¿íäýñëýõ, óã ¿íäýñëýë íü õºðºíãº îëæ àâàõ
ýñýõèéã øèéäâýðëýõ çýðýã áàéäëààð íèéòèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
øààðäàãäàõ, óëìààð ìàðãààí íü èðãýíèé ìàðãààíû õ¿ðýýíýýñ õàëüæ,
çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí ìàðãààí áîëîõ íü öººíã¿é áàéíà. Æèøýý íü,
èðãýä îðîí ñóóö çàõèàëãààð áàðèóëàõ, çýýëýýð îðîí ñóóö àâàõ çýðýã
íü õýäèéãýýð èðãýíèé ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé àñóóäàë áîëîâ÷ ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãàä ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí ºì÷ëºõ ýðõýý á¿ðòã¿¿ëñíýýð
ýðõ íü áàòàëãààæèõ çîõèöóóëàëòûí äàãóó ýðõýý á¿ðòã¿¿ëýõ ¿åä
á¿ðòãýëèéí áàéãóóëëàãà á¿ðòãýõ ýðõ ¿¿ñýýã¿é (îðîí ñóóö áàðüöààíû
õºðºíãº áîëîõ, ºìíºõ ºì÷ëºã÷èéí ýðõ õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ ã.ì îëîí
øàëòãààíû óëìààñ) áàéíà ãýæ òàòãàëçñàíààð èðãýíèé ø¿¿õýýð ¿¿?,
çàõèðãààíû ø¿¿õýýð ¿¿ ãýñýí õàðüÿàëëûí àñóóäàë ¿¿ñãýæ áàéãààã
àíõààðàõ ¸ñòîé.
¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ 100 ÆÈË,
ÕÓÓËÜ, Ç¯É ÄÎÒÎÎÄ ÕÝÐÃÈÉÍ ÀËÁÀÍÛ 100 ÆÈËÈÉÍ ÎÉÃ
ÒÎÕÈÎËÄÓÓËÑÀÍ ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ
ÁÀÃÀ ÕÓÐÀË ÁÎËÎÂ
¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí 100 æèë, Õóóëü ç¿é, äîòîîä

õýðãèéí àëáàíû 100 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí Õóóëü ç¿é, äîòîîä
õýðãèéí ÿàìíààñ 2011 îíû 6 äóãààð ñàðûí 14, 15-íû ºäð¿¿äýä
“Ýð¿¿ãèéí áîëîí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ íü” ñýäýâò îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûã
Òºðèéí îðäîíä çîõèîí áàéãóóëàâ.
Õî¸ð ºäºð ¿ðãýëæèëñýí îëîí óëñûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà

õóðëûí íýýëòýä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Õóóëü ç¿éí Áàéíãûí õîðîîíû äàðãà
Ä.Îäáàÿð, Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí äýä ñàéä Â.Óäâàë, ÕÁÍÃÓ-ààñ
Ìîíãîë Óëñàä ñóóãàà Îíö áºãººä á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéä Ï.Ôèøåð íàð
ìýíä÷èëãýý äýâø¿¿ëæ, ¿ã õýëýâ.
¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿í, Õàííñ-Çàéäåëèéí ñàíãèéí Ìîíãîë

äàõü òºëººëºã÷èéí ãàçðûí òýðã¿¿í, Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû
äîêòîð Ö.Ñàðàíòóÿà, Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ã.Áàÿñãàëàí íàð ýõíèé ºäðèéí õóðàëäààíûã õºòºëæ,
ÕÁÍÃÓ-ûí Ìþíõåíèé èõ ñóðãóóëèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí
çàõèðàë, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.Øþíåìàíí “Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí
ýðõ ç¿éí øèíýòãýë: õ¿ðñýí àìæèëò, àìæèëòûã áàòàòãàõ àëõàìóóä”,
Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ã.Áàÿñãàëàí “Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ íü ”, ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, Àêàäåìè÷
Ñ.Íàðàíãýðýë “Ìîíãîë Óëñûí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ÷èã
õàíäëàãà”, ÌÓÈÑ-ûí ÕÇÑ-ûí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí òýíõèìûí ýðõëýã÷,
äîêòîð, ïðîôåññîð Æ.Áÿìáàà “Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí
ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëòèéí çàðèì àñóóäàë”, Èñïàíè Óëñûí Ìàäðèäûí
Complutense-èéí èõ ñóðãóóëèéí õóóëèéí ñóðãóóëèéí áàãø, ïðîôåññîð
Áàõìàéåð Ëîðåíà Âèíòåð “Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä
òàëóóä äàâàìãàéëàõ çàð÷ìûã íýâòð¿¿ëýõ íü çîõèñòîé þó” ñýäâýýð òóñ
òóñ èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëýâ.
Õî¸ð äàõü ºäðèéí õóðàëäààíûã Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíû

Õóóëü ç¿éí áîäëîãûí ãàçðûí äàðãà Ö.Öîëìîí, Õóóëü ç¿é, äîòîîä
õýðãèéí ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ã.Áàÿñãàëàí íàð õºòºëæ,
ÕÁÍÃÓ-ûí Ìþíõåíèé èõ ñóðãóóëèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí
2011] Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä 143
çàõèðàë äîêòîð, ïðîôåññîð Á.Øþíåìàíí “Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿éí øèíýòãýë: õ¿ðñýí àìæèëò, àìæèëòûã
áàòàòãàõ àëõàìóóä”, Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí Ýð¿¿ãèéí òàíõèìèéí ø¿¿ã÷,
äîêòîð Á.Áàò-Ýðäýíý “Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëüä áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõ áîëîí ìýòãýëöýõ çàð÷ìûã õóóëü÷ëàí
òóñãàñàí íü”, ÎÕÓ-ûí Ì.Â.Ëîìîíîñîâûí íýðýìæèò Ìîñêâàãèéí èõ
ñóðãóóëèéí Õóóëü ç¿éí ôàêóëüòåòûí ïðîôåññîð, äîêòîð Ë.Â.Ãîëîâêî
“Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ñîöèàëèñò çàãâàðààñ îð÷èí
¿åèéí çàãâàðò øèëæèõ ¿åèéí òóëãàìäàæ áóé òåõíèêèéí àñóóäëóóä:
îðîñûí òóðøëàãûí ýåðýã áà ñºðºã òàëóóä”, Óëñûí Åðºíõèé Ïðîêóðîðûí
òóñëàõ ÌÄØÁ-èéí ãàçðûí äàðãà Ã.Ãàíçîðèã “Ýð¿¿ãèéí áàéöààí
øèéòãýõ àæèëëàãààíä òóëãàìäñàí àñóóäàë”, Öàãäààãèéí åðºíõèé
ãàçðûí Õóóëèéí õýëòñèéí äàðãà Æ.Ãàíáààòàð “Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí
áàéöààõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã øèíýòãýõ øààðäëàãà,
öààøäûí ÷èã õàíäëàãà”, Àâëèãàòàé òýìöýõ ãàçðûí Ñóäàëãàà,
øèíæèëãýýíèé àëáàíû äàðãà Á.Áàòçîðèã “Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí íîòëîõ
àæèëëàãààí äàõü õóóëü ¸ñíû çàð÷ìûí õýðýãæèëò” ñýäâýýð òóñ òóñ
èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëýâ. Õóðëûã ä¿ãíýæ Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí
ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ã.Áàÿñãàëàí ¿ã õýëýâ.
xxx
“ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ” ÑÝÄÝÂÒ

ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÁÀÃÀ ÕÓÐÀË ÁÎËÎÂ
¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí 100 æèë, Õóóëü ç¿é, äîòîîä

õýðãèéí àëáàíû 100
æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí
Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí
ÿàìíààñ 2011 îíû 6 äóãààð
ñàðûí 16-íû ºäºð “Ìîíãîë
Óëñûí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí
àñóóäëóóä” ñýäýâò ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàãà
õóðëûã Òºðèéí îðäîíä
çîõèîí áàéãóóëàâ.
Òºðèéí îðäíû Èõ
òàíõèìä áîëñîí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàãà
õóðëûí Õ¿íäýòãýëèéí Õóðëûí ¿åýð
õóðàëäààíû íýýëòýä Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéä Ö.Íÿìäîðæ,
¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿í, Àêàäåìè÷ Æ.Àìàðñàíàà, ÕÁÍÃÓ-
ûí Áàâàðè ìóæ óëñûí Ëàíäòàãèéí ãèø¿¿í, Õàííñ-Çàéäåëûí ñàíãèéí
äýä òýðã¿¿í, ïðîôåññîð Óðñóëà Ìýííëå íàð ¿ã õýëæ, Õóóëü ç¿é,
äîòîîä õýðãèéí äýä ñàéä Â.Óäâàë õóðëûã íýýæ “Ìîíãîë Óëñûí ýðõ
ç¿éí õºãæëèéí àñóóäëóóä” ñýäâýýð èëòãýë òàâèâ.
Ýíýõ¿¿ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë íü “Ìîíãîë Óëñûí ýðõ

ç¿éí îíîë, ò¿¿õ, ñóðãàëò, ñóäàëãààíû àñóóäëóóä”, “Íèéòèéí ýðõ ç¿éí
õºãæëèéí àñóóäëóóä”, “Õóâèéí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí àñóóäëóóä” ãýñýí
ãóðâàí ñàëáàð õóðàëäààíààð ¿ðãýëæèëæ, ñàëáàð õóðàëäààí òóñ á¿ðýýð
¿íäñýí èëòãýë¿¿ä òàâüæ, õýëýëö¿¿ëýã ºðí¿¿ëæ, Ìîíãîë Óëñûí ýðõ
ç¿éí ò¿¿õýí õºãæëèéã ¿íýëæ ä¿ãíýí, øèíý ¿åèéí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí
ÿâö, öààøäûí õàíäëàãûí òàëààð õýëýëöýâ.
Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé ýðõ ç¿éã õºãæ¿¿ëýõ, òóñãààð òîãòíîëîî

õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëàõ, õàìãààëàõàä Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí
àëáàíû ¿å ¿åèéí õóóëü÷èä, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí íºð èõ õºäºëìºð
øèíãýñýí.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ, Çàõèðãààíû

ýðõ ç¿éã øèíý÷èëñýí Çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé (øèíýýð),
Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé (øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà) õóóëèéí
òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ, Êîìïàíèéí òóõàé, ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
òóõàé, Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé, Ãàçðûí òîñíû òóõàé çýðýã õóóëèéã
øèíý÷ëýõ àñóóäàë èä ÿðèãäàæ áóé ¿åä õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû
¿¿äíýýñ ýäãýýð ñýäâèéã õýëýëöñýíýýðýý à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Èéíõ¿¿ ýðõ ç¿éí õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûã õýëýëöñýíýýð

õóóëü òîãòîîìæèéã øèíýòãýõ, õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí
òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, õóóëü ç¿éí áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéã
øèíýòãýõ, èðãýäèéí ýðõ ç¿éí ñî¸ëûã äýýøë¿¿ëýõ àðãà çàìûã
òîäîðõîéëîõ òàëààð ñàíàë, çºâëºìæ ãàðãàâ.
xxx
2011] Ìýäýý, ìýäýýëýë 145
“Ø¯¯Õ ÝÐÕ ÌÝÄËÈÉÍ ØÈÍÝ×ËÝË ÁÀ ØÓÄÀÐÃÀ ¨Ñ”
¯ÍÄÝÑÍÈÉ ×ÓÓËÃÀÍ ÁÎËÎÂ
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàà÷èëãààð Ìîíãîë Óëñûí

Çàñãèéí Ãàçàð, Óëñûí äýýä ø¿¿õ áîëîí Óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîðûí
ãàçàðòàé õàìòðàí Åðºíõèéëºã÷èéí Òàìãûí ãàçðààñ “Ø¿¿õ ýðõ
ìýäëèéí øèíý÷ëýë áà øóäàðãà ¸ñ” ¿íäýñíèé ÷óóëãàíûã 2011 îíû 4
ä¿ãýýð ñàðûí 14-15-íû ºäð¿¿äýä Òºðèéí îðäîíä çîõèîí áàéãóóëàâ.
¯íäýñíèé ÷óóëãàíû çîðèëãî íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ñàëáàðò òóëãàð÷
áóé àñóóäàë, ò¿¿íèé ãàðö, øèéäýë, øààðäëàãàòàé õóóëü òîãòîîìæ,
á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëòèéã õàìòäàà òîäîðõîéëîõ ÿâäàë
áàéâ.
¯íäýñíèé ÷óóëãàí àãóóëãûí õóâüä ºðãºí õ¿ðýýã õàìàð÷ ø¿¿õ,
ïðîêóðîð, öàãäàà, ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà,
õóóëü÷äûí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãà áîëîí õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ýðõ ç¿éí îð÷èíã
ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëæ,
• Ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíû øèíý÷ëýë, ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
• Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ;
• Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷ áàéãóóëëàãûí
àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
• Ýðõèéí õàìãààëàë, ýðõ ç¿éí áîëîâñðîë ãýñýí 4 ¿íäñýí ñýäâýýð
íèéò 15 ñàëáàð õóðàëäààíààð çîõèîí áàéãóóëàãäàâ.
Îëîí òàëò äóó õîîëîé, áàéð ñóóðü èëýðõèéëýõ ¿¿äíýýñ ñàëáàð

õóðàëäààíä òóõàéí àñóóäëûã õàðèóöñàí òºðèéí áàéãóóëëàãààñ ãàäíà,
õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, øèíæëýõ
óõààíû áîëîí áèçíåñèéí ñàëáàðûí òºëººëëèéã ¿íäñýí îðîëöîã÷îîð
îðóóëæ, 15 ñàëáàð õóðàëäààíààð ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ñàëáàðò òóëãàð÷
áóé àñóóäëóóäûã õýëýëöýæ øààðäëàãàòàé õóóëü òîãòîîìæ, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí øèíæòýé äýëãýðýíã¿é ñàíàë, çºâëºìæ ãàðãàâ.
¯íäýñíèé ÷óóëãàíä íèéò 1600 ãàðóé îðîëöîã÷ îðîëöñîíîîñ 52,9 õóâü
íü òºðèéí áàéãóóëëàãà, 19,0 õóâü òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, 5,0 õóâü
íü îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ãàäààäûí äèïëîìàò, êîðïóñûí òºëººëºë,
4,1 õóâü íü õóâèéí õýâøëèéí òºëººëºë áàéñàí áà îðîí íóòãààñ 100
òºëººëºã÷ îðîëöîâ. Ò¿¿í÷ëýí Êèðãèçñòàí óëñûí Ïàðëàìåíòûí äýä
äàðãà áîëîí ãèø¿¿ä, áîëîí ÀÍÓ-ûí õîëáîîíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷,
ÀÍÓ-ûí ìóæóóäûí ø¿¿õèéí òºâèéí òºëººëºã÷, ìºí Ëîíäîí äàõü
Åâðîïûí Ñýðãýýí Áîñãîëò Õºãæëèéí Áàíêíû ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéí
õºòºëáºðèéí òºëººëºã÷, îëîí óëñûí õóóëèéí ôèðìèéí òºëººëºë
çýðýã îëîí óëñûí ºðãºí òºëººëºëòýé áîëîâ. ¯íäýñíèé ÷óóëãàíûã îëîí
áàéãóóëëàãûí äýìæëýã, òóñëàëöààòàéãààð çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä
ýäãýýðò Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì, ÕÀÀÍ áàíê, Õóäàëäàà Õºãæëèéí
áàíê, Ãîëîìò áàíê, ELC õóóëèéí êîìïàíè, Ìîíãîëûí Õóóëü÷äûí
Õîëáîî, Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí Õºòºëáºð, Õîãàí
Ëîâåëëñ îëîí óëñûí õóóëèéí êîìïàíè çýðýã äýìæèã÷ áàéãóóëëàãà
áàéâ.
“Ø¿¿õèéí áèå äààñàí, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäàë” ñàëáàð
õóðàëäààíààñ ãàðñàí ñàíàë, çºâëºìæèéã õ¿ðãýæ áàéíà.
xxx
Ñàëáàð õóðàëäààí 1
Ø¯¯ÕÈÉÍ ÁÈÅ ÄÀÀÑÀÍ, Ø¯¯Ã×ÈÉÍ ÕÀÐÀÀÒ ÁÓÑ

ÁÀÉÄÀË
Ñàíàë, çºâëºìæ
Ø¿¿õèéí òîãòîëöîîã øèíý÷ëýõ, áèå äààñàí, õàðààò áóñ áàéäëûã

õàíãàõ, øóäàðãààð õýðýã, ìàðãààí õÿíàí øèéäâýðëýõ òîãòîëöîîã áèé
áîëãîõ, õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéã øèíýýð áîëîâñðóóëàí áàòëóóëàõ,
ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã øèíý ò¿âøèíä
ãàðãàõ ¿íäýñëýë, øààðäëàãûã äýìæèæ, õóðàëäààíä îðîëöîã÷äûí
ñàíàë, ä¿ãíýëòèéã òóñãàñíû ¿íäñýí äýýð äàðààõ ÇªÂËªÌÆ-èéã
ãàðãàæ, íýãäñýí õóðàëäààíä òàíèëöóóëæ áàéíà:
Íýã. Ø¿¿õ, ø¿¿ã÷èéã óëñ òºðèéí áîëîí áóñàä íºëººëëººñ õàìãààëàõ

÷èãëýëýýð
• Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä øèíýòãýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ,
ø¿¿õèéí áèå äààñàí, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõ
¿¿äíýýñ Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëñàí
Ø¿¿õèéí òóõàé áàãö õóóëèéí òºñëèéã ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëæ, íýí
äàðóé áàòëóóëàõ;
• ¯íäñýí õóóëèéí 49 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2-ò çààñàí “ø¿¿ã÷ýýñ ø¿¿í
òàñëàõ ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä õºíäëºíãººñ îðîëöîæ áîëîõã¿é
àëáàí òóøààëòíóóä”-ûã Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèàð íàðèéâ÷ëàí
çîõèöóóëàõ, ÿëàíãóÿà “åðºíõèé ø¿¿ã÷” áîëîí “äýýä øàòíû
ø¿¿ã÷”-äýýñ õàðààò áóñ áàéõ àñóóäëûã íýìæ òóñãàõ;
• Òºðèéí ºíäºð àëáàí òóøààëòàí áîëîí áóñàä ýòãýýäýýñ õýðýã
ìàðãààíû òàëààð õóóëüä çààñíààñ ãàäóóð ø¿¿õèéí óäèðäëàãà, ø¿¿ã÷
íàðòàé óóëçàõ, ¿¿ðýã äààëãàâàð, ÷èãëýë ºãºõ, ¿íäýñëýëã¿éãýýð
ø¿¿ã÷äèéí çýðýã äýâèéã áóóðóóëàõ, øàãíàæ, óðàìøóóëàõ áîëîí
òýäíèé ãýð á¿ëä òºðºë á¿ðèéí õºíãºëºëò, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõòýé
õîëáîãäñîí õàðèëöààã õóóëèàð õÿçãààðëàæ, ýíý ÷èãëýëä ýð¿¿ãèéí
2011] Ìýäýý, ìýäýýëýë 147
áîëîí ñàõèëãûí õàðèóöëàãûã ÷àíãàòãàõ;
• Ø¿¿ã÷èä íýð äýâøèã÷èä òàâèãäàõ øàëãóóðûã õóóëü÷èëæ,
Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëººñ òóñãàé æóðìààð ñîíãîí øàëãàðóóëæ,
íýð äýâø¿¿ëñýí õ¿íèéã ø¿¿ã÷ýýð Åðºíõèéëºã÷ òîìèëîõîîñ
òàòãàëçàõ õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýë¿¿äèéã Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëü
òîãòîîìæèä íàðèéâ÷ëàí òóñãàõ.
Õî¸ð. Ø¿¿õèéí ýäèéí çàñãèéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõ

÷èãëýëýýð
• Ø¿¿õèéí òºñâèéí óëñûí òºñºâò ýçëýõ õóâèéã (õàìãèéí áàãàäàà
2 õóâèàñ áàãàã¿é áàéõààð) õóóëü÷ëàí òîãòîîæ, æèë á¿ð òîäîðõîé
õóâèàð ºñºí íýìýãäýæ áàéõ àðãà÷ëàëûã õóóëü÷èëñàí áóñàä óëñ
îðíû ñàéí òóðøëàãûã ñóäàëæ õýðýãæ¿¿ëýõ;
• Òóõàéí æèëèéí ø¿¿õèéí òºñâèéí òºñëèéã Ø¿¿õèéí åðºíõèé
çºâëºëººñ íýãòãýí áîëîâñðóóëæ, Çàñãèéí ãàçðûí ñàíàëûã
õàðãàëçàí ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëäýã áàéõ
æóðìûã õóóëü÷ëàí òîãòîîõ;
• Ø¿¿õèéí ýäèéí çàñãèéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõ òàëààðõ
ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã Òºñâèéí òóõàé
õóóëü, áóñàä õóóëüä íàðèéâ÷ëàí òóñãàõ.
Ãóðàâ. Ø¿¿õ äîòîðõ ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõ

÷èãëýëýýð
• Ø¿¿õèéí çàõèðãàà, ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààã çîõèîí
áàéãóóëàëò, ÷èã ¿¿ðãèéí õóâüä á¿ðýí òóñãààðëàõ ÷èãëýëýýð õóóëü
òîãòîîìæèéã øèíý÷ëýõ;
• Äýýä øàòíû áîëîí Åðºíõèé ø¿¿ã÷ýýñ äîîä øàòíû ø¿¿õèéí
ø¿¿ã÷èéí øèéäýõ ãýæ áóé õýðýã, ìàðãààíû òàëààð ¿¿ðýã ÷èãëýë,
çºâëºãºº ºãºõ, øàëãàí òóñëàõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õóóëèàð
õîðèãëîõ;
• Åðºíõèé ø¿¿ã÷ íàðûí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà çàõèðãààíû
óäèðäëàãûã ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëýí
ººð÷ëºõ;
• Åðºíõèé ø¿¿ã÷ íàðûã òîìèëîõ, àæëûã íü ¿íýëýõ, óëèðààí
òîìèëîõ øàëãóóðûã íàðèéñãàæ, ÿëàíãóÿà ººðèéí óäèðäëàãà äîð
áàéãàà ø¿¿ã÷äèéí øèéäâýðò íºëººëºõ îðîëäëîãûã ãàðãóóëàõã¿é
áàéõàä ÷èãëýñýí øàëãóóðûã õóóëü÷ëàí òîãòîîõ;
• Äýýä øàòíû ø¿¿õýýñ äîîä øàòíû ø¿¿õèéã ìýðãýæëèéí
óäèðäëàãààð õàíãàõ ÷èã ¿¿ðãèéã ººð÷ëºõ.
Äºðºâ. Ø¿¿õèéí áèå äààñàí çàõèðãààã òºëºâø¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð

• Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéã áóñàä ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãààñ
òºäèéã¿é ø¿¿õýýñ òóñãààð áèå äààñàí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò,
óäèðäëàãàòàé îðîí òîîíû õàðààò áóñ, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà
áîëãîõ;
• Ø¿¿õèéí áèå äààñàí, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõóéö
÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ õýìæýýòýé, ÿëàíãóÿà ø¿¿õèéí
òºñâèéí àñóóäëààð Çàñãèéí ãàçàð, Óëñûí Èõ Õóðëûí õóðàëäààíä
ººðèéí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí îðîëöîõ ìåõàíèçìûã
õóóëü÷ëàõ;
• Ø¿¿õèéí òºñâèéí çàðöóóëàëòûí òàëààð ø¿¿ã÷äèéí çºâëºëä
¿éë àæèëëàãààãàà òàéëàãíàæ, ø¿¿õèéí ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ
àñóóäëûã õóóëü÷ëàõ;
• Ñîíãîí øàëãàðóóëàëò õèéãäýæ, Åðºíõèéëºã÷ ø¿¿ã÷ýýð
òîìèëñíîîñ õîéø ø¿¿ã÷èéí ìýðãýæëèéí ¸ñ ç¿é, õóóëüä çààñàí
øàëãóóðûã õàíãààã¿é ¿íäýñëýë õîæèì èëýðâýë Ø¿¿õèéí åðºíõèé
çºâëºë ÿìàð õýìæýýíä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõèéã õóóëèàð òîäîðõîé
áîëãîõ.
Ø¿¿õèéí åðºíõèé çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä õàìòûí óäèðäëàãûí

á¿ðýëäýõ¿¿í íü óëñ òºðººñ õàìãèéí áàãà õàìààðàëòàé ø¿¿ã÷äèéã òóñãàé
æóðìààð ñîíãîí øàëãàðóóëàõ, Óëñûí Èõ Õóðàë, Åðºíõèéëºã÷èéí
ç¿ãýýñ õóóëü ç¿éí ñàëáàðûí íýð õ¿íäòýé ýðäýìòäèéí äóíäààñ òóñ òóñ
íýã õ¿íèéã ñàíàë áîëãîõ æóðìûã íýâòð¿¿ëýõ, àëáàí òóøààëààðàà îðäîã
ñóáúåêòýä ªìãººëºã÷äèéí õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷èéã íýìæ îðóóëàõ.
XXX
“ÝÐÄÝÑ ÁÀßËÃÈÉÍ ÑÀËÁÀÐ ÄÀÕÜ ÃÀÄÀÀÄÛÍ ÕªÐªÍÃª

ÎÐÓÓËÀËÒÛÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÎÐ×ÈÍ” ÑÝÄÝÂÒ ÝÐÄÝÌ
ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÁÀÃÀ ÕÓÐÀË ÁÎËÎÂ
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí, ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëü

õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí “Ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàð äàõü ãàäààäûí
õºðºíãº îðóóëàëòûí ýðõ ç¿éí îð÷èí” ñýäýâò ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàãà õóðàë 2011 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 20-íû ºäºð Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé
õ¿ðýýëýíä áîëîâ. Òóñ õóðàëä ÕÇ¯Õ-èéí ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà, äîêòîð Á.Ã¿íáèëýã, ÌÓÈÑ-ûí ÕÇÑ-èéí Îëîí óëñûí ýðõ
ç¿éí òýíõèìèéí ýðõëýã÷, äîêòîð Ò.Ìýíäñàéõàí, “Ýðäýíýò” ÕÕÊ-íû
Óëààíáààòàð õîò äàõü òºëººëºã÷èéí ãàçðûí òýðã¿¿ëýõ ìåíåæåð, äîêòîð
È.Èäýø, ÕÇ¯Õ-èéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðõëýã÷, äîêòîðàíò
Æ.Ñî¸ëìàà, ÌÓÈÑ-ûí ÕÇÑ-èéí àõëàõ áàãø, äîêòîðàíò Ñ.Ýíõìýíä,
ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí àõëàõ áàãø,
äîêòîðàíò Ì.Ìºíõáàò íàð èëòãýë òàâüæ, ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàð äàõü
ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí ýðõ ç¿éí îð÷èí, ò¿¿íèé õºãæèë, óã
ñàëáàð äàõü îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýð, õºðºíãº îðóóëàëòûí ãýðýý,
óóë óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí çýðýã àñóóäëûã õºíäºí
õýëýëö¿¿ëæ, õàðèëöàí ñàíàë ñîëèëöîâ.
Õóðàëä îðîëöîã÷èä ýðäýñ áàÿëàã, ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí
ýðõ ç¿éí îð÷íû àñóóäàëä õóóëü÷äûí äóó õîîëîé íýí øààðäëàãàòàé
áàéãààã äóðüäàæ, öàã ¿åý îëñîí, ÷óõàë õýðýãöýýòýé õóðàë áîëñîíûã
ä¿ãíýñýí þì. Ò¿¿í÷ëýí ýíý ÷èãëýëýýð àæèëëàäàã ýðäýì øèíæèëãýý,
ñóðãàëòûí áîëîí ïðàêòèêèéí õóóëü÷èä õàìòàð÷ àæèëëàõ íü ç¿éòýé
ãýäýãò ñàíàë íýãòýé áàéâ.
ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÍ ÅÐªÍÕÈÉ ÇªÂËªË
Ö.Íÿìäîðæ - Õóóëü ç¿é äîòîîä õýðãèéí ñàéä

Ö.Çîðèã - Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí åðºíõèé ø¿¿ã÷
Ä.Äîðëèãæàâ - Óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîð
Ä.Îäáàÿð - Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà
Ä.Ë¿íäýýæàíöàí - Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í
Ö.Ìºíõ-Îðãèë - Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í
Ñ.Áàòäýëãýð - Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷
Ö.Øàðàâäîðæ - Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí Òàìãûí ãàçðûí
Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ï.Öàãààí - Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí õóóëèéí
áîäëîãûí çºâëºõ
Á.Äîëãîð - Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéäûí õóóëèéí çºâëºõ
Æ.Áÿìáàäîðæ - Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí äàðãà
Ã.Áàÿñãàëàí - ÕÇÄÕß-íû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Á.Ï¿ðýâíÿì - Ìîíãîëûí ºìãººëºã÷äèéí õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷
×.Îòãîíáàÿð - Ìîíãîëûí íîòàðèàò÷äûí òàíõèìèéí òýðã¿¿í
Ä.Áàòæàðãàë - Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë
Æ.Àìàðñàíàà - Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè,
ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë
Ñ.Íàðàíãýðýë - ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí çàõèðàë
Ä.Ñàíäàã-Î÷èð - Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí äàðãà
Ä.Ç¿ìáýðýëëõàì - Òºðèéí àëáàíû çºâëºëèéí äàðãà
Ä.Ñóãàð - Òºðèéí ºì÷èéí õîðîîíû äàðãà
Ö.Ýðäýíýáàò - Öàãäààãèéí àêàäåìèéí çàõèðàë

ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÍ ØÈÍÆÝÝ× ÝÐÄÝÌÒÄÈÉÍ ÇªÂËªË
Ñ.Æàíöàí - Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð

×.Ýíõáààòàð - Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð
Ð.×îéìàà - Õýë øèíæëýëèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð
Á.Àìàðñàíàà - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Á.Ã¿íáèëýã - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Á.Òýì¿¿ëýí - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ã.Áàíçðàã÷ - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ä.Áàÿðñàéõàí - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ò.Ìýíäñàéõàí - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
ÕßÍÀÍ ÒÎÕÈÎËÄÓÓËÀÕ ÇªÂËªË
Õ¿íäýò çºâëºõ: Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Àðäûí áàãø,

ãàâüÿàò õóóëü÷, õóóëü ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä
Åðºíõèé ýðõëýã÷: Ä.Áàòæàðãàë Õàÿã: Óëààíáààòàð-46, ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã,

Ýðõëýã÷: Õóóëü ç¿éí äîêòîð Á.Ã¿íáèëýã Ñ¿õáààòàðûí òàëáàé-7
Õàðèóöëàãàòàé Óòàñ: 315736, 99083007 Ôàêñ: 315736
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà: Ñ.Àëòàíòóÿà Âýá ñàéò: www.legalinstitute.mn
Ýðõëýí ãàðãàã÷: È-ìýéë õàÿã: altantuya.s@legalinstitute.mn
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð: 279
Ìýíä÷èëãýý
Õóóëü ç¿éí ñàëáàðòàé àæèë,
àìüäðàëàà õîëáîñîí ¿å ¿åèéí
àõìàäóóä, òóñ ñàëáàðûí íèéò
õàìò îëîí Òà á¿õýíäýý Ìîíãîë
Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí íýðèéí
ºìíººñ áîëîí õóâèàñàà Ìîíãîëûí
õóóëü÷äûí ºäðèéí áàÿðûí ìýíä
äýâø¿¿ëæ, ýð¿¿ë ýíõ, ñàéí ñàéõàí
á¿õíèéã õ¿ñýí ìýíä÷èëüå.
Ýíý îíä ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé

õóâüñãàëûí 100 æèë, Àðäûí
õóâüñãàëûí 90 æèë, Ìîíãîë Óëñàä Õóóëü ç¿éí àëáà ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàíû 100
æèë, Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà,
Õèë õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí 90 æèëèéí îé äàâõàð òîõèîæ áàéãàà áºãººä
òóñ ñàëáàð íü ò¿¿õýí õºãæëèéíõºº ÿâöàä òºð óëñûí òîãòâîðòîé áàéäàë, àðä
ò¿ìíèéõýý àìãàëàí àìüäðàëûí áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
áàòàëãààòàé ýäë¿¿ëýõ, ýðõ ç¿éã øèíýòãýõ, õýðýãæèëòèéã íü õàíãàõûí òºëºº
¿å ¿åèéí õóóëü÷äûí øàðãóó õºäºëìºðèéí ¿ðýýð õóóëèàð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý
íýð òºðòýé áèåë¿¿ëæ áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýå.
Ìîíãîë Óëñàä õóóëü ¸ñîîð îðøèí ñóóãàà õ¿í á¿ð õóóëü, ø¿¿õèéí ºìíº
òýãø áàéõ ¯íäñýí õóóëèéí çàð÷ìààð õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ
íèéãìèéí õýâ æóðìûã áýõæ¿¿ëýõ, õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýã
çîõèîí áàéãóóëàõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí
ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ çýðýã ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä Õóóëü ç¿é,
äîòîîä õýðãèéí ÿàì õàðúÿà àãåíòëàã áàéãóóëëàãà, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áîëîí
õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà.
Íèéò õàìò îëîíäîî Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí áîäëîãûã òîäîðõîéëîí

áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæèëòèéã íü õàíãàõ, èðãýäèéí àìàð òàéâàí àìüäðàõ
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ºíäºð õàðèóöëàãà, íýð õ¿íäòýé àæèë ¿éëñäýý óëàì èõ
àìæèëò ãàðãàõûã õ¿ñýí åðººå.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÃÈØ¯¯Í

ÕÓÓËÜ Ç¯É, ÄÎÒÎÎÄ ÕÝÐÃÈÉÍ ÑÀÉÄ Ö.ÍßÌÄÎÐÆ

Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Õ Ó Ó Ë Ü Ä ÝÝÄËÝÕ ¨Ñ

Öóâðàë 33 2011 îí, Çóðãàäóãààð ñàð ¹2

Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é

Ìýäýý, ìýäýýëýë 145

Characteristic Feature and the Nature of the

Representation in Civil Proceedings 36

Research on Draft Amendment to the

Comparison of Possession and Ownership 135

News and Events 145

Îð÷èí ¿åä àëèâàà íèéãýì, óëñ òºðèéí

À. ÌÓ-ûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí 15 äóãààð ç¿éëèéí

Îáúåêò áîëîõ “íàìûí íýð” ãýäýã íü ÌÓ–ûí Óëñ òºðèéí íàìûí

Íàìûí íýð ºì÷ ìºí ¿¿? Àëü íýã ñóáúåêòýä ¿ðãýëæë¿¿ëýí

Ñóáúåêò íü äýýðõè øèéäâýðòýé ñàíàë íèéëýýã¿é òóñ (ººð÷ëºí

Á. ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéã îíîë, õýì õýìæýýíèé ¿¿äíýýñ àâ÷

1. Íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëèéã íàìûí ºì÷, õºðºíãºòýé àäèëòãàí

ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: ÌÓ-ûí ¯íäñýí

¯íäñýí õóóëèéí ýðõ ç¿éí îíîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: õ¿íèé

Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, Ìîíãîë Óëñûí õ¿ëýýí çºâøººðñºí ãýðýý,

Õóóëü ç¿éí ôàêòûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: ÌÀÕÍ íü ººð÷ëºãäºí

2. ªºð÷ëºí áàéãóóëàãäàæ, íýðýý ººð÷èëñºí íàìûí íýðèéã

ÌÓ–ûí ¯íäñýí õóóëèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: ÌÓ-ûí ¯íäñýí

Ìîíãîë Óëñûí Óëñ òºðèéí íàìûí òóõàé õóóëèéí ¿çýë

Îð÷èí ¿åèéí óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë:

Õóóëü ç¿éí ïðàêòèêèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: Áè 2005 îíä ¯íäñýí

Õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é ñóäëàëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: Ãàäààä îðíóóäûí

Õóóëü ç¿éí ôàêòûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë: Ìîíãîëûí Ñîöèàë

Íèéòèéí ýðõ ç¿é áóþó ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí

Íèéòèéí ýðõ ç¿é áà ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí ÿëãàà

ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí òîëüä õóóëèéã íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõººð ýðõ

ÀÍÓ äàõü ýðõ ç¿éí ôèëîñîôè áà Ìàðêñèñò-Ëåíèíèñò îíîë

Ìàíàé óëñûí õóâüä ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí òîãîëöîîòîé ãýäýã áîëîâ÷

Ãàäààä îðíóóä òýäãýýðèéí òóñãàé

Ýíý ãýìò õýðãèéí íèéãìèéí õîð àþóë íü ò¿¿íèéã ¿éëäñýíýýð Ìîíãîë

I. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä

Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ

Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü

II. Òºëººëëèéí çîðèëãî, à÷ õîëáîãäîë

1. Èðãýí õóóëèéí ýòãýýäèéí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí

III. Òºëººëëèéí òºðºë

Òºëººëëèéã òºëººëºë ¿¿ñãýæ áàéãàà ¿íäýñëýëýýñ íü õàìààðóóëàí

Õóóëüä çààñàí òºëººëºë íü ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é (7 õ¿ðòëýõ

IV. Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû

V. Òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ áà èòãýìæëýë

Òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ ãýäýã íü òºëººëºã÷ òºëººë¿¿ëýã÷èéí

Åðºíõèé á¿ðýí ýðõ ãýäýã íü èòãýìæëýëä òóñãàéëàí äóðäàãäñàí

Òºëººëºã÷èéí á¿ðýí ýðõ òºëººë¿¿ëýã÷èéí îëãîñîí èòãýìæëýëýýð

Õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàë

- Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé

1. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òºðèéí

ÎÕÓ-ûí õóâüä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ

ÎÕÓ-ûí õóâüä “Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàðèóöñàí

Áåëîðóñü Óëñûí Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé

ÀÍÓ-ûí Êàëèôîðíè ìóæèéí õóâüä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é

3. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûã çîõèöóóëñàí áàðèìò

Íîðâåãè Óëñàä “Çàìûí õºäºëãººíèé òóõàé” õóóëèéí çýðýãöýý

Ôðàíö Óëñûí õóâüä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí

ÕÁÍÃÓ-ä “Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé õóóëü”-

Øâåäèéí Âàíò Óëñàä çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí

ÎÕÓ áîëîí òóñãààð òîãòíîñîí óëñóóäûí õàìòûí íºõºðëºëèéí

ÎÕÓ-ûí Çàìûí õºäºëãººíèéã çîõèöóóëàõ çàðèì õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòààñ*:

2. ÎÕÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü 1996.06.13

3. Çàìûí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé 1995.12.10