Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №3

Õ Ó Ó Ë Ü Ä ÝÝÄËÝÕ ¨Ñ
Öóâðàë 34 2011 îí, Åñä¿ãýýð ñàð ¹3
ÀÃÓÓËÃÀ
ÕÓÓÄÀÑ

Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí äàðãà Ä.Ñàíäàã-Î÷èðûí
“Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààã÷äûí
óëñûí V çºâëºãººí”-íèéã íýýæ õýëñýí ¿ã 9

Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéä Ö.Íÿìäîðæèéí
óëñûí V çºâëºãººí”-íä õýëñýí ¿ã 11

Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîð Ä.Äîðëèãæàâûí
óëñûí V çºâëºãººí”-íä õýëñýí ¿ã 14

Èëòãýë

Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíû ºíººãèéí
áàéäàë, öààøèä àíõààðàõ çàðèì àñóóäàë 21
ÓÌÁÃ-ûí äàðãà, öàãäààãèéí õóðàíäàà ª.Ýíõòºð

Ýð¿¿ãèéí õóóëèéã õýðýãëýõ ÿâöàä ¿¿ñ÷ áóé
òóëãàìäñàí àñóóäàë 28
ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, Àêàäåìè÷
Ñ.Íàðàíãýðýë

Õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû
¿åä àíõààðàõ çàðèì àñóóäàë 35
Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàíõèìèéí
òýðã¿¿í Á.Áàòöýðýí
Ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ äàõü õÿëáàðøóóëñàí

æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà 55
Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷, äîêòîðàíò
×.Õîñáàÿð
Ñàíàë, çºâëºìæ

óëñûí V çºâëºãººí”-ººñ ãàðñàí ñàíàë, çºâëºìæ 62
Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é

ÎÕÓ-ûí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã õàíãàõ
çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðõ ç¿éí îíöëîã 91
Õóóëü ç¿éí äîêòîð Á.Â.Ñàíãàäæèåâ

Òàòâàð òºëºõººñ ñàíààòàé çàéëñõèéõ ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé îíîëûí àñóóäàë 101
ÕÇ¯Õ-èéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, äîêòîðàíò
Ã.Îþóíáîëä

Èõ ñóðãóóëèéí ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººò áàéäëûí òóõàé 110
ÌÓÁÈÑ-èéí Ò¿¿õ, íèéãìèéí óõààíû ñóðãóóëèéí
Ôèëîñîôè, äèäàêòèêèéí òýíõèìèéí áàãø, ìàãèñòð
Ý.×óëóóíöýöýã

Ñóäàëãààíû òàéëàí

Òºðèéí àëáàíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òîéì, øèíýòãýë
ò¿¿íèé àãóóëãà 117
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû òàéëàí
Õîðèõ àíãèéí òºðºë, äýãëýìèéã íýýëòòýé, õààëòòàé

òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõýä àíõààðàõ çàðèì àñóóäàë 175
¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõèéí òóëä àíõààðàõ çàðèì àñóóäàë 187
Õóóëü ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Áàòæàâ

Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëààãààã õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãöýý,
øààðäëàãà áèé 192
ÕÇ¯Õ-èéí Çàõèðãàà, õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ä.Ìýíäæàðãàë

Óðàíèé ñàëáàð äàõü òºðèéí îðîëöîî 197
ÕÇ¯Õ-èéí Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ã.Õàëèóíàà
Êàíàä, Êèïð Óëñûí ìýäýýëëèéí àãåíòëàãèéí òóõàé 204

ÕÇ¯Õ-èéí Çàõèðãàà, õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ë.Àìàðæàðãàë

Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä 204
Vol.34 September 2011 NO.3
CONTENTS
PAGE
Article

Theoretical and Methodical Analysis of
Section 15.6 of Law on Political Party of
Mongolia 5
Selenge.Kh, Ph.D, Lecturer of School of Law, National
University of Mongolia
Characteristic Feature and the Nature of the

Common Law 19
Khosbayar.Ch, Ph.D candidate, Judge of Court of
Sukhbaatar District

Legal Regulations on Crime of Espionage 25
Tsogtoo.M, Professor, Vice-Principal of
National Intelligence Academy
Representation in Civil Proceedings 36

Khuyag.D, Ph.D candidate, Lecturer of
School of Law, National University of Mongolia
Research Report

Research Conducted During the Drafting
Process of Revised Law on Traffic Safety 43
Research Report by National Legal Institute
Research on Draft Amendment to the

Citizenship Law 74
Research Report by National Legal Institute
Notes

Subjective Right and Legitimate Interest 121
Tamir.D, Researcher of Civil and Economic
Law Sector, National Legal Institute

To Whom Is It Crucial a Court For the
Investigation or Inquiry Stage 126
Batsukh.T, Prosecutor of Bayan-Ulgii Aimag
Comparison of Possession and Ownership 135

Davkharbayar.Ts, Ph.D candidate,
Lecturer of School of Law,
National University of Mongolia

The 100the Anniversary of the Justice Sector 142
News and Events 145

Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààã÷äûí
óëñûí V çºâëºãººí áîëîâ
Ó ëñûí öàãäàí ñýðãèéëýõ ãàçðûí äàðãûí 1940 îíû 03 äóãààð

ñàðûí 16-íû ºäðèéí 41 òîîò òóøààëä “Öàãäàí ñýðãèéëýõ
ãàçàð áîë ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷äèéã äàé÷ëàí áàðèâ÷ëàõ, õîðüæ ìºðäºõ
çýðãýýð áàéöààí íÿãòëàõ àæëûã ÿâóóëàõ ìºðäºí áàéöààõ ãàçàð”
õýìýýí äóðüäàæ ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîäîðõîéëæ
óëìààð Äßß-íû 1946 îíû 09 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íû ºäðèéí 504 òîîò
òóøààëààð Óëñûí Öàãäàí Ñýðãèéëýõ ãàçðûí ã¿éöýòãýõ 1 ä¿ãýýð
õýëòñèéí õàðúÿàíä Ìºðäºí áàéöààõ ãðóïïûã áàéãóóëñíààð Ìºðäºí
áàéöààõ àëáàíû ¿íäýñ ñóóðü òàâèãäàæ ºäãºº 65 äàõü æèëäýý ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Ìºðäºí áàéöààõ àæèëòíóóä ò¿¿õýíäýý 4 óäàà óëñûí çºâëºãººí
õèéæ, àëäàà äóòàãäàë, îëîëò àìæèëòàà ä¿ãíýí õýëýëöýæ, òîäîðõîé
øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëæ èðæýý.
“Óëñûí àíõäóãààð çºâëºãººí”-èéã 1969 îíû 12 äóãààð ñàðûí
15-íû ºäºð çîõèîí áàéãóóëæ Óëñûí ïðîêóðîð Æ.Àâõèà “Ìºðäºí
áàéöààëòûí àæëûí îäîîãèéí áàéäàë, öààøèä òàâèõ çîðèëò” ãýñýí
èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëæýý. ¯¿íýýñ õîéø 1972, 1977, 1985 îíóóäàä
óëñûí 2, 3, 4 ä¿ãýýð çºâëºãººí¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëñàí áàéäàã.
Ýäãýýð çºâëºãººíººð òóõàéí öàã ¿å¿¿äýä ýð¿¿ãèéí áîëîí
ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü, õîëáîãäîõ õóóëèéí çààëòóóäûã

ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹3(34)
íýã ìºð õýðýãæ¿¿ëæ, áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààã öàã àëäàëã¿é,
øóóðõàé ÿâóóëàõàä ìºðäºí áàéöààã÷èéí ìýäëýã áîëîâñðîë, àæëûí
àðãà òóðøëàãûã äýýøë¿¿ëýõ, ýð¿¿ãèéí õýðãèéã øóóðõàé èëð¿¿ëæ,
õóóëèéí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ àñóóäëûã õýëýëöýæ èðñýí.
Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû ò¿¿õò 65 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí
çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà ìºðäºí áàéöààã÷äûí óëñûí V çºâëºãººí
íü àðä÷èëñàí ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàìãààëàõ, ýð¿¿ãèéí áîëîí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí
õýðýãæèëòèéí ÿâöàä ãàð÷ áàéãàà õ¿íäðýë áýðõøýýë, òóëãàìäñàí
àñóóäëóóäûã õýëýëöýæ, ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû àæëûí ¿ð ºãººæèéã
äýýøë¿¿ëýõ ¿íýòýé ñàíàë, çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõàä îðøèíî.
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààã÷äûí óëñûí V çºâëºãººí
2011 îíû 09 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íû ºäºð Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí îðäíû
Èõ òàíõèìä íýýëòèéí àæèëëàãàà õèéæ, çºâëºãººíèéã ÖÅÃ-ûí äàðãà,
õîøóó÷ ãåíåðàë Ä.Ñàíäàã-Î÷èð íýýæ ÕÇÄÕ-èéí ñàéä Ö.Íÿìäîðæ,
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîð, òºðèéí õóóëü öààçûí òýðã¿¿í
çºâëºõ Ä.Äîðëèãæàâ, Óëñûí ìºðäºí áàéöààõ ãàçðûí äàðãà,
öàãäààãèéí õóðàíäàà ª.Ýíõòºð íàð èëòãýë òàâüæ, ¿ã õýëæýý.
Çºâëºãººíººð Òºðèéí îðäíû Èõ òàíõèìä “Ýð¿¿ãèéí õóóëèéã
õýðýãëýõ ÿâöàä ¿¿ñ÷ áóé òóëãàìäñàí àñóóäëóóä”, “Ýð¿¿ãèéí áàéöààí

øèéòãýõ õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàð÷ áóé òóëãàìäñàí àñóóäëóóä”
ñýäâ¿¿äýýð íýãäñýí õóðàëäààí, “Õ¿í àìèíû áîëîí øèíý òºðëèéí ãýìò
õýðãèéã ìºðäºõºä àíõààðàõ çàðèì àñóóäàë”, “Ãîìäîë ìýäýýëëèéã
2011] Ìýäýý, ìýäýýëýë
øèéäâýðëýõ, ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõýä àíõààðàõ ç¿éë,
öààøèä àâàõ àðãà õýìæýý”, “Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíä
õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ íü” ñýäâ¿¿äýýð ñàëáàð õóðàëäààíóóä À, Á, Â
òàíõèìóóäàä õóðàëäàæ, ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí çàõèðàë, Àêàäåìè÷

Ñ.Íàðàíãýðýë, Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ìýðãýæèëòýí
Ã.Îþóíáîëä, Àâèëãàòàé òýìöýõ ãàçðûí õýëòñèéí äàðãà Í.Áàòçîãñîõ,
Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí õýëòñèéí
äàðãà, äîêòîð Ñ.Ãàíáîëä, Íèéñëýëèéí ïðîêóðîðûí ãàçðûí òóñëàõ
ïðîêóðîð Ò.Æàäàìáàà, ÖÅÃ-ûí Ìýäýýëýë, ñóäàëãààíû òºâèéí
äàðãà, öàãäààãèéí õóðàíäàà Æ.Áóìíàíæèä, Õ¿íèé àþóëã¿é
áàéäëûí ñóäàëãààíû òºâèéí òýðã¿¿í, ýë÷èí ñàéä Ë.Ýðäýíý÷óëóóí,
ÀÍÓ-ûí Àçèéí ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷ Ìåëîíè
Ëåíäáåðã, Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí ãèø¿¿í Ï.Îþóí÷èìýã,
Íèéñëýëèéí ºìãººëºã÷äèéí õîëáîîíû äàðãà Ä.Ýíõäàëàé, “Èðãýäèéí
Àëüÿíñ” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òýðã¿¿í Æ.Çàíàà íàðûí òºðèéí
áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òºëººëºë îðîëöîæ èëòãýë òàâèëàà.
Çºâëºãººíä òºâ, îðîí íóòãèéí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí
áàéöààã÷èä, ÓÅÏ-ûí äýðãýäýõ ìºðäºí áàéöààõ àëáà, Òàãíóóëûí
åðºíõèé ãàçðûí Ìºðäºí áàéöààõ õýëòýñ, Àâèëãàòàé òýìöýõ ãàçðûí
ìºðäºí áàéöààõ õýëòñ¿¿äèéí ìºðäºí áàéöààã÷èä, ÕÇÄÕß, Õóóëü
ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí, ïðîêóðîð, ø¿¿õ, Ø¿¿õèéí øèíæèëãýýíèé
¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýõãýõ åðºíõèé ãàçàð,
ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹3(34)
Ìîíãîëûí ºìãººëºã÷äèéí õîëáîî, Ãààëèéí åðºíõèé ãàçàð, Óëñûí

ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí åðºíõèé ãàçàð, Õèë õàìãààëàõ åðºíõèé
ãàçàð, Òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð, “Ýìíåñòè èíòåðíåøíë” îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãà, ÀÍÓ, ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ, ßïîí, Ñîëîíãîñ óëñóóäûí ýë÷èí
ñàéäûí ÿàìäûí õóóëèéí àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòàí íàðûí 800
ãàðóé çî÷èä òºëººëºã÷èä îðîëöëîî.
¯äýýñ õîéøèõ íýãäñýí õóðàëäààíààð ñàëáàð õóðàëäààíóóäûã
õºòºëñºí Óëñûí ìºðäºí áàéöààõ ãàçðûí õýëòñèéí äàðãà íàð ¿ð
ä¿íã òàíèëöóóëæ, ñàëáàðóóäààñ ãàðñàí ñàíàë, çºâëºìæ¿¿äèéã
íýãòãýæýý.
“Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ë ýíý äóãààðòàà çºâëºãººíä õýëñýí ¿ã,
õýëýëöýãäñýí èëòãýë áîëîí ãàðñàí ñàíàë, çºâëºìæ¿¿äýýñ óíøèã÷ òà
á¿õýíäýý õ¿ðãýæ áàéíà.
Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí äàðãà Ä.Ñàíäàã-Î÷èðûí
“Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààã÷äûí óëñûí
V çºâëºãººí”-íèéã íýýæ õýëñýí ¿ã
Ýðõýì õ¿íäýò çî÷èä, òºëººëºã÷èä ºº,

Õ¿íäýò ìºðäºí áàéöààã÷èä àà,
Òà á¿õíèé ýíý ºäðèéí àìàð àìãàëàíã àéëòãàÿ.
Ö
àãäààãèéí áàéãóóëëàãûí
ìºðäºí áàéöààã÷äûí V
çºâëºãººíèéã õàìòðàí çîõèîí
áàéãóóëæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí Ìîíãîë
Óëñûí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí
ñàéä áîëîí Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîðò
çºâëºãººíèéã çîõèîí áàéãóóëàã÷,
îðîëöîã÷äûí ºìíººñ áîëîí õóâèàñàà ã¿í
òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.
Ýíý çºâëºãººíä öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû
¿å ¿åèéí àõìàä àæèëòíóóä, òºâ, îðîí
íóòãèéí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí
ìºðäºí áàéöààã÷èä, ø¿¿õ, ïðîêóðîð
áîëîí õóóëü ñàõèóëàõ áóñàä
áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, àëáà õààã÷èä, Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí
ìºðäºí áàéöààã÷èä, õóóëü÷èä îðîëöîæ äàðãà Ä.Ñàíäàã-Î÷èð
áàéãààã òýìäýãëýõýä òààòàé áàéíà.
Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíû ÷àíàð, ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ,
îëîëòîî áàòàòãàõ, öààøèä ¿éë àæèëëàãààíäàà õýðýãæ¿¿ëýõ
øèíýëýã ñàíàë, ñàíàà÷èëãà, àíõààðàõ àñóóäëûí òàëààð õýëýëöýõ
çîðèëãîîð ìºðäºí áàéöààã÷äûí çºâëºãººíèéã çîõèîí áàéãóóëæ èðñýí
óëàìæëàëòàé.
Ýíý óäààãèéí çºâëºãººí íü ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä
îðîëöîã÷ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà, ìºðäºí áàéöààëòàä
õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, ãýìò õýðãèéí òàëààðõ ãîìäîë, ìýäýýëëèéã
øàëãàæ øèéäâýðëýõ, îíö õ¿íä, øèíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéã ìºðäºõ
ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ çýðýã îëîí ÷óõàë àñóóäëûã
õàìòðàí õýëýëöýæ, øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîõ þì.
Ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí çîðèëòûí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà
õýìæýýã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààã÷äûí ¿éë àæèëëàãààíû áîëîí
ñýòãýëãýýíèé øèíý÷ëýëä ººð÷ëºëò ãàðãàõàä ýíýõ¿¿ çºâëºãººí áîäèòîé
¿ð ä¿í ºãíº ãýæ ¿çýæ áàéíà.

10 ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ [¹3(34)
Äýýðõ çîðèëòûí õ¿ðýýíä òºð, çàñàã áîëîí Öàãäààãèéí åðºíõèé
ãàçðààñ òîäîðõîé àðãà õýìæýýã ¿å øàòòàé õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Òóõàéëáàë: 2011 îíä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð ãàðãàñàí øèéäâýðèéí õ¿ðýýíä òºâ,
îðîí íóòãèéí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí á¿õ ìºðäºí áàéöààã÷èä
êîìïüþòåðýýð õàíãàãäëàà.
Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðààñ Ìºðäºí áàéöààõ ãàçðûí á¿òöýä
“Áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðýã ìºðäºõ õýëòýñ”, “Çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðýã ìºðäºõ õýëòýñ”, “Õàð òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ
áîäèñòîé õîëáîîòîé ãýìò õýðýã ìºðäºõ òàñàã”-èéã òóñ òóñ øèíýýð
çîõèîí áàéãóóëëàà.
Óëñ îðíû ýð¿¿ãèéí íºõöºë áàéäàë õ¿íäõýí áàéíà. Èéìä õóóëü
ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã óëàì áýõæ¿¿ëæ,
îíîë, ïðàêòèêèéí íýãäñýí îéëãîöòîé, àæëûí íÿãò óÿëäààòàé áàéõ íü
÷óõàë áàéíà.
Ãýìò õýðýã, ò¿¿íèéã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã øóóðõàé ýðýí ñóðâàëæèëæ
èëð¿¿ëýõ, îëæ òîãòîîõ, íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõýä
øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, òåõíîëîãèéí îëîëòûã ºðãºíººð àøèãëàõ íü
ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíû ÷àíàð, ¿ð ä¿íä à÷ õîëáîãäîëòîé
áàéãààã òýìäýãëýæ áàéíà.
Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààã îëîí óëñûí äýâøèëòýä ñòàíäàðòàä
õ¿ðãýõ òàëààð ãàäààä îðíóóäûí òóðøëàãûã õàðüöóóëàí ñóäàëæ, ¿éë
àæèëëàãààíäàà íýâòð¿¿ëæ õýâø¿¿ëýõ íü ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí íýã
ãîë àñóóäàë þì.
Ìºðäºí áàéöààã÷èéí õºäºëìºð íü õ¿íäòýé áºãººä íýí
õàðèóöëàãàòàé.
Ìºðäºí áàéöààã÷èä çºâõºí õóóëèéí õ¿ðýýíä ìýðãýæëèéí ºíäºð
óð ÷àäâàðòàé àæèëëàæ, èðãýíòýé ýãö õàðæ, õ¿íäýòãýëòýé õàðüöàæ,
òýäíèé õóóëü ¸ñíû ýðõ àøãèéã òóóøòàé õàìãààëæ, øóäàðãà, ¸ñ ç¿éòýé
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéâàë çîõèíî.
Èéìä ìºðäºí áàéöààã÷èä ìºðäºí áàéöààëòûí ¿éë àæèëëàãààíä
ýðèí ¿åä íèéöýõ¿éö øèíý÷ëýë õèéæ, õóóëèéí çîðèëò, çàð÷ìûã á¿ðýí
õàíãàæ àæèëëàõ øààðäëàãàòàé.
Çºâëºãººíä îðîëöîã÷ òà á¿õíèé õýëýëöýõ àñóóäëûí òàëààð ãàðãàñàí
îíîâ÷òîé ñàíàë, çºâëºãºº íü õóóëü ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí
àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëæ, ìºðäºí áàéöààõ àæëûí ÷àíàð, ¿ð ä¿íã
àõèóëàõàä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëíà ãýäýãò èòãýë òºãñ áàéíà.
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààã÷äûí V çºâëºãººíèé
àæèëëàãàà íýýñíèéã ìýäýãäüå.
Çºâëºãººíèé ¿éë àæèëëàãààíä àìæèëò õ¿ñüå.
Àíõààðàë òàâüñàíä áàÿðëàëàà.

Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéä Ö.Íÿìäîðæèéí
V çºâëºãººí”-íä õýëñýí ¿ã
Ì
ºðäºí áàéöààõ àæèëòíû V çºâëºãººíä õ¿ðýëöýí èðñýí òà
á¿õíèé àìðûã
àéëòãàæ áàéíà.
Áè áýëäñýí ¿ã óíøäàã þì
áèë¿¿ ãýæ áîäîæ áàéñíàà
ñýòãýëýýñýý õýäýí ¿ã õýëýõ
íü èë¿¿ çîõèñòîé þì óó ãýæ
áîäîîä ýíý èíäýð äýýð ãàð÷
èðýýä áàéíà.
1981 îíä ñóðãóóëü òºãñºæ
èðýýä 1964 îíû Ýð¿¿ãèéí
áîëîí ÝÁØÕ-èéã õýðýãëýõ,
1987 îíä Ýð¿¿ãèéí øèíý õóóëü
Àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýëèéí Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéä
îðîëöîîòîéãîîð áàòëàõ ¿åä Ö.Íÿìäîðæ
õºäºº ñóðãàëòàä ÿâàõ, 1994
îíû ÝÁØÕ-èéí òîì ººð÷ëºëòèéã ñàíàà÷ëàõ, 2002 îíû îäîî ìºðäºæ
áàéãàà õóóëèéã áàòëóóëàõ ãýõ ìýòèéí áàéäëààð ìèíèé áèå òà á¿õíèé
ýðõýëæ áàéñàí àæèëä îðîëöñîí ò¿¿õ áàéõ þì. ªºðººð õýëáýë áè
ñ¿¿ëèéí ýíý 30-ààä æèëèéí õóãàöààíä Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà
ò¿¿íèé äîòîð Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû àæëûí íýã àìüä ãýð÷ áîëñîí
ò¿¿õ íàäàä áàéíà.
ªíººäºð Ìîíãîë Óëñàä øóäàðãà ¸ñ òîãòîîõ, øóäàðãà ¸ñíû ºëñãºëºí
áèé áîë÷èõñîí íü íóóö áèøýý. Áèé áîëñîí íºõöºë áàéäàëä ÿíç ÿíçûí
øàëòãààí áàéäàã. ¯¿íýýñ áè ãóðâûã õýëüå.
1.Óëñ òºðèéí ìóó íºëººëºë ìºðäºí áàéöààõ àæëûí ýöñèéí ¿ð ä¿íä
øóäàðãà ¸ñ òîãòîîõîä ñàéí íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿é, çàðèì òàëààð õýòýðõèé
ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Ýíèéã çºâëºãººíä îðîëöîæ áàéãàà òà
á¿õýí ÿðèëöàæ, öààøèä óëñ òºðèéí ìóó íºëººëëººñ àíãèä àæèëëàõ
øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéíà.
2. Ìºðäºí áàéöààõ àëáà, ìºðääºã õ¿ì¿¿ñ íü àðàé ÿäàí áàéæ õýðýã
áîñãîîä èðýõýä ø¿¿õ, ïðîêóðîðûí øàòàíä çàìõàðäàã ÿâäàë áàðàã
20 æèë áîëëîî. 17 ÷èíãýëýã ñïèðò óñ áîëäîã, îðäîíãèéí õàæóó äàõü
áàéøèíãóóä àëãà áîë÷èõäîã èéì ÿâäàë ýíý àëáàíû, õóóëèéí àæëààñ
ñàëàõã¿é áàéíà. Ýíý íü îëîí ò¿ìíèé äóðã¿éöëèéã ç¿é ¸ñîîð õ¿ðãýæ
áàéíà. Ýíý áàéäàëä öààøäàà ìºðäºí áàéöààõ àëáà, ìºðäºí áàéöààõ
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüäàã ïðîêóðîðóóä, èéì õýðãèéã øèéäâýðëýäýã
õóóëü÷èä íóõàöòàé ä¿ãíýëò õèéæ àæèëëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà.
11
Òºðèéí õóóëèéã í¿äýí äýýð áàðàã õóëãàéëäàã ¸ñ ìàíàé ø¿¿õèéí
àæèëä áèé áîëëîî. Õàðñààð ¿çñýýð áàéòàë èëýðõèé çààëòòàé, öàãààí
äýýð õàðààð áè÷ñýí õóóëèéã ìóøãèí ãóéâóóëæ øèéäâýð ãàðãàäàã, ýíý
íü îëîí ò¿ìíèé äóðã¿éöëèéã òºð¿¿ëäýã ÿâäàë òàñðàõã¿é áàéíà.
3. Òàíèë òàëûí ìóó íºëººíººñ àíãèä áàéõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð
òóëãàð÷ áàéíà. Óëñ òºðèéí ìóó íºëººëëººð òàíèë òàëûí ñ¿ëæýý
íýìýãäýõýýð áèäíèé õèéæ áàéãàà á¿õ àæëûã çàìõàðóóëæ áàéíà. Ýíý
áàéäàëä ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ýíý çºâëºãººíä îðîëöîæ áàéãàà
òà á¿õýí íóõàöòàé ä¿ãíýëò õèéõ ¸ñòîé ãýæ áè áîäîæ áàéíà.
Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíûõàí, ýíý àëáàíû àæèëä õÿíàëò òàâüäàã
ïðîêóðîðóóä, ø¿¿õèéíõýí õèéæ ÷àäàõ þì áîë Ìîíãîëä õóóëü
õýðýãæèæ øóäàðãà ¸ñ íýã ìºð áèåëýíý.
Ìºðäºí áàéöààã÷èä òºðèéí õóóëèéã ìàíàõ àæèëäàà ñýòãýëèéí
çîðèã ãàðãàæ àæèëëàõ øààðäëàãà áàéíà. Ýëäýâ òàëààñ íü øàõààä
øààðäààä ñîíèí õýâëýëýýð äàìæóóëæ äàðàìòëààä èðýõýýð õ¿÷ íü
ñóëàðäàã, ìîõäîã èéì ÿâäàë àæèãëàãäààä áîëæ ºãºõã¿é áàéíà. Òºðèéí
õóóëèéã ìàíàõ ýíý ìàíàà÷èéí ¿¿ðãèéã ìºðäºí áàéöààõ àëáàíûõàí
òóéëûí ÷àíä ã¿éöýòãýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ áàéíà. Äàéðàëò,
øàõàëò, ìóó íºëºº öààøäàà ÷ èõ èðíý. Èéì íèéãýìä áèä àìüäàð÷
áàéíà. Ýíý àñóóäàëä ä¿ãíýëò õèéæ àæèëëàæ ÷àäàõ þì áîë àæèë
õýâèéí õýìæýýíä ÿâíà ãýæ áè áîäîæ áàéíà.
Øóäàðãà ¸ñîíä ÷èí ñýòãýëýýñýý ¿íýí÷ áàéõ øààðäëàãà áàéíà.
Íààøàà õàðæ íýã þì ÿðü÷èõààä, öààøàà õàðæ äóòàãäàë ÿðü÷èõààä,
äóòàãäàë íü èëðýýä èðýõýýð õóóëü ðóó áóðóóã íü ò¿ëõ÷èõýýä ººðººñºº
õàðèóöëàãûã õîëäóóëààä áàéõ þì áîë ìºðäºí áàéöààã÷äûí àæèë
ñàéæðàõã¿é ãýäãèéã ñàíóóëàõàä ãýìã¿é áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà.
Õºíäëºíãèéí íºëººíä ¿ë àâòàõ, ýíý íºëººëëººñ àíãèä áàéõ
øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ áàéíà. Ýíý àñóóäàë çºâõºí ýíý íèéãìèéí
¿åä áèø ñîöèàëèñò íèéãýìä ÷ áàéñàí þì.
Ýöñèéí ä¿íä Ìîíãîë òºðä, Ìîíãîë Óëñàä ýíý øóäàðãà ¸ñ ãýäýã
þì òîãòîõîä, ýíý õóóëü ãýäýã þì ¸ñîîðîî õýðýãæèõýä ýöñèéí
õàðèóöëàãà òà á¿õíýýñ øàëòãààëàõ áîëíî ø¿¿ ãýäãèéã ýíý ÿëäàìä
õýëýõýä èë¿¿äýõã¿é áàéõ. Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí øèíý ãàðààíû
áîñãîí äýýð èð÷èõýýä áàéíà. Ýíý æèë äîòîîäûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿éëäâýðëýë 14 õóâèàð íýìýãäýõ, îíû ýöýñò 20 õóâèàð íýìýãäýõ áàéäàë
àæèãëàãäàæ áàéíà. Óóë óóðõàéí ñàëáàðò ãàäààä, äîòîîäûí àñàð èõ
õºðºíãº îðóóëàëò îðæ èðñýí ñàéíû çýðýãöýýãýýð ñààð ç¿éë ãàðàõûã
¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é áàéíà. Çýâñãèéí íàéìàà, õàð òàìõèíû íàéìàà,
õ¿íèé íàéìàà, ìºíãº óãààõ ãýñýí 4 òºðëèéí ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ
òàë äýýð Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíûõàí öîî øèíý ìýäýýëëýýð õàíãàãäàæ,
øèíý íºõöºëä ñàéí àæèëëàõ õýðýãòýé áàéíà. Õ¿íèé àìü áèåä õàëäñàí,
õ¿÷ õýðýãëýñýí, ºì÷ õºðºíãº õóëãàéëñàí õýðãèéã ìàíàé õóóëèéíõàí
2011] Ìýäýý, ìýäýýëýë 13
ìºðäºæ, èëð¿¿ëæ, øèéäâýðëýæ ÷àääàã. Òºðèéí ºíäºð äýýä àëáàí
òóøààëòàíóóä, ýðõ ìýäýë, íºëºº á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéí ñîíèðõëûí
àñóóäàë îðîîä èðýõýýð ñºõºð÷ óíàäàã ýíý àñóóäëààñ áèä õýçýý ñàëàõ
âý. Öààøäàà ýíý íºëººëëèéí àñóóäàë áóóðàõã¿é, óëàì íýìýãäýíý.
Ìºíãºíèé õýìæýý, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé õýìæýý íýìýãäýíý,
óëñûí õºãæëèéí öàð õ¿ðýý íýìýãäýíý. Ýíèéã äàãàæ ãàðäàã ìóó þì íü
íýìýãäýõ áîëíî. ¯¿íèéã ýíä ñóóæ áàéãàà õ¿í á¿ð äîð á¿ðíýý íýã óäàà
áîäîæ ¿çýæ àæèëäàà ä¿ãíýëò õèéõ áàéõàà ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ìîíãîëûí
èðýýä¿é ºíãºëºã õàðàãäàæ áàéíà. Àìüäðàëûã ºíãºòýé áàéëãàõûí òóëä
òà á¿õíèé õèéõ àæèë èõ áàéíà.
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà, Ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãûã áýõæ¿¿ëýõ
òàë äýýð ¿å øàòòàé àðãà õýìæýýí¿¿ä àâàãäàæ áàéãàà ãýäãèéã òà á¿õýí
ìýäýæ áàéãàà, îäîîãèéí ýíý àæèë áîë õèéæ äóóñãàõ àæëûí ýõëýë
ãýäãèéã õýëýõ õýðýãòýé áàéíà. ßäàæ ë 327 ñóìäàä ñóóæ áàéãàà õýñãèéí
òºëººëºã÷äèéã îðîõ îðîíòîé áîëãîõ õýðýãòýé áàéíà. Öàãäààãèéí àëáà
õààã÷äûã îðîí ñóóöàíä àìüäàðäàã áîëãîìîîð áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
òåõíèê õýðýãñëýýð õàíãàõ õýðýãòýé áàéíà. Ýíý æèë 20 òýðáóì òºãðºãèéí
çàðäàë ãàðãàõ øèéäâýð ãàð÷ 3,5 òýðáóì òºãðºã íü ýíý æèë øèéäýãäýæ
áàéãàà. ¯ëäñýíèéã íü äàðààãèéí îí æèë¿¿äýä øèéäýõ áîëíî. Ãýõäýý
àñóóäëûã ìàòåðèàëëàã òàëààñ íü øèéäâýðëýõ íýã àñóóäàë, õàìãèéí
ãîë àñóóäàë ñýòãýëèéí àðèóñàë ãýæ íýã þì áàéíà. Õèðòýé áîäîëòîé,
õèðòýé ñýòãýëòýé, õóâèéí øóíàëòàé õ¿ì¿¿ñ ìºðäºí áàéöààõ àëáàíä,
öàãäàà, ïðîêóðîð, ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãàä øóðãàëæ ìóó ñàíàà áîäîëäîî
õ¿ðýõèéí òóëä òºðèéí õóóëèéí áîëîìæèéã àøèãëàæ ýõëýõ þì áîë
ýíý àþóë áîëíî.
Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû 65 æèëèéí îé òîõèîæ áàéãàà ýíý ºäºð
ýíý çºâëºãººíèé èíäýð äýýðýýñ òà á¿õýíä ñýòãýë ÷èíü àðèóí áàéõûí
åðººëèéã ºðãºæ òºðèéí õóóëèéã ÷àíäëàí áèåë¿¿ëýõ àæèëäàà ÷èí
ñýòãýëýýñýý àæèëëàõûã õ¿ñýæ áàÿð õ¿ðãýæ áàéíà.
Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîð Ä.Äîðëèãæàâûí
V çºâëºãººí”-íä õýëñýí ¿ã
Ý
ðõýì õ¿íäýò
öàãäààãèéí ìºðäºí
áàéöààõ àëáàíû
àæèëòíóóä, öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãóóä, ýíý
çºâëºãººíèéã çîõèîí áàéãóóëñàí
òà á¿õýíä áàÿð õ¿ðãýæ àìæèëò
õ¿ñüå.
Òà á¿õýíä áàÿð õ¿ðãýõèéí
ó÷èð áîë ºíººäºð Ìîíãîëä
Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîð Ä.Äîðëèãæàâ
ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë, õóóëèéí
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû øèíý÷ëýë ýð÷èìòýé õèéãäýæ áàéãàà
ýíý ¿åä 30-ààä æèë òàñàðñàí óëñûí ìºðäºí áàéöààã÷äûí çºâëºãººíèéã
çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà ÿâäàëä òàëàðõàæ áàéãàà þì.
Óã çºâëºãººíèéã çºâõºí öàãäààãèéíõ áèø íèéò ìºðäºí áàéöààõ
áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí óëñûí çºâëºãººí áîëãîñîí áîë èë¿¿
¿ð ä¿íòýé, èë¿¿ íýã ìºð îéëãîñîí àæèë áîëîõ áàéñàí áàéõ. Ãýõäýý
ýíèéã öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà ñàíàà÷èëñàí íü áàãà õýðýã áèø þì.
Á¿õýëäýý ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä îðøèæ
áàéãàà äóòàãäàë, èðãýäèéí õ¿ëýýæ áàéãàà õ¿ëýýëò çºâõºí öàãäààãààð
õÿçãààðëàãääàãã¿é ãýäãèéã òà á¿õýí ìýäýæ áàéãàà. Ãýõäýý èðãýä
á¿ãäèéã íü õóóëèéíõàí ãýäýã íýã ¿ãýýð õýëäýã, íýã í¿äýýð õàðäàã.
Èéì ó÷ðààñ õóóëü÷èä íýã îéëãîëòòîé, çîâëîí æàðãàëàà íýã ÿðüäàã,
àñóóäëàà íýã ìºð øèéääýã èéì áàéñàí áîë òºðèéí áîäëîãî òàëààñàà
à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí áîë óó ãýñýí áîäîë òºðæ áàéñàí. Ãýõäýý Òà
á¿õíèé ýíý ñàíàà÷èëñàí àæëûã áàÿð õ¿ðãýæ, òàëàðõàæ õ¿ëýýæ àâ÷
áàéãàà. Èíãýýä ïðîêóðîðûí àæèëòíóóä õàìòàð÷, õýðãèéí õî¸ð òàëààñ
àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ýíý çºâëºãººíèéã ÿàæ ¿ð ä¿íòýé áîëãîõ
âý, àñóóäëûã àëü òàëààñ ÿàæ ÿðèõ âý ãýäãèéã óðüä÷èëæ òºëºâëºñºí òàë
áèé. ªíººäºð áè ýíý èíäýð äýýðýýñ õýäýí ç¿éëèéã òà á¿õýíä õýëüå.
Òýãýõäýý Ìºðäºí áàéöààõ ãàçðûí äàðãûí åðºíõèé èëòãýë ãàðààã¿é
áàéõàä áè ø¿¿ìæëýë ð¿¿ ÿâàõ ãýæ áàéíà ø¿¿, òà á¿õýí óó÷ëààðàé.
Åðººñºº àæèë ÿâóóëàõàä áýðõøýýë òîõèîæ áàéãàà ãîë çàð÷èì ãýñýí
õýäýí ç¿éë äýýð òîãòîæ ÿðèíà. Òîãòîæ ÿðèõäàà ïðîêóðîðûí ç¿ãýýñ
ººðèéãºº ÿàæ õàðæ áàéãàà, ïðîêóðîðûí îëîëò àìæèëò, äóòàãäëûã
òà íºõäºä ïðîêóðîûí ç¿ãýýñ ÿìàð øààðäëàãà òàâèõ ãýæ áàéãàà âý
ýíý òóõàé õýä ãóðâàí ç¿éë õýëüå, ýíý äóíäóóð ø¿¿ìæëýë ÿâíà ø¿¿
14
ãýäãèéã ñàíóóëüÿ.
Ìºðäºí áàéöààõ ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüæ áàéãàà
ïðîêóðîðóóäûí õýëæ, õèéæ áàéãàà, ÿðüæ áàéãàà, òîî÷èæ áàéãàà
ç¿éë¿¿äèéã àíçààðààä ¿çýõýýð õî¸ð, ãóðâàí á¿ëýã ç¿éë áàéãàà þì.
1. Õóóëü áàéíà. Áèäíèé áàðüæ áàéãàà õóóëèóäûí çàðèìä íü
áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéãàà õýä õýäýí ç¿éë áàéãàà. Ýíý áýðõøýýë
ó÷ðóóëààä áàéãàà õóóëèéí çààëòóóäûã òîäîðõîé áîëãóóëàõ àñóóäëûã
äýýøýý òàë òàëààñ íü ÿðüæ áàéæ òàâèõ èéì øààðäëàãà áàéãàà.
2. Á¿õýëäýý ñóáúåêòèâ øèíæ ÷àíàðòàé, õóâü õ¿ì¿¿ñ, ìºðäºí
áàéöààã÷èä, õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí õóâèéí øèíæ
÷àíàðòàé ãàðãàæ áàéãàà àëäàà äóòàãäàë íü áàéãóóëëàãûí àëäàà äóòàãäàë
áàéäëààð íèéãýìä õàðàãäàæ áàéãàà. Èéì æèæèã, íîöòîé ç¿éë¿¿äèéã
íýãòãýæ íèéòëýã ãàðãàæ áàéãàà äóòàãäàë ãýæ íèéò Öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãà ìºðäºí áàéöààõ ¿éë àæèëëàãààíä àõèö äýâøèë ãàðãàõ
çîðèëò áîëãîæ òàâüáàë ç¿éòýé áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà.
3. Óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò, àæèë ¿¿ðãèéí øèíæ ÷àíàðòàé,
ýíý áîë ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãàä àíçààðàãääàã. Òèéì ó÷ðààñ ýíý äýýð
çàð÷ìûí õýäýí áàéðü ñóóðü ãàðãàõ øààðäëàãà áàéíà.
4. Ñàéäûí õýëñýí, Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí äàðãûí õýëæ
áàéãàà îð÷èí ¿åèéí ìàø õóðäòàé ººð÷ëºãäºæ áàéãàà öàã ¿å, íºõöºë
áàéäàëä áèä á¿õýí õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä, öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãûíõàí íèéãýìä ÿâàãäàæ áàéãàà ýíý ººð÷ëºëò¿¿äèéã
ìýäýð÷ èéì õýìæýýíèé ìýäëýã ÷àäâàðòàé, ýíèéã á¿õýëä íü íèéãìèéí
¿çýãäëèéíõ íü õóâüä ÿëãàæ ñàëãàæ, ä¿ãíýëò õèéæ, õàðæ ÷àäàæ áàéíà
óó ãýäýã àñóóäàë õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí òà áèäíèé õóâüä
áàéíà.
Æèøýýëáýë: Ýäèéí çàñãèéí øèíæòýé òîìîîõîí ãýìò õýðã¿¿ä, áàíê
ñàíõ¿¿ãèéí õîîðîíä ÿâàãäàæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààíóóä çºâõºí íýã
õýäýí òºãðºã, ìºíãº øèëæ¿¿ëñýí áàðèìòûí äóíä áóäèëæ ýðãýëääýã.
Ñàíõ¿¿ãèéí îëîí ¿éë àæèëëàãàà, áèäíèé óðüä îãò ìýääýãã¿é áàéñàí
¿éë àæèëëàãààíóóä äîòîîä, ãàäààäàä ÿâàãääàã áîëñîí. Áèäíèé
îãò ìýäýýã¿é, óðüä íü í¿¿ð òóëæ áàéãààã¿é õ¿í õóäàëäààëàõ, õ¿í
õóëãàéëàõ, õàð òàìõè õýðýãëýõ, çººõ ãýõ ìýòýýð èéì èéì øèíý
òºðëèéí ãýìò õýðã¿¿ä ãàð÷ èðñýí, òèéì ó÷ðààñ õóóëèéí áàéãóóëëàãûí
àæèëòíóóä öàã òóõàéä íü ìýäýð÷ øààðäëàãàòàé áîë õóóëèà, çîõèîí
áàéãóóëàëòàà, àðãà áàðèëàà ººð÷èëæ, õóðäàà íýìæ, õàñàæ àæèëëàõ
øààðäëàãà òà áèäýíä áàéãàà.
Åðºíõèé ïðîêóðîðûí õóâüä õàðæ áàéãàà, òà á¿õýíä ñàíóóëæ õýëýõ
íýã ç¿éë áàéãàà. Ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí àðãà
àæèëëàãààíä òà íàð ýíý çºâëºãººíèé äàðàà àõèö äýâøèë ãàðãàà÷ýý ãýæ
õ¿ñýëò áîëãîæ òàâèìààð áàéíà. Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààã çºâõºí
õ¿íèéã áàéöààëòàä òóëãóóðëàæ øàëãàõ áèø îëîí òàëòàé áîëãîõ, óð
÷àäâàðàà íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýíý äýýð àíõààðüÿ. Äýýð
íü îð÷èí ¿åèéí òåõíèê õýðýãñýë íýâòð¿¿ëýõ àæëûã óäèðäëàãààñàà
áîäëîãûí ÷àíàðòàé, äýñ äàðààòàé ÿâóóëàõ õýðýãòýé áàéíà. Ñàÿõàí çàðèì
òîìîîõîí, îëîí æèë ÿðèãäñàí Ñ.Çîðèãèéí õýðãýýñ ýõëýýä õýðã¿¿äèéí
¿éë ÿâöûã ÿðüæ áàéõàä öàãäààãèéí êðèìèíàëèñòèêèéí òºâèéí
ëàáîðàòîðè çàðèì òºðëèéí øèíæèëãýýí¿¿äèéã á¿ðýí õèéõ áîëîìæã¿é
áàéãàà, ãàäààä óëñ ðóó ÿâóóëàõ áîëëîî ãýäýã, ìºíãº õýðýãòýé áîëëîî
ãýäýã. Òýãýõýýð èéì ò¿âøèíä áèø îð÷èí ¿åèéí øààðäëàãàòàé òåõíèê
õýðýãñëýýð á¿ðýí õàíãàõ, óëñûí õýìæýýíä áèø þìàà ãýõýä òºâäºº íýã
èæ á¿ðýí õýìæýýíèé ëàáîðàòîðèòîé áîëîõ òýíä àæèëëàõ àæèëëàãñàä
íü òåõíèê õýðýãñýëýý á¿ðýí ýçýìøñýí áàéõ èéì øààðäëàãà ãàðöààã¿é
ãàð÷ áàéíà.
Ìºí õóâü õ¿íèé ààø àðàíøèíãààñ áîëäîã áàéëã¿é èõýíõ òîõèîëäîëä
ÁØÀ-íû çàðèì àæèëëàãààã õóãàöààíä íü õèéäýãã¿é, öàã àëääàã, õóóëü
çºð÷äºã ¿¿íýýñ áîëæ íîòëîõ áàðèìò á¿äãýðäýã, à÷ õîëáîãäëîî àëääàã
èéì ¿çýãäýë áîë íèéòëýã, ÿëàíãóÿà îðîí íóòàãò. Õýðãèéí õóðààæ
àâñàí íîòëîõ áàðèìò îð ñóðàãã¿é àëãà áîëäîã, çàðèì íü òýðèéãýý
áàÿðààð øàãíàë áîëãîîä ÿâæ áàéäàã èéì ¿çýãäýë áàéãàà. Ýíý îãò áàéæ
áîëîõã¿é, ýíý íü æèðèéí ¿çýãäýë áîëòëîî ÿâæ áàéãàà áîë ýíý çàâõàðàë
ø¿¿. Òèéì ó÷ðààñ íºõä¿¿ä ìèíü òà áèä íàð ïðîêóðîð íü ÷, öàãäàà íü
àíõààð÷ àæèëëàõã¿é áîë èéì áàéäëààð öààø ¿ðãýëæèëáýë áèä áîëæ
áàéíà ãýæ ¿çýõ ÿìàð ÷ áîëîìæ áàéõã¿é ø¿¿.
Ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû ÿâöàä áóñäûã ýð¿¿äýí ø¿¿õ õýëáýð
îðóóëäàã, õóóð÷ ìýõýëäýã, òýãæ ìýä¿¿ëýã àâàõ, õîðüæ öàãäàíà ãýæ
àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëäýã èéì ãîìäîë ìýð ñýð òàñðàõã¿é ë áàéíà. Ýíý áîë
XXI çóóíû àðä÷èëñàí Ìîíãîë Óëñûí ìºðäºã÷äèéí àìíààñ ãàð÷
áîëîõã¿é ¿ã áºãººä èéì àðãà áàðèëòàé ìºðäºí áàéöààã÷èä áàéõ ¸ñã¿é,
èéì îðîí çàé áàéõ öàã ºíãºðñºí ãýäãèéã àíõààðàëäàà àâ÷ àæèëëàõ
øààðäëàãàòàé áàéãàà þì.
Áèä ïðîêóðîðûí ç¿ãýýñ þó õèéæ ñóóíà âý ãýõýýð ñàÿõàí äýýä ø¿¿õ,
ÓÅÏ-ûí õàìòàðñàí òóøààë ãàðñàí. Òà á¿õýíä õ¿ðãýãäñýí áàéõ. ¯¿íèéã
æèðèéí íýãýí æèæ¿¿ðèéí àâ÷ ÿâäàã îëîí çààâàð, æóðàì, òóøààë
ãýæ áèòãèé áîäîîðîé. ßëàíãóÿà òàñãèéí äàðãà íàð ýíý òóøààëûã
ÿàæ õýðýãæ¿¿ëýõ, àæèëëàõ òàë äýýð á¿õýë á¿òýí áîäëîãî áîëãîæ,
õ¿ì¿¿ñòýý íýã á¿ð÷ëýí òàéëáàðëàæ àæèëëààðàé. Ýíý áîë õàðèóöëàãà,
ñàõèëãûã øàò øàòàíäàà ÷àíãàòãàõ øèéäâýð. Íºãºº òàëààñ, õóóëèéí
áàéãóóëëàãóóä áèå áèåäýý áóðóóã ÷èõýæ ñóóäàã áèø áèä ìóíäàã, òýð
ìóó, ìàíàé áàéãóóëëàãààñ áîëîîã¿é öàãäààãààñ áîëñîí, ïðîêóðîðîîñ,
ø¿¿õýýñ áîëñîí ãýæ èéì áàéäëààð õýðýã òººð¿¿ëýõ, ¿ã ò¿¿æ ñóóäàã ýíý
áîë ãàäíà òàëäàà áóðóó õàðàãääàã, õóóëèéíõàí àð÷ààã¿é õàðàãääàã.
Òýã¿¿ëýõã¿éí òóëä ãàðãàñàí òóøààë ø¿¿. Ïðîêóðîð, ø¿¿õ, ìºðäºí
áàéöààã÷ íü õààíà õ¿ðýýä ÿìàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ âý ãýäãèéã
õàðóóëñàí õàìòàðñàí òóøààë áàéãàà. Óã íü õóóëü÷èëñàí áàéòàë èë¿¿
¿ð ä¿íòýé áàéõ áàéñàí. Ãýõäýý òóøààë øèéäâýð ó÷ðààñ áèä äàãàæ
ìºðäººä àæèëëàõàä ¿ð ä¿í ãàðöààã¿é ãàðíà.
Ïðîêóðîð õýðýã ìºðäºõ àæèëëàãààã óäèðäàõ, õÿíàëò òàâèõ
øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéãàà ¿åä ïðîêóðîðûí óð ÷àäâàð ýíý õýìæýýíä
õ¿ðýõã¿é áàéãààã áèä îéëãîæ áàéãàà. Ýíý ÷èãëýëèéí íýëýýä îëîí
ñóðãàëòàä ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãóóäààð òºëºâëºãäºæ ÿâàãäàæ ýõýëæ
áàéãàà. Íºãºº òàëààñ, ïðîêóðîðûí îðîí òîî õààíàà ÷ õ¿ðýõã¿é áàéãàà.
Èéì ó÷ðààñ ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí îðîí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, óð
÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãàà. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð
“Õýðýã ìºðäºõ àðãà÷ëàë, çààâàð”-ûã ç¿éë, àíãèàð íü áîëîâñðóóëæ
äóóñààä çàðèì íýãýýñ íü áàòàëæ áàéãàà. Çàðèì èæèë õýðãèéã á¿ëýã
á¿ëãýýð íü èéì õýðã¿¿äèéã èéì äýñ äàðààãààð, èíãýæ èíãýæ øàëãàíà
ãýñýí. Èíãýõã¿é áîë ºíººäºð õýðýã õÿíàæ áàéãàà ïðîêóðîð ÿã õî¸ð
àäèëõàí õýðýã äýýð õî¸ð ººð ÿíçààð õàíäàæ áàéãàà. Ýíý áîë õóóëèéã
íýã ìºð îéëãîõ, íýã ìºð ñàõèóëàõ ýíý ¿éë àæèëëàãàà ìîíãîëä ¸ñ òºäèé
áàéíà ãýäãèéã õàðóóëæ áàéãàà þì. Ýíý ÷èãëýëèéí äàãóó õÿíàëòûí
ïðîêóðîðóóä ìºðäºí áàéöààã÷ íàðò øààðäëàãàà òàâèíà. Òèéì ó÷ðààñ
öî÷èæ áîëîõã¿é, çààâðûí äàãóó ïðîêóðîðóóäòàéãàà íÿãò õàìòðàí
àæèëëàõ øààðäëàãàòàé ø¿¿ ãýäãèéã íºõä¿¿äýä äóóëãàÿ.
Öààøäàà ã¿éöýòãýõ àæèëòàé õîëáîîòîé ãàíö õî¸ð ç¿éëèéã ýíä õýëüå.
Ã¿éöýòãýõ àæèë áîë çºâ õýðýãëýæ ÷àäâàë ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõýä
ìàø èõ ¿ð ä¿íòýé àðãà õýðýãñýë ìºí, ýíèéã õÿíàëòã¿éãýýð õýðýãëýõ þì
áîë õóóëü çºð÷äºã, õ¿íèé ýðõèéã çºð÷äºã, áàéãóóëëàãûí õóâüä íîöòîé
áàéäàëä îðóóëäàã èéì àæèëëàãàà áàéäàã. ªíººäºð ýíý ã¿éöýòãýõ
àæèëä ïðîêóðîðîîñ òàâèõ õÿíàëò ãýäýã ¸ñ òºäèé áàéãàà. Èéì ó÷ðààñ
ýíý ã¿éöýòãýõ àæèëä õÿíàëò òàâèõ òóõàé Åðºíõèé ïðîêóðîðûí òóøààë
ãàð÷ áàéãàà, 10 äóãààð ñàðûí 01-íèé ºäðººñ øèíýýð äàãàæ ìºðäºíº. Ýíý
çààâàð, æóðàìä îðîîã¿é àðãà õýëáýðýýð, õ¿ëýýí çºâøººðºãäººã¿é õýì
õýìæýýíèé äàãóó ã¿éöýòãýõ àæèë ÿâóóëæ, íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëñàí
áàéâàë ýíèéã íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä õ¿ëýýæ àâàõã¿é ãýäãèéã òà
á¿õýí ìàø ñàéí îéëãîõ õýðýãòýé. Èéì ó÷ðààñ ã¿éöýòãýõ àæèë ýðõýëæ
áàéãàà íºõä¿¿ä îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãàòàé ø¿¿.
Ýí¿¿õýíäýý ãýæ õýëýõýä ã¿éöýòãýõ àæëûí íýðýýð õèéãäýæ áàéãàà
¸ñ áóñ þì õýòýðõèé ãàçàð àâñàí áàéãàà ø¿¿. Ýíý áîë çàðèì íü ç¿ãýýð
áèäíèé àìüäðàëä îðæ èðñýí, òîõèîëäñîí, ïðîêóðîðûí õÿíàëò áèø,
òîõèîëäëîîð ãýíýò ìýäñýí, ãýíýò áàðèãäñàí, áèä ç¿ãýýð äóóã¿é îðõèñîí
èéì ç¿éë áèé ø¿¿. Ãýõ ìýòýýð ÿðèàä áàéâàë äýãã¿é þì ãàçàð àâàõ
õàíäëàãàòàé áîëñîí áàéãàà. Ýíèéã áèä ýíý äîòðîî ë ÿðüÿ ãýæ áîäîæ
áàéíà. Þì íýã í¿äýíä õýò äàñààä ýõëýõýýðýý õýâèéí þì øèã áîäîãääîã,
òýð õýìæýýíäýý õ¿ðñýí þì áèø áàéãàà ãýæ ñýòãýë çîâèíîæ áàéíà.
ªíãºðñºí æèë ÿâàãäñàí ÀÒÃ-ûí äàðãà íàðûí ¿éë àæèëëàãàà ÷ ãýñýí
òýð. Ã¿éöýòãýõ àæèë ÿâóóëæ áàéãàà õ¿í ìºðäºæ õ¿íäýý áàðèãäàõ
ò¿âøèíäýý õ¿ð÷ àðãà áàðèë íü ÿäóóðñàí, õýíýãã¿é áîëñîí áàéõàä
õóóëü ñàõèóëàõ, õ¿íèé ýðõ ÿðèõ ÿìàð ÷ ýðõ áàéõã¿é, èéì ó÷ðààñ ýíý
÷èãëýëä îíöãîé àíõààð÷ àæèëëàíà ø¿¿ ãýäãèéã õýëüå.
Äýýðýýñ íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíæ ÷àíàðòàé íýã ç¿éë áàéíà.
Õýðýã ìºðäºõ ¿éë àæèëëàãààíä öàã õóãàöàà àëäàõ, öàã àëäààä
èðýõýýðýý õàì õóì õýðãýý áîîñîí òºäèé áîëãîîä õàÿäàã. Õèéæ áàéãàà
àæèëäàà õàéíãà õàíääàã, àíçààðäàãã¿é, òîîäîãã¿é, ïðîêóðîð íü ÷
õÿíààä áàéñàí þì áàéäã¿é, èíãýýä ø¿¿õýä î÷îîä áººí õýðýã áîëäîã.
Ýíý àðãà áàðèë, ïðàêòèêòàà ä¿ãíýëò õèéæ, øààðäëàãàòàé áîë øèíýýð
øààðäëàãà òàâüæ, øèíý çààâàð÷ëàãà áè÷èæ, ¿¿ðýãæ¿¿ëæ àæèëëàÿ.
Íºãºº òàëààñ, ìºðäºí áàéöààã÷äààñ øàëòãààëàõã¿é íýã ç¿éë áàéíà.
Ìºðäºí áàéöààã÷èä öàãäààãèéí ¿íäñýí ¿¿ðýãò òàòàãäàí îðäîã, àæ
àõóéí àæèë, ýëäýâ ìýäýýëýëä ä¿ãíýëò ãàðãàõ, õàðóóë õàìãààëàëò,
ýëäâèéí þìàíä äàé÷ëàãääàã. ¯¿íýýñ áîëæ òàñðàëòã¿é ÿâàãäàæ áàéõ
¸ñòîé ìºðäºí áàéöààã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà òàñàëäàæ áàéãàà íýã õ¿÷èí
ç¿éë áàéãàà. Èéì ó÷ðààñ Åðºíõèé ïðîêóðîðûí õóâüä ìèíèé õýä õýäýí
äýýð ãàðãàñàí ñàíàà áèé, ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ áèé. Ýíý
áîë Ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð
ãàðãàñàí ñàíàë. Ìºðäºí áàéöààõ àëáûã íèéë¿¿ëýýä íýã ñòàòóñòàé
áàéãóóëëàãà áîëãîäîãã¿é þìàà ãýõýä ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãûí
àæèëòíóóäûí ¿¿ðãèéã öàãäààãèéí ¿íäñýí ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºõ õýðýãòýé
áàéíà. Ýëäýâ þìàíä äàé÷ëàãääàãã¿é áîëãîìîîð áàéíà. Òýíä ãàäíû
åðºíõèéëºã÷, äàðãà èðäýã, á¿ãäèéã íü õººãººä ãàäàà ãàðãààä çîãñîîäîã,
ýíä íýã ºíäºðæ¿¿ëñýí áýëýí áàéäàë ãýýä á¿ãäèéã íü àâààä ÿâ÷èõäàã,
ýñâýë çàõ çàìáàðààã¿é îëîí õýíä ÷ õýðýãòýé íü ìýäýãäýõã¿é ìýäýý,
ìýäýýëýë, òèéì ìýäýý ãàðãàæ èð ãýýä ë þóí ìºðäºí áàéöààõ àæèë,
õàæóóãààð íü íºãºº äàðãà íàðûí ºãñºí ýëäýâ çààâàð, òîîí þìûã
ãàðãàæ ºãºõ ãýñýýð áàéãààä õàìàã àæèë íü ÿâ÷èõäàã. Äýýðýýñ íü
õîã øîðîîãîî öýâýðëýõ ãýýä àæ àõóé, ñàíõ¿¿ãèéí àæèë ãýýä ìºðäºí
áàéöààã÷èä ò¿¿ðòýæ ÿâäàã, ýíý àñóóäëûã òàñëàí çîãñîîõ øààðäëàãàòàé
ø¿¿ ãýäãèéã õýëüå.
Òà á¿õýí ýíý õ¿í þó ÿðèàä ÿâ÷èõàâ, Ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãûã
íýãòãýíý ãýæ. Íýãòãýõã¿é ÷ áàéæ ìàãàäã¿é. ªíººäºð ìºðäºí áàéöààõ
¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà äºðâºí Ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãà
ººð ººð ñàíõ¿¿, íºõöºë áàéäàë, öàëèí àõóéòàé àæèëëàæ áàéãàà.
ÀÒÃ-ûí ñàíõ¿¿, öàëèí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàòàé õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéãàà. ßàãààä èíãýæ ÿëãààòàé õàíäàæ áàéãàà þì áý.
Ïðîêóðîðûí ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãà áàéæ áàéíà. Ã¿éöýòãýõ
àæèë ÿâóóëäàãã¿é. Ã¿éöýòãýõ àæèë ÿâóóëàõã¿é õýðýã èëð¿¿ëäýã òèéì
àãóó ìºðäºí áàéöààã÷èä õààíà áàéíà ýíý Ìîíãîëä. Òàãíóóëûí ìºðäºí
áàéöààã÷èä áàéíà. Õýðýã íü áàðàã õÿíàëòàä îðäîãã¿é, áîëîõã¿é,
÷óõàë, áàéãóóëëàãûí îíöëîãòîé ãýäýã. ¯íýí õýðýãòýý çàõèðãààíû
íºëººíä õàìãèéí èõ îðäîã áàéãóóëëàãà. Òàãíóóë, ïðîêóðîð ãýæ
îíöëîã áàéãóóëëàãóóä áàéíà. Ýäãýýð áàéãóóëëàãàà äàãàñàí ìºðäºí
áàéöààõ áàéãóóëëàãà îíöëîãîîñ áîëîîä ººð ººð àðãà áàðèë, ººð îð÷èíä
àæèëëàæ áàéíà. Ãýòýë ìºðäºí øàëãàõ àæèëëàãàà íýã ë çàð÷ìààð,
íýã ë îð÷èíä ÿâàãäàæ áàéõ ¸ñòîé. Õýðâýý ìºðäºí áàéöààã÷äûã õýíèé
÷ íºëººíä àâòóóëàõã¿é, àãóó òèéì áàéëãàÿ ãýâýë ìèíèé ñàíàë áîë
Ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãóóäûã íýãòãýýä ÓÈÕ-ààñ óäèðäëàãûã íü
òîìèëîîä, áèå äààñàí òóñäàà ñòàòóñòàé áàéãóóëëàãà áîëãîõ ¸ñòîé ãýñýí
çàð÷ìûí áàéð ñóóðüòàé áàéãàà.
Äàðàà íü òà áèäíèé ¿éë àæèëä áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéãàà íýã ç¿éë
áîë òà áèäíèé áàðüæ àæèëëàäàã Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí Òóñãàé àíãèéí õýä
õýäýí ç¿éë àíãè áàéãàà. Ýíäýýñ äýýøýý ñàíàë áîëãîæ òàâüæ, ýíý õóóëü
òîãòîîìæèä ººð÷ëºëò îðóóëàõã¿é þì áîë ¿íýíäýý ¿éë àæèëëàãààíä
èõýýõýí áýðõøýýë ó÷èð÷ áàéíà. Òóõàéëáàë, ÝÕÒÀ-èéí 151, 152, 153
äóãààð ç¿éë àíãèóä áàéíà. Ýíý ç¿éë àíãèóäàä õîõèðëûí õýìæýýã
çààæ ºãººã¿éãýýñ áîëîîä áàãà áóñ õîõèðëûí õýìæýýíýýñ äîîø áàéñàí
÷ ãýñýí ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýæ øàëãàæ áîëîõîîð èéì íºõöºë áàéäàë
¿¿ññýí áàéãààã òà á¿õýí ìýäýæ áàéãàà. Òîäîðõîéã¿é õýðýã ãýñýí ¿ã.
Æèøýýëáýë, ÝÕÒÀ-èéí 263, 264, 265, 266, 267 äóãààð ç¿éë àíãèóä
áàéíà. Ýíý þó ãýõýýð çýðýã ¿ëýìæ õýìæýýíèé õîõèðîë ¿¿ñýõýýð
ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýð õóóëü÷èëñàí áàéãàà. Òýãâýë áàãà áóñ
õîõèðîë ó÷ðóóëñàí àëáàí òóøààëòíû õýðã¿¿äýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõã¿é áàéõààð òààð÷ áàéãàà. Ýíý õýðýãò ïðîêóðîðûí ç¿ãýýñ
õàðàõàä áàãà áóñ õîõèðëîîñ ýõýëæ õîõèðëûã òîîöîæ áîëìîîð þì øèã.
Ãýòýë õóóëüä òîäîðõîé çààãààã¿é ë áàéãàà. ÝÕÒÀ-èéí 202 äóãààð ç¿éë
áàéãàà “Àãààðûã õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé áîäèñîîð
õîðäóóëñíû óëìààñ ¿ëýìæ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëñàí, áàéãàëüä
ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã ¿ëýìæ ãýäãèéã ÿàæ òîäîðõîéëîõûã çààãààã¿é
áàéäàã. Áàðàã ë ºíººäºð ìºðäºí áàéöààã÷èä áóñàäòàé íü àäèëòãààä
ë, õàðüöóóëààë ÿâæ áàéãàà áàéõ. ÝÕÒÀ-èéí 205 äóãààð ç¿éë áàéíà.
Ýíä àþóëòàé áîëîí áóñàä õîã õàÿãäëààð áàéãàëü îð÷èí áîõèðäóóëñàíû
óëìààñ èõ áóþó îíö èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áîë ãýñýí çààëò
áàéäàã. ¯¿íèéã õýí ÷ òîãòîîæ ºãººã¿é ë áàéæ áàéãàà. Ñàÿíû äóóëèàíòàé
Ýðäýíýáèëýãèéí õýðýã ãýýä ë áàéæ áàéãàà, õýí íýãýí õàéðòàé íü ÷ þì
óó òàâèàä õººãººä ÿâóóëñàí þì øèã ë õýâëýë ìýäýýëëýýð øóóãèàä ë
áàéãàà. ¯íýí õýðýã äýýðýý õóóëèéí õîðüæ ìºðäºõ 3 æèëèéí õóãàöàà
íü äóóññàí áàéæ áàéãàà. Ãýõ ìýò ìàíàé õóóëüä áýðõøýýë ó÷ðóóëñàí
ç¿éë èõ áàéãàà. ßëàíãóÿ àâòî àâààðûí ãýìò õýðýã, çàìûí õºäºëãººíèé
ýñðýã ãýìò õýðýã áàéãàà, ºíººäºð çàì òýýâðèéí îñîë ãàðãà÷èõààä
õàÿæ çóãòààñàí ãýýä õ¿íäð¿¿ëæ, õàíãàëòòàé õ¿íä ÿë îíîîæ áàéãàà,
ãýòýë ìàíàé çàð÷ìààð õýðýã ¿éëäñýí õ¿í çààâàë ººðºº õýðãýý
õ¿ëýýæ, èë÷èëæ, íîìõîí çîãñîæ áàéõ ¿¿ðýãã¿é ø¿¿ äýý. Ãýòýë ýíèéã
õ¿íäð¿¿ëýýä ÿâ÷èõàæ áàéãàà. ¯¿íèéã æèðèéí èðãýä îéëãîõã¿é, ýíý
òàëààð èõ ãîìäîëòîé èðæ áàéãàà. Èéì èéì òàë äýýð áèä ºíººäðèéí
çºâëºãººíèéã ¿ð ä¿íòýé áîëîõ ãýæ íàéäàæ áàéíà, ÿëàíãóÿ ñàëáàð
õóðàëäààí äýýð ñàéí ÿðèàðàé. Èéìä Ýð¿¿ãèéí áîëîí ÝÁØÕ-ä áàéæ
áàéãàà õýä õýäýí ç¿éë¿¿äèéã íýí äàðóé äýýøýý òàâüæ øèéä¿¿ëýõ èéì
ñàíàë ìºðäºí áàéöààã÷äààñ ãàðíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. Öààø öààøäàà
ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãà óðüäààñàà èë¿¿ íÿãò õàìòàð÷
àæèëëàíà, ¿¿íèéã ººð ºíöãººñ õàðàõààñ èë¿¿ íèéòäýý õýðýã èëð¿¿ëýõ,
øèéäâýðëýõ, ø¿¿õ ãýñýí õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä ãýñýí
íèéòëýã í¿äýýð õàðæ õàìòàð÷ àæèëëàõ óóð àìüñãàëûã á¿ðä¿¿ëýõèéí
òºëºº ïðîêóðîðûí ç¿ãýýñ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ àæèëëàæ áàéãàà. Òèéì
ó÷ðààñ òà á¿õíèéã íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ àìæèëò ãàðãàíà áàéõàà ãýæ
íàéäàæ áàéíà, Òà á¿õýíä àìæèëò õ¿ñüå, áàÿðëàëàà.
“Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí
áàéöààã÷äûí óëñûí V çºâëºãººí”-íèé
¿íäñýí èëòãýë
“ÌªÐÄªÍ ÁÀÉÖÀÀËÒÛÍ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ªÍªªÃÈÉÍ

ÁÀÉÄÀË, ÖÀÀØÈÄ ÀÍÕÀÀÐÀÕ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË”
Ýðõýì õ¿íäýò çî÷èä îî!

Ýðõýì ìºðäºí áàéöààã÷èä àà!
Òà á¿õíèé ýíý ºäðèéí àìãàëàíã àéëòãàÿ.
Ìºðäºí áàéöààõ
àæèëòíóóä ò¿¿õýíäýý 4
óäàà óëñûí çºâëºãººí
õèéæ, àëäàà äóòàãäàë,
îëîëò àìæèëòàà ä¿ãíýí
õýëýëöýæ, òîäîðõîé
øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàí
õýðýãæ¿¿ëæ èðæýý.
“Óëñûí àíõäóãààð
çºâëºãººí”-èéã 1969 îíû
12 äóãààð ñàðûí 15-íä
çîõèîí áàéãóóëæ Óëñûí
ïðîêóðîð Æ.Àâõèà
ÓÌÁÃ-ûí äàðãà, öàãäààãèéí õóðàíäàà
“Ìºðäºí áàéöààëòûí ª.Ýíõòºð
àæëûí îäîîãèéí áàéäàë,
öààøèä òàâèõ çîðèëò” ãýñýí èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëæýý. ¯¿íýýñ
õîéø 1972, 1977, 1985 îíóóäàä óëñûí 2, 3, 4 ä¿ãýýð çºâëºãººí¿¿äèéã
çîõèîí áàéãóóëñàí áàéäàã.
Ýäãýýð çºâëºãººí¿¿äýýð òóõàéí öàã ¿å¿¿äýä ýð¿¿ãèéí áîëîí
ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü, õîëáîãäîõ õóóëèéí çààëòóóäûã
íýã ìºð õýðýãæ¿¿ëæ, áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààã öàã àëäàëã¿é
øóóðõàé ÿâóóëàõàä ìºðäºí áàéöààã÷èéí ìýäëýã áîëîâñðîë, àæëûí
21
àðãà òóðøëàãûã äýýøë¿¿ëýõ, ýð¿¿ãèéí õýðãèéã øóóðõàé èëð¿¿ëæ,
õóóëèéí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ àñóóäëûã õýëýëöýæ èðñýí.
ªíººäºð áèäíèé Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû ò¿¿õò 65 æèëèéí îéã
òîõèîëäóóëàí çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà ìºðäºí áàéöààã÷äûí óëñûí V
çºâëºãººí íü àðä÷èëñàí ¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ
÷ºëººã õàìãààëàõ, ýð¿¿ãèéí áîëîí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí
õýðýãæèëòèéí ÿâöàä ãàð÷ áàéãàà õ¿íäðýë áýðõøýýë, òóëãàìäñàí
àñóóäëûã õýëýëöýæ, ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû àæëûí ¿ð ºãººæèéã
äýýøë¿¿ëýõ ¿íýòýé ñàíàë, çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõàä îðøèíî.
Èíãýñíýýð óëñ îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, òºð çàñãààñ
àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áîäëîãî, øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, ýðõ ç¿éí
øèíý÷ëýë, ò¿¿íèé äîòîð ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ,
ò¿¿í÷ëýí ºíººãèéí íèéãýìä ãàð÷ áàéãàà øèíý òºðëèéí ãýìò õýðýãòýé
òýìöýõ ¿íäñýí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíû
øóóðõàé áàéäëûã õàíãàõ, ãýìò õýðãèéã õàëóóí ìºðººð íü èëð¿¿ëýõýä
øèíæëýõ óõààí, òåõíèê òåõíîëîãèéí äýâøëèéã íýâòð¿¿ëýõ çýðýã
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ìºðäºí áàéöààõ àëáà ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí 65 æèëèéíõýý õóãàöààíä
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí íèéãýìä àþóëòàé ãýìò õýðãèéã
øóóðõàé, á¿ðýí èëð¿¿ëæ, ãýìò ýòãýýäèéã îëæ òîãòîîõ, áàéöààí
øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õóóëèàð õ¿ëýýñýí ÷èã ¿¿ðãýý ¿å ¿åèéí
ìºðäºí áàéöààã÷èä çîõèõ ò¿âøèíä õýðýãæ¿¿ëæ èðñýíèéã òýìäýãëýí
õýëýõýä òààòàé áàéíà.
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààõ àëáà ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí
áàéäëààð ýð¿¿ãèéí 53337 õýðýãò ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà
ÿâóóëæ, 28203 õýðãèéã ÿëëàõ ä¿ãíýëò ¿éëä¿¿ëýõ, 16652 õýðãèéã
õýðýãñýõã¿é áîëãîõ ñàíàëòàé, íèéò 44855 õýðãèéã øèéäâýðë¿¿ëýõýýð
ïðîêóðîðò øèëæ¿¿ëñýí.
Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà ÿâóóëñàí íèéò õýðãèéí 90.2 õóâèéã
íü õóóëèéí àíõíû õóãàöààíä, øàëãàñàí íèéò õýðãèéíõýý 84.1 õóâèéã
ýöýñëýí øèéäâýðë¿¿ëýõýýð ïðîêóðîðò øèëæ¿¿ëæýý.
Á¿ðòãýãäýõ ¿åäýý ýçýí õîëáîãäîã÷ íü òîãòîîãäîîã¿é 22548 õýðãýýñ
15657 áóþó 69.4 õóâèéã íü õàëóóí ìºðººð íü èëð¿¿ëæ, ÝÁØÕóóëèéí
205 äóãààð ç¿éëèéí 205.1.1-ä çààñàí ÿëëàãäàã÷ààð òàòàãäâàë çîõèõ
ýòãýýä íü òîãòîîãäîîã¿é ¿íäýñëýëýýð ò¿äãýëç¿¿ëñýí õýðãýýñ 10679
õýðãèéã íºõºí èëð¿¿ëæýý.
Äýýðõ õóãàöààíä èðãýä, áàéãóóëëàãààñ èð¿¿ëñýí 124482 ãîìäîë,
ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ øàëãàí, 59506-ä íü ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ,
45977-ã íü ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ òàòãàëçàõ, 9437-ã õàðúÿàëëûí
äàãóó øèëæ¿¿ëýõ ñàíàëòàé, 7737-ã íü ýð¿¿ãèéí õýðýãò íýãòãýí
øàëãàæýý.
Ìºðäºí áàéöààëòûí ÿâöàä ãýìò õýðãèéí óëìààñ áóñäàä ó÷èðñàí
2011] Èëòãýë 23
íèéò 276 òýðáóì 840 ñàÿ òºãðºãèéí õîõèðëîîñ 78 òýðáóì 121,8
ñàÿ òºãðºãèéã íü íºõºí òºë¿¿ëæ, 152 òýðáóì 354 ñàÿ òºãðºãèéí ýä
õºðºíãèéã èðãýíèé íýõýìæëýëèéã õàíãàõ çîðèëãîîð áèò¿¿ìæëýí
õàìãààëæ, õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ áàòàëãààã õàíãàñàí áàéíà.
Ãîìäîë, ìýäýýëëèéí øèéäâýðëýëòèéí áàéäëûã àâ÷ ¿çâýë 2007 îíä
øàëãàñàí ãîìäîë, ìýäýýëëèéí 97,3 õóâèéã, 2008 îíä 90,5 õóâèéã,
2009 îíä 99,2 õóâèéã, 2010 îíä 99,1 õóâèéã, 2011 îíû ýõíèé 8 ñàðûí
áàéäëààð 97,9 õóâèéã øèéäâýðë¿¿ëýõýýð ïðîêóðîðò øèëæ¿¿ëýýä
áàéíà.
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààõ àëáàíä á¿ðòãýãäñýí
ãýìò õýðãèéã ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí áàéäëààð àâ÷ ¿çâýë ãýìò õýðãèéí
ãàðàëò áóóðñàí áîëîâ÷ ãýìò õýðãèéí á¿òýö, øèíæ ÷àíàð ººð÷ëºãäºæ,
¿éëäëèéí àðãà íü íàðèéñ÷, á¿ëýã, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õýëáýðò
øèëæèæ áàéíà. Ýíý íü ñ¿¿ëèéí ¿åä ãàð÷ áàéãàà ãýð á¿ëýýð íü áîëîí
îëîí õ¿íèéã íýã äîð ñàíààòàé àëàõ, áàãà íàñíû îõèäûã õ¿÷èðõèéëæ,
àìü íàñûã íü õîõèðîîõ çýðýã îíö íîöòîé ãýìò õýðãýýñ èðãýä, îëîí
íèéòýä ìýäðýãäýæ áàéãàà.
Ìºí ¿íäýñòýí äàìíàñàí ãýìò õýðýã ò¿¿íèé äîòîð õàð òàìõè,
ìàíñóóðóóëàõ áîëîí ñýòãýöýä íºëººëºõ ýì áýëäìýë, áîäèñûí õóóëü áóñ
õóäàëäàà, õýðýãëýý, òýýâýðëýëòòýé õîëáîîòîé õýðã¿¿ä äîòîîä, ãàäààäàä
ãàð÷, áóñäûí áèå ìàõáîäèä ãýìòýë ó÷ðóóëæ òàíõàéðàõ, òýýâðèéí
õýðýãñëèéí õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäàë àøèãëàëòûí æóðàì çºð÷èõ,
õ¿í õóäàëäààëàõ õýðã¿¿ä ºñ÷ öààøèä íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.
Óóë óóðõàé, àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàðûí õºãæèë íü ãàäààäûí
õºðºíãº îðóóëàëòûã òàòàõ áîëñíîîð ýäèéí çàñàã, õºðºíãº îðóóëàëòûã
äàãàñàí ãàäààä, äîòîîäûí ãýìò á¿ëýãëýëèéí ç¿ãýýñ áàíê ñàíõ¿¿,
õºðºíãèéí çàõ çýýë, òàòâàðûí õóóëü áóñ àæèëëàãàà, ìºíãº óãààõ ãýìò
õýðã¿¿ä ¿éëäýãäýæ áîëçîøã¿éã àíõààðàëäàà àâ÷ àæèëëàõ øààðäëàãà
òóëãàðñàí.
ªíººãèéí íèéãýìä ãàð÷ áàéãàà øèíý òºðëèéí ãýìò õýðýãòýé
òýìöýõ, ìºðäºí áàéöààõ àæëûí ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð òóñ
ãàçðûí á¿òöýä Áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã ãýìò õýðýã ìºðäºõ,
Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðýã ìºðäºõ õýëòñ¿¿äèéã îðîí òîîíä
íü çîõèöóóëàí øèíýýð áàéãóóëæ, ä¿¿ðã¿¿äèéí àæëûí à÷ààëëûã
õàðãàëçàí ìºðäºí áàéöààõ 2 òàñàãòàé áîëãîí àæèëëóóëæ áàéíà.
¯¿íèé çýðýãöýý ìºðäºí áàéöààëòûí ÷àíàð, ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ
çîðèëãîîð àëáàíû õýìæýýíä õ¿ðýõ ò¿âøèíãèéí ¿ç¿¿ëýëòýý æèë á¿ð
òîäîðõîéëæ, íýã ìºðäºí áàéöààã÷èéí øèéäâýðëýõ ìºðäºí áàéöààëòûí
õýðãèéí òîî, ãîìäîë, ìýäýýëëèéí ò¿âøèíã òîäîðõîéëæ, îëíûã
õàìàðñàí îíö èõ õýìæýýíèé õîõèðîëòîé, ýýäðýý òºâºãòýé, çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé ¿éëäñýí õýðã¿¿äèéã øóóðõàé èëð¿¿ëæ øàëãàõûí òóëä
ìºðäºí áàéöààëòûí àæëûí õýñã¿¿äèéã òîìèëæ, çîõèîí áàéãóóëàëòûí
àðãà õýìæýýã àâ÷ èðëýý.
Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí áàéäëààð õóóëèéí
õóãàöàà 4 õóâèàð, õýðãèéí øèéäâýðëýëò 3 õóâèàð, õîõèðîë íºõºí
òºë¿¿ëýëò 12 õóâèàð ºñ÷, ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä ýçýí õîëáîãäîã÷
íü òîãòîîãäîîã¿é ¿íäýñëýëýýð ò¿äãýëç¿¿ëñýí õýðýã 26.8 õóâèàð,
ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ íü îðãîí çàéëñàí ¿íäýñëýëýýð ò¿äãýëç¿¿ëñýí
õýðýã 70.1 õóâèàð òóñ òóñ áóóðñàí àæëûí ýåðýã ¿ç¿¿ëýëò íü ìàíàé õàìò
îëíû õè÷ýýë ç¿òãýëèéí ¿ð ä¿í ãýäãèéã òýìäýãëýõýä òààòàé áàéíà.
Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà, èðãýäýä ¿éë÷èëýõ ¿éë÷èëãýýã
øóóðõàé áîëãîõ, ãýìò õýðýã ò¿¿íèéã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã õàëóóí ìºðººð
íü èëð¿¿ëæ, øàëãàõàä äàí ãàíö áàéöààëòûí àðãà õýðýãëýí ìºðäºí
áàéöààã÷èéí óð ÷àäâàðò íàéäàõ íü íèéãìèéí õýðýãöýý, øààðäëàãàä
á¿ðýí íèéöýõã¿é áàéãààã àíõààð÷ øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí äýâøèë,
øèíý òåõíèê, òåõíîëîãèéã öàã àëäàëã¿é íýâòð¿¿ëýõ íü íýí òýðã¿¿íèé
õýðýãöýý, øààðäëàãà áîëîîä áàéãààã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.
Áèä ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíä ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òåõíèê
õýðýãñë¿¿äèéã õýðýãëýæ ýõëýýä áàéíà.
¯¿íèé òîä æèøýý íü ÎÕÓ-ä ¿éëäâýðëýñýí “Êðèñ” ìàðêûí
ïîëèãðàôûí òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàæ èðãýäýýñ àñóóëãà àâàõ ÿâäàë
þì. Ìàíàé óëñàä õàìãèéí àíõíû ïîëèãðàô÷ ìýðãýæèëòýíã 2004
îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä Ìîñêâà õîòîä ñóðãàëòàä áýëòãýæ áàéñàí ò¿¿õòýé
áºãººä ºäãºº áèä 8 äàõü æèëäýý àëáàí õýðýãöýýíäýý óã òåõíèê
õýðýãñëèéã àøèãëàæ áàéíà. Óã òåõíèê õýðýãñëèéã õ¿íä, îíö õ¿íä
ãýìò õýðýãò ò¿ëõ¿¿ àøèãëàæ, ãàðãàñàí ä¿ãíýëò¿¿ä íü ýð¿¿ãèéí
õýðãèéí øèéäâýðëýëòýä çîõèõ õóâü íýìýð ¿ç¿¿ëæ áàéíà. ÁÍÕÀÓ-ä
¿éëäâýðëýñýí õýðãèéí ãàçðààñ áèîëîãèéí ãàðàëòàé áè÷èë óë ìºð, ãàð
õºëèéí áîëîí òîîñîí ìºð èëð¿¿ëýã÷, îëîí äîëãèîíò 9 òºðëèéí ãýðýë
¿¿ñãýã÷ òºõººðºìæèéã ¿éë àæèëëàãààíäàà õýðýãëýæ áàéíà.
Ìºí Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû Îíö õ¿íä ãýìò õýðýã ìºðäºõ õýëòýñ
íü GÐS, õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã õèéõ á¿ðýí òîíîãëîãäñîí àâòîìàøèíòàé
áîëëîî.
GÐS íü ãýìò õýðýã ãàðñàí ãàçðûã ºðãºðºã, óðòðàãèéí ñîëáèöëîîð
íü òîäîðõîéëäîã áàãàæ þì. ¯¿íèéã àøèãëàñíààð õýðãèéí ãàçðûí
áàéðøèë, ¿çëýã õèéõ ¿ë õºäëºõ öýã, ÿâñàí çàì çýðãèéã õºäºëáºðã¿é
òîãòîîõîä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì. ªäºð èðýõ òóñàì ººð÷ëºãäºí
õºãæèæ áàéãàà õîò ñóóðèí ãàçðóóäàä íýã ºäºð áàéñàí áàðèëãà áàéøèí,
îáúåêò, ýä ç¿éë ¿ã¿é áîëîõ ÿâäàë áàéíãà ãàð÷ áàéãàà, õýðãèéí ãàçðûí
¿çëýãýýð ñîíãîñîí ¿ë õºäëºõ öýã ÷ ¿ã¿é áîëîõ ÿâäàë áàéäàã. Èéìä
äýýðõ òåõíèêèéã àøèãëàñíààð ýíý àñóóäàë ¿ã¿é áîëíî. Õýðãèéí
ãàçðûí ¿çëýãèéí áàéðøèë, ¿ë õºäëºõ öýãèéí òàëààð öººíã¿é ìàðãààí
ãàðäàãèéã ìºðäºí áàéöààã÷èä òà á¿õýí ìýäýõ áèëýý.
Òîíîãëîãäñîí ìàøèí, òåõíèê, õýðýãñýë ÷ áèäíèé àæèëä èõýýõýí
òóñ äýì áîëæ, õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã õèéõ, ìýäýý, ìýäýýëýë àâàõ, äýýæ
øèíæèëãýý àâàõ, í¿äýíä ¿ë ¿çýãäýõ óë ìºð èëð¿¿ëýõ ãýðýë àøèãëàí
ò¿¿íèéã áýõæ¿¿ëýõ, óëìààð ãýìò õýðãèéí èëð¿¿ëýëòýä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé.
Òºðººñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà “Ìîíãîë Óëñàä õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ
¿íäýñíèé õºòºëáºð”, “Àâèëãàòàé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”,
“Õ¿í õóäàëäààëàõ, õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿äèéã áýëãèéí ìºëæëºãèéí
çîðèëãîîð àøèãëàõààñ õàìãààëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”, “Ø¿¿õ ýðõ
ìýäëèéí øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õºòºëáºð”, “Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë
àæèëëàãààíû õºòºëáºð”, “Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
¿çýë áàðèìòëàë”, “Ìîíãîë Óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéã 2011 îíä
õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýë”, Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðààñ äýâø¿¿ëñýí
çîðèëòóóäûã õàíãàí áèåë¿¿ëæ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ìºðäºí áàéöààõ àëáà
¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýí àæèëëàæ áàéãàà áèëýý.
Åð íü àëü ÷ óëñ îðíû öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà, òóõàéí óëñûíõàà
ÿìàð íèéãýìä îðøèí òîãòíîæ áàéãààã ¿ë õàðãàëçàí òºð, íèéãýì,
èðãýäèéíõýý ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä àæèëëàæ, àìüäðàõ íºõöºë áàéäëûã
õàíãàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé àæèëëàäàã áºãººä Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí
Ìºðäºí áàéöààõ àëáà íü öààøèä ýíý ¿¿ðãýý íýð òºðòýéãýýð áèåë¿¿ëýõ
áîëíî.
Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºíººãèéí õºãæëèéí õóðä, íèéãìèéí
øààðäëàãûã ¿íäýñëýí ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíä äàðààõ ç¿éëä
àíõààðàë õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
1. Óëñûí õýìæýýíä ÿëëàãäàã÷ààð òàòàãäâàë çîõèõ ýòãýýä íü
òîãòîîãäîîã¿é 8437 ýð¿¿ãèéí õýðýã áàéíà. ¯¿íèé àðä èðãýäèéí ýðõ
àøèã çºð÷èãäºæ, ãýìò ýòãýýä ÿë çàâøèæ ÿâàà. Èéìä õýðýã á¿ðèéã
øóóðõàé á¿ðýí èëð¿¿ëýõ, ãýìò ýòãýýäèéã îëæ òîãòîîõ, ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íã äýýøë¿¿ëýõ íü áèäíèé ¿¿ðýã
ãýäãèéã ÿìàãò ñàíàæ, õýðýã á¿ðèéã èëð¿¿ëýõèéí òºëºº àæèëëàõ;
2. Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ìýäýýëëèéí îð÷èíã èë¿¿ áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ çàéëøã¿é õýðýãöýý, øààðäëàãà áàéíà. Ãýìò õýðãèéí èëð¿¿ëýëò
íü öàã õóãàöààòàé óðàëäàæ ÿâàãääàã àæèë. Ãýìò õýðãèéí òàëààðõ
ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ õóðäûã ñàéæðóóëàõ, íºãºº òàëààð Ïðîêóðîð,
Ø¿¿õ, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ, Òàòâàð, Ãààëü, Õèë õàìãààëàõ,
Óëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé ãàçàð, Ìîíãîëáàíê, Àâòî òýýâðèéí ãàçàð
çýðýã áàéãóóëàãàòàé íýãäñýí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîí ìýäýýëýë àâàõ
òåõíèêèéí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ, ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíã ºðãºí öàð
õ¿ðýýòýé àøèãëàõ õýðýãòýé;
3. Èðãýä, áàéãóóëëàãààñ èð¿¿ëæ áàéãàà ãýìò õýðãèéí òàëààðõ
ãîìäîë, ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, øàëãàõ àæèëëàãààíä îíöãîé
àíõààð÷, èð¿¿ëñýí ãîìäîë, ìýäýýëëèéã øàëãàõ õóãàöààã õýòð¿¿ëäýã,
õóóëü áóñààð ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ òàòãàëçäàã ãýõ ìýò çºð÷èë
äóòàãäëûã ãàðãàõã¿é áàéõ, íýãýíò õ¿ëýýí àâñàí ãîìäîë, ìýäýýëëèéã
õóóëèéí äàãóó ÷àíàðòàé, øóóðõàé øàëãàæ, èðãýäèéã ÷èðýãä¿¿ëýëã¿é
àæèëëàõ;
4. Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààã øóóðõàé, õóóëèéí äàãóó
ÿâóóëàõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõã¿é, õ¿í á¿ð õóóëèéí ºìíº
ýðõ òýãø áàéõ çàð÷ìûã áàðèìòëàí, ÿëëàõ, öàãààòãàõ òàëûí íîòëîõ
áàðèìòûã öóãëóóëàõ ¿¿ðãýý õóóëüä çààñíû äàãóó áèåë¿¿ëýõ;
5. Ìºðäºí áàéöààã÷èä íü ýð¿¿ãèéí áîëîí ýð¿¿ãèéí áàéöààí
øèéòãýõ õóóëèéí õ¿ðýýíä ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõààñ
ãàäíà õóóëüä íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí çààâàð, æóðàìä çààñíààð àëáàí
¿¿ðãýý ã¿éöýòãýäýã. Ãýòýë çàðèì õóóëü òîãòîîìæ, çààâàð, æóðìóóä
íü Ìîíãîë Óëñàä äàãàí ìºðäºæ áàéãàà áóñàä õóóëüä íèéöýæ áàéãàà
ýñýõ, ÿìàð õàðèëöààã çîõèöóóëàõ òàëààð ÿìàð íýã á¿ðòãýë òîîöîîã¿é
áàéäãààñ àëäàà, äóòàãäàë ãàðãàõ ÿâäàë áàéñààð èðñýí. Èéìä öààøèä
ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíä õýðýãëýãäýõ õóóëü òîãòîîìæ, çààâàð,
æóðìûã ýðãýí õàðæ áîëîâñðîíã¿é áîëîâðîíãóé áîëãîõ, ñèñòåì÷ëýõ,
òýäãýýðò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òàëààð ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä òîäîðõîé
ñàíàë äýâø¿¿ëýõ;
6. Ìºðäºí áàéöààã÷äààñ ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ ÷èã ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä
õóóëèéã õýðõýí äàãàæ ìºðäºõ, õóóëü çºð÷èõã¿éãýýð àëáàí ¿¿ðãýý íýð
òºðòýéãýýð áèåë¿¿ëýõ íü òóõàéí àëáà õààã÷èéí ìýäëýã áîëîâñðîë,
ò¿¿í÷ëýí áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì, æóðìààð çîõèöóóëàãäàõ ó÷èðòàéã
àíõààð÷ àæèëëàõ;
7. Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû ¿éë àæèëëàãààíû øèíý÷ëýë íü àëáà
õààã÷äûí ìýäëýã óð ÷àäâàðòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé òóë àëáà õààã÷äûí
ìýäëýã áîëîâñðîë, ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä àíõààð÷,
ñóðãàëòûã ÷àíàðòàé ÿâóóëàõ, àëáà õààã÷äûã òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò
õýðãèéã ìºðäºõ ÷èãëýëýýð ìýðãýø¿¿ëýí ñóðãàõ øààðäëàãàòàé áàéíà;
8. Àëáà õààã÷äààñ ãàäíû ÿìàð íýãýí íºëººíä àâòàõ, íýð òºð, àëäàð
õ¿íä íü ãóòààí äîðîìæëîãäîõ, àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä íü õîõèðîë
ó÷ðàõ ÿâäàë áàéñààð áàéíà. Ýíý áàéäëûã òàñëàí çîãñîîõ òàë äýýð
äîðèâòîé àðãà õýìæýý àâ÷ òîäîðõîé ñóäàëãàà, áàðèìòàä òóëãóóðëàí
àëáà õààã÷äûí ýäèéí çàñãèéí áîëîí ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñàéæðóóëàõ,
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíã¿é áîëãîõ ÷èãëýëýýð ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãàä ñàíàë äýâø¿¿ëýõ öàã íýãýíò áîëñîí;
9. Ìàíàé óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õóðäàöòàé
áàéäëûã äàãàí íèéãìèéí ñºðºã ¿çýãäýë, ¿ð äàãàâðóóä øèíýýð
áèé áîëñîîð áàéíà. ªíººãèéí ìºðäºí áàéöààõ àëáàíû á¿òöýä öàã
¿åèéí õàíäëàãûã äàãàñàí çàðèì òºðëèéí íýìýëò, ººð÷ëºëò, çîõèîí
áàéãóóëàëòûã õèéõ øààðäëàãàòàé áàéãàà íü ñòàòèñòèê òîî áàðèìò
áîëîí íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëýýð òîäîðõîéëîãäîæ áàéãààä ä¿ãíýëò
õèéõ øààðäëàãàòàé. Òóõàéëáàë, Ìýäýýëëèéí àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã,
Ýêîëîãèéí àþóëã¿é áàéäàë, Õºðºíãèéí çàõ çýýë, ñàíõ¿¿ áèðæèéí
ýñðýã ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èíã áýëòãýí
ýíý ÷èãëýëýýð òºðºëæ¿¿ëýí àæèëëóóëàõ øààðäëàãà áèäíèé ºìíº
òóëãàðààä áàéíà.
Èíãýýä òà á¿õíýýñ ºíººäºð ýíý ñàëáàð çºâëºãººí¿¿äýä íýëýýí
îëîí àñóóäàë ÿðèãäàí áè åðºíõèé èëòãýë äýýðýý åðºíõèéä íü ìºðäºí
áàéöààõ àëáàíû õýìæýýíä áàéãàà àëäàà äóòàãäàë, ÷èãëýë, àæëûí
¿ð ä¿íã òîäîðõîéëñîí. Òóõàéí ñàëáàð çºâëºãººí¿¿ä äýýð òà á¿õýí
îðîëöîæ õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæóóä, ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíû
ºíººãèéí ò¿âøèí ÿã ÿìàð áàéõ áý òàëààð ¿íýòýé ñàíàë, ø¿¿ìæëýë
ãàðãàíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.
Àíõààðàë òàâüñàíä áàÿðëàëàà.

áàéöààã÷äûí óëñûí V çºâëºãººí”-íèé èëòãýë
Ýð¯¯ãèéí õóóëèéã õýðýãëýõ ß

ÿ âöàä ¯¯ñ× áóé
òóëãàìäñàí àñóóäàë
Þ
óíû ºìíº
Ì î í ã î ë
Óëñàä îð÷èí
öàãèéí ìºðäºí áàéöààõ
àëáà áàéãóóëàãäñàíû
ò¿¿õò 65 æèëèéí îéã
òîõèîëäóóëàí ºíººäºð óëñ
îðíûõîî íèéñëýëä õóðàí
öóãëàðñàí Ìîíãîëûí
íèéò ìºðäºí áàéöààã÷äàä
÷èí ñýòãýëèéí, áàãøèéí,
ýðäýìòíèé ìýíä÷èëãýý
äýâø¿¿ëæ, òà á¿õýíä ýð¿¿ë
ýíõ, ñàéí ñàéõàí åðººëèéã
ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí çàõèðàë, äýâø¿¿ëæ áàéíà.
Àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýë
Ìºðäºí áàéöààã÷èéí
ìýðãýæèë áîë õóóëü÷äûí ìýðãýæèë äîòðîîñ õàìãèéí õ¿íä,
õàìãèéí õàðèóöëàãàòàé ìýðãýæèë. ßëàíãóÿà ýíý ìýðãýæèë ø¿¿í
òàñëàõ àæèëàãààíû ò¿¿õèé ýäèéã ìàø èõ ÷àíàðòàé, øóäàðãààð,
çºâ á¿ðä¿¿ëýõýä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé. Áè ìºðäºí áàéöààã÷èéí
ìýðãýæëèéã çàðèìäàà ãåîëîãè÷èéí ìýðãýæèëòýé õàðüöóóëæ æèøèõ
èõ äóðòàé. Ãåîëîãè÷ õ¿í àëò ýðäíýñèéã èëð¿¿ëýõèéí òóëä õýðõýí ÿàæ
öóöàëòã¿é, òýñâýð òýâ÷ýýðòýé, ãÿðõàé, íÿãò íÿìáàé õºäºëìºðëºäºã
áèëýý, ÿã òýðýíòýé àäèë ìºðäºí áàéöààã÷ òà á¿õýí ýð¿¿ãèéí õýðãèéí
íîòëîõ áàðèìòûã îëæ òîãòîîõ, èëð¿¿ëýõ, òýäãýýðèéã õóóëü ¸ñíû
áîëãîõîä àñàð èõ îþóíû áºãººä áèåèéí õºäºëìºð çàðöóóëäàã. ßàãààä
õ¿íä õýö¿¿ ãýõýýð ñýòãýëèéí àñàð èõ äàðàìòòàé, áàðàãòàé ààâûí õ¿¿,
28
ýýæèéí îõèíä òîõèîëäîîä áàéäã¿é òèéì õ¿íä õýö¿¿ õàëóóí þì ðóó
îðäîã, àëü àëü òàëûí äàðàìò, øàõàëò áàéäàã õ¿íä ìýðãýæèë. Òèéì
ó÷ðààñ áàãøèéí õóâüä, ýðäýìòíèé õóâüä òà á¿õíèé àæèëä ¿ðãýëæ
õ¿íäýòãýëòýé õàíääàã.
Ìèíèé òà á¿õýíä ºíººäºð ÿðèõ ãýæ áàéãàà “Ãýìò õýðýã ç¿éë÷ëýõ
îð÷èí ¿åèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä” ãýäýã ýíý ñýäýâ áîë îëîí æèë
áàãøëàõ ýðäìèéí àæèë õèéñíèé ¿ð ä¿í íýã òàëààñ, íºãºº òàëààñ
ïðàêòèê àæèë ¿éëñýä íýëýýí õýäýí æèë ç¿òãýñýí, íèéñëýëèéí
ïðîêóðîðûí îðëîã÷, ÓÅÏ-ûí õýëòñèéí äàðãà, ºìãººëºã÷èéí ãýñýí
îëîí ïðàêòèê àæëûí ¿ð ä¿íä òà á¿õýíä öààøäûí ÷èíü àæèë ¿éëñýä
ñóðãàìæòàé, õýðýãòýé èéì ç¿éë¿¿äèéã ÿðüæ õýëüå ãýæ áîäñîí.
Åð íü ìºðäºí áàéöààã÷èéí àæèë ìýðãýæëèéã îíîëûí õóâüä àâ÷
¿çýõýýð 3 á¿ðýëäýõ¿¿í, ¿íäñýí õýâøìýë ¿éëäëèéã çààâàë õèéäýã.
1. Áîëæ ºíãºðñºí òýð õýðýã ÿâäëûã áîëæ ºíãºðñºí òýð ÷èãýýð
íü ñýðãýýí òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà. Ýíèéã îäîî íîòîëãîîæóóëàõòàé
õîëáîîòîé àñóóäàë ãýæ õýëæ áîëíî. Ãýìò õýðýã ç¿éë÷ëýõ øèíæëýõ
óõààíû õàìãèéí ãîë ¿íäñýí íºõöºë íü þóíû ºìíº áèäíèé àìüäðàëä
áîëîîä ºíãºðñºí òýð õýðýã ÿâäëûã áîëñîí ÷èãýýð íü íîòîëãîîæóóëæ
ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãàà áàéãàà þì. Ýíä áóðóó çºð¿¿ ç¿éë¿¿ä ãàðààä
èðýõ þì áîë öààøäûí á¿õ ç¿éë áóðóóä÷èõíà. ¯¿íä îíöãîé àíõààðàõ
õýðýãòýé.
Ýðõýì õ¿íäýò ìºðäºí áàéöààã÷èä àà. ªíººäºð ºäºð òóòàì ãàð÷
áàéãàà, íàìàéã èíãýýä òà á¿õýíä ÿðüæ áàéãàà ýíý ¿åä áîëæ áàéãàà
òýð ãýìò õýðã¿¿ä òà áèäíèé õ¿ñýë çîðèãîîñ îãò øàëòãààëàõã¿é. Òýíä
òà áèäíèé ÿìàð íýãýí îðîëöîî áàéõã¿é. Íýã á¿ð÷èëñýí øèíæýýðýý
äàõèí äàâòàãäàõã¿é. Æèøýýëáýë, Õ¿í àìèíû õýðýã ãýõýä ñóáúåêòûí
îíöëîã øèíæ, õýðýãëýñýí àðãà ÷ áàéäàã þì óó, ñýæèãòýí, õîõèðîã÷èéí
õîîðîíäûí õàðüöààíû àñóóäàë, õýðýã áîëñîí øàëòãààí çýðýã íü äàõèí
äàâòàãääàãã¿é. Òà á¿õíèé àæèë ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðûã øàëãàõ
þì áîë áîëæ ºíãºðñºí òýð õýðýã ÿâäëûã áîëñîí ÷èãýýð íü òîãòîîíî.
Ýíä íîòëîõ áàðèìòûã ÿìàð íýãýí áàéäëààð õàéõðàõã¿é îðõèõ, à÷
õîëáîãäîëã¿é ãýæ ¿çýõ ýíý ÿâäàë íü öààøäàà íîòîëãîîæóóëàõ ¿éë
àæèëëàãààíä èõ ñºðãººð íºëººëäºã þì.
Íàìàéã õîòûí ïðîêóðîðò àæèëëàæ áàéõàä õ¿í àìèíû íîöòîé
õýðýã ãàðñàí, òýð íü íýã çàëóó ýìýãòýéã àëààä æîðëîíä áóëñàí õýðýã.
Íýëýýí îëîí æèëèéí ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà ¿ðãýëæèëñýí.
Ñýæèãëýãäýæ áàéãàà íºõºð õàðäàëòààð àëñàí ãýäýã íü òîäîðõîé
áîëîâ÷ ¿íäñýí íîòëîõ áàðèìòàà áèä îëæ ÷àäààã¿é. Á¿ð ñ¿¿ëä íü àðãà
ÿäààä äàõèí ýêñêîìàç õèéãýýä, åð íü á¿õ þìûã íü çàäàëæ ¿çñýí þì
óó ãýäýã àñóóäàë òàâüñàí ÷èíü ãàäíà òàëûí õèéæ áàéãààä îðõèñîí.
Òýãòýë ¿òðýý ð¿¿ íü öààñ õèéãýýä ÷èõ÷èõñýí, öààñûã øèíæèëãýýíä
ºãñºí ÷èíü õîõèðîã÷èéã àëíà ãýñýí á¿õ çàíàëõèéëëýý áè÷ýýä ¿òðýýíä
íü õèéãýýä áóëààä õàÿ÷èõñàí áàéñàí. ¯¿íèé äàðàà ýíý õýðýã ÿìàð
÷ õºäºëãººíã¿éãýýð îíöëîí õ¿íäð¿¿ëýõ õ¿í àìèíû õýðýã áîëîõ íü
òîãòîîãäñîí.
Èéì ó÷ðààñ àëèâàà ìºðäºí áàéöààã÷èéí ìýðãýæëèéí äàõèí
äàâòàí õýëýõýä íýãäýõ ìýðãýæëèéí ¿íäñýí ¿éëäýë áîë åðººñºº
íîòîëãîîæóóëàëòûí àñóóäëûã õºäºëáºðã¿é òîãòîîõ àñóóäàë. Ýíý
äýýð àëäâàë ç¿éë÷ëýë çºâ áîëæ ÷àäàõã¿é. Îäîî ñ¿¿ëèéí ¿åä ýíý äýýð
òºâºãòýé áàéäàë ¿¿ñ÷ áàéíà. ßàãààä ãýõýýð õýðãèéí ñîíèðõîã÷ òàëóóä,
ÿëàíãóÿà ñýæèãëýãäýæ áàéãàà òàë áîë òýð óë ìºðèéã ¿ã¿é áîëãîõ,
íîòîëãîîæóóëàëòûã ñààðìàãæóóëàõ çîðèëãîîð õýìæýý õÿçãààðã¿é
àñàð èõ ìºíãº øèääýã áîëñîí. Òýðíèé òºëºº õýíèéã ÷, þóã ÷ õóäàëäàæ
àâàõààñ àðãàã¿é èéì áàéäàëä òýä õ¿ðäýã. Òýð ñîíèðõîëäîî òà áèäíèéã
õóäàëäàæ àâàõ ãýæ îðîëääîã. Õýðâýý ýíý áàéäàëä îíöãîé àíõààðàõã¿é
áîë Ìîíãîë Óëñàä ìºðäºí áàéöààëòûí ¿éë àæèëëàãàà õýâèéí, øóäàðãà
¸ñîîð ÿâàãäàõàä èõ òºâºãòýé áîëíî. ßëàíãóÿà ýíý áîë çàõ çýýëèéí
òîãòîëöîîíû èõ ºâºðìºö øèíæ áàéãàà þì. Õóó÷èí òîãòîëöîîíû ¿åä
èéì þì ãàéã¿é, áàðàã áàéãààã¿é. Îäîî áîë òà á¿õíèé àæèëëàæ áàéãàà
íºõöºëèéí õàìãèéí ãîë õ¿íäðýë íü ýíä áàéãàà ãýäãèéã áè áàñ çîðèóä
òýìäýãëýæ õýëüå ãýæ áîäñîí þì.
2. Ìºðäºí áàéöààã÷ Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëèóäòàé àæèëëàíà. ßàãààä ãýõýýð ºíºº áîëæ ºíãºðñºí õýðýã
ÿâäàë, ýíý õýðýã èðãýíèé õýðãèéí çºð÷èë þì óó, ãýðýý þì óó, ýñâýë
çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí çºð÷èë þì óó, ýñâýë ñàõèëãûí çºð÷èë þì óó,
ýñâýë ¸ñ ñóðòàõóóíû ãàæóóäàë þì óó ¿¿íèéã ìºðäºí áàéöààã÷ òàíüæ,
ÿëãàæ ÿìàð ãýìò õýðýã ãýäãèéã òîãòîîõ ¸ñòîé. Ýíý äýýð áèä èõ àëäàæ
áàéíà. Þóíû ºìíº áèä ãýìò õýðãèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éí çºð÷ëººñ
çààãëàí ÿëãàæ åðººñºº îãò ÷àäàõã¿é áîëñîí. ßëàíãóÿà ãýðýýí¿¿äýýñ
çýýëèéí ãýðýý, áóñàä ãýðýý. Õýðâýý çýýëä¿¿ëñýí òàë õ¿÷òýé áàéõ þì
áîë ºíººäºð çýýë àâ÷èõààä ýðñäýëä îðñîí òýð õ¿í áîë çýýëèéí õýìæýý
ÝÕ-ä çààñàí èõ, îíö èõ õýìæýýíä õ¿ðýýä ë áàéõ þì áîë îëîí æèëèéí
õóãàöààãààð íèéãìýýñ òóñãààðëàãäàæ, ýðõ ÷ºëººã¿é, õàìãèéí õàðãèñ
öýýðëýëèéã àìññàí, Ìîíãîëûí øîðîíä ñóóãàà îëîí ààâûí õ¿¿, îõèí
áàéãàà. Òîäîðõîé õýðã¿¿äèéí áàðèìò æèøýý ÷ áèé. Çàõèðãààíû çºð÷èë
þì óó, ãýìò õýðýã þì óó. Èéìýðõ¿¿ õýðã¿¿ä òàíõàéí õýðýãò ìàø èõ
õýìæýýòýé ãàðíà. Òýð òóñìàà äàâòàãäñàí. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ¸ñ ñóðòàõóóíû,
õàðüöààíû ãàæóóäàëòàé õýðãèéã ãýìò õýðýã ãýæ ç¿éë÷ëýýä øîðîíä
ÿë ýäýëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ñ¿¿ëèéí ¿åä ìàø èõ áàéíà. Áè îðîí íóòàãò
ãàðñàí íýã õýðãèéã òà á¿õýíä ÿðüÿ.
Ìîíãîë ýð÷¿¿ä áîë õàíüäàà, ãýð á¿ëäýý ýð¿¿ëäýý, í¿¿ðýí äýýð íü
þó ÷ õýëæ ÷àääàãã¿é. Çàà ë ãýýä áàéäàã. Æààõàí óóæ èäýýä, çîðèãîî
÷àíãàëñíûõàà äàðàà áîë ¸ñòîé õýëýõ ¿ãýý ñàéí õýëäýã. Ìàë÷èí íºõºð
óóæ èäýæ èð÷èõýýä àâãàéäàà áààõàí àãñàì òàâèàä àÿãà, ãàëûí õàé÷
àâãàéðóóãàà àâ÷ øèäýýä ýõíýðèéíõýý í¿¿ðýíä æààõàí çóëãàðàëò,
õºíãºí ãýìòýë ¿¿ññýí. Àâãàé íü íºõðºº õàøðààãààä ºãüå, öàãäààãèéíõàí
õýä õîíîã áàðèâ÷ëààä, çàëõàà÷èõàæ ìàãàäã¿é ãýýä àéìàã ðóó ÿâàí,
òýãñýí çýâñãèéí ÷àíàðòàé ç¿éë õýðýãëýñýí òàíõàé, íºõºð íü 5 æèëèéí
õîðèõ ÿë óíøóóëñàí ÷èíü ýõíýð íü óéëæ îðèëîîä, áè íºõðºº ýíý îëîí
æèë ÿâóóëíà ãýæ áîäîîã¿é áàéñàí, õàøðààõ ãýñýí þì ãýñýí. Ýíý õýðýã
ãýìò õýðãèéí øèíæòýé áèø, àéë ãýðèéí äîòîð áîëäîã, ýð÷¿¿äèéí
ãàð çºð¿¿ëýõ àìüäðàëûí àñóóäàë, õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðüöààã
çîõèöóóëäàã çààã ÿëãàà áàéõã¿é áîëîõîîð ãýìò õýðýãòýí áîëãîîä
ÿâóóë÷èõäàã. Ìîíãîëûí øîðîí îäîî 10 ìÿíãà äºðºæ áàéíà. Òóõàéí
óëñ îðîí õýð çýðýã øîðîíæèëòîé óëñ îðîí ãýäãèéã òîãòîîäîã äýëõèé
íèéòèéí ñòàíäàðò íü 100,000,000 õ¿í àìä õýäýí õîðèãäîë áàéíà,
ãýõäýý ãýìò õýðãèéí ñóáúåêò õýäýí íàñíààñ ýõýëæ áàéíà, ìàíàéõààð
áîë 14 íàñ, á¿ðýí ÷àäâàð íü 16 íàñ. Èéì ñòàòèñòèêààð ¿çâýë ìàíàéõ
äýëõèéä èõ ºíäºðò îðíî. Ýõíèé 10-ò áàðàã îð÷èõîîä áàéãàà.
Ìºðäºí áàéöààã÷èéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãàà áîë á¿õ õóóëèóäàà
ìýääýã, õîîðîíäûí çààã ÿëãàà, ¸ñ ñóðòàõóóí, õóóëèéí áèø íèéãìèéí
õýì õýìæýýíèé çºð÷èë, ãàæóóäëóóäûã çààãëàæ ÷àääàã èéì ìýäëýã, óð
÷àäâàðûã ýçýìøèõ ÿâäàë þì.
3. Ãýìò õýðãèéí ç¿éë÷ëýë. Äýýðõ 2 ÿðüñàí ç¿éë òîõèð÷ áàéâàë
ç¿éë÷ëýë çºâ áîëíî. Ýðõýì õ¿íäýò ìºðäºí áàéöààã÷äàà Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí Åðºíõèé àíãèä “ãýìò õýðãèéí øèíæ òýìäãèéã ÿëèìã¿é
àãóóëñàí õýðãèéã ãýìò õýðýãò òîîöîõã¿é” ãýñýí çààëò áàéãàà. Îäîî
ýíèéã õýðýãëýæ àñóóäëûã øèéäýæ áàéãàà ìºðäºí áàéöààã÷ áàéíà óó,
¿ã¿é þó. Á¿ãäèéã íü õýðýã ãýæ áîîãîîä, íýã ë ¿¿ñãýñýí áîë. Ñ¿¿ëèéí
¿åä îëîí íèéòèéí ñýòãýë ç¿éä íºëººëñºí 10 æèë õîðèãäñîí, 2 óäààãèéí
¿éëäýëòýé ýìýãòýéí òóõàé øóóãèñàí ø¿¿ äýý. È÷èííîðîâ òýð õýðãèéí
òóõàé íàä äýýð îðæ èðñýí þì. ×è ÿëèìã¿é õýðýã ãýýä ë õººöºëäºëäºº.
Íààäàõ ÷èíü ºëì¿¿í, çýëì¿¿íèé óëìààñ æààõàí èäýõ þì àâñàí 2
óäààãèéí æèæèãõýí ¿éëäýëòýé. ¯¿íèéã ìºðäºí áàéöààã÷ òýð ¿åä íü
òýãýýä ë øèéä÷èõ áàéñàí áàéõã¿é þó. Ø¿¿ã÷ ÷ àíçààðààã¿é áàñ ë
òýãýýä ë ÿâóóë÷èõñàí, òýãýýä ë 10 æèëòýé. Èéì ó÷ðààñ ãýìò õýðãèéí
ç¿éë÷ëýë ãýäýã áîë áîëæ ºíãºðñºí õýðýã ÿâäàë, äàãàæ ìºðäºæ áóé
ýð¿¿ãèéí õóóëü õî¸ð õîîðîíäîî íèéöýæ, òóõàéí òîäîðõîé õýðýã ÿìàð
ãýìò õýðýã âý, ÿìàð ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã àãóóëñàí õýðýã âý
ãýäãèéã òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãàà. Ýíý ¿éë àæèëëàãàà áîë ìàø îëîí òàëûí
ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîëòîé. Ãýìò õýðýã ç¿éë÷ëýõèéí à÷ õîëáîãäîëûí
òóõàé òà á¿õýíä õýëýõäýý ÝÁØèéòãýõ ìàø îëîí ¿éëäëèéã çºâ õèéõýä
ç¿éë÷ëýë øóóä íºëººëíº. Æèøýýëáýë, Ç¿éë÷ëýëýýñ øàëòãààëààä
õýðãèéí àíãèëàë ãàðààä èðíý, õºíãºí, õ¿íäýâòýð, õ¿íä, îíö õ¿íä.
Õ¿íä, îíö õ¿íä áîëîîä èðýõýýð õîðüæ öàãäàõ àñóóäàë ãàðààä èðíý.
Ýä õºðºíãº áèò¿¿ìæëýõ, àëáàí òóøààëààñ íü ò¿äãýëç¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà
ìºðäºí áàéöààëò, õýðýã á¿ðòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ýõíèé øàòàíä
ãýìò õýðãèéí ç¿éë÷ëýë áàðèìæàà òºäèé áàéíà. Öààøäàà óëàì íàðèéñ÷
ã¿íçãèéðýõ èéì ëîãèê ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãääàã.
Ãýìò õýðãèéí ç¿éë÷ëýëýýñ ÿëòàé õîëáîîòîé á¿õ àñóóäàë
øàëòãààëäàã. Ø¿¿õ ÿìàð ÿë ºãºõ âý, ÝÕ-ä çààñàí îíö õ¿íä, õ¿íä
õýðã¿¿äèéí äèéëýíõ íü äîîä ñàíêöèéã òîãòîîæ, 5-ààñ äýýø, 8-ààñ
äýýø ãýõ ìýò. Äàðàà íü ÿë ýäýëæ áàéõ ¿åèéí àñóóäàë íü ç¿éë÷ëýëýýñ
áàñ øàëòãààëíà. Õóãàöààíààñ íü ºìíº ñóëëàõ, ºðøººëä îðóóàõ ãýõ
ìýò. Èéìä ãýìò õýðýã ç¿éë÷ëýëèéí àñóóäàë áîë ìºðäºí áàéöààã÷äûí
ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðóóäûí ¿íäñýí íýã ¿ç¿¿ëýëòèéí íýã ãýäãèéã áè
òà á¿õýíòýé ºíººäºð óóëçñàíûõ îíöëîí òýìäýãëýí õýëüå ãýæ áîäñîí
þì.
Ãýìò õýðýã ç¿éë÷ëýõ ÿâöàä ººð íýã àíõààðàõ àñóóäàë áîë îéðîëöîî
òºðëèéí ãýìò õýðã¿¿äèéã õîîðîíä íü çààãëàæ ÿëãàõ àñóóäàë áàéãàà.
Ýíý íü ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðòàé õîëáîîòîé àñóóäàë ÷ áàéíà, áàñ õóóëü
òîãòîîìæèéí áîëîâñðîíãóé áóñ, õèéäýëòýé àñóóäàë ÷ áàéíà. Îäîî ýíý
àñóóäëóóä áîë ÌÓ-ûí ÝÕÒÀ-èéí á¿õ á¿ëýãò õèéäëèéí àñóóäëóóä
¿¿ññýí. Æèøýý íü, Õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäèéí ýñðýã ãýìò õýðýãòýé
õîëáîîòîé íýãýí æèøýý ÿðüÿ. Ìºðäºí áàéöààã÷èä õ¿í àìèíû ñàíààòàé,
áîëãîîìæã¿é õýðýã, õ¿íä ãýìòýë ó÷ðóóëñàí õýðãèéã õîîðîíä íü
çààãëàæ, ÿëãàæ ÷àäàõàà áîëüñîí. Åð íü ÷ îëîí æèëèéí òóðøèä ýäãýýð
õýðãèéã çààãëàæ, ÿëãàõ àñóóäàë ìºðäºí áàéöààã÷èéí ìýðãýæëèéí
èõýýõýí òºâºãòýé àñóóäàë áîëæ Ìîíãîë Óëñàä õóðèìòëàãäñàí èéì
àñóóäàë áàéãàà þì. Ãýòýë 2002 îíû ÝÕ-èéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ
ÿâöàä ìºðäºí áàéöààã÷äààñ ÌÁÀæëûí ñàíàë àâñàí. Òýð ñàíàëààð
äèéëýíõ îëîí ìºðäºí áàéöààã÷ ÝÕ-ä áàéãàà ñàíààòàé õ¿íä ãýìòýë
ó÷ðóóëàõ õýðãèéí õ¿íäð¿¿ëýõ á¿ðýëäýõ¿¿íä ýíý õýðãèéí óëìààñ
õ¿íèé àìü íàñ õîõèðñîí áîë ãýñýí õ¿íäð¿¿ëýõ øèíæ áàéñàí. Òýð
øèíæèéã õàñààä ºã÷èõâýë õ¿í àìèíû ãýìò õýðýã, õ¿íä ãýìò õýðãèéã
ÿëãàæ ñàëãàæ, õýðýã áóöäàã, ÷èðýãä¿¿ëæ áàéíà ãýäýã ÿâäàë áàãàñíà
ãýñýí àñóóäàë òàâüñàí. Ýíý ¿íäñýí äýýð òºñºë áîëîâñðóóëàõàä õàññàí.
Õóóëèéí òºñºëä àæëààä ñàíààòàéãààð õ¿íä ãýìòýë ó÷ðóóëàõ õ¿íèé
àìü íàñ õîõèðñîí ãýñýí õ¿íäð¿¿ëýõ øàëòãààíûã õàñóóëàõã¿é ÿâäàë
áàéñàí. Õàðàìñàëòàé íü ìèíèé ñàíàë õ¿ëýýæ àâàãäààã¿é. Îäîî íºõöºë
áàéäàë ÿìàð áàéíà ãýõýýð òóõàéí ýòãýýä õ¿íä ãýìòýë ó÷ðóóëñàí òýð
õîð óðøãèéã áèé áîëãîñîí ¿éëäýëäýý ñàíààòàé õàíäñàí, õîð óðøèãòàà
ñàíààòàé õàíäààã¿é, áîëãîîìæòîé, õàéõðàìæã¿é õàíäñàí èéì õýðýã
áîë îäîî õ¿í àìèíû ñàíààòàé õýðýã. Ñàíààòàé áîëîîä èðýõýýð äîòîð
íü æààõàí õýëáýðèéí òºäèé îíöëîí õ¿íäð¿¿ëýõ øèíæ áàéõ þì áîë
õ¿í àìèíû ñàíààòàé õýðýã áîë÷èõîîä áàéõ þì. ª.Ýíõòºð äàðãûí
òàâüñàí èëòãýëýýñ ñîíñîæ áàéõàä ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýã íýìýãäýõ
õàíäëàãàòàé áîëñîí áàéíà. Ãýõäýý äýíä¿¿ èíãýæ ºñººä áàéãààãèéí
òîäîðõîé øàëòãààí íü ýíä áàéæ áîëîõ þì. ¯¿íèé óëìààñ ìàø îëîí õ¿í
õýòýðõèé èõ öýýðëýëèéã õ¿ëýý÷èõñýí. Òýãýýä õóóëüä èíãýæ ººð÷ëºëò
îð÷èõñîíû óëìààñ ìºðäºí áàéöààã÷äûí òîëãîé àæèëëàõàà áîëüñîí.
Õ¿í àìèíû ñàíààòàé õýðýã, õ¿í àìèíû áèø õýðãèéã ÿëãàäàã øèíæëýõ
óõààíû øàëãóóð íü þó áàéäàã âý ãýõýýð àëàõ ãýñýí ñàíàà íü ÿìàð çýâñýã
õýðýãëýñýí þì. Àìèí òóñ ãàçàð íü ýõëýýä ÷èãëýñýí þì óó, ñýæèãòýí,
õîõèðîã÷ õî¸ðûí õîîðîíäûí õàðüöàà, øàëòãààí þó áàéñàí þì, õýðýã
áîëñîí öàã ¿å, íºõöºë áàéäàë ýíý á¿õ îáúåêòèâ íºõöºë áàéäëóóä àëüÿ
ãýñýí ñàíààã òîäðóóëààä ãàðãààä ºã÷èõäºã. Òýð áàðèìòóóäûã ìºðäºí
áàéöààã÷ öóãëóóëààä ãàðãààä òàâü÷èõñàí áàéõ ¸ñòîé. Õýðâýý òýð ãàð÷
èðýõã¿é áîë õ¿í àìèíû õýðýã áèø áîëîîä ÿâ÷èõíà.
Îäîî òèéì þì áàéõã¿é. Çºâõºí øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò øóóä ¿õýëä
õ¿ðãýæýý ãýñýí áîë ñàíààòàé. Ãýòýë öààíà ÷èíü èéì þì áàéãààä áàéíà.
Õ¿íä ãýìòýë ñàíààòàé ó÷èðóóëñàí, àëüÿ ãýñýí ñàíàà áàéõã¿é. Õîõèðîã÷
õàéõðàìæã¿é õàíäààä, òóõàéí ¿åä ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâ÷ ÷àäààã¿é,
ýìíýëýãò ¿ç¿¿ëýýã¿é, òýðíýýñ áîëîîä õóó÷ ºâ÷èí íü õ¿íäðýýä íàñ
áàðñàí, ýñâýë ýìíýëãèéí àæèëòíóóäûí õàðèóöëàãàã¿é õàíäñàíààñ íàñ
áàðñàí, èéì õýðã¿¿äýä îëîí àðâàí õ¿í “õ¿í àìèíû ñàíààòàé õýðãýýð”
øîðîíä õàòóó öýýðëýë õ¿ëýýõ èéì íºõöºë áàéäàë ìàíàéä á¿ðäñýí
áàéíà.
Ìºí ýäèéí çàñãèéí õýðýã äýýð ºì÷èéí õýðã¿¿äèéã çààãëàæ ÿëãàõ
àñóóäàë ìàø òºâºãòýé áîëñîí. Àëáàí òóøààëûíõàà áàéäëûã àøèãëàí
óðâóóëàí àøèãëàæ, àøèãëàí øàìøèãäóóëñàí õýðýã ìºí ¿¿, àëü ýñâýë
Àëáàí òóøààëàà óðâóóë÷èõñàí àëáàí òóøààëûí õýðýã ¿¿. ¯¿íèéã
ºíººäºð Ìîíãîëûí õóóëü ç¿éí ïðàêòèê ÿëãàæ ÷àäàõã¿é áîëñîí.
¯¿íä ìºðäºí áàéöààã÷äûí óð ÷àäâàð ÷ äóòàæ áàéíà, äýýð íü õóóëèéí
õèéäýë ÷ áàñ èõ íºëººëæ áàéíà. 2002 îíîîñ ºìíºõ õóóëüä ýäãýýð
õýðã¿¿äèéã ÿëãàäàã øàëãóóðûã çààñàí áàéñàí. Òýð øàëãóóðûã àâààä
õàÿ÷èõã¿é þó. Òýð øàëãóóð íü õóëãàé, áóëààõ, äýýðýìäýõ, çàëèëàí
ìýõëýõ, äàëàéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ ýíý 5 òºðëèéí ãýìò õýðãèéã àøèãëàí
øàìøèãäóóëàõ øèíæòýé ãýìò õýðýã ãýæ ¿çäýã. Ýíý øèíæýýðýý
áóñàä õýðãýýñ ÿëãàãäàíà. Æèøýýëáýë, Çàëèëàí ìýõëýõ ãýìò õýðýã ýíý
øèíæýýðýý ýðñäýëòýé çýýë áóþó èðãýíèé ýðõ ç¿éí çºð÷ëººñ ÿëãàãäàíà.
Çýýëèéí ãýðýýíèé ã¿éöýòãýë õàíãàãäààã¿é ÿâöàä òóõàéí çýýë àâñàí
õ¿íä àøèãëàí øàìøèãäóóëàõ çîðèëãî îãò áàéãààã¿é. Àøèãëàí
øàìøèãäóóëàõ áîë 4 ¿íäñýí øèíæýýð òîäîðõîéëîãäîíî.
1.Øóíàõàé;
2.Õóóëü áóñ;
3.Áóöààæ îãò òºëºõã¿é ãýõ çýðýã ñàíààíû öîãöîëáîðîîð òîãòîîãääîã
áàéñàí.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä àëáàí òóøààëòàí àñàð èõ õýìæýýíèé õºðºíãº àøèãëàí
øàìøèãäóóëñàí, õàðèóöëàãà ñóëàð÷èõëàà ýíý þóíààñ áîëîâ ãýõýýð
ç¿éë÷ëýëòýé õîëáîîòîé àñóóäëààñ áîëñîí.
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä áàéãàà îéðîëöîî òºðëèéí ãýìò õýðã¿¿äèéã
õîîðîíä íü çààãëàí ÿëãàíà ãýäýã ìàø òºâºãòýé àñóóäàë. Ýíý àñóóäëóóä
çºâõºí õóóëü ç¿éí àñóóäàë áèø. Öààíàà Ìîíãîë Óëñûí ÿçãóóð ýðõ
àøèãòàé õîëáîîòîé àñóóäàë. ¯¿íèéã áóðóó ç¿éë÷èëñíýýñ áîëîîä
õýðãèéí õîëáîãäîã÷èä òºäèéã¿é òýäíèé îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñ áè Ìîíãîë
Óëñûí èðãýí ìºí ¿¿, áè ìîíãîëûí òºðººð ýðõ àøãàà õàìãààëóóëäàã
èðãýí ìºí ¿¿, ýíä ýðãýëçýý òºðºõ ÿâäàë ãàçàð àâ÷ áàéíà.
Ìàíàé õóóëü ç¿éí ïðàêòèêò áîëñîí íýã æèøýý ÿðüÿ. 20-èîä íàñíû
óðüä íü ÿë øèéòãýëã¿é 5 çàëóó ÿë øèéòã¿¿ëñýí. Õýðãèéí áîëñîí ¿éë
ÿâö íü 5 çàëóóãèéí ãýðèéí îéðîëöîî õÿòàäûí æèæèã ¿éëäâýð àæèëëàã.
¯éëäâýðèéí õÿòàä àæèë÷èä íü òýð 5 çàëóóãèéí 2-ûíõ íü íîõîéã íü
èäøèíäýý õýðýãëý÷èõñýí. 5 çàëóó æààõàí þì óó÷èõààä ¿éëäâýð ð¿¿
îðæ õÿòàäóóä ðóó ñóìã¿é áóóãààð àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëæ áàéõàä öàãäàà
èðýýä 5 çàëóó àâààä ÿâñàí. Ø¿¿õ ýíý çàëóó÷óóäàä 6-ààñ äýýø æèëèéí
ÿë ºãñºí. Ýíý õýðãèéã ìºðäñºí ìºðäºí áàéöààã÷, õÿíàñàí ïðîêóðîð,
àíõàí, äàâàõ áîëîí õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿ã÷èä þó ãýæ áîäîõîâ. Òèéì
ó÷ðààñ õýðãèéã ìàø îëîí òàëààñ íü ãýìò õýðãèéí ç¿éë÷ëýëèéã çºâ
õèéõ àñóóäàëä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé çºâ õàíäàõ õýðýãòýé
áàéíà. Õýðýã á¿ð äàâòàãäàøã¿é, ººð õóâü çàÿà, ººð àìüäðàë òýðíèé
öààíà áàéãàà ø¿¿ ãýäýã ýíý àñóóäàëä ìºðäºí áàéöààã÷èä èõ ñàéõàí
÷àäâàðëàã, ìýðãýæëèéí õóóëü÷èéí ¸ñ ç¿éí ÷àäâàðûã ºíäºð ýçýìøèõ
õýðýãòýé. Áèäýíä áàñ íýã äóòàãäàë, õîöðîãäîë áàéíà.
Áè ìºðäºí áàéöààã÷èéã õóóëü÷èéí ¸ñ ç¿éí òàëààð, íèéò
ìîíãîë÷óóäûí ¸ñ ç¿éí òàëààð ñ¿¿ëèéí 5 æèëä ñóäàëãàà õèéñýí. Òýð
øóäàðãà ¸ñ ãýäýã ÷èíü ¸ñ ñóðòàõóóíäàà ñóóäàã þì áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ
õýçýý ìîíãîë îðíû ýíý õóóëü ç¿éí á¿õèé ë ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãàà
ñàéí áîëîõîâ ãýõýýð ¸ñ ñóðòàõóóíä ñóóðèëñàí öàãò. Ìîíãîëûí
íèéãýì íèéòäýý îþóí ñàíààíûõàà àñóóäàëä àíõààðàõã¿é áîë öààøäàà
õºãæëèéí çºâ, áàòòàé ÷èã õàíäëàãà àæèãëàãäàõã¿é áàéíà.
Òºãñãºëä íü, öààøäàà ìîíãîëûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí
øèéòãýõ õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, òºãºëäºðæ¿¿ëýõýä òà á¿õíèé
ïðàêòèê, äàäëàãà òóðøëàãà, òîäîðõîé õýðýã øèéäâýðëýõýä ãàð÷ áàéãàà
òºðèéí òîìîîõîí ýðõ áàðèã÷äàä ñàíàëàà òàâèõ õýðýãòýé.
Òºðèéí èõ òàíõèìä ìîíãîëûí íèéò ìºðäºí áàéöààã÷ íàðò õàíäàæ
æààõàí ýðäýì íîìíû äóó ñîíñãîõ áîëîìæ îëãîñîí ÖÅÃ, Ìºðäºí
áàéöààõ ãàçðûí óäèðäëàãàä áàÿðëàëàà, Ýðõýì õ¿íäýò ìºðäºí áàéöààã÷
òà á¿õýíä äàõèí ýð¿¿ë ýíõ ñàéí ñàéõàí á¿õíèéã õ¿ñüå.
Áàÿðëàëàà
ÕÝÐÝÃ Á¯ÐÒÃÝÕ, ÌªÐÄªÍ ÁÀÉÖÀÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ¯ÅÄ

ÀÍÕÀÀÐÀÕ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË
Ý
ð¿¿ãèéí õýðýãò
ÿâóóëàõ áàéöààí
ø è é ò ã ý õ
àæèëëàãààã óëñ îðíû
õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà,
îð÷èí öàãèéí øààðäëàãàä
íèéö¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ àñóóäàë íü çºâõºí
õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí
áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷
çýðýã õóóëü õýðýãæ¿¿ëýã÷
íàðûí òºëºº õèéæ áàéãàà Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí
àæèë áèø, ýíý áîë Ìîíãîë Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí òàíõèìûí òýðã¿¿í
óëñàä ýðõ ç¿éí áàòàëãààò Á.Áàòöýðýí*
îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ, ýäèéí
çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ, íèéãýìä øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîæ,
öààä óòãààðàà èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ, òýäíèé çºð÷èãäñºí
ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ íàéäâàðòàé àæèëëàãààòàé ìåõàíèçìûã
á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãàà áºãººä ýíý á¿õýí èðãýäèéí õóâüä
àìèí ÷óõàë ç¿éë ãýäãèéã òýìäýãëýí õýëýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà.
Èíãýýä ìºðäºí áàéöààã÷èéí óëñûí çºâëºëãººíä èëòãýë òàâèõ

çàâøààíûã àøèãëàí äàðààõü áàãö àñóóäàëä òà á¿õíèé àíõààðëûã
* Хамтран зохиогчид: Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Õ.Ýðäýíýñóâä, Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí

ø¿¿ã÷ Ò.ªñºõáàÿð
35
õàíäóóëüÿ. ¯¿íä:
1.Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿åä íîòëîõ
áàðèìò öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõýä àíõààðàõ çàðèì àñóóäàë;
2. Öàãäàí õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã àâàõàä àíõààðàõ
àñóóäàë;
3. Ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë, òýäíèé ñýòãýë
ç¿éä ó÷èðñàí õîõèðëûã ¿íýëýõ¿éö íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ,
¿íýëýõ àñóóäàë.
Íýã. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿åä íîòëîõ

áàðèìò öóãëóóëæ, áýõæ¿¿ëýõýä àíõààðàõ çàðèì àñóóäàë
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 2 äóãààð ç¿éëèéí 2.2 äàõü

õýñýãò “Ýíý õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìûã õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí
áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õ, ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû
îðîëöîã÷, áóñàä îðîëöîã÷ äàãàæ áèåë¿¿ëíý” ãýæ çààñàí áºãººä äýýðõ
ñóáüåêò¿¿ä íü ýíý õóóëèéí çààëòûã õýëáýðýëòã¿é ñàõèæ àæèëëàñíààð
ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ºìíº òàâèãäàæ áóé çîðèëòûã
õàíãàæ, õýðãèéí áàéäëûã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîéãîîð òîãòîîõ
áîëîìæ á¿ðäýíý.
Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ø¿¿õ õóðàëäààíààð õÿíàí õýëýëöýõ ¿åä ºìãººëºõ
òàëààñ èõýâ÷ëýí “õýðãèéã íýìýëò ìºðäºí áàéöààëòàíä áóöààõ”
ñàíàë ãàðãàæ, õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ íàðûã õýòýðõèé íýã
òàëûã áóþó ÿëëàõ òàëûã áàðüæ, ¿¿íòýé õîëáîîòîé íîòëîõ áàðèìòûã
öóãëóóëäàã ãýñýí ø¿¿ìæëýë ãàðãàäàã íü íóóö áèø. Èéìä õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä ÿëëàõ, öàãààòãàõ òàëûí íîòëîõ
áàðèìòûí àëü àëèíûã öóãëóóëàõ, ¿¿íòýé õîëáîîòîé ºìãººëºã÷ íàðûí
ãàðãàñàí ñàíàë, õ¿ñýëòýä àíõààðàë õàíäóóëæ, çîõèõ æóðìûí äàãóó
øèéäâýðëýæ áàéõ íü ç¿éòýé.
Ìºí ø¿¿ãäýã÷ íàðûí ç¿ãýýñ ìºðäºí áàéöààã÷ õóóð÷ ìýõýëñýí,
äàðàìò, øàõàëò ¿ç¿¿ëæ õýðýã õ¿ëýýëãýñýí ãýæ öººíã¿é ìýä¿¿ëæ áàéãàà
áºãººä èéíõ¿¿ ìýä¿¿ëýã ºãñºí ø¿¿ãäýã÷ íàð íü ìºðäºí áàéöààëòûí
¿åä èõýâ÷ëýí ºìãººëºã÷ã¿é ìýä¿¿ëýã ºãñºí áàéäàã.
Õýäèéãýýð Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 40 ä¿ãýýð ç¿éëä
çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä ºìãººëºã÷ îðîëöóóëàõã¿éãýýð ñýæèãòýí,
ÿëëàãäàã÷àààñ ìýä¿¿ëýã àâ÷ áîëîõ ÷ òýäíèé áîëîâñðîë, õóóëü ç¿éí
ìýäëýã äóòìàã, òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é áàéäàëä îíöãîé àíõààð÷, àëü
áîëîõ ºìãººëºã÷ îðîëöóóëàí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íü
õ¿íèéã õèëñ õýðýãò øèéòã¿¿ëýõ, íºãºº òàëààñ õóóð÷ ìýõëýõ, äàðàìò,
øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ çàìààð õýðýã õ¿ëýýëãýñýí ãýõ àñóóäàëä öýã òàâüæ,
öààøèä èéì ãîìäîë ãàðàõã¿é áàéõ íºõöºë á¿ðäýõ þì.
Ø¿¿õýýñ íýìýëò õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòàíä áóöààñàí
õýðã¿¿äèéí àëäàà, çºð÷ëèéí äèéëýíõèéã äàðààõ ¿íäýñëýë¿¿ä ýçýëæ
áàéíà. ¯¿íä:
- Ãýð÷, õîõèðîã÷ íàðûí ìýä¿¿ëýã çºð¿¿òýé áàéõàä ìýä¿¿ëãèéí
çºð¿¿ã àðèëãààã¿é, áóñàä íîòëîõ áàðèìòààð õýðãèéí áîäèò
áàéäëûã òîãòîîõ àæèëëàãàà õàíãàëòòàé õèéãäýýã¿éãýýñ ø¿¿õ
õýðýãò àâàãäñàí íîòëîõ áàðèìòûã ¿íäýñëýí ¿éë áàðèìòûã çºâ
òîãòîîæ, õóóëü ç¿éí ä¿ãíýëò õèéõ íºõöºë á¿ðäýõã¿é áàéíà. Èéìä
ýð¿¿ãèéí õýðãèéã íîòëîõ àæèëëàãàà íü õîõèðîã÷, ãýð÷ íàðûí
ìýä¿¿ëýã äýýð ò¿ëõ¿¿ òóëãóóðëàæ áàéãàà ºíººãèéí ïðàêòèêèéã
ýðãýí õàðæ, öààøèä îð÷èí ¿åèéí òåõíèê õýðýãñýë, òåõíîëîãè
àøèãëàõ çàìààð ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã öàã ¿å
øààðäàæ áàéíà;
- Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûí øèíæ, ÷àíàð, õýð
õýìæýýã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ àæèëëàãàà õàíãàëòã¿é õèéãäýæ áàéíà.
Ãýìò õýðãèéí õàëäëàãûí ç¿éë áîëñîí ýä ç¿éëñò ¿íýëãýý õèéæ,
õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîõäîî õîõèðîã÷èéí ãàðãàñàí ¿íýëãýýíèé
ñàíàëûã ¿íäýñëýí ãýìò õýðãèéã ìºðäºí øàëãàæ áàéãàà ä¿¿ðãèéí
ñàíõ¿¿ãèéí õýëòñèéí àæèëòíóóäààð ¿íýëãýý òîãòîîëãîæ áàéãàà
íü çàðèì òîõèîëäîëä øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéíà. Õîõèðëûí
¿íýëãýý áîäèòîé, ¿íäýñëýë á¿õèé õèéãäýýã¿éãýýñ ìàòåðèàëëàã
á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ãýìò õýðãèéí õóâüä õýðãèéí ç¿éë÷ëýë äýýð ìàðãàõ
ÿâäàë ãàð÷ áàéíà. Èéìä ÝÁØÕ-ä çààñíû äàãóó øèíæýý÷ òîìèëæ,
¿íýëãýýã òîãòîîëãîæ áàéõ íü ç¿éòýé;
- ÝÁØÕ-èéí 42, 43 äóãààð ç¿éëä çààñàí õîõèðîã÷, èðãýíèé
íýõýìæëýã÷ ãýñýí îéëãîëòóóä íü áèåý äààñàí îéëãîëòóóä
ãýäãèéã àíõààð÷, ìºðäºí áàéöààëòûí ¿åä õîõèðîã÷, èðãýíèé
íýõýìæëýã÷èéã çºâ òîãòîîæ, èðãýíèé íýõýìæëýã÷ íü õýíä
õîëáîãäóóëàí ÿìàð øààðäëàãà ãàðãàæ áàéãààã òîäðóóëæ, çîõèõ
ýòãýýäèéã èðãýíèé õàðèóöàã÷ààð òàòàæ áàéõ íü ãýì õîðûí
õîõèðëûã ýð¿¿ãèéí õýðýãòýé õàìòðóóëàí íýã ìºð øèéäâýðëýõýä
÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé;
- Çàðèì ýð¿¿ãèéí õýðýãò íîòàðèàòûí îëãîñîí èòãýìæëýëèéã
¿íäýñëýí æèíõýíý õîõèðîã÷îîñ ººð ýòãýýäèéã õîõèðîã÷îîð
òîãòîîæ, óëìààð áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöóóëæ
áàéãàà íü Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 42 äóãààð ç¿éëèéã
çºð÷èæ áàéíà. Èéìä ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðñîí ýòãýýä íü
ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëèàð õàìãààëàãäñàí àøèã ñîíèðõëîî ººðºº
õàìãààëæ ÷àäàõã¿é íºõöºëä Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä
çààñíààð õýíèéã õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷ººð òîãòîîæ áîëîõûã çààñàí
çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä õîõèðîã÷èéã òîãòîîæ áàéõ íü ç¿éòýé;
- Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõààð øèíæýý÷ òîìèëñîí òîãòîîëûã
øèíæýý÷èä òàíèëöóóëæ, Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèéí 254,
255 äóãààð ç¿éëèéã ñàíóóëæ ãàðûí ¿ñýã çóðóóëààã¿é, øèíæýý÷èéã
òàòãàëçàí ãàðãàõ ýðõèéã áóñàä îðîëöîã÷ íàðò ýäë¿¿ëýýã¿é áóþó
øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ àæèëëàãààã õóóëüä íèéö¿¿ëýí
ÿâóóëààã¿éãýýñ äàõèí øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ, öààøëààä
äàõèí ä¿ãíýëò ãàðàõ ¿åä øèíæèëãýý õèéëãýõ öîãöîñ, ýä ç¿éëñ
ìóóäàõ, äàõèí ä¿ãíýëò ãàðãàõ áîëîìæã¿é áîëîõ çýðãýýð õ¿íäðýë
ó÷èð÷ áàéãààä àíõààð÷, äýýðõ àæèëëàãààíä õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà;
- Ãýð÷, õîõèðîã÷ íàð ñàíààòàé õóäàë ìýä¿¿ëýã ºãºõ, øèíæýý÷
ñàíààòàé õóäàë ä¿ãíýëò ãàðãàõ çýðãýýð áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíä ñààä ó÷ðóóëàõ òîõèîëäîë ãàð÷ áàéãààã àíõààð÷,
òýäíèéã Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèéí 254, 255 äóãààð ç¿éëèéí
çîõèõ ç¿éë õýñýãò õîëáîãäóóëàí øàëãàæ, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýæ áàéõ;
- Ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí ýòãýýäýýñ ººðººñ íü îâîã, íýðèéã íü àñóóæ,
óëìààð Óëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé ãàçðûí èðãýíèé áàðèìòûí
àðõèâààñ ëàâëàãàà àâàõ òºäèéãººð ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí õóâèéí
áàéäëûã íü òîãòîîõ íü õàíãàëòã¿é áºãººä ººð õ¿íèé íýðýýð ÿë
øèéòã¿¿ëýõ ÿâäàë áóñ óäàà ãàð÷ýý. Èéìä ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí
ýòãýýäèéí õóâèéí áàéäëûã òîäðóóëàõ àñóóäàëä àíõààðàëòàé
õàíäàæ, òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ ëàâëàãàà àâàõ, èðãýíèé
á¿ðòãýëèéí çºð÷ëèéã àðèëãóóëàõ, ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áîëîí áóñàä
õ¿ì¿¿ñýýñ õóâèéí áàéäëûíõ íü òàëààð ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýã àâàõ, ÿë
øèéòã¿¿ëñýí òîãòîîë, áóñàä õîëáîãäîõ áàðèìòûã õýðýãò õàâñàðãàõ
çýðãýýð ÝÁØÕ-èéí 80.1.4-ò çààñàí øààðäëàãûã õàíãàæ àæèëëàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà;
- Ýä õºðºíãº õóðààõ íýìýãäýë ÿëòàé ç¿éë, õýñýãò çààñàí ãýìò
õýðýãò õîëáîãäñîí ýòãýýäèéí õºäëºõ áîëîí ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí
áàéäàë, áàíêèíä õàäãàëàìæòàé ýñýõ, áóñàä ýòãýýäýä ìºíãº çýýëñýí
áîëîí ýä õºðºíãº õóäàëäààä òºëáºðèéã íü àâ÷ ÷àäààã¿é áàéãàà
çýðýã áàéäëûã íýã á¿ð÷ëýí øàëãàæ èð¿¿ëýõã¿é áàéãààãààñ, ìºí ýä
õºðºíãèéã áèò¿¿ìæëýí èð¿¿ëýýã¿éãýýñ ø¿¿õ ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä
äýýðõ íýìýãäýë ÿëûã õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëòýé çºâ îíîãäóóëàõ
íºõöºë á¿ðäýõã¿é áàéíà;
- Çàðèì ýð¿¿ãèéí õýðýãò ãýìò õýðýã á¿ëýãëýí ¿éëäñýí ñýæèãòýí,
ÿëëàãäàã÷ íàðûí ìýä¿¿ëãèéã íýã èæèë áàéäëààð áóþó ýõýëæ
ìýä¿¿ëýã ºãñºí ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí ìýä¿¿ëãèéã õýâëýí
ãàðãàæ, á¿ëýãëýí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áóñàä ýòãýýäýýð íü ãàðûí ¿ñýã
çóðóóëæ, íýã õýðãèéí á¿õ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí ìýä¿¿ëãèéã
àäèëõàí ¿éëäýæ áàéãàà íü Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä
çààñàí íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ æóðìûã çºð÷èæ,
ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ íàðûí ìýä¿¿ëãèéã áóñàä íîòëîõ áàðèìòòàé
óÿëäóóëàí ¿íýëýõ áîëîìæã¿é áîëãîæ áàéíà.
Ýíý áàéäàë íü ìºðäºí áàéöààã÷ ººðèéíõºº õèéñýí àæëûã ÿìàð
÷ ¿ð ä¿íã¿é áîëãîõ, öààøëààä ãýì õýðýãò õîëáîãäñîí ýòãýýäýä
íîòëîõ áàðèìò àøèãòàé áàéäëààð íºëººëºõ ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàð
áèé áîëãîõûã àíõààðàõ íü ç¿éòýé;
- Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà ÿâóóëñàí îëîí õàâòàñò õýðãèéã
ø¿¿ã÷ íýã á¿ð÷ëýí óíøèæ òàíèëöäàã. Èéìä áàéöààëòûí òýìäýãëýë
çýðýã ãàð áè÷ìýë ìàòåðèàëûã óíøèæ òàíèëöàõàä ãàðãàãäàõóéö
áàéõààð áóþó îð÷èí ¿åèéí òåõíèê, õýðýãñýë àøèãëàí ¿éëäýæ,
õàâòàñò õýðãèéí ìàòåðèàëûã ëîãèê, äýñ äàðààëàëòàé ¿äýæ áàéõûã
àíõààðóóëæ áàéíà.
Õî¸ð. Öàãäàí õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã àâàõàä

àíõààðàõ àñóóäàë

2002 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íèé ºäðººñ äàãàí ìºðäñºí ÝÁØÕ-èéí
62 äóãààð ç¿éëèéí 62.2-ò: “… öàãäàí õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà
õýìæýýã çºâõºí ø¿¿ã÷ àâíà” ãýæ àíõ óäàà õóóëü÷ëàí òîãòîîæ, ¯íäñýí
õóóëèàð îëãîãäñîí “èðãýíèé õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ” ýðõèéã õàíãàõ,
õàìãààëàõàä ø¿¿õèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæ ºãñºí.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû àëèâàà àðãà õýìæýýã
õóóëü áóñ áîëîí ¿íäýñëýëã¿é áàéõàä õýðýãëýõ íü õ¿íèé õàëäàøã¿é
÷ºëººòýé áàéõ, íýð òºð àëäàð õ¿íäýý õàìãààëóóëàõ ýðõèéã á¿ä¿¿ëãýýð
çºð÷èæ, áèåèéí áîëîí ¸ñ ñóðòàõóóíû õîõèðîë ó÷ðóóëäàã. Òèéì ÷
ó÷ðààñ Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àëáàäëàãûí àðãà õýìæýýí¿¿ä íü
èðãýäèéí ¯íäñýí õóóëüä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõëûã ÿìàð
íýã áàéäëààð õºíäºõ, õÿçãààðëàõàä õ¿ðãýäýã òóë õóóëèàð òîãòîîñîí
áàòàëãàà øààðäàõ òºäèéã¿é òýäãýýð íü õóóëü ¸ñíû õàíãàëòòàé
¿íäýñëýëòýé áàéõ ó÷èðòàé.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 13 äàõü õýñýãò:
”Èðãýí õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ ýðõòýé. Õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë
æóðìààñ ãàäóóð äóð ìýäýí õýíèéã ÷ áàðèâ÷ëàõ, õîðèõ, ìºðäºí
ìºøãºõ, ýðõ ÷ºëººã íü õÿçãààðëàõûã õîðèãëîíî. Õýíä ÷ áîëîâ ýð¿¿
ø¿¿ëò òóëãàæ, õ¿íëýã áóñ õýðöãèé õàíäàæ, íýð òºðèéã íü äîðîìæèëæ
áîëîõã¿é. Áàðèâ÷èëñàí øàëòãààí ¿íäýñëýëèéã áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿í,
ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéíõýí, ºìãººëºã÷èä íü õóóëüä çààñàí õóãàöààíä
ìýäýãäýíý“ ãýæ çààñàí íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé
áàéõûí òóëãóóð áàòàëãàà ìºí.
¯íäñýí õóóëüä çààñàí äýýðõ ¿çýë ñàíàà Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëüä òóñãàëàà îëæ, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä
îðîëöîã÷ íü ººðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èãäñºí, ¿íäýñëýëã¿éãýýð
ýðõýý õÿçãààðëóóëñàí ãýæ ¿çñýí òîõèîëäîëä ìºí õóóëèéí 14 ä¿ãýýð
á¿ëýãò çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó ãîìäîë, õ¿ñýëò ãàðãàæ õóóëèéí
äàãóó øèéäâýðë¿¿ëýõ íü Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä
îðîëöîã÷äûí ýðõèéí íýã áàòàëãàà áîëäîã.
2002 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íèé ºäðººñ äàãàæ ìºðäñºí ÝÁØÕ-èàð
ø¿¿õ ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ, ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõ,
öàãäàí õîðüæ ìºðäºõ õóãàöààã ñóíãàõäàà çºâõºí õýðýã á¿ðòãýã÷,
ìºðäºí áàéöààã÷èéí ¿éëäýæ, ïðîêóðîðûí òàíèëöóóëñàí òîãòîîëûã
áàòëàõ õýëáýðýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí íü õýòýðõèé ÿâöóó,
ººðººð õýëáýë ø¿¿ã÷ õóóëüä çààãäñàí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ áàãà
áàéñàí áîë íýìýëò ººð÷ëºëò îðñîí 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 09-íèé
ºäðèéí õóóëèàð ø¿¿ã÷ öàãäàí õîðèõîîñ ãàäíà öàãäàí õîðèõ, öàãäàí
õîðèõ õóãàöààã ñóíãàõààñ òàòãàëçàõ, öàãäàí õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ
àðãà õýìæýýã ººð÷ëºõ ýðõ íü íýýëòòýé, òîäîðõîé áîëñîí þì. Ìºí
öàãäàí õîðèãäîæ áóé ÿëëàãäàã÷èéí /íàñàíä õ¿ðýýã¿é ýòãýýäèéí/ íèéò
õîðüæ ìºðäºõ õóãàöààã áîãèíîñãîæ, õýðãèéí àíãèëëààñ íü øàëòãààëæ
ÿëãàâàðòàé òîãòîîñîí íü Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû
øóóðõàé áàéäëûã õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí, õ¿íèé õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé
áàéõ ýðõèéí áàñ íýã áàòàëãàà áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ÿìàð íýãýí
áàéäëààð ñààä ó÷ðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷,
ÿëòíû õóóëü áóñ àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
çîðèëãîîð òýäýíä òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõäàà äîîðõ íºõöºë
áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çâýë çîõèíî.
à) ãýìò õýðãèéí àíãèëàë, ãýìò õýðãèéí íèéãìèéí àþóëûí øèíæ
÷àíàð, õýð õýìæýý (Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 17 äóãààð ç¿éë, Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 63 äóãààð ç¿éëèéí 63.1);
á) íýã ãýìò õýðýã, ýñõ¿ë õýä õýäýí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýñýõ
(Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 18, 19 ä¿ãýýð ç¿éë);
â) îíö àþóëòàé ãýìò õýðýãòýí, ýñõ¿ë ÿëòàé áàéõäàà ãýìò õýðýã
äàõèí ¿éëäñýí (Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 24, 78 äóãààð ç¿éë);
ã) ãýì áóðóóãèéí õýëáýð (Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 25-27 äóãààð ç¿éë);
ä) ãýìò õýðãèéã åðäèéí á¿ëýã, óðüä÷èëàí ¿ãñýí òîõèðîëöñîí á¿ëýã,
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëýã, ãýìò á¿ëýãëýë ¿éëäñýí (Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí 36 äóãààð ç¿éë);
å) ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûí õýìæýý (Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí 29 ä¿ãýýð ç¿éë);
¸) ÿëûã õºíãºð¿¿ëýõ áà õ¿íäð¿¿ëýõ íºõöºë áàéäàë (Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí 55, 551, 56 äóãààð ç¿éë);
æ) òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàãäàæ áóé ñýæèãòýí,
ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷ óðüä íü õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò,
ø¿¿õýýñ îðãîæ áàéñàí ýñýõ, óðüä íü àâñàí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà
õýìæýýã çºð÷èæ, èòãýë àëäñàí ýñýõ, áàéíãà îðøèí ñóóõ ãàçàðã¿é,
õóâèéí áàéäëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õàíãàëòã¿é áàéãàà;
ç) ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí ýðõýëæ áóé àæèë, àëáàí
òóøààë, íàñ, ãýð á¿ëèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë, ºðõèéí
ñàðûí îðëîãî, àñðàìæëàõ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé, õºäºëìºðèéí
÷àäâàðã¿é, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéãàà ýñýõ (Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
21 ä¿ãýýð ç¿éë, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 63 äóãààð
ç¿éëèéí 63.1) òàëààð íÿãòëàí òîãòîîõ ¸ñòîé.
Öàãäàí õîðèõ íü áóñàä òºðëèéí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýòýé

õàðüöóóëàõàä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàìãèéí èõ õýìæýýãýýð õÿçãààðëàäàã.
Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí 9 ä¿ãýýð ç¿éëä “Õýíèéã ÷ äóð
ìýäýí áàðèâ÷ëàõ, ñààòóóëàõ áóþó õººí çàéëóóëàõ ¸ñã¿é”, Èðãýíèé
áîëîí óëñ òºðèéí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí Ïàêòûí 9 ä¿ãýýð ç¿éëä
“Õýíèéã ÷ äóð ìýäýí áàðèâ÷èëæ, öàãäàí õîðüæ áîëîõã¿é”, Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 13 äàõü õýñýãò “Õóóëüä
çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààñ ãàäóóð äóð ìýäýí õýíèéã ÷ íýãæèõ,
áàðèâ÷ëàõ, õîðèõ, ìºðäºí ìºøãºõ, ýðõ ÷ºëººã íü õÿçãààðëàõûã
õîðèãëîíî” ãýæ òóñ òóñ çààñàí íü õ¿íèé ýðõèéí õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé
áàéõ ýðõèéí áàòàëãàà þì. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëüä öàãäàí õîðèõ ¿íäýñëýë, æóðìûã íàðèéâ÷ëàí õóóëü÷èëñàí.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí 2007
îíû 8 äóãààð ñàðûí 09-íèé ºäðèéí õóóëüä “Áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ,
õîðüæ ìºðäºõ õóãàöààã ñóíãàõ, öàãäàí õîðüñîí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà
õýìæýýã ººð÷ëºõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ” àñóóäëûã ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàæ
øèéäâýðëýæ áàéõààð õóóëü÷ëàí òîãòîîñîíòîé óÿëäàí ýíý àæèëëàãààã
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä ÷àíä íèéö¿¿ëýí ÿâóóëàõ, óã
àæèëëàãààíû øóóðõàé áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð 2008 îíû 01 ä¿ãýýð
ñàðûí 30-íû ºäºð Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷, Óëñûí
Åðºíõèé Ïðîêóðîðûí õàìòðàí ãàðãàñàí 07, 26 äóãààð çàõèðàìæ,
òóøààëûí õàâñðàëòààð áàòëàãäñàí “Áàðèâ÷ëàõ öàãäàí õîðèõòîé
õîëáîãäñîí çàðèì àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ òóõàé æóðàì”, ìºí ýíý
àñóóäëûã íýã ìºð îéëãîæ, çºâ õýðýãæ¿¿ëýõýä íü òóñëàõ çîðèëãîîð
2008 îíû 3 äóãààð ñàðûí 31-íèé ºäºð Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õýýñ
“Ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ, ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõîä
àíõààðàõ çàðèì àñóóäëûí òóõàé” ¹178 äóãààðòàé çºâëºìæ, ìºí ºäºð
“Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷èéã áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõîä
àíõààðàõ çàðèì àñóóäàë” ¹193 äóãààðòàé çºâëºìæ¿¿ä ãàðñàí áèëýý.
Õýäèéãýýð ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ, ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷èéí öàãäàí
õîðèõ, öàãäàí õîðüæ ìºðäºõ õóãàöààã ñóíãàõ çºâøººðëèéã ø¿¿ã÷ ºã÷
ýõýëñíýýñ õîéø 10 æèë, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä íýìýëò
ººð÷ëºëò îðñîí øèíý õóóëü ¿éë÷èëæ ýõëýýä 3 æèë ãàðóé õóãàöàà
ºíãºð÷ áàéãàà ÷ öàãäàí õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã àâàõäàà
áèä õóóëèéã áóðóó õýðýãëýõ, íýã ìºð îéëãîõã¿é áàéõ, õóóëüä çààãäñàí
¿ã õýëëýãèéã îíîâ÷òîé çºâ õýðýãëýõã¿é áàéõ çýðýã çºð÷èë ºíººäðèéã
õ¿ðòýë ãàðãàñààð áàéãàà íü õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èæ áàéãààòàé àãààð íýã
áèëýý.
Ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ, ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõ,

öàãäàí õîðèõ õóãàöààã ñóíãàõàä àíõààðàõ ç¿éëèéí òàëààð
1. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 58 äóãààð ç¿éëèéã õýðýãëýæ

áàéãàà òàëààð:
Õ¿íèé õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ ýðõèéã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð

õÿçãààðëàäàã ýðõ á¿õèé àæèëòàí òà áèä çºâõºí öàãäàí õîðèõ òàñëàí
ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõäàà àíõààðàõ òºäèéã¿é, ñýæèãòíèéã
áàðèâ÷ëàõäàà õóóëèéí çààëòûã íýã ìºð, çºâ îéëãîí, õýðýãæ¿¿ëæ áàéõ
õýðýãòýé.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 59 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 59.5-ä
çààñàí “Õîéøëóóëøã¿é òîõèîëäîëä õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷
ñýæèãòíèéã øóóä áàðèâ÷èëæ, 24 öàãèéí äîòîð òîãòîîëûã ïðîêóðîðò
áîëîí ø¿¿õýä õ¿ðã¿¿ëíý” ãýñýí çààëò òýð á¿ð õýðýãæèõã¿é áàéíà.
Õîéøëóóëøã¿é òîõèîëäîë ãýäãèéã Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí 2004
îíû 2 äóãààð ñàðûí 16-íû ºäðèéí 07 äóãààð òîãòîîëûí 2-ò çààñíààð
îéëãîõ áà ýíý íü õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èéí äýýðõ òîõèîëäîëä
ïðîêóðîðò òàíèëöóóëæ, ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é,
áîãèíî õóãàöààíä àâ÷ áóé àðãà õýìæýý áàéõàä èõýíõ òîõèîëäîëä
ñýæèãòíèéã àæëûí ºäºð, íýí ÿëàíãóÿà ¿äýýñ ºìíº ñýæèãòíýýð
òîîöîæ áàéöààñàí àòëàà àæëûí öàã äóóññàíû äàðàà áóþó 18 öàãààñ
õîéø áàðèâ÷ëàõ òîãòîîëûã ïðîêóðîðò òàíèëöóóëæ, ãàðûí ¿ñýã
çóðóóëæ, õîéøëóóëøã¿é ¿íäýñëýëýýð áàðèâ÷èëæ áàéãàà íü Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ õóóëü áîëîí òóñ õóóëèàð õàìãààëóóëñàí ñýæèãòíèé
ýðõèéã á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷èæ áàéãààãèéí íýã ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. Èéìä
õîéøëóóëøã¿é òîõèîëäîëä ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ àëáàäëàãûí àðãà
õýìæýýã õýðýãëýñýí ¿åä ïðîêóðîðûí õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, õóóëèéã
çºð÷èõã¿é áàéõàä àíõààðàõ íü ç¿éòýé.
Åð íü õîéøëóóëøã¿é òîõèîëäîëä ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ àæèëëàãàà
æèíõýíý óòãààðàà îãò õýðýãæèõã¿é áàéãàà áà õýðýã á¿ðòãýã÷ ìºðäºí
áàéöààã÷ ººðèéí õóóëü áóñ, õóóëü çºð÷ñºí àæèëëàãààãàà ë õàëõàâ÷èëæ
õîéøëóóëøã¿é ¿íäýñëýëýýð ñýæèãòíèéã áàðèâ÷èëæ áàéãààã öààøèä
òàñëàí çîãñîîõ õýðýãòýé.
2.Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 68 äóãààð ç¿éëèéã õýðýãëýæ

- Õóóëü òîãòîîã÷ Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 68 äóãààð

ç¿éëèéí 68.1-ä çààñíààð : “Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí
õ¿íä,
îíö õ¿íä õýðãèéí ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷,
óäàà äàðàà ÿë øèéòãýãäýæ áàéñàí ýòãýýä
îíö àþóëòàé ãýìò õýðýãòýí äàõèí ãýìò õýðýãò ñýðäýãäñýí áîë…”
òýäíèéã äàðààõ ¿íäýñëýëýýð áóþó
• õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò, ø¿¿õýýñ îðãîí çàéëàõààñ
ñýðýìæëýõ,
• õýðãèéí áîäèò áàéäëûã òîãòîîõîä ñààä ó÷ðóóëàõààñ
ñýðýìæëýõ,
• ãýìò õýðýã äàõèí ¿éëäýõýýñ ñýðýìæëýõ çîðèëãîîð öàãäàí õîðüæ
áîëíî ãýñýí.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 68 äóãààð ç¿éëèéí 68.2-ò

• õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã,
ìºí õóóëèéí 68 äóãààð ç¿éëèéí 68.9.-ä,
• õºíãºí ãýìò õýðýãò ñýðäýãäñýí ýòãýýäèéã öàãäàí õîðèõ
¿íäýñëýëèéã çààæ ºãñºí áàéõàä õýðýã á¿ðòãýã÷ ìºðäºí
áàéöààã÷ààñ òýð á¿ð õýðãèéí õîëáîãäîã÷ áóþó ñóáúåêò õýí
áîëîõ, ÿìàð õýðýãò ñýðäýãäýæ áàéãàà, öàãäàí õîðèõ ¿íäýñëýë
íü þó áîëîõûã òîäîðõîé òîãòîîëã¿éãýýð çºâõºí õ¿íä ýñõ¿ë îíö
õ¿íä ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýõ áóþó îðãîí çàéëæ áîëçîøã¿é,
äàõèí ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áîëçîøã¿é ãýõ ìýò æèæ¿¿ðèéí õýäýí
¿íäýñëýë çààæ, ò¿¿íèéãýý íîòëîõ áàðèìòààð áàòàëãààæóóëààã¿é
òîãòîîë áè÷èæ èð¿¿ëñíèéã ïðîêóðîð õ¿ëýýí àâ÷, ø¿¿õ
çàõèðàìæ ãàðãàæ áàéãààã àíõààðàõ íü ç¿éòýé.
3.Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 69 ä¿ãýýð ç¿éëèéã õýðýãëýæ

- Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 69 ä¿ãýýð ç¿éëä öàãäàí

õîðüæ ìºðäºõ õóãàöàà, ò¿¿íèéã ñóíãàõ æóðìûí òàëààð õóóëü÷ëàí
òîãòîîæ ºãñºí. Õýäèéãýýð Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 69
ä¿ãýýð ç¿éëèéí 69.1-ä çààñíààð ñýæèãòíèéã öàãäàí õîðüæ ìºðäºõ
õóãàöàà 14 õ¿ðòýë õîíîã áàéíà ãýñýí áîëîâ÷ ýíý íü çààâàë 14
õîíîã áàéíà ãýñýí ¿ã áèø þì . ªºðººð õýëáýë íýã òàëààñ òóõàéí
õýðãèéí ñýæèãòíèéã (áàðèâ÷ëàãäñàí õóãàöààã îðóóëàí òîîöîîä)
öàãäàí õîðüæ ìºðäºõ õóãàöàà 14 õîíîãîîñ õýòýð÷ áîëîõã¿é,
íºãºº òàëààñ ýíý õóãàöààíä ÿëëàãäàã÷ààð òàòàãäñàí áîë Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 68 äóãààð ç¿éëä çààãäñàí ¿íäýñëýë
áàéâàë ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõ òóõàé ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð
öààø öàãäàí õîðèíî ãýñýí ¿ã.
Õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ èõýíõ òîõèîëäîëä ñýæèãòíèéã
öàãäàí õîðüñíîîñ õîéø 14 äýõ õîíîãòîî ÿëëàãäàã÷ààð òàòàæ,
áàéöààñàí áàéäàã áîëîâ÷ çàðèì òîõèîëäîëä ÿëëàãäàã÷ààð òàòñàí
õóãàöààíäàà ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõ òóõàé ø¿¿ã÷èéí
çàõèðàìæã¿éãýýð ñýæèãòíýýð öàãäàí õîðüñîí 14 õîíîã äóóññàíû
äàðàà ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèóëàõààð ø¿¿õýä õàíäàæ áàéíà.
Æèøýýëáýë: òóõàéí ýòãýýäèéã ñýæèãòíýýð öàãäàí õîðèãäñîíîîñ
íü õîéø 7 äàõü õîíîãò íü ÿëëàãäàã÷ààð òàòàæ, áàéöààñàí àòëàà
ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõ òîãòîîë, ñàíàëàà ø¿¿õýä èð¿¿ëýõã¿é
áàéñààð ñýæèãòíýýð öàãäàí õîðèãäñîí 14 õîíîã äóóñàõ ¿åä
ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõ òîãòîîë, ñàíàëàà ø¿¿õýä èð¿¿ëæ
áàéãàà íü (ÿëëàãäàã÷ààð òàòàãäñàí, ñýæèãòýí áèø) ÿëëàãäàã÷èéã
7 õîíîã òîãòîîëã¿é öàãäàí õîðüæ áàéíà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. Èéì
òîõèîëäîë öººíã¿é ãàð÷ áàéãàà òóë ýíý áàéäàëä õýðýã á¿ðòãýã÷,
ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷ íàð àíõààðàëòàé õàíäàæ
àæèëëàõ íü ç¿éòýé.
- Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 68 äóãààð ç¿éëèéí 7-ä
çààñíààð “öàãäàí õîðèõ øèéäâýðèéã õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí
áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷ ìºí õóóëèéí 61 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí
õóãàöààíû äîòîð öàãäàí õîðèãäñîí ýòãýýäèéí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í,
òºðºë ñàäàíãèéí õ¿í, ýñõ¿ë ºìãººëºã÷èä ìýäýãäýõ” ¿¿ðýãòýé òóë
ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõ òóõàé ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæèä
öàãäàí õîðüñîí öàã õóãàöààã òîäîðõîé áè÷èõ øààðäëàãàòàé.
4. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 70 äóãààð ç¿éëèéã õýðýãëýæ

Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 70 äóãààð ç¿éëèéí 70.2-ò

“Öàãäàí õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ººð÷ëºõ, õ¿÷èíã¿é
áîëãîõ àñóóäëûã ºìãººëºã÷èéí õ¿ñýëò, õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí
áàéöààã÷èéí ñàíàëûã õàðãàëçàí õÿíàëò òàâüæ áàéãàà ïðîêóðîð ñàíàë
ãàðãàõ áà ø¿¿ã÷ ò¿¿íèéã ¿íäýñëýí çàõèðàìæ ãàðãàæ øèéäâýðëýíý. Óã
õýðýã ø¿¿õýä øèëæñýí áîë ø¿¿õèéí òîãòîîë, ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð
øèéäâýðëýíý” ãýæ çààñàí. Ýíý íü õýðýã ø¿¿õýä øèëæèæ èðýýã¿é áîë
ø¿¿õ ïðîêóðîðûí ñàíàëûã ¿íäýñëýí öàãäàí õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ
àðãà õýìæýýã ººð÷ëºõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõîîð çàõèðàìæ ãàðãàõ ë
¿¿ðýãòýé áîëîõîîñ ïðîêóðîðûí ãàðãàñàí ñàíàëûã õ¿ëýýí àâàõààñ
òàòãàëçàõ ¿íäýñëýëã¿é áàéíà.
Öàãäàí õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ººð÷ëºõ, õ¿÷èíã¿é
áîëãîõ íü õî¸ð ººð óòãàòàé, ººð îéëãîëò.
Ãýìò õýðãèéí àíãèëàë áîëîí ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí
õóâèéí áàéäëûã õàðãàëçàí óðüä àâñàí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã
÷àíãàòãàõ áîëîí õºíãºð¿¿ëýõ íü òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã
ººð÷èëæ áàéãàà àæèëëàãàà áà õàðèí óðüä ¿íäýñëýëã¿éãýýð öàãäàí
õîðèõ áîëîí áóñàä òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâñàí, åð íü öààøèä
ÿìàð ÷ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàã¿é áîëñîí,
òóõàéí ýòãýýä ãýìò õýðýãò õîëáîãäîëã¿é áîëîõ íü òîãòîîãäñîí ãì
íºõöºëä ñàÿ óðüä àâñàí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã õ¿÷èíã¿é
áîëãîõ òóõàé îéëãîëò õàìààðíà. Ãýòýë õóóëèéí ýíý çààëòûã íýã ìºð
îéëãîîã¿éãýýñ ÿíç á¿ðýýð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 62 äóãààð ç¿éëèéí 62.1-ä:
“Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷ íü õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò,
ø¿¿õýýñ îðãîí çàéëæ áîëîõ áóþó ýð¿¿ãèéí õýðãèéí áîäèò áàéäëûã
òîãòîîõîä ñààä ó÷ðóóëæ áîëîõ, ýñõ¿ë ãýìò õýðýã ¿éëäýæ áîëîõ
¿íäýñëýëòýé áîë ò¿¿íä 62.1.1-62.1.5-ä çààãäñàí òàñëàí ñýðãèéëýõ
àðãà õýìæýýíèé àëü íýãèéã àâ÷ áîëíî.” ãýæ çààñàí áàéãàà. Ãýòýë óðüä
áóñäûí áàòëàí äààëòàä ºãºõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàãäñàí
áàéñàí, ýñõ¿ë ººð áóñàä òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàãäñàí áàéñàí
ýòãýýäèéã öàãäàí õîðèõäîî óðüä àâñàí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã
ººð÷ëºëã¿éãýýð íýã õ¿íä 2 òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý çýðýã àâ÷
áàéãàà òîõèîëäîë áàéíà. Ýíý àæèëëàãàà èõýâ÷ëýí óðüä ýä õºðºíãº
áàðüöààëàõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàãäñàí ýòãýýäýä, ýñõ¿ë
ïðîêóðîðîîñ ø¿¿õýä øèëæèæ èðñýí õýðýãò ø¿¿õ òàñëàí ñýðãèéëýõ
àðãà õýìæýýã àâàõäàà óðüä àâàãäñàí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã
àíõààðààã¿é áàéäàãòàé õîëáîîòîé ãàð÷ áàéíà.
Ãóðàâ. Ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë, òýäíèé ñýòãýë

ç¿éä ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
Ýðõ ç¿éò òºð, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéí ¿íýò ç¿éë áîëñîí

õ¿íèé ýðõ ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö õóóëü ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã
á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí
ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã òºð èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöäàã áîë
ýðõ íü çºð÷èãäñºí èðãýí ººðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õóóëèàð õîðèãëîîã¿é
á¿õèé ë àðãà õýðýãñëýýð õàìãààëàõ, ò¿¿íèé äîòîð ó÷èðñàí õîõèðëîî
íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé.
Ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîã÷èä ýä õºðºíãº, áèå ýðõòýíýýñ ãàäíà
ñýòãýë ç¿éä õîõèðîë ó÷èðäàã íü õýíä ÷ íîòëîõ øààðäëàãàã¿é ¿íýí
áºãººä õîõèðëûã ¿íýí çºâ áîäèòîé òîãòîîæ, ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýýð
íºõºí òºë¿¿ëñíýýð õîõèðîã÷èéí ýðõèéã æèíõýíý óòãààð õàìãààëæ,
øóäàðãà ¸ñ õýðýãæèõ áîëíî.
Ãýâ÷ Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí 2010 îíû 10 äóãààð ñàðûí 15-
íû ºäðèéí 72À äóãààðòàé øèéòãýõ òîãòîîë, Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí
2011 îíû 2 äóãààð ñàðûí 23-íû 77 òîîò òîãòîîëîîð õ¿íèé ñàíààòàé
àëñàí ãýìò õýðýãò ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîëä 100 ñàÿ òºãðºã ãàðãóóëæ
øèéäâýðëýñýí æèøýýã ýñ òîîöâîë ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí óëìààñ
ñýòãýë ç¿éä ó÷èðñàí õîõèðëûã ¿íýëæ ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýýñ ãàðãóóëæ
øèéäâýðëýñýí æèøýý ºíººãèéí ø¿¿õèéí ïðàêòèêò ºäðèéí îä øèã
õîâîð áàéíà.
Õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàë, ò¿¿íèé äîòîð ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí
çºð÷èãäñýí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ, ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí
òºë¿¿ëýõ ÿâäàë òºðèéí áîëîí èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãà, õóóëü÷,
ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûí áàéíãûí àíõààðàëä áàéæ, ñóäàëãààíû íýã îáüåêò
áîëæ áàéäàã õýäèé ÷ ýäèéí áóñ õîõèðëûí òàëààð õóóëü÷èä íýã ìºð
îéëãîëòã¿é, ýíý òàëààð ø¿¿õèéí íýãäñýí ïðàêòèê òîãòîîã¿é áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 42.1-ä “Ãýìò
õýðãèéí óëìààñ íýð òºð, àëäàð õ¿íä, ñàíàà ñýòãýë, áèå ýðõòýí, ýä
õºðºíãèéí òàëààð õîõèðîë õ¿ëýýñýí ýòãýýäèéã õîõèðîã÷ ãýíý” ãýæ
òîäîðõîéëñîí áîëîâ÷ õîõèðîã÷èéí ñýòãýë ñàíààíä ó÷èðñàí õîõèðëûã
íºõºí òºë¿¿ëýõ òàëààðõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õàíãàëòã¿é áàéíà.
ÝÁØÕ-èéí 17.1-ä “Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà íü ýðõ òýãø á¿õèé
ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëûí ìýòãýëöýýíèé ¿íäñýí äýýð ÿâàãäàíà” ãýæ
çààñàí õýäèé ÷ áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õîõèðîã÷èéí
ýðõ, òýäíèé ñàíàë õ¿ñýëò òýð á¿ð õàíãàãäàõã¿éãýýñ õîõèðîã÷ äàâõàð
õîõèðîõ ÿâäàë ãàðñààð áàéíà.
ÝÁØÕ-èéí 43.1-ä “Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí ýä õºðºíãèéí
áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðîë õ¿ëýýñýí, ò¿¿íèéãýý íºõºí
òºë¿¿ëýõ áóþó ñýðãýýëãýõýýð øààðäëàãà òàâüæ áàéãàà èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýäèéã èðãýíèé íýõýìæëýã÷ ãýíý”, ìºí õóóëèéí 115.1-ä “Ãýìò
õýðãèéí óëìààñ ýä õºðºíãèéí õîõèðîë õ¿ëýýñýí èðãýí, àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷, ýñõ¿ë ò¿¿íèé
ó÷ðóóëñàí ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðëûã õàðèóöâàë
çîõèõ ýòãýýäýä õîëáîãäóóëàí èðãýíèé íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé áºãººä
òýðõ¿¿ íýõýìæëýëèéã ø¿¿õ óã õýðãèéí õàìò õÿíàí øèéäâýðëýíý” ãýæ
/2007 îíû 08 äóãààð ñàðûí 09-íèé ºäðèéí õóóëèàð íýìýëò îðñîí/
çààñàí àòëàà ýäèéí áóñ õîõèðëûã ¿íýëýõ àðãà÷ëàëûã õóóëü òîãòîîã÷
õóóëü÷ëààã¿é îðõèãäóóëñàí íü õîõèðîã÷ íàðò äàâõàð õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ
áàéíà.
Èéìä ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë, òýäýíä ó÷èðñàí
ñýòãýë ç¿éí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ àñóóäëûã ýðãýí õàðæ, äýëõèéí
æèøèãò íèéöñýí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë ýð¿¿ãèéí
ýðõ ç¿éí ñàëáàðò òà áèäíèé ºìíº òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã áîëñîí
ãýäãèéã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.
Íºãºº òàëààð ºíººãèéí õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé õóóëü
òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîë õ¿ëýýñýí
ýòãýýäèéí ñýòãýë ç¿éí áóþó ýäèéí áóñ õîõèðëûã ýäèéí õîõèðîë ðóó
øèëæ¿¿ëýí íîòëîõ áàðèìò á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõ
áîëîìæèéã ñàéòàð ñóäàëæ, ýíý òàëààð õóóëü÷èä íýãäñýí îéëãîëòòîé
áàéõ íü ÷óõàë.
Ýäèéí áóñ õîõèðëûã àëü áîëîõ áàãà çàðäëààð, áîãèíî õóãàöààíä
íàéäâàðòàé íºõºí òºë¿¿ëýõ àðãà çàìûã àâ÷ ¿çýõäýý äàðààõü àñóóäàëä
àíõààðàë õàíäóóëàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. ¯¿íä:
1. Ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë, õîõèðîã÷èéí ýðõ
õýìæýý;
2. Èðãýíèé íýõýìæëýë, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé íîòëîõ áàðèìò
á¿ðä¿¿ëýõ;
3. Ýäèéí áóñ õîõèðëûí òºðºë, ò¿¿íèéã ãàðãóóëàõ ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò;
4. Ñýòãýë ç¿éí õîõèðîë òîîöîõîä àíõààðàõ ç¿éëñ.
Ñýòãýë çàñëûí ýì÷èëãýýíèé áàðèìò, òîîöîî íü õîõèðîã÷èéí ñýòãýë

ç¿éä ó÷èðñàí õîõèðëûí õýìæýýã òîäîðõîéëæ áîëîõ òóë ýíý òàëààð
ºìãººëºõ òàë íîòîëãîî ãàðãàæ èðâýë ø¿¿õ ýäèéí áóñ õîõèðëûã ýäèéí
õîõèðîëä øèëæ¿¿ëýí òîîöîõ çàìààð ãýì õîðûí õîõèðëûã øèéäâýðëýõ,
ò¿¿íýýñ ãàäíà ñýòãýë ç¿éí õîõèðëûí íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã
õàðèóöàã÷ õ¿ëýýí çºâøººðñºí, ýñõ¿ë òàëóóä ýâëýðñýí òîõèîëäîëä
ïðîêóðîð, ýñõ¿ë ø¿¿ã÷ íü çºâøººðºë, ýâëýðëèéã áàòëàõ çàìààð ñýòãýë
ç¿éí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé ãýæ ¿çýæ
áàéíà.
Ø¿¿ãäýã÷ íü Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 551, 61 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí
õºíãºëºëò, áîëîìæèéã ýäëýõèéí òóëä ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí
õîõèðëûã íºõºí òºëñºí áóþó ãýì õîðûã àðèëãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé,
ìºí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 55 äóãààð ç¿éëä “Ãýìò õýðýã ¿éëäýæ ó÷ðóóëñàí
õîõèðëîî ñàéí äóðààðàà íºõºí òºëñºí áóþó ãýì õîðûã àðèëãàñàí áîë”,
ìºí õóóëèéí 74 ä¿ãýýð ç¿éëä “Õîðèõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí ÿëòàí çàñàð÷
õ¿ì¿¿æñýíýý çàí áàéäëààðàà õàðóóëæ, ãýìò õýðýã ¿éëäýæ ó÷ðóóëñàí
õîõèðëîî òºëñºí, ãýì õîðûã àðèëãàñàí áîë ò¿¿íèéã ø¿¿õ ÿë ýäëýõýýñ
õóãàöààíààñ íü ºìíº òýíñýí ñóëëàæ áîëíî.” ãýæ çààñíûã ìºðäºí
áàéöààëòûí øàòàíä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èä ñàéòàð òàéëáàðëàæ ºãºõ
õýðýãòýé.
Õîõèðîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã ÝÁØÕ-ä õýðõýí òóñãàñàí áý.

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò:
Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü
ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé
òýìöýõ, õºíäºãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã òºð èðãýíèéõýý
ºìíº õàðèóöíà ãýæ çààñàí. Ýíý çààëò ÿìàð ò¿âøèíä õýðýãæèæ áàéãààã
ÝÁØÕ áîëîí Èðãýíèé, Õºäºëìºðèéí õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòààñ
õàðæ ä¿ãíýæ áîëîõîîð áàéíà.
ÝÁØÕ-èéí 42, 43 äóãààð ç¿éëèéí àãóóëãààñ õàðàõàä ãýìò õýðãèéí
óëìààñ ýä õºðºíãº, áèå ýðõòýíäýý õîõèðîë õ¿ëýýñíýýñ ãàäíà ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðîë õ¿ëýýñýí “ýòãýýä”-èéã õîõèðîã÷ ãýæ îéëãîæ áàéíà.
¯¿íèéã õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷ õ¿ëýýí
çºâøººð÷, õîõèðîë õ¿ëýýñýí ýòãýýäèéã õîõèðîã÷îîð òîãòîîñíîîð
òýäýíä èðãýíèé íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõ íýýãääýã.
Ýíä “ýòãýýä” ãýäýãò õóâü õ¿í áîëîí õóóëèéí ýòãýýäèéã
õàìààðóóëàí îéëãîäîã. Õóóëèéí ýòãýýäèéí õóâüä õóâü õ¿íýýñ
ÿëãààòàé íü ýä õºðºíãèéí õîõèðëîîñ ãàäíà àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäýä
íü õîõèðîë ó÷èðäàã. Àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäýä ó÷èðñàí õîõèðîë
ãýäýãò ãýìò õýðãèéí óëìààñ ìºíãºí èëýðõèéëëýýð òîîöîæ áîëîõ,
ººðººð õýëáýë ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí áàëàíñàä òóñãàãäñàí àëäàãäàë,
òóõàéëáàë áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð äîãîëäñîíîîñ îðëîãî áàãàñàõ,
¿íý áóóðàõ, õàðèëöàã÷ öººðºõ, àæèëëàõ õ¿÷íýýð äóòàãäàõ çýðýã ñºðºã
ººð÷ëºëò¿¿äèéã õàìààðóóëàí îéëãîæ áîëíî.
Õîõèðîã÷èä äýýð äóðüäñàí ýä õºðºíãº, áèå ýðõòýí, ñýòãýë ç¿éä
õîõèðîë ó÷èðñàí áàéæ áîëîõ õàíãàëòòàé ¿íäýñëýë òîãòîîãäñîí ÿâäàë
íü ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõ ¿íäýñëýë áîëäîã áºãººä áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä ÝÁØÕ-èéí 80.1.5-ä çààñíààð ãýìò õýðãèéí óëìààñ
ó÷èðñàí õîõèðëûí øèíæ ÷àíàð, õýð õýìæýýã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ íü
ýð¿¿ãèéí õýðýãò çààâàë íîòîëáîë çîõèõ ç¿éëèéí íýã ãýæ ¿çäýã.
Õîõèðîã÷èä ýðõ ¿¿ðãèéã íü ñàéòàð òàéëáàðëàí ºã÷, áàéöààí
øèéòãýõ àæèëëàãààíä ýðõ õýìæýýã íü á¿ðýí ýäë¿¿ëýõ ÿâäàë òýäíèé
çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ, õýðãèéí áîäèò ¿íýí, õîõèðëûí øèíæ
÷àíàð, õýð õýìæýýã çºâ òîãòîîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Ãýìò õýðãèéí óëìààñ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäýä áîäèò õîõèðîë
ó÷ðààã¿é, òóõàéëáàë ãýìò õýðýã íü áýëòãýõ, çàâäàõ ¿å øàòàíä
òàñëàí çîãñîîãäñîí áîë òýäíèéã õîõèðîã÷îîð òîãòîîõ ¿íäýñëýëòýé
þó.

Ýðõ ç¿éò òºðä çàéëøã¿é øàëòãààíò íºõöºë áàéäàë á¿ðäñýí
òîõèîëäîëä õ¿íèé ýðõýä õàëäàæ áîëíî. Ãýâ÷ ýíý çàð÷èì äàíãààðàà
õàíãàëòã¿é. ßìàð àðãà õýìæýý àâàõ õýðýãòýé âý ãýäãýýñ ãàäíà ÿìàð
¿ð ä¿íä õ¿ðýõ, ÿìàð çîðèëãîîð õ¿ðýõ âý ãýäýã àñóóëò òàâèãäàíà.
Àìåðèêèéí õóóëü÷èä ýíý àñóóëòàä õàðèóëàõûí òóëä Harm Principle
áóþó Õîð óðøãèéí çàð÷ìûí äàãóó èðãýäýä õîõèðîë ó÷ðóóëàõóéö
¿éëäýë õèéãäñýí òîõèîëäîëä õ¿íèé ýðõýä õàëäàæ áîëíî ãýæ ¿çñýí.
Ýíý çàð÷ìûã ¿íäýñëýã÷ íü 19 çóóíû Àíãëèéí ôèëîñîôè÷ John Steward
Mill. Ýíý çàð÷ìûí íýã äóòàãäàëòàé òàë íü òîäîðõîé èðãýíä õîõèðîë
ó÷èðñàí áàéõûã øààðääàã.
Ãýìò õàëäëàãàä ºðòºæ áîäèò õîõèðîë õ¿ëýýæ áîëîõ áàéñàí ýòãýýäèéã
õîõèðîã÷îîð òîãòîîõ íü ÝÁØÕ-èéí 42 äóãààð ç¿éëèéí àãóóëãàòàé
çºð÷èëäºæ áàéãàà ìýò áîëîâ÷ ò¿¿íèéã õîõèðîã÷îîð òîãòîîæ, ÝÁØÀ-íä
îðîëöóóëæ õîõèðîã÷èéí ýðõ õýìæýýã ýäë¿¿ëñíýýð ãýìò õýðãèéã á¿ðýí
áîäèòîé øàëãàæ òîãòîîõ, ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä çîõèõ õàðèóöëàãûã
ãàðöààã¿é îíîãäóóëàõ ýðõ ç¿éò òºðèéí çàð÷èì õàíãàãäàíà. Õîõèðîã÷èä
ýä õºðºíãº, áèå ýðõòýíä áîäèò õîõèðîë ó÷ðààã¿é ÷ ãýñýí ãýìò õàëäëàãàä
ºðòºæ áîëîõ áàéñíûã îéëãîæ ìýäñýíýýð ò¿¿íèé ñýòãýë ñàíààíä õîõèðîë
ó÷ðàõ íü òîäîðõîé. Íºãºº òàëààð çºð÷èãäñºí ýðõýý ÿìàð õýìæýýíä
õàìãààëàõ íü õîõèðîã÷èéí ýðõèéí àñóóäàë þì.

Àìü õîõèðîã÷èéí àð ãýð, òºðºë ñàäíû õ¿ì¿¿ñ õîõèðîã÷ ìºí ¿¿. Ýñõ¿ë
òýäíèéã õîõèðîã÷èéí õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷, èðãýíèé íýõýìæëýã÷èéí
õýìæýýíä àâ÷ ¿çýõ ¿¿. Áîäèò õîõèðîë íü õ¿íèé àìü íàñ ãýæ ¿çâýë
îðøóóëãûí çàðäàë õîõèðîëä õàìààðàõ óó, îéð äîòíû õ¿íýý àëäñàíààñ
ñýòãýë ñàíààíä ó÷èðñàí õîõèðëûã õàíãàõ ¿íäýñëýë áèé þó.
ÝÁØÕ-èéí 5.1.11-ä çààñàí “ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í” áóþó àìü
õîõèðîã÷èéí õàìãèéí îéðûí òºðºë ñàäíû õ¿íèéã àìü õîõèðîã÷èéí
õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷ººð òîãòîîäîã. Ãýâ÷ áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä òýäãýýðèéí õîîðîíä ìàðãààí ãàðàõ, èðãýíèé
íýõýìæëýëòýé õîëáîîòîé ñîíèðõëûí çºð÷èë ãàðñàí òîõèîëäîëä íýã
õýðýãò 2 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õ¿í õîõèðîã÷îîð òîãòîîãäîõ ÿâäàë ãàð÷
áàéíà.
Ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä ººðºº õîõèðîë õ¿ëýýñýí áîë ò¿¿íèéã

õîõèðîã÷îîð òîãòîîõ íü çºâ ¿¿

ÝÁØÕ-èéí 42 äóãààð ç¿éëèéí 42.5.2-ò çààñíààð õîõèðîã÷îîð
òîãòîîãäñîí ýòãýýä íü õýðãèéí òàëààð ¿íýí çºâ ìýä¿¿ëýã ºãºõ, ìºí
õóóëèéí 83.1-ä çààñíààð õîõèðîã÷ íü õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,
ïðîêóðîð, ø¿¿õèéí äóóäñàíààð èðæ, õýðãèéí òàëààð ìýäýõ á¿õ ç¿éëýý
¿íýí çºâ ìýä¿¿ëæ, òàâüñàí àñóóëòàä õàðèóëò ºãºõ ¿¿ðýãòýé õýäèé
÷ ÿëëàãäàã÷èéí õóâüä ÝÁØÕ-èéí 36.4-ò çààñíààð ººðèéíõºº ýñðýã
ìýä¿¿ëýã ºãºõ, ò¿¿í÷ëýí ººðèéí ãýì áóðóóã¿éã áîëîí õýðãèéí áóñàä
áàéäëûã íîòëîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýãã¿é.
Íºãºº òàëààð ÝÁØÕ-èéí 13.1-ä çààñíààð ø¿¿õèéí øèéòãýõ òîãòîîë
ãàðàõ õ¿ðòýë õýíèéã ÷ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàéä òîîöîõã¿é
òóë ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èä õîõèðîë ó÷èðñàí áàéæ áîëîõ õàíãàëòòàé
íºõöºë òîãòîîãäñîí òîõèîëäîëä òýäíèéã äàâõàð õîõèðîã÷îîð òîãòîîæ,
õóóëüä çààñàí õîõèðîã÷èéí ýðõ õýìæýýã ýäë¿¿ëýõ íü õýðãèéí áîäèò
¿íýíèéã òîãòîîõîä à÷ õîëáîãäîëòîé. Öààøèä ÝÁØÕ-íä õîõèðîã÷èéí
ýðõ ç¿éí áàéäëûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé.
ÝÁØÀ äàõü õîõèðîã÷èéí ýðõ õýìæýý: ÝÁØÕ-èéí 42 äóãààð ç¿éëä

çààñàí õîõèðîã÷èéí ýðõ ¿¿ðãèéã ñàéòàð òàéëáàðëàí îéëãóóëàõ íü
òýäíèé çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Òóõàéëáàë õîõèðîã÷îîð òîãòîîñîí òîãòîîëòîé òàíèëöàæ, òîãòîîëûí
õóâèéã àâàõ, õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ, ºìãººëºã÷ àâàõ, ñýæèãòýí
ÿëëàãäàã÷èä àâñàí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý ººð÷ëºãäñºí òàëààð
ìýäýõ, áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû çàðäëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ, ñýòãýë
ñàíààíä ó÷èðñàí õîõèðîë íýõýìæëýõ … ãýõ ìýò.
ÝÁØÕ-èéí 17.1-ä çààñàí “Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà íü ýðõ òýãø
á¿õèé ÿëëàõ, ºìãººëºõ òàëûí ìýòãýëöýýíèé ¿íäñýí äýýð ÿâàãäàíà”,
ìºí õóóëèéí 13.2-ò çààñàí “Ýð¿¿ãèéí õýðýãò õàìààðàëòàé á¿õèé ë
íîòëîõ áàðèìòûã øàëãàñàí áîëîâ÷ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí
ãýì áóðóóòàé ýñýõýä ò¿¿í÷ëýí Ýð¿¿ãèéí õóóëü áîëîí ýíý õóóëèéã

Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü –“Òºðèéí ìýäýýëýë” ýìõòãýëèéí 2002 îíû 5 äóãààðò
íèéòëýãäñýí.
òàéëáàðëàõ, õýðýãëýõýä ýðãýëçýý ãàðâàë ò¿¿íèéã ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷,
ø¿¿ãäýã÷èä àøèãòàéãààð øèéäâýðëýíý” ãýñýí çààëòóóä õîîðîíäîî
çºð÷èëääºã.
ÝÁØÕ-èéí 42 äóãààð ç¿éëèéí 42.3.9-ä: õîõèðîã÷, ò¿¿íèé òºëººëºã÷
íü ãýìò õýðãèéí óëìààñ ººðò ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõ
ýäýëíý, ìºí õóóëèéí 43 äóãààð ç¿éëèéí 43.1-ä “Ãýìò õýðãèéí óëìààñ
ó÷èðñàí ýä õºðºíãèéí áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðîë õ¿ëýýñýí,
ò¿¿íèéãýý íºõºí òºë¿¿ëýõ áóþó ñýðãýýëãýõýýð øààðäëàãà òàâüæ áàéãàà
èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéã èðãýíèé íýõýìæëýã÷” ãýíý, ìºí õóóëèéí
115 äóãààð ç¿éëèéí 115.1-ä “Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ýä õºðºíãèéí
õîõèðîë õ¿ëýýñýí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ñýæèãòýí,
ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷, ýñõ¿ë ò¿¿íèé ó÷ðóóëñàí ýä õºðºíãèéí áîëîí
ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðëûã õàðèóöâàë çîõèõ ýòãýýäýä õîëáîãäóóëàí
èðãýíèé íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé áºãººä òýðõ¿¿ íýõýìæëýëèéã ø¿¿õ
óã õýðãèéí õàìò õÿíàí øèéäâýðëýíý” ãýñíýýñ ¿çýõýä ãýìò õýðãèéí
õîõèðîã÷èä ýäèéí áóñ õîõèðëîî ìºíãºí èëýðõèéëëýýð íýõýìæëýõ ýðõ
íýýëòòýé áàéíà.
Ýðõ ç¿é ºíäºð õºãæñºí äýëõèéí îëîí óëñ îðîíä ãýì áóðóóòàé
ýòãýýäýýñ ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë ãàðãóóëàõ, ãýì áóðóóòàé ýòãýýä
òîãòîîãäîîã¿é áîë ýä õºðºíãº áèå ýðõòýíä ó÷èðñàí õîõèðëîîñ ãàäíà
ñýòãýë ñàíààíä ó÷èðñàí õîõèðëûã òºðººñ íºõºí òºëæ áàðàãäóóëäàã
òîãòîëöîî õýäèé íü áèé áîëæýý.
Ìîíãîë Óëñàä 2002 îíä ÝÁØÕ-ä Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð,
ø¿¿ã÷èéí õóóëü çºð÷ñºí àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã
àðèëãàõ òóõàé 44 ä¿ãýýð á¿ëýã øèíýýð íýìýãäñýí áºãººä óã õóóëèéí
391 ä¿ãýýð ç¿éëä “Ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðëûã Èðãýíèé õóóëüä çààñàí
æóðìûí äàãóó íºõºí òºëíº”, “Ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðëûí õýìæýýã
õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí Èðãýíèé õóóëüä çààñàí æóðìààð
òîäîðõîéëíî”, “Ñýòãýë ñàíààíä ó÷èðñàí õîõèðëûã ìºíãºí õýëáýðýýð
íºõºí òºë¿¿ëýõ òóõàé íýõýìæëýëèéã Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó ãàðãàíà” ãýæýý.

Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí ñýòãýë ç¿éí õîõèðëûã íºõºí
òºë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
Ñýòãýë ç¿éí õîõèðëûã òîîöîõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ àñóóäàë íü Ýäèéí

áîëîí áèå ýðõòýíä ó÷èðñàí õîõèðîëòîé õàðüöóóëáàë ýð¿¿ãèéí ýðõ
ç¿éí ñàëáàðò õàìãèéí áàãà ñóäëàãäñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Ìºí ÷àíàðûí
õóâüä ñýòãýë ç¿éí õîõèðîë íü õýçýý ÷ íºõºí òºëºãäºæ, àðèëæ ¿ã¿é
áîëäîãã¿é, ººðººð õýëáýë ò¿¿íèéã ìºíãººð õóäàëäàí àâ÷ áîëîõã¿é.
Õàðèí ò¿¿íèéã ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð ìºíãºí ä¿íãýýð ä¿éö¿¿ëýí
íºõºí òºëºõ çîõèöóóëàëò áàéæ áîëîõ þì. Èéì ïðàêòèê Àíãëè ãýõ
ìýòèéí îëîí óëñ îðîíä áèé. Òýíä õîõèðîã÷ èðãýíèé æóðìààð õîõèðîë
íýõýìæëýýã¿é ÷ ãýñýí õóóëüä çààñàí àðãà÷ëàëûí äàãóó ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëûã òîîöîõ áîëîìæòîé áàéäàã. Ãýì áóðóóòàé ýòãýýä òîãòîîãäîîã¿é
òîõèîëäîëä õîõèðîã÷ ýíý õîõèðëûã òºðººñ íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé.
ÕÁÍÃÓ-ä ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí (áèå ýðõòýíèé ãýìòýë, õ¿÷èí,
ýäèéí áóñ ýðõ çºð÷èãäºí ãýõ ìýò) ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûí õýð
õýìæýýã ø¿¿õýýñ òîãòîîäîã.
Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí 2.27 äàõü çààëòàä “Õ¿í
á¿ð ýäèéí áîëîí ñýòãýë ç¿éí õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé”,
Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 14 äýõ õýñýãò:
Ìîíãîë óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýõ, ýðõ ÷ºëºº íü
çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä ãîìäîë
ãàðãàõ, áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ …
ýðõòýé ãýæ çààñíààñ ¿çýõýä ñýòãýë ñàíààíä ó÷èðñàí áîäèò õîõèðëûã
íºõºí òºë¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàõààñ òàòãàëçàõ íü ¿íäýñëýëã¿é áºãººä
ýíý íü îëîí óëñûí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí çàð÷èì õýì õýìæýýíä
íèéöýõã¿é áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã
íºõºí òºë¿¿ëýõ çîðõèöóóëàëò íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õóóëü òîãòîîìæèä
¿íäýñëýãääýã. Ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõýä äàðààõü 4
íºõöºë õàíãàãäñàí áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íä:
1.Ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë áîäèòîé ó÷èðñàí áàéõ;
2.Õîõèðîë ó÷ðóóëñàí õóóëü áóñ ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é;
3.¯éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é áîëîí õîð óðøãèéí õîîðîíäîõ øàëòãààíò
õîëáîî;
4.Ãýì áóðóó.
Ñýòãýë ç¿éä õîõèðîë áîäèòîé ó÷èðñàí áàéõ øèíæ íü ãýìò õýðãèéí

óëìààñ ñýòãýëèéí çîâèóð, øàíàëàëààñ áîëæ áèå îðãàíèçìä ñºðºã
ººð÷ëºëò ÿâàãäñàí áàéõ, òóõàéëáàë óé ãàøóóä àâòàæ óéëàõ… áóñàä
øèíæ¿¿ä.
Ãýâ÷ õîõèðîã÷èéí íàñ, õ¿éñ, òºëºâøèë, ¿íäýñíèé îíöëîã, õóâèéí
áàéäàë çýðãýýñ øàëòãààëàí ãàäíàõ øèíæ ÿíç á¿ðýýð èëýð÷ áîëíî. Òèéì
ó÷ðààñ óé ãàøóóä àâòàæ óéëàõ íü ñýòãýë ñàíààíä õîõèðîë ó÷èðñíûã
øóóä áèø, õàðèí øóóä áóñààð íîòëîõ áàðèìò þì.
ÎÕÓ-ûí ýðäýìòýí À.Ì.Ýðäåëåâñêèéí ¿çýæ áàéãààãààð ãýì áóðóóòàé
ýòãýýä ¿ã¿éñãýæ ÷àäààã¿é òîõèîëäîëä ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ á¿ðä
ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë ó÷èðäàã áàéíà. ¯¿íèéã ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëûí ïðåçóìöè ãýäýã. Ýíý òîõèîëäîëä ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èä
ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë ó÷èðñàí ýñýõèéã íîòëîõ øààðäëàãàã¿é þì. Ãýâ÷
äýýðõ îíîë íü ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä áàðèìòàëäàã ãîë
çàð÷èì áîëîõ ãýì áóðóóã¿éí ïðåçóìöèéí çàð÷èìä õàðøèëäàã. Íºãºº
òàëààð ÝÁØÕ-èéí 82, 13 äóãààð ç¿éëä çààñíûã àíõààðàõ õýðýãòýé.
Õàðèí èðãýíèé õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä õàðèóöàã÷ ãýì
áóðóóã¿é ãýäãýý ººðºº íîòëîõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.
Ãýì áóðóóòàé ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é õîõèðîã÷èä ó÷èðñàí ñýòãýë

ñàíààíû õîõèðëûí ¿íäñýí øàëòãààí áîëñîí áàéõ ¸ñòîéã íîòëîõ íü
òèéì ÷ õÿëáàð áèø. ¯¿íèé òóëä ø¿¿õ ñýòãýö ãýì ñóäëàëûí øèíæýý÷
ýì÷èéí ä¿ãíýëòèéã ãàðãóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áîëíî.
Ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä
ãýì áóðóóãèéí õýëáýð íü íºõºí òºë¿¿ëýõ õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîõîä
õàðãàëçàõ ¿ç¿¿ëýëò áîëîõîîñ ãàäíà ãýì áóðóóã¿é áîëîâ÷ îð÷èí
òîéðîíä àþóë ó÷ðóóëæ áîëîõ ýä ç¿éëñèéí óëìààñ, ìºí ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãàä ¿íäýñëýëã¿é òàòàãäñàí, òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã
áóðóó õýðýãëýñýí, ìºí íýð òºð àëäàð õ¿íäèéã ãóòààñàí ìýäýý áàðèìò
òàðààõ áîëîí õóóëèàð òóñãàéëàí àâ÷ ¿çñýí áóñàä òîõèîëäîëä ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõ ¿íäýñëýë áèé áîëíî. Ãýì áóðóó áîë
ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé íýã ¿íäñýí øèíæ. Ãýì áóðóó áàéõã¿é ÷
ãýñýí õîõèðëûã õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷ áóþó èðãýíèé õàðèóöàã÷ íºõºí
òºëºõ àñóóäàë ãàðäàã.
Ñýòãýë ñàíààíä ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºëºõ òºëáºðèéí õýìæýýã

òîäîðõîéëîõ øàëãóóð
Ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë íü ýäèéí áóñ õîõèðîëä õàìààðàõ òóë

ò¿¿íèéã ýä õºðºíãººð íºõºí òºëºõ áîëîìæã¿é ãýæ çàðèì ñóäëàà÷
¿çäýã. ÝÁØÕ-ä ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ æóðìûã
íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëààã¿é. Ýíý òàëààð ø¿¿õèéí íýãäñýí ïðàêòèê
òîãòîîã¿é òàëààð äýýð äóðüäñàí.
Ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûí õýð õýìæýýã òîãòîîõ íü ø¿¿õýýñ ºìíºõ

øàòàíä ÝÁØÕ-èéí 80.1.5-ä çààñàí “Ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí
õîõèðëûí øèíæ ÷àíàð, õýð õýìæýý” øàëãàæ òîãòîîõ õýðýã á¿ðòãýã÷,
ìºðäºí áàéöààã÷èéí ÷èã ¿¿ðýãò õàìààðàõ óó.
Çàðèì ñóäëàà÷èä çºâõºí ñýòãýë ñàíààíä õîõèðîë ó÷èðñàí ôàêòûã
òîãòîîõ íü õàíãàëòòàé, õàðèí íºõºí òºëºõ òºëáºðèéí õýìæýýã òîãòîîõ
íü ø¿¿õèéí àñóóäàë ãýæ ¿çýõ íü áèé. Íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã
òîãòîîõîä äàðààõü íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä:
1.Ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéí ãýì áóðóóãèéí õýð õýìæýý;
2.Õîõèðîã÷èä ó÷èðñàí ñýòãýë ç¿éí õîõèðëûí øèíæ áàéäàë;
3.Õîõèðîë ó÷èðñàí íºõöºë áàéäàë;
4.Øóäàðãà ¸ñíû øààðäëàãà;
5.Õîõèðîã÷èéí ãýì áóðóóãèéí õýð õýìæýý;
6.Ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéí òºëáºðèéí ÷àäâàð;
7.Õîõèðîã÷ õýäèé õýìæýýíä õîõèðëûã ¿íýëæ áàéãàà.

Ìîíãîë Óëñûí ÈÕØÕØÒÕ-ä ýä õºðºíãºíä ó÷èðñàí õîõèðëîîñ
ãàäíà ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðëûí õýìæýýã òîîöîæ ¿íýëýõ òàëààð òóñ
õóóëèéí 63 äóãààð ç¿éëä “Íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð
õ¿íäýä ó÷èðñàí ãýì õîðûí õîõèðëûã íýõýìæëýëä çààñàí ¿íèéí ä¿íãýýð
òîîöíî” õýìýýí íàðèéâ÷ëàí çààñàí õýäèé ÷ ýíý íü ýä õºðºíãèéí áóñ
õîõèðîë áóþó ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëîîñ çºâõºí “íýð òºð, àëäàð õ¿íä,
àæèë õýðãèéí õ¿íä”-ýä ó÷èðñàí õîõèðëûã ë òîîöîæ ¿íýëæ áîëíî
õýìýýí õÿçãààð òàâüñàí áàéíà.
Ãýâ÷ çàðèì òºðëèéí ýð¿¿ãèéí õýðýãò, òóõàéëáàë õ¿÷èíãèéí ãýìò
õýðãèéí õîõèðîã÷èéí õîõèðëûã äàí ãàíö òóõàéí ¿åä ó÷èðñàí áèå
ìàõáîäü, ñýòãýë ñàíàà, ýä õºðºíãèéí õîõèðëîîð òºëººëºí òîîöîõ íü
ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. Õ¿÷èíãèéí ãýìò õýðýã íü õîõèðîã÷èéí ñýòãýë
ñàíàà, íýð òºð, õ¿ðýýëýõ îð÷íû õàðèëöààíä íü íºõºæ áîëøã¿é
õîõèðëûã ó÷ðóóëäàã ó÷ðààñ ãýìò õýðãýýñ óëáààòàé ýäãýýð õîõèðîë öàã
õóãàöààã ¿ë õàðãàëçàí óëàì ºññººð áàéäàã. Õ¿÷èíãèéí ãýìò õýðãèéí
õîõèðîã÷èéí òàëààð îéð îð÷íûõîí íü ìýäñýí òîõèîëäîëä ýëäâýýð
÷è÷ëýí, àæèë ñóðãóóëèàñ ãàðàõàä õ¿ðãýäýã áºãººä ãýð îðíû áàéðøëàà
ººð÷ëºí í¿¿õýýñ ýõëýýä ýð õ¿íèéã ¿çýí ÿäàõ, ººðòºº èòãýëã¿é áîëîõ
çýðãýýð ñýòãýë ñàíààíä ó÷èðñàí ñºðºã ¿ð äàãàâàð íü òýäíèéã öààøäûí
àìüäðàëàà çîõèîõ, àæèëëàæ õºäºëìºðëºõºä íü ñààä ó÷ðóóëäàã
áàéíà.
ÝÁØÕóóëèéí 42 äóãààð ç¿éëä: “Õîõèðîã÷ íü ...ãýìò õýðãèéí
óëìààñ ººðò ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé” õýìýýí, ìºí
“Èðãýíèé íýõýìæëýë ãàðãàñàí áîë õîõèðëûí õýìæýý, ò¿¿íèéã àðèëãàõ
àðãà, ¿íäýñëýë, íºõöëèéã Èðãýíèé õóóëü, Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëü
áîëîí áóñàä õóóëèàð òîäîðõîéëíî”, òóñ õóóëèéí 123 äóãààð ç¿éëä
“Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð,
ø¿¿õ íü ÈÕØÕØÒÕ-ä çààñàí æóðìûí äàãóó íýõýìæëýëèéã õàíãàõ
àðãà õýìæýý àâ÷ áîëíî.” õýìýýí õîõèðëûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ,
ò¿¿íèéã íºõºí òºë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí àðãà õýìæýý àâàõäàà Èðãýíèé
õóóëü áîëîí ÈÕØÕØÒÕ-èéí õýì õýìæýýã õýðýãëýõèéã òóñãàéëàí
çààæ ºãñºí áàéíà.
Õàðèí Èðãýíèé õóóëèéí õóóëèéí 52 äóãààð á¿ëãèéí “Ãýì õîð
ó÷ðóóëñíààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðýã” ãýñýí õýñýãò àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, íýð òºð,
àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íä, ýä õºðºíãº õýìýýí ãýì õîðûí
òºðëèéã òîäîðõîé çààæ, ãýì õîðûã õàðèóöàí àðèëãàõ ¿¿ðãèéã
õóóëü÷èëæ ºã÷ýý. Ìºí õîõèðëûã àðèëãàõ òàëààð òóñ õóóëèéí 18
äóãààð á¿ëãèéí “Ãýì õîðûã àðèëãàõ” ãýñýí õýñãèéí 228 äóãààð ç¿éëä
õîõèðîã÷èéí çºð÷èãäñºí ýðõýý ñýðãýýëãýõ, õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ
õýëáýð¿¿äèéã:
• Çºð÷èãäñºí ýðõèéí íü íºõºí ñýðãýýõ áóþó õîõèðîë ó÷ðàõààñ
ºìíº ÿìàð áàéñàí ÿã òýð áàéäëûã íü áóöààí ñýðãýýõ;
• Ýñõ¿ë áîëîìæã¿é áîë ó÷èðñàí õîõèðëûã ìºíãºí õýëáýðýýð
íºõºí òºë¿¿ëýõ;
• Ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷èðñàí õîõèðîëä ñàð òóòàì ìºíãºí òýòãýëýã
áóþó òýæýýí òýòãýëýã òîãòîîëãîõ;
• Ýñõ¿ë ñàð òóòìûí ìºíãºí òºëáºðèéí îðîíä íýã óäààãèéí
íºõºí òºëáºð ãàðãóóëàõ õýìýýí çààæ ºãñºí íü õîõèðîã÷èéí õóâüä
ó÷èðñàí õîõèðëîî àðèëãóóëàõ áîëîìæ õóóëèàð îëãîãäñîí ãýæ
¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.
Ãýâ÷ ýíý íü ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîã÷èéí õóâüä

äýýðõ áîëîìæèéã ýäëýõ ýðõ íü õóóëèéí çºðººòýé çààëò, çºð÷èëäººíèé
óëìààñ õÿçãààðëàãäñàí áàéíà. Èðãýíèé õóóëèéí 230 äóãààð ç¿éëä
õîõèðîã÷èéí ýäèéí áóñ ãýì õîðûã àðèëãàõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ
ºãñºí õýäèé ÷ òóñ ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò 229 ä¿ãýýð ç¿éëä Ãýì õîðûã
àðèëãàõ õýìæýýã çºâõºí “... ýä õºðºíãºä ó÷ðóóëñàí áîäèò õîõèðîë
áîëîí îëîõ ¸ñòîé áàéñàí îðëîãûã íºõºí òºëºõ ¿¿ðýãòýé” õýìýýí çààñàí
íü ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí õóâüä ñýòãýë ñàíàà, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷èðñàí
õîõèðëûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é áîëæ áàéãàà áºãººä ýíý íü
228 äóãààð ç¿éëòýé çºð÷èëäºæ áàéíà.
ÝÐ¯¯ÃÈÉÍ ÏÐÎÖÅÑÑ ÄÀÕÜ ÕßËÁÀÐØÓÓËÑÀÍ ÆÓÐÌÀÀÐ

ÕÝÐÝÃ ÕßÍÀÍ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀ
• Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã
õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí
øèéäâýðëýõèéí à÷ õîëáîãäîë
Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã èëð¿¿ëýí
ìºðäºæ ãýìò ýòãýýäèéã îëæ òîãòîîí
ãýì áóðóóã íîòëîõ õàíãàëòòàé
áàðèìòûã öóãëóóëàõ, ãýìò õýðýã
¿éëäñýí ýòãýýä íýã á¿ðò çîõèõ ÿëûã
øóäàðãààð îíîãäóóëàõ, ýíý ¿éë
àæèëëàãààíä ãýì áóðóóã¿é õýíèéã
÷ õýëìýãä¿¿ëýõã¿é áàéõ íü àëèâàà
óëñûí Ýð¿¿ãèéí ïðîöåññûí çîðèëãî
Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí
áºãººä ýíý íü õ¿í õ¿÷, õºðºíãº çàðäàë,
ø¿¿ã÷, äîêòîðàíò ×.Õîñáàÿð
îþóí óõààí, öàã õóãàöàà øààðäñàí
àæèëëàãàà áîëîõûã õóóëü÷äààð
òîãòîõã¿é á¿ãä ìýäýõ áèëýý. Áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû çîðèëò,
çàð÷ìûã àëäàãäóóëàõã¿éãýýð õýìíýëò ãàðãàõ áîëîìæ áèé ýñýõ íü õóóëü
òîãòîîõ, õýðýãëýõ, õàìãààëàõ áîëîí ñóäëàà÷èä ýðäýìòäèéí àíõààðàëûã
òàòàæ èðñýí. Áàéöààí øèéòãýõ àæèëëãààíû îðîëöîã÷äûí óð ÷àäâàðûã
äýýøë¿¿ëýõ, õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû õóãàöààã øàõàõ,
õÿçãààðëàõ çýðýã àðãóóä íü øóóä íºëººòýé áîëîâ÷ õ¿ññýí ¿ð ä¿íã àâ÷
èðæ áàéñàíã¿é. Õàðèí çàðèì øàò äàìæëàãûã òîâ÷ëîõ, àëãàñàõ íü
øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëýõ íü òîäîðõîé áîëîâ÷ ýíý íü çàðèì ñºðºã ¿ð
äàãàâàð àâ÷ðàõ öààøèëáàë ýð¿¿ãèéí ïðîöåññûí ìºí ÷àíàðûã ¿ã¿éñãýõ
55
àþóëòàé áàéâ. Èðãýíèé ïðîöåññä òàëóóä ýâëýð÷ ìàðãààíã¿é áîëìîãö
õýðãèéã äóóñãàâàð áîëãîäîã õÿëáàðøóóëñàí æóðìûã ýð¿¿ãèéí ïðîöåññä
õýðýãëýõ áîëîìæòîé ýñýõ íü îäîî ÷ ìàðãààíòàé áàéäàã áîëîâ÷ òîäîðõîé
õÿçãààðòàé õýðýãæ¿¿ëâýë èõ õýìíýëò áèé áîëîõ íü îäîî íýãýíò õ¿ëýýí
çºâøººðºãäººä áàéíà. Ãîë àñóóäàë áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû
÷óõàì àëü õýñãèéã àëãàñàõ íü ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû
çîðèëòûã íóðààõã¿é, çàð÷ìûã àëäàãäóóëàõã¿é âý?
ßìàð ÷ óëñûí ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ íü ãýìò ýòãýýäèéã îëæ òîãòîîí
áàðèâ÷ëàõ, íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõ, ãýì áóðóóòàé ýñýõèéã ø¿¿õýýð
õýëýëöýõ, ø¿¿õèéí øèéäâýðò ãîìäîë ãàðãàõ àæèëëàãààíààñ á¿ðääýã
áºãººä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí ýäëýõ ýðõèéã øàò á¿ðò
òîãòîîæ ¯íäñýí õóóëü áîëîí ýð¿¿ãèéí õóóëü, ýð¿¿ãèéí ïðîöåññûí
õóóëèóäààð öààøèëáàë îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý, ãýðýý,
êîíâåöèîð õàìãààëàãäæýý. Õýðãèéí õîëáîãäîã÷ áóþó ñýæèãòýí,
ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷ ººðèéí ãýì áóðóóãèéí àñóóäëààð ìàðãàæ áóé
òîõèîëäîëä õóóëü òîãòîîìæîîð áàòàëãààæñàí äýýðõ àæèëëàãààíóóäûã
á¿ðýí ã¿éöýä ÿâóóëàõ íü ãàðöààã¿é áîëîõ áºãººä õàðèí ø¿¿ãäýã÷ ãýì
áóðóóãàà õ¿ëýýæ áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä ýäëýõ çàðèì ýðõýýñýý
òàòãàëçâààñ íîòëîõ àæèëëàãàà õºíãºðºí ø¿¿õèéí õýëýëö¿¿ëãèéã
òîâ÷ ÿâóóëæ áîëîõîîñ ãàäíà ãîìäîë õýëýëöýõ ÷ øààðäëàãàã¿é áîëäîã
àæýý.
Ýíý íü ÿëûí òîõèðîî ãýñýí îéëãîëòûã áèé áîëãîæ íèéòèéí ýðõ ç¿éò
îðíóóä ýð¿¿ãèéí ïðîöåññòîî XIX ä¿ãýýð çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñààñ
õýðýãëýæ ýõýëñíýýñ õîéø ÿë òîõèðñíîîñ ãàðäàã îëîí òàëûí õýìíýëò,
òàëóóäàä àøèãòàé áàéäëààñàà èõýä òàðõàæ îäîî ýäãýýð óëñ îðíóóäûí
ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû íýã ÷óõàë ñòàíäàðò áîëæýý. ÀÍÓ, Àíãëè,
Àâñòðàëèéí õóóëü÷èä, ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí äóíä ÿë òîõèðîõ íü èõýýð
ø¿¿ìæëýãääýã áîëîâ÷ õýðýâ õîðèãëîâîë ýð¿¿ãèéí æóðìààð õýðýã
õÿíàõ àæèëëàãààíû à÷ààëàë äàðóé àðàâ äàõèí íýìýãäýæ õÿìðàëä îðíî
ãýñýí ñóäàëãàà ãàðñàí þì áàéíà. Òèéìýýñ ýíý èíñòèòóòûã õàñàõ, áîëèõ
òóõàé áèø õàðèí ýðõ ç¿éí îð÷èíã ñàéæðóóëæ ø¿¿õèéí õÿíàëòûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àñóóäàë ë ÿðèãääàã.
Ø¿¿ãäýã÷èä ãýì áóðóóãàà õ¿ëýýõ ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ ãîë õºø¿¿ðýã
íü ìýäýýæ ãýìýý õ¿ëýýñíèé õàðèóä ÿëûí òàë äýýð òºðººñ çîõèõ õºíãºëºëò
¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë. Òàëóóä ýíý òàëààð òîõèðîëöîîíä õ¿ð÷ ìàðãààíã¿é
áîëîõ íü õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿íäñýí
íºõöºë þì. Ýíý áîë àìüäðàëä áàéäàã, áîäèò áàéäëààñ áèé áîëñîí
ç¿éë áèëýý. Õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýñíýýð
ø¿¿õ, ïðîêóðîð, öàãäàà áîëîí ºìãººëëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí
àëáàí õààã÷äûí õýðãèéí à÷ààëàë áóóð÷ íºãºº òàëààð ø¿¿õèéí
øèéäâýð òàëóóäûí õóâüä ÿìàð íýãýí ýðñäýëèéã àãóóëäàãã¿é, ìºí
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû çàðäëûã ýðñ áóóðóóëæ ÿëëàõ òàëûí

Albert W. Alschuler, Plea Bargaining and It’s History, 13 Law & Soc’y rev. 211(1979)
õóâüä ÷ õýðýã öàãààäàõ ýðñäýëã¿é, ºìãººëºõ òàëûí õóâüä ÷ õàòóó
ÿë øèéòãýëýýñ çàéëñõèéõ, õýðãèéí õîõèðîã÷èä ãýð÷¿¿äèéã ø¿¿õ
õóðàëäààíä ìýä¿¿ëýã ºãºõ àìàðã¿é äàâààíààñ ÷ºëººëæ åðºíõèéäºº
ø¿¿í òàñëàõ àæèëëãààíû ÷àíàðò ýåðýãýýð íºëººëäºã áàéíà.
• Çàðèì óëñûí ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ äàõü ÿë òîõèðîõ àæèëëàãàà

ÀÍÓ-ûí ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ äàõü ø¿¿õèéí àæèëëàãàà íü ø¿¿õýä
øèëæèæ áóé ÿëëàãäàã÷ õîëáîãäñîí õýðýãòýý ãýì áóðóóòàéãàà õ¿ëýýí
çºâøººð÷ áàéãàà ýñýõýýñ õàìààðàí “õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà” ýñâýë “ø¿¿õ õóðàëäààíààð ø¿¿í
òàñëàõ àæèëëàãàà” ãýñýí õî¸ð õýëáýðýýð ¿ðãýëæèëäýã. Ø¿¿ãäýã÷
òóõàéí ãýìò õýðãèéã ¿éëäýýã¿é áîëîõîî èëýðõèéëñýí òîõèîëäîëä ø¿¿õ
õóðàëäààí õèéæ ø¿¿ãäýã÷ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàé ýñýõèéã
òîãòîîäîã, õàðèí ãýì áóðóóãàà õ¿ëýýí çºâøººð÷ áóé òîõèîëäîëä ÿë
òîõèðîëöîõ áàéäëààð áóþó õÿëáàðøóóëñàí æóðìûí õ¿ðýýíä õýðãèéã
øèéäâýðëýäýã. Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí
õýëýëöýõ àæèëëàãààíû ¿íäñýí õýëáýðèéã ÿë òîõèðîëöîõ áóþó Plea
bargaining ãýæ ÀÍÓ-ä îéëãîäîã àæ. ßëûí òîõèðîëöîî áîë ¿íäñýíäýý
ìýòãýëöýýíò òîãòîëöîîíû ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿äèéí íýã þì. Ïðîêóðîðîîñ
¿éëäñýí ÿëëàõ ä¿ãíýëòòýé òàíèëöñàí ÿëëàãäàã÷ààñ ø¿¿õ ò¿¿íèéã
ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëýõýýñ ºìíº ïðîêóðîðûí ÿëëàõ ä¿ãíýëòèéã õ¿ëýýí
çºâøººð÷ áàéãàà ýñýõèéã àñóóäàã. Á¿õ ìóæ óëñàä ÿëëàãäàã÷ ýíý
òàëààð ãýì áóðóóòàé (Guilty Pleas), ýñâýë ãýì áóðóóã¿é (Not Guilty
Pleas) ãýñýí ìýäýãäýë õèéõèéã çàðèì ìóæ óëñàä òîäîðõîé áóñ
ìýäýãäýë (Nolo Contendere Pleas)õèéõèéã çºâøººðäºã. Ø¿¿ãäýã÷èéí
ºìãººëºã÷, óëñûí ÿëëàã÷ õî¸ðûí òóõàéí ãýìò õýðýãò ø¿¿ãäýã÷èéí
ãýì áóðóóãèéí àñóóäëààð íýã øèéäýëä õ¿ðýõýýð õýëýëöýýð õèéõèéã
ãýì áóðóóãèéí òîõèðîëöîî ãýäýã. Òàëóóä ø¿¿ãäýã÷èéí ¿éëäëèéí òîî,
õýðãèéí ç¿éë÷ëýë áóþó àíãèëàë, ÿëûí õýìæýýí äýýð òîõèðîëöîæ
áîëíî. Ø¿¿ãäýã÷ õýä õýäýí ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí ¿åä òýäãýýðèéí àëü
íýãä ãýì áóðóóòàéãàà õ¿ëýýñýí òîõèîëäîëä áóñàä ãýìò õýðýãò ÿëëàõã¿é
áàéõààð òîõèðîõûã õýâòýý áóþó ãîðèçîíòàëü, ãýìò õýðãèéí àíãèëàë
äýýð, òóõàéëáàë ø¿¿ãäýã÷ òîäîðõîé ãýìò õýðýã ¿éëäñýíýý õ¿ëýýí
çºâøººðâºë óã ãýìò õýðýãò õàìààð÷ áîëîõ èë¿¿ õ¿íä ç¿éë ýñâýë
õýñãýýð ÿëëàõã¿é áàéõààð òîõèðîõûã áîñîî áóþó âåðòèêàëü òîõèðîî,
ìºí çºâõºí îíîãäóóëàõ ÿëûí õýìæýýã áàãàñãàæ òîõèðîëöîõûã ÿë
òîõèðîõ ãýæ íýðëýäýã. Õýä õýäýí íîöòîé ¿éëäýë á¿õèé ãýìò õýðýãò
õîëáîãäñîí ø¿¿ãäýã÷èéí õóâüä äýýðõ ãóðâàí òºðëèéí òîõèðîî çýðýã
ÿâàãäàõ áîëîìæòîé.
ÕÁÍÃÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí áîëîí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ ýðõ ç¿éä
ÿë òîõèðîëöîõûã (Urteilsabsprachen) áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû

Chemerensky Levenson, Plea bargaining and guilty pleas, Criminal Procedure 659 (2005)
¿íäñýí çàð÷èì áîëîí ¯íäñýí õóóëüä õàðø ãýæ ¿çýæ îëîí æèëèéí
òóðøèä õ¿ëýýí çºâøººðºãääºãã¿é áàéæýý. 1970-ààä îíîîñ Ãåðìàíû
ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä òàëóóä ÿëûí òîõèðîî õèéõ
íü çºâõºí òºâºãòýé, îëîí õîíîãîîð ñóíæèðàí ¿ðãýëæëýõ ïðîöåññóóäûí
õóâüä çàéëøã¿é øààðäëàãààð ïðàêòèê õýëáýðýýð õýðýãëýãäýõ áîëñîí.
Àëáàí ¸ñîîð õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàõã¿é áàéñíààñ õýðýã ýöýñëýí
øèéäâýðëýõ ¿åä çºð÷èë á¿õèé íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýõ íü îëîíòàà. Ýíý
çºð÷ëèéã àðèëãàõ òàëààð ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, óëñ òºð÷èä ñàíàë áîäëîî
èëýðõèéëæ ñàíàë ãàðãàæ áàéñàí áîëîâ÷ õ¿ëýýí àâàõ íèéãìèéí óóð
àìüñãàë, óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë á¿ðäýýã¿é áàéæýý. Õàðèí 2005
îíû 3 äóãààð ñàðä Ãåðìàíû Äýýä ø¿¿õ íýãýí øèéäâýðòýý òóñ óëñûí
õóóëü òîãòîîã÷äîä ÿëûí òîõèðîîíû òàëààð õóóëü, ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý
òîãòîîõûã óðèàëñíààð 2009 îíû 5 äóãààð ñàðûí 28-íû ºäºð Ãåðìàíû
ïàðëàìåíòààñ Ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ äàõü òîõèðîëöîîíû òóõàé õóóëèéã
áàòëàí ãàðãàæ ìºí îíû 09 ä¿ãýýð ñàðààñ ìºðäºí áîëñîí.
Èòàëè óëñ íü õýäèéãýýð óëàìæëàëààðàà ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éòýé
áîëîâ÷ Ãåðìàíûã áîäîõîä ººðèéí ïðîöåññûí õóóëèóääàà ìýòãýëöýýíò
ñèñòåìèéí ýëåìåíò¿¿äèéã ýðòíýýñ íýâòð¿¿ëñýí óëñ. Ãåðìàí, Èòàëèéí
ýð¿¿ãèéí ïðîöåññò ÿë òîõèðîëöîõ (patteggiamento) àæèëëàãàà
¿íäñýíäýý òºñòýé áîëîâ÷ ø¿¿ã÷èéí îðîëöîîãîîðîî ÿëãààòàé. Ãåðìàíä
ø¿¿ã÷ òàëóóäûí òîõèðîëöîîíä áèå÷ëýí îðîëöîæ çàðèì òîõèîëäîëä
ìàíëàéëäàã, óäèðääàã áàéõàä Èòàëèä ø¿¿ã÷ èäýâõã¿é, õºíäëºíãèéí
áàéð ñóóðèíààñ õàíääàã áàéíà.
• Ìàíàé óëñûí ÝÁØÕ-ä áóé çîõèöóóëàëò

Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 48 äóãààð
á¿ëýãò òîäîðõîé òºðëèéí õºíãºí ãýìò õýðýãò õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð çààæýý. Ýäãýýð ãýìò õýðãèéí
ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, õîõèðîã÷ õàðèëöàí çºâøººð÷, õ¿ñýëò ãàðãàñàí
áºãººä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ ãýìò õýðýã ¿éëäñýíýý õ¿ëýýí çºâøººðñºí,
õîõèðîã÷ õîõèðëûí òàëààð ìàðãààíã¿é áîë õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí
æóðìààð øèéäâýðëýíý ãýæýý. Öààøèëáàë ïðîêóðîð ÿëëàãäàã÷èä
îíîãäóóëàõ ÿëûí òºðºë, õýìæýýíèé òàëààð ñàíàë áè÷èæ ÿëëàãäàã÷,
õîõèðîã÷èä òàíèëöóóëàõ çîõèöóóëàëò áàéãàà ó÷èð ¿¿íèéã ìýòãýëöýýíò
òîãòîëöîîò ýðõ ç¿éí ñèñòåìèéí ÿëûí òîõèðîîíû èíñòèòóòòýé àäèëòãàí
¿çýõ áîëîìæòîé.
2008 îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò Íèéñëýëèéí ø¿¿õýýñ ÿâóóëñàí
ñóäàëãààãààð ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëñýí íèéò õýðãèéí 90 îð÷èì õóâüä
ø¿¿ãäýã÷ ººðèéí ãýì áóðóóã õ¿ëýýæ ø¿¿õýýñ õºíãºí ÿë øèéòãýë
õ¿ññýí áàéíà. Ãýòýë ÝÁØÕ-èéí 48 äóãààð á¿ëýãò çààñàí æóðìààð
õÿíàí øèéäâýðëýãäñýí õýðýã Íèéñëýëèéí õýìæýýíä áàðàã áàéõã¿é,
õàðèí óëñûí õýìæýýíä Ñ¿õáààòàð àéìàãò Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé
àíãèéí 151 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí áóþó àëäóóë ìàë çàâøñàí öººí òîîíû
õýðãèéã ìºí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýñýí ìýäýý ãàð÷ýý. Õýðãèéã
õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿íäñýí íºõöºë øààðäëàãà
íèéò õºíãºí õýðãèéí äèéëýíõ õóâüä õàíãàãäñààð áàéõàä ýíý æóðìûã
õýðýãëýõã¿é áàéãàà ãîë øàëòãààíûã Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëèéã áàðèìòàëæ õîõèðîã÷ íü ÿëëàãäàã÷
ø¿¿ãäýã÷òýé ýâëýðñýí òîõèîëäîëä ýð¿¿ãèéí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîõ
áîëîìæ õóóëüä áàéãàà ÿâäàë ãýæ õóóëü õýðýãëýã÷èä ¿çäýã. Õýäèéãýýð
àìüäðàë äýýð õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ
íºõöºë, ýð¿¿ãèéí õýðãèéã îðîëöîã÷èä ýâëýðñíýýð õýðýãñýõã¿é áîëãîõ
íºõöºë èõýíõè òîõèîëäîëä äàâõàöäàã ÷ ýíä äàðààõ ¿íäñýí ÿëãàà áóéã
àíõààðàõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí
øèéäâýðëýõäýý ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºëñºí
áàéõûã øààðäàõã¿é õàðèí õîõèðëûí õýìæýýí äýýð òàëóóä ìàðãààíã¿é
áàéõ ó÷èðòàé. Ìºí ø¿¿ãäýã÷èä àøèãòàé áàñ íýã äàâóó òàë íü
ø¿¿ãäýã÷èéã çààâàë àíõ óäàà ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áàéõûã øààðäàõã¿é
áîëíî. Õºíãºí õýðãèéí õóâüä ÿë òîõèðîî, ýâëýðýë õî¸ðûí õîîðîíä áàãà
ÿëãàà ãàð÷ áóé áîëîâ÷ ýâëýðýõ áîëîìæã¿é áóñàä àíãèëëûí õýðãèéí
õóâüä ÿëûí òîõèðîîíû à÷ õîëáîãäîë àñàð íýìýãäýõ íü òîäîðõîé.
Õ¿íäýâòýð õýðã¿¿äèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð øèéäâýðëýõ òóõàé
ìîíãîëûí õóóëü÷äûí õ¿ðýýíä íýëýýä ÿðèãääàã áîëîâ÷ õ¿íä, îíö õ¿íä
õýðýãò õýðýãëýõ òàëààð õºíäºõã¿éã õè÷ýýäýã.
• ßë òîõèðîëöîõ àñóóäàë áîëîí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü,

Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëãààíû ¿íäñýí çàð÷ìóóäûí
íèéöòýé áàéäàë, ø¿¿ìæ
ßëûí òîõèðîî õèéõ çàìààð õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õÿíàí
øèéäâýðëýõ íü äýýð äóðäñàí îëîí äàâóó òàëûã áèé áîëãîõ áîëîâ÷ ÿëûí
òîõèðîîã õýðýãëýäýã óëñóóäûí îëîí íèéò áîëîí õóóëü÷ ñóäëàà÷äûí
ç¿ãýýñ áàãàã¿é ø¿¿ìæëýëä ºðòäºã. ¯¿íýýñ õàìãèéí íîöòîé íü õýðãèéã
ø¿¿õ õóðàëäààíààð õýëýëöýõèéí ýðñäëýýñ ýìýýæ ãýìò õýðýã ¿éëäýýã¿é
ãýì áóðóóã¿é õ¿ì¿¿ñ ÷ çàðèìäàà ïðîêóðîðûí øàõàëòàä àâòàí õèëñ
õýðýã õ¿ëýýæ ÿë òîõèðîëöîõ òîõèîëäîë ãàðäàã áàéäàë. Ýíý íü ìýäýýæ
ýð¿¿ãèéí ïðîöåññä ÿëëàõ áîëîí ºìãººëºõ òàëóóäûí ýçëýõ áàéð ñóóðèéí
òýíöâýðã¿é áàéäàëòàé, òóõàéëáàë öàãäàà, òàãíóóë, òóñãàé àëáàäûã
íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëàõàä àøèãëàõ áîëîìæ, õýðãèéí àëü ÷ íîòëîõ
áàðèìò ïðîêóðîðûí ºìíº íýýëòòýé áàéäàã çýðãýýðýý ºìãººëºã÷ººñ èëò
äàâóó áàéäàãòàé õîëáîîòîé áºãººä ïðîêóðîðîîñ ÿëûí ñàíàëûã ýõýëæ
òàâèõ, óëìààð òóëãàõ øàõàõ, ñàíàë ýñ íèéëâýýñ ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
èë¿¿ õ¿íä ç¿éë, õýñãýýð ÿëëàõ, èë¿¿ íîöòîé íîòîëãîî ãàðãàæ èðíý ãýõ
ìýòýýð ñ¿ðä¿¿ëýõ íü îëîíòàà áàéäàã áàéíà.

Chemerensky Levenson, Plea bargaining and guilty pleas, Criminal Procedure 649 (2005)
ªºð íýãýí ø¿¿ìæëýëä ºðòäºã ç¿éë áîë ÿëûí òîõèðîî çºâõºí òàëóóäûí
õîîðîíä ÿâöóó õ¿ðýýíä ÿâàãääàã òóë õýðãèéã ø¿¿õ õóðàëäààíààð
õýëýëöýõòýé õàðüöóóëâàë îëîí íèéòèéí õàðàà õÿíàëòààñ ãàäóóð, äàëä
øèéäâýðëýýä áàéãàà ìýò ñýòãýãäýë òºð¿¿ëäýã. Ýíý íü ø¿¿í òàñëàõ
àæèëëàãàà èë òîä íýýëòòýé áàéõ çàð÷èìä õàðøëàõ íü îéëãîìæòîé
áºãººä îëîí íèéòèéí äóíä øèéäâýðèéí òàëààð ýðãýëçýõýä òºð¿¿ëýõýä
õ¿ðãýäýã. Äàðàà÷èéí ø¿¿ìæëýëò ¿çýë áîäîë áîë ø¿¿ãäýã÷ ¿éëäñýí
õýðãèéíõýý òºëºº á¿ðýí ã¿éöýò øóäàðãà øèéòãýëèéã õ¿ëýýõã¿é
áàéãàà, ÿë çàâøààä áàéíà ãýæ ¿çäýã ÿâäàë. Áàñ íýã ø¿¿ìæëýë áîë
ø¿¿ãäýã÷, óëñûí ÿëëàã÷ òîõèðñíîîð õîõèðîã÷èéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû
àøèã ñîíèðõîë àíõààðëààñ ãàäóóð õîöðîõ, ¿ë òîîöîãäîõ àñóóäàë àæýý.
Äýýð äóðäñàí ø¿¿ìæ¿¿ä á¿ãä ìàíàé óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä òóñãàãäñàí
“ÿë, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõ ¿íäýñëýëèéã çºâõºí õóóëèàð
òîãòîîõ”, “ãýì áóðóóòàé íü çºâõºí ø¿¿õýýð òîãòîîãäñîí ýòãýýäýä
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ”, ºðãºí óòãààðàà ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
ãàðöààã¿é áàéõ çàð÷ìóóäòàé õîëáîîòîé þì. Ìºí ñ¿¿ë÷èéí àðãóìåíò
áîë õóóëèéí ºìíº á¿ãä òýãø áàéõ çàð÷èì àëäàãäàõ ººðººð õýëáýë õýí
ñàéí ºìãººëºã÷èéã ºíäºð ¿íýýð õºëñëºí àâ÷ ÿëûí òîõèðîî ñàéí õèéæ
áàéíà òýð õ¿í èë¿¿ õºíãºí ÿë øèéòãýë àâ÷ áàéõàä çàðèì ø¿¿ãäýã÷ èéì
áîëîìæã¿é áàéõ ÿâäàë þì. Ìºí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòýõ õóóëèéí
“ãýì áóðóóã¿é õýíä ÷ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõã¿é áàéõ”, “ãýìò
õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä íýã á¿ðò ¿éëäýë á¿ðèéíõ íü òºëºº çîõèõ ÿëûã
øóäàðãààð îíîãäóóëàõ” çàð÷ìóóä ÷ ýíä õºíäºãäºæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí
ÿëûí òîõèðîîã ýð¿¿ãèéí ïðîöåññûí “õóóëèéí õýðãèéí áàéäëûã òàë
á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîéãîîð òîãòîîõ”, “ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààã
òàëóóäûí ýðõ òýãø áàéäàë, ìýòãýëöýýíèé ¿íäñýí äýýð ÿâóóëàõ”,
“ø¿¿ãäýã÷èä ñîíñãîñîí ÿëûã íîòëîõ ¿¿ðãèéã ïðîêóðîð õ¿ëýýõ”, “ãýì
áóðóóã¿éä òîîöîõ”, “ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã ãàãöõ¿¿ ø¿¿õ õýðýãæ¿¿ëýõ”
çàð÷ìóóäàä òèéì ÷ íèéöòýé áóñ ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çäýãýýñ ãàäíà ø¿¿ã÷
õàðààò áóñ áàéæ ãàãöõ¿¿ õóóëüä çàõèðàãäàí ø¿¿í òàñëàõ àæèëàëãààã
ÿâóóëàõ òóõàé ¿íäñýí õóóëèéí çààëò ÷ ïðîêóðîð, ºìãººëºã÷
õî¸ðûí õýðãèéí òàëààð õèéñýí òîõèðîîã ø¿¿ã÷ äàãàõ àëáàòàé áîëæ
áàéãààãààðàà áàñ áèåëýãäýõã¿é áîëæ áàéãàà þì.
Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí ìýòãýëöýýí õýðýãòýí, õîõèðîã÷ õî¸ðûí õîîðîíä
ãýõýýñýý òºðèéí õóóëü çºð÷ñºí ýòãýýä, òºðèéí õóóëèéí ìàíàà
ïðîêóðîð õî¸ðûí õîîðîíä ¿¿ñäýã íü òàëóóäûí ýâëýðýëä ýðõ ç¿éí
¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõºä áýðõøýýëòýé áàéäëûã áèé áîëãîäîã. Èðãýíèé
õýðýãò òàëóóä ýâëýðñíýýð õýðýã øèéäâýðëýãäýæ ººðèéí íóòàã äýâñãýðò
¿¿ñýí ìàðãààí á¿ðèéã çààâàë òàñëàæ áàéõ òºðèéí àøèã ñîíèðõîë
àìæèëòòàé áèåëæ áàéõàä ýð¿¿ãèéí õýðýãò ÿâàãäàõ ýâëýðýë íü õýðãèéã
ýöýñëýí øèéäâýðëýæ áàéãààãààðàà òºðèéí íýã ñîíèðõîë õàíãàãäàõ
áîëîâ÷ òºðèéí õóóëü õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ íºãºº àøèã ñîíèðõîëä
íü õàðø áàéõ áîëîìæòîé. Çàðèìäàà ýð¿¿ãèéí õýðýã äýõ ýâëýðýë áóþó
ÿëûí òîõèðîëöîî íü õýðãèéí õîëáîãäîã÷èä õîõèðîëòîé áàéõ íü ÷
áèé. Íîòëîõ áàðèìòûí èëò äàâóó áàéäëààð óëñûí ÿëëàã÷ ñ¿ðä¿¿ëæ
ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èä òèéì ÷ òààòàé áóñ, õàðüöàíãóé
øóäàãà áóñ íºõöëèéã òóëãàí çºâøººð¿¿ëýõ íü ÷ áèé. Ýíý óòãààðàà
ÿëûí òîõèðîî íü õýðýãò õîëáîãäñîí ýòãýýäèéí õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ,
ýðõ ÷ºëºº áîëîí òºðèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûí òýíöâýð
äýýð îðøèæ àëü àëèíä íü ¿éë÷èëæ ÷àäàæ áàéâàë ò¿¿íèéã ýð¿¿ãèéí
ïðîöåññûí íýãýí äýâøèëòýò èíñòèòóòýä òîîöîæ àâ÷ õýðýãëýõýä
áîëîõã¿é ç¿éëã¿é.
“ÖÀÃÄÀÀÃÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÛÍ ÌªÐÄªÍ ÁÀÉÖÀÀÃ×ÄÛÍ
ÓËÑÛÍ V ÇªÂËªÃªªÍ”-ªªÑ ÃÀÐÑÀÍ ÑÀÍÀË, ÇªÂËªÌÆ
“Ýð¿¿ãèéí õóóëèéã õýðýãëýõ ÿâöàä ãàð÷ áóé áýðõøýýë, ò¿¿íèéã

àðèëãàõ àðãà çàìóóä” ñýäýâò õýëýëö¿¿ëãýýñ ãàðñàí íýãäñýí
ñàíàë, çºâëºìæ
1. Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã çºâ ç¿éë÷ëýõ àñóóäëûã àíõààðàõ

øààðäëàãàòàé. Ç¿éë÷ëýëýýñ øàëòãààëæ ÿëûí áîäëîãî õýðýãæäýã,
ç¿éë÷ëýõäýý íîòëîõ áàðèìòûã ìàø ñàéí öóãëóóëæ áîëñîí àñóóäëûã
áîëñîí ÷èãýýð íü ñýðãýýí ãàðãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàéã àíõààðàõ.
2. Ìºðäºí áàéöààã÷èä Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò äàãàæ
ìºðäºãäºæ áàéãàà õóóëèóäûã ìàø ñàéí ñóäàëæ èæèë òºñòýé õóóëü,
ò¿¿íèé çààëò íýã á¿ðèéã õîîðîíä íü ÿëãàí îéëãîõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë,
èðãýíèé áîëîí çàõèðãààíû õýðýã çºð÷ëººñ ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ÿëãàõ
øààðäëàãàòàé, ìºí ¸ñ ñóðòàõóóíû áîëîí çàí çàíøëûí øèíæòýé
¿éëäëèéã ãýìò õýðýãò òîîöîæ áàéãààä àíõààðàë õàíäóóëàõ.
3. Òóõàéí ãýìò õýðýã ÿìàð ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã àãóóëæ
áàéãààã ìàø ñàéí ñóäàëæ ¿çýýä çºâ ç¿éë÷ëýõ õýðýãòýé. Ìýðãýæëèéí
óð ÷àäâàð, õóóëü òîãòîîìæèéí áîëîâñðîíãóé áóñ õèéäýëòýé õîëáîîòîé
àñóóäëààñ øàëòãààëæ ýð¿¿ãèéí õýðýã áóðóó ç¿éë÷ëýãäýõ ÿâäàë
áàéãààã àíõààð÷, öààøèä ýíý òàë äýýð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõ.
Ç¿éë÷ëýõäýý øèíæëýõ óõààíû îëîëò, äýâøèëòèéã àøèãëàõ, ïðàêòèê
òóðøëàãà çýðãèéã õýðýãëýõ õýðýãòýé.
4. Çàõèðãààíû çºð÷ë¿¿ä Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæòîé äàâõàðäàæ
áàéãààã ººð÷ëºõ, èæèë òºðëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áàéãàà
çàõèðãààíû çºð÷èë íü õîõèðëûí õýìæýýíýýñ õàìààð÷ ãýìò õýðýã
áîëæ áàéãààã ººð÷ëºõ. Àëü íü ãýìò õýðýã, àëü íü çºð÷èë áîëîõûã
àíõààðàõ.
5. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò øóóä áóñ íîòëîõ áàðèìò áºãººä çºâõºí
òóñãàé ìýäëýã á¿õèé ìýðãýæèëòíèé ãàðãàæ áàéãàà ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò
ãýäãèéã àíõààð÷, çºâõºí øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã áàðüæ õýðãèéã
øèéäâýðëýäýã ÿâäëûã òàñëàí çîãñîîõ.
6. Èø òàòñàí ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé øèíæ íü õóóëü
ººð÷ëºãäºõººð ººð÷ëºãäºæ áàéãàà íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà.
7. Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã ¿íäýñëýë áîëãîí ýð¿¿ãèéí
õýðýã ¿¿ñãýæ áàéãàà íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéãàà, õºäºëìºðèéí õºëñíèé
äîîä õýìæýý íü ÿëûí áîäëîãîä íºëººëæ áàéãààã àíõààð÷ ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãàä ýíý òàëààð ñàíàë õ¿ðã¿¿ëýõ.
62
2011] Ñàíàë, çºâëºìæ 63
8. Çàðèì òºðëèéí ãýìò õýðýãò õóóëü òîãòîîã÷îîñ ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé ñóáúåêòèâ òàëûí øèíæèéã òîäîðõîé òóñãàæ ºãºõ.
9. Îäîîãèéí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä íèéãýìä áàéõã¿é ãýìò ¿éëäëèéã
ãýìò õýðýãò òîîöîæ áàéãààã àíõààðàõ. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí èéì ç¿éë,
àíãèóäûã õ¿÷èíã¿é áîëãóóëàõààð ñàíàë áîëîâñðóóëàõ.
10. Ãýìò õýðãèéí øèíæèéã ÿëèìã¿é àãóóëàõ ¿éëäýë ãýæ þóã
îéëãîõ òàëààð òîäîðõîé òóñãàõ.
11. Çàðèì òºðëèéí ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðýãò õóâü õ¿íä íü ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ áèø, õóóëèéí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ.
12. ßëûí áîäëîãîä àëáàäàí õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõ àñóóäëûã
îðóóëàõ.
13. Àëáàí òóøààëûí ãýìò õýðã¿¿ä íü õ¿íäýâòýð ãýìò õýðãèéí
àíãèëàëä õàìààðàãäàæ áàéãààä àíõààð÷ õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò õýðã¿¿äýä
õàìààðóóëàõ, õîõèðëûí õýìæýýã àíõààðàõ.
14. Õýýë õàõóóëü ºãñºí õ¿í, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéã ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãàä òàòàõã¿é áàéõàä àíõààðàõ.
15. Õèéñýí àæëûí òºëºº øàí, õàðàìæ àâ÷ áàéãàà ãýìò õýðãèéã
õýýë õàõóóëü àâàõ ãýìò õýðãýýð øàëãàæ øèéäâýðëýõýä õ¿íäðýëòýé
áàéíà.
16. Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíóóäûí á¿ðýí ýðõèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ
àñóóäàëä àíõààðàõ.
17. Ãýìò õýðãèéí òàëààð ìýä¿¿ëýã ºã÷ áàéãàà ýòãýýäèéã õàìãààëàõ
òàëààð àíõààðàõ.
18. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 55 äóãààð ç¿éëä çààñàí õºíãºð¿¿ëýõ íºõöºë
áàéäàë ãýñýí çààëò íü òýð á¿ð õýðýãæèõã¿é áàéãààã àíõààð÷, öààøèä
õýðýãæ¿¿ëýõýä àíõààðàõ.
19. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí çàðèì ç¿éë, çààëòûã ºíººãèéí íèéãýìòýé
íèéö¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
20. Òîäîðõîé òºðëèéí òóõàéëáàë: Áàéãàëü îð÷íû ýñðýã ãýìò õýðýãò
õîõèðëûí àñóóäëûã àíõààð÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.
“Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàð÷ áóé
òóëãàìäñàí àñóóäëóóä” ñýäýâò õýëýëö¿¿ëãýýñ ãàðñàí íýãäñýí ñàíàë,
çºâëºìæ
1. Áàéöààí øèéòãýõ õóóëü íýã õýðãèéã íýã ë óäàà øèéäíý ãýñýí

õàíäëàãûã õóóëü òîãòîîã÷èä øèéäýæ ºãºõ ¸ñòîé.
2. Õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîæ õýðãèéã á¿õ òàëààñ íü
íîòëîõ, öàãààòãàõ, ÿëëàõ, õ¿íäð¿¿ëýõ, õºíãºð¿¿ëýõ á¿õ àæèëëàãààã
“òºð õàðèóöíà” ãýæ çààñàí áàéãààãààñ õàìààðàí ÝÁØÕ-èéí õ¿ðýýíä
ºìãººëºã÷èéí ýðõ ç¿éí îð÷èí õÿçãààëàãäìàë áàéäãààñ õýðýã á¿ðòãýëò,
ìºðäºí áàéöààõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿åä õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí
áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ºìãººëºã÷äèéí õîîðîíä õàðèëöàí îéëãîìæã¿é
áàéäàë ¿¿ñ÷ áàéãààä àíõààð÷, ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà.
3. Òîäîðõîé òºðëèéí ãýìò õýðýãò íîòëîõ àæèëëàãààã òýð áîëãîí
õèéæ ÷àäàõã¿é áàéãààã àíõààð÷, ýíý ÷èãëýëýýð ñóäàëãàà, íîòîëãîîíû
àæèë õèéäýã ìýðãýæèëòí¿¿äèéã òàòàæ îðîëöóóëàõ, ñóðãàëòûí
øèíýëýã àðãà áàðèëûã õýðýãëýõ õýðýãòýé áîëîîä áàéíà.
4. Øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã, øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëòèéã
÷óõàë÷ëàí ¿çýæ áàéíà. Øèíæèëãýýã õèéëãýõã¿éãýýð õýðýã
øèéäýãäýõã¿é áàéãààä àíõààðàõ. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò áîë øóóä áóñ
íîòëîõ áàðèìò ãýäãèéã ìºðäºí áàéöààã÷èä àíõààðàõ.
5. Ãýìò õýðãèéí õàëóóí ìºðººð íü èëð¿¿ëýõ àæèëëàãààã
ñàéæðóóëàõ, äýâøèëòýä õ¿ðýõèéí òóëä õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã õèéõ
àæèëòíóóäûí ìýäëýã áîëîâñðîë, òåõíèê õàíãàëòûã ñàéæðóóëàõ
õýðýãòýé. Èéìä õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã, øèíæèëãýý õèéõ àæèëëàãààíä
áàðóóíû îðíû òóðøëàãûã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
6. Ãýìò õýðýãò õàìòðàí îðîëöñîí áàéæ áîëîõ ýòãýýä¿¿äèéí
¿éëäëèéã á¿ðýí øàëãàäàãã¿é, øààðäëàãàòàé ãýð÷, õîõèðîã÷äûã îëæ
áàéöààõ òàëààð àæèëëàäàãã¿é, ìýä¿¿ëã¿¿äèéí õîîðîíäûí çºð¿¿ã
àðèëãàæ ¿íýí áàéäëûã òîãòîîõûí òóëä õýðãèéí íîòëîõ áàðèìòàà
äàõèí øàëãàäàãã¿é ãýñýí àñóóäëóóä áàéãààã àíõààðàõ.
7. Ýä ç¿éëèéí ¿íýëãýý äàõèí õèéëãýõ, õîõèðëûí õýìæýýã á¿ðýí
ãàðãóóëàõ, õîõèðëûí òîîöîîã çºâ õèéõ, áóñäûã çàëèëàí ìýõëýæ àâñàí
ýä ç¿éë, ìºíãèéã þóíä çàðöóóëñíûã õºäºëáºðã¿é, çºð¿¿ã¿é òîãòîîõîä
àíõààð÷, õýðãèéã òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí áîäèòîé òîãòîîõ õýðýãòýé.
8. Ø¿¿õýýñ ºìíº íü íýìýëò ìºðäºí áàéöààëòàä áóöààñàí çàõèðàìæ,
òîãòîîë, ìàãàäëàë ýäãýýðèéí çààëòûã íýã á¿ð÷ëýí áèåë¿¿ëæ áàéæ
ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéõ.
9. Áàðèâ÷ëàãäàõ, öàãäàí õîðèãäîæ áàéãàà çýðãýýð ÿìàð íýãýí
áàéäëààð ýðõ íü õÿçãààðëàãäàæ áàéãàà òîõèîëäîë á¿ðèéã òóõàéí àð
ãýð, ºìãººëºã÷ áîëîí ìýäýãäâýë çîõèõ õ¿ì¿¿ñò íü á¿ðýí ìýäýãäýæ
ò¿¿íèéãýý áàðèìòæóóëæ áàéõ.
10. ÝÁØÕ-èéí 42, 43 äóãààð ç¿éëä çààñàí õîõèðîã÷, èðãýíèé
íýõýìæëýã÷ ãýñýí îéëãîëòóóä áèå äààñàí, òóñäàà îéëãîëò ãýäãèéã
àíõààð÷ ìºðäºí áàéöààëòûí ¿åä õîõèðîã÷, èðãýíèé íýõýìæëýã÷èéã
çºâ òîãòîîõ, ãýì õîðûí õîõèðëûã ýð¿¿ãèéí õýðýãòýé íýã ìºð øèéäýæ
áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ.
11. ÝÁØ àæèëëàãààíû àëèâàà àðãà õýìæýýã õóóëü áóñ áîëîí
¿íäýñëýëã¿é áàéõàä õýðýãëýõ íü õ¿íèé õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ,
íýð òºð, àëäàð õ¿íäýý õàìãààëóóëàõ ýðõèéã á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷èæ,
áèåèéí áîëîí ¸ñ ñóðòàõóóíû õîõèðîë ó÷ðóóëäàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ÝÁØ
àëáàäëàãûí àðãà õýìæýýí¿¿ä íü èðãýäèéí ¯íäñýí õóóëüä çààñàí ýðõ,
ýðõ ÷ºëºº, àøèã ñîíèðõëûã ÿìàð íýãýí áàéäëààð õºíäºõ, õÿçãààðëàõàä
õ¿ðãýäýã òóë õóóëèàð òîãòîîñîí áàòàëãàà øààðäàõ òºäèéã¿é òýäãýýð íü
õóóëü ¸ñíû áºãººä õóóëü ¸ñíû õàíãàëòòàé ¿íäýñëýëòýé áàéõ ó÷èðòàéã
àíõààð÷ àæèëëàõ.
12. ÝÁØÕóóëèéí 59 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíààð õîéøëóóëøã¿é
òîõèîëäîëä ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ àëáàäëàãûí àðãà õýìæýýã
õýðýãëýñýí ¿åä ïðîêóðîðûí õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, õóóëü çºð÷èõã¿é
áàéõàä àíõààðàõ.
13. ÝÁØÕóóëìèéí 68 äóãààð ç¿éëä. ãýìò õýðýãò ñýðäýãäñýí
ýòãýýäèéã öàãäàí õîðèãäîõ ¿íäýñëýëèéã çààæ ºãñºí áàéõàä õýðýã
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ààñ òýð á¿ð õýðãèéí õîëáîãäîã÷ áóþó ñóáüåêò
õýí áîëîõ, ÿìàð õýðýãò ñýðäýãäýæ áàéãàà, öàãäàí õîðèõ ¿íäýñëýë íü
þó áîëîõûã òîäîðõîé òîãòîîëã¿éãýýð çºâõºí õ¿íä ýñâýë îíö õ¿íä õýðýã
¿éëäñýí ãýõ áóþó ýñâýë îðãîí çàéëæ áîëçîøã¿é äàõèí ãýìò õýðýã
¿éëäýæ áîëçîøã¿é ãýõ ìýò áàéíãà õýðýãëýæ õýâøñýí õýäýí ¿íäýñëýë
çààæ ò¿¿íèéãýý íîòëîõ áàðèìòààð áàòàëãààæóóëààã¿é òîãòîîë áè÷èæ
èð¿¿ëñíèéã ïðîêóðîð õ¿ëýýí àâ÷ Ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàæ áàéãààã
öààøèä àíõààðàõ
14. ÝÁØÕ-èéí 69 ä¿ãýýð ç¿éëä öàãäàí õîðüæ ìºðäºõ õóãàöàà
ò¿¿íèéã ñóíãàõ æóðìûí òàëààð õóóëü÷ëàí òîãòîîæ ºãñºí. Õýäèéãýýð
ÝÁØÕ-èéí 69.1-ä çààñíààð ñýæèãòíèéã öàãäàí õîðüæ ìºðäºõ õóãàöàà
14 õîíîã áàéíà ãýñýí áîëîâ÷ ýíý íü çààâàë 14 õîíîã áàéíà ãýñýí ¿ã áèø
ãýäãèéã àíõààðàõ.
15. Ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîã÷èä ýä õºðºíãº, áèå ýðõòíýýñ
ãàäíà ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë ó÷èðäàã ãýäãèéã çàéëøã¿é àíõààð÷
õîõèðëûã ¿íýí çºâ, áîäèòîé òîãòîîæ ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýýð íºõºí
òºë¿¿ëñíýýð õîõèðîã÷èéí ýðõèéã æèíõýíý óòãààð íü õàìãààëæ
øóäàðãà ¸ñ õýðýãæèíý.
“Õ¿í àìèíû ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõ àðãà÷ëàë”,
“Øèíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéã ìºðäºí øàëãàõàä àíõààðàõ àñóóäàë”,
“Ìºðäºí áàéöààõ àëáàíä øèíý äýâøèëòýò òåõíèê, òåõíîëîãèéã
àøèãëàõ” ñýäýâò õýëýëö¿¿ëãýýñ ãàðñàí íýãäñýí ñàíàë, çºâëºìæ

1. Ìàíàé óëñàä ãåíèéí ìýäýýëýë, á¿ðòãýëèéí ñàí áèé áîëãîõ

ýðõ ç¿éí îð÷èí áèé áîëãîõ.
2. Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû æóðàìä õ¿í
íàñ áàðñàí ãýìò õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýãèéã ÿâóóëàõ ìºðäºí áàéöààã÷èéí
àæèëëàãààã ÝÁØÕ-èéí õýì õýìæýýíä íèéö¿¿ëñýí æóðàì ãàðãàõ.
3. Øèíý òºðëèéí ãýìò õýðýãòýé òýìöýõýä ìºðäºí áàéöààã÷,
ýð¿¿ãèéí òºëººëºã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷äèéí ìýäëýã óð ÷àäâàðûã
äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áàãèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð, òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëæ, òîãòìîë çîõèîí áàéãóóëàõ.
4. Õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
îíîâ÷òîé àðãà õýìæýýã áàéíãà çîõèîí áàéãóóëæ, õýâëýë ìýäýýëëèéí
áàéãóóëëàãóóäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàõ (õèëèéí á¿ñýýð íýâòðýí ãàð÷
áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí èðãýäýä õóóëü òîãòîîìæèéã ñóðòàë÷ëàõ).
5. Ãýìò õýðýã èëð¿¿ëýõ, ìºðäºõºä ìýäýýëëèéã ò¿ðãýí, øóóðõàé
àâàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ. (¯¿ðýí òåëåôîíû õýðýãëýã÷äèéí òàëààðõ
áîëîí ò¿¿íèé áàéðøèë, îðñîí, ãàðñàí ÿðèàíû æàãñààëò çýðãèéã
øóóðõàé àâ÷ áàéõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ).
6. Ãàäààäûí èðãýíèé ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí
9.4.1, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2008 îíû 03 äóãààð ñàðûí
19-íèé ºäðèéí õóðàëäààíû òýìäýãëýëèéã ¿íäýñëýí ìîíãîë èðãýä
îëíîîð çîð÷èæ, ñóð÷, àæèëëàæ, àìüäàðäàã, ãýìò õýðýãò õîëáîãäîæ
áàéãàà ÁÍÕÀÓ-ûí Áýýæèí áîëîí Õîíãêîíã, Ìàêàî, Ýðýýí, Õºõ õîò,
Ìàëàéçûí Êóàëà Ëàìïóð, ÎÕÓ-ûí Óëààí-¯ä, Ìîñêâà, Óíãàð óëñûí
Áóäàïåøò, Ñîëîíãîñ óëñûí Ñº¿ë óëñàä Ìîíãîë Óëñààñ òóñ óëñàä
ñóóãàà Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìäàä ãýìò õýðýãò õîõèðñîí áîëîí õîëáîãäîí
øàëãàãäàæ áàéãàà ººðèéí îðíû èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ,
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, ¿íäýñòýí äàìíàñàí ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, õóóëü ç¿éí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé öàãäààãèéí
àòòàøå òîìèëîí àæèëëóóëàõ àñóóäëûã øèéäâýðë¿¿ëýõ.
7. Òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñ¿ëæýý
(Óëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé ãàçàð, Àâòî òýýâðèéí ãàçàð, Òàòâàðûí
åðºíõèé ãàçàð, Ãààëèéí åðºíõèé ãàçàð, ÕÕÅÃã.ì) áàéãóóëæ,
öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëóóëàõ ýðõ ç¿éí
îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ.
“Ãîìäîë ìýäýýëëèéã øèéäâýðëýõ, ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõýä
àíõààðàõ ç¿éë, öààøèä àâàõ àðãà õýìæýý” ñýäýâò õýëýëö¿¿ëãýýñ
ãàðñàí íýãäñýí ñàíàë, çºâëºìæ

1. Ãýìò õýðãèéí òàëààð èðãýí, àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëëàãààñ èð¿¿ëñýí ãîìäîë, ìýäýýëëèéã äàâõàðäóóëàí øàëãàõ,
íýã ºðãºäëèéã îëîí ãàçàð çýðýã øàëãàõ, ãàðãàõ àñóóäàë ãàð÷
áàéãàà, ò¿äãýëç¿¿ëñýí õýðãèéí ýðýí ñóðâàëæëàëòûã õ¿ðòýýìæòýé
áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéãàà òóë òºðèéí áàéãóóëëàãóóä, ÿëàíãóÿà
õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä íýãäñýí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîõ.
2. Ò¿äãýëç¿¿ëñýí õýðýãòýé àæèëëàõ àæèëëàãààíû
òàëààð íýãäñýí áîäëîãî áîëîâñðóóëæ àëáàäûí ¿¿ðýã,
îðîëöîîã òîäîðõîé áîëãîñîí ýðõ ç¿éí àêòòàé áîëîõ.
3. ¯éëäýãäýæ áàéãàà ãýìò õýðãèéí 70 õóâü, íèéò
ò¿äãýëç¿¿ëñýí õýðãèéí 60 îð÷èì õóâèéã ýçýëæ áàéãàà áóñäûí ýä
õºðºíãèéã õóëãàéëàõ ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ àðãà çàìûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ.
4. ¯íäýñòýí äàìíàñàí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ãýìò
õýðãèéí õîõèðîã÷èä íü ãàäààäàä áàéäàã òóë ýíý òºðëèéí ãýìò
õýðãèéí ãîìäîë, ìýäýýëëèéã õîõèðîã÷ áàéõã¿é ¿íäýñëýëýýð òàòãàëçàí
õààõ, ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýñýí òîõèîëäîëä øààðäëàãàòàé õîõèðîã÷
áàéõã¿é ¿íäýñëýëýýð ò¿äãýëç¿¿ëäýã òóë ÝÁØÕ-èéí 42 äóãààð ç¿éëä
ººð÷ëºëò îðóóëæ, õîõèðîã÷èéí õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷èéã õîõèðîã÷,
èðãýíèé íýõýìæëýã÷ýýð òîãòîîí áàéöààæ áîëîõ çààëòûã îðóóëàõ.
5. Øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò ãàðààã¿éãýýñ õýðãèéã øèéäâýðëýõ
õóãàöàà óäààøèðäàã. Ò¿äãýëç¿¿ëýõ ººð ¿íäýñëýë áàéõã¿é ó÷èð çàéëøã¿é
øààðäëàãòàé ãýð÷, õîõèðîã÷ áàéõã¿é ¿íäýñëýëýýð õýðãèéã ò¿äãýëç¿¿ëæ
áàéãààã àíõààðàí ¿çýæ ÝÁØÕ-èéí 205 äóãààð ç¿éëä øèíæýý÷èéí
ä¿ãíýëò ãàðààã¿é ¿íäýñëýëýýð õýðãèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ çààëòûã îðóóëàõ.
6. Ýä ç¿éëèéí ¿íýëãýý ÿíç á¿ðýýð ãàðäàã áà íýã ýä ç¿éëèéã
òºâ, îðîí íóòãóóäàä ººð ººðººð ¿íýëäýã, õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä
õýìæýý õ¿ðýõã¿é ¿íäýñëýëýýð ãîìäîë, ìýäýýëëèéã òàòãàëçàí õààäàã,
õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîí øèéäâýðëýæ áàéãàà íü èðãýäèéã õîõèðîîæ
áàéãàà òóë ýä ç¿éëèéí ¿íýëãýýã õèéäýã íýãäñýí íýã áàéãóóëëàãàòàé áîëîõ.
7. ÝÁØÕ áîëîí ÝÕ-ä ººð÷ëºëò îðóóëàõ, õýðýâ
ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé áîë ÿìàð ç¿éë, õýñýãò ººð÷ëºëò îðóóëàõ
òàëààð õóóëèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäààñ ñàíàë àâàõ.

“Ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíä õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ íü”
ñýäýâò õýëýëö¿¿ëãýýñ ãàðñàí íýãäñýí ñàíàë, çºâëºìæ
1. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ºìãººëºë, ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà

¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã íýã ìºð øèéäâýðëýýã¿éãýýñ òýäãýýð íü ºìãººë¿¿ëýõ,
ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà àâàõ áîëîìæ íºõöºëººð õÿçãààðëàãäìàë áàéíà.
Èéìä:
• Ýð¿¿äýí ø¿¿ëòòýé òýìöýõ, ò¿¿íýýñ àíãèä áàéõàä ÷èãëýñýí
ñóðãàëòóóäûã õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàã òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí äýìæëýãòýéãýýð
á¿ñ÷èëñýí áóþó õýñýã÷èëñýí áàéäëààð øèíý àðãà, õýëáýðýýð õàìòðàí
çîõèîí áàéãóóëæ áàéõ;
• Àéìàã, íèéñëýë, ä¿¿ðã¿¿äèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí
ãàçðûí äýðãýä áàéãóóëàãäñàí Ýðõ ç¿éí òóñëàëöààíû òºâ¿¿äèéí ¿éë
àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý, ¿ç¿¿ëæ áóé ¿éë÷èëãýýíèé
òàëààð íèéòýä ñóðòàë÷ëàõ, ýðõ ç¿éí àëáàí áóñ ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà
ÿâóóëàõ àæëûã èäýâõèòýé çîõèîí áàéãóóëàõ;
• Ìºðäºí áàéöààëòûí õîéøëóóëøã¿é àæèëëàãàà, îíö õ¿íä
ãýìò õýðãèéí “õýðãèéí ãàçðûí ¿çëýã” õèéõ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã
áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ àñóóäëûã ø¿¿õýýð øèéäâýðëýõýä
ºìãººëºã÷èéã çààâàë áàéëöóóëàõ òàëààð ÝÁØÕ-èéí 40 ä¿ãýýð
ç¿éëä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð Íèéñëýëèéí
ºìãººëºã÷äèéí çºâëºëººñ æèæ¿¿ðèéí ºìãººëºã÷ àæèëëóóëàõ çîõèîí
áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýý àâàõ.
2. Áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ çºð÷èãäºõººñ
ñýðãèéëýõ, îðîëöîã÷äûí ýðõèéã õàíãàõ ¿¿äíýýñ ìºðäºí áàéöààã÷,
õýðýã á¿ðòãýã÷äèéí ºðºº òàñàëãàà, áàéöààëò, ìýä¿¿ëýã àâàõ ºðººí¿¿äýä
õÿíàëòûí êàìåð ñóóðèëóóëàõ, áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû
ÿâöûã ä¿ðñæ¿¿ëýõ, ñîðîíçîí õàëüñàíä áóóëãàæ áàðèìòæóóëàõ àæëûã
áîëîëöîîòîé á¿õ àðãà çàìààð õýðýãæ¿¿ëýõ, õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòûí àæèëëàãààíû çàðäëûí õ¿ðýëöýýã íýìýãä¿¿ëæ, îð÷èí
¿åèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ àæëûã ºðãºæ¿¿ëýõ.
3. Õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, ìºðäºí áàéöààã÷äèéí àæëûí
à÷ààëëûã áàãàñãàõ ÷èãëýëýýð ìºðäºí áàéöààã÷èéí àæëûí áàéðíû
ñòàíäàðòûã øèíýýð áèé áîëãîõ, òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ.
4. Áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä õ¿íèé ýðõ çºð÷ñºí
òàëààðõ ìýäýý, ìýäýýëëèéã õàðèëöàí øóóðõàé ñîëèëöîõ àæèëëàãààíä
ºìãººëëèéí áîëîí õ¿íèé ýðõèéí ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, èðãýä, îëîí íèéòèéí îðîëöîî, õàìòûí
àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ ñóðãàëò, õóóëèéí
áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäûí ñýòãýõ¿éí ººð÷ëºëòèéã øèíý÷ëýõ àæëûã
çîõèîí áàéãóóëàõ.
5. Í¯Á-ààñ äýìæèãäñýí Äýëõèéí õºãæèæ áóé îðíóóäûí 2008
îíû Ýð¿¿ãèéí ïðîöåññûí çàãâàð õóóëèéí çàð÷èì, õ¿íèé ýðõèéí
÷èãëýëýýð ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëæ ÝÁØ õóóëèéã ººð÷ëºí, øèíý÷ëýõ
ñàíàë áîëîâñðóóëàõ, ø¿¿õýýñ ºìíºõ ÝÁØÀ-í äàõü Õ¿íèé Ýðõèéí
òàëààðõ ÎÓ êîíâåíöèéí çààëò, çàð÷ìóóäòàé ÝÁØ õóóëü òîãòîîìæèéã
íèéö¿¿ëýõ.
6. Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ áîëîí
ñóëëàõ, ººð÷ëºõ àðãà õýìæýýíèé æóðìûã õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàëòàé
óÿëäóóëæ ººð÷èëæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ºìãººëëèéí ¿éë àæèëëàãààã
òýãø ýðõèéí çàð÷èìä íèéö¿¿ëýí ÷àäàâõèæóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã
ñàéæðóóëàõ, ãýì áóðóóã òîãòîîõûí òóëä öàãäàí õîðèõ áóñ, ãýì áóðóóã
íîòîëñíû äàðàà áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà
õýìæýý àâ÷ áàéõûã õóóëü÷ëàõ.
7. ÝÁØÕ-èéí 68 äóãààð ç¿éë“...Îðãîí çàéëæ áîëçîøã¿é...”
ãýñýí çààëòûã íýã ìºð îéëãîõ, öààøèä õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ
òàëààð õóóëü áîëîâñðóóëàõ ò¿âøèíä ñàíàë õ¿ðã¿¿ëýõ, ø¿¿õýýð ãýì
áóðóóã¿é íü òîãòîîãäîîã¿é áàéõàä ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷äûí òàëààð
õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð íèéòýä ìýäýýëýõã¿é áàéõ òàëààð
õîëáîãäîõ õóóëü, ä¿ðýìä ñàíàë îðóóëàõ.
8. ÎÓ-èéí êîíâåíö áà ò¿¿íèéã õýðýãëýõ àðãà ç¿éí òàëààð
ìýäýýëýë, ãàðûí àâëàãûã øèíý÷ëýí òàðààõ, Í¯Á–ûí 1984 îíû
êîíâåíöèéí íýìýëò ïðîòîêîëä íýãäýí îðîõ.
9. Èðãýäèéí ãîìäîë, ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâäàã æóðìûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ãýìò õýðãèéí óëìààñ ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã
áàðàãäóóëàõ àñóóäëûã á¿ðýí òºãñ øèéäýõ áîëîìæ øèéäëèéã îëæ
õóóëü÷ëàõ, áóñäàä ó÷ðóóëñàí ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã áîäèòîé ¿íýëýõ
¿íýëýìæèéã òîãòîîõ, õîõèðîã÷, ãýð÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí
îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ.
10. Ìàíàé èðãýä “çóó÷ëàë”-ûí øóãàìààð ãýð á¿ë áîëîõ, ãàäààäûí
èðãýä õ¿¿õýä ¿ð÷ëýí àâàõòàé õîëáîîòîéãîîð õ¿¿õýä, ýìýãòýé÷¿¿ä ãýìò
õýðãèéí çîëèîñ áîëîõ ÿâäàë ãàðñààð áàéãàà òóë Ìîíãîë Óëñ íýãäýí
îðñîí “Õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí ýñðýã Ïàëåðìîãèéí ïðîòîêîë”-ä
¿íäýñëýí ýíý òºðëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëæ áóé “Ãýð á¿ëèéí òóõàé”,
“Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ãàäààäàä õóâèéí õýðãýýð çîð÷èõ, öàãàà÷ëàõ
òóõàé õóóëü”-èéí çàðèì ç¿éë, çààëòóóäàä ººð÷ëºëò îðóóëàõ.
11. ÝÁØÕ-èéí 28.2.2-ò çààñàí “ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ
òàòãàëçàõ, ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õýðýãñýõã¿é áîëãîõ ñàíàëàà
ïðîêóðîðò ãàðãàõ ãýñýí” çààëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëýýð
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäààñ ñàíàë îðóóëñíûã òóñ òóñ õ¿ðã¿¿ëæ
áàéíà.
Ýð¯¯ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä îðóóëàõ íýìýëò,
ªªð×ëªëòèéí òàëààð Óëñûí Ìªðäªí Áàéöààõ Ãàçðûí
ñàíàë
Ñàíàë Òàéëáàð
12 äóãààð ç¿éë. Èðãýíèé
õóâèéí áà ãýð á¿ë, çàõèäàë Çàõèäàë õàðèëöàà ãýäýãò
õàðèëöààíû íóóöûã õàìãààëàõ øóóäàí, õîëáîî ìýäýýëëèéí á¿õ
12.1. Èðãýíèé õóâèéí áà ãýð õýðýãñëèéí õàðèëöààã îéëãîõ,
á¿ë, çàõèäàë õàðèëöààíû íóóöûã ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ññýí õ¿íä,
õóóëèàð õàìãààëàõ áà ýíýõ¿¿ ýðõèéã îíö õ¿íä õýðãèéí ñýæèãòýí,
çºâõºí ïðîêóðîðûí çºâøººðëººð ÿëëàãäàã÷èéí õàðèëöààã õÿíàõ,
õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí õîõèðîã÷, ãýð÷èéã õàìãààëàõ.
äàãóó õÿçãààðëàæ áîëíî.
28 äóãààð ç¿éë. Õýðýã Óòñàí õàðèëöààíä õÿíàëò
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ òàâèõ àæèëëàãààã ïðîêóðîðûí
çºâøººðëººð 28.2.14-ä çààñíû
28.2.3 õýðãèéí
äàãóó ìºðäºí áàéöààã÷ äààëãàâàð
ãàçàðò ¿çëýã õèéõ, çóðàãëàë
áè÷èæ Ã¿éöýòãýõ òàãíóóëûí àëáà
¿éëäýõ, äóóíû áîëîí ä¿ðñ áè÷ëýã
õÿíàëò òàâèíà.
õèéõ, õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò õýðãèéí
ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí óòñàí
Õýñãèéí òºëººëºã÷èä áè÷ñýí
õàðèëöààíä õÿíàëò òàâèõ, áè÷ëýã
ìºðäºí áàéöààã÷èéí äààëãàâàð
õèéõ. (íýìýõ)
çàðèì òîõèîëäîëä íîòëîõ áàðèìò
28.2.15. Ãýìò áîëîõã¿é áàéãàà òóë ººð÷ëºí
õýðýã ¿éëäýãäñýí íóòàã äýâñãýð áóþó íàéðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
ººð îðîí íóòàãò áàéöààí øèéòãýõ
òîäîðõîé àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, ãýìò 172.3. Ãîìäîë ìýäýýëëèéã
õýðýã ¿éëäñýíèéã ýðýí ñóðâàëæëàõ, øàëãàõ ÿâöàä ãýìò õýðýã ¿éëäýæ
ò¿¿í÷ëýí ã¿éöýòãýõ òîäîðõîé áàéãàà áîëîí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé ¿íäýñëýëòýé ñýæèã áàéãàà
áîë ýíý òóõàé äààëãàâðûã áè÷ãýýð òîõèîëäîëä õýðýã á¿ðòãýã÷,
ãàðãàõ áà ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâñàí ìºðäºí áàéöààã÷, ÀÒÃ, öàãäààãèéí
õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò áàéãóóëëàãûí àæèëòàí /õýñãèéí
ÿâóóëàõ áàéãóóëëàãà çààñàí òºëººëºã÷/ ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýí
õóãàöààíä çààâàë áèåë¿¿ëæ, øèéäâýðëýõèéí òóëä äàðààõ
õàðèóã öóãëàðñàí íîòëîõ áàðèìòûí õîéøëóóëøã¿é àæèëëàãààã õèéæ
õàìòààð õ¿ðã¿¿ëýõ. áîëíî. –ãýæ îðóóëàõ.
70
Ñýæèãòíýýñ áóñàä îðîëöîã÷èä
35 äóãààð ç¿éë. Ñýæèãòýí äóóäñàí öàãò èðýõ ¿¿ðýã õóóëèàð
35.5. Ñýæèãòýí äàðààõ õ¿ëýýñýí áàéäàã ó÷ðààñ ò¿¿íä
¿¿ðýã õ¿ëýýíý: (Øèíýýð íýìæ ÷ áàñ ýíý ¿¿ðãèéã õ¿ëýýëãýõ
òóñãàõ) òàëààð øèíýýð íýìæ òóñãàõ
35.5.1. Õýðýã øààðäëàãàòàé.
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,
ïðîêóðîðûí äóóäñàí öàãò õ¿ðýëöýí Ñýæèãòíèéã äóóäñàí öàãò èðýõ
èðýõ; ¿¿ðãèéã õóóëèàð õ¿ëýýëãýýã¿é
áîëîâ÷ àëáàäàí èð¿¿ëýõèéã
35.5.2. Áèåä ¿çëýã, çºâøººðñºí çààëòòàé çºð÷èëääºã.
øèíæèëãýý õèéõýýð ýìíýëãèéí
áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýõ òóõàé 74 ä¿ãýýð ç¿éë. Àëáàäàí
õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, èð¿¿ëýõ
ïðîêóðîðûí òîãòîîë áîëîí 74.1. Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷,
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû ø¿¿ãäýã÷, ò¿¿í÷ëýí ãýð÷, õîõèðîã÷,
ÿâöàä ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, øèíæýý÷ íü äóóäñàí ¿åä õ¿íäýòãýí
àëáàí òóøààëòíààñ ãàðãàñàí áóñàä ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð èðýýã¿é áîë
øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõýä ñààä õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,
õèéõã¿é áàéõ; ïðîêóðîð, ø¿¿õ òîãòîîë, ø¿¿ã÷
çàõèðàìæ ãàðãàí àëáàäàí èð¿¿ëíý.
36 äóãààð ç¿éë. ßëëàãäàã÷ õýðãèéí ìàòåðèàëòàé
ßëëàãäàã÷ òàíèëöñíààð ìºðäºí áàéöààõ
36.3.8. ªºðò õîëáîãäñîí àæèëëàãàà óäààøðàõ, õîõèðîã÷,
õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ; ãýð÷¿¿ä õàìãààëàëòã¿é, íóóöëàë
(õàñàõ) çàäàðñàí ó÷ðààñ ìýä¿¿ëãýýñýý
36.3.12. øèíæýý÷ òîìèëñîí áóöàõ, õýðýãò õîõèðîã÷, ãýð÷ýýð
òîãòîîë áîëîí øèíæýý÷èéí îðîëöîõ íü øèéòãýë ìýò îéëãîëò
ä¿ãíýëòòýé òàíèëöàõ; èðãýäèéí äóíä áàéíà.
Õîõèðîã÷, ãýð÷èéí õàìãààëàëò
áàéõã¿é, ýðõýíä õàëäàõ áîëîìæèéã
41 ä¿ãýýð ç¿éë. ø¿¿ãäýã÷èéí ºìãººëºã÷èä îëãîæ
ªìãººëºã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã áàéãàà ó÷ðààñ ýíý çààëòûã õàñàõ
41.3.3. õîõèðîã÷, ãýð÷, ñàíàëòàé. Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷,
/õàñàõ/ øèíæýý÷èéã áàéöààõàä ø¿¿ãäýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ
áàéëöàæ, òýäãýýðò àñóóëò òàâèõ; òàëààð ÝÁØÕ á¿õýëäýý ÷èãëýñýí
41.3.4. ªìãººëæ áàéãàà áîëîâ÷ õîõèðîã÷, ãýð÷èéí ýðõèéã
ýòãýýäèéíõýý áîëîí ººðèéíõºº õàìãààëàõ òàëààð íýã ÷ çààëò áàéõã¿é
õ¿ñýëòýýð õèéãäýæ áàéãàà õýðýã áàéãààä àíõààðàõ.
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí “Ãýð÷ íü õýðýã á¿ðòãýã÷,
àæèëëàãààíä áàéëöàæ òóõàéí ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õèéí
àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà ãýð÷, äóóäñàíààð èðæ, õýðãèéí òàëààð
/õàñàõ/ øèíæýý÷, áóñàä ýòãýýäýä ººðèéí ìýäýõ ç¿éëèéã ¿íýí çºâ
àëü ÷ ¿åä àñóóëò òàâèõ; ìýä¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé” ãýæ ÝÁØÕ 45
41.3.8. õýðýã á¿ðòãýëò, äóãààð ç¿éëèéí 45.4-ò õóóëü÷èëñàí
ìºðäºí áàéöààëò äóóññàíû áàéäàã. Ãýòýë ãýð÷èéí ýðõèéã
äàðàà õýðãèéí á¿õ ìàòåðèàëòàé õàìãààëñàí õóóëèéí çîõèöóóëàëò
òàíèëöàæ, òºð, áàéãóóëëàãà, õóâü áàéõã¿éãýýñ òýðýýð ìýä¿¿ëãýýñýý
õ¿íèé íóóöàä ¿ë õàìààðàõ íîòëîõ áóöàæ õýðýã, õýðýã áèø áîëîõ
áàðèìòûã ººðèéí çàðäëààð õóâèëàõ, òîõèîëäîë öººíã¿é áàéíà. Èéìä
õóóëáàðëàí àâàõ; /õàñàõ/ ãýð÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ òàëààðõ
çîõèöóóëàëòûã ÝÁØÕóóëèíä
îðóóëàõ øààðäëàãàòàé.
42 äóãààð ç¿éë. Õîõèðîã÷
¯íäýñòýí äàìíàñàí çîõèîí
42.4 Ãýìò õýðãèéí óëìààñ
áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðãèéí
õîõèðîã÷ íàñ áàðñàí, ýñõ¿ë ýðõ ç¿éí
õîõèðîã÷ íàð íü ãàäààäàä áàéãàà òóë
÷àäàìæã¿é áîëñîí áîë ýíý ç¿éëä
ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí ãîìäîë
çààñàí ýðõèéã ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí
ìýäýýëëèéã õîõèðîã÷ áàéõã¿é
ãèø¿¿í áîëîí òºðºë ñàäàíãèéí õ¿í
¿íäýñëýëýýð òàòãàëçàí õààäàã.
ýäëýíý ãýñýí äýýð
Ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýñýí
Ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèð÷
òîõèîëäîëä øààðäëàãàòàé õîõèðîã÷
ãàäààä áàéãàà ãýñíèéã íýìýõ
áàéõã¿é ¿íäýñëýëýýð ò¿äãýëç¿¿ëäýã.
58 äóãààð ç¿éë. Ñýæèãòíèéã Ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ ¿íäýñëýëèéã
áàðèâ÷ëàõ ¿íäýñëýë îðãîí çóãàòàõûã çàâäñàí, ýñõ¿ë õ¿íä,
58.1. Ñýæèãòýí îðãîí îíö õ¿íä ãýìò õýðýã ñýðãäýãäýõ
çóãòàõûã çàâäñàí, ýñõ¿ë õ¿íä, õàíãàëòòàé áàðèìò áàéãàà áîë ãýñíèéã
îíö õ¿íä (õàñàõ) ãýìò õýðýãò ººð÷ëºõ, ÝÁØÕ-èéí 35 äóãààð ç¿éëä
ñýðäýãäýõ õàíãàëòòàé áàðèìò çààñàí ñýæèãòíýýð òîîöîõ ¿íäýñëýë
áàéãàà áîë ò¿¿íèéã áàðèâ÷èëæ íü ò¿¿íèéã áàðèâ÷ëàõ ¿íäýñëýë
áîëíî. áîëäîã áàéõ. Ãýìò õýðýãò ñýðäýãäýõ
59 ä¿ãýýð ç¿éë. Ñýæèãòíèéã
áàðèâ÷ëàõ æóðàì õàíãàëòòàé áàðèìò íü ñýæèãòíèéã
59.2. Òîãòîîëä áàðèâ÷èëñàí áàðèâ÷ëàõ ¿íäýñëýë áîëîõ áºãººä
¿íäýñëýë, øàëòãààí, (õàñàõ) ãàçàð, øàëòãààíûã øààðäàõ ¸ñã¿é. Õýðâýý
õóãàöàà (öàã, ìèíóò çààñàí), õóóëü áóñààð áàðèâ÷èëñàí áîë òºðººñ
áèåä íü õèéñýí ¿çëýãèéí ¿ð ä¿í, õîõèðëûã íºõºí òºëºõ çààëò áàéãàà
ò¿¿í÷ëýí òýìäýãëýë õºòºëñºí ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí ýðõ á¿ðýí
õóãàöààã òóñãàíà. õàìãààëàãäñàí.
62 äóãààð ç¿éë.
Òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý
àâàõ ¿íäýñëýë (øèíýýð ººð÷ëºí
íàéðóóëàõ)
62.1. Ãýìò õýðýãò
ñýæèãòíýýð òîîöîãäñîí, ÿëëàãäàã÷,
ø¿¿ãäýã÷èä óã õýðãèéã øèéäâýðëýõ
õ¿ðòýë õóãàöààíä äàðààõ òàñëàí
ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýíèé àëü
íýãèéã íü àâ÷ áîëíî: Èðýýä¿é öàãèéí ñóáúåêòèâ
øèíæòýé îðãîí çàéëæ áîëîõ,
62.1.1. îðøèí ñóóãàà áóþó ýð¿¿ãèéí õýðãèéí áîäèò
ãàçðààñàà ãàäàãø ÿâæ áîëîõã¿é áàéäëûã òîãòîîõîä ñààä ó÷ðóóëæ
òóõàé áàòàëãàà àâàõ; áîëîõ, ýñõ¿ë ãýìò õýðýã ¿éëäýæ
áîëîõ ¿íäýñëýëòýé áîë ãýñíèéã
62.1.2. áàòëàí äààëòàä ººð÷ëºõ ýíý ¿íäýñëýë¿¿äèéã
ºãºõ; íîòëîõ áàðèìòààð òîãòîîõ
áîëîìæã¿é, õ¿íèé ýðõèéã
62.1.3. ýä õºðºíãº çºð÷èõ áîëîìæèéã îëãîñîí çààëò
áàðüöààëàõ; ó÷ðààñ Ãýìò õýðýãò ñýæèãòíýýð
òîîöîãäñîí, ÿëëàãäàã÷ààð
62.1.4.öýðãèéí àëáàí òàòàãäñàí, ø¿¿ãäýã÷èéí
õààã÷èéã öýðãèéí àíãèéí õýðãèéã øèéäâýðëýõ õóãàöààíä
óäèðäëàãàä õÿíàí õàðãàëçóóëàõààð òýäãýýðèéã äóóäñàí öàãò èð¿¿ëæ
ºãºõ; áàéõàä ÒÑÀÕ ÷èãëýãääýã ó÷ðààñ
ººð÷ëºí íàéðóóëàõ ñàíàëòàé.

62.1.5. öàãäàí õîðèõ.
62.2. Òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà
õýìæýý àâàõ òàëààð õýðýã á¿ðòãýã÷,
ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õ
òîãòîîë, ø¿¿ã÷ çàõèðàìæ ãàðãàõ
áºãººä öàãäàí õîðèõ òàñëàí
ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã çºâõºí
ø¿¿ã÷ àâíà.
68 äóãààð ç¿éë. Öàãäàí
õîðèõ
68.1. Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí
õ¿íäýâòýð /ãýæ íýìýõ/, õ¿íä, îíö
õ¿íä õýðãèéí ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷,
ø¿¿ãäýã÷èéã ò¿¿í÷ëýí óäàà äàðàà
ÿë øèéòãýãäýæ áàéñàí ýòãýýä, îíö
àþóëòàé ãýìò õýðýãòýí äàõèí ãýìò
õýðýãò ñýðäýãäñýí áîë ò¿¿íèéã õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò, ø¿¿õýýñ
îðãîí çàéëàõ, õýðãèéí áîäèò áàéäëûã
òîãòîîõîä ñààä ó÷ðóóëàõ, ãýìò õýðýã
äàõèí ¿éëäýõýýñ ñýðýìæëýõ çîðèëãîîð
(õàñàõ) ìºðäºí áàéöààã÷èéí ñàíàëûã
¿íäýñëýí öàãäàí õîðüæ áîëíî.
68.2. Äàðààõ íºõöºë áàéäàë
Õ¿íäýâòýð, õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò
áàéâàë õ¿íäýâòýð ãýìò õýðãèéí
õýðãèéí ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷,
ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéã
ø¿¿ãäýã÷èéã ìºðäºí áàéöààã÷èéí
öàãäàí õîðüæ áîëíî:
ñàíàëûã ¿íäýñëýí öàãäàí õîðèõ
68.2.1. ºìíº íü
òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã àâ÷
àâñàí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã
áàéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
çºð÷ñºí;
68.2.2. õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò, ø¿¿õýýñ
îðãîí çàéëæ áîëçîøã¿é, ýñõ¿ë îðãîí
Ìºðäºí áàéöààã÷ íü ñýæèãòýí,
çàéëñàí;
ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí óðä íü
68.2.3.õýðýã õÿíàí
ýð¿¿ãèéí áîëîí çàõèðãààíû çºð÷èëä
øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä
øàëãàãäàæ áàéñàí ýñýõ, ÿë øèéòã¿¿ëæ
äàõèí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí. (á¿õýëä íü
áàéñàí ýñýõèéã òîäðóóëñàí áàéõ.
õàñàõ)
68.3. Ýíý õóóëèéí 68.1, 68.2-
68.2.-ûã á¿õýëä íü õàñàõ
ò (õàñàõ) çààñàí ¿íäýñëýë, øààðäëàãà
ñàíàëòàé.
áàéâàë õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí
áàéöààã÷ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã
öàãäàí õîðèõ ãàçàð, ¿íäýñëýëèéã
òîäîðõîé çààñàí òîãòîîë ¿éëäýæ
ïðîêóðîðò òàíèëöóóëàõ áºãººä
ïðîêóðîð íü ø¿¿õýä òàíèëöóóëíà.
Ø¿¿ã÷ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí,
ýñõ¿ë ºìãººëºã÷ õ¿ñýëò ãàðãàñàí áîë
ºìãººëºã÷, ïðîêóðîðûã áàéëöóóëàí
ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí
õîðèõ ýñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýæ
íýí äàðóé çàõèðàìæ ãàðãàíà.
68.5. Ø¿¿ã÷ öàãäàí
õîðèõîîñ òàòãàëçñàí áîë ñýæèãòýí,
ÿëëàãäàã÷èéã äàõèí öàãäàí õîðèõ
ñàíàëûã çºâõºí öàãäàí õîðèõ øèíý
¿íäýñëýë, øàëòãààí áèé áîëñîí
òîõèîëäîëä ø¿¿õýä èð¿¿ëíý./
õàñàõ/
69 ä¿ãýýð ç¿éë. Öàãäàí
õîðüæ ìºðäºõ õóãàöàà, ò¿¿íèéã
ñóíãàõ æóðàì
Õ¿íäýâòýð ãýìò õýðãèéí ÿëëàãäàã÷èéã
69.3.Õýðãèéí ýýäðýý
õîðüæ ìºðäºõ õóãàöàà áàãà
òºâºãòýé áàéäëûã õàðãàëçàí
áàéãàà, ÿëëàãäàã÷ õóóëüä çààñàí
ÿëëàãäàã÷èéã öààøèä õîðüæ
õóãàöààã ºíãºð¿¿ëýõèéí òóëä
ìºðäºõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé
çîðèóä óäààøðóóëàõ õàíäàëãàòàé
áîë ø¿¿õ õîðüæ ìºðäºõ õóãàöààã
áàéäàã.
òóõàé á¿ð 30 õ¿ðòýë õîíîãîîð
ñóíãàõ áºãººä ÿëëàãäàã÷èéã õîðüæ
Õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýãò 12 ñàð, õ¿íä,
ìºðäºõ íèéò õóãàöàà õ¿íäýâòýð
îíö õ¿íä ãýìò õýðýãò 24 ñàðààñ
ãýìò õýðýãò 4 /12/ ãýæ ººð÷ëºõ
õýòýð÷ áîëîõã¿é. Ãýæ ººð÷ëºõ.
ñàðààñ, õ¿íä,ãýìò õýðýãò 12 ñàðààñ,
/õàñàõ/ îíö õ¿íä ãýìò õýðýãò 24
ñàðààñ õýòýð÷ áîëîõã¿é.
69 ä¿ãýýðç¿éë. Öàãäàí õîðüæ
Ýýäðýý òºâºãòýé õýðýãò
ìºðäºõ õóãàöàà, ò¿¿íèéã ñóíãàõ
ÿëëàãäàã÷èéí õîðüæ ìºðäºõ õóãàöàà
æóðàì
äóóñ÷ áàòëàí äààëòàä ºãºõ òàñëàí
69.4..... 69.3-ò çààñíààñ èë¿¿
ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõàä
õóãàöààãààð õîðüæ ìºðäºõ
çàðèì ÿëëàãäàã÷ ìºðäºí áàéöààëò,
øààðäëàãàòàé áîë ø¿¿õ 6 ñàð
ïðîêóðîð, ø¿¿õýýñ çîðèóä çàéëñ
õ¿ðòýë õóãàöààãààð íýìæ ñóíãàæ
õèéõ, äàõèí ãýìò õýðýã õýä õýäýí
áîëíî ãýñýí äýýð:
óäàà ¿éëäýõ òîõèîëäîë áàéíà.
Íèéò õîðüæ ìºðäºõ õóãàöàà
Èéìä ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí äàõèí
äóóññàí ÿëëàãäàã÷ íü äàõèí ãýìò
ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, äàõèí ìºðäºí
õýðýã ¿éëäñýí, ìºðäºí áàéöààëò,
áàéöààëò, ïðîêóðîð, ø¿¿õýýñ çîðèóä
ïðîêóðîð, ø¿¿õýýñ çîðèóä
çàéëñõèéõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
çàéëñõèéñýí áîë ò¿¿íèéã õýðãèéã
çîðèëãîîð öàãäàí õîðüæ áàéìààð
øèéäâýðëýòýë öàãäàí õîðüæ áîëíî
áàéíà.
ãýæ íýìýõ.
70 äóãààð ç¿éë. Òàñëàí
ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã õ¿÷èíã¿é
áîëãîõ, ººð÷ëºõ
70.3. Áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí
õîðèõîîñ áóñàä. Ïðîêóðîðûí
øèéäâýðýýð àâñàí òàñëàí
ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ãàãöõ¿¿
òóõàéí ïðîêóðîð áóþó äýýä øàòíû
ïðîêóðîð õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, Òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã
ººð÷èëæ áîëíî. /Õàñàõ/ õýðãèéã ýöýñëýí øèéäâýðëýõýä
÷èãëýãäñýí àðãà õýìæýý ó÷ðààñ
71 ä¿ãýýð ç¿éë. Òàñëàí õýðýãñýõã¿é áîëãîõîîñ áóñàä
ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý õóóëü ¸ñíû òîõèîëäîëä õ¿÷èíã¿é áîëãîõ
ýñýõýäòàâèõ õÿíàëò øààðäëàãàã¿é, ìºðäºí áàéöààã÷,
7 1 . 2 . Ñ ý æ è ã ò ý í , ïðîêóðîðûí ýðõ õýìæýýíä
ÿëëàãäàã÷èä öàãäàí õîðèõîîñ áóñàä õàëäñàí çààëò ó÷ðààñ õàñàõ.
òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý àâàõ,
íýãýíò àâñàí àðãà õýìæýýã õ¿÷èíã¿é
áîëãîõ, ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé áîë
óã õýðãèéí àæèëëàãààíä õÿíàëò
òàâüæ áàéãàà, ýñõ¿ë äýýä øàòíû
ïðîêóðîð òîãòîîë ãàðãàæ, õýðýã
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷èä
ìýäýãäýíý.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
àëáàäëàãûí áóñàä àðãà õýìæýý
àâàõ ¿íäýñëýë
72.1.1. äóóäñàí öàãò
õ¿ðýëöýí èðýõ ¿¿ðýã àâàõóóëàõ;/
Õàñàõ/
73 äóãààð ç¿éë. Äóóäñàí Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èä
öàãò õ¿ðýëöýí èðýõ ¿¿ðýã çààâàë òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà
àâàõóóëàõ õýìæýý àâäàã áàéõ ¸ñòîé. Õýðýã
73.1. Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ,
ø¿¿ãäýã÷èä òàñëàí ñýðãèéëýõ ø¿¿õýýð õýðãèéã øèéäâýðëýõ
àðãà õýìæýý àâààã¿é íºõöºëä, õ¿ðòýë õóãàöààíä äóóäñàí öàãò
ò¿¿í÷ëýí ãýð÷, õîõèðîã÷ áàéöààí õ¿ðýëöýí èðýõ ¿¿ðýã àâàõóóëàõ
øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, õýðýã ãýñýí çààëò áàéõ øààðäëàãàã¿é.
øèéäâýðëýõýä õ¿ðýëöýí èðýõã¿é ãýõ Áèåëýãäýõ áîëîìæã¿é áîëñîí
õàíãàëòòàé ¿íäýñëýë áàéãàà áóþó çààëò þì.
õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíã¿éãýýð
äóóäàõàä õ¿ðýëöýí èðýýã¿é áîë óã
ýòãýýäýýð äóóäñàí öàãò õ¿ðýëöýí
èðýõ ¿¿ðýã áè÷ãýýð àâàõóóëàõ áà
òóõàéí ýòãýýä îðøèí ñóóãàà ãàçðûí
õàÿãàà ººð÷èëñºí òîõèîëäîëä íýí
äàðóé ìýäýãäýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. /
Õàñàõ/
92 äóãààð ç¿éë. Íîòëîõ
áàðèìòûã öóãëóóëàõ
Ïîëèãðàô íü øèíæèëãýýíèé íýã
92.1. Õýðýã á¿ðòãýëò,
òºðºë áºãººä ò¿¿íèéã íîòëîõ
ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãààíû
áàðèìò öóãëóóëàõ àðãàä îðóóëàí
ÿâöàä áàéöààõ, í¿¿ðýëä¿¿ëýí
òîîöîõ íü ç¿éòýé, õ¿íä, îíö
áàéöààõ, òàíüæ îëóóëàõ, õóðààí
õ¿íä ãýìò õýðãèéí ñýæèãòýí,
àâàõ, ¿çëýã, íýãæëýã õèéõ,
ÿëëàãäàã÷èéí óòñàí õàðèëöààã
òóðøèëò, øèíæèëãýý, ïîëèãðàô,
õÿíàõ íü ãýìò õýðãèéã íîòëîõ,
óòñàí õàðèëöààã õÿíàõ áîëîí
õîõèðîã÷, ãýð÷èéã õàìãààëàõàä
ýíý õóóëüä çààñàí áóñàä áàéöààí
÷èãëýãäñýí àæèëëàãàà áàéíà.
øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çàìààð
íîòëîõ áàðèìò öóãëóóëíà.
99 ä¿ãýýð ç¿éë. Áàéöààí
øèéòãýõ àæèëëàãààíû çàðäàë
Äýýðõ îðîëöîã÷ íàðò ãàðãàæ áàéãàà
99.1.1.Õîõèðîã÷, ò¿¿íèé
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû
òºëººëºã÷, ãýð, õºíäëèéí ãýð÷,
çàðäëûã òóõàéí áàéãóóëëàãûí
ìýðãæèëòýí, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷,
òºñºâ ñóóëãàæ ºãºõ.
õýëìýð÷èä òºëñºí çàðäàë-ûã ìºðäºí
áàéöààëòûí øàòàíä òºë¿¿ëýõ.
125 äóãààð ç¿éë Ýð¿¿ãèéí
õýðãèéã òóñãààðëàõ
125.1. Çàéëøã¿é
Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò,
øààðäëàãàòàé áºãººä ýíý íü õýðãèéã
ø¿¿õèéí øàòàíä ñýæèãòýí,
òàë á¿ðýýñ íü á¿ðýí, áîäèòîéãîîð
ÿëëàãäàã÷, ø¿¿ãäýã÷èéí ¿éëäñýí
øèíæëýõ, çºâ øèéäâýðëýõýä ñààä
õýðãèéã øèéäâýðëýõýä íîòëîõ
áîëîõã¿é áîë óã õýðãèéã òóñãààðëàæ
áàðèìò õàíãàëòòàé, ãýìò õýðýãò
áîëíî.
õàìòðàí îðîëöñîí ýòãýýäèéã
125.2. Õýðãèéã áàéöààí
áàéãàà ãàçàð íü ìýäýãäýõã¿é
øèéòãýõ àæèëëàãààíû àëü ÷ ¿åä
áîë óã õýðãèéã òóñãààðëàí
òóñãààðëàæ áîëîõ áºãººä ýíý òóõàé
øèéäâýðëýæ áîëíî.
õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,
ïðîêóðîð, ø¿¿õ òîãòîîë, ø¿¿ã÷
çàõèðàìæ ãàðãàíà.
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà ãîìäîë
173 äóãààð ç¿éë. Ýð¿¿ãèéí
ìýäýýëëèéí á¿ðòãýëèéã ººðñäºº
õýðýã ¿¿ñãýõ æóðàì
õ¿ëýýí àâ÷ á¿ðòãýæ áàéãàà òóë
173.3. Õýðýã á¿ðòãýã÷,
ýð¿¿ãèéí õýðãèéí äóãààð îëãîäîã
ìºðäºí áàéöààã÷ ýð¿¿ãèéí õýðýã
ýðõèéã áóöààí àâ÷, ïðîêóðîð
¿¿ñãýñýí áîë 72 öàãèéí äîòîð
çºâõºí õÿíàëòàà òàâüäàã áîëãîõ.
òàíèëöóóëæ, ýð¿¿ãèéí õýðãèéí
/Ýð¿¿ãèéí õýðãèéí äóãààð àâíà/
äóãààð àâíà.
ãýäãèéã ÝÁØÕ-èàñ õàñàõ.
174 äóãààð ç¿éë. Ýð¿¿ãèéí
õýðýã ¿¿ññýíèé äàðàà ÿâóóëàõ
àæèëëàãàà
Ãàðñàí ãýìò õýðýãò õîéøëóóëøã¿é
174.1.1. Ïðîêóðîð õýðãèéã
àæèëëàãàà õèéõ òîõèîëäîëä öàã
á¿ðòãýí, ýð¿¿ãèéí õýðãèéí äóãààð
õóãàöàà àëäàõ àñóóäàë èõ ãàð÷
îëãîæ, õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí
áàéíà.
áàéöààõ áàéãóóëëàãûí àëü íýã
ìºðä¿¿ëýõýýð õàðüÿàëëûí äàãóó
øèëæ¿¿ëýõ. –ãýäãèéã õàñàõ.
Áàéíãûí áîëîí ò¿ð îðøèí
ñóóõ õàÿã ãýæ õóóëèàð òîäîðõîéëñîí.
Òîäîðõîé îðøèí ñóóõ õàÿãã¿é áàéíà
ãýñýí îéëãîëò áàéäàãã¿é. Èðãýíèé
õóóëèéí 22 äóãààð ç¿éë. Èðãýíèé
îðøèí ñóóãàà ãàçàð
22.1.Èðãýíèé îðøèí ñóóãàà
ãàçðûã õóóëèéí äàãóó ò¿¿íèé
õàðüÿàëàãäàí á¿ðòã¿¿ëñýí çàñàã
ßëëàãäàã÷èéã äóóäàõ
çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæýýð
197.4. ßëëàãäàã÷ õýðýã
òîäîðõîéëíî.
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòààñ îðãîí
22.2.Èðãýí á¿ðòã¿¿ëñýí
çàéëñàí, îðøèí ñóóõ òîäîðõîé
ãàçðàà áàéíãà îðøèí ñóóäàãã¿é áîë
õàÿãã¿é áîë ò¿¿íèéã óðüä÷èëàí
ãîë òºëºâ àìüäðàí ñóóäàã, ýñõ¿ë
äóóäàõã¿éãýýð àëáàäàí èð¿¿ëæ
òóõàéí ýòãýýäèéí ýä õºðºíãèéí
áîëíî.
äèéëýíõ õýñýã áàéãàà ãàçðûã ò¿¿íèé
îðøèí ñóóãàà ãàçàð ãýæ òîäîðõîéëæ
áîëíî.
22.3.Áóñäûí àñðàí
õàìãààëàëòàä áàéãàà ýòãýýäèéí
îðøèí ñóóãàà ãàçðûã òýäãýýðèéí
ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷èéí îðøèí
ñóóãàà ãàçðààð òîäîðõîéëíî.
Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èä
çààâàë òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà
õýìæýý àâàõ áºãººä ýíý àðãà
205 äóãààð ç¿éë. Õýðýã õýìæýýãýý çºð÷ñºí, äóóäñàí öàãò
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûã ò¿äã èðýõã¿é, îðøèí ñóóõ ãàçðààñàà
ý ë ç ¿ ¿ ë ý õ ìýäýãäýëã¿éãýýð àëãà áîëñíûã
¿íäýñëýë, õóãàöàà çîðèóä çàéëñõèéñýí áóþó îðãîí
205.1.2. ñýæèãòýí, çàéëñàí ãýæ ¿çýõ, áàéãàà ãàçàð íü
ÿëëàãäàã÷ îðãîí çàéëñàí, ýñõ¿ë ìýäýãäýõã¿é áàéãàà ¿íäýñëýëýýð
áàéãàà ãàçàð íü ìýäýãäýõã¿é áàéâàë õýðãèéã ò¿äãýëç¿¿ëñýí òîõèîëäîëä
/õàñàõ/ ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí
õýðãèéã õººí õýëýëöýõ õóãàöàà
äóóññàí ¿åä õýðýãñýõã¿é áîëãîæ
øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé áîëæ ÿë
çàâøóóëàõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà.
Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò
äóóññàíûã ìýäýãäýõ, õýðãèéí
ìàòåðèàë òàíèëöóóëàõ ßëëàãäàã÷èä õýðãèéí
212.2. Õýðýã á¿ðòãýëò, ìàòåðèàëûã òàíèëöóóëàõ
ìºðäºí áàéöààëò äóóññàíûã øààðäëàãàã¿é. Ýíý íü õîõèðîã÷,
ìýäýãäñýíèé äàðàà ÿëëàãäàã÷, ãýð÷èéã õàìãààëàõ, ø¿¿õýä
õîõèðîã÷, òýäíèé ºìãººëºã÷èä õýðãèéã õýëýëöýõýä ìýòãýëöýõ
õýðãèéí á¿õ ìàòåðèàëûã, èðãýíèé çàð÷ìààð øèéäâýðëýãäýõ ýðõ íü
íýõýìæëýã÷, èðãýíèé õàðèóöàã÷, ÿëëàãäàã÷èä áàéãàà.
òýäíèé òºëººëºã÷èä õýðãèéí çºâõºí
èðãýíèé íýõýìæëýëä õîëáîãäîõ
õýñãèéã òàíèëöóóëíà.
214.1.4. ñîíñãîñîí ÿë íü õýðýãò
áàéãàà íîòëîõ áàðèìòàä ¿íäýñëýãäñýí
ýñýõ íü çààëòààð çîõèöóóëàãäñàí ó÷èð
214 ä¿ãýýð ç¿éë. Õýðýã á¿ðòãýëò,
õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò
ìºðäºí áàéöààëò ÿâóóëñàí õýðãèéí
ÿâóóëñàí õýðãèéí ñýæèãòýí,
òàëààð ïðîêóðîðîîñ õÿíàâàë çîõèõ
ÿëëàãäàã÷èéí ìýä¿¿ëãýýð á¿õ ýòãýýä
àñóóäëóóä
ÿëëàãäàã÷ààð òàòàãäààã¿é ãýñýí
214.1.6. ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
øàëòãààíààð õýðýã óäààøèðàõ áîëîìæ
á¿õ ýòãýýäèéã ÿëëàãäàã÷ààð òàòñàí
îëãîäîã, õýðâýý áóñàä ýòãýýäèéí
ýñýõ;
áàéãàà ãàçàð íü ìýäýãäýõã¿é áàéãàà
áîë õýðãèéã òóñãààðëàõ áîëîìæòîé
áàéõ.
ßëëàãäàã÷ íü äóóäñàí öàãò èðýõ
¿¿ðýãòýé áºãººä òàñëàí ñýðãèéëýõ
229 ä¿ãýýð ç¿éë. Õýðãèéã
àðãà õýìæýý àâàãäñàí îðøèí
ò¿äãýëç¿¿ëýõ
ñóóãàà õàÿã íü òîäîðõîé íºõöºëä
229.1. Ø¿¿ã÷ äàðààõü
îðãîí çàéëàõ áîëîìæ îëãîæ,
òîõèîëäîëä õýðãèéã ò¿äãýëç¿¿ëíý:
óëìààð õýðýã õýðýãñýõã¿é áîëîõ
229.1.1. ÿëëàãäàã÷èéí
ÿë çàâøèõ áîëîìæ îëãîñîí çààëò
õààíà áàéãàà íü ìýäýãäýõã¿é áàéãàà
ó÷ðààñ õàñàõ. Îðãîí çàéëñàí ãýæ
áîë; /õàñàõ/
¿çýæ õýðãèéã íýìýëò ìºðäºí
áàéöààëòàíä áóöààõ
Ø¿¿ãäýã÷ èðýõ ¿¿ðýãòýé áºãººä
ò¿¿íä èðýõã¿é áàéõ áîëîìæ
îëãîæ, õýðãèéã õººí õýëýëöýõ
õóãàöàà äóóññàí ¿íäýñëýëýýð
õýðýãñýõã¿é áîëãîõ áîëîìæ
îëãîæ ÿë çàâøóóëàõ ñºðºã ¿ð
äàãàâàðòàé çààëò þì.
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 72 äóãààð

ç¿éë. Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàõ
õóãàöàà ºíãºðñºí òîõèîëäîëä
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõ
247 äóãààð ç¿éë. Ø¿¿õ
õýðãèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ 72.1.Ãýìò õýðýã ¿éëäñýíýýñ õîéø
247.1.Ø¿¿ãäýã÷èéí áàéãàà äîð äóðäñàí õóãàöàà ºíãºðâºë ãýìò
ãàçàð íü ìýäýãäýõã¿é áàéãàà / õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýäèéã ýð¿¿ãèéí
õàñàõ/, ò¿¿í÷ëýí ñýòãýöèéí õàðèóöëàãàä òàòàæ áîëîõã¿é:
áîëîí ººð õ¿íä ºâ÷íèé óëìààñ 72.1.1. õºíãºí ãýìò õýðýã
ø¿¿õýä èðýõ áîëîëöîîã¿é ¿éëäñýíýýñ õîéø çóðãààí ñàð
áîëñîí íü øèíæýý÷èéí ä¿ãíýëò, ºíãºðñºí;
ýñõ¿ë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí 72.1.2. õ¿íäýâòýð ãýìò
òîäîðõîéëîëòîîð íîòëîãäñîí õýðýã ¿éëäñýíýýñ õîéø òàâàí æèë
áîë ø¿¿õ òýð ø¿¿ãäýã÷èéí ºíãºðñºí;
õóâüä ò¿¿íèéã ýäãýðòýë õýðãèéã 72.1.3. õ¿íä ãýìò õýðýã
ò¿äãýëç¿¿ëæ, áóñàä ø¿¿ãäýã÷èéí ¿éëäñýíýýñ õîéø àðâàí òàâàí æèë
õóâüä ø¿¿õ õóðàëäààíûã ºíãºðñºí;
¿ðãýëæë¿¿ëíý. 72.1.4. îíö õ¿íä ãýìò õýðýã
¿éëäñýíýýñ õîéø õîðèí òàâàí
æèë ºíãºðñºí.
72.3. Ø¿¿õèéí ºìíºõ øàò
áîëîí ø¿¿õèéí øàòíààñ ãýìò õýðýã
¿éëäñýí ýòãýýä îðãîí çàéëñàí áîë
õººí õýëýëöýõ õóãàöàà òîîëîõûã
îðãîí çàéëñàí ºäðººñ çîãñîîæ óã
ýòãýýä áàðèãäñàí áóþó õýðãýý ººðºº
èë÷èëæ èðñýí ºäðººñ õººí õýëýëöýõ
õóãàöààã ñýðãýýí òîîëíî. ãýñýí çààëò
õýðýãæèõã¿é áàéãàà íü ýíý çààëòààñ
¿¿äýëòýé.
414 ä¿ãýýð ç¿éë.
Õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð áàéöààí
øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
õýðãèéí õàðüÿàëàë Õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðýã
99.2, 111.2, 135.2, õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà íü
136.1,136.2, 137.2, 139.2, 144, áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààã
146.1, 147.1, 148.1, 149.1, 150.1, øóóðõàé ÿâóóëàõ, èðãýäèéã
153.1, 153*.1, 175.1, 216.2, 223.1, ÷èðýãä¿¿ëýõã¿é áàéõ, õýðýã
230.2, 234.2, 237.1, 237.2, 240.1, á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò ãýñýí
245.2, 277.2, 278.2, ä¿ãýýð ç¿éëä í¿ñýð àæèëëàãààã õºíãºâ÷ëºõ
çààñàí õºíãºí, õ¿íäýâòýð ãýìò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
õýðýãò õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà
ÿâóóëíà.
Õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ åðºíõèé
íºõöºë
415.2.Ýíý õóóëèéí Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí
414.1-ò çààñàí ãýìò õýðãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ¿íäñýíäýý
ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷, õîõèðîã÷ áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà,
õàðèëöàí çºâøººð÷, õ¿ñýëò õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷
ãàðãàñàí áºãººä ñýæèãòýí, íü áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààã
ÿëëàãäàã÷ ãýìò õýðýã ¿éëäñýíýý õýðýãæ¿¿ëýã÷ ó÷ðààñ õýðýã
õ¿ëýýí çºâøººðñºí, õîõèðîã÷ á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò ãýæ
õîõèðëûí òàëààð ìàðãààíã¿é áîë ÿëãàõã¿éãýýð áàéöààí øèéòãýõ
õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãýæ ººð÷ëºõ.
øèéäâýðëýõ áºãººä õýðýã á¿ðòãýõ,
ìºðäºí áàéöààõ /íýìýõ/ àæèëëàãààã
ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø
íýí äàðóé ã¿éöýòãýíý.
Õÿëáàðøóóëñàí õýðýã á¿ðòãýõ Õÿëáàðøóóëñàí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãàà àæèëëàãàà ãýæ ººð÷ëºõ
414 ä¿ãýýð ç¿éë. Õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õýðãèéí õàðüÿàëàë
414.1. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 99.1 /Áóñäûí áèå ìàõáîäèä õºíãºí

ãýìòýë ñàíààòàé ó÷ðóóëàõ/,103.1/Áýëãèéí çàìûí õàëäâàðò ºâ÷íºº
ýì÷ë¿¿ëýõýýñ çàéëñõèéõ, õàëäààõ/, 110/Äîðîìæëîõ/, 111.1/Ã¿òãýõ/,
118/Àñðàí õàìãààëàõ ¿¿ðãýý óðâóóëàõ/, 123.1/Ñàäàð ñàìóóíûã
ñóðòàë÷ëàõ/, 130.1/Èðãýí ñîíãóóëèéí ýðõýý ýäëýõýä áîëîí ñîíãóóëèéí
õîðîîíû àæèëä ñààä õèéõ/, 132 /Æàãñààë, öóãëààí õèéõ ýðõ ÷ºëººã
çºð÷èõ/, 135.1/Èðãýíèé çàõèäàë, õàðèëöààíû íóóöûí õàëäàøã¿é
áàéäëûã çºð÷èõ/, 137.1/Èðãýíèé îðîí áàéðíû õàëäàøã¿é áàéäëûã
çºð÷èõ/, 139.1/Ñýòã¿¿ë÷èéí õóóëüä íèéöñýí ¿éë àæèëëàãààíä
ñààä õèéõ/, 142/Õ¿íèé øàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ ýðõèéã çºð÷èõ/,
143 /Ø¿òýæ áàéãàà øàøíààð íü õ¿íèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ,
ìºðäºí ìºøãèõ/, 145.1/Áóñäûí ýä õºðºíãèéã õóëãàéëàõ/, 151/
Àëäóóë ìàë, ãýýãäýë áóþó ñàíàìñàðã¿é îëäñîí ýä õºðºíãº çàâøèõ/,
152/Õàäãàëóóëñàí áóþó áóñàä çîðèëãîîð èòãýìæëýí ºãñºí áóñäûí
ýä õºðºíãº çàâøèõ/, 155.1/Ãýìò õýðýã ¿éëäýæ îëñîí ýä õºðºíãèéã
àâàõ, áîðëóóëàõ/, 187.1/Ãàëò çýâñýã, áàéëäààíû ãàëò õýðýãñýë,
òýñýð÷ äýëáýðýõ áîäèñûã õàìãààëàõ ¿¿ðýãò àæèëäàà õàéíãà õàíäàõ/,
197.1/Õóóëü áóñààð ýì÷ëýõ/, 201.1/Îð÷èíäîî àþóë ó÷ðóóëæ áîëîõ
àìüòíûã çîõèõ õàìãààëàëòã¿é áàéëãàõ/, 215.1/Òýýâðèéí õýðýãñëèéí
õºäºëãººíèé àþóëã¿é áàéäëûí áîëîí àøèãëàëòûí æóðàì çºð÷èõ/,
216.1/Çàì òýýâðèéí îñîë ãàðñàí ãàçðûã ñàíààòàé îðõèõ/, 220.1/
Á¿ðýí áèø òýýâðèéí õýðýãñëèéã àæèëä ãàðãàõ, æîëîîäîõ ýðõã¿é
õ¿íýýð òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäóóëàõ/, 222.1/Æîëîîãîî áóñäàä
øèëæ¿¿ëýõ/, 223.1/Àâòî òýýâðèéí õýðýãñëèéã àâ÷ çóãòààõ/, 230.1/
Òºðèéí àëáàí õààã÷, õýâ æóðàì õàìãààëàõ îëîí íèéòèéí áàéöààã÷èéã
ýñýðã¿¿öýõ/, 231.1/Òºðèéí àëáàí õààã÷, õýâ æóðàì õàìãààëàõ îëîí
íèéòèéí áàéöààã÷èéã äîðîìæëîõ/, 233.1/Õóóðàì÷ áàðèìò áè÷èã,
òàìãà, òýìäýã, õýâëýìýë ìàÿãò ¿éëäýõ, àøèãëàõ/, 234.1/Áàðèìò
áè÷èã, òàìãà, òýìäýã, õýâëýìýë ìàÿãòûã õóëãàéëàõ, óñòãàõ,
ãýìòýýõ, íóóõ/, 236/Äóðààðàà ààøëàõ/, 239/Òºðèéí äàé÷èëãààíààñ
çàéëñõèéõ/, 243.1/Ìºðèéòýé òîãëîõ/, 244/Áèò¿¿ìæèëñýí ýä ç¿éëèéã
äóð ìýäýí çàðöóóëàõ/, 245.1/Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëò,
ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä ñààä ó÷ðóóëàõ/, 255/Ãýð÷, õîõèðîã÷,
ìýä¿¿ëýã ºãºõººñ, øèíæýý÷ ä¿ãíýëò ãàðãàõààñ òàòãàëçàõ, çàéëñõèéõ/,
259/Ø¿¿ã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,
ºìãººëºã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷èéã ã¿òãýõ/,
275.1/Çàõèðàã÷èéí òóøààë áèåë¿¿ëýõã¿é áàéõ/, 277.1 /Çàõèðàã÷
íü çàõèðàãäàã÷äàà õ¿÷ õýðýãëýõ/, 278.1/Áèå áèåäýý çàõèðàãäàõã¿é
öýðãèéí àëáàí õààã÷èä õàðèëöàõäàà ä¿ðìèéí çààëò çºð÷èõ/, 284.1/
Áàéëäààíû ìàøèí æîëîîäîõ áîëîí àøèãëàëòûí æóðàì çºð÷èõ/ ä¿ãýýð
ç¿éëä çààñàí ãýìò õýðýãò õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãàà ÿâóóëíà.
Òàéëáàð: Ýíý ç¿éëä çààãäààã¿é áóñàä õºíãºí ãýìò õýðýã åðäèéí
æóðìààð øèéäâýðëýãäýíý.
Õàâñðàëò:
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä îðóóëàõ
ä/ä Òàéëáàð
ñàíàë
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí åðºíõèé
Ãýìò õýðãèéí øèíæèéã õýëáýðèéí
àíãèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí
òºäèé àãóóëñàí, ÿëèìã¿éí ó÷èð
16.2-ò “Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
íèéãýìò àþóëã¿é ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é
òóñãàé àíãèä çààñàí ãýìò
ãýäýã îéëãîëòûã íýã ìºð õóóëü÷èëæ
õýðãèéí øèíæèéã õýëáýðèéí
ºãººã¿éãýýñ ýíý îéëãîëò íü ïðàêòèêò
1. òºäèé àãóóëñàí áîëîâ÷
õýðýãæèõã¿é áàéãààã àíõààð÷
ÿëèìã¿éí ó÷èð íèéãýìä
õóóëü÷èëæ íýã ìºð îéëãîëòûã áèé
àþóëã¿é ¿éëäýë ýñ ¿éëäýõ¿éã
áîëãîõ. Ýíý íü ãýð á¿ëèéí ìàðãààí íü
ãýìò õýðýãò òîîöîõã¿é”
ãýìò õýðýã áîëîí øàëãàãäàõ ÿâäëààð
ãýæ çààñíûã íàðèéâ÷ëàí
èõýíõ òîõèîëäîëä èëýðäýã.
õóóëü÷èëæ ºãºõ.
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí åðºíõèé
àíãèéí 17 äóãààð ç¿éëä
ãýìò õýðãèéí àíãèëàëûã
õºíãºí, õ¿íäýâòýð, õ¿íä, îíö
õ¿íä ãýæ àíãèëààä ÝÁØÕ-
Èõýíõ òîõèîëäîëä òóñãàé
èéí 24, 25 äóãààð ç¿éëä
õàðúÿàëàëûí õ¿íäýâòýð ãýìò õýðãèéã
ýð¿¿ãèéí õýðãèéí õàðúÿàëàë
øàëãàõ õóãàöààã 2 ñàðààð òîãòîîñíîîñ
2. òîãòîîñîí, ìºí ò¿¿í÷ëýí
èðãýäèéí ýðõ àøèã çºð÷èãäºæ, õýðýã
òóñãàé õàðúÿàëëûí õýðã¿¿ä
øàëãàõ õóãàöàà óäààøèð÷ áàéãààòàé
ãýæ õàðúÿàëàë òîãòîîñîí
õîëáîîòîé.
íü õýðýã øàëãàõ õóãàöààíû
àñóóäàë äýýð óäààøðàëòàé
áàéäàë ãàðàõàä íºëººëæ
áàéãààã àíõààð÷ ãýìò õýðãèéí
àíãèëàëûã ººð÷ëºí òîãòîîõ.
“Áàãà áóñ” õîõèðîëûí
õýìæýýã õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä
õýìæýýòýé õàðüöóóëñíààð ºì÷èéí
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí åðºíõèé ýñðýã ãýìò õýðýã, ò¿¿íèé äîòîð áóñäûí
àíãèéí 29 ä¿ãýýð ç¿éëä ýä õºðºíãèéã õóëãàéëàõ, çàëèëàí
çààñíààð õîõèðëûí õýìæýýã ìýõëýõ ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷ íàðûí
òîäîðõîéëîõäîî õºäºëìºðèéí ýðõ àøãèéã íîöòîéãîîð çºð÷èæ
õºëñíèé äîîä õýìæýýã áàéíà. 1 õîíü, 1 òóãàë ãýõ ìýòýýð
õàðãàëçàí ¿çýæ áàéãààã ò¿¿æ õóëãàé õèéõýä çàõèðãààíû
3.
“áàãà áóñ” õîõèðëûí õóâüä õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëèàð çºð÷èëä
ººð÷ëºí õóóëü÷ëàõ. òîîöîãäîí 20.000 õ¿ðòýëõ òºãðºãººð
Áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí òîðãóóëèàä öààøèä äàõèí ãýìò õýðýã
ýñðýã ãýìò õýðãèéí õîõèðëûí ¿éëäýõ áîëîìæ íºõöºë áèé áîëãîæ
õýìæýýã õýðõýí òîãòîîõ áàéíà.
òàëààð õóóëü÷ëàõ. Áàéãàëü õàìãààëàõ æóðìûí ýñðýã
ãýìò õýðãèéí õîõèðîëûí õýìæýýã
òîãòîîõîä áýðõøýýëòýé áàéäãèéã
àíõààð÷ øèíýýð õóóëü÷ëàõ.
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé
Òóñãàé àíãèéí äóðüäñàí 2
àíãèéí 94 ä¿ãýýð ç¿éëä
ãýìò õýðãèéí õóâüä õºíãºìñãººð
“...áóñäûã áîëãîîìæã¿é
íàéäñàí, õàéõðàìæã¿é õàíäñàí
àëñàí áîë...”, 97 äóãààð
ãýäýã îéëãîëòûã õóóëü÷ëààã¿éãýýñ
ç¿éëä “...áóñäûí áèå
ïðàêòèêò èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº
ìàõáîäèä õ¿íä ãýìòýë
çºð÷èãäñººð áàéíà. Æèøýý íü:
áîëãîîìæã¿é ó÷ðóóëñàí
Áóñäûí áèå ìàõáîäèä õ¿íä ãýìòýë
áîë...” ãýæ õóóëü÷èëàí 27
4. ó÷ðóóëñàíû óëìààñ õîõèðîã÷ íàñ
äóãààð ç¿éëä ãýìò õýðýã
áàðàõ, ýíý òîõèîëäîëä áîëãîîìæã¿é
áîëãîîìæã¿é ¿éëäýõèéã
ãýæ ¿çýõ ¿¿, ýñâýë òóõàéí õîõèðîã÷
òàéëáàðëàñàí áîëîâ÷ äýýðõ
ýì÷ëýãäýõ áîëîìæòîé áàéñíûã
2 ãýìò õýðãèéí õóâüä ÿìàð
ýì÷¿¿ëýëã¿é ÿâñààð íàñ áàðñíûã
òîõèîëäëûã áîëãîîìæã¿é
òîãòîîõ óó, ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí
ãýæ ¿çýæ ïðàêòèêò õýðýãëýõ
àæèëòàí áóðóó îíîøëîñíîîñ áîëñîí
òàëààð õóóëü÷ëààã¿é òóë
ãýæ ¿çýõ ¿¿ ãýõ ìýò.
íàðèéâ÷ëàí õóóëü÷ëàõ.
ÝÕÒÀ-èéí 113 äóãààð ç¿éëä
“ìºëæèõ” ãýäýãò Áèåèéã íü
¿íýë¿¿ëýõ....... ãýñýí óòãààë îéëãîíî
ãýñýí íü ÝÕÒÀ-èéí 124 ä¿ãýýð ç¿éëä
çààñàíòàé àäèë áàéãàà áºãººä òóñ
ç¿éë àíãèóäûí òàéëáàðò ÷ õóóð÷
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
ìýõëýõ, òóõàéí õ¿íä èòãýë ¿íýìøèë
òóñãàé àíãèéí 113 “Õ¿í
òºð¿¿ëýõ, îþóí óõààíûã íü óãààõ
õóäàëäààëàõ”, 124 “Áèåý
ãýäãèéã íàðèéâ÷ëàí çààãààã¿é, ìºí
¿íýëýõýä áóñäûã òàòàí
ÿìàð òîõèîëäëûã áóñäûí ýðõøýýëä
îðîëöóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã
áàéãàà ãýñýí îéëãîëòîä õàìðóóëàõûã
çîõèîí áàéãóóëàõ” ç¿éë¿¿äýä
5. íàðèéâ÷ëàí çààãààã¿é áàéíà. Æèøýý
çààñàí ãýìò õýðãèéã òóñ òóñàä
íü ºíººãèéí ïðàêòèêò õ¿÷ õýðýãëýæ
íü îéëãîìæòîé õóóëü÷ëàõ.
áóþó àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëæ, ýä ìàòåðèàëûí
Ìºí òóñ õýðýãò õàìòðàí
ýðõøýýëä îðóóëñàí, ººðººð õýëáýë
îðîëöîã÷äûã òóñãàéëàí
ÿã öîîæòîé áàéñàí òîõèîëäëûã ë
õóóëü÷ëàõ øààðäëàãàòàé
îéëãîæ áàéãàà áºãººä ñýòãýë ñàíààíä
áàéíà.
íü èòãýë ¿íýìøèë òºð¿¿ëýõ, îþóí
óõààíûã íü óãààæ ìºíãº îëîõ ãýñýí
õîõèðîã÷èéí âåêòèâíîñòü áóþó
õÿëáàð àðãààð ìºíãº îëîõ ãýñýí äóð
õ¿ñëèéã íü ºäººæ ºãñºí òîõèîëäëûã
îðóóëàõã¿é áàéíà.
àíãèéí 156/1/ ä¿ãýýð ç¿éëä
“...Õîðøîîíû òóõàé õóóëü
òîãòîîìæ çºð÷ñºíèé óëìààñ
...”, 158/1/ äóãààð ç¿éëä “...
Äààòãàëûí áîëîí äààòãàëûí
ìýðãýæëèéí îðîëöîã÷èéí
òóõàé õóóëü òîãòîîìæîîð Õîðøîîíû òóõàé õóóëü,
òîãòîîñîí æóðìûã çºð÷ñºíèé çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëü
óëìààñ...”, 160 äóãààð çýðãýýñ èø òàòñàí, ýñâýë òîäîðõîé íýã
ç¿éëèéí 160.1-ä “... áàéãóóëëàãûí /ãàçàð àãåíòëàãèéí/
Òºðèéí ýðäýíýñèéí ñàíãèéí òîãòîîñîí æóðìûã áàðèìòàëñàí õýì
6. òóõàé õóóëü òîãòîîìæîîð õýìæýýã õóóëü÷èëñíààð ýð¿¿ãèéí
òîãòîîñîí æóðìûã çºð÷ñºíèé õóóëèéí çîðèëò, áîäëîãî àëäàãäàæ
óëìààñ...”, 161 ä¿ãýýð ç¿éëä áàéíà. Æèøýý íü Ìýðãýæëèéí
“...õóóëü òîãòîîìæîîð õÿíàëòûí ãàçðûí äàðãûí òîãòîîñîí
õîðèãëîñîí...”, 175 äóãààð æóðìààð çàðèì ãýìò õýðãèéã
ç¿éëä “...õîðèãëîñîí áóþó øèéäâýðëýæ áàéíà.
õÿçãààðëàñàí ýä ç¿éëèéã...”,
204 ä¿ãýýð ç¿éëä “...ãàçðûí
õýâëèéã àøèãëàõ, õàìãààëàõ
æóðàì çºð÷ñºíèé óëìààñ
...” ãýõ ìýò èø òàòñàí õýì
õýìæýýí¿¿äèéã ººð÷èëºí
õóóëü÷ëàõ.

Ó÷èð íü òóõàéí ãýìò õýðãèéã
àíãèéí 192 äóãààð ç¿éëä
¿éëäýã÷ íàð íü óëàì øèíýýð îëîí
“...õóóëü áóñààð áýëòãýñýí,
õýðýãëýã÷èéã áèé áîëãîæ áàéæ
îëæ àâñàí, õàäãàëñàí,
ººðèéí çàõ çýýëýý îëæ àâäàã,
7. òýýâýðëýñýí, èëãýýñýí,
õýðýãëýñýí ýòãýýä¿¿ä óëìààð õàð
áîðëóóëñàí....” ãýæ çààñàí
òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñíû
áîëîâ÷ õýðýãëýñýí ýòãýýäýä ÿë
õàìààðàëä îðæ áóñàä òºðëèéí ãýìò
îíîãäóóëàõààð õóóëü÷ëààã¿é
õýðýã ¿éëäýõ ìàãàäëàëòàé áàéäàã.
áàéãàà òóë õóóëü÷ëàõ.
ÝÐ¯¯ÃÈÉÍ ÕÀÐÈÓÖËÀÃÀÀÑ ×ªËªªËªÕ
70 äóãààð ç¿éë. ¯éëäñýí ãýìò õýðãýý èë÷èëæ èðñýí ýòãýýäèéã

ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõ
70.1.Õºíãºí ãýìò õýðýã àíõ óäàà ¿éëäýæ, ñàéí äóðààðàà õýðãýý
èë÷èëæ èðñýí ýòãýýä ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî á¿ðýí òºëñºí, ãýì õîðûã
àðèëãàñàí áîë ò¿¿íèéã ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëæ áîëíî.

71 ä¿ãýýð ç¿éë. Õîõèðîã÷òîé ýâëýðñýí ¿íäýñëýëýýð ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõ
71.1. Õºíãºí ãýìò õýðýã àíõ óäàà ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàé ýòãýýä
õîõèðîã÷òîé ñàéí äóðààðàà ýâëýðñýí áºãººä ó÷ðóóëñàí õîõèðëîî á¿ðýí
òºëñºí, ãýì õîðûã àðèëãàñàí áîë ò¿¿íèéã ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãààñ
÷ºëººëæ áîëíî.
/Ýíý õýñãèéã 2004 îíû 5 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí õóóëèàð
ººð÷ëºí íàéðóóëñàí/
/Ýíý õýñýãò 2008 îíû 2 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí õóóëèàð
ººð÷ëºëò îðñîí/
145 äóãààð ç¿éë.Áóñäûí ýä õºðºíãèéã õóëãàéëàõ

145.1.Áóñäûí ýä õºðºíãèéã õóëãàéëñíû óëìààñ áàãà áóñ õýìæýýíèé
õîõèðîë ó÷èðñàí, óðüä çàõèðãààíû øèéòãýë õ¿ëýýñýí ýòãýýä ýíý
òºðëèéí çºð÷èë äàâòàí ãàðãàñàí áîë /íýìýõ/ õºäºëìºðèéí õºëñíèé
äîîä õýìæýýã òàâààñ òàâü äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé
òºãðºãººð òîðãîõ, íýã çóóãààñ õî¸ð çóóí òàâèí öàã õ¿ðòýë õóãàöààãààð
àëáàäàí àæèë õèéëãýõ, ýñõ¿ë íýãýýñ ãóðâàí ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð
áàðèâ÷ëàõ ÿë øèéòãýíý.
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé àíãèéí 145 äóãààð ç¿éëèéí 145.1 äýõ
õýñýãò “óðüä çàõèðãààíû øèéòãýë õ¿ëýýñýí ýòãýýä ýíý òºðëèéí çºð÷èë
äàâòàí ãàðãàñàí áîë” ãýñýí çààëòûã íýìæ íàéðóóëàõ
208 äóãààð ç¿éë. Óñíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ

208.1.Óñíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºíèé óëìààñ àí àìüòàí,
øóâóó, çàãàñ îëíîîð ¿õñýí áîëîí áóñàä èõ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí
áîë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã òàâèí íýãýýñ íýã çóóí òàâü
äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ, ýñõ¿ë
ãóðâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿëøèéòãýíý.
Îëíîîð ¿õñýí ãýñíèéã õýðõýí îéëãîõ íü òîäîðõîéã¿é, áóñàä èõ
õýìæýýíèé õîõèðîë ãýñýí íü òîäîðõîéã¿é áàéãàà ó÷ðààñ áàãà áóñ
õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí áîë ãýæ ººð÷ëºõ
210 äóãààð ç¿éë. Áàéãàëèéí îáüåêòûã ñàíààòàé óñòãàõ ãýìòýýõ

/210 äóãààð ç¿éë. Ñî¸ëûí ºâèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ
çºð÷èõ/
210.1 Ò¿¿õñî¸ëûí /õîñã¿é ¿íýò äóðñãàëò ç¿éëèéí æàãñààëòàíä
îðñîí áàéãàëèéí îáüåêòûã / ñàíààòàé ýâäñýí, ãýìòýýñýí, óñòãàñàí
áîë:
/õîñã¿é ¿íýò äóðñãàëò ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí áàéãàëèéí
îáüåêòûã/ ãýñíèéã
o Õºíãºð¿¿ëýõ á¿ðýëäýõ¿¿íä:
Îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàíä àâñàí ò¿¿õ ñî¸ëûí åðäèéí áîëîí ¿íýò
ç¿éëèéã ãýæ
o Õ¿íäð¿¿ëýõ á¿ðýëäýõ¿¿íä:
Óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàíä àâñàí õîñã¿é ¿íýò
äóðñãàëò ç¿éëèéã ãýæ
o ñàíààòàé ýâäñýí, ãýìòýýñýí,
óñòãàñàí ãýñýí äýýð õóóëü áóñààð õàéãóóë, ìàëòëàãà õèéñýí,
õóäàëäñàí, õóäàëäàí àâñàí, õàäãàëñàí, òýýâýðëýñýí, áóñäàä øèëæ¿¿ëñýí
çýðãèéã íýìýõ.
Òàéëáàð:
o Ò¿¿õ ñî¸ëûí ýä ºëãèéí ç¿éëèéí õóóëü áóñ ýðãýëòèéã ºíººãèéí
ýð¿¿ãèéí õóóëèíä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çîõèöóóëàí ºãººã¿é ó÷èð
ýíý òºðëèéí õóóëü áóñ ¿éëäýë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõýýõýí ºññºí áà
èëýðñýí ¿éëäýëä çàõèðãààíû ë àðãà õýìæýý àâàõ òºäèé áàéíà
o Æèë èðýõ òóòàì õèë ãààëü õóðààãäàõ ò¿¿õ ñî¸ëûí ýä ç¿éëèéí
òîî èõýññýí.
o 2006-2010 îíû õîîðîíä Óëñûí õýìæýýíä 300 ãàðóé ò¿¿õ ñî¸ëûí
äóðñãàëò áèîëîãèéí ¿ëäýö, õèðãýñ¿¿ð, áóíõàí óõàí òîíîãäñîí òîî
áàðèìò øàëøàëòààð èëýðñýí áà õóóëü áóñ õóäàëäàí àâàëò, çàõèàëãààð
õèðãýñ¿¿ð, áóíõàí óõóóëàõ ÿâäàë íýìýãäñýí.
o Ìºí ãàäààä ãàðñàí ¿çìýð, ¿ç¿¿ëýí, ñýðãýýí çàñâàðëàãäàõ ýä
ç¿éë ýðãýí èðýõã¿é çàðèì òîõèîëäîë óñòàí ¿ã¿é áîëñîí.
o Íîòëîõ áàðèìòàíä ÝÕ ÑÓÐÂÀËÆ òîäîðõîé áàéõûã øààðääàãûí
àäèë áèäýíä ºâ ñî¸ë, ò¿¿õèéí äóðñãàë ìààíü áàéæ ãýìýýí áèä òóñãààð
óëñ áàéæ ÷àäíà.
Áàðèëãà, Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä:
Áàðèëãà áàðèõ, óóë, óóðõàéí õàéãóóë ýõëýõýýñ ºìíº íü òóõàéí
áàéãóóëëàãà ººðèéí çàðäëààð àðõåîëîãè, ïàëåîíòîëîãèéí ñóäàëãàà
õèéëãýõ ãýñýí çààëòûã íýìýõ:
Ýíý ñóäàëãààã óðüä÷èëàí õèéëãýñýíýýð ò¿¿õ, ñî¸ëûí ìýäýãäýýã¿é
áàéñàí ºâèéã óðüä÷èëàí õàìãààëàõ àðãà õýìæýý àâíà.
“ÃÝÐ×, ÕÎÕÈÐÎÃ×ÈÉÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÒÓÕÀÉ”

ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑªËÄ ªÃªÕ ÑÀÍÀË
Õóóëèéí òºñºëä ãýð÷, õîõèðîã÷èéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã

öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òóñãàé íýãæ õàðèóöàõààð çààñàí áºãººä òóñ
íýãæèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, ýðõ,
¿¿ðãèéã òºñºëä íàðèéâ÷ëàí òóñãàõ øààðäëàãàòàé áàéíà ãýæýý.
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû 244 ä¿ãýýð æóðìûí
äàãóó Öàãäààãèéí òºâ áàéãóóëëàãûí äîòîîä àþóëã¿é áàéäàë
õàðèóöñàí íýãæ õàðèóöàõààð çààñàí áàéíà.
Ãýð÷, õîõèðîã÷èéã ìýäýýëýë àâàõ, ìýäýýëëýýð õàíãàãäàõ ýðõèéã
áàòàëãààæóóëàõäàà: Õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ
õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýýí¿¿äèéí òóõàé, ÿëëàãäàã÷èéã áàðèâ÷èëñàí,
ñýæèãòíèéã ñààòóóëñàí òóõàé; ò¿¿íèéã ø¿¿õýýñ õýðãèéã õÿíàí
õýëýëöýõýýñ ºìíº ñóëëàõ òóõàé; ÿëëàãäàã÷èéí òóõàé, ò¿¿íèé òàëààð
ãàðãàñàí øèéäâýð¿¿äèéí òóõàé, ÿëòàí ÿë øèéòãýëýý ýäýëæ áàéãàà
òóõàé, ìºí õîðèõ ãàçðààñ ñóëëàãäñàí òóõàé ìýäýýëýëòýé áàéõ
ýðõ¿¿äèéã çààâàë òàéëáàðëàæ ºãäºã æóðàì òîãòîîõ.
Ãýð÷, õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ýðõèéã
áàòàëãààæóóëàõäàà: ãýð÷, õîõèðîã÷èä ó÷ðóóëñàí ÷èðýãäëèéã áàãàñãàõ
øààðäëàãàòàé ¿åä íóóöëàëûã õàíãàõ, äàðàìòëàã÷ áà ºñ õîíçîí
õàéã÷äààñ õîõèðîã÷, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä áîëîí õîëáîãäîõ ãýð÷
íàðûã õàìãààëàõ, àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãàõ àðãà õýìæýýã àâàõ
çàð÷ìûã áàðèìòëàõ.
Ìàíàé óëñàä õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òàëààð
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí õóóëèéí õ¿ðýýíä “..õ¿íèéýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õ¿íäýòãýõ..”, Ã¿éöýòãýõ àæëûí õóóëüä “..èðãýíèé àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ..” çàð÷ìûã òóíõàãëàñàí òºäèé, ìºí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëüä “áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîã÷îîñ ãàðãàñàí ãîìäîë
õ¿ñýëòèéã øèéäâýðëýõ” õ¿ðýýíä ë õîõèðîã÷èéí ç¿ãýýñ ººðèéí áîëîí
ººðò õàìààòàé áóñäûí àþóëã¿é áàéäëûã õàìãààëóóëàõ òàëààð õ¿ñýëò
ãàðãàõ ãàíöõàí “ýðõ”-ýýð õÿçãààðëàãäàæ áàéãààã ýñ òîîöâîë ãýð÷,
õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ áîëîí òýäãýýðèéã õàìãààëàõ
ìåõàíèçìûí òàëààð ÿìàð ÷ çààëò ¿ã¿é áàéíà.
Èéìä ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéã èëð¿¿ëýõ, òàñëàí çîãñîîõ, ìºðäºí
áàéöààõ, ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà óëàì íàðèéí òºâºãòýé áîëæ áàéãàà
ºíºº ¿åä ýð¿¿ãèéí áîëîí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü òîãòîîìæèä
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òàëààð ãýð÷, õîõèðîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã
íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð çààëò òóñãàõ ÿëàíãóÿà õ¿íä, îíö õ¿íä, çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷, ãýð÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã
õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæ ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.
Òóõàéëáàë: Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä äàðààõ ººð÷ëºëò
îðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Ø¿¿õ, ïðîêóðîð, õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí
áàéöààõ áàéãóóëëàãà, áóñàä õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòàí íü:
-Õàìãààëàãäàæ áàéãàà ãýð÷, õîõèðîã÷èéí òàëààðõè ìýäýýëýë
ºãºõèéã õÿçãààðëàõ; ÝÁØÕ-èéí 144 ä¿ãýýð ç¿éë. Áàéöààëò ÿâóóëàõ
íèéòëýã æóðàì-ûí 144.1. Áàéöààëòûí ýõýíä áàéöààãäàõ ýòãýýäèéí
áèåèéí áàéöààëòûã àâíà.147.3 çààëòóóäàä ººð÷ëºëò îðóóëæ ãýð÷,
õîõèðîã÷èéí áèåèéí áàéöààëòûí ìýäýýëëèéã ýð¿¿ãèéí õýðãèéí
ìàòåðèàëààñ àâàõ, ýäãýýð ìýäýýëë¿¿äèéã ¿íäñýí õýðãýýñ òóñãààðëàí
õàäãàëàõ, ãýð÷, õîõèðîã÷èä íóóö íýð õýðýãëýæ áîëíî ãýñýí çààëò
îðóóëàõ
-Õîõèðîã÷, ãýð÷èéí õóâèéí áîëîí îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñ, ýä õºðºíãèéí
àþóëã¿é áàéäëûãõàíãàõ;
-Ýð¿¿ãèéí ïðîöåññò îðîëöîæ áàéãàà õîõèðîã÷, ãýð÷èéí ýñðýã
õ¿÷ õýðýãëýõ áóþó áóñàä ãýìò õàëäëàãà ¿éëäýõ, çîõèîí áàéãóóëàõ
áîëîìæèéã òàñëàí çîãñîîõ çîðèëãîîð ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéí õóâüä
öàãäàí õîðèõîîð òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý ñîíãîí àâàõ
-Àþóëã¿é áàéäëûí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõýýñ ¿ë õàìààðàí
ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ìºðäºõ áàéöààõ áàéãóóëëàãà íü ýð¿¿ãèéí ïðîöåññò
îðîëöîæ áàéãàà õîõèðîã÷, ãýð÷, ÿëëàãäàã÷, ñýæèãòýí áîëîí áóñàä
ýòãýýäèéí ýñðýã ýð¿¿ãèéí õóóëèàð õîðèãëîñîí ¿éëäýë ¿éëäýõýýð
çàíàëõèéëæ áàéãààòàé õîëáîîòîé õàíãàëòòàé ¿íäýñëýë áàéâàë
ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýäýã áîëîõ.
-Õîðèõ ãàçðààñ ñóëëàãäñàí, òýíñýãäñýí, ÿë õîéøèëñîí, õºíãºðñºí,
ºðøººæ óó÷ëàãäñàí çýðãýýð õîðèõ ãàçðààñ òºð áîëîí á¿ð ÷ºëººëºãäñºí
ýòãýýä¿¿äèéí õóâüä õàìãààëóóëæ áàéãàà ýòãýýäòýé óóëçàõ, àìüäðàõ,
àæèëëàõ, çîð÷èõûã õÿçãààðëàõ.
-Õîõèðîã÷ áîëîí áóñàä ãýð÷èéí íýð, õàÿãèéã õýâëýë ìýäýýëëýýð
áîëîí íýýëòòýé ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿åýð áóñäàä äýëãýäýã ïðàêòèêèéã
çîãñîîõ, ø¿¿õ õóðàëäààíû òóñãàé òàíõèìûã áàéãóóëàõ, õîõèðîã÷-
ãýð÷èéã àñóóõ ¿åä õîîëîéíõ íü ºíãèéã ººð÷ëºõ ñèñòåì áîëîí ø¿¿õ
õóðàëäààíû á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõ, áýõæ¿¿ëýõ àóäèî-âèäåî
òåõíèê áàéðëóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ, ãýð÷ íü ø¿¿õ õóðàëäààíä
áèå÷ëýí îðîëöîõã¿éãýýð àþóëã¿é ººð áàéðíààñ ðàäèî, õîëáîî, âèäåî-
êàìåðûí òóñëàìæòàéãààð ìýä¿¿ëýã ºãºõ òàëààð õóóëüä òóñãàéëàí çààõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
ÝÁØÕ-èéí 23 äóãààð ç¿éëèéí 23.1. Õîõèðîã÷ íàñ áàðñàí áóþó
íàñàíä õ¿ðýýã¿é, ýð¿¿ë ìýíäèéí øàëòãààíààð ººðèéí õ¿ñýë çîðèãîî
èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é òîõèîëäîëä ò¿¿íèé íàñàíä õ¿ðñýí ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í íü ýíý õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîõ ýðõòýé. Ìºí õóóëèéí 42
äóãààð ç¿éëèéí 42.4. Ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîã÷ íàñ áàðñàí,
ýñõ¿ë ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é áîëñîí áîë ýíý ç¿éëä çààñàí ýðõèéã ò¿¿íèé
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í áîëîí òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íýäýëíý. ãýñýí íü õ¿í
õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí ãàäààäàä áàéãàà õîõèðîã÷èéí ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿í, òºðºë, садангийнхүн энэ эрхийг эдлэх боломжгүй байгааг
өөрчлөх
ЭБШХ-ийн 41 дүгээр зүйлийн 41.3.3. хохирогч, гэрч, шинжээчийг
байцаахад байлцаж, тэдгээрт асуулт тавих, 41.3.4. өмгөөлж байгаа
этгээдийнхээ болон өөрийнхөө хүсэлтээр хийгдэж байгаа хэрэг бүртгэлт,
мөрдөн байцаалтын ажиллагаанд байлцаж тухайн ажиллагаанд оролцож
байгаа гэрч, шинжээч, бусад этгээдэд аль ч үед асуулт тавих; эрхийг
хязгаарлах шаардлагатай байна.
ÎÕÓ-ÛÍ ÕÎËÁÎÎÍÛ Ø¯¯ÕÈÉÍ ÕÝÐÝÃ ÕßÍÀÍ ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ
ÀÆÈËËÀÃÀÀÃ ÕÀÍÃÀÕ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ, ÝÐÕ Ç¯ÉÍ
ÎÍÖËÎÃ
Çàõèðãààíû øèíýòãýë õèéõ ÿâöàä õ¿÷òýé,

áèå äààñàí ø¿¿õ ýðõ ìýäýë íü ýðõ ç¿éò òºðèéã
òºëºâø¿¿ëýõýä ÷óõàë áàòàëãàà áîëäîãîîñ ãàäíà
òºðèéí áóñàä ñàëàà ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàí
òýíöâýðæ¿¿ëäýã, òýäãýýðèéí ç¿ãýýñ èðãýíèé
áîëîí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýõ, òºð
èðãýíèé õîîðîíä ¿¿ñýõ ýðõ ç¿é ìàðãààíä õóâü
õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ áàòàëãàà
áîëäîã.
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: áèå äààñàí ø¿¿õ ýðõ ìýäýë,

õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ, ã¿éöýòãýõ ýðõ
Õóóëü ç¿éí äîêòîð
ìýäýëòýé ¿¿ñýõ çºð÷èë, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ
Á.Â. Ñàíãàäæèåâ*
áàéäàë.
Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí øèíýòãýë õèéõ øààðäëàãà ø¿¿õ, ïðîêóðîð,

õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí õ¿÷ýýð õýâ
æóðàì, õóóëü ¸ñûã õàìãààëàõ ÷àäâàðã¿é áîëñîí ÿâäàë þì. ¯çýë
áàðèìòëàëä òóñãàãäñàíààð óëñ îðîíä ãýìò õýðãèéí òîî ºñ÷, õóóëü
õàìãààëàõ áàéãóóëëàãà òýð äóíäàà ø¿¿õèéí ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð íºëºº ñóëàð÷ äîðîéòñîí íü íîòëîãäñîí áàéíà.
¯çýë áàðèìòëàëä îíöãîéëîí àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áîë ø¿¿õýä
èòãýõ èòãýë þì. ¯çýë áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷äûí íýã áîëîõ ïðîôåññîð
È.Ë.Ïåòðóõèíû òýìäýãëýñíýýð ø¿¿õ èõýâ÷ëýí õýðýã ìàðãààí õÿíàí
øèéäâýðëýõ õóãàöààã çºð÷äºã, ýíý çºð÷èë íü ÿëàíãóÿà òîéðãèéí
áîëîí ìóæèéí ø¿¿õýä ò¿ãýýìýë áàéäàã áàéíà. Ø¿¿õýýð õÿíàí
øèéäâýðëýãäýæ áàéãàà õýðãèéí äºðºâíèé íýãíýýñ èë¿¿ íü õóóëèàð
òîãòîîñîí õóãàöààã õýòð¿¿ëýõ, áàãàã¿é òîõèîëäîëä ø¿¿õ õóðàë
öàãààñàà õîöîð÷ ýõëýõ, ø¿¿õ õóðàë õîéøëîãäîõ çýðýã çºð÷ë¿¿ä ãàðäàã
òàëààð áè÷æýý. Ò¿¿í÷ëýí ø¿¿ã÷äèéí ç¿ãýýñ ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíä
îðîëöîã÷òîé ç¿é áóñ õàðüöàõ ÿâäàë õ¿ðòýë ãàðäàã áàéíà.
Õàðàìñàëòàé íü ºíººäºð ÷ èðãýäèéí ø¿¿õýä èòãýõ èòãýë ìóó
* ÎÕÓ-ûí Óëñ ò¿ìíèé íàéðàìäëûí èõ ñóðãóóëèéí ¯íäñýí õóóëü áà òºðèéí çàõèðãààíû ýðõ
ç¿éí òýíõèìèéí äîöåíò

См.: Лебедев В. Судебная реформа: итоги и перспективы // Российская юстиция. 2000. №
11.

См.: Петрухин И.Л. Проблемы судебной власти в современной России // Государство и
право. № 8. 2000. С. 10.
91
õýâýýðýý áàéíà. “Îëîí íèéòèéí ñàíàë” ñàíãààñ 2007 îíû 09-ð ñàðä
îðîñûí ø¿¿õ¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíä ñóäàëãàà õèéñýí. Ñóäàëãààíû
ä¿íä îðîñûí èðãýäèéí äèéëýíõ íü ø¿¿õýä èòãýäýãã¿é ãýæýý. Ýåðýã
ñàíàë ºãñºí èðãýäýýñ ñºðºã ñàíàë ºãñºí èðãýä áàðàã 2 äàõèí èõ áàéíà.
(42% áà 23% õàðüöààòàé) Ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîã÷äûí äèéëýíõ
áóþó 71% íü îðîñûí ø¿¿ã÷èä àâëèãà àâäàã. Õàðèí çºâõºí 13% íü
ø¿¿ã÷èä øóäàðãà, õóäàëäàãäàãã¿é ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ìàíàé èðãýäèéí
òàë îð÷èì õóâü íü ø¿¿õ ¿ðãýëæ øóäàðãà áóñ øèéäâýð ãàðãàäàã ãýäýãò
èòãýëòýé áàéñàí áîë òàâàí õ¿í òóòìûí íýã íü èéì øèéäâýð öººí
ãàðäàã ãýæýý.
Ø¿¿õýä èðãýäèéí ¿ë èòãýõ áàéäàë íü òýäíèé ãàðãàæ áóé ãîìäëûí
¿íäñýí øàëòãààí áîëäîã. Èðãýäèéí ç¿ãýýñ Ø¿¿ã÷èéí Ìýðãýæëèéí Äýýä
êîëëåãèä ø¿¿ã÷èéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé ãîìäîë (ºðãºäºë)
2000 îíä 5 463; 2001 îíä 5 850; 2002 îíä 6 993; 2003 îíä 7 870; 2004
îíä 9 123; 2005 îíä 9 876; 2006 îíä 9 109; 2007 îíä 8 341 ãàðñàí
áàéíà. (2007 îíû 09-ð ñàðûí 01-íèé áàéäëààð).
Åâðîïûí õ¿íèé ýðõèéí ø¿¿õýä ÎÕÓ-ûí èðãýäèéí ãàðãàæ áàéãàà
ãîìäëûí òîî íýìýãäýæ áàéãàà íü ¿íäýñíèé ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààíä
ñýòãýë õàíàìæã¿é áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. 2004 îíä Åâðîïûí õ¿íèé
ýðõèéí ø¿¿õèéí äýðãýäýõ ÎÕÓ-ûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ººñ äýýðõ
ø¿¿õýä õàÿãëàñàí 49 èðãýíèé ãîìäëûí õóóëáàðûã ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõààð
Îðîñûí Åðºíõèé Ïðîêóðîðûí ãàçàðò øèëæ¿¿ëñýí áàéíà.
Ýäãýýð ãîìäëûí èõýíõ íü ÎÕÓ-ûí ø¿¿õèéí õýðýã, ìàðãààí õÿíàí
øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ñýòãýë äóíäóóð áàéãàà, äàâæ çààëäàõ ãîìäîë
ãàðãàõàä ó÷èð÷ áóé õ¿íäðýë, õóãàöàà çºð÷äºã, õ¿íä ñóðòàë, ÷èðýãäýë
áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèë õàíãàëòã¿é áàéãàà òàëààð
áàéæýý.
Ò¿¿í÷ëýí ÎÕÓ-ûí ïðîêóðîð, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä èðãýäèéí
èòãýõ èòãýë íü õàðüöàíãóé äîîãóóð áàéíà. Áèäíèé ¿çýæ áàéãààãààð
ýíý ìýò ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëä ñààä õîòãîð áîëæ áóé øàëòãààí Îðîñûí
ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä òóñãàãäñàí. ¯çýë áàðèìòëàë
öàã ¿åý îëñîí, ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé õýäèé ÷ çàðèì ñàíàë, ä¿ãíýëò
íü ¿íýõýýð ¿íäýñëýëòýé ýñýõýä îíöãîé àíõààðàõ íü ç¿éòýé. ¯çýë
áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëàã÷äûí ¿çýæ áóéãààð “Ýð¿¿ãèéí áàéöààí
øèéòãýõ àæèëëàãààíû çîðèëãî íü ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ áóñ õàðèí
ýð¿¿ãèéí õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð íèéãìèéã ãýìò ÿâäëààñ áîëîí
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áóé èðãýäèéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû
ñîíèðõîëûã õàìãààëàõ þì”.
“Ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ” ãýñýí íýð òîìú¸î ÎÕÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí
114-ð ç¿éëä: “ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ àðãà
õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý”, ÎÕÓ-ûí Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí òóõàé

Результаты Фонда общественного мнения, опубликованные на сайте www.fom.ru/009/11.

См.: Данные сайта Московского городского суда www.mos-gorsud.ru.
2011] Ýðäýì øèíæèëãýý, îíîë, àðãà ç¿é 93
Õîëáîîíû õóóëèéí 2-ð ç¿éëä: “Îðîñûí Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà
ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë
àæèëëàãààã óÿëäóóëàí çîõèöóóëíà” ãýæ çààñíààñ ãàäíà îëîí óëñûí
ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷èãò òóñãàãäñàí.
¯çýë áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷èä õóóëü ñàõèóëàõ ¿éë àæèëëàãààíä
ø¿¿õèéã äýýäëýõ, ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ áàéäëûã õàíãàõ, àõóéí
õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëñýí áîëîâ÷ ø¿¿ã÷èéí õóóëü,
õýâ æóðàì õàìãààëàõ ¿¿ðãèéã õÿçãààðëàæ ãàðãàñàí øèéäâýðèéíõýý
òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñòîé çàð÷ìûã ¿íäýñëýëã¿éãýýð ¿ã¿éñãýæ
áàéíà. Òýäíèé ¿çýæ áàéãààãààð ø¿¿õ çàëõààí öýýðë¿¿ëýõ, ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû áóñàä á¿õ ÷èã ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºãäºõ
¸ñòîé ãýæýý.
Ýíýõ¿¿ ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâàõ áîëîìæã¿é þì. Ó÷èð íü ýíý íü îëîí
óëñûí õóóëü ç¿éí áàðèìò áè÷èã, ÎÕÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí çààëòòàé
íèéöýõã¿é áàéíà. ÎÕÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 2-ð ç¿éëä: “Èðãýíèé áîëîí
õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, õàíãàõ, õàìãààëàõ íü òºðèéí
¿¿ðýã” ãýæ çààñàí áàéäàã. Õàðèí ÎÕÓ-ûí ø¿¿õ¿¿ä ¯íäñýí õóóëèéí
10,11-ð ç¿éëä çààñíààð “Èðãýíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé
òºðèéí ýðõ ìýäëèéí íýã ñàëàà ìº÷èð”. Ìºí Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë
òóíõàãëàëûí 11-ð ç¿éë, ÎÕÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 49-ð ç¿éëä: Ãýìò
õýðýãò ñýæèãëýãäýæ áóé ýòãýýäèéí ãýì áóðóóã õóóëèéí äàãóó õ¿÷èí
òºãºëäºð øèéäâýðýýð ãàãöõ¿¿ ø¿¿õ òîãòîîíî ãýæ çààñàí.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí äàãóó ãàãöõ¿¿ ø¿¿õ ¿éëäñýí
ãýìò õýðýãò ÿë îíîãäóóëäàã, ººðººð õýëáýë ãýìò ýòãýýäèéã øèéòãýäýã.
¯íýí õýðýãòýý ø¿¿õ¿¿ä ÎÕÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷, Õîëáîîíû õóðàë
áîëîí ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí õàìò òºðèéí ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëäýã
òóë äýã æóðàì áýõæ¿¿ëýõ òàëààð òºð, íèéãìèéí ç¿ãýýñ øèéäâýðëýýã¿é
àñóóäëûí òºëºº õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºãäºõ áîëîìæã¿é. ¯çýë
áàðèìòëàëûí àãóóëãààñ õàðâàë ø¿¿õ ýð¿¿ãèéí ÿë íîãäóóëæ, ãýìò
ýòãýýäèéã ¿éëäñýí õýðãèéõ íü òºëºº öýýðë¿¿ëäýãã¿é, áóñàä õóóëü
ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí õóóëü ¸ñíû ìàíààíä ãàð÷ ãýìò
õýðãèéí íºõöºë áàéäëûí òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é òîõèîëäîëä þó
áîëîõ áàéñàí òàëààð õàðèóëò ºãººã¿é áàéíà.
Ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, çàõèðãààíû øèíý÷ëýëèéã íýãýí çýðýã ÿâóóëàõ
õ¿íäðýëòýé íºõöºëä óëñ îðíûõîî õóâü çàÿàíû òºëºº ø¿¿õ¿¿ä îíöãîé
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ íü òîäîðõîé þì. Ø¿¿õèéí ¿ð á¿òýýëòýé àæëûí ¿ð
ä¿íãýýñ
Îðîñûí íèéãìèéí ¿íäñýí õóóëüò ¸ñ, ò¿¿íèé òîãòâîðòîé áàéäàë
õàìààðíà. ªíººäºð äàÿð÷ëàëòàé õàìò èðæ áóé áîëîìæ, çàíàëõèéëýëòýý
çýðýãöýí ìàø îëîí õóóëü òîãòîîìæ, çàð÷ìûã äàõèí ýðãýí õàðæ ¿íýëãýý
ºãºõ øààðäëàãà òóëãàðààä áàéíà. Òèéìä ø¿¿õ¿¿ä èðãýí, íèéãýì-
ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí ýðõèéí õàìãààëàëòûã ñàéæðóóëæ íèéãýìä
õóóëèéí õ¿ðýýíä õºãæèõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõ õýðýãòýé. Ø¿¿õèéí
òºëºâ áàéäëûã òóõàéí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áóé ò¿¿íèé ÷àäâàðààñ
õàìààð÷ ¿íýëýõ øààðäëàãàòàé.
¯çýë áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð ø¿¿ã÷ íàð
ººðñäèéí ãàðãàñàí øèéäâýðèéíõýý òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ çàð÷èì íü
èäýâõã¿é áàéíà. (ñàíààòàé áîëîí áîëãîîìæã¿éãýýñ áóñàä òîõèîëäîëûã
ýñ òîîöâîë).
Ãàðãàñàí øèéäâýðèéíõýý òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é áàéõ
çàð÷ìûã ¯çýë áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷ íàð õàìãèéí õýö¿¿ áºãººä
÷óõàë àñóóäàë áîëîõ ãýì áóðóóòàé ýñýõèéã øèéäâýðëýäýã òàíãàðàãòíû
ø¿¿õòýé õîëáîí òàíèëöóóëæ áàéíà. “Òàíãàðàãòíóóä ãàðãàñàí
øèéäâýðèéíõýý òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýãã¿é, ò¿¿íèéãýý òàéëáàðëàõ
¿¿ðýãã¿é, ¿íäýñëýëã¿éãýýð öàãààòãàõ ýðõòýé” ãýæ ¯çýë áàðèìòëàëä
òýìäýãëýæýý. Èéì áàéäëààð ¯çýë áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷ íàð ø¿¿õ
ýðõ ìýäëèéí õàðààò áóñ áàéõ çàð÷ìûã ø¿¿ã÷èéí õóâèéí õàðààò áóñ,
õàðèóöëàãà ¿ë õ¿ëýýõ çàð÷èì áîëãîí õóâèðãàæ àëáàí òóøààëûí ýðõ
ìýäëýý õýòð¿¿ëýõ, õàéõðàìæã¿é áàéäëûã áèé áîëîõ áîëîìæèéã íýýæ
ºã÷ áàéãàà þì.
¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààí äàõü á¿õèé ë
çºð÷ëèéã àíõààðàëäàà àâàõ íü ÷óõàë. Ò¿¿í÷ëýí øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ
àæèëä ø¿¿õ ìàíëàéëæ áóé öàãò çºð÷èë ãàðàõ ¸ñã¿é.
¯çýë áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷èä ãàäààä îðíóóäûí õýðãèéí 3-7
õóâü íü òàíãàðàãòíû ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãääýã òóðøëàãûã äóðäñàí
õýðíýý ÎÕÓ-àä ãýìò õýðãèéí äèéëýíõ õóâèéã ýçýëäýã ººðººð õýëáýë
íýã æèëýýñ äýýø õîðèõ ÿëààð øèéòã¿¿ëýõ ãýìò ýòãýýäèéí õýðãèéã
òàíãàðàãòíû ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ ñàíàëûã äýâø¿¿ëýýä áàéíà.
×óõàì ÿàãààä ãýäýãò ÿìàð íýãýí ¿íäýñëýë òàéëáàð ãàðãààã¿é þì.
ÎÕÓ-ä òàíãàðàãòíû ø¿¿õ áàéãóóëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý ¯çýë
áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷èä Õààíò çàñàãò îðîñ óëñ áîëîí áóñàä óëñûí
òàíãàðàãòíû ø¿¿õèéí òóðøëàãûã ñóäëàæ, ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð, äàâóó
òàë áîëîí ñóë òàë, øóäàðãà áóñ øèéäâýð ãàðãàõã¿é áàéõ áàòàëãàà
çýðãèéã íàðèéí ãàðãàæ ¿çýõ ¸ñòîé áàéñàí þì øèã ñàíàãäàíà.
Îðîñ óëñàä òàíãàðàãòíû ø¿¿õ 1964 îíû ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéí ¿ð
ä¿íä áàéãóóëàãäñàí áºãººä áèé áîëñîí öàãààñ íü ýõëýí òýäíèé ãàðãàñàí
öàãààòãàõ òîãòîîë òîîãîî àëäñàí òàëààð òýìäýãëýæ áàéñàí. Õýâëýë
ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð ãîë øàëòãààíûã òàíãàðàãòíóóäûí áîëîâñðîëûí
ò¿âøèí äîîãóóð, òàíãàðàãòíóóäûã ñîíãîõäîî õàðèóöëàãàã¿é õàíääàã,

См.: Жуйков В.М. Судебная реформа: проблемы доступа к правосудию. М.: Статут, 2006.
С. 12.

См.: Шатовкина Р.В. Организация и деятельность мировых судей в Российской Федера-
ции: Дисс. … канд. юрид. наук. М., 2002. С. 8.

См.: Ржевский В.А. Судебная власть в Российской Федерации: конституционные основы
организации и деятельности / В.А. Ржевский, Н.М. Чепурнова. М., 1997. С. 182.
îëîí íèéò õóóëèéí íýð òîìü¸î, õýì õýìæýýã îéëãîõ óõàìñàðã¿é,
òàíãàðàãòíóóä îëîí íèéòèéí ñàíàë, ¿çýë áîäîëä íèéö¿¿ëýõ õàíäëàãà
ãàðãàäàã ãýæ áè÷äýã áàéæýý. ¯¿íèé õîð óðøèã íü äàðààõ æèøýý
äýýð õàðàãäàæ áàéíà. 1873 îíä Ñàíêò-Ïåòåðáóðã òîéðãèéí ø¿¿õ
òàíãàðàãòíû òºëººëºã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð õîòûí äàðãà Ô.Òðåïîâûã
àëàõààð çàâäñàí Âåðà Çàñóëè÷èä õîëáîãäîõ õýðýã íîòëîõ áàðèìòààð
õºäºëáºðã¿é íîòëîãäñîîð áàéõàä ò¿¿íèéã öàãààòãàñàí áàéíà. Ãýìò
ýòãýýä ãýì áóðóóòàéãàà ººðºº ¿ã¿éñãýýã¿é áàéõàä ø¿¿.
Òàíãàðàãòíû ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäýæ áàéãàà õýðãèéí òîî ÿìàð
÷ ¿åä áóóðñààð èðñýí. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí äàðàà òàíãàðàãòíû
ø¿¿õèéã Îðîñ óëñàä òàòàí áóóëãàñàí áºãººä 1993 îíä äàõèí ñýðãýýñýí
þì.
Òàíãàðàãòíû ø¿¿õýýð õýðýã øèéäâýðëýæ áàéãàà òîõèîëäîëä
ÿëëàãäàã÷èéí ãýì áóðóó, ò¿¿íèé ¿éëäëèéã ç¿éë÷ëýõ àæëûã
ìýðãýæèëòýí áóþó ìýðãýæëèéí ø¿¿ã÷ õèéõ ¸ñòîé. Õàðèí íîãäóóëàõ
ÿë øèéòãýëèéí õýìæýýã òàíãàðàãòíóóä ºãâºë çîõèìæòîé. Ó÷èð íü
ø¿¿ã÷èéã áîäâîë õýðýã á¿ð òýäíèé õóâüä øèíý áàéõ áºãººä ÿëûí
õýëáýð, õýìæýýã òîãòîîõäîî îëîí òàëààñ íü õàðæ ãýìò õýðãèéí ñýäýëò,
ãýìò ýòãýýäèéí õóâèéí áàéäëûã õàðãàëöàí ¿çíý. Õºíãºð¿¿ëýõ áîëîí
áóñàä íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí õýìæýýíýýñ
äîîãóóð ÿë íîãäóóëàõ, òýíñýí õàðãàëçàõ áóþó ÿë ýäë¿¿ëýõèéã
õîéøëóóëàõ, á¿ð ÿëààñ ÷ºëººëºõ ººðººð õýëáýë ãýì áóðóóòàéã íü
ìýäñýýð áàéæ ºðºâäñºí, ãýìøèæ áóé ýòãýýäèéã õàìãààëàõ ñýòãýë ýñâýë
ººð ÿìàð íýãýí øàëòãààíû óëìààñ õýí íýãíèéã ãýì áóðóóã¿éä òîîöîõ
áîëîìæòîé þì.
¯çýë áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷èä ººðñäèéí ä¿ãíýëòýý áàòàòãàõ
¿¿äíýýñ õóóëèéí çààëòóóäààñ èøëýë àâñàí õýäèé ÷ òýäãýýðèéí
àãóóëãûã ãàæóóäóóëñàí. Æèøýý íü: ¯çýë áàðèìòëàëä ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà íü ãýìò õýðãèéã ò¿ðãýí, á¿ðýí ä¿¿ðýí
èëð¿¿ëýõ, ãýì áóðóóòàé ýòãýýäèéã èë÷ëýõ, ø¿¿õ õàðèí ãýìò ýòãýýäèéã
èë÷ëýõ, áàéöààí øèéòãýõ òîãòîëöîîã õºäºëãººíä îðóóëñíààðàà
õºíäëºíãèéí ÷àíàðàà àëäàæ ïðîêóðîð, õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ
áàéãóóëëàãóóäòàé “íýã äóãóéíû õî¸ð” áîëíî ãýæýý.
Ãýòýë ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû çîðèëãî íü ãýìò
õýðãèéã ò¿ðãýí øóóðõàé, á¿ðýí ä¿¿ðýí èëð¿¿ëýõ, ãýìò õýðýãòíèéã
èë÷ëýõýýñ ãàäíà õóóëèéã çºâ õýðýãëýõ íºõöºëººð õàíãàæ, ãýìò õýðýã
¿éëäñýí õýíèéã ÷ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàõ, ãýì áóðóóã¿é õýíèéã
÷ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõºä îðøèíî.
¯çýë áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷èä ººðñäèéí ä¿ãíýëòèéã áàòàòãàõ
¿¿äíýýñ ººð çîõèîã÷äûí õýëñíýýñ èøëýë àâ÷ áàéãàà õýäèé ÷ òýäãýýð
íü çºâõºí ¯çýë áàðèìòëàëä òóñãàñàí ¿íäýñëýëèéã äýìæñýí ºã¿¿ëáýð,

См.: Судоустройство и правоохранительные органы в Российской Федерации / Под ред.
В.И. Швецова. М., 1997. С. 96.
çîõèîã÷ íàð áàéíà. Òýäãýýðòýé ýñðýã áàéð ñóóðüòàé õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàë,
ä¿ãíýëòèéí òàëààð òýä äóóã¿é áàéíà.
¯çýë áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷èä ïðîêóðîðûí ãàçðûí õÿíàëòûí
÷èã ¿¿ðãèéã çàéëøã¿é áàãàñãàõ ñàíàëàà õóóëü çºð÷ñºí çàõèðãààíû
áîëîí õýì õýìæýý òîãòîîñîí àêòóóäûí ìÿíãàíû õýñýãò ÷ õÿíàëò òàâèõ
áîëîìæã¿é ãýäãýýð ¿íäýñëýæýý. ßàãààä èéì ä¿ãíýëòýíä õ¿ðñýí, õýí
èéì ñóäàëãàà õèéñýí íü òîäîðõîéã¿é þì. Çºâõºí 2006 îíä ãýõýä
ïðîêóðîðûí ãàçðóóä 1 689 781 õóóëèéí çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñýí. ¯¿íýýñ
õóóëü áóñ ýðõ ç¿éí àêòóóä 195 152, ýäãýýðèéí 4 çºð÷èë òóòìûí íýã íü
èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä ¿éëäýãäñýí áºãººä
179 030 íü ýñýðã¿¿öýë áè÷èãäñýíýýñ ãàäíà ïðîêóðîðûí øàëãàëòûí
¿íäñýí äýýð 295 977 øààðäëàãà õ¿ðã¿¿ëæ, 357 293 õýðýãò èðãýíèé
ýðõ áîëîí òºðèéí àøèã ñîíèðõîëûã õàìãààëàõààð ø¿¿õýä íýõýìæëýë
ãàðãàñàí. Ïðîêóðîðóóäûí ìýäýýëñíýýð ¸ñ ç¿éí õàðèóöëàãà 83 028,
çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí àðãà õýìæýýã 107 535 õ¿íä òóñ òóñ àâ÷
11 703 õ¿íä ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýñýí áàéíà. Ýäãýýð áàðèìòóóä ¯çýë
áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàã÷äûí ïðîêóðîðûí õÿíàëòûã õÿçãààðëàõ òóõàé
ñàíàë, ä¿ãíýëò¿¿ä áîäèò ¿íýíä íèéöýõã¿é áàéãààã íîòîëæ áàéíà.
Õýðâýý ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí åðºíõèé õÿíàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéã
¿ã¿é áîëãîõ þì áîë õÿíàëòûí ººð áàéãóóëëàãà øèíýýð áàéãóóëàõ
õ¿ðòýë ÎÕÓ-ä õóóëèéí áèåëýëò ¿íäñýíäýý õÿíàëòã¿é áîëíî. Øèíýýð
áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõàä èõ õýìæýýíèé çàðäàë ãàðàõààñ ãàäíà öàã
õóãàöàà øààðäàõ òóë òºðèéã áýõæ¿¿ëýõ, óëñ îðîíä õóóëü ñàõèóëàõ
àæèëä ñºðãººð íºëººëíº.
¯çýë áàðèìòëàë çîõèîã÷èä ïðîêóðîðóóäûí ã¿éöýòãýæ áàéãàà ¿¿ðýã
áóþó èðãýäèéí ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí ýðõ áà ýðõ ÷ºëººã ìºðäºí
áàéöààëòûí ¿åä õÿçãààðëàäàã òàñëàõ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ø¿¿õýýð
ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð ñàíàë áîëãîñîí íü ãàéõàë òºð¿¿ëæ áàéíà. ¯çýë
áàðèìòëàëä ïðîêóðîðûã ÿëëàõ õàíäëàãàòàé ãýæ ø¿¿ìæèëñýí õýðíýý
èéìýðõ¿¿ ¿çýë áîäëûí ººð÷ëºëòèéã îéëãîõîä áýðõ þì. Õýðâýý ø¿¿õ
áàðèâ÷ëàõ, öàãäàí õîðèõ, õàìãààëàëòàíä àâàõ øèéäâýð ãàðãààä ýõëýõ

См., например: Бойков А.Д. Третья власть в России. 2-е изд. Курск, 1999; Проблемы ре-
формы уголовно-процессуального законодательства в проектах УПК РФ (материалы науч-
но-практической конференции 15–16 декабря 1994 года). М., 1995. Выступления Ромазина
С.Б., Бойкова А.Д., Пашина С.А., Шейфера С.А., Кашепова В.П., Томина В.Т., Михайлова
А.И., Темушкина О.П., Кобликова А.С., Гуляева А.П. и многих других; Кокорев Л.Д. Судебная
реформа: идеи и реальность // Проблемы судебной реформы (юридические записки). Вып.
1. Воронеж: ВГУ, 1994; Ефимичев С.П. Реформирование уголовно-процессуального зако-
нодательства // Актуальные проблемы досудебного производства по уголовным делам. М.:
Изд-во Академии управления МВД РФ, 1999. С. 3–14; Ефимичев С.П. Уголовно-процессу-
альное законодательство и проблемы борьбы с организованной преступностью // Коррупция
в России: состояние и проблемы. М., 1996; Сухарев А.Я. Правосудие и преступность // Про-
куратура и правосудие в условиях судебно-правовой реформы. М., 1997. С. 22, 33; Сухарев
А.Я. Криминализация общества. Пути противодействия // Научная информация по вопросам
борьбы с преступностью. М., 1995. № 155.
þì áîë ººðèéí ýðõã¿é ÿëëàõ õàíäëàãàòàé áîëíî.
ÎÕÓ-ûí ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéí ¯çýë áàðèìòëàëä òóñãàãäñàí áîëîí
áóñàä äóòàãäëóóä ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéí ä¿ãíýëò áà ñàíàëóóäûí
¿íäýñëýëã¿éã õàðóóëæ áàéíà.
Õàðàìñàëòàé íü ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí Äýýä çºâëºë 1991 îíû 10 ñàðûí 24-
íèé ºäðèéí òîãòîîëîîð ýíýõ¿¿ õýñýã õóóëü÷äûí ¿çýë áîäîë, ñàíàëûã
àãóóëñàí ¯çýë áàðèìòëàëûã õóóëèéí õýìæýýíä áàòàëñàí.
Äýýä çºâëºë ýíý ¯çýë áàðèìòëàëûí çàðèì õýñã¿¿äèéã ¯íäñýí
õóóëèéí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººð÷ ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëòýé
õîëáîîòîé øèíý õóóëü áîëîâñðóóëàõàä õýðýãëýæ áàéõààð çºâëºñºí
áºãººä çàðèì õóóëü òîãòîîìæèä òýð äóíäàà 1993 îíû 12-ð ñàðûí 12-
íû ºäºð áàòëàãäñàí ÎÕÓ-ûí ¯íäñýí õóóëüä ýíý ¿çýë áàðèìòëàëûí
çàðèì àãóóëãà íºëººëñºí. ªíººäºð çàðèì ÿàðóó øèíý÷ëýã÷èä íýãýíò
õóóëèàð áàòëàãäñàí ýíý ¿çýë áàðèìòëàëûí çààëòóóäûã ÿàðàëòàé
õýðýãæ¿¿ëýõèéã óðèàëæ áàéíà. Õýðâýý ýíý ¿çýë áàðèìòëàëûí çàðèì
çààëòóóä àëäààòàé áàòëàãäñàí áîë èéì àëäààíóóäûã îëøðóóëàõ
øààðäëàãà áàéíà óó ãýæ àñóóìààð áàéíà. Õàðàìñàëòàé íü, áèäíèé
¿çýæ áóéãààð ¯çýë áàðèìòëàëûí ¿íäýñëýëã¿é çààëòóóä íü ãîëäóó
õýðýãæäýã. Æèøýý íü ÇÑÁÍÕÎÓ-ä 2002 îíû 7-ð ñàðûí 1-íèé ºäðèéã
õ¿ðòýë õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéñàí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëüä ýð¿¿ãèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà íü õóóëü ¸ñ,
äýã æóðàì áýõæ¿¿ëæ, ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä ÷èãëýíý,
(ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 2-ð ç¿éë), õýðýã
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð, ø¿¿õ ãýìò õýðãèéí ó÷èð
øàëòãààí, íºõöëèéã èëð¿¿ëæ, ãýìò õýðãèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýý
àâàõ ¿¿ðýãòýé ãýæ òóñ òóñ çààñàí áàéæýý. (ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 21, 212-ð ç¿éë.)
Îäîîãèéí ìºðäºãäºæ áóé ÎÕÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëüä ø¿¿õèéí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿¿ðãèéã õÿçãààðëàæ, õàðèí
ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ òàëààð îãò äóðüäààã¿é áàéíà.
ÎÕÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷èéí 2000 îíû 1-ð ñàðûí 10-íû ºäðèéí
çàðëèãààð ÎÕÓ-ûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëä
îðñîí ººð÷ëºëò íü ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ àæëûí õ¿ðýýíä íèéãìèéí
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîí õóóëèà äýýäýëäýã èðãýäèéã òºëºâø¿¿ëýõ
¿ð ä¿íòýé òîãòîëöîîã á¿ðýëä¿¿ëýõýä ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºã÷ýý. Õàðèí
ãýìò ýòãýýäòýé òýìöýõ àæëûí õ¿ðýýíä òýðã¿¿í áàéðàíä “ãýìò õýðýã
¿éëäýõýä íºëººëæ áóé íºõöºë øàëòãààíûã èëð¿¿ëýõ, àðèëãàõ,
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ” çýðãèéã îðóóëñàí áàéíà. 2000 îíä Âåíà õîòîä
áîëñîí Ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ãýìò õýðýãòýíòýé õàðüöàõ
íºõöëèéí òóõàé Í¯Á-èéí 10-ð ÷óóëãàíû áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ãýìò
õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãî íü ¿íäýñíèé áîëîí äýëõèé
õýìæýýíä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä òàâèãäàõ ¸ñòîéã îíöîëæýý. Õàðàìñàëòàé
íü ýíý òîãòîîë ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéã çîõèîã÷èä áîëîí ã¿éöýòãýã÷
íàðûí àíõààðàëä ºðòººã¿é, õýðýãæèõã¿é õýâýýð áàéíà.
Ø¿¿ã÷ íàðûí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéäàë áîëîí ýðõ ìýäëèéã
íýìýãä¿¿ëýõòýé õîëáîãäóóëàí ø¿¿í òàñëàõ àæèëä òàâèõ ãàäíû
õÿíàëòûã ãóéâóóëæ áàéãààä ñàíàà çîâíèæ áàéíà. Ýíý íü ÎÕÓ-ûí
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ òóõàé õóóëü áîëîí Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèàñ ø¿¿õèéí õÿíàëòûã õàññàí ÿâäàë þì.
Ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâüäàã
ïðîêóðîðûí õÿíàëòûã ìºí ë Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëü, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ òóõàé õóóëèàñ õàññàí áàéíà.
Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ïðîêóðîðûí òàâèõ õÿíàëòûã
õóóëèàð õÿçãààðëàõ íü õóóëèéí áèåëýëòèéã õàíãàõ àæëûã óäààøðóóëæ
ãýìò õýðýã áîëîí áóñàä õ¿íèé ýðõèéí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
¿¿äíýýñ àâäàã òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã áóðóóãààð àøèãëàõ
áîëîìæèéã îëãîí õóóëü ¸ñûã áýõæ¿¿ëýõýä ñààä áîëñîíîîð èðãýäèéã
õ¿íèé ýðõèéí Åâðîïûí ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõàä õ¿ðãýäýã.10
Äýýðõèéã ¿íäýñëýí ø¿¿õèéí õÿíàëòûí ìåõàíèçìûã õàíãàõ
áîëîìæòîé ø¿¿õ ýðõ ìýäýë äîòîð áèå äààñàí á¿òýö áèé áîëãîõ
øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä ø¿¿õ-õÿíàëòûí
êîëëåãè-ìºðäºí áàéöààëòûí ø¿¿ã÷, òîãòîîë ã¿éöýòãýõ êîëëåãè-
ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ ø¿¿ã÷. Õàðèí ýð¿¿ãèéí õýðýã ø¿¿õýä
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä äýýä øàòíû ø¿¿õ¿¿ä
ø¿¿õèéí õÿíàëòûã óëàìæëàëò øàò, äàìæëàãûã äóóñãààã¿é áàéñàí ÷
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì. Ýíý á¿õýí ýð¿¿ãèéí õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ ÿâöàä èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ ø¿¿õèéí
àæëûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõýä ÷èãëýõ áîëíî.
Ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð
áîëãîñîí ÎÕÓ-ûí 1991 îíû 10-ð ñàðûí 24-íèé ºäºð Äýýä çºâëºëèéí
òîãòîîë ººðºº ¿íäýñëýëèéí õóâüä ÷ òýð, ¿íäñýí õóóëüò ¸ñíû õóâüä ÷
òýð íîöòîé ýðãýëçýý òºð¿¿ëæ áàéíà.
Íýãä¿ãýýðò, ¯çýë áàðèìòëàëûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõàä Ïðîêóðîðûí
åðºíõèé ãàçàð, Äîòîîä ÿâäëûí ÿàì, Õîëáîîíû Àþóëã¿é áàéäëûí àëáà
áîëîí áóñàä çîõèõ áàéãóóëëàãóóäûí îíîë, ïðàêòèêèéí òºëººëºã÷èä
îðîëöóóëààã¿é. ¯çýë áàðèìòëàëä äóðüäñàí àðãà õýìæýýí¿¿äèéí
õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ ìàòåðèàë áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òîîöîîã
ãàðãààã¿é. Ýíý àñóóäëààð ÎÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýð ãàðààã¿é.
1991 îíû 10-ð ñàðûí 21-íèé ºäºð 100 í¿¿ð õóóäàñ á¿õèé ýíý áàðèìò
áè÷ãèéã ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ Äýýä çºâëºëä õ¿ðã¿¿ëæ ìºí îíû
10-ð ñàðûí 24-íèé ºäºð Äýýä çºâëºë áàòàëñàí þì. Õýäõýí õîíîãèéí
äîòîð ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷èã íü ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí Äýýä çºâëºëèéí á¿õ
10
См.: Бандуровский Р.В. Особенности правового статуса Федерального арбитражного
суда округа (на примере Федерального арбитражного суда Московского округа): Дисс. …
õîðîî, êîìèññóóäààð çîõèõ æóðìûí äàãóó äîðâèòîé ñóäëàãäààã¿é,
ìàø áîãèíî õóãàöààíä áàòëàãäñàí.
Õî¸ðäóãààðò, Äýýä çºâëºë íü ýíýõ¿¿ “ÇÑÁÍÕÎÓ-ûí Ø¿¿õèéí
øèíý÷ëýëèéí ¿çýë áàðèìòëàë”-ûí çààëòóóäàä ¿íäñýí õóóëèéí õ¿÷èí
÷àäàë ºãñºíººðºº ººðèéí ýðõ ìýäëýý õýòð¿¿ëñýí.
Ãóðàâäóãààðò, Äýýä çºâëºë òîãòîîëîîðîî òýð ¿åèéí Îðîñ óëñûí
¯íäñýí õóóëüä õàðøèëñàí ¯çýë áàðèìòëàëûí çàðèì çààëòûã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí. ¯íäñýí õóóëèéí æóðìûí äàãóó ¿¿íèéã çºâõºí ÎÕÓ-ûí
Àðäûí äåïóòàòóóäûí èõ õóðàë ë ÎÕÓ-ûí ¯íäñýí õóóëüä çîõèõ ººð÷ëºëò
îðóóëàõ çàìààð õèéõ áîëîìæòîé þì. Ýíä “õóóëèéí áèåëýëòýíä
õÿíàëò òàâèõ“ ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí îéëãîëòûí àãóóëãûã ººð÷ëºõ,
ïðîêóðîðûí õÿíàëòòàé õîëáîîòîé “äýýä” ãýñýí ¯íäñýí õóóëèéí íýð
òîìú¸îíîîñ òàòãàëçàõ, òàíãàðàãòíû òºëººëºã÷, ýâëýðëèéí ø¿¿õ
áàéãóóëàõ, ø¿¿ã÷èéã á¿õ íàñààð íü ñîíãîõ, ø¿¿ã÷äèéã îãöðóóëàõ
òîãòîëöîîã õàëàõ òóõàé àñóóäàë ÿðèãäàæ áàéãàà ãýäãèéã ñàíàõ
õýðýãòýé.
ÎÕÓ-ûí ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéí ¯çýë áàðèìòëàëûã ø¿¿ìæëýëòýé
ñóäàëæ ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð äàðààõ ç¿éë¿¿äèéã òýìäýãëýæ áàéíà.
Îðîñ óëñûí ø¿¿õèéí øèíý÷ëýë èë¿¿ èõ èäýâõè, çîðèëòòîé õýðýãæèõ
¸ñòîé. Ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíã¿é áîëãîõ àæèë èðãýäèéí
ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, òºð, íèéãìèéí õóóëü ¸ñíû ñîíèðõîëûã õàìãààëàõ,
õóóëüò ¸ñíû ñîíèðõîëûã õàìãààëàõ ¿¿ðýã á¿õèé ïðîêóðîð, öàãäàà
áîëîí áóñàä õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ àæèëòàé çýðýã õèéãäýõ ¸ñòîé.
“Øèíý÷ëýã÷äèéí” äýâø¿¿ëñýí ïðîêóðîðûí õÿíàëòûã õÿçãààðëàõ,
ãýìò õýðýãòýé òýìöýõýýñ òàòãàëçàõ çýðýã îéëãîìæã¿é ñàíàë ä¿ãíýëò
íü áîäèò àìüäðàëààñ òàñàðñàí ¿çýë áàðèìòëàë áîëîõ íü ºíººäðèéí
ìàíàé óëñûí íºõöºë áàéäëààð íîòëîãäîæ áàéíà. Õàðèí ýñðýãýýðýý
ïðîêóðîðûí õóóëü õàìãààëàõ ÷èã ¿¿ðãèéã ºðãºæ¿¿ëýõ, ¯íäñýí õóóëü
áîëîí áóñàä ÎÕÓ-ûí íóòàã äýâñãýð äýýð õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áóé
õóóëèéí áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõ ¿éë àæèëëàãàà, ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ
¿¿ðýã á¿õèé õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ÷èã ¿¿ðãèéã èäýâõæ¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé.
Àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí õºãæèë
áà øèíý÷ëýë, òºð áà èðãýíèé íèéãìèéí ç¿ãýýñ òàâèõ õÿíàëò çýðýã íü
öààøèä ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûã øèíý÷ëýõ, ÷èã ¿¿ðãèéã ººð÷ëºõèéã
øààðäàæ áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ óëñ îðîíä óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé
áàéäàë áèé áîëæ, ºäºð òóòìûí ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä õóóëèàð
áàòàëãààæñàí îð÷èí ¿åèéí çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì íýâòýð÷, îäîîãèéí
ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ áàéãóóëëàãà
áà àëáà ãàð÷ èðñýí òîõèîëäîëä ïðîêóðîðûí õÿíàëòûã õÿçãààðëàæ
áîëîõ þì.
Çàõèðãààíû øèíý÷ëýëèéí õºãæèë, ¿éë ÿâöàä ä¿í øèíæèëãýý
õèéõýä ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí çîõèîí áàéãóóëàëò áàò áýõ áîëæ áàéãààã
òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. Ýíý íü õóóëü ¸ñ áîëîí äýã æóðàì òºäèéã¿é ýäèéí
çàñàã, íèéãìèéí àìüäðàëûí ñàëáàðò ýåðýã ººð÷ëºëòèéã àâ÷èðíà.
Õîëáîîíû ò¿âøèíä ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäýë øèíýýð 3 øàòíû ¿éë
àæèëëàãààã ÿâóóëàõ áîëñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. ßàì òºðèéí
çîõèöóóëàëòûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ, õóóëü
áîëîâñðóóëàõ çýðýã àæèë ã¿éöýòãýäýã; Õîëáîîíû àëáàä õÿíàëòûí ÷èã
¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ, õàðèí õîëáîîíû àãåíòëàãóóä òºðèéí ¿éë÷èëãýýã
õ¿ðãýæ áàéíà.
Óëñ òºð, çàõèðãààíû òîãòîëöîîíä ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí õóóëü
ñàõèóëàõ áàéãóóëëàãóóäûí äóíä èõýýõýí õýìæýýíèé ººð÷ëºëò
õèéãäñýí. ¯¿íä: Õîëáîîíû àëáà (ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ àëáà,
á¿ðòãýëèéí àëáà, öàãàà÷ëàëûí àëáà ã.ì.) øèíýýð áàéãóóëàãäàæ, áóñàä
õóó÷èí àëáàä øèíý÷ëýãäýæ áàéíà. ÎÕÓ-ûí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí
õ¿ðýýíèé Òºðèéí àëáàäûí øèíý÷ëýë ýõëýýä áàéíà.
Õîëáîîíû õóðëûí Òºðèéí äóìàä “Õîëáîîíû çàõèðãààíû ø¿¿õèéí
òóõàé” õóóëèéí òºñºë õýëýëöýãäýæ áàéíà. Òóñ õóóëü áàòëàãäàõààð
òîõèîëäîëä çàõèðãààíû õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ ýðõ ç¿éí
¿íäýñ áèé áîëîõ þì.
Èðãýäèéã ãàäíà, äîòíû àþóëààñ õàìãààëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ
÷èãëýëýýð ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóä, ýðõ á¿õèé
ýòãýýä¿¿äèéí ýðõ, ¿¿ðãèéã õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí íü õóâü õ¿íèé
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàñàí çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí çîõèñòîé òîãòîëöîîã
áèé áîëãîõîä ýåðýã àëõàìóóä áîëæýý.11 Çàõèðãààíû óäèðäëàãûí ¿ð
àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð îðîí íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñûã
õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Ýöýñò íü ø¿¿õèéí áîëîí çàõèðãààíû øèíý÷ëýë õóóëü òîãòîîìæ,
îíîë áà ïðàêòèêò òóëãóóðëàí ¿íäñýíäýý ººðèéí áèåëýëýý îëæ áàéãàà
õýäèé ÷ öààøèä óëàì áîëîâñðîíã¿é áîëãîõ, õóóëü òîãòîîìæ ãàðãàõ,
õàíãàëòòàé ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé
ãýäãèéã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé. Õàðèí ø¿¿õèéí øèíý÷ëýëèéí ¯çýë
áàðèìòëàëä èë¿¿ ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ õýðýãòýé.
11
См.: Праскова С.В. Теоретические основы гласности правосудия: Дисс. … канд. юрид.
наук. М., 2004. С. 28.
ÒÀÒÂÀÐ ÒªËªÕªªÑ ÑÀÍÀÀÒÀÉ ÇÀÉËÑÕÈÉÕ ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÈÉÍ
Á¯ÐÝËÄÝÕ¯¯ÍÈÉ ÎÍÎËÛÍ ÀÑÓÓÄÀË
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí

Àðâàí äîëäóãààð ç¿éëèéí Ç äàõü õýñýãò
Ìîíãîë Óëñûí èðãýí øóäàðãà õ¿íëýã
¸ñûã ýðõýìëýí õóóëèàð íîãäóóëñàí
àëáàí òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãèéã ¸ñ÷ëîí
áèåë¿¿ëíý” ãýæ òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãèéã
õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëæýý.
Ìîíãîë Óëñàä “òàòâàð òºëºõººñ
çàéëñõèéõ” çºð÷èë, ãýìò õýðýãò
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõäýý:
1. Òàòâàðûí Åðºíõèé õóóëèéí
74.1-ä Òàòâàðûí òóõàé õóóëüä
çààñàí ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éãýýð ÕÇ¯Õ-èéí Ýð¿¿ãèéí
òàòâàð íîãäîõ îðëîãî, îðëîãîîñ ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí
áóñàä ç¿éëèéã íóóñàí òàòâàð ñåêòîðûí ýðäýì
òºëºã÷èä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà øèíæèëãýýíèé àæèëòàí,
õ¿ëýýëãýõýýðã¿é áîë òàòâàðûí àëáà, äîêòîðàíò Ã.Îþóíáîëä
òàòâàðûí óëñûí áàéöààã÷ òàòâàðûã
íºõºí òºë¿¿ëæ, íºõºí òºë¿¿ëýõ
òàòâàðûí 30 õóâüòàé òýíöýõ õýìæýýíèé òîðãóóëü íîãäóóëàõ;
2. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 166 äóãààð ç¿éëä òàòâàð íîãäîõ èõ
õýìæýýíèé îðëîãî òºëºõººñ çàéëñõèéõ ãýìò õýðýã ¿éëäñýí áîë
ýä õºðºíãº õóðààõ ýñâýë õóðààõã¿éãýýð õºäºëìºðèéí õºëñíèé
äîîä õýìæýýã õî¸ð çóóãààñ õî¸ð çóóí òàâü äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé
òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ ýñâýë õî¸ðîîñ çóðãààí ñàð
áàðèâ÷ëàõ ÿë øèéòãýõýýð çààæýý.
Ñóäëàà÷èä, ïðàêòèê àæèëòíóóäààñ ãàð÷ áàéãàà ñàíàëààð áîë

òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã èë¿¿
òîäîðõîé áîëãîõ, òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæòîé íèéö¿¿ëýí ººð÷ëºõ
ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áàéíà. Öààøèä òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ãýìò
õýðãèéí á¿ðýëäõ¿¿íèéã ººð÷ëºí íàéðóóëæ òàòâàðûí òóõàé õóóëü
òîãòîîìæòîé öîãö áàéäëààð óÿëäóóëàí íèéö¿¿ëýõ àæëûã íýí äàðóé
ýõë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé õýìýýí ÿàðàí ä¿ãíýõèéí ºìíº ýíý ãýìò õýðãèéã
òîäîðõîéëæ áàéãàà ýðõ ç¿éí îíîëûí àñóóäàëä àíõààðàë õàíäóóëàõûã
õ¿ñüå.
Íýã. Îíîëûí àñóóäàë

Ц.Оюунбаатар. 2010, “Хуулийн этгээдийн татварын зөрчил, хүлээлгэх... ” эрдэм
шинжилгээний өгүүлэл. “Хуулийн этгээдийн эрх зүйн байдал, хариуцлага: харьцуулсан эрх
зүйн асуудал” илтгэлийн эмхтгэл 16 дугаар тал
101
Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ãýìò õýðãèéí îíîëûí îéëãîëòûã àâ÷
¿çýõèéí ºìíº äàðààõ õî¸ð îéëãîëòûã çºâ ÿëãàí àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé
þì.
- Tax avoidance The lawful arrangement or planning one’s affairs
so as to reduce liability to tax. Compare tax evasian. - Õóóëèéí
äàãóó õîëáîãäîõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òàòâàðûã áàãàñãàæ
áàéãàà îéëãîëòûã õýëäýã;
- Tax evasion Any illegal action taken to avoid the lawful assesment
of taxes; for example, by concealing or failing to declare income.
Òàòâàð òºëºõººñ ñàíààòàéãààð çàéëñõèéñýí ¿¿íèé óëìààñ óëñàä
(òàòâàðûí áàéãóóëëàãàä) õîõèðîë ó÷èðñàí, òºëºãäºõ ¸ñòîé òàòâàð
òºëºãäººã¿é òîõèîëäîë.
Ãàäààä îðíóóäàä òàòâàðûã õóóëü áóñààð áàãàñãàõ ¿éëäýëä õ¿ëýýëãýõ

õàðèóöëàãûí õýì õýìæýýã ÿíç á¿ðýýð òîãòîîñîí áàéäàã. Ñóäëàà÷ íü
àñóóäëûã ãàðãàæ èðýõýä îéëãîìæòîéã áîäîæ ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîãîîð
íü:
a) Àíãëè, Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí ñèñòåìòýé îðíóóä (Èõ áðèòàíè, ÀÍÓ,
Àâñòðàëè ã.ì);
á) Ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé îðíóóä (Èòàëè, Èñïàíè,
Ôðàíö, Ãåðìàí) ãýñýí 2 òîãòîëöîîãîîð àâ÷ ¿çëýý.
Íýã. Àíãëè, Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé îðíóóä äàõü òàòâàðûí

õóóðàí ìýõëýõ áîëîí òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ãýìò õýðýã
Òóõàéí îðíóóäûí íèéòëýã ýðõ ç¿éí îëîí çóóí æèëèéí óëàìæëàë

íü òàòâàðûí ýðõ ç¿éä òóñãàëàà îëñîí áàéäàã. Òóõàéëáàë:
1. Òàòâàðûí çºð÷èëä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ îíöëîã õýì õýìæýýã
ñàíõ¿¿ãèéí (òàòâàðûí) ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä çîõèöóóëäàã;
2. Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Çàõèðãààíû çºð÷ëèéí òóõàé õóóëü ãýõ ìýò
õýëáýðýýð òºðºëæñºí õóóëü ãàðãàäàãã¿é, õóóëüäàà ÿëãàí çààãëààã¿é,
¿¿íòýé óÿëäàæ òàòâàðûí òàëààð ýð¿¿ãèéí áîëîí çàõèðãààíû
õàðèóöëàãûí òºðëèéã õýðõýí ÿëãàí ñàëãàõ òóõàé àñóóäëûã àâ÷
¿çâýë:
• Ñóäëàà÷èä ýðõ ç¿éí çºð÷èëä ÿìàð õàðèóöëàãà íîãäóóëàõààð
çààñíûã õàðãàëçàí çààãëàæ áîëíî ãýæ ¿çæýý. Òóõàéëáàë,
Òàòâàðûí òóõàé õóóëüä çºð÷èë ãàðãàã÷èä òîðãîõ àðãà õýìæýý
íü ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí òîðãîõ áîëîí áàðèâ÷ëàõ øèéòãýëèéí
äîîä õýìæýýíýýñ áàãààð øèéòãýæ áîëîõîîð áàéâàë òàòâàðûí
çºð÷èë ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéäàã.
• Ò¿¿í÷ëýí ÿìàð áàéãóóëëàãààñ øèéòãýë íîãäóóëæ áóéã
õàðãàëçàí äýýðõ àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áîëíî ãýæ ¿çäýã.
(çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà áîëîõ ¿éë àæèëëàãààã íü
çîãñîîõ, òîðãîõ, õàðèí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí òîðãîõ, áàðèâ÷ëàõ

Oxford dictionary of law, 2001 E.A.M, 491p

Энэ гэмт хэргийн бүрэлдхүүнийг анх 1780-аад оны үед АНУ-д тодорхойлсон гэж үздэг.
ÿëûã çºâõºí ø¿¿õýýñ õýðýãëýíý.)
Èõ Áðèòàíè Óëñ íü íîöòîéãîîð õóóðàí ìýõëýõ ÿâäàëòàé òýìöýõ

õýëòñèéí ýðõ õýìæýýíä òàòâàðûí äàðààõ õýðãèéã õàìààðóóëñàí
áàéíà.
1. Õîõèðëûí õýìæýý íü íýã ñàÿ ôóíòýýñ äàâñàí áîë;
2. Òàòâàðûí õýðýã íü îëîí óëñûí øèíæòýé ýñâýë îëîí íèéòèéã
õàìàðñàí áîë;
3. Òóõàéí õýðãèéã ìºðäºí øàëãàõàä òóñãàé ìýäëýã (ñàíõ¿¿ãèéí
çýýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð) øààðäëàãàòàé áîë.
Áóñàä îíöëîã:
• Õóóëèéí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà íîãäóóëäàã;
• Ãýìò õàëäëàãûí îáüåêòûã òºðºëä õóâààæ àíãèëäàãã¿é,
õàëäëàãûí îáüåêòûã õàìãèéí ºðãºí óòãààð îéëãîäîã.
¯éë÷èëæ áóé õóóëèóä:

1. Ìºíãºí òºëáºðèéí òóõàé (1935);
2. Òàòâàðûí óäèðëàãûí òóõàé (1970);
3. Ìàãèñòðàòûí ø¿¿õèéí òóõàé (1980);
4. Ñàíõ¿¿ãèéí òóõàé (1956);
5. Ýð¿¿ãèéí ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû òõóàé (1986,1987).
Ýäãýýð õóóëüä òàòâàð òºëºëòèéí õ¿ðýýí äýõ ýðõ ç¿éí çºð÷èëä

íîãäóóëàõ õàðèóöëàãûí õýì õýìæýýã òîãòîîæýý. Ýäãýýðèéã õýä õýäýí
õýñãýýñ àâ÷ ¿çýõ áºãººä:
a) Ñàíààòàé ¿éëäýë (ýñ ¿éëäýõ¿é), òàòâàðûí áàéãóóëëàãûã
òººðºãäºõºä õ¿ðãýñýí áîëãîîìæã¿é ¿éëäýë;
á) Òàòâàðûí õºíãºëºëò ýäëýõèéí òóëä õóäàë ìýäýý ãàðãàæ
çàëèëàí ìýõýëñýí ¿éëäýë;
â) Ãààëèéí òàòâàð õóðààìæ òºëºõººñ çàéëñõèéñýí ¿éëäýë;
ã) Ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàíä ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä ñààä õèéõ
¿éëäýë;
ä) Òàòâàðûí áàéãóóëëàãûí õýðýãëýäýã ñ¿ëäýò òýìäýãò¿¿äèéã
õóóðàì÷ààð ¿éëäýõ, áîðëóóëàõ.
Õî¸ð. Ýõ ãàçðûí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé îðíóóäûí òàòâàð òºëºõººñ

çàéëñõèéõ ãýìò õýðãèéí òàëààð õóóëü÷èëñàí îíöëîã
Äýýðõ òîãòîëöîîòîé óëñûí çàðèì íü ñèñòåì÷èëñýí ýð¿¿ãèéí

õóóëüã¿é áàéäàã. Òýãâýë Ðîì, Ãåðìàíû ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíä 2
õàíäëàãà áàéäàã.
À. Òàòâàð òºëºõººñ ñàíààòàéãààð çàéëñõèéñýí ¿¿íèé óëìààñ óëñàä
(òàòâàðûí áàéãóóëëàãàä) õîõèðîë ó÷èðñàí, òºëºãäºõ ¸ñòîé òàòâàð

А.В.Елинский,2008. Монография.“Уголовно-правовые меры борьбы с уклонением от уплаты налогов” 77.
òºëºãäººã¿é òîõèîëäîëä çºð÷èë, ãýìò õýðýã ãýæ çààãëàí ÿëãàìæòàé
õóóëü÷ëàõ õàíäëàãà;
Á. Çºâõºí òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæîîð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ
õàíäëàãà.
Ãåðìàí: òóñ óëñàä òàòâàð òºëºõòýé õîëáîãäñîí 300 ãàðàí

õóóëü áàéäàã. Ýäãýýðýýñ òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ãýìò õýðýãòýé
õîëáîîòîéãîîð:
1. Òàòâàðûí Åðºíõèé õóóëü (1977 îí);
2. Ýð¿¿ãèéí õóóëü (1871 îí) ãýñýí õî¸ð õóóëü ¿éë÷èëäýã.
Ãåðìàíû Ýð¿¿ãèéí õóóëüä äàðààõü áàéäëààð òàòâàðòàé õîëáîîòîé

õóóëü áóñ ¿éëäëèéã ãýìò õýðýãò òîîöîõîîð õóóëü÷èëæýý. ¯¿íä:
Ñò. 148 Òºëáºðèéí òýìäýãòèéã äóóðèàëãàí õèéõ (õóóðàì÷ààð
¿éëäýõ);
Ñò. 149 Ìºíãº áîëîí òºëáºðèéí òýìäýãòèéã äóóðèàëãàí õèéõýýð
áýëòãýõ;
Ñò. 353 Òºëáºðèéã áàãàñãàõ, ýñâýë õóóëü áóñààð òàòâàð öóãëóóëàõ;
Ñò. 355 Òàòâàðûí íóóöûã çºð÷èõ;
Ñò. 283á Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòëºõ ¿¿ðãèéã çºð÷èõ.
Õàðèí Ãåðìàí óëñûí Òàòâàðûí Åðºíõèé õóóëü íü íàéìàí
õýñãýýñ á¿ðäýõ áºãººä íàéìäàõü õýñýãò òàòâàðûí ýð¿¿ãèéí õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿í, õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí òàëààð òîäîðõîé çààæýý.
Ãåðìàíû Òàòâàðûí Åðºíõèé õóóëèéí 369-376 äóãààð ç¿éë¿¿äýä
òàòâàðûí ãýìò õýðýã, ò¿¿íä õ¿ëýýëãýõ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí òóõàé
õóóëü÷èëñàí. Õàðèí òàòâàðûí ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðýã áîëîí òóñ õóóëèéí
377 äóãààð ç¿éëýýñ 384 ä¿ãýýð ç¿éë¿¿äýä çààñàí “òàòâàðûí òàëààðõ
òîãòîîñîí æóðìûí çºð÷èë” ãýñýí îéëãîëòûã ÿëãààòàé çîõèöóóëæýý.
Ýíý õóóëüä “Òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ” ãýìò õýðãèéã Òàòâàðûí
Åðºíõèé ä¿ðìèéí (ïîëîæåíèå î íàëîãàõ) 370 äóãààð ç¿éëä
çîõèöóóëæýý.
Òàòâàðààñ çàéëñõèéõ ãýìò õýðýã íü äàðààõ íºõöºëèéã õàíãàõûí
òóëä:
• Ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãàä òàòâàð òºëºõòýé
õîëáîîòîé ¿éë ÿâäàë (ôàêò)-ûã áóðóó ìýäýýëýõ, òàòâàð íîãäîõ
íºõöºë áàéäëûí á¿ðýí áóñ ìýäýýëýë ºãºõ çàìààð òàòâàðûí
õýìæýýã áóóðóóëàõ ¿éëäëèéã;
• Ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãàä òàòâàð íîãäîõ íºõöºë áàéäëûí
òóõàé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ¿éë ÿâäàë, áàðèìò ñýëòèéí òàëààð
ìýäýý ãàðãàæ ºãºõ ¿¿ðãýý çºð÷èõ (ýñ ¿éëäýõ¿é);
• Òàòâàðûí òºëáºð, õóðààìæèéí òýìäýãò áóþó îíöãîé àëáàí òàìãà,
òýìäýãèéã õýðýãëýõ ¸ñòîé áàéòàë ¿¿ðãýý çºð÷èí õýðýãëýõã¿é

Creifelds. RECHTS-WЁRTER-BUCH.18.Auflage., Steuerstrafrecht.1245
áàéõ, ýñâýë òàòâàðûí õºíãºëºëòèéã ¿íäýñëýëã¿éãýýð ýäëýõ.
Äýýð äóðäñàí ¿éëäë¿¿äèéí óëìààñ ãýìò õýðãèéã õèéñýí

ýòãýýä òàòâàðûí õýìæýýã áàãàñãàñàí ýñâýë ººðòºº, áóñàä ýòãýýäýä
¿íäýñëýëã¿éãýýð òàòâàð òºëºëòèéí õóâüä äàâóó áàéäàë áèé áîëãîñîí
áàéõ ¿éëäýë ãýìò õýðýãò õàìààðäàã. Ãåðìàíû äýýðõ õóóëèéí õýì
õýìæýýãýýð õàìãààëàãäàæ áàéãàà ç¿éë íü òàòâàðûã öàã õóãàöààíä íü
á¿ðýí á¿òýí, çºâ áàéäëààð òîãòîîõ, òºë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí àøèã ñîíèðõîë
þì. Ýíý òîäîðõîéëîëòîîñ ¿çâýë öàã õóãàöààã õîæèìäóóëàí òàòâàðûí
ìýäýýã ºã÷ áàéãàà ÿâäàëä õ¿ðòýë ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð
áàéíà.
Òàòâàðààñ çàéëñõèéõ ãýìò õýðãèéí õóâüä 5 æèë õ¿ðòýë õîðèõ ÿë
ýñâýë òîðãóóëü íîãäóóëäàã. Îíö èõ õýìæýýíèé òàòâàðààñ çàéëñõèéõ
ãýìò õýðãèéí õóâüä 10 æèë õ¿ðòýë õîðèõ ÿëòàé áàéäàã.
Òàòâàðûí ä¿ðìèéí 370.2 äàõü õýñýãò çààñíû äàãóó òàòâàðààñ
çàéëñõèéõèéã çàâäàõ áîëîí 369.1.4 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí÷ëàí
çîõèîí áàéãóóëëàëòàéãààð á¿ëýãëýí ¿éëäñýí òîõèîëäîëä ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãûã õ¿íäð¿¿ëæ õ¿ëýýëãýäýã áàéíà.
Á¿ðýí áóñ ìýäýý ãàðãàõ

Õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ýòãýýä (ñóáüåêò) íü ººðºº ýñõ¿ë áóñàä ýòãýýäýýð
äàìæóóëàí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãàä òàòâàðûí õóóäñàà ºãñºí ýòãýýä
áàéíà. Äàìæóóëàã÷ íü çîðèóä ñàíààòàé äàìæóóëñàí áîë õàìòðàí
îðîëöîã÷ áîëíî.
Ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä ãýäýãò ÿìàð áàéãóóëëàãà õàìààðàõûã
çààñàí áàéäàã. (ä¿ðìèéí 6, ñàíõ¿¿ óäèðäëàãûí òóõàé õóóëèéí 1)
¯¿íä:
• Îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä (æèøýý íü: ãààëèéí, ñàíõ¿¿-
òàòâàðûí àëáà ã.ì);
• Äóíä ò¿âøíèé áàéãóóëëàãóóä (ñàíõ¿¿ãèéí äýýä çàõèðãàà
ã.ì);
• Äýýä áàéãóóëëàãóóä (õîëáîîíû ñàéä, ÿàì ã.ì).
Ä¿ðýìä (ñò.370) õóóëü ç¿éí ôàêò áóþó ¿éë ÿâäàë, íºõöºë áàéäàë
çýðýã íü òàòâàð íîãäóóëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé ìýäýýëýëä õàìààðíà ãýæ
çààæýý. Õàðèí ìýäýýëýëä þó þó õàìààðàõûã íýýëòòýé îðõèæýý. Ýíý
õóóëü õýðýãëýã÷èéí ìýäýõ àñóóäàë áºãººä (òàòâàðûí áàéãóóëëàãûí)
¿íýíä ¿ë íèéöýõ ìýäýýëëèéã á¿ðýí áóñ ìýäýýíýýñ õýðõýí ÿëãàõ íü
òºâºãòýé áàéæ áîëîõ þì.
Ìýäýýëýë ãàðãàæ ºãºõã¿é áàéõ

Ýíý íü òàòâàð òºëºõººñ çàéëàñõèéõ õàìãèéí ò¿ãýýìýë àðãà þì.
ªºðèéíõºº ñàíõ¿¿, àæ àõóéí áàéäëûí òàëààð ºãºõ ìýäýýëëèéí
äýëãýðýíã¿é æàãñààëòûã òàòâàðûí õóóëèóäàä äóðäñàí áàéäàã. Ãýõäýý
òàòâàðûí áàéãóóëëàãà ÿâóóëæ áîëíî.
Òàòâàðûí õºíãºëºëò, äàâóó áàéäëûã ¿íäýñëýëã¿é îëæ àâàõ

Òàòâàðûí õºíãºëºëò, äàâóó áàéäàë (tax avoidance) ãýäýã íü:
• Òàòâàðûã áàãàñãàõ;
• Òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ;
• Òàòâàðûí ýöñèéí òîîöîîíû õóóäñààð óðüä÷èëàí òºëñºí
òàòâàðûã áóöààæ îëãîõ;
• Òºëáºðèéí õóãàöààã õîéøëóóëàõ, ººð÷ëºõ;
• Òàòâàðûí äåêëàðàöè (õóóäàñ)-èéí õóãàöààã óðòàñãàõ;
• Îðëîãûí òàòâàðûí ¿ë íîãäóóëàõ äîîä õýìæýýã îðëîãûí àëáàí
òàòâàðûí êàðòàíä øèëæ¿¿ëýõ;
• Áóñàä.
Òàòâàðûí äàâóó áàéäàë ¿íäýñëýëã¿éãýýð îëæ àâàõ ¿éëäëèéã
çàëèëàíãèéí õýðãýýñ ÿëãàõ øààðäëàãàòàé. Ýíý òàëààð òàòâàðûí ä¿ðýìä
ìàø äýëãýðýíã¿é çààñàí áàéãàà ãýõ. Ò¿¿í÷ëýí òóñ ä¿ðìèéí Ñò.370-ä
ãýìò õýðýã ¿éëäýõýýð çàâäñàí áîë ÿë øèéòãýæ áîëîõûã çîðèóä òóñãàñàí
áàéäàã.
Òóñ ç¿éëä òàòâàðàà òºëºõººñ çàéëñõèéñýí íîöòîé òîõèîëäîëä
6 ñàðààñ 10 æèë õ¿ðòýë õîðèõ ÿë îíîãäóóëàõààð çààãààä îíö õ¿íä
òîõèîëäîëä:
A. Øóíàõàé çîðèëãîîð èõ õýìæýýãýýð òàòâàðûí õýìæýýã
äàðàãäóóëñàí ýñâýë òàòâàðûí õºíãºëºëò ýäýëñýí, ººðèéí ýðõ
ìýäýë, áîäèò áàéäëûã àëáàí òóøààëòàí óðâóóëàí àøèãëàõ (áóñäàä
äàâóó áàéäàë îëãîõ);
B. Õóóðàì÷ áàðèìò áè÷èã àøèãëàí òàòâàðûí õýìæýýã áóóðóóëàõ
ýñâýë õºíãºëºëò ýäëýõ.
Òàòâàð íóóí äàðàãäóóëñàí áàðààã õóäàëäàí áîðëóóëàõ ¿éëäëèéã

Ãåðìàíä ãýìò õýðýã ãýæ ¿çäýã. Ýíýõ¿¿ ãýìò õýðãèéã ¿éëäýõ ñóáüåêòèâ
òàë íü õóâüäàà áîëîí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýä àøèã îëîõ çîðèëãîîð ¿éëäâýë
òîðãîõ ÿë øèéòãýõýýð çààæýý.
Õàðèí òºëáºð, õóðààìæèéã òºëñºí òóõàé òýìäýãò¿¿äèéã õóóðàì÷ààð
¿éëäýõ ýñâýë ¿éëäýõýýð áýëòãýõ íü òàòâàðûí ãýìò õýðãèéí áèå äààñàí
òºðºë áîëäîã.
Ãåðìàí Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 148, 149, Òàòâàðûí ä¿ðìèéí
369.1 ò¿¿í÷ëýí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéã õºòëºõ ¿¿ðãèéã çºð÷èõ íü
òóñ óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 283.á-ä çààñàí ãýìò õýðýã áîëäîã.
Ãåðìàí Óëñàä “õºðºíãº ¿ã¿é áîëîõ ÿâäëûã çàðëàõ” áàñ íýã àðãà
çàì íü òàòâàð þì ãýæ ¿çäýã. Òàòâàðûí ýðõ ç¿éä (õóóëèéí äàãóó)
èðãýí õ¿í ýä õºðºíãèéíõºº òàëààð òºðä òàéëàãíàõ çàð÷èì ¿éë÷èëäýã.
¯¿íýýñ óëáààëàí îéëãîâîë õ¿í ººðèéíõºº ýä õºðºíãèéí ãàðàë ¿¿ñëèéã
(ýõ ¿¿ñâýð) òºðä òàéëáàðëàõ, òàéëàãíàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Õýðýâ ýä
õºðºíãèéíõºº ãàðàë ¿¿ñëèéã òàéëáàðëàõààñ òàòãàëçâàë ò¿¿íèé òóõàéí
ýä õºðºíãº, îðëîãîä ìàø ºíäºð òàòâàð, òóõàéëáàë, 90%-100%-èéí
òàòâàð íîãäóóëæ áîëäîã áàéíà.
Ãýòýë ÀÍÓ-ä íóóí äàðàãäóóëñàí ýä õºðºíãèéí òàëûã òºð õóðààæ

àâàõ ýðõòýé áàéäàã. Ãåðìàí Óëñàä òàòâàð òºëºõººñ ñàíààòàéãààð
çàéëñõèéñýí òîõèîëäîëä õîðèõ ÿëààð øèéòãýõ, òàâàð íºõºí òºë¿¿ëýõ
ãýõ ìýò ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã. Ãåðìàíû ¯íäñýí õóóëèéí
ø¿¿õ òàìõèìä íîãäóóëàõ òóñãàé àëáàí òàòâàðûí àñóóäëààð ãàðãàñàí
øèéäâýðòýý õýðýãòýíã ººðèéíõºº ýñðýã ìýä¿¿ëýã ºãºõèéã øààðäàæ
áîëîõã¿é áîëîâ÷ ýíý çàð÷èì íü òàòâàðûí ìýä¿¿ëýã ºãºõ àñóóäàëä ¿ë
õàìààðàõ áà òàìõèíû èìïîðòûí òàòâàð òºëººã¿é íºõöºëä îðóóëæ
èðñýí òàìõèéã õóðààæ àâàõ íü ç¿éä íèéöíý ãýæ ¿çäýã. (2009 îíû 5
äóãààð ñàðûí 13-íû ºäðèéí øèéäâýð).
Òèéìýýñ òàòâàðûí ýðõ ç¿éä òóñãàñàí ýä õºðºíãèéíõºº ýõ ¿¿ñâýðèéã
òàéëáàðëàõ ¿¿ðýã áîëîí íóóí äàðàãäóóëñàí ýä õºðºíãèéã òºð õóðààæ
àâàõ òóõàé çàð÷ìûã ýðõ ÷ºëººã ýðõýìëýñýí àëü ÷ îðîíä õýðýãæ¿¿ëýõýä
ÿìàð ÷ ñààä áýðõøýýë ó÷ðàõ ¸ñã¿é þì. Ýíý òîõèîëäîëä çºð÷èë ãàðãàã÷
íóóí äàðàãäóóëñàí ýä ç¿éë, îðëîãîòîé ä¿éöýõ ìºíãèéã òºëñºí áàéõ
¸ñòîé.
ÁÍÑÓ-ä òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ¿éëäýëä ýð¿¿ãèéí õóóëèàð

áóñ òàòâàðûí õóóëèàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã. Çàðèì òºðëèéí ãýìò
õýðýãò õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã òºðºëæñºí õóóëèàð çîõèöóóëäàã íü
ýíý óëñûí îíöëîã þì. Òóñ óëñûí Òàòâàðûí òóõàé õóóëèéí çààëòûã
¿çâýë ýíý çºð÷ëèéã ãàðãàñàí ýòãýýäýä çàéëñõèéñýí òàòâàðûã 5 äàõèí
íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýãýýð òîðãîäîã áàéíà. ¯¿íä:
1. Òóñãàé õýðýãëýýíèé òàòâàð áîëîí ñîãòóóðóóëàõ óíäààíû
òàòâàðààñ çàéëñõèéñýí òîõèîëäîëä ìºí çàìûí òàòâàðààñ
çàéëñõèéñýí íºõöºëä;
2. Òýìäýãòèéí ¿íèéí òàòâàðààñ çàéëñõèéñýí òîõèîëäîëä;
3. Áóñàä ¿íäýñíèé òàòâàðààñ çàéëñõèéñýí òîõèîëäîëä.
Ä¿ãíýëò
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí çîðèëò íü òóñãààð òîãòíîë,

¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, íèéòèéí áîëîí õóâèéí
ºì÷, ¿íäýñíèé áàÿëàã, áàéãàë îð÷èí, ýðõ ç¿éí æóðàì, ýíõòàéâàí, õ¿í
òºðºëõòºíèé àþóëã¿é áàéäëûã ãýìò õàëäëàãààñ õàìãààëàõàä îðøäîã.

О.Чулуунцэцэг.2003.”Олон улсын татварын эрх зүйн зохицуулалт”48 дахü тал

Германы эрдэмтэн. Доктор Бернд Шньюманны 2011 оны 3дугаар сарын 15-нд ХЗДХЯ-ны
Эрүү, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах ажлын хэсэгт ирүүлсэн
материал, уулзалт ярилцлагын тэмдэглэл.

Эрүүгийн хуулийн 1 дүгээр зүйл
Õàðèí òàòâàð òºëºõººñ ñàíààòàé çàéëñõèéõ ¿éëäýëä õ¿ëýýëãýõ
õàðèóöëàãà íü çàðèì òàëààð òºðèéí àëáàäëàãà, öýýðëýëèéí øèíæèéã
àãóóëäàã áîëîâ÷ òàòâàð òºëºã÷äºä õóóëüä çààñàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã
óõàìñàðëóóëàõ “õºø¿¿ðýãäýõ” çîðèëãîòîé áèëýý. Äýýðõ ñóäàëãààíààñ
ä¿ãíýí ¿çýõýä:
Àíãëî Ñàêñîíû ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîòîé óëñóóä òºäèéã¿é ýõ ãàçðûí
ýðõ ç¿éí ñèñòåìòýé çàðèì óëñàä (Ãåðìàí, Ñîëîíãîñ ã.ì) á¿ðýí
êîäåêñæñîí ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæ áàéõã¿é áàéíà.
• Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí øèíæòýé áóñ àòëàà ººðòºº ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí
õýì õýìæýý àãóóëñàí õóóëèóäûí îíöëîã íü íèéãìèéí àìüäðàëûí
ÿíç á¿ðèéí õ¿ðýýíä (ýäèéí çàñãèéí, óëñ òºðèéí, ýä õºðºíãèéí,
ýêîëîãèéí ã.ì) íààøòàé, ýåðýã õàðèëöààíû ¿éë÷ëýëèéã õàíãàõ
¿íäñýí çîðèëãîòîé àâ÷ ÿìàð íýã õýìæýýíä äýýðõ õàðèëöààíûõàà
ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí ÷èã ¿¿ðãèéã ìºí áèåë¿¿ëäýã.
• Òàòâàðûí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà ººðèéí ºâºðìºö îíöëîãóóäòàé,
ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðýã íü íýí ÷óõàë òóë òàòâàðûí ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé øèíæ òýìäã¿¿ä íü òàòâàðûíõàà õóóëü òîãòîîìæèéí
õ¿ðýýíä òîäîðõîéëîãäñîí áàéäàã àæýý.
• Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèéã á¿ðýí ñèñòåì÷ëýõ íü òèéì ÷
÷óõàë áóñ. Òóñ õóóëü òîãòîîìæèéã áîäâîë òàòâàðûí õàðèëöààã
çîõèöóóëñàí õóóëü òîãòîîìæ íü íèéãìèéí õºãæëºº äàãàí èë¿¿
ò¿ðãýí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã, äèíàìèê õºäºëãººí èõòýé òóë èéì
áàéæ áîëîõ þì.
• Òàòâàðûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèä íýð òîìú¸îíû çºð÷èëäººíèéã
àðèëãàæ áàéõàä àíõààð÷ ýð¿¿ãèéí õóóëüäàà èõ õýìæýý, îíö
èõ õýìæýý, õàìòðàí îðîëöîã÷äûí õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà ãýõ çýðýã
àñóóäëàà øèéäâýðëýæ, òàòâàðûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèä îðëîãî,
àøèã, çàðëàãà, ìýä¿¿ëýõ õóóäàñ çýðýã îéëãîëòûí òàéëáàðûã ñàéí
õèéæ ºãäºã áàéíà.
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãýýñ 2004, 2009 îíóóäàä

äàâòàìæòàéãààð õèéñýí “Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
õýðýãæèëòèéí òºëºâ áàéäàë” ñóäàëãààíû òàéëàíãààñ ¿çýõýä òîðãîõ
ÿëûí õýðýãæèëò òààðóó áàéãàà òóõàé äóðäæýý. Ýíý íü ÷ àðãàã¿é
þì. Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý 2002 îíû Ýð¿¿ãèéí õóóëü
áàòëàãäàí ãàðñàíààñ õîéø íèéò 8 óäàà ººð÷ëºãäºæ òýð õýðýýð òîðãîõ
ÿëûí õýìæýý øóóä íýìýãäýæ áàéâ. Îäîîãèéí áàéäëààð ãýõýä Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí 166 äóãààð ç¿éëä çààñàí òîðãîõ ÿëûí çààëòààñ òîîöîîëæ
¿çýõýä 21 ñàÿ çóðãààí çóóí ìÿíãààñ 27 ñàÿ òºãðºã, äýýðýýñ èõ õýìæýýíèé
îðëîãî áîëîõ 13500 ìÿíãàí òºãðºãººñ äýýø óëñàä ó÷ðóóëñàí õîõèðîë
òºëºãäºõ ¿¿, ¿ã¿é þó ãýñýí àñóóëòûí õàðèó òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà.
Ãýòýë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý ãýõ ýíý îéëãîëò Ýð¿¿ãèéí
ÿëûí áîäëîãî áîëîí ãýìò õýðãèéí àíãèëàëòàä øóóä íºëººëæ áàéíà.
Òýãâýë òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ ãýìò õýðãèéã îíîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷

¿çýõ øààðäëàãà òà áèäíèé ºìíº òóëãàð÷ áàéíà. Ìîíãîë Óëñàä 2012
îí õ¿ðòýë õóóëü òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿íäñýí ÷èãëýë,
Ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã øèíýòãýõ äóíä õóãàöààíû õºòºëáºð çýðýã ýðõ ç¿éí
øèíýòãýëèéí ýð÷èìòýé ¿éë ÿâöààñ õàðàõàä Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí
òóõàé õóóëü, Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèóäàä
çàð÷ìûí øèíæòýé òîìîîõîí ººð÷ëºëò õèéõ íü öàã õóãàöààíû øèíæòýé
àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Ýíý ýãçýãòýé ìº÷èä òàòâàð òºëºõººñ çàéëñõèéõ
ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäõ¿¿íèéã çºâ òîìú¸îëîí, õóóëü áîëîâñðóóëàã÷,
øèéäâýð ãàðãà÷äàä ñàíàë õ¿ðã¿¿ëæ òóñãóóëàõ íü ãîë çîðèëãî ãýæ
¿çýæ áîëíî.
ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÈÉÍ ÝÐÄÌÈÉÍ ÝÐÕ ×ªËªªÒ ÁÀÉÄËÛÍ ÒÓÕÀÉ
Àìåðèêèéí àíõíû
êîëëåæóóä áàéãóóëàãäàæ
áàéñàí ¿åä ýðäìèéí ýðõ
÷ºëººíèé (Àñàdemic
Freedom) òóõàé óõàãäàõóóí
áèé áîëñîí. Ýðäìèéí
ýðõ ÷ºëºº íü øèíæëýõ
óõààíû ¿ð äàãàâàðò ÷óõàë
ç¿éë òºäèéã¿é àðä÷èëñàí
íèéãìèéí áîäèò èëðýë
áîëæ áàéäàã. Ãîë àñóóäàë
íü ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ¿çýë
ÌÓÁÈÑ-èéí Ò¿¿õ, íèéãìèéí óõààíû
ñóðãóóëèéí Ôèëîñîôè, äèäàêòèêèéí áîäëîî ÷ºëººòºé èëýðõèéëýõ,
òýíõèìèéí áàãø, ìàãèñòð ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé ¿ð
Ý.×óëóóíöýöýã ä¿íãýý íýýëòòýé äýëãýí òàâèõ
ÿâäàë þì.
Ýðäýìòäèéã òºðèéí áîäëîãî, óëñ òºðèéí õ¿÷íèé ýñðýã ¿çýë áîäëîî
èëýðõèéëýõýä àæëààñ õàëäàã, ÿë, øèéòãýë õ¿ëýýëãýäýã, îëîí íèéòèéí
íýð òºðèéã ãóòààñàí ãýæ ã¿òãýäýã, á¿ð àìü íàñàíä íü õàëääàã áàéñàí
ò¿¿õ áèé. Òóõàéëáàë, õîéä Àôðèêä îëîí íèéòèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí
ìýðãýæèëòýí ïðîôåññîð ººðèéí îðíû íÿëõàñûí ýíäýãäëèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã
çàñãèéí ãàçðûí ¿ç¿¿ëýëòýýñ ºíäºð áàéñíûã ãàðãàí õàðóóëæýý. ¯¿íèé
òºëºº àæëààñ íü õàëæ, ÿë øèéòãýë õ¿ëýýëãýæ áàéñàí óäààòàé. Ìàíàé
óëñûí òóõàéä ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿çýë ñóðòëûí ýñðýã ¿çýë áîäëîî
èëýðõèéëýõýä ýíý ìýò ¿çýãäýë îëîí áàéñíûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì.
ªíººäºð ÷ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, áîëîâñðîëûí óäèðäëàãûí òîãòîëöîî,
ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿æèëò çýðýã ç¿éëýýñ ¿¿äýýä
ýíý àñóóäàë áàéñààð áàéãàà ãýäýãòýý îëîí õ¿í ñàíàë íèéëýõ áèçýý.
Øèíæëýõ óõààíû ¿íýí áîäèò ìýäëýã á¿òýýõ íü àëèâàà óëñ îðíû
íèéãìèéí õºãæëèéí íýã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë þì. Èéìýýñ ñóäàëãàà
øèíæèëãýýíèé àæëûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ òàë äýýð äýëõèé íèéòýýðýý
èõýýõýí àíõààðàë õàíäóóëæ áàéíà. ¯¿íèé íýã óðüäà÷ íºõöºë íü
ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººò áàéäëûã õàíãàõ þì. Èõ ñóðãóóëü ýðäýì øèíæèëãýý,
ñóäàëãààíû ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áàéäàã
òóë ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººò áàéäëûã ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä
áàòàëãààæóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Ýðäìèéí ÷ºëººò áàéäëûã õàíãàõ ãýäýã íü ÿìàð íýã øàõàëò
õàâ÷èëòã¿é, àéõ ýìýýõ ç¿éëã¿é çàðèì õ¿íä òààëàãäàõã¿é áàéæ ÷
áîëîõ ç¿éëèéã ÿðèõ ñóäëàõ ýðõ, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòºé èëýðõèéëýõ,

Wikipedia, the free encyclopedi
110
ýðõ ÷ºëººã áàòàëãààæóóëàõ ÿâäàë þì. ªºðººð õýëáýë ýðäìèéí ÷ºëººò
áàéäàë ãýäýã íü ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ººðñäèéí ñîíèðõëûí äàãóó
÷ºëººòºé ñóð÷ ñóäëàõ, ÷ºëººòºé ÿðèëöàõ, õýëýëöýõ õýâëýí íèéòëýõ,
÷ºëººòºé øèíæëýõ óõààíû ¿íýíèé ìýäëýãèéã ýðýëõèéëýõ ýðõèéã íü
òºð, ò¿¿íèé ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí øàõàëò
õàâ÷èëòààñ õàìãààëàõûã õýëíý.
Ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººò áàéäàë íü çºâõºí ìýðãýæëèéí ÷ºëººò áàéäëààñ
ãàäíà ñóðãóóëèéí ÷ºëººò áàéäàë, îþóòíû ÷ºëººò áàéäàë, ñóäëàà÷äûí
÷ºëººò áàéäëûã õàìààðíà.
Ýíýõ¿¿ ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõàä äàðààõ ç¿éë¿¿ä ÷óõàë
íºëººòºé.
1. Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàíä òóñãàõ;
2. Óäèðäëàãûí õóâüä õàðààò áóñ áàéõ;
3. Ñàíõ¿¿ãèéí õàðààò áóñ áàéäàë;
4. Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð, áàãø íàðûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
áàòàëãàà çýðýã õàìààðíà.
Ýäãýýðèéã òóñ á¿ðò íü àâ÷ ¿çâýë:
Íýã. Ýäãýýðèéã óëñ îðíóóä áîëîîä ìàíàé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààð

õýðõýí çîõèöóóëñàí òàëààð ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ íýãä¿ãýýð
õ¿÷èí ç¿éëèéã àâ÷ ¿çüå.
Àñàdemic Freedom áóþó Ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººã õóóëü÷ëàí
áàòàëãààæóóëæ, õàìãààëñàí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð àâ÷ ¿çâýë
äýëõèéí èõýíõ óëñ îðíû õóâüä ¿íäñýí õóóëèíäàà ýíý òàëààð òóñãàñàí
áàéíà. Òóõàéëáàë:
Ôðàíö óëñûí ¿íäñýí õóóëèíä “...èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð, äýä
ïðîôåññîð ñóäëàà÷ áàãø íàð á¿ðýí áèå äààñàí ñóäàëãàà øèíæèëãýý
õèéõ, ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëººòºé, ò¿¿íä õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýõ, äàðàà äàðààãèéí
èõ ñóðãóóëèóäàä óëàìæëàë áîëãîíî.”
Ãåðìàí óëñûí ¿íäñýí õóóëüä “...“Ñî¸ë óðëàã, øèíæëýõ óõààí
çààõ ýðõ ÷ºëººòºé, ýðäìèéí ýíý ýðõ ÷ºëºº íü ¿íäñýí õóóëèéí ¿çýë
áàðèìòëàëûã çºð÷èõã¿é”.
1987 îíû ôèëèïïèíû ¿íñýí õóóëèíä “...ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººã äýýä
áîëîâñðîëûí á¿õ èíñòèòóòàä ýäë¿¿ëýíý”
Àìåðèêèéí íýãäñýí óëñûí õóâüä ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººã õàìãààëæ
òîäîðõîéëäîã íýã ÷óõàë áàðèìò áè÷èã íü 1940 îíû ýðäìèéí ýðõ
÷ºëººíèé òóõàé òóíõàãëàë þì. Ýíý áàðèìò áè÷èã íü èõ ñóðãóóëü,
êîëëåæèä ìºðäºõ ä¿ðýì æóðàìä áàòàëãàà áîëæ áàéñàí òºäèéã¿é
äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã. Ìºí ¿íýí áîäèòîé ñóäàëãàà õèéæ
¿ç¿¿ëýõ íèéëýã ýðõ ÷ºëººòºé. Ýðäýì øèíæèëãýý ñóäàëãàà, ¿íýíèé

Imporving Academic Management. Paul Jedamus, Marvin W.Peterson 1998, Jossey-Bass
Publishers, Page 78

http://www.ericdigests.org/1994/academic.htm
äýâøèëòýò çîðèëãîòîé.
Ýíý òóíõàãëàëûí ãîë çàð÷èì íü:

• Ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû ¿éë àæèëëàãààã èë òîä íýýëòòýé
ÿâóóëàõ,
• Øèíæëýõ óõààíû ¿íýí ìýäëýãèéã íýýæ, ìýäýýëñíèéõýý òºëºº
àëèâàà øèéòãýë, õàðèóöëàãà, äàðàìò øàõàëò ýäëýõã¿é,
• Ýäèéí çàñãèéí õóâüä ýëáýã õàíãàëóóí áàéõ, ñàíõ¿¿ãèéí
òàéëàíã ìºí èë òîä ãàðãàõ þì.
Ìºí ÀÍÓ-ûí äýýä ø¿¿õýýñ ýðäìèéí ýðõ ÷ºëºº ãýäýã íü èõ ñóðãóóëü”

ººðñäºº ñóðàõ îð÷íîî á¿ðä¿¿ëíý” ãýñýí ¿ã ãýæ òîäîðõîéëîîä:
1. Õýí õè÷ýýë çààõ;
2. Þóã çààæ áîëîõ;
3. Õýðõýí øàëãàõ;
4. Õýðõýí çààõ õýðýãòýé;
5. Õýí ñóð÷ áîëîõ ãýõ ìýò àñóóäàë íü ñóðãóóëèéí ººðèéí ýðõ
ìýäýë áîëîõ òàëààð òîãòîîæ ºãñºí áàéíà.
Ýíäýýñ ¿çâýë ìàíàé äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèàð “...äýýä

áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä ýëñýã÷äèéí òîîã Áîëîâñðîë ñî¸ë øèíæëýõ
óõààíû ÿàìíààñ òîãòîîíî... ãýæ çààñàí, ìºí ÿàìíààñ ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýýíèé àêò ãàðãàæ èõ ñóðãóóëèéí òîäîðõîé ìýðãýæëèéí òóñãàé
çºâøººðëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áàéãàà çýðýã íü èõ ñóðãóóëèéí ýðäìèéí
ýðõ ÷ºëººã òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí ç¿ãýýñ çºð÷èæ áàéãàà
õýðýã áîëæ áàéíà.
Çàðèì óëñ îðíû õóâüä ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººã ¿íäñýí õóóëèàðàà
çààãààä ò¿¿íýýñ óëáààëàí äýýä áîëîâñðîëûí õàðèëöààã çîõèöóóëàäàã
õóóëü, ñóðãóóëèéí äîòîîä ä¿ðýì æóðàìä òóñãàæ õàìãààëäàã ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëòòàé. Ìàíàé óëñûí õóâüä ¿íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð
ç¿éëèéí 16.8 äóãààð ç¿éëä “Ñî¸ë óðëàã, øèíæëýõ óõààíû ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, á¿òýýë òóóðèâàõ, ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýõ ýðõòýé.
Çîõèîã÷ûí øèíý á¿òýýë íýýëòèéí ýðõèéã õóóëèàð õàìãààëíà” ãýæ
çààñàí. Ìºí áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü áîëîîä äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé
õóóëüä áàãø, îþóòàí íü ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû àæëûã ýðõëýí
ÿâóóëàõ ýðõòýé áîëîõûã çààñàí áàéíà. Ãýõäýý ýíý ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ,
õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò äóòàãäàëòàé áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ
áîëîõîîð áàéíà. ªºðººð õýëáýë ýðäìèéí ýðõ ÷ºëºº çºð÷èãäñºí
òîõèîëäîëä õýðõýõ òàëààð çîõèöóóëàëò, õàìãààëàëò áàéõã¿é. ¯íäñýí
õóóëüä çààñàí ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòºé èëýðõèéëýõ ýðõ çºð÷èãäñºí ãýæ
¿çýõ ë áîëæ òààð÷ áàéíà. Ãýòýë øèíæëýõ óõààíû áîäèò ¿íýí ìýäëýãò
òóëãóóðëàí íýýëò õèéõ, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ¿ð ä¿íã ¿íäýñëýí

“1940 Statement on Academic Freedom and Tenure”

http://www.rbs2.com/afree.htm

“дээд боловсролын тухай хууль” 2002 он 7 дугаар зүлйин 7.2
¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, õýâëýí íèéòëýõ íü àðàé ººð îéëãîëò þì.
Õî¸ð. Óäèðäëàãûí õàðààò áóñ áàéäëûí òàëààð àâ÷ ¿çüå.

Èõ ñóðãóóëü íü óäèðäëàãûí õóâüä òºð, ò¿¿íèé ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãà, ººð áóñàä ñóáúåêòýýñ õàðààò áóñ áàéõ íü ýðäìèéí ýðõ
÷ºëººã õàíãàõ íýã óðüäà÷ íºõöºë áîëíî. Èõ ñóðãóóëèéí óäèðäëàãûí
òîãòîëöîî íü:
• Çàõèðëûã òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà òîìèëíî;
• Ýðäìèéí çºâëºëèéí äàðãà íü òîìèëîãäñîí çàõèðàë áàéíà.
Ýíä íýã ÷ “ñîíãîíî” ãýñýí ¿ã, ¿éëäýë áàéõã¿é öýâýð áîñîî

óäèðäëàãàòàé òîãòîëöîî áîëæýý.
Ìºí èõ ñóðãóóëèéí çàõèðãààíû çºâëºë, ýðäìèéí çºâëºëèéí ýðõ
ìýäýë òîäîðõîéã¿é, íýãäìýë áàéäàë ¿¿ññýí, ýðäìèéí çºâëºë áýëýãäëèéí
øèíæòýé áàéãóóëëàãà áîëæ õóâèðñàí òºäèéã¿é óäèðäëàõ çºâëºëä
¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èéí òºëººëºë äàíãààð øèéäâýð ãàðãàõ áîëîëöîîòîé
íºõöºë áàéäëûã áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëüä òóñãàñàí.
Áóñàä óëñ îðíû õóâüä áîë óäèðäëàãûí ÿìàð çàãâàð ñîíãîñíîîñ
íü õàìààðààä õàìòûí óäèðäëàãûí òîãòîëöîî, ººðèéí óäèðäëàãûí
òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëñýí áàéäàã. Ìàíàéõ õàìòûí óäèðäëàãûí áóþó
Àìåðèê ìàÿãèéí óäèðäëàãûí çàãâàðûã ñîíãîñîí õýðíýý çàðèì àëäàà
äóòàãäëààñ ¿éäýýä äýýðõè ¿ð äàãàâàð áèé áîëñîí áàéíà. Óäèðäëàãûí
òîãòîëöîîíû ýíý ãàæèëòààñ ¿éäýýä ýðäìèéí ýðõ ÷ºëºº õÿçãààðëàãäàõ
áîëñîí.
Ãóðàâ. Ñàíõ¿¿ãèéí ÷ºëººò áàéäëûã á¿ðä¿¿ëñýí ýñýõ òàëààð àâ÷

¿çüå.
Èõ ñóðãóóëèéí ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõàä ýäèéí çàñãèéí òóñãàé
áàòàëãàà øààðäëàãàòàé áàéäàã. 1940 îíû ÀÍÓ-ûí òóíõàãëàëä ÷
ýäèéí çàñãèéí õóâüä ýëáýã õàíãàëóóí áàéõ, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíã ìºí
èë òîä ãàðãàõ íü ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººò áàéäëûã õàíãàõ ÷óõàë çàð÷èì
ãýæ òóñãàãäñàí. Ìàíàé áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëüä “Áîëîâñðîëûí
ñàíõ¿¿æèëòýíä óëñûí òºñºâèéí æèëèéí îðëîãûí 20-èîñ äîîøã¿é
õóâèéã çàðöóóëíà” ãýæ çààñàí. Ìºí äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëüä
çààñíààð óëñûí òºñºâèéí õºðºíãº íü äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí
ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. Ãýòýë èõ ñóðãóóëèéí õóâüä àâ÷ ¿çâýë
óëñûí òºñºâººñ äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä òýð äóíäàà ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæëûã äýìæèõ çîðèëãîîð ìºíãº õóâààðèëàãääàõ íü
õîâîð èõýâ÷ëýí ñóðãàëòûí òºëáºðººð ñàíõ¿¿ãýý á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
ÀÍÓ-ûí õóâüä àâ÷ ¿çâýë 1787 îíû ¿íäñýí õóóëèàð àíõ áîëîâñðîëûí

Н.Лүндэндож, П.Одгэрэл, “Нийтийн өмчит их сургуулийн эрх зүйн байдлыг бүрдүүлэх
зарим асуудал” судалгааны илтгэлээс

Боловсролын тухай хууль 2002 он 39 дүгээр зүйлийн 39.1

Дээд боловсролын тухай хууль, 2002 он 18 дугаар зүйлийн 18.1.1
òàëààð òºäèéëºí îðóóëààã¿é áºãººä 10 äàõü íýìýëò ººð÷ëºëòººð
áîëîâñðîë áîë ìóæ óëñûí òóñãàé ýðõ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðñºí.
Áîëîâñðîë áîë ¿íäýñòíèé õàìãèéí ÷óõàë ñàëáàð òóë äýëõèéí äèéëýõ
óëñ îðíû õóâüä òºâëºðñºí óäèðäëàãàòàé áàéäàã. Õàðèí ÀÍÓ-ûí
¿íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëòààñ õàìààðààä 1950-èàä îí õ¿ðòýë
õîëáîîíû óëñààñ áîëîâñðîëä îðîëöîõ îðîëöîî ìàø áàãà áàéñàí. 1950-
ààä îíîîñ Îðîñ óëñ øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, ñàíñàðûí ñàëáàðò îíöãîé
àìæèëò ãàðãàæ ýõëýñýí íü õîëáîîíû óëñààñ áîëîâñðîëä îðîëöîõ
¿¿ðãèéã øèíýýð àâ÷ ¿çýí õîëáîîíû óëñààñ áîëîâñðîëûã äýìæèõ
õºðºíãº îðóóëàëò õèéõýä èõýýõýí ò¿ëõýö áîëæýý. Èéíõ¿¿ äàëààä îíû
¿åýñ áîëîâñðîëä õîëáîîíû óëñààñ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çàð÷ìûã íèéòýýð
õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëñîí áàéíà.10
Ìàíàé èõ ñóðãóóëèéí òºñºâèéã îþóòíóóäûí ñóðãàëòûí òºëáºðººñ
á¿ðä¿¿ëæ áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ áîäèò æèøýý äóðüäâàë . Ìàíàé óóãàí
èõ ñóðãóóëü áîëîõ Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí òóõàéä àâ÷ ¿çâýë 2005-
2006 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí òàéëàíãààñ ¿çâýë, èõ ñóðãóóëèéí òºñâèéí
îðëîãî 5 754.1 ñàÿ òºãðºã áºãººä ¿¿íèé 90.6 õóâèéã íü ñóðãàëòûí
òºëáºð, åñºí õóâèéã òóñëàõ ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãî (òóñëàõ íýãæ,
êóðñ äàìæàà, ò¿ðýýñ ãýõ ìýò.) á¿ðä¿¿ëäýã àæýý. ¯ëäñýí 0.4 õóâèéã
óëñûí òºñâººñ îëãîñîí íü ÌÓÈÑ-èéí õàðüÿà ëèöåé (¿íäñýíäýý åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü) ñóðãóóëèéí ñàíõ¿¿æèëò áàéñàí õýäèé ÷ óëñ óã
ñóðãóóëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã äàðóé 11.5 ñàÿ òºãðºãººð òàñàëäóóëñàí àæ.11
Èéíõ¿¿ ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä îþóòíààñàà õàðààò áàéõ íü ýðäìèéí ýðõ
÷ºëººò áàéäàëä õàðøèëæ áàéíà. Ìºí ñóðãóóëèéí òºëáºðºº íýìýõ ýñýõ
àñóóäàëä áèå äààí øèéäâýð ãàðãàõ ýðõã¿é áàéãàà íü ñàíõ¿¿ãèéí ãîë
ýõ ¿¿ñâýðýý á¿ðä¿¿ëýõýä õ¿íäðýë ó÷ðàõ áîëñîí áàéíà.
Ãýòýë 2000-2001 îíû áàéäëààð ÀÍÓ-ä áàêàëàâðààñ äýýø çýðýã
îëãîäîã óëñûí èõ ñóðãóóëèóäûí íèéò îðëîãûí 50.77 õóâèéã õîëáîîíû,
ìóæèéí áîëîí îðîí íóòãèéí òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëò á¿ðä¿¿ëñýí áîë 18.06
õóâèéã ñóðãàëòûí òºëáºð, 25.32 õóâèéã ýìíýëýã, òóñëàõ ¿éëäâýðëýë,
áîëîâñðîëûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãî,
¿ëäñýí 5.83 õóâèéã õàíäèâ, ºðãºë á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Õàðèí õóâèéí
àøãèéí áóñ èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí îðëîãûí õóâüä õîëáîîíû, ìóæèéí
áîëîí îðîí íóòãèéí òºñâèéí õóâààðèëàëò, òýòãýëýã áîëîí ãýðýýò ¿éë
àæèëëàãààíû ñàíõ¿¿æèëò 17.62 õóâèéã, ñóðãàëòûí òºëáºð 34.08
õóâèéã, õºðºíãº îðóóëàëòûí àøèã, ýìíýëýã, òóñëàõ ¿éëäâýðëýë,
áîëîâñðîëûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãî íü
34.68 õóâèéã, õóâèéí ºðãºë, õàíäèâ ¿ëäñýí 13.60 õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ
áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çâýë, èõ ñóðãóóëèéí ÷àíàð, õºãæèëä òºðèéí äýìæëýã
àñàð ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áîëîõ íü îéëãîìæòîé þì.
10
Б.Бадарч “Америкийн дээд боловсрол” УБ.,1999 он 25 дахь тал
11
Монгол Улсын Их сургуулийн 2005-2006 он хичээлийн жилийн тайлангаас
Äºðºâ. Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð, áàãø íàðûí íèéãýì, ýäèéí
çàñãèéí áàòàëãààíû òàëààð àâ÷ ¿çüå.
Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð áàãø íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàòàëãààã
õàíãààã¿éãýýñ øàëãààëæ, ìºí èõ ñóðãóóëü íü òºðººñ õàðààò ò¿¿íèé
õÿíàëòàíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàãààñ õàìààð÷ ýðäìèéí ýðõ ÷ºëºº
çºð÷èãäºõ ÿâäàë öººíã¿é áàéäàã. Ìàíàéä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü
áîëîîä äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèàð èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð,
áàãø íàðûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áàòàëãàà, õàëäàøã¿é áàéäàë
çýðãèéí òîãòîîæ ºã÷ ÷àäààã¿é ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõîîð áàéíà.
ÀÍÓ-ûí õóâüä áàãøèä õóóëü áîëîîä ñóðãóóëèéí äîòîîä ä¿ðýì çààñíû
äàãóó òóñãàé ýðõ îëãîäîã áàéíà. Ýíý íü ººðèéí àëáàí òóøààëûí àæëûã
òýòãýâýðò ãàðòëàà, ýñâýë õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ òîõèîëäîëä
áîëîí îíöãîé òîõèîëäîë ãàðàõ õ¿ðòýë áàòàëãààòàé õàäãàëæ, ñóðãàëò
ñóäàëãààíû àæëàà ñýòãýë òàéâàí õèéõ áîëîìæ îëãîæ áàéãàà îíöãîé
ýðõ þì. Èõýíõ ñóðãóóëèóä íü áàãøèéí òóñãàé ýðõèéã õóóëèàð õàìò
îëíû ñàíëààð, ýñâýë îíöãîé òîõèîëäîëä áóþó øèíæëýõ óõààíû àãóó
íýýëò õèéñýí áîë îëãîäîã áàéíà. Ïðîôåññîðûí îðîí òîîíä àæèëëàæ
áàéãàà õ¿íä òóñãàé ýðõèéã áàðàã àâòîìàòààð îëãîíî. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ-
ûí Ðîäå àðëûí èõ ñóðãóóëèéí ä¿ðìèéã àâ÷ ¿çâýë:
6.4. Áàãøèéí òóñãàé ýðõ
6.4.1. Áàãøëàõ òóñãàé ýðõ îëãîõ çîðèëãî íü íýãä áàãøàà õàìãààëàõ,
õî¸ðò èõ ñóðãóóëèà õàìãààëàõàä îðøèíî.
6.4.2. Òóñãàé ýðõ àâàõ íºõöºë
À. Áàãø ò¿¿íòýé ä¿éöýõ çýðýãëýëèéí õ¿íä îëãîõã¿é
Á. Àññèñòàíò ïðîôåññîð 7 æèë áàãø, ò¿¿íýýñ äýýøèõ îðîí òîîíä
àæèëëàñàí áîë 8 äàõü æèëýýñýý òóñãàé ýðõ àâíà.
Â. Äýä ïðîôåññîð 3 æèë ýíý îðîí òîîíä àæèëëàñàí áîë 4 äýõ
æèëýýñýý òóñãàé ýðõ àâíà.
Ã. ×ºëººòºé õóãàöààã àæèëëàñàí õóãàöààíä òîîöîõã¿é
6.1.7. òóñãàé ýðõ àâòîìàòààð îëãîãäîõã¿é. Óäèðäàõ çºâëºëèéí
ãèø¿¿äèéí ñàíëààð îëãîíî.
Èéíõ¿¿ èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð áàãø íàðûí íèéãýì, ýäèéí

çàñãèéí áàòàëãààã õàíãàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü ýðäìèéí
ýðõ ÷ºëººã õàìãààëààä çîãñîõã¿é èõ ñóðãóóëèéí áèå äààñàí áàéäàëä
íºëººëºõ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë þì. Ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õ¿ðýýíä èõ
ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð, áàãø íàðò îíöãîé ýðõ îëãîãäîîã¿é áàéãàà íü
ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèëäàà ººðèéãºº á¿ðýí çîðèóëàõ íºõöºë
áîëîìæ áàéõã¿é ãýæ ¿çýæ áîëîõ òàëòàé.
Ýíý á¿õíýýñ ä¿ãíýâýë ìàíàé èõ ñóðãóóëèóäûí ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººã
áàòàëãààæóóëàõûí òóëä èõ ñóðãóóëèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü
áàòëàí ãàðãàõ, èõ ñóðãóóëüä áèå äààñàí áàéäàë îëãîõûí çýðýãöýý òóñ
õóóëüä:
1. Èõ ñóðãóóëèéí ýðäìèéí ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé òóñãàõ,
2. Èõ ñóðãóóëèéí óäèðäëàãûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã ýðãýí
õàðæ, õàìòûí óäèðäëàãûí òîãòîëöîî áóþó àìåðèê ìàÿãèéí
óäèðäëàãûí çàãâàðûã çàð÷ìûí äàãóó á¿ðä¿¿ëýõ,
3. Ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä õàðààò áóñ áàéõûí òóëä òºðèéí ç¿ãýýñ
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ,
4. Áàãøèéí òóñãàé ýðõ îëãîõ çýðýã àñóóäàëä àíõààðàëàà õàíäóóëàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
ÒªÐÈÉÍ ÀËÁÀÍÛ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÁÀÉÄËÛÍ ÒÎÉÌ,
ØÈÍÝÒÃÝË, Ò¯¯ÍÈÉ ÀÃÓÓËÃÀ
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãàà
Óäèðòãàë õýñýã
Íýã. Ñóäàëãààíû çîðèëãî, çîðèëò. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ

ç¿éí áàéäëûã Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Òºðèéí àëáàíû õóóëü
áîëîí òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òàëààðõè
áóñàä õóóëèéã õàðüöóóëàí ñóäàëæ, òýäãýýðèéí íèéòëýã áîëîí ÿëãààòàé
òàë, á¿ëýã, ç¿éë õîîðîíäûí õèéäýë, äàâõàðäàë, çºð÷ëèéã èëð¿¿ëýõ
¿íýëãýý õèéõ ÿâäàëä îðøèíî.
¯¿íèé òóëä äàðààõ çîðèëòûã äýâø¿¿ëýí àæèëëàíà. ¯¿íä:
• Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí àëáàíä õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí àêòûã 1911-
1921 îí õ¿ðòýë ò¿¿âýðëýí ãàðãàõ;
• 1921-1940-1960 îí õ¿ðòýëõ ¿åèéí Òºðèéí àëáàíû õóóëü
òîãòîîìæ äàõü òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë, çàëãàìæ
õîëáîîã ãàðãàõ, øèíæëýí ñóäëàõ;
• 1960-1990, 1992-1994, 1994-2002 îíû ¿åèéí òºðèéí àëáàíû
õóóëü òîãòîîìæ äàõü òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë,
çàëãàìæ õîëáîîã ãàðãàõ, øèíæëýí ñóäëàõ;
• 1990-1992 (çàâñðûí ¿åèéí) áîëîí 1994 îíû Òºðèéí àëáàíû
òóõàé õóóëü (1992-1994 îíû ¯íäñýí õóóëü-Òºðèéí àëáàíû òóõàé
õóóëü)-èéí øèíýòãýë, ÿëãàãäàõ îíöëîãèéã òóõàéëàí ñóäëàõ;
• Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëüä îðñîí íýìýëò,
ººð÷ëºëò. 2002 îíû øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí àãóóëãà, ÿëãàãäàõ
áàéäàë;
• Òºðèéí àëáàí òóõàé õóóëüä 2008 îíû 5 äóãààð ñàðûí 6-íû
ºäºð îðñîí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí ãîë óòãà àãóóëãàä ä¿í øèíæèëãýý
õèéõ;
• Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òàëààðõè
(1994 îíîîñ õîéøõè) òóñãàéëñàí ñóäàëãàà ãàðãàõ;
• ÀÍÓ, ÕÁÍÃÓ, ßïîí, ÎÕÓ-ûí òºðèéí àëáàíû ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò.

Õî¸ð. Ñóäàëãàà õèéñýí áàéäàë. Ñóäàëãààã Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí
àëáàíû òóõàé õóóëèéí ¿íäýñëýë çààëò áà ØÓ-íû àðãà ç¿éã àøèãëàí
õèéñýí áà ä¿ãíýëòèéã ñóäàëãààãààð òîãòîîãäñîí ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí
ãàðãàæ ñàíàëàà îíîëûí ¿íäýñëýëòýé áîëîâñðóóëíà.
• Ò¿¿âðèéí àðãûã îíîë, ñóäàëãààíû áóñàä íîì, ýõ ñóðâàëæ,
ñîíèí, òàéëàí, èíòåðíýòèéí öàõèì õóóäàñ äàõü ìýäýýëýë áîëîí
117
ãàäààä õýë äýýðõ íîì çýðãýýñ ñóäàëãààíû ñýäýâòýé õîëáîîòîé
àñóóäëûã ò¿¿âýðëýí ñóäàëãààíä àøèãëàñàí.
• Õàðüöóóëàëòûí àðãààð ÀÍÓ, ÕÁÍÃÓ, ßïîí, ÎÕÓ-ûí òºðèéí
àëáàíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òîéì.
• Çàäëàí øèíæëýõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ àðãûã ñóäàëãààíû õýñýã òóñ
á¿ðò àøèãëàñàí.
ÍÝÃ. Ò¿¿õýí áàéäëûí òîéì (1911-1992 îí õ¿ðòýë)
1.1. 1911-1921 îíû ¿åèéí òºðèéí àëáàíû õºãæëèéí òîéì

Ìîíãîë÷óóä 2200 ãàðóé æèëèéí òºð, ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ò¿¿õòýé
àðä ò¿ìýí áèëýý. Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ¿å÷ëýëèéã, ººðººð
õýëáýë ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû á¿ðäýëò, õºãæèëòèéã ìîíãîëûí íýãäñýí
óëñ áàéãóóëñíààñ õîéø ¿çâýë:
1.Ìîíãîëûí òóëãàð òºð áàéãóóëàãäàæ, íèéò ¿íäýñòíèé ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîî á¿ðýëäýí òºëºâøèí òîãòñîí ¿å (1206-1634 îí);
2. Ýðõ ç¿éí 2 äàõü òºðºëæ¿¿ëýëò õèéãäñýí ¿å (1640-1921 îí);
3.Îð÷èí ¿åèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû ¿¿ñýë, õºãæëèéí ¿å (1921
îíîîñ ºíººã õ¿ðòýë) ãýñýí ¿íäñýí 3 ¿å øàòàíä àâ÷ ¿çýæ áîëîõ
þì.
Áèä ñóäàëãààãàà Ìîíãîë îðîíä ºðíºñºí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé

õóâüñãàë, ò¿¿íýýñ õîéøõè ¿åèéã õàìðóóëàí òîéìëîí ñóäàëæ áàéãàà
áîëíî.
Òºðèéí àëáà îäîîãèéí áèäíèé õýëæ áàéãààãààð çàñàãëàëûí õýëáýð
áóþó óäèðäëàãûí õýëáýðòýé õîëáîîòîé þì. Òóõàéí óëñàä óëñ òºðèéí
ÿìàð äýãëýì íî¸ðõîæ áàéãààãààñ øàëòãààëæ òºðèéí àëáà ººð ººð
óòãà ÷àíàðòàé áàéäàã. Õààíò çàñàãòàé îðîíä õààíû òºëºº àëáà, á¿ãä
íàéðàìäàõ çàñàãòàéä íü íèéòèéí àëáà áóþó íýã õ¿íèé òºëºº áóñ àëáà
ãýýä ìºí ÷àíàðûí õóâüä ººð÷ëºãäñºí ò¿¿õòýé.
Ìàíàé óëñûí õóâüä òºðèéí àëáà íü ýðòíýýñýý õààíò çàñàãòàé
áàéñàí ó÷èð ýçíèé àëáà áîëæ ¿¿ññýí ò¿¿õòýé. ªºðººð õýëáýë ýçýí
õààí õèéãýýä ò¿¿íèé øàäðóóäûí òºëºº, ò¿¿íèé áèå òºëººëºã÷ áîëîõ
àéìàã, õîøóóäûí çàñàã íî¸äûí òºëºº áàéæýý. 1924 îíîîñ ë òºãñãºë
áîëñîí. Ýíý õ¿ðòýë ìàíàé òºðèéí àëáà õààíû òºëºº, çàñàã íî¸äûí
òºëºº àëáà ãóâ÷óóð òàòàõààñ ºãñ¿¿ëýýä òýäíèé íî¸ðõëûã õàìãààëæ
õàíãàõàä ÷èãëýñýí áàéâ. Ìýäýýæ óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîë, õèë
õÿçãààð, àþóëã¿é áàéäëàà õàìãààëàõ ãýñýí àðä ò¿ìíèé òýìöýë áàéñíûã
¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é. Ýíä òºðèéí àëáà çàëãóóëæ áàéñàí îëîí ¿åèéí
áààòàðëàã õ¿ì¿¿ñèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é. Ãýõäýý ë ýöñèéí ýöýñò òºðèéí

Ж.Амарсанаа. Ардчилсан эрх зүйт ёс. Уб., 2010 он. 4 дэх тал.

Төрийн захиргаа сэтгүүл. “Б.Чимид. Хуулийн биелэлтийг зохион байгуулах үүрэг бол төрийн
албаны үйл ажиллагааны амин сүнс юм даа”. Тусгай дугаар. Уб., 2010. 6 дахь тал.
2011] Ñóäàëãààíû òàéëàí 119
àëáà ãýäýã íýã õ¿íèé òºëºº ë áàéñàí .
1911 îíä ºðíºñºí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë íü Ìîíãîëûí ýðõ

ç¿éí õ¿ðýýíä ¿íäýñíèé øèíæòýé ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò õèéõ íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëñýí þì. Ìîíãîëä øèíý òóëãàð òîãòñîí òºð íü õýëáýðèéí õóâüä
øàøèí-òºðèéã õîñëîí áàðüñàí õàìæëàãàò ¸ñíû-õýìæýýã¿é ýðõýò
õààíò òºð áàéâ. Øèíý òóëãàð Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýã¿é ýðõýò õààí
áîë VIII Áîãä Æèáçóìäàìáà õóòàãò áàéâ. Òýðýýð ×èí âàí Õàíääîðæ,
Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí ¿¿ñãýí ñàíàà÷èëñàí èõ õýðãèéã èäýâõòýé
äýìæèæ, 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëä òýðã¿¿ëýõ
¿¿ðýãòýé îðîëöñîí þì.
Ýíý ¿åèéí õóóëü ç¿éí ãîë ýõ ñóðâàëæ íü 65 äýâòýðýýð ýìõòãýñýí
“Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”
(ÇÒÌÓÕÇÁ) áàéñàí. ÇÒÌÓÕÇÁ-èéã 1913 îíîîñ áîëîâñðóóëæ äàãàæ
øèéòã¿¿ëæ áàéñàí ãýñýí áîë çàðèì ñóäëàà÷ íàð 1915-1918 îíä çîõèîí
ýìõòãýí áýëòãýæ, Óëñûí Äýýä, Äîîä õóðëààð õýëýëö¿¿ëæ, Áîãä õààíû
çàðëèãààð áàòëóóëñàí ãýæýý. Ýíý õóóëü öààçàä àíõ óäàà òºðèéí
áàéãóóëëàãóóäûí á¿òýö, ýðõ õýìæýý, çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí
íýãæ, ò¿¿íèé óäèðäëàãà, ò¿øìýëèéí çýðýã äýâ, öàëèí ï¿íë¿¿ çýðýã
àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí þì.
ÇÒÌÓÕÇÁ-ò îðñîí õóóëèóäûã íèéãìèéí õàðèëöààíû îëîí òàë,
ýðõ ç¿éí õàðèëöààíû îáúåêòîîð òºðºëæ¿¿ëáýë, Õààíò Ìîíãîë Óëñûí
òºðèéí áàéãóóëàëä õàìààðàõ 6 äýâòýð, òºðèéí çàõèðãààíû àñóóäëûã
õºíäñºí 9 äýâòýð, ..., ..., öýðãèéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí 3 äýâòýð, ...,
... ãýõ çýðýã áàéíà.
Ýíý ¿åèéí òºðèéí àëáà íü òóõàéí ¿åèéí äîðíî äàõèíû õýâ øèíæèéã
àãóóëñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Òºðèéí áîäëîãäîî õî¸ð ¸ñíû îíîëûã òóñãàí
èëýðõèéëæ áàéñàí áà Áîãä Æèáçóìäàìáà øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí
Óëñûí õààí áîëãîí ºðãºìæèëñºí ó÷èð ò¿¿íèé íºëºº èõ áàéæýý. Ýíý
¿åèéí òºðèéí áàéãóóëëàãûí á¿òöèéã ñõåì çóðãààð ¿ç¿¿ëáýë:

Төрийн захиргаа сэтгүүл. “Б.Чимид. Хуулийн биелэлтийг зохион байгуулах үүрэг бол төрийн
албаны үйл ажиллагааны амин сүнс юм даа”. Тусгай дугаар. Уб., 2010. 5 дахь тал.

Ж.Болдбаатар, Д.Лүндээжанцан. Монголын төр, эрх зүйн түүхэн уламжлал. Уб., 1997 он.
175 дахь тал.

Монголын төр, эрх зүйн түүх /Дээж бичиг/. V дэвтэр. Эрхлэн хэвлүүлсэн Б.Баярсайхан нар.
Уб., 2010 он. 6 дахь тал.


Б.Баярсайнхан. Хууль зүйн тайлбар толь /Монголын төр, эрх зүйн түүх/. Уб., 2003 он. 83
дахь тал

Н.Лүндэндорж. “Төрийн онол”. Уб., 1995 он. 93 дахь тал; Мөн Ц.Сарантуяа. “Төрийн ерөнхий
онол”. Уб., 1998 он. 84 дэх талд “Дорно дахины төр ёсны ... нэг онцлог бол “шашин, төр хоёр
хослох явдал юм” гэж төр судлаачид үздэг.

Ж.Болдбаатар, Д.Лүндээжанцан. Монголын төр, эрх зүйн түүхэн уламжлал. Уб., 1998
он. 179 дэх тал; Монголын төр, эрх зүйн түүх /Дээж бичиг/. V дэвтэр. Эрхлэн хэвлүүлсэн
Б.Баярсайхан нар. Уб., 2010 он. 32-38 дахь тал; ЗТМУХЗБ-ийн Тэргүүн дэвтэр. Бүгдийн
хууль дээд. 2-32 дахь тал.
ãýñýí á¿òýöòýé áàéâ.
ÇÒÌÓÕÇÁ-èéí Õî¸ðäóãààð äýâòýð, Á¿ãäèéí õóóëü Äóíäàä: Á¿õ
ÿàìíû ñàéä (äîòîîä, ãàäààä, öýðãèéí õýðãèéí, ñàíãèéí, ø¿¿í òàñëàõ,
óëñûí õóðëûí ÿàìíû, Óëèàñòàéí, Õîâäûí, Õèàãòûí ñàéäûí), ò¿øìýë,
áè÷ýý÷, îëîí õàðüÿàò àðäûí òîîíû îð.10 Æèøýý íü Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä
çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû àéëòãàæ òàâèõ òýðã¿¿í ñàéä 1 îð, äýä ñàéä
2 îð, äýñ ò¿øìýëèéí çýðýã ¸ñëîëûã óäèðäàã÷ ò¿øìýë 1 îð, õàðüÿàò
ÿàìíààñ ýðõýëæ òîõîîõ ýõ áè÷èã çîõèîã÷ ò¿øìýë 6 îð, ýõ çîõèîã÷
ò¿øìýëèéí çýðýã ¸ñëîëûã óäèðäàã÷ ò¿øìýë 1 îð, æèíõýíý áè÷ýý÷ 12
îð, ÿàìíû ñàâ õýðýãëýëèéã ýðõýëæ ñàõèõ íÿðàâ 1 îð, õààëãàíû äàðãà
1 îð, çàðëàãà 5 îð, õààëãà ñàõèã÷ 4 îð, ãàë÷ 4 îð áàéãóóëàãòóí ãýõ
ìýòýýð 9 ÿàìíû îðîí òîîã çààæ ºãñºí áàéíà.
ÕÇÁ-èéí Ãóðàâäóãààð äýâòýð, Á¿ãäèéí õóóëü Äîîäîä: Áîãä
õààíààð òîëãîéëóóëñàí àâòîíîìèò çàñãèéí ãàçàð Á¿ãä åðºíõèéëºí
çàõèðàõ ÿàì (çàñãèéí ãàçàð), îëîí ÿàì, õýëòñèéí ýðõëýí øèéòãýõ
õýðãèéã òóñãàñàí.11 ¯¿íä: Äîòîîä õýðãèéí ñàéä, äýä ñàéä àëèâàà
äîòîîä çàñãèéí ¿íäñýíä õîëáîãäîõ õýðãèéã ýðõëýí øèéòãýíý. Ò¿øìýë,
¸ñëîë, òºâ 3 õýëòýñ áèé. Ýðõýëñýí, äýñ ò¿øìýë 3 õýëòñèéí õýðýã
ç¿éëèéã íýãýí àäèë õÿíàí ¿çýæ øèéòãýíý. Òºâèéí ò¿øìýëèéí, òîî
á¿ðòãýëèéí, ºðòººíèé çýðýã õýëòñ¿¿äòýé áàéñàí áà àëáàí òóøààë,
çýðýã õýðãýì îëãîõ, õ¿í àì, ìàëûí òîî á¿ðòãýë, ºðòºº, ¸ñëîëûí çýðýã
àæèë ýðõýëäýã. Ìºí ìîíãîë, îðîñ õýë áè÷ãèéí ñóðãóóëü, öàõèëãààí
ìýäýýíèé ñóðãóóëü, õýâëýëèéí õîðîî, ºðòºº õàðóóëûí çýðýã ãàçðóóä
çàõèðàãäàæ áàéñàí ýðõèéí òàëààð áóñàä ÿàìäààñ èë¿¿ áàéæýý.
ÕÇÁ-èéí Äºðºâ, òàâäóãààð äýâòýð, Çýðýã çàëãàìæëàõ íü Äýýä,
äîîä: Òàâàí ÿàìíû ñàéä íàðûã õààí ñîíãîæ õýðýãëýíý. Äýä ñàéä,
ýðõýëñýí, äýñ ò¿øìýëèéã òýðã¿¿í ñàéäóóä ñîíãîæ áàòëàí àéëòãààä
çàðëèãààð òàâèíà. Ýõ áè÷èã çîõèîã÷îîñ äîîø ò¿øìýëèéã àíõ óäàà
ñîíãîõîä ººð ººðèéí ÿàìíû áè÷ýý÷ýýñ äýâø¿¿ëýí õýðýãëýõ, ýñâýýñ
îëîí õîøóó øàâèéí ãàçðàà àëáàí õààæ õýðýã ºíãºð¿¿ëñýí íýð ãàðñàí,
ò¿øìýë áóé áºãººñ æèë õóó÷èí ýíäýãäýëã¿é òºâ ÷èã÷ áàéäëûã ¿çýæ îð
õ¿ëýýëãý. Òóøààëûã ÷àäâààñ æèíõýíý îðîíä òîõîîí òàâèãòóí ãýæýý.
Ýíý áàéãóóëëàãàä àæèëëàõ òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ õýìæýý,
öàëèí ï¿íë¿¿ã çîõèöóóëñàí. Ãýõäýý òýäãýýðèéí õýðãýì çýðãýýñ
õàìààðàí öàëèíã ÿëãàìæòàé íîãäóóëäàã áàéñàí íü íýã òàëààñ àëáàíû
çèíäààã òîäîðõîéëæ áàéãààãààñ ãàäíà, òýäãýýðòýé õîëáîîòîé àëèâàà
ãýìò ¿éëäýë ãàðàõààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëñýí øèíæòýé áîëîâ óó.
Ìîíãîë÷óóä ýðòíýýñ òºðèéí ºìñãºë õýðýãëýëèéí òóõàé òóñãàé
10
Уб., 2010 он. 39-40 дэх тал.
∗ Хэргийг бүгд эрхлэн шийтгэх
∗∗ Бүгд захиран шийтгэх
11
Монголын төр, эрх зүйн түүх /Дээж бичиг/. V дэвтэр. Эрхлэн хэвлүүлсэн Б.Баярсайхан
нар. Уб., 2010 он. 42-43 дахь тал.
õóóëü ãàðãàí çîõèöóóëäàã áàéñàí. Ýíýõ¿¿ õóóëèàð òîãòîîñîí öàëèí
12
õ¿ðòýõýýñ ãàäíà ººðèéí çýðýã äýâèéã ÿëãàñàí õóâöàñ õýðýãëýëòýé

áàéæ ò¿¿íèéã æèëèéí 4 óëèðàë, òºðèéí ¸ñëîëûí àðãà õýìæýýíèé
çýðýãëýëýýñ õàìààðàí õýðýãëýæ áàéõààð çîõèöóóëñàí áàéíà. Ìºí
òýäãýýð ºìññºí õóâöàñíû ºíãº, õýý, äýã ìàÿãààñ õàìààðàí áèå áèåäýý
õ¿íäëýë ¿ç¿¿ëýõýýñ ãàäíà òºðèéí ýðõýìñýã áàéäëûã èëòãýí õàðóóëäàã
ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîæ ºã÷ýý.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õýðãýì çýðýã äýâ äýñ íü àëáàí òóøààëûí
õýëáýðýýñ øóóä õàìààðàí áàéñàí áºãººä ò¿¿íèéã ÇÒÌÓÕÇÁ-èéí õýì
õýìæýýíèé õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çüå. Çóðãàäóãààð äýâòýð (Ò¿øìýë áàéãóóëàõ
òóøààë õóóëü)-ò: Òºðèéí àëáàíä àâàõ åðºíõèé áîëçîë áîëîõ ýðäýì
÷àäàë, ñàõèëãà áàò, àæèë õýðãèéí áàéäàë, òºëºâ, íàñûã òóñ òóñ
çîõèöóóëñàí. Òýðã¿¿í ñàéäóóä õàðüÿàò ò¿øìýäèéíõýý àæèëä áàéíãûí
õÿíàëò òàâüæ áàéõ ¿¿ðýãòýé áºãººä øàëãàõ àæèëä òýðã¿¿í ñàéäóóä
õàìò íèéëæ øàëãóóëàõ ò¿øìýäèéí íýðñèéã ãàðãàí, óëñ îðíû áàéäàëä
õîëáîãäîõ ÷óõàë ñýäâýýð 1 õóóäàñ çîõèîí áè÷ëýã õèéëãýæ øàëãàõûã
õóóëü÷èëæ ºã÷ýý. Ò¿øìýëèéã øàëãàõäàà ãîë ¿íýëýëò ºãºõ “÷óõàì
øàëãàõ” 4 ãîë ç¿éëèéã àíõààð÷ áàéæýý. Ìàíæèéí íî¸ðõëûí ¿åä
òºðèéí ò¿øìýëèéã ñîíãîõäîî ãîë òºëºâ ýçýí õààíäàà ¿íýí÷ ýñýõèéã
ãîë øàëãóóð áîëãîäîã áàéñàí áîë Áîãä õààíò òºðèéí õóóëèàð îëîí
ÿàì, íóòãèéí çàõèðãààíû ò¿øìýä¿¿äèéã ýðäýì, ñàõèëãà, õýðýã (àæèë),
íàñ ìýäëýã, àâúÿàñ ÷àäâàð, íî¸í íóðóóã ãîë áîëãîí íÿãòëàí øàëãàæ
äýâø¿¿ëýõ ¸ñòîéã õóóëü÷ëàí òîãòîîæ ºãñºí áàéíà13. Òóõàéëáàë,
Äîëäóãààð äýâòýð. Øàëãàæ áàéöààõ íü. Óãààñ ýðäýì èë¿¿, ñàõèëãà
àðèóí, õýðýãò õè÷ýýíã¿é, íàñ èäýð çàëóó, ýñâýýñ òýíõë¿¿í, òóøààëûã
÷àäàõûã íü òýðã¿¿í çýðýã øàëãàðñàíä áîëãîíî. Ýðäýìä çýðýã, õýðýã çýðýã
òóøààëä ýíäýãäýëã¿é, õè÷ýýíã¿éã áîëãîîìæòîéã äýä çýðýã øàëãàðñàíä
áîëãîíî. Ýðäýì ñàõèëãà, õýðýãò çýðýã, íàñ çàëóó òýíõë¿¿í òóøààëä
ýíãèéí çýðýã ÿâàõûã íü ãóðàâäóãààðò çýðýãò áîëãîæ óã òóøààëä õýâýýð
àãóóëíà.
Ìºí ò¿øìýë õ¿íèé ¿ë òýâ÷èõ 8 ç¿éëýýð áóðóóòãàæ áàéñàí. ¯¿íä:
1)õîâäîã, 2)õàðãèñ 3)çººëºí ¿õýýíö, 4)÷àäàëã¿é, 5)õè÷ýýíã¿é áóñ,
6)ºâ÷òýé, 7)äîëãèí õàòàí, 8)ýðäýì äîðîé ÿâäàë õýìýýí òîäîðõîéëæ
áóðóóøààõ çýðãýýð òîäîðõîé õýëýëöýæ, äýâø¿¿ëæ, áóóðóóëàõ àñóóäëûã
øèéäýæ áàéñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, Ýðäýì äîðîé äîëãèí õàòíûã íü çýðýã
áóóðóóëæ óëèðàí õýðýãëýõ ýñâýýñ áóóðóóëñàí çýðýãòýé ººð òóøààëä
õàëæ òàâèíà. Çººëºí ¿õýýíö ÷àäàëã¿é õè÷ýýíã¿éã ò¿øìýëèéí ï¿íë¿¿ã
çîãñîîæ äàõèí øàëãàõ æèë õ¿ð¿¿ëýí äàðàà óäàà ýñ îðâîîñ ò¿øìýë
ýâäýíý. Íàñ õºãøèí, ºâ÷òýéã íü ò¿øìýë ñóóëãàõã¿é ãýðò èëãýýíý ãýõ
12
Б.Баярсайхан. “Монгол цаазын бичиг”-т хийсэн эрх зүйн судалгаа. Уб., 2005 он. 91 дэх
тал.
13
Уб., 2010 он. 64-65 дахь тал;
ìýòýýð çîõèöóóëñàí áàéíà . 14
ßàìäûí äýñ ò¿øìýëýýñ äîîøõè ò¿øìýäèéã õóóëü ¸ñîîð 3 æèëä

1 óäàà áàéöààí øàëãàæ äýâø¿¿ëýõ, áóóðóóëàõ, òóøààëä íü õýâýýð
áàéëãàõ çýðãèéã øàëãàí òîãòîîõîîð çààæýý.
Ìîíãîëûí õààíò óëñûí õóóëèàð ò¿øìýëèéí äàãàæ ìºðäºõ ç¿éë
çºð÷âºë àâàõ àðãà õýìæýýã íàðèéâ÷ëàí çààñàí. Æèøýý íü: àëáàíû
õýðãèéí ó÷èð ÿë õàëäâàë çàñãèéí ï¿íë¿¿ õàñàõ, çàñãààñ åºð÷ëºãäâºë
ï¿íë¿¿íèé ìºíãèéã æèë õóâààæ ¿ë ñóóò-ãóóëàõ, õóëãàé õèéñýí òàéæ
íàðûí õàðüÿàëàõ çàñãèéã ÿëãàí ñàëãàæ ï¿íë¿¿ õàñàõ, àëèâàà àðä
õóëãàí õèéâýë òýäíèéã çàõèðàõ òàéæ, ñóìûí çàíãè, îòãèéí äàðãûã
ÿëãàí ñàëãàæ åñ òîðãîõ, åñ òîðãîõ ìàëûí òîãòîîñîí òîî, ÿëä àâñàí
ìàëûã àëáàíä õàäãàëæ øàãíàõàä áýëòãýõ, æ¿æèã òàâèõûã öààçëàõ,
íèéñëýë õ¿ðýýíä èðæ õàðèëöàí çààëäàõûã õóóëü ¸ñîîð õ¿íäð¿¿ëæ ÿë
òîðãîõ îëîí õýì õýìæýý òîãòîîæýý. (Ò¿øìýëèéí çàñàã, äºðºâä¿ãýýð
õýìýýõ õóóëüä ¿çíý ¿ó). Ýäãýýðýýñ çàðèìûã ñèéð¿¿ëáýë: Íýãýí ç¿éë,
Àëèâàà õàðö, àëáàò õóÿã àðäóóä õóëãàéí õýðýã õàëäâàë õàðüÿàò
çàõèðàõ òàéæ ñóìûí çàíãè îòãèéí äàðãûã õóóëü ¸ñîîð ÿëãàí ñàëãàæ åñ
òîðãî. Õýðýâ òîãòîîñîí ìàëûã ¿íýõýýð á¿ðýí òóøààõ õºðºíãº ÷èíýýã¿é
áîë åñ òîðãîõ òîãòîîñîí õóãàöààíû õóóëü ¸ñîîð øèéòãýõò¿í ãýæýý.
Ýíý õóóëü íü Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã óñòãàñíààð ¿éë÷èëæ ÷àäààã¿é
þì15.
1.2. 1921-1960 îíû ¿åèéí òºðèéí àëáàíû õºãæëèéí òîéì

1921 îíû Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí äàðààõàí ¿åýñ
òóõàéí öàã ¿åèéí íºõöºë áàéäàëä íèéö¿¿ëýí Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ
òºâ, îðîí íóòàãò òºðèéí àïïàðàòûí ¿íäýñ áîëîõ Àðäûí Õóðëóóäûã
áàéãóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ ýíý òàëààð Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷äèéí
ä¿ðýì16, Óëñûí ò¿ð öàãèéí ä¿ðýì, Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð áà Áîãä
õî¸ðûí õîîðîíä áàéãóóëñàí Òàíãàðàãèéí ãýðýý, õóóëü öààç çîõèîõ
òóõàé òîãòîîë, Ìîíãîë Óëñûí Íóòãèéí çàõèðãààíû ä¿ðýì, çàñàã áà
çàñàã áóñ âàí, ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé ä¿ðýì17 çýðãèéã áàòàëæ
òýäãýýðýýð àðäûí õóðëóóäûã áàéãóóëàõ àðä÷èëñàí æóðàì, çîõèîí
áàéãóóëàëò ¿éë àæèëëàãààíû çàð÷èì, ¿¿ðýã çîðèëòûã òîãòîîæ ºã÷ýý.
1921 îíû 7 äóãààð ñàðûí 23-íä Àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí
òîãòîîëä õààíû ýðõèéã õÿçãààðëàæ, ýðõ ìýäëèéã ººðòºº òºâëºð¿¿ëñýí
14
Дээрх номын 64-65 дахь талаас дэлгэрүүлэн үзнэ үү.
15
И.Майский. Совеременная Монголия Иркутск. 1921 г. С.331.
16
Засгийн газрын төлөөлөгч гэдэг нь Ардын Засгийн газраас тус засгийн гол бодлогыг олон
харьяат газар оронд нэвтрүүлэн нэгтгэх ба дэлгэрүүлэн удирдах явдлыг чухал болгохын
тулд тусгай төлөөлөгчдийг зохих газруудад хуваан суулгана. Төлөөлөгч суулгах газрыг тухай
бүр засгийн газар хянан тогтооно.
17
Арван гэрээс дээш баг, сум, хошуу, аймаг, улсын засгийн газар хүртэл тус тусын ардын
төлөөлөгчдийг сонгон хуралдуулж, дэс дараалан хурал байгуулан, элдэв хэрэг зүйлийг
шүүмжлэн хэлэлцүүлж, олонхийн саналаар таслан тогтоож, ардын эрхийг эрхэмлэн
хүндэтгэвэл зохино.
áèëýý.
Òàíãàðàãèéí ãýðýýãýýð “Áîãä õààí Æèáçóìäàìáà õóòàãò øàðûí
øàøíû Áîãä ýçýí áîëîõ òóë óëñ òºðèéí õýðýãò õîëáîãäîëã¿é, øàøíû
á¿õ õýðãèéã õÿçãààðã¿é ýðõýëáýë çîõèíî. Õóóëü ä¿ðìèéã Àðäûí
Çàñãèéí ãàçðààñ ¿¿ñãýí çàðëàõàä Áîãä õààíä ñîíñãîí àéëòãàæ ¸ñîîð
ÿâóóëàõ òóë ýíý ìýò õóóëü ä¿ðìèéã Áîãä õààíòàí ¿ë çºâøººðºõ áà
ýâäýæ ¿ë áîëíî”18 õýìýýí Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð, Áîãä õààí õî¸ðûí
õàðèëöàí ¿¿ðýã, õýì õýìæýýã òîãòîîñîí áàéíà.
¯íäñýí õóóëü áàòëàõûí ºìíº Ìîíãîë Óëñ íü 1921-1924 îíä “Ìîíãîë
Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí ä¿ðýì” (1921.04.23); “Çàñãèéí õýðãèéã
á¿ãä ò¿ð çàõèðàí øèéòãýõ ãàçðààñ Ìîíãîë ãàçðàà ñóóëãàõ òºëººíèé
ò¿øìýäèéí äàãàæ ÿâàõ ä¿ðýì õýìæýý” (1921.04.28); “Ìîíãîë îëîí
ãàçàð ñóóëãàõ òºëººíèé ò¿øìýäèéí äàãàæ ÿâàõ ä¿ðýì áóþó çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷èéí ä¿ðýì” (1921.06.03); “Çàñãèéí ãàçðûí 11-ð
õóðëûí ä¿ðýì”19 (1921.07.11); “Óëñûí ò¿ð öàãèéí õóðëûí ä¿ðýì”
(1921.09.20); “Òàíãàðãèéí ãýðýý ä¿ðýì” (1921.11.01); “Ìîíãîë Óëñûí
íóòãèéí çàõèðãààíû ä¿ðýì” (1921.03.05); “Ìîíãîëûí çàñàã áà çàñàã
áóñ âàí, ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé ä¿ðýì” (1922.03.22); “Çàñãèéí
ãàçðûí òºëººëºã÷èéí ä¿ðýì20” (1922.09.20); “Ìîíãîë Óëñûí Íóòãèéí
çàõèðãààíû ä¿ðýì21 (1923.03.22)”; “Àéìãèéí çàõèðãààíû ä¿ðýì
(1923.06.29)”; “Á¿ãä Íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîí ÿâóóëàõ òóõàé Àðäûí
Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë” (1924.06.13); “Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí
ä¿ðýì” (1924.09.19) ãýõ çýðýã22 ¯íäñýí õóóëèéí øèíæòýé öººíã¿é
18
БНМАУ-ын Үндсэн хууль түүнд холбогдох зарим актын эмхтгэл. Уб., 1972 он. Ардын Засгийн
газар ба Богд хоёрын хооронд байгуулсан Тангарагийн гэрээ. Дөрөвдүгээр зүйл.
19
Энэхүү хурлын бичиг нь олон яамны албан хаагчдын цалин лангийн хэмжээг тогтоожээ.
20
БНМАУ-ын Үндсэн хууль түүнд холбогдох зарим актын эмхтгэл. Уб., 1972 он. 60-62 дахь
тал. Дүрмийн 1, 3 дугаар зүйлд зааснаар “Монгол Ардын Засгийн Газраас тус засгийн гол
бодлогыг олон харьяат газар оронд нэвтрүүлэн нэгтгэх ба дэлгэрүүлэн удирдах явдлыг чухал
болгохын тулд тусгай төлөөлөгчдийг зохих газруудад хуваан суулгана. Төлөөлөгчийг сонгон
томилоход засгийн бодлогыг гүйцдээр ухуулан нэвтрүүлж чадах, уул газар орны хэв суртлыг
боловсон мэдэх, олны санаанд үнэнээр нийлүүлэн чадах, эрдэм үзэл тэнцэх хүнийг эрхлэх
газрын хуралд хэлэлцэн сонгон томилно” гэжээ. 4-14 дүгээр зүйлд эрх хэмжээг заажээ.
21
БНМАУ-ын Үндсэн хууль түүнд холбогдох зарим актын эмхтгэл. Уб., 1972 он. 65-75 дахь
тал. Нэгдүгээр дүгээр зүйлд: Бидний Монгол Улс нэгэнт ардын эрхт хэмжээт цаазат улсын
засгийг байгуулсны тулд 10 гэрээс дээш баг, сум, хошуу, аймаг, улсын засгийн газар хүртэл
тус тусын ардын төлөөлөгчдийг сонгон хуралдуулж, дэс дараалан хурал байгуулан, элдэв
хэрэг зүйлийг шүүмжлэн хэлэлцүүлж, олонхийн саналаар таслан тогтоож, ардын эрхийг
эрхэмлэн хүндэтгэвэл зохино. Гуравдугаар зүйл: Улсын ба аймаг, ... 10 гэрийн даргад хүртэл
аливаа албан тушаалтан буюу тус бүрийн хурлын төлөөлөгчдийг сонгоход цөм эрх биш
ард олны зовлон зүдгүүр нэвтэрхий мэдэх, олны тусыг бодох цэвэр шударга, бичиг үсэгт
боловсронгуй, өөр өөрийн оролдсон зүйлийг магадаар бүтээн чадах хүнийг сонговол зохино.
10 гэрийн дарга бичиг үсэгт боловсроогүй ч шударга хүн байх бол сонгож болно”. Дөрөвдүгээр
зүйлд: “Дээрх тушаалтан ба төлөөлөгчийг сонгоход харьяат хурлын гишүүд дэмий ноёд,
ураг төрлийн нүүрчлэх ба эзэрхэг харгисын сүрээс айх ба эд ашигт шунах зэргээр зусарч
бялдууч, ховдог авлигач, хааш яйш хүнийг сонговол сонгосон сонгогдсон 2 этгээдийг хууль
ёсоор хүндэд яллан уул тушаалын орыг өөр сонгуулна” гэжээ. Нэгж тус бүрийн дүрмийг
тусгажээ.
22
Төрийн албаны харилцаанд холбогдох түүхэн эрх зүйн актыг Хавсралтаас үзнэ үү.
ä¿ðýì, òîãòîîë ãàðãàí òºð óëñàà òºâõí¿¿ëæ àíõíû ¯íäñýí õóóëèàð
Á¿ãä Íàéðàìäàõ çàñãèéã áýõæ¿¿ëýõ õóóëü ç¿éí íºõöºë á¿ðä¿¿ëñýí
áàéäàã. Ýíý á¿õýí íèéãýìä ¯íäñýí õóóëèéí øèíý óõàìñàð á¿ðýëäýõýä
áîäèòîé íºëººëñºí íü ìàäàãã¿é áèëýý.
Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë òºäèéã¿é,
ø¿¿í òàñëàõ ýðõèéã ýäýëæ áàéñàí. Ìºí Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð
áîëîí ò¿¿íèé àíõíû 5 ÿàìûã áàéãóóëñíààð òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîîíû áàòòàé ýõ ñóóðü òàâèãäñàí. ¯¿íä: Ø¿¿õ
ÿàì îðîí òîî 58, (åðºíõèé, ÿë øèéòãýõ 2 õýëòýñ); Äîòîîä ÿâäëûí ÿàì
îðîí òîî 40 (ñóðãóóëèéí õýëòýñ); Ñàíãèéí ÿàì îðîí òîî 79 (öàõèëãààí
ãýðëèéí õîðîî, ãàð òàðèàã, ñàíãèéí òàðèàã); Öýðãèéí ÿàì îðîí òîî
116 (èõ áóó çàñàõ ãàçàð, áóëèãààðûí çàâîä); Ãàäààä ÿàì îðîí òîî
35 (øóóäàí áè÷èã-öàõèëãààí, ìýäýýíèé åðºíõèé õîðîî) ãàçðóóäûã
õàðèóöóóëæ, äýýðõ òîîãîîð àæèëëóóëàõààð òîãòæýý. Ìºí ÿàì,
ãàçðûí àëáàí õààã÷äûí öàëèí õýðýãëýëèéí ä¿ðìèéí ¸ñîîð ÿàìäûí
òýðã¿¿í ñàéäàä ñàð á¿ð 80 ëàí, ýðõýëñýí ò¿øìýäýä 65 ëàí, áè÷ýý÷èä
40 ëàí, çàðëàãàä 30 ëàí çýðãýýð àæëûí à÷ààëàë, õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã
õàðãàëçàí öàëèí òîãòîîñîí áàéíà.
Áàòëàí õàìãààëàõ, çýâñýãò õ¿÷íèé áàéíãûí Ìîíãîë Àðäûí
õóâüñãàëò öýðãèéã áàéãóóëñàí. Ìºí Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçàð,
Ñýðãèéëýõ öýðýã íýðòýéãýýð øèíý òºðèéí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí
ýõ ¿íäñèéã òàâüñàí.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí 1924 îíä Óëñûí àíõäóãààð Èõ Õóðàë
ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéã ñàíàë íýãòýé áàòàëæ “Á¿õ
Ìîíãîë Óëñûã ¿¿íýýñ õîéø Á¿ãä Íàéðàìäàõ Á¿ðýí ýðõòýé Àðä
Óëñ ãýæ Óëñûí äýýä ýðõèéã æèíõýíý àðäàä ýçë¿¿ëýí óëñûí àëèâàà
õýðãèéã Óëñûí Èõ Õóðàë áà ìºí õóðëààð ñîíãîãäñîí Çàñãèéí ãàçðààñ
ã¿éöýòãýí øèéòã¿¿ëýõ ÿâäëûã íèéòýýð ñ¿ñýãëýí äàãàâàë çîõèíî”23
ãýæ òóíõàãëàñàí íü Ìîíãîëûí øèíý ýðõ ç¿éí ñóóðü, àíõíû ãîë õóóëü
áîëñîí þì.
Ýíýõ¿¿ õóóëèàð:
• Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðüñàí õýìæýýã¿é ýðõýò õààíò çàñãààñ
àðäûí ýðõýò õýìæýýò öààçàò õààíò çàñàã, ò¿¿íýýñ Á¿ãä Íàéðàìäàõ
çàñàãò äýâøèí îðñîí íü òºðèéí áàéãóóëëûí õóâüä ÿàõ àðãàã¿é
íýí ÷óõàë äýâøèë áîëñîí;
• Ìîíãîëûí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí (Èõ, áàãà õóðàë, ò¿¿íèé
Òýðã¿¿ëýã÷èä, Çàñãèéí ãàçàð, ÿàìä ãýñýí) øèíý òîãòîëöîîã
áýõæ¿¿ëñýí;
• Ìîíãîë îðîíä àíõ óäàà ïàðëàìåíòàò ¸ñûã õýðýãæ¿¿ëæ ÓÈÕ,
ÓÁÕ-ûã áàéãóóëñàí áèëýý24. Òóñ õóóëüä “ÁÍÌÀÓ-ûí äýýä ýðõèéã
23
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. Áàðèìò áè÷èã. Ýìõòãýæ òàéëáàð áè÷ñýí Æ.Àìàðñàíàà,
Î.Áàòñàéõàí. ðåä. Á.×èìèä, Ñ.Òºìºð. ÓÁ, 2004 îí. 42 äàõü òàë.
24
229 дэх тал.
ÓÈÕ õàäãàëàõ áºãººä, ìºí õóðëûí ÷ºëººò öàãò Óëñûí Áàãà Õóðàëä
õàäãàëóóëàõ, áàñ õóðëûí ÷ºëººò öàãò Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä
áà Çàñãèéí ãàçðûí äóíä õàäãàëóóëáàë çîõèíî”25 õýìýýí òºðèéí
ýðõ ìýäëèéã õóâààðèëñàí áàéíà.
• Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð íü áîë òóñ óëñûí åðºíõèéëºí
çàõèðàõ ãàçàð ìºí áºãººä ãèø¿¿ä íü Åðºíõèé ñàéä, æèíõýíý, îðëîã÷
ñàéä, á¿õ öýðãèéí áà ýäèéí çàñãèéí çºâëºëèéí òýðã¿¿ëýã÷èä, á¿õ
öýðãèéí æàíæèí, Óëñûí õÿíàí áàéöààã÷, Äîòîîä, ãàäààä, ñàíõ¿¿,
àæ ¿éëäâýð, ø¿¿õ, àðäûã ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû ñàéäóóä áîëíî.
Çàñãèéí ãàçàð íü òóñ ãàçðûí ýðõëýí øèéòãýõ ç¿éë¿¿äèéí ä¿ðýìä
äóðäñàí àëèâàà õýðãèéã ã¿éöýòãýí ÿâóóëáàë çîõèíî26.
• Òºðèéí áàéãóóëàìæèéí íýãäìýë õýëáýðèéã òîãòîîæ, íóòãèéí
çàõèðãààíû 5 øàòàò òîãòîëöîîíû (10 ãýð, áàã, ñóì, õîøóó,
àéìãèéí) ¿íäñèéã áýõæ¿¿ëñýí.

Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéã çàëãàìæèëñàí ¯íäñýí õóóëèéã 1940 îíû
6 äóãààð ñàðûí 30-íä ÁÍÌÀÓ-ûí Óëñûí YIII Èõ Õóðàë áàòàëñàí.
1940 îíû ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí õàìãèéí òîì íýìýëò ººð÷ëºëò
áîë íèéòèéí áèø, òýãø áóñ, îëîí øàòàò èë ñîíãóóëèàñ íèéò, øóóä,
òýãø ýðõèéí ¿íäýñëýë äýýð ñàíàëàà íóóöààð ãàðãàõ ñîíãóóëèéí
øèíý çàð÷ìûã òóíõàãëàæ òºðèéí òºâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí
òîãòîëöîîã äîðâèòîé ººð÷èëñºí çààëò þì. ¯íäñýí õóóëüä Óëñûí IX
Èõ Õóðëààñ îðóóëñàí ýíýõ¿¿ íýìýëò, ººð÷ëºëòººð àíõ 95 ç¿éëòýé
¯íäñýí õóóëü 108 ç¿éëòýé áîëæ òîìîðñîí áºãººä õýäèéãýýð íýã íàìûí
çàëóóðààð õýëáýðäýëä îðñîí ÷ ãýñýí ñîíãóóëèéí àðä÷èëñàí çàð÷ìûí
¿çýë ñàíààã Ìîíãîëä íýâòð¿¿ëñýí à÷ õîëáîãäîëòîéã òýìäýãëýõ íü
ç¿éòýé áîëîâ óó27.
1940 îíû ¯íäñýí õóóëèéí çîðèëãî, òºð-íèéãìèéí áàéãóóëëûí
¿íäñýí çàð÷ìûí õóâüä ñîöèàëèñò ìàÿãèéí õóóëü ìºí. ¯¿íèéã äàðààõü
íèéòëýã øèíæ áóþó øàëãóóðààð íîòëîí õàðóóëæ áîëíî.
Íýãä¿ãýýðò: ¯íäñýí õóóëèàð òîãòîîñîí ¿íäñýí çàð÷èì:
1) Íèéãýì æóðàì áàéãóóëàõ, ñîöèàëèçìûí á¿ðýí ÿëàëòûã õàíãàõ
ãýñýí àãóóëãàòàé);
2) çàñàã òºðèéí íèéãýìøëèéí ¿íäýñ íü ìàë÷èí, àæèë÷èí, îþóòàí
(ñýõýýòýí);
5) “óëñ íèéãìèéí á¿õ áàéãóóëëàãûã óäèðäàõ ãîë õ¿÷ íü ÌÀÕÍ
ìºí”;
6) òºðèéí ýðõ áàðèõ áà çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà íü äýýðýýñ äîîø
òºâëºí çàõèð÷, äîîðîîñ äýýø àæëàà õàðèóöàí òàéëàãíàäàã áºãººä
á¿õýëäýý íàì, ÀÈÕ-ä õÿíàãäàõ 4-5 äýä òîãòîëöîîíîîñ á¿ðäñýí;
7) îðîí íóòàã íü ìºí äàí ãàíö òºðèéí óäèðäëàãàòàé;
8) ¯íäñýí õóóëü áîëîí íèéòèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
25
Монгол Улсын Үндсэн хууль. Эмхтгэсэн Ж.Амарсанаа нар. Уб., 2004 он. 44 дэх тал.
26
Монгол Улсын Үндсэн хууль. Эмхтгэсэн Ж.Амарсанаа нар. Уб., 2004 он. 46 дахь тал.
27
Монгол Улсын Үндсэн хууль (баримт бичгийн эмхтгэл. Ж.Амарсанаа, О.Батсайхан) Уб.,
2004 он. 16 дахь тал.
¿éë àæèëëàãàà ø¿¿õèéí õÿíàëòààñ ãàäóóð ¿ëäñýí çýðãèéã äóðäàæ
áîëíî.
1949 îí õ¿ðòýë á¿ãä 9 óäàà õóðàëäñàí Óëñûí Èõ Õóðàë; ò¿¿íèéã

÷ºëººò öàãò Óëñûí Áàãà Õóðàë; ò¿¿íèé ÷ºëººò öàãò Áàãà Õóðëûí
òýðã¿¿ëýã÷èä; 1949 (51). 1932-1956–Àðäûí Ñàéä íàðûí Çºâëºë; 1956-
1990 îíä –Ñàéä íàðûí Çºâëºë (ÑíÇ) õýìýýí íýðøèæ áàéâ.
1940 îíû 6 äóãààð ñàðûí 30-íä øèíý÷ëýí áàòàëñàí ÁÍÌÀÓ-ûí
¯íäñýí õóóëèéí 95 äóãààð ç¿éëä ÌÀÕÍ-ûã «...Óëñ íèéãìèéí á¿õ
áàéãóóëëàãûã óäèðäàõ ãîë õ¿÷èí áîëîõ»-ûã áàòàòãàí çààæýý. Ýíý íü
Ìîíãîë Óëñàä íýã íàìûí (ìîíîïîëü) îíö ýðõèéã õóóëü÷ëàí òîãòîîñîí
õýðýã áàéâ28.
1949 îíä ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ òîãòîîñîí
ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîíû ¸ñîîð Àðäûí Èõ Õóðëûí
ýýëæèò ñîíãóóëèéã 1951-1986 îíä íèéòäýý 11 óäàà ÿâóóëæýý. Ýíä
«Ýðõ áàðèã÷» íàì áà íàì áóñ÷óóäûí ýâñëýýñ íýã òîéðîãò çºâõºí íýã
õ¿íèé íýð äýâø¿¿ëæ (ºðñºëäºã÷ã¿é) ñîíãîõ æóðàìòàé áàéâ.
1911 îíû ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë áîëîí 1921 îíû
õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîëä ã¿éöýòãýõ çàñãààñ òóñäàà ø¿¿õ ¿íäñýíäýý
áàéãààã¿é. 1921-1926 îíä Àðäûí çàñãèéí ø¿¿õ ÿâäëûí ÿàì, 1923
îíîîñ õîøóóäûí Òàìãûí ãàçðûí çàðãà øèéòãýõ õýëòýñ ø¿¿í òàñëàõ
àæèë ýðõýëæ áàéâ. Èéìä àíõíû ¯íäñýí õóóëüä ø¿¿õèéí òóõàé çààëò
áàéõã¿é. Ø¿¿õ àíõ Óëñûí II Èõ Õóðëààñ 1925 îíä áàòàëñàí òîãòîîë
ä¿ðìèéí äàãóó 1926-1927 îíû çààãààð áàéãóóëàãäàæ ýõýëñýí. Òýð ¿åýñ
ë íàì, çàñãèéí õÿíàëòàä, Ø¿¿õ ÿâäëûí (îäîîãèéí õóóëü ç¿éí) ÿàìíû
óäèðäëàãàä àæèëëàæ ýõýëñýí. 1930-ààä îíä ÓÄØ, ÓÏÃ õî¸ð ø¿¿õ
ÿàìíû õî¸ð ãàçðûí ñòàòóñòàé áàéâ29.
1940 îíû ¯íäñýí õóóëüä ÁÍÌÀÓ-ä ø¿¿í òàñëàõ àæëûã ãàãöõ¿¿
ø¿¿õ õýðýãæ¿¿ëíý ãýæ çààñàí áîëîâ÷ èõ õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åä
Îíö á¿ðýí ýðõò êîìèññ çýðýã ø¿¿õèéí áóñ áàéãóóëëàãà óã ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýæ áàéñàí ¿å áèé. Àðä÷èëàëä øèëæèõèéí ºìíºõ ¿åýñ
ºã¿¿ëáýë 1960 îíû ¯íäñýí õóóëüä çààñíààð ø¿¿õ¿¿ä á¿õ ¿éë
àæèëëàãààíäàà ºíãºíäºº àðä÷èëñàí çàð÷ìóóä áàðèìòàëæ áàéñàí ìýò
áîëîâ÷ çàõèðãààäëûí çýâñýã áîëæ áàéñàí áà ø¿¿õ¿¿ä ñîíãóóëèàð çîõèõ
õóðàë áà èðãýäýýñ áàéãóóëàãäàõ çàð÷èìòàé30 áàéâ.
ªìíºõ òîãòîëöîîíû ¿åä Óëñûí äýýä, òóñãàé, àéìàã, õîòûí áîëîí
õýñãèéí (ä¿¿ðãèéí) ø¿¿õ ãýñýí íýãäìýë “áîñîî” òîãòîëöîî, á¿õýëäýý
íàìûí õÿíàëò, Àðäûí Èõ Õóðàë, Çàñãèéí ãàçðûí íºëººíä îðøèí
28
БНМАУ-ын Үндсэн хууль. 1940 он, 95 дугаар зүйл.
29
Б.Чимид, ... нар. Монгол Улсын Шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлийн тойм. Уб., 2010 он. 40 дэх
тал.
30
ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëü. 66, 67, 68 äóãààð ç¿éë. 1960 îí. Æ.Àìàðñàíàà, Î.Áàòñàéõàí.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü. Áàðèìò áè÷èã. ÓÁ., 259 äýõ òàë.
àæèëëàæ áàéâ. 31
Ïðîêóðîðûí ãàçðóóä àíõ çîõèõ ø¿¿õèéí äýðãýä, Ø¿¿õ ÿàìíû

õàðúÿàíä 1930 îíä ¿¿ñýýä 1940 îíîîñ áèå äààæ, íàì, òºðèéí ºìíººñ
á¿õ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, íèéò èðãýíèé ¿éë àæèëëàãààíä
õÿíàëò òàâüäàã áîëñîí. Õîæèì ø¿¿õèéã õ¿ðòýë õÿíàæ, õýðýã
çºð÷èëòýé òýìöýõ òàëààð çîõèöóóëäàã, òºðèéí áàéãóóëëàãûí áèå
äààñàí òîãòîëöîî áîëñîí áàéíà.
Òºðèéí ýðõ ìýäëèéã 3 ñàëààíä õóâààðèëàõ øèíý òîãòîëöîîíä
øèëæñýí õèéãýýä èðãýäýý ýõ àäàãã¿é õÿíàõ çàõèðãààäëûí äýãëýìèéã
õàëñàíòàé óÿëäóóëàí ïðîêóðîðûí õÿíàëòûí õ¿ðýýã èõýä õÿçãààðëàæ
ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä îðîëöîõ áîëãîí øèíý÷èëñýí þì.
1940 îíû ¯íäñýí õóóëüä “Á¿õ ÿàìä áà òºâ, îðîí íóòãèéí àëáàí
áàéãóóëëàãóóä õèéãýýä òýäãýýðèéí õàðüÿà ãàçðóóä, ìºí àëáàí
òóøààëûí õ¿ì¿¿ñ áà àðä íèéòýýñ õóóëü öààçûã íàðèéâ÷ëàí áèåë¿¿ëæ
áàéãàà ÿâäëûã áàéöààí õÿíàõ ¿¿ðãèéã Óëñûí ïðîêóðîð (õóóëü
ñàõèóëàã÷) ã¿éöýòãýíý” ãýæ çààñàí áàéâ. Òýð ¿åýñ ºìíºõ òîãòîëöîîíû
òóðø (1990-ýýä îí õ¿ðòýë) ïðîêóðîð îäîîãèéí ¯íäñýí õóóëüä
çààñàíòàé òºñòýé ¿¿ðãýýñ ãàäíà áóñàä äýýð äóðäñàí “Åðºíõèé õÿíàëò”
íýðèéí äîð òºð, îëîí íèéò, õîðøîîëîë, àæ àõóéí á¿õ áàéãóóëëàãà,
àëáàí ãàçàð, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàí òºäèéã¿é, íèéò èðãýíèé
¿éë àæèëëàãààíä õóóëü ¸ñûã õýðõýí áèåë¿¿ëæ áóéã õÿíàõ á¿õíèéã
õàìàðñàí ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëæýý32.
1.3. 1960-1992 îíû øèëæèëòèéí ¿å äýõ òºðèéí àëáàíû õºãæëèéí

òîéì
Òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî:
ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèàð õóóëü÷ëàí áýõæ¿¿ëñýí ¸ñîîð ýíýõ¿¿
ñèñòåì íü
à) òºðèéí çàõèðãààíû äýýä áàéãóóëëàãà;
á) òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà;
â) òºðèéí çàõèðãààíû îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä ãýñýí ãóðâàí
õýñãýýñ á¿ðýëäýíý.
Òºðèéí çàõèðãààíû äýýä áàéãóóëëàãà íü ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí

Çºâëºë áàéñàí áºãººä ÑíÇ-èéí øóóä óäèðäëàãàíä óëñ îðíû õýìæýýíä
òºðèéí óäèðäëàãûí çîõèõ ñàëáàð õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýí çàõèðàìæëàõ
¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãóóäûã òºðèéí çàõèðãààíû
òºâ áàéãóóëëàãà ãýäýã áàéâ. Òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãûí
òîãòîëöîîíä ÁÍÌÀÓ-ûí ÿàì, óëñûí õîðîîä, ÑíÇ-èéí äýðãýäýõ òóñãàé
ãàçðóóä îðæ áàéâ. 1960 îíû ¯íäñýí õóóëèàð “Óëñûí ÿàì, õîðîî,
31
Á.×èìèä. ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë: Õ¿íèé ýðõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäýë (õî¸ðäóãààð äýâòýð).
ÓÁ, 2004. 118-123 äàõü òàë.
32
Б.Чимид, ... нар. Монгол Улсын Шүүх эрх мэдлийн шинэтгэлийн тойм. Уб., 2010 он. 41 дэх
тал
òóñãàé ãàçðóóä áîë ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà
ìºí” ãýæ çààæýý. Ýäãýýð áàéãóóëëàãà íü ÑíÇ-èéí óäèðäëàãàí äîð òóñ
òóñûí ýðõ õýìæýýíèé äàãóó óëñûí õýìæýýíä ã¿éöýòãýí çàõèðàìæëàõ
àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëäýãýýðýý òºâ áàéãóóëëàãûí íèéòëýã øèíæèéã
àãóóëàõ áîëîâ÷ ýðõ ç¿éí ñàëáàðûí õóâüä çîõèõ ÿëãàà îíöëîãòîé
áàéíà.
Òýäãýýðèéã àæèëëàõ ñàëáàð, õ¿ðýý, ýäëýõ ýðõ õýìæýý, ¿éë
àæèëëàãààíû îíöëîãîîð íü:
à) ÿàì;
á) Óëñûí õîðîî;
â) Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí äýðãýäýõ òóñãàé ãàçàð ãýñýí 3 òºðºëä
õóâààãäàæ áàéâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí çàõèðãààíû äýýä, òºâ áàéãóóëëàãà:

ÁÍÌÀÓ-ûí 1960 îíû ¯íäñýí õóóëèéí ãóðàâäóãààð á¿ëýã “Òºðèéí
ýðõèéã áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãóóä” ãýñýí á¿ëýãò À.ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí
Èõ Õóðàë. Àðâàí íàéìäóãààð ç¿éëä “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä
Óëñûí òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà íü Àðäûí Èõ Õóðàë ìºí”.
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Áàéíãûí êîìèññ, Àðäûí Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷èä, Ñàéä íàðûí Çºâëºë, ÁÍÌÀÓ-ûí äýýä ø¿¿õ, Àðäûí
Èõ Õóðëûí äåïóòàòóóä íü õóóëèéí òºñºë ñàíàà÷ëàõ ýðõ õýìæýýòýé
áàéæýý. Ìºí õóóëèéí ãó÷èí äîëäóãààð ç¿éëä çààñíààð: ÁÍÌÀÓ-ûí
òºðèéí ã¿éöýòãýí çàõèðàõ äýýä áàéãóóëëàãà áîë ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä
íàðûí Çºâëºë ìºí õýìýýí òîäîðõîéëîí çààæ ºã÷ýý.
Ñàéä íàðûí Çºâëºë íü äàãàæ øèéòã¿¿ëæ áàéãàà õóóëèóäûã
¿íäýñëýæ, òýäãýýðèéã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä òîãòîîë, çàõèðàìæ ãàðãàæ
ã¿éöýòãýëèéã øàëãàíà. (Ãó÷èí íàéìäóãààð ç¿éë)
ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãàé ãàçðûí ýðõ áàðèã÷èä òºðèéí çàõèðãààíû
çîõèõ ñàëàà ìº÷ðèéí àæèë òºðëèéã óäèðäàæ òýäãýýðèéí áàéäàë ¿éë
àæèëëàãààíû òàëààð Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí ºìíº á¿ðýí õàðèóöíà.
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Çºâëºë (Çàñãèéí ãàçàð)33 òºðèéí çàõèðãààíû
äýýä áàéãóóëëàãà þì. Ñàéä íàðûí Çºâëºë ãàãöõ¿¿ ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí
Èõ Õóðàë, ò¿¿íèé Òýðã¿¿ëýã÷èäýä àæëàà õàðèóöàæ òýäãýýðèéí
õóóëü, çàðëèãèéã áèåë¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð òºðèéí çàõèðãààíû òºâ, îðîí
íóòãèéí áàéãóóëëàãûã íýãòãýí óäèðäàõ çàìààð óëñ îðíûõîî õýìæýýíä
òºðèéí ã¿éöýòãýí çàõèðàìæëàõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõýëäýã áàéíà.
33
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð íü àðäûí õóâüñãàë ÿëàõûí ºìíº áóþó 1921 îíû 3 äóãààð ñàðûí
13-íä áàéãóóëàãäñàí “Ìîíãîëûí Àðäûí Çàñãèéí Õýðãèéã Áàéöààõ áà Ò¿ð Åðºíõèéëºí Çàõèðàõ
ãàçàð” áóþó Ìîíãîë Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðààñ ¿¿ññýí ò¿¿õòýé. Àðäûí õóâüñãàë ÿëìàãö 1921
îíû 7 äóãààð ñàðûí 16-íä “Ò¿ð” ãýñýí ¿ãèéã õàëæ “Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð”, 1924 îíä áàòëàãäñàí
àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèàð “ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð” ãýæ òóñ òóñ íýðëýñýí áàéíà. 1932 îíû
7 äóãààð ñàðä áîëñîí ÁÍÌÀÓ-ûí 17 äóãààð îíö Áàãà Õóðëààñ òóñ óëñûí òºðèéí çàõèðãààíû
òºâ áàéãóóëëàãûí ñèñòåìèéã ººð÷ëºõèéí õàìò Çàñãèéí ãàçðûã Ñàéä íàðûí Çºâëºë ãýæ
íýðëýæýý. Õîæèì 1992 îíû øèíý Үíäñýí õóóëèàð òºðèéí ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã Çàñãèéí
ãàçàð õýðýãæ¿¿ëýõýýð áîëñîí áèëýý. ªºðººð õýëáýë õóó÷èí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí ýðõëýõ
àñóóäàë øèíý ¯íäñýí õóóëèàð Çàñãèéí ãàçàðò øèëæñýí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí òóõàé õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëä
“ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Çºâëºë áîë ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí ã¿éöýòãýí
çàõèðàõ äýýä áàéãóóëëàãà ìºí” ãýæ çààæýý. 1960 îíû ¯íäñýí õóóëüä
çààñàí ¸ñîîð Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéã ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
ýýëæèò ñîíãóóëü á¿ðèéí àíõäóãààð ÷óóëãàíààñ ìºí Èõ Õóðëûí á¿ðýí
ýðõèéí (5 æèëèéí) õóãàöààãààð áàéãóóëäàã. Ñàéä íàðûí Çºâëºë íü
á¿ðýí ýðõèéíõýý õóãàöàà äóóñìàãö ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðàëä
ýýëæèò ñîíãóóëü á¿ðèéí àíõäóãààð ÷óóëãàí äýýð øèëæ¿¿ëæ ìºí
õóãàöààíä ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãààã õýëýëö¿¿ëýí ä¿ãí¿¿ëäýã áàéíà.
Ñàéä íàðûí Çºâëºë àæëûíõàà òóõàé Àðäûí Èõ Õóðàëä òîãòìîë
òàéëàãíàõûí õàìò ò¿¿íèé ÷óóëãàíû ÷ºëºº öàãò Àðäûí Èõ Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äýä õàðèóöàí òàéëàãíàäàã áàéíà. Ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëò íü
ºíººãèéí ¯íäñýí õóóëèéí (1992 îí) 38 äóãààð ç¿éë 38.1-ä Ìîíãîë
Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð áîë òºðèéí ã¿éöýòãýõ äýýä áàéãóóëëàãà ìºí.
41 ä¿ãýýð ç¿éë 41.2-ä Çàñãèéí ãàçàð ¿éë àæèëëàãààãàà Óëñûí Èõ
Õóðàëä òàéëàãíàíà. ãýæ çààñàíòàé çîõèöóóëàëòûí õóâüä èæèë þì.
Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí àæëûí àëáûã Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí Õýðýã
ýðõëýõ ãàçðûí äàðãà òîëãîéëîõ áºãººä òýð íü Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí
ãèø¿¿í áàéíà.
Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ººð÷ëºëò îðóóëàõ àñóóäëûã
Àðäûí Èõ Õóðàë, óã á¿ðýëäýõ¿¿íä îðäîã àëáàí òóøààëòíûã ÷ºëººëºõ,
íºõºí òîìèëîõ àñóóäëûã Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä äàðàà
÷óóëãàíä îðóóëàí áàòëóóëàõààð òóñ òóñ øèéäâýðëýíý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ñàéä íàðûí
Çºâëºëèéí äàðãà, íýãä¿ãýýð îðëîã÷ äàðãà, îðëîã÷ äàðãà, ÁÍÌÀÓ-ûí
ñàéä, Óëñûí õîðîîíû äàðãà íàð îðíî.
ÁÍÌÀÓ-ûí ÿàìä:
Óëñûí ÿàìä, òóñãàé ãàçðóóä áîë ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãà ìºí. (¯íäñýí õóóëü 1960 îí Äº÷èí ãóðàâäóãààð ç¿éë)
1988 îíû áàéäëààð ë ãýõýä 17 ÿàì Òóõàéëáàë: Àðäûí áîëîâñðîëûí,
Áàòëàí õàìãààëàõ, Áàéãàëü õàìãààëàõ, Ãàäààä ÿâäëûí, Íèéãìèéã
àþóëààñ õàìãààëàõ, Íèéòèéí àæ àõóé, ¿éë÷èëãýýíèé, Ñàíãèéí,
Ñî¸ëûí, Òýýâðèéí, Õîëáîîíû, Õºäºº àæ àõóé, õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí,
Õºíãºí ¿éëäâýðèéí, Õóäàëäàà áýëòãýëèéí, Ø¿¿õ, Ýäèéí çàñãèéí,
Ãàäààä õàðèëöàà, õàíãàìæèéí, Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, Ýð÷èì õ¿÷, óóë
óóðõàéí ¿éëäâýð, ãåîëîãèéí ÿàì çýðýã àæèëëàæ áàéæýý. ßàìäûã Ñàéä
íàðûí Çºâëºëººñ ºðãºí ìýä¿¿ëñíýýð ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðàë,
ò¿¿íèé ÷óóëãàíû ÷ºëºº öàãò Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýã¿¿ëýã÷èä áàéãóóëæ,
òàòàí áóóëãàíà. ßàìíû ñàéäûã Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí äàðãûí ºðãºí
ìýä¿¿ëñíýýð ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä òîìèëæ,
ìºí æóðìààð àëáàí òóøààëààñ ººð÷èëäºã áàéíà.
ßàìíû ýðõ ç¿éí áàéäàë

ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí áà õîëáîãäîõ áóñàä õóóëü, òýäãýýðò íèéö¿¿ëýí
Ñàéä íàðûí Çºâëºëººñ áàòàëñàí òóñ òóñûí ä¿ðýì òóõàéëáàë: Ñàíãèéí
ÿàì ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-èéí 1960 îíû 10 äóãààð ñàðûí 20-íû ºäðèéí 449
ä¿ãýýð òîãòîîëîîð, 1983 îíû 12 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðèéí 341 ä¿ãýýð
Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí òîãòîîëîîð Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ä¿ðýì, 1968
Ñàíãèéí ÿàìíû ä¿ðìèéã áàòàëñàí ãýõ ìýò. Ìºí òóõàéí ÿàìàíä ýðõ
îëãîæ ¿¿ðýã íîãäóóëàí ãàðñàí òîãòîîë, ä¿ðýì, çààâàð çýðýã áàéíà.
1960 îíû ¯íäñýí õóóëüä çààñíààð “ÁÍÌÀÓ-ûí ÿàìä, òóñãàé
ãàçðóóäûí ¿éë àæèëëàãàà íü íýãäìýë çàõèðàìæèéí çàð÷èì àñóóäëûã
õàìàð÷ õýëýëöýõ çàð÷ìûã òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð çîõèîí
áàéãóóëàãäàíà ãýæ çààæýý. Ýíý äàãóó ÿàìíû ¿éë àæèëëàãàà íü
õàìòûí óäèðäëàãûí çîõèõ àðãà, õýëáýðèéã çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýýãýýð òîãòîîí õýðýãæ¿¿ëäýã áàéâ. ßàìíû ¿éë àæèëëàãààíä
íýãäìýë çàõèðàìæèéã õàìòûí óäèðäëàãàòàé õîñëóóëàõ çîõèîí
áàéãóóëàëòûí ãîë õýëáýð íü ÿàìíû êîëëåãè þì. Ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí
¿íäýñ, ¿éë àæèëëàãààíû æóðìûã Ñàéä íàðûí Çºâëºëººñ 1962 îíä
áàòàëñàí ÁÍÌÀÓ-ûí ÿàìäûí êîëëåãèéí ä¿ðìýýð òîäîðõîéëæýý.
ßàìäûí êîëëåãèéã ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí òîãòîîëîîð òóñ
á¿ð 7-9 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëíà. Êîëëåãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä
ÿàìíû ñàéä (êîëëåãèéí äàðãà) îðëîã÷ ñàéä íàð áóñàä õàðèóöëàãàòàí
áîëîí õàðüÿà ãàçàð áàéãóóëëàãûí ýðõ áàðèã÷äààñ îðóóëæ, õ¿í á¿ðèéã
ÿàìíû ñàéäûí òàíèëöóóëàí òîäîðõîéëñíîîð ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Çºâëºë áàòàëíà.34
Óëñûí õîðîî, ò¿¿íòýé àäèëñàõ òºðèéí àëáàí ãàçðóóä

Óëñûí õîðîî áîë ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëààñ áàéãóóëàãäàí
òºðèéí óäèðäëàãûí òóñãàé àñóóäëààð áóþó íýã òºðëèéí ÷èã ¿¿ðãýýð
íèéò ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààã óÿëäóóëàí õîëáîæ, õÿíàí çîõèöóóëäàã
ñàëáàð õîîðîíäûí ýðõ õýìæýýòýé, õàìòûí óäèðäëàãà á¿õèé òºðèéí
çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà þì. Õàðèí 2004 îíû ßàìíû ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òóõàé õóóëèéí 3.1-ä çààñíààð ßàì íü Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë
àæèëëàãààíû çîõèõ õ¿ðýý, òîäîðõîé ÷èã ¿¿ðãèéã äàãíàí ýðõýëñýí
òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà ìºí” ãýæ çààñàí áºãººä ýíäýýñ
àâ÷ ¿çâýë òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà ãýäýãò òóõàéëñàí
àñóóäëààðõ ñàëáàðûí ÿàìäóóä îðæ áàéíà. Óëñûí õîðîî õýìýýõ ýäãýýð
òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà íü ýðõ ç¿éí áàéäëûí õóâüä
òºðèéí óäèðäëàãûí çîõèõ õ¿ðýýíä ñàëáàð õîîðîíäûí çîõèöóóëàõ ÷èã
¿¿ðãèéã ýðõëýí õýðýãæ¿¿ëäýãò îðøèíî.
Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí äýðãýäýõ òóñãàé ãàçðóóä

34
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí êîëëåãèéí ä¿ðýì 1962 îí 2 äóãààð ç¿éë
Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí äýðãýäýõ òóñãàé ãàçàð áîë ÁÍÌÀÓ-ûí
1960 îíû ¯íäñýí õóóëèéí 41 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíààð Ñàéä íàðûí
Çºâëºëººñ áàéãóóëàãäàæ, ò¿¿íýýñ òîìèëîãäñîí äàðãà òîëãîéëæ, óëñûí
õýìæýýíä ã¿éöýòãýí çàõèðàõ àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òºðèéí çàõèðãààíû
òºâ áàéãóóëëàãà ìºí. 1988 îíû áàéäëààð ë ãýõýä èéì òóñãàé ãàçàðò
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí çºâëºëèéí äýðãýäýõ Àâòî çàìûí åðºíõèé
ãàçàð, Èðãýíèé àãààðûí òýýâðèéã óäèðäàõ åðºíèé ãàçàð, Óëñûí
Àðáèòðûí ãàçàð, Õýâëýë óòãà çîõèîëûã õÿíàõ åðºíõèé ãàçàð, Óëñûí
ñòàíäàðòûí ãàçàð, Øàøíû õýðýã ýðõëýõ çºâëºë çýðýã òóñãàé ãàçàð
àæèëëàæ áàéñàí áàéíà.35
Òóñãàé ãàçðûí ¿íäñýí ýðõ õýìæýý íü õóóëü òîãòîîìæ áîëîí Ñàéä
íàðûí Çºâëºëººñ áàòàëñàí òóñ òóñûí ä¿ðìýýð òîãòîîãäîíî. Òóñãàé
ãàçàð ýðõ õýìæýýíèéõýý øèíæýýð à) ñàëáàðûã óäèðäàõ, á) ñàëáàð
õîîðîíäûí ãýñýí õî¸ð ÿíç áàéäàã. Æèøýý íü: ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Çºâëºëèéí äýðãýäýõ Àâòî çàìûí åðºíõèé ãàçàð íü ñàëáàðûí ýðõ
õýìæýýòýé áàéãóóëëàãà þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí Ø¿¿õ
ÁÍÌÀÓ-ûí ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãà áîë òºðèéí áàéãóóëëàãûí
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì. Ø¿¿õ áàéãóóëëàãà íü ÁÍÌÀÓ-ûí Èðãýíèé
õóóëèàð çààñàí èðãýíèé õýðýã, ÁÍÌÀÓ-ûí ÁÍÌÀÓ-ûí ýð¿¿ãèéí
õóóëèàð çààñàí ýð¿¿ãèéí õîëáîãäîëòîé ãýìò õýðãèéã õÿíàí ¿çýæ
øèéäâýðëýäýã þì.36 ÁÍÌÀÓ-ä ø¿¿í òàñëàõ àæëûã ÁÍÌÀÓ-ûí
äýýä ø¿¿õ, òóñãàé ø¿¿õ, àéìàã, õîòûí ø¿¿õ, ò¿¿í÷ëýí í¿¿äëèéí
áîëîí ðàéîíû ø¿¿õ, ã¿éöýòãýæ áàéâ. ÁÍÌÀÓ-ûí äýýä ø¿¿õ íü:
Äýýä ø¿¿õèéí á¿ãä õóðàë, Äýýä ø¿¿õèéí òýðã¿¿ëýã÷èä, Óëñûí äýýä
ø¿¿õèéí ýð¿¿ãèéí õýðýã ýðõýëñýí êîëëåãè, Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí
èðãýíèé õýðýã ýðõýëñýí êîëëåãè çýðýã äîòîîä àïïàðàòûã áàéãóóëàí
àæèë õýðãýý ÿâóóëæ áàéâ. Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí á¿ãä õóðàë íü ÁÍÌÀÓ-
ûí Àðäûí Èõ Õóðàëä îðóóëàõààð äýýä ø¿¿õýýñ ñàíàà÷èëñàí õóóëèéí
òºñºë áîëîí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëý÷äýä îðóóëàõ ñàíàëûã íÿãòëàí
õýëýëöýíý.37
Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí ýð¿¿, èðãýíèé õýðýã ýðõýëñýí êîëëåãè íü òóñ
á¿ð äàðãà, ãèø¿¿äýýñ á¿ðäýíý. Êîëëåãè á¿ð íü ÁÍÌÀÓ-ûí ýð¿¿ãèéí
áîëîí èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ õóóëèàð ººðòºº øóóä õàðüÿàëóóëñàí
õýðãèéã àíõàí øàòíû æóðìààð òàñëàí øèéäâýðëýõýýñ ãàäíà ìºí
àéìàã, õîòûí áà òóñãàé ø¿¿õýýñ òàñëàí øèéäâýðëýñýí õàðüÿàëëûí
õýðãèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîîã¿é òîãòîîë, øèéäâýð ìàãàäëàëûã
äàâæ çààëäñàí ãîìäîë ýñýðã¿¿öëèéí ¿íäñýí äýýð II øàòíû æóðìààð
õÿíàí øèéäâýðëýíý. Ò¿¿í÷ëýí îðîí íóòãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðëýñýí
35
×èìèä.Á Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí çàõèðãààíû ýðõ ç¿é /åðºíõèé àíãè/ ÓÁ.,1988
îí. 148-äàõü òàëä
36
Авирмэд. Э Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн эрх УБ., 1969 он 290 дэх талд
37
Энэ нь өнөөгийн эрх зүйн зохицуулалтын үүднээс харвал өөр зохицууллалттай байв.
õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîë, øèéäâýð,
ìàãàäëàëä õÿíàëòûí æóðìààð áè÷èãäñýí ýñýðã¿¿öëèéí ¿íäñýí äýýð
ýð¿¿, èðãýíèé õýðãèéã II øàòíû æóðìààð õÿíàæ çîõèõ øèéäâýð
ãàðãàäàã áàéíà. ÁÍÌÀÓ-ûí äýýä ø¿¿õèéí òýðã¿¿ëýã÷èä íü òóñ óëñûí
á¿õ ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûã óäèðäàõ òºâ áàéãóóëëàãà
þì. Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí õàìòûí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãà áîëîõ
òýðã¿¿ëýã÷äèéã ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðààñ
áàòàëíà. Ò¿¿í÷ëýí óëñûí äýýä ø¿¿õýä ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
ºäºð òóòìûí àæëûã óäèðäàõ ø¿¿õèéí áàéãóóëàëòûí õýëòýñ àæèëëàíà.
Ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëòñèéã ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ
Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1962 îíû 262 äóãààð çàðëèãààð ÁÍÌÀÓ-ûí
äýýä ø¿¿õèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéã áàéãóóëñàí áºãººä ìºí äýýä ø¿¿õèéí
çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûã ýðõëýõ ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãûí õýëòñèéã
áàéãóóëæýý. Òýð ¿åèéí ø¿¿õèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ñèñòåìèéí íýã
îíöëîã íü ÁÍÌÀÓ-ûí á¿õ øàòíû ø¿¿õèéã ñîíãóóëèàð áàéãóóëäàãò
îðøèæ áàéâ. ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëààñ ÁÍÌÀÓ-ûí äýýä ø¿¿õèéã,
Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ òóñãàé (öýðãèéí) ø¿¿õèéã õóóëüä
çààñàí õóãàöààãààð òóñ òóñ ñîíãîíî. Àéìàã, õîòûí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷,
àðäûí òºëººëºã÷äèéã àéìàã, õîòûí àðäûí äåïóòàòóóäûí õóðàë, ìºí
àéìãèéí í¿¿äëèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èéã àéìãèéí àðäûí äåïóòàòóóäûí
õóðëûí ÷óóëãàíààñ 3 æèëèéí õóãàöààãààð ñîíãîäîã þì. Õàðèí
ðàéîíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èéã òóõàéí ðàéîíû àðäûí äåïóòàòóóäûí
õóðëûí ÷óóëãàíààñ 3 æèëèéí õóãàöààãààð ñîíãîíî. Í¿¿äëèéí áîëîí
ðàéîíû ø¿¿õèéí àðäûí òºëººëºã÷äèéã òóõàéí í¿¿äëèéí ø¿¿õèéí
àæèëëàõ ñóì áà ðàéîíû õºäºëìºð÷äèéí õóðëààñ ìàíàé ñîíãóóëèéí
ñèñòåìèéí çàð÷ìûã ¿íäýñëýí ìºí 3 æèëèéí õóãàöààãààð èë ñîíãîäîã
áàéíà. Ø¿¿ã÷èä 23 íàñ õ¿ðñýí èðãýíèéã ñîíãîäîã áàéâ. Ø¿¿ã÷èä
áîëîí àðäûí òºëººëºã÷èä íü ººðèé íü ñîíãîñîí õºäºëìºð÷èä áà àðäûí
äåïóòàòóóäûí õóðàëä õèéñýí àæëûíõàà òàëààð òàéëàãíàæ áàéæýý.
Ýíý íü ºíººãèéí ºíöãººñ ø¿¿õèéí áèå äààñàí õàðààò áóñ áàéõ çàð÷èì
õýðõýí õýðýãæèæ áàéâ ãýäýã íü ýðãýëçýýíä õ¿ðãýæ áàéãàà.
ÁÍÌÀÓ-ûí ïðîêóðîð
1930 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí ø¿¿õ ÿâäëûí ÿàìàíä ïðîêóðîðûí õÿíàëòûí
àæèë ýðõýëñýí îðëîã÷ ñàéä, îðîí íóòàãò àéìàã, õîòûí ïðîêóðîðûí
îðîí òîîã áàòàëæýý. Ìºí îíû 7 äóãààð ñàðûí 25-íû ºäðèéí Çàñãèéí
ãàçðûí 42 äóãààð òîãòîîë, 8 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí Óëñûí
Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîëîîð “Ïðîêóðîðûí ä¿ðýì”-
èéã áàòàëñàí áºãººä ýíý ºäðèéã óëñûí ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà
áàéãóóëàãäñàí ºäºð ãýæ ¿çäýã þì. ªíººäºð ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí
80 æèëèéí îé òîõèîæ áóé þì. Òºðèéí áàéãóóëëàëàãûí ñàëøã¿é íýã
õýñýã áîë ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà þì. ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëüä
ïðîêóðîðûí áàéãóóëàãûí ¿¿ðýã çîðèëò çîõèîí áàéãóóëàëòûí çàð÷ìûã
çààæýý. 1960 îíû ¯íäñýí õóóëèéí 72 äóãààð ç¿éëä ÁÍÌÀÓ-ûí á¿õ
ÿàì, òºâ áàéãóóëëàãóóä, òýäãýýðèéí õàðüÿà àëáàí ãàçàð, áàéãóóëëàãà,
îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áîëîí îëîí íèéòèéí õîðøîîëëûí
á¿õ áàéãóóëëàãà ìºí àëáàí òóøààëòàí àðä èðãýäýýñ õóóëèéã õýðõýí
íàðèéí ÷àíä áèåë¿¿ëæ áàéãààã íýãýí àäèë õÿíàõ äýýä õÿíàëòûã óëñûí
ïðîêóðîð ã¿éöýòãýíý. Òºðèéí áàéãóóëàëòûí äîòðîîñ õàìãèéí íýãäìýë
óäèðäëàãàòàé áàéãóóëëàãûí íýã íü ÁÍÌÀÓ-ûí ïðîêóðîðûí ãàçàð
áàéâ. ªºðººð õýëáýë äýýä øàòíû ïðîêóðîðò äîîä øàòíû ïðîêóðîð íü
øóóä çàõèðàãäàõ õàòóó òºâëºðñºí íýãäìýë ñèñòåìòýé þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí ïðîêóðîðûã Àðäûí Èõ Õóðëààñ õóóëüä çààñàí
õóãàöààãààð òîìèëäîã. ÀÉìàã, õîò, õýñãèéí áîëîí ðàéîíû ïðîêóðîðûã
óëñûí ïðîêóðîðîîñ 3 æèëèéí õóãàöààãààð òîìèëíî. ªºðººð õýëáýë
òºðèéí àëáàíû òîìèëîëòûí ñèñòåì øóóä õýðýãæäýã áàéãóóëëàãûí íýã
íü áàéâ. Óëñûí ïðîêóðîð íü íýãäìýë óäèðäëàãòàéí çýðýãöýý áàñ õàìòûí
óäèðäëàãûí ñèñòåìèéã õîñëîí õýðýãëýæ áàéâ. ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ
Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1959 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí 144
ä¿ãýýð çàðëèãààð óëñûí ïðîêóðîðûí ãàçðûí äýðãýäýõ çºâëºõ ýðõòýé
áàéãóóëëàãà êîëëåãèéã áàéãóóëæýý. ÁÍÌÀÓ-ûí ïðîêóðîðûí ãàçðûí
êîëëåãèéí ãèø¿¿äèéã óëñûí ïðîêóðîðûí ñàíàëààð ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí
Èõ Õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äýýñ áàòàëäàã áàéâ. Ìºí Óëñûí ïðîêóðîðûí
òºâ àïïàðàòûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí
òýðã¿¿ëýã÷äýýñ áàòàëæ áàéâ. Ýíý íü ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãàä íýãäìýë
òºâëºðñºí óäèðäàëàãàòàéí äýýð õàìòûí óäèðäëàãà õýðýãæèæ áàéñíû
æèøýý þì. Òóõàéí ¿åèéí ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà, ïðîêóðîðûí ýðõ
õýìæýýíèé ººð íýã îíöëîã øèíæ áîë ÁÍÌÀÓ-ûí äýýä ø¿¿õèéí á¿ãä
õóðàëä óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîð áóþó ò¿¿íèé îðëîã÷èéí àëü íýã íü
ñóóæ ººðèéí ñàíàë ä¿ãíýëò ºãºõ çàìààð õÿíàëòûã ÿâóóëàõ, õýðýâ
äýýä ø¿¿õèéí á¿ãä õóðëûí òîãòîîë õóóëü çºð÷ñºí áàéâàë ÁÍÌÀÓ-
ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàðò ìýäýãäýë áè÷èõ çýðãýýð
ººðèéí õÿíàëòûã ø¿¿õ àæèëëàãààíä òàâüæ áàéæýý.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéã ñîíãîõ, òîìèëîõ, îãöðóóëàõ

àðãà çàì ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
”1960-1992 îíû õîîðîíäîõ òºðèéí àëáà íü ¿íäñýíäýý Ìàðêñèñò-
ëåíèíèñò îíîëûí ¿íäýñëýëòýé çàð÷èìóóäàä òóëãóóðëàæ áàéäãààðàà
ôåîäàë, õºðºíãºòíèé òºðèéí àëáàíû øóóä ýñðýã ìºí ÷àíàðòàé þì.
Ãýæ äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä ÁÍÌÀÓ-ûí çàõèðãààíû ýðõ ç¿é
(åðºíõèé àíãè) ÓÁ., 1988 îí. 209- äýõ òàëä áè÷æýý. Ýíýäýýñ õàðàõàä
ýë õóãöààíû òºðèéí àëáàíû õºãæèë íü ¿íäñýíäýý ñîöèàëèñò ¸ñûã
ýðõìýëñýí òºâëºðñºí óäèðäëàãà á¿õèé òîãòîëöîîíä òóëãóóðëàí òºðèéí
àëáàíû õºãæèë ÿâàãäàæ èðñýí þì.
Àëáàí òóøààëä èðãýäèéã àâàõ æóðìûã ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëü,
Õºäºëìºðèéí õóóëü, òýäãýýðò ¿íäýñëýí áóñàä õýì õýìæýýãýýð òîãòîîñîí
áàéäàã. Òºðèéí àëáàíä èðãýäèéã àâ÷ àæëóóëàõ ¿íäñýí íºõöºë íü
ñîíãîõ, òîìèëîõ õî¸ð þì.
1.Ñîíãîõ æóðìûã çàðèì óäèðäàõ àëáàí òóøààëä õ¿ì¿¿ñèéã àâ÷

àæèëëóóëàõàä õýðýãëýíý. Àëáàí òóøààëä õ¿ì¿¿ñèéã à)õºäºëìºð÷äººñ
øóóä ñîíãîõ á)òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãààñ ñîíãîõ â)õàìò îëíîîñ
ñîíãîõ õýëáýðòýé áàéæýý. Òóõàéëáàë äåïóòàò áîëîí àðäûí ø¿¿ã÷äèéã
õºäºëìºð÷äººñ ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
óäèðäàõ á¿ðýëäýõ¿¿í (äàðãà, îðëîã÷, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà) ÀÄÕ-
ûí ã¿éöýòãýõ çàõèðãààíû óäèðäàõ á¿ðýëäýõ¿¿í, Óëñûí Äýýä Òóñãàé
áîëîí àéìàã, õîòûí ø¿¿õèéí ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òºðèéí ýðõ áàðèõ
çîõèõ øàòíû áàéãóóëëàãààñ, Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí óäèðäàõ
á¿ðýëäýõ¿¿í åðºíõèéëºã÷, äýä åðºíõèéëºã÷, ýðäýìòýí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà, èõ äýýä ñóðãóóëèéí ôàêóëüòåòèéí äåêàí çýðýã àëáàí
òóøààëä õ¿ì¿¿ñèéã Àêàäåìèéí á¿õ ãèø¿¿äèéí õóðàë, ôàêóëüòåòèéí
çºâëºëèéí õóðëààñ ñîíãîõ æóðàì áàéñàí.38
Òºðèéí ýðõ áàðèõ îðîí íóòãèéí õóðëóóä, Óëñûí Èõ Õóðëûã 4
æèë, àéìàã, õîòûí õóðëûã 3 æèë, ñóì, áàã, õîðîî, õîðèíû õóðëûã 3
æèë, àðäûí õýñãèéí ø¿¿õ, àéìàã õîòûí ø¿¿õèéã 3 æèë, Óëñûí Äýýä
ø¿¿õèéã 4 æèëèéí õóãàöààãààð ñîíãîõ ýðõ ç¿éí çîõèöóëàëòàé áàéâ.
2. Òîìèëîõ æóðìààð òºðèéí àëáàí òóøààëä àâàõ

Ýíý ¿åèéí óëñ òºð, íèéãìèéí õºãæëèéí îíöëîãòîé óÿëäàí òºðèéí
àëáà õààã÷èéã òîìèëîõ æóðìààð àëáàí òóøààëä àâäàã áàéíà. Àëáàí
òóøààëä òîìèëîõ íü àëáàí òîìèëîëòîîñ ÿëãààòàé þì. Àëáàí òîìèëîëò
ãýæ àëáàí õààã÷èéã òîãòìîë àæèëëàäàã ãàçðààñ íü ººð ãàçàðò
àëáàí ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð ¿éëäâýð, àëáàí ãàçàð, áàéãóóëëàãûí
óäèðäëàãûí øèéäâýðýýð ò¿ð õóãàöààãààð ÿâóóëæ àæëóóëàõûã õýëäýã.
Õàðèí òîìèëîõ æóðàì íü áîëîâñîí õ¿÷íèé (õ¿íèé íººöèéí) àñóóäëûã
øóóðõàé øèéäýæ øààðäëàãàòàé ãàçàðò õóâààðèëæ àæëóóëàõàä ñàéí
òàëòàé áîëîâ÷ òóõàéí àïïðàòûã á¿ðä¿¿ëýõýä îëîí íèéòèéí îðîëöîîíû
àñóóäëûã ¿ã¿éñãýäýã äýýðýýñ òºëºâëºñºí øàòàëñàí áîñîî óäèðäëàãûí
òîãòîëöîîã äýìæäýãýýðýý ñóë òàëòàé þì.
Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí òîãòîîë, øèéäâýðýýð ÿàìäûí îðëîã÷
ñàéä, òóñãàé ãàçðûí äàðãà, îðëîã÷ íàðûã òóøààëààð òîìèëäîã áàéâ.
Òîìèëîëòûí ýäãýýð àêò íü óëñûí áàéãóóëëàãà áà àëáàí õààã÷èä õî¸ðûí
õîîðîíäûí ýðõèéí õàðüöàã áèé áîëãîõ ãîë ¿íäýñ íü áàéâ.39
38
ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëü 1960.20.ä, 52, 66, 68 äóãààð ç¿éë, ÁÍÌÀÓ-ûí Ø¿¿õèéí
áàéãóóëàìæèéí õóóëü 78, 35 äóãààð ç¿éë, ÁÍÌÀÓ-ûí äýýä ñóðãóóëèéí ä¿ðýì, 1974, 28
ÁÍÌÀÓ-ûí ØÓ-íû Àêàäåìèéí ä¿ðýì, 1974 37-ð ç¿éëä òóñ òóñ çààñàí.
39
Төр эрхийн асуудал 1958 III ñýòã¿¿ë ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí àëáà Ñ.Áààòàð 27-äàõü òàë
3. Óðàëäààíò øàëãàëòûí æóðàì
Òºðèéí àëáàíä ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷íèéã ñàéòàð øàëãàðóóëæ
àâàõ èë¿¿ áîëîìæ îëãîäîã áºãººä ýë æóðìûã 1970-ààä îíîîñ ë íýâòð¿¿ëæ
ýõýëæýý. Òóõàéí àëáàí òóøààëä òàâèãäàõ ¿íäñýí øààðäëàãóóäûã
òóñãàñàí òîäîðõîé áîëçîë, æóðàì òîãòîîæ ò¿¿íèé ¿íäñýí äýýð
óðüäààñ ºðãºí îëîí íèéòýä çàðëàæ òóõàéí àëáàí òóøààëä àæèëëàõûã
ñîíèðõîã÷äîîñ ñîðèëò øàëãàëò àâ÷, ä¿íã õàìòûí æóðìààð õýëýëöýæ
øàëãàðñàí õ¿í á¿ð äýýð íóóö ñàíàë õóðààëò ÿâóóëæ îëîíõûí ñàíàë
àâñàí òóõàéí àëáàí òóøààëä áàòàëæ àâäàã íü ýíý æóðìûí ãîë îíöëîã
þì. Óðàëäààíò øàëãàëòààð àæèëä îðîõîä óã àëáàí òóøààëûã ã¿éöýòãýõ
á¿ðýí ýðõèéí õóãàöààòàé áàéõààð çîõèöóóëæýý. Õóãàöàà äóóñìàã÷
äàõèí áîëçîëò øàëãàëò àâàõ çîõèöóóëàëòòàé áàéâ. ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä
íàðûí Çºâëºëººñ áàòàëñàí ä¿ðìèéí ¸ñîîð ÿàì, óëñûí õîðîî, òóñãàé
ãàçàð, àéìàã, õîòûí ã¿éöýòãýõ çàõèðãààíààñ áàòàëñàí æàãñààëòàä çààñàí
äýýä òóñãàé äóíä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòýí ò¿¿í÷ëýí ìýðãýæèëã¿é
áîëîâ÷ çîõèõ ìýðãýæëèéí àëáàí òóøààëä àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã
3-5 æèëä 1 óäàà àòòåñòàò÷èëäàã áàéæýý. Çàõèðãàà, íàì, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äººñ á¿ðääýã, àòòåñòàò÷èëëëûí êîìèññ
òóõàéí àæèëòíûã àëáàí òóøààëä ¿ðãýëæ¿¿ëýí àæèëëóóëàõ ýñýõèéã
òºãñ øèéäâýðëýõã¿é áîëîâ÷ ò¿¿íèé óëñ òºð, àæèë õýðãèéí õóâèéí
÷àíàð, àæèë ìýðãýæëèéí ºñºëò ¿ð ä¿íãýýð íü çîõèõ áîëçëûí äàãóó
øàëãàæ à)àëáàí òóøààëä òýíöýõ, á)èëýðñýí äóòàãäëûã àðèëãààä àæëàà
ñàéæðóóëáàë òýíöýõ, â) ¿ë òýíöýõ çýðãèéã òîäîðõîéëäîã áàéíà. Êîìèññ
íü ºíäºð àìæèëò ãàðãàñàí àæèëòíûã äýâø¿¿ëýõ, àæëàà ñàéæðóóëàõ
çýðýã çºâëºìæ ãàðãàäàã áàéíà. ªíººäðèéí õóâüä Òºðèéí àëáàíû òóõàé
õóóëèéí 17 äóãààð ç¿éëä ýíý òóàõé çààñàí áºãººä òóõàéëáàë 17.1-ä
Òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààëûí ñóë îðîí òîî ãàðñàí òîõèîëäîëä
òóõàéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãàà áóþó òºðèéí õîëáîãäîõ áóñàä
áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãàà òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷äààñ ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í, ìýðãýøëèéí ò¿âøèíãýýð íü ñîíãîí øàëãàðóóëàõ
çàìààð óã îðîí òîîã íºõíº. ªºðººð õýëáýë îäîîãèéí çîõèöóóëàëòûí
îíöëîã áîë òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéã ñîíãîí øàëãàðóóëàõ
çàìààð á¿ðä¿¿ëäýã áîëñîí áèëýý.
4.Îãöðóóëàõ æóðìûí òóõàéä:

“ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí äåïóòàò ñîíãîã÷äîîñîî õ¿ëýýëãýñýí
èòãýìæèéã õºñºðä¿¿ëæ, äåïóòàòûí íýð àëäàðò õàðø ÿâäàë ãàðãàâàë
ò¿¿íèéã ñîíãîñîí ñîíãóóëèéí òîéðãèéí ñîíãîã÷äûí îëîíõèéí
øèéäâýðýýð õýçýý ÷ îãöðóóëæ áîëíî.” ãýæ ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ
Õóðëûí Äåïóòàòûã îãöðóóëàõ æóðìûí òóõàé õóóëüä40 çààæýý. ªºðººð
õýëáýë òºðä òºëººëæ áóé ò¿øýýãýý ýã¿¿ëýí òàòàõ ýðõèéã ñîíãîã÷äîä
40
1961 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 31-íèé ºäºð ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí 4 äýõ óäààãèéí
ñîíãóóëèéí õî¸ðäóãààð ÷óóëãàíààð áàòàëñàí.
îëãîñîí çààëò áàéæýý. Ìºí îðîí íóòãèéí áóþó ÁÍÌÀÓ-ûí àéìàã,
õîò, ñóì õîðîîäûí Àðäûí äåïóòàòóóäûí õóðëûí äåïóòàòóóäûã
îãöðóóëàõ æóðìûí òóõàé õóóëèéí41 Íýãä¿ãýýð ç¿éëä “Àéìàã, õîò,
ñóì, õîðîîäûí àðäûí äåïóòàòóóäûí õóðëûí äåïóòàò, ñîíãîã÷äûí
èòãýìæèéã õºñºðä¿¿ëæ, äåïóòàòûí íýð àëäàðò õàðø ÿâäàë ãàðãàâàë
ñîíãóóëèéí çîõèõ òîéðãèéí ñîíãîã÷äûí îëîíõèéí ñàíàëààð õýçýý ÷
îãöðóóëæ áîëíî” ãýæ çààæýý.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîíû

îíöëîã
Àëáàí õààã÷èä õ¿ëýýëãýõ õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà ãýäýã áîë òºðèéí
àëáàíû õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã çºð÷ñºí ãýì áóðóóòàé àëáàí õààã÷èä
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ õýðýãëýõ òºðèéí àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý
þì.
Òóõàéí ¿åèéí ÁÍÌÀÓ-ûí Õºäºëìºðèéí õóóëü áîëîí õºäºëìºðèéí
¿ëãýð÷èëñýí äîòîîä ä¿ðýìä ñàõèëãûí õàðèóöëàãûí äàðààõ àðãà
õýìæýýã çààæýý. ¯¿íä:
à) ñàíóóëàõ;
á) äîíãîäîõ;
â) õàòóó äîíãîäîõ;
ã) àæëààñ õàëàõûã ñàíóóëàí äîíãîäîõ;
ä) áàãà öàëèíòàé áîþó äîîä òóøààëûí àæèëä 3 ñàð õ¿ðòýë
õóãàöààãààð øèëæ¿¿ëýõ çýðýã ñàõèëãûí øèéòãýë îíîãäóóëäàã
áàéæýý.42 Ìºí àëáàí õààã÷èéã òºðèéí àëáàíû áîëîí õºäºëìºðèéí
ñàõèëãà íîöòîé çºð÷ñºíèé ó÷èð àæëààñ õàëàõ íü ñàõèëãûí ýöñèéí
àðãà õýìæýý áîëæ áàéâ.
Àëáàí ¿¿ðãýý çºð÷ñºí àëáàí õààã÷èéí õ¿ëýýõ ñàõèëãûí õàðèóöëàãûí

àðãà õýìæýýí¿¿ä ¿íäñýíäýý èæèë áîëîâ÷ Àðäûí õÿíàëò øàëãàëòûí
õóóëü, óëñûí õÿíàëòûí áîëîí ñàõèëãûí òóñãàé ä¿ðýì çýðýãò ¿íäýñëýë,
æóðìûí õóâüä ºâºðìºö áàéäëààð òóñãàãäàæ áàéæýý. Ýäãýýð íºõöºë
áàéäàëòàé óÿëäàí òºðèéí àëáàí õààã÷äàä ñàõèëãûí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõ æóðàì íü ººðèéí îíöëîãòîé áàéñàí þì. Òóõàéëáàë:
à) äîòîîä ä¿ðýìä çààñíû äàãóó;
á) çàõèðàõ çàõèðàãäàõ æóðìààð;
â) ñàõèëãûí òóñãàé ä¿ðýìä çààñíààð àðãà õýìæýý àâàõ ãýæ
àíãèëàãäàæ áàéíà.
Ýäãýýðýýñ òóõàéí ¿åèéí îíöëîã çîõèöóóëàëò íü çàõèðàõ çàõèðàãäàõ

41
1963 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 16-íû ºäðèéí Äóãààð 10 “Îðîí íóòãèйí ÀÄÕ-ûí äåïóòàòûã
îãöðóóëàõ æóðìûí òóõàé õóóëèéã áàòëàõ òóõàé çàðëèã, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí
àéìàã, õîò, ñóì, õîðîîäûí àðäûí äåïóòàòóóäûí õóðëûí äåïóòàòûã îãöðóóëàõ æóðìûí òóõàé
õóóëü 13 ç¿éë. ÁÍÌÀÓ-ûí Õóóëü, ä¿ðýì, òîãòîîëûí ýìõòãýë ÓÁ., 1963 îí ¹2, 30-32 äàõü òàëä
íèéòëýãäñýí.
42
БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн хууль 119 дүгээр зүйл, Үйлдвэр албан газар, байгууллагын
хөдөлмөрийн үлгэрчилсэн дотоод дүрэм 27-р зүйл
æóðìààð ñàõèëãûí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ þì. Ýíý ãîë òºëºâ óäèðäàõ
àëáàí òóøààëä õàìààðàëòàé áºãººä àæëûí ãàçðûí çàõèðãààíààñ áèø,
õàðèí òóõàéí àæèëòàí øóóä õàðüÿàëæ çàõèðàõ äýýä áàéãóóëëàãààñ
íü ñàõèëãûí øèéòãýë îíîãäóóëàõûã õýëíý. ¯¿íèé æèøýý íü Ñàéä
íàðûí Çºâëºë ÿàìíû ñàéä, óëñûí õîðîî, ººðòºº õàðüÿàëàãäàõ áóñàä
áàéãóóëëàãûí äàðãà áîëîí òýäãýýðèéí îðëîã÷äîä ñàõèëãûí àðãà
õýìæýý àâ÷ áîëîõîîð çààñàí çîõèöóóëàëòààñ õàðàãäàõ þì. 43 Õàðèí
ñàõèëãûí òóñãàé ä¿ðìèéí õóâüä òºðèéí àëáàíû çàðèì ñàëáàðò ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí ñàõèëãûí òóñãàé ä¿ðýì äàãàæ ìºðäºõ
íü áèé. Òóõàéëáàë: “Òºìºð çàìûí àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûí ñàõèëãà
áàòûí ä¿ðýì”, “ÁÍÌÀÓ-ûí çýâñýãò õ¿÷íèé ñàõèëãà áàòûí ä¿ðýì”,
“ÁÍÌÀÓ-ûí ø¿¿ã÷äèéí ñàõèëãà áàòûí ä¿ðýì” ãýõ ìýò áàéæýý. Ýë
ñàõèëûã òóñãàé ä¿ðìèéí õóâüä ºíººãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààð
÷ ãýñýí áèé þì. “Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àæèëòíû ñàõèëãûí
ä¿ðýì”, “Ø¿¿ã÷èéí ñàõèëãûí ä¿ðýì”, “Öàãäààãèéí àëáàí õààã÷èéí
ñàõèëãûí ä¿ðýì” ãýõ ìýò ¿éë÷èëæ áóé þì.
Òºðèéí àëáàí õààã÷äûí àíãèëëûí õóâüä

Òºðèéí àëáàí õààã÷äûã àæèëëàæ áàéãàà áàéãóóëëàãûí ñèñòåìýýð
ÀÄÕ-ûí àæèëòàí, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, ø¿¿õ,
ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, ìºí çàõèðãààíû ñàëáàð
áàéãóóëëàãûí àæèëòàíã àæ àõóéí óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòàí
íèéãýì, ñî¸ëûí óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, çàõèðãàà-óëñ òºðèéí
áàéãóóëëàãûí àæèëòàí ãýõ çýðãýýð àíãèëàæ á¿ëãýëæýý. Õàðèí àëáàí
õààã÷äûã òóõàéí áàéãóóëëàãàä ýçýëæ áàéãàà áàéð ñóóðü àëáàí àæëûí
õóóëü ç¿éí øèíæ ÷àíàðûã õàðóóëàõûí òóëä ýðõ õýìæýýãýýð íü:
1) àëáàí òóøààëòàí;
2) òóñëàõ áóþó òåõíèêèéí ã¿éöýòãýõ àæèëòàí ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð
á¿ëýãò õóâààãäàæ áàéæýý.
ªºðººð õýëáýë ºíººãèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààð àíãèëàãäñàí

òºðèéí óëñ òºðèéí, çàõèðãààíû, ¿éë÷èëãýýíèé ãýõ øóóä ÿëãàìæòàé
òîäîðõîéëñîí àíãèëàëò áàéõã¿é áàéâ.
1.4. 1990-1992 îíû õîîðîíäîõ øèëæèëòèéí çóðâàñ ¿åèéí òºðèéí

àëáàíû îíöëîã, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òîéì
1990 îíû 5 äóãààð ñàðûí 10-íû ºäðèéí ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëòèéí
òóõàé õóóëèàð òºðéèí àëáàíû á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòàä íýëýýä
ººð÷ëºëò îðñîí þì. Òóõàéëáàë:
Õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëä: “ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðàë áîë
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé á¿ðýí ýðõèéã èëýðõèéëñýí òºðèéí ýðõ áàðèõ
òºëººëºã÷äèéí äýýä áàéãóóóëëàãà ìºí” ãýñýí áîë ìºí õóóëèéí 6 äóãààð
43
БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн тухай хуулийн 20 дугаар зүйл
ç¿éëä: “ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðàë íü õóóëü òîãòîîõ, õÿíàí øàëãàõ,
çîõèîí áàéãóóëàõ á¿ðýí ýðõ á¿õèé òºðèéí ýðõ áàðèõ áàéíãûí äýýä
áàéãóóëëàãà ìºí ”ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðàë äàðãà, îðëîã÷ äàðãà, íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà, 50 ãèø¿¿íýýñ á¿ðäýíý. ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí
îðëîã÷ äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûã ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðàë
äåïóòàòóóäûí äîòðîîñ øóóä ñîíãîíî. ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðëûí äàðãà
íü ÁÍÌÀÓ-ûí Äýä åðºíõèéëºã÷ áàéíà. ãýæ Àðäûí Èõ Õóðàë, Óëñûí
Áàãà Õóðëûí ýðõ õýìæýýíèé àñóóäëûã øèíý÷ëýí òóñãàí îðóóëñàí
áºãººä ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðëûí äàðãà íü òóñ óëñûí Äýä åðºíõèéëºã÷
áàéõààð çîõèöóóëæ ºãñºí íü òºðèéí àëáàíû øèíýòãýëä øèíý àëõàì
áàéëàà.
Ìºí õóóëèàð ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí ãèø¿¿íèé á¿ðýí ýðõ,
ò¿¿íèéã ñîíãîõ, îãöðóóëàõ æóðìûã ÁÍÌÀÓ-ûí õóóëü òîãòîîìæîîð
òîäîðõîéëíî. ãýæ çààæýý. Ò¿¿í÷ëýí 13 äóãààð ç¿éëä: ÁÍÌÀÓ-
ûí Åðºíõèéëºã÷ áîë Àðäûí òºðèéí òýðã¿¿í, ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð
òîãòíîë, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýâ íýãäëèéí áàòàëãàà ìºí. ÁÍÌÀÓ-
ûí Åðºíõèéëºã÷ººð 40 íàñ õ¿ðñýí, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàë,
¸ñ çàíøëûã ñàéí ìýääýã, ñ¿¿ëèéí òàâààñ äîîøã¿é æèë ÁÍÌÀÓ-
ä áàéíãà îðøèí ñóóñàí ÁÍÌÀÓ-ûí èðãýíèéã Àðäûí Èõ Õóðëààñ
ñàíàëàà íóóöààð ãàðãàæ 5 æèëèéí õóãàöààãààð ñîíãîíî. ÁÍÌÀÓ-ûí
Åðºíõèéëºã÷èéí àëáàí òóøààëä õî¸ð ò¿¿íýýñ äýýø õ¿íèé íýðèéã
äýâø¿¿ëíý. ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí íèéò äåïóòàòûí îëîíõèéí
ñàíàë àâñàí íýð äýâøèã÷èéã ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ººð ñîíãîãäñîíä
òîîöíî. Åðºíõèéëºã÷èéã çºâõºí íýã óäàà óëèðóóëàí ñîíãîæ áîëíî.44
ãýæ çààæýý. ªºðººð õýëáýë ýíý õóóëèàð ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷
ãýñýí àëáàí òóøààë àíõ áèé áîëñîí þì.
Ìºí óã õóóëèàð òºðèéí àëáàíä õèéñýí áàñ íýãýí øèíý÷ëýë áîë
òóñ õóóëèéí õî¸ðäóãààð á¿ëýã. “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí
Çàñãèéí ãàçàð” ãýñýí á¿ëýã 18 äóãààð ç¿éëä çààñíààð “ÁÍÌÀÓ-ûí
Çàñãèéí ãàçàð íü òºðèéí ã¿éöýòãýí çàõèðàìæëàõ äýýä áàéãóóëëàãà
ìºí” ãýæ çààñíààð 1960 îíû ¯íäñýí õóóëèàð òîäîðõîéëîí çààñàí Ñàéä
íàðûí Çºâëºëèéí ýðõ õýìæýý Çàñãèéí ãàçàðò øèëæñýí þì.
Èéíõ¿¿ 1990 îíû ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëòèéí õóóëèàð òºðèéí
àëáàíû õºãæèë, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíý ººð÷ëºëòèéã õèéñýí
áàéíà.
ÕÎ¨Ð. 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèéí äàãóóõ òºðèéí àëáàíû

øèíýòãýëèéí ¿å
2.1. 1994 îíû Òºðèéí àëáàíû õóóëèéí çîðèëò, á¿òýö, àãóóëãûí

òîâ÷îîí
Óðüä ºìíº íü òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã Õºäºëìºðèéí
44
ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëòèéí òóõàé õóóëü 1990.05.10 13 äóãààð ç¿éë
õóóëèàð çîõèöóóëäàã áàéñàí áèëýý. Ï.Æàñðàé ãóàéí Çàñãèéí ãàçðûí
¿åä Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéã 1992 îíîîñ áîëîâñðóóëæ, Ìîíãîë
Óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëü áàòëàãäñàíààð Òºðèéí àëáàí õààã÷äûí ýðõ
ç¿éí áàéäëûí ¿íäýñ òàâèãäñàí áà 1994 îíû 12 äóãààð ñàðûí 30-íä
Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéã áàòàëæ äàðàà æèëýýñ íü ìºðä¿¿ëæ
ýõýëñýí. Èíãýæ òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã óëñ òºðººñ
õàðààò áóñ, ìýðãýøñýí, òîãòâîðòîé áàéõ çàð÷èìä òóëãóóðëàñàí
áºãººä õóóëèàð çîõèöóóëàãäñàí íèéãìèéí õàðèëöàà áîëãîæ ººð÷ëºí
øèíý÷èëñýí (1999-05-14; 1999-05-28; 2000-08-03; 2000-12-07; ÓÈÕ-
ààñ 2002 îíä áàòàëñàí óã õóóëèèéã øèíý÷ëýí áàòàëñàí áà ýíý õóóëüä
2002 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 8-íä, 2003 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 2, 10, 5 äóãààð
ñàðûí 30-íä, 6 äóãààð ñàðûí 20-íä, 2005 îíû 05 äóãààð ñàðûí 26-íä,
2006 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íä òóñ òóñ íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñàí).
1994 îíû Òºðèéí àëáàíû õóóëèàð Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë,
Åðºíõèéëºã÷, ¯íäñýí õóóëèéí Öýö, Çàñãèéí ãàçàð, Ø¿¿õ, òýäãýýðèéí
õàðüÿà ãàçàð, àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã íýãòãýí çîõèöóóëæýý.
Óã õóóëü íü 7 á¿ëýã, 42 ç¿éëýýñ á¿ðäýõ áºãººä õóóëèéí çîðèëò íü
Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí àëáàíû àíãèëàë, çàð÷èì, òºðèéí àëáàí
òóøààë, ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãà, òºðèéí àëáà õààã÷èéí ýðõ ç¿éí
áàéäàë, ò¿¿íýýñ òºðèéí àëáà õààõ áîëçîë, æóðàì, áàòàëãààã òîãòîîí
çîõèöóóëàõàä îðøèíî.
Òºðèéí àëáàíû íýãäìýë òîãòîëöîîíä òºðèéí æèíõýíý àëáà òýðã¿¿ëýõ
áàéð ñóóðü ýçýëíý. Õóóëü òîãòîîõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí àëáàíû ¿éë
àæèëëàãàà íü íýã ÷èãëýëèéí áàéäàã áîë òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí
òóñãàé àëáà òºðèéí á¿õ ýðõ ìýäýëä õàìààðàõûí çýðýãöýý çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí äîòîðõè öýðãèéí àëáà, äèïëîìàò àëáà, õóóëü ç¿éí,
ýñõ¿ë ãààëèéí,òàòâàðûí çýðýã òîäîðõîé àëü íýã ñàëáàð àëáà íèéëæ,
òºðèéí àëáàíû á¿õýëëýã íýãäìýë òîãòîëöîîíû öºìèéã á¿ðä¿¿ëíý.
Òºðèéí àëáûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òºðèéí áàéãóóëëàãàä þóíû ºìíº àæëûí
àïïàðàò, àëáàí òóøààë, àëáàí õààã÷ øààðäàãäàíà.
Ìàíàé óëñàä íàì òºâòýé óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû ¿åèéí “ñïîéë”
áóþó òºðèéí àëáàíû óäèðäëàãûí “ýâäðýõ” òîãòîëöîîã ººð÷èëæ, òºðèéí
ýðõ ìýäëèéí ãóðâàí ñàëàà ìº÷èðò òîãòâîðòîé àæèëëàõ òºðèéí àëáàí
õààã÷ààð õàíãàõ íü Ìîíãîë Óëñûí 1992 îíû øèíý ¯íäñýí õóóëèàñ
õîéøõè òºðèéí áàéãóóëëûí òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã áîëñîí þì.
“Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí àëáàíû õóóëü”-ä (1994) ãàäààäûí îëîí
îðîíä ¿ð ä¿íãýý ¿ç¿¿ëñýí òºðèéí àëáàíû óäèðäëàãûí “ìåðèò” áóþó
“òºðä òîãòâîðòîé ¿éë÷ëýõ“ òîãòîëöîîã òóñãàñàí áèëýý.
“Íèéòëýã ¿íäýñëýë” ãýñýí íýãä¿ãýýð á¿ëýãò õóóëèéí çîðèëò, òºðèéí
àëáàíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæ, òºðèéí àëáàíû îéëãîëò, àíãèëàë,
çàð÷ìûí ¿íäñèéã òîéìëîí òîäîðõîéëæýý.
Òºðèéí àëáûã òºðèéí óëñ òºðèéí, òóñãàé, çàõèðãààíû, ¿éë÷èëãýýíèé
ãýæ äºðºâ àíãèëàí òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí òóñãàé àëáûã òºðèéí
æèíõýíý àëáà õýìýýí òîìü¸îëæ, òºðèéí àëáàíû ¿íäñýí çàð÷èì íü
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Íýãä¿ãýýð ç¿éëèéí õî¸ð äàõü õýñýãò
çààñàí àðä÷èëñàí ¸ñ, øóäàðãà ¸ñ, ýðõ ÷ºëºº, òýãø áàéäàë, ¿íäýñíèé ýâ
íýãäëèéã õàíãàõ, õóóëü äýýäëýõ ÿâäàë áîëîõûã òîãòîîí áýõæ¿¿ëæýý.
¯¿íèé çýðýãöýý òºðèéí àëáàíä õóóëüä ººðºº çààãààã¿é áîë äàðààõü
òóñãàé çàð÷èì áàðèìòëàíà. 1. Çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ ¸ñ; 2. Èë òîä
áàéõ; 3. Àðä ò¿ìýíä ¿éë÷ëýõ; 4. èðãýä õóóëüä çààñàí áîëçîë, æóðìûí
äàãóó òºðèéí àëáàíä îðîõ àäèë òýãø áîëîìæòîé áàéõ; 5. Òºðèéí àëáà
ìýðãýøñýí òîãòâîðòîé áàéõ; 6. Òºðèéí àëáàí õààã÷ààñ á¿ðýí ýðõýý
õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë, áàòàëãààã òºð õàíãàõ; 7. Õóóëü òîãòîîìæèä
çààñàí á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ãàðãàñàí àëäààíû óëìààñ
òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã òºð õàðèóöàõ. Èéíõ¿¿
òºðèéí àëáàíä óäèðäëàãà áîëãîõ ¿çýë áàðèìòëàë, ¿íäýñëýëèéã çàð÷èì
õýìýýí õóóëüä àíõ óäàà òóñãàéëàí òîãòîîñîí áèëýý.
“Òºðèéí àëáàí òóøààë” ãýñýí õî¸ðäóãààð á¿ëýã, 5-10 äóãààð ç¿éëä
çààñàí÷ëàí òºðèéí àëáàí òóøààë íü òºðèéí óëñ òºðèéí, òºðèéí
çàõèðãààíû, òºðèéí òóñãàé, òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãýñýí àíãèëàëòòàé,
óäèðäàõ, ã¿éöýòãýõ, òóñëàõ ãýñýí òºðºëòýé áàéíà. Òýð÷ëýí òºðèéí àëü
àëáàí òóøààëä òºðèéí ÿìàð àëáàí õààã÷ õàìààðàõûã õóóëèéí 6-9
ä¿ãýýð ç¿éëä íýãá¿ð÷ëýí çààæ, òºðèéí àëáàí òóøààëòíû çýðýã çèíäàà,
çýðýã äýâ, çýðýãëýëèéí òàëààð òóñãàæýý.
Òºðèéí àëáàí òóøààëä òàâèõ åðºíõèé øààðäëàãà íü õóóëüä ººðººð
çààãààã¿é áîë òóõàéí àëáàí òóøààëûã ýðõëýõ ìýäëýã, áîëîâñðîë,
òóðøëàãà, óð ÷àäâàðòàé, ìýðãýæëèéí áýëòãýëòýé áàéõ ÿâäàë ìºí.
“Òºðèéí àëáàí õààã÷” õýìýýõ õóóëèéí ãóðàâäóãààð á¿ëýã, 11-15
ç¿éëä “Òºðèéí àëáàí òóøààëûã ýðõýëæ, á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëñýíèé
òºëºº òºðººñ öàëèí õºëñ àâ÷, àæèëëàõ íºõöºë, áàòàëãààãààð
õàíãàãäàí àæèëëàæ áàéãàà ýòãýýäèéã òºðèéí àëáàí õààã÷ ãýíý “ãýñýí
òîäîðõîéëîëò ºã÷, òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí ¿íäñèéã
ÿëãàâàðòàéãààð òîãòîîæýý.
Öààøèëáàë, òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷èéí òàíãàðàã,
òýäãýýðèéí íèéòëýã ¿¿ðýã, ýðõ, ¿éë àæèëëãààíä õîðèãëîõ ç¿éëèéã
åðºíõèéëýí òîìü¸îëñîí.
“Òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààë ýðõëýõ áîëçîë, æóðàì” ãýñýí
õóóëèéí äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã, 16-26 äóãààð ç¿éëä çààñàí÷èëàí òºðèéí
àëáàí òóøààëûí áîëçîë íü “Òºðèéí òóõàéí àëáàí òóøààëä èðãýíèé
òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààë ýðõëýõ ýðõèéã ¿íäýñ, óãñàà, àðüñ,
ºíãº, õ¿éñ, íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, õºðºíãº ÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë,
àëáàí òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäîë áîëîí íàì, îëîí íèéòèéí
áóñàä áàéãóóëëàãûí õàðüÿàëàë çýðãýýð ÿëãàâàðëàæ ¿ë áîëíî”. Ìºí
òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààëä àâ÷ àæèëëóóëàõûã õîðèãëîõ
òîõèîëäëóóäûí òóõàé çààëò áèé.
Òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààëä àâàõ, àëáàí õààã÷èéí ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í, ìýðãýæëèéí ò¿âøèíã ¿íýëýõ, àëáàí òóøààë
õàâñðàõ, îðëîí ã¿éöýòãýõ, ººð àëáàí òóøààëä øèëæ¿¿ëýõ, ñýëãýí
àæèëëóóëàõ, ò¿ð òîìèëîõ, àëáàí òóøààë áóðóóëàõ, àëáàíààñ ÷ºëººëºõ,
õàëàõ ¿íäýñëýëèéã àíõ óäàà õóóëü÷èëñàí íü ýíý á¿ëãèéí ãîë àãóóëãà
þì.
Áàñ òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷èä àëáàíû ñàõèëãûí çºð÷ëèéí
øèíæ áàéäëûã õàðãàëçàí ñàíóóëàõ, àëáàí òóøààëûí öàëèíãèéí
õýìæýýã 6 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð 20 õ¿ðòýë õóâèàð áóóðóóëàõ,
òºðèéí àëáàíä íýã æèë õ¿ðòýë õóãàöààíä ýðãýæ îðîõ ýðõã¿éãýýð õàëàõ
ñàõèëãûí øèéòãýë íîãäóóëàõààð áîëîâ.
“Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí àæèëëàõ íºõöºë, áàòàëãàà” ãýñýí
òàâäóãààð á¿ëýã, õóóëèéí 27-32 äóãààð ç¿éë íü òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ áàòàëãàà, öàëèí õºëñ, øàãíàë óðàìøóóëàë,
òýäãýýðò îëãîõ íºõºí òºëáºð, òóñëàìæ, òýòãýâýð, òýòãýìæèéí àñóóäàëä
çîðèóëàãäæýý.
“Òºðèéí àëáàíû óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò” ãýñýí õóóëèéí
33-39 ä¿ãýýð ç¿éë çóðãààäóãààð á¿ëýã íü òºðèéí àëáàíû óäèðäëàãà,
ñòàíäàðò, ñàíõ¿¿æèëò, òºðèéí àëáàíû òºâ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé ÷èã
¿¿ðýã, òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷èéí ýðõ çºð÷èãäñºí òóõàé
ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí
¿íäýñò õàìààðàãäàíà.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí åðºíõèé óäèðäëàãûã Óëñûí Èõ Õóðàë,
Åðºíõèéëºã÷, Çàñãèéí ãàçàð, Ø¿¿õèéí Åðºíõèé çºâëºë, Óëñûí
Åðºíõèé ïðîêóðîð; ñòàíäàðòûí óäèðäëàãûã Òºðèéí àëáàíû òºâ
áàéãóóëëàãà; øóóðõàé óäèðäëàãûã òºðèéí áàéãóóëëàãûí àæëûí
àëáàíû ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí òóñ òóñ á¿ðýí ýðõèéíõýý õ¿ðýýíä
õýðýãæ¿¿ëíý.
Òºðèéí àëáàíû 1994 îíû õóóëèàð ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä
áèå äààñàí ñòàòóñòàé ñòàíäàðòûí óäèðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ Òºðèéí
àëáàíû çºâëºë ãýñýí øèíý áàéãóóëëàãà áèé áîëîâ.
Òºðèéí àëáàíû ñòàíäàðò íü òºðèéí àëáûã ¿ð ä¿íòýé óäèðäàõ,
õýðýãæ¿¿ëýõ, òºðèéí áàéãóóëëàãà, òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¿éë
àæèëëàãààã îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàõàä ÷èãëýãäýæ, òºðèéí
àëáàí õààã÷ààñ àëáàí òóøààëûí á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ, ñàíõ¿¿,
ñòàòèñòèêèéí áîëîí òºðèéí àëáàòàé õîëáîãäñîí áóñàä ìýäýý òàéëàí
ãàðãàõ, òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí õààã÷ààñ àëáàí õýðýã õºòëºõ,
àíãèëàõ, àðõèâûí áàðèìò áè÷èã, íýãæ á¿ðä¿¿ëýõ, õÿíàëò øàëãàëò
õèéõ, ìýäýýëëýýð õàíãàõ çýðýã áóñàä ¿éë àæèëëàãààíû æóðìûã
òîãòîîíî.
“Áóñàä ç¿éë” ãýñýí õóóëèéí 7 äóãààð á¿ëýã, 40-42 äóãààð ç¿éëä
òºðèéí àëáàí õààã÷ààñ òºðèéí àëáàíû õóóëü òîãòîîìæ, ñòàíäàðò
çºð÷èõ, àëáàíû ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí õóóëü áóñ áóñàä
àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîæ, Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí àëáàíû
õóóëèéí õîëáîãäîõ çàðèì çààëò çºð÷ñºí ãýì áóðóóòàé ýòãýýä, òºðèéí
àëáàí õààã÷èä ýð¿¿ãèéí áîëîí çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ,
õóóëèéí 17 äóãààð ç¿éëèéí íýã äýõ õýñãèéã çºð÷ñºí àëáàí òóøààëòàíä
çàõèðãààíû òîðãóóëü íîãäóóëàõ, óã çºð÷ëèéã äàâòàí ¿éëäýæ òîðãóóëáàë
ò¿¿íèéã àæèë àëáàí òóøààëààñ õàëàõ, ñàíàëûã ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä
òàâèõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæýý.
2.2. 2002 îíû Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà,

ò¿¿íä îðñîí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí îíöëîã
“Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”-ä óäàà äàðàà îðñîí îëîí íýìýëò,
ººð÷ëºëò áàéãàà áîëîâ÷ 2002 îíû 06 äóãààð ñàðûí 28-íû ºäºð óã
õóóëèéã á¿õýëä íü õýëýëöýæ, Òºñâèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà,
ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé õóóëüòàé íèéö¿¿ëýí õóóëèéã øèíý÷èëýí
íàéðóóëæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ÓÈÕ áàòàëñàí.
Òºðèéí àëáàíû òóõàé 2002 îíû õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí
òàëààð òîâ÷õîí: Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé ýíý õóóëü íü
ºìíºõ õóóëèéí íýã àäèë 7 á¿ëýã 41 ç¿éëòýé, íýã ç¿éë õàñàãäñàíûã ýñ
òîîöâîë á¿òýö á¿ëãèéí õóâüä ººð÷ëºãäººã¿é áàéíà.
Òºðèéí àëáàíû 2002 îíû õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãààð
ñàéæðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëòèéã òîéìëîâîë:
1. “Íèéòëýã ç¿éë “ Íýãä¿ãýýð á¿ëãèéí õóóëèéí çîðèëòîä “...
òºðèéí àëáàíû ÷èã ¿¿ðãèéã” íýìæ, ººð÷ëºí íàéðóóëñàí;
2. Õóóëèéí 2 äóãààð á¿ëãèéí 5.2-ò òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí
òóñãàé àëáàí òóøààëûã “òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààë ãýíý”
õýìýýí øèíýýð íýìñýí;
3. Òºðèéí àëáàí òóøààëûí àíãèëàëä õàìààðàõ çàðèì àëáàí
òóøààëòàíä ººð÷ëºëò õèéñýí. Òóõàéëáàë 2002 îíû õóóëèàð
òºðèéí óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëä “õýâëýë ìýäýýëëèéí àæèëòàíû
àëáàí òóøààë, Óëñûí Èõ Õóðàë äàõü íàì ýâñëèéí á¿ëãèéí àæëûí
àëáàíû àëáàí òóøààë” –ûã íýìæ, “õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë
Çàñãèéí ãàçðûí òîõèðóóëàã÷ àãåíòëàãûí äàðãà” áàéñíûã õàññàí
ãýõ ìýò;
4. Õóóëèéí “òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí òóøààë”-ä àãóóëãûí
áîëîí çàð÷ìûí øèíæòýé çàðèì ººð÷ëºëò íàéðóóëãà õèéãäñýí.
Çàðèìààñ íü äóðäâàë “áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ýð¿¿ë ìýíä,
ñî¸ë óðëàã çýðýã òºðèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ, ã¿éöýòãýõ, òóñëàõ
àëáàí òóøààë” ãýäýãò “áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ýð¿¿ë ìýíä,
ñî¸ë óðëàã. çýðýã òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºñºâò áàéãóóëëàãûí”
ãýñýí ººð÷ëºëò îðóóëñàí; “Çàñãèéí ãàçðààñ áàéãóóëñàí òºðèéí
çàõèðãààíû áóñàä áàéãóóëëàãà áîëîí õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë
àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí äýðãýäýõ íóòãèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ áà ã¿éöýòãýõ àëáàí òóøààë”-ûã íýìñýí;
“ÿàì, òîõèðóóëàõ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé Çàñãèéí
ãàçðûí àãåíòëàãûí ýðõëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä àæèëëàäàã òºðèéí
ºì÷èéí ¿éëäâýðèéí ãàçðûí çàõèðãààíû àëáàí òóøààë”-ûã (ýíý
õýñãèéã 2003 îíû 1-ð ñàðûí 10-íû ºäðèéí õóóëèàð) õàññàí;
5. Õóóëèéí 10 äóãààð ç¿éëèéí “ òºðèéí àëáàí òóøààëä òàâèõ
åðºíõèé øààðäëàãàä... “ ìýäëýã”-èéã íýìæ” ìýðãýæëèéí áýëòãýë”
ãýñíèéã “ìýðãýøñýí áàéõ ÿâäàë” õýìýýí ººð÷èëñºí;
6. Õóóëèéí 11.2-ò òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí òóñãàé àëáàí
òóøààëûí àíãèëàëûí õ¿ðýýíä òºðèéí óäèðäàõ, ã¿éöýòãýõ àëáàí
òóøààëûã ìýðãýøëèéí ¿íäñýí äýýð áàéíãà ýðõýëæ áàéãàà Ìîíãîë
Óëñûí èðãýíèéã òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ ãýíý ãýæ øèíýýð
íýìñýí. Öààø íü õóóëèéí 13, 14, 15 äóãààð ç¿éë “ òºðèéí
çàõèðãààíû àëáàí õààã÷èéí íèéòëýã ¿¿ðýã, ýðõ, ¿éë àæèëëàãààíä
õîðèãëîõ ç¿éë” áàéñíûã “òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷” áîëãîí
íýìýëò õèéæ ºðãºòãºñºí. Ìºí õóóëèéí “Òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí
òóøààë ýðõëýõ áîëçîë, æóðàì “ ãýñýí 4 ä¿ãýýð á¿ëýãò õóóëèéí 20
äóãààð ç¿éëýýñ áóñäûã íü “òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààë” áîëãîí
á¿õýëä íü ººð÷èëñºí;
7. 1994 îíû õóóëèéí “òºðèéí àëáàíû óäèðäëàãà” ãýñýí 33 äóãààð
ç¿éëèéí 4-ò òºðèéí áàéãóóëëàãà íü òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
àæèëëàõ íºõöºë, áàòàëãààã õàíãàõòàé õîëáîãäñîí äàðààõü
àñóóäëààð: 4.1 òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ñóðãàëò; 4.2 ...òºðèéí àëáàí
õààã÷èéí àæ áàéäàë; 4.3 ... òºðèéí àëáàí õààã÷èéí íèéãìèéí
áàòàëãàà; 4.4...òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýð¿¿ë ìýíä; 4.5 ...òºðèéí
àëáàí õààã÷èéí àìðàëò, ñóâèëàë; 4.6 ...òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
àþóëã¿é áàéäàë ãýæ áàéñíûã “òºðèéí áàéãóóëëàãà íü äàðààõü
õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëíý; 33.4.1. Òºðèéí àëáàí
õààã÷èéí ñóðãàëò; 33.4.2 òºðèéí àëáàí õààã÷èéí àæèëëàõ íºõöºë,
áàòàëãàà” áîëãîí ººð÷ëºí íàéðóóëæýý;
8. ªìíºõ õóóëèéí 34.1-ä “òºðèéí çàõèðãààíû àëáàíû çºâëºë”
ãýæ áàéñíû “çàõèðãààíû” ãýäãèéã õàñàæ, “Òºðèéí àëáàíû
çºâëºë” õýìýýí ººð÷èëæ íýðýëñýí. Ìºí õóóëèéí 35 äóãààð ç¿éëä
“Çºâëºëèéí ÷èã ¿¿ðýã” áàéñàí áîë “Çºâëºëèéí á¿ðýí ýðõ” áîëæ
àãóóëãûí õóâüä áàÿæèí íýð òîìú¸î ººð÷ëºãäñºí ãýõ ìýò.
Øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí äàãóóõ íýìýëò, ººð÷ëºëò íü çºâõºí äýýð
äóðñàíààð õÿçãààðëàãäàõã¿é íü ìýäýýæ.
2.3. 2002 îíû “Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”-ä
2008 îíä îðñîí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí îíöëîã
Ìîíãîëûí ºíººãèéí íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä òºðèéí àëáàíû
ìýðãýøñýí, òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, òºðèéí æèíõýíý àëáà õààã÷
òºâèéã ñàõèæ, óëñ òºðæèõã¿é, çºâõºí òºð, çàñàãòàà ¿éë÷èëæ, àðä
ò¿ìíèé òóñûí òóëä àæèëëàõ øààðäëàãà õóðöààð òàâèãäàæ áàéíà.
Ãýâ÷ òºðèéí àëáàíû ïðàêòèêò òºð, íèéãìèéí ýðõ àøãèéã óðüòàë
áîëãîõ áóñ, íàì÷èðõàí á¿ëãýðõýæ, àëü íýã íàìûí ýðõ àøãèéí òºëºº
ç¿òãýõ, òºðèéí íýãäìýë áîäëîãî, òîãòâîðòîé ÷àíàðûã àëäàæ, òºðèéã
èðãýíýýñ õîëäóóëàí íýð õ¿íäèéã íü áóóðóóëàõ òîõèîëäîë áàãàã¿é ãàð÷
áàéãààñ óëáààëàí õýä õýäýí óäààãèéí ÷óóëãàíä ç¿òã¿¿ëýí áàéæ 2008 îíä
Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàà÷èëãààð Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëüä òºðèéí
àëáà ìýðãýøñýí, òîãòâîðòîé áàéõ áóþó Ìåðèò çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ
ÿâäëûã óëàì èë¿¿ áàòàëãààæóóëñàí àãóóëãà á¿õèé òîìîîõîí íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëñíûã ÓÈÕ áàòàëñàí.
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàà÷ëàí îðóóëæ, Ìîíãîë Óëñûí
Èõ Õóðëûí õýëýëöýí áàòàëñàí Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí íýìýëò,
ººð÷ëºëòèéã äàðààõü ãóðâàí ¿íäñýí ÷èãëýëä õóâààæ áîëîõ þì.
1.Òºðèéí àëáàíû ìýðãýøñýí, òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ òàëààð.
Èéì íýìýëò, ººð÷ëºëòººñ õýñýã÷ëýí äóðäâàë:
1.1. Òºðèéí çàðèì àëáàí òóøààëä òîäîðõîéëîëò ºãñºí þì.
Òóõàéëáàë “Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”-èéí 7.1. òºðèéí
çàõèðãààíû àëáàí òóøààëä “... òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä
ìýðãýæëèéí çºâëºãºº ºãºõ, óã áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãààã òºðèéí çàõèðãààíû óäèðäëàãààð õàíãàõ ÷èã ¿¿ðýã
á¿õèé” àëáàí òóøààë õàìààðíà; ìºí õóóëèéí 8.1: òºðèéí òóñãàé
àëáàí òóøààëä “... ¿íäñýíèé áîëîí õ¿í àìûí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ, õóóëü äýýäëýõ ¿íäñýí çàð÷ìûã ñàõèóëàõ, íèéãìèéí õýâ
æóðàì õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí” òºðèéí òóñãàé ÷èã ¿¿ðãèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ àëáàí òóøààë õàìààðíà; ìºí õóóëèéí 9.1: Òºðèéí
¿éë÷èëãýýíèé àëáàí òóøààëä “...òºðèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýã àäèë
òýãø, ÷àíàðòàé õ¿ðòýýìæòýé õ¿ðãýõ áîëîí òºðèéí áàéãóóëëàãûí
õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõàä” òóñëàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí
òóøààë õàìààðíà ãýæ øèíýýð íýìýëò îðóóëæýý;
1.2. Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëä: òºðèéí óëñ
òºðèéí àëáàí òóøààëä áàéñàí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé Àþóëã¿é
áàéäëûí Çºâëºëèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Ìîíãîë Óëñààñ ãàäààä
óëñ, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä ñóóõ á¿ðýí ýðõýò òºëººëºã÷èéí
ãàçðûí òýðã¿¿íèéã òºðèéí óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëààñ õàññàí,
ìºí áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûã óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëààñ
òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààëä õàìààðóóëæ àëáàí òóøààëûí
àíãèëàëûã ººð÷èëñºí;
1.3. Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 7.3-ä òºðèéí çàõèðãààíû
àëáàí òóøààëûã òýðã¿¿í, ýðõýëñýí, àõëàõ, äýñ, òóñëàõ ãýæ àíèëæ
áàéñàí áîë òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààëä á¿õýëä íü õàìðóóëàí
íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñàí.
¯¿íèé çýðýãöýý ýðõýëñýí, àõëàõ, äýñ, òóñëàõ ò¿øìýëèéí àëáàí
òóøààëûí àíãèëàëòàä íýìýëò õèéæ ººð÷ëºí íàéðóóëñíûã ìºí
õóóëèéí 7.5-7.8-ààñ õàðüöóóëàí ¿çíý ¿¿;
1.4. Òºðèéí àëáàíû ìýðãýøñýí, òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ
çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëñýí àðàâ ãàðóé æèëèéí “áàã á¿ðä¿¿ëýõ”,
“á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõ” íýðýýð òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷äûã
õàëàõ, ººð÷ëºõ ïðàêòèêèéã õàðãàëçàí òºðèéí àëáàí òóøààëä òàâèõ
åðºíõèé áîëîí òóñãàé øààðäëàãà, æèíõýíý àëáàí òóøààë ýðõëýõ
áîëçîë, æóðìûã õàíãàõ èðãýíèéã ýëäýâ õýëáýðýýð ÿëãàâàðëàõã¿é
áàéõ, õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààñ ãàäóóð õàëæ ñîëèõã¿é,
àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõäýý àëèâàà óëñ òºðèéí íºëººíººñ àíãèä
õºäºëìºðëºõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä ýíýõ¿¿ íýìýëò, ººð÷ëºëò
õèéõäýý èõýýõýí àíõààðàë õàíäóóëñàíûã äóðäàõ õýðýãòýé.
Æèøýýëáýë, “Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”-èéí 10.4-ä òºðèéí
çàõèðãààíû àëáàí òóøààëä òàâèõ òóñãàé øààðäëàãûã øààðäëàãàòàé
ãýæ ¿çâýë Çàñãèéí ãàçàð õóóëüä íèéö¿¿ëýí òîãòîîæ áîëîõîîð
áàéñíûã ýíý ººð÷ëºëòººð çîãñîîñîí. Õàðèí çàõèðãààíû àëáàí
òóøààë ýðõýëæ áàéãàà àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã
Çàñãèéí ãàçàð òîãòîîõîîð áîë Òºðèéí àëáàíû òºâ áàéãóóëëàãûí
ñàíàëûã ¿íäýñëýí íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ áîëîâ.
Òºðèéí àëáàíû òîãòâîðòîé áàéäëûã òóóøòàé õàíãàõ ¿¿äíýýñ
Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 10.5-èéã ººð÷ëºí íàéðóóëæ,
òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí òóøààë ýðõýëæ áàéãàà òºðèéí àëáàí
õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã áîëîí “...óëñ òºðèéí àëèâàà
íºëººëºëä àâòàõã¿é òºâèéã ñàõèõòàé õîëáîãäñîí çîõèöóóëàëòûã
Òºðèéí àëáàíû òºâ áàéãóóëëàãûí ñàíàëûã ¿íäýñëýí õºäºëìºðèéí
äîòîîä æóðàì áîëîí õºäºëìºðèéí ãýðýý, êîíòðàêòààð òîäîðõîéëíî
ãýõ ìýòýýð òîìú¸îëñîí;
1.5. “Òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààë ýðõëýõ áîëçîë, æóðàì” ãýñýí
4 ä¿ãýýð á¿ëãèéí 16.2.4-ò õóóëèéí äàãóó öýðãèéí æèíõýíý àëáà
õààõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí èðãýí òºðèéí àëáàíû îíöëîã òºðºë áîëîõ
ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é áîë”., ìºí ç¿éëèéí 16.2.5-ä “ãàäààäûí
èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í”-èéã òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààëä
àâ÷ àæèëëóóëàõûã õîðèãëîíî ãýñýí íýìýëò îðóóëæýý;
1.6. Òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààëûí ñóë îðîí òîîã íºõºõ,
æèíõýíý àëáàí òóøààëä àâàõ òàëààðõè “Òºðèéí àëáàíû òóõàé
õóóëü”-èéí 17.2-ã ýíý õóóëèéí 10.1-ä çààñàí åðºíõèé (òºðèéí àëáàí
òóøààëä òàâèõ åðºíõèé øààðäëàãà íü õóóëüä ººðººð çààãààã¿é
áîë òóõàéí àëáàí òóøààëûã ýðõëýõ ìýäëýã, áîëîâñðîë, òóðøëàãà,
óð ÷àäâàð, ìýðãýøñýí áàéõ ÿâäàë þì) áîëîí 33.5-ä çààñàí òóñãàé
(ýíý øààðäëàãûí òàëààð Òºðèéí àëáàíû òºâ áàéãóóëëàãûí òóõàéí
õýñýãò òóñàä íü àâ÷ ¿çíý) øààðäëàãà, 16 äóãààð ç¿éëä çààñàí
áîëçëûã õàíãàñàí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí òºðèéí æèíõýíý àëáàí
òóøààë ýðõëýõ ýðõòýé ãýæ òîäîòãîæ ººð÷ëºí íàéðóóëæýý.
2. Óëñ òºðèéí íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëèéí òàëààð. Òºðèéí àëáàíä

òîãòâîðòîé àæèëëàõàä íºëººëºõ ñºðºã õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã íü óëñ
òºðèéí àëü íýã íàìûí ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéæ, òºðèéí ýðõ àøãèéí óðä
òóõàéí íàìûí áîäëîãî, çîðèëòîî õýðýãæ¿¿ëýõèéã õè÷ýýõ ÿâäàë þì.
2.1. “Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”-èéí 10.6-ä “óëñ òºðèéí àëáàí
õààã÷ààñ áóñàä òºðèéí àëáàí õààã÷ íü òºðèéí àëáàí òóøààë ýðõëýõ
õóãàöààíäàà óëñ òºðèéí àëèâàà íàì, õºäºëãººíèé ¿éë àæèëëãààíä
ÿìàð íýã õýëáýðýýð îðîëöîõã¿é áàéõ, õýðýâ óëñ òºðèéí íàìûí
ãèø¿¿í áîë íàìûí ãèø¿¿íýýñ ò¿äãýëçýæ, òºðèéí òóõàéí àëáàí
òóøààëä òîìèëîãäñîí ºäðººñ õîéø 7 õîíîãèéí äîòîð ýíý òóõàéãàà
áàéãóóëëàãûí çàõèðãàà áîëîí õàðüÿàëàõ íàìäàà áè÷ãýýð àëáàí
¸ñîîð ìýäýãäýíý” ãýæ òîìú¸îëæýý. Ýíý íü 2009 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí
1-íû ºäðººñ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëæ ¿éë÷èëæ ýõëýâ;
2.2. Õóóëèéí 15.1.14-ò “Åðºíõèéëºã÷, Óëñûí Èõ Õóðàë, àéìàã,
íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëûí
ñîíãóóëèéí ñóðòàë÷èëãààíä àëèâàà õýëáýðýýð îðîëöîõ, ò¿¿íä
çîðèóëàëòûí áóñ òºñâèéí õºðºíãº çàðöóóëàõ, òºðèéí ºì÷
õºðºíãèéã äàé÷ëàõ”-ûã òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ¿éë
àæèëëàãààíä õîðèãëîæýý;
2.3. Õóóëèéí 23.2-ò “Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ Ìîíãîë
Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí áîëîí Óëñûí Èõ Õóðëûí, ò¿¿í÷ëýí
àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëûí
ñîíãóóëüä íýð äýâøèõ áîëñîí áîë õóóëüä çààñíû äàãóó íýð
äýâ÷èã÷ýýð á¿ðòã¿¿ëýõýýð ñîíãóóëèéí õîðîîíä õîëáîãäîõ áàðèìò
áè÷ãèéã èð¿¿ëýõýýñ ºìíº òºðèéí àëáàíààñ ÷ºëººëºãäºõ ºðãºäëºº
òºðèéí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàíà. Òºðèéí æèíõýíý
àëáàí õààã÷ ºðãºäëºº ãàðãààã¿é íü òóõàéí òºðèéí áàéãóóëëàãà
ò¿¿íèéã òºðèéí àëáàíààñ ÷ºëººëºõºä ñààä áîëîõã¿é” ãýñýí íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëæýý.
Ýäãýýð íü òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéã òîãòâîðòîé ¿ð íºëººòýé

àæèëëóóëàõ, ò¿¿íèéã óëñ òºðæ¿¿ëýõã¿é, óëñ òºðèéí íàìûí íºëººíººñ
àíãèä áàéëãàõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîéã òýìäýãëýæ áàéíà.
3. Òºðèéí àëáàíû òºâ áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýýíèé òàëààð. Òºðèéí

àëáàíû óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ, ò¿¿íèé òºâ
áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýýã ºðãºòãºõ íü òºðèéí àëáà òîãòâîðòîé áàéõ,
òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ìýðãýøëèéí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ
¿íäñýí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëíý.
Òºðèéí àëáàíû òºâ áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýýòýé õîëáîîòîé îëîí
øèíý ç¿éë, õýñýã íýìýãäýæ, íýìýëò, ººð÷ëºëò îðñíîîñ çàðèìûã íü
õýñýã÷ëýí àâ÷ ¿çüå.
3.1. Õóóëèéí 33.4-ò çààñàí÷ëàí: “Òºñâèéí áàéãóóëëàãûí
óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé õóóëèéí 45.1-ä çààñàí òºðèéí
àëáàíû óäèðäàõ àëáàí òóøààëä òàâèãäàõ òóñãàé øààðäëàãûã
òºðèéí àëáàíû òºâ áàéãóóëëàãûí ñàíàëûã ¿íäýñëýí Óëñûí Èõ
Õóðàë òîãòîîíî”.
Õóóëèéí 33.5-ä: “Ýíý õóóëèéí 33.4-ò çààñíààñ áóñàä òºðèéí
æèíõýíý àëáàí òóøààëä òàâèãäàõ òóñãàé øààðäëàãûã òºðèéí
æèíõýíý àëáàí òóøààëûí àíãèëàë, çýðýãëýë á¿ðýýð Òºðèéí àëáàíû
òºâ áàéãóóëëàãà òîãòîîíî” ãýæ øèíýýð òóñ òóñ íýìæýý;
3.2. Õóóëèéí 34.3-ò “Çºâëºë íü õàìòûí óäèðäëàãûí çàð÷ìààð
àæèëëàõ áºãººä äàðãà, 6 ãèø¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéíà.
Òýäãýýðèéí õî¸ð íü îðîí òîîíû, 4 íü îðîí òîîíû áóñ áàéíà”.
Õóóëèéí 34.4-ò “Çºâëºëèéí îðîí òîîíû 2 ãèø¿¿íä Óëñûí Èõ
Õóðëûí Òàìãûí ãàçàð, Çàñãèéí ãàçðûí Õýðýã ýðõëýõ ãàçàð òóñ á¿ð
íýã õ¿íèé íýð äýâø¿¿ëýõ áºãººä íýð äýâøèã÷ íü òºðèéí æèíõýíý
àëáàí òóøààëä 15-ààñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí, ìýðãýøñýí, ÿë
øèéòãýëã¿é, 45 íàñàíä õ¿ðñýí èðãýí áàéíà”.
Õóóëèéí 34.5-ä “Çºâëºëèéí äàðãûã Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë
áîëãîñíîîð Óëñûí Èõ Õóðàë 6 æèëèéí õóãàöààãààð òîìèëîõ
áºãººä íýð äýâøèã÷ íü òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààëä 15-ààñ
äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí, óäèðäàõ àæëûí äàäëàãà, òóðøëàãàòàé,
ÿë øèéòãýëã¿é, 45 íàñ õ¿ðñýí èðãýí áàéíà” ãýæ òóñ òóñ ººð÷ëºí
íàéðóóëæýý.
Õóóëèéí 34.13-ò “Çºâëºë íü îðîí òîîíû áîëîí îðîí òîîíû áóñ
ñàëáàð çºâëºë, àæëûí àëáàòàé áàéíà. Àæëûí àëáàíû äàðãûã
Òºðèéí àëáàíû çºâëºë òîìèëæ ÷ºëººëíº. Îðîí òîîíû ñàëáàð
çºâëºë áîëîí àæëûí àëáàíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö, îðîí òîî,
òºñâèéã Óëñûí Èõ Õóðàë áàòàëíà. Òºðèéí àëáàíû òºâ áàéãóóëëàãà
íü äýðãýäýý ñóðãàëò, ñóäàëãààíû áîëîí çºâëºõ ¿éë÷èëãýýíèé
íýãæòýé áàéæ áîëíî” ãýõ ìýòýýð óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûã
íü áýõæ¿¿ëýõ, á¿ðýí ýðõèéã íü ºðãºòãºõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý;
3.3. “Òºðèéí àëáàíû õóóëü”-èéí 35-39 ä¿ãýýð ç¿éëä øèíýýð
íýìñýí äîëîîí õýñýã çààëò áàéãàà íü ýíý õóóëèéí 2008 îíû 5
äóãààð ñàðûí 6-íû ºäðèéí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí íýãýí îíöëîã ãýæ
Çàðèìààñ íü äóðäâàë:
Õóóëèéí 35.1.14. Òºðèéí àëáàíû øèíýòãýë áîëîí ñàéí çàñàãëàëûí
çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ººð÷ëºëòèéí ìåíåæìåíò, òºðèéí çàõèðãààíû
áîëîí õ¿íèé íººöèéí ìåíåæìåíòèéí àñóóäëààð ã¿éöýòãýõ ýðõ
ìýäëèéí áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí óäèðäàõ àæèëòàíã ìýðãýæèë àðãà
ç¿éí çºâëºëãºº, ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàõ
Õóóëèéí 39.5. Òºðèéí æèíõýíý àëáàíû õ¿íèé íººöèéí óäèðäëàãàòàé
õîëáîîòîé õîëáîãäîí ãàðñàí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàíû øèéäâýð
õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é áîëîõ íü òîãòîîãäñîí áîë Òºðèéí àëáàíû òºâ
áàéãóóëëàãà ººð÷ëºõ áóþó õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ýðõòýé ãýõ ìýò.
“Òºðèéí àëáàíû óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò” ãýñýí õóóëèéí 6
äóãààð á¿ëýã, 8 ç¿éëä ãýõýä øèíýýð íýìýãäñýí, ººð÷ëºí íàéðóóëñàí 36
çààëò-õýñýã áàéãàà íü Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2008 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 6-íû ºäðèéí õóóëèàð îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëò, áóñàä íýìýëò,
ººð÷ëºëòèéí äîòîð çîíõèëîõ áàéð ñóóðü ýçýëñýí , ÿëãàãäàõ îíöëîãòîéã
õàðóóëíà.
2009 îíû 5 äóãààð ñàðä áàòàëñàí õóóëüä Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûã
òºðèéí çàõèðãààíû àíãèëàëä áàãòààñàí íü áàãàã¿é õýë àì äàãóóëñàí.
Òýäíèéã çàõèðãààíû àíãèëàëä áàãòààñàí ó÷ðààñ áàã, õîðîîíû Çàñàã
äàðãà áîëîõ ñîíèðõîëòîé õ¿ì¿¿ñýýñ òºðèéí àëáàíû øàëãàëò àâ÷, íººö
á¿ðä¿¿ë÷èõýýä áàéæ áàéòàë õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëæ ìàãàäã¿é ãýýä
çîãñîíãè áàéäàëòàé áîë÷èõîîä áàéñàí. Èíãýñíýýð á¿ðýí ýðõ íü äóóññàí
áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà íàð àæèëëàõ áîëñîí.
Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûã çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòàí áîëãîñîí
íü ¯íäñýí õóóëüòàé íèéöýõã¿é áàéíà ãýñýí Öýöèéí ä¿ãíýëò ãàðñàí.
ÒÀÇ-ººñ Öýöèéí øèéäâýð õóóëü ç¿éí áîëîí íèéãìèéí òààã¿é
¿ð äàãàâàðòàé ãýæ ¿çñýí. Ó÷èð íü Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûã óëñ
òºðèéí àíãèëàëä õàìðóóëàõ íü óëñòºðæèõ íýã óðõàã áîëäîã, õàðèí
çàõèðãààíûõ áîëãîñîí íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé ãýæ òóõàéí íóòàã, îðíûõîí
¿çýæ áàéãàà. Òýäíýýñ òºðèéí àëáàí õààã÷èéí øàëãàëò àâ÷, ñîíãîí
øàëãàðóóëàëò ÿâóóëñàí íü ç¿éòýé àæèë áîëñîí. Çàñàã äàðãà íàðûí
÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ, íóòãèéí çàõèðãààíû áîëîí ººðºº óäèðäàõ
¸ñíû áàéãóóëëàãûã áýõæ¿¿ëýõýä èõýýõýí òóñ íýìýðòýé áîëñîí íü
òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéãàà.
Óëñ òºðèéí þì óó, íàì÷èðõàõ ¿¿äíýýñ áèø, ñýòãýëýýðýý àæèëëàäàã
õ¿ì¿¿ñ ë Çàñàã äàðãà áàéõ ¸ñòîé. Ãýòýë óëñ òºð÷èä ¿¿íèéã ººð÷ëºõ
¸ñòîé, õóóëüä ÿàðàëòàé ººð÷ëºëò îðóóëíà ãýýä ýõýëñýí. Ãàíöõàí
õ¿íèéã, õýí íýãíèé ¿çýìæ, òààëëààð, íàìûí áîäëîãîîð òîìèëäãèéã
îëîí ò¿ìýí ýñýðã¿¿öäýã þì. Àðä èðãýä ÿäàæ ãóðâàí õ¿íýýñ ñîíãîëòîî
õèéõèéã ÷óõàë÷èëäàã þì áèëýý.
ÃÓÐÀÂ. Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òàëààðõ

/1994 îíîîñ õîéøõè/ òóñãàéëñàí ñóäàëãàà
Òºðèéí àëáàíû õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí ãîë îíöëîã

íü íèéãìèéí õºãæëèéí òóõàéí ¿åèéí îëîëò, ýðõ ç¿éí ïðàêòèê
õýðýãëýý, õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû òºëºâøëèéí õ¿ðñýí ò¿âøèíä
òóëãóóðëàí õèéñýí øèíýòãýëèéí ¿ð ä¿í áàéñàí áîë 2008 îíû íýìýëò,
ººð÷ëºëò íü òºðèéí àëáàíû ìýðãýøñýí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ;
òºðèéí æèíõýíý àëáà, àëáàí õààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ; òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ óëñ òºðæèõã¿é, òºâèéã ñàõèæ,
çºâõºí òºð, çàñàãòàà ¿éë÷èëæ, àðä ò¿ìíèé òóñûí òóëä àæèëëàõ;
Òºðèéí àëáàíû òºâ áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýýã ºðãºòãºõ çýðýã öîãö
àðãà õýìæýýã òóñãàí õýðýãæ¿¿ëñíýýðýý áóñàä íýìýëò, ººð÷ëºëò¿¿äýýñ
ÿëãàãäàõ þì.
“Òºðèéí àëáà”-ûã Ôðàíö, ÕÁÍÃÓ-ä áîëîí áóñàä çàðèì îðîíä
íèéòèéí àëáà, íèéòèéí àëáàíû ýðõ ç¿é, Èõ Áðèòàíè, ÀÍÓ-ä èðãýíèé
àëáà, ÎÕÓ, ßïîí áîëîí áóñàä îðîíä Òºðèéí àëáà45 ãýñýí íýð òîìú¸îãîîð
õóóëü ç¿éí íîì çîõèîëä àâ÷ ¿çýæ, çàðèì íü çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí
òºðºë-õýñýã, ãîëëîõ èíñòèòóòûí íýã46 ýñõ¿ë ýðõ ç¿éí äýä ñàëáàð õýìýýí
òàéëáàðëàñààð èðýâ.
45
Административное право зарубежных стран. Учебник. Под ред. А.Н.Козырина и
М.А.Штатиной.-М., Спарк, 2003, 91-128, 240-252, 309-311, 342-353, 375-377, 427; Старилов.
Ю.Н. Публичное право.-М.:1996 и др. “Административное право России.-3-е изд., перераб.и
доп.-М: Юнити-Дана, 2008,-559.c” cурах бичигт “ОХУ-ын төрийн иргэний албаны үндэс” гэсэн
бүлэг бий. 180-217 дахь тал.
46
С.Нарангэрэл.Эрх зүйн эх толь бичиг. Нэмж засварласан 2 дахь хэвлэл.-УБ., 2008, 412
дахь тал.
148
Ìîíãîë Óëñûí õóâüä ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà, ñóðãàëòûí
õºòºëáºðòºº ãîë òºëºâ òºðèéí àëáà, ñóäëàà÷ Æ.Äîëãîðñ¿ðýíãèéí
õóâüä ñ¿¿ëèéí ¿åýñ ººðèéí çàðèì á¿òýýëäýý47 íèéòèéí àëáàíû ýðõ
ç¿é íü Ìîíãîë Óëñûí çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí äýä ñàëáàð õýìýýí áè÷ñýí
íü áèé.
“Òºðèéí àëáàí õààã÷”-èéí òóõàéä áîë íààä çàõ íü ãóðâàí ¿çýë
áîäëîîð àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì. Íýã äýõ íü, òºð-ýðõ ç¿éí òàëààñàà
òºðèéí àëáàí õààã÷-òºðèéí “çàðö” (ò¿¿íèé áàéãóóëëàãûí), òºðèéí
÷èã ¿¿ðýã õýðýãæ¿¿ëýã÷, íèéãýì, òºðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ìºí, õî¸ð äàõü
íü ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ òºðèéí àëáàí õààã÷ áîë ýð¿¿ãèéí áîëîí
çàõèðãààíû õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ îíöãîé ñóáúåêò, àëáàí òóøààëòàí
ìºí; ãóðàâ äàõü íü çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí ¿çýë áîäëîîð òºðèéí àëáàí
õààã÷ òóñãàé çàñàãëàõ, çîõèîí áàéãóóëàí çàõèðàõ á¿ðýí ýðõòýé, õóóëü
õàìãààëàí õýðýãæ¿¿ëýõ, çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí ñàíêöè õýðýãëýõ ÷èã
¿¿ðýãòýé çàñàãëàëûí òºëººëºã÷ ãýæ ¿çýæ áàéíà.
3.1. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí îéëãîëò, ¿íäñýí

øèíæ, á¿òýö
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéã ºðãºí, ÿâöóó õî¸ð óòãààð àâ÷ ¿çýæ áîëíî.
ªðãºí óòãààð íü çºâõºí òºðèéí ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãàä òºäèéã¿é,
ÍªÓÁ áîëîí òºðèéí ºì÷èéí ¿éëäâýð, àëáàí ãàçàð, áàéãóóëëàãàä òºðèéí
çîðèëò, ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëæ áóé àëáàí õààã÷èéã õàìðóóëàí
îéëãîíî.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéã ÿâöóó óòãààð íü òºðèéí àëáàí òóøààë,
ººðººð õýëáýë çºâõºí òºðèéí ýðõ ìýäëèéí (õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ,
ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí) áàéãóóëëàãàä àëáàí òóøààë ýðõýëæ áàéãàà ýòãýýä
ãýæ îéëãîæ áîëîõ þì.
Òºðèéí àëü ÷ àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí îíöëîã íü òºðèéí
àëáàí õààã÷ààñ òºðèéí çîðèëò, ÷èã ¿¿ðýã, á¿ðýí ýðõýý áèåë¿¿ëýí
õýðýãæ¿¿ëýõ ºâºðìºö ÷àíàðòàé íºõöºëäºí ... æèøýýëáýë öýðãèéí áà
èðãýíèé àëáà, òàòâàðûí àëáà, äèïëîìàò àëáà, ñàëáàðûí çàõèðãààíû
¿éë àæèëëàãàà çýðýã òºðèéí àëáàíû ÿíç á¿ðèéí òºðºë-òóñãàé øèíæýýð
òîäîðõîéëîãäîíî.48
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë íü ýðõ, ¿¿ðãèéí íèéëáýð
öîãö, õàðèóöëàãà áîëîí áóñàä á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã, øèíæèéã ººðòºº
áàãòààñàí õýä õýäýí ýëåìåíò¿¿äèéí íàðèéí òºâºãòýé, èæ á¿ðýí òºðºë-
õýñýã ìºí.49
47
Ж.Долгорсүрэн. Монгол Улсын захиргааны эрх зүй. Ерөнхий анги. Сэдэвчилсэн гарын
авлага. УБ., 2008, 150-158 дахь тал. Үүний урьд 2001 онд МУИС-ийн ХЗС-ийн “Эрх зүйн онол,
практик, арга зүй, мэдээллийн цуврал” сэтгүүлийн №4-5-д ийнхүү бичигдсэн өгүүлэл буй.
48
Старилов.Ю.Н. Курс общего административного права. В 3 т.п:государственная служба.
Управленческие действия. Правовые акты управления. Административная юстиция.-М.:
Издательство “Норма”, 2002, С 35.
49
Габричидзе.Б.Н., Чернявский.А.Т. Курс админстративного права Российской Федерации.
В трех частях: Учебных
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë íü òºðèéí àëáàí òóøààë
ýðõýëæ, àëáàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, ýðõ ýäëýõòýé õîëáîãäîí ãàðñàí
õóóëü òîãòîîìæ, ò¿¿íä íèéöýæ ãàðñàí ýðõ ç¿éí òîäîðõîé àêòààð
çîõèöóóëàãäàíà.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ áàéäëûã õóóëü òîãòîîìæîîð òîãòîîãäîí
áàòàëãààæñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, ¿¿ðýã, õÿçãààðëàëò áà õîðèãëîëò, àëáàí
õààã÷èéí õàðèóöëàãà çýðýã íºõöºë áàéäëûã ººðòºº áèé áîëãîõòîé
õîëáîí ¿çýæ áàéíà.
ªºðººð õýëáýë, òºðèéí àëáàíû õàðèëöààã ¿¿ñãýæ, ººð÷èëæ,
äóóñãàâàð áîëãîíî. Òºðèéí àëáàíû õàðèëöàà ººð÷ëºãäºõ á¿ðò àëáàí
õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë íü æèøýýëáýë, àëáàíä îðîõ, õàëàãäàõ,
îãöðîõ, èðãýíèé õàðüÿàëàëàà àëäàõ, òýòãýâýðò ãàðàõ çýðýãò äàãààä
ººð÷ëºãäºíº.
Ìîíãîë Óëñûí 1994 îíû Òºðèéí àëáàíû õóóëèàñ ºìíº òºðèéí
àëáà, òºðèéí àëáàí õààã÷èéí îéëãîëòûí òàëààð õóóëü òîãòîîìæèä
ÿìàð íýã òîäîðõîéëîëò áàéãààã¿é. Õàðèí 1994 îíû áîëîí 2002 îíû
øèíý÷èëñýí íàéðóóëãàä òºðèéí àëáàí òóøààëûí àíãèëàë òºðèéí ÿìàð
àëáàí òóøààëä àëü íü õàìààðàõûã íýã á¿ð÷èëýí çààñàí íü áèé.
Óëñ òºðèéí àëáàí òóøààë ýðõýëäýã òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí
áàéäëûã õóóëèàð òîãòîîõ áºãººä õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë Òºðèéí
àëáàíû òóõàé õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòûã äàãàæ ìºðäºíº.
¯éë÷èëãýýíèé àëáàí òóøààë ýðõýëäýã òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ
ç¿éí áàéäëûã Õºäºëìºðèéí õóóëü, Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü áîëîí
õóóëü òîãòîîìæèéí áóñàä àêòààð òîãòîîíî.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õºäºëìºðèéí õàðèëöààòàé õîëáîîòîé,
Òºðèéí àëáàíû õóóëèàð çîõèöóóëàãäààã¿é áóñàä àñóóäëûã
Õºäºëìºðèéí õóóëèàð çîõèöóóëíà.
Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëü, Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü, õóóëü òîãòîîìæèéí áóñàä
àêòààð òîãòîîíî.
“Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí àëáàíû õóóëü”-èéí 11 ä¿ãýýð ç¿éëä “Òºðèéí
àëáàí òóøààëûã ýðõýëæ, á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëñíèé òºëºº òºðººñ
öàëèí õºëñ àâ÷, àæèëëàõ íºõöºë, áàòàëãààãààð õàíãàãäàí àæèëëàæ
áàéãàà ýòãýýäèéã òºðèéí àëáàí õààã÷ ãýíý”50 ãýæ çààæýý.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëëàãàà íü

äàðààõü ¿íäñýí øèíæèéã ººðòºº àãóóëíà. ¯¿íä:
• Òºðèéí óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû
á¿ðýëäõ¿¿í õýñýã;
• Àëáàí õààã÷èéí àæëûí çîðèëãî, àãóóëãà íü òºðèéí çîðèëò,
÷èã ¿¿ðãèéã ïðàêòèêò áèåë¿¿ëýõ àæèëëàãàà;
• Òóñãàéëàí áýëòãýãäñýí òºðèéí àëáàí õààã÷ ýçýìøñýí
50
“Төрийн мэдээлэл”. 2002., №28-аас тодруулан үзнэ үү.
ìýðãýæëèéíõýý ¿íäñýí äýýð àæèëëàíà;
• Òºð òºëººëºí, ò¿¿íèé íýðèéí ºìíººñ àëáàí òóøààëûí ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ, ¿¿íèéõýý òºëºº óëñààñ öàëèí õºëñººð õàíãàãäàíà;
• Òºðèéí àëáàíû õàðèëöààíû èõýíõ íü çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí
õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëàãäàíà ãýõ ìýò.

Áèäíèé áîäëîîð áîë òºðèéí àëáàí õààã÷èéí îíîëûí çàðèì
òîäîðõîéëîëò, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä øèíæèëãýý õèéí òºðèéí
æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí àãóóëãûí á¿òöèéã
á¿ëýãëýí àíãèëáàë:
1. òºðèéí àëáàí òóøààë áà àëáàí õààã÷èéí çàñàãëàí çàõèðàõ
ýðõ ìýäýë;
2. àëáàí òóøààëûí ¿¿ðýã, ýðõ;
3.õóóëèàð òîãòîîñîí õÿçãààðëàëò, õîðèãëîëò;
4.àëáàí õààã÷èéí áàòàëãàà;
5.óðàìøèë áà õàðèóöëàãà ãýñýí ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí
õîëáîîòîé öîãöîëáîð øèíæòýé àæèëëàãàà õýìýýí òîìú¸îëæ
áàéíà.
3.2. Òºðèéí àëáàí òóøààë áà àëáàí õààã÷èéí çàñàãëàí çàõèðàõ

ýðõ ìýäýë
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí áàéäàë íü òºðèéí
áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýýíýýñ ¿¿ñìýë. Õàìãèéí ãîë íü òºðèéí àëáàí
òóøààë þì.
Àëáàí òóøààë íü òºðèéí òóõàéí áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí
¿íäñýí íýãæ, òºðèéí àëáàíû àíõíû á¿ðä¿¿ëáýð õýñýã þì. Òºðèéí
àëáàí õààã÷ òºðèéí àëü íýã áàéãóóëëàãàä òîäîðõîé àëáàí òóøààë
ýðõëýí, àëáàí òóøààëûí çîðèëò, ÷èã ¿¿ðãèéã á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä
ºäºð òóòàì ã¿éöýòãýäýã. Òóõàéí àëáàí òóøààëä àæëûí øààðäëàãààñ
õàìààðàí òºðèéí õý÷íýýí àëáàí õààã÷ àæèëëàõûã îðîí òîîãîîð
òîãòîîíî.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí àëáàí òóøààëûí ÷èã ¿¿ðãýý õýðõýí,
àìæèëòòàé ã¿éöýòãýõ íü ò¿¿íèé çàñàãëàí çàõèðàõ ýðõ ìýäýëòýé øóóä
õîëáîîòîé. Èéìä àëáàí òóøààë, àëáàí òóøààëûí çàñàãëàõ á¿ðýí ýðõ
íü ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí õàìààðàëòàé, àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí
áàéäëûã òîäîðõîéëäîã ¿íäñýí àñóóäàë þì.
Àëáàí òóøààë íü çàñàãëàõ ýðõ ìýäýë, àëáàí ¿¿ðýã, ýðõèéí òîäîðõîé
õýìæýýã òîãòîîíî. Òýãýõëýýð òºðèéí àëáàí òóøààë ýðõýëñýí àëáàí õààã÷
á¿õýí çàñàãëàí çàõèðàõ á¿ðýí ýðõèéã ýäëýõã¿é. Òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé
àëáàí õààã÷, áàãø, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîí çàõèðãààíû òóñëàõ
àæèëòàí ãýõýä çàõèðàí çàñàãëàõ áóñ, ñóðãàõ, ñóäàëãàà õèéõ, õ¿íä
¿éë÷ëýõ çýðýã ¿¿ðýã õ¿ëýýæ, ò¿¿íäýý çîõèöñîí ýðõ ýäýëíý.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí äîòîð òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷
èë¿¿ ýðõ ìýäýëòýé, òºðèéí çîðèëò, ÷èã ¿¿ðýã, õóóëü òîãòîîìæèéí
õýðýãæèëòèéã õàíãàæ àæèëëàíà.
¯¿íýýñ ¿¿äýëòýé Òºðèéí àëáàíû õóóëèéí 5.1-ä òºðèéí óëñ òºðèéí,
çàõèðãààíû, òóñãàé, ¿éë÷èëãýýíèé ãýæ àíãèëàí, ìºí ç¿éëèéí 5.2-ò
òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí òóñãàé àëáàí òóøààëûã òºðèéí æèíõýíý
àëáàí òóøààë, õóóëèéí 11.2-ò àëáàí òóøààëûí ýíý àíãèëëûí õ¿ðýýíä
òºðèéí óäèðäàõ, ã¿éöýòãýõ àëáàí òóøààëûã ìýðãýæëèéí ¿íäñýí äýýð
áàéíãà ýðõýëæ áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèéã òºðèéí æèíõýíý àëáàí
õààã÷ ãýæ çààñàí áèëýý.
Òºðèéí àëáàí òóøààëûí òîäîðõîéëîëò õóóëüä áàéõã¿é áîëîâ÷ 2008
îíû 5 äóãààð ñàðûí 6-íû ºäðèéí õóóëèéí íýìýëò, ººð÷ëºëòººð çîõèõ
òîäîòãîë õèéãäñýíèéã õýëýõ íü ç¿éòýé.
Òóõàéëáàë, “Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”-èéí 7.1-ä Òºðèéí
çàõèðãààíû àëáàí òóøààëä “... òºðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä
çºâëºãºº ºãºõ, óã áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã ìýðãýæëèéí
óäèðäëàãààð õàíãàõ ÷èã ¿¿ðýã ...” á¿õèé àëáàí òóøààë õàìààðíà,
ìºí õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëèéí 1-ä òºðèéí òóñãàé àëáàí òóøààëä “...
¿íäýñíèé áîëîí õ¿í àìûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, õóóëü äýýäëýõ
¿íäñýí çàð÷ìûã ñàõèóëàõ, íèéãìèéí äýã æóðàì õàìãààëàõòàé
õîëáîãäñîí” àëáàí òóøààë õàìààðíà; ìºí õóóëèéí 9 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
1-ä òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí òóøààëä “... òºðèéí ñóóðü ¿éë÷èëãýýã
àäèë òýãø, ÷àíàðòàé, õ¿ðòýýìæòýé õ¿ðãýõ áîëîí òºðèéí áàéãóóëëàãûí
õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã õàíãàõàä” òóñëàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí
òóøààë õàìààðíà ãýõ ìýòýýð àëáàí òóøààëûí çîðèóëàëòûã òîäðóóëàí
çààæýý.
3.3. Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýëèéí

òóõàéä
Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èä òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí òóñãàé
àëáàí òóøààë ýðõýëñýí àëáàí õààã÷ áàãòàõ áºãººä “Òºðèéí àëáàíû
òóõàé õóóëü”-èéí 7.1-ä çààñàí òºðèéí çàõèðãààíû çàðèì àëáàí
òóøààëûã äóðäâàë:
• Óëñûí Èõ Õóðàë, Åðºíõèéëºã÷, Çàñãèéí ãàçàð, ø¿¿õ, ¯íäñýí
õóóëèéí Öýö, ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí àæëûí àëáàíû óäèðäàõ
áà ã¿éöýòãýõ àëáàí òóøààë;
• ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëèéí àæëûí àëáàíû óäèðäàõ
áà ã¿éöýòãýõ àëáàí òóøààë;
• Õ¿íèé ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññûí àæëûí àëáàíû óäèðäàõ áà
ã¿éöýòãýõ àëáàí òóøààë;
• Ìîíãîë Óëñûí ÿàìíû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, õóóëüä
ººðººð çààãààã¿é áîë òîõèðóóëàõ áîëîí õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã ¿¿ðýã
á¿õèé Çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàãèéí óäèðäàõ áà ã¿éöýòãýõ àëáàí
òóøààë;
• Òºðèéí àëáàíû Çºâëºëèéí îðîí òîîíû ãèø¿¿í; àæëûí àëáàíû
óäèðäàõ áà ã¿éöýòãýõ àëáàí òóøààë;
• àéìàã, íèéñëýëèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðëûí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí
Òºëººëºã÷äèéí Õóðëûí áîëîí Çàñàã äàðãûí àæëûí àëáàíû
óäèðäàõ áà ã¿éöýòãýõ àëáàí òóøààë ãýõ ìýò.

Õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëä çààñàí òºðèéí òóñãàé àëáàí òóøààëûí
çàðèìààñ íýðëýâýë:
• ¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí ãèø¿¿í, á¿õ øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷,
ïðîêóðîð;
• Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷, òýðã¿¿í äýä, äýä Åðºíõèéëºã÷,
¯íýò öààñíû õîðîîíû äàðãà, ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí
äàðãà, äýä äàðãà;
• Çýâñýãò õ¿÷íèé Æàíæèí øòàáûí äàðãà, Öàãäààãèéí åðºíõèé
ãàçðûí äàðãà, Õèëèéí öýðãèéí óäèðäàõ ãàçðûí äàðãà, Óëñûí
èðãýíèé õàìãààëàëòûí ãàçðûí äàðãà;
• äèïëîìàò àæèëòàí;
• çýâñýãò õ¿÷èí, õèëèéí áà äîòîîäûí öýðýã, òàãíóóë, öàãäàà,
õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí áàéöààõ, ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ,
ãàë ò¿éìýðòýé òýìöýõ áàéãóóëëàãûí îôèöåð, àõëàã÷, ø¿¿õèéí
øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷, ãààëèéí áàéöààã÷.
Òºðèéí àëü ÷ àëáàí õààã÷èä ýðõ ç¿éí áàéäëûí ¿íäñýí ýëåìåíò íü

¿¿ðýã õ¿ëýýõ ÿâäàë. ¯¿ðýã íü àëáàí òóøààëûí ¿íäýñ, ¿éë àæèëëàãààíû
àãóóëãà. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí îëîí ÿíçûí ¿¿ðãèéã: 1) àëáàíû
íèéòëýã, 2) àëáàí òóøààëûí, 3) ìýðãýæëèéí, 4) õÿçãààðëàñàí ãýæ
õóâààí ¿çýæ áîëíî.

Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 13 äóãààð ç¿éëä
çààñíààð òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èä õàìààðàëòàé àëáàíû íèéòëýã
¿¿ðýã íü:
• Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëèéã äýýäëýí õ¿íäýòãýæ,
ñàõèí áèåë¿¿ëýõ;
• ýõ îðîí, àðä ò¿ìíèéõýý òóñûí òóëä èðãýíèé ¸ñîîð òºðèéí
àøèã ñîíèðõîëä çàõèðàãäàí ººðò îëãîãäñîí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä
àæèëëàõ;
• òºðèéí àëáàíû áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí õýì
õýìæýý, òºðèéí áàéãóóëëàãûí ñî¸ë, äýã æóðìûã ñàõèæ, òºðèéí
áàéãóóëëàãà, àëáàí õààã÷èéí íýð õ¿íäèéã ýðõýìëýí äýýäëýõ;
• àëáàí òóøààëûí á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõäýý óëñ òºðèéí àëèâàà
íºëººëºëä àâòàõã¿é òºâèéã ñàõèõ, õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð
òºð, çàñãèéí áîäëîãîòîé õîëáîãäñîí àñóóäëààð çºâõºí àëáàí ¸ñíû
áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëýõ;
• àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ, øóäàðãà áóñ ÿâäàëòàé ýâëýðøã¿é
áàéõ;
• òºðèéí àëáàí òóøààëä òîìèëîãäìîãö ººðèéí ºì÷èéí áàéäëûí
òàëààð ìýäýãäýæ, ºì÷èéí áàéäàëä îðñîí ººð÷ëºëò, îðëîãûí òàëààð
çîõèõ áàéãóóëëàãàä ìýäýý ºã÷ áàéõ ãýõ ìýò.

Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ äýýðõ íèéòëýã ¿¿ðãýýñ ãàäíà ººðèéí
ýðõýëæ áàéãàà àëáàí òóøààëààñ õàìààðàí àëáàí òóøààëûí áîëîí
ìýðãýæëèéí îíöëîã øèíæèéã àãóóëñàí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ýäãýýð ¿¿ðýã
íü õóóëèàð òîãòîîãäñîí áàéõ áà çàðèì òîõèîëäîëä õóóëüä íèéö¿¿ëýí
òóõàéí ñàëáàðûí ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæ
áîëíî.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí àëáàí òóøààëûí ¿¿ðýã íü ýðõýëæ áóé àëáàí
òóøààëòàéãàà õîëáîîòîé. Èéìä àëáàí òóøààë á¿ðò ÿíç á¿ð áàéíà.
Íýã áàéãóóëëàãàä èæèë àëáàí òóøààëä àæèëëàæ áàéãàà õ¿íä
áàéãóóëëàãûí çàõèðãàà íü àëáàíû çàðèì ¿¿ðãèéã àæëûí áàéðíû
òîäîðõîéëîëòîä ººð ººðººð òóñãàí òîãòîîæ áîëíî.
Ìîíãîëûí ãààëèéí áàéãóóëëàãààð òºëººë¿¿ëýí àâ÷ ¿çâýë àëáàí
òóøààëûí, ìýðãýæëèéí ººð ººð ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. Ãààëèéí òºâ
áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé õàðüÿà ãààëèéí ãàçàð, õîðîîíû äàðãà, òóõàéí
áàéãóóëëàãûíõàà ¿éë àæèëëàãààã á¿õýëä íü óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã
áîë ãààëèéí óëñûí áàéöààã÷ õóóëü òîãòîîìæ ò¿¿íä íèéöñýí ýðõ ç¿éí
àêòûí õ¿ðýýíä àëáàíû õÿíàëò, õÿíàëò øàëãàëòûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.
“Ãààëèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü”-èéí 274 ä¿ãýýð ç¿éëä
çààñíààð Ãààëèéí áàéãóóëëàãà, ãààëèéí óëñûí áàéöààã÷èéí ã¿éöýòãýõ
àëáàí òóøààëûí áîëîí ìýðãýæëèéí çàðèì ¿¿ðãýýñ äóðäâàë:
• ãààëèéí õÿíàëò, á¿ðä¿¿ëýëòèéã õèéõäýý òºð, áàéãóóëëàãà,
õóâü õ¿íèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õîõèðîîõã¿é, àëáàí
òóøààëàà óðâóóëàí àøèãëàõã¿é, õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ;
• ãààëèéí õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí õóóëü áóñ ¿éëäýë (ýñ
¿éëäýõ¿é)-èéí òàëààð çîõèõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä
ìýäýýëýõ ãýõ ìýò.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ìýðãýæëèéí ¿¿ðýã íü òóõàéí áàéãóóëëàãûí

òîäîðõîé àëáàí òóøààëûí ¿¿ðãýýñ èë¿¿ ºðãºí óòãà àãóóëãûã èëýðõèéëíý.
Æèøýýëáýë, Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ÿìàð ÷ àëáàí òóøààëûí àëáàí
õààã÷ ººðèéí õàðèóöäàãã¿é íóòàã äýâñãýðò, òóõàéëáàë íèéñëýëèéí
ººð ä¿¿ðýã, ýñâýë îðîí íóòàãò ãýìò õýðýã, çîëã¿é òîõèîëäîë, îñîë
ãàðñàíòàé òààðàëäñàí áîë òóõàéí öàã ¿åä íü õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãàä
ìýäýýëýõ, ýìíýëãèéí ºìíºõ áîëîëöîîòîé òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ, õ¿íèé
àìü íàñ àâðàõ, óã àþóëûã òàñëàí çîãñîîõ ãýõ ìýò ¿¿ðãèéã õóóëèàð
õ¿ëýýëãýñýí áàéäàã.
3.4. Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ýäëýõ ýðõèéí òóõàéä

Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ íü õóóëèàð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ºäºð
òóòàì áèåë¿¿ëýõ, ò¿¿íèé õýðýãæèëòèéã õàíãàõ íºõöºë áîëîëöîî þì.
Èéì ýðõèéã ¿¿ðãèéí íýãýí àäèë åðºíõèéä íü àëáàíû íèéòëýã, àëáàí
òóøààëûí áîëîí ìýðãýæëèéí ãýæ ãóðàâ õóâààí ¿çýæ áîëîõ þì.
Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí íèéòëýã ýðõèéã “Ìîíãîë Óëñûí
Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 14 ä¿ãýýð ç¿éëä äàðààõü áàéäëààð
òóñãàæýý.
• òºðèéí òóõàéí àëáàí òóøààëûí ÷èã ¿¿ðýã, ýðõ õýìæýýã
òîãòîîñîí àëáàí òóøààë (àæëûí áàéð)-ûí òîäîðõîéëîëòûã
àëáàí ¸ñîîð ãàðãóóëàí àâàõ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëýõèéã øààðäàõ;
• ¿éë àæèëëàãààíû æèëèéí òºëºâëºãºº, ò¿¿íèé ã¿éöýòãýëèéí
øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí áèåëýëò, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í,
ìýðãýøëèéí ò¿âøèíãèéí òàëààð õàðüÿàëàõ äýýä øàòíû óäèðäàõ
àæèëòíû ¿íýëãýýã çºâøººðºõ, ýñ çºâøººðºõ;
• öàëèí õºëñºº íýìýãä¿¿ëýõ, àëáàí òóøààëûí çýðýãëýë äýâøèõ,
àæèëëàõ íºõöºë, áàòàëãààãàà ñàéæðóóëàõòàé õîëáîãäñîí ñàíàëûã
äýýä øàòíûõàà àëáàí òóøààëòàíä àìààð áóþó áè÷ãýýð òàâèõ;
• õóóëü òîãòîîìæîîð õîðèãëîîã¿é, àëáàí òóøààëûíõàà àøèã
ñîíèðõîëä õàðøëàõã¿é àðãà õýëáýðýýð õóâèéí àæ àõóéãàà
ãàðäàí ýðõëýõ, àæ àõóéí íýãæèéíõýý ¿éë àæèëëàãààã ººðèéí
èòãýìæëýãäñýí õ¿íýýð õºòë¿¿ëýõ çýðãýýð îðëîãî îëîõ ãýõ ìýò.
Ãààëèéí óëñûí áàéöààã÷èéí òóõàéä äýýð äóðäñàí íèéòëýã ýðõýýñ
ãàäíà Ãààëèéí òóõàé õóóëèéí 274 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñíààð ýðõýëæ áóé
àëáàí òóøààëòàéãàà õîëáîîòîé äàðààõ ýðõ ýäýëíý.
• ãààëèéí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ áàðàà, òýýâðèéí õýðýãñýëä ãààëèéí
õÿíàëò òàâüæ, á¿ðä¿¿ëýëò õèéõ;
• ãààëèéí õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð èðãýí,
àëáàí òóøààëòàíä õóóëü ¸ñíû øààðäëàãà òàâüæ áèåëýëòèéã
õàíãóóëàõ;
• ãààëèéí á¿ðä¿¿ëýëòòýé õîëáîîòîéãîîð àæ àõóéí íýãæ,
áàéãóóëëàãûí áàéð, àãóóëàõàä íýâòðýí îðæ ¿çëýã òîîëëîãî õèéõ,
òýäãýýðèéí äàíñ, á¿ðòãýëèéã øàëãàõ;
• ãààëèéí áîëîí áóñàä òàòâàð íîãäîõ áàðààã íóóñíûã ãýð÷ëýõ
áàðèìò, ìàòåðèàëûã òàòâàð òºëºã÷ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà,
èðãýíýýñ ò¿ð õóãàöààãààð õóðààõ, ýñõ¿ë õóóëáàðëóóëàí àâàõ;
• ãààëèéí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí çàõèðãààíû çºð÷èëä õóóëüä
çààñíû äàãóó õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ãýõ ìýò.

3.5. Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí
õÿçãààðëàëò áà õîðèãëîëò
Õÿçãààðëàëò ãýäãèéã òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, õèéõèéã
õîðèãëîíî ãýñýí óòãààð îéëãîæ áîëîõ þì. Ýíý íü ýñ ¿éëäýëä ÷ íýãýí
àäèë õàìààðàõ áà òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààë ýðõýëæ áàéãàà
õóãàöààíä õóóëü òîãòîîìæ äàõü òóõàéí õýì õýìæýý ¿éë÷èëíý.
Íèéòèéí àëáàí õààã÷èéí ãîë ¿¿ðýã íü àëáàíû ¿¿ðãýý øóäàðãààð
áèåë¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýíý ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä àëáàí õààã÷èä
õ¿ëýýëãýæ áîëîõ òîäîðõîé õÿçãààðëàëòûã õàñàìã¿é ãýæ ¿çäýã.51
Õóóëèàð òîãòîîñîí çàðèì õÿçãààðëàëò, õîðèãëîëò íü Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëèàð òóíõàãëàñàí õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õÿñàí áîîãäóóëñàí
õýðýã áèø. Õàðèí òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí àæëûã ¿íýí÷
øóäàðãààð ¿ð íºëººòýé ã¿éöýòãýõ íºõöºëèéã õàíãàõ, èðãýäýä ò¿¿íèé
èòãýõ èòãýëèéã óëàì íýìýãä¿¿ëýõ, àëáàí òóøààëàà óðâóóëàí àøèãëàõ,
õýòð¿¿ëýõýýñ ñýðãèéëýõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
“Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”-èéí 15 äóãààð ç¿éëä
çààñíààð òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä äàðààõü
ç¿éëèéã õîðèãëîõîîð òóñãàæýý. ¯¿íä:
• àëáàí ¿¿ðýãòýéãýý õîëáîãäîëã¿é àñóóäëààð íàì, îëîí íèéòèéí
áîëîí øàøíû áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä òºðèéí àëáàí
õààã÷èéí õóâüä îðîëöîõ;
• àæèë õàÿëò áîëîí òºðèéí áàéãóóëëàãûí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààã
àëäàãäóóëàõàä ÷èãëýñýí áóñàä àðãà õýìæýý òºëºâëºõ, çîõèîí
áàéãóóëàõ, òýäãýýðò îðîëöîõ;
• àëáàí òóøààëûíõàà á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëñíèé òºëºº áóñàä
áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, èðãýíýýñ ìºíãºí øàãíàë, øàí
õàðàìæ, çýýë àâàõ, òºëáºðã¿é áóþó õºíãºëºëòòýéãýýð ¿éë÷ë¿¿ëýõ
çýðýã õóóëü áóñ áóñàä õàíãàìæ ýäëýõ;
• íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, íàì, îëîí
íèéòèéí áóñàä áàéãóóëëàãàä îðîí òîîíû àëáàí òóøààë õàâñðàí
ã¿éöýòãýõ;
• õóóëü òîãòîîìæèä ººðººð çààãààã¿é áîë õóâü íèéë¿¿ëñýí àæ
àõóéí íýãæèéã ãàðäàí óäèðäàõ, òýäãýýðèéí óäèðäàõ çºâëºëèéí
áîëîí çàõèðãààíû ãèø¿¿í áàéõ;
• õóâèéí àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí
èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýõ,
ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä òóñëàëöàà àâàõ.
Ãààëèéí óëñûí áàéöààã÷èéí òóõàéä Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí

äýýð äóðäñàíààñ ãàäíà Ìîíãîë Óëñûí Ãààëèéí òóõàé õóóëèéí 275
äóãààð ç¿éëä çààñíààð äàðààõü ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîæýý.
¯¿íä:
• óëñ òºðèéí íàìûí ãèø¿¿í áàéõ;
• ººðèéí íü ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí
ãààëèéí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ áàðàà, òýýâðèéí õýðýãñýëä ãààëèéí
õÿíàëò, á¿ðä¿¿ëýëò õèéõ, ýñõ¿ë óã ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ,
íºëººëºõ;
• ýíý õóóëüä çààñíààñ áóñàä ìýäýýëýë øààðäàõ, èðãýäýä ÷èðýãäýë
ó÷ðóóëàõ, áóñäàä äàâóó áàéäàë îëãîõ çýðãýýð ÿëãàâàðëàõ ãýõ ìýò.
Æèíõýíý àëáàí òóøààë ýðõëýõòýé íü õîëáîîòîé àëáàí õààã÷èéí

ýðõ ç¿éí áàéäàëä èéìýðõ¿¿ õÿçãààðëàëò õèéñýí, õîðèãëîñîí çààëò
Админстративное право зарубежных стран: Учебник. Под ред. А.Н.Козырина и
51
М.А.Штатиной.-М., Спарк, 2003, С 118.

ñàëáàðûí áóñàä õóóëèóäàä áèé. Õàðèí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ
ç¿éí áàéäàëä õèéõ õÿçãààðëàëò, õîðèãëîëò íü çºâõºí òóõàéí àëáàíû
¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áàéõààñ áóñ, õ¿íèé
ò¿ãýýìýë ýðõèéã õÿçãààðëàñàí, äîðäóóëñàí áàéæ ¿ë áîëíî.

3.6. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí áàòàëãààíû òóõàéä
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí áàòàëãàà íü òºðèéí àëáàí òóøààë ýðõýëæ
áóé á¿õ õ¿íä íýãýí àäèë õàìààðàëòàé. “Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
àæèëëàõ íºõöºë, áàòàëãàà” ãýñýí íýãýí á¿ëýã àñóóäàë “Ìîíãîë Óëñûí
Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”-èàð áàòàëãààæèí ìºðäºãäºæ áàéíà.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí íèéòëýã áîëîí íýìýãäýë áàòëàãààã ýäèéí
çàñãèéí, íèéãìèéí, ýðõ ç¿éí, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ãýõ ìýòýýð äîòîð
íü õóâààí ¿çýæ áîëîõ þì. “Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”-èéí 27 äóãààð
ç¿éëèéí 1-ä áàòàëãààã çîðèóëàëò, øèíæ áàéäàë, ýõ ¿¿ñâýð, îíöëîã
çýðãèéã õàðãàëçàí öàëèí õºëñ, íºõºõ òºëáºð, òóñëàìæ, øàãíàë,
óðàìøèë, òýòãýâýð, òýòãýìæ ãýæ òºðºëæ¿¿ëýí òóñ á¿ðèéã òóñãàéëàí
àâ÷ ¿çæýý.
Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 27.2.4, 28, 31, 38 äóãààð ç¿éëä òºðèéí
àëáàí õààã÷èéí ýäèéí çàñãèéí áàòàëãààíû íýã áîëîõ öàëèí õºëñ, öîë,
çýðýã äýâèéí íýìýãäýë, øàãíàë óðàìøèë, ñàíõ¿¿ãèéí áàòàëãàà, çîõèõ
æóðìûí äàãóó àëáàíû óíàà õýðýãëýõ, àæèëäàà èðýõ, áóöàõ íèéòèéí
òýýâðèéí óíààíû çîõèõ õýñãèéã íºõºí àâàõ çýðýã, òºðèéí æèíõýíý
àëáàí õààã÷èéí íýìýãäýë áàòàëãààíû òàëààð íàðèéâ÷ëàí òóñãàæýý.
Æèøýýëáýë, óã õóóëèéí 27.2.4-ò “òºðèéí áàéãóóëëàãàä òîãòâîð
ñóóðüøèëòàé, ¿ð á¿òýýëòýé àæèëëàõ àëáàí õààã÷èä àìèíäàà îðîí ñóóö
áàðèõ áîëîí îðîí ñóóö, àìüäðàëûí íýí òýðã¿¿íèé õýðýãöýýò ç¿éëñ
õóäàëäàí àâàõ, ººðèéí õ¿ñýëòýýð ñóðàëöàõ áîëîí õ¿¿õäýý ñóðãàõàä
íü çîðèóëàí áàéãóóëëàãààñ íü õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîõ, øààðäëàãàòàé
áîë çýýëèéí áàòàëãàà ãàðãàæ ºãºõ”-ººð òóñãàñàí. Ýíý õóóëèéí òºðèéí
àëáàí õààã÷èéí áàòàëãààã çîõèöóóëñàí ç¿éëä áóþó 28.10 äàõü õýñãèéã
2002 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 8-íû ºäðèéí õóóëèàð íýìñýí52.
Òºñâèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé õóóëèéí
49 ä¿ãýýð ç¿éëä àëáàí õààã÷èä óðàìøóóëàë îëãîõ òàëààð çààñàí.
Èíãýõäýý á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ, ººðèéí áóþó óäèðäàæ áàéãàà
àæèëòíóóäûíõàà àæëûí ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõàä òóõàéí àëáàí õààã÷èéí
îðóóëñàí õóâü íýìýð áîëîí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ñàíõ¿¿ãèéí
¿ð ä¿í áîëîí óðñãàë çàðäëûí õýìíýëòèéí õýìæýýã õàðãàëçàíà.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí íèéãìèéí áàòàëãààã Òºðèéí àëáàíû
òóõàé õóóëèéí 27.1, 27.3, 29, 30, 32 äóãààð ç¿éëýýð çîõèöóóëñàí.
Æèøýýëáýë, òóñ õóóëèéí 29.1-ä “Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí íèéãìèéí
52
Тºрийн ºндºр албан тушаалтан болон т¿¿нтэй адилтгах албан тушаалтны цалинг тºрийн
ºндºр албан тушаалтны зэрэг зиндаа, т¿¿нтэй адилтгах тºрийн албан тушаалтны зэрэглэлийг
харгалзан Улсын Их Хурал тогтооно.
áàòàëãààã õàíãàõ çîðèëãîîð ò¿¿íèé öàëèí õºëñíººñ òºëáºë çîõèõ á¿õ
øèìòãýëèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õóðààìæèéí 80-ààñ
äîîøã¿é õóâèéã òºðèéí áàéãóóëëàãûí òºñâººñ íºõºí òºëíº” ãýæýý.
Ìºí ç¿éëä àëáàí òîìèëîëòûí çàðäàë áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
òýòãýìæ, òóñëàìæèéí òàëààð òóñãàæýý. Ìºí øààðäëàãàòàé àæèëëàõ
íºõöºëººð õàíãóóëàõ, ýýëæèéí àìðàëò ýäëýõ, òºðèéí àëáà õààõ
õóãàöààíä áîëîí òýòãýâýðò ãàðñàí ¿åäýý õóóëü òîãòîîìæîîð òîãòîîñîí
íºõöºë, æóðìûí äàãóó òóõàéí æèëèéí ýì÷èëãýýíèé òºëáºðèéí
õýìæýýíýýñ äàâñàí õýñýã, çîõèõ õóâü, ãýð á¿ëèéí íü áîëîí àñðàìæèä
áàéäàã õ¿ì¿¿ñò îëãîõ óíàëãà, òýýâðèéí çàðäàë, òýòãýâýð, òýòãýìæ,
òýòãýëýã àâàõ, íèéãìèéí äààòãàëààñ îëãîõ òýòãýìæýýñ ãàäíà ãýð á¿ëèéã
äýìæèæ õóóëüä çààñàí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ãýõ ìýòèéã îðóóëæ áîëíî.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ºíäºð íàñíû òýòãýâýð, òýòãýìæ îëãîõòîé
õîëáîîòîé õàðèëöààã Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ îëãîõ òýòãýâýð,
òýòãýìæèéí òóõàé (1994 îíû 6 äóãààð ñàðûí 7-íû ºäºð áàòëàãäñàí.
1999 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 21-íä, 1999 îíû 6 äóãààð ñàðûí 10-íä,
2000 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 20-íä, 2002 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íä, 6
äóãààð ñàðûí 20-íä, 2003 îíû 6 äóãààð ñàðûí 12-íä òóñ òóñ íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëñàí) áîëîí Òýòãýâðèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí íýðèéí
äàíñíû òóõàé (1999 îíû 6 äóãààð ñàðûí 10-íû ºäºð) õóóëèàð, òºðèéí
¿éë÷èëãýýíèé àëáàí õààã÷èéí õºäºëìºðèéí ýðõèéí õàðèëöààã
Õºäºëìºðèéí òóõàé (1999 îíû 5 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäºð áàòëàãäñàí.
2001 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íä, 12 äóãààð ñàðûí 27-íä, 2002 îíû 7
äóãààð ñàðûí 10-íä, 2003 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 2-íä, 2003 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 22-íä, 2006 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðñîí)
õóóëèàð çîõèöóóëæ áàéíà.
Ýðõ ç¿éí ãýäýãò äýýð äóðäñàí áàòàëãàà õóóëü ç¿éí óòãààðàà
õàìààðàõûí çýðýãöýý òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã
ñîíèðõîë çºð÷èãäñºí òîõèîëäîëä áîëîí àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ
áàéãààòàé íü õîëáîãäóóëàí õ¿÷èðõèéëýõ, çàíàëõèéëýõ, äîðîìæëîõ,
ã¿òãýõ çýðýã õóóëü áóñ ¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààíààñ ò¿¿íèé àæèëëàæ
áàéãàà òºðèéí áàéãóóëëàãà íü õàìãààëàõ ¿¿ðýã õóóëèàð õ¿ëýýäýã. Ýíý
íü ýðõ ç¿éí áàòàëãààíû òîä æèøýý þì.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàòàëãààã Òºðèéí àëáàíû òóõàé
õóóëèéí 4.2.7, 25 äóãààð ç¿éë, 27.2.1, 27.2.2, 27.2.3 äóãààð ç¿éëýýð
çîõèöóóëñàí. Æèøýýëáýë, Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 4.2.7-ä
“õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ãàðãàñàí
àëäààíû óëìààñ òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã òºð
õàðèóöàõ”-ààð òóñãàñàí. Ìºí Èðãýíèé õóóëèéí 498.2-ò “Õóóëüä
ººðººð çààãààã¿é áîë òºðèéí àëáàí õààã÷ àëáàí ¿¿ðãýý çºð÷ñºí ãýì
áóðóóòàé ¿éëäýë (ýñ ¿éëäýõ¿é)-èéí óëìààñ áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëñàí
áîë óã ãýì õîðûã ò¿¿íèé àæèëëàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýä áóþó òºð
õàðèóöàí àðèëãàíà”. 498.4-ò “Õóóëü áóñààð ÿëëàãäàã÷ààð òàòàãäñàí,
ÿë øèéòã¿¿ëñýí, áàðèâ÷ëàãäñàí, ñààòóóëàãäñàí áóþó ãàäàãø ÿâàõã¿é
ãýñýí áàòàëãàà ºãñºí, çàõèðãààíû æóðìààð áàðèâ÷ëàãäñàí ýòãýýäèéí
çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýñýí òîõèîëäîëä ò¿¿íä ó÷èðñàí õîõèðëûã
õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð áîëîí ø¿¿ã÷èéí áóðóóòàé
ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí òºð õàðèóöàí àðèëãàíà” ãýæ çààñàí.
Òºñâèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿æèëòèéí òóõàé õóóëü
2002 îíû 6 äóãààð ñàðûí 27-íû ºäºð áàòëàãäñàí áºãººä ýíý õóóëüä
2003 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 2-íû, 6 äóãààð ñàðûí 20-íû, 2005 îíû 1
ä¿ãýýð ñàðûí 27-íû, 2005 îíû 05 äóãààð ñàðûí 26-íû ºäðèéí íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëæýý. Õóóëèéí 14.1.8-ä “àæèëòíûã ¿íäýñëýëã¿éãýýð
àæëààñ õàëàõ, ýíý õóóëèéí 5.1.3-ò çààñàí53 çàð÷ìûã çºð÷èõ”-èéã
óëñûí òºñâèéí áàéãóóëëàãàä õîðèãëîæýý.
Ýäãýýð õóóëèóäààñ ãàäíà òºðèéí òóñãàé àëáàí õààã÷èéí õóâüä
ñàëáàð áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèàð äàâõàð ýäèéí çàñàã, õóóëü ç¿éí
áàòàëãààã çààæýý. Òóõàéëáàë, Ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèéí 76-87 äóãààð
ç¿éë, Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèéí 33-38 äóãààð ç¿éë,
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèéí 37-38 äóãààð ç¿éë, Ø¿¿õèéí
øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí 137 äóãààð ç¿éëä íèéãýì, ýäèéí
çàñàã, ýðõ ç¿éí íýìýãäýë áàòàëãààã çààæýý.
Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí õóâüä “Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí
àëáàíû òóõàé õóóëü”-èéí 27.2; 30.2-ò çààñàí äàðààõ íýìýãäýë
áàòàëãààãààð õàíãàãäàíà. ¯¿íä:
• Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éë, 26.1.Ç-ò
çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä òºðèéí àëáàíààñ õàëàãäàõã¿é áàéõ;
• Óëñûí Èõ Õóðàë, Åðºíõèéëºã÷, Çàñãèéí ãàçàð, Óëñûí äýýä
ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷, Óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîð, çàñàã
çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí
Õóðàë, á¿õ øàòíû Çàñàã äàðãûí á¿ðýí ýðõ äóóñãàâàð áîëîõ, ìºí
ýíý õóóëüä çààñàí óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëòàí óã àëáàí òóøààëààñ
ººð÷ëºãäºõ íü òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéã ººð÷ëºõ ¿íäýñëýë
áîëîõã¿é áàéõ;
• òºðèéí áàéãóóëëàãà ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí (íèéë¿¿ëýõ,
íýãòãýõ, õóâààõ, òóñãààðëàõ, ººð÷ëºõ), ýñõ¿ë çîõèîí áàéãóóëàëòûí
á¿òýö íü ººð÷ëºãäñºí áîëîâ÷ òºðèéí àëáàí õààã÷èéí àëáàí
òóøààë (àæëûí áàéð) -ûí òîäîðõîéëîëòîä çààñàí ÷èã ¿¿ðýã
õýâýýð õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áîë ò¿¿íèéã óã àëáàí òóøààëä íü
¿ðãýëæë¿¿ëýí àæèëëóóëàõ, õýðýâ òóõàéí ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
àëáàí òóøààë (àæëûí áàéð)-ûí îðîí òîî öººðñºí áîë óã àëáàí
òóøààëûã ýðõýëæ áàéñàí àëáàí õààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð
ä¿í, ìýðãýøëèéí ò¿âøèíãèéí ¿íýëãýý, ìýäëýã, óð ÷àäâàð, àæëûí
äàäëàãà, òóðøëàãà çýðãèéã íü õàðãàëçàí òóõàéí àëáàí òóøààëä
53
Àëáàí õààã÷èéã çºâõºí ìýäëýã, áîëîâñðîë, ìýðãýæèë, òóðøëàãà, ìýðãýøëèéí óð ÷àäâàðûí
¿íäñýí äýýð íýýëòòýé ºðñºëäººíèé çàð÷ìààð òîìèëîõ, àæëûí ¿ð ä¿íã íü áîäèòîéãîîð
¿íýëýõ;
òàâèãäàõ åðºíõèé áîëîí òóñãàé øààðäëàãûã õàìãèéí èë¿¿ õàíãàæ
áàéãàà àëáàí õààã÷èéã òîìèëîõ ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí íü
øàëãàðóóëæ àâàõ;
• òºðèéí áàéãóóëëàãà òàòàí áóóãäñàí, ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí,
ýñõ¿ë ººðººñ íü ¿ë õàìààðàõ øàëòãààíààð àëáàí òóøààëûí îðîí
òîî íü õàñàãäñàí òîõèîëäîëä öàëèí õºëñºº áóóðóóëàõã¿éãýýð
ìýðãýæèë, ìýðãýøëèéí äàãóó ººð àæèë, àëáàí òóøààëä øèëæèõ
áóþó òºðèéí õºðºíãººð 6 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð äàõèí
ìýðãýøèæ áîëîõ áºãººä ýíý õóãàöààíä óðüä íü ýðõýëæ áàéñàí
àëáàí òóøààëûíõàà öàëèí õºëñèéã àâ÷, õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí
æóðìûí äàãóó àæëûí áàéðààð õàíãóóëàõ, ýñõ¿ë 6 ñàðûí öàëèíòàé
òýíöýõ õýìæýýíèé íýã óäààãèéí òýòãýëýã òóõàéí áàéãóóëëàãààñ
îëãîíî;
• Òºðèéí àëáàíààñ ÷ºëººëºãäñºí òîõèîëäîëä 6 ñàðûí àëáàí
òóøààëûí öàëèíòàé íü òýíöýõ õýìæýýíèé íýã óäààãèéí áóöàëòã¿é
òóñëàìæ, ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõòýé õîëáîãäîí àìü íàñ õîõèðñîí
òîõèîëäîëä àð ãýðò íü 3 æèëèéí àëáàí òóøààëûí öàëèíòàé òýíöýõ
õýìæýýíèé íýã óäààãèéí òóñëàìæ îëãîõ ãýõ ìýò.

Ýöýñò íü òýìäýãëýõýä äýýðõ áàòàëãàà íü òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
õóóëüä çààñàí ¿¿ðãýý ¿íýí÷ øóäàðãààð ã¿éöýòãýõ, ¿éë àæèëëàãààãàà
õýâèéí ÿâóóëàõ íºõöºë, íèéãýì àõóé, ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿é, ñýòãýë
ç¿éí á¿ðýí áîäèò õàìãààëàëòûã á¿ðä¿¿ëñýí áàéäãààðàà ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé.

3.7. Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí óðàìøóóëàë, õàðèóöëàãà
Õàðèóöëàãà íü ºíäºð øààðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé àæèëëàõ,
àëáàà ñàõèëãàòàé ã¿éöýòãýõ õàðèëöàí óÿëäààòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýã÷
òºðèéí àëáàí õààã÷èéí çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí á¿òöýä õàìãèéí
íºëººòýé, íýã ñàëøã¿é õýñýã, õóóëü ¸ñ, ñàõèëãûã áýõæ¿¿ëýõ ÷óõàë
õýðýãë¿¿ð þì.
Îäîîãîîð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã ãîë ¿íäýñ íü Òºðèéí àëáàíû òóõàé
õóóëü áîëíî. Òóõàéëáàë, Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë óäàà äàðàà (2
áà ò¿¿íýýñ äýýø) àëáàí ¿¿ðãýý õàíãàëòã¿é áèåë¿¿ëñýí, ãýìò õýðýã
¿éëäñýí íü íîòëîãäîæ ø¿¿õèéí òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîë õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëñîí, Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàòààñ ãàðñàí çýðýã íºõöºëä
àæëààñ õàëíà54.
Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëèéí 3-ä “Òºðèéí õÿíàëò
øàëãàëò íü Óëñûí Èõ Õóðàë, Åðºíõèéëºã÷, Òºðèéí àóäèòûí
áàéãóóëëàãà áîëîí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí õÿíàëò øàëãàëò
(öààøèä “ìýðãýæëèéí õÿíàëò” ãýõ), ¯íäñýí õóóëèéí Öýö, ø¿¿õ,
ïðîêóðîðûí õÿíàëò, íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãààñ ýíý
õóóëèéí äàãóó õýðýãæ¿¿ëýõ õÿíàëò øàëãàëòààñ á¿ðäýíý” ãýæ çààñàí
íü õóóëèéí áèåëýëòèéã õÿíàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òºðºëæñºí õóóëèéí
54
Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü. 25 дугаар ç¿éë.
õýìæýýíä òîäîðõîéëñîí áàéíà. Èéìä òºðèéí áîëîí íýãæèéí ººðºº
óäèðäàõ áàéãóóëëàãààñ õóóëèéí áèåëýëòèéã õÿíàí øàëãàíà. Ýíý
òàëûí õàðèëöààã ÓÈÕ-ûí òóõàé, Åðºíõèéëºã÷èéí òóõàé, ¯Õ-èéí
Öýöèéí òóõàé ãýõ çýðãèéí òºðºëæñºí õóóëèàð íàðèéñãàí çîõèöóóëñàí
áàéäàã.
Ìºí òºðèéí æèíõýíý àëáàíä õîðèãëîõ ç¿éëèéã çºð÷ñºí áîëîí
àëáàí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é, àëáàí òóøààëûí á¿ðýí ýðõýý õýòð¿¿ëñýí
òîõèîëäîëä òóõàéí çºð÷ëèéí øèíæ áàéäàë, ò¿¿íèéã àíõ áóþó äàâòàí
¿éëäñýíèéã õàðãàëçàí õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë òºðèéí æèíõýíý
àëáàí õààã÷èä ñàíóóëàõ, àëáàí òóøààëûí öàëèíãèéí õýìæýýã 6 ñàð
õ¿ðòýë õóãàöààãààð 2Î õ¿ðòýë õóâèàð áóóðóóëàõ; äàðààõü ñàõèëãûí
øèéòãýëèéí àëü íýãèéã íîãäóóëíà, òºðèéí àëáàíä 1 æèëèéí õóãàöààíä
ýðãýæ îðîõ ýðõã¿éãýýð õàëàõ55.
2002 îíä Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé áîëîí
çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ áàéãóóëàõ òóõàé õóóëèéã òóñ òóñ áàòëàí
ãàðãàñàí íü Çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû õèéñýí
¿éëäýë òóñ á¿ðèéã áîëîí õèéãýýã¿é ¿éëäëèéã íü õ¿ðòýë õóóëü ¸ñîíä
õýðõýí íèéöýæ áàéãàà òàëààð õÿíàõ ø¿¿õèéí òîãòîëöîîã ¿¿ñãýí áèé
áîëãîñîí áàéíà.
Àâèëãûí ýñðýã õóóëèéí øèíýýð ¿éë÷èëæ áàéãàà íü òºðèéí
áàéãóóëëàãà õóóëü ¸ñûã ñàõèõ áàñ íýãýí áàòàëãàà áîëñîí áàéíà.
Ýíý¿¿ õóóëèàð àâèëãàëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿éë àæèëëàãààã
çîõèîí áàéãóóëàõ, õóóëèéí ¿éë÷ëýëä õàìðàãääàã56 ýòãýýäýä õîðèãëîõ
ç¿éëèéã òîãòîîæ, àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ÿâàõäàà àâèëãàëûí òàëààð
ìýäýýëýë îëñîí òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí ìýäýýëëèéã
Àèëãàòàé òýìöýõ ãàçàðò ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé áîëîõûã, õºðºíãº îðëîãûí
ìýä¿¿ëãèéã ãàðãàõ, á¿ðòãýõ, õàäãàëàõ õàðèëöààã çîõèöóóëñàí áàéíà.
Òºðèéí çàõèðàí çàñàãëàõ á¿ðýí ýðõýý õýòð¿¿ëýõ, ýñõ¿ë àëáàíû
¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëýõã¿é òîõèîëäîëä ýðõ ç¿éí çºð÷èëä ¿çýí,
õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý.
Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èä õ¿ëýýëãýõ õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãûí
ãîë òºðºë íü ñàõèëãûí øèéòãýë þì. Ñàõèëãûí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ
¿íäýñëýë íü ñàõèëãûí çºð÷èë ãàðãàæ àëáàíû ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿é,
àëáàí òóøààëûí á¿ðýí ýðõýý õýòð¿¿ëñýí ãýì áóðóóòàé òºðèéí æèíõýíý
àëáàí õààã÷èä òóõàéí çºð÷ëèéí øèíæ áàéäàë, ò¿¿íèéã àíõ áóþó
äàâòàí ¿éëäñýíèéã õàðãàëçàí õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë “Ìîíãîë
Óëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü”-èéí. 26 äóãààð ç¿éëä çààñàí
55
Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü. 26 дугаар ç¿éë.
56
Òºðèéí óëñ òºð, çàõèðãàà, òóñãàé àëáàí òóøààëä áàéíãà, ýñõ¿ë ò¿ð õóãàöààãààð òîìèëîãäñîí
áóþó ñîíãîãäñîí àëáàí õààã÷, òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èò, ò¿¿í÷ëýí òºðèéí áîëîí îðîí
íóòãèéí ºì÷èéí îðîëöîîòîé õóóëèéí ýãýýäèéí óäèðäàõ áîëîí çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòàí,
ÎÍÐÒ-èéí ¿íäýñíèé çºâëºëèéí äàðãà, åðºíõèé çàõèðàë, òºðèéí òîäîðõîé ÷èã ¿¿ðãèéã õóóëü
òîãòîîìæèéí äàãóó ò¿ð áóþó áàéíãà ã¿éöýòãýæ áàéãàà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ áîëîí
ã¿éöýòãýõ àæèëòàí, ÌÓ-ûí åðºíõèéëºã÷, ÓÈÕ, á¿õ øàòíû ÈÒÕ-ûí ñîíãóóëä íýð äýøèã÷èä ýíý
õóóëüä õàìðàãäàíà.
ñàõèëãûí äàðààõü øèéòãýëèéí àëü íýãèéã ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòàí
øóóä óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàí, ò¿¿íèéã òîìèëñîí äàðãà íîãäóóëíà.
• ñàíóóëàõ;
• àëáàí òóøààëûí öàëèíãèéí õýìæýýã 6 ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð
2Î õ¿ðòýë õóâèàð áóóðóóëàõ;
• òºðèéí àëáàíä 1 æèëèéí õóãàöààíä ýðãýæ îðîõ ýðõã¿éãýýð
õàëàõ.
Ñàõèëãûí øèéòãýëèéã çààâàë äýñ äàðààëàí õýðýãëýõ øààðäëàãàã¿é

áºãººä õàðèí ñàõèëãûí çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñíýýñ õîéø 1 ñàð, çºð÷èë
ãàðãàñíààñ õîéø 6 ñàðààñ èë¿¿ õóãàöàà ºíãºðñºí áîë ñàõèëãûí
øèéòãýë íîãäóóëæ áîëîõã¿é.
Ñàõèëãûí íýã òºðëèéí øèéòãýëèéã äàâõöóóëàí íîãäóóëàõã¿é áà
òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ ñàõèëãûí øèéòãýë íîãäóóëñàí ºäðººñ
õîéø íýã æèëèéí äîòîð ñàõèëãûí øèéòãýë õ¿ëýýëãýõã¿é áîë ò¿¿íèéã
ñàõèëãûí øèéòãýëã¿éä òîîöíî.
Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä õóóëèàð
õîðèãëîñîí çààëòûã çºð÷ñºí òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èä ñàõèëãûí
øèéòãýë íîãäóóëàõ íü òºðèéí àëáàíààñ ÷ºëººëºõ, òºðèéí àëáàíä
äàõèí àâàõààñ òàòãàëçàõ ¿íäýñëýë áîëíî.
Õóóëüä ººðººð çààãààã¿é áîë òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ óäàà
äàðàà (2 áà ò¿¿íýýñ äýýø) àëáàí ¿¿ðãýý õàíãàëòã¿é áèåë¿¿ëñýí, ãýìò
õýðýã ¿éëäñýí íü íîòëîãäîæ, ø¿¿õèéí òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîë
õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí, Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàòààñ ãàðñàí áîë ò¿¿íèéã
òºðèéí æèíõýíý àëáàíààñ õàëíà.
Òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷ “Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëü”-èéí
òóñãàé àíãèä çààñàí àëáàíû ¿¿ðýãòýéãýý õîëáîîòîé, ýñõ¿ë áóñàä ãýìò
õýðýã ¿éëäñýí òîõèîëäîëä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ íü öººíã¿é
áèé.
Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷èæ,
çàõèðãààíû çºð÷èë ãàðãàñàí, ãýì áóðóóòàé, õóãàöààò öýðãýýñ áóñàä
òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷èä òóõàéí õóóëüä çààñíààð ýðõ á¿õèé
àëáàí òóøààëòàí çàõèðãààíû øèéòãýë íîãäóóëíà.
Öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãûí òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü” (2002 îí)57-ä çààñíààð àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõ
¿åäýý öýðãèéí ýä õºðºíãºä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí ãýì áóðóóòàé öýðãèéí
àëáàí õààã÷ ó÷ðóóëñàí áîäèò õîõèðîëûí õýìæýýãýýð íü ýä õºðºíãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý.
ÄªÐªÂ. Ãàäààäûí çàðèì îðíû çîõèöóóëàëò
ÀÍÓ-ûí òºðèéí àëáàíû òóõàé58

57
“Төрийн мэдээлэл”.2002 он. №
58
Civil service of USA-Wikipedia, the free encyclopedia
ÀÍÓ-ûí ïðîôåññîð Äðèñåíã Äåííèñèéí òóóðâèñàí “Òºðèéí áîäëîãî
áà òºðèéí õ¿íèé íººöèéí ìåíåæìåíò” (Óëààíáààòàð, 1998 îí) ãýñýí
á¿òýýëýýñ ¿çýõýä Æîðæ Âàøèíãòîí (1789 îíîîñ) Åðºíõèéëºã÷èéí àëáà
õàøèæ áàéõäàà óðüä ºìíº íü Áðèòàíèéí íî¸ðõëûí ýñðýã òýìöýëä
õàìòðàí ç¿òãýæ ÿâñàí íºõäºº èõýä àíõààð÷ àëáàí òóøààëä òîìèëäîã
áàéæýý. Åðºíõèéëºã÷ Àíäðþ Æåêñîí (1829 îí)-ûã ÀÍÓ-ä íàìóóä
àëáàí òóøààëûã õóâààðèëàõ ñèñòåìèéã òîãòîîñîí ãýæ ¿çäýã.
Òºð, çàñãèéí àëáàí òóøààëûã íàìóóäàä õóâààðèëàõ ÿâäàë
ìýäýãäýõ¿éö ºðãºæñºí ¿å ãýâýë Åðºíõèéëºã÷ Àâðààì Ëèíêîëüíèé ¿å
áàéâ. Èðãýíèé äàéí çàíàëõèéëæ áàéñàí òýð ¿åä Åðºíõèéëºã÷èä ò¿øèã
òóëãóóð áîëîõ óëñ òºðèéí øèíý íàì õýðýãòýé áàéñàí íü òîäîðõîé. Òèéì
ó÷ðààñ àëáàí òóøààëä òîìèëîõäîî Ëèíêîëüí ìýäëýã ÷àäâàð ãýõýýñýý
èë¿¿ ýâ íýãäëèéã õàíãàõ çîðèëãûã ýðõýìëýæ áàéëàà. Åðºíõèéëºã÷èéí
ìýäëèéí íèéò 1639 àëáàí òóøààëòíààñ 1457-ã Ëèíêîëüí õàëæ
ººð÷èëæýý. Äýýä øàòíû àëáàí õààã÷äûã ìºí ýíý õàðüöààòàé ººð÷èëæ
áàéâ. Ëèíêîëüíèé çàñàã çàõèðãààíû ¿åä òàíèë òàëûí õàðèëöàà ìàø
èõ äýëãýðñýí áºãººä á¿ð õîøèí øîã ÿðèàíû ñýäýâ ÷ áîëæ ÕIÕ-ð çóóíû
ñ¿¿ëèéí õàãàñò àëáàí òóøààëä òàíèë òàëàà òîìèëîõ àñóóäëààð óëñ
òºðèéí øèð¿¿í òóëàëäààí ÷ ºðíºæ áàéâ.
Ëèíêîëüíèé äàðàà ãàð÷ èðñýí Åðºíõèéëºã÷ Æîíñîíû ¿åä ýíý íü
óëàì øèð¿¿ññýí áàéíà. Èðãýíèé äàéíû äàðààõ á¿òýýí áàéãóóëàõ
çîðèëòóóäûã Çàñãèéí ãàçàð îëèãòîé øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é áàéñàí
ÀÍÓ-ûí ò¿¿õýí äýõ íýí ãóíèãòàé öàã ¿åä ýíý ¿éë ÿâö ºðíºæ áàéëàà.
ÀÍÓ-ûí ýäèéí çàñàã á¿õýëäýý òåõíîëîãèéí øèíý çîðèëòûí ºìíº
çîãñîæ áàéñàí áºãººä ò¿¿íèé õèë õÿçãààð Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàã
õ¿ðòýë òýëýõ ó÷èðòàé áàéëàà. Ãýòýë Çàñãèéí ãàçàð íü õýð¿¿ë, ìàðãààí,
àëáàí òóøààëàà óðâóóëàí àøèãëàõ çýðýã ñºðºã íºëººíä èäýãäýæ, ¿¿ðãýý
ã¿éöýòãýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áàéæýý. Óëñ îðíû íººö õ¿÷ õóâèéí àøèã
õîíæîî õººñºí àëáàí òóøààëòíóóäûí àæèë ÿâóóëãààñ áîëæ ñóëàð÷
ìºõºñäñºí áàéëàà. ×óõàìõ¿¿ ýíý ¿åä øèíýòãýëèéí òºëºº á¿ëãèéã
ÀÍÓ-ûí íýðò ç¿òãýëòí¿¿ä óäèðäàæ áàéñàí áºãººä òýä óëñ òºðèéí àëü
íýã õ¿÷íèé èâýýëýýð àëáàí òóøààë õóâààðèëàõ òîãòîëöîîã õóðöààð
ø¿¿ìæèëæ, ò¿¿íèéã õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàñàí õýìýýí
¿çýæ, õàëàõûã õóðöààð øààðäàæ áàéñàí áàéíà.
Øèíýòãýëèéí òºëºº èðãýíèé õýä õýäýí íèéãýìëýã áàéãóóëàãäàæ,
óëìààð 1881 îíä øèíýòãýëèéí òºëºº ¿íäýñíèé Ëèãà íýðòýé íýã
áàéãóóëëàãàä íýãäæýý. Ýíý áàéãóóëëàãûí îðîëöîîòîéãîîð àðä÷èëñàí
íàìààñ íýð äýâøñýí ñåíàòîð Æîðæ Ïåíäëòîí íàìóóäàä àëáàí òóøààë
õóâààðèëàõ òîãòîëöîîã ýöýñ áîëãîõ òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëæ
ýõýëæýý.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ íàìààñ àëáàí òóøààëä òîìèëîãäñîí ç¿òãýëòí¿¿ä
íàìóóäàä àëáàí òóøààë õóâààðèëàõ ñèñòåìèéí õîð óðøãèéã
óõàìñàðëàæ ÷àäààã¿é ó÷ðààñ 1882 îíä áîëñîí Êîíãðåññûí ñîíãóóëüä
ÿëàãäæýý. ¯¿íýýñ àâñàí ñóðãàìæ íü 1883 îíä Êîíãðåññûí ãèø¿¿ä
áàðàã ñàíàë íýãòýéãýýð Ïåíäëòîíû õóóëèéã áàòàëñàí ÿâäàë áºãººä
ýíý ìº÷ººñ ýõëýí ÀÍÓ-ä òºðèéí óäèðäëàãûí “Ìåðèò” (òºðèéí àëáà
ìýðãýøñýí, òîãòâîðòîé áàéõ) òîãòîëöîî á¿ðäýæ ýõýëñýí áºãººä
ò¿¿íýýñ õîéøõè ÀÍÓ-ûí ¿å ¿åèéí Åðºíõèéëºã÷ ýíý òîãòîëöîîã óëàì
áîëîâñðîíãóé áîëãîí õºãæ¿¿ëæ èðñýí áàéíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ÀÍÓ
óëñ òºðèéí áîäëîãî íü çàëãàìæ ÷àíàðòàé, ýäèéí çàñàã, íèéãýì íü
òîãòâîðòîé õºãæñºí, àðä èðãýäèéíõ íü àìüäðàëûí ÷àíàð õýëáýðýëòã¿é
äýýøèëñýí äýëõèéä òýðã¿¿ëýõ àðä÷èëñàí óëñ îðíû ¿ëãýð çàãâàð áîëæ
÷àäñàí þì.
ÀÍÓ-ûí ñóäëàà÷ Âàí Ðàéë áè÷èõäýý: “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñûã
¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷èä óëñ òºðèéí áîäèòîé õàíäëàãà áàðèìòàëæ, óëñ
òºðèéí ¿çýë áîäëûí ýðõ àøãèéã çàõèðãààíû àæëûí ìýäëýã, òóðøëàãà,
áîëîâñðîë, ìºí ò¿¿í÷ëýí óëñ îðíûõîî ºìíº ºíäºð õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ
øààðäëàãàòàé õîñëóóëæ ÷àäñàí íü àç çàâøààíòàé õýðýã áîëñîí þì.
¯¿íèé à÷ààð øèíýýð òºëºâøèí òîãòñîí óëñ ¿íäýñòýí óëñ òºðèéí
òîãòâîðòîé ¿íäýñ ñóóðèà áîëîâñðóóëæ ÷àäñàí òºäèéã¿é òºðèéí
àëáûã ºíäºð ìýäëýã ÷àäâàðûí ¿íäñýí äýýð íýãäìýë áàéäëààð çîõèîí
áàéãóóëñàí íü ºíººäºð ÷ à÷ õîëáîãäîëòîé õýâýýð áàéíà” ãýæ îíöëîí
òýìäýãëýñýí áàéíà.
Ïåíäëòîíû õóóëü áîë ÀÍÓ-ä òºäèéã¿é äýëõèéí óëñ îðíóóäûí
òºðèéí õ¿íèé íººöèéí õºãæèëä øèíý ¿åèéã íýýñýí þì. ¯¿íèéã
êîëîí÷ëîëûí áîäëîãî çàäðàí óíàñíû äàðàà òóñãààð òîãòíîñîí çàðèì
óëñ îðîí (òóõàéëáàë, Ýíýòõýã), äýëõèéí II äàéíû äàðàà Ïåíäëòîíû
õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã õýðýãæ¿¿ëñýí îëîí óëñ (Òóõàéëáàë ßïîí,
ªìíºä Ñîëîíãîñ çýðýã) àñàð áîãèíî õóãàöààíä áóþó 30-40-õºí æèëèéí
äîòîð ºíäºð õºãæèëòýé áóþó Àçèéí áàðóóä áîëæ õºãæñºí àìæèëòàà
òóõàéí ¿åä òºäèéëºí òààøààí õ¿ëýýæ àâäàãã¿é áàéñàí Ïåíäëòîíû
õóóëèéí äàãóó òºðèéí àëáàíäàà ìýðãýøñýí, òîãòâîðòîé (Ìåðèò)
áîëãîñîíòîé õîëáîîòîé ãýæ ºíººäºð íýãýí äóóãààð õ¿ëýýí çºâøººð÷
áàéãààãààñ õàðæ áîëîõ þì. Òóõàéëáàë Àíãëè 300-400 æèë, ßïîí
150 æèë, ÀÍÓ 100 ãàðóé æèëèéí õóãàöààã çàðöóóëàí áàéæ 1990-ýýä
îíû õºãæëèéíõºº ò¿âøèíä õ¿ð÷ áàéñàí áîë ªìíºä Ñîëîíãîñ ãó÷õàí
æèëèéí õóãàöààíä ºíººãèéí õºãæëèéí ò¿âøèíäýý õ¿ð÷ ÷àäñàíûõàà
íýã “íóóö”-ûã Ïåíäëòîíû õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí äàãóó ìýðãýøñýí,
òîãòâîðòîé òºðèéí àëáàíûã òºëºâø¿¿ëñýí ÿâäàë ìºí ãýæ áàõàðõàí
ÿðüæ áàéãààã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì.
ÀÍÓ-ûí òºðèéí àëáà 1872 îíä áàéãóóëàãäñàí. Õîëáîîíû òºðèéí
àëáà íü ä¿ðýìò õóâöàñòàé ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí òóøààëòíààñ áóñàä
íýãäñýí óëñûí õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí ñàëáàðò
òîìèëîãäñîí á¿õ àëáàí òóøààëààð òîäîðõîéëîãäîíî (ÀÍÓ-ûí
õóóëèéí 5 äóãààð á¿ëýã 2101 ç¿éë). Ñïîéë òîãòîëöîî ãýñýí óòãà íü
óëñ òºðèéí íàìóóäààð äýìæèãäýæ õýðýãëýäýã àæèë, àëáàí òóøààëûã
õýëíý. Ýíý íü äàðààãèéí/íýìýëò õóóëü áîëîí 1883 îíû Ïåíäëòîíûí
Òºðèéí àëáàíû øèíý÷ëýëèéí àêòààð óäààí õóãàöààíä ¿å øàòòàéãààð
ººð÷ëºãäñºí. 1909 îíîîð áàðàã ÀÍÓ-ûí õîëáîîíû àæèëëàõ õ¿÷íèé
2/3 íü ìýðèò òîãòîëöîîí äýýð ¿íäýñëýæ òîìèëîãääîã, ìýðãýøëèéã
íü òåñò, øàëãàëòààð õýìæäýã áîëñîí. Òºðèéí àëáàíû òîäîðõîé äýýä
àëáàí òóøààëûã ¿¿í äîòðîî äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí òýðã¿¿í,
ã¿éöýòãýõ àãåíòëàãóóä óëñ òºðèéí òîìèëãîîãîîð òîìèëîãääîã. 1939
îíû Õàò÷ àêòûí äàãóó òºðèéí àëáàí õààã÷èä àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ
áàéõäàà óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõûã õîðèãëîñîí.
Ìýðèò òîãòîëöîî:
Ìýðèò òîãòîëöîî ãýäýã íü òºðèéí àëáàí õààã÷äûã óëñ òºðèéí
õýëõýý õîëáîîí äýýð ¿íäýñëýæ áóñ òýäíèé àæèë ã¿éöýòãýõ óð ÷àäâàð
äýýð ¿íäýñëýæ àæèëä àâàõ áîëîí àëáàí òóøààë äýâø¿¿ëýõèéã õýëäýã.
Ìýðèò òîãòîëöîî íü ñïîéë òîãòîëöîîíû ýñðýã íü þì.
ÀÍÓ-ûí òºðèéí àëáà íü ºðñºëäººíèé àëáà (competitive service),
ºðñºëäººíººñ ãàäíàõ àëáà (excepted service) ãýñýí õî¸ð õýñãýýñ
á¿ðäýíý. Íýãäñýí óëñûí èõýíõ òºðèéí àëáàíû òîìèëãîî íü ñîíãîí
øàëãàðóóëàëòûí äàãóó òîìèëîãääîã áîëîâ÷ òîäîðõîé òºðë¿¿ä áîëîõ
äèïëîìàò àëáà, FBI, áóñàä ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí àëáàí òóøààëóóä
ºðñºëäººíººñ ãàäíà àëáàíû äàãóó òîìèëäîã.
ªðñºëäººíèé òºðèéí àëáà (Competitive civil service)

Íýãäñýí óëñûí õîëáîîíû çàñãèéí ãàçðûí òºðèéí àëáàíû íýã õýñýã
íü ºðñºëäººíèé (ñîíãîí øàëãàðóóëàëò) àëáà þì. Àæèë ãîðèëîã÷ íü
ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûí æóðìààð òºðèéí àëáàíä îðîõ ãýæ áàéãàà
áîë íýýëòòýéãýýð áóñàä òºðèéí àëáàíä îðîõûã õ¿ñýã÷èäòýé ìýðèò
òîãòîëöîîíû äàãóó áóþó ìýäëýã ÷àäâàðààðàà ºðñºëäºíº, ýíýõ¿¿ ñîíãîí
øàëãàðóóëàëòûã ªðñºëäººíèé òºðèéí àëáàíû Áîëîâñîí õ¿÷íèé
óäèðäëàãûí ãàçàð óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëíà.
Íýãäñýí óëñûí õóóëèéí ãàð÷èã 5§2102-ð ç¿éëèéí äàãóó
ªðñºëäººíèéí òºðèéí àëáà íü äàðààõ ç¿éëýýñ á¿ðäýíý.
1. Ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë äàõü òºðèéí àëáàíû á¿õ àëáàí òóøààë, ãýâ÷
äàðààõü àëáàí òóøààë õàìààðàõã¿é. ¯¿íä:
à) ªðñºëäººíèé òºðèéí àëáàíààñ òîäîðõîé øàëòãààíû óëìààñ
õàñàãäñàí ýñâýë õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó õàñàãäñàí àëáàí
òóøààë;
b) àëáàí òóøààëûí òîìèëãîî íü íýð äýâø¿¿ëýýä Íýãäñýí
Óëñûí Ñåíàòààð áàòàëãààæóóëäàã, Ñåíàò øóóä òîìèëîõîîñ áóñàä
òîõèîëäîëä;
ñ) ªíäºð äýýä õýìæýýíèé ã¿éöýòãýõ àëáàíû àëáàí òóøààë.
ßëàíãóÿà, ªðñºëäººíèé òºðèéí àëáàíû ãèø¿¿äèéã àëáàí òóøààë

áóóðóóëàõ áîëîí àæëààñ õàëàõ ïðîöåäóð íü ìàø ÷óõàë ó÷èð íü
àæèëëàãñäûí ýðõèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð Íýãäñýí óëñûí çàñãèéí
ãàçàð áóþó àæèë îëãîã÷ íü øóäàðãà áîëîí ºñºí íýìýãä¿¿ëýõ àðãûã
õýðýãëýæ ýõëýæ áàéíà. Àæèëòàí íü äàâæ çààëäàõ ýðõ, õàëàõ áîëñîí
øàëòãààíû ìýäýãäýë, 30 õîíîãèéí ºìíºõ ìýäýãäýë çýðãýýð õàíãàãäàõ
¸ñòîé.
ªðñºëäººíººñ ãàäíàõ òºðèéí àëáà (Excepted civil service)

Íýãäñýí óëñûí õîëáîîíû çàñãèéí ãàçðûí èõýíõ àëáàí òóøààë íü
ºðñºëäººíèé (ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûí) àëáàíû õýñýã áàéäàã ýíý íü
Áîëîâñîí õ¿÷íèé óäèðäëàãûí ãàçðûí óäèðäëàãààð ìýðèò òîãòîëöîîíû
¿íäñýí äýýð àæèë ãîðèëîã÷èä íü áóñàä àæèë ãîðèëîã÷èäòîé íýýëòòýé
ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûí ¿íäñýí äýýð ºðñºëäºíº. Ãýñýí õýäèé ÷ çàðèì
àãåíòëàãóóä (áóñàä àãåíòëàãóóä äàõü çàðèì àëáàí òóøààë) ýíý õýñãýýñ
õàñàãäñàí. Ãýâ÷ ãîëäóó ºðñºëäººíººñ ãàäíàõ òºðèéí àëáà íü ìýðèò
òîãòîëöîîíû ¿íäñýí äýýð àæèëëàäàã ò¿¿íýýñ ãàäíà ýíý àëáàíûõàíä
ººðèéí ãýñýí àæèëëóóëàõ ñèñòåìòýé ìºí ¿íýëãýýíèé øàëãóóðòàé.
Ýäãýýð àãåíòëàãóóäûã ºðñºëäººíººñ ãàäíàõ òºðèéí àëáà ãýæ íýðëýäýã
áºãººä ýäãýýð àãåíòëàãóóäûí àëáàí òóøààëóóä íü ºðñºëäººíººñ ãàäíàõ
òºðèéí àëáàíû íýã õýñýã. Ýäãýýð àãåíòëàãèéí åðºíõèé õóâààðü áîëîí
àëáàí òóøààëóóä íü ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäàë, îþóíû ºì÷èéí ¿éë
àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéí æèøýý íü Îþóíû ºì÷èéí òºâ àãåíòëàã,
Òºðèéí Äåïàðòìåíò, ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí àãåíòëàã, Õîëáîîíû
ìºðäºí áàéöààõ áàéãóóëëàãà, Åðºíõèéëºã÷èéí Óäèðäëàãûí Õýñýã,
Ãàäààä àëáàíû àëáàí òóøààëóóä çýðýã áîëíî.
Áàãø íàð, íýãäñýí óëñ áîëîí õèëèéí ÷àíä äàõü áàòëàí õàìãààëàõ
ÿàìíû ñóðãóóëèéí óäèðäëàãóóä, ìºí ïàòåíòûí áàéöààã÷èä ãýõ ìýò
àëáàí òóøààëóóä ªðñºëäººíººñ ãàäíàõ òºðèéí àëáàíä õàìààðäàãã¿é.
ªðñºëäººíººñ ãàäíàõ òºðèéí àëáàíû íýã àíõààðàë òàòñàí ç¿éë íü
àæëààñ õàëàõ ýñâýë ñàõèëãûí øèéòãýë õ¿ëýýëãýõ ÿâäàëä àæèëëàãñäûí
äàâæ çààëäàõ ýðõ íü (ºðñºëäººíèé àëáàíä àæèëëàæ áàéãàà àëáàí
òóøààëòàíòàé õàðüöóóëàõàä) õàðüöàíãóé áàãà áàéäàã.
ªðñºëäººíººñ ãàäíàõ òºðèéí àëáàíû õóóëèéí òîäîðõîéëîëò:

ÀÍÓ-ûí õóóëèéí 5 äóãààð á¿ëýã 2103 ç¿éëýýñ:
à) ªíäºð äýýä õýìæýýíèé ã¿éöýòãýõ àëáà ýñâýë ºðñºëäººíèé
àëáàíä õàìààðàõã¿é òºðèéí àëáàíû àëáàí òóøààëûã ºðñºëäººíººñ
ãàäíàõ òºðèéí àëáà áóþó excepted service ãýíý.
á) Íýãäñýí óëñûí êîíãðåññûí õóóëü òîãòîîìæèä “ àíãèëàãäààã¿é
òºðèéí àëáà”, “àíãèëàãäààã¿é àëáà” ãýäýã íü ºðñºëäººíººñ ãàäíàõ
òºðèéí àëáà ãýñýí óòãàòàé.
Ãåðìàí Óëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé (Íèéòèéí àëáàíû ýðõ ç¿é)59

Íèéòèéí àëáàíû ýðõ ç¿é íü íèéòèéí ýðõ ç¿éí êîðïîðàöè, íýãäýë,
Õîëáîîíû íèéòèéí ýðõ ç¿éí õóóëèéí ýòãýýäýä àëáà õààõ ãýñýí
øèíæèéã èëòãýíý.
Íèéòèéí àëáàíû ñóáúåêò íü àæèëòàí, àëáàí õààã÷, ò¿øìýëýýñ
á¿ðäýíý. Àæèëòàí, àëáàí õààã÷ íü õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýýíèé äàãóó áàéãóóëñàí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð àæèëëàõ áîë
ò¿øìýëèéí õóâüä ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí áàéäëûã íèéòèéí ýðõ ç¿éí
çàðèì íýã íýìýëò õýì õýìæýý òîãòîîñîí õóóëèàð òîäîðõîéëíî.
Àæèëòàí áîëîí ò¿øìýëèéí õîîðîíä ãýðýýíèé õàðèëöàà ¿éë÷ëýõã¿é
áºãººä òýð õàðèëöàà íü çàõèðãààíû àêòààð òîãòîîñîí çàõèðàõ
çàõèðàãäàõ õàðèëöààíä òóëãóóðëàíà. Ò¿øìýë íü ººðèéí ýðõ ìýäëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõäýý óðò õóãàöààíû òóðøèä á¿ðýí ýðõ õýðýãæ¿¿ëýõ áºãººä
ººðèéí àæèë îëãîã÷èä ¿íýí÷ýýð ç¿òãýõ íèéòèéí àëáàíû õàðèëöààíû
íºõöºëä çàõèðàãääàã ó÷ðààñ íèéòèéí ýðõ ç¿éí êîðïîðàöèéí àæèëòàí
áîëíî.
Ìýðãýæëèéí ò¿øìýëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí ãîë ýðõ ç¿éí
àêò íü ¯íäñýí õóóëèéí 33 äóãààð ç¿éëèéí 4 áà 5 äàõü õýñýã áàéíà:
ò¿øìýë íü õóóëüä çààñàí á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëíý (á¿ðýí ýðõ íü
¿íäñýí ýðõèéã õÿçãààðëàíà), õóóëü òîãòîîã÷ ò¿øìýëèéí ìýðãýæëèéí
¿éë àæèëëàãààíû çàð÷ìûã óëàìæëàëò õàðèëöààã òîîöñîíû ¿íäñýí
äýýð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã íü òîäîðõîéëíî. ¯¿íèéã Õîëáîîíû ýðõ
ç¿éí áîëîí ìóæèéí õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàñàí áàéäàã.
Ò¿øìýëèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîäîðõîéëñîí õîëáîîíû õýì
õýìæýýíèé ãîë àêòàä äàðààõü àêòóóä õàìààð÷ áàéíà:
• Õîëáîîíû ò¿øìýëèéí ãîë õàðèëöààã çîõèöóóëñàí Ò¿øìýëèéí
òóõàé õîëáîîíû õóóëü;
• Ò¿øìýëèéí áîëîí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí áàòàëãààíû òóõàé
õîëáîîíû õóóëü;
• Ò¿øìýëèéí íèéãìèéí õàìãààëëûí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí
(çîëã¿é òîõèîëäîë áèé áîëîõîä íºõºí òºëºõ òºëáºð, òýòãýâýð,
òýòãýìæ) ò¿øìýäèéí õàíãàìæèéí òóõàé õóóëü;
• Ò¿øìýëèéã òºðèéí àëáàíä àæèëëóóëàõ òóõàé Õîëáîîíû
òîãòîîë;
• Õîëáîîíû, ìóæèéí, îðîí íóòãèéí ò¿øìýëèéí õàðèëöààí äàõü
ò¿øìýëèéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîãòîîñîí àêòóóä. Ýíý òºðëèéí
Административное право зарубежных стран. Учебник /Под ред. А.Н.Козырина и
59
М.А.Штатиной.-М.:Спарк, 2003, Стр. 309-311

àêòûí ãîë çîðèëãî íü ìºíãºí òýòãýìæèéã æèãäð¿¿ëýõ, àëáàíä
àâàõ æóðìûã òîãòîîõ, íèéãìèéí õàíãàìæèéã õàíãàõ õàðèëöààã
çîõèöóóëàõàä ÷èãëýíý.
Ýäãýýð àêòààñ ãàäíà ò¿øìýëèéí íèéãìèéí àñóóäëûã çîõèöóóëñàí

áóñàä õóóëü ¿éë÷èëæ áàéíà. ¯¿íä äàðààõ àêòóóäûã íýðëýæ áîëíî:
• Àìðàëòûí îëãîâðûí òóõàé õóóëü;
• Òîìèëîëòûí çàðäëûí òóõàé õîëáîîíû õóóëü;
• Ñàõèëãûí çºð÷èë ãàðãàñàí ò¿øìýëä ñàõèëãûí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõ õàðèëöààã çîõèöóóëñàí ñàõèëãûí õóóëü.
¯íäñýí õóóëüä çààñàí ò¿øìýëèéí ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààíû

åðäèéí çàð÷èì íü ò¿øìýëèéí òóõàé ñàëáàð õóóëüä õýñýã÷ëýí
àãóóëàãäàæ áàéíà. Çàðèì íýã çàð÷ìûã íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëààã¿é
áîëîâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð õýðýãæèëò íü ñàéí áàéíà. Ò¿øìýëèéí
ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷ìûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
Àæèë îëãîã÷ áîëîí àëáàíäàà ¿íýí÷ýýð àæèëëàõ íèéòèéí ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíû “àëáàíû õàðèëöàà” ãýäýã áîë ò¿øìýë àæèë îëãîã÷òîé
õóâèéí ýðõ ç¿éí ãýðýýíèé õàðèëöààòàé áàéõ áóñ õàðèí ò¿¿íèé ýðõ
ç¿éí áàéäëûã íèéòèéí ýðõ ç¿éãýýð òîãòîîäîãò îðøèíî. Ò¿øìýëèéí
¿éë àæèëëàãàà, ò¿¿íèé öàëèí õàíãàìæ çýðãèéã õóóëèàð òîãòîîíî.
Öàëèí õàíãàìæèéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí õóóëèàñ ¿çâýë ò¿øìýë íü
àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõäýý àæèë õàÿëò çîõèîí áàéãóóëàõûã õîðèãëîíî.
Àæèë õàÿëò íü õóóëü òîãòîîã÷îîñ ò¿øìýëä õîðèãëîñîí íºëººëºë
áîëíî. Àëáàí ¿¿ðãýý ¿íýí÷ýýð ã¿éöýòãýõ ãýäýã íü ò¿øìýë ÿìàð ÷ ¿åä
¯íäñýí õóóëüò æóðàìä áîëîí òºðä õýëáýðýëòã¿é ç¿òãýíý ãýñýí óòãàòàé.
¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð íèéòèéí àëáàíä òýíöýõ õàòóó øààðäëàãûã
òîäîðõîéëäîã. Íºãºº òàëààñ ¿íýí÷ýýð àæèëëàíà ãýäýã íü ò¿øìýë
àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõäýý õóóëü áóñ ø¿¿ìæëýëýýñ õàìãààëóóëàõ
ýðõòýé áàéíà.
Á¿õ íàñààðàà íèéòèéí àëáàíä àæèëëàõ: ò¿øìýëèéã çºâõºí íîöòîé
çºð÷èë ãàðãàñàí, ýñõ¿ë ø¿¿õèéí òàñëàí øèéòãýõ òîãòîîëîîð ýðõèéã
íü 1-ýýñ äýýø æèëýýð õàñàæ, õîðèõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí òîõèîëäîëä
àëáàíààñ ÷ºëººëíº (ò¿øìýëèéíä Õîëáîîíû õóóëèéí 48). Íèéòèéí
àëáà õààõ íàñíû äýýä õýìæýýíä õ¿ðñýí (äýýä õÿçãààðò) òîõèîëäîëä
ò¿øìýë òýòãýâðèéí íàñàíä õ¿ðñýí ÷ ¿ðãýëæë¿¿ëýí àæèëëàæ áîëíî.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ò¿øìýëä èéì øààðäëàãà òàâèãäàõã¿é.
Õàíãàìæ, áàòàëãààòàé áàéõ çàð÷èì: õóóëèàð òîãòîîñîí ìºíãºí
òóñëàìæ áîëîí íèéãìèéí õàëàìæ íü àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýñíèé òºëºº
îëãîæ áóé óðàìøóóëàë áèø, õàðèí ò¿øìýëèéí áàòàëãààò õàíãàìæ
ãýæ îéëãîãäîíî. Ýíý íü ýðõ ç¿é, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä õàðààò áóñ
áàéæ ººðèéí ÷èã ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîíî.
¯ð ä¿íãèéí çàð÷èì: ýíý çàð÷èì ò¿øìýëèéã àëáàí òóøààëä
òîìèëîõ, äýâøèõýä îíöãîé ¿¿ðýãòýé. Àæèë îëãîã÷ ò¿øìýë áîëîí
àæëûí áàéðàíä ºðñºëäºã÷èéã çºâõºí àæëûí ¿ð ä¿íãýýð ¿íýëíý. Àðüñ
ºíãº, õ¿éñ, ãàðàë ¿¿ñýë, øàøèí ø¿òëýã, óëñ òºðèéí ¿çýë áîäîë ýíä
ÿìàð÷ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõã¿é.
Ò¿øìýë óëñ òºðèéí íàìûí ºìíº áóñ, “á¿õ íèéãìèéí” ºìíº
õàðóöëàãà õ¿ëýýíý. Ýíäýýñ àëáàí ¿¿ðãýý íàì áóñààð ã¿éöýòãýõ áóþó
àæèë îëãîã÷èéí ç¿ãýýñ óëñ òºðèéí íºëºº ¿ç¿¿ëýõèéã õîðèãëîõ ¿¿ðýã
ãàð÷ èðäýã.
Óëñ òºðèéí èòãýë ¿íýìøèë áîëîí íèéãýìëýãò ãèø¿¿í áàéõ ýðõ ÷ºëºº
ãýäýã íü ò¿øìýëä òîäîðõîé óëñ òºðèéí èòãýë ¿íýìøèë áóþó íèéãìëýãò
ãèø¿¿í áàéõûã òóëãàõ, ýñõ¿ë õîðèãëîæ áîëîõã¿é ãýñýí àãóóëãûã
èëýðõèéëíý. Ýíý ýðõ ÷ºëºº íü ¯íäñýí õóóëèéí æóðìûí õàðèëöààíû
õóâüä ò¿øìýë ç¿é ¸ñûã áàðèìòëàõ ¿¿ðãýýð õÿçãààðëàãäàíà.
ÎÕÓ60 Òºðèéí àëáàíû äàãíàñàí 2 õóóëüòàé

1. ÎÕÓ-ûí Òºðèéí àëáàíû ¿íäñèéí òóõàé õîëáîîíû õóóëü. 1995
îí. 6 á¿ëýã, 30 ç¿éëòýé;
2. ÎÕÓ-ûí Òºðèéí àëáàíû òîãòîëöîîíû òóõàé Îðîñûí õîëáîîíû
õóóëü. 2003 îí. 4 á¿ëýã. 18 ç¿éëòýé. III á¿ëýã íü Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
ýðõ ç¿éí áàéäëûí ¿íäñèéã òóõàéëàí àâ÷ ¿çýæ, 9-16 äóãààð ç¿éëä
òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã, òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýðõ,
¿¿ðýã, òºðèéí àëáàíä õîëáîãäîõ õÿçãààðëàëò, õàðèóöëàãà, áàòàëãàà,
òºðèéí áàéãóóëëàãà, ººð÷ëºãäºõ, òàòàí áóóãäàõ ¿åèéí òºðèéí àëáàí
õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë ãýñýí 8 õýñýãò õóâààí àâ÷ ¿çæýý.
Òºðèéí àëáàí òóøààë íü Õîëáîîíû Óëñûí õóâüä “À”, “Á”, “Â”
ãýñýí àíãèëàëòàé, òóñ á¿ðäýý ººð ººð çýðýãëýëòýé íü ìàíàé óëñòàé
õàðüöóóëáàë ýðõ ç¿éí áàéäëûí òàëààð õàðèëöàí àäèëã¿é þì áàéíà.
ßïîíû61 ¯íäñýí õóóëèéí 73 äóãààð ç¿éëä òºðèéí àëáûã

òîäîðõîéëñîíîîð 2006 îíû 50 äóãààðààð ¿íäýñíèé òºðèéí àëáàíû
àêòûã áàòàëñàí.
¯íäýñíèé òºðèéí àëáàíû àëáàí òóøààëûã åðäèéí áîëîí òóñãàé àëáà
ãýæ õî¸ð õóâààäàã Åðäèéí àëáà íü òóñãàé àëáàíä õàìààðäàãààñ áóñàä
á¿õ ¿íäýñíèé òºðèéí àëáàíààñ á¿ðäýíý. Òóñãàé àëáà íü äàðààõü àëáàí
òóøààëòàíãààñ á¿ðäýíý. Åðºíõèé ñàéä, Òºðèéí ñàéäóóä, ¯íäýñíèé
áîëîâñîí õ¿÷íèé êîìèññàðóóä, Àóäèòûí çºâëºëèéí àóäèòîðóóä,
Õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí êàáèíåòûí åðºíõèé çàõèðàë, Êàáèíåòûí
îðëîã÷ äàðãà, Êàáèíåòûí ýðñäëèéí óäèðäëàãûí îðëîã÷ äàðãà, Åðºíõèé
ñàéäûí òóñãàé çºâëºã÷, Àõëàõ äýä ñàéä áîëîí, àãåíòëàãóóäûí äýä
ñàéä, Åðºíõèé ñàéäûí ã¿éöýòãýõ íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ãýõ ìýò ìàø
îëîí àëáàí òóøààë ¿¿íä õàìààðíà.
60
www.allpravo.ru
61
Civil service of Japan-Wikipedia, the free encyclopedia
ßïîíû òºðèéí àëáà íü íýã ñàÿ ãàðóé àëáàí õààã÷òàé, øóóäàíãèéí
ñàëáàð íü õàìãèéí òîñ ñàëáàð áºãººä 400000 àæèë÷èä àæèëëàäàã.
Äàéíû äàðààõ ¿åä ýíý òîî õýìæýý óëàì ºíäºð áàéñàí ÷ ãýñýí 1980
îíîîñ õîéø òºðèéí ºì÷èò êîìïàíèóä õóâèéí ºì÷ëºëä øèëæñýí ÷
ãýñýí ßïîíû ¿íäýñíèé òºìºð çàì áîëîí NTT àæèë÷äûí òîî ýðñ
áóóðñàí. Çàñãèéí ãàçðûí òºðèéí àëáàí õààã÷äûã òóñãàé áîëîí
åðäèéí òºðºë ãýæ õî¸ð õóâààäàã. Òóñãàé òºðºëä õàìààðäàã òºðèéí
àëáàí õààã÷äûí òîìèëãîî íü óëñ òºðèéí øèéäâýðýýð ýñâýë áóñàä
õ¿÷èí ç¿éëýýð íºëººëæ òîìèëîãääîã ºðñºëäººíò øàëãàðóóëàëòàä
îðäîãã¿é. Ýäãýýð òºðºëä êàáèíåòûí ñàéäóóä, áèå äààñàí àãåíòëàãûí
äàðãà íàð, çýâñýãò õ¿÷èí áîëîí áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðûí ãèø¿¿ä,
ýë÷èí ñàéä õàìààðíà. Òºðèéí àëáàíû ¿íäñýí õýñýã íü åðäèéí àëáàíààñ
á¿ðääýã áºãººä ýíý àëáàíä àæèëä îðîõ ãýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ºðñºëäººíò
øàëãàðóóëàëòûí äàãóó àæèëä îðäîã. Åðäèéí àëáà íü áàãà/äîîä àëáàí
òóøààë/àëáà, ìýðãýæëèéí äýýä ò¿âøèí ãýæ õóâààæ áàéãàà ñ¿¿ëèéí
¿åä ñàéí òîäîðõîéëñîí òºðèéí àëáàíû õýëáýð íü ýëèò þì.
Ýëèò ñèñòåì
“Ýíä õýí óäèðäàæ áàéíà âý” ãýäãèéã èëð¿¿ëýõèéã îðîëäîæ ÿïîíû
îëîí ñóäëàà÷èä ýëèò ñèñòåìä õàìààð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ òóõàéí îðíû
ìàø º÷¿¿õýí õóâü áîëîõ 1 ñàÿ ãàðóé ¿íäýñíèé çàñãèéí ãàçðûí
àæèë÷èäààñ á¿ðäýæ áàéãàà õýäèé ÷ ÿã ¿íýíäýý ÿïîíû çàñãèéã
óäèðäàæ áàéíà ãýäãèéã òýìäýãëýñýí. Õýäýí çóóí ýëèò¿¿ä ¿íäýñíèé
ÿàì áîëîí àãåíòëàãóóäàä àëáà õàøèæ áàéíà. Ýëèò ñèñòåì ð¿¿ ýëñýæ
îðîõ íýýëòòýé øàëãàðóóëàëòûí ¿íäñýí äýýð îðäîã áºãººä èõ ñóðãóóëü,
êîëëåæèéí çýðýã øààðäëàãàã¿é áàéäàã.
Ä¿ãíýëò
1. Ìàíàé óëñûí õóâüä òºðèéí àëáà íü ýðòíýýñýý õààíò çàñàãòàé

áàéñàí ó÷èð ýçíèé àëáà áîëæ ¿¿ññýí ò¿¿õòýé. ªºðººð õýëáýë ýçýí õààí
õèéãýýä ò¿¿íèé øàäðóóäûí òºëºº, ò¿¿íèé áèå òºëººëºã÷ áîëîõ àéìàã,
õîøóóäûí çàñàã íî¸äûí òºëºº áàéæýý. ªíãºðñºí çóóíû 20-èîä îíû
äóíä ¿åýñ áóþó Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëü áàòëàãäñàíààñ õîéø íèéòèéí
àëáà ãýñýí ÷èãëýëýýð õºãæèæ ýõýëñýí. Ýíý ¿åýñ 1990 îí õ¿ðòýë ìàíàé
óëñ ñîöèàëèñò ÷èã áàðèìæààãààð çàìíàñàí ó÷èð òºðèéí àëáà ìààíü
çàõèðãààäàëòûí äýãëýìäýý çîõèöîîä íýã íàìûí òºëºº àëáà áîëæ
õóâèðàí ãàæñàí. ªºðººð õýëáýë òºðèéí àëáàí õààã÷äûã ñîíãîæ àâàõ,
¿íýëæ ä¿ãíýõ, ñàéøààæ øàãíàõ, áóðóóòãàæ øèéòãýõ ãîë øàëãóóð íü
òóõàéí õ¿íèé óëñ òºðèéí ¿çýë áàðèìòëàë áóþó íàìä ¿íýí÷ ýñýõèéí
¿íýëýìæ áîëñîí áàéíà. Òºðèéí àëáàíä õ¿ì¿¿ñèéã àæèëä øàëãàðóóëæ
àâàõ äºðâºí çàð÷èì ãýæ áàéñíû õàìãèéí ýõýíä óëñ òºðèéí øèíæ
áàéäàë áóþó íàìûí áîäëîãî, øèéäâýðò ¿íýí÷ ýñýõèéã íü ãîë áîëãîæ
áàéëàà. Èíãýýä íýã õ¿íèé àëáàíààñ íèéòèéí àëáà ðóó øèëæèæ áàéñàí
íü ãóéâààä íèéòèéí àëáàíààñ íýã íàìûí òºëºº àëáà áîëîí õóâèð÷ýý.
“Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã” íü
þóíû ºìíº òóñãààð òîãòíîñîí óëñûí àãóóëãûã èëýðõèéëæ, ò¿¿íèé
òºð çàñãèéí á¿òýö, çàñàã çàõèðãààíû õóâààðèéã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîñíû
çýðýãöýý óëàìæëàëä òóëãóóðëàí òºðèéí ò¿øìýëèéí àëáàíû ýðõ,
¿¿ðãèéã íàðèéâ÷ëàí çààæ çîõèöóóëñàí ýðõ ç¿éí öîãöîëáîð øèíæòýé
áàðèìò áè÷èã áàéâ.
1924, 1940 îíû ¯íäñýí õóóëèàð õýäèéãýýð òºðèéí çàõèðãààíû
ºìíºõººñ èë¿¿, îð÷èí öàãèéí ÁÍÓ-ûí õýëáýðèéã ñîíãîñîí õýäèé
÷ ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëäýã çàñàã òºðèéí áàéãóóëëàãûí òºâëºðñºí
òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëñýí áàéâ. ¯¿íèéã öàã ¿åèéí øààðäëàãà ìýòýýð
òàéëæ áîëîõ òàëòàé áîëîâ÷ òýð íü çàëãàìæëàãäàí ÷àíãàðñíààðàà
ãàæóóäàëä õ¿ðãýñýí áàéíà.
2.1960 îíû ¯íäñýí õóóëèéí îðøèëä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë

Àðä Óëñûí çîðèëãî áîë ñîöèàëèçìûã òºãºëäºð áàéãóóëæ öààøäàà
êîììóíèñò íèéãýì áàéãóóëàõ ÿâäàë ìºí ãýñýí ýë ¿çýë áàðèìòëàëûí
äàãóó òºðèéí àëáàíû õºãæèë íü ÿâæ èðñýí áºãººä ìºí õóóëèéí 5
äóãààð ç¿éëä: “Òºðéèí á¿õ áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë
àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì áîë òºâëºí óäèðäàõ àðä÷èëñàí ¸ñ ìºí”
ãýæ çààñàí áàéíà. Ýíý äàãóó òºâëºí óäèðäàõ ñèñòåìòýé òºðèéí
çàõèðãààíû äýýä òºâ óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí çàõèðãààíû óäèðäëàãûí
ñèñòåìòýéãýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ èðæýý. ªºðººð õýëáýë Àðäûí
Èõ Õóðàë ò¿¿íèé ÷ºëºº öàãò Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä, Ñàéä
íàðûí Çºâëºë, Óëñûí òóñãàé õîðîîä, îðîí íóòãèéí ÀÄÕ òýäãýýðèéí
òýðã¿¿ëýã÷èä Ø¿¿õ, Ïðîêóðîð õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà çýðýã
íü òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäñýí öºì íü áîëæ áàéâ. Ò¿¿í÷èëýí
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðàë áîë òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà
áàéñàí áºãººä ø¿¿õ, ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí ñèñòåìä õ¿ðòýë
îðîëöîæ òîäîðõîé ýðõ ýäýëäýã áàéâ.
Òºðèéí àëáàí õààã÷äûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí õóâüä ¿íäñýíäýý
òºðèéí àëáàí õààã÷äûã òîìèëîõ æóðìààð àæèëëóóëäàã òºâëºðñºí
ñèñòåì á¿õèé òîäîðõîé óëñ òºðèéí àëáà áîëîí ø¿¿õèéí ñèñòåìä
ñîíãîõ çàð÷ìààð àæèëóóëäàã áàéâ.
Õýäèéãýýð 1970-ààä îíîîñ óðàëäààíò øàëãàðóóëàëòûí ¿íäñýí äýýð
òºðèéí àëáàíä èðãýäèéã àâ÷ àæèëëóóëæ áàéñàí áîëîâ÷ ýíý íü ºíººãèéí
Òºðèéí àëáàíû õóóëèéí òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷äûã ñîíãîí
øàëãàðóóëàëòûí ¿íäñýí äýýð ìýðãýøëèéí øàëãàëò àâ÷ øàëãàðóóëäàã
òîãòîëöîîíîîñ çàð÷ìûí õóâüä ººð áàéëàà. ªºðººð õýëáýë “òîìèëîõ”
ñèñòåì ò¿ëõ¿¿ áàéñàí íü òóõàéí ¿åèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòààñ
õàðàãäàæ áàéíà.
Õàðèí “ñîíãîõ” ñèñòåìèéí õóâüä ÁÍÌÀÓ-ûí á¿õ øàòíû ø¿¿õèéã
ñîíãóóëèàð áàéãóóëäàãò îðøèæ áàéâ. ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëààñ
ÁÍÌÀÓ-ûí äýýä ø¿¿õèéã, Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ òóñãàé
(öýðãèéí) ø¿¿õèéã õóóëüä çààñàí õóãàöààãààð òóñ òóñ ñîíãîíî. Àéìàã,
õîòûí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷, àðäûí òºëººëºã÷äèéã àéìàã, õîòûí àðäûí
äåïóòàòóóäûí õóðàë, ìºí àéìãèéí í¿¿äëèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èéã
àéìãèéí àðäûí äåïóòàòóóäûí õóðëûí ÷óóëãàíààñ 3 æèëèéí
õóãàöààãààð ñîíãîäîã áàéæýý. Õàðèí ðàéîíû ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷èéã
òóõàéí ðàéîíû àðäûí äåïóòàòóóäûí õóðëûí ÷óóëãàíààñ 3 æèëèéí
õóãàöààãààð ñîíãîíî. Í¿¿äëèéí áîëîí ðàéîíû ø¿¿õèéí àðäûí
òºëººëºã÷äèéã òóõàéí í¿¿äëèéí ø¿¿õèéí àæèëëàõ ñóì áà ðàéîíû
õºäºëìºð÷äèéí õóðëààñ ñîíãóóëèéí ñèñòåìèéí çàð÷ìûã ¿íäýñëýí
ìºí 3 æèëèéí õóãàöààãààð èë ñîíãîäîã áàéñàí íü òýð ¿åèéí ø¿¿õèéí
çîõèîí áàéãóóëàëòûí ñèñòåìèéí íýã îíöëîã áàéâ.
Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí õóâüä ýðõ õýìæýý ÷èã ¿¿ðãèéí õóâüä
îäîîãèéíõîîñ ÿëãààòàé çîõèöóóëàëòòàé ç¿éë íýëýýä áàéñàí áàéíà.
Ýäãýýðýýñ çàðèìûã òîäðóóëáàë ïðîêóðîð Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí
á¿ãä õóðëûí çàðèì øèéäâýðò õîðèã òàâèõ ÀÈÕ-ä ýíý òàëààð ìýäýãäýë
áè÷èõ ýðõ õýìæýýòýé áàéñàí, áîñîî òºâëºðñºí óäèðäëàãûí ñèñòåìýýñ
ãàäíà õàìòûí óäèðäëàãûí ñèñòåì õýðýãæèæ áàéñàí çýðãèéã äóðäàæ
áîëíî.
Òºðèéí àëáàíä îëîí óðãàëæ ¿çýë òºäèé ë õºãæèæ ýõëýýã¿é,
òºðèéí àëáàíä óëñ òºðèéí òýð òóñìàà íýã íàìûí áîäëîãî øèéäâýð
¿éë àæèëëàãàà íü òºðèéí àïïàðàòûí òóñëàìæòàéãààð õýðýãæäýã óëñ
òºðèéí íºëººëºë áîë òºðèéí àëáûã á¿ðýëä¿¿ëýõ, ¿éë àæèëëàãààã
çîõèöóóëàõ ¿íäñýí òóëãóóð çîõèöóóëàëò íü áîëæ ºã÷ áàéæýý ãýõýä
õýëñäýõã¿é áîëîâ óó.
Õàðèí 1990 îíû 5 äóãààð ñàðûí 10-íû ºäºð ¯íäñýí õóóëèéí
íýìýëòèéí õóóëü áàòëàãäñàí áºãººä ýíý õóóëèàð òºðèéí àëáàíû
á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòàíä òîäîðõîé ººð÷ëºëò îðæ 1960 îíû ¯íäñýí
õóóëèéí 3, 4 ä¿ãýýð á¿ëýã õ¿÷èíã¿é áîëñîí þì. Òóõàéëáàë óã õóóëü
áàòëàãäñàíààð Àðäûí Èõ Õóðàë, Óëñûí Áàãà Õóðàë øèíý÷ëýí çîõèîí
áàéãóóëàãäàæ ýðõ õýìæýý íü ººð÷ëºãäñºí. Òóõàéëáàë ÁÍÌÀÓ-ûí äýä
Åðºíõèéëºã÷, Åðºíõèéëºã÷èéí àëáàí òóøààë øèíýýð áèé áîëæýý.
1960 îíû ¯íäñýí õóóëü õîëáîãäîõ áóñàä õóóëü òîãòîîìæîîð çîõèöóóëæ
áàéñàí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí ýðõ õýìæýýã Çàñãèéí ãàçàðò øèëæ¿¿ëæ
ýðõ, ¿¿ðãèéã óã õóóëèàð çààæ ºãñºí íü òºðèéí àëáàíû õºãæèë, á¿òýö
çîõèîí áàéãóóëàëòûí øèíý ¿åèéí ýõëýë áàéëàà.
3. Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí àëáàíû 1994 îíû õóóëü íü ìàíàé øèíý

¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí äàãóó áîëîâñðóóëàãäñàí, ºìíºõ
òºðèéí àëáàíû çîõèõ óëàìæëàëä ñóóðèëñàí òºðèéí àëáàíû äàãíàñàí
àíõíû õóóëü þì.
4. Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí àëáàíû òóõàé àíõíû õóóëüä “òºðèéí

çàõèðãààíû àëáàí õààã÷”-èéí òàëààð èë¿¿ àíõààðàë õàíäóóëñàí
áîë 2002 îíû Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí àëáàíû õóóëèéí øèíý÷èëñýí
íàéðóóëãà òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí òóñãàé àëáàí òóøààëûí àíãèëëûí
õ¿ðýýíä “òºðèéí æèíõýíý àëáàí õààã÷” áîëãîí íýð òîìü¸îíû òºäèéã¿é
¿çýë áàðèìòëàë, çàð÷ìûí øèíæòýé àãóóëãûí øèíý÷ëýë, áàÿæèëò
õèéñýí íü ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí íýãýí ¿ð ä¿í þì.
Ìºí îíîë, àðãà ç¿éí õºãæèë, ïðàêòèêèéí îëîëòîä ò¿øèãëýñýí
òóõàéí ¿åèéí ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ¿ð ä¿í, õóóëü òîãòîîã÷èéí ºìíºõ
íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí ¿ðãýëæëýë, ñàéæðàí áîëîâñðóóëàãäñàí îþóíû
¿íýëýìæ õýìýýí ¿çýæ áîëíî.
5. 2008 îíä Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëüä îðñîí íýìýëò,

ººð÷ëºëòººð óëñ òºðººñ áóñàä òºðèéí àëáàí õààã÷èéã óëñ òºðèéí
íàìààñ ò¿äãýëç¿¿ëñýí. Çàõèðãàà, òóñãàé, ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí õààã÷
ñîíãóóëèéí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõûã õîðèãëîñîí.
Òºðèéí àëáàíû çºâëºë òºðèéí àëáàí òóøààëä íýã ë õ¿íèéã íýð
äýâø¿¿ëýõ, ýðõ á¿õèé ýòãýýä ò¿¿íèéã íýã ë óäàà áóöààõ áîëîëöîî
íýýãäñýí. ªìíº íü 3-5 õ¿íèé íýð äýâø¿¿ëäýã áàéõàä òýäíýýñ óð
÷àäâàðòàéã íü áóñ ººðèéí ¿çýìæýýð äýýä àëáàí òóøààëòàí íü òîìèëîõ
õàíäëàãàòàé áàéâ.
Òºðèéí àëáàí òóøààëä òîìèëîõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäèéí ãàðãàñàí
õ¿íèé íººöèéí ìåíåæìåíòòýé õîëáîîòîé õóóëü áóñ øèéäâýðèéã
Òºðèéí àëáàíû çºâëºë õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ýðõ ÷ áàñ ¿¿ññýí. Ýíý íü
óëñ òºðººñ õàìààðàëã¿é, ìýðãýøñýí, òîãòâîðòîé, òºðèéí áîäëîãûí
çàëãàìæ ÷àíàðûã õàäãàëàõ òºðèéí àëáàíû øèíýòãýëèéí øèíý ¿åèéí
çààã äýýð èðñíèéã õàðóóëæ áàéãàà þì.
6. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí áàéäàë íü Ìîíãîë

Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Òºðèéí àëáàíû òóõàé õóóëü, ýäãýýðò íèéöýæ
ãàðñàí õóóëü òîãòîîìæèéí áóñàä àêòààð íàðèéâ÷ëàãäàí òîäîðõîéëîãäîõ
îéëãîëò áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.
Òºðèéí àëáàí òóøààë, àëáàí õààã÷èéí çàñàãëàí çàõèðàõ ýðõ
ìýäýë, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ýäëýõ ýðõ, ýðõ ç¿éí áàéäëûí õÿçãààðëàëò áà
õîðèãëîëò, àæèëëàõ íºõöºë, áàòàëãàà, õ¿ëýýõ õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà
çýðýã óõàãäàõóóí íü òóñ á¿ðäýý îíîëûí ¿íäýñ, õóóëü òîãòîîìæèéí
õýðýãëýýíä çîõèõ ñóäàëãàà, íîòîëãîî õèéõèéã øààðäñàí, òºðèéí
àëáàí õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîãòîîõ ¿íäñýí ýëåìåíò õýìýýí
Òºðèéí àëáàí òóøààëûí áîëîí àëáàí õààã÷èéí àíãèëëûí äîòîð
òºðèéí æèíõýíý àëáàí òóøààë, àëáàí õààã÷ íü çàñàãëàí çàõèðàõ
òàëààð èë¿¿ ýðõ ìýäýëòýé, òýð íü õóóëü ç¿éí çîõèöóóëàëòààñ èëýðõèé
õàðàãäàæ áàéãààã òóõàéëàí òýìäýãëýå.
Ãýõäýý òºðèéí óëñ òºðèéí áîëîí ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí õààã÷èéí
ýðõ ç¿éí çàðèì áàéäëûã îðõèãäóóëààã¿é, íýãýí àäèë àâ÷ ¿çñýí áîëíî.
Íºãºº òàëààð áàéãóóëëàãà, àæèëòíàà çàñàãëàõ òàëààñàà áóñ, óäèðäàí
çàõèðàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäãèéã áàñ ¿ã¿éñãýýã¿é.
Òºðèéí àëáàíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä òºðèéí æèíõýíý àëáàí
õààã÷èéí ýçëýõ áàéð, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí ºíººãèéí
áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ çàéëøã¿é
øààðäëàãà õýâýýð õàäãàëàãäàæ áóé íü ýðãýëçýýã¿é.
ÕÎÐÈÕ ÀÍÃÈÉÍ ÒªÐªË, ÄÝÃËÝÌÈÉÃ ÍÝÝËÒÒÝÉ, ÕÀÀËÒÒÀÉ
ÒÎÃÒÎËÖÎÎÍÄ ØÈËÆ¯¯ËÝÕÝÄ ÀÍÕÀÀÐÀÕ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË
Óäèðòãàë
Ýðõ ç¿éí øèíýòãýë õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñûí Èõ

Õóðàë 2002 îíä Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü,
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéã øèíý÷ëýí áàòàëñàí.
Ýäãýýð õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëñýýð 10 ãàðóé æèë ºíãºð÷ áàéãàà áºãººä ýíý
õóãàöààíä çîõèöóóëæ áàéñàí íèéãìèéí õàðèëöààíä èõýýõýí ººð÷ëºëò
ãàðñíààð õºãæëèéí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí äýýðõ õóóëèóäàä çàðèì
ººð÷ëºëò õèéõ øààðäëàãàòàé áîëñîí.
Ýíý ¿¿äíýýñ Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2008-2012 îíû ¿éë
àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí 4.2.11-ò “Õîðèõ àíãèéí òºðºë, äýãëýìèéã
íýýëòòýé áîëîí õààëòòàé òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõ àñóóäëûã òîäîðõîé
¿å øàòòàéãààð çîõèîí áàéãóóëæ, ÿëòíûã õóóëüä çààñàí øààðäëàãà,
îëîí óëñûí æèøèãò íèéöñýí íºõöºëä ÿë ýäë¿¿ëíý” ãýñýí çààëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõ îíîë, ïðàêòèêèéí àñóóäëûã ñóäàëñàí.
Õîðèõ ÿëûí îíöëîã
Õîðèõ ÿë íü ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ãýì áóðóóòàé íü òîãòîîãäâîë

ø¿¿õ Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí õóãàöààíä ýðõ ÷ºëººã íü õÿçãààðëàí,
îëîí íèéòýýñ òóñãààðëàæ, òóñãàé äýãëýì á¿õèé õîðèõ àíãè, ãÿíäàíä
àëáàäàí áàéëãàäàã òºðèéí àëáàäëàãûí õàòóó öýýðëýë àãóóëñàí àðãà
õýìæýý þì.
Õîðèõ ÿëûã ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õýä ãýõ÷ëýí íàñ,
õ¿éñèéí áàéäëûã õàðãàëçàí òóñ òóñàä íü ýäë¿¿ëýõýýñ ãàäíà ÿëòàíä
¿ç¿¿ëýõ ýðõèéí õÿçãààðëàëòûí õýð õýìæýýãýýð ººð õîîðîíäîî ÿëãàðàõ
äýãëýìòýé õîðèõ àíãè áîëîí ãÿíäàíä ýäë¿¿ëäýã. Ýíý íü õ¿íä, îíö õ¿íä
ãýìò õýðýãòíýýñ õºíãºí, õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýã ¿éëäñýí õ¿ì¿¿ñèéã,
îíö àþóëòàé áîëîí ðåöåäèâ ãýìò õýðýãòí¿¿äýýñ àíõ óäàà ãýìò õýðýã
¿éëäñýí õ¿ì¿¿ñèéã òóñãààðëàí ÿëûã ýäë¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áàéäàã.

УДШ, Ханс Зайделийн Сан. “Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тайлбар”, 2010 он, Зохиогчдын
хамтлаг. 162-163 дугаар хуудас

Мөн тэнд
175
Ýðõ ç¿éí îð÷èí
Ìîíãîë Óëñàä ãýìò õýðýã ¿éëäýæ, ãýì áóðóóòàé íü ø¿¿õýýð

òîãòîîãäñîí õ¿íä õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõäýý Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 52 äóãààð
ç¿éëèéí 52.4-ò “Õîðèõ ÿëûã æèðèéí, ÷àíãà, îíöãîé äýãëýìòýé õîðèõ
àíãè áîëîí ãÿíäàíä ýäë¿¿ëíý.”, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé
õóóëèéí 107 äóãààð ç¿éë “Áàðèâ÷ëàõ áàéð, æèðèéí äýëãýìòýé õîðèõ
àíãè”, 108 äóãààð ç¿éë ”×àíãà, îíöãîé äýãëýìòýé õîðèõ àíãè”, 109
ä¿ãýýð ç¿éë ”Ãÿíäàí” ãýñýí ç¿éë, õýñýãò çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí
äàãóó õîðèõ ÿëûã ýäë¿¿ëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñàä õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëæ áóé áàéäàë
Ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí äóíäæèéã àâ÷ ¿çâýë æèëä 5835 õ¿í õîðèõ

ÿë ýäýëäýã áàéíà. Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí àæèëòíû õèéñýí
ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä æèëäýý õîðèõ áàéãóóëëàãààð äàìæèæ
áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí òîî 12000, õàðèí õîðèõ áàéãóóëëàãûí àëáàíû
õ¿íèé ä¿ãíýëòýýñ ¿çýõýä æèëä äóíäæààð 6000 îð÷èì õ¿í õîðèõ ÿë
ýäýëäýã .
“Õîðèõ ÿëûí ºðòºã” ñýäýâò ñóäàëãààíààñ ¿çâýë õîðèõ ÿë ýäýëæ áóé
ÿëòàíä (õîðèõ áàéãóóëëàãûí çàõèðãààíû çàðäëûã îðóóëàí òîîöâîë)
íýã æèëä äóíäæààð 812.000 òºãðºã çàðöóóëäàã áºãººä ¿¿íèé 67 õóâèéã
ÿëòàíä ººðò íü çàðöóóëäàã. Æèëä äóíäæààð 5835 õîðèãäîë ÿë ýäýëæ
áàéíà õýìýýí ¿çýõ þì áîë çºâõºí õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä
4 òýðáóì 760 537265 òºãðºã òºñâººñ æèë òóòàì çàðöóóëæ áàéíà.
Áàðèâ÷ëàõ ÿë
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 51 ä¿ãýýð ç¿éëä áàðèâ÷ëàõ ÿëûã “ãýìò õýðýã

¿éëäñýí ýòãýýäèéã íèéãìýýñ òóñãààðëàí òîäîðõîé äýãëýì á¿õèé áàéðàíä
ãàíöààð÷ëàí áàéëãàõ çàìààð ñýòãýë ç¿éí íºëººëºë ¿ç¿¿ëýõ” õýëáýðýýð
ýäë¿¿ëýõýýð çààæýý. Ãýâ÷ áàðèâ÷ëàõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýäèéã æèðèéí
äýãëýìòýé õîðèõ àíãèä îëíîîð íü õîðèõ, ýñõ¿ë áóñàä õîðèãäëûí íýãýí
àäèë àæèë õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõ çýðãýýð õóóëüä çààñàí ÿë ýäë¿¿ëýõ
íºõöºë, æóðìûã çºð÷èæ, õ¿íèé ýðõèéã õîõèðîîõ ÿâäàë ìàø ò¿ãýýìýë
áàéíà. Èéíõ¿¿ õîðèõ, áàðèâ÷ëàõ ÿëûã ÿëãàìæã¿éãýýð ýäë¿¿ëñíýýð
Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí ÿëûí çîðèëãî áèåëýãäýõã¿éä õ¿ð÷ áàéíà.

Ц.Мөнхбат. УЕПГ-ын Ял эдлүүлэх ажиллагаанд хяналт тавх хэлтсийн хяналтын прокурор.,
“Хорих ялын хэрэгжилт өнөөгийн байдал”, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, Хууль дээдлэх ёс
сэтгүүл 2006 оны №2., 73 дах тал

Ä.Äàìäèíöýðýí. “Ø¿¿õèéí øèéäâýð, ò¿¿íèé õýðýãæèëò” èëòãýë. “Ýðõ ç¿éò òºð-õóóëü ¸ñíû
õýðýãæèëò” /¯íäýñíèé çºâëºãººíèé èëòãýë¿¿ä/. 2008 îí. 162 äàõü òàë.

Монгол Улсын хорих байгууллагын төрөл дэглэмийг нээлттэй, хаалттай тогтолцоонд
шилжүүлэх зарим асуудал” хэлэлцүүлэг., 2010 он. 32 дах тал
Áàðèâ÷ëàõ ÿëûã õóóëüä çààñàí çîðèëãî, øààðäëàãûí äàãóó ýäë¿¿ëýõ
íºõöºë, áîëîìæèéã òºð áèé áîëãîõ, èéíõ¿¿ áèé áîëãîæ ÷àäàõã¿é ãýæ
¿çâýë ò¿¿íèéã ÿë øèéòãýëèéí òºðëººñ á¿ðìºñºí õàñàõààñ ººð àðãàã¿é
þì. Ýíý íü õóóëü òîãòîîã÷èéí õóâüä õàìãèéí õÿëáàð ìýò áîëîâ÷
õàìãèéí ìóó õóâèëáàð ìºí.
Áàðèâ÷ëàõ ÿëûã “ãàíöààð÷ëàí” ýäë¿¿ëýõ íºõöºë, øààðäëàãûã áèé
áîëãîæ ÷àäâàë óã ÿë íü õîðèõ ÿëûí àëüòåðíàòèâä íýëýýä ¿ð íºëººòýé
áàéõ áîëîìæòîé.
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿í íü Ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõ
øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ òóõàé õóóëü, Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí
ñàéäûí òóøààëààð áàòëàãäñàí “Õîðèõ àíãèéí äîòîîä æóðàì”-ä çààñàí
ýðõ ç¿éí îð÷èíä íàñàíä õ¿ðýã÷èäòýé íýãýí àäèë íºõöºëä öàãäàí
õîðèãäîæ, õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéíà. Öààøèä íàñàíä õ¿ðýýã¿é (õ¿¿õäýä)
õ¿ì¿¿ñèéí õîðèõ àíãèéí äîòîîä æóðìûã òóñãàéëàí ãàðãàæ, ìºðäºí
àæèëëàõ õýðýãòýé.
Ìîíãîë Óëñûí õîðèõ àíãèéí äýãëýìèéí òàëààðõ òàéëáàðûã
¿çâýë:
Æèðèéí äýãëýìòýé õîðèõ àíãè: low (minimium)-regime prison-
õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýðýãòýé ÿëòàí, ò¿¿í÷ëýí îíö àþóëòàé õ¿íä
ãýìò õýðýãò ÿë øèéòãýãäñýí, îíö àþóëòàé ãýìò õýðýãò òîîöîãäñîíîîñ
áóñàä ýìýãòýé ÿëòíû õîðèõ ÿëûã ýäë¿¿ëíý.
×àíãà äýãëýìòýé õîðèõ àíãè: medium–regime prison-õ¿íä ãýìò
õýðýã ¿éëäñýí, ýñâýë óðüä õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéñàí ýðýãòýé ÿëòàí, îíö
õ¿íä ãýìò õýðýã ¿éëäñýí, îíö àþóëòàé ãýìò õýðýãòíýýð òîîöîãäñîí
ýìýãòýé ÿëòàí õîðèõ ÿëûã ýäë¿¿ëíý.
Îíöãîé äýãëýìòýé õîðèõ àíãè: Special regime prison-îíö õ¿íä ãýìò
õýðýã ¿éëäñýí áóþó îíö àþóëòàé ãýìò õýðýãòíýýð òîîöîãäñîí ýðýãòýé
ÿëòíû õîðèõ ÿëûã ýäë¿¿ëíý.
Õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé, õààëòòàé òºðºë äýãëýìèéí õýëáýðèéã
çºâõºí íýð òîìú¸îíä øèëæ¿¿ëýí, îð÷óóëñàí áàéäëûã ¿çýõýä Ìîíãîë
Óëñ íü îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íýëýýä äºõºæ î÷ñîí, 3 òºðëèéí äýãëýì
á¿õèé õîðèõ àíãèä ÿë ýäë¿¿ëæ áàéãàà ìýò õàðàãäàõààð áàéíà. Áóñàä
îðíû òóðøëàãûã ñóäàëæ, õîðèõ ÿëûí òîãòîëöîîíû òàëààð îð÷óóëãûí
øèíý íýð òîìú¸î õýðýãëýñíýýð áàéäàë ººð÷ëºãäºõã¿é íü îéëãîìæòîé
òóë ãàäíû ñàéí òóðøëàãà áóþó îëîí óëñûí ñòàíäàðò æèøèãò õîðèõ
ÿë ýäë¿¿ëýõ íºõöºë, æóðìûã õýðõýí íèéö¿¿ëñýí áàéäëààð ä¿ãíýõ íü
ç¿éòýé þì.
Òàéëáàð: Õîðèõ àíãèéí òºðºë, äýãëýìèéã “imprisonment type”
ýñõ¿ë “prison security levels” ãýõ çýðãýýð ÿëãààòàé íýðëýñýí áàéãààã
àíõààðàõ. Òóõàéëáàë õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé õýëáýðèéã “îpening

“Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí öàãäàí õîðèõ áàéð, õîðèõ àíãèéí äîòîîä æóðàì áîëîâñðóóëàõ”
ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí, 2009 îí, ÕÇ¯Õ. ÝÝЗÊÑ.

С.Нарангэрэл “Эрх зүйн эх толь бичиг” /Dictionary of law/ 2008 он, 498 дах тал
prison” ãýæ ÕÁÍÃÓ àíãèëñàí áàéõàä ×åõ óëñàä prisoners in minimium

security” õýìýýí àíãèëæýý.

Ãàäààäûí çàðèì îðíû õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé òºðºë, äýãëýì
Ãàäààäûí ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí áè÷ñýíèéã ¿çâýë çàðèì îðíû

õîðèõ àíãèéí òºðºë, äýãëýì íü ïåíîëîãèéí10 õºãæëèéí ¿å øàòóóäàä
òóõàé á¿ð çîõèöñîí áàéäëààð õºãæèæ, òºëºâøèæ èðñýí áàéíà. Õóó÷èí
ÇÑÁÍÕÓ çàäðàí áóòðàõ ¿åä “ÃÓËÀÃ”11-èéí òîãòîëöîîã õóóëáàðëàí
õýðýãëýæ áàéñàí “ïîñòêîììóíèñò” ãýñýí òîäîòãîëòîé Ýñòîíè, Ëàòâè,
Ïîëüø, ×åõ, Óíãàð ãýõ ìýò îðîí Åâðîïûí õîëáîîíä íýãäýí îðîõûí
òóëä ýð¿¿ãèéí áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ñèñòåìäýý
öîî øèíý ººð÷ëºëò õèéæ, õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëñàí ñòàíäàðòûã
õ¿ëýýí çºâøººð÷, òîäîðõîé ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò õèéæ áóé çàðèì
øèíý÷ëýë, ººð÷ëºëòèéã Åâðîñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýõ çîðèëòûí õ¿ðýýíä
ýäãýýð óëñûí ñàéí òóðøëàãûã çýýëäýí àâàõ, ººðèéí õºðñºíä áóóëãàõ
çýðãýýð áîäèòîé àæëûã öàã àëäàëã¿é õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé þì.
Ñóäàëæ ¿çñýí ãàäààäûí óëñóóäàä:
• Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæîî øèíý÷ëýõ;
• Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèä
ººð÷ëºëò õèéõ;
• Òóñãàéëñàí õóóëü ãàðãàõ (Prison Act);
• Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèéí õîðèõ ÿëûí õýñýãò íýìýëò,
ººð÷ëºëò õèéæ õîðèãäëûã íýýëòòýé, õààëòòàé äýãëýìä ÿë
ýäë¿¿ëýõ, àæèë õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ òóõàé áîäëîãûí
áàðèìò áè÷èã ãàðãàõ
• Õ¿íèé íººöèéã øèíý íºõöºëä àæèëëàõ áýëòãýëèéã õàíãàõ
çýðýã öîãö àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà.
ÕÁÍÃÓ
ÕÁÍÃÓ-ûí ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæ íü îëîí õóóëü (Ýð¿¿ãèéí
õóóëü, ßëûí òóõàé õóóëü, Øîðîíãèéí òóõàé õóóëü çýðýã)-èàñ á¿ðääýã.
ßëòíûã íèéãìèéí ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ¿éö, íèéãýìø¿¿ëýõ,
çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã íýýëòòýé õààëòòàé òºðºë äýãëýìä
ÿëãàìæòàé ýäë¿¿ëýõ çîðèëãûã ßëûí òóõàé õóóëü (1975 îí) àãóóëñàí
áàéäàã. 1977 îíä áàòëàãäñàí “Øîðîíãèéí òóõàé” (Prison Act) õóóëü

http://legislationline.org/documents/action/popup/id/5779

Dirk Van Zyl Smit, Frieder Dünkel, / 2011/ “Imprisonment today and tomorrow: international per-
spectives on prisoners’ rights and prison conditions
10
Penology: deterrence, prison, prison reform, prisoner abuse, prisoners’ rights, rehabilitation,
recidivism, retribution
11
“GULAG” нь хорих ангийн төрөл, дэглэмийн социалист системийн үеийн нэн түгээмэл
хэлбэр бөгөөд хүний эрхийг ихэд дордуулсан, бусад байдлаар нэр төрийг нь гутаан
доромжилж эрүүдэн шүүж харьцдаг байсан систем. Одоогийн зарим постсоциалсит орнууд
ЗСБНХУ-ын хорих ангийн төрөл дэглэмийг хуулбарлан хэрэглэж байв.
òóñ òóñ õàìààðíà. ÕÁÍÃÓ-ûí Øîðîíãèéí òóõàé õóóëèéí çîðèëãî
íü õîðèõ ÿëûí íýýëòòýé õýëáýð ÿëòíûã õýâèéí àìüäðàëä ýðã¿¿ëýí
îðóóëàõ, õóóëüä çàõèðàãäàõ, ººðèéí ¿éëäëèéí àëèâàà õàðèóöëàãûã
õ¿ëýýõ, õýâèéí àæèëëàæ àìüäðàõûã õàíãàæ õàðèóöàõàä ñóðãàäàã.
Ýíý çîðèëãûí ¿íäñýí à÷ààëëûã õîðèõ áàéãóóëëàãûí íèéãìèéí àëáà
¿¿ðäýã.
Òóñ óëñàä õàðüöàíãóé õºíãºí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí, öººí æèëèéí
õîðèõ ÿëòàé ÿëòíóóäûã íèéãýìä äàñãàõ, õºíäèéð¿¿ëýõã¿é áàéõ
çîðèëãîîð ñóëëàãäàõààñ íü ºìíº “íýýëòòýé” àíãèä áàéëãàäàã.
Õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé õýëáýð íü:
• ãýðòýý õàðèõàä áýëòãýõ (furlough and Hafturlaub) ;
• áîãèíî õóãàöààíû õîðèõ õýëáýð (Ausgang);
• àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ äýãëýì (Freigang) ãýñýí ãóðâàí ÿëãààòàé
äýëãýìòýé. Ãýðòýý õàðèõàä áýëòãýõ äýãëýì íü õóàíëèéí 21
ºäðèéí ºìíººñ, áîãèíî õóãàöààíû õîðèõ õýëáýð íü õîðèõ
áàéãóóëëàãààñ ãàäóóð ºäºðò õýäýí öàã àæèë ýðõëýõ áîëîìæ
îëãîäîã, õàðèí àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ äýãëýì íü õîðèõ àíãèéí
õÿíàëòààñ ãàäóóð õºäºëìºð ýðõë¿¿ëäýã (ñàðä 500 äîé÷ ìàðê).
Ýíý õýëáýð íýëýýä ò¿ãýýìýë áºãººä Ãåðìàíû íèéò õîðèõ àíãèéí
60 õóâü íü èéì íºõöºëòýé áàéíà.
1980-ààä îíä Ãåðìàíû Õóóëü ç¿éí ÿàìíû äýðãýä “Íèéãìèéí

òóñëàëöààíû õ¿ðýýëýí” áàéãóóëàãäñàí áà òýíä õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéã
ñóäàëæ, ãîë êîìïàíè, áóñàä àæ àõóéí íýãæ áîëîí øààðäëàãàòàé áóñàä
áàéãóóëëàãàòàé õîëáîîòîé àæèëëàæ, ñóëëàãäàæ áóé õ¿ì¿¿ñò ãýð
á¿ëèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áýðõøýýëýý ãýòëýõýä íü òóñëàõóéö çºâëºãºº
ºãäºã áàéíà.
Õîðèõ áàéãóóëëàãûí çàõèðãàà, íèéãìèéí àæèëòíóóä õºäºëìºðèéí
áèðæòýé íÿãò õàðèëöàí àæèëëàæ, àæ àõóéí àëü ÷èãëýëèéí áàéãóóëëàãà
ºðãºæèí òýëæ áàéãààã õàðãàëçàí òýíä àæèëëàõ ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ
÷èãëýëýýð ñóðãàëòûí ìàòåðèàëëàã áààçûã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã.
ßëòíû õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààã õýä õýäýí ¿å øàòàíä
õóâààäàã:
• Õîðèõ áàéãóóëëàãûí íºõöºëä äàñàõ ¿å;
• Çàñðàí õ¿ì¿¿æèõ ¿å
• Ñóëëàãäàõàä áýëòãýõ ¿å.
Õîðèõ ÿë ýäëýõ á¿õèé ë ¿å øàòàíä íèéãìèéí àæèëòàí òýäíèéã

ñóäàëæ, õóâèéí õýðýãò íü òºëºâëºãººíèé äàãóó ä¿ãíýëò áè÷äýã. Ýíýõ¿¿
òºëºâëºãººíä:
1. Õààëòòàé áîëîí íýýëòòýé õîðèõûí àëü íºõöºëä áàéõ;
2. Èæèë õàðüöàà á¿õèé õýñýãò áóñàäòàé õàìò áàéæ áîëîõ ýñýõ;
3. Àæèë õèéõ, ìýðãýæèë ýçýìøèõ, ìýðãýøèõ áîëîí äàâòàí
ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ;
4. Ìýäëýãýý äýýøë¿¿ëýõ;
5. Òóñãàéëñàí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ;
6. ßë ýäëýõ íºõöºëèéã õºíãºð¿¿ëýõ;
7. Ñóëëàãäàõûí ºìíº àæèë ã¿éöýòãýõ ãýñýí õýëáýðòýé áàéíà.
×ºëººò àìüäðàëä îðóóëàõûí òóëä õîðèõ ÿëûí äýãëýìèéã áóóðóóëæ

áîëîõ áà ñóëëàãäàõààñ 3 ñàðûí ºìíº 7 õîíîãèéí ÷ºëºº îëãîõ, ìºí
õîðèõ áàéãóóëëàãààñ ãàäóóð ÷ºëººòýé ÿâàõ ýðõòýé ÿëòàíä ñàð á¿ð
6 õîíîãèéí ÷ºëºº îëãîäîã. Ýíý íü äýýð äóðäñàí 3 òºðºë, äýãëýìèéí
îíöëîãò òîõèðñîí áàéíà.
ÕÁÍÃÓ-ûí õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé òºðºë, äýãëýìèéã ¿çâýë òóñ
óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèàñ ãàäíà “ßë øèéòãýëèéí òóõàé õóóëü”
(Penal Code), “Øîðîíãèéí òóõàé õóóëü” (Prison Act) ãýõ ìýò ñàëáàð
õóóëèóä ¿éë÷èëäýã, õîðèõ íýýëòòýé õýëáýð¿¿ä áîëîõ Ãýðò íü õàðèõàä
áýëòãýõ õýëáýð (furlough-Hafturlaub), áîãèíî õóãàöààíû õîðèõ õýëáýð
(Ausgang) çýðýã íü Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí áàðèâ÷ëàõ, àëáàäàí
àæèë õèéëãýõ ÿëòàé õóóëü÷èëñàí õýëáýðèéí õóâüä òºñòýé ìýò áîëîâ÷
òóõàéí óëñûí ÿëûí òîãòîëöîîíû îíöëîãòîé á¿ðýí íèéöñýí, çàð÷èì,
çîðèëãûí õóâüä ýðñ ÿëãààòàé áàéíà.
Ýñòîíè Óëñ12
Ïîñòñîöèàëèñò îðîí ãýãäýõ ýíý óëñ Åâðîïûí õîëáîîíä àìæèëòòàé
íýãäýí îðîõûí òóëä 1994 îíä Ýð¿¿ãèéí õóóëü (Criminal code) áîëîí
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ (Code of Enforcement procedure) òóõàé
õóóëüäàà çàð÷ìûí øèíæòýé ººð÷ëºëò õèéæýý. Èíãýñíýýð ºìíº áàéñàí
“ÃÓËÀÃ”-èéí õîðèõ ëàãåðààñ á¿ðýí òàòãàëçàæ õîðèõ ÿëûí òºðºë,
äýãëýìèéã:
• Closed prison;
• Semi- closed prison;
• Open prison ãýæ àíãèëñàí áàéíà.
Òóñ óëñ õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé õýëáýðèéã Ø¿¿õèéí øèéäâýð

ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí 98, 119-124 ä¿ãýýð ç¿éëä çààõäàà àæèë
õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîìæòîé áàéõ, ãýð á¿ëèéíõýíòýéãýý óóëçàæ, ººðò
òîõèðñîí õºäºëìºð ýðõëýõ òàëààð îðóóëñàí áàéíà. Òóñ óëñ 1996-
1997 îíä Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëü áîëîí õîðèõ
áàéãóóëëàãàäàà òîìîîõîí ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýë õèéæ óëìààð 2000
îíä Øîðîíãèéí òóõàé õóóëü (Prison Code) -èéã áàòëàí ãàðãàæýý. Ýíý
õóóëèéã áàòëàí ãàðãàõäàà Ãåðìàí, Ôðàíö óëñûí õîëáîãäîõ õóóëèóäûí
çàðèì õýñãèéã ñóäàëæ ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð “çýýëäýí” àâ÷ õýðýãëýñýí
áàéíà.
Ôèíëàíä Óëñ13
12
http://legislationline.org/documents/action/popup/id/5715 /холбогдох хуулийг хавсаргав/
13
Penal code of Finland буюу Финландын ялын тухай хуулийг хавсаргав.
Ôèíëàíäûí õîðèõ áàéãóóëëàãà îíöãîé, æèðèéí, íýýëòòýé ãýñýí
ãóðâàí òºðëèéí äýãëýìä õóâààãääàã. Îíöãîé äýãëýìä ÿë ýäýëæ
áàéãàà ÿëòíûã íèéãìýýñ òóñãààðëàæ ìàíàé óëñûí ÷àíãà äýãëýìòýé
òºñòýé íºõöºëä áàéëãàäàã áàéíà. Æèðèéí äýãëýìä ÿë ýäýëæ áàéãàà
õîðèãäëóóä õîîðîíäîî óóëçàæ áîëîõ áà õÿíàã÷èéí õàðãàëçààòàéãààð
ãàäóóð ÿâæ áîëäîã.
Íýýëòòýé õîðèõ àíãèä îðãîõ çóãòàõààñ ñýðãèéëñýí õàøàà, òîð
áàéõã¿é áºãººä ÿëòàí ºðººíèéõºº ò¿ëõ¿¿ðèéã ýçýìøèæ äîòîð íü
÷ºëººòýé ÿâàõ, ìºí ýíãèéí õóâöàñ ºìñäºã. Çàðèì òîõèîëäîëä õîðèõ
ÿëûã 8 ñàð õ¿ðòýë àëáàäàí àæèë õèéëãýõýýð ñîëüæ áîëäîã. 20-200
öàãèéí àëáàäàí àæèë õèéõäýý 7 õîíîãò 2 óäàà 3-4 öàã àæèëëàäàã.
Ýíý ÿëààð ñîëüñîí íºõöºëä àæèë ñóðãóóëèàñàà õºíäèéðºëã¿é, ãýð
á¿ëèéíõýíòýéãýý àìüäàð÷ ã¿éöýòãýäýã áàéíà.
Ôèíëàíäûí ßëûí òóõàé (Penal Code) õóóëèàð ÿëòíûã àëü áîëîõ
åðäèéí àæ àìüäàðëûí íºõöºëä îéð áàéëãàõ, “õîðèãäîíî” ãýäýã íü
ìºí ÷àíàðòàà õ¿íä øèéòãýë òóë ò¿¿íèéã ÿíç á¿ðèéí íýìýëò àðãà,
õýðýãñëýýð õ¿íäð¿¿ëýõã¿é áàéõ, óëìààð ÿìàð íýã àíêåò, áàðèìò
áè÷èãò ÿë ýäýëæ áàéñíûã äóðäàõã¿é áàéõààð òóñ òóñ çààñàí áàéäàã.
Èõ Áðèòàíè14
Õîðèõ áàéãóóëëàãà íü Èõ Áðèòàíèéí Äîòîîä õýðãèéí ÿàìàíä áàéõ
áºãººä äàðààõ õýëáýðòýé áàéíà.
• 3-ààñ äýýø æèëòýé ÿëòíóóäûí íýãäñýí õîðèõ àíãè;
• 12 ñàðààñ äýýø ÿë ýäëýõ àíõ óäàà ÿë øèéòã¿¿ëñýí ÿëòíóóäûí
õîðèõ àíãè;
• 21 -ýýñ äýýø íàñíû ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä¿¿äèéí õîðèõ
àíãè;
• Àíõ óäàà ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ÿëòíóóäûí õîðèõ àíãè;
• 21 õ¿ðòýë íàñíû õ¿ì¿¿ñò çîðèóëàãäñàí õîðèõ àíãè;
• Íàñàíä õ¿ðýýã¿é÷¿¿äèéí áîãèíî õóãàöààãààð çàñàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ òºâ¿¿ä áàéäàã.
ßëòíû ÿë ýäëýõ õóãàöààã äàðààõ áàéäëààð àíãèëäàã. ¯¿íä:

1. Òóðøèëòûí õóãàöàà (ãàíöààðàíã íü áàéëãàõ);
2. Çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿å (õàìòààð áàéëãàæ, õºäºëìºðò òàòàí
îðîëöóóëàõ);
3. Õóãàöààíààñ ºìíº òýíñýí ñóëëàõ (ÿëûí 4/3-èéã ýäýëñýíèé
äàðàà).
Çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áîëîí ñóëëàõûí ºìíº áàéðøëûí çàâñàð

øèëæèëòèéí ¿å ãýæ áîëîõ “õàãàñ ÷ºëººòýé ¿å” áàéäàã áºãººä ýíý ¿åä
õÿíàã÷ã¿éãýýð àæèëä ãàð÷, ãàäíà îð÷èíòîé ÷ºëººòýé õàðüöäàã ýíý
õýëáýð ººð îëîí óëñàä ò¿ãýýìýýë òàðõñàí áàéäàã íü íèéãìèéí àìüäðàëä
14
http://legislationline.org/documents/action/popup/id/7236
àìæèëòòàé äàñàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
ÀÍÓ
ÀÍÓ-ûí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà íýã òàëààñ Õóóëü ç¿éí
ÿàì, íºãºº òàëààñ îðøèí áàéãàà íóòàã äýâñãýðèéí çàñàã çàõèðãààíä
äàâõàð õàðúÿàëàãääàã. Õîðèõ ÿëûã :
• Õîëáîîíû;
• Ìóæèéí;
• Îðîí íóòãèéí ÿë ýäë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãàä ýäë¿¿ëäýã áàéíà.
Îð÷èí öàãèéí ÀÍÓ-ûí ÿë ýäë¿¿ëýõ áàéãóóëàãûí á¿òöýä “Îáîðí

ñèñòåì”15ãîëëîõ áàéð ñóóðü ýçýëäýã àæýý. ÀÍÓ-ûí õîðèõ àíãèóäàä
õàòóó òîãòîîñîí áîëîí óÿí õàòàí òîãòîîñîí äýãëýì æóðàì àëü àëü íü
¿éë÷èëäýã áàéíà.
ÀÍÓ-ä õîðèõ àíãèéã äàðààõ ãóðâàí òºðºëä àíãèëäàã:
1. Äýýä çýðãèéí õÿíàëòûí ò¿âøèíòýé õààëòòàé õîðèõ;
2. Õàìãààëàëòûí äóíä ò¿âøíèé õîðèõ, ýíý íü ÿëòàí íîìûí ñàíä
î÷èõ, ñàëõèíä ãàðàõ áîëîìæòîé;
3. Õÿëáàðøóóëñàí ò¿âøíèé õîðèõ áóþó “íýýëòòýé õîðèõ”.
Íýýëòòýé õîðèõ àíãè íü çýâñýãëýñýí õàìãààëàëòã¿é, õºíãºí

äýãëýìòýé, õîðèãäîãñîä íü ãàäíû áàéãóóëëàãàä õºäºëìºð ýðõëýõ
ýðõ ýäýëäýã áàéíà. Íýýëòòýé äýãëýìä õîðèõ ÿë ýäëýãñäèéí ýðõýëäýã
õºäºëìºðèéí ãîë ÷èãëýë íü áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ, çàì çàñàõ,
õºäºº àæ àõóéí áîëîí áóñàä àæèë áàéäàã.
Ò¿¿í÷ëýí íàñàíä õ¿ðýýã¿é÷¿¿äèéí õîðèõ ÿëûã õ¿ì¿¿æëèéí
ñóðãóóëüä ýäë¿¿ëäýã, äýãëýì, õàðóóë õàìãààëàëòûí íºõöºë íàñàíä
õ¿ðýã÷äèéíõòýé æèøèõýä õàðüöàíãóé çººëºí áàéäàã. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õîðèãäëóóä ºäºðò íü õîðèõ àíãèéí áàéðëàëä áàéðëàí àæèëëàæ, ñóðàõ
áºãººä øºíº íü ãýðòýý î÷èæ õîíîæ áîëäîã. Ýíý íü õîðèãäëóóäûí
õ¿ì¿¿æèëä íààøòàé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã àæýý.
ÀÍÓ-ä ñ¿¿ëèéí ¿åä ýðõ ÷ºëººã íü õýñýã÷ëýí õÿçãààðëàõ,
òóõàéëáàë, õîðèõ áàéãóóëëàãààñ ãàäóóð áàéæ ñóð÷, àæèëëàõàà õýâèéí
¿ðãýëæë¿¿ëýõ øèéòãýëèéí õýëáýð íýëýýä ò¿ãýýìýë áîëæ áàéíà.
ßïîí Óëñ16
ßïîí Óëñ íü “Ñóëëàãäàãñàäàä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ òóõàé”, ”Íàñàíä
õ¿ðýýã¿é ÿëòíû ÿëûã ýäë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí òóõàé”, “Øîðîíãèéí
òóõàé õóóëü” áîëîí áóñàä ýðõ ç¿éí àêòààð ýíýõ¿¿ õàðèëöààã
çîõèöóóëäàã áàéíà.
ßïîí Óëñûí ýð¿¿ãèéí ÿë íü:
15
АНУ-ын ял эдлүүлэх тогтолцоо нь муж улс бүхэнд өөр байдаг бөгөөд Оборн нэртэй хорих
ял эдлүүлэх хэлбэр түгээмэл байдаг.
16
http://www.cas.go.jp/jp/seisaku/hourei/data/PC.pdf
1. Áàãà õýìæýýíèé òîðãóóëü;
2. Òîðãóóëü;
3. Áàðèâ÷ëàõ;
4. Àëáàäàí áîëîí àëáàäàí õºäºëìºðë¿¿ëýõã¿éãýýð õîðèõ;
5. Öààçààð àâàõ ãýñýí òºðë¿¿äòýé.
ßë ýäë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí á¿òöýä óðüä÷èëàí õîðèõ áàéð, íàñàíä

õ¿ðýã÷äèéí áîëîí íàñàíä õ¿ðýýã¿é÷¿¿äèéí õîðèõ áàéãóóëëàãà
áàãòàíà. ßïîíû ÿë ýäë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà íü íýëýýä òºâëºðñºí áîëîâ÷
íàðèéâ÷èëñàí àíãèëàëòàé áàéäàã
Õîðèõ ÿë øèéòãýãäñýí ÿëòíûã:
• Õºíãºí ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ;
• Ãàäààäûí èðãýí;
• 8 ààñ äýýø æèëèéí õîðèõ ÿëòàé;
• 20 õ¿ðòýëõ íàñíû çàëóó÷óóä;
• Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë ñóë, ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñ ãýäãýýð òóñ òóñ
àíãèëäàã.

Õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé ñèñòåìèéã áàãà õýìæýýãýýð õýðýãæ¿¿ëæ
ýõýëæ áàéãàà áîëîâ÷ õîðèãäëûã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿íäñýí àðãà õýðýãñýë
íü áèåèéí õ¿÷íèé õºäºëìºð ãýæ ¿çäýã. Õîðèãäëóóä íü ºäºðò 8, äîëîî
õîíîãò 44 öàã àæèëëàäàã áàéíà.
ÎÕÓ
1996 îíä áàòëàãäàí ãàðñàí Ýð¿¿ãèéí ÿë ýäë¿¿ëýõ õóóëü íü 24 á¿ëýã,
190 ç¿éëýýñ á¿ðäýíý. ÎÕÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí ÿë ýäë¿¿ëýõ õóóëü íü Ìîíãîë
Óëñûí ØØÃÒÕ-òàé çàð÷ìûí õóâüä îëîí ç¿éëýýð ÿëãààòàé.
• Õîðèãäëûí ÿëûã íèéãìýýñ òóñãààðëàõã¿éãýýð ýäë¿¿ëýõ áàéäàë;
• Áàðèâ÷ëàõ ÿë ýäë¿¿ëýõ;
• Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ;
Õîðèãäëûã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿íäñýí õýðýãñýëä:

• ßë ýäë¿¿ëýõýä ìºðäºõ òîãòîîñîí äýãëýì, æóðàì;
• Íèéãìèéí àøèã òóñòàé õºäºëìºð;
• Åðºíõèé áîëîâñîðëûí áîëîí ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëò,
îëîí íèéòèéí íºëººëºë.
Ñóäàëãààíû ä¿ãíýëò
Íýã. ÕÁÍÃÓ, ÝÑÒÎÍÈ, ÔÈÍËÀÍÄ, ÈÕ ÁÐÈÒÀÍÈ, ÎÕÓ, ßÏÎÍ,

ÀÍÓ ãýñýí 7 îðíû õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé õààëòòàé äýãëýì, ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëòûã õàðüöóóëàí ñóäëàâ. Òóõàéí óëñóóä íü ýðõ ç¿éí
òîãòîëöîîíû îíöëîãîîñ øàëòãààëààä õîðèõ àíãèéí òºðºë, äýãëýìèéã
íýýëòòýé, õààëòòàé òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõäýý äàðààõ áàéäëààð
øèéäâýðëýæýý. ¯¿íä:
Õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà çàì Îðíóóä

1. Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæîî øèíý÷ëýõ - ßïîí
2. Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí òóõàé - Ôèíëàíä
õóóëü òîãòîîìæèä ººð÷ëºëò õèéõ
3. Òóñãàéëñàí õóóëü ãàðãàõ (Prison Act or - Ýñòîíè
Penal Code) - ÕÁÍÃÓ
- ÀÍÓ
- È õ
Áðèòàíè
4. Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèéí õîðèõ ÿëûí - ÎÕÓ
õýñýãò íýìýëò, ººð÷ëºëò õèéæ õîðèãäëûã
íýýëòòýé, õààëòòàé äýãëýìä ÿë ýäë¿¿ëýõ,
àæèë õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ òóõàé
áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã ãàðãàõ
Õî¸ð. Ñóäàëñàí îðíóóäàä õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé,

õààëòòàé òºðºë, äýãëýìèéã õóóëü÷ëàõäàà äàðààõ õóóëü òîãòîîìæèéã
áàòëàí ãàðãàõ, ýñâýë ººð÷ëºõ, øèíý÷ëýõ áàéäëààð òóñãàñàí áàéíà.
¯¿íä:
1. Ýð¿¿ãèéí õóóëü (Criminal code);
2. Õîðèõ áàéãóóëëàãûí (ø¿¿õèéí øèéäâýð áèåë¿¿ëýõ) òóõàé
õóóëü;
3. ßëûí òóõàé õóóëü (Penal code);
4. Øîðîíãèéí òóõàé õóóëü (Prison Code, Imprisonment code,
Prison Act).
Ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû îíöëîãîîñ øàëòãààëàí õîðèõ ÿëûã ýäë¿¿ëýõ

àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò àäèëã¿é áîëîâ÷ á¿õýëäýý õîðèõ
ÿëûã ýäë¿¿ëýõäýý õîðèõ áàéãóóëëàãàä àæèëëàõ õ¿íèé íººö, áîëîâñîí
õ¿÷íèé ÷àäàâõèæóóëàëò, ÿëòíûã íèéãýìø¿¿ëýõ òîäîðõîé òºðëèéí
àæëóóä, ýðãýëò óóëçàëò, õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîìæ, õîðèãäëûí ÿë
ýäëýõ îð÷èí çýðãýýðýý ÿëãàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ÕÁÍÃÓ-ä õýðýãëýæ
áàéãàà õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé õýëáýðèéí çàðèì íü áàðèâ÷ëàõ ÿëòàé
òºñòýé áîëîâ÷ ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àëáà íýãæ, õýëòñèéí çîõèîí
áàéãóóëàëò òóñ òóñäàà áàéäàã.
Ãóðàâ. Õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé òºðºë, äýãëýìòýé äýýðõè îðíóóäûí

õóâüä ÿëòíûã õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã äýëãýðýíã¿é
áºãººä òîäîðõîé çààæ ºãñºí áàéíà. Ýíý íü :
• Õîðèõ áàéãóóëëàãààñ ãàäóóð õºäºëìºð ýðõëýõ, (Ýñòîíè);
• Õîðèõ áàéãóóëëàãà äîòîð áóþó ñóëàãäàõààñ ºìíº õºäºëìºð
ýðõëýõ (ÕÁÍÃÓ) ;
• Ãýðýýãýýð õºäºëìºð ýðõëýõ, (ÀÍÓ, ÎÕÓ, ßïîí) ;
• Ø¿¿õýýñ íîãäóóëñàí õîðèõ ÿëûã õºäºëìºð ýðõëýõ õýëáýðýýð
ñîëèõ (Ôèíëàíä) ãýõ ìýò÷èëýí ÿëãàâàðòàé òóñãàæ ºãñºí ÷ õîðèõ
àíãèéí õààëòòàé äýãëýìýýñ ÿëãàãäàõ ãîë øèíæ íü àæèë õèéëãýõ,
õºäºëìºð ýðõëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëñýíä áàéíà.
Äóðäñàí îðíóóäàä ÿëòíû õºäºëìºð ýðõëýëòèéã ÿâóóëàõäàà ýíý òàëààð

áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã, õºòºëáºð, òºëºâëºãºº, æóðàì, çààâàð ãàðãàõäàà
þóíû ºìíº õîðèõ àíãèä õºäºëìºð ýðõëýõ ñóðãàëò, äàäëàãàæóóëàëòûí
àñóóäëûã øèéäâýðëýñíèé äàðààãààð ýðõëýõ õîðèãäëûí õºäºëìºð
ýðõëýëòèéí òàëààð òóñãàæýý. Çàðèì îðîíä òóõàéëáàë, Ýñòîíè óëñûí
Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí ç¿éë, õýñãèéã ¿çýõýä õîðèõ àíãèéí
ãàäíà õºäºëìºð ýðõëýõ õóãàöàà, õîðèõ àíãèä áàéõ õóãàöàà, àæëûí
õºëñ, ñóðãàëò, õºäºëìºð ýðõýëæ áîëîõã¿é áàéäàë, íàñíû õÿçãààð ãýñýí
áàéäëààð íýãá¿ð÷ëýí òîäîðõîé õóóëü÷èëæýý.
Ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä ãàðãàõ ñàíàë, çºâëºìæ
Õîðèõ àíãèéí òºðºë, äýãëýìèéã íýýëòòýé, õààëòòàé òîãòîëöîîíä

øèëæ¿¿ëýõýä àíõààðàõ äàðààõ á¿ëýã àñóóäëûã àíõààðàõ. ¯¿íä:
Íýã. Ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé

õºðºíãº çàðäëûã òºñºâò õ¿ðýëöýýòýé ñóóëãàæ ºãºõ. Áàðèâ÷ëàõ ÿë çýðýã
õîðèõ ÿëûí àëüòåðíàòèâûã õóóëüä çààñàí íºõöºë, æóðìûí äàãóó
ýäë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, õîðèõ àíãèéí íýýëòòýé
áàéõ õóâèëáàðûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý èðãýíä äºõºìòýé õóâèëáàðûã
ñîíãîæ àâàõ. Òóõàéëàõàä, õîðèõ ÿëûí íýýëòòýé, õààëòòàé äýãëýìèéã
òóñãàõäàà Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí Åñä¿ãýýð á¿ëýã. Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãûí
çîðèëãî, òºðºë, Àðàâäóãààð á¿ëýã. ßë íîãäóóëàõ ãýñýí á¿ëã¿¿ä,
Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé õóóëèéí çàðèì õýñýãò íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëñíààð øèéäíý ãýæ ¿çýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. ¯¿í
äýýð íýìæ áàðèâ÷ëàõ ÿëûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò, ýäë¿¿ëýõ õýëáýðèéã
èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîæ, ÿëòíûã íèéãýìø¿¿ëýõ òàëààð õóóëèéí çààëòûã
òîäîòãîõ õýðýãòýé.
Îäîî íýýëòòýé äýãëýìèéã òóðøèëòààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà Äàðõàí-
Óóë àéìàã äàõü õîðèõ àíãèàñ ãàäíà æèðèéí äýãëýìòýé õîðèõ àíãè
áîëîí ýìýãòýé÷¿¿ä, íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí õîðèõ àíãèéã íýýëòòýé
äýãëýìä øèëæ¿¿ëýõäýý “Õîðèõ àíãèéí äîòîîä æóðàì”, “ßëòíûã
íèéãýìø¿¿ëýõ õºòºëáºð”-ûí óÿëäààã õàíãàõ.
Õî¸ð. Ãàäààäûí çàðèì îðíû ñàéí õóâèëáàðûã ººðèéí õºðñºíä

áóóëãàæ “íóòàãøóóëàõ”-äàà çºâõºí íýýëòòýé ãýñýí íýð òîìú¸îíä
àíõààðàõààñ èë¿¿òýé ÿëòíûã õºäºëìºðëºõ, íèéãýìä àæèëëàæ,
ãýð á¿ëèéíõýíòýéãýý õîëáîîòîé áàéõ áîëîìæ îëãîñîí, îëîí óëñûí
ñòàíäàðòàä íèéöñýí áàéõ øèíæèéã ýíý òýðã¿¿íä õàðãàëçàõ. Ìîíãîë
Óëñàä ÿëòàí ÿë ýäýëæ áàéõ õóãàöààíäàà õºäºëìºð ýðõýëæ õîõèðëîî
áàðàãäóóëàõ òàëààð ÿìàð íýãýí ñàíàà÷èëãàã¿é, õîðèõ àíãèéí ç¿ãýýñ
õºäºëìºð ýðõë¿¿ëäýã áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí õºëñ íü ÿëòíû ºäºð òóòìûí
õýðýãöýý áóñàä ç¿éëä çîðèóëàãääàã, õºäºëìºðèéí õºëñíèé ¿íýëãýý
(ØØÃÅÃûí äàðãûí 1/53 òîîò òóøààëààð áàòëàãäñàí) áàãà, ýðýãòýé
ÿëòíóóä áîëîí íàñàíä õ¿ðýýã¿é ÿëòíóóä õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîìæ
áàãàòàé, ýíý òàëûí ìýäëýãã¿é áàéäàã. Ýñòîíè Óëñûí Õîðèõ ÿë ýäë¿¿ëýõ
òóõàé õóóëüä òóñãàñàí õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõ íºõöºë, õÿçãààð, õîðèõ
àíãèéí äîòîð áîëîí ãàäíà õºäºëìºð ýðõëýõ çýðýã áîëîìæèéã òóñãàõ.
Õîðèãäëûí õºäºëìºðëºæ õîõèðëîî íºõºí òºëºõ áîëîëöîîã
õàíãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ, ¿¿íä àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã
òàòàí îðîëöóóëàõ, òýäãýýðèéã óðàìøóóëàõ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä
àðãà õºø¿¿ðãèéã îëîõ. Òóõàéëáàë, Ôèíëàíä Óëñ õîðèõ àíãèä
íýýëòòýé õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõäýý õóâèéí õýâøëèéí àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàäàã òóðøëàãûã õàðãàëçàõ.
Àíõ óäàà õºíãºí, õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýã ¿éëäñýíèé óëìààñ õîðèõ
ÿëààð øèéòã¿¿ëñýí ÿëòíóóäûí õîðèõ ÿë ýäëýõ õóãàöààíäàà ýðõýëñýí
àæèë õºäºëìºðèéã àæèëëàñàí æèëä îðóóëàí òîîöîõ àñóóäëûã ñóäëàõ.
Òóõàéëáàë, 1996 îíä áàòëàãäñàí ÎÕÓ-ûí Ýð¿¿ãèéí ÿë ýäë¿¿ëýõ õóóëüä
õîðèãäëûí çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ êîëîíèéí ¿éëäâýðëýëä àæèëëàñàí
õóãàöààã óëñàä àæèëëàñàí õóãàöààíä îðóóëàí òîîöîõ, õºäºëìºðò
õàìðàãäàæ áàéãàà õîðèãäîëä æèëä àæëûí 12-18 õîíîãèéí àìðàëò
îëãîõ, 30 õ¿ðòýë íàñíû õîðèãäîë åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãàëòàä
çààâàë õàìðóóëæ áàéõààð õóóëü÷èëñàí áàéíà. (ÎÕÓ-ûí òóðøëàãà).
ÒªÐÈÉÍ ÀËÁÀ ÄÀÕÜ ÀØÈÃ ÑÎÍÈÐÕËÛÍ ÇªÐ×ËªªÑ
ÓÐÜÄ×ÈËÀÍ ÑÝÐÃÈÉËÝÕÈÉÍ ÒÓËÄ ÀÍÕÀÀÐÀÕ ÇÀÐÈÌ
ÀÑÓÓÄÀË
Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí

çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü
áîëîâñðóóëàõòàé õîëáîãäóóëæ çàéëøã¿é
àíõààðâàë çîõèõ õýä õýäýí àñóóäàë áàéíà.
Íýãä¿ãýýðò àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí
àñóóäëûã ãàäààä îðíóóäàä ÿìàð õóóëü
òîãòîîìæîîð çîõèöóóëæ áàéãààã îëîí
òàëààñ íü óë ñóóðüòàé ñóäëààä ººðèéí
îðíû îíöëîã íºõöºë, áàéäàëä íèéö¿¿ëýõ
çàìààð ìîíãîë õºðñºíä ìîíãîë àðãààð
Õóóëü ç¿éí äîêòîð, ñóóëãàõ õýðýãòýé. Õî¸ðäóãààðò àøèã
ïðîôåññîð Ë.Áàòæàâ ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí çýðýãëýë, õýëáýðèéã
çºâ àíãèëæ, ÿìàð ýðõ ç¿éí àêòààð
çîõèöóóëàõ ¸ñòîéã íàðèéí òîãòîîæ, òýð äàãóó õóóëèà áîëîâñðóóëàõ,
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü ç¿éòýé. Ãóðàâäóãààðò àøèã ñîíèðõëûí
çºð÷èëä ºðòºã÷äèéí õ¿ðýýã çºâ òîäîðõîéëæ, õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí
õýì õýìæýýã îíîâ÷òîé õóóëü÷èëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Èõýíõ óëñ îðíóóä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã ãóðâàí ¿íäñýí
õýëáýðýýð çîõèöóóëäàã þì áàéíà. Íýãä¿ãýýðò Êàçàõ, Ýñòîí çýðýã îðíóóä
Àâëèãûí ýñðýã åðºíõèé õóóëèàð, õî¸ðäóãààðò Ëàòâè, Ëèòâà, Êàíàä,
Ñåðáè çýðýã îðíóóä áèå äààñàí òóñãàé õóóëèàð, ãóðàâäóãààðò Àâñòðàëè,
Áîëãàð, Ìåêñèê, Ðóìûí, Ñëîâàê, Øèíý Çåëàíä çýðýã îðíóóä ¨ñ ç¿éí
ä¿ðìýýð òóñ òóñ çîõèöóóëäàã àæýý. Èéìýýñ ýäãýýð îðíóóäûí õóóëü
òîãòîîìæèéã ñàéòàð ñóäàëæ ÷óõàì þóã íü Àâëèãûí ýñðýã õóóëèéã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä, þóã íü Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí
çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü áîëîâñðóóëàõàä, þóã íü
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðìèéã øèíý÷ëýõýä àâ÷ àøèãëàâàë
çîõèñòîéã õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñãèéí õýìæýýíä
øèéäýõ õýðýãòýé. Òýãýýä äàðàà íü ººðèéí îðíû îíöëîãò íèéö¿¿ëýí
÷àìáàé áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí çýðýãëýë, õýëáýðèéã çºâ òîãòîîõ íü
õóóëü áîëîâñðóóëàõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ
äàðàà äàðààãèéí ¿å øàòíû àæèëä èë¿¿ äºõºìòýé áàéõ áîëíî.
Îëîí óëñûí ýíý ÷èãëýëèéí õóóëü òîãòîîìæ, ñóäàëãààíû ìàòåðèàëààñ
¿çýæ áàéõàä àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã çýðýãëýë, õýëáýðýýð íü òóñ òóñ
ãóðàâ àíãèëæ áîëîõîîð áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, õºíãºí çýðýãëýëèéí,
äóíä çýðýãëýëèéí, õ¿íä çýðýãëýëèéí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ãýæ
187
çýðýãëýëèéí õóâüä; ¸ñ ç¿éí õýëáýðýýð èëðýõ çºð÷èë, àøèã ñîíèðõëûí
õýëáýðýýð èëðýõ çºð÷èë, àâëèãûí õýëáýðýýð èëðýõ çºð÷èë ãýæ
õýëáýðèéí õóâüä òóñ òóñ àíãèëæ, óëìààð õóóëü òîãòîîìæîî ýíý äàãóó
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, øèíýýð áîëîâñðóóëàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó ãýæ
¿çýæ áàéíà.
Çýðýãëýë, õýëáýðýý äàãààä õàðèóöëàãûí àñóóäàë õºíäºãäºíº.
Òóõàéëáàë: õºíãºí çýðýãëýëèéí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ õ¿íäýâòýð
çýðýãëýëèéí, õ¿íäýâòðýýñ õ¿íä çýðýãëýëèéí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëä
øèëæèõèéí õýðýýð àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë íü ¸ñ ç¿éí õýëáýðýýñ àøèã
ñîíèðõëûí õýëáýðòýé, àøèã ñîíèðõëûí õýëáýðýýñ àâëèãûí õýëáýðòýé
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èëä øèëæèí ººð÷ëºãääºã ãýñýí ¿ã. ¯¿íýýñ
óëáààëàí ¸ñ ç¿éí çºð÷ëèéí õýëáýðýýð èëýðäýã õºíãºí çýðýãëýëèéí
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðýì
(øèíý÷ëýí áîëîñðîíãóé áîëãîõ)–ýýð, àøèã ñîíèðõëûí õýëáýðýýð
èëýðäýã õ¿íäýâòýð çýðýãëýëèéí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã Òºðèéí
àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü
(øèíýýð áîëîâñðóóëæ ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðèõ)-èàð, àâëèãûí õýëáýðýýð
èëýðäýã õ¿íä çýðýãëýëèéí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéã Àâëèãûí ýñðýã
õóóëü (íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëæ øèíý÷ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ)-èàð
òóñ òóñ çîõèöóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî áàéõã¿éòýé àäèë áîëñîí ìàíàé óëñûí õóâüä
õóóëèóäàä áàéãàà áîëîí áàéõ ¸ñòîé ýíý ÷èãëýëèéí õýì õýìæýý òîãòîîñîí
çààëòóóëûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, íýìæ îðóóëàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð
òàâèãäàæ áàéíà. ÓÈÕ-ààñ 2006 îíä áàòàëæ ìºðä¿¿ëñýí Àâëèãûí
ýñðýã õóóëèéã öàã ¿åèéí íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàí áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ õýðýãòýéã õýë¿¿ëýõ þóí. ßëàíãóÿà òóñ õóóëèéí “Õºðºíãº,
îðëîãûí ìýä¿¿ëýã ãàðãàõ” ãýñýí ãóðàâäóãààð á¿ëýãò òîäðóóëàõ, íýìýõ,
õàñàõ ãýýä õýíä ÷ îéëãîãäîõîîð, õî¸ðäìîë ñàíàà, îéëãîëò ºãºõººðã¿é
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ç¿éë, çààëò áàãàã¿é áàéãàà áîëíî.
Ò¿¿í÷ëýí õºðºíãº, îðëîãûí ìýä¿¿ëãèéã ÷ óëàì òîäîðõîé áîëãîõ
õýðýãòýé áàéíà. Ýíý ìýòýýð õóóëü çºð÷ñºí àëáàí òóøààëòàí, òºðèéí
àëáàí õààã÷äàä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûã òîäîðõîé áîëãîñîí íýìýëò,
ººð÷ëºëòèéã Àâëèãûí ýñðýã õóóëüä ÿàðàëòàé îðóóëæ áàòëóóëàõ íü
ç¿éòýé. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëæ Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí
çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü øèíýýð áîëîâñðóóëæ,
ãàðãàõ øààðäëàãà ÷ íèéãìèéí ç¿ãýýñ òàâèãäàæ áàéíà. Ò¿¿íýýñ
ãàäíà Çàñãèéí ãàçðûí 1999 îíû “Ä¿ðýì áàòëàõ òóõàé” 58 äóãààð
òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí òóøààëòíû ¸ñ ç¿éí
õýì õýìæýýíèé òóõàé” ä¿ðìèéã øèíý÷ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Ãàäààä,
äîòîîä õ¿÷èí ç¿éë õóðäàí ººð÷ëºãäºæ, öàã ¿å ìààíü ¿íýí÷ øóäàðãà,
õàðèóöëàãà ñàõèëãàòàé áàéõûã øààðäàæ áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä
áèä õóóëü òîãòîîìæîî óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü ç¿éä íèéöíý,
2011] ¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë 189
îëîí ò¿ìýí õ¿íäýòãýëòýé, èòãýëòýé äýìæèõ áîëíî.
Äýýðõ ãóðâàí òºðëèéí ýðõ ç¿éí àêòààð çîõèöóóëàãäàõ àøèã
ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí õ¿ðýý, çààãèéã çºâ, îíîâ÷òîé òîãòîîõ íü íýí
õàðèóöëàãàòàé áºãººä ÷óõàë àñóóäàë áèëýý. Òóõàéëáàë, Àâëèãûí
ýñðýã õóóëü, Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëü, Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðìýýð
çîõèöóóëàõ ãóðâàí òºðëèéí õàðèëöààíû õ¿ðýý, çààãèéã äàâõàðäàë,
õèéäýãäýë ãàðãàõã¿éãýýð òîäîðõîéëæ, Àâëèãûí ýñðýã õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñºë, Òºðèéí àëáà äàõü àøèã
ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëèéí òºñºë
áîëîâñðóóëàõäàà îíîâ÷òîé òóñãàõ õýðýãòýé. Ýíý õî¸ð õóóëèéã ÓÈÕ
áàòàëæ ìºðä¿¿ëñíèé äàðàà Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðìèéã
øèíý÷ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü èë¿¿ çîõèìæòîé áàéõ áîëîâ óó ãýæ
áîäíî.
Òºðèéí àëáàí õààã÷ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Òºðèéí àëáàíû

òóõàé õóóëü, Àâëèãûí ýñðýã õóóëü áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí
ýðõ, ¿¿ðãýý ¿íýí÷ øóäàðãààð, á¿ðýí ä¿¿ðýí õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãûí
¿¿äíýýñ ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíä ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õîðèãëîõ ç¿éëèéã
Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
òóõàé õóóëèéí òºñºëä óëàì íàðèéí, óëàì òîäîðõîé òóñãàõ õýðýãòýé.
Èíãýñýí òîõèîëäîëä õóóëü õýðýãæ¿¿ëýã÷, õóóëüä õÿíàëò òàâèã÷ àëü
àëü òàëûí õèéõ àæèë, õ¿ëýýõ õàðèóöëàãà ýìõ öýãöòýé áàéõ íºõöºë
á¿ðäýíý.
Òºðèéí àëáàí õààã÷ äîð äóðüäñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààñ
ò¿äãýëçýõèéã Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëèéí òºñºëä òóñãàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Íýãä¿ãýýðò àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ¿¿ñãýæ áîëîõ øèéäâýð áýëòãýõ,
õýëýëöýõ áóþó áàòëàõàä îðîëöîõ, ò¿¿í÷ëýí òèéì øèéäâýð ãàðãàõàä
ÿìàð íýãýí áàéäëààð õºíäëºíãººñ íºëººëºõººñ, õî¸ðäóãààðò õóóëü,
õÿíàëò, øàëãàëòûí áàéãóóëëàãà áîëîí àæëûí õýñýã áóþó òýäãýýðòýé
àäèëòãàõ èæèë òºðëèéí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ íü
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ¿¿ñãýõýýð áîë òóõàéí àæëûí õýñýã áîëîí
áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõààñ òóñ òóñ ò¿äãýëçýíý. Ãóðàâäóãààðò
òºðèéí àëáàí õààã÷ øèéäâýð áýëòãýõ, õýëýëöýõ áóþó áàòëàõ
àæèëëàãààíä îðîëöîõ íü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ¿¿ñãýíý ãýæ ¿çýõ
õàíãàëòòàé ¿íäýñëýë áàéíà ãýæ ¿çâýë áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà óã àëáàí
õààã÷èéã òóõàéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõîîñ ò¿äãýëç¿¿ëæ áîëíî.
Ýíý øèéäâýðèéã èðãýä áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ
áè÷ãýýð èð¿¿ëñýí ìýäýýëëèéí äàãóó òóõàéí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
õóâèéí àøèã ñîíèðõëûí ìýä¿¿ëãèéã ¿íäýñëýæ ãàðãàíà. Äºðºâä¿ãýýðò
òºðèéí àëáàí õààã÷ ººðèéí àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëèéí òàëààð ººðèéí
øóóä óäèðäëàãà áîëîí òóõàéí øèéäâýð áýëòãýõ, õýëýëöýõ áóþó
áàòëàõ àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà áóñàä ýòãýýäýä óã àæèëëàãàà
ýõëýõýýñ ºìíº áóþó ò¿¿íèé ÿâöàä áè÷ãýýð ò¿äãýëçýõ òóõàé ìýäýãäýíý.
Õàðèí èéì ìýäýýëýë áîëîí ìýäýãäýë àâñàí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà
òýäãýýðèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø òîäîðõîé áîãèíî õóãàöààíû äîòîð
òºðèéí àëáàí õààã÷èéã òóõàéí ¿éë àæèëëàãààíä öààøèä îðîëöóóëàõ
ýñýõ òàëààð áè÷ãýýð øèéäâýð ãàðãàæ, ò¿¿íèéã òºðèéí àëáàí õààã÷
áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýéã õóóëü÷èëæ ºãâºë çîõèíî.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä äîð äóðüäñàí äºðâºí
íèéòëýã ¿íäýñëýëýýð Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëèéí òºñºëä õîðèã òàâèõ íü ç¿éòýé.
Íýãä¿ãýýðò àëáàí òóøààëûí áàéäëàà ç¿é áóñààð àøèãëàõ òàëààð
õîðèãëîõ ç¿éë, õî¸ðäóãààðò áóñäûã òºëººëºõºä õîðèãëîõ ç¿éë,
ãóðàâäóãààðò áýëýã áóþó ¿éë÷èëãýý õ¿ëýýí àâàõàä õîðèãëîõ ç¿éë,
äºðºâä¿ãýýðò õàíäèâ õ¿ëýýí àâàõàä õîðèãëîõ ç¿éë ãýæ íàðèéâ÷ëàí
òîãòîîæ ºãºõ õýðýãòýé.
Àëáàí òóøààëûí áàéäëàà ç¿é áóñààð àøèãëàõ òàëààð äàðààõü õîðèã
òàâèõ ¸ñòîé. Òóõàéëáàë, òºðèéí àëáàí õààã÷ íýãä ººðèéí á¿ðýí ýðõ,
ýðõ õýìæýý áîëîí íýðèéã áóñàä ýòãýýäèéí øèéäâýðò íºëººëºõ çîðèëãîä
àøèãëàæ øóóä áà øóóä áóñààð àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ¿¿ñãýõèéã,
õî¸ðò àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõäàà îëæ àâñàí ìýäýýëëèéã õóóëüä
çààñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä ººðèéí áîëîí ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë,
ñàäàíãèéí õ¿í, ººðèéí õàðèëöàã÷ íàðûí õóâèéí àøèã ñîíèðõîëä
àøèãëàõûã, ãóðàâò ººðèéí àëáàíû íýð áîëîí àëáàí òóøààëûí áàéäëàà
àëáàí ¿¿ðýãò õàìààðàõààñ áóñàä òîõèîëäîëä áèçíåñèéí øèíæòýé çàð
ñóðòàë÷èëãààíä àøèãëàõûã òóñ òóñ õîðèãëîíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà òºðèéí
àëáàí õààã÷ àëáàíû íýð áîëîí àëáàí òóøààëûí áàéäëûã ººðèéí ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í, õàðèëöàã÷ ýòãýýä õóâèéí
àøèã ñîíèðõîëäîî àøèãëàõûã õýðõýâ÷ çºâøººðºõ ¸ñã¿éã øèíýýð
áîëîâñðóóëæ áàòëóóëàõ äýýðõ õóóëüä òóñãàâàë çîõèíî.
Áóñäûã òºëººëºõºä òºðèéí àëáàí õààã÷èä äîð äóðäñàí ç¿éëèéã
õîðèãëîõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Òóõàéëáàë, òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
¿éë àæèëëàãàà íü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷èë ¿¿ñãýæ áàéãàà áîë;
ººðºº áóþó ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í, ýñâýë
ò¿¿íèé õàðèëöàã÷ ýòãýýä àëèâàà îðëîãî õ¿ëýýæ àâäàã õóâü õ¿í þì óó
õóóëèéí ýòãýýäòýé õàðèëöàæ àæèë õýðýã ÿâóóëæ áàéãàà áîë; ¿íäñýí
õºðºíãº áóþó õóâüöààíû 10 õóâèàñ äýýø õýñãèéã óã àëáàí õààã÷
ººðºº áóþó ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í, ýñõ¿ë
ò¿¿íèé õàðèëöàã÷ ýòãýýä ºì÷èëæ áàéãàà á¿õ òºðëèéí àæ àõóéí ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé áîë; òºðèéí àëáàí õààã÷ ººðºº áóþó ò¿¿íèé ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿í, ýñõ¿ë ò¿¿íèé õàðèëöàã÷ ýòãýýä
íü òóõàéí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, õÿíàëòûí áîëîí
ã¿éöýòãýõ àëáàíû ãèø¿¿í áîë, òóõàéí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàòàé
õîëáîîòîé áîë òóñ òóñ òºð áóþó íóòãèéí óäèðäëàãà, ýñõ¿ë òºðèéí áóþó
íóòãèéí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãûã òºëººëæ áîëîõã¿é ãýñýí õîðèãèéã
Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
òóõàé õóóëèéí òºñºëä òóñãàõ íü ç¿éòýé þì.
Áýëýã áóþó ¿éë÷èëãýý õ¿ëýýí àâàõòàé õîëáîãäóóëæ ÿìàð õîðèã
áàéâàë çîõèñòîéã ìºí õóóëüä òîäîðõîé òóñãàæ ºãºõ õýðýãòýé.
Òºðèéí àëáàí õààã÷ íü àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõòýé øóóä áóþó øóóä
áóñààð õîëáîîòîéãîîð áýëýã áîëîí ¿éë÷èëãýý øóóä áóþó øóóä
áóñààð àâàõûã õîðèãëîõ øààðäëàãàòàé.Áýëýã áîëîí ¿éë÷èëãýý ãýäýãò
òóõàéí àëáàí õààã÷èéí àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõòýé øóóä áóþó øóóä
áóñààð õîëáîîòîéãîîð ººðò íü, ýñõ¿ë ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í,
òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íä ¿íý òºëáºðã¿éãýýð áóþó õºíãºëºëòòýé ¿íýýð
øèëæ¿¿ëñýí ýä õºðºíãº áóþó ¿ç¿¿ëñýí ¿éë÷èëãýýã õàìðóóëàí
îéëãîâîë çîõèíî. Ãýõäýý òºðèéí àëáàí õààã÷, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí õ¿íèé áóñàä ýòãýýäýýñ õ¿ëýýí àâàõ áýëýã
áóþó ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿íãèéí äýýä õýìæýýã Òºðèéí àëáà äàõü
àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëèéí òºñºëä
òîäîðõîé çààæ ºãºõ øààðäëàãàòàé. Õàðèí áýëýã áóþó ¿éë÷èëãýýíèé
¿íý íü òýðõ¿¿ õýìæýýíýýñ õýòýðñýí òîõèîëäîëä òºðèéí àëáàí õààã÷
ýíý òóõàé áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà áóþó åðºíõèé ìåíåæåðò áè÷ãýýð
ìýäýãäýíý. Èéì íºõöºëä òóõàéí áýëãèéã óëñûí îðëîãî áîëãîõ, ýñõ¿ë
¿íèéí çºð¿¿ã òºëººä áýëãýý ýçýí íü àâàõ ýñýõèéã õóóëèéí òºñºëä
òîäîðõîé òóñãàâàë çîõèíî.
Ýíýõ¿¿ çààëòûã Òºðèéí àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëèéí òºñºëä èë¿¿ òîäîðõîé, óÿí õàòàí
ñóóëãàæ ºãñºí òîõèîëäîëä òºðèéí àëáàíä îäîî àæèëëàæ áàéãàà áîëîí
òºðèéí àëáàíààñ àëáàí ¸ñîîð ãàðñàí õ¿íèé öààøäûí ¿éë àæèëëàãàà,
àæëûí áàéäàë, àìüäðàë àõóéä íü áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë áîëîõûí
çýðýãöýý õóóëèéí áèåëýëòýä õÿíàëò òàâèõàä õÿëáàð äºò áàéõ áîëíî.
ÝÂËÝÐ¯¯ËÝÍ ÇÓÓ×ËÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÃ ÕÝÐÝÃÆ¯¯ËÝÕ
ÕÝÐÝÃÖÝÝ, ØÀÀÐÄËÀÃÀ ÁÈÉ
Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ íü ø¿¿õýä õýðýã ìàðãààí øèéäýõ àðãà ìºí.
Äýëõèéí îëîí îðîíä

ìàðãàëäàã÷ òàëóóäûã ø¿¿õýýñ
ºìíºõ øàòàíä ýâëýð¿¿ëýí
çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ºðãºí
õýðýãäýëýã áºãººä ýíý íü öàã
çàðäàë õýìíýñýí îíîâ÷òîé
àæèëëàãàà þì. Òýð äóíäàà ßïîí
óëñûí çóó÷ëàõ àæèëëàãààíû
òàëààð ñ¿¿ëèéí ¿åä ìàíàé
óëñàä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé
áàéäëààð ñóäëàæ áàéíà.
ÆÀÉÊÀ-èéí ýðõ ç¿éí
ÕÇ¯Õ-èéí Çàõèðãàà, øèíýòãýë,òóñëàëöàà òºñëèéí
õ¿ì¿¿íëýãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí äýìæëýãýýð 2006 îíä Ìîíãîëûí
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí ºìãººëºã÷äûí õîëáîîíû äýðãýä
Ä.Ìýíäæàðãàë “Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òºâ”-
èéã áàéãóóëæ ¿éë àæèëàãàà
ÿâóóëñààð èðñýí áºãººä 2010 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðààñ ýõëýí 2012 îíû
6 äóãààð ñàðûã äóóñòàë Èðãýíèé áîëîí ãýð á¿ëèéí õýðýãò “Ø¿¿õ
äýõ ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ” òºñºë íýðòýéãýýð
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà áºãººä 2011 îíû 5 äóãààð ñàðûí 1-
íä ò¿øèö ø¿¿õýýð ñîíãîãäñîí Äàðõàí-Óóë àéìàã äàõü Ñóì äóíäûí
ø¿¿õ áîëîí Íèéñëýëèéí Áàÿíç¿ð ä¿¿ðãèéí ø¿¿õýä íýýëòýý õèéæ
òóðøèëòûí õóãàöààíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãààã ÿâóóëæ áàéãàà
áºãººä òºñëèéí ¿éë àæèëëàãàà èõ óðãàøòàé ÿâàãäàæ áàéíà.
Ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ ãýäýã íü ìàíàé óëñûí õóâüä àíõ

óäààãàà øèíýýð ¿¿ñ÷ áàéãàà õàðèëöàà þì. Øèíý õàðèëöàà, îéëãîëò
õýäèé ÷ áóñàä îðíû õóóëü ç¿éí ïðàêòèêò íýãýíò õýâøèæ, ºðãºí
õýëáýðýýð ÿâàãääàã. Ýíý íü ýðõ ç¿éí ñî¸ë, óõàìñàðûã òºëºâø¿¿ëýõ,
ø¿¿õèéí áóñ àðãà çàìààð èðãýíèé õýðýã, ìàðãààíûã çóó÷ëàí
øèéäâýðëýíý ãýñýí îéëãîëò þì.
Ýâëýð¿¿ëýë áà çóó÷ëàë. Ýíý óõàãäàõóóí íü Ìîíãîë Óëñàä öîî øèíý

îéëãîëò áèø ÈÕØÕØÒÕ-èéí 74.6-ä Ýâëýðëèéí òàëààð òóñãàñàí
áàéäàã.
Ìºí Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé õóóëèéí ãó÷èí åñä¿ãýýð á¿ëýãò

http://www.medee.mn/content/2417.shtml
192
“çóó÷ëàë” ãýñýí çààëò áàéäàã. Çóó÷ëàëûí óõàãäàõóóíûã òàéëáàðëàõäàà
“Çóó÷ëàã÷, çóó÷ëóóëàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä õîîðîíäûí õàðèëöààã
çîõèöóóëäàã, èðãýíèé ýðõ ç¿é äýõ áóñäàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõòýé
õîëáîãäîæ ¿¿ññýí ¿¿ðãèéí íýãýí òºðºë áîëíî” ãýæ òàéëáàðëàñàí
áàéíà.
Ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ çàìààð ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ ãýõ îéëãîëòûã
äýëõèé íèéòýä àíãëè õýëíèé (Alternative Dispute Resolution) áóþó
ADR áóþó ìàðãààíûã õÿíàí øèéäâýðëýõ ñîíãîõ àðãóóä õýìýýí
òîìú¸îëæ èðñýí.
“Ìàðãààí øèéäâýðëýõ ñîíãîëòîò àðãà” áóþó èõýíõ òîõèîëäîëä
ADR ãýæ íýðëýãäýõ ýíýõ¿¿ îéëãîëò íü ìàðãààí øèéäâýðëýõ ºðãºí öàð
õ¿ðýýòýé ìåõàíèçìûã èëýðõèéëæ áàéäàã. Óã ìåõàíèçì íü ø¿¿õèéí
ïðîöåññûã áîäâîë ñîíãîëòòîé, õóãàöààíû õóâüä õýìíýëòòýé áàéäàã.
Õºãæèæ áàéãàà, ýñâýë øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé óëñ îðíóóäàä
ìàðãààí øèéäâýðëýõ ñîíãîëòîä àðãóóäûí ïðîãðàìì, ø¿¿õ òîãòîëöîîíä
èòãýõ èðãýäèéí èòãýë àëäàãäñàí óëñ îðíóóäàä õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé,
õàìãèéí ¿ð àøèãòàé õýðýãæèæ ÷àääàã.
Àëèâàà ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä ìàðãààíòàé õàðèëöààíû
îðîëöîã÷äûí ººðñäèéí èäýâõòýé, óõàìñàðòàé îðîëöîîã áèé áîëãîõ,
ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ººðñäºº çîõèöóóëàõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ, òýäíèé
ýä õºðºíãº, öàã çàâûã õýìíýõ, ýðõ ç¿éí óõàìñàðûã íü äýýøë¿¿ëýõ,
òºðèéí îðîëöîî, àëáàäëàãã¿éãýýð ñàéí äóðààð ãàðãàñàí øèéäâýðýý
áèåë¿¿ëýõ çàí áàéäëûã òºëºâø¿¿ëýõ íýã àðãà çàì áîë ìàðãààíûã
ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ çàìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà þì.
Ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíûã ýâèéí æóðìààð
øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà íü ìàíàé óëñàä óëñàä õýðýãæèõ áîëîìæ
íºõöºë áàéíà.
Õýðýâ ìàðãààíûã çîõèöñòîé áàéäëààð çºâ ãîëäèðîëä íü îðóóëæ
÷àäâàë ø¿¿õèéí ìàðãààí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä ìàø ÷óõàë ¿ð
ä¿íäýé àñóóäàë áîëîõ íü òîäîðõîé þì. Ø¿¿õýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ
àæèëëàãàà ãýæ ìàðãààíòàé àñóóäàëä ãîë÷ øóäàðãà áàéð ñóóðèíààñ
õàíäàõ ýðõ ç¿éí ìýäëýãòýé ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí äýìæëýãòýéãýýð
ìàðãàëäàã÷ òàëóóä õîîðîíäîî õàðèëöàí ÿðèëöàæ õýëýëöñýíèé ä¿íä,
ìàðãààíàà øèéäýõèéã õýëíý.
Ìàðãààíûã ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð øèéäýõ ãýñýí àòëàà ÿàãààä

ýíý ¿éë àæèëëàãààã ø¿¿õýä íýâòð¿¿ëýõýýð òºñºë õ¿ðòýë õýðýãæèæ
áàéãàà âý ãýñýí àñóóëò ãàð÷ èðíý?
Òàëóóäûí õîîðîíä íýãýíò ¿¿ññýí ìàðãààíûã ýâ ç¿éãýýð çîõèöóóëàõ

áîëîìæèéã òýäýíä îëãîæ, ýíý òàëààð ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ
íü ø¿¿õèéí àæèëëàãààíä øóóä íºëººëºõ ó÷èðòàé ø¿¿õýýð õýðýã
õÿíàí øèéäýõ àæèëëàãàà ººðºº íàðèéí øàò äàðààëàëòàé áàéäàã.
Ìàðãàæ áàéãàà òàëóóä õîîðîíäîî ýâ ç¿éãýýð ÿðèëöàí ìàðãààíàà
ººðñäºº øèéä¿¿ëæ ÷àäâàë ò¿¿íèéã íü ø¿¿õèéí ç¿ãýýñ áàòàëãààæóóëæ
òàëóóäûí ýâëýðýë ø¿¿õèéí øèéäâýð àäèë õ¿÷èíòýé áàéõ íü ÷óõàë
à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ø¿¿ã÷ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä
òàëóóäûã ýâëýð¿¿ëýõ òàëààð õóóëüä çààñíààñ èë¿¿ áàéäëààð èäýâõèòýé
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íü òàëóóäàä õàíäëàãà òºð¿¿ëýõ, ø¿¿õèéí
õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðèéã àëäàãäóóëàõ ìàãàäëàëòàé áàéäàã òóë ýíý
àæèëëàãààíä ºìãººëºã÷ îðîëöîõ íü çîõèìæòîé.
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí
(ÈÕØÕØÕ) 74 ä¿ãýýð ç¿éë Õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà, Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëü, Õºäºëìºðèéí
òóõàé õóóëèóäàä Ø¿¿õýä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõýä
¿íäýñëýë áîëîõóéö õóóëèéí çààëóóä òóñãàãäñàí áàéõ áºãººä ýíý òàëààð
íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí õóóëü õýðýãæèõýýð ÿðèãäàæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí ñóäàëãààíû òºâèéí ñ¿¿ëèéí 3

æèëèéí ñòàòèñòèê ìýäýýíýýñ õàðõàä:
• 2008 îíä Óëñûí õýìæýýíä íèéò èðãýíèé ìàðãààí 38120 õ¿ëýýæ
àâñàíààñ, øèéäñýí õýðýã 28480, ¿¿íýýñ 1721 õÿëáàðøóóëñàí
æóðìààð øèéäñýí áºãººä íèéò øèéäñýí õýðãèéí 6 õóâüòàé
òýíöýæ áàéíà;
àâñàíààñ, øèéäñýí õýðýã 35822 ¿¿íýýñ 3603 õÿëáàðøóóëñàí
æóðìààð øèéäñýí áºãººä íèéò øèéäñýí õýðãèéí 10 õóâüòàé
òýíöýæ áàéíà;
àâñàíààñ, øèéäñýí õýðýã 35787 ¿¿íýýñ 4892 õÿëáàðøóóëñàí
æóðìààð øèéäñýí áºãººä íèéò õýðãèéí 13 õóâüòàé òýíöýæ
áàéíà.
Ýíý íü íèéò ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû 30-40 õóâü þì.

Õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð øèéäñýí õýðã¿¿ä õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààã áîäâîë õàðüöàíãóé õÿëáàð, öàã çàâ, õºðºíãº ìºíãº,
õýìíýæ ÿâàãäàõ íü îéëãîìæòîé. Äýýðõ ñóäàëãààíààñ õàðõàä ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð øèéäýãäñýí õýðýã ìàðãààí ºñºõ
õàíäëàãà àíçààðàãäàæ áàéãàà õýäèé ÷ äýýðõ ìàðãààíóóä ø¿¿õýä
õàíäàõààñ ºìíº ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâàãäñàí áîë ø¿¿õèéí
à÷ààëàë äîð õàÿæ 30 õóâü áóóðàõ íü õàðàãäàæ áàéíà.
Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàë áà ø¿¿õèéí ÿëãàà: Ø¿¿õýä ø¿¿ã÷ íü õóóëèíä

çàõèðàãäàí øèéäâýð ãàðãàíà. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí àãóóëãà íü
òàëóóäûí õ¿ñýë çîðèãîîñ çºðºõ òîõèîëäîë ÷ áàéäàã. Õàðèí ýâëýð¿¿ëýí

Өдрийн сонин
çóó÷ëàëä áîë çóó÷ëàã÷ íü øèéäâýð ãàðãàõ áóñ òàëóóä õàðèëöàí
ÿðèëöàæ, áèå áèåäýý òîäîðõîé õýìæýýãýýð áóóëò õèéí ñàíàë íýãäýíý.
Èíãýñíýýð õóóëèéí äàãóó õàòóó, ÷àíãà áóñ óÿí õàòàí øèéäâýð ãàðãàæ
÷àääàã áàéíà.
Ìºí ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàëààð ìàðãààí øèéäâýðëýõèéí òóëä òàëóóäûí
áîäîë ñàíàà ìàø ÷óõàë þì. Òàëóóäûí áàéð ñóóðü çºð÷èëäºæ, õàðèëöàí
áóóëò õèéõ áîäîëã¿é áàéãàà òîõèîëäîëä ø¿¿õýä õàíäàõààñ ººð çàìã¿é.
Ø¿¿õýä òàëóóäûí áîäîë ñàíààíààñ õàìààðàëã¿éãýýð øèéäâýð ãàðãàäàã
òóë ººðèéí áóðóóãàà õ¿ëýýõã¿é áàéãàà õàðèóöëàãààñ ìºíãº ãàðãóóëæ
àâàõ ýñõ¿ë, íýõýìæëýë íü ¿íäýñëýëã¿é áîë õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ
áîëîìæòîé áºãººä òóõàé ø¿¿õèéí øèéäâýð íü òºðèéí ýðõ ìýäëýýð
àëáàäàí áèåë¿¿ëýõ áîëîìæòîé áà ø¿¿õèéí øèéäâýð íü çààâàë äàãàæ
ìºðäºõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé òóë øèéäâýð ã¿éöýòãýõ àëáààð äàìæóóëàí
ã¿éöýòã¿¿ëýõ áîëîìæòîé.Ø¿¿õèéí õóâüä 3 øàòíû òîãòîëöîîòîé òóë
øèéäâýðèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áîë äýýä øàòàíä õàíäàæ áîëîõ
áîëîâ÷ òýð õýìæýýãýýð õóãàöàà àëäàíà.
Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà Ø¿¿õèéí àæèëëàãàà

• Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé
• Ä¿ðìýý ìàðãàëäàã÷ õóóëèéí äàãóó, øààðäëàãàà
òàëóóä òîãòîîõ áîëîìæòîé òàéëáàðëàõ, íýõýìæëýë,
õàðèëöàí ÿðèëöàõ ¿íäñýí ìýä¿¿ëýã, áàðèìò íîòëîõ
ä¿ðìýý äàãàæ ìºðäºæ • Áè÷ìýë íîòëîõ áàðèìò,
áàéâàë, áóñäààð ÷ºëººòýé õàðèëöàí àñóóëò òàâèõ
• Öàã õóãàöàà, çàâàà ÷ºëººòýé • Ø¿¿õýýñ òîãòîîñîí ºäºð,
ñîíãîõ áîëîìæòîé çîõèã÷äûí òºëººëºã÷èéí
• Àøèã ñîíèðõîëûí çàâ ÷ºëºº. Çºâõºí ø¿¿õ äýýð
õîëáîãäîëòîé ýòãýýä¿¿äèéí ÿâàãäàíà.
îðîëöîî ÷ºëººòýé • Îðîëöîã÷ íü çîõèã÷ ýñ áîë
• Øèéäâýðëýõ àñóóäàë, ÿâö ò¿¿íèé òºëººëºã÷
äóíäàà ÿìàð÷ àñóóäëààð • Íýõýìæëýëä áè÷èãäñýí
çîõèöóóëàõ áîëîìæòîé øààðäëàãûí òàëààð ë çºâõºí
• Òîõèðîëöîîíä õ¿ðñýíýýð õýëýëöýíý.
àæèëëàãàà äóóñíà • Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã
ººð÷ëºõ
• Äàâæ çààëäàõ øàò
Ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà íü èðãýíèé áîëîí ãýð á¿ëèéí

õýðýãò äàðààõ ìàðãààíóóäûã ýâëðýëýýð áàòàëíà.
• Ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààí
• Àæèëòàí, àæèë îëãîã÷äûí õîîðîíä ¿¿ññýí ìàðãààí
• Õºðø¿¿äèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààí
• Èðãýä õîîðîíäûí çýýëèéí õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààí
• Õóãàöààíäàà ã¿éöýòãýýã¿é àëèâàà òºëáºðèéí ìàðãààí
• Îðîí ñóóöíû ò¿ðýýñèéí ìàðãààí çýðýã ìàðãààíóóäàä ýâëýð¿¿ëýí
çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ÿâàãäàíà.
Õîò ñóóðèí ãàçàð äàõü õ¿í àì íÿãòàðøèõ, øèëæèëò õºäºëãººí

èõñýõ õàíäëàãà íü ø¿¿õèéí àæëûí à÷ààëëûã íýìýãä¿¿ëýí õ¿íäð¿¿ëæ,
óëìààð ø¿¿õýýñ èðãýäýä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã áàãàñãàõ,
÷èðýãäýë, öàã õóãàöààíû àëäàãäàë áîëîí ¿ðã¿é çàðäëûã èõýñãýæ
áàéãààã äàí ãàíö ø¿¿õèéí îðîí òîî, õ¿íèé íººöèéí õàíãàìæààð
øèéäâýðëýõ áîëîìæã¿é òóë ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ äàðààõ
õýëáýðèéí àæèëëàãààã íýâòð¿¿ëýí, õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä
òóñãàõ õýðýãöýý øàðäëàãà áàéíà. Èéìä ø¿¿õèéí áîëîí ø¿¿õèéí áóñ
æóðìààð ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí õÿëáàðøóóëñàí æóðìààð
ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýõ íü èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé àæèë áîëîõ þì.
Àëèâàà ýðõ ç¿éí ìàðãààí øèéäâýðëýõýä ìàðãààíòàé õàðèëöààíû
îðîëöîã÷äûí ººðñäèéí èäýâõòýé, óõàìñàðòàé îðîëöîîã áèé áîëãîõ,
ýðõ ç¿éí õàðèëöààã ººðñäºº çîõèöóóëàõ ÷àäâàðòàé áîëãîõ, òýäíèé ýä
õºðºíãº, öàã çàâûã õýìíýõ, ýðõ ç¿éí óõàìñàðûã íü äýýøë¿¿ëýõ, òºðèéí
îðîëöîî àëáàäëàãã¿éãýýð ñàéí äóðààð ãàðãàñàí øèéäâýðýý áèåë¿¿ëýõ
çàí áàéäëûã òºëºâø¿¿ëýõ íýã àðãà çàì áîë ìàðãààíûã ýâëýð¿¿ëýí
çóó÷ëàõ çàìààð õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà þì.
Èéì àðãààð ìàðãààíûã øèéäâýðëýõ íü ìàø ¿ð ä¿íòýé áîëîõûã îëîí
îðîí õ¿ëýýí çºâøººð÷, ººð ººðèéí àðãà áàðèëààð õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
ßïîíä ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýðëýñýí õýðýã
ìàðãààíû òîî æèë á¿ð ºññººð áàéäàã þì áèëýý. Ìàðãàæ áóé òàëóóä
ìàðãààíàà ýöýñëýõèéí òóëä ø¿¿õýä õàíääàã íýõýìæëýë ºðãºäºë
ãàðãàõààð èðæ áóé õ¿ì¿¿ñò ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàã÷èéí òóñëàëöààã
àâàõ òàëààð ñàíàë áîëãîæ òàíèëöóóëñíààð ø¿¿õèéí áóñ æóðìààð
ìàðãààíàà øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã íü íýýõ àíõíû àëõàì õèéãäýíý.
Õýðâýý ýâëýð¿¿ëýí çóó÷ëàõ àæèëëàãàà ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿é áîë òàëóóä
ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõ íü íýýëòòýé þì.

Шүүх эрх мэдлийн шинэчлэл ба шудрага ёс үндэсний чуулганаас гарсан зөвлөмж.
ÓÐÀÍÛ ÑÀËÁÀÐ ÄÀÕÜ ÒªÐÈÉÍ ÎÐÎËÖÎÎ
Àëèâàà îðä ãàçðûã àøèã îëîõûí òóëä

ãàðãàæ àâñàí ýðäýñ áàÿëãàà óëñ îðíîî
õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä ýðæ, õàéæ, îëáîðëîäîã.
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ ãîë
õºäºëã¿¿ð íü ºíººãèéí íºõöºëä äîòîîäûí
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä ýçëýõ æèíãýýðýý ÷,
íýãäñýí òºñâèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõýä ýí
òýðã¿¿íä áè÷èãäýæ áàéãàà ñàëáàð áîë àøèãò
ìàëòìàëûí ñàëáàð þì.
Òóñ íèéòëýëäýý àøèãò ìàëòìàë òýð äóíäàà
ìàíàé óëñûí õóâüä øèíýõýí áºãººä íýëýýä
¿ð ºãººæ ºãºõ áîëîìæòîé óðàíû ñàëáàðûí
òàëààð, óðàíû ñàëáàð äàõü òºðèéí îðîëöîî
ÕÇ¯Õ-èéí Îëîí óëñûí
ÿìàð áàéãàà, öààøèä ÿìàð àðãà õýìæýý àâ÷
ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí
áîëîõ, ýíýõ¿¿ ñàëáàðòàà äýëõèéí õýìæýýíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé
òýðã¿¿ëæ áóé ãàäààäûí çàðèì îðíû òºðèéí àæèëòàí Ã.Õàëèóíàà
îðîëöîîíû òàëààð ºã¿¿ëýõ áîëíî.
Ìîíãîë îðíû óðàíû ñóäàëãàà 1948 îíîîñ ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã. ÇÕÓ-
ûí ãåîëîã÷èä Ìîíãîë îðíû óðàíû íèéò áîäèò áîëîí áîëîìæèò íººö
áàÿëãèéí õýìæýýã 80.0 ìÿíãàí òîíí ãýæ òîîöîîëñîí áà ¿¿íýýñ 59.0
ìÿíãàí òîíí íü ¿éëäâýðëýëèéí çýðãýýð áýëòãýãäñýí ãýæ ¿çäýã áàéíà.
Íýãýíòýý ýíý ñàëáðûí òºðèéí îðîëöîîíû òàëààð ÿðèõ ãýæ áàéãàà
òóë ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí îð÷íû çîõèöóóëàëòóóäûã àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé
áàéõ.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä Ìîíãîë Óëñûí èðãýäýä ºì÷ë¿¿ëñíýýñ
áóñàä ãàçàð, ò¿¿í÷ëýí ãàçðûí õýâëèé, ò¿¿íèé áàÿëàã, îé, óñíû íººö,
àí àìüòàí òºðèéí ºì÷ ìºíãýæ çààñàí íü àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàðûí
óäèðäëàãàä õóóëü ãîëëîõ ¿¿ðýãòýéã õàðóóëæ áàéãàà ÿâäàë þì. Ó÷èð íü
ãàçðûí õýâëèé ò¿¿íèé áàÿëàã òºðèéí ºì÷ áàéõ òóë, ò¿¿íèéã çàõèðàí
çàðöóóëàõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ íü çºâõºí õóóëèàð çîõèöóóëàãäàõ
¸ñòîé. Ìºí ýíý òàëààð Öºìèéí ýíåðãèéí òóõàé õóóëèéí 5.1-ä “ Ìîíãîë
Óëñûí ãàçðûí õýâëèéä îðøèæ áàéãàà öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàë
òºðèéí ºì÷ ìºí” õýìýýí çîõèöóóëñàí áàéíà.
Ìàíàé óëñûí õóâüä óðàíû ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëü,
Öºìèéí ýíåðãèéí òóõàé õóóëü, Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé
çºâøººðëèéí òóõàé õóóëü, Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëü,

“Монгол орны ураны нөөц баялаг ба төрийн авч хэрэгжүүлэх бодлогын тухайд” //2009
Сэрсэн говь III улирал

Үндсэн хууль-6
197
Àþóëòàé õîã, õàÿãäëûí èìïîðò, õèë äàìæóóëàí òýýâýðëýëòèéã
õîðèãëîõ, ýêñïîðòëîõ òóõàé õóóëü, Öºìèéí çýâñãýýñ àíãèä áàéõ òóõàé
õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèàð çîõèöóóëäàã.
Óðàíòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã çîõèöóóëàã÷ ãîë õóóëü áîëîõ Öºìèéí

ýíåðãèéí òóõàé õóóëèéã 2009 îíû 7 äóãààð ñàðûí 16-íû ºäºð áàòëàí
ãàðãàñàí áºãººä àøèãò ìàëòìàëûí îðäûí àøèãëàõ, óóë óóðõàéí
ýìõ çàìáðààã¿é, áàéãàëüä õàëòàé ¿éë àæèëëàãààã òàñëàí çîãñîîõ,
ñèñòåì÷ëýõ ¿¿äíýýñ ìºí îíäîî “Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ öàöðàã èäýâõò
àøèãò ìàëòìàë áîëîí öºìèéí ýíåðãèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî”-
ûã áàòëàí ãàðãàñàí.
Õýäèéãýýð òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õóóëü òîãòîîìæóóäûã
áàòëàí ãàðãààä áàéãàà ÷ ýäãýýð íü õîîðîíäîî çºð÷èëäºõ, óÿëäàà,
õîëáîîã¿é áàéõ òîõèîëäîë ãàðäàã. Òóõàéëáàë:
• Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä òºð ººðèéíõºº çàðäëààð
õàéãóóë õèéñýí áîë 51-ýýñ äîîøã¿é, õàðèí õàéãóóëàà ººðºº
õèéãýýã¿é áîë 34-ººñ äîîøã¿é õóâèéã ýçýìøèíý, Öºìèéí ýíåðãèéí
òóõàé õóóëèéí 5.2, 5.3-ò äýýðõ õóóëèéí àäèë çààëò îðñîí áàéäàã.
Ãýòýë ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëüä “Õóâüöàà áîë òóõàéí êîìïàíèéí
ºì÷ ìºí” ãýñýí çààëòòàé. Òîäîðõîé õýìæýýíèé õºðºíãº, õóâüöàà
ãàðãà÷èõñàí êîìïàíèéí 34-ººñ äîîøã¿é õóâèéã òºð ýçýìøèíý ãýäýã
íü ¯íýò öààñíû òóõàé õóóëüòàé çºð÷èëäºæ, õóóëèéí õîîðîíäûí
óÿëäàà àëäàãäàæ áàéíà,
• Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé
õóóëèéí 6.1, 6.2-ò çààñíààð òóñãàé çºâøººðëèéã 3 æèëýýñ äîîøã¿é
õóãàöààãààð îëãîíî, ìºí àíõ îëãîñîí õóãàöààíààñàà äîîøã¿é
õóãàöààãààð ñóíãàæ áîëíî ãýæ çààñàí áàéäàã áîë Öºìèéí ýíåðãèéí
òóõàé õóóëèéí 21.1-ò öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûã ýðýõ,
õàéõ, öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûã èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ,
òýýâýðëýõ, õàÿãäëûã áóëøëàõ áîëîí öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàë
àøèãëàñíû äàðàà ãàçàð íºõºí ñýðãýýõ òóñãàé çºâøººðëèéã 3 æèë
õ¿ðòýë õóãàöààãààð îëãîíî ãýæ çààñàí áàéäàã íü äýýðõ Àæ àõóéí
¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëèéí çààëòòàé
çºð÷èëäºæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë, íýã õóóëüä íü
òóñãàé çºâøººðëèéã 3 æèëýýñ äîîøã¿é õóãàöààãààð îëãîæ áàéõàä
íºãºº õóóëüä íü 3 æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð îëãîíî ãýñýí áàéãàà
þì. Ìºí Öºìèéí ýíåðãèéí òóõàé õóóëèéí 21.2-ò öàöðàã èäýâõò
àøèãò ìàëòìàëûã àøèãëàõ òóñãàé çºâøººðëèéã òåõíèê, ýäèéí

УИХ-ын “Монгол Улсын төрөөс цацраг идэвхт ашигт малтмал болон цөмийн энергийн
талаар баримтлах бодлого батлах тухай” 45 дугаар тогтоол

Цөмийн энергийн тухай хууль 5.2.“Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь
тогтоосон цацраг идэвхт ашигт малтмалын ордыг бусадтай хамтран ашиглах тохиолдолд
түүнтэй хамтран байгуулах компаний хувьцааны 51-ээс доошгүй хувийг төр үнэ төлбөргүй,
шууд эзэмшинэ”. 5.3. “Улсын төсвийн хөрөнгийн оролцоогүйгээр хайгуул хийж нөөцийг нь
тогтоон улсын нэгдсэн бүртгэлд бүртгэсэн орд газарт цацраг идэвхт ашигт малтмалын
ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч компанийн хувьцааны 34-өөс доошгүй хувийг төр
үнэ төлбөргүй, шууд эзэмшинэ”.

П.Алтангэрэлтэй “Уул уурхайн мэдээ”< www.vip76.mn> сурв. Б. Уянга (сүүлд 2009.11.10)
çàñãèéí ¿íäýñëýë, õÿíàëò øàëãàëòûí ¿ð ä¿íã õàðãàëçàí 20 æèë
õ¿ðòýë õóãàöààãààð îëãîíî ãýæ çààñàí áàéíà.
Äýýðõ çààëòààñ ¿çýõýä ìàíàé óëñûí õýìæýýíä àøèãò ìàëòìàëûí

òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé òóñãàé
çºâøººðºë ýçýìøèã÷ õóóëèéí ýòãýýäèéã ¿íäñýíä íü õî¸ð àíãèëæ
áîëîõîîð áàéíà.
• Õóóëèéí äàãóó àøèãò ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ ýðõ îëæ àâñàí
õàéãóóëûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé õóóëèéí ýòãýýä,
• Õóóëèéí äàãóó àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ýðõ îëæ àâñàí
õàéãóóëûí ¿éë àæèëëàãàà íü äóóñàæ öààøèä îëáîðëîëòûí ¿éë
àæèëëàãààíä îðîõîä áýëýí áîëñîí õóóëèéí ýòãýýä.
Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëèéí

18.1.1-ò “öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûí ýðýõ, õàéõ, àøèãëàõ,
èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ, òýýâýðëýõ, õàÿãäëûã áóëøëàõ, àøèãëàëòûí
äàðàà ãàçàð ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààã òóñãàé çºâøººðºëã¿éãýýð ýðõýëñýí
áîë õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãûã õóðààæ, ãýì áóðóóòàé èðãýíèéã
20000-50000, õóóëèéí ýòãýýäèéã 100000–250000 òºãðºãººð òîðãîíî”
ãýæ çààñàí áîë Öºìèéí ýíåðãèéí òóõàé õóóëèéí50.1.3-ò “òóñãàé
çºâøººðºëã¿éãýýð áóþó òóñãàé çºâøººðºëä çààñíûã çºð÷èæ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëñàí, ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã
àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâààã¿é, öàöðàãèéí îñîë, çºð÷ëèéí òîõèîëäëûã
òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãàä çîõèõ æóðìûí
äàãóó ìýäýãäýýã¿é áîë õóóëü áóñààð îëñîí îðëîãî, ¿éëäâýðëýñýí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóðààæ, çºð÷èë ãàðãàñàí èðãýíèéã õºäºëìºðèéí
õºëñíèé äîîä õýìæýýã 5-10, àëáàí òóøààëòíûã õºäºëìºðèéí õºëñíèé
äîîä õýìæýýã 10-15, êîìïàíèéã õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã 15-
25 äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîíî” ãýæ
çààñàí íü õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí õóâüä ìºí çºð¿¿òýé çààëò àãóóëàãäàæ
áàéíà. ªºðººð õýëáýë, íýã õóóëèéí ñàíêö íü òîðãóóëèéí ìºíãºí ä¿íã
øóóä òóñãàñàí áàéõàä íºãºº õóóëèéí ñàíêö íü òîðãóóëèéí ìºíãºí
ä¿íã õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã õýä äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíýýð
òîîöîõîîð çààñàí áàéãàà þì.
Ñàëáàð äàõü õóóëèéí çàðèì çîõèöóóëàëòàä çºð÷èëäººíòýé òàë
õàðàãäàæ áàéãàà õýäèé ÷ ýíý ñàëáàð äàõü áóñàä îðíû æèøèãò íèéöñýí
çîõèöóóëàëò ìºí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí õóâüä öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûí ñàëáàðûí
õºðºíãº îðóóëàã÷äàä òàâèõ íºõöºë, øààðäëàãûã Ìîíãîë Óëñûí
òºðººñ öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàë áîëîí öºìèéí ýíåðãèéí òàëààð

Ц. Ундрах (2009)“Ашигт малтмалын лиценз эзэмшигчийн эрх зүйн байдлыг харьцуулсан
судалгаа”//Хууль дээдлэх ёс, 4

Аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай зөвшөөрлийн тухай хууль-18

Цөмийн энергийн тухай хууль-50
áàðèìòëàõ áîäëîãîä åðºíõèé äºðâºí õýñýãò õóâààí äýëãýðýíã¿é òóñãàæ
ºãñºí íü óëñ îðíóóäûí õýìæýýíä äàãàæ ìºðäºæ áàéãàà åðºíõèé
íºõöºë, øààðäëàãàä íèéöýæ áàéíà. ¯¿íä:
• ªºðèéí îðíû ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäëûã íýìýãä¿¿ëýõýýð íºëºº
á¿õèé óëñ îðîíòîé õàðèëöàõ, Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò
îëáîðëîñîí öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûã ýíõèéí çîðèëãîîð,
äýëõèéí çàõ çýýëèéí ¿íýä õ¿ðãýæ áîðëóóëàõ ÷àäâàðòàé, ñàíõ¿¿ãèéí
õóâüä á¿ðýí áèå äààñàí áàéõ, öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûí
õàéãóóë, îëáîðëîëò, íºõºí ñýðãýýëòèéã õèéõ ñàíõ¿¿ãèéí
÷àäàâõòàé áàéõ, öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûí áîëîâñðóóëàëò,
áîðëóóëàëòààð äýëõèéí çàõ çýýëä òîãòâîðòîé, òýðã¿¿ëýõ áàéð
ñóóðü ýçýëñýí áàéõ, ¿éë àæèëëàãàà íü èë, òîä áàéõ;
• Òåõíèê òåõíîëîãèéí õóâüä öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàë
îëáîðëîõ, áîëîâñðóóëàõ îëîí æèëèéí òóðøëàãàòàé áàéõ, öàöðàã
èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûí îðäûí íººöèéã á¿ðýí àøèãëàõ òýðã¿¿íèé
òåõíîëîãèòîé áàéõ, öºìèéí òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéõ,
öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûã áîëîâñðóóëàõäàà ýäèéí çàñãèéí
èë¿¿ ¿ð àøèãòàé, ýêîëîãèéí õóâüä öýâýð, áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé
äýâøèëòýò òåõíîëîãè àøèãëàäàã áàéõ;
• Áàéãàëü îð÷èí, àþóëã¿é àæèëëàãààíû õóâüä óóë óóðõàéí
¿éëäâýðëýëèéí õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿é àæèëëàãààíû îëîí
óëñûí ñòàíäàðò, øààðäëàãûã õàíãàæ àæèëëàäàã áàéõ, öàöðàã
èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûã áîëîâñðóóëàõ, àøèãëàõäàà õ¿íèé ýð¿¿ë
ìýíäýä àþóëã¿é, áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëæ,
òåõíèêèéí áîëîí áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã ÷àíàðòàé õèéäýã
áàéõ;
• Íèéãìèéí àñóóäëààð á¿ñ íóòãèéí õºãæèë, ýð¿¿ë ìýíä,
áîëîâñðîë çýðýã íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ñàíàà÷ëàãàòàé
îðîëöäîã áàéõ, àæèëëàãñäûí ñóðãàëò, äàäëàãûí àñóóäëûã øèéäýæ
èðñýí òóðøëàãàòàé áàéõ, êîìïàíèéí çàñàãëàë áîëîí íèéãìèéí
õàðèóöëàãà, ¸ñ ç¿éí òàëààðõè äýëõèé íèéòýä õ¿ëýýí çºâøººðñºí
ñòàíäàðòûã õýâø¿¿ëñýí áàéõ çýðýã øààðäëàãóóäûã á¿ðýí õàíãàñàí
áàéõ ¸ñòîé ãýæ òóñãàñàí áàéíà.
Ìàíàé óëñûí õóâüä öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûí àñóóäëûã

Öºìèéí ýíåðãèéí ãàçàð10 õàðèóöàí ã¿éöýòãýæ áàéíà. Ýíýõ¿¿
áàéãóóëëàãà íü öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàë áîëîí öºìèéí ýíåðãè
àøèãëàõ, öºìèéí òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, öºìèéí ñóäàëãààã õºãæ¿¿ëýõ
òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, öºìèéí áîëîí
öàöðàãèéí õàìãààëàëò, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, ìýðãýæëèéí õÿíàëò
òàâèõ ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëäýã áàéãóóëëàãà þì.

УИХ-ын 1996 оны дугаар 43 тогтоолын хавсралт “Монгол Улсын төрөөс цацраг идэвхт
ашигт малтмал болон цөмийн энергийн талаар баримтлах бодлого” 3.3.2
10
“Төрийн захиргааны байгууллагын тогтолцоо, бүтцийн ерөнхий бүдүүвчийг батлах тухай”
Улсын Их Хурлын 2008 оны 12 дугаар сарын 19-ний өдрийн 43 дугаар тогтоол, “Засгийн газрын
тохируулагч, хэрэгжүүлэгч агентлаг байгуулах тухай” Засгийн газрын 2008 оны 12 дугаар
сарын 24-ний өдрийн 64 дүгээр тогтоолоор Монгол Улсын Ерөнхий сайдын эрхлэх ажлын
хүрээнд Засгийн газрын тохируулагч агентлаг-Цөмийн энергийн газар байгуулагдсан.
Öºìèéí ýíåðãèéí ãàçðûí ºíººäðèéí á¿òýö íü Îëîí Óëñûí Öºìèéí
Ýíåðãèéí Àãåíòëàãèéí àþóëã¿é àæèëëàãààíû øààðäëàãóóäàä
íèéöýõã¿é áàéíà. Îëîí óëñûí öºìèéí ýíåðãèéí àãåíòëàãààñ ãàðãàñàí
ñòàíäàðòàä “Õÿíàëò íü õºíäëºíãèéí áàéíà” ãýæ çààñàí áàéäàã. Ãýòýë
Öºìèéí ýíåðãèéí ãàçàð íü ººðºº ëèöåíç, çºâøººðëºº îëãîäîã, ¿éë
àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëäýã, öºìèéí áîëîí öàöðàãèéí õÿíàëòûí
ãàçàð íü á¿òýö äîòðîî áàéãàà íü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà õàðààò áóñ, áèå
äààñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã àëäàãäóóëñàí
áàéíà11.
Îëîí óëñûí æèøãýýñ ¿çýõýä óðàíû àøèãò ìàëòìàëòàé õîëáîãäñîí
¿éë àæèëëàãààã òºðèéí ºì÷èò êîìïàíè ýðõýëæ ÿâóóëäàã òóðøëàãà
áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2008-2012 îíû ¿éë àæèëëàãààíû
õºòºëáºðèéí12 2.2.4-ä “Óðàíû ñóäàëãàà, õàéãóóë, îëáîðëîëò,
áàÿæóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ,
áàòàëãààæñàí íººöèéã íýìýãä¿¿ëýí, îëáîðëîëòîä õºðºíãº îðóóëàõ
ñîíèðõîë á¿õèé ñòðàòåãèéí õºðºíãº îðóóëàã÷òàé õàìòðàí Ìàðäàé
çýðýã óðàíû îðäóóäûã àøèãëàæ ýõýëíý” ãýæ çààñàí. Äýýðõ çààëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä óðàíû ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýí ÿâóóëàõ òºðèéí
ºì÷èò êîìïàíè áàéãóóëàõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëæ Ìîíãîë
Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2009 îíû 2 äóãààð ñàðûí 11-íèé ºäðèéí
45 òîîò òîãòîîëîîð óðàí áîëîí áóñàä òºðëèéí öàöðàã èäýâõò àøèãò
ìàëòìàëûí ãåîëîãè õàéãóóë, îëáîðëîëòûí ¿éë àæèëëàãààíä äàíãààð
áîëîí áóñàä õóóëèéí ýòãýýäòýé õàìòðàí îðîëöîõ, òºðèéí òºëººëëèéã
çîõèõ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé “Ìîí-
Àòîì” Òºðèéí ºì÷èò õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíèéã
áàéãóóëàõààð áàòàëñàí13.
“Ìîí-Àòîì” Òºðèéí ºì÷èò ÕÕÊ-èéí ä¿ðìýíä çààñíû äàãóó:
• Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð óðàí áîëîí áóñàä öàöðàã
èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûí ãåîëîãèéí ñóäàëãàà, õàéãóóë õèéõ,
• Öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûí íººöèéã òîãòîîæ, ò¿¿íèéã
íýìýãä¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ,
• Öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëûã àøèãëàõ ¿éëäâýðèéí òåõíèê,
ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýë áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿íèéã áàðüæ áàéãóóëàõ,
¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ,
• Óðàíû õ¿äðèéã îëáîðëîõ, áîëîâñðóóëàõ, áàÿæóóëàõ ¿éë
àæèëëàãààã ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ,
• Ìîíãîë Óëñûí áîëîí îëîí óëñûí ãýðýýíä íèéö¿¿ëýí ýíõèéí
çîðèóëàëòààð óðàíû á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ýêñïîðòëîõ çýðýã ¿íäñýí
¿éë àæèëëàãààíóóäûã ÿâóóëàõààð çààæýý.
Á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä óðàíû ýðýë õàéãóóë, îëáîðëîëòîî ýðñ
11
УИХ-ын тамгын газар судалгаа, шинжилгээ, олон нийттэй харилцах төв.\2009\” Бодллогын
судалгаа шинжилгээ “ Уб
12
Засгийн газрын 2008-2012 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр 2.2.4
13
http://nea.gov.mn “Монгол Улсын ураны судалгаа, үйлдвэрлэлийн стратеги” 2009.12.4
íýìýãä¿¿ëæ ýíý ñàëáàð äàõü òºðèéí õÿíàëò, øàëãàëòûí îëîí
óëñûí ñòàíäàðòàä íèéöñýí áîäëîãî ÿâóóëæ áàéãàà Êàçàõñòàí Óëñûí
æèøýýíýýñ òîâ÷ äóðüäàõàä òóñ óëñ íü óðàí òºäèéã¿é öºìèéí ýð÷èì
õ¿÷òýé õîëáîîòîé õàðèëöààíä ñ¿¿ëèéí 10 æèë ýð÷èìòýé îðîëöîæ
áàéãàà áºãººä ýíý ÷ óòãààðàà ýíý ñàëáàð äàõü îëîí óëñûí õàìòûí
àæèëëàãàà ýð÷èìòýé õºãæèæ, îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöóóäàä íýãäýæ
îðñîí õàðüöàíãóé òóðøëàãàòàé îðîí ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý ÷ ¿¿äíýýñ
ýíý ñàëáàð äàõü ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàíäàà íýëýýäã¿é àíõààð÷ õýä
õýäýí õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòóóäûã áàòàëñàí áàéíà14.
Òóñ óëñûí ýíý ñàëáàð äàõü òîìîîõîí ýðõ ç¿éí àêòóóäûã
äóðüäâàë15:
• Àòîìûí ýíåðãèéã àøèãëàõ òóõàé õóóëü (1997.04.15 ¹93);
• Õ¿í àìûã öàöðàãèéí àþóëààñ õàìãààëàõ òóõàé õóóëü
(1998.04.23 ¹219);
• Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü (1997.07.15
¹160-1);
• Òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëü (2007.01.11 ¹214).
Ýíý ñàëáàð äàõü ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé ãîë òºðèéí áàéãóóëëàãà
áîë Êàçàõñòàí Óëñûí Àæ ¿éëäâýð áîëîí øèíý òåõíîëîãèéí ÿàìíû
äýðãýä ¿éë àæèëëàãààãàà ýðõýëæ áóé Àòîìûí ýð÷èì õ¿÷íèé õîðîî. Òóñ
áàéãóóëëàãà íü ýíý ñàëáàð äàõü àþóëã¿é áàéäàë, õàìãààëàë, õÿíàëòûí
¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýäýã. Õÿíàëò õýðýãæ¿¿ëýõ íýãýí ãîë õýðýãñýë áîë
òóñãàé çºâøººðºë îëãîëò, îëãîëòûí ¿éë ÿâö, òóñãàé çºâøººðºëòýé
íýãæ¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõ ÿâäàë þì. Òóñãàé çºâøººðëèéã
òóñ óëñûí Ýð÷èì õ¿÷, ýðäýñ áàÿëãèéí ÿàìíààñ îëãîæ õàðèí Õîðîîíû
õóâüä òóñ ¿éë àæèëëàãààã ¿íýí øóäðàãà, àâèëãàã¿é, ä¿ðýì æóðìûí
äàãóó ÿâóóëàõàä õÿíàëò òàâüæ, òîäîðõîé æóðàì, õºòºëáºð¿¿äèéã
áîëîâñðóóëäàã áàéíà16.
Êàçàõñòàí óëñûí õóâüä ìàíàé àäèë õàðüöàíãóé øèíý çàõ çýýë áºãººä
ÎÕÓ-òàé ò¿¿õýí õàðèëöààòàé, ìàðêåòèíã ñòðàòåãèéí çºâ áîäëîãûí
à÷ààð õýä õýäýí ò¿íøòýé íýãýí çýðýã àøèãòàé õýëáýðýýð àæèëëàæ,
çàõ çýýë äýõ íºëººãºº õ¿÷òýé íýìýãä¿¿ëæ ÷àäñàí áàéíà17.
Äýýðõ æèøýýí¿¿äýýñ õàðàõàä öàöðàã èäýâõò àøèãò ìàëòìàëòàé
õîëáîîòîé õàðèëöààã ìàø íàðèéí ÷àíä õóóëü ä¿ðýì áîëîâðóóëæ
çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. Ó÷èð íü ýíýõ¿¿ àøèãò ìàëòìàë
íü áóñàä òºðëèéí àøèãò ìàëòìàëûã áîäâîë õàéãóóë õèéõ, îëáîðëîõ,
òýýâýðëýõ çýðýã á¿õèé ë àñóóäëóóä íü ñòàíäàðòûí äàãóó ÿâàãäàõã¿é
áîë ýíýõ¿¿ ñòàíäàðòàà ÿëèìã¿é çºð÷èõºä íèéãýìä ó÷ðóóëàõ õîð
õºíººë íü ºíäºð ýðñäýë äàãóóëæ áàéäàã áàéíà. ¯¿íèé íýã òîä æèøýý
14
Концепция проекта Закона Республики Казахстан Об использовании атомной энергии.
15
“Бодлогын судалгаа, шинжилгээ” судалгааны эмхтгэл, УБ 2009 он, 277 дàхь тал.
16
“О комитете” http://www.kaec.kz/rus/o_kompanii /сүүлд үзсэн 2011.08.11-нèé өдөр/
17
“Бодлогын судалгаа, шинжилгээ” судалгааны эмхтгэл, УБ 2009 он, 279 дэхь тал.
áîë ñàÿõàí áîëæ ºíãºðñºí ßïîí óëñûí Àòîìûí öàõèëãààí ñòàíö
äýëáýðñýí ÿâäàë.
Äýýð äóðüäñàí àøèãò ìàëòìàëûã ýðýõ, õàéõ, îëáîðëîõ ãýýä òóñãàé
çºâøººðëèéí õóãàöààã íàðèéí òîäîðõîé çààæ ºãºõã¿é áîë áèäíèé
ñàéí ìýäýõ Áîðîî Ãîóëä øèã õýäõýí æèëèéí äîòîð õàìàã áàÿëãèéã
ìèíü îëáîðëîæ àâ÷õààä ¿ëäýæ áóé ãàçàð íóòãèéí àñóóäëûã òýð ÷èãò
íü îðõèãäóóëàõ àñóóäàë òóëãàðõûã ÷ ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì.
ßëàíãóÿà õÿíàëòûí àñóóäàë äýýð îëîí óëñûí ñòàíäàðòûã äàãàæ
ìºðäºõ íü ç¿éòýé. ªºðººð õýëáýë îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä çààíû äàãóó
õÿíàëòûí ñèñòåì íü õàðààò áóñ áàéõ ¸ñòîé ó÷ðààñ ìàíàé óëñ ýíýõ¿¿
àñóóäëûã ñàéòàð íÿãòàëæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
ßã ýíý öàã ìº÷èä ÿðèãäàæ áàéãàà öºìèéí õàÿãäëûã áóëøëàõ
àñóóäëûã ÷ ãýñýí ÿàðàëòàé íÿãòëàí ¿çýõ íü ç¿éòýé. Ó÷èð íü ýíý
àñóóäàë äýýð ÷ ãýñýí ýðõ ç¿éí îð÷íû õóâüä çºð¿¿òýé ç¿éë¿¿ä ãàð÷
èðæ áàéãàà þì.
Ýöýñò íü òýìäýãëýõýä àëèâàà óëñ îðíû òºðèéí ÿìàð ÷ ñàëáàðòàà
íºëººëºõ íºëººëëèéí õýðýãñýë íü òóõàéí ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí îð÷èí
ó÷ðààñ ìàíàé óëñ ýíýõ¿¿ õýðýãñëýý çºâ ç¿éòýé çîõèîí áàéãóóëæ, àëü
áîëîõ äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé óëñ îðíû æèøýýíýýñ õàðæ, ñóäàëæ,
îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íèéöñýí, ººðèéí îðîíä èë¿¿ òîõèðîõóéö
¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãûã áàðèìòàëæ ýðõ ç¿éí îð÷íîî
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãàòàé þì.
Îëíîî ªðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí
áàéãóóëàëòûí òàëààð òîâ÷ ºã¿¿ëýõ íü
×èí ã¿ðýí XX çóóíû ýõýýð ñèí ÷æýí áóþó øèíý çàñãèéí áîäëîãî
õýìýýõ àðãà õýìæýý õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áºãººä ýíýõ¿¿ áîäëîãûã
õ¿ëýýí àâàõ ýñýõ òàëààð 1911 îíû 6 äóãààð ñàðûí 21-íèé ºäºð õàëõ
äºðâºí àéìãèéí õàí, ÷óóëãàí äàðãà, øàíçóäáà çýðýã íî¸ä íóóöààð
çºâëºëäñºí áàéíà. Ýíýõ¿¿ çºâëºãººíººñ Õààíò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ
àâ÷ ×èí óëñààñ ñàëæ, òóñãààð óëñ áàéãóóëæ, Áîãäûã óëñûí ýçýí
õààíààð ºðãºìæëºõ òóõàé òóñ òóñ ñàíàë íýãäýæ õýä õýäýí õ¿íèéã Îðîñ
óëñàä òºëººëºã÷ººð òîìèëîí èëãýýæýý.
Ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâäëûí äàðàà 1911 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 28-íä
Æàáçóíäàìáà õóòàãò “Îäîî ìîíãîë îâîãòîí á¿ãäýýð íèéëæ, ººðòºº
óëñ áîëîí òîãòíîæ, øàøíàà ìàíäóóëàí, áóñäûí ýðõ ìýäýëä äàðëàãäàõ
çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã ¿çýõã¿é áîëîõ öàã áîëñîí” ãýñýí ë¿íäýí áóóëãàæ,
¿¿íèé äàðààãààð öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí
åñíºº áóþó Åâðîïûí òîîëëûí 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29-íû ºäºð
Æàáçóíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë Óëñûí õààí øèðýýíä çàëàõ ¸ñëîë
áîëîí, îíû öîëûã “îëíîî ºðãºãäñºí” õýìýýí íýðëýæ, Îëíîî ªðãºãäñºí
Ìîíãîë Óëñûã àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëàí çàðëàæ, òºðèéí òàâàí ÿàìûã
áàéãóóëñàí áèëýý.
1911 îíä Ìîíãîë Óëñûã òóíõàãëàñàí íü ìîíãîë÷óóäûí òºð, õóóëü
ç¿éí ñýòãýëãýý ñýðãýí ìàíäàõàä íýí òààòàé íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì. Øèíý
òóíõàãëàñàí óëñ îðíû óëñ òºð, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã
çîõèöóóëàõàä ñàéòàð áîëîâñðóóëñàí õóóëü öààç íýí øààðäëàãàòàé
áàéäàã.
Ýíý ÷ æàÿãèéí äàãóó Îëíîî ªðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí ¿åèéí ýðõ
ç¿éí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü
ç¿éëèéí áè÷èã” õýìýýõ õóóëü öààçûí ýõ ñóðâàëæèéã ýë ¿åèéí
õàìãèéí ãîë ýõ ñóðâàëæ ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çñýýð èðæýý. Ýíýõ¿¿ õóóëü
öààçûí áè÷ãèéã çîõèîëãîõîîð 1915 îíä Áîãä õààíû çàðëèãààð êîìèññ
áàéãóóëæ, Ìàíæ ×èí óëñûí ¿åèéí “åðºíõèé õóóëü 100 äýâòýð,
òóñãàé õóóëü 180 äýâòýð, öýðãèéí ä¿ðýì 69 äýâòýð, ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí
õóóëü 47 äýâòðèéã îð÷óóëàí àøèãëàæ, ìºí ìîíãîëûí ýðòíèé õóóëü
ç¿éã áàðèìòëàí” 1918 îíä óã õóóëèéã çîõèîæ, õýëýëöýí áàòëàõ ¿å
¿íäñýíäýý äóóñàæ, õýâëýõ àæèëëàãàà ýõýëæýý.
Ýíýõ¿¿ “Çàðëèãààð Òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-
èéí 51 äýâòýð íü “Ìàíæèéí õóó÷èí õóóëèéí çààëòûã Ìîíãîëûí
òºðèéí óëàìæëàëûí äàãóó ººð÷ëºí íàéðóóëñàí” ãýæ ñóäëàà÷èä
áè÷ñýí áàéäàã ÷ ìîíãîëûí óëàìæëàëò õóóëü öààçàä àíõ óäàà òºðèéí
áàéãóóëëàãóóäûí á¿òýö, ýðõ õýìæýý, çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí
2011] Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä 205
íýãæ ò¿¿íèé óäèðäëàãà, ò¿øìýëèéí çýðýã äýâ, öàëèí ï¿íë¿¿, òàòâàð
çýðýã íýëýýäã¿é àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëñàí áàéäàã.
¯¿íýýñ òóñ õóóëèéí òýðã¿¿í äýâòýðò Îëíîî ªðãºãäñºí Ìîíãîë
Óëñûí çàñàã çàõèðãààíû á¿òýö, íýãæèéí òàëààð õýðõýí ºã¿¿ëñýíèéã
äîð äóðäñóó.
Ìàíàé óëñ ºã¿¿ëýí áóé ¿åä ¿íäñýí 4 àéìàãòàé áàéæýý. Òýäãýýð
íü á¿ãä íóòãèéí õîéíîîñ óðàãø ñóíàñàí áàéäàëòàéãààð îðøèæ áàéâ.
Îëíîî ªðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñ íü Áîãä Æàáçóíäàìáà õóòàãòûí øàâü
Áàðóóí Õ¿ðýýíèé, Ýðäýíý íîìóíõàíû, Ìýðãýíèé, Ýðõèéí ãýõ ìýò
îòãóóä 30 èõ îòîã, óëñûí Ýõ äàãèíû 1 îòîã, òàìãà á¿õèé õóòàãòóóäûí
õàðúÿàò 5 îòîã, öîðæ, âàí, óëñàä òóñëàã÷ ã¿í, áýéñ¿¿äèéí õàðúÿàò
10 îòîã, Áîãäõàí õàéðõàí óóëûí ÷óóëãàíû Ò¿øýýò õàí àéìãèéí 21
õîøóó, Õàí Õýíòèé óóëûí ÷óóëãàíû Ñýöýí õàí àéìãèéí 25 õîøóó, 2
îòîã øàâü /ýäãýýð íü Ýðäýíý ÿëãóóñàí õóòàãò, Åã¿çýð à÷èò çàí áàäàðñàí
ýðäýíý ìýðãýí õàìáà õóòàãò 2-ûí øàâü îòîã áîëîé/, Õàíòàéøèð óóëûí
÷óóëãàíû Çàñàãò õàí àéìãèéí 20 õîøóó, 3 îòîã /ýäãýýð íü ñàìàäè
áàãø Íîìóíõàí õóòàãò, íýâòýðõèé ñàéí ñàìàäè áàãø ÿëãóóñàí õóòàãò,
Íîìóíõàíû øàâü ãýñýí 3 îòîã áèëýý/, Öýöýðëýãèéí óóëûí ÷óóëãàíû
Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí 25 õîøóó, 8 îòîã / Çàÿ áàíäèä, Ýðäýíý áàíäèä,
×èí ñ¿æèãò, Ýðäýíý ìýðãýí íî¸í, Íàð âàí÷èí, Íàðàí õóòàãò, Õàìáà
õóòàãò Íîìóíõàí, Øèâà øèðýýò õóòàãòûí ãýõ îòãóóä/, Äºðâºä 2
àéìãèéí 27 çàñàã õîøóó áóþó íèéò èõ, áàãà 59 îòîã, 118 õîøóóäààñ
á¿ðýëäýæ áàéæýý.
Ýäãýýð õîøóó, îòãóóäûí äèéëýíõ íü Ìàíæèéí ¿åä áàéñàí õýâýýðýý
áàéâ. Äýýð ºã¿¿ëñýí Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí 8 îòãèéí òóõàéä íýã ç¿éë
äóðäàõàä, Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ 1995
îíä ýðõëýí ãàðãàñàí “XX çóóíû Ìîíãîë” õýìýýõ õàìòûí á¿òýýëèéí 1
ä¿ãýýð á¿ëãèéí 3 äóãààð ç¿éëä òóñ àéìãèéã 7 îòîãòîé áàéñàí ãýæýý.
Ãýòýë ¯íäýñíèé Òºâ Àðõèâûí ñàí õºìðºãò õàäãàëàãäàæ áóé “Çàðëèãààð
Òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-èéí òýðã¿¿í äýâòýðò
8 ãýýä, á¿ãäèéíõ íü íýðèéã æàãñààí áè÷ñýí áàéíà. ¯¿íèéã ò¿ð¿¿íä
äóðäñàí õàìòûí á¿òýýë äýõ îòãóóäûí íýðòýé òóëãàí ¿çýõýä Ýðäýíý
áàíäèäûí øàâü îòãèéã îðõèãäóóëñàí ÿâäàë íü ÿìàð íýãýí ó÷èð
øàëòãààíû óëìààñ õýìýýí ñàíàõàä áýðõòýé þì. ¯¿íèéã òîäðóóëàí
ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áîëîâ óó.
Ìºí ò¿¿í÷ëýí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºëãººíèé îëîëòûã áýõæ¿¿ëýõ, ººðººð õýëáýë òóñãààð óëñ áîëñíîî
áàòàòãàí, õàðèéí ò¿ðýìãèéëëýýñ õàìãààëàõ øààðäëàãà óðãàí ãàð÷,
¿¿íýýñ ¿¿äýí 1912 îíû òóðøèä ªâºð Ìîíãîë, Öàéäàì, Àëøàà,
Õºõíóóð, Õºëºíáóéðûí õîøóóä Ìîíãîëûí òºðä äàãààð îðîí, íýãýí
òóóðãàíä íýãäýõ õ¿ñýëòýý èëýðõèéëýí, çàðèì íü äàãààð îðæ áàéâ.
Ýäãýýðèéí íýã íü Ìîíãîëûí òºðººñ Ìàíëàéáààòàð öîë àâñàí áàðãûí
Äàìäèíñ¿ðýí þì. Ò¿¿íä Äîðíîä àéìàãò òóñãàéëàí õîøóó áàéãóóëæ
ºã÷ áàéñàí íü ºäãºº ñóðâàëæèä áè÷èãäýí ¿ëäæýý. Ýíý ìýò÷èëýí äàãààð
îðæ áóé àéìàã, õîøóóäàä òóñãàéëàí çàñàã çàõèðãààíû íýãæ áàéãóóëàõ
ÿâäàë íèëýýäã¿é áàéñàí þì.
ªíººãèéí óëñ òºð÷äèéí çàðèì íü õóó÷èí 4 àéìàã áàéñàí çàñàã
çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòàíä øèëæèõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ
áàéäàã. Ýíý íü ç¿éí õýðýã ìýò áîëîâ÷ òóõàéí íóòàã îðíû ãàçàðç¿éí
áàéðëàë, óãñààòíû á¿òýö, õýë ñî¸ë, ò¿¿õýí óëàìæëàë, õóó÷èí ãàçàð
óñíû íýðøèë çýðýã îëîí ç¿éëñèéã áàðèìòàëæ áàéæ ãýìýý íü ñàÿ
íýã õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ àñóóäàë þì. ªäãºº Ìîíãîë óëñ 21 àéìàã,
330 ñóìòàé áàéãàà íü çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä
í¿ñýð áºãººä ¿ðýëãýí çàðäàëòàé, òàðõàé áóòàðõàé áàéäàëòàé áàéãààã
õàðóóëæ áàéíà.
Ýíý ¿åèéí çàñàã çàõèðãààíû á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð
ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äûí äóíä “Öàãààí íîì” õýìýýõ íýðøëèéã õ¿ðòýí,
îëäîö ìóóòàé, õîâîð á¿òýýëèéí òîîíä ç¿é ¸ñîîð áàãòàæ ÿâäàã íýãýí
íîì áóé. Òýð áîë ò¿¿õ÷, àðõèâ÷ Ö.Ñîíîìäàãâà àãñàíû “Ìîíãîë óëñûí
çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëò” õýìýýõ
á¿òýýë áèëýý. Ýë íîì íü ºäãºº Ìàíæèéí íî¸ðõîëûí ¿åýñ îäîîã õ¿ðòýëõ
(1691-1997 îíûã õ¿ðòýëõ ¿åèéã õàìàðäàã) Ìîíãîëûí çàñàã çàõèðãààíû
çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààðõ ò¿¿õ ñóäëàà÷ õýí á¿õíèé ýí òýðã¿¿íä
íýýæ ¿çäýã ãîë ãàðûí àâëàãà íü áîëñîîð áàéíà.
Îëíîî ªðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí ¿åèéí çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí
áàéãóóëàëòûí òàëààð öóõàñ äóðäàõàä èéì áóþó.
ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÍ ÅÐªÍÕÈÉ ÇªÂËªË
Ö.Íÿìäîðæ - Õóóëü ç¿é äîòîîä õýðãèéí ñàéä

Ö.Çîðèã - Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí Åðºíõèé ø¿¿ã÷
Ä.Äîðëèãæàâ - Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîð
Ä.Îäáàÿð - Óëñûí Èõ Õóðëûí Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà
Ä.Ë¿íäýýæàíöàí - Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í
Ö.Ìºíõ-Îðãèë - Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í
Ñ.Áàòäýëãýð - Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷
Ö.Øàðàâäîðæ - Óëñûí Èõ Õóðëûí Òàìãûí ãàçðûí
Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ï.Öàãààí - Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí õóóëèéí
áîäëîãûí çºâëºõ
Á.Äîëãîð - Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéäûí õóóëèéí çºâëºõ
Æ.Áÿìáàäîðæ - Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí äàðãà
Ã.Áàÿñãàëàí - ÕÇÄÕß-íû Òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Á.Ï¿ðýâíÿì - Ìîíãîëûí ªìãººëºã÷äèéí Õîëáîîíû Åðºíõèéëºã÷
×.Îòãîíáàÿð - Ìîíãîëûí Íîòàðèàò÷äûí Òàíõèìèéí Åðºíõèéëºã÷
Ä.Áàòæàðãàë - Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë
Æ.Àìàðñàíàà - Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè,
ýðõ ç¿éí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë
Ñ.Íàðàíãýðýë - ÌÓÈÑ-èéí Õóóëü ç¿éí ñóðãóóëèéí
Ýðäìèéí çºâëºëèéí äàðãà
Ä.Ñàíäàã-Î÷èð - Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí äàðãà
Ä.Ç¿ìáýðýëëõàì - Òºðèéí àëáàíû çºâëºëèéí äàðãà
Ä.Ñóãàð - Òºðèéí ºì÷èéí õîðîîíû äàðãà

ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÍ ØÈÍÆÝÝ× ÝÐÄÝÌÒÄÈÉÍ ÇªÂËªË
Ñ.Æàíöàí - Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð

×.Ýíõáààòàð - Õóóëü ç¿éí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð
Ø.×îéìàà - Õýë øèíæëýëèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð
Á.Àìàðñàíàà - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Á.Ã¿íáèëýã - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Á.Òýì¿¿ëýí - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ã.Áàíçðàã÷ - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ä.Áàÿðñàéõàí - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ò.Ìýíäñàéõàí - Õóóëü ç¿éí äîêòîð
ÕßÍÀÍ ÒÎÕÈÎËÄÓÓËÀÕ ÇªÂËªË
Õ¿íäýò çºâëºõ: Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, Àðäûí áàãø,

ãàâüÿàò õóóëü÷, õóóëü ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä
Åðºíõèé ýðõëýã÷: Ä.Áàòæàðãàë

Ýðõëýã÷: Á.Ã¿íáèëýã
Õàðèóöëàãàòàé
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà: Ñ.Àëòàíòóÿà
Ýðõëýí ãàðãàã÷:
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí
Ìýíä÷èëãýý
Õóóëü ç¿éí ñàëáàðòàé àæèë,
àìüäðàëàà õîëáîñîí ¿å ¿åèéí
àõìàäóóä, òóñ ñàëáàðûí íèéò
õàìò îëîí Òà á¿õýíäýý Ìîíãîë
Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí íýðèéí
ºìíººñ áîëîí õóâèàñàà Ìîíãîëûí
õóóëü÷äûí ºäðèéí áàÿðûí ìýíä
äýâø¿¿ëæ, ýð¿¿ë ýíõ, ñàéí ñàéõàí
á¿õíèéã õ¿ñýí ìýíä÷èëüå.
Ýíý îíä ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé

õóâüñãàëûí 100 æèë, Àðäûí
õóâüñãàëûí 90 æèë, Ìîíãîë Óëñàä Õóóëü ç¿éí àëáà ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàíû 100
æèë, Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ áàéãóóëëàãà,
Õèë õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí 90 æèëèéí îé äàâõàð òîõèîæ áàéãàà áºãººä
òóñ ñàëáàð íü ò¿¿õýí õºãæëèéíõºº ÿâöàä òºð óëñûí òîãòâîðòîé áàéäàë, àðä
ò¿ìíèéõýý àìãàëàí àìüäðàëûí áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
áàòàëãààòàé ýäë¿¿ëýõ, ýðõ ç¿éã øèíýòãýõ, õýðýãæèëòèéã íü õàíãàõûí òºëºº
¿å ¿åèéí õóóëü÷äûí øàðãóó õºäºëìºðèéí ¿ðýýð õóóëèàð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý
íýð òºðòýé áèåë¿¿ëæ áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýå.
Ìîíãîë Óëñàä õóóëü ¸ñîîð îðøèí ñóóãàà õ¿í á¿ð õóóëü, ø¿¿õèéí ºìíº
òýãø áàéõ ¯íäñýí õóóëèéí çàð÷ìààð õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàõ
íèéãìèéí õýâ æóðìûã áýõæ¿¿ëýõ, õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ¿éë÷èëãýýã
çîõèîí áàéãóóëàõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí
ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ çýðýã ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä Õóóëü ç¿é,
äîòîîä õýðãèéí ÿàì õàðúÿà àãåíòëàã áàéãóóëëàãà, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí áîëîí
õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà.
Íèéò õàìò îëîíäîî Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí áîäëîãûã òîäîðõîéëîí

áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæèëòèéã íü õàíãàõ, èðãýäèéí àìàð òàéâàí àìüäðàõ
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ ºíäºð õàðèóöëàãà, íýð õ¿íäòýé àæèë ¿éëñäýý óëàì èõ
àìæèëò ãàðãàõûã õ¿ñýí åðººå.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÃÈØ¯¯Í

ÕÓÓËÜ Ç¯É, ÄÎÒÎÎÄ ÕÝÐÃÈÉÍ ÑÀÉÄ Ö.ÍßÌÄÎÐÆ

Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №3

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Хууль дээдлэх ёс сэтгүүл 2011 он №3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Õ Ó Ó Ë Ü Ä ÝÝÄËÝÕ ¨Ñ

Öóâðàë 34 2011 îí, Åñä¿ãýýð ñàð ¹3

Ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ äàõü õÿëáàðøóóëñàí

Õîðèõ àíãèéí òºðºë, äýãëýìèéã íýýëòòýé, õààëòòàé

¯çýë áîäîë, ýðãýö¿¿ëýë

Êàíàä, Êèïð Óëñûí ìýäýýëëèéí àãåíòëàãèéí òóõàé 204

Characteristic Feature and the Nature of the

Representation in Civil Proceedings 36

Research on Draft Amendment to the

Comparison of Possession and Ownership 135

News and Events 145

Ó ëñûí öàãäàí ñýðãèéëýõ ãàçðûí äàðãûí 1940 îíû 03 äóãààð

àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.

õýðýãëýõ ÿâöàä ¿¿ñ÷ áóé òóëãàìäñàí àñóóäëóóä”, “Ýð¿¿ãèéí áàéöààí

òàíõèìóóäàä õóðàëäàæ, ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí çàõèðàë, Àêàäåìè÷

Ìîíãîëûí ºìãººëºã÷äèéí õîëáîî, Ãààëèéí åðºíõèé ãàçàð, Óëñûí

Ýðõýì õ¿íäýò çî÷èä, òºëººëºã÷èä ºº,

Àíõààðàë òàâüñàíä áàÿðëàëàà.

“ÌªÐÄªÍ ÁÀÉÖÀÀËÒÛÍ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ªÍªªÃÈÉÍ

Ýðõýì õ¿íäýò çî÷èä îî!

Àíõààðàë òàâüñàíä áàÿðëàëàà.

Ýð¯¯ãèéí õóóëèéã õýðýãëýõ ß

ÕÝÐÝÃ Á¯ÐÒÃÝÕ, ÌªÐÄªÍ ÁÀÉÖÀÀÕ ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ¯ÅÄ

Èíãýýä ìºðäºí áàéöààã÷èéí óëñûí çºâëºëãººíä èëòãýë òàâèõ

* Хамтран зохиогчид: Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷ Õ.Ýðäýíýñóâä, Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí

Íýã. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¿åä íîòëîõ

Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 2 äóãààð ç¿éëèéí 2.2 äàõü

Õî¸ð. Öàãäàí õîðèõ òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã àâàõàä

Öàãäàí õîðèõ íü áóñàä òºðëèéí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýòýé

Ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ, ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõ,

1. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 58 äóãààð ç¿éëèéã õýðýãëýæ

Õ¿íèé õàëäàøã¿é ÷ºëººòýé áàéõ ýðõèéã õóóëüä çààñàí ¿íäýñëýëýýð

2.Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 68 äóãààð ç¿éëèéã õýðýãëýæ

- Õóóëü òîãòîîã÷ Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 68 äóãààð

Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 68 äóãààð ç¿éëèéí 68.2-ò

3.Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 69 ä¿ãýýð ç¿éëèéã õýðýãëýæ

- Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 69 ä¿ãýýð ç¿éëä öàãäàí

4. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 70 äóãààð ç¿éëèéã õýðýãëýæ

Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 70 äóãààð ç¿éëèéí 70.2-ò

Ãóðàâ. Ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäàë, òýäíèé ñýòãýë

Ýðõ ç¿éò òºð, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéí ¿íýò ç¿éë áîëñîí

Ñýòãýë çàñëûí ýì÷èëãýýíèé áàðèìò, òîîöîî íü õîõèðîã÷èéí ñýòãýë

Õîõèðîã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûã ÝÁØÕ-ä õýðõýí òóñãàñàí áý.

Ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ýòãýýä ººðºº õîõèðîë õ¿ëýýñýí áîë ò¿¿íèéã

ÝÁØÀ äàõü õîõèðîã÷èéí ýðõ õýìæýý: ÝÁØÕ-èéí 42 äóãààð ç¿éëä

Ñýòãýë ç¿éí õîõèðëûã òîîöîõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ àñóóäàë íü Ýäèéí

Ñýòãýë ç¿éä õîõèðîë áîäèòîé ó÷èðñàí áàéõ øèíæ íü ãýìò õýðãèéí

Ãýì áóðóóòàé ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é õîõèðîã÷èä ó÷èðñàí ñýòãýë

Ñýòãýë ñàíààíä ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºëºõ òºëáºðèéí õýìæýýã

Ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë íü ýäèéí áóñ õîõèðîëä õàìààðàõ òóë

Ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûí õýð õýìæýýã òîãòîîõ íü ø¿¿õýýñ ºìíºõ

Ãýâ÷ ýíý íü ýð¿¿ãèéí ãýìò õýðãèéí óëìààñ õîõèðîã÷èéí õóâüä

ÝÐ¯¯ÃÈÉÍ ÏÐÎÖÅÑÑ ÄÀÕÜ ÕßËÁÀÐØÓÓËÑÀÍ ÆÓÐÌÀÀÐ

• Çàðèì óëñûí ýð¿¿ãèéí ïðîöåññ äàõü ÿë òîõèðîõ àæèëëàãàà

• Ìàíàé óëñûí ÝÁØÕ-ä áóé çîõèöóóëàëò

• ßë òîõèðîëöîõ àñóóäàë áîëîí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü,

“Ýð¿¿ãèéí õóóëèéã õýðýãëýõ ÿâöàä ãàð÷ áóé áýðõøýýë, ò¿¿íèéã

1. Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã çºâ ç¿éë÷ëýõ àñóóäëûã àíõààðàõ

1. Áàéöààí øèéòãýõ õóóëü íýã õýðãèéã íýã ë óäàà øèéäíý ãýñýí

1. Ìàíàé óëñàä ãåíèéí ìýäýýëýë, á¿ðòãýëèéí ñàí áèé áîëãîõ

1. Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýäýä ºìãººëºë, ýðõ ç¿éí òóñëàëöàà

Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 72 äóãààð

414.1. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 99.1 /Áóñäûí áèå ìàõáîäèä õºíãºí

Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí òóñãàé