Broj 203 (114 - nova serija)

Godina XXXI oktobar/listopad 2006. Latinica Transliteration

Prethodna Sadraj Naredna

Nedim Muovi POETSKI I PROZNI SENZIBILITET HAMZE HUME (1)

Hercegovina, suncem obasjana i kamenom prelivena, vijekovima predstavlja neiscrpno vrelo inspiracije i dubokog poetskog nadahnua, bilo da je rije o umjetniku sa njegovom istananom i senzibilnom duom, ili pak o obinom ovjeku, sudbinski ili drukije zateknutom u tom bljetavom bijelom kamenjaru presjeenim modrom Neretvom i izbrazdanim vjetrovima s juga. Mistini zvuci, kako sa dugih munara, etvrtastih zvonika ili, opet, sa drevnih nekropola razbacanih du cijele zemlje i njihov tihi mir sa onog svijeta, ve itav neprekinuti niz godina bacaju u simbolini senzualni zanos golemo vrelo podneblje, utkani u reljef zemlje i sudbinu ovdanjih ljudi kojima zaviaj jednom unesen u vidokrug svijesti i dubinu podsvijesti vjeno tee krvotokom.

Hamza Humo (1895-1970.)

I danas nosim u sebi uspomene iz djetinjstva, i ceo moj zaviaj, mostarsku kotlinu. ini mi se da ima neto neiscrpno u toj kotlini, neto alobno i treperljivo. Lii mi na bajku po kojoj koraaju minareta i jablanovi, a ivot u njoj na snovienje.1 zapisao je 1926. godine u Vijencu Hamza Humo u jednom trenutku intimistike i ispovijedne rijei. On sam potekao je iz stare porodice sa dugim humskim korijenima koja se literarno oglasila preko alhamijado pjesnika Omera-efendije Hume koji je modificiranim arapskim pismom i bosanskim jezikom 1875. godine tampao svoje vjersko-didaktine stihove pod nazivom Savjeti, nastavljajui, na taj

nain, jednu dugu tradiciju naroda sa ovih prostora koja jo uvijek, i pored vijekovnog kontinuiteta, eka na adekvatnu valorizaciju i objektivno kritiko vrijednovanje. Hamza Humo se rodio u kamenom gradu Mostaru u jednoj od njegovih mnogobrojnih okamenjenih mahala, koji je i sm sa svojom nekadanjom drevnom ljepotom posluio kao umjetniki lajt-motiv njegovog literarnog opusa, ponikavi u familiji u kojoj je knjiga imala specifinu pokloniku vrijednost, izvrivi neminovan uticaj na njegovo daljnje i konano ivotno opredjeljenje. Upravo ovom zaviajnom oitovanju, tom umjetnikom izvoritu i inspirativnom podsticaju, on ostaje vjerno posveen u toku svog cjelokupnog knjievnog djelovanja, ono se, tavie, pretvorilo u ispovijedanje i zavjet odanosti2. Tako, veina kritiara jasno primjeuje regionalistiki predznak Huminog knjievnog profila, tu umjetniku metamorfozu i stvaralako preoblikovanje suprotstavljenih motivskih odnosa; ali ipak, uprkos lokalnom obiljeju i karakteristinoj siejnoj atmosferi koja prati njegova djela, mogue je minucioznije uoiti jednu zasebnu simboliku, specifian i paljivo odabran niz motiva, kao i neprolazno arenilo precizno iscrtanih karaktera koji se stapaju sa obiljem fantazmagorije i apstraktnih pojava deautomatizirane stvarnosti. Sam Humo je dao jasnu sliku svog vienja svijeta: Viao sam svakakva uda: bele prikaze u suncu kako miu po golim brdima, po vorovim zidovima razliite dede, prosjake i utvare, a u gradu, u sutone po zaputenim haremima, opet dede, sa zelenim almama i dugim, sedim bradama. I sve je to nicalo i raslo oko mene i splitalo se u bajku uda i straha3. Lokalno odreenje je samo praiskonska determiniranost njegovog univerzalnog oblikovanja knjievnog i umjetnikog, a ta sinteza regionalne motiviranosti i linog poetskog senzibiliteta nametnula je jednu zasebnu individualnu poetiku, prepoznatljivu po svojoj formi i izraaju, bogatu po originalnosti, ali i zbunjujuu za onaj dio kritike koji svaku anomaliju i odstupanje od normativa doivljava kao bogohulni atak na tradiciju i nedirnuti poredak stvari. Nekada je knjievna struka polazila od iskazanog uvjerenja da e pokreti poput ekspresionizma, dadaizma ili nadrealizma, formirani u apokaliptino i turbulentno vrijeme velikih ratova, umjetnikih i drutvenih devalvacija, ruenjem starih svjetova i stvaranjem novihvrijednosti neminovno pripremiti kraj knjievnosti i umjetnosti poznate do tada. Bilo je teko usvojiti miljenje da je tradicija primarna samo da bi bila jedan od oblika istorije na osnovu kojeg se nadograuju nadolazee forme i oblici u jednom kontinuiranom prirodnom nizu, te da svako nametanje i insistiranje, bilo ideoloko ili artistiko, neminovno vodi u otpor umjetnikovog slobodnog duha. I sam Humin pokuaj da pronae svoj umjetniki izraz ogledajui se u raznorodnim usvojenim anrovima svjedoe, prvenstveno, o autentinoj

poetici koja je ostala, uglavnom, neovisna o konvencionalnim kanonima i novoformiranim dogmama, ili bilo kojoj vrsti literarnog uramljenja. Mada je i sam esto isticao svoju zaviajnu umjetniku predodreenost, Humo kao knjievnik, zapravo, pripada jednom avangardnom literarnom miljeu u kojem odnosi, dogaaji i situacije stoje u zavisnosti od specifinog stanja likova. Kod njega se individualni mitovi, svete prie i bajkovite legende nalaze u slobodnoj, neoptereenoj interpretaciji sa prevashodnom ovjekovom egzistencijom, u bliskom kontaktu sa njegovim osnovnim bitkom i arhajskim srodstvom sa prolou. Ovaj pokuaj vraanja mitskim korijenima u njegova pjesnika i prozna djela unosi i elemente djeijeg pogleda na iracionalni svijet udesa i zavjetnih predaja iz prolosti. I u svojim kasnijim djelima socijalne tematike Humo beskompromisno, ali i sa ponornim simpatijama, prati opisane likove, njihove tmure sudbine u dehumanizirajuem svijetu koji ne zna za nadu i oprotaj, nudei im, gotovo neprimjetno u moru nedaa i iskuenja, toplinu rijei i prostodunost nekadanje nevinosti, dajui im elegian osjeaj prolih vremena i zaumne nostalgije ka prohujalim danima kojima tee uprkos svjesnosti da prolost ne nudi mnogo lijepih sjeanja iz kojih bi se mogla iznai utjeha za ivot koji predstoji. Dakle, iako je Humina emotivna priroda pokazivala da se njegova najuspjelija ostvarenja i dometi zasnivaju na pokuajima da se uzdigne do volebnih poetskih sfera kojima se manje ili vie odvajao od opipljivog svijeta i ivota, on se svjesno ogledavao i u pokuajima realno-socijalnog oslikavanja stvarnosti, nastojei da istananim pogledom zahvati ivot sa dnevne strane te tako progovori umjetnikim vokabularom svojih savremenika u skladu sa vremenom u kome se zatekao i stremljenjima koje je ono nametalo. Hamza Humo se u knjievnosti javio omalenom sveskom stihova Nutarnji ivot, koja je svjetlo dana ugledala 1919. godine u rodnom gradu. Njegovo drugovanje sa zagrebakim ekspresionistikim krugom odredila je ekstatian podstrek imaginarnoj neformalnoj zbilji, kao i pobunu protiv naslijeenih poetskih kanona iz prolosti. Ova zbirica, bez umjetnike individualnosti, sa inventarom poetskih motiva predratne modernistike generacije i scenarijom sutona i sjenki u nijemoj i ukoenoj atmosferi tajanstvenog proticanja vremena, nije oglasila novo pjesniko ime4. Tadanja oskudna kritika, koja je, uglavnom, preutno prela preko ovog Huminog pjesnikog prvijenca, je njenim slobodnim stihovima i neujednaenoj bezrimnoj ritmici zamjerila nedostatak unutarnjeg dinamikog opravdanja,5kao i zakanjeli pjesniki impresionizam. Ipak, bez obzira na poetsku nesavrenost, ova zbirka posluila je Humi kao

svojevrstan modernistiki iskorak izraen u punoi knjievne epohe u kome se zadesila ucrtavi jasnu liniju knjievnog individualizma koja se nala pred njim. Upadljiva upotreba i intonacija simbola, bajkoviti pasai, te koloritni opisi prepoznatljivog pejzaa i motiva prirode uvode je u naredno ostvarenjeGrad rima i ritmova, prezentujui, tako, polazni trenutak Huminog opusa, u onom bitnom odreujuem izboru, koji se otvara pred svakim poetnikom-stvaraocem kao zamrena prea stilskih traka i nitnih vlakanaca novoga i nepoznatog6. U sljedeoj poetskoj zbirci Grad rima i ritmova Humo primjetno pojaava intenzitet izraaja, gradirajui akustiku i sugestivnost slika i pojava, proiavajui udarne efekte boja i zvukova, urbanizirajui, donekle, stihove uvodei ih u jednu novu ekspresionistiku fazu, drei se i dalje zaviaja (ovaj put proirenog) kao centralnog pjesnikog motiva. Ovom zbirkom Humo se znatno oslobodio okova i zabluda koji su ga do tada sputavali, unosei u njegov, tek zaeti, opus prizvuk epigonskih ponavljanja i nametnutih obzira sredine. Stihovi su ovdje slobodniji u svakom smislu, neoptereeni i raspojasani po svojoj formi i ideji. Ovdje se jasnije primjeuje pjesnikov neobavezni boemsko-hedonistiki pristup ivotu kreirajui, tako, njegovu osnovnu poetsko-intimnu fizionomiju. Ogoljenost pojedinih metaforizirajuih stanja odnosi dijelove spiritualne i patetine sadrine ove poezije, pojaavajui ekspresiju izraza prelazei okvire emotivnosti i pokazujui mjestimino estinu poetskog ivljenja. Poigravanje i poetsko izraavanje erotskim ulnim opsesijama koji polako utiru put njegovim pjesnikim stazama pokazuje viziju univerzalnog senzibiliteta koji e u narednom vremenu ocrtati Humin knjievni prosede, prepoznatljiv po toj senzualnoj skali poriva i strasti koji se vrte u krug oko njega razliitim intenzitetima, da bi iznenada nestali nekud u dubokoj tami podsvijesti. Melanholini zanosi i letargina ispunjenja imaju neravan tematski tok, a antipodski smiraj raznorodnih iskustava i unutarnji kontrast vremenskog puta daje ovim pjesmama znakove ivosti i opore dinamike. Iako je njegova poezija esto trpila kritike formalistikog predznaka, spretnost stilsko-jezike konstrukcije i slikarska izraajnost njegove poetike, kao i originalan osjeaj orijentalnopejzane i mitoloke egzotike stvorile su sliku jednog ezoterinog i pjesniki racionalnog svijeta koji se tada tek poeo otkrivati masama. U tom smislu se primjeuje i parafrazirani uticaj sevdalinke koji je ovdje prisutan i na stilsko-izraajnomi na semantiko-doivljajnom planu7. Otvoreni prostori, slikoviti pejzai i zaviajni motivi, proarani sa starozavjetnim i paganskim doticanjem predstavljaju precizan okvir Humine umjetnike hijerarhije. Njegovi karakteristini motivacijski pokreti u apstraktnoj atmosferi drevnog senzualiteta proet je

akvarelskom prozainou; pa ipak esto ne mogu da se veu za anrovsku ukupnost, ve stoje, uglavnom, zasebno, kao nacrt ili skica nedovrenog portreta, kao zapis jednog samostalnog krajolika kojem pozadina nije uvijek izdiferencirana i do kraja uobliena. Humi je zamjerana konvencionalnost refleksije, konkretna nedoreenost izraza, kao i pretjerano koritenje pejzaa i kolorita prirode za svoje literarno ishodite. Rezignantni motivi i osjeaj jalovosti ivotnih sila koje su pred njim pokazuju svjesnost njegovog doivljaja okoline. Suoenost sopstvenog nagona i sopstvene svijesti predstavlja pjesnikov osnovni emotivni vor i kreativno poelo8. Ova zbirka pokazuje polaznu osnovu, zrelost Hume kao knjievnika, a nadasve predstavlja zaetke osebujne knjievne tehnike i unutarnjih umjetnikovih opredjeljenja. Knjiga prozne lirike Sa ploa istonih, napisana je sa tendencijom da se prisnije priblii egzotinom svijetu Orijenta, njegovim drevnim bajkama i legendama, sa karakteristikama uspokojenog kazivanja, estina i udnji 9. Ova zbirka se naslanja na tradicionalni impuls literarnog iskustva, istodobno naslutivi istanane kreativne mogunosti koje e se u potpunosti ostvariti u Huminoj poetiziranoj prozi. Ona je egzemplaran pokazatelj sinteze njegovih pjesnikih i proznih ostvarenja koja e se uvidjeti u saimanju osnovnih kompozicijskih i idejnih vrlina oba oblika njegovog predstojeeg knjievnog profila. Veina pjesama ovdje je ostvarena u formi apoteoze simboliko-komplementarnog kulta ene sa emotivnim hibridom strasti, bliskosti i gracioznosti, koja logino prelazi u erotskointimno oboavanje predmeta posmatranog sa duhovnog, estetskog i katarzinog nivoa. Ideja o ljepoti kao vioj sutini erotike ovako eksplicitno nikad vie nije izraena u djelu Hamze Hume. Ali je sublimirana i neposredno doivljena u njegovim najboljim erotskim proznim fragmentima, u rasponu od one neimenljive rezonance to ostaje kao prozrana sumaglica i oza rava i proiava nakon itanja do adekvatnosti samog izraza 10. U ovoj knjizi Humo je obnovio iroko razgranatu formu orijentalnog pjesnitva to se prostiralo od Hajama i Rumija pa sve do Tagore ili Halila Dubrana, koje i danas sa nejednakim mistino-ekstatikim intenzitetom zadivljuje svijet u kome se, po pjesnikovom linom nahoenju, najvii dometi ljubavi personificiraju i ostvaruju u hedonistikoj egzotici tjelesnog dodira. Svaka od pjesama stoji na raskoraku izmeu crtice i (prozne) pjesme dajui za rezultat duhovnu plaketu ukupnosti erotsko-pjesnikog doivljaja i iskustva. Kritika je ovoj zbirci zamjerala pretjeranu bliskost sa VrtlaromRabindranata Tagore ponukavi neke da joj odreknu literarnu vrijednost i autentinost. Jovan Kri e, tako, napisati da je Humina

lirika u prozi iz ove zbirke formalno ovisna o Thakurovom Vrtlaru11, iako je indikativna razlika u strukturi i doivljaju, kao i u umjetnikom pristupu dvojice pjesnika. Ova zbirka je pokazala i znakove pjesnike ogranienosti, donekle i rutine u izrazu, pa je Humo, svjestan unutarnjih limita, nuno morao posegnuti ka novim oblicima u kojima bi svoje lirsko-emocionalno iskustvo i figurativno-jeziki preobraaj prenio i po umjetnikoj vokaciji oblikovao. Taj spoj razliitih formalnih i idejnih knjievnih anrova izazvao je u kritici i teoriji niz sumnji i podozrenja oko izvora analitikoakseolokog pristupa u naunom vrjednovanju i studijskom posmatranju Humine literarne rijei, s obzirom da se teko prihvatala injenica o njegovoj intimnoj poetskoj prirodi i analognoj percepciji pristupa umjetnosti, traivi u Huminom opusu epigonski uticaj sa strane. Pisac je, razbivi vlastite brane, kao i one knjievnohistorijske, iznjedrio djelo u kojem se odslikala sloboda fantazije, zatim, asocijativna razigranost i nova kompozicija proznog iskaza, u kojem slike same iz sebe izrastaju, bez okosnice logikopripovijedne sheme, sa izuzetnim jezikim eksperimentom; jezik je sam, u stvari, nosilac armature12. Tako 1926. godine, za svega nedjelju dana rada, jednog sparnog ljeta nastajeGrozdanin kikot.

Grozdanin kikot

Muhsin Rizvi pie: I konano, ta je Grozdanin kikot? Lirski roman, novela, niz pjesama u prozi, ekloga, pastoralna idila, balada? Djelo koje ima poneto od svih ovih oblika, reklo bi se, a ipak lirska romaneskna struktura, ije su epizode cjeline koje mogu egzistirati i zasebno da ne izgube od svoje stvarne vrijednosti 13. Izaavi, najprije u Vijencu 1926. godine, a zatim tampan kao zasebna

publikacija godinu dana kasnije, djelo je, gotovo jednoduno, nailo na priznanje i odobravanje knjievne javnosti. Jedan dio kritike je ponovo ukazao (bilo kao obinu poredbenu konstataciju, bilo kao primjedbu ili ukor) na slinost sa Panom Knuta Hamsuna, prouzrokovavi raspravu i literarnu diskusiju kako o ovom Huminom romanu, tako i o njemu kao piscu. Ovo djelo kontraverznog norvekog nobelovca stoji prvenstveno kao simbol drevnih faunskih motiva plodnosti i sunca koji je ovdje ostvaren u vidu romantine legende o Diderihu i Izelindi, dok je u Huminom romanu centralni motiv izraen kroz mitsko-simbolinu predaju o (ne)sretnim paganskim ljubavnicima Grozdanu i Grozdani koji se sezonski, sa pojavom prvih proljetnih slika, bude da bi svoju ulnu zanesenost stopili sa prirodom i njenim elementima, do jeseni, u kojoj se gube u sivilu zajedno sa posljednjim suncem, zbrisani hladnim kiama sa lica zemlje, parafrazirajui stari mit o Persefoni. Pan je izloen sistematski, gotovo logiki, sa planskom motivskom kohezijom emocionalne ekspanzije u kojem epizode predstavljaju vie otvor u bajkoviti svijet Hamsunovih junaka. Kikot, s druge strane, sastavljen je od formiranih dijelova, poput lirskih digresija da bi se sve naknadno spojilo u kostur krunog jedinstva snovienja, prirode, strasti i sunca kao kulta vjenosti, raanja i ivota. Tematika sekvenci u Grozdaninom kikotu data je proizvoljno, neposredno, gotovo neplanski, kao rezultat sluajnih spona, djelujui kao mozaik zasebnih fragmenata. Isprepleteni magijski fabulativno-siejni odnos se tek na momente dodiruje unutar umjetnikog oblikovanja literarne stvarnosti i kompozicije djela. Likovi ovdje nemaju psiholokokarakternu protkanost, ve se ostvaruju u konturama, kao zasebni obrisi na matrici podneblja u kome djeluju i na zaumnoj atmosferi ulnosti; bez detaljne karakterizacije i tematskog izlaganja narativnog toka ostvaruje se njihov puls kosmikog i idejnog predodreenja. Osnovna pripovijedna nit se determinira kao kroz motivski predosjeaj ili nagovjetaj deavanja koje se naknadno ostvaruje, samo drugim sredstvima i na drugi nain. Humo ovo djelo izlae pukim, neobaveznim ostvarenjem, bez normativa i distance, prezentujui svoju knjievnu poruku u svoj svojoj punoi ve na poetnom planu osobenog umjetnikog izraza koji mu prua ogromne mogunosti na planu ekspresivnosti, elementarnosti i literarnoumjetnikog oblikovanja. Humin stilski i jeziki knjievni iskorak je ogoljen, jednostavan, razumljiv, iskonski jasan. Njegov sintaksikoleksiki sklop je direktno odreen, racionalan u svojoj reduciranosti, elementaran u relativnoj formalnosti svog izraza i sadrajan u nizu inilaca koji stoje u uzajamnoj povezanosti, predoavajui intimnu harmoniju pievog umjetnikog slikanja stvarnosti i njegovog pogleda

na svijet. Sve je svedeno na individualne simbole i osobna naela gradirajui raznoliki dijapazon osjeaja od mitsko-pastoralnog do tragike. Stilskim i eufonijskim sredstvima, zvukovnim kontrastima i akustinim pasaima boje i ritma Humo svojom specifinom stiliziranom intonacijom podvlai optiku predmetnost pojedinih pojmova i naglaava njihovu udarnu pripovijednu stamenost, jednostavnost jezike konstrukcije i impresiju deskripcije. Poetska struktura djela je time nametnula odreenu muzikalnost i zasebnu skalu boja i zvukova koji se zasnivaju na jaini i elementarnoj sugestiji jezika, odraavajui univerzalnu jeziko-stilsku pokretnost i centralnu kompozicijsku skladnost. (nastavlja se)
____________________ Humo, Hamza: Jedan let kroz moj ivot. Zagreb, Vijenac, IV/1926, VI, 14 -15, str. 393. 2 Rizvi, Muhsin: Prenapregnuta ulnost kao opsesija knjievnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75. 3 Humo, Hamza: Jedan let kroz moj ivot. Zagreb, Vijenac, IV/1926, VI, 14 -15, str. 394. 4 Rizvi, Muhsin: Prenapregnuta ulnost kao opsesija knjievnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75. 5 T.: Knjievni ivot u Bosni. Jugoslovenska obnova. 1920, 13, 294. 6 Begi, Midhat: Nepostojea zbirka. Sabrana djela: Raskra IV. Sarajevo, Svjetlost, 1987, str. 233-239. 7 Durakovi, Enes: Pjesnik ivotnog misterija. Radio Sarajevo Trei program, Sarajevo, 15/1988, 60, str. 95-110. 8 Rizvi, Muhsin: Prenapregnuta ulnost kao opsesija knjievnog izraz a. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75. 9 Rizvi, Muhsin: Isto. 10 Rizvi, Muhsin: Isto. 11 (K)ri, (J)ovan: Pod rvnjem vremena. Pripovetke Hamze Hume. Sarajevo, Pregled, 2/1928, 59, 322. 12 Musabegovi, Jasmina: Samosvojnost Huminog stvaralatva. Predgovor, u: Hamza Humo: Grozdanin kikot. Sarajevo, Svjetlost, 1998. 13 Rizvi, Muhsin: Prenapregnuta ulnost kao opsesija knjievnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75.
1

Index Novi broj Arhiva Trai Info Linkovi Redakcija Pretplata Kontakt
Godina XXXI novembar/studeni 2006. Latinica Transliteration

Broj 204 (115 - nova serija)

Prethodna Sadraj Naredna

Nedim Muovi POETSKI I PROZNI SENZIBILITET HAMZE HUME (2)

(tekst iz prolog broja)

Narativni odnosi su predstavljeni kao isti pokret, bez profiliranog psiholokog udubljivanja i motivacijskog fabulativnog inventara; no, sve to djelo ne ostavlja bez efektivnosti, ve ga uvodi u nove sfere percepcije i tekstualne arome. Strasti se ovdje propinju do svojih krajnjih granica; sve je u pokretu, sve se svodi na jedan suptilni erotizam iskaza koji svom silinom buja u slobodi racionalnog haosa koji se i formalno i idejno proima kroz sastav. Idilino-paganska neuvijenost stoji kao uvod u taj nesputani oblik brutalnosti tonskog izraza sa konsonantnim pristupom prirodi i opsjenarski oslikanim likovima. Zbijenost okvirnih, intimnih i sadrajnih pokazatelja sjedinjuju se u jedan centralni napon erotskih simbola koji kontrapunktski stoje nasuprot mitologizirane svijesti djelujui svom ukupnou svog pjesnikog kosmosa, stapanjem pjesnikovog intimnog stanja u zaokruenost njegovog estetskog senzibiliteta. Elementarnost i konkretnost rijei udovoljile su osjeajima koja nose upravo takve karakteristike, dinamika fraze pojaala je dinamiku i zanos erotske akcije, ulnost izraza stopila se sa ulnou siea 14. Ipak, i pored svih formalnih saglasja i konceptualnih akorda stila i oblika,Grozdanin kikot na momente ulazi u latentne sfere ritmine elegije i sjete, postavljajui, paralelno, i egzistencijalistika pitanja ogranienosti i neispunjenosti postojanja i iscrpnosti ivotnih sokova koji cure na sve strane. I nikakva prenaglaena sila pastoralnog pokoja pomijeena sa

paganskom hedonistikom posvetom ne moe zavarati svijest o neminovnoj prolaznosti svega. Sublimiranost estetske protkanosti i tjelesno iskustvo osjeaja stvara jedno arhetipsko vienje bitka i njegovih spontano nastalih oblika. Zato je roman lien konvencionalne ukorijenjenosti, a mitski prapoetak je i suvie iracionalan po svom shvatanju i logiki nedostupan, iako se Grozdan i Grozdana, kao mitoloka bia koja izrastaju iz snovienja egzistencijalno ostvaruju kao prozirne irealne siluete u mijenama godinjih doba, kroz heterogeno, i tipino ljudsko osjeanje ljubavi i mrnje, odanosti i zavisti, ivota i smrti. U Huminoj viziji svijeta ljudi su organski dio prirode, i sve to se dogaa u njoj odjekuje i u njima, kao to i ona sama ivi na neki ljudski nain, kao da je od njih pozajmila duu15. Pjesnikova priroda nam je, tako, predstavila pozitivni pastoralni tonalitet veselja i gracioznosti suneve svjetlosti, ali i prezentovala strahoviti izljev gorine, mrnje, tjeskobe i neprolazne elje za osvetom, ba kao u kakvom arhajskom baladnom mitu koji nam je predanje ostavilo. Rajska idila i iskonska netaknutost se mijea sa osnovnim ovjekovim animalizmom, sa lirskom inspiracijom kao podlogom, ostavljajui nas, donekle, u nedoumici pred tolikom intenzitetom raznorodnih nagona i pokretakih tenji, akcentirajui, ponekad, teinu dojma utiui time na sugestivnost percepcije itaoca.

Vesna Oborina: Glavna ulica, nekad

Optih ivotnih problema i svakodnevne tematike u ovom djelu nema s obzirom da bi svakidanja problematika nepovratno naruila njegov poetsko-estetski balans, to bi sigurno dovelo do nametanja sasvim suprotne artistike strukture i drugaijeg sadrajnog tretmana. Slike sela i prozni opisi prirode ne rue bazinu atmosferu, ve je nadopunjuju i detaljno stilski ostvaruju. istota krajolika neodvojiva je od forme i tu nam se pisac pokazuje u onoj svojoj prepoznatljivoj vizuri izvodei poetsku podlogu kao izraz njegovog orijentalno-senzualnog osjeaja bosanskohercegovake knjievne tradicije ije je moderne tokove on lino formirao i uspostavio na raspolaganje nadolazeim generacijama. Grozdanin kikot sav je na selu, ali nije iz seljakog vidokruga, nego sav iz rustike, u kojoj se, kao i u svakoj pravoj, tjeskob gradske mogao osloboditi samo urbani lirski temperament; to to je u Huminom sluaju gradska dua jo u simbiozi sa duom feudalnog ardaka samo je srea, time je ovoj rustici jai panj16. Grozdanin kikot je roman (pjesma, poema, skaska<) ili ak zapis o starosjedilakom idealu prolosti u kome je Humo pokuao da spoji i same idejni fantazmagorini impuls nastalim na impresivnoj unutarnjoj osnovi sa materijalistikim, tjelesnim porivom i doivljajem jasnog dodira ivota i prirode. Svakog proljea i ljeta raa se strast i ljubav, jesen je gasi i potapa u nitavilo praznine i upljih dana i dugih noi bez slasti 17. Pisac je, ini se, u jednom dahu izlio sve svoje duboke misli, bolnost jednog nedoivljenog ivota, njegovu potencijalnu jainu i istrajnost, ali i muku neminovnosti, prizvuk pada i konanog sunovrata. Humo je, naravno, primao i prihvatao uticaje i sugestije svog vremena, pokuavajui se uklopiti u trenutnu literarnu masu koja je u to trusno doba nadilazila iz vie pravaca razbijajui stare i forsirajui avangardne knjievne novotarije. No, unato tome, on se kao literat i umjetnik profilirao sopstvenim eksperimentisanjem s namjerom da zasebno i beskompromisno predoi svoju intimnu viziju ivota i umjetnosti. Tako je u njegovom djelu, uglavnom, nadvladana neposredna rezonanca nametanja sa strane silinom svoje originalnosti i linog ispovijednog individualizma koji je za rezultat imao stvaranje osobne poetike prepoznatljive po obliku i ideji koja nije doputala parafrazu, ostavljajui ga usamljenog na zvjezdanom nebu knjievnosti. Pored zbirke Strasti sa kojom je 1923. godine zapoeo svoj pripovijedni opus Humo je zbirkom Pod rvnjem vremena nakon krajnjih dometa lirske inspiracije sa poezijom i romanom Grozdanin kikot, polako preao u oblast socijalnog tematskog realizma. Tadanja kritika je dobila vie

mjerila i analitikih mogunosti za konkretnu teorijsku vrijednovanost ukupnosti Huminog dotadanjeg djela, no estetsko-idejni kriteriji nisu bili potpuno zadovoljeni dijelimino i stoga to je pieva intimna orijentacija bila uglavnom vezana za sasvim druge sadrajne i emotivne vrste. Kritika je, skoro jednoglasno, podvukla da novo motivskotematsko oprijedeljenje nije dalo znaajnijih rezultata. Jovan Kri je, tako, ukazao da njegova fantazija nije prozna, on pripovetku sklapa dosta neveto i ispunjava je lirskim refleksijama i opisima 18. Dodir ovjeka sa svakodnevnom stvarnou je osnovni tematski okvir ovih pripovijedaka. Negdje je ta stvarnost oslikavana neuvjerljivo i sudbinski, negdje konkretnije i idejno jasnije; no, rezultat, je u najboljem sluaju, osrednjost, s obzirom da je mjeavina intimnih refleksija i dispozicija nerijetko naruavala isto narativne elemente. U narednom novelistikom ciklusu Pripovetke, tampanim 1932. godine Humo se vratio lirsko-erotskoj liniji svoje poezije ostvarene u Grozdaninom kikotu. Tamo gdje je dolazilo do dodira stvarnog ivota Humo je zaobilazio realnost dajui oduka nekoj od svojih emocija provuenih kroz umjetniku konstrukciju djela; no ipak, pokuaj sinteze socijalnog zbivanja i vlastitog unutarnjeg senzibiliteta nije dao sasvim zadovoljavajue rezultate. To je potvrdilo istinu da uspjela knjievna djela uvijek predstavljaju rezultat saglasnosti tematsko-motivske osnove i individualne duhovno-umjetnike strukture pisca19. Zbivanje ne ini sr uspjelih Huminih novela, ve intenzitet egzistencije i lirska impresija likova. Pripovijetke su liene dinamike i pokretnosti, a same situacije i dodiri esto nemaju velike narativne relevantnosti. Likovi su tipizirani u skladu sa proznom poetikom koja je vladala u meuratnom periodu; oni ive u svijetu rezignirane provincijsko-dnevne banalnosti ivljenja sa ogranienim ambicijama i nedostatkom perspektive kao osnovnim pokazateljem koji im drastino suava dijapazon djelovanja. Predodreenost i fatalistiki osjeaj nemoi im je i umjetniki i sudbinski ucrtan u ivotni put koji znatnim dijelom literarno funkcionira u oblasti mate i fantazije, bez pokuaja tematske ispunjenosti i dubljeg sagledavanja. Ovom konvencionalnom karakterizacijom Humo je svojim novelama dao i niz regionalnih inilaca, protkane sopstvenim lirizmom i spiritualnom tipologijom orijentalnoslavenskog pejzaa. Motivacijsko proimanje univerzuma pieve mitsko-nadrealne stvarnosti i stilizacija centralne fabulativne linije jasno ilustruje apstraktnu specifinost percepcijskog vidokruga njegovih junaka ija zaumnost daje aromu nove idejne i kompozicijske dimenzije, kao i zasebne take gledita. Svjestan dinamike vremena u kome ivi,

ruenje starih svijetova, ili, bolje reeno,nadgradnje prolosti, Humo je uspio da knjievno i umjetniki izrazi onu svojevrsnu melanholinu otuenost pojedinca, udubljenog u sanjarenje i okrenutog prema izvoru svog nekadanjeg spokojstva, preputenog zaboravu i sopstvenoj propasti. Naalost, umjetniki nivo opisanog svijeta nije uzdignut do iskristalisane granice kreativnog totaliteta. Izraziti lirik, intimist i emotivni tradicionalist, pisac nije uspio da prilagodi svoje umjetniko ustrojstvo i svijet socijalnih tema realizira u okvirima uspjelog tematskog afiniteta. Svi prozni umjetniko-literarni pokuaji ostali su na povrini dubine izraza, a manifestirana oblikovanost sudbine njegovih likova imaju za rezultat duhovno proivljavanje bez emotivnog udubljivanja i empatije. elja da se stavi rame uz rame sa svojim savremenicima, da se okua u stilsko-tematskom okviru zastupljenom izmeu dva velika rata, kao i da se uklopi u moderna shvatanja i knjievne postulate, ponukan kritikom o preivljenosti feudalnih oblika kojima se obilato sluio i kroz formu i kroz ideju svojih djela donekle je isforsirala njegov izbor tup ei umjetniku stranu njegove knjievnosti, otada se Humo, jo pre nego to je, tvrdei da je lirski izraz naslee Istoka, prorokovao da e i taj izraz nestati u trijumfovanju progresa, odrekao poezije istovremeno kada se odrekao sanjarije o Istoku, i to i po ovim zahtjevima Zapada i po elji da se, napomiren sa postojeim svetom, od sanjara preobrazi u realistikog pisca, i tako odazove na kritiku koja ga je pozivala da se probudi 20. Lirsko ispovijedanje je njegov osnovni inilac u kome se zbrajaju sve one relevantne crte koje objektivno oslikavaju veinu njegovih uspjelih pjesnikih i proznih ostvarenja. Pokuaj zatomljenja sopstvene prirode samo je stagnirao njegov intimni subjektivitet, a jedini rezultat je bio literarna hladnoa i otuenost iskaza. Deskripcija Huminog izraza ima za rezultat utjelovljenje opisnih elemenata utiska posebno u slikanju prirode i pejzaa. Ekspresivnost transformacije uslovljena je iznenadnim i naglim prelazima sa jednog temperamentnog stanja u drugi, to doprinosi efektnosti u gradnji i razvoju kompozicije. Personificiranost prirodnih oblika i stilska dinamika su bitna karakteristika njegovog izraaja koja se ogleda kroz cjelokupno stvaralatvo. Njima se pokuava znaajnije oiviti predmet iskaza koji se vizuelno ostvaruje u itaocu, kao i istovremenost i izjednaenost stanja prirode i okoline sa unutarnjim stanjem i odnosom likova. Senzualitet je vitalno i bitno osjeanje koji je imanentno itavom Huminom opusu, on mu daje oblik i formu, on je pokretaka snaga njegovog stvaralatva. Svojim prenapregnutim intenzitetom ono, ponekad, prevladava i samu konstrukciju pripovijetke bojei je, svjesno ili nesvjesno, pjesnikim prelivom i ritmom osnovnog osjeaja. At mosfera

i ambijent Huminih pria su ispunjeni od erotskih motiva i simbola, tako da se svaki senzibilitet, svaki oblik doivljava opsesivno. Umjetnika uzvienost erotskog patosa imala je dug kontinuitet razvoja formiranja. Od noveleStrast, brutalne po svojoj formi i sadrini, do Sevdalijine ljubavi u kojoj putena ekstaza stoji u sadejstvu sa umjetnikom protkanou proao je Humo krivudavi kontinuitet razvojnog stvaralakog puta u elji da oformi jedan osebujni identitet vlastitog umjetnikog bia. Na tom putu definisan lirskom i erotskom profilacijom on se blie primakao korijenima bogumilsko-orijentalne i slavenske racionalnosti ekspresivno izrazivi primarne impulse vlastite prirode. Pripovijetka Sluaj Raba slikara predstavlja svojevrsnu anomaliju u pogledu izabrane tematike, stila i pripovijedne tehnike. Ona, stavljena u odnos prema drugim njegovim proznim djelima, ima specifian karakter uvodei je u eksperimentalnu fazu i odvaja se od njih u prvom redu time to nije ilustracija, prianje, konstatacija nego analiza, traganje, poniranje21. U njoj je mogue pratiti vijugavi tok izriitog psihotinog stanja na granici nauno-psiholoke analize i jednog vieg saznanja egzistencije. Pripovijetka je potpuno avangardna i prema Huminom dotadanjem opusu i prema ukupnosti ekspresionistike poetike koja je tada ve bila na izdisaju ustupajui mjesto novoformiranim knjievnim epohama koji su izbijali u prvi plan. Ovo djelo primarno karakteriu tiina, samoa i subjektivna praznina kao psiholoki motivski simbolizam koji svu iscrpnu bit novele podreuje sebi. Nijemi ambijent pripovijetke pokree neive stvari uvodei nas u psihozno stanje bitan za poremeenu svijest Raba slikara doprinosei poetskoj maginosti prie koja ovdje djeluje samostalno i zasebno, jasnije determinirajui apstraktnu atmosferu fabule. Humo je imao namjeru da prikae ogoljeno intimno stanje, bez pretjerane upotrebe narativno-siejnih alatki osim samog stila i jezika kao komunikativno-percepcijskog sredstva. Pokretaki motiv dogaajne linije prie predstavlja psiholoki pokuaj proienja unutarnjeg oblika istinskog umjetnikog djela. Motiv konanog nestanka, prijeko potreban za definitivno otkrovenje savrenosti umjetnike forme i relevantnost duha umjetnika-stvaraoca je aktivna ideja koju je pisac upotrijebio kao kompozicijsko ispunjenje djela. Duhovno somnabularno bunilo i spoznaja o neodvojivosti tjelesnog i duevnog se uporedno nadopunjuju, pri emu nejasnost zagrobnog i njegova neminovnost postaje podstrek umjetnike i duhovne snage, to za rezultat ima podvojenost slikareve linosti na spiritualnu i fiziku, ostvaren pomou siejnih kombinacija i vrst narativne tehnike. Humo se kao knjievnik, inae, pokazao kao dobar psiholoki prikazatelj i deskriptor unutarnjih i suptilnih abnormalnih stanja svojih fabula i likova u njima. Ipak, i ovdje je mogue

uoiti znakove literarne inferiornosti, krize stvaralake transformacije i idejne razvijenosti. Piev kreativni uzlet ima, oigledno, ogranien doseg i okvir emotivnog i izravnog djelovanja stvaralake spontanosti sa tekim proimanjem sadrine i oblika. Sluaj Raba slikara svakako predstavlja korak na razvojnom putu Huminog pripovijedanja, ali ne u smislu umjetnike dovrenosti, ve samo u pogledu unoenja novih oblika pripovjedake tehnike, vie mehanikog nego kreativnog, i novih psihikih sadraja bez adekvatnog umjetnikog izraza. (...) Oblast ulnog doivljavanja ivota uz puno sudjelovanje fantazije predstavljala je Humin stvaralaki h orizont iz kojeg se on nije mogao udaljiti bez opasnosti da iznevjeri sebe 22. I sama kritika je bila podijeljena oko umjetnikog znaaja ove pripovijetke. Novak Simi je upozorio na neadekvatnost njene forme u odnosu na sadrinu, istakavi da podsvjesno, koje bi u ovoj pripovijetci trebalo da predstavlja psiholoko umjetniku strukturu, nije uopte naglaeno23; dok su, primjerice, Eli Finci i Velimir ivojinovi-Massuka ukazali na novost stilskih i pripovjedakih sposobnosti24, te na uoblienost i umjetniku zavrenost psiholokih, filozofskih i estetskih elemenata s kojima je pisac krenuo pri stvaranju ove pripovijetke25. Ovom pripovijetkom Humo je kao pisac okvirno iskusio sve oblike svog subjektivno-tematskog stvaralatva protegnuvi se do maksimalnih granica svog kreativnog izraza i umjetnikog pogleda. Knjige koje su uslijedile, pripovijetke Ljubav na periferiji i roman Zgrada na ruevinama, te posebno njegovi poslijeratni knjievni angamani, bili su daleko ispod osnovnih vrijednosti njegovog dotadanjeg opusa. Oni mogu stajati kao potvrda stvaralakih granica ovog pisca i specifinosti njegove primarne prirode koja se sasvim ostvaruje kada stupi u dodir sa osnovnom emocionalnom strukturom pokreui, tako, udarne kreativneinspirativne mehanizme, nasuprot onoj tematici koja je dijametralno u suprotnosti sa oblikom i idejom koji mu nisu intimno srodni. Pristup istraivanju Huminog djela treba staviti u drugi plan sve to se ne zasniva na prirodnom senzualitetu njegove linosti i predodreenosti umjetnikog profila. Njegova literarna ubjedljivost je najizraenija u slijedu stilsko-lirskih opisa prirode i line nepretencioznosti i profundnog literarnog gledita. Meutim, ovaj poetiki niz nosio je u sebi i limitiranost originalnosti estetske novotarije to je uslovilo inventivnu iscrpljenost kreativne snage. Ipak, i ona djela u kojima Humo nije dosegao visok stupanj umjetnike ubjedljivosti sigurno potvruju nezaobilaznost u ukupnom prouavanju njegove poetike. O Hamzi Humi je napisano obimno kritiko-teorijsko djelo. Svako izdanje njegovih knjiga izazivalo je panju referentne kritike. No dugo vremena nedostajala je nauno utemeljena studija u kojoj bi se njegov

opus u globalu obuhvatio i literarno interpretirao u svoj svojoj udarnoj istorijsko-knjievnoj cjelokupnosti. Tek pojavom eseja i studija Skendera Kulenovia, Radomira Konstantinovia, Muhsina Rizvia, Enesa Durakovia i Zdenka Leia njegovo stvaralatvo ulazi u okvir analitikoznanstvenog konteksta predoavajui cjelinu umjetnikog pristupa i knjievnih opredjeljenja. Za akseologijsko shvatanje nekog djela, pojedinano ili kroz opus, potrebno je uspostaviti i skalu vrijednovanja i relevantnosti posmatranog objekta. Naalost, nerijetko su pojedini kritiari nad Humom vrili svoje teorijske opite, a da se nisu upoznali sa ukupnou njegovog djela. Preko pojedinih njegovih knjiga se jednostavno prelazilo kao da nisu ni napisane, pojaavajui, s druge strane, ponekad i prekomjerno, interesovanje za neka druga djela koja su izala iz pera ovog pisca. Ipak, neprolaznost Humine poetike je aksiom koji e stalno biti prisutan u sveobuhvatnom prouavanju bosanskohercegovake knjievne rijei, bez obzira na sve epohalne fenomene sadanjosti. U traganju za njegovim knjievnim i umjetnikim identitetom treba prvenstveno uzeti u obzir unutarnji, intimni osjeaj i doivljaj to je stvorilo oblast u kojoj je pjesnik dosegao tajnu svog saznanja svijeta, dok je njegova kreativna nadarenost naila na istaknuti izraz u slijedu stilskih i figurativnih poimanja. I sa koje god strane da se ogleda njegova literarna skrovitost i njegov umjetniki subjektivitet dolazi se do spoznaje vjernosti izraajnim i emocionalnim motivima koji su ga nosili kroz itav stvaralaki ivot, to je, ujedno, i nesumnjiv dokaz prisutnosti talenta, ivotne usmjerenosti i umjetnikog oblikovanja u njemu.
____________________ Rizvi, Muhsin: Prenapregnuta ulnost kao opsesija knjievnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75. 15 Lei, Zdenko: Hamza Humo, pjesnik kao pripovijeda. Izraz, Sarajevo, 1986, br. 6, str. 550-606. 16 Kulenovi, Skender: Iz smaragda U ne. Izabrana djela, knj. IV, Eseji, Sarajevo, Svjetlost, 1983, str. 158. 17 Trifkovi, Risto: Savremena knjievnost u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 1968. 18 K(ri), J(ovan): Pod rvnjem vremena. Pripovetke Hamze Hume. Sarajevo, Pregled, 2/1928, II, 59, 322. 19 Rizvi, Muhsin: Prenapregnuta ulnost kao opsesija knjievnog izraza. Predgovo r Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75. 20 Konstantinovi, Radomir: Hamza Humo. Jezik i bie, Beograd, 1983, knj. 3, str. 63 92. 21 Rizvi, Muhsin: Prenapregnuta ulnost kao opsesija knjievnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75. 22 Rizvi, Muhsin: Prenapregnuta ulnost kao opsesija knjievnog izraza. Predgovor Sabranim djelima Hamze Hume. Sarajevo, Svjetlost, 1976, knj. 1, str. 9-75.
14

Simi, Novak: Hamza Humo, Sluaj Raba slikara. Knjievn ik, 30/1930, 7, 328. Finci, Eli: Hamza Humo, Sluaj Raba slikara. ivot i rad, 3/1930, 6/31, 548. 25 ivojinovi-Massuka, Velimir: Hamza Humo, Sluaj Raba slikara. Beograd, Misao, 13/1931, 35/265-266, 87-92.
23 24