WALERY BRIUSOW

OGNISTY ANIO
ELBIETA WASSO NGO WA PO SO WIEM O PATRZY R EN LIWO WSKI
PRZEO YA

Copyright for the Polish edition by Spdzielnia Wydawnicza Czytelnik" Warszawa 1981

OGNISTY ANIO, CZYLI PRAWDZIWA OPOWIE, W KTREJ MOWA JEST O DIABLE NIERAZ ukazujcym si w postaci wietlanego ducha pewnej dziewczynie i kuszcym j do rnych grzesznych postpkw, o odraz budzcym zajmowaniu si magi, astrologi, goecj i nekromancj: o sdzie nad pewn dziewczyn sprawowanym pod przewodnictwem Jego Przewielebnoci Arcybiskupa Trewiru, a take o spotkaniach i rozmowach z rycerzem i potrjnym doktorem Agryp z Nettesheimu oraz z doktorem Faustem, przez naocznego wiadka spisana.

NON ILLUSTRIUM CUIQUAM VIRORUM ARTIUM LAUDE DOCTRINAEVE FAMA CLARORUM AT TIBI DOMINA LUCIDA DEMENS INFELIX QUAE MULTUM DILEXERAS ETAMORE PERIERAS NARRATIONEM ILAUD MENDACEM SERVUS DEVOTUS AMATOR FIDELIS SEMPITERNAE MEMORIAE CAUSA DEDICAVI SCRIPTOR

NIE KOMUKOLWIEK ZE ZNAMIENITYCH LUDZI WSAWIONYCH W SZTUCE LUB NAUKACH LECZ TOBIE KOBIETO WIETLANA SZALONA NIESZCZLIWA KTRA WIELE UKOCHAA I Z MIOCI ZGINA T PRAWDZIW OPOWIE JAKO POKORNY SUGA I WIERNY KOCHANEK NA ZNAK WIECZNEJ PAMICI POWICA

AUTOR

AMICO LECTORI Przedmowa autora, w ktrej opowiedziane jest jego ycie do chwili powrotu na ziemi niemieck

Myl, e kady, komu przytrafio si by wiadkiem wydarze niezwykych i niezbyt zrozumiaych, winien zostawi ich opisanie sporzdzone

szczerze i bezstronnie. Jednake nie tylko ch przyczynienia si do tak zawiej sprawy, jak zbadanie zagadkowej wadzy Diaba i podlegej mu dziedziny, skania mnie do podjcia tej pozbawionej upiksze opowieci o wszystkim tym zadziwiajcym, co przeyem w cigu minionych dwunastu miesicy. Pociga mnie take mono otwarcia na tych kartach mego serca, jakby w niemej spowiedzi przed nie znanym mi suchaczem, nie mam bowiem wicej nikogo, komu mgbym poczyni swe smutne wyznania, a trudno jest milcze czowiekowi, ktry nazbyt wiele dowiadczy. Na to, by mg, askawy czytelniku, przekona si, jak dalece wierzy moesz memu niewymylnemu opowiadaniu i jak dalece zdolny byem rozumnie ocenia wszystko, co obserwowaem, chc pokrtce opowiedzie ca sw histori. Przede wszystkim musz przyzna, e kiedy zetknem si z owym mrocznym i tajemniczym w przyrodzie, nie byem modziecem niedowiadczonym i skorym do przesady, przekroczyem ju bowiem granic rozdzielajc nasze ycie na dwie czci. Urodziem si w elektoracie trewirskim w kocu roku 1504 od Wcielenia Sowa Boego, 5 lutego[1], w dzie witej Agaty, co wypado w rod, w niewielkiej osadzie, w dolinie Hochwaldu, w Losheimie. Dziad mj by tam cyrulikiem i chirurgiem, a ojciec, po otrzymaniu na to przywileju od naszego kurfirsta, praktykowa jako medyk. Tamtejsi mieszkacy wysoko cenili jego umiejtnoci i prawdopodobnie, kiedy zachoruj, po dzi dzie korzystaj z jego troskliwej pomocy. Byo nas czworo dzieci: dwch synw, liczc w tym mnie, i dwie crki. Mj starszy brat, Arnim, ktry w domu i szkoach pomylnie wyuczy si rzemiosa ojca, przyjty zosta do korporacji medykw trewirskich, a obie siostry dobrze wyszy za m i zamieszkay Maria w Merzigu, a Luiza w Bazylei. Ja, ktry na chrzcie witym otrzymaem imi Ruprechta, byem jeszcze dzieckiem, kiedy brat i siostry ju si usamodzielnili. Mego wyksztacenia nie sposb nazwa wietnym, cho dzi wykorzystawszy w yciu wiele sposobnoci, by zdoby najrniejsz wiedz, nie uwaam siebie pod adnym wzgldem za niej stojcego od pewnych osobnikw szczyccych si podwjnym i potrjnym doktoratem[2]. Ojciec mj marzy, e bd jego nastpc i e przekae mi, jako bogat spucizn, i swoj prac, i szacunek, jakim go darzono. Ledwo nauczy mnie pisa i czyta, liczy na abakusie i pocztkw aciny, zacz mnie wprowadza w tajniki medykamentw, w aforyzmy Hipokratesa i w ksig Joannicjusza Syryjskiego[3]. Ja jednake ju od wczesnego dziecistwa nienawidziem zaj wymagajcych lczenia nad ksik, wielkiej uwagi i cierpliwoci. Jedynie wytrwao. ojca, ktry ze starczym uporem nie odstpowa od swego zamiaru, i ustawiczne perswazje matki, kobiety dobrej i bojaliwej, przymusiy mnie do

poczynienia pewnych postpw w studiowanym przedmiocie. Kiedy miaem czternacie lat, ojciec na dalsz nauk wysa mnie do Kolonii, miasta pooonego nad Renem, do swego starego przyjaciela Otfrieda Gerharda, mylc, e dziki rywalizacji z kolegami wzmoe si moja pilno. Jednake Uniwersytet w tym miecie, skd dominikanie dopiero co prowadzili swoj haniebn walk z Janem Reuchlinem, nie mg wzbudzi we mnie specjalnego zapau do nauki. W owym czasie, cho zaczynay si tam pewne przemiany, jednak wrd magistrw nie byo prawie wcale wyznawcw nowych idei naszej epoki, a fakultet teologii wci Jeszcze growa nad innymi niczym wieyca nad dachami. Mnie polecano uczy si na pami heksametrw z Doctrinale"[4] Aleksandra i zgbia Copulata" Piotra z Hiszpanii. Jeli wic w latach przebywania mego na uniwersytecie czegokolwiek si nauczyem, to oczywicie nie z wykadw, lecz jedynie z lekcji obdartych wdrownych nauczycieli, ktrzy pojawiali si niekiedy na ulicach Kolonii. Nie powinienem (gdy byoby to niesprawiedliwe) mwi, e byem pozbawiony zdolnoci, i w konsekwencji, dysponujc dobr pamici i szybk orientacj, bez trudu wnikaem w rozwaania najgbszych mylicieli czasw staroytnych i naszych. To, czego udao mi si dowiedzie o pracach Bernarda Walthera[5], matematyka z Norymbergi, o odkryciach i opiniach doktora Teofrasta Paracelsusa, a zwaszcza o porywajcych pogldach mieszkajcego we Fromborku astronoma Mikoaja Kopernika, pozwala mniema, e dobroczynne oywienie, ktre w naszym szczliwym stuleciu przeobrazio i sztuki wolne, i filozofi, w przyszoci zapanuje take w naukach. Na razie nie mog one nie by obce kademu, kto z racji swego ducha uwaa si za wspczesnego wielkiego Erazma, za wdrowca w dolinie ludzkoci, valli humanitatis[6]. Ja w kadym razie i w latach chopicych niewiadomie, i jako czowiek dorosy po przemyleniu, zawsze niewysoko ceniem wiedz zaczerpnit przez nowe pokolenie ze starych ksig i nie sprawdzon badaniem rzeczywistoci. Wraz z pomiennym Giovannim Pico delia Mirandola, autorem wietnej rozprawy O godnoci czowieka" gotw jestem rzuci kltw na szkoy, w ktrych ludzie zajmuj si wyszukiwaniem nowych sw". Stronic w Kolonii od wykadw uniwersyteckich, z tym wikszym zapaem pogryem si w swobodnym yciu studentw. Po surowoci domu ojcowskiego bardzo mi si podobay i chwackie pijatyki, i godziny spdzane z ulegymi przyjacikami, i gra w karty, zapierajca dech zmienn przypadkowoci. Szybko przywykem do hulaszczego spdzania czasu, jak i w ogle do haaliwego ycia w miecie, tego ycia penego ustawicznej

krztaniny i popiechu, bdcego cech naszych dni, na co z niedowierzaniem i oburzeniem patrz starcy, wspominajc spokojne czasy dobrego cesarza Fryderyka[7]. Dni cae spdzaem z kolegami na swawolach, nie zawsze niewinnych, przechodzc z szynkw do wesoych domkw, wypiewujc studenckie pieni, prowokujc do bjki rzemielnikw i nie gardzc czyst wdk, ktrej picie wtedy, pitnacie lat temu, nie byo bynajmniej tak rozpowszechnione jak teraz. Nawet wilgotny mrok nocy i brzk zaciganych acuchw ulicznych nie zawsze skaniay nas do udania si na spoczynek. W takim yciu nurzaem si blisko trzy zimy, pki zabawy te nie skoczyy si dla mnie nieszczliwie. Moje niedowiadczone serce rozgorzao namitnoci do naszej ssiadki, ony piekarza, kobietki sprytnej i licznej, mwic jzykiem wierszopisw o policzkach jak nieg osypany patkami ry, o wargach jak sycylijskie korale, o zbach jak cejloskie pery. Nie bya ona niechtna modziecowi postawnemu i o citym jzyku, daa jednak ode mnie tych malekich podarkw, na ktre, jak to ju zauway Owidiusz Nazo, ase s wszystkie kobiety. Na to, by spenia jej kapryne zachcianki, nie wystarczay pienidze przysyane mi przez ojca, tak wic wesp z jednym z moich najzuchwalszych rwienikw wdaem si w bardzo brzydk spraw, ktra nie pozostaa nie ujawniona, i grozio mi zamknicie w wizieniu miejskim. Tylko dziki wielkim staraniom Otfrieda Gerharda, ktry cieszy si sympati wpywowego i niezwykle mdrego kanonika, hrabiego Hermana von Neuenahra[8], nie zostaem postawiony przed sdem, lecz wyprawiony do rodzicw, by ponie kar w domu. Zdawaoby si, e na tym winny byy skoczy si dla mnie lata szkolne, w istocie jednak dopiero teraz zacza si ta nauka, ktrej zawdziczam prawo do miana czowieka wiatego. Miaem lat siedemnacie. Poniewa na Uniwersytecie nie uzyskaem nawet stopnia bakaarza, w domu znalazem si w przykrej sytuacji darmozjada, czowieka, ktry utraci honor i od ktrego wszyscy si odwrcili. Ojciec usiowa wynale mi jakie zajcie i zmusza mnie do pomagania mu w sporzdzaniu lekarstw, ale ja z uporem uchylaem si od wykonywania tej niemiej mi profesji i wolaem znosi zarzuty, e jestem darmozjadem. A jednak w naszym ustronnym Losheimie znalazem wiernego druha, ktry tkliwie mnie pokocha i wyprowadzi na now drog. By to Fryderyk, syn naszego aptekarza, modzieniec nieco ode mnie starszy, chorowity i dziwny. Jego ojciec lubi zbiera i oprawia ksiki, zwaszcza nowe, drukowane, i wydawa na nie kady wolny grosz, cho sam czytywa rzadko. Za to Fryderyk od lat najmodszych oddawa si lekturze, bya ona jego pasj i nie zna wikszej radoci, jak na gos ponownie odczytywa ulubione stronice. Z tego powodu w naszym miecie uwaano Fryderyka ni to

za pomyleca, ni to za czowieka niebezpiecznego, i by on rwnie samotny jak ja, zatem nic w tym dziwnego, e zaprzyjanilimy si ze sob niczym dwa ptaki w jednej klatce. Kiedy nie wasaem si z samopaem po stromiznach i zboczach okolicznych gr, szedem do malekiej izdebki mego przyjaciela, na samym szczycie domu, pod dachwkami, i dugie godziny spdzalimy wrd opasych tomw autorw staroytnych i cieniutkich ksiek pisarzy wspczesnych. Tak pomagajc jeden drugiemu, to razem si zachwycajc, to kcc si zajadle, czytalimy i w chodne dni zimowe, i w gwiezdne noce letnie, wszystko, co moglimy dosta w naszym zapadym kcie, przemieniajc strych apteki w akademi. Mimo e obaj nie bylimy zbyt mocni w gramatyce Zintena[9], przeczytalimy niemao aciskich autorw[10], przy czym take takich, o ktrych nie byo mowy na Uniwersytecie ani na ordynariach, ani na dysputach. U Katullusa, Marcjalisa, Kalpurniusa znalelimy nieprzecignione przykady pikna i dobrego smaku, ktre do tej pory ywo pamitam, a dziki utworom boskiego Platona zajrzelimy w sam gbi mdroci ludzkiej, nie wszystko rozumiejc, lecz wszystkim wstrznici. Z dzie naszego wieku, mniej doskonaych, ale bardziej nam bliskich, nauczylimy si uwiadamia sobie to, co ju dawniej, nie dajc si okreli sowami, yo i kbio si w naszych duszach. Ujrzelimy nasze wasne, do tej pory mgliste jeszcze pogldy, w niezmiernie zabawnej Pochwale gupoty", w dowcipnych i szlachetnych, co by tam nie mwiono, Colloquiach", w mocnym i bezlitosnym Tryumfie Wenery" i w tych Pismach ciemnych ludzi"[11], ktre niejeden raz przeczytalimy od pocztku do koca i ktrym staroytno przeciwstawi moe chyba jednego tylko Lukiana. Przy okazji wspomn, e byy to wanie owe czasy, o ktrych teraz mwi, e kto w dwudziestym trzecim roku nie umar, w dwudziestym czwartym nie uton, a w dwudziestym pitym nie zosta zabity winien Bogu za cud dzikowa. Nas jednak, pochonitych rozmowami z najszlachetniejszymi umysami, grone burze teraniejszoci prawie nie interesoway. Bynajmniej nie ubolewalimy z powodu napaci na Trewir rycerza Franza von Sickingena[12], ktrego niektrzy sawili jako przyjaciela najznamienitszych ludzi, ale ktry w rzeczywistoci by czowiekiem starego pokroju, zaliczajcym si do tych rozbjnikw, ktrzy ryzykuj gow, eby ograbi przejezdnego. Nasz Arcybiskup da odpraw gwatownikowi i dowid, e czasy Florizela z Nicei[13] przetrway tylko w legendach dziadw. Podobnie kiedy przez dwa nastpne lata na wszystkich ziemiach niemieckich niby w jakim diabelskim tacu szalay ludowe bunty i awantury, i w naszym miecie mwiono wycznie o wyniku powsta, my nie przerywalimy naszych zaj.

Fryderykowi, ktry by marzycielem, wydawao si z pocztku, e ta ognista i krwawa burza pomoe zaprowadzi w naszym kraju wicej porzdku i sprawiedliwoci, lecz niezadugo i on si upewni, e nie ma czego oczekiwa od niemieckich chopw, zbyt jeszcze dzikich i ciemnych. Wszystko, co si dokonao, stanowio potwierdzenie gorzkich sw jednego z pisarzy: rustica gens optima flens pessima gaudens[14]. Pewne spory wywoay midzy nami pierwsze suchy o Marcinie Lutrze, tym zajadym heretyku"[15], majcym ju wtedy niemao zwolennikw wrd ksit dziedzicznych. Zapewniano, e w tym czasie dziewi dziesitych Niemiec woao: Niech yje Luter!", pniej za mwiono w Hiszpanii, e u nas religia zmienia si jak pogoda i e chrabszcz lata midzy trzema kocioami. Mnie osobicie wcale nie obchodzi spr o ask i Przemienienie, i nigdy nie rozumiaem, jak Dezyderiusz Erazm, ten niezrwnany geniusz, mg si interesowa naukami goszonymi przez mnichw. Podobnie jak najlepsi wspczenie yjcy ludzie ywiem przekonanie, e wiara mieci si w gbi serca i nie wymaga okazywania jej na zewntrz, i wanie dlatego, ani w latach modzieczych, ani w wieku dojrzaym, nigdy nie czuem zakopotania czy to w towarzystwie dobrych katolikw, czy te wrd zajadych luteranw. Przeciwnie, Fryderyk, ktrego w religii na kadym kroku przeraay mroczne czeluci, znajdowa jakie niezrozumiae dla mnie objawienie w ksigach Lutra, prawda, e barwnych i nie pozbawionych siy wyrazu wic te nasze spory przeradzay si niekiedy w przykre ktnie. Na pocztku roku dwudziestego szstego, zaraz po Wielkanocy, przyjechali do nas do domu moja siostra Luiza z mem. Przy nich ycie stao si dla mnie nie do zniesienia, gdy oboje bez ustanku zasypywali mnie wyrzutami, e majc dwadziecia lat jestem jarzmem na barkach ojca i sol w oku matki. Mniej wicej w tym czasie rycerz Georg von Frundsberg[16], sawny ze swego zwycistwa nad Francuzami, na polecenie Cesarza werbowa w naszych prowincjach rekrutw. Wtedy przyszo mi na myl, by zosta wolnym lancknechtem, nie widziaem bowiem innego sposobu odmienienia swego ycia, ktre gotowe byo zatchn jak woda w stawie. Fryderyk, ktry marzy, e stan si synnym pisarzem obaj czynilimy bowiem prby naladowania naszych ulubionych autorw bardzo si zmartwi, nie znalaz jednak argumentw, by mnie od tego zamiaru odwie. Stanowczo i z uporem oznajmiem ojcu, e wybieram wojenne rzemioso, gdy wol miecz od lancetu. Ojciec, jak si tego spodziewaem, wpad w gniew i zabroni mi nawet myle o wojaczce, przy czym powiedzia: Przez cae ycie naprawiaem ludzkie ciaa i nie chc, by syn mj je okalecza". Ani ja, ani mj przyjaciel nie mielimy wasnych pienidzy, eby kupi uzbrojenie i odzie, i dlatego postanowiem

opuci rodzinny dom po kryjomu. W nocy, pamitam, e byo to z czwartego na pity czerwca, wziem dwadziecia pi reskich guldenw[17] i niepostrzeenie wyszedem z domu. Pamitam, e Fryderyk odprowadzi mnie tam, gdzie zaczynay si pola, ucisn mnie niestety, ostatni raz w yciu! i paczc sta przy szarej ozinie, blady w wietle ksiyca jak trup. Owego dnia nie czuem na sercu ciaru rozki, przede mn bowiem niby gbia majowego poranka janiao nowe ycie. Byem mody i silny, werbownicy przyjli mnie bez dyskusji, i wstpiem do woskiego wojska Frundsberga. Wszyscy atwo zrozumiej, e dni, ktre nastpiy, nie byy dla mnie atwe, wystarczy, e sobie przypomn, jacy s nasi lancknechci: ludzie gwatowni, prostaccy, nieuczeni, chepicy si pstrokacizn odziey i rubasznoci mowy, szukajcy tylko okazji, eby si upi do nieprzytomnoci i jak najwicej zagarn upw. Straszne niemal byo po wyrafinowanych i ostrych jak iga artach Marcjalisa lub wzniosych jak lot spa rozwaaniach Marsilia Ficino[18] uczestniczy w nie znajcych hamulcw zabawach moich wsptowarzyszy, i czasami moje ycie wydawao mi si nieprzerwanym dawicym snem. Moi dowdcy nie mogli jednak nie zauway, e rni si od kolegw i wiedz, i obejciem, a poniewa prcz tego dobrze wadaem arkebuz i nie gardziem adn robot, zawsze mnie wyrniali i powierzali mi zadania bardziej dla mnie stosowne. Suc jako lancknecht odbyem ca trudn wypraw do Woch, kiedy zimow por trzeba byo przechodzi przez onieone gry, przeprawia si w brd przez rzeki, po szyj zanurzajc si w wodzie, i caymi tygodniami obozowa w grzskim bocie. Wtedy to, 6 maja dwudziestego sidmego roku, braem udzia w zdobyciu szturmem Wiecznego Miasta przez poczone wojska hiszpaskie i niemieckie. Przyszo mi na wasne oczy widzie, jak rozbestwieni onierze grabili rzymskie kocioy, dopuszczali si gwatw w klasztorach kobiecych, na muach papieskich jedzili po ulicach przybrani w mitry, wrzucali do Tybru wit hosti i relikwie witych, urzdzili konklawe i Marcina Lutra ogosili papieem. Potem blisko rok spdziem w rnych miastach woskich, poznaem bliej ycie kraju, prawdziwie owieconego, bdcego wspaniaym wzorem dla innych. Pozwolio mi to zapozna si z zachwycajcymi dzieami wspczesnych artystw woskich ktrzy tak bardzo wyprzedzili naszych, prcz moe jedynego tylko Albrechta Drera[19] a wrd nich take z dzieami wiecznie opakiwanego Rafaela z Urbino, jego godnego rywala Sebastiana del Piombo, modego, lecz wszechogarniajcego geniusza Benvenuto Celliniego, z ktrym przyszo nam zetkn si take jako z wrogiem, i lekcewacego nieco pikno ksztatu, jednake mocarnego, jedynego w swym rodzaju Michaa Anioa Buonarroti.

Na wiosn nastpnego roku, poniewa obznajmiem si ju nieco z jzykiem hiszpaskim, porucznik oddziau hiszpaskiego, don Miguel de Gomez, przydzieli mnie do siebie jako medyka. Wraz z don Miguelem musiaem uda si do Hiszpanii, dokd zosta wysany z tajnymi listami do naszego Cesarza, i ta podr zadecydowaa o caym moim losie. Dwr przebywa wtedy w Toledo i tam spotkalimy rwnie najwikszego z naszych wspczesnych, bohatera rwnego Hannibalom, Scypionom i innym mom staroytnoci Ferdynanda Korteza, markiza del Valle-Oaxaca[20]. Przyjcie zgotowane dumnemu zdobywcy krlestw, a take opowieci ludzi przybyych z kraju tak zajmujco opisanego przez Amerigo Vespucciego, skoniy mnie do szukania szczcia w tej ziemi obiecanej wszystkich nieszczliwcw. Przyczyem si da wyprawy, ktr przedsiwzili Niemcy osiadli w Sewilli, i z lekkim sercem popynem przez ocean. W Indiach Zachodnich[21] pocztkowo wstpiem na sub do Krlewskiej Audiencji[22], lecz wkrtce, kiedy si przekonaem, jak nieuczciwie i nieporadnie prowadzi ona interesy i jak niesprawiedliwie traktuje zdolnoci i zasugi, wolaem spenia polecenia tych niemieckich domw handlowych, ktre maj swoje filie w Nowym wiecie, a w szczeglnoci Welserw, majcych kopalnie miedzi na San Domingo, a take Fuggerw, Ehingerw, Kromibergerw, Tetzelw [23]. Odbyem cztery wyprawy na zachd, na poudnie i na pnoc w poszukiwaniu nowych z rudy, kopalni drogich kamieni ametystw i szmaragdw i cennego drewna: dwukrotnie pod dowdztwem innych ludzi, a dwukrotnie sam dowodzc oddziaem. W ten sposb przewdrowaem wszystkie ziemie od Chicory[24] do portu Tumbes, spdziem dugie miesice wrd ciemnoskrych pogan, w drewnianych stolicach tubylcw widziaem takie bogactwa, w porwnaniu z ktrymi niczym s wszystkie skarby naszej Europy, i kilka razy prawie cudem uniknem grocej mi zagady. Przyszo mi take zazna silnych przey w mioci do pewnej indiaskiej kobiety, ktra pod ciemn skr krya serce przywizane i namitne, byoby jednak niewaciwe szczegowiej tutaj o tym opowiada. Powiem krtko: tak jak spokojne dni z miym moim Fryderykiem spdzone nad ksikami uksztatoway moje myli, tak niespokojne lata wdrwek w ogniu prb zahartoway moj wol i day mi najcenniejsz zalet mczyzny wiar w siebie. Oczywicie u nas mylnie wyobraaj sobie, e za oceanem wystarczy si po prostu schyli, by zbiera zoto z ziemi, jednake, po spdzeniu piciu lat w Ameryce i Indiach Zachodnich, dziki nieustannej pracy i nie bez pomocy szczcia zebraem dostateczne oszczdnoci. Wtedy to opanowaa mnie myl, by znw pojecha na ziemi niemieck, nie po to, eby spokojnie osi

w naszym jakby picym miasteczku, lecz take nie bez podyktowanego prnoci zamiaru pochwalenia si swymi sukcesami przed ojcem, gdy musia mnie on przecie uwaa za prniaka, ktry go okrad. Nie bd zreszt ukrywa, e odczuwaem dojmujc tsknot, jakiej nigdy si nie spodziewaem, do rodzinnych gr, po ktrych, bywao, rozjtrzony wasaem si z samopaem, i e tak bardzo pragnem zobaczy zarwno moj dobr matk, jak i porzuconego przyjaciela, miaem bowiem nadziej, e zastan go jeszcze ywym. Jednake ju wtedy powziem niezomne postanowienie, e kiedy odwiedz ojczyste strony i odnowi wi z rodzin, powrc do Nowej Hiszpanii, ktr uwaam za swoj drug ojczyzn. Wczesn wiosn trzydziestego czwartego roku odpynem na statku Welserw z portu Villarica de la Veracruz i po burzliwej i trudnej nawigacji przybyem do bogatej Antwerpii. Kilka tygodni upyno md na wykonywaniu rnych przyjtych na siebie zobowiza i dopiero w sierpniu mogem wreszcie wyruszy w drog do Nadrenii. Od tego czasu waciwie zaczyna si moja opowie.

ROZDZIA PIERWSZY O tym, jak po raz pierwszy spotkaem Renat i jak opowiedziaa mi ona cae swoje ycie

Z Niderlandw postanowiem wyruszy ldem i wybraem drog przez Koloni, miaem bowiem ochot zobaczy raz jeszcze to miasto, gdzie przeyem niemao przyjemnych chwil. Za trzydzieci hiszpaskich escudo[25] kupiem dobrego konia, ktry bez trudu mg wie mnie i moje rzeczy, jednake lkajc si rozbjnikw postaraem si przybra wygld niebogatego marynarza. Pstrokaty i wspaniay raczej strj, ktrym pyszniem si w piknym Brabancie, zamieniem na zwyky ubir marynarza, ciemnobrzowego koloru, i przewizaem szarawary[26] pod kolanami. Nie rozstaem si jedynie z moj niezawodn dug szpad, polegaem bowiem na niej nie mniej ni na witej Gertrudzie, patronce wszystkich podrujcych ldem. Na wydatki w czasie podry pozostawiem sobie niewielk sumk pienidzy w srebrnych joachimstalarach[27], a moje oszczdnoci, zote pistole, zaszyem w szerokim pasie. W cigu piciu dni przyjemnej podry z przypadkowymi towarzyszami, gdy jechaem nie pieszc si zbytnio, przeprawiem si przez Maas d o Venlo. Nie bd ukrywa, e kiedy dojechaem do okolic, gdzie przed mymi oczami pojawiy si niemieckie ubiory i uszu moich dobiega tak dobrze znana, dziarska, ojczysta mowa, ogarno mnie wzruszenie troch niegodne mczyzny. Liczyem, e wyjedajc z Venlo rano, pod wieczr zajad do Neuss, i dlatego w Viersen poegnaem si ze swoimi towarzyszami, ktrzy chcieli zajecha do Gladsbach, i ju samotnie skrciem na drog do Dsseldorfu. Poniewa naleao si pieszy, zaczem ponagla konia, ale ten potknwszy si uderzy pcin o kamie i w bahy wypadek sta si bezporedni przyczyn dugiego szeregu zdumiewajcych wydarze, jakie po owym dniu przeyem. Dawno ju jednak zauwayem, e tylko bahe wypadki bywaj pierwszymi ogniwami w acuchu cikich prb, ktry niedostrzegalnie i bezdwicznie ycie niekiedy dla nas wykuwa. Na kulejcym koniu mogem posuwa si naprzd tylko powoli i byem

jeszcze daleko od miasta, kiedy w szarym zmierzchu le ju byo wida, a z trawy uniosa si gryzca mga. W tym czasie przejedaem przez gsty las bukowy i nie bez obawy rozmylaem o noclegu w zupenie nie znanej mi okolicy, kiedy nagle za zakrtem drogi, na samym jej skraju, na niewielkiej przesiece zobaczyem pochylony, samotny, drewniany domek, Mory jakby tam zabdzi. Jego wrota byy szczelnie zamknite i dolne okna podobne byy raczej do duych otworw strzelniczych, ale pod dachem koysaa si na sznurku na wp rozbita butelka wskazujca, e jest to gospoda, podjechaem wic i rkojeci szpady zaczem omota w okiennic. Na moje energiczne stukanie, czemu towarzyszyo wcieke ujadanie psa, wyjrzaa gospodyni tego domu, ale dugo nie chciaa mnie wpuci, wypytujc, kto jestem i w jakim celu jad. Wcale nie podejrzewajc, jak przyszo sam sobie szykuj, groc i klnc nalegaem, by si popieszya, tak e wreszcie drzwi zostay otwarte, a mj ko odprowadzony do stajni. Po chwiejnych schodach, w ciemnociach, zaprowadzono mnie do maej izdebki na pitrze, ciasnej i o nierwnomiernej szerokoci, przypominajcej ksztatem futera na wiol. W tym czasie, kiedy we Woszech w najtaszych nawet gospodach znale mona i ko z mikk pociel, i smaczn wieczerz z butelk wina, u nas podrni prcz bogaczy wiozcych ze sob na muach dziesitki wypchanych tobow wci jeszcze musz poprzestawa na czarnym chlebie, kiepskim piwie i noclegu na starej somie. Moje pierwsze schronienie w ojczynie wydao mi si duszne i ciasne, zwaszcza po czystych, jakby wypolerowanych sypialniach w domach tych niderlandzkich kupcw, do ktrych wstp umoliwiay mi listy polecajce. Znaem jednak i gorsze noce w czasie uciliwych wdrwek po Anahuaku [28], tak e nakryem si skrzanym paszczem i staraem si czym prdzej zasn, nie suchajc, jak w sali na dole pijany gos wypiewywa now piosenk, ktrej sowa jednak zapamitaem: Ob dir ein Dirn gefeit, So schweig, hastu kein Gelt. Jake bybym zdumiony zasypiajc, gdyby jaki proroczy gos powiedzia mi, e by to ostatni wieczr takiego mego ycia, po ktrym zacz si miao ycie inne. Mj los przenis mnie przez ocean, zatrzyma w drodze akurat potrzebn ilo dni i poprowadzi, zupenie jakby ku zawczasu wyznaczonemu celowi, do tego domu, odlegego od miasta i wsi, gdzie czekao mnie spotkanie o decydujcym znaczeniu. Jaki uczony mnich, dominikanin, dostrzegby w tym wyrany palec boy; zacieky realista znalazby okazj, by bole nad skomplikowanym zwizkiem przyczyn i nastpstw, nie mieszczcych si w obracajcych si koach Rajmunda Lulle[29], ja za, kiedy myl o tysicach

przypadkw, ktre konieczne byy, bym tego wieczoru znalaz si na drodze do Neuss, w biednej przydronej gospodzie zatracam wszelkie poczucie rnicy midzy sprawami zwykymi a nadnaturalnymi, midzy miracula a natura[30]. Mniemam tylko, e pierwsze spotkanie moje z Renat byo co najmniej rwnie przedziwne, jak wszystko to niezwyke i wstrzsajce, co pniej razem z ni przeyem. Pnoc z pewnoci dawno ju mina, kiedy nagle ocknem si zbudzony czym dla mnie nieoczekiwanym. W moim pokoju byo do jasno od bkitnawo-srebrzystego wiata ksiyca i dokoa panowaa taka cisza, jakby caa ziemia i nawet niebiosa umary. Pniej jednak w tej ciszy, z ssiedniego pokoju, zza przepierzenia z desek, dobieg mnie kobiecy szept i sabe okrzyki. Chocia mdre powiedzenie mwi, e podrnemu starczy troski o wasny grzbiet i nie ma co aowa cudzych ramion, i chocia nigdy nie odznaczaem si zbytni tkliwoci, to jednak waciwe mi od dziecka upodobanie do przygd musiao mnie skoni do obrony skrzywdzonej kobiety, do czego, jako czowiek, ktry lata cae spdzi w bojach, miaem rycerskie prawo[31]. Wstaem z ka i na wp wysunwszy szpad z pochwy wyszedem z pokoju, a kiedy znalazem si w ciemnym przejciu, z atwoci odnalazem drzwi, zza ktrych dobiega w gos. Spytaem gono, czy kto nie potrzebuje obrony, a kiedy powtrzyem te sowa po raz drugi i nikt si nie odezwa, uderzyem w drzwi, zamaem sab zasuwk i wszedem. Wtedy po raz pierwszy ujrzaem Renat. W takim samym nieprzytulnym pokoju jak mj, i take do jasno owietlonym blaskiem ksiyca, staa przytulona do ciany, ogarnita przeraeniem kobieta, na wp rozebrana, z rozpuszczonymi wosami. adnego innego czowieka tu nie dostrzegem, chocia wszystkie kty pokoju byy jasno owietlone i cienie, kadce si na pododze, byy ostre i jasne; ona jednak, jakby kto na ni napiera, osaniaa si wycigajc do przodu rce. I w tym ruchu kryo si co napawajcego lkiem, poniewa niepodobna byo nie zrozumie, e grozi jej jaka niewidoczna zjawa. Dostrzegszy mnie kobieta nagle z nowym okrzykiem rzucia si w moj stron, pada przede mn na kolana, zupenie jakbym by wysannikiem niebios, obja mnie konwulsyjnie i powiedziaa ciko dyszc: Jeste wic wreszcie, Ruprechcie! Nie mam ju siy! Nigdy dotd Renaty nie spotkaem, widziaa mnie po raz pierwszy, podobnie jak ja j, jednake nazwaa mnie po imieniu tak zwyczajnie, jakbymy byli przyjacimi z dziecinnych lat. Pniej przyszo mi na myl, e moga usysze moje imi, kiedy wymieniem je gospodyni, wtedy jednak byem niezmiernie zdumiony. Jednake, za przykadem stoikw starajc si nie

okazywa adnego zdziwienia, spytaem nieznajom kobiet, dotknwszy ostronie jej ramienia, czy to prawda, e drczy j jakie przywidzenie. Ona jednak, na przemian szlochajc i miejc si, nie czua si na siach, by mi odpowiedzie, i tylko drc rk wskazywaa tam, gdzie oczy moje nie dostrzegay nic prcz wiata ksiyca. Nie bd si tu wypiera, e niezwyko sytuacji i wiadomo bliskoci nadprzyrodzonych mocy napaway ca moj istot przeraeniem, jakiego nie odczuwaem od lat pacholcych. Bardziej, by uspokoi oszala dam, ni bym sam w w sposb wierzy, zupenie obnayem szpad i ujmujc za ostrze, wycignem j przed siebie rkojeci w ksztacie krzya, syszaem bowiem, e takim ruchem mona si broni od przystpu nieczystej siy. Tymczasem kobieta, jakby w przedmiertnych zmaganiach, nagle w napadzie drgawek upada twarz do ziemi. Uznaem za uchybiajce memu honorowi, by std uciec, chocia szybko zrozumiaem, e t nieszczsn opanowa zy demon, ktry zacz j strasznie nka od wewntrz. A do tego dnia nigdy nie widziaem takich drgawek i nie podejrzewaem, e ciao ludzkie moe si tak nieprawdopodobnie skrca[32]! Na moich oczach kobieta to napraa si w udrce, wbrew wszelkim prawom natury, tak e jej szyja i pier staway si twarde jak drewno i proste jak trzcina, to nagle tak wyginaa si do przodu, e jej gowa i podbrdek sigay palcw ng, a yy na szyi potwornie si napinay, to znw przeciwnie zadziwiajco odchylaa si do tyu i kark jej by wtoczony midzy ramiona, ku plecom, a biodra wysoko uniesione. Pniej kilkakrotnie byem wiadkiem mk, jakim poddaway Renat demony, ktre j napastoway, jednake tego dnia w widok przerazi mnie sw nowoci. Patrzyem na cierpienia i drgawki nieznajomej kobiety, jakby wraz z on Lota w jaki sup przemieniony, nie ruszajc si z miejsca, poniewa zupenie nie wiedziaem, jak jej pomc lub przynie ulg. Kobieta z wolna przestaa tuc si o twarde deski podogi, jej wykrzywiona twarz zacza po trosze odzyskiwa przytomny wyraz, nadal jednak wyginaa si w drgawkach, jakby zasaniajc si rkami przed wrogiem. Wtedy, przypuszczajc, e Diabe ju z niej wyszed i znajduje si poza jej ciaem, przycignem kobiet do siebie i zaczem odmawia sowa modlitwy: Libera me, Domine, de morte aeterna jedynej, jak sobie wtedy przypomniaem. W tym czasie ksiyc ju zachodzi za wierzchokami lasu i w miar tego, jak pokj wypeniaa poranna szaro, przesuwajca mrok od okna ku cianom, kobieta leca w moich ramionach wracaa do przytomnoci. Ciemno dziaaa jednak na ni niczym zimny poryw pirenejskiego tramontano, gdy draa na caym ciele jakby przejta zimowym chodem.

Zapytaem, czy zjawa ju si oddalia. Dama otworzya oczy, jakby po omdleniu, obwioda wzrokiem pokj i odpowiedziaa: Tak, znikna widzc, e jestemy dobrze przeciwko niej uzbrojeni. Nie moe nic uczyni przeciw nieugitej woli. Byy to nastpne sowa, ktre usyszaem od Renaty. Powiedziaa je i zacza paka, drc jak w febrze, i tak pakaa, e zy niepowstrzymanie toczyy si po jej policzkach, a moje palce stay si wilgotne. Widzc, e na pododze dama si nie rozgrzeje, nieco ju uspokojony, bez trudu wziem j na rce, bya bowiem maleka i wychuda, i przeniosem na ko stojce opodal. Okryem j wszystkim, co tylko mogem w pokoju znale, i umierzaem jej lk agodnie do niej przemawiajc. Ona jednak pakaa nadal, a nagle znw ogarn j niepokj i chwyciwszy mnie za rk powiedziaa: Teraz, Ruprechcie, musz ci opowiedzie cae moje ycie, ocalie mnie bowiem i powiniene wszystko o mnie wiedzie. Prbowaem zaoponowa, e nie pora teraz na tak opowie, lecz Renata chyba nawet moich saw nie usyszaa i mocno ciskajc moje palce, patrzc jednak gdzie w bok, zacza szybko mwi. Z pocztku prawie nie rozumiaem tego, co mwia, tak raptownie zmieniay si jej myli i tak nieoczekiwanie przechodzia od jednego tematu do drugiego. Stopniowo nauczyem si jednak odrnia gwny nurt w niepowstrzymanym potoku jej sw i zrozumiaem, e istotnie opowiada mi o sobie. Nigdy pniej, nawet w dniach naszej najufniejszej zayoci, nie opowiadaa mi Renata w sposb tak logiczny historii swego ycia. Co prawda take i tej nocy nie tylko przemilczaa wszystko, co dotyczyo jej rodzicw i miejsca, gdzie upyno jej dziecistwo, lecz nawet, jak si o tym w przyszoci niewtpliwie przekonaem, czciowo zataia wiele pniejszych wydarze, czciowo przedstawia je nieprawdziwie nie wiem, czy umylnie, czy te z powodu swego chorobliwego stanu. Jednake przez dugi czas wiedziaem o Renacie tylko to, co przekazaa mi w swej gorczkowej opowieci, i dlatego musz t opowie szczegowo tu powtrzy. Nie potrafi jednak odtworzy chaotycznej mowy Renaty, spiesznej i bezadnej, ktr bd musia zastpi wasn, bardziej logiczn opowieci. Renata wymienia swoje imi, to jedyne, pod ktrym j znam, wspomniaa o pierwszych latach swego ycia tak pobienie i niejasno, e sowa jej nie utrwaliy si w mej pamici, i natychmiast przesza do tego wydarzenia, ktre, jak uwaaa, okazao si dla niej fatalne. Renata miaa osiem lat, kiedy po raz pierwszy w jej pokoju w promieniu sonecznym pojawi si anio, cay jakby ognisty, ubrany w nienobia szat.

Twarz jego janiaa, oczy mia bkitne jak niebo, a wosy zupenie jakby ze zotych nitek. Anio wymieni swoje imi Madiel[33]. Renata wcale si nie przestraszya i tego dnia bawia si z anioem lalkami. Pniej anio zacz przychodzi do niej czsto, prawie codziennie, by zawsze wesoy i dobry, tak e dziewczynka pokochaa go bardziej ni wszystkich swoich krewnych i rwienice. Niewyczerpana bya pomysowo, z jak Madiel zabawia Renat figlami lub opowiadaniami, a kiedy bywaa zmartwiona, czule j pociesza. Niekiedy z Madielem pojawiali si jego druhowie, take anioy, lecz nie ogniste, odziani w purpurowe i liliowe paszcze, ci jednak nie byli tak serdeczni. Madiel surowo zabroni dziewczynce opowiada o swoich potajemnych odwiedzinach, lecz jeli nawet Renata nie bya posuszna jego daniu, i tak jej nie wierzono, sdzc, e zmyla lub udaje. Madiel nie zawsze ukazywa si w postaci anioa, lecz czsto przybiera take inny wygld, zwaszcza gdy Renata mao pozostawaa sama. I tak w lecie Madiel nieraz przylatywa jako duy ognisty motyl z biaymi skrzydami i zocistymi wsikami i Renata chowaa go w swoich dugich wosach. W zimie anio przybiera niekiedy ksztat koowrotka, by dziewczynka moga, nie rozstajc si z nim, wszdzie go ze sob nosi. Renata rozpoznawaa jeszcze swego niebiaskiego przyjaciela to w zerwanym kwiatku, to w wgielku, ktry wypad z ogniska, to w rozgryzionym orzeszku. Czasami wieczorem Madiel kad si z Renat do ka i przytulony jak kotek spdza z ni czas do rana. W takie noce zdarzao si, e anio unosi Renat na swoich skrzydach daleko od domu, pokazywa jej inne miasta, synne kocioy lub nawet nieziemskie promienne osiedla, jednak o wicie, sama nie wiedzc, w jaki sposb, zawsze znajdowaa si w swoim ku. Kiedy Renata nieco podrosa, Madiel oznajmi jej, e zostanie wit jak Amelia z Lotaryngii[34] i e wanie w tym celu zosta do niej posany. Czsto mwi jej o ofierze Jezusa Chrystusa, o bogosawionej pokorze Marii Panny, o tajemnych drogach wiodcych do zamknitych bram ziemskiego raju, o witej Agnieszce nierozcznej z potulnym barankiem, o witej Weronice zawsze stojcej przed wizerunkiem Zbawiciela i o wielu innych osobach i rzeczach, mogcych jedynie skoni do bogobojnych rozmyla. Wedug sw Renaty, jeli nawet miaa przedtem wtpliwoci co do tego, czy jej tajemniczy go jest naprawd wysannikiem Niebios, to po tych jego sowach wtpliwoci owe musiay rozwia si jak dym, bowiem suga Szatana nie mgby, oczywicie, wymieni takiej iloci witych imion nie doznajc przy tym straszliwej mki. Jednake pewnego razu Madiel sam objawi si Renacie w postaci Chrystusa Ukrzyowanego i z jego ognistych przebitych doni sczya si szkaratnoognista krew.

Anio gorliwie zaklina Renat, by wioda surowy ywot pokutnicy, by dya do czystoci serca i jasnoci umysu, zacza wic obserwowa wszystkie postne dni ustanowione przez wity Koci, codziennie chodzi na msz i dugo modli si w samotnoci w swojej izbie przed obrazem Ukrzyowanego. Nierzadko Madiel zmusza Renat, by poddawaa si srogim prbom, by obnaona wychodzia na zimno, by przez kilka dni z rzdu godowaa i wstrzymywaa si od jada i picia, by suplastymi sznurami biczowaa si po biodrach lub by rozdzieraa sobie piersi jakim ostrzem. Renata spdzaa noce cae klczc, a Madiel pozostawa przy niej, podtrzymywa na duchu upadajc ze zmczenia, jak anio podtrzymywa Zbawiciela w ogrodzie Gethsemane. Na usiln prob Renaty Madiel dotkn jej rk i na jej doniach pojawiy si wrzody, jakby znaki mki Chrystusowej na krzyu, lecz ona rany te starannie przed ludmi ukrywaa. W tym czasie, dziki pomocy Boskiej, objawi si u Renaty dar czynienia cudw i niczym w arcywitobliwy krl francuski[35] uzdrowia wiele ludzi samym dotkniciem rki, tak e w caej okolicy syna jako dziewczyna bardzo mia Panu. Kiedy dorosa, widzc, e dziewczta w jej wieku maj narzeczonych lub kochankw, Renata zwrcia si do swego anioa z usiln prob, by poczy si z ni take cielenie, albowiem, wedug jego wasnych sw, mio jest wysza nade wszystko i c w tym grzesznego, jeli ci, co si kochaj, bd zwizani jak mona najcilej? Madiel bardzo si zasmuci, kiedy Renata wyrazia mu swoje gorce pragnienie: jego twarz tak opowiadaa Renata staa si wtedy popielatoognista, zupenie jak soce, na ktre patrzy si przez zakopcon mik. Surowo zabroni Renacie choby myle o sprawach cielesnych, przypominajc jej o bezmiernej bogoci dusz nabonych w raju, dokd nie ma wstpu nikt, kto ulega pokusom cielesnym. Renata, nie omielajc si nalega w sposb jawny, postanowia dopi celu podstpem. Uprosia Madiela, by podobnie jak w czasach, kiedy bya dzieckiem, spdzi z ni noc w ku, i tam, objwszy go, nie wypuszczaa z ramion i wszelkimi sposobami zmuszaa, by si z ni poczy. Jednake anio ogarnity wielkim gniewem przemieni si w sup ognisty i znikn opaliwszy Renacie ramiona i wosy. Po tym anio przez wiele dni w ogle si nie ukazywa i Renata wpada w skrajn rozpacz, kochaa bowiem Madiela ponad wszystkich ludzi, ponad wszystkie istoty bezcielesne i samego Pana Boga. Spdzaa dni i noce we zach, zadziwiajc wszystkich dokoa sw nieutulon rozpacz, dugie godziny leaa jak martwa, tuka gow o mur i szukaa nawet dobrowolnej mierci, mniemajc, e w tym innym yciu cho na chwil zobaczy swego ukochanego. Uporczywie kierowaa do Madiela mody zaklinajc, by do niej wrci,

uroczycie przyrzekajc, e we wszystkim podporzdkuje si jego zacnym decyzjom, aby tylko moga znw odczuwa jego blisko. Wreszcie, kiedy ju opuciy Renat siy, we nie ukaza jej si Madiel i powiedzia: Poniewa chcesz pozostawa ze mn w zwizku cielesnym, zjawi si przed tob w postaci czowieka; czekaj na mnie siedem tygodni i siedem dni". Mniej wicej w dwa miesice po tym widzeniu Renata poznaa modego hrabiego przybyego w te okolice z Austrii. Ubiera si na biao, mia bkitne oczy, a wosy jakby z delikatnych zotych nitek, tak e Renata natychmiast poznaa, e to Madiel. Przyjezdny nie chcia jednak pokaza, e si znaj, i przedstawi si jako hrabia Henryk von Otterheim. Renata wszelkimi sposobami staraa si przycign jego uwag, nie zaniechaa nawet pomocy wrbiarek i lubczykw. Nie wiadomo, czy to te rodki pomogy, czy te hrabia sam szuka Renaty, ale wyzna jej sw gorc mio i zada, by wraz z nim opucia potajemnie dom rodzicielski. Renata nie wahaa si ani chwili i w nocy hrabia uwiz j i, wedug jej sw, zamieszka z ni w swoim rodzinnym zamku nad Dunajem. W zamku hrabiego Renata spdzia dwa lata i przez ten czas byli tak szczliwi, jak nikt na wiecie po grzechu pierworodnym naszego praojca w raju. ycie ich zawsze bliskie byo wiata aniow i demonw, i zajci byli wielk spraw, ktra przynie miaa szczcie wszystkim ludziom na ziemi. Renat martwio tylko jedno: Henryk za nic nie chcia si przyzna, e jest Madielem i anioem, i z uporem podawa si za wiernego poddanego ksicia Ferdynanda[36]. Jednake pod koniec drugiego roku ich wsplnego ycia dusz Henryka nagle opanoway czarne myli, sta si ponury, przygnbiony, smutny, i pewnej nocy, cakiem nieoczekiwanie, nikogo nie uprzedzajc, opuci swj zamek i odjecha nie wiadomo dokd. Renata kilka tygodni na niego czekaa, ale bez tego, ktry ni kierowa, nie potrafia broni si przed napaciami zych duchw, i te zaczy j bezlitonie drczy. Nie chcc pozostawa w zamku, gdzie nie bya pani, Renata postanowia odej i powrci do rodzicw. Wrogie siy rwnie w drodze nie daway jej spokoju, przeladoway j w polu i na noclegach, ale rwnoczenie dobre duchy opiekucze broniy jej, jak tylko mogy, i uprzedziy, e wkrtce spotka rycerza Ruprechta, ktry bdzie jej prawdziwym obroc. Tak opowiadaa Renata i sdz, e jej opowie trwaa znacznie ponad godzin, chocia teraz przekazaem to wszystko o wiele krcej. Renata mwia nie patrzc na mnie, nie czekajc ani na mj sprzeciw, ani na zgod, zupenie jakby nie zwracaa si do mnie, lecz dokonywaa spowiedzi przed jakim niewidzialnym duchem. Opowiadajc o takich wydarzeniach, ktre niewtpliwie silnie ni wstrzsny, lub mwic o sprawach, ktre wielu

osobom wydayby si wstydliwe i ktre wikszo kobiet wolaaby zatai, Renata nie okazywaa ani wzburzenia, ani wstydu. Musz tu zauway, e pierwsz poow opowieci Renaty, chocia z pocztku mwia chaotycznie i mtnie, dokadnie zapamitaem. Przeciwnie, wszystko, co dziao si z ni po jej ucieczce z rodzicielskiego domu, byo wtedy dla mnie bardzo niejasne. Pniej dowiedziaem si, e wanie w tym miejscu swego opowiadania szczeglnie wiele zataia i szczeglnie wiele opowiedziaa niezgodnie z rzeczywistoci. Ledwo Renata wymwia ostatnie sowa, nagle osaba, zupenie jakby siy starczyo jej tylko na to, by do koca wszystko powiedzie. Skierowaa na mnie zdziwione spojrzenie, potem westchna gboko, opucia gow na poduszk i zamkna oczy. Chciaem wsta z jej ka, lecz ona obja mnie czule i delikatnie przymusia, bym pooy si przy niej. W t niezwyk noc niczemu ju si nie dziwiem i posusznie legem na ku obok tej kobiety, ktra bya mi wtedy zupenie obca, i nie wiedziaem, jak si wobec niej zachowa. Ona mionie oplota moj szyj i przytulona do mnie prawie nagim ciaem natychmiast zasna, zapada w sen gboki i beztroski. Byo ju jasno od bkitnych promieni witania i po tym, czego dowiadczyem, miaem si niemal widzc, jak obcy sobie leymy w nieznajomej gospodzie, w guszy lenej, objci, w jednym ku, niczym w rodzinnym domu brat i siostra. Kiedy przekonaem si, e Renata pi spokojnie, ostronie uwolniem si z jej obj, czuem bowiem, e musz koniecznie orzewi gow i zosta sam. Uwanie popatrzyem na twarz picej i wydaa mi si ona delikatna i niewinna jak twarzyczki dzieci na obrazach brata Beato Angelico w Fiesole, i zdao mi si niemal nieprawdopodobne, by t kobiet jeszcze tak niedawno wada Diabe. Cicho opuciem pokj, woyem swj wysoki kapelusz i zszedem na d, a poniewa w domu wszyscy jeszcze spali, sam odsunem zasuw przy drzwiach i znalazem si w lesie. Poszedem samotn ciek wrd grubych pni bukowych i byy mi one milsze ni smuke palmy lub gwajakowce Ameryki, suchaem rannego szczebiotu naszych ptakw, ktry brzmia dla mnie jak zrozumiay jzyk. Nigdy nie zaliczaem si do ludzi, ktrzy wzorujc si na filozofach szkoy perypatetycznej twierdz, e nie ma w naturze bezcielesnych duchw, neguj istnienie demonw i nawet witych aniow. Zawsze byem zdania, chocia do czasu spotkania z Renat nie byem naocznym wiadkiem niczego cudownego w yciu, e sama tylko obserwacja i dowiadczenie, te najwaniejsze podstawy wszelkiej rozumnej wiedzy, niezbicie dowodz obecnoci w naszym wiecie, obok czowieka, innych si duchw ktre chrzecijanie uznaj za bezcielesne wojsko Chrystusowe i za sugi Szatana. Pamitam take sowa Laktancjusza Firmianusa[37] zapewniajcego, e

niekiedy anioy-stre daj si skusi urokowi tych dziewczt, ktrych dusz winny strzec przed grzechem. Jednake wiele szczegw w opowieci Renaty od samego pocztku wydao mi si mao prawdopodobnymi i nie zasugujcymi na wiar. Widzc, e napotkana przeze mnie kobieta istotnie znajduje si we wadaniu Diaba, nie wiedziaem, gdzie kocz si oszukastwa zego ducha, a gdzie zaczynaj jej kamliwe sowa. Tak mczc si domysami i tym, e czego nie pojmuj, wczyem si dosy dugo po ciekach nieznajomego lasu, i soce wzeszo ju wysoko, kiedy wrciem do przydronej gospody, gdzie spdziem noc. Przy wrotach staa gospodyni, kobieta tga, o twarzy czerwonej i srogim wygldzie, podobna raczej do herszta rozbjnikw, ktra jednak, kiedy mnie rozpoznaa, powitaa mnie uprzejmie nazywajc waszmo rycerzem. Postanowiem skorzysta ze sposobnoci i dowiedzie si czego o dziwnej damie, wic podchodzc bliej spytaem beztroskim gosem, jakbym chcia tylko ot tak z nudw pogada kto jest ta kobieta, ktrej pokj znajduje si obok mego. A oto mniej wicej sowo w sowo to nieoczekiwane, co odpowiedziaa mi gospodyni: Ach, waszmo rycerzu, nie pytajcie mnie lepiej o ni, gdy to moje dobre serce skonio mnie do popenienia by moe miertelnego grzechu, udzieliam bowiem schronienia heretyczce, ktra podpisaa Diabu cyrograf! Cho jest nietutejsza, lecz znam jej histori, wszystko bowiem opowiedzia mi pewien mj dobry przyjaciel, wdrowny kupiec z tamtych stron. Ta kobieta, ktra udaje skromnisi, w istocie jest zwyk ladacznic i rnymi knowaniami wkrada si w zaufanie hrabiego Otterheima, czowieka wielce szlachetnego rodu, ktrego zamek znajduje si poniej Spiry, nad Renem. Tak zaczarowaa modego hrabiego, ktry we wczesnym dziecistwie straci rodzicw, ludzi dostojnych i szanowanych, e zamiast poj dobr on i suy swemu panu, kurfirstowi Palatynatu, zaj si alchemi, magi i innymi ciemnymi sprawami. Czy uwierzycie, waszmo rycerzu, e od dnia, kiedy ta dziewka zamieszkaa u niego na zamku, co noc przemieniali si: on w wilka, a ona w wilczyc[38], i biegali po okolicy trudno powiedzie, ile w tym czasie zagryli dzieci, rebit i owiec! Potem rzucali uroki na ludzi, sprawiali, e krowy traciy mleko, sprowadzali burze, u swoich wrogw niszczyli plony i przy pomocy czarodziejskiej siy dokonywali setek innych otrostw. A tu nagle hrabia mia widzenie, ukazaa mu si wita Krescencja[39] i zgania cae jego grzeszne postpowanie. Wtedy hrabia wzi ten krzy na siebie i boso poszed do witego Grobu Pana, a swoj kochanic rozkaza sugom z zamku przepdzi i posza ona tuajc si od wsi do wsi. Jeli daam jej schronienie, waszmo rycerzu, to tylko dlatego, e wtedy nic o tym nie wiedziaam, ale kiedy teraz

widz, jak ona tskni i jczy dniem i noc, bo ta jej grzeszna dusza nie moe zazna spokoju, nie bd ani dnia duej trzymaa jej u siebie, bo nie chc by wsplniczk Wroga ludzkiego! Ta mowa gospodyni, ktra powiedziaa jeszcze wiele innych rzeczy, porazia mnie, poniewa nie sposb byo, bym natychmiast nie spostrzeg, jak dalece moja nocna rozmwczyni mnie oszukiwaa. Tak na przykad opowiadajc mi w nocy o swoim yciu, zapewniaa mnie, jakoby zamek jej przyjaciela znajdowa si w arcyksistwie austriackim, tymczasem ze sw gospodyni wynikao, e zamek w znajduje si w pobliu, nad naszym Renem. Wyobraziem sobie wtedy, e moja ssiadka, uwaajc mnie za przyjezdnego i do tego prostego marynarza, zapragna zakpi sobie ze mnie, i myl owa tak mnie oburzya, tak zamroczya mi gow, e zapomniaem nawet o wyranych oznakach zawadnicia nieszczsn przez Diaba, czego niedawno sam byem wiadkiem. Kiedy tak staem przed gospodyni, ktra nadal cigna swoje utyskiwania, i nie wiedziaem, co pocz, nagle otwary si drzwi domu i na progu pojawia si sama Renata. Ubrana bya w dugi jedwabny paszcz barwy granatowej, z kapturem, ktry zasania jej twarz, i w rowy kaftanik z biaymi i ciemnogranatowymi ozdobami jak w Kolonii ubieraj si szlachetnie urodzone damy[40]. Zachowywaa si dumnie i ze swobod niczym ksina, tak e ledwo poznaem w niej moj nocn optan. Odnalazszy mnie wzrokiem Renata skierowaa si prosto ku mnie swym krokiem lekkim, przypominajcym lot, i kiedy zdjem kapelusz przed dam, powiedziaa do mnie spiesznie i tonem rozkazujcym: Ruprechcie, musimy wyjecha std w tej chwili, niezwocznie! Nie mog pozosta tu ani godziny duej. Na dwik gosu Renaty natychmiast znikny wszystkie myli, ktre dopiero co kbiy si w mojej gowie, a z duszy to uczucie oburzenia, ktre przepeniao mnie chwil przedtem. Sowa tej kobiety, wczoraj jeszcze zupenie nie znanej, nagle wyday mi si rozkazem, ktrego niepodobna nie usucha. I kiedy gospodyni, nagle przemieniwszy swj uprzejmy gos na bardzo grubiaski, zacza domaga si od Renaty pienidzy nalenych za pokj, bez najmniejszego wahania natychmiast powiedziaem, e wszystko bdzie zapacone jak naley. Potem spytaem Renat, czy ma konia, by ruszy w dalsz drog, poniewa w tej guszy oczywicie nieatwo bdzie dobrego znale. Nie mam konia powiedziaa Renata ale std niedaleko jest do miasta. Moesz posadzi mnie w swoim siodle i prowadzi konia za cugle. W miecie nietrudno ju bdzie kupi innego wierzchowca.

Te rozporzdzenia Renata wydaa z tak stanowczoci, jakby ju byo midzy nami umwione, e mam jej suy. I co najdziwniejsze, ja w odpowiedzi na te sowa tylko si skoniem i poszedem do swego pokoju poczyni ostatnie przygotowania do odjazdu. Dopiero kiedy znalazem si sam, nagle si opamitaem i ze zdumieniem spytaem sam siebie, dlaczego tak pokornie przyjem rol narzucon mi przez moj now znajom. Przez chwil mylaem, e podziaaa na mnie jakim tajemnym magicznym sposobem. Potem, kiedy w gbi duszy pomiaem si ju ze swej atwowiernoci, aby si sam przed sob usprawiedliwi, powiedziaem sobie tak: C za bieda, jeli strac troch pienidzy i jeszcze kilka dni w drodze! Dziewczyna jest powabna i warta takiej ofiary, ja za po trudach podry mog sobie pozwoli na zwyk rozrywk. Prcz tego wczoraj zabawiaa si moim kosztem i musz jej pokaza, e nie jestem takim nieukiem i prostakiem, za jakiego mnie uwaa. Teraz ja w drodze z ni si zabawi, pki mi si nie znudzi, a potem j rzuc. A to, e przeladuje j Diabe, mao mnie obchodzi i jeli nie baem si czerwonoskrych z ich zatrutymi strzaami, to obcujc z pikn kobiet nie ulkn si adnego demona". Staraem si siebie przekona, e moje spotkanie z Renat to tylko zabawna przygoda, jedna z tych, o ktrych mczyni ze miechem opowiadaj przyjacioom w piwiarniach, z dum pomacaem swj nabity pas i przypomniaem sobie piosenk, ktr syszaem wieczorem: Ob dir ein Dirn gefeit, So schweig, hastu kein Gelt. Niezadugo, pokrzepiwszy si w gospodzie mlekiem i chlebem, zebralimy si do drogi. Pomogem Renacie dosi mego konia, ktry przez noc zupenie ozdrowia. Do zawinitka z moimi rzeczami przyby jeszcze pakunek mojej nowej towarzyszki podry, zreszt wcale nie ciki. Renata bya tego ranka wesoa jak szczygieek, czsto si miaa, artowaa i przyjanie poegnaa si z gospodyni. Kiedy wreszcie wyruszylimy w drog, Renata na koniu, ja idc obok niej, to trzymajc konia za cugle, to opierajc si na ku sioda, wszyscy mieszkacy gospody zebrali si przy wrotach, odprowadzajc nas i nie bez drwin egnajc si z nami. Pamitam, e kiedy odwrciem gow, wstyd mi byo na nich spojrze.

ROZDZIA DRUGI O tym, co przepowiedziaa nam wiejska wrka i jak spdzilimy noc w Dsseldorfie

Od gospody droga jeszcze czas jaki wioda przez las. Byo chodno i cienicie, a my oboje z Renat powoli posuwajc si naprzd cay czas rozmawialimy. Mimo onierskiego ycia przebywanie w towarzystwie nie byo dla mnie czym obcym, poniewa zdarzao mi si w miastach woskich bywa i na maskaradach karnawaowych, i na przedstawieniach teatralnych, a pniej, w Nowej Hiszpanii, bywaem na wieczorowych zebraniach w tamtejszych bogatych domach, gdzie wbrew temu, co wielu sdzi, bynajmniej nie panuj barbarzyskie obyczaje dzikiego kraju, lecz przeciwnie, gdzie wytworne damy graj na lutniach, cytrach i fletach i tacz z kawalerami galard, pasjonez, taniec maurytaski i inne najnowsze tace. Starajc si pokaza Renacie, e pod moj szorstk marynarsk kurtk kryje si czowiek, ktremu wyksztacenie nie jest obce, byem nader przyjemnie zdziwiony znajdujc u swojej rozmwczyni bystro umysu i duo wiedzy, nie cakiem zwykych u kobiety, tak e mimo woli pobudzone zostay wszystkie talenty mojej duszy, podobnie jak si to dzieje u dowiadczonego szermierza, kiedy nieoczekiwanie napotka u swego przeciwnika zwinn kling. O nocnych przywidzeniach oboje nie wspominalimy ani sowem i widzc, jak wesoo gwarzymy, mona byo pomyle, e spokojnie odprowadzam dam po zwyciskim turnieju[41]. Na moje zapytanie, dokd mamy si uda, Renata ani chwili si nie zastanawiajc odpowiedziaa, e do Kolonii, ma tam bowiem krewnych, u ktrych chce czas pewien pozosta, byem wic rad, e nie musiaem zmienia obranej drogi. Myl, e nasza dziwna znajomo nie bdzie trwaa zbyt dugo, ukua mnie bolenie, lecz rwnoczenie nie bya mi cakiem niemia; pomylaem, e jeli chc otrzyma wynagrodzenie za wszystko, co przegapiem poprzedniej nocy, nie wolno mi traci czasu. Oto dlaczego postaraem si nada naszej rozmowie lekko i swobod, jakby to by dialog w komedii woskiej, i zachcany askawymi umiechami mojej towarzyszki, od

czasu do czasu omielaem si caowa jej rk i czyni figlarne aluzje, ktre Renata, jak mi si zdawao, przyjmowaa z wyran askawoci. Zaproponowaem, by kiedy miniemy malekie Neuss, spdzi noc w Dsseldorfie, gdzie mona znale lepsze gospody i skd wygodna droga prowadzi Renem do Kolonii, a poniewa Renata zgodzia si na to z niefrasobliwoci ksiniczki, skrcilimy z lasu na szeroki gociniec, gdzie ju czsto napotykalimy i pojedynczych podrnych, i tabory, ktrym towarzyszyy strae. Przejazd przez otwart przestrze, pod bezporednimi promieniami soca, by do mczcy zarwno dla Renaty, ktra jechaa w siodle nie przystosowanym do jazdy po damsku, jak i dla mnie, ktry musiaem nada za zamaszystym krokiem konia. eby przeczeka godziny upau, przyszo nam szuka schronienia w Heerde, ludnej wiosce lecej przy naszej drodze. Tam wanie Fatum zgotowao nam drug zasadzk, ju podstpnie zamylajc ca okropno nastpnych dni. Od razu wydao nam si niezwyke, e we wsi wszystko byo przygotowane, by umoliwi podrnym wypoczynek, i e wielu jadcych w tym samym kierunku co my, take zatrzymao si w Heerde. Zapytaem o powd tego wieniaczk, w ktrej domu wypoczywalimy i jedlimy niadanie, i ta z dum i przechwak wyjania nam, e ich wioska synie na ca okolic ze swojej wrbiarki, ktra z podziwu godnym mistrzostwem przepowiada przyszo. Wedug sw wieniaczki, codziennie gromadz si tu dziesitki ludzi nie tylko z pobliskich miejscowoci, lecz przybywa dowiedzie si o swoim losie wielu z dalekich wsi i miast, nawet z Paderbornu i Westfalii, gdy sawa wrbiarki z Heerde rozesza si po caej ziemi niemieckiej. Sowa te byy dla Renaty niczym gwizd zaklinacza dla wa, natychmiast bowiem, zapominajc o wszystkich naszych artach i zamiarach, popada w wielkie podniecenie i zapragna zaraz pobiec do czarownicy. Na prno namawiaem Renat, by wypocza, nie chciaa nawet dokoczy naszej poudniowej merendy[42], lecz ponaglajc mnie powtarzaa: Chodmy, Ruprechcie, chodmy zaraz, bo to ona si zmczy i nie bdzie ju tak wyranie widziaa przyszoci. Zaprowadzono nas do domku na skraju wsi. Przy wejciu, stojc i rozsiadszy si na lecych balach, niczym w kruchcie kocielnej w noc Boego Narodzenia, czeka tum. Byli tu ludzie najrozmaitsi, ktrym rzadko zdarza si spotyka razem: sfery wysze, w jedwabiach i aksamitach, damy przybye na wp kryt kolas, mieszczanie w ciemnych ubiorach, myliwi w zielonych kurtkach, chopi w zawadiacko naoonych czapkach, nawet ebracy, zodzieje i wszelka biedota. Sycha byo rozmowy we wszystkich narzeczach nadreskich, po holenderski!, a niekiedy rothwelschem[43].

Sprawiao to wraenie, jakby w maym miasteczku zatrzyma si dziedziczny ksi i przed jego pokojami toczyli si petenci i wita. Trzeba bya czeka swojej kolei i mimo woli wysuchiwa rozmw toczcych si wokoo, ktre bardzo interesoway Renat, ale mnie wydaway si uprzykrzone. Tu jednak po raz pierwszy zobaczyem, jak bezgraniczne jest morze przesdw i jak ze susznym lkiem wobec mocy magw i sztuczek czarownic wiele czy si dziecinnych i czczych uprzedze. Rozmawiano, jak to zwykle w takich okolicznociach, o rozmaitych wrbach i omenach, o talizmanach i amuletach, o sekretnych sposobach i zamawianiu chorb, i zarwno bogato odziane damy, jak i wczdzy bez paszcza zdumiewali mnie sw wiedz w tych sprawach. Mnie, podobnie jak kademu innemu, zdarzao si w dziecistwie widzie, jak kobiety obracaj kury wok garnka, aby nie uciekay z domu, lub jak rano, kiedy si czesz, pluj na wosy pozostae na grzebieniu, aby uchroni si od zego Oka, lub powtrzonymi dziesi razy sowami Sista, pista, rista, xista" prbuj wyleczy si z blu w krzyu, a okrzykami Och! Och!" od ugryzienia pchy tu jednak rozwara si przede mn tama i zatopi mnie cay potop wierze. Jedni przez drugich mwili o tym, jak siark broni si przed czarownikami, i jak zauroczy dziewczyn podrzucajc jej ropuch, i jak odwraca supekami wzrok zazdrosnego ma, i jak zamawianiem sprawi, by plony winogradu byy wiksze, i jakie poczochy pomagaj kobiecie przy porodzie, i z czego odlana jest kua, ktra zawsze trafia do celu, a kiedy tego suchaem, zaczynaem myle, e na kadym kroku czyha na nas jaki omen. Pamitam, e by tam bezbrody, wty starzec, ubrany niczym lekarz cay na czarno, i w bez przerwy wychwala wrbiark, mwic przy tym: Ju wy mnie wierzcie! Czy to ja nie znam wrbitw i wrbiarek? Ponad pidziesit lat do nich chodz: wci szukaem niezawodnych. Byem w Dalmacji i dalej jeszcze, przeprawiaem si przez morze do Fezu, do muhazziminw. Wyprbowaem i wrenie z koc i, i z wosku, i z kart[44], i z ziarn fasoli; chiromancj, krystalomancj, katopromancj i geomancj; uciekaem si do goecji i nekromancji, a ile horoskopw mi sporzdzono tego nawet nie zlicz! Tylko e wszyscy mwili mi nieprawd i nawet dziesita cz przepowiedni si nie sprawdzaa. Tu za starucha czyta w przeszoci jak w drukowanej ksidze, a o przyszoci mwi, jakby kumaa si z Panem Bogiem. Mnie opowiedziaa takie rzeczy z mego ycia, o ktrych sam zapomniaem, a to, co mnie czeka, po prostu wyliczya na palcach. Suchajc tego zgrzybiaego hajarza, mylaem sobie, e chyba przestabym wierzy we wrby, gdyby mnie tak przez dobre p wieku oszukiway, a take i to, czy warto zaglda w przyszo, kiedy ju po pas stoi si w grobie.

Nikomu nie chciaem jednak przeczy i przez ten czas, kiedy Renata wci z t sam dumn min wypytywaa o amulety i lubczyki, pokornie czekaem na nasz kolej wejcia do domu. Wreszcie rudy chopak, o ktrym mwiono, e jest synem wrbiarki, kiwn na nas rk i wziwszy ustalon zapat, osiemnacie krajcarw[45], wpuci nas do domu. Wewntrz domu panowa pmrok, okna byy bowiem zawieszone ciemnoczerwon materi, i duszco pachniay suszone zioa. Chocia na dworze byo bardzo gorco, na kominie pon ogie. W jego wietle dostrzegem na pododze kota zwierz mile widziane przy wszelkich czarach; pod puapem wisiaa klatka, jak mi si zdaje, z drozdem. Sama wrbiarka, starucha o pomarszczonej twarzy, siedziaa pod tyln cian przy stole. Ubrana bya w szczegln ikoszul, jak zazwyczaj nosz czarnoksinicy, z przedstawionymi na niej krzyami i rogami, gow za miaa owizan czerwon chustk z paciorkami. Przed wrbiark stay dzbany z wod, leay zawinitka z korzeniami, rne inne rzeczy, a wrbiarka mruczc co wszystko to szybko przebieraa rkami. Podnoszc na nas oczy, zapadnite i przeszywajce, starucha uprzejmie zaseplenia: A wy, piknisie, czego szukacie u babulki? Nie ma tu cieplutkiego eczka, s goe deski. Ale to nic, nic, miejcie cierpliwo, na wszystko przyjdzie kolej. Bya pora poziomek, bdzie i pora jabek. Wic powry wam, kochaneczki? Nie bez rozczarowania wysuchaem tych prostackich arcikw i utraciem nawet ostatki ciekawoci, ale Renata od samego pocztku odniosa si do gadaniny wrbiarki z niezrozumiaym dla mnie zaufaniem. A starucha, wci szepcc, niczym pijana pomacaa dookoa rkami, znalaza jajko i wpucia biako do wody, ktra zmtniaa. Patrzc na chmurzaste ksztaty rozpywajce si w wodzie, wrbiarka zacza nam przepowiada i wydao mi si, e jej sowa to kiepskie oszustwo. Oto, moje dziatki, czeka was droga, ale niedaleka. Dokd jedziecie, tam jedcie: tam czeka was spenienie ycze. Pewien srogi czowiek grozi, e was rozczy, ale jestecie opasani jednym i tym samym rzemykiem. Tak, moi piknisie, bdziecie mieli cieplutkie eczko! Starucha jeszcze co tam pozawodzia, potem skinieniem rki przyzwaa nas do siebie mwic: Podejdcie bliej, moje pisklta, dam wam ziela, dobrego ziela; kwitnie ono raz do roku, jeden jedyny razik, akurat w noc witojask. Nie spodziewajc si niczego zego, podeszlimy do wrbiarki, a tu nagle

na jej pomarszczonej twarzy wykrzywiy si usta, oczy zrobiy si okrge jak oczy szczupaka i czarne jak dwa wgle. Starucha pochylia si do przodu i chwytliwymi palcami niczym elaznym haczykiem czepiajc si mojej kurtki, ju nie zamruczaa, lecz zasyczaa jak mija: Co to, co to jest u ciebie, modziecze? U ciebie na kurtce i u ciebie, licznotko, na kaftaniku? Skd ta krew? Skd tyle krwi? Krew cieknie i cuchnie. Gdy starucha to mwia, nozdrza jej garbatego nosa rozdymay si, wdychajc zapach, a ona sama draa na caym ciele, czy to z radoci, czy te ze strachu. Ja od tego syczenia i od tych sw poczuem si nieswojo, a koo mnie Renata tak si zachwiaa, jakby miaa zaraz upa. Wtedy wyszarpnem si z mocnych kleszczy tej mapy, przewrciem st, tak e potuko si szko i pocieka woda, i jedn rk pochwyciwszy Renat, a drug biorc si za szpad, wykrzyknem: Precz, wiedmo, bo jak nie, to przebij twoje przeklte ciao niczym ryb! Tymczasem starucha z furi czepiaa si nas wrzeszczc: Krew! Krew!" Syszc haas wbieg do nas syn wrbiarki, uderzeniem pici zwali matk z ng, a nas obrzuci nieprzystojnymi przeklestwami. Wydawao mi si, e takie zdarzenia nie byy dla niego czym nowym i e wiedzia, jak si w takim wypadku zachowa. Szybko wywlokem Renat na powietrze i si przedarszy si przez tum, ktry nas otoczy i niczym grochem zasypywa pytaniami o to, co si stao, popieszylimy do tego domu, gdzie zostay nasze pakunki. Kazaem natychmiast osioda konia, by kontynuowa przerwan podr. Jednake ca wesoo i ca rozmowno Renaty jakby kto sierpem uci, nie chciaa sowa wymwi i prawie nie podnosia oczu. Kiedy pomagaem Renacie si w siodle, chwiaa si jak nadamana odyga i cugle wypaday jej z rk. Jej ruchy znakomicie przypominay czarodziejski automat Alberta Wielkiego[46]. W tak aosnym nastroju wyjechalimy z Heerde i podylimy drog w stron Renu. Chcc odebra Renacie wiar w przepowiednie wrbiarski, usiowaem przedstawi jej wszystko, co zaszo, w miesznym wietle, i zaczem wspomina wszelkie moliwe przypadki, o jakich syszaem, kiedy wrby si nie speniy lub obrciy si przeciwko augurom: na przykad o wrbicie, ktry przepowiedzia ksiciu Mediolanu Gian Galeazzo Viscontiemu [47] rych mier, a sobie dugie ycie, lecz zosta przez ksicia natychmiast umiercony; o czowieku, ktremu jasnowidz wyjani, e umrze przez biaego konia, i ktry, chocia od tamtej pory unika wszelkich koni, nawet gniadych, srokatych i wronych, zgin, dlatego e na ulicy spada na niego wywieszka traktierni i na tej wywieszce wymalowany by biay ko; o chopcu, ktremu Cyganka dokadnie przepowiedziaa dzie i godzin mierci i ktry przed tym czasem

umylnie przehula cay swj wspaniay majtek, potem za, widzc, e jest zrujnowany, a mier nie nadchodzi, zakoczy ycie zadajc sobie cios mieczem, i inne podobne historie, ktrymi mieszczuchy zabawiaj si w zimowe wieczory, grzejc si przy ogniu poncym w piecu. Renata niczym jednak nie zdradzaa, e rozumie lub chociaby sucha tego, co mwi, w kocu ja take musiaem zamilkn i pozosta cz drogi przebylimy w zupenym milczeniu. Idc przy siodle, w ktrym siedziaa bezgranicznie zgnbiona Renata, od czasu do czasu wpatrywaem si uwanie w rysy jej twarzy, do ktrych pniej wzrok mj tak przywyk, i badaem t twarz, jak wytrawny znawca bada marmurow statu. Zaraz wtedy dostrzegem, e nozdrza Renaty s zbyt cienkie, a policzki od podbrdka do uszu cign si jako ukonie, same za uszy, w ktrych pobyskuj zote kolczyki, osadzone s nieprawidowo i zbyt wysoko, e oczy jej s rozcite niezupenie prosto, a rzsy nadmiernie dugie, i e w ogle wszystko w jej twarzy jest nieprawidowe. Sdzc z twarzy, raczej mgbym poczyta Renat za Woszk, ale naszym jzykiem mwia, jakby to by jej jzyk ojczysty, ze wszystkimi cechami dialektu minieskiego[48]. Przy tym wszystkim miaa Renata jaki czar Kleopatry, tak e ju owego dnia, cho prawie jeszcze wcale jej nie znaem, ju samo patrzenie na ni sprawiao mi niemal rado, teraz za, kiedy j wspominam, nie mog sobie nawet wyobrazi postaci kobiecej, ktra wydawaaby mi si pikniejsza i bardziej upragniona. Wreszcie po uciliwym przejedzie i po przeprawie przez Ren dotarlimy do stolicy Bergu[49] Dsseldorfu, miasta, ktre w ostatnich latach tak szybko si rozrasta dziki trosce swego ksicia i ktre ju teraz moe si rwna z najpikniejszymi miastami niemieckimi. W miecie wyszukaem dobr gospod pod szyldem Im Lewen" i za szczodr zapat dostaem dwa najlepsze w domu pokoje, gdy chciaem, aby Renata miaa godne jej wykwintne umeblowanie i wszelkie moliwe w podry wygody. Jednake Renata, jak mi si zdawao, nie dostrzegaa moich stara, i mona byo mniema, e wrd polerowanych mebli i kaflowych kominkw czua si nie inaczej, jak na ubogich, nieociosanych awach wiejskiej gospody. Gospodarz, biorc nas za ludzi bogatych, zaprosi nas do swego stou, czyli, jak mwi Francuzi, do table d'hote, i gorliwie czstowa, zachwalajc swoje dobre bacharaskie[50] wino reskie. Renata jednak, cho ciaem obecna przy naszym stole, mylami bya daleko prawie nie kosztowaa potraw i nie uczestniczya w rozmowie, mimo e czyniem wszelkie prby, by tchn w ni powiew ycia. Opowiadaem o dziwach Nowego wiata, ktre trafio mi si widzie, o schodach w wityniach Majw z wyrzebionymi olbrzymimi maskami, o niezwykych kaktusach, w ktrych pniu moe wypoczywa

jedziec, o niebezpiecznych polowaniach na szarego niedwiedzia i plamistego onc[51] i o poszczeglnych swoich przygodach, nie zapominajc ozdobi tego, co mwiem, albo opini wspczesnego pisarza, albo wierszami antycznego poety. Szynkarz i jego ona suchali z otwartymi ustami, ale Renata nagle, przerywajc mi w p sowa, wstaa od stou i powiedziaa: e te nie uprzykrzy ci si gada takie gupstwa, Ruprechcie! egnajcie. I nie dodajc ju ani sowa, ku wielkiemu zdziwieniu wszystkich obecnych wstaa i wysza z pokoju. Wtedy nie mogo mi nawet przyj do gowy, by rozgniewa si za te jej ostre sowa i dziwne zachowanie, zlkem si tylko, by nie chciaa cakiem mnie porzuci. Dlatego zerwaem si rwnie, w popiechu przeprosiem siedzcych przy stole i udaem si za ni. W swoim pokoju Renata milczc siada w kcie na krzele i siedziaa tak bez ruchu i bez sowa, a ja, nie omielajc si ju odezwa, bojaliwie siadem obok niej na pododze. I tak siedzielimy w zacisznym pokoju, nie wszczynajc rozmowy, i prawdopodobnie komu patrzcemu z boku wydawalibymy si nieruchomymi stworami, mistrzowsk rk wyrzebionymi z pomalowanego drewna. W lewo od nas przez dwa due otwarte okna wida byo kryte dachwk domy na krtych ulicach Dsseldorfu i wznoszc si nad dachami domw dzwonnic kocioa w. Lamberta[52]. Granat wieczoru rozlewa si nad tymi trjktami i kwadratami, zacierajc wyrazisto ich linii i czc je w bezksztatne skupiska. Ten sam granat wieczoru spywa do pokoju i otula nas szerokimi pachtami ciemnego caunu, lecz w ciemnoci jeszcze janiej lniy pkoliste kolczyki Renaty i wyraniej rysoway si jej delikatne biae rce. Pamitam, e patrzyem na ni w milczeniu, jakbym nie mg sowa wyrzec, i e dugo tak siedzielimy nic nie mwic, bezczynnie, a wszystko dokoa zatono w nocnej ciszy. Wreszcie, zdobywajc si na taki wysiek woli, jakbym mia powzi niezwykle wan decyzj lub dokona niebezpiecznego czynu, oderwaem wzrok od Renaty i wypowiedziaem jakie proste sowa, zdaje si, e te: By moe zmczylicie si, szlachetna damo, i chcecie odpocz, wic pjd sobie... Gos mj, ktry rozbrzmia po tak dugim milczeniu, wyda mi si nienaturalny i niestosowny, lecz jego dwik przerwa w zaczarowany krg, w ktrym bylimy zamknici. Renata z wolna obrcia ku mnie spokojn twarz, potem jej wargi odkleiy si jedna od drugiej i niemal bezdwicznie wymwia kilka sw, tak jakby pod wpywem magicznego cudu udzieli odpowiedzi nieboszczyk: Nie, Ruprechcie, nie powiniene odej, nie mog zosta sama, boj si. Potem, po kilku minutach milczenia, jakby myli jej toczyy si powoli,

Renata dodaa jeszcze: Ale ona powiedziaa, ebymy jechali tam, dokd jedziemy, tam bowiem czeka nas spenienie ycze. To znaczy, e w Kolonii spotkamy Henryka. Wiedziaam to ju wczeniej, a starucha tylko czytaa w moich mylach. W tej chwili we mnie jak ognik spod popiou wybuchna odwaga i zaprotestowaem: Po c wasz hrabia Henryk, pani, miaby by w Kolonii, jeli jego woci znajduj si nad Dunajem? Renata nie zauwaya jednak alu ukrytego w moim pytaniu i uchwyciwszy jedno tylko sowo, gorczkowo si go uczepia. Zapytaa mnie: Mj hrabia Henryk? Jak to mj? Czy wszystko, co moje, Ruprechcie, nie jest rwnoczenie twoje? Czy jest midzy nami jaka granica, linia oddzielajca moj istot od twojej? Czy my to nie jedno, a mj bl nie przeszywa twego serca? Byem tak oszoomiony t przemow, jakby mnie kto zdzieli maczug, bo cho wtedy byem ju w peni pod urokiem Renaty, ale jeszcze o niczym podobnym do tego, co w tych sowach wyrazia, nie mylaem. Nie wiedziaem nawet, co jej odpowiedzie, a ona pochylia ku mnie swoj blad twarzyczk i pooywszy mi na ramionach lekkie rce zapytaa cicho: Czy ty go nie kochasz, Ruprechcie? Czy mona go nie kocha? Przecie on jest niebiaski, przecie on jest jedyny! Znw nie mogem znale odpowiedzi, ale Renata w teje chwili pada na kolana i pocigna mnie, bym uklk obok niej. Potem odwrcia si w stron otwartego okna, w stron nieba i gwiazd, i gosem urywanym, niskim, lecz wyranym, zacza odmawia co w rodzaju litanii, nalegajc, bym na kad jej prob odpowiada jak chr kocielny. Renata mwia: Daj mi znw zobaczy jego oczy niebieskie jak samo niebo, z rzsami ostrymi jak igy! Musiaem powtrzy: Daj zobaczy! Renata mwia: Daj mi usysze jego gos, delikatny jak dzwony malekiej podwodnej wityni! Musiaem powtrzy: Daj usysze! Renata mwia: Daj mi caowa jego rce, biae niczym z grskiego niegu, i jego usta

nie jaskrawe, podobne do rubinw pod przejrzystym welonem! Musiaem powtrzy: Daj caowa! Renata mwia: Daj mi przycisn nag pier do jego piersi, bym czua, jak jego serce zamrze i bdzie si trzepota szybko, szybko, szybko! Musiaem powtrzy: Daj przycisn! Renata bya niezmordowana w wymylaniu coraz to nowych i nowych wezwa litanii, zdumiewajc: mnie pomysowoci swoich porwna, podobna do meistersngera uczestniczcego w zawodach piewakw. Opiera si czarodziejstwu jej wezwa nie byo w mojej mocy, pokornie wic bekotaem sowa odpowiedzi, ktre jak ciernie kuy moj dum. Potem Renata przytulia si do mnie i patrzc mi prosto w oczy pytaa, by drczy si swymi pytaniami: A teraz powiedz, Ruprechcie, przecie on jest najpikniejszy? Przecie jest anioem? Przecie znw go zobacz? Bd go pieci? I on mnie? Cho raz? Tylko raz? I odpowiadaem w beznadziei: Jest anioem. Zobaczycie. Bdziecie pieci. W tym czasie na niebie wzeszed miesic i skierowa na Renat sup swego wiata i ciemno naszego pokoju poruszya si w ksiycowych promieniach. To bkitnawe wiato zaraz wskrzesio w mej pamici minion noc i wszystko, czego dowiedziaem si o Renacie, i wszystkie obietnice, jakie przedtem sam sobie dawaem. Rwnym miarowym krokiem, jak szeregi dobrze wywiczonego wojska, przeszy mi przez gow takie myli: A co, jeli ta kobieta ponownie drwi sobie z ciebie? Wczoraj zncaa si udajc, e jest ofiar knowa Diaba, a dzi udajc, e szaleje z rozpaczy. A za kilka dni, kiedy wystrychnie ci na dudka, wraz z innymi bdzie si z ciebie miaa i bdzie si rzdzia, tak jak rano". Pod wpywem tych myli byem jak pijany i nieoczekiwanie schwyciwszy Renat za ramiona powiedziaem do niej: Czy nie dosy ju, przepikna damo, oddawa si smutkowi, czy nie lepiej, bymy wrcili do wesoego i przyjemnego spdzania czasu? Renata z lkiem odsuna si ode mnie, lecz ja, dodajc sobie odwagi myl, e w przeciwnym razie mog okaza si mieszny, przycignem j do siebie i pochyliwszy si zamierzaem j pocaowa. Renata z si i zrcznoci kotki wyswobodzia si z moich rk i krzykna do mnie:

 Demon w ciebie wstpi, Ruprechcie! A ja odpowiedziaem jej: Nie ma we mnie adnego demona, lecz na prno chcecie si, pani, mn bawi, gdy nie jestem takim prostakiem, jak mylicie! Znw j objem i zaczlimy walczy w sposb nad wyraz ohydny, przy czym tak ciskaem jej palce, e a trzeszczay, a ona bia mnie wciekle i drapaa. W pewnym momencie powaliem j na podog, w tej chwili nie czujc do niej nic prcz nienawici, lecz ona nagle wpia si zbami w moj rk i wylizna si zwinnie jak jaszczurka. Potem, czujc, e jestem silniejszy, zgia si wp, gowa jej opada na kolana i miaa taki sam napad paczu jak poprzedniego dnia. Siedzc na pododze, gdy w zamieszaniu j wypuciem, Renata z rozpacz szlochaa, przy czym wosy opady jej na twarz, a ramiona aonie dray. W tej chwili we wspomnieniach moich ody obraz Sandro Filipeipiego[53], ktry przypadkiem widziaem w Rzymie u pewnego wielmoy. Na ptnie przedstawiony by kamienny mur z prostych, cile do siebie dopasowanych bry; sklepione wejcie szczelnie zamykaa elazna brama, a przed wejciem, na wystpie siedziaa opuszczona kobieta, ktra w nieutulonej rozpaczy ukrya twarz w doniach; twarzy tej kobiety nie byo wida, ale widziao si jej ciemne rozpuszczone wosy, w pobliu rozrzucone odzienie i nikogo wicej dokoa. Obraz ten wywar na mnie niezwykle silne wraenie, nie wiem, czy dlatego e malarz ze szczegln wyrazistoci potrafi w nim przekaza uczucia, czy te dlatego e patrzyem na w obraz w taki dzie, kiedy sam przeywaem wielki smutek nie mog jednak nigdy wspomnie tego dziea, by serce nie cisno mi si z blu i gorycz nie podesza do garda. Tak wic, kiedy zobaczyem, e Renata siedzi w tej samej pozie, z opuszczon gow, i szlocha z tak sam nieutulon rozpacz oba obrazy, i ten, ktry ukazao mi ycie, i ten, ktry stworzy artysta, naoyy si dla mnie jeden na drugi, stopiy si i teraz nierozcznie yj w mojej duszy. Wtedy jednak, ledwo wyobraziem sobie Renat samotn, opuszczon, przed bezlitonie zamknit bram, do mego serca napyna bezmierna fala alu, znw uklkem, delikatnie odjem rce Renaty od jej twarzy i powiedziaem do niej, sam z trudem oddychajc, lecz uroczycie: Wybaczcie, szlachetna damo. Istotnie opanowa mnie demon i olepi moje uczucia. Przysigam wam, pani, aa zbawienie mej duszy, e nic podobnego ju si wicej nie powtrzy! Przyjmijcie mnie znw jako swego wiernego i pokornego sug lub jako starszego oddanego wam brata. Renata uniosa gow i z pocztku popatrzya na mnie jak zaszczute zwierztko na myliwego wypuszczajcego je na wolno, potem z zaufaniem i

jako po dziecicemu, a potem pieszczotliwie uja moj twarz w swoje donie i odpowiedziaa: Ruprechcie, miy Ruprechcie! Nie powiniene gniewa si na mnie i da ode mnie tego, czego da nie mog. Wszystko oddaam memu niebiaskiemu przyjacielowi i dla ludzi nie zostay mi ju ani pocaunki, ani namitne sowa. Jestem jak pusty koszyk, z ktrego kto wyj wszystkie kwiaty i owoce, lecz nawet pusty musisz nie, bo los nas zwiza, a nasze braterstwo dawno ju zapisane jest w Ksigach Mdroci. Raz jeszcze przysigem, e nigdy wicej nie targn si na co wbrew jej zakazowi, i twarz Renaty natychmiast staa si radosna i pogodna, i to byo dla mnie dostateczn nagrod za moje dobrowolne wyrzeczenie. Wstaem wic z klczek i powiedziawszy, e j egnam, chciaem wyj do drugiego naszego pokoju, eby Renata pozostajc sama moga bez skrpowania odpocz, ona jednak zatrzymaa mnie mwic: Bez ciebie bd si baa, Ruprechcie. One znw mnie napadn i bd mnie ca noc drczyy. Musisz ze mn zosta. Renata, nie wstydzc si, tak jak nie wstydz si dzieci, szybko zdja sukni, zrzucia trzewiczki i niemal naga pooya si do ka, pod bkitnym baldachimem, wzywajc mnie do siebie, a ja nie wiedziaem, jak jej odmwi. T drug noc naszej znajomoci znw spdzilimy pod jedn kodr, lecz pozostalimy tak dalecy, jakby rozdzielay nas elazne sztaby. Kiedy jednak zdarzyo si, e zrozumiae podniecenie pokonywao we mnie wol i zapominajc o przysidze znw domagaem si pieszczot, Renata uspokajaa mnie sowami penymi smutku i tak beznamitnymi, i przez to okrutnymi, e krew we mnie zastygaa i w bezsilnoci padaem jak trup.

ROZDZIA TRZECI O tym, jak zamieszkalimy w Kolonii i jak oszukao nas tajemnicze stukanie

I
Zawsze, kiedy tylko byo to moliwe, przestrzegaem mdrego porzekada Francuzw: Lever six, disn er dix, souper six, coucher dix, fait vivre l'homme dix fois dix.[54] Dlatego nastpnego dnia zbudziem si o wiele wczeniej ni Renata, znw delikatnie wysunem si z jej sennych obj i przeszedem do drugiego pokoju. Tam, przy oknie, za ktrym skpany w porannym socu lni mody i pikny Dsseldorf, rozwayem swoj sytuacj. Czuem ju, e nie mam siy opuci Renaty i e albo jestem do niej przyuroczony jak magiczn si, albo te w sposb naturalny uwikany w delikatne sieci przez matk mioci Kyprid. Mnie spojrzawszy na swoj sytuacj, jak onierz, ktry popad w niebezpieczestwo, tym razem powiedziaem sobie tak: No c, oddaj si temu szalestwu, jeli nie moesz go pokona, uwaaj jednak, aby w tej otchani nie zaprzepaci caego ycia, a moe i honoru. Wyznacz sobie zawczasu terminy i granice i strze si je przekroczy, kiedy dusza twa bdzie w ogniu, a rozum nie bdzie w stanie przemwi". Wydobyem z pasa zaszyte w nim pienidze i podzieliem swoje oszczdnoci na trzy rwne czci: jedn cz postanowiem wyda z Renat, drug zamierzaem odda ojcu, a trzeci zostawi sobie, abym wrciwszy do Nowej Hiszpanii mg rozpocz tam niezalene ycie. Rwnoczenie zdecydowaem, e nie pozostan w bliskoci Renaty duej ni trzy miesice, bez wzgldu na to, jaki wiatr na nasze ycie powieje, albowiem po wydarzeniach nocnych niezupenie wierzyem jej sowom o krewnych, ktrzy w Kolonii na ni czekaj, i najblisza przyszo wkrtce dowioda, jak dalece miaem pod tym wzgldem racj. Kiedy tak wszystko rozsdnie i trzewo obmyliem, poszedem do gospodarza i za przystpn cen sprzedaem mu swego rumaka. Potem udaem

si na przysta rzeczn i ugodziem si z kapitanem barki pyncej z holenderskimi towarami w gr Renu, by dowioza nas do Kolonii. Potem nabyem kilka rzeczy potrzebnych, kiedy si podruje z dam, a mianowicie: dwie poduszki, mikkie koce, zapas ywnoci i wina, po czym wrciem do gospody. Renata na mj widok okazaa rado prawdziw i wydao mi si, e ju mylaa, i j porzuciem i w tajemnicy uciekem. Beztrosko we dwoje jedlimy niadanie, znw nie wspominajc o nocnych mkach, jak bymy za dnia byli zupenie innymi ludmi. Zaraz po niadaniu przeszlimy na bark, gdy bya ju zupenie gotowa do odpynicia. Bya to barka stosunkowo dua, o stromych bokach, dwumasztowa, i dano nam na niej obszern kajut, urzdzon w dziobowej czci statku, wysoko podniesionej i zakoczonej spiczastym daszkiem. Wysaem podog kocami w takich warunkach bez zmczenia mgby podrowa pose Wielkiego Mogoa. Wczesnym popoudniem odbilimy z przystani dsseldorfskiej i do samej Kolonii pynlimy bez wikszych przygd przez dwa dni i dwie noce, godziny ciemnoci spdzajc na kotwicy. W cigu caego tego przejazdu, zarwno w dzie, jak i w nocy, Renata bya bardzo spokojna i rozsdna, nie byo w niej ani faszywej wesooci, jak owego dnia, kiedy jechalimy do Heerde, ani czarnej rozpaczy, jak owej nocy spdzonej pod szyldem Im Lewen". Czsto wraz ze mn zachwycaa si piknem okolic[55], obok ktrych przepywalimy, i wszczynaa ze mn rozmow o rnych sprawach dotyczcych ycia codziennego lub sztuki. Pewne sowa, powiedziane wtedy do mnie przez Renat, uwaam za potrzebne tu zapisa, poniewa tumacz one wiele jej pniejszych postpkw. Byo to, kiedy waciciel barki, srogi marynarz Moritz Krogh, wtrci si do naszej rozmowy i skierowa j na wydarzenia rozgrywajce si wanie w tym czasie w Mnsterze. Na pierwszy rzut oka Moritz nie wydawa si zajadym reformatorem, ubrany by jak i ja, w prosty, marynarski strj, zajmowa si swoim handlem, ale zacz z takim arem mwi o nowym proroku z Leydy, nazywajc go Janem Sprawiedliwym, ktry zasiad na tronie Dawidowym"[56], e wzbudzi we mnie wtpliwoci, czy aby sam nie jest z tych przechrztw. Opowiedziawszy nam o tym, jak w Mns terze obywatele miasta zniszczyli wite obrazy, organy i cae mienie kocielne, a ca swoj wasno poczyli w jedno, by wsplnie z niej korzysta, jak ustanowili dwunastu seniorw, na wzr dwunastu starcw izraelskich, a na ich czele postawili Jana Beuckelzoona, i jak wspierani przez wojska niebieskie pomylnie broni si mieszkacy Mnsteru przed lancknechtami biskupa

Moritz cign dalej, jakby wygasza kazanie: Dugomy, ludzie, godowali i byli spragnieni, i na naszym przykadzie zicio si proroctwo Jeremiasza: Dzieci prosiy chleba: a nie byo, kto by im uama". Ciemnoci egipskie ogarniay sklepienia wity, lecz teraz rozbrzmiewaj one zwyciskim hymnem. Nowy Gedeon zosta przez Boga najty jako wyrobnik po groszu za dob i naostrzy swj sierp, by z zke ju niwy. Na kowadle Nemroda wykuto ju lance i runie baszta jego. Powsta Eliasz w Nowej Jerozolimie i do wszystkich krajw rozeszli si prorocy prawdziwego Kocioa Apostolskiego, by naucza o Bogu nie niemym, lecz ywym i przemawiajcym! Ostronie zaoponowaem przeciw tej zuchwaej mowie, dowodzc, e gdy wzniose myli, wynalezione przez ludzi uczonych, staj si dobrem ludu, jest to rwnie niebezpieczne, jakby dzieciom rozdawa dla zabawy kinday. e, by moe, nie wszystko w ustanowieniach Kocioa, jak rwnie stanu zakonnego, czsto pawicego si w bogactwach, istotnie odpowiada duchowi nauki Jezusa Chrystusa, lecz e buntem i przemoc nie mona pomc w tej sprawie. Ze, wreszcie, odnowa ycia powinna nastpi nie drog obalenia dogmatw i nie przez ograbienie ksit, lecz drog owiecenia umysw. Tu nieoczekiwanie do rozmowy wczya si Renata, chocia wydawao mi si, e zajta po prostu przygldaniem si falom, wcale nie sucha sw Moritza, i powiedziaa: O tym wszystkim mog mwi tylko ludzie, ktrzy nigdy nie rozumieli, co to znaczy wierzy. Kto cho raz sam zazna, z jakim uczuciem szczcia dusza pogra si w Bogu, ten nigdy nie pomyli, e trzeba ku lance lub ostrzy sierpy. Wszystkie te Davidy, wystpujce przeciw Trjcy witej, te Lutry, Zwingle i Jany to sugi Diaba i jego pomocnicy. Tyle mwimy o zbrodniach innych, a co by byo, gdybymy, niczym w zwierciadle, popatrzyli na siebie i ujrzeli wszystkie swoje grzechy i hab? Przecie my wszyscy, kady z nas, musielibymy si przerazi i, jak jele od myliwego, umyka do klasztornej celi. To nie Koci winnimy reformowa, lecz dusz swoj, ktra niezdolna ju jest modli si do Wszechmogcego i wierzy w Jego sowa, tylko wci chce rozwaa i dowodzi. I jeli ty, Ruprechcie, mylisz podobnie jak ten czowiek, nie mog pozosta z tob ani minuty duej i wol rzuci si do tej rzeki, ni dzieli kajut z heretykiem. Sowa te, ktre wwczas wyday mi si zupenie nieoczekiwane, Renata wypowiedziaa z wielk pasj, zerwaa si z miejsca i szybko od nas odesza. Moritz popatrzy na mnie nie bez podejrzliwoci, take si oddali i zacz pokrzykiwa na swoich pomocnikw.

Nie powracalimy ju wicej do tej rozmowy, a poniewa Moritz stroni od nas, bylimy na barce zupenie odosobnieni, co jak najbardziej odpowiadao moim yczeniom. Po gniewnych sowach Renaty staraem si okazywa jej wicej jeszcze uwagi i ustpliwoci, by wyranie da jej pozna, jak bardzo ceni jej przychylno. Wspomn przy okazji, e ca noc, ktr Renata spdzia w kajucie prawie bez snu, a do witu byem przy niej i na jej prob delikatnie gaskaem j po wosach tak dugo, a rka moja zupenie omdlaa. Renata widocznie bya mi wdziczna i traktowaa mnie tak wtedy, jak i rano, wyjtkowo uprzejmie. To nasze przyjacielskie pojednanie trwao a do samego przyjazdu do Kolonii, kiedy to nagle zerwao si jak olinowanie statku w porywach burzy. U schyku drugiego dnia naszej podry w oddali zarysoway si wiee kociow koloskich i z serdecznym wzruszeniem rozpoznawaem i wymieniaem Renacie i iglic w. Marcina, i dach w. Gereona[57], i wieyczk Braci Minorytw, i masywn bry Domu Senatorw i wreszcie rozdartego na p giganta, nie dokoczony ogrom Katedry Trzech Krli. Kiedy przybliylimy si bardziej jeszcze i zaczem odrnia ulice, znajome domy i stare drzewa, zainteresowanie moje wzmogo si w najwyszym stopniu i gotw byem paka ze wzruszenia, na chwil zapominajc o Renacie. Sdzc ze wszystkiego nie uszo to kociej spostrzegawczoci Renaty, ktra natychmiast odmienia swj serdeczny sposb bycia wobec mnie, staa si szorstka i nieustpliwa niczym odyga stwardniaa na mrozie. Barka nasza przycumowaa u Nabrzea Niderlandzkiego, midzy innymi statkami aglowymi i wiosowymi, w porze najwikszego zamieszania na przystani. Kiedy poegnalimy si z Moritzem i zeszlimy na brzeg, z naszego osamotnienia na pokadzie trafilimy jakby do pierwszego krgu Pieka Alighieriego[58]. Wszdzie leay wyadowane towary, beczuki i skrzynki; wszdzie toczyli si ludzie, marynarze, robotnicy portowi, subiekci domw handlowych, tragarze i po prostu gapie, tu podjeday wozy do przewozu ciarw, skrzypiay koa, chrapay konie, ujaday psy, ludzie haasowali, krzyczeli i klli, a nas otoczyli i kupcy, i ydzi, i tragarze, wszyscy proponujc swoje usugi. Ledwo jednak zdyem wybra z tumu jakiego chopaka i kazaem mu nie nasze rzeczy, kiedy Renata, bez jakiegokolwiek uprzedniego przygotowania, odwrcia si do mnie i zupenie innym tonem powiedziaa, co nastpuje: Teraz chc wam podzikowa, waszmo rycerzu. Oddalicie mi wielk przysug odprowadzajc mnie tutaj. Jedcie teraz swoj drog, a ja znajd sobie schronienie w tym miecie. egnajcie i niechaj was Bg ma w swej opiece.

Pomylaem, e Renata mwi to z nadmiernej grzecznoci, i zaczem uprzejmie oponowa, lecz ona odpowiedziaa ju tonem stanowczym: Czemu wtrcacie si do mego ycia? Dzikuj wam za starania i pomoc, lecz nie trzeba mi ich wicej. Popadem w zmieszanie, poniewa wtedy jeszcze niezbyt dobrze znaem dusz Renaty, utkan ze sprzecznoci i niespodzianek niczym tkanina z rnobarwnej przdzy, i wspomniaem o przysigach, jakie wymienilimy, lecz Renata po raz trzeci odezwaa si do mnie z oburzeniem i dosy szorstko: Nie jestecie, waszmo rycerzu, ani moim ojcem, ani bratem, ani mem: nie macie prawa zatrzymywa mnie przy sobie. Jeli mylicie, e wydawszy troch guldenw kupilicie moje ciao, mylicie si, nie jestem bowiem kobiet z wesoego domku. Id, dokd chc, i grobami nie zmusicie mnie, bym pozostawaa z wami, kiedy wasza blisko jest mi niemia. W rozpaczy zaczem mwi duo rnych rzeczy, ktrych teraz nie potrafi ju powtrzy, z pocztku czyniem Renacie wyrzuty, potem pokornie j bagaem i chwytaem j za rce, by j zatrzyma, lecz ona z lekcewaeniem, a by moe i z odraz odsuwajc si ode mnie, odpowiadaa agodnie, lecz z uporem, e chce zosta sama. Naszej sprzeczce zaczy si przysuchiwa osoby postronne, i kiedy ze szczeglnym naleganiem zachcaem Renat, by ze mn posza, ona zagrozia, e bdzie szukaa obrony przed mym natrctwem u miejskich rajtarw[59] lub po prostu u dobrych ludzi. Wtedy, decydujc si na obud, powiedziaem, co nastpuje: Szlachetna damo! Rycerska powinno nie pozwala pozostawi samotnej damy wieczorem wrd obcego jej tumu. O zmroku ulice nie s bezpieczne, napotka bowiem mona i rabusiw, i awanturujcych si hulakw. Nie boj si stan przed stra, gdy nie popeniem adnego przestpstwa, ale za nic si nie zgodz, by si teraz od was, pani, oddali. Wreszcie, kln si na wszystkie witoci, e jeli jutro rano bdziecie sobie, pani, tego yczy, pozostawi wam cakowit swobod, nie bd si wam naprzykrza swoj obecnoci i nie bd ledzi, dokd si udacie. Renata zrozumiaa wida, e nie ustpi, bo ulega moim namowom z t obojtnoci, z jak suchaj ciko chorzy, ktrym jest ju wszystko jedno, zapia paszcz, by ukry twarz, i podya za mn przez bram miejsk. Kazaem zanie nasze rzeczy do pewnej znajomej wdowy, Marty Ruthmann, ktra po mierci ma trudnia si tym, e wynajmowaa pokoje przyjezdnym. Mieszkaa ona niedaleko kocioa w. Cecylii w starym, niewysokim, pitrowym domku, sama gniedzia si na parterze, a pitro wynajmowaa. eby si do niej uda, trzeba byo przej przez cae miasto, i przez ca drog Renata nie powiedziaa ani sowa i nie odchylia skraju swego kaptura.

Ku mojemu zdziwieniu, Marta w ogorzaym marynarzu natychmiast poznaa bezbrodego studenta, ktry niegdy u niej hula, ucieszya si mn, jakbym by jej krewniakiem, i zacza mi schlebia mwic: Ach, panie Ruprechcie! Czy spodziewaam si, e was zobacz? Przez caych dziesi lat was, panie, nie zapomniaam. Pan Gerh ard mwi, e ucieklicie z lancknechtami, wic mylaam, e tylko kosteczki wasze bielej gdzie na polu we Woszech. I jakicie si, panie, zrobili postawni, i srodzy, i pikni wypisz wymaluj wity Jerzy na obrazie! Prosz bardzo na pitro: mam tam pokoje wolne i sprztnite. Mao mam teraz roboty wszyscy pchaj si do zajazdw, a i interesy s kiepskie, handel podupada, to nie to, co dawniej. Gosem spokojnym kazaem przygotowa dla mnie i mojej ony wszystkie pokoje, powiedziaem, e zapac dobrym reskim zotem, a Marta, ktra w mojej sakiewce zwszya pienidze, jak pies myliwski zwierzyn, okazywaa w dwjnasb wikszy szacunek i zachwyt. Cofajc si przed nami zaprowadzia nas na pitro, lecz pki si krztaa szykujc dla nas nocleg i wypytujc mnie, czemu towarzyszyy lamenty, Renata przez cay czas odgrywaa niem rol w komedii i nawet nie odsonia twarzy, jakby bojc si, by jej nie poznano. Za to, kiedy zostalimy sami, natychmiast powiedziaa do mnie rozkazujco: Bdziesz spa, Ruprechcie, w tamtym pokoju, i nie wa si wchodzi do mnie, pki ci nie zawoam. Popatrzyem na Renat, ale nie sprzeciwiem si ani sowem, tylko wyszedem z pokoju z tak cikim sercem, jakbym zosta skazany na napitnowanie rozpalonym elazem. Ni to chciao mi si paka, ni to zbi t kobiet, ktra miaa nade mn dziwn wadz. Zaciskaem zby i mwiem sobie: Dobrze, dobrze, tylko mi ulegnij, a odpac ci t sam monet" a rwnoczenie wydawao mi si rajsk rozkosz siedzie znw przy ku Renaty i a do omdlenia rki gaska jej wosy. Nie omielajc si naruszy zakazu, przez ca noc mczyem si w ku jak pijany, dla ktrego wiat koysze si jak pokad karaweli, pki zmczenie nie przemogo moich gorzkich i gniewnych myli, pamitam jednak dobrze, e i we nie do rana drczyy mnie koszmary. Nastpny dzie, pierwszy dzie naszego wsplnego ycia w Kolonii, ani na krok nie przybliy mnie do celu, jaki sobie postawiem. Przyzwyczajeni do polowego trybu ycia swym biciem w bbny zbudzio mnie o zwykej porze i zdyem nie tylko doprowadzi si do porzdku, lecz rwnie do woli porozmyla, nim wstaa Renata poczwszy za od owego dnia taki stan rzeczy sta si u nas zwyczajem. Kiedy Renata wysza wreszcie ze swego pokoju, odniosa si do mnie bardzo szorstko, chocia ani sowem nie

wspominaa o swoim wczorajszym zamiarze rozstania si ze mn. W czasie niadania pogardliwymi uwagami ucinaa wszelkie moje prby nawizania rozmowy i ledwo skoczylimy niadanie, oznajmia tonem stanowczym: Suchaj, Ruprechcie! Musimy koniecznie jeszcze dzi znale Henryka. Nie chc ani dnia duej czeka. Musimy go odszuka, choby nam przyszo cae miasto przemierzy. Chodmy natychmiast! Na t przemow, wygoszon niczym rozkaz, powinienem by odpowiedzie, e nie na wiele mog si przyda w poszukiwaniach hrabiego Henryka, skoro nigdy go nie widziaem, ale Renata tak na mnie spojrzaa, e nie znalazem w sobie ani sw, ani gosu. Pochyliem tylko gow na znak, e si zgadzam, a Renata zacza si w popiechu wybiera na te poszukiwania. I kiedy, znw nasunwszy na gow kaptur, szybkim i pewnym krokiem wysza na ulic, jak cie ruszyem za ni. Ach, przysigam na Boga, naszego Odkupiciela, e pki ycia nie zapomn tej nieprzytomnej bieganiny od kocioa do kocioa, przez wszystkie place i ulice, jak tamtego dnia odbylimy! Nie raz, lecz kilka razy obieglimy ca Koloni, od w. Kuniberta do w. Seweryna, i od w. Apostow[60] do brzegw Renu, przy czym wszystko wskazywao na to, e Renata jest w tym miecie nie po raz pierwszy. Najpierw powloka mnie do Katedry, lecz niedugo w niej pozostaa, rzucia si do zaukw wok Ratusza i dugo tam myszkowaa, zupenie jakby jej Henryk bawi si z nami w chowanego; potem obok domu Grzenichw przecia rynek i plac i pobiega do prastarej Marii Kapitoliskiej i tam, przysiadszy na stopniu, niemao czasu czekaa w milczeniu. Jeszcze pniej, chwyciwszy mnie za rk i chciwymi oczami wpatrujc si we wszystkich ludzi pojawiajcych si w oddali na ulicy, Renata zacigna mnie do w. Jerzego, gdzie znw czekaa i gdzie ze zdziwieniem spogldali na nas murarze, wznoszcy now wspania krucht. Potem wraz ze swoim witym wojskiem oglda nas w. Gereon, westchno z naszego powodu jedenacie tysicy niewinnych dziewic spoczywajcych ze w. Urszul, spojrzao na nas ogromne oko Minorytw, a wreszcie wrcilimy na nabrzee Renu, w cie majestatycznej wiey w. Marcina, gdzie Renata znw wyczekiwaa z tak pewnoci, jakby przepowiedzia jej widzenie w tym miejscu gos z Synaju, ja za smtnie przypatrywaem si gorczkowemu yciu, widziaem, jak przypywaj i odpywaj statki, jak aduj i rozadowuj rnokolorowe barki, jak ludzie krztaj si i uwijaj, wszyscy gdzie si spiesz i s czym zajci, i mylaem o tym, e tych ludzi nic nie obchodzi dwoje obcych, ktrzy przycupnli pod murem kocioa. Sdzc po socu byo ju dobrze po poudniu, kiedy zdecydowaem si zwrci do Renaty z propozycj:

 Moe wrcilibymy do domu? Jestecie, pani, zmczeni; przygotowano dla nas obiad. Renata spojrzaa na mnie z pogard i odpowiedziaa: Jeli jeste godny, Ruprechcie, to id i zjedz obiad; mnie to nie jest potrzebne. Wkrtce zacza si znw nasza niepohamowana bieganina z ulicy na ulic, bieganina, ktra z kad godzin stawaa si bardziej chaotyczna, poniewa Renata sama tracia wiar, chocia z zacitoci i uporem jeszcze wykonywaa swoje postanowienie: przygldaa si przechodniom, ocigaa si na skrzyowaniach ulic, zagldaa w okna domw. Przemykay przede mn znajome budynki i nasz Uniwersytet, i bursy, gdzie bywao, e mieszkali moi koledzy, bursa Kneck[61], w. Wawrzyca, a take kocioy: Pantaleona o piciu kopuach, w. Klary, w. Andrzeja, w. Piotra, i chocia dawniej take dobrze znaem Koloni, to od tego dnia znam j tak, jakbym si urodzi i cae ycie spdzi tylko w tym miecie. Powiem, e ja, mczyzna przywyky do trudnych przemarszw przez stepy, ktremu zdarzao si caymi dniami goni za uciekajcym nieprzyjacielem lub przeciwnie samemu ucieka przed pogoni, ot ja czuem, e opadam z si i niemal wal si ze zmczenia, natomiast Renata wydawaa si niezmordowana i wierna swemu postanowieniu: opanowa j jaki sza szukania i nie byo siy, by j zatrzyma, i nie byo argumentw, by jej to wyperswadowa. Nie pamitam ju, po przebyciu jakich odlegoci i wykonaniu jakich okre pod wieczr znalelimy si znw w pobliu Katedry i wreszcie tam pokonana Renata pada na gaz, wspara si o mur i tak w bezruchu pozostaa. Usiadem gdzie nie opodal, nie omielajc si mwi, odrtwiay ze zmczenia, ktre sprawio, e rce i nogi wydaway si z oowiu. Poniewa w grze przede mn wznosia si potna szara brya przedniej czci Katedry, z tymczasowym dachem, z nie zacztymi jeszcze wieami, lecz mimo to tryumfalna w swej miaej koncepcji, to cho moe si to wyda dziwne w tej chwili, zapominajc o swojej sytuacji i Renacie, a take o zmczeniu i godzie, zaczem snu myli o Katedrze i jej budowie. Teraz doskonale pamitam, e dokadnie rozpatrywaem wtedy plany Katedry, ktre udao mi si widzie, przypominaem sobie to, co opowiadano o jej powstaniu, a take nazwiska synnego mistrza Gerharda[62] i jego wielebnoci arcybiskupa Henryka von Wrneburga. Wtedy te przyszo mi na myl, e budowli tej, podobnie jak jej siostrzycom, Bazylice w. Piotra w Rzymie i Katedrze Narodzin Najwitszej Bogurodzicy w Mediolanie, nie sdzone jest wznie si tak, by osigna prawdziw wspaniao, wydwignicie bowiem w gr ciarw potrzebnych dla jej ukoczenia i wycignicie wietnie obmylonych

strzelistych wieyc to zadanie znacznie przekraczajce siy nasze i moliwoci. Jeli jednak kiedykolwiek nauka i sztuka budowlana osign taki poziom, e wszystko to stanie si moliwe i atwe, ludzie oczywicie tak dalece utrac pocztkow wiar, e nie zechc si trudzi, by wznie Dom Boy. Rozmylania moje przerwaa Renata, ktra powiedziaa do mnie krtko i po prostu: Chodmy do domu, Ruprechcie. Z trudem wstaem i jak w kajdanach szedem za Renat, myliem si jednak wtedy mylc nie bez ulgi, e w tym dniu nic si ju nie wydarzy: najbardziej zdumiewajce wydarzenie jeszcze nas czekao.

II
Kiedy dobrnlimy do domu, kazaem Marcie przygotowa nam co do jedzenia, ale Renata nie chciaa prawie niczego tkn i jakby z wielkim trudem przekna kilka ziaren gotowanego bobu i upia nie wicej ni dwa yki wina. Potem, zupenie wyzbyta si, przeniosa si na ko i lega na nim jak sparaliowana, sabo odpychajc moje rce i na wszystko, co do niej mwiem, przeczco krcc gow. Ja za przybliywszy si uklkem przy ku i w milczeniu patrzyem w jej oczy, a one nagle znieruchomiay, utraciy sens i wyraz i dugo pozostawaem w tej pozycji, ktra od tego czasu na dugie tygodnie staa si moj zwyk pozycj. Kiedy bylimy tak pogreni w mroku i milczeniu, niczym w jakiej czarnej gbi, nagle w cianie nad nami rozleg si dziwny pojedynczy dwik ni to trzask, ni to stuk. Zdziwiony popatrzyem dokoa, poniewa prcz nas dwojga w pokoju nikogo nie byo, i z pocztku nic nie powiedziaem. Jednake po pewnym czasie, kiedy w stuk powtrzy si, cicho spytaem Renat[63]: Czy syszycie, pani, stukanie? Co to by moe? Renata odpowiedziaa mi jakim obojtnym gosem: To nic. To si czsto zdarza. To malekie. Spytaem jeszcze: Jakie malekie? Odpowiedziaa spokojnie: Malekie demony. Odpowied ta tak mnie zaciekawia, e cho krpowaem si niepokoi osab Renat, odwayem si jednak j zapyta, widzc, e wie co takiego, o czym ja mam bardzo mgliste pojcie. Bardzo niechtnie, powoli i z trudem wymawiajc sowa, Renata opowiedziaa mi, e najnisze demony, zawsze krcc si wrd ludzi, daj zna o sobie tym, ktrych wita modlitwa lub wstawiennictwo niebiaskich ordownikw nie chroni przed ich wpywem stukaniem w cian i w rne przedmioty lub te przesuwaniem rnych rzeczy. Renata dodaa przy tym, e kiedy miaa oczy otwarte na tajemny wiat, kiedy obcowaa z Madielem, sama nawet widziaa te duchy, zawsze majce wygld ludzi i ubrane, w przeciwiestwie do aniow, w paszcze nie janiejce i nie barwne, lecz ciemne, szare lub dymnoczarne, przy czym otacza je jednak pewien blask i poruszajc si, raczej bezgonie pyn, ni id, a znikajc

rozwiewaj si jak oboki. Nie powinienem ukrywa i powiem teraz, e pniej Renata daa mi inne wytumaczenie owych stukw, ktre wielu wyda si by moe prostsze i bardziej naturalne, mam jednak wszelkie podstawy sdzi, e prawdziwa bya ta pierwsza wersja i e jeli Renata si mylia, to tylko w tym, e nie dostrzegaa w owych stukach zwykych podstpw Diaba, usiujcego wplta dusz w swoje podejrzane sieci. Wtedy nie miaem nawet czasu, by zastanawia si nad tym, co usyszaem, poniewa bez reszty ogarno mnie uczucie zdumienia, jak blisko nas jest wiat demonw, ktry wielu wydaje si jakby po drugiej stronie jakiego niedostpnego oceanu, jaki przepyn mona tylko cznem magii i wrbiarstwa. I jeszcze, kiedy Renata to mwia, zupenie jakby na potwierdzenie jej sw nad kiem w cianie rozlegy si wesoe postukiwania. Poniewa jednak nigdy i w adnych okolicznociach mego ycia nie gas we mnie pomyk nieskrpowanych docieka, rozpalony w mej duszy ksigami wielkich humanistw, wic zwracajc si do stukajcej istoty zapytaem j z wielk miaoci: Jeli ty, ktry stukasz, jeste istotnie demonem i jeli syszysz moje sowa, zastukaj trzy razy. Natychmiast wyranie rozlegy si trzy stuknicia, i w tej chwili byo to tak straszne, jak gdyby niewidoczny motek uderza mnie przez czaszk po mzgu. Szybko jednak pokonaem w sobie t maoduszno i z now odwag, nie zdajc sobie sprawy z tej mrocznej otchani, w ktr sam siebie spycham, znw spytaem: Czy jeste nam przyjacielem, czy wrogiem? Jeli przyjaciel zastukaj trzy razy. Natychmiast rozlegy si trzy uderzenia. Teraz Renata uniosa si nieco na ku, oczy jej oywiy si i zapytaa: W imi Boe zaklinam ci, stukajcy, powiedz: czy wiesz co o moim panu, hrabi Henryku? Jeli wiesz, zastukaj trzy razy. Rozlegy si trzy uderzenia. Wtedy Renat chwyciy niepowstrzymane dreszcze, i ju siedzc uja moj rk i cisnwszy j cienkimi palcami zacza szybko, jedno po drugim, zadawa pytania naszemu niewidzialnemu rozmwcy: gdzie jest hrabia Henryk? czy wrci? czy go zobaczy? czy si na ni gniewa? okrzyki, na ktre bardzo trudno byo odpowiedzie stukaniem. Tu ja si wtrciem i postaraem si zaprowadzi jaki ad w rozmowie ustalajc, e trzy uderzenia bd zawsze znaczyy potakiwanie, a dwa przeczenie, po czym pozostao nam tylko tak zadawa pytania, by mona byo odpowiedzie na nie zwykym tak" lub nie", i midzy nami a naszym niewidzialnym gociem nawizaa si

duga rozmowa. Zapytalimy go, kim jest czy demonem? Odpowiedzia nam, e tak. Potem spytalimy, jak si nazywa, i kiedy wymienilimy duo imion i wszystkie litery alfabetu, dowiedzielimy si, e ma na imi Elimer. Potem spytalimy go, czy zna hrabiego Henryka, i odpowiedzia nam, e tak. Spytalimy go, czy hrabia Henryk jest w Kolonii, i odpowiedzia nam, e nie. Spytalimy, czy hrabia Henryk przyjedzie do Kolonii, i odpowiedzia nam, e tak. Spytalimy: Kiedy? Czy prdko? Moe dzi? A moe jutro? I dowiedzielimy si, e jutro. Potem, kontynuujc nasze pytania, dowiedzielimy si, e mamy oczekiwa hrabiego Henryka jutro wieczorem, nigdzie nie wychodzc, w tym pokoju, i e hrabia Henryk sam znajdzie drog do Renaty, e jej nie zapomnia, e nie gniewa si na ni, wszystko wybaczy, kocha j jak dawniej i chce z ni by. Wszystkie te odpowiedzi byy dla Renaty niczym sowa Zbawiciela Talita kurni" do martwej dziewczynki. Ona take odya i zapominajc o zmczeniu, nieustannie zadawaa pytanie po pytaniu, prawie wszystkie o jednym i tym samym, tylko nieco zmieniaa sowa, aby raz jeszcze usysze mie dla niej tak". I kiedy w potwierdzajcym stukniciu zawierao si dla niej szczeglnie duo nadziei, z cichym jkiem, jakby w upojeniu, opadaa na poduszk, na chwil zamieraa niczym w nieprzytomnym zachwycie, i cicho mwia do mnie: Syszae, Ruprechcie, syszae?" Cigno si to znacznie ponad godzin, a stukanie, ktre z pocztku stao si sabsze, jakby to stuka kto zmczony, zupenie ucicho. Ale nawet kiedy ustao, Renata nie moga si uspokoi i radosna powtarzaa sobie i mnie swoje pytania i odpowiedzi demona lub zmuszaa mnie, bym je powtarza, a sama zapewniaa: Przecie wiedziaam, e zobacz tu Henryka! Przecie ja to czuam i mwiam! Doszam bowiem do kresu cierpienia i moje serce nie mogoby ju duej tak si drczy!" Rwnoczenie Renata askawie gaskaa moje wosy i twarz, podawaa mi do ucaowania rk, tulia si do mnie, jakby przyzwyczajajc si do przyszych pieszczot swego ukochanego, a ja w swej beznadziei nie miaem innego wyjcia, jak sucha jej gosu i wargami dotyka jej palcw. Mimo naszego zmczenia ta mka jej radosnych uniesie trwaa jeszcze dugo po pnocy, przy czym ja, suchajc jak Renata cieszy si niczym dziecko, cay czas klczaem przy jej ku, tak e kiedy wreszcie powiedziaa, bym poszed spa, ledwo mogem usta na zdrtwiaych nogach. Rozumie si, e moja druga noc w samotnoci bynajmniej nie bya lepsza od pierwszej i znw wiele byo powodw, by szturm do mojej duszy przypuciy myli czarne, zakute w elazo, z opuszczon przybic i pochylon kopi. Do woli oddawaem si rozmylaniom i o strasznej wizi istniejcej midzy yciem ludzi a yciem demonw, i o nowej drodze, na ktr

nieoczekiwanie zawrciy wydarzenia ostatnich dni. Rwnoczenie nie mogem wyzby si wielkiego smutku i lku, e przepowiednia stukajcego demona speni si, e nastpnego dnia hrabia Henryk pojawi si u Renaty i wtedy nie bdzie ju w pobliu niej miejsca dla mnie. Ta ostatnia myl sprawiaa, e krew styga w moich yach i zamieraem, jakby pad na mnie wzrok bazyliszka. A oto jak prb uczyniem nastpnego rana, mwic sobie, i ten, kto ponis porak, musi liczy tylko na wasn maksymaln pokor i na ask zwycizcy. Kiedy Renata wezwaa mnie do siebie, wygosiem nastpujc przemow, starannie obmylon i cakowicie przygotowan: Szlachetna damo! Chc szczerze wyzna wam to, co oczywicie odgadlicie z mego milczenia. To nie zwyka usuno i nie obowizek rycerski trzymaj mnie nadal w bliskoci was, pani, lecz co o wiele potniejszego, uczucie, ktrego nie powinni si wstydzi ani mczyni, ani kobiety. Poprzysigem wam, pani, e bd waszym wiernym sug i oddanym bratem, lecz bd take, pani, waszym penym czci wielbicielem. Kiedy was poznaem, w peni pojem, e nigdy nie zapragn by blisko innej kobiety i wcale nie powstrzymuje mnie to wszystko, co wyjawilicie mi o swoim miowaniu. Nie zamylam adnej zuchwaoci, lecz ju nie mog by bez was, pani, chc niekiedy caowa wasze rkawy lub patrze, jak chodzicie. Bez wzgldu na to, co si stanie, nawet jeli sdzone wam bdzie zosta szczliw, wecie mnie do siebie na sub, pozwlcie, bym sta przy was na stray i t rk broni was i waszego wybraca. Nie powiem, eby w tej przemowie, nieco przesadnej, wszystko a do koca byo szczere, i e istotnie pragnbym wykona to, co powiedziaem, jednake po takim wanie zboczu toczyy si moje myli, chocia nie osigajc dna, i gdyby Renata zadaa, bym speni dane przyrzeczenia, by moe rzeczywicie spenibym to wszystko, co ofiarowywaem tylko jak w teatrze. Jednake Renata, ktra wysuchaa mnie z zaspion min, tak odpowiedziaa: O niczym podobnym nie wa si nawet myle, Ruprechcie. Jeste ostatnim cieniem tego okresu mego ycia, ktry zbyt peen by cieni. Wracam do wiata i ty musisz znikn jak ciemnoci nocy, kiedy pojawi si soce. Czy doprawdy mylisz, e kiedy bdzie ze mn Henryk, zdoam patrzy na ciebie wiedzc, e caowae moje rce i leae ze mn w jednym ku? Nie, skoro tylko Henryk przestpi prg, bdziesz musia wyj drugimi drzwiami, wyjecha z tego miasta, znikn na zawsze, tak, ebym o tobie ju nigdy nic nie syszaa! Musisz mi to przysic na krzyow mk naszego Zbawiciela, a gdyby si tej przysidze sprzeniewierzy, bd ci sdzi surowiej ni Judasza! Wtedy spytaem Renat:

 A co bdzie, jeli rano wychodzc z domu ujrzycie, pani, na progu mego trupa i mj wasny kinda w mej piersi? Co powiecie o mnie swemu Henrykowi? Renata odpowiedziaa: Powiem, e to prawdopodobnie jaki pijany przechodzie, i bd si cieszy, kiedy rajtarzy uprztn ciao. Potem zoyem wszystkie przysigi, jakich zadaa, i ju bez sprzeciwu cakowicie podporzdkowaem si Renacie, chocia nie wiedziaem i nie chciaem myle o tym, jak postpi wieczorem. Renata, przeciwnie, bya rozwana i zapobiegliwa, jak tego po niej nie oczekiwaem. Posaa mnie, bym kupi jej sukni, gdy prcz tej wspaniaej, ktr stale nosia, i granatowego podrnego paszcza innej odziey nie miaa, kazaa mi take kupi rne drobne przedmioty potrzebne tak na drog, jak i dla upikszenia twarzy, widocznie chciaa wykorzysta wszystkie sposoby, eby sta si jak najbardziej pontn dla hrabiego Henryka i jak najmniej by mu ciarem. Wykazaa wielk dbao i uwag wobec wszelkich drobiazgw i zmusia mnie, bym wiele razy, mimo deszczu, ktry nie przestawa pada przez cay dzie, wraca na rynek i chodzi od jednego kupca do drugiego. Na takich staraniach upyn czas do wieczora i nic nie zostao pominite, nim nadesza godzina, kiedy wskutek chmur wczenie zapadajce ciemnoci zaczy wypenia pokj gstym mrokiem. Nie wiem, czy to, co czuem, byo podobne do uczu czowieka, ktrego w wizieniu poddano torturom i ktry czeka wyznaczonej godziny, kiedy poprowadz go na stracenie, lecz w myli przyrwnywaem swoje uczucia do takich wanie. Chwilami pynem z nurtem jak po rwcym potoku d, ktr nikt nie steruje. Ledwo ciemnoci na dobre zgstniay, kiedy znw rozlego si postukiwanie w cian i Renata spiesznie zapytaa, czy to nasz wczorajszy znajomy Elimer. Odpowied bya, e to wanie on. Wtedy rozpoczo si jakby powtrzenie wczorajszego wieczoru z t tylko odmian, e wkrtce do jednego stukajcego demona przyczyy si inne, ktre take poday nam swoje imiona: Riocio, Ulryk, pozostaych ju nie pamitam. Kady z nich mia wasny osobliwy sposb stukania: Elimer, na przykad, stuka wyranie i miarowo, Riccio ledwo dosyszalnie, Ulryk tak wali, e mona si byo lka, czy ciana nie runie. Demony chtnie, na ile to byo moliwe, stukaniem odpowiaday na wszystkie pytania i wcale ich nie peszyy wymawiane przez Renat imiona witych i samego Pana Boga. Przy tym w rnych czciach pokoju od czasu do czasu nad podog, podobnie jak bywa na bagnach, zapalay si ogniki i wznisszy si na wysoko dwch okci gasy, rozpyway si. Lecz ju dusz moj pocigao to wszystko, co, wedug wyraenia Horacjusza Flaccusa, scire

nefas[64], i nawet wyrane oznaki Pieka ju mnie nie przeraay i nie mciy mej woli. Teraz musz aowa, e skoro odwayem si na tak podejrzan spraw, jak porozumiewanie si ze stukajcymi demonami, nie skorzystaem z tej rozmowy, by dowiedzie si czego wicej o ich naturze i sile. Tego wieczora byem jednak wraz z Renat pochonity oczekiwaniem przyjcia hrabiego Henryka i nie byo we mnie do dzy wiedzy, bym chcia prowadzi dugie przesuchanie. Zdyem si tylko dowiedzie, e w ich wiecie s rzeki, jeziora, drzewa i niwy, e po czci wiat ten zamieszkuj Diaby, najpierw stworzone przez Boga jako dobre, ktre jednak potem odleciay z Lucyferem, czciowo za dusze zmarych ludzi, ktre nie zasuyy na Pieko, nie dana jest im jednak nadzieja na Czyciec i skazane zostay na to, by po wieczne czasy mczy si na ziemi; e zawsze rade s rozmawia z ludmi, ktrym ukazuj si jak ogniki we mgle, ale nie do wszystkich maj dostp, jedynie do tych, ktrzy, si do tego nadaj i ktrych nie osania tarcza suby Boej. Oto jest to niewiele, o co wpado mi na myl zapyta. Za to Renata demonom, ktre z ni rozmawiay, zadawaa nieskoczon ilo pyta, zreszt znw sprowadzajc je wszystkie do jednego: Czy to prawda, e Henryk dzi do niej przyjdzie", i demony odpowiaday jej tylko jedno: Tak". Potem Elimer powiedzia nam, e na Henryka czeka trzeba w ciemnoci, ktra i tak panowaa wok nas; e wejdzie rwno o pnocy; e teraz jest ju w miecie i przebiera si. Syszc t ostatni odpowied, Renata koniecznie chciaa si dowiedzie, jak wyglda ten jego nowy ubir, i niezmordowanie przypominaa sobie wszystkie stroje, jakie nosi jej Henryk, wymieniaa wszystkie czci i przynalenoci szat mskich i wszystkie kolory materii, aby Elimer zwykym tak" mg przedstawi wygld Henryka. Dowiedzielimy si, e ma na sobie zielony strj myliwski z brzowymi sprzczkami, jaki nosz w Bawarii, rwnie zielon kapuz, jasny pas zdobiony kamieniami i wysokie granatowe buty. Potem Elimer powiedzia, e Henryk wyszed ze swego domu i zmierza do nas, e oto idzie jedn ulic, oto drug, oto zblia si do drzwi naszego domu. Serce bio mi tak silnie, e syszaem jego guche uderzenia, i po raz ostatni poprosiem demona: Jeli hrabia wchodzi w drzwi, zastukaj trzy razy. Rozlegy si trzy uderzenia. Powtrzyem: Jeli hraibia wchodzi po schodach, zastukaj trzy razy. Rozlegy si trzy uderzenia. Renata ochrypym gosem powiedziaa do mnie: Ruprechcie, id i nie wracaj! Jej twarz wydaa mi si straszna i zataczajc si jak ranny ruszyem do

wyjcia na galeri, skd mona byo zej na podwrze, lecz zauwaywszy, e Renata, upojona oczekiwaniem, na mnie nie patrzy, przy drzwiach zwolniem kroku, niepohamowana ciekawo bowiem sprawia, e chciaem cho raz spojrze w twarz tego hrabiego, tak wwczas dla mnie tajemniczego. Mijay jednak minuty, a hrabia si nie ukazywa, za cian nie byo sycha adnych krokw, dokoa byo cicho i nic si nie zmienio. Mino troch czasu i znw ostronie podszedem do Renaty stojcej przy stole: Renata, z trudem oddychajc, poprosia: Elimerze! Jeli Henryk jest blisko, zastukaj trzy razy! Nie byo odpowiedzi, wic znw poprosia: Elimerze! Jeli tu jeste, zastukaj trzy razy! Nie byo odpowiedzi i Renata w skrajnej rozpaczy zawoaa po raz trzeci: Riccio! Ulryku! Odpowiedzcie: Czy mj Henryk przyjdzie? Nie byo odpowiedzi. Renat nagle opuciy wszystkie siy i niczym raona kul upadaby na podog, gdybym jej w por nie pochwyci. I nie wiem, czy wstpi w ni w demon, z ktrym dopiero co przyjacielsko rozmawialimy, czy jej dawny wrg, lecz znw byem wiadkiem tej okropnej mki, jak widziaem w wiejskiej gospodzie. Wydawao mi si tylko, e tym razem duch znajdowa si n ie w caym ciele Renaty, lecz opanowa tylko jego cz, poniewa moga si troch broni, chocia cae ciao wio si okropnie, a czonki wykrcay si tak, jakby koci miay przebi minie i skr. Znw nie miaem sposobu, by pomc torturowanej, i tylko patrzaem na twarz Renaty, straszliwie' zmienion, zupenie jakby z jej oczu wyglda kto inny, patrzaem na potworne skrcanie si jej ciaa, a wreszcie demon dobrowolnie j opuci i pozostaa na moich rkach zupenie wyczerpana, jak wta gazka uwikana w wir wody. Przeniosem Renat do jej pokoju, na ko, gdzie szlochaa dugo i bezsilnie, tym razem w zupenym milczeniu, niezdolna choby sowo wymwi. Tak zakoczy si drugi dzie naszego pobytu w Kolonii i pity dzie mojej zayoci z Renat. Tych pi dni, mimo mnstwa rnorodnych wypadkw, ktre w tym okresie zaszy, wyryo si w mojej duszy tak wyranie, e pamitam najmniejsze wydarzenie, niemal kade sowo, jakby wszystko to rozegrao si zaledwie wczoraj. I gdybym nie uwaa za waciwe streszcza si, poniewa czeka mnie jeszcze opis zjawisk bardziej zdumiewajcych, mgbym opowiedzie to, co w owym krtkim czasie przeyem, o wiele szczegowiej, ni uczyniem powyej.

ROZDZIA CZWARTY O tym, jak ylimy w Kolonii, czego zadaa ode mnie Renata i co widziaem na sabacie

I
Prawdopodobnie nie same tylko cierpienia, jakie zada Renacie nkajcy j demon, lecz take rozpacz, w jak przemieniy si jej olniewajce nadzieje, sprawiy, e osaba, jakby przebya dug i cik chorob. Rano, po tej nocy, kiedy na prno wyczekiwalimy hrabiego Henryka, Renata zupenie nie miaa siy, by wsta z ka, nie moga porusza lew rk i skarya si, e ma uczucie, jakby w gow jej wbito ostry gwd tak wic musiaa kilka dni przelee. Czuem si nad wyraz szczliwy mogc pielgnowa chor jak posugacz w szpitalu, mogc j karmi i poi jak sabe dziecko, czuwa nad jej znuonym snem i przy mojej skpej wiedzy medycznej szuka dla niej jakich rodkw umierzajcych bl. Chocia Renata przyjmowaa moje usugi ze sw zwyk krlewsk niedbaoci, jednake z wyrazu jej oczu i z poszczeglnych sw mogem wnioskowa, e ceni moje, oddanie i moj troskliwo, co a nadto nagradzao wszystkie moje niedawne mki. Tak wic po pierwszych piciu dniach spdzonych z Renat, przypominajcych nie uspokajajcy si wir wodny wrd ska, nastay dni spokojne, smutne, lecz bogie, tak podobne do siebie, e mona je byo uwaa za jeden dzie majcy swe odbicie w kilku zwierciadach. Powracajc teraz myl do owego czasu czuj, jak ptasie szpony tsknoty ciskaj mi serce i gotw jestem, wyrzekajc na Stwrc, uzna mono wspominania za najokrutniejszy z Jego darw. Mimo to nie mog si powstrzyma, by nie opisa, choby pokrtce, i pokojw, w ktrych dokona si nasz tragiczny los, i trybu naszego ycia, ktry mimo wszystkich przemian trwa do fatalnej godziny pierwszej rozki. Poniewa Renata nie wszczynaa ze mn rozmowy ani o krewnych, ktrych rzekomo miaa w Kolonii, ani o chci opuszczenia mnie, to zatroszczyem si, by urzdzi jej moliwie najwspanialsze mieszkanie. Z trzech pokoi na

pierwszym pitrze wybraem dla niej ten, ktry Marta przeznaczaa dla swoich najznamienitszych goci i dlatego urzdzia go z pewnym przepychem. Przy prawej cianie, patrzc od wejcia, na niewielkim podwyszeniu, na ktre wchodzio si po trzech stopniach, stao przepikne drewniane ko z rwnie drewnianym, przystrojonym materi pbaldachimem, z poduszkami obszytymi koronk i z atasow kodr. Inn wan rzecz by kominek z kolorowych kafli[65], rzadkiej roboty, jak nie zawsze napotka mona nawet w Mediolanie, za przy cianie zewntrznej staa dua, rzebiona i inkrustowana szafa na suknie. Midzy oknami znajdowa si pikny st o wygitych nkach, w kcie za kiem skadany otarz, i umeblowanie pokoju uzupeniay krzesa, pulpit dla lektury i due woskie zwierciado zawieszone po lewej stronie od wejcia. To umeblowanie pokoju doskonale pamitam, i dzi, kiedy pisz te sowa, wci mi si zdaje, e wystarczy wsta, otworzy drzwi i znw wejd do pokoju Renaty i ujrz j, z gow pochylon nad desk pulpitu lub z policzkiem przycinitym do zimnych szklanych krkw okna. Pokj Renaty dzieli od mego wski korytarz wychodzcy na kryt galeri, ktra biega wok poowy domu i z ktrej schodami mona byo zej wprost na d, nie przechodzc przez parter. Mj pokj, wynajmowany przez Mart podrnym mniej zamonym, by umeblowany skromnie, ale mimo to lepiej i wygodniej ni pokoje w gospodach dla kupcw. Prcz tego mielimy jeszcze do dyspozycji trzeci, mniejszy pokj, zupenie oddzielny, do ktrego wejcie wiodo bezporednio z podestu wewntrznych schodw; z tej komrki z pocztku nie zamierzalimy korzysta i paciem za ni tylko po to, eby unikn wszelkiego ssiedztwa. Istotnie, w zacisznym domku, w ktrym prcz nas mieszkaa tylko Marta, kobieta co prawda lubica sobie popapla, lecz niechtnie zapraszajca do siebie goci nawet w gwarnej i wesoej Kolonii przebywalimy w odosobnieniu nie mniejszym ni Merlin w zaczarowanym lesie Wiwiany. Stara Marta bya pewna, e zaznaj rozkoszy z mod on, i oczywicie wcale nie podejrzewaa, jak dziwnie upywaj nasze dni. Hojnie przeze mnie opacana, chtnie i troskliwie nam usugiwaa, wykonujc wszystkie moje polecenia i dbajc o nasze jedzenie: rano, na niadanie, otrzymywalimy zazwyczaj jajecznic, kiebas, ser, pieczone kasztany, wiee buki, a wieczorem, na obiad baranin, prosiaki, gsi, karpie, szczupaki; dla mnie prcz tego bya zawsze butelka reskiego lub mamazji. Marta dziwia si, e nie chc z nikim odnawia znajomoci, i niejednokrotnie namawiaa, bym poszed do sdziwego Otfrieda Gerharda, mojego byego wychowawcy, lecz ja, przeciwnie, surowo zabroniem jej opowiada komukolwiek o moim przybyciu do Kolonii. Zreszt, jak mi si zdaje, Marta niezbyt cile

wykonywaa to moje polecenie, zdarzao si bowiem, e czasem na ulicy prbowali si ze mn przywita ludzie, w ktrych poznawaem nie tylko dawnych kompanw od kielicha, lecz nawet magistrw Uniwersytetu jednak zawsze dawaem do zrozumienia, e kaniajcy si popeni omyk i wzi mnie za kogo innego. W czasie choroby Renaty i w pierwsze dni po jej wyzdrowieniu spdzalimy godziny cae na rozmowie i teraz chtnie suchaa moich opowiada o Nowej Hiszpanii, dziwic si, jak wiele w yciu wypado mi widzie. Niekiedy pieszczotliwie dotykaa palcami mego policzka, mwic przy tym, zupenie jakby mwia do maego dziecka: Jaki ty jeste mdry i uczony, Ruprechcie!" Dugi czas ani sowem nie napomykalimy ani o hrabi Henryku, ani o potdze wrogich demonw, zagraajcych Renacie, i kiedy a zdarzyo si to kilka razy wieczorem, w ciemnociach, znw usyszelimy znajome postukiwania w cian, spieszylimy rozdmucha ogie i mwi o czym innym, a stukanie ucichao samo przez si. Zdarzao si zreszt, e wyrana obecno niewidocznych wrogw napawaa straszliwym lkiem nie tylko mnie, lecz take Renat, i wtedy nie odsyaa mnie do mego pokoju, lecz pozwalaa mi spdzi noc razem z ni niekiedy u ng jej ka, a niekiedy znw pod jedn wspln kodr, lecz mimo to jako mczyzna i kobieta pozostawalimy sobie obcy. W tej mczcej bliskoci znajdowaem nawet szczegln sodycz i rozkosz, jak gdyby kto delektowa si gbokimi ciciami ostrej klingi bezbolenie zagbiajcej si w ciao. Pod koniec sierpnia Renata na tyle si poprawia, e zaczlimy odbywa przechadzki po miecie, przewanie szlimy brzegiem Renu gdzie w gr rzeki za Przysta Hanzeatyck i tam siedzc na ziemi patrzylimy na wszechpotne ciemne wody wielkiej rzeki, niezmienne od czasw, kiedy przeprawi si przez nie Cezar, a przecie przemieniajce si co chwila. Ten monotonny widok, ogldany dzie po dniu, coraz to nowe myli sprowadza do naszych gw i nowe sowa na nasze wargi, tak wic rozmowy, jakie wiedlimy ze sob, byy niewyczerpane jak Ren, chocia moliwe, e nam si tylko zdawao, i bez przerwy rozmawiamy. W kadym razie czuem wyranie, e owa pltanina wszelkich wiadomoci, ktre wyczytaem w rnych ksigach lub zebraem w czasie licznych przemian zachodzcych w moim yciu, teraz, napotykajc skupion uwag Renaty, to jej surowe potpienie, to znw jej bystre poprawki, stapia si stopniowo w jedn ogromn, lecz niepodzieln mas, jakby z roztopionego eliwa odlano ksztatny dzwon, ktry moe rozbrzmiewa dononie i daleko. Jednake, przy caej agodnoci i pokorze Renaty, nurtowaa j nieukojona tsknota, nie wypuszczajca ze swych jadowitych zbw jej serca, tak e w

miar tego, jak siy Renaty krzepy, odradzao si w niej take jej uporczywe pragnienie, niczym strzaka kompasu wci skierowane ku jednemu punktowi. Nie robiem nic innego, tylko ledziem jasno lub zachmurzenie na nieboskonie jej duszy i wkrtce poniewa nie byem ju niedowiadczonym eglarzem na tych szerokociach dostrzegem zowieszcze oznaki zapowiadajce now burz. Tym niemniej, chocia byem uprzedzony, burza znw nadleciaa z tak szybkoci, e nie zdyem zrefowa agli i galeasa mego ycia znw zawirowaa jak bk, ktrym bawi si dziecko. Jeszcze wieczorem, zasypiajc po dugiej rozmowie, w cigu ktrej poruszalimy wszelkie tematy, od losw naszego Imperium po liryczne wiersze hiszpaskiego poety Garcilaso de la Vega[66], Renata mwia do mnie tkliwie: Miy mj Ruprechcie, wreszcie troch odpoczam. Czuj, jakbym ju umara, i yj teraz jakim drugim, nadterminowym yciem. Nie ma we mnie krwi i nie mog zazna ludzkiego szczcia, jest jednak jeszcze na tym wiecie twoja troskliwo i serdeczno". Ukoysany takimi sowami zasnem na deskach podwyszenia, przy ku Renaty, i spao mi si rozkoszniej ni na puchowych piernatach, czujc za przez sen blisko atasowej kodry, mwiem sobie z radoci: Ona jest tutaj". Jednake rano, zbudziwszy si nagle jakby od szturchaca, ujrzaem nad sob ponure i smutne oczy siedzcej na ku Renaty, jej wykrzywione usta, i jako od razu pojwszy przemian, jaka si w niej dokonaa, wykrzyknem z rozpacz: Renato, co ci si stao? Zwrciem si do niej w ten sposb, poniewa prosia, bym nazywa j po imieniu i mwi jej ty", jak to czyni midzy sob przyjaciele, lecz ona odpowiedziaa mi: C mogoby mi si sta? Zupenie nic jest tak samo jak wczoraj! Wic dlaczego masz tak smutn twarz? odrzekem. Renata powiedziaa z t szorstkoci, jak przejawiaa zawsze w czasie napadw smutku: A czy wyobraasz sobie, e mog si wiecznie mia? Nie nale do tych ludzi, ktrzy bez adnego powodu gotowi s taczy I Z czego zreszt mam si cieszy? C takiego wesoego jest w moim yciu? Wyszedem z pokoju Renaty i dugo staem przy drzwiach wiodcych na galeri, patrzc na rude dachwki ssiednich dachw; dopiero po duszym czasie odwayem si wrci do Renaty i zobaczyem, e siedzi na parapecie okna, lecz twarz jej jest apatyczna, martwa. Z pocztku zaproponowaem, by zjada niadanie, lecz ona bez sowa przeczco pokrcia gow, a kiedy prosiem, by posza nad rzek, powiedziaa do mnie surowo:

 Na c ci jestem potrzebna? Nikt ci nie zatrzymuje id sobie, jeli bawi ci aenie po brudnych ulicach, wrd mierdzcego tumu, i chcesz si przekona, czy Ren jest na swoim miejscu! Poczwszy od tej rozmowy Renata na wiele dni popada w skrajne przygnbienie, ktrego nie sposb byo rozproszy adnymi argumentami, adnymi staraniami. Kiedy prbowaem j przekona, e nierozsdnym i zgubnym jest oddawa si takiej rozpaczy, Renata w odpowiedzi albo milczaa, albo nie przebierajc w sowach ukazywaa mi ca niedoskonao i szpetot wiata, skazanego na grzech i cierpienie, w porwnaniu z boskim piknem obiecanego Edenu, mwia, e chrzecijanin nie ma si z czego cieszy i godzi mu si tylko paka. Miaa niewyczerpane mnstwo argumentw przeciwko radoci ycia i aden magister nie potrafiby z tak zrcznoci poprowadzi dysputy, z jak ona dowodzia mi, e s tysice powodw, by rozpacza, tak e wreszcie nie wiedziaem, jak jej si sprzeciwi, co odpowiedzie. Ulubionym sposobem spdzania czasu stao si wwczas dla Renaty odwiedzanie kociow, i kiedy tam sza, zabraniaa mi i ze sob. Ja, oczywicie, nie byem posuszny jej woli i ukryty za kolumnami obserwowaem, jak w kociele w. Cecylii albo w. Piotra, albo jeszcze innym, Renata caymi godzinami trwaa pogrona w modlitwie, ze wzrokiem zwrconym w stron otarza, i bez najmniejszego choby poruszenia wysuchiwaa caej mszy witej. Mimo e za naszych dni wiara zostaa silnie zachwiana przez reform i herezje, witynie byy przewanie pene, zapeniay je zarwno zbolae dusze szukajce schronienia u Wszechmogcego, jak i prniacy, ktrzy przyszli to z przyzwyczajenia, to eby zobaczy kumoszk, to eby mrugn do adnej ssiadki. Caa ta rnorodna zbieranina wkrtce zwrcia na nas uwag jako na dziwn par i zdarzao mi si sysze, jak szeptem przekazywano sobie o nas rne bzdurne pogoski. Jednake Renata oczywicie nie zauwaaa zaciekawienia, jakie budzia, a ja nie zwracaem na nie uwagi, poniewa niewysowion rozkosz sprawiao mi samo patrzenie na Renat, pochanianie wzrokiem jej ciemnej sylwetki wrd pstrych ozdb kocielnych i zoce ukw, jakimi odznaczaj si kocioy Kolonii, i czyniem to tak jak pijak, ktry wargami chonie sak winogronowy. Tu wanie, kiedy suchaem niespiesznego piewu organw i wyobraaem sobie czasem, e to szumi dokoa lasy meksykaskie, po raz pierwszy zrodzia si we mnie myl, by wywie Renat za ocean, i do tej pory mniemam, e gdyby mi si udao wykona to postanowienie, mogem by ocali jej ycie i jej dusz. W czasie wieczorw, ktre spdzalimy we dwoje, udao nam si teraz zamieni rolami, tak jak zamieniaj si miejscami walczcy na szpady, suchaczem bowiem zostaem ja, a Renata bez ustanku mwia mi o sobie,

pocieszajc si i drczc wspomnieniami. Dobrze pamitam, jak w jej pokoju, przy wietle dwch wiec woskowych i przy zasonitych oknach, siedzc jedno naprzeciw drugiego przy kielichach mamazji bo chocia Renata wymawiaa si od jedzenia, to wino pia chtnie spdzalimy niemal cae noce. Renata znw zdecydowaa si mwi ze mn o hrabi Henryku, opowiadajc mi o nim coraz to nowe szczegy, opisujc jego oczy i brwi, i wosy, i ciao, powtarzajc jego sowa, tak jak je zapamitaa, przekazujc drobne wydarzenia z ich ycia, opisujc mi pieszczoty, jakimi darzyli si nawzajem, z takimi szczegami, e rozpalay moj zazdro jak piekcy pomie. Renata czsto zaczynaa porwnywa mnie ze swoim ukochanym i sprawiao jej wielk rado, kiedy moga mi ukaza ca nikczemno mojej duszy, ca pospolito mojej twarzy w porwnaniu z anielskim obliczem Madiela i boskoci jego myli. Zapamitanie, z jakim Renata to mwia, nierzadko znw koczyo si niepowstrzymanymi zami, ktre zaleway jej policzki i mieszay si z winem w jej pucharze, i oboje pilimy t mieszanin mamazji i ez, a wreszcie zanosiem osab Renat na ko i, take paczc, caowaem jej nogi i sukni. Takie ycie nasze rwnie trwao okoo tygodnia i mniemam, e serce moje nie wytrzymaoby duej natenia cigego blu. Jednake u Renaty otpiao uczu zanika rwnie szybko, jak nagle si zrodzia, i potem, gdy w niedziel niemal dzie cay spdzia na kolanach w kociele w. Apostow, a wieczorem ze szczegln surowoci zasypaa mnie wyrzutami, w poniedziaek rano zacza mi okazywa czuo, chocia zapewne udawan, i zamiast tego, eby pj na msz, wezwaa mnie, bymy podobnie jak w inne dni poszli nad Ren. Poszedem z nielekkim sercem i istotnie te godziny byy tylko udawaniem naszych dawnych przyjacielskich stosunkw i tylko imitacj naszej niedawnej bliskoci. Chocia Renata jak mogem si o tym czsto przekona niejednokrotnie mwia co, czego niepodobna nazwa prawd, to jednak kama wcale nie umiaa i kiedy umylia jakie kamstwo, to jej nieszczero bya tak wyrana, e w duszy mej budzia nie oburzenie, lecz wspczucie. Udawaem, e nie dostrzegam teatralnej gry, i czekaem, do czego to doprowadzi, a w domu, po rnych sowach bez znaczenia, Renata powiedziaa od mnie: Odpowiedz mi, Ruprechcie, czy kochasz mnie ponad zbawienie duszy? Poprzysigem, e kocham, i zaciekawio mnie, do czego to pytanie zmierza. Lecz Renata zadaa kilka razy, bym potwierdzi swoje sowa, nie chciaa jednak mwi o tym szczegowiej i tylko nadal okazywaa wobec mnie przesadn czuo. We wtorek rano (zaraz si okae, dlaczego dokadnie pamitam, jaki to by

dzie), Renata nieoczekiwanie poprosia, bym da jej pienidzy, i natychmiast zaofiarowaem jej zote monety. Ona wzia jednak tylko kilka srebrnych joachimstalarw, narzucia paszcz i wysza, szczeglnie surowo zabraniajc, bym szed za ni. Chocia znw nie speniem jej dania, to jednak tym razem udao si jej oszuka moj czujno szpiega inkwizycji i zawieruszya si gdzie wrd wskich przej w pobliu rynku. Musiaem w samotnoci ze wzmagajcym si niepokojem czeka na jej powrt, przy czym do gowy przychodzia mi straszna myl, e Renata mnie porzucia, a ona zjawia si dopiero o zmierzchu, bardzo zmczona i blada, i przyniosa nieduy woreczek z jakimi rzeczami. Lecz nawet caa rado, zupenie dziecinna, jaka ogarna mnie na widok powracajcej Renaty, nie moga zaguszy w mojej duszy przewrotnego gosu ciekawoci. Renata wbrew zwyczajowi poprosia o co do jedzenia, potem chciaa pi wino, a jeszcze pniej wynajdywaa coraz to inne sposoby, by odwlec obmylon przez siebie rozmow, i dopiero przy ju zapadajcych ciemnociach, zawsze wzmagajcych odwag, zacza mwi tonem uroczystym. Powiedziaa do mnie mniej wicej tak: Miy mj Ruprechcie! Dobrze widzisz, e duej y w ten sposb nie mog. Dusza moja tonie we zach: albo trzeba mnie bdzie pooy do trumny, albo stan si tak brzydka, e nie zechc pokaza si na oczy temu, kogo kocham. Trzeba wybra jedno z dwojga: albo ycie i wtedy troszczy si o ycie, albo mier i wtedy uczciwie poda jej rk. Ale ty wiesz, Ruprechcie, i widzisz, i zrozumiae, e mog y tylko, jeli bdzie ze mn Henryk. Na to, by zmartwychwsta, musz usysze jego gos; abym bya szczliwa, starczy, e zobacz jego oczy. Z nim wszystko atwe, nawet niebo stoi dla mnie otworem, bez niego za trudno mi oddycha, niczym rybie na ldzie. Musz odnale Henryka i on mi powie, czy skazana jestem na ycie, czy na mier. Gdzie jednak, na rozlegych ziemiach niemieckich, szuka mamy czowieka, ktry jest tak potny, e moe nawet nie przebywa wrd ludzi? Przebiega, szukajc go, miasta i wsie, czy nie jest to to samo, co rozrzuci stg siana, by znale zagubion jedwabn nitk? Czy to nie jasne, e czyni takie prby to kusi samego Boga? Zdumiony trzewoci i logik owych sw Renaty, ktra potrafia przemawia teraz jak wytrawny scholastyk, odpowiedziaem, e jej rozwaania uwaam za suszne i czekam, jakie ergo zrobi ona ze swoich quia. Wtedy gosem ju bardziej wzburzonym i z wyrazem twarzy bardziej natchnionym Renata powiedziaa tak: Widziae, Ruprechcie, e si modliam. Kierowaam do Stwrcy wszystkie modlitwy, jakie umiaam, i skadaam wszelkie luby, jakie kobieta

zdolna jest wypeni, a moe nawet wicej! Jednake Pan pozosta guchy na moje szepty i jest jedna tylko Sia, ktra moe mi pomc i Jeden, do ktrego powinnam si zwrci. Nigdy jednak nie zgodz si skala mej duszy miertelnym grzechem, poniewa dusza moja naley do Henryka, a on jest jasny, on jest czysty, i nic, co ciemne, nie powinno go dotyka. Dlatego ty, Ruprechcie, ktry przysige, e kochasz mnie ponad zbawienie duszy, powiniene wzi i ten grzech, i t ofiar na siebie. Z pocztku nie zrozumiaem tej mowy do koca i zapytaem Renat, o jakiej Sile i o jakim Jednym myli, ale Renata patrzya na mnie zagadkowo i tylko przybliaa do mnie swoje wielkie oczy, nie mwic ani sowa, a nagle zrozumiaem i wykrzyknem: Renato, ty mwisz o Diable! I Renata rzeka: Tak! Tu midzy nami wynik spr, gdy mimo e tak bardzo kochaem Renat, mimo e gotw byem na pierwsze jej skinienie uczyni, co tylko zechce, lecz tak niesychane danie do gbi mn wstrzsno. Przede wszystkim powiedziaem, e wtpliwe jest, czy Pan Bg nie zdoa rozpozna prawdziwego winowajcy i e jeli uciekajc si do pomocy Wroga Ludzkiego zgubi nawet swoj dusz, to ona take zgubi swoj wcigajc mnie do takiej sprawy, gdy morderca jest nawet mniej winien ni ten, ktry go przekupi; nastpnie mwiem, e wtpliwe jest, czy sam wadca Piekie moe okaza jakkolwiek pomoc w takim przedsiwziciu, poniewa zajty jest wychwytywaniem dusz ludzkich, a nie prowadzeniem spisu ludnoci, kto gdzie mieszka, prcz tego hrabia Henryk, bdcy wedug opisu samej Renaty witym, oczywicie nie podlega siom piekielnym i wedug wasnej woli moe olepi i odwrci wzrok sug Belzebuba; wreszcie e zdecydowanie nie znam drogi do Tartaru, e w opowieciach o paktach i umowach z Diabem wiele jest babskiego bajdurzenia, e by moe sama magia jest oszustwem i wprowadzaniem w bd i e w kadym razie nieatwo jest naj przewodnika, ktry rzetelnie wskae drog prosto do Szatana. Mwiem to wszystko w rozdranieniu, niekiedy sam nie wierzc w swoje sowa, i wtedy po raz pierwszy pozwoliem sobie wobec Renaty nawet na szorstko i drwin, ale ona przeczya sabo i zaproponowaa, bym popatrzy, co zrobi. Z przyniesionego przez siebie woreczka wyja kilka gazek wrzosu, werbeny, wilczego zba, lebiody i jeszcze jakiego ziela o biaych kwiatach, ktrego nazwy nie znaem. Renata lew rk oberwaa z gazek listki i rzucia je za siebie na podog, lecz zaraz je podniosa i rozoya w krg na stole. Potem porodku tego krgu zatkna n, owizaa sznurkiem jego rkoje, sznurek

ten wrczya mnie i powiedziaa, uwanie na mnie patrzc: Przyka po trzykro, eby si w imi Jego da doi. I ja, w milczeniu przygldajcy si tym wszystkim wiedmowskim praktykom, mimo woli po trzykro wymwiem: W imi Diaba, daj si doi[67]! Natychmiast spod noa wycieko kilka kropel mleka, a Renata radonie klasna w donie, chwycia mnie za ramiona i wykrzykna: Ruprechcie, miy Ruprechcie! A wic ty to moesz, masz si! Ja, rozgniewany, zadaem, eby nie zawracaa mi gowy sztuczkami, lecz Renata przemienia swj tryumfujcy gos w pieszczotliwy i zacza mnie przekonywa, tulc si do mnie jak do ukochanego i zagldajc mi w twarz: Jakie znaczenie ma zbawienie duszy, Ruprechcie, jeli mnie kochasz? Czy mio nie powinna by wysza ponad wszystko i czy nie powinno si skada jej w ofierze wszystkiego, nawet rajskiej szczliwoci? Uczy to, co chc, by dla mnie uczyni, a po Henryku ty bdziesz dla mnie pierwszy na caym wiecie. I kto wie, moe Sprawiedliwy Sdzia nie obwini ci o to, e bardzo kochae, i skae ci nie na wieczn Gehenn, lecz tylko na tymczasowe mki Czyca. Ja za z moim Madielem kln si na Najwitsz Panienk Bogurodzic nawet bdc w Raju nie zapomn zasya modw na twoj intencj! Mgbym powiedzie, e daem si urzec kobiecie, jak Samson Dalili lub Herkules Omfali, nie chcc jednak kama, przyznaj, e przyszy mi wtedy do gowy dwa przypuszczenia. Pierwsze e istotnie, na szali Sprawiedliwoci grzech popeniony za kogo ma tylko poow swego ciaru, i drugie e by moe w mojej zgodzie nie bdzie adnego rzeczywistego grzechu, poniewa jest nader wtpliwe, czy Renata istotnie znajdzie sposoby postawienia mnie w obliczu Diaba. Dlatego nie tylko ustpiem czuemu naleganiu, lecz rwnie jak zimnokrwisty gracz postawiem wszystko na jedn kart, odpowiadajc w kocu Renacie, e nie mam siy odmwi jej probom i e dla jej szczcia gotw jestem zoy w ofierze ycie doczesne i wieczne. Renata, kiedy wypowiedziaem to swoje uroczyste przyrzeczenie, przebraa bardzo surowy wyraz twarzy i nagle, skoniwszy si przede mn do ziemi, z pokor ucaowaa moje kolana, a wtedy ogarno mnie zmieszanie i wstyd, nie wiedziaem, co robi, ani co mwi, i naprawd zapragnem odda za ni ycie i dusz! I kiedy nieco pniej zapytaem Renat, jak drog mam szuka pomocy Ksicia Ciemnoci, odpowiedziaa mi bez wahania: Przecie jutro jest roda, wic z atwoci znajdziesz go na zwykym sabacie.

A ja, chocia nie mogem nie zadre przypominajc sobie o ohydnych i haniebnych obrzdach dokonywanych na owych zakazanych zebraniach czarownic i demonw jednake nie sprzeciwiem si ani sowem i niczym nie okazaem swego wzburzenia. Renata natomiast bya tego wieczora niezwykle tkliwa i noc t znw spdziem w jej ku, obok jej jeszcze dla mnie obcego, lecz mimo wszystko tak miego ciaa.

II
Wszystko, co stao si nastpnego dnia, chc opisa jak najskrupulatniej, poniewa bd musia opowiada o sprawach spornych, za naszych czasw przez wielu poddawanych w wtpliwo i dla mnie samego nie cakiem jasnych. Do tej pory, chocia ju taki dystans dzieli mnie od owego dnia, nie potrafi powiedzie z caym przekonaniem, czy wszystko, co przeyem, byo straszliw prawd, czy nie mniej straszliwym koszmarem, tworem wyobrani, i czy zgrzeszyem wobec Chrystusa czynem i sowem, czy tylko myl. Chocia sam skaniam si ku tej drugiej moliwoci, to jednak nie w takiej mierze, bym nie szuka ucieczki w miosierdziu Boga, bowiem ono tylko moe mnie uniewinni w wypadku, gdyby blunierstwa, jakich si dopuciem, nie byy zud. Dlatego powstrzymam si od wszelkich rozstrzygni i wszystko, co pami moja zachowaa, powtrz tak, jakby to dziao si rzeczywicie. Renata od rana zacza mnie przygotowywa do sprawy, jakiej si podjem, i stopniowo, jakby mimochodem, wspominaa to o jednym, to o drugim, zapoznajc mnie z mroczn istot wszystkiego, co powinienem wykona i o czym miaem tylko bardzo mgliste pojcie. Nie bez zmieszania dowiedziaem si ze wszystkimi szczegami, jakie bluniercze sowa bd musia wypowiedzie, jakich wstrtnych postpkw dokona, i w ogle jakie widoki czekaj mnie na tym wicie. Rwnoczenie jednak pokusa, jak jest ciekawo, ktr Tomasz z Akwinu nazywa pitym z grzechw miertelnych, tak wciekle si we mnie rozpalia, e sam wypytywaem Renat o rne drobne szczegy dotyczce tego, co mogo mnie spotka na owym zebraniu, i serce moje bio tak upojnie, jak serce chopca po raz pierwszy zdajcego, by zakosztowa rozkoszy. Dodam jeszcze, e w owym czasie namitno do Renaty tak mnie zalepia, e kiedy zdumiony jej wiedz w sprawach czarnoksiskich nagle zapytaem, czy wie to wszystko z wasnego dowiadczenia, a ona odpowiedziaa mi, e z wyzna pewnej nieszcznicy, to zaprzeczenie prawie nie budzio we mnie wtpliwoci i chtnie godziem si wierzy w jej czysto. Pod wieczr wszystko byo gotowe, i raczej usiowaem przyspieszy bieg

czasu, ni zwleka. Renata, przeciwnie, bya smutna jak Niobe, niekiedy oczy jej napeniay si zami i czciej ni zwykle do mego imienia dodawaa sowo miy". Kiedy nasta zmrok i mogem przystpi do moich niedozwolonych praktyk, Renata odprowadzia mnie do drzwi naszego trzeciego, zacisznego pokoju, dugo staa na progu nie mogc rozsta si ze mn i wreszcie powiedziaa: Ruprechcie, jeli cho troch si wahasz, zaniechaj tego przedsiwzicia: wyrzekam si moich prb i zwalniam ci z twojej przysigi. Mnie jednak, jak mawiaj Hiszpanie, nie mogliby ju powstrzyma ni Rey, ni Roche, odpowiedziaem wic: Speni wszystko, co ci obiecaem, i bd szczliwy, jeli dla ciebie zgin. Wierz mi, bd odwany i nie zdradz ani siebie, ani ciebie. Kocham ci, moja Renato! Tu po raz pierwszy zbliylimy wargi i ucaowalimy si jak kochankowie, a Renata powiedziaa do mnie: egnaj, pjd si za ciebie modli. Wyraziem wtpliwo, czy modlitwa nie zaszkodzi w takim przedsiwziciu, ale Renata smtnie pokiwaa gow i powiedziaa: Nie bj si, bdziesz przecie daleko std. Tylko sam strze si wymawia wite imiona... Nie dokoczya tego, co miaa powiedzie, i gwatownym ruchem si odsuna; patrzyem za ni, kiedy odchodzia, lecz kiedy znikna w swoich drzwiach, poczuem w sobie t jasno umysu i zdecydowan wol, jakie odczuwaem zawsze w chwilach niebezpieczestwa, zwaszcza przed decydujc walk. Przypominajc sobie pouczenia Renaty, zamknem na zasuw drzwi pokoju i starannie zatkaem ptnem wszystkie szpary wok nich, okno ju przedtem byo szczelnie zasonite. Potem przy wietle lampki ojowej otworzyem pudeeczko z mazidem[68], ktre daa mi Renata, i sprbowaem dociec, z czego si skada, lecz zielonkawa tusta masa nie zdradzaa swojej tajemnicy bi tylko od niej ostry zapach jakich zi. Rozebraem si do naga, siadem na pododze, na moim rozesanym paszczu, i zaczem silnie naciera sobie tym mazidem pier, skronie, ciao pod pachami i midzy nogami, po czym powtrzyem kilkakrotnie sowa: emen-hetan, emenhetan"[69], co znaczy: tu i tam". Mazido lekko pieko ciao i od jego zapachu szybko poczuem zawrt gowy, tak e ju wkrtce niezbyt zdawaem sobie spraw z tego, co robi; rce zwisy mi bezsilnie, powieki opady na oczy. Potem serce zaczo mi wali z tak si, jakby na sznurku odskakiwao od mojej piersi na odlego caego okcia, i to sprawiao mi bl. Jeszcze miaem wiadomo, e le na pododze

w naszym pokoju, ale kiedy sprbowaem wsta, ju nie mogem i pomylaem: tak wic wszystkie opowiadania o sabacie okazay si bzdur i ta cudowna ma jest tylko zielem usypiajcym w teje jednak chwili wszystko jakby dla mnie przygaso i zobaczyem siebie lub wyobraziem sobie siebie wysoko nad ziemi, w powietrzu, zupenie nagiego i siedzcego wierzchem, jak na koniu, na czarnym kosmatym kole. Z pocztku wszystko mcio mi si w gowie, lecz pniej zrobiem wysiek i w peni odzyskaem przytomno, gdy tylko ona jedna moga by moim przewodnikiem i obroc w niezwykej podry, ktr odbywaem. Kiedy dobrze przyjrzaem si zwierzciu, ktre nioso mnie przez sfery powietrzne, przekonaem si, e by to cakiem zwyky kozio, bez wtpienia z koci i misa, z sierci do dug i miejscami skotunion, i dopiero kiedy obrci ku mnie pysk i popatrzy na mnie, dostrzegem w jego oczach co diabelskiego. Wtedy nie zastanowiem si nad tym, w jaki sposb wyszedem ze swego pokoju, w ktrym chocia by may piecyk, to jednak z bardzo wsk rur; pniej dowiedziaem si jednak, e sama tylko ta okoliczno nie moe suy za dowd zudnoci mojej podry, poniewa Diabe jest artifex mirabilis[70] i z szybkoci niedostrzegaln dla oka moe rozsuwa cegy i znw je zsuwa. Tak samo nie zastanowiem si w czasie lotu nad kwesti, jaka sia[71] moga utrzymywa nad ziemi stworzenie tak cikie jak kozio wraz z ciarem mego ciaa, lecz teraz myl, e mona si w tym dopatrywa tej samej infernalnej siy, ktra pozwalaa wznosi si w powietrze Szymonowi-Czarnoksinikowi, co zawiadcza Pismo wite. W kadym razie mj piekielny ko trzyma si w prdach atmosfery bardzo pewnie i lecia do przodu z tak szybkoci, e ja, eby nie upa, zmuszony byem obiema rkami wczepi si w jego gst sier i od straszliwej szybkoci pdu wiatr wiszcza mi koo uszu, bolaa mnie pier i oczy. Kiedy oswoiem si z uczuciami leccego czowieka, zaczem spoglda na boki i w d i zauwayem, e lecimy znacznie poniej chmur, na wysokoci niewielkich gr, i dostrzegem niektre okolice i wioski, zmieniajce si pode mn niczym na mapie. Oczywicie nie miaem adnego wpywu na wybr drogi i pokornie pdziem tam, dokd mkn mj kozio, lecz z tego, i na naszej drodze nie napotykalimy miast, wnioskowaem, e lecimy nie z biegiem Renu, ale raczej na poudniowy-wschd, w stron Bawarii. Sdz, i nasza powietrzna podr trwaa co najmniej p godziny, moe nawet duej, gdy zdyem zupenie przywykn do swojej sytuacji. Wreszcie' z mroku wyonia si przed nami samotna dolina midzy nagimi szczytami, owietlona dziwnym bkitnym wiatem, i w miar tego, jak zblialimy si, dobiegay nas gosy i wida byo rozmaite istoty snujce si na

brzegu srebrzystego jeziora. Mj kozio opuci si nisko, prawie do ziemi, i kiedy dolecia ze mn do samej ciby, nagle upuci mnie na ziemi, nie z wysoka, ale tak, e poczuem bl uderzenia, sam za znikn. Ledwo zdyem si jednak podnie, kiedy otoczyo mnie kilka oszalaych kobiet, rwnie nagich jak ja, ktre chwyciy mnie pod rce krzyczc: Nowy! Nowy!" Powloky mnie przez cae zgromadzenie, przy czym moje oczy, olepione nieoczekiwanym wiatem, najpierw niczego nie odrniay prcz jakich wykrzywiajcych si pyskw, a znalazem si na uboczu, gdzie pod gaziami starego buka czerniaa jaka grupa, jak mi si wydao, ludzi. Tam prowadzce mnie kobiety zatrzymay si i ujrzaem, e to by Kto siedzia na wysokim drewnianym tronie, otoczony zaufanymi dworzanami, ale we mnie nie byo lku i zdyem szybko i dokadnie mu si przyjrze. Siedzcy by ogromnego wzrostu i do pasa jak czowiek, poniej za jak kozio, pokryty sierci; nogi koczyy si kopytami, ale rce byy ludzkie, tak samo jak twarz, smago-czerwona niczym twarz Apacza, o duych okrgych oczach i niedugiej brdce. Sdzc z wygldu zdawa si mie co najwyej czterdzieci lat, w jego wyrazie byo co smutnego, co budzcego wspczucie, ale uczucie to natychmiast znikao, kiedy wzrok kierowa si powyej podniesionego czoa, nad ktrym z czarnych kdzierzawych wosw wyranie sterczay trzy rogi: dwa mniejsze z tyu i jeden duy z przodu, za wok rogw naoona bya korona, prawdopodobnie srebrna, roztaczajca agodny blask, podobny do wiata ksiyca. Goe czarownice postawiy mnie przed tronem i wykrzykny: Mistrzu Leonardzie[72], to nowy! Wtedy rozleg si gos, ochrypy, pozbawiony odcieni, jakby mwicy nie przywyk wymawia sw, lecz silny i wadczy, i usyszaem: Witaj, synu mj. Czy przybywasz do nas z wasnej woli? Odpowiedziaem, jak przystao, bym odpowiedzia, e z wasnej. Wtedy ten sam gos zacz zadawa mi pytania, o ktrych byem uprzedzony, ktrych nie chc jednak tu powtarza, i krok po kroku dopeniem caego blunierczego obrzdu czarnego nowicjatu. A cile: najpierw wygosiem wyrzeczenie si Pana Boga, Jego witej Matki, Marii Panny, wszystkich witych Raju i caej wiary w Chrystusa, Zbawiciela wiata, potem zoyem mistrzowi Leonardowi dwa ustalone przepisowe pocaunki. Dla pierwszego askawie wycign do mnie rk i dotykajc jej wargami zdyem zauway pewn osobliwo; jej palce, nie wyczajc duego palca, byy wszystkie jednakowej dugoci, krzywe i szponiaste jak u spa. Dla drugiego pocaunku wsta, odwrci si do mnie plecami, przy czym unis si nade mn jego ogon, dugi jak u osa, a ja, speniajc swoj rol do koca, pochyliem si

i ucaowaem zad Koza, czarny i wydajcy wstrtny zapach, lecz rwnoczenie dziwnie przypominajcy twarz ludzk. Kiedy ju speniem ten rytua, mistrz Leonard wci tym samym niezmiennym gosem wykrzykn: Raduj si, synu mj ukochany, przyjmij znak mj na swoje ciao i no go na wieki wiekw amen! I pochyliwszy ku mnie gow szpicem duego roga dotkn mojej piersi, powyej lewej sutki, tak e poczuem bl ukucia i spod skry wystpia kropla krwi. Czarownice, ktre mnie przyprowadziy, natychmiast zaklaskay w donie i zakrzyczay z radoci, a mistrz Leonard, znw zasiadszy na tronie, wypowiedzia wreszcie te wakie sowa, dla ktrych przed nim stanem: Teraz pro mnie o wszystko, co zechcesz, a pierwsze twoje yczenie bdzie przez nas spenione. Cakowicie panujc nad sob powiedziaem: Chc si dowiedzie i prosz, eby mi powiedzia, gdzie znajduje si teraz znany ci hrabia Henryk von Otterheim i jak mog go odnale. Mwic tak popatrzyem na twarz Siedzcego i ujrzaem, e zachmurzya si i staa si straszna, i ju nie on, lecz kto inny, stojcy blisko tronu, kto niskiego wzrostu i szkaradny[73] odpowiedzia mi: Czy mylisz, e nie znamy twojej obudy? Strze si i nie igraj ze sprawami, ktre s od ciebie silniejsze. A teraz id i by moe pniej otrzymasz odpowied na swoje zuchwae pytanie. Bynajmniej nie przestraszony gronym tonem, gdy prostota i ludzki charakter wszystkiego, co si dziao, nie budziy we mnie w ogle adnego strachu, chciaem zaprotestowa, ale moje przewodniczki zaszeptay mi na ucho: Ju wicej nie wolno! Potem, potem!" i prawie si powloky mnie dalej od tronu. Wkrtce znalazem si wrd ciby, weselcej si zupenie jak w czasie zabawy witojaskiej lub uciech karnawaowych w Wenecji. Pole, na ktrym odbywa si sabat, byo do rozlege i prawdopodobnie czsto suyo do tego celu, poniewa wszystko byo tak zdeptane, e trawa na nim nie rosa. Tu i wdzie nad ziemi pojawiay si pomienie, gorejce, cho nie wida byo adnego ogniska, i owietlay ca okolic zielonkawym wiatem, podobnym do wiata, jakie daj fajerwerki. Wrd tych pomieni krcio si, skakao, miotao i wykrzywiao trzysta albo czterysta istot, mczyzn i kobiet, albo zupenie nagich, albo ledwo okrytych koszulami, niektre z woskowymi wiecami w rkach, a take wstrtnych zwierzt odznaczajcych si podobiestwem do ludzi, olbrzymich ropuch w zielonych kaftanach, wilkw i

chartw, chodzcych na tylnych apach, map i dugonogich ptakw, pod stopami za tu i tam wiy si ohydne mije, jaszczurki, salamandry i trytony. W oddali, nad samym brzegiem jeziora, dostrzegem mae dzieci, nie biorce udziau w powszechnym wicie, ktre pomagajc sobie dugimi biaymi tykami pasy stado ropuch mniejszego wzrostu. Jedna z prowadzcych mnie goych czarownic przejawia szczegln trosk i nie opucia mnie, kiedy inne, po wcigniciu mnie w tum, rozbiegy si w rne strony. Jej twarz pocigaa wesooci i czupurnym wyrazem, a mode ciao, mimo e piersi byy obwise, wydawao si jeszcze wiee i wraliwe. Czarownica trzymaa mnie mocno za rk i tulc si do mnie oznajmia, e na nocnych zebraniach nazywaj j Sarraska, po czym namawiaa: Chodmy plsa", a ja nie widziaem powodu, by jej odmwi. W owym czasie wrd tumu rozlegy si okrzyki: Korowd! Korowd!", i wszyscy szybko wykonujc to, do czego przywykli, zaczli si zbiera w trzy due koa, jedno zamknite w drugim. rodkowe koo stao tak, jak zazwyczaj bywa w wiejskich korowodach, natomiast mniejsze i wiksze, przeciwnie, stay zwrcone twarzami na zewntrz, a plecami do wewntrz. Nastpnie rozlegy si dwiki muzyki flety, skrzypce i bbny i zaczy si diabelskie plsy, ktre z kad minut staway si coraz szybsze, z pocztku przypominajc hiszpaski taniec de espadas lub saraband, a potem ju do niczego niepodobne. Poniewa z moj przyjacik dostaem si do najbardziej zewntrznego koa korowodu, wic tylko niewiele mogem widzie z tego, co dziao si w innych koach: zdaje si, e mniejsze przez cay czas jak szalone krcio si z lewa na prawo, w drugim biorcy w nim udzia wciekle podskakiwali, a w naszym gwna figura taca polegaa na tym, e robic p obrotu i nie puszczajc rk ssiedzi uderzali jeden drugiego zadkiem. Kiedy muzyka wreszcie ucicha i plsy si skoczyy, zupenie opadem z si, lecz ledwo tancerze przerwali korowody, od tej strony, gdzie by tron, dobieg piew. Siedzcy tam, akompaniujc sobie dwikami harfy, ochrypym i ponurym gosem piewa jaki psalm, ktrego suchalimy w milczeniu penym szacunku. Kiedy umilk, natychmiast wszyscy chrem odpiewali czarn litani[74], uoon na podobiestwo kocielnej, przy czym na jej wezwania w ktrych nie zdoaem zrozumie wszystkich sw odpowiedzi byy znajome okrzyki: Miserere nobis!" I Ora pro nobis!" Przez ten czas midzy nami uwijay si jakie malekie, lecz wawe istoty w czerwonych aksamitnych kurteczkach obszytych dzwoneczkami i bardzo zrcznie rozstawiay stoy, nakryway je biaymi obrusami, chocia wida byo, e ci sucy pracuj bez pomocy rk. Sarraska, ktra w czasie piewu odpocza po tacach, znw zacza mnie

szarpa i ponagla. Beanie, beanie[75], chodmy prdzej i sidmy, bo miejsc nie bdzie, a strasznie chce mi si je. Poniewa postanowiem podporzdkowa si wszystkim tutejszym obyczajom, jak zreszt robiem wszdzie, gdzie mnie los rzuci, poszedem za mod czarownic i jedni z pierwszych zasiedlimy do stou, przy ktrym ustawione byy najzwyklejsze drewniane awy. Litania skoczya si bardzo prdko i caa czereda z wielkim haasem i pokrzykiwaniami posza za naszym przykadem, zapenia wszystkie awy, popychajc si i kcc o miejsca. Suba w aksamitnych kurteczkach zacza rozstawia na stoach rozmaite, bardzo zwyczajne potrawy: miseczki z kapuniakiem lub z owsiank, olej, ser, talerze z chlebem z czarnego prosa, dzbanki mleka i kwarty wina, ktre, gdy go sprbowaem, okazao si kwane i w kiepskim gatunku. Nad wszystkimi stoami unosi si nie milkncy gwar, chichot, gwizd i rechotanie, ale poniewa miejsca nasze byy na uboczu, postaraem si wypyta Sarrask o rne nie cakiem zrozumiae dla mnie szczegy tego wita, ona za akomie napychajc sobie odek ofiarowanym nam poczstunkiem, chtnie zaspokajaa moj ciekawo. Zapytaem j, kto s ci sudzy, podajcy nam pmiski, a ona powiedziaa, e s to demony, przy tym bezrkie i pracujce przy pomocy zbw i skrzyde, ktre ukrywaj pod kapuz. Zaraz przywoaa jednego z tych sug, by pokaza mi go z bliska, i dziwne byo widzie, jak naga niewiasta obraca przede mn niewysokiego czowieczka o tpej twarzy i ze skrzydami jak u nietoperza zamiast rk. Potem zapytaem, jak si to dzieje, e nikt nie boi si plsa midzy supami ognia. Ale Sarraska rozemiaa si i powiedziaa, e ten ogie si nie pali i e tylko ksia strasz, i ogie piekielny sprowadza wielkie cierpienia, kiedy w rzeczywistoci jest to co w rodzaju baniek mydlanych i chciaa zaraz powlec mnie, bym przekona si o tym z bliska, ale ja wystrzegaem si zwrcenia na siebie uwagi caego towarzystwa. Zapytaem jeszcze, czy pezajce przy naszych nogach mije i trytony nie mog wyrzdzi krzywdy, ale Sarraska znw ze miechem zapewnia mnie, e s to zwierzta mie i nieszkodliwe, i zaraz wycigna spod stou mij i okrcia j sobie wok piersi, a mija rozdwojonym jzykiem pieszczotliwie lizaa jej szyj i bawic si gryza czerwon sutk Sarraski. Wreszcie spytaem, czy zdarzaj si sabaty bardziej oywione ni dzisiejszy, i na to pytanie oczy Sarraski zabysy i powiedziaa: Pewnie, e tak! Przecie dzisiaj to najzwyklejsze zebranie, jedno z tych, jakie bywaj zawsze w rody i pitki, ale co si tu dziao przed Zaniciem

Najwitszej Marii Panny! Albo zobaczysz, co to bdzie przed Wszystkimi witymi! Zbiera si tu ponad tysic ludzi, chrzci si skradzione niemowlta, wyprawia si weseliska albo wspominki po zmarych! Wtedy to bywa wesoo tylko plsa i piewa, i pieci si! Wilki bywaj wtedy takie, e aden mczyzna im nie dorwna! A na poczstunek sami niekiedy gotujemy w mleku miso dzieci. Przy tych sowach w ustach Sarraski jako dziwnie zalniy biae i ostre zby, a kiedy nie bez wstrtu spytaem, czy doprawdy ludzkie miso jest takie smaczne, a wilcze pieszczoty takie przyjemne w odpowiedzi tylko chytrze si zamiaa. Wtedy zapytaem jeszcze, czy zdarzyo jej si dowiadcza pieszczot demonw i czy daj one rozkosz, a ona nie wstydzc si owiadczya, e daj, i to wielk, tylko nasienie demonw jest zimne jak ld. Potem przysuna si do mnie cakiem blisko i bezwstydnie dotykajc rk czci mego ciaa, zacza mwi: Po co wspomina przeszo, mj beaniku? Dzi kocham ciebie i pragn ci bardziej ni jakiegokolwiek inkuba[76]. Wiesz, ju gasz ognie i wkrtce zapieje kogut chod ze mn. Kiedy jednak przeczco pokrciem gow i usiowaem uwolni si z jej obj, Sarraska spytaa, czemu jestem taki smutny. Wyjaniem jej, e mistrz Leonard obieca da mi odpowied na jedno pytanie, bardzo dla mnie wane, lecz do tej pory nic nie odpowiedzia. Wtedy Sarraska odrzeka: Nie martw si, beaniku! W zeszy pitek byam jego oblubienic i jest dla mnie bardzo askaw. Zaraz pjd i zapytam go: on mi nie odmwi. Powiedziawszy to Sarraska zelizna si z awy i pobiega, a ja pozostaem sam i zaczem rozglda si dokoa. Istotnie, ognie ju dogasay i tylko niektre z nich sabo tliy si przy samej ziemi na moich oczach szybko pustoszay awy, dla uczestnikw sabatu nastaa bowiem chwila kocowej i najhaniebniejszej czci wita. Nad k rozbrzmiewaa delikatna muzyka fletw i w gstniejcym mroku rce zaczy wyciga si ku rkom, a splecione ciaa z cichym jkiem paday na ziemi tu, midzy stoami i na brzegu jeziora, i dalej pod gaziami drzew. Tam widziaem przed sob wstrtne skojarzenie modzieca ze staruch, gdzie indziej ohydn zabaw starca z dzieckiem, wdzie bezwstyd dziewczyny, ktra oddaa si wilkowi, lub sza mczyzny pieszczcego wilczyc, lub potworne kbowisko wielu cia splecionych we wsplnej pieszczocie i ze wszystkich stron dobiegay dzikie okrzyki wraz z urywanym oddechem, narastajc i zaguszajc dwiki instrumentw. Wkrtce caa ka przemienia si w oy znw Sodom, w nowe wito Codrusa[77] lub w straszny dom wariatw, gdzie wszystkich ogarno wcieke podanie i

rzucali si jedni na drugich, nie zwracajc niemal uwagi, czy to mczyzna, czy kobieta, dziecko czy demon i od tych ciemnych kbicych si zwaw unosi si nieprzezwyciony powiew chuci, ktry zamroczy take mnie, tak e czuem w sobie to samo mskie szalestwo i t sam nienasycon dz obejmowania. W tej chwili pojawia si przede mn Sarraska i z tryumfem oznajmia: Zaatwione! Zaatwione! Powiedzia do mnie: Czy moja wierna suebnica nie udzielia mu odpowiedzi: Dokd jedziecie, tam jedcie!" I jeli ju On to potwierdzi, znaczy si, e tak jest susznie! Po tych sowach czarownica, sdzc, e smutek mj ju si rozproszy, bez sowa obja mnie i pocigna za sob na skraj lasu, przyciskajc si do mnie jak jaszczurka i szepczc mi bezadne sowa pieszczoty. Pokusa rozkoszy przenikaa we mnie i przez nozdrza, i przez uszy, i przez oczy. Sarraska za swym ciepym ciaem jakby rozpalaa moje ciao, tak e bez oporu pozwalaem si prowadzi. Pod gaziami gstej leszczyny padlimy na ziemi, na wysepk mchu, i w tej chwili nie pamitaem ani o swoich przysigach, ani o swojej mioci, byem posuszny jedynie dzy, mccej rozum i odbierajcej wol. Lecz nagle, kiedy pod wpywem tych uczu byem jeszcze wyzbyty si, wprost przed sob, wrd zieleni lici, ujrzaem twarz Renaty i jak byskawica rozbysa we mnie wiadomo, bolenie zapieky mnie skrucha i zazdro. Renata podobnie jak wikszo uczestnikw sabatu[78] zupenie naga i ktrej twarz wyraaa t sam zmysowo i dz, co twarze innych widocznie nie dostrzega mnie i przedzierajc si skrajem lasu kogo szukaa. Zerwaem si jak dzik, co wyrwa si z potrzasku, odepchnem Sarrask, usiujc mnie powstrzyma, i rzuciem si za przechodzc z bolesnym okrzykiem: Renato! Co tu robisz? Renata poznaa mnie, jakby przelkniona rzucia si do ucieczki i znikna w ciemnociach, lecz ja pomknem za ni i wycignwszy rce biegem wrd czarnych krzakw, wzburzony, gotw j zabi, jeli j dogoni. Ona pojawiaa si jednak tylko na chwil i znw znikaa: pnie drzew zagradzay mi drog, gazie smagay po twarzy, a z tyu rozlegay si skowyty, wisty i szczucie, jakby mnie cigano; w gowie mojej wszystko wirowao, w kocu nic ju wok siebie nie odrniaem i padem na ziemi gow w d, niczym w gbok studni. Potem, kiedy si ocknem, kiedy z wielkim wysikiem otworzyem oczy i rozejrzaem si dokoa, spostrzegem, e le sam na pododze naszego maego pokoiku, gdzie nasmarowaem si czarodziejsk mikstur. W powietrzu jeszcze

unosi si duszcy zapach tego mazida, bolao mnie cae ciao, jakbym si rozbi spadszy z wysoka, a bl w gowie by tak silny, e ledwo mogem myle. Zebraem jednak wszystkie siy, siadem i usiowaem zda sobie spraw, czym byo to wszystko, co wypeniao moj pami.

ROZDZIA PITY O tym, jak studiowalimy magi i czym skoczya si nasza prba magiczna

I
Argumenty napyway do mnie z dwch rnych stron, jak onierze dwch wrogich partii, i nieatwo mi byo na wadze mego rozumienia przechyli szal na ktr stron, gdy tak na jedn, jak i na drug szal mogem ka coraz to nowe racje. Z jednej strony wiele przemawiao za tym, e mj straszny lot na sabat by tylko sennym przywidzeniem, wywoanym trujcymi wyziewami mazida, ktrym natarem ciao. Paszcz, na ktrym si ocknem, by pognieciony i zmity wanie tak, jak powinno si byo sta po dugim leeniu na nim ludzkiego ciaa. Na moim ciele nie byo adnych ladw nocnej podry, zwaszcza adnych zadrapa lub zdartego naskrka na nogach po plsach boso na ce i po bieganiu w lesie. Wreszcie i to najwaniejsze na mojej piersi nie byo wida ladu ukucia rogiem, ktrym, jak mi si zdawao, mistrz Leonard odcisn na mnie wieczne pitno Diaba, sigillum diabolicum. Skdind powizanie i logiczno moich wspomnie znacznie przewyszay wszystko, co zazwyczaj czy si ze snem. Pami dostarczaa mi takich szczegw, dotyczcych diabelskich igraszek, ktre do tej pory byy mi cakiem nie znane, a ktrych zmyli nie miaem najmniejszego powodu. Prcz tego zdawaem sobie spraw, e w korowodzie czarownic uczestniczyem cielenie, a nie duchowo, jeli dopuci nawet moliwo oddzielenia si ducha od ciaa, co chtnie uznaje boski Platon, lecz w co wtpi wikszo filozofw. Wreszcie przyszo mi do gowy, e istnieje pewny sposb na rozstrzygnicie moich wtpliwoci. Jeli wszystko, co widziaem, dziao si naprawd, to Renata oszukaa mnie i podaa za mn w powietrznym przelocie, teraz powinna wic albo jeszcze zwleka z powrotem i by poza domem, albo lee w ku, tak samo jak ja zmczona. W nowym napadzie

gniewu i zazdroci zaczem si spiesznie doprowadza do porzdku i ubiera, co nieatwo mi przyszo, poniewa dray mi rce i ciemno robio mi si w oczach. Po kilku minutach byem ju na korytarzu, gdzie wiee powietrze, ktre wdaro si do piersi, nieco mnie orzewio, i z dreniem serca otworzyem drzwi do pokoju Renaty. Renata spaa spokojnie w swoim wysokim ku i dokoa nie byo adnych oznak, e noc t spdzia tak jak ja, nie czu byo rwnie zapachu mazida, ktry by wskazywa, e ona take uciekaa si do magicznych naciera. W owej chwili byo to dla mnie niezbitym dowodem, e nie opuciem krainy snu, e moje nocne postpki i sowa, jakimi zaprzepaciem wiekuiste zbawienie duszy, byy po prostu majakami sennymi, lecz nie czuem z tego powodu radoci, tylko dawicy wstyd. Wydao mi si w najwyszym stopniu haniebne, e nie potrafiem speni polecenia Renaty, nie zdoaem dotrze do diabelskiego tronu, chocia tak atwo udaje si to osobom niewtpliwie marnym. Rwnoczenie pomylaem, e sen mj by by moe zesany mimo wszystko przez samego Diaba, ktry znw chcia si pomia i poznca nad moj bezsilnoci i myl ta bya dla mnie niczym obraliwy policzek. I w teje chwili, kiedy patrzyem na Renat, zrodzio si we mnie i okrzepo postanowienie, ktre pniej, w cigu wielu nastpnych tygodni, kierowao moimi postpkami: sprbowa swoich si w otwartej walce z duchami Ciemnoci, ktre napotkaem na drodze ycia i ktre do tej pory rzucay mn jak pik. Tymczasem Renata, zbudzona skrzypniciem drzwi, otwara nieco oczy. Uczucie inne skruchy, e mogem podejrzewa Renat o oszustwo kazao mi szybko podbiec do niej, przypa do jej rk i caujc je mwi sowa dla niej niezrozumiae: Renato! Ukochana! Dziki ci! Wybacz! Renata, zaspana, z pocztku nie moga zrozumie, o co chodzi, lecz potem wszystko sobie przypomniaa i szybko spytaa: Ruprechcie, bye? Widziae? Spytae? Co on ci odpowiedzia? Te bezwzgldne pytania, ktre dowiody mi, e Renata mnie, bdcego u kresu si ze znuenia, zupenie lekceway i myli tylko o swoim Henryku, nieco mnie otrzewiy. Odpowiedziaem, e jej mazido okazao si bezsilne, e jedynie mnie upio i e zamiast tego, by rzeczywicie przenie mnie na miejsce, gdzie czarownice odprawiaj swoje wito, sprowadzio tylko przywidzenie sabatu. Ale zaraz pospiesznie dodaem, e moje niepowodzenie wcale nie odebrao mi otuchy, lecz przeciwnie zbudzio we mnie niezomne postanowienie, by cel osign, i e teraz wasnymi siami postaram si znale bardziej skuteczne sposoby, eby wykorzysta wadz Pieka. Chciaem wtedy szczegowiej

rozwin t myl przed Renat, lecz ona z uporem domagaa si, ebym przedtem opowiedzia jej swoje przygody, wic ustpujc jej yczeniu, niemal wbrew woli musiaem zda jej relacj z tego wszystkiego, co wydawao mi si gupim snem. W tej opowieci zataiem zreszt dwie rzeczy: e nie oparem si pokusom Sarraski i e wrd innych nocnych zjaw ukazaa mi si posta samej Renaty. Renata potraktowaa moje wspomnienia jako co zupenie realnego, wcale nie zgodzia si ze mn, e to tylko przywidzenie, i bya zdania, e ten, kto przewodniczy nocnej biesiadzie, potwierdzi sowa wrbiarki z Heerde. Ale ja w odpowiedzi tylko miaem si z Renaty i ze swego lotu mwic, e jeli wszystko to byo rzeczywistoci, to bezsensown, jeli snem, to kamliwym, jeli za wrb, to z niej nic nie mona wywnioskowa. Wkrtce mielimy jednak przerwa nasz spr, poniewa w nastpstwie moich nocnych wrae poczuem nieprzezwycione zmczenie i wielk sabo. amanie w caym ciele i straszliwy bl gowy sprawiy nawet, e musiaem pooy si do ka i reszt dnia spdziem w stanie pprzytomnoci, w czasie ktrej miaem przed oczyma toczce si nieprzerwanym koem obrazy sabatu: nagie czarownice, bezrkie demony, plsy, biesiad, pieszczoty, mistrza Leonarda. Jak przez sen pamitam, e od czasu do czasu podchodzia do mego ka Renata i kada swoje chodne rce na moim rozpalonym czole i wtedy wydawao mi si, e te mimo woli czue palce natychmiast mnie uzdrawiaj, usuwaj cay bl[79]. Rano nastpnego dnia obudziem si znw dziarski i silny jak zawsze, lecz w duszy odnalazem wczorajsz decyzj, ktra zapucia mocne korzenie i szeroko rozoya gazie, zupenie jak drzewko w cigu kilku godzin wyhodowane przez hinduskiego hymnosofist. Ju bez jakiegokolwiek wzburzenia, lecz zupenie stanowczo potwierdziem Renacie, e zamierzam zaj si studiowaniem magii, nie widz bowiem innego sposobu wywiadczenia jej przysugi, jakiej ode mnie oczekuje. Dodaem, e niewiele mona osign zwracajc si do Diaba niczym ebrzcy petent do poyczkodawcy, Diabe sucha bowiem jak wida tylko tych, ktrzy mu rozkazuj jak pan sudze, i e w ogle w wiat biesw naley wkracza dziki siom wiedzy, a nie dziki wtpliwym praktykom magii. Rwnoczenie natychmiast przedstawiem Renacie cay plan zaj naukami tajemnymi, magi, demonomancj i sztuk dywinacyjn. Renata wysuchaa mnie bardzo uwanie i chocia byo to cakiem nieoczekiwane ze strony osoby, ktra pierwsza pocigna mnie ku wiatu i demonw, owiadczya, e sprzeciwia si zdecydowanie mojemu zamiarowi, i niezwocznie przedstawia mi, w sposb niezwykle przekonujcy, cay trud, cae niebezpieczestwo, a by moe i ca zbdno obmylonego przeze mnie

przedsiwzicia. Tak wic mwia mi, e zajmowanie si magi wymaga dugich lat i studiw przygotowawczych, e najskrytszych tajemnic nigdy nie zawierza si ksigom, lecz wtajemniczeni przekazuj je sobie z ust do ust, nauczyciel bezporednio uczniowi, e wreszcie ona nie przyjmie ode mnie takiej ofiary i zwalnia mnie z moich obietnic. Na wszystkie te argumenty miaem jednak kontrargumenty: mwiem, e jako rycerz nie mog opuci damy nie wykorzystawszy wszystkich moliwych rodkw jej ocalenia, e uwanemu oku i umysowi wystarcz aluzje zawarte w dzieach powiconych magii, e chc przenikn nie wszystkie tajniki wiedzy tajemnej, lecz uzyska tylko pewne wiadomoci dla celw praktycznych, i temu podobne. Kiedy z rozmowy wyjanio si, e nie zamierzam ustpi, Renata prbowaa mnie nastraszy i zdradzajc swoj blisk znajomo z magi powiedziaa do mnie mniej wicej tak: Nie znasz, Ruprechcie, tej dziedziny, w ktr chcesz wkroczy. Nie ma tam nic prcz okropnoci, a magowie to najnieszczliwsi z ludzi. Mag yje pod ustawiczn groz mczeskiej mierci i tylko niestrudzon dziaalnoci i najwikszym wysikiem woli powstrzymuje wcieke duchy, gotowe co chwila rozszarpa go zwierzcymi szczkami. Cay zastp wrogich potworw pilnuje kadego kroku maga i patrzy, czy aby czego nie zapomnia, czy nie przeoczy jakiego malekiego rodka ostronoci, by mc drapienie na niego si rzuci. Wyobra sobie zaklinacza spdzajcego dni i noce w klatce wciekych psw lub jadowitych wy, ktrych wcieko ledwo moe poskromi smagniciami bicza i rozpalonym elazem oto czym jest ycie maga. I w nagrod za t nieustann mk otrzymuje wymuszone usugi ndznych diabw, nie znajcych si na rzeczy, bynajmniej nie wszechmocnych, zawsze przewrotnych, zawsze gotowych zdradzi i popeni kad podo. w sprzeciw Renaty by mi tak miy, jak wiato soneczna przebyskujca poprzez deszcz, po raz pierwszy bowiem dostrzegem u niej trosk o mj los, mimo to odpowiedziaem bez wahania: Gotw jestem si zgodzi, e tak wanie jest, lecz strach nigdy jeszcze mnie nie powstrzyma. Ze duchy zostay stworzone przez Boga, ale pozbawione s Jego aski i podobnie jak wszystko w przyrodzie, prcz osobistej i wszechpotnej woli Stwrcy, musz podlega prawom natury. Naley tylko pozna te prawa, a bdziemy mogli rzdzi demonami, podobnie jak teraz wykorzystujemy si wiatrw dla poruszania si statkw. Nie ma wtpliwoci, e wiatr jest o wiele silniejszy od czowieka i niekiedy burza rozbija statek na drzazgi, zazwyczaj kapitan doprowadza jednak swj adunek do portu. Wiem, e powikszajc powierzchni agli w czasie sztormu naraam statek, i na nim ciebie, na wielkie niebezpieczestwo, ale nie mamy innej rady.

Po tych moich sowach nasza rozmowa si urwaa. Wkrtce mogem si przekona, e Renata spierajc si ze mn mwia wbrew swemu przekonaniu i e magia i wiedza tajemna pocigay j z wiksz jeszcze si ni mnie. Jednake utrzymujc si w swojej roli przez do dugi czas udawaa, e z lekcewaeniem odnosi si do moich zaj i nie chciaa udzieli mi najmniejszej choby pomocy w pracy, musiaem wic zupenie sam pokonywa pierwsze, jak zawsze najtrudniejsze, zakrty nowej drogi. W latach studenckich znaem pewnego ksigarza, mieszkajcego na Czerwonej Grze, starego dziwaka, nazwiskiem Jakub Glock, ktremu, kiedy nie miaem pienidzy, zdarzao si, e sprzedawaem lub dawaem w zastaw swoje podrczniki. Wanie do jego sklepu umyliem zarzuci wdk rybaka, pamitaem bowiem, e interesowa si ksikami z dziedziny astrologii, alchemii i magii, i jak si zdaje sam by pochonity poszukiwaniami kamienia filozoficznego. W cigu dziesiciu lat sklep Glocka wcale si nie zmieni i poczuem si znw studentem, kiedy przestpiwszy prg znalazem si w ciemnawej komrce, z jedynymi drzwiami od ulicy i bez okien, zawalonej stertami najprzerniejszych ksiek, to starych, pisanych rcznie, to nowych, drukowanych, to uywanych, to w barwnych okadkach, to w oprawach ze skry z klamrami. Wrd pitrzcych si pek, rwniutko uoonych stosikw z in-quarto i bezadnych stert gazet, na poamanej awce siedzia Jakub Glock, pan i wadca wszystkich tych manuskryptw, opuskuw i foliantw, zamknitych w jego sklepie niczym wiatry w pieczarze Eola. Widzc mnie Glock zsun na nos okulary, pooy na kolanach rycin, ktr oglda, obrci w moj stron nie ogolony podbrdek i czeka, co powiem, gdy oczywicie nie pozna we mnie starego znajomego. Pamitajc charakter Glocka zaczem okln drog, przedstawiem si jako przejezdny uczony, powiedziaem, e duo syszaem o jego bogatym ksigozbiorze i e umylnie przybyem do Kolonii, by naby potrzebne ksigi, zamierzam bowiem napisa dzieo traktujce o niektrych zagadnieniach teologii wicych si z magi. Glock wysucha tego, co mwiem, potem dugo na mnie patrzy, po starczemu poruszajc wargami, znw podnis okulary na oczy, wzi do rk rycin i powiedzia: Handluj tylko ksikami uznanymi przez Koci. Jedcie, panie, na jarmark do Frankfurtu tam znajdziecie wszystko, czego wam trzeba. Zrozumiaem, e starzec si boi, czy nie jestem szpiegiem nasanym przez inkwizytora, wszelkimi sposobami staraem si wic mu to wyperswadowa i wspomniaem, e jego sklep syn niegdy na cae Niemcy z tego, e podobnie jak w skarbcu Iidijskiego Krezusa mona byo w tym sklepie znale

wszystko i na wszystkie gusta. Ulegajc pochlebstwu, Glock zamrucza w odpowiedzi: C z tego, e niegdy tak bywao! Czy nasza Kolonia jest teraz taka jak wwczas? Mielimy tu tylu studentw, co na wszystkich innych niemieckich uniwersytetach razem wzitych, a teraz jest ich mniej ni na ktrymkolwiek z nich. Na co teraz mieszkacom Kolonii ksiki, kiedy mamy takich rektorw jak pijanica Bommelchen, albo kiedy do kocioa w. Apostow wyznaczono takiego kapana jak Reiss, ktry nie zna nawet porzdnie aciny! Tak wic rozmowa zostaa nawizana, potaknem staremu, przypomniaem mu szczliwe czasy Kolonii, naprowadziem go na rozmow o ksikach i wydawcach i przez cay czas pokornie suchaem, jak wychwala synnych drukarzy od Ulryka Zella[80] poczwszy do Jana Sotera, jak chwali niezrwnane wydanie Aldusa Manutiusa i Henryka Stephanusa, jak rozwaa zalety rnych charakterw pisma i rnych czcionek: gotyckiej, rzymskiej, antykwy, batarda, kursywy. W nagrod za to starzec egnajc si ze mn powiedzia ju agodniej: A wy, miociwy panie, zajdcie jeszcze; pogrzebiemy w tych stertach, moe znajdziemy co, co si wam nada: czy to mao wiatr do sklepu mi przynosi, cha-cha-cha! Nastpnego dnia nie omieszkaem oczywicie znw by u Glocka, a on powita mnie jak dobrego przyjaciela. Znw duszy czas mczy mnie rozmow, a potem sprzeda mi malekie opusculum, wydrukowane w Kolonii: Das Geheimniss der heiligen Gertrudis zur Erlangung zeitlicher Schtze u. Gter"[81], jedno z najbardziej niezrozumiaych dzie, jakie kiedykolwiek czytaem, i dla mnie zupenie nieprzydatne, przy czym wzi za nie absurdaln cen piciu guldenw. Za to, kiedy min jeszcze jeden dzie, Glock pozwoli, bym sam grzeba w jego skarbach i wyowi stamtd kilka rkopisw, wypenionych zaklciami i figurami magicznymi i opatrzonych nccymi tytuami: Buch Mosis und dreifacher Hllenzwang", Mchtige Beschwrungen der hllischen Geister", Hauptzwang der Geister zu menschlichen Diensten" i temu podobnych, za ktre musiaem jednak bardzo hojnie zapaci. Potem, niczym owca pere dzie po dniu nurkujc w fale ksig, stopniowo wyowiem, przy yczliwej pomocy Glocka, niemal ca bibliotek, przy czym Glock namawia mnie, bym nie gardzi nawet dzieami wymierzonymi przeciw magii, jak na przykad bezsensown star ksig z marnymi rysunkami Ulryka Molitora De laniis et phitonicis mulieribus", jaowym opusculum Marcina Pantscha De sagitis maleficis", znamienitym dzieem Institorisa i Jakuba Sprengera Malleus maleficarum", majcymi po prostu na celu uatwienie sdziom rozpoznawanie i karanie czarownic, a nawet traktatem

cieszcego si z saw dominikanina, wroga humanistw Jakuba Hochstratena: Quam graviter peccant quaerentes auxilium a maleficis"[82]. Kiedy Glock doszed do wniosku, e sprzeda mi ju cay towar dawno zalegajcy w sklepie, otworzy przede mn szaf, w ktrej przechowywa dziea z tej dziedziny naprawd naukowe, i ukaza mi si jak gdyby Nowy wiat, bardziej jeszcze zdumiewajcy ni pola i doliny Nowej Hiszpanii. Tu wreszcie wpady mi w rce dziea[83] Alberta Wielkiego, Arnauda de Villeneuve, Rogera Bacona, Roberta Anglika, Anzelma z Parmy, Picatrixa Hiszpana, dziea przeora Trithemiusa, a wrd nich jego zadziwiajce Philosophia naturalis" i Antipalus maleficiorum", praca Piotra z Apony Elementa magica", w ktrej penia dokonanego przegldu czya si z jasnoci ujcia, wreszcie ksika, ktra usystematyzowaa ca zebran w ten sposb wiedz i opromienia j wiatem prawdziwie filozoficznego stosunku do rnych zjawisk: Henrici Cornelii Agrippae ab Nettesheym, de Occulta Philosophia libri tres" z rkopimienn czci, czwart. To ostatnie dzieo Glock sprzeda mi rwnie za wysok cen, nazywajc to wydanie sekretnym i powoujc si na to, e na karcie tytuowej nie byo oznaczone ani miejsce druku, ani rok; pniej dowiedziaem si, e ksika zostaa wydrukowana w Kolonii, zaledwie kilka miesicy wczeniej i to na mocy przywileju Jego Cesarskiej Moci i tylko cz czwarta, bdca uzupenieniem, stanowia pewn rzadko, poniewa autor, lkajc si przeladowa, nie zdecydowa si przekaza jej do druku. Zreszt nie zachowaem zoci do Glocka, mimo e wycign ode mnie duo pienidzy i niemao mnie wymczy swymi rozmowami. Ostatecznie zostaem przez niego zaopatrzony we wszystkie potrzebne mi pomoce naukowe, a w jego starczej paplaninie trafiao si sporo rzeczy nie tylko dla mnie poytecznych, lecz wprost niezbdnych. Puszczaem mimo uszu jego opowieci o occie mdrcw"[84], o gowie kruka", lwie zielonym" i czerwonym" o aglach Tezeusza" i temu podobnych rzeczach, dla mnie rwnie zbdnych, jak jego opowieci o sawnych alchemikach i ich bajecznym bogaceniu si, chciwie za to suchaem cennych wskazwek dotyczcych magii operatywnej, starannie zapamitywaem wszystkie wyjanienia terminw magicznych i nauczyem si wyciga korzy z anegdot o synnych magach, nekromantach i teurgach. Jeli odniosem pewne sukcesy w nauce przeze mnie zgbianej, to wiele zawdziczaem dobremu starcowi, ktry, cho marzy o zamianie oowiu w zoto, nie zapomnia jednak bardziej zwykymi sposobami wyciga srebro z cudzych kieszeni. Te moje odwiedziny w sklepie Glocka, ktre tu pobienie opisaem, trway kilka tygodni, lecz oczywicie nie marnowaem tego czasu, po powrocie do domu natychmiast zasiadaem przy stole i pochylaem gow nad kartami

foliaw. Zapa mj do tej pracy by tak silny, e gdybym z podobn gorliwoci studiowa w swoim czasie Sententiae", Processus", Copulata", Reparationes" i inne podrczniki[85], niewtpliwie nie bybym z nieokiezanymi luteranami grabi miasta Ojca witego i nie ogldabym prerii Anahuaku, lecz jako magister spokojnie wygaszabym wykady z katedry jakiego Uniwersytetu. Pochaniajc ksik po ksice, przechodzc od traktatu do traktatu, poznajc coraz to nowe tajemnice, wci, niczym Scylla Wergilego, czuem si nienasycony i w cigu tych dni umys mj sta si jakim poeraczem zapisanego lub zadrukowanego papieru. Do tego stopnia pochaniaa mnie ta praca, e na pewien czas ucich we mnie nawet gos namitnoci: oczy, ktrymi patrzyem na Renat, byy jakby bardziej lepe i mniejsze wraenie wywieray na mnie jej sowa. Mao tego nie czuem wcale niepokoju, kiedy kilkakrotnie, po spdzeniu caego dnia w zadumie i smutku, wkadaa paszcz i oddalaa si na dugie godziny, nie wiadomo dokd, powracaa za dopiero pn noc. Wcale mnie nie wzruszao, kiedy umylnie zaczynaa wymiewa moj prac i mwia mi rzeczy obraliwe, nazywajc mnie pracowitym, lecz pozbawionym zdolnoci. Pochonity poszukiwaniami, rozmylaniem i wyciganiem wnioskw czuem, e dusza moja jest jakby za ycia zamknita w bryle lodu, wiedziaem, e serce mojej mioci bije, lecz nie cierpiaem z tego powodu, e jej skrzyda s nieruchome. Jednake pewnego ranka po jednym ze swoich znikni Renata nieoczekiwanie, lecz tak po prostu, jakby czynia to zawsze, przysuna do stou dwa krzesa i powiedziaa do mnie: No c, Ruprechcie, pora, bymy wzili si do roboty! Popatrzyem na Renat ze zdziwieniem i wdzicznoci, ucaowaem jej rk i siedlimy obok siebie. Od tego dnia byo to pod koniec wrzenia kontynuowalimy we dwoje studiowanie tajemnej filozofii i magii operatywnej. Poniewa mam nadziej, e moja Opowie bdzie nie tylko zajmujc lektur, lecz by moe przyniesie korzy komu, kto wpadnie w tak sam matni jak ja, chc tu pokrtce opowiedzie, czego oboje z Renat dowiedzielimy si z przeczytanych ksig, chocia oczywicie nie mam nadziei, e wyczerpi niezmierzony ocean zwany dziedzin wiedzy tajemnej lub zakazanej. Sdz, e wolno mi bdzie cakowicie pomin czcze opowieci teologw i scholastykw, ktrzy mniemaj, e na samych cytatach z Pisma witego mona opiera dowoln nauk. Pisarze nalecy do tego prniaczego tumu roszcz sobie pretensj do znajomoci najdrobniejszych szczegw dotyczcych demonw, ich dokadnej liczby, podobnie jak wszystkich ich

imion. Jedni z tych wszystkowiedzcych twierdz na przykad, e demony dziel si na dziewi kategorii: pierwsz, w ktrej zgromadzeni s faszywi bogowie, dowodzi Belzebub, drug, w ktrej s faszywi prorocy Pyton, trzeci, w ktrej s wynalazcy wszelkiego za Belial, czwart, gdzie s mciciele popenionych zbrodni Asmodeusz itd. Inni informuj o dokadnej hierarchii demonw, wrd ktrych jest cesarz Belzebub i siedmiu krlw: Bel, Pursan, Bilet, Paimon, Belial, Asmodeusz, Zapan, dwudziestu trzech herzogw, trzynastu margrafw, dziesiciu grafw, jedenastu prezusw i mnstwo rycerzy, przy czym wszyscy wymienieni s z imienia. Inni jeszcze prezentuj dwr wadcy piekie i informuj z ca dokadnoci, e przy Belzebubie wielkim kanclerzem jest Adramelek, skarbnikiem Astarot, mistrzem ceremonii Werdelet, gwnym kapelanem Kamoos, i z nie mniejsz dokadnoci wymieniaj piekielnych ministrw i dowdcw, jak rwnie przedstawicieli Pieka przy rnych dworach europejskich. Jasne jest, e caa ta struktura wywodzi si z powszechnych poj i stanowi naladownictwo wspczesnego ustroju pastwowego na ziemi, kiedy prawdziwa nauka moe si opiera tylko na dowiadczeniu, na obserwacjach i zasugujcych na wiar stwierdzeniach naocznych wiadkw. Wrcz przeciwnie, w ksigach istotnie zasugujcych na uwag czsto nie znajdowalimy odpowiedzi na liczne pytania, ktre prawd mwic moglibymy stawia, powani badacze licz si bowiem nie z ciekawoci czytelnika, lecz z granicami swojej wiedzy. Jednake natura i ycie demonw s tak dalece trudne do przestudiowania, e do tej pory, mimo szlachetnych i bezinteresownych prac uczonych, dawnych i nowych, a przy tym takich tytanw nauki jak Albert Wielki, przeor Trithemius i Agrypa z Nettesheimu wiele jeszcze w tej dziedzinie pozostaje wtpliwe lub zgoa niewiadome. Tote w nagwku wszelkich rozwaa o demonach poytecznie byoby umieci suszne sowa jednego z przeczytanych przez nas rkopisw: Czowiekowi rwnie trudno jest pozna natur demonw[86] i ich moc, jak mrwce zrozumie filozofi uniwersalnego doktora Tomasza z Akwinu". Oto jednak oglny pogld, jaki na te sprawy wyrobilimy sobie po sumiennym przestudiowaniu zebranej biblioteki. Demony[87] nale do liczby istot rozumnych, stworzonych przez Boga, i dziel si na trzy rodzaje. Pierwsze zw si niebiaskie" (coelestes), przebywaj w wyszych regionach i wykonuj wycznie wol Boga, wok ktrego obracaj si jakby wok jakiego centrum. Drugie zw si wiatowe" (mundani), poniewa im powierzony zosta nadzr wiatw, dlatego te odrnia si wrd nich demony Saturna, Jupitera, Marsa, Soca, Wenery, Merkurego, Ksiyca, rwnie dwunastu znakw zodiaku, trzydziestu szeciu

niebiaskich dekurii, siedemdziesiciu dwch niebiaskich kwinarii itp. Trzecie zw si ziemskie" (terrestres), dziel si na cztery porzdki ognia, wody, powietrza i ziemi i stale przebywaj wrd ludzi, w sposb niewidoczny mieszajc si do naszych spraw, przy czym, jak naturalnie mona tego oczekiwa, demony ognia dziaaj przewanie na nasz rozum, powietrza na nasze zmysy, wody na nasz imaginacj, ziemi na nasze ciao i jego dze. Cho adna cz ziemi nie jest od tych demonw wolna, jednake jedne z nich objawiaj si bardziej w jednym miejscu, inne w drugim, tak wic odrnia si jeszcze demony dzienne i nocne, pnocne i poudniowe, wschodnie i zachodnie, lene, grskie, polne, domowe. Co si za tyczy oglnej liczby demonw, to pod tym wzgldem badacze nie s zgodni i mona tylko jedno powiedzie, e liczba ta musi by bardzo wielka, e przewysza setki milionw. Co do ciaa demonw, to wrd badaczy trwaj zajade spory, naley jednak mniema, e demony maj ciao chybotliwe, delikatnej budowy, ale niemiertelne, nie ulegajce rozpadowi, niepostrzegalne i nieodczuwalne zazwyczaj dla naszych zmysw wzroku i dotyku, zdolne przenika przez wszelkie substancje. Jednake ciao demonw wyszych, skadajce si z czystego eteru, delikatniejsze jest od ciaa demonw niszych, w ktrego skad wchodz ogie i woda, a tym bardziej od ciaa demonw najniszych skadajcego si take z elementw wody i ziemi. Demony, by sta si widocznymi, musz ksztatowa swoje ciao z substancji twardszych, przybierajc wygld to mglistej postaci, to ognistego ducha, to znw czowieka bezkrwistego, podobnego do trupa. Ciao waciwe demonom nie potrzebuje powietrza i dlatego te nie spenia funkcji naturalnych, podobnie jak nie majc pci i nie ulegajc dzom demony nie mog rozmnaa si w sposb naturalny. Jednake, majc zy cel na wzgldzie, demony czsto jako sukkuby i inkuby potrafi zbliy si cielenie do mczyzn i kobiet, przy czym demon, w jednym przypadku pojawiajcy si jako sukkub, zachowuje nasienie, ktre przyj, by wykorzysta je w innym miejscu, gdzie bdzie odgrywa rol inkuba. Wszystkie demony mog obcowa z ludmi, lecz demony niebiaskie czyni to tylko z wasnej chci lub na rozkaz Boy, tymczasem demony ziemskie s zbyt sabe i ndzne, by ludzie potrzebowali ich pomocy, tak e magowie wzywaj zazwyczaj demony wiatowe. Na to, by wezwa demona wiatowego, trzeba zna jego imi, jego charakter i odpowiednie zaklcie. Wiele demonw rozmawiajc z ludmi podawao swoje imiona, jak na przykad imiona dwunastu demonw zodiaku: Malchidael, Asmodeusz, Ambriel, Muriel, Werchiel, Gamaliel, Zuriel, Barchiel, Aduachiel, Ganael, Gambiel,

Barchiel. Wedug jednak opinii badaczy imiona ich mona wylicza take w sposb sztuczny: wedug liter hebrajskich odpowiadajcych liczbom znakw niebieskich, jeli poczynajc od znaku demona przechodzi wedug stopni cay krg niebieski, przy czym w kierunku wschodzcym uka si imiona demonw dobrych, a w kierunku zstpujcym zych. Charakter, czyli pitno demona skada si z jego znaku w poczeniu z monogramem waciwym dla jego imienia. Znak powstaje z szeciu dugoci gwiezdnych w nim skupiaj si take dugoci planetarne oraz z linii czcych, a monogram pisany jest jednym z alfabetw przyjtych przez magw: egipskimi hieroglifami, literami staro-hebrajskimi, specjalnie zmienionymi aciskimi lub wreszcie znakami umownymi. Zaklinania, ktre s gwnym elementem w przyzywaniu, sporzdzone zostay przez magw w porozumieniu z demonami, przy czym w zaklinaniu dokadnie okrelone s wszystkie waciwoci demona i zawarte jest usilne wezwanie, by zjawi si i wykona to, czego si od niego da, jednake wzmocnione jest to wadz tajemnych imion Boskich. Moc zaklina zawiera si w magicznym znaczeniu liczb[88], ktre wyjani ju Pitagoras i ktrego nie moe negowa aden powany badacz w takim przypadku, jeli cay porzdek przyzywania zosta dokadnie zachowany, imi demona waciwie napisane i zaklinanie wymwione bez bdw, demon nie moe si nie pojawi przed magiem i nie usucha jego rozkazu, podobnie jak nie moe nie obrci si na pnoc stalowa iga w naleyty sposb namagnesowana. Godne uwagi jest przy tym, e rnorakie demony maj ulubion posta, w ktrej zazwyczaj pojawiaj si przed zaklinaczem. I tak demony Saturna pojawiaj si zazwyczaj smuke i pene wdziku, z gniewnym spojrzeniem, barwa ich twarzy jest ciemna, a ruchy niczym porywy wiatru; przed ich pojawieniem si ukazuje si biaa przestrze jakby pokryta niegiem; czsto przybieraj posta brodatego krla jadcego na smoku albo starej kobiety opierajcej si na kiju, albo istoty czterolicej, albo puchacza, albo sierpa, albo jaowca. Demony Jupitera s redniego wzrostu, o ciele sangwinicznym; lico maj koloru rdzy, ruchy wawe, spojrzenie dobrotliwe, mow przypochlebn, przed ich pojawieniem widuje si ludzi poeranych przez lwy; czsto przybieraj posta krla z obnaonym mieczem jadcego na jeleniu albo czowieka w mitrze, w dugiej szacie, albo dziewczyny w wiecu, przystrojonej kwiatami, albo byka, albo pawia, albo lazurowych szat. Demony Ksiyca s ogromne, tgie, flegmatyczne; barwa ich lica jest niczym ciemna chmura, wyraz lica niespokojny, oczy rubinowe i pene wilgoci; s yse, maj ky dzika, a ruchy ich przypominaj morskie fale; przed ich pojawieniem si leje deszcz, czsto przybieraj posta krla z ukiem w rce jadcego na ani albo maego chopczyka, albo strzay, albo ani, albo wielkiego wija itd.

Kryjc si we wszystkich tych rnorakich postaciach, demony wdaj si w rozmow z zaklinaczem, mwi jego jzykiem, z pocztku prbuj go oszuka, lecz potem, jeli im nie ustpuje, ulegaj jego woli i pokornie wykonuj wszystko, co tylko dostpne jest ich mocy, zreszt do ograniczonej. Taka jest w najoglniejszych zarysach natura demonw i porzdek ich zaklinania. Wiadomoci, ktre tu przedoyem na czterech niewielkich kartkach, zbieralimy z Renat przez prawie dwa miesice, do samego koca padziernika, pracujc tak pilnie jak najbardziej wzorowi szkolarze. Renata nie znaa aciny i dlatego ksigi pisane w tym jzyku a takich bya wikszo musiaem tumaczy dla niej sowo po sowie, jednake w adnym razie jej wspudzia nie by dla mnie uciliwy. Przeciwnie, Renata pod wieloma wzgldami uatwiaa mi studiowanie, poniewa z niezwyk atwoci potrafia wyjania ukryte znaczenie niektrych twierdze lub uzupenia to, co w ksice byo niedopowiedziane co wtedy poczytywaem za jej niezwyk przenikliwo, a teraz skonny jestem tumaczy tym, e ju nie po raz pierwszy zajmowaa si dziedzin nauk tajemnych, wiedziaa i syszaa o praktykach magicznych wiele takich rzeczy, ktre dla wikszoci pozostaj nie znane. Jestem pewien, e tylko wspomnienia Renaty, wesp z przypadkowymi aluzjami Jakuba Glocka, umoliwiy mi opanowanie w czasie tak krtkim jak dziesi tygodni nauki tak zawiej jak magia. Godne uwagi jest, e Renata, od chwili kiedy zacza uczestniczy w mojej pracy, nagle jakby si odmienia i w cigu tych czterech tygodni, kiedy pracowalimy razem, przez cay czas bya w doskonaym humorze i w jej zachowaniu nie byo zwykych dziwacznoci. Wkrtce zapaem i gorliwoci przewyszya mnie, niezmordowanie lczaa nad ksikami dni cae, od siwego brzasku do mrocznego zmierzchu, zapominajc i o naboestwach w kociele, i o obchodach miejskich. Nieraz zdarzao si, e kiedy ja padaem ju ze zmczenia i mzg mj nic ju nie by w stanie poj, Renata nie chciaa odej od stou i czynic mi wyrzuty otwieraa nowy tom. Gotowa bya bez przerwy, zarwno w dzie, jak i w nocy, uderza kilofem myli w mrocznych kopalniach drukov/anych linijek, i przy tej pracy nigdy nie osaba jej rka, podobnie jak nigdy nie stpia si jej rado, kiedy z owych gbin znw wynosilimy na wiato dzienne now bryk zota. Zreszt ta niestrudzono Renaty miaa swoje wytumaczenie, kiedy bowiem Renata zbliya si do tajemnic magii, wkrtce uwierzya, jak zawsze silnie i z uporem, e z ich pomoc istotnie potrafi odzyska mio swego hrabiego Henryka. Jeli za chodzi o mnie, to przeciwnie, w miar jak

pograem si w studiowanie nauk tajemnych, stopniowo traciem z oczu cel pocztkowy i oddawaem si tej pracy ju bezinteresownie, jak prawdziwy adept. Ujarzmiony ogromem tych dali, co si przede mn odkryway wiata demonw, w ktry wiat nasz, ludzki, rzucony jest jak maa wysepka w przestwr oceanu na pewien czas zapomniaem jakby o hrabi Henryku i o przysidze danej przeze mnie Renacie. Tak przyjemnie mi byo unosi si wraz z ni na falach ksig, rkopisw, wykresw i wylicze, e za grzbietami fal dostrzegajc wreszcie w brzeg, do ktrego sam prowadziem statek, nie mogem jako si cieszy i nie byo mi pieszno wej do portu. I kiedy Renata, ju po tym, kiedy opanowalimy podstawy magii ceremonialnej, naglia mnie, bymy zastosowali nasz wiedz w praktyce, dugo jeszcze wynajdowaem preteksty, by powoujc si na znikomo tej wiedzy, odwlec decydujcy dzie.

II
Wreszcie w pierwszych dniach listopada, ktry wraz z zimnymi wiatrami i wczenie zapadajcym zmrokiem niedosyszalnie ku nam nadcign, nie pozostay ju we mnie adne sprzeciwy i zdaem sobie spraw, e musz ustpi naleganiom Renaty. Od zaj ksikowych i teoretycznych przeszlimy do praktyki i przystpilimy do ostatnich przygotowa do bynajmniej nie bezpiecznej prby magicznej, co prcz tego nie byo atwe, poniewa naleao z wielk ostronoci nabywa potrzebne, lecz rzadkie, przedmioty i z wielk starannoci przygotowywa niezbdne instrumenty. Take w tej sprawie Renata pomagaa mi rwnie cierpliwie i dzielnie, z kadym dniem coraz pewniejsza, e godzina jej spotkania z hrabi Henrykiem jest ju niedaleka, i mwia mi o tym, jakby zupenie nie miaa serca, jakby nie dostrzegaa, jak mi to sprawia mk. Mnie za, w miar jak zblia si wyznaczony dzie, niczym przywidzenia nawiedzay niedobre przeczucia, ktre gniedc si w zakamarkach mojej duszy, ponuro kiway gowami i na sowa Renaty, i na odpowiedzi, jakie jej dawaem. Z pocztku ustalilimy, e jako zaklinacz wystpi ja sam, Renacie wydawao si bowiem, e udzia w tym przedsiwziciu skala jej dusz, ktr chciaa zachowa czyst dla swego Henryka. Postaraem si obali to przypuszczenie, stwierdzajc, e bdziemy szukali wadzy nad demonami nie dla nikczemnej korzyci, lecz w celu szlachetnym, zmusi bowiem ze duchy, by dray i stay si posuszne, to sprawa zacna, od ktrej nie stronio wielu witych, jak na przykad w. Cyprian i w. Anastazy [89]. Po pewnym wahaniu Renata zgodzia si ze mn, jak mi si wydaje, raczej dlatego, e nie cakiem dowierzaa moim talentom jako maga i baa si, e czego istotnego zapomn lub nie potrafi wykona. Tak wic do decydujcej prby magicznej przystpilimy we dwoje, magister cum socio. Samo zaklinanie[90], dokonane przez nas, chc opisa ze wszystkimi szczegami, aby czowiek dowiadczony i o duej wiedzy, jeli opowie ta trafi do jego rk, mg stwierdzi, co pominlimy i czemu naley przypisa aosne i tragiczne niepowodzenie naszego przedsiwzicia. Po dugich rozwaaniach dzie, ktry wybralimy, by to pitek, 13 listopada, demony wanie w pitki, powicone Wenerze, szczeglnie

skonne s wraca kobietom mio ich ukochanych, miejscem za magicznej prby mia by ten sam pokj, z ktrego prbowaem swego nieudanego lotu na sabat. W oznaczonym terminie zgromadzilimy tam wszystko, co mogo by niezbdne dla zaklinania, a take zatroszczylimy si o to, eby tego wieczora w caym domu nikogo nie byo prcz nas, silny bowiem haas mg wzbudzi podejrzenia naszej Marty. My sami przygotowywalimy si do magicznej prby zachowujc wstrzemiliwo w jedzeniu, cakowicie wyrzekajc si wina i koncentrujc myli na jednym celu. Pierwsz trosk zaklinacza jest zawsze krg magiczny, poniewa suy on jako obrona przed napaci wrogich si z zewntrz, dlatego te wykonanie tego krgu stosownie do imienia wzywanego demona, ukadu gwiazd, miejsca magicznej prby, pory roku i godziny zawsze wymaga wielu stara. Przede wszystkim dokadnie nakrelilimy nasz krg magiczny na papierze i dopiero w dniu prby przerysowalimy wglem na pododze pokoju. Krg w skada si z czterech wsprodkowych k najwiksze miao dziewi okci rednicy tworzcych trzy zamknite krgi, mieszczce si jeden w drugim: zewntrzny, rodkowy i wewntrzny, kady szerokoci doni. Krg rodkowy by podzielony na dziewi rwnych czci i w tych domach wypisane byy: w pierwszym, zwrconym wprost na zachd, tajemna nazwa godziny wybranej przez nas na zaklinanie, a mianowicie pnoc w pitek, Nethos; w drugim imi demona tej godziny, Sachiel; w trzecim charakter tego demona; w czwartym imiona demona tego dnia, Anaela, i jego sug, Rachiela i Sachiela; w pitym tajemna nazwa tej pory roku, tj. jesieni, Ardarael; w szstym imiona demonw tej pory roku, Tarquam i Guabarel; w sidmym nazwa pierwiastka tej pory roku, Torquaret; w smym imi ziemi w tej porze roku, Rabianara; w dziewitym imiona Soca i Ksiyca, jakie maj one w tej porze roku, Abragini i Matasignais. Krg zewntrzny by podzielony na cztery rwne czci, i w tych domach, zwrconych dokadnie na Zachd, Pnoc, Wschd i Poudnie, wypisane byy: imiona demona powietrza sprawujcego tego dnia zwierzchnictwo, Sarabotes rex, i jego czterech sug: Amabiel, Aba, Abalidoth, Flaef. Krg wewntrzny podzielony by na cztery czci i w tych domach napisane byy wieczyste imiona boskie: Adonay, Eloy, Agla, Tetragrammaton. Wreszcie przestrze wewntrz trzech krgw, gdzie mieli mieci si zaklinacze, podzielona bya krzyem na cztery sektory, a poza krgami, po czterech stronach wiata, wyrysowane byy picioktne gwiazdy. Kiedy zbliaa si pnoc, po starannym zamkniciu wszystkich wej do domu i kiedy raz jeszcze upewnilimy si, e prcz nas nikogo w nim nie ma, weszlimy do pokoju, w ktrym mielimy dokona prby. Tu oboje, i Renata, i ja, przywdzielimy nowe, umylnie przygotowane odzienie, z czystego biaego

lnu, dugie, zakrywajce nam nogi i przewizane pasem z tego samego materiau. Na gowy naoylimy nakrycia rwnie ze lnu, podobne do mitr, na ktrych z przodu wypisane byo imi Boskie; nogi nasze pozostay jednak bose. W czasie przebierania odmawialimy przepisow modlitw: Ancor[91], Amacor, Amides, Theodonias, Anitor, per merita angelorum tuorum sanctorum, Domine, induam vestimenta salutis, ut hoc, quod desidero, possim perducere ad effectum. Do rk kade z nas wzio po magicznej rdce wykonanej z drewna bez skw i z metalowym zakoczeniem podobnym do malekiego miecza. Potem, nie wstpujc jeszcze w krg, pooylimy na stole, ustawionym z boku i nakrytym biaym lnianym obrusem, pergamin ze znakiem pentagramu i z imieniem i charakterem demona Aduachiela, gdy soce byo wtedy w znaku Strzelca, a na drewnianym trjnogu stojcym przy samym krgu, po jego stronie zachodniej, umiecilimy librum consecratum, tj. zeszyt, w ktrym byy starannie zapisane wszystkie zaklinania, jakie zamierzalimy tego dnia wypowiedzie. Przy trjnogu zapalilimy dwie wiece z czystego wosku, a na czterech picioktnych gwiazdach cztery gliniane kaganki napenione czystym olejem rolinnym z knotami rwnie rolinnego pochodzenia. Kiedy ju wszystko byo tak przygotowane, spojrzaem na Renat i zobaczyem, e jej podniecenie doszo do zenitu: rce jej dray, twarz poblada i ledwo moga utrzyma si na nogach. Wtedy przemwiem do niej jak magister do swego socio: Przyjacielu, pamitaj, jak wana jest ta chwila", i popieszyem rozpocz magiczn prb. Po pokropieniu wszystkiego dokoa wod wicon i wymwieniu przy tym przepisowych sw: Asperges me, Domine, pewnie wstpiem w krg magiczny od jego strony zachodniej, poprzez drzwi pozostawione tam na rysunku, i widzc, e Renata podya za mn, zamknem wejcie znakiem pentagramu. W tym momencie w duszy mojej by chd i smutek, pamitaem jednak doskonale i jasno wszystko, co powinienem by zrobi. Odwracajc si w cztery strony wiata przyzwaem po imieniu dwadziecia cztery demony, penice stra tego dnia, po sze z kadej strony; potem przyzwaem po imieniu siedem demonw rzdzcych siedmioma planetami, potem jeszcze siedem demonw, ktrym powierzono siedem dni tygodnia, siedem barw tczy i siedem metali. Przez ten czas Renata, ktra oswoia si ze swymi obowizkami towarzysza, posypaa kaganki przygotowanym przez nas kadzidem, w ktrego skad wchodziy lawenda, proszek paproci i werweny, pochodzca ze Wschodu ywica styraksu, gwnie za ma z pestkowca, roliny powiconej dniu Wenery, i nad kagankami wzniosy si strugi aromatycznego dymu, ktre stopniowo rozpocierajc si zaczy spowija

cay pokj jak nieokrelon bkitnaw mg. Rwnoczenie kadzido to podziaalo na zmysy jak opar wina, ni to zamraczajc wiadomo, ni to dodajc animuszu. Teraz wanie przystpiem do zaklinania, starajc si mwi gosem uprzejmym lecz wadczym. Z pocztku odmwiem kilka modlitw kocielnych, chronicych zaklinaczy, pniej zwrciem si do demonw powietrza z wezwaniem zaczynajcym si od sw: Nos facti ad imaginem Dei, dotati potentiam Dei et ejus facti voluntate, per potentissimum et corroboratum nomen Dei, El, forte admirabile, vos exorcisamus[92]. Syszaem gos Renaty, udzielajcy mi odpowiedzi na moje wezwania. Wkrtce zauwayem, a moe tylko tak mi si przywidziao, e w chwiejnym dymie kadzida tworz si i migaj jakie ksztaty, prawdopodobnie nisze duchy, przycignite zapachem pestkowca, wic skierowaem przeciwko nim ostrze rdki, zabraniajc im przystpu do nas. Nastpnie sdzc, e nadszed czas na kocowe zaklinanie, wymieniem ostatnie ze sw przygotowawczych: Ecce pentaculum Solomonis quod ante vestram adduxi praesentiam[93] itd. W tej chwili wion mi w twarz jakby jaki zimny wiatr, ktry zwichrzy mi wosy, i teraz byem nie mniej ni Renata przekonany o sukcesie magicznej prby. Jednake, kiedy spojrzaem na Renat, zobaczyem, e dreszcze jej nie ustaj i e niemal pada z wyczerpania. Wtedy zaczem piesznie obchodzi krg, idc z zachodu na wschd i wymawiajc zasadnicze zaklinanie, skierowane do demona Anaela[94]: Audi, Anael! Ego, Ruprechtus, indignus minister Dei, con juro, posco et voco te non mea potestate sed per vim, virtutem et potentiam Dei Patris, per totam redemptionem et salvificationem Del Filii et per vim et devictionem Dei Sancti Spiritus. Per hoc devinca te, sis ubi velis, in alto vel abysso, in aqua vel in igne, in aere vel in terra, ut t u , daemon Anael, in momento coram me appareas in decora forma humana. Veni ergo cum festinatione in virtute nominum istorum Aye Saraye, Aye Saraye, Aye Saraye, ne differas venire per nomina aeterna Eloy, Archima, Rabur, festina venire per personam exorcitatoris conjurati, in omni tranquillitate et patientia, sine ullo tumulto, mei omnium hominum corporis sine detrimento, sine falsitate, fallacia, dolo. Conjuro et confirmo super te, daemon fortis, in nomine On, Hey, Heya, la, Ie, Adonay, e t in nomine Saday, qui creavit quadrupedia et animalia reptilia et homines in sexto die, et per nomma angelorum servientium in tertio exercitu coram Dagiel angelo magno, e t per nomen stellae quae est Venus , e t per sigillum ejus quod quidem est sanctum super te, Anael, qui es praepositus diei sextae ut pro me labores. El, Aly, Titeis, Azia, Hyn, IIen, Chimosel, Achadan! Va! Va! Va!

Zdyem trzy razy przej dokoa wygaszajc to zaklinanie. W bkitnym dymie wszdzie koysay si diabelskie twarze i wszdzie znad podogi pokoju wznosiy si struki mgy, podobne nieco do tych, ktre widziaem na sabacie. Na prno jednak czekaem, e w przywidzeniu pojawi si przede mn igrajce dziewczta i wezw zaklinacza do wzicia udziau w ich zabawach, co byoby oznak przybycia demona Wenery. Trzykrotnie przechodzc obok Renaty widziaem, e jest w stanie skrajnego napicia, jej szeroko otwarte oczy byy jakby nieprzytomne i z wysikiem niczym na lasce opieraa si na swojej magicznej rdce. Jednake wiedzc, e czsto potrzebny jest trud wielu godzin, by przycign demona do swojej sfery, nie traciem nadziei i zaczem wygasza usilniejsze zaklinania: Quid tardas[95]? ne morarel obedito praeceptori tuo in nomine Domini Bathat, super Abrac ruens, superveniens. Cito, cito, cito! Veni, veni, veni! W tym czasie cay pokj wypeni niewyrany szum, jakby po liciach wysokich drzew nadciga ku nam wiatr lub deszcz. Byem do gbi przejty oczekiwaniem na co dotychczas niewidzianego i zdumiewajcego, cae moje ciao i wszystkie myli byy napite, gotowe do obrony lub napaci. Lecz w teje chwili, kiedy zwrcony twarz do trjnoga wpatrzony byem w chwiejc si mg, nagle za mn, tam gdzie staa Renata, rozlego si uderzenie tak oguszajce, jakby cay nasz dom si rozpad. Mimo woli krzyknem i odwrciem si i w pierwszej chwili zobaczyem tylko jedno: zgas kaganek, przy ktrym staa Renata. Caym pdem rzuciem si tam z magiczn rdk skierowan do przodu, wiedziaem bowiem, e przez to otworzy si wstp do naszego krgu dla zych duchw, prawdopodobnie byo ju jednak za pno. W teje chwili ujrzaem twarz Renaty i ledwo mogem j pozna, tak bya odmieniona i wykrzywiona, i naley mniema, i jeden lub kilka demonw wykorzystao przerwanie krgu, pojmao j i opanowao. Renata, ktrej przed chwil ledwo starczao si, by sta, nagle z niezwyk energi odepchna mnie i z podniesion rdk rzucia si w stron innych kagankw. Nie miaem ani mocy, ani sposobu, by j zatrzyma, a Renata przy tym oczywicie rk Renaty kierowa ten, ktry si w Renacie ukry kilkoma uderzeniami potuka take pozostae trzy kaganki i dwie woskowe wiece. Znalelimy si w zupenych ciemnociach i wok nas jeli nie byo to zudzenie zmysw rozlego si dzikie wycie, chichot i gwizdy. W tym momencie grocego nam niebezpieczestwa zrozumiaem, e magiczny krg ju nas nie obroni, gdy zosta mimo wszystko przerwany, dlatego te gono i pewnie wymawiajc sowa odprawy: A b i festinanter[96], apage te, recede statim in continentil i przy uyciu caej siy wycignem

Renat z pokoju. Na progu, w popiechu otwierajc drzwi, wyrzekem ostatnie zaklinanie, uwaane za szczeglnie silne: Per ipsum et cum ipso et in ipso. Sdz, e nigdy, w adnej, choby najbardziej zaartej bitwie z czerwonoskrymi nie grozio mi takie niebezpieczestwo jak w tym pokoju, penym wrogich demonw, podobnym do owej klatki ze wciekymi psami i jadowitymi mijami, o ktrej mwia Renata. Prawdopodobnie tylko wielka przytomno umysu ocalia mnie od mierci, gdy mimo wszystko zdyem otworzy drzwi i wyprowadzi Renat z pocztku na wiee powietrze korytarza, a pniej w zasig ksiycowego wiata wlewajcego si do jej pokoju. Twarz Renaty nadal bya jednak straszna i zupenie do siebie niepodobna, wydawao mi si nawet, e oczy jej zrobiy si wiksze, podbrdek bardziej si wysun, skronie zaznaczyy si o wiele silniej ni zwykle. Renata wciekle miotaa si w moich rkach, zerwaa z siebie mitr i lnian sukni i cay czas gosem grubym, niemal mskim, wcale nie swoim, wykrzykiwaa jakie sowa. Kiedy si wsuchaem, pojem, e mwia po acinie, wymawiajc cakiem prawidowo i poszczeglne wykrzykiwane sowa, i cae powizane ze sob zdania, mimo e, jak wspominaem, wcale jzyka tego nie znaa i moe tylko nauczya si kilku sw w czasie naszej wsplnej lektury magicznych ksig. Sens tego, co mwia, by okropny, poniewa Renata obrzucaa przeklestwami i mnie, i sam siebie, i hrabiego Henryka, wygaszaa potworne blunierstwa i grozia mnie i caemu wiatu najwikszymi nieszczciami. Cho nigdy specjalnie nie dowierzaem obronie, jak stanowi mog wite przedmioty, w tej mojej nieszczsnej sytuacji, kiedy oczekiwaem, e lada chwila rzuc si na nas uwolnione z okw diaby z pokoju zaklina, nie pozostawao mi nic innego, jak zacign Renat do malekiego otarza, bdcego w jej pokoju, i tam pokada nadziej w pomocy Boskiej. Renata jednak w przypywie szau nie chciaa przybliy si do krucyfiksu, krzyczc, e go nienawidzi i pogardza nim, podnoszc zacinite pici na obraz Chrystusa, a wreszcie pada na podog, znw w tym ataku konwulsji, ktrego ju dwukrotnie byem wiadkiem. Ani razu jednak nie spdziem tylu godzin przy niej w poczuciu tak beznadziejnej bezsiy, pochylony nad umczon i widzc, jak szarpi jej ciao demony, ktre j opanoway, by moe, z winy mojej pobaliwoci. Obawy, jakie ywiem, po trochu si uspokoiy i poczuem, e jestemy ju poza niebezpieczestwem; rwnie stopniowo i w sposb naturalny miny mczarnie Renaty, poniewa demon, ktry w niej przebywa, po raz ostatni krzykn mi, e jeszcze si z nim spotkamy, i opuci j. Tymczasem my oboje, rozpostarci na pododze przy krucyfiksie, przypominalimy rozbitkw na

morzu, ktrzy dotarszy do jakiej maej skay, wszystko utraciwszy, s pewni, e nastpna fala zmyje ich i ostatecznie pochonie. Renata nie moga mwi i ciche zy toczyy si po jej twarzy, a ja nie znajdowaem sw, by j pocieszy i doda jej otuchy. Tak w milczeniu i nie pic pozostawalimy na pododze a do witu, kiedy to na rkach zaniosem Renat do ka, nie moga bowiem ani chodzi, ani sta, i niezdolna bya sama powzi jak decyzj. Przyznaj, e byy chwile, kiedy zadawaem sobie pytanie, czy wstrzs nie przyprawi jej o utrat rozumu, i tylko dwa lub trzy urywane sowa, ktre sabym gosem wymwia, dowiody mi, e koacze si w niej jej dawna dusza. Kiedy si rozwidnio, musiaem si przede wszystkim zatroszczy o to, by usun lady naszych nocnych praktyk, i nie bez pewnego drenia wszedem do pokoju zaklina. Unosi si tam dym kadzida, leay rozbite skorupki kagankw, lecz nie byo wicej adnych uszkodze i nikt nie przeszkodzi mi w sprztniciu pokoju i starciu z podogi ladw magicznych krgw, tak starannie przeze mnie wyrysowanych. Tak skoczya si podjta przez nas prba magii operatywnej, do ktrej przygotowywalimy si ponad dwa miesice i w ktrej z pocztku ja, a pniej Renata, pokadalimy tak wielkie nadzieje. Po tym dniu Renata znw wpada w czarn rozpacz, z ktrej na czas pewien wydobyy j nasze wsplne prace nad poznaniem magii i wiara w jej sukces; jednake w napad smutku si sw znacznie przewyszy wszystkie dotychczasowe. Poprzednio Renata znajdowaa w sobie wol i ch, by spierajc si ze mn dowodzi, e ma wiele powodw do zmartwienia teraz nie chciaa jednak ani mwi, ani sucha, ani odpowiada. Przez pierwsze dni, chora, nieporuszenie leaa w ku, z twarz obrcon do poduszki, nie mwic ani sowa, nie otwierajc oczu nie drgn jej aden misie. Potem, wci tak samo apatyczna, zacza spdza godziny siedzc na awie, ze wzrokiem utkwionym w kt pokoju, zajta swymi mylami albo niczym nie zajta, nie syszc, kiedy j woano, podobna do drewnianej rzeby jakiego Donatella, tylko niekiedy sabo wzdychajc i w ten sposb dajc oznak ycia. Tak mogaby Renata przesiedzie take noce, gdybym jej nie namwi, by z nastaniem ciemnoci kada si do ka, lecz kilka razy mogem si przekona, e wiksz cz czasu do rana spdza bezsennie, z otwartymi oczyma. W tych dniach bezowocne byy wszelkie moje usiowania, by wzbudzi w Renacie zainteresowanie dla ycia. Nie moga patrze bez wstrtu na ksigi z dziedziny magii, a kiedy napomykaem jej o powtrzeniu naszej magicznej prby, przeczco i z pogard krcia gow. Na moje proby, eby pj do miasta, przej si po ulicach, w milczeniu wzruszaa ramionami. Prbowaem nawet, nie bez ukrytej intencji, porozmawia z ni o hrabi Henryku, o aniele

Madielu, o wszystkim najbardziej dla niej drogim, lecz Renata przewanie sw moich nie syszaa lub w kocu, w odpowiedzi, z bolesn min powtarzaa w kko: Daj mi spokj!" Tylko raz jeden, kiedy szczeglnie natarczywie j prosiem, Renata powiedziaa do mnie: Czy ty nie rozumiesz, e ja chc si zamczy! Na co mi ycie, jeli nie mam i ju nigdy mie nie bd najwaniejszego? Dobrze mi tu siedzie i wspomina dlaczego wic zmuszasz mnie, ebym sza gdzie, gdzie kade doznanie sprawia mi bl?" I po tej dugiej przemowie znw popada w swoje odrtwienie. To ycie pustelnicze, bez ruchu, przy czym Renata prawie nie przyjmowaa pokarmw, szybko sprawio, e oczy jej zapady si jak u martwej i obwiody je czarnawe wiece, twarz postarzaa, a palce stay si przezroczyste niczym ze zmatowiaej miki, tak e z dreniem uprzytomniem sobie, i niechybnie zblia si jej ostatnia godzina. Bole bezustannie drya w duszy Renaty czarn studni, coraz gbiej i gbiej wbijajc opaty, coraz niej i niej opuszczajc swj kube, i nie trudno byo przewidzie w dzie, kiedy uderzenie rydla bdzie musiao przeci ni jej ycia.

ROZDZIA SZSTY O mojej podry do Bonn, do Agrypy z Nettesheimu, i o tym, co mi powiedzia

I
Nieatwo jest zatrzyma wz rozpdzony na drodze; podobnie ja nie mogem od razu zboczy z drogi, ktr w cigu ostatnich miesicy pdzio moje ycie. Po niepowodzeniu naszej magicznej prby, wci jeszcze nie mogem myle o niczym innym, jak o zaklinaniu, krgach magicznych, pentagramach, pentakuach, imionach i charakterach demonw... Uwanie przegldaem raz jeszcze karty przestudiowanych ksig, starajc si znale powd niepowodzenia, lecz przekonywaem si jedynie, e wykonalimy wszystko prawidowo i zgodnie ze wskazaniami nauki. Oczywicie, powaybym si powtrzy przyzywanie take bez pomocy Renaty, gdyby nie powstrzymywaa mnie myl, e do swoich sposobw nie mog wnie nic nowego i w zwizku z tym nie mam prawa spodziewa si czego nowego. W tej mojej niepewnoci, niczym wiato latarni morskiej w biaej mgle nadbrzenej, zacz przebyskiwa pewien zamys, ktry z pocztku od siebie odpdzaem jako niewykonalny i beznadziejny, lecz ktry potem, kiedy marzenie z nim si oswoio, wyda mi si osigalny. Wiedziaem od Jakuba Glocka, e pisarz, ktrego dzieo o magii byo dla mnie najcenniejsz zdobycz wrd caego bogactwa zebranych ksig i dao mi wreszcie ni Ariadny, za ni ta wywioda mnie z labiryntu formu, imion i niezrozumiaych aforyzmw, e doktor Agrypa z Nettesheimu [97] mieszka zaledwie o kilka godzin jazdy od miejsca mego przebywania, w Bonn[98], take nad Renem. I oto zaczem coraz usilniej przemyliwa o tym, e w sprawie rozstrzygnicia moich wtpliwoci mgbym zwrci si do tego czowieka, wprowadzonego we wszystkie tajniki nauk hermetycznych i rzeczywicie znajcego z dowiadczenia, a take dziki kontaktom z innymi uczonymi, wiele takich rzeczy, ktre niestosownie byoby przekazywa drukiem profano vulgo. Wydawao mi si bezczelnoci, by

swoimi osobistymi sprawami zakca prac lub wypoczynek mdrca, lecz w gbi serca nie uwaaem siebie za niegodnego spotkania z nim i nie sdziem, by rozmowa ze mn miaa wyda mu si mieszna i nieciekawa. Jeszcze nie zdecydowany, jak postpi, po rad udaem si do sklepu Glocka, u ktrego ju dawno nie byem i ktry widzc mnie bardzo si ucieszy, poniewa ceni we mnie pokornego suchacza. Tym razem musiaem wytrzyma gadatliwy panegiryk ku czci Bernarda z Treviso, jednego z niewielu, ktrzy znaleli kamie filozofw i dopiero kiedy Glock wyczerpa zasb sw penych zachwytu lub by moe zascho mu w gardle, przystpiem do wyuszczenia swojej sprawy. Ostronie wyjaniem, e moje studia nad magi dobiegaj koca, e jednak wnioski, do ktrych doszedem, bardzo odbiegaj od przyjtych pogldw, i e nim wyo swoje zdanie w jakim dziele, pragnbym przedstawi je do rozwaenia prawdziwemu autorytetowi w tych zagadnieniach; wymieniem przy tym imi Agrypy i wyraziem przypuszczenie, e Glock, ktrego dobroczynna dziaalno znana jest w caych Niemczech, moe udzieli mi w tej sprawie pewnej pomocy. Ku mojemu niemaemu zdziwieniu, Glock nie tylko z prawdziw uwag odnis si do mego pomysu, lecz take wyrazi gotowo dopomoenia mi i zaraz obieca, e wystara si dla mnie o list polecajcy do Agrypy od jego wydawcy, z ktrym sam utrzymywa przyjacielskie stosunki. Obietnic t przyjem za omen bonum i pomylaem, czy to nie sama bogini Fortuna przybraa dzi posta zgrzybiaego sprzedawcy ksiek, by pchn mnie w drog, podobnie jak w pieniach boskiego lepca bogini Minerwa przybieraa posta starego Mentora. Dwa dni pniej Glock dotrzymawszy sowa istotnie przysa mi list, na ktrym widnia adres: Doctissimo ac ornatissimo viro Henrico Cornelio Agrippae comprimis amico Godefridus Hetorpius[99] i wtedy wydao mi si, e wyrzec si swego przedsiwzicia byoby nawet nieprzyzwoicie. Oczywicie niepokoio mnie, e bd musia opuci Renat, jednake przebywajc przy niej nie byem w stanie niczym uly wielkiemu cierpieniu, ktre u korzeni podcio jej ycie. Prbowaem porozmawia z Renat o powzitym przeze mnie zamiarze, lecz ona nie chciaa wnikn w sens moich sw i aosnym ruchem rki. prosia, bym nie mczy jej objanieniami, tak e zacisnwszy zby postanowiem dziaa na wasne ryzyko, wyruszyem, by kupi sobie konia, i wydostaem z kta zakurzon sakw podrn. Kiedy jednak w dniu wyjazdu wczesnym rankiem wszedem do pokoju Renaty, by si z ni poegna, i powiedziaem jej, e mimo wszystko jad w naszej wsplnej sprawie, odpowiedziaa mi tak: Nie moemy mie wsplnej sprawy: ty jeste ywy, a ja martwa. egnaj. Ucaowaem rk Renaty i wyszedem tak, jakbym istotnie wychodzi z

pokoju, w Ktrym stoi trumna i dymi gromnice. Koloni od Bonn dzieli zaledwie kilka godzin konnej jazdy cesarskim gocicem, poniewa jednak nastaa ju pora zimowa i kadej chwili mona si byo spodziewa niegu, droga bya bardzo marna i musiaem podrowa cay dzie, od brzasku do zmierzchu, i nieraz wypoczywa w gospodach wiejskich, w Hochdorfie, Wesselingu, Widdingu, Hrsei i nawet omal nie zanocowaem w niewielkiej odlegoci od miasta. Powiem take, e moje nowe ubranie z ciemnobrzowego sukna, ktre uszyem sobie ju w Kolonii i po raz pierwszy woyem z racji tych odwiedzin u Agrypy, miao teraz opakany wygld i wcale go nie ochroni mj wierny towarzysz paszcz marynarski, ktry dowiadczy burz Oceanu Atlantyckiego. Jednake przez ca drog byem w tak dziarskim nastroju, jakiego dawno nie pamitaem, gdy po kilku miesicach po raz pierwszy opuciwszy Renat, jakbym odnalaz zagubionego samego siebie. Miaem takie wraenie, jak gdybym z ciemnej piwnicy nagle wyszed na wiato dzienne, a moja samotna podr wzdu Renu do Bonn wydawaa mi si bezporedni kontynuacj samotnej podry z Brabantu, niedawne za dni spdzone z Renat byy jakby mczcym snem na ktrej stacji. Nie zapomniaem zreszt o celu mojej podry i bardzo cieszya mnie myl, e zobacz Agryp z Nettesheimu, jednego z najwikszych uczonych i najwietniejszych pisarzy nowych czasw. Ulegajc grze imaginacji, dobrze znanej prawdopodobnie kademu, wyobraaem sobie ze wszystkimi szczegami moje odwiedziny u Agrypy i sowo po sowie powtarzaem w myli to, co mu powiem, i to co usysz w odpowiedzi, przy czym niektre z tych powiedze nie bez trudu ukadaem sobie nawet po acinie. Chciaem wierzy, e pojawi si przed Agryp nie jako niedowiadczony ucze, lecz jako skromny mody uczony, nie pozbawiony wiedzy i dowiadczenia, lecz szukajcy wskazwek i poucze w tych wyszych dziedzinach nauki, ktre nie zostay jeszcze naleycie opracowane i gdzie nie jest wstydem pyta o drog. Wyobraaem sobie, jak Agrypa z pocztku nie bez niedowierzania bdzie sucha moich rozwaa, potem z radosn uwag, wreszcie zdumiony moim rozumem i bogatym zasobem wiadomoci ze zdziwieniem spyta, jak w moim wieku zdyem osign tak rzadk i wielostronn uczono, a ja mu odpowiem, e moim najlepszym kierownikiem byy jego dziea... I niemao innych rozmw nie mniej niedorzecznych, nieprawdopodobnych i po prostu niemoliwych podpowiadaa mi dziecinna prno, ktra nieoczekiwanie wychyna z dna mojej duszy w czasie trudnej drogi przez chodne i bezludne w zimowej porze ziemie arcybiskupstwa. Przeziby i zmczony, lecz nie tracc otuchy, dotarem do bram Bonn w

zupenych ciemnociach, ju po trzecim dzwonieniu z wiey, i nie bez trudu uzyskaem przepustk od nocnych stray, tak e nie mogem by zbyt wybredny w wyborze miejsca na nocleg i chtnie przyjem pokj w pierwszej napotkanej gospodzie, jak pamitam, pod Zot oz". Rankiem dnia nastpnego, tak jak jest to zawsze w zwyczaju w maych gospodach, gospodarz przyszed do mnie, by zapyta, czy mi czego nie trzeba, jeszcze bardziej jednak z ciekawoci, by si wywiedzie, kim jest jego nowy go. Przywitaem go nie bez zadowolenia, poniewa musiaem go wypyta, gdzie waciwie mieszka Agrypa, i przyjemnie mi byo pokaza, e przyjechaem do takiego czowieka. A poniewa gospodarz okaza si starym mieszkacem miasta, to oprcz wiadomoci o ulicy, przy ktrej stoi dom Agrypy, usyszaem take tutejsze gadki o nim. Jake mona nie zna Agrypy? powiedzia do mnie gospodarz. U nas ju od dawna zwrci na niego uwag kady dzieciak i prawd mwic unika gol Mao si o nim mwi dobrego, a zego duo. Opowiadaj, e trudni si czarnoksistwem i zadaje si z Diabem... W kadym razie jak sowa siedzi w swoim gniedzie i niekiedy tygodniami nie pokazuje si na ulicy. e nie jest to czowiek zbyt dobry, mona sdzi ju choby z tego, e dwie swoje ony zamczy, a trzecia dopiero co, miesic jeszcze nie min, z nim si rozwioda. Zreszt prosz, by wasza mio mi wybaczy, jeli to waszej mioci dobry znajomy, wszystko to opowiadam bowiem tylko, bo takie chodz suchy, a mao to ludzie gadaj: nie sposb wszystkich wysucha! Szybko zapewniem, e z Agryp nie czy mnie adna przyja, tylko sprawy pienine, i gospodarz ju uspokojony, jednak gosem przyciszonym, zacz mi opowiada rne bajdy o sawnym gociu ich miasta[100]. Tak wic opowiedzia, e Agrypa ma zawsze kilka domowych demonw, ktre w postaci psw u niego mieszkaj, e Agrypa na tarczy ksiyca czyta o wszystkim, co dzieje si na rnych kracach ziemi i dlatego bez posw zna wszystkie nowiny, e posiadajc tajemnic przemieniania metali, czsto paci monetami, ktre maj wszelki pozr dobrych, ale pniej przemieniaj si w kawaki rogu lub gnoju; e znamienitym ludziom pokazuje w czarodziejskim zwierciadle ca ich przyszo; e za modu suc we Woszech u boku hiszpaskiego generaa Antonio de Leyvy, przy pomocy si magicznych zapewnia swemu przeoonemu powodzenie we wszystkich przedsiwziciach; e pewnego razu widziano Agryp we Fryburgu koczcego wykad publiczny punktualnie o dziesitej rano, to jest w teje samej chwili, kiedy zaczyna inny wykad publiczny wiele mil stamtd, w Pontimussae[101] i mnstwo innych historii rwnie wtpliwych. Suchaem tych bajek z zadowoleniem nie dlatego, ebym w nie wierzy,

lecz dlatego e schlebiao mi pj do domu tak zdumiewajcego czowieka. I kiedy nastaa pora zdaniem moim dogodna do odwiedzin, znw doprowadziem do porzdku odzie, z dumn min wyszedem z gospody i idc ulicami w skrytoci ducha pragnem, by przechodnie dostrzegli, dokd zmierzam. Wspominajc teraz te moje zarozumiae marzenia, nie mog powstrzyma umiechu, gorzkiego i smutnego, poniewa Los, igrajcy z czowiekiem jak kot z mysz, zadrwi sobie ze mnie z wyrafinowanym okruciestwem. Zamiast roli tryumfatora, ktr wyznaczao mi moje zarozumialstwo, Los zmusi mnie do odegrania roli o wiele mniej zaszczytnej; ulicznego rozrabiaki, lekkomylnego bibosza i ucznia, ktremu nauczyciel udziela nagany. Stosujc si do otrzymanych wskazwek do atwo odszukaem dom Agrypy na skraju miasta, przy samym murze, raczej duy, cho tylko dwupitrowy, z licznymi przybudwkami, stary, surowy i zupenie odosobniony od innych domostw. Zastukaem u wejcia, potem nie majc odpowiedzi powtrzyem stukanie i wreszcie pchnwszy drzwi, ktre okazay si nie zamknite, wszedem do obszernej pustej sieni i syszc gosy poszedem dalej, do drugiego pokoju. Tam, przy szerokim stole, wok misy z jak dymic potraw, wesoo gadajc i miejc si siedziao czterech modych ludzi, ktrych wziem za sugi tego domu. Syszc skrzypienie otwieranych drzwi umilkli i odwrcili si ku mnie, a spod stou warczc i szczerzc na mnie zby wyszy dwa lub trzy rasowe psy. Spytaem grzecznie: Czy mog si widzie z doktorem Agryp z Nettesheimu, ktry podobno mieszka w tym domu? W odpowiedzi jeden ze spoywajcych podwieczorek, chopak rosy, o twarzy Wocha i woskim akcencie mowy, krzykn do mnie grubiasko: Jak miecie, panie, bez stukania wchodzi do obcego domu? To nie piwiarnia ani ratusz! Wynocie si, pki nie pokazalimy wam drogi do drzwi! Ten okrzyk by tak dalece zaprzeczeniem wszystkich moich oczekiwa, e podziaa na mnie jak policzek od razu straciem panowanie nad sob i w porywie niepohamowanego gniewu wykrzyknem w odpowiedzi sowa rwnie nierozwane i gwatowne, co w rodzaju: Mylisz si, przyjacielu, mwic, e wszedem bez stukania! Ale w tym domu lokaje ucztuj, zamiast wykonywa swoje obowizki! Id i dowiedz si od swego pana, jak powiniene traktowa gocia, bo mam tu do niego list polecajcy od jego przyjaciela. Sowa moje wywary wielkie wraenie. Jeden z siedzcych zerwa si wciekle klnc i przewrciwszy aw z zacinitymi kuakami ruszy ku mnie,

drugi popdzi mu na pomoc, trzeci, przeciwnie, prbowa powstrzyma swoich towarzyszy, a psy zaczy rzuca si na mnie szczekajc i warczc. Ja, widzc, e nieoczekiwanie zostaem wcignity w haniebn bijatyk, obnayem moj wyprbowan szpad i wymachujc ni cofnem si pod cian, powtarzajc, e na wylot przeszyj kadego, kto zbliy si na odlego pchnicia. Przez kilka minut wszystko dokoa przypominao pokoje krla Ulissesa przed rozpoczciem masakry zalotnikw i atwo mogo si sta, e ze wzgldu na nierwne siy swoje zuchwalstwo przypacibym mierci, przy czym oczywicie nikt nie zainteresowaby si zabjstwem nieznanego podrnego. Na szczcie jednak koniec zwady by bardziej pokojowy, przewayy bowiem gosy modziecw rozsdniejszych, ktrzy przekonywali, e nie mamy adnego powodu do krwawego starcia. Ten spord modych ludzi, ktrego, jak si wkrtce dowiedziaem, zwano Aureliuszem, zmusi nas do rozejcia si, mwic co nastpuje: Panie podrny i wy, moi towarzysze! Nie pozwlcie bogu wojny, Marsowi, tryumfowa w tym domu powiconym bogini mdroci, Minerwie! Pan podrny zawini traktujc nas jako czelad, ale i mymy zawinili przyjmujc szlachetnego czowieka z takim lekcewaeniem i nieuprzejmie. Przeprosimy si nawzajem i trzewo, jak wypada ludziom mylcym, wyjanimy, w czym kryje si to nieporozumienie. Prawd mwic rad byem z takiego obrotu sprawy, ktry wybawi mnie od bezmylnej lecz niebezpiecznej bjki, i rozumiejc, e widz przed sob nie sugi Agrypy, lecz jego uczniw, po raz drugi w grzecznych sowach wyoyem powd mojej wizyty, wymieniem swoje nazwisko, pokazaem list polecajcy i wyjaniem, e umylnie przyjechaem z innego miasta, by porozmawia z Agryp. Aureliusz odpowiedzia mi: Nie wiem, czy uda si wam, panie, zobaczy nauczyciela. Ma zwyczaj pracowa w swoim gabinecie nie wychodzc z niego po kilka dni z rzdu i nikt w domu nie odwaa si go w tym czasie niepokoi, tak e nawet obiad i picie stawia mu si w ssiednim pokoju. Tam take kad mu wszystkie nadesane listy, tak e jeli dacie nam, panie, wasz, doczymy go do tamtych. Po tym owiadczeniu nie pozostawao mi nic innego, jak wrczy Aureliuszowi list Hetorpiusa i poegna si, zadowolony, e tak szczliwie skoczya si moja pierwsza przygoda w domu Agrypy, gdzie zachowaem si niezupenie godnie. Naley jednak mniema, e dzie w zalicza si do nieszczliwych, dies nefasti, gdy i Aureliusz, i ja, pragnlimy obaj zatrze lady niedorzecznej sprzeczki, zapominajc o przysowiu, ktre mwi, e kto

si odgrywa, w dwjnasb przegrywa. Tak wic Aureliusz przekona wszystkich swoich kolegw, by podali mi rk, i kolejno ich przedstawia. Ten mwi wskazujc modzieca, ktrego zwymylaem jest najstarszy z nas, pochodzi z Woch i ma na imi Emanuel; jako urodzony na poudniu jest wybuchowy i nieokiezany; a ten may Hans, jest z nas najmodszy i nie tylko z imienia jest Johannem, lecz take dziki mioci, jak ywi do niego nauczyciel; ten za dzielny chopak, gowa i pici, jakich mao, zwie si Augustyn; wreszcie macie, panie, przed sob Aureliusza, czowieka agodnego, jak to sami widzielicie, i dlatego majcego nadziej jeszcze poazi po ziemi. Nie tylko ucisnem wszystkim rce, lecz na nieszczcie zaproponowaem, bymy na znak tego, e nie pozostao ju midzy nami adne nieporozumienie, wypili razem kwart wina w ktrej knajpie. Uczniowie[102] pgosem naradzili si midzy sob i zgodzili si na moje zaproszenie, po czym ju bez zwoki wszyscy w pitk wyruszylimy z domu Agrypy pod gocinny dach najlepszej w miecie gospody Pod Tustymi Kogutami"[103]. Usadowilimy si w duej i o tej wczesnej porze jeszcze zupenie pustej sali, przy kieliszkach, w ktrych skrzy si radosny scharlachberger[104], przy krgu dobrego poudniowego sera, i szybko zapomnielimy o wrogich spojrzeniach, jakimi jeszcze niedawno nawzajem si obrzucalimy. Wino, ktre wedug sw Horacego Flaccusa, explicuit contractae seria frontis[105], wygadzio zmarszczki na naszych czoach i gosy nasze stay si donone, oywione i wesoe, tak e jaki postronny obserwator mgby nas wzi za zwykych kompanw od kielicha, nie majcych przed sob tajemnic. Na prno jednak staraem si naprowadzi rozmow na wiedz tajemn i na magi, mylc, e uczniowie wielkiego czarnoksinika przy winie bd si chwalili swym szczeglnym obcowaniem z demonami, jednake myli ich byy jak najbardziej dalekie od takich spraw. Zdrowi i weseli gadali o wszystkim w wiecie: o sukcesach luteranizmu, o swoich przygodach miosnych, o zbliajcych si witach w. Katarzyny i w. Andrzeja [106] z ich zabawnymi obrzdami tak e poczuem si znw studentem wrd dawnych koloskich kompanw od kielicha. I tylko mody Hans trzyma si na uboczu, mao pi i podobny by do dziewczyny, ktra powodowana wstydliwoci mwi wsptowarzysze" zamiast pantalony[107]". Kiedy wreszcie zaczem wprost wypytywa o Agryp i jego obecne ycie, z wszystkich ust posypay si skargi, dla mnie cakiem nieoczekiwane. Augustyn wyzna, e przeywaj cikie czasy, e nauczyciela cisn wierzyciele, a nie ma on innych dochodw prcz dochodu ze sprzeday swych dzie. Aureliusz doda, e z powodu tego braku pienidzy Agrypa zmuszony

by wstpi na sub do naszego Arcybiskupa, a ten powierza mu tak niegodne zajcia, jak organizowanie obchodw witecznych i ich dogldanie. Wreszcie Emanuel obrzuci wyzwiskami trzeci on Agrypy, z ktr w dopiero co si rozwid, i mwi, e ta kobieta przyniosa ze sob wszystkie nieszczcia, na wszelkie za sposoby wychwala jego zmar on, JeanneLouise, ktra, jak si zdaje, nie bya mu obojtna. Emanuel zacz mi take opowiada o piknych dniach, jakie wszyscy przeyli w Antwerpii[108], kiedy Agrypa rozkwita cieszc si protekcj teraz ju nieboszczki ksiny Magorzaty Austriackiej, kiedy w ich domu panowao oywienie, kiedy by wesoy, zawsze peen miechu i artw, kiedy nauczyciel, jego ona, dzieci i uczniowie tworzyli jedn zgodn rodzin... Niestety szyprem naszej biesiady by bg Bachus i koniec opowieci nie dotar do przystani, lecz gdzie zaton ulegajc sztormowi nieoczekiwanych artw i drwin Augustyna. Jedno tylko wnioskowa mogem z ca wiarygodnoci: e jeli Agrypa potrafi nawet robi zoto dla innych i innym dostarcza sukcesw, to z tej swojej sztuki sam korzyci nie cign. Jednake po pewnym czasie znw powrcilimy do interesujcych mnie brzegw, gdy moi podchmieleni rozmwcy chcieli si koniecznie ode mnie dowiedzie, w jakiej sprawie przyjechaem do Agrypy. Nie starczao mi siy, by tym niefrasobliwym chopcom powiedzie cho sowo o Renacie, i dlatego odrzekem zwile, e chc prosi o pewne rady w sprawie magii operatywnej. Ku mojemu prawdziwemu zdziwieniu odpowied ta spotkaa si z powszechnym miechem. Mj przyjacielu powiedzia Aureliusz trafilicie jak kul w pot. Przyjdzie si wam, panie, wraca z tym samym bagaem, z jakim przyjechalicie! Czyby Agrypa spytaem do tego stopnia strzeg swej wiedzy w dziedzinie nauk tajemnych i tak niechtnie ni si dzieli? Tu do rozmowy wtrci si Hans, ktry prawie przez cay czas milcza: Jakie to przykre wykrzykn e na nauczyciela zawsze patrz jak na czarnoksinika! Czy doprawdy Agrypa z Nettesheimu, jeden z najwiatlejszych umysw swojej epoki, zawsze bdzie musia paci za pasj lat modzieczych i bd go zna tylko jako autora sabej i nieudanej ksiki O tajemnej filozofii"[109]? Zdumiony, stwierdziem, e ksiki Agrypy o magii w adnym razie nie mog uwaa na nieudan, e prcz tego dopiero co wysza z druku, a wic jak wida, sam autor przypisuje jej jeszcze teraz pewne znaczenie. Czy nie czytalicie, panie odpowiedzia mi Hans z oburzeniem przedmowy do tej ksiki, gdzie nauczyciel to tumaczy? Jego ksika rozesza

si po caej Europie w kopiach penych bdw, z niedorzecznymi uzupenieniami, w rodzaju jej bezsensownej czci czwartej", i nauczyciel wola wydrukowa swj prawdziwy tekst, eby ponosi odpowiedzialno tylko za swoje sowa. Jednake w samej ksice nie ma nic, prcz przedstawienia rnych teorii, ktre nauczyciel studiowa jako filozof. Zapewni nas osobicie, e nigdy, ani razu w yciu, nie przyszo mu do gowy, by zajmowa si takimi gupstwami lub takimi bzdurami, jak przyzywanie demonw! Ledwo Hans wypowiedzia te porywcze sowa, kiedy koledzy zaczli si z niego podmiewa, przypominajc, e jeszcze bardzo niedawno sam wierzy w zaklinania. Hans zmiesza si i poczerwienia i omal ze zami w oczach prosi, by zamilkli, mwic, e by jeszcze wtedy bardzo mody i gupi. Lecz ja, jako osoba postronna, nalegaem, by wyjanili mi, o co chodzi, i Augustyn opowiedzia mi ze miechem, e Hans, ledwo przyby do domu Agrypy, w tajemnicy wynis z jego gabinetu ksig zaklina i grymuarw[110], e chcia nakreli krg i koniecznie wywoa ducha. Najzabawniejsze jest to doda Hans, ktry ju si opanowa e teraz ludzie opowiadaj o tym wydarzeniu. Zapewniaj, jakoby ucze, ktry ukrad ksig, istotnie wzywa demona, ale nie umia go odpdzi. Wtedy demon umierci ucznia. I w tej wanie chwili Agrypa wrci do domu, a nie chcc, by uznano go winnym tej mierci, rozkaza demonowi wej w ciao ucznia i uda si na ludny plac. Tam demon jakoby opuci martwe ciao, ktre przedtem oywi, tak, e byo wielu wiadkw nagej mierci ucznia. Jestem przekonany, e t niedorzeczn bajk wcz z czasem do biografii nauczyciela i bd wierzy w ni bardziej ni w zgodne z prawd opowiadania o jego pracach i nieszczciach! Po czym wszyscy czterej jeszcze kilka minut mwili o demonach i przyzywaniach, lecz przez cay czas w tonie lekcewacym i artobliwym, i nie bez obudy dopytywali si, w jakich dalekich okolicach podniosem z ziemi porzucon z racji jej nieprzydatnoci wiar w magi. Suchajc tych lekkomylnych sw czuem si istotnie jak Luter, ktry przyjecha ze swego deskami zabitego miasteczka do Rzymu, gdzie spodziewa znale si w centrum bogobojnoci, a napotka tylko rozpust i bezbono. Przez ten czas gospodarz Tustych Kogutw" gorliwie wymienia oprnione kwarty na pene, moi rozmwcy pili z niezaspokojonym modzieczym pragnieniem, ja za piem, by zaguszy uczucie wstydu przed samym sob i zapomnie o swojej gupiej sytuacji tak wic nasza wesoa gadanina z wolna przemienia si w nieokiezan wesoo. Nasze jzyki zaczy niewyranie wymawia sowa, zakrcio si nam w gowach i wszystko zaczo si wydawa przyjemne, mie i atwe. Porzucilimy temat

czarnoksinikw i zaklina i przeszlimy do rozmw bardziej odpowiadajcych naszej zdolnoci mylenia. I tak z pocztku wszcz si midzy nami spr o zaletach rnych gatunkw win[111]: woskiego rheinfalu i hiszpaskiego kanaryjskiego, spirskiego gensfssera i wirtemberskiego eilfingera, jak rwnie wielu innych, przy czym uczniowie Agrypy okazali si znawcami nie gorszymi od mnichw. Spr grozi, e przemieni si w bijatyk, gdy Emanuel krzycza, e najlepsze wino pochodzi z Istrii, i grozi, e rozbije czaszk kademu, kto jest innego zdania; wszystkich nas pogodzi jednak Aureliusz, ktry zaproponowa, by zapiewa piosenk: Klingenberg am Main, Wrtzburg am Stein, Bacharach am Rhein, Wachsen die besten Wein! Wiersze, zapewne jako gos Muzy, wszystkich uspokoiy, ale po chwili wszcza si nowa ktnia o to, gdzie s najlepsze kobiety. Emanuel znw wychwala swoje Wochy, a zwaszcza zamtuzy w Wenecji, Augustyn za zapewnia, e nie ma miejsca lepszego od Norymbergi, gdy tam niedawno zamknito klasztor kobiecy, a wszystkie mniszki przeszy do domw publicznych[112]. Zreszt spr toczy si bez przestrzegania jakichkolwiek regu dysputy i skoro tylko wspomniaem, e byem w Rzymie, Emanuel wpad w szalony zachwyt, chwyci mnie w objcia i caowa krzyczc: By we Woszech! Syszycie by we Woszech!" Aby i w tym wypadku uspokoi namitnoci, Aureliusz zaproponowa rozwizanie, e najlepsze kobiety s w Bonn, i e trzeba si o tym natychmiast przekona. Koledzy z okrzykami radoci zgodzili si na argumenty Aureliusza i owiadczyli, e nigdy nie widzieli zrczniejszego quodlibetariusa[113]. piewajc jak weso pie, lecz niezbyt pewnie trzymajc si na nogach, straszc spokojnych przechodniw wyruszylimy pod wodz Aureliusza gdzie na drugi kraniec miasta. Jednake chd zimowego powietrza do szybko mnie otrzewi i kiedy na ktrym zakrcie may Hans da mi znak oczami, natychmiast go zrozumiaem i popieszyem za tym sygnaem. Obmylona wojenna dywersja szczliwie nam si powioda i wkrtce pozostalimy sami na pustej uliczce. Wydao mi si powiedzia Hans e przeduanie pijatyki wcale was, panie, nie ncio, ja za uwaam takie spdzenie czasu za szkodliwe i bezuyteczne. Dlatego, jeli chcecie, odprowadz was do domu? Macie zupen racj odpowiedziaem. Dzikuj wam, panie, i bardzo prosz, bycie rzeczywicie oddali mi t przysug, albowiem wino w tym miecie wydaje mi si dwa razy mocniejsze ni na caym wiecie i bez was nie znajd innej drogi, jak tylko do najbliszego rowu. May Hans rozemia si dobrodusznie i okaza mi wiele serdecznej troski.

Nie tylko odprowadzi mnie do gospody, lecz take pooy do ka, gdzie natychmiast przytoczy mnie mtny sen. Kiedy zbudziem si po kilku godzinach, oczywicie niezupenie wypoczty, z silnym jeszcze blem gowy, lecz ju przytomny, zobaczyem, e Hans mnie nie opuci i przygotowa mi co do picia i kolacj. Jestem medykiem wyjani Hans i nie uwaaem za waciwe opuci chorego w takim stanie, w jakim si, panie, znajdowalicie, cho pamitaem sowa Hipokratesa: Si quis ebrius repente obmutescat... Przypadkiem by to jeden z aforyzmw, ktry od dziecka doskonale pamitaem, mogem wic dokoczy: ...quo tempore crapulae solvi solent vocem edat[114]. Obaj rozemialimy si wspominajc t szkoln prawd i miech ten zbliy nas bardziej ni wszystkie uprzednie rozmowy. Hans mia lat dwadziecia, a moe nawet mniej. By niewysokiego wzrostu i nieadny, jego twarz wydawaa si nieco mieszna z powodu okrgych wybauszonych oczu pod ostro zagitym ukiem brwi, lecz ta moda twarz zdradzaa rozum i bya mia. W rozmowie, ktra si wtedy midzy nami zawizaa, w goowsy chopak da dowd przenikliwoci, duej wiedzy naukowej i nawet znajomoci ycia. I oto, pod wraeniem chwilowego impulsu, ktry kieruje naszymi postpkami czciej ni rka zimnego rozsdku, i by moe take pod wpywem zamroczenia alkoholem, ktre nie cakiem jeszcze mino, opowiedziaem maemu Hansowi to, co zataiem przed jego starszymi kolegami: po co przyjechaem do Agrypy i w ogle co przeyem w cigu ostatnich miesicy, przemilczaem oczywicie tylko imi Renaty i miejsce naszego pobytu. Na moje usprawiedliwienie trzeba zreszt wspomnie, e od dugiego czasu nie miaem monoci porozmawia szczerze z adn istot ludzk i e caa udrka, ktrej dowiadczaem, tkwia w mojej duszy jak jaki ciar, przytaczajcy j i ju od dawna szukajcy ujcia. Hans wysucha mojej dugiej penej pasji spowiedzi z uwag, z jak lekarz sucha wyzna chorego, i po niedugim zastanowieniu odpowiedzia mi tak, mwic jak mentor do kogo modszego: Nie wtpi w prawdziwo adnego z waszych sw, panie. Lecz, jak wida, mao studiowalicie medycyn, a w kadym razie nie znacie nowych i niezwykych odkry poczynionych w tej dziedzinie. Ja za miaem szczcie mie za przewodnika w tej nauce takiego uczonego jak nasz nauczyciel, ktry, cho zaniecha praktyki, pozostaje jednym z najwikszych medykw swego wieku. Wiemy teraz, e istnieje szczeglna choroba, ktrej nie naley uwaa za obkanie, lecz ktra jest go bliska, i moe by okrelana star nazw

melankolia. Choroba ta czciej ni mczyzn poraa kobiety istoty sabsze, jak wskazuje samo sowo mulier, pochodzce wedug Warrona od mollis, delikatny. W stanie melankolii wszystkie odczucia ulegaj zmianie pod presj szczeglnego fluidu, ktry rozchodzi si po caym ciele, tak e chorzy dokonuj postpkw, jakich nie da si wytumaczy adnym celem rozsdnym, i ulegaj nastrojom najbardziej niewytumaczalnym i nader szybko si odmieniajcym. To s weseli, to smutni, to dziarscy, to cakowicie bezwolni i wszystko to bez adnej widocznej przyczyny. Take samo bez potrzeby kami: podaj si nie za tych, kim s, przypisuj sobie samym lub innym zmylone przestpstwa, ale szczeglnie lubi odgrywa rol przeladowanych, ofiar. Kobiety owe szczerze wierz w to, co opowiadaj, i szczerze cierpi z powodu wyimaginowanych nieszcz; wyobraajc sobie, e s opanowane przez demony, naprawd mcz si i rzucaj w konwulsjach, przy czym zmuszaj swoje ciao, by tak si wyginao, jak nie mogyby tego czyni wiadomie, i w ogle swoj imaginacj mog doprowadzi si do mierci. Wanie spord tych nieszczliwych rekrutuj si szeregi tak zwanych czarownic, ktre naleaoby kurowa napitkiem uspokajajcym, lecz przeciw ktrym papiee ogaszaj bulle, a inkwizytorzy wznosz stosy. Mniemam, e i wy, panie, napotkalicie jedn z takich kobiet. Oczywicie opowiedziaa wam bajk o swoim yciu i aden hrabia Henryk nigdy nie istnia; pniej wszystkimi dostpnymi jej rodkami dya do tego, by w waszych oczach pozosta kobiet niezwyk i nieszczliw, o co zreszt w adnym razie nie wolno jej wini, poniewa dziaaa tu jej choroba. Po wysuchaniu tego wykadu przypomniaem Hansowi to, co opowiadaem mu o moim locie na sabat i o przyzywaniu przez nas demona Anaela, lecz Hans tak mi na to odpowiedzia[115]. Pora by ju przesta wierzy w takie babskie bajki jak sabat; zamroczenie zmysw, imaginacja oto, czym jest sabat! Naturalnie bylicie, panie, we wadzy silnego rodka usypiajcego, ktry daa wam wasza znajoma, i zaraz powiem wam skad tego mazida: wchodzi we olej, pietruszka, psianka, wilczy zb, ostrzew, by moe take soki innych rolin, lecz gwnymi skadnikami byy ziele zwane przez Wochw belladonn, prcz tego lulek i troch tebaskiego opium. Mazido sporzdzone w ten sposb, kiedy wetrze si je w ciao, zawsze sprowadza gboki letargiczny sen, w ktrym z niezwyk wyrazistoci ukazuj si obrazy tych rzeczy, o ktrych mylao si zasypiajc. Niektrzy medycy czynili ju prby i zmuszali kobiety, ktre uwaay si za czarownice, by pod ich nadzorem nacieray si czarodziejskim mazidem. No i co? Okazywao si, e te nieszcznice leay wycignite we nie na jednym miejscu, chocia po przebudzeniu z caym przekonaniem opowiaday

niestworzone rzeczy o swoich lotach i plsach. Tak samo nonsensem jest wierzy, jakoby jakie sowa, chaldejskie czy aciskie, ktre niczym nie s lepsze od naszych niemieckich, i jakie linie nazywane charakterami, miay wadz nad siami przyrody i Diabem. Jestem przekonany, e w 'waszej, panie, magicznej prbie przyzywania, nie co innego, jak dym z kadzida uznalicie za postaci demonw i e pierwszy kaganek stuk nie jeden ze zych duchw, lecz ta sama paska pomocnica, oczywicie w przystpie szau. Na wszystkie te rozwaania nie znalazem wtedy repliki, bowiem owego dnia gowa moja bardzo bya zmczona, a take odwykem od uczonych dysput, staem wic przed maym Hansem jak przeciwnik, ktry wypuci z rk szpad, jak zawstydzony ucze, ktrego nauczyciel bije linijk. Sytuacja ta nie przeszkodzia mi jednak przyzna susznoci celnym argumentom Hansa i zaraz powiedziaem mu, e jeli potrafi uzasadni swoje pogldy i wesprze je dostateczn iloci przykadw, uda mu si napisa dzieo bardzo godne uwagi i by moe poyteczne. Powiedziaem take, e ywi niezomn nadziej, i napotkam tak ksig, ktra rozsawi imi mego modego przyjaciela Johanna Weyera. Reszt wieczoru spdzilimy na rozmowie ju mniej powanej, lecz wielce przyjemnej, gdy we wszystkich dziedzinach, jakie poruszalimy, przejawiaa si wrodzona mdro Hansa, jego bystro i ponad wiek oczytanie. Dla mnie rozmowa ta miaa niebagatelne znaczenie, poniewa wywioda mnie z krgu myli, w ktrym si obracaem, i przypomniaa mi, jak miesznym jest przypisywa los czowieka tajemnej woli si infernalnych. egnajc si ze mn Ha n s usilnie radzi mi, bym nazajutrz przyszed do nich do domu, gdy wypadaa niedziela i mona si byo spodziewa e Agrypa opuci swj gabinet. Zgodziem si take, e nieprzyzwoicie bdzie, jeli zostawiwszy list polecajcy, nie pojawi si u niego w domu, jednake po tym wszystkim, co syszaem od uczniw Agrypy, ze spotkania z nim nie mogem ju oczekiwa niczego dla siebie wanego. T drug noc w Bonn spdziem ju na wcale nie tak wiosennych marzeniach, jak pierwsz, i wszystkie ponne kwiaty mej nadziei opuciy gwki ku ziemi, jakby pod wpywem posuchy.

II
Jednake nazajutrz, po mszy, znw zastukaem do drzwi Agrypy i tym razem Emanuel, Augustyn i Aureliusz przywitali mnie jak dobrego przyjaciela i tylko dobrodusznie wypominali mi, e w przeddzie nie po koleesku opuciem ich w biedzie". Wczoraj w domu Agrypy czekay mnie kije i psie zby, dzi za poklepywano mnie po ramieniu, nazywano artobliwie amicissime" i mogem si na wasne oczy przekona, e nie ma lepszej swatki ni Bachus. Nie wiem, czy to dlatego, e Aureliusz i jego towarzysze istotnie poczuli do mnie sympati, czy te dlatego, e chcieli zatrze wraenie przyjcia, jakie mi wczoraj zgotowali, lub wreszcie po prostu radzi byli nowemu czowiekowi, bo nudzili si w odosobnieniu, lecz powicili mi cay w dzie i jeden przez drugiego starali si dostarczy mi rozrywek. Aureliusz zabra si do pokazywania mi domu i obeszlimy dwanacie lub pitnacie pokojw, z ktrych sporo byo niezamieszkanych i wcale nie umeblowanych. W innych sprzty byy najrnorodniejsze, od przedmiotw wykwintnych, chocia zniszczonych, do zupenie tanich, kupionych z potrzeby i rozstawionych jak popado, bez adnego smaku. W pokojach, ktre niedawno zajmowaa trzecia ona Agrypy, wszystko pozostawao w najwikszym nieadzie, zupenie jakby mieszkanie dopiero co rozgrabili niemieccy lancknechci, jednak pokoje najlepiej nawet posprztane przypominay raczej sklep stolarza ni dom filozofa. Aureliusz pozna mnie rwnie ze wszystkimi mieszkacami domu, a przede wszystkim z dwoma synami Agrypy, Henrykiem i Janem[116], dziesicioletnimi chopcami, ktrzy nie sprawiali na mnie wraenia ani mdrych, ani dobrze wychowanych, dwaj inni synowie Agrypy byli wtedy nieobecni. Dziemi zajmowaa si stara suca Maria, dobroduszna i prostacka, ktra przez ostatnich pitnacie lat nie opuszczaa Agrypy, lecz, jak si zdaje, nie potrafia dwch zda skleci. Druga suca, Magorzata, bya tylko troch modsza, lecz za to tylko troch mdrzejsza, za suga zwany Anteuszem, chopak rosy, sprawia wraenie zupenego idioty. Tak wic atwo mona si byo domyli, e ycie w tym domu byo niewesoe, i po uczniach za jego najbardziej ruchliwych mieszkacw musiaem uzna sze lub siedem psw, duych,

rasowych, o dwicznych imionach: Taro, Cicconius, Balassa, Muza, ktre z godnoci chodziy po pokojach jakby po swoich wociach rodowych. Aureliusz, ktry teraz nie opuszcza okazji, by mnie przekona, e Agrypa nie zajmuje si czarnoksistwem, powiedzia mi o tych psach: Nauczyciel tak kocha psy, e nawet w nocy si z nimi nie rozstaje i pi z nim w ku. Na mier jednego z jego ulubionych psw, Filiolusa, przyjaciele Agrypy napisali nawet kilka aciskich epitafiw wierszem[117]. A midzy ludem kr z tego powodu bzdurne pogoski, jakoby Agrypa w postaci psw trzyma u siebie domowe demony. Tak samo, pokazujc mi pokj przylegy do gabinetu Agrypy, gdzie stawiano mu jado i kadziono nowe listy, Aureliusz powiedzia do mnie: Poczta cesarska ma z nauczyciela niezgorszy dochd, poniewa codziennie przychodzi do niego kilka listw. Koresponduje z Erazmem i wieloma gowami koronowanymi, i z arcybiskupami, i nawet z samym papieem, nie mwic o zwykych uczonych i niezliczonych wielbicielach. Od nich dowiaduje si nowin ze wszystkich krajw Europy, a ludzie zabobonni wyobraaj sobie, e otrzymuje je sposobami czarnoksiskimi[118]. Po obejrzeniu domu i spoyciu posilnego, cho do skromnego obiadu, nowi przyjaciele zabrali mnie na przechadzk po ulicach miasta, przy czym bardzo szybko obeszlimy je cae, gdy Bonn jest bardzo niewielkie, i nawet wychodzilimy za bram, skd roztacza si pikny widok na Siedmiogrze. Z upodobaniem przyjrzaem si take kocioom Bonn, a zwaszcza Katedrze o piciu wieycach istotnie jednej z najpikniejszych budowli naszej starodawnej architektury. Ulice byy tego dnia po witecznemu pene ludzi i przyjemnie byo z wolna kroczy wrd tumu, wystrojonego w barwne suknie, mruga porozumiewawczo do nieznajomych dziewczt i przyglda si modym ludziom w zimowych paszczach i kapeluszach z pirami. Augustyn zdy ju pozna z imienia cae miasto i niemal o kadym przechodniu i o kadej kobiecie zdy szepn nam na ucho weso dykteryjk przypominajc Facetiae[119] Poggio i pobudzajc nas do miechu. Okoo godziny pitej wrcilimy do domu i Aureliusz dowiadujc si, e Agrypa wci jeszcze nie otwiera drzwi gabinetu, zaproponowa, aby zagra w szachy. Pozostawiem szachownic Aureliuszowi i Emanuelowi, a sam chciaem z Augustynem trzyma zakad o to, czy wygra ten, czy tamten. Z dziecinnego pokoju przyszli popatrzy na gr chopcy, a z nimi Maria, ktra uwaaa si za czonka rodziny. Wszyscy stalimy wok stou, przy ktrym siedzieli gracze, a dwa psy ulokoway si tu obok i z nie mniejsz uwag ledziy przesuwanie si pionkw i koni. I nikt patrzc na szachistw, pochonitych swoimi ruchami, na tych, ktrzy ich obserwowali i trzymali

zakad, na dwch malcw sscych palce i na star poczciw niani nikt by nie pomyla, e ta idylliczna scena rodzinna, godna pira Sannazaro[120], rozgrywa si w domu wielkiego czarnoksinika Agrypy, ktry, zgodnie z tym, co mwiono, ciga ksiyc z nieba i wyprowadza z mogi ciaa umarych. Stawiaem na Emanuela, liczc na jego pomysowo, lecz Aureliusz okaza si o wiele zrczniejszy w sztuce Damiana[121] i, dziaajc powoli, z rozwag, bardzo pewnie atakowa swego przeciwnika. Nie umiejc zachowa w grze zimnej krwi, Emanuel zoci si i za nic nie chcia uzna si za pokonanego, lecz prawdopodobnie nie uniknby mata, gdyby nagle z pokoju Agrypy nie rozleg si dwik dzwoneczka wzywajcy do niego. Wszyscy znajdujcy si w naszym pokoju poruszyli si: chopcy z lkiem czmychnli za drzwi, za chopcami pobiega Maria, Hans syszc wezwanie rzuci si na gr, Emanuel korzystajc z oglnego zamieszania, jakby pod wpywem chwilowego porywu, zmiesza figury na szachownicy i nikt si nie dowiedzia, jak miaa skoczy si ta partia. Po paru minutach Hans wrci od nauczyciela i oznajmi, e Agrypa czyta mj list i gotw jest natychmiast mnie przyj i e rwnoczenie wzywa do siebie wszystkich uczniw. Tak wic spenio si moje najgortsze marzenie i zrealizowa cel, dla ktrego przybyem do Bonn, lecz kiedy wskimi schodami wchodziem na pitro, gdzie by gabinet Agrypy, kierowaa mn nie nadzieja, e uzyskam rozstrzygnicie trapicych mnie wtpliwoci, lecz tylko ciekawo podrnika ogldajcego to, co w danym miecie jest osobliwego. Uczniowie, okazujc mi przyjacielsk yczliwo, jeden przez drugiego radzili, jak mam si zachowa w obliczu Agrypy, to przypominajc, ebym mwi goniej, bo ma nieco przytpiony such[122], to uprzedzajc, e nauczyciel nie cierpi mnichw, to zalecajc, bym nauczyciela koniecznie nazywa magister doctissime" i temu podobne. Przed samymi drzwiami do pokoju Agrypy trzeba si byo raz jeszcze zatrzyma, Hans znw pobieg naprzd i dopiero potem drzwi si wreszcie otwary i wszedem do sanktuarium. Gabinet Agrypy na pierwszy rzut oka przypomina raczej muzeum lub bibliotek klasztorn tak by zapchany szafami z ksikami i teczkami, pulpitami na ksiki, a take wypchanymi zwierztami i rnymi przyborami fizycznymi i instrumentami, nawet na awach i na pododze rozrzucone byy rkopisy, rysunki i wszelkiego rodzaju papiery. Tu i wdzie leay pokady kurzu, pachniao stchlizn, lecz soce przenikajc przez wskie gotyckie okno pokoju, owietlao go do mile i jasno. Przy szerokim stole, take zawalonym foliantami i zeszytami, sam jakby zakopany w papierach, w wysokim fotelu siedzia czowiek niewielkiego wzrostu, jeszcze nie stary,

chudy i wygolony, w malinowej czapeczce na siwych wosach i w szerokim paszczu obramowanym futrem. Poznaem Agryp, by bowiem bardzo podobny do swojej podobizny zamieszczonej na okadce ksiki De Occulta Phiiosophia"; tylko wyraz twarzy wyda mi si nieco inny; na podobinie jest dobroduszny i szczery, tymczasem w wyrazie twarzy Agrypy byo jakie lekcewaenie lub wstrt, by moe dlatego, e jego wargi jako starczo obwisy, a znuone powieki na wp przesaniay spojrzenie ywych i bystrych oczu. U ng Agrypy, zoywszy mu pysk na kolanach, siedzia jego ulubiony czarny pies, nieduy, kudaty, o zdumiewajco mdrych, jakby ludzkich oczach, ktrego, jak si pniej dowiedziaem, nazywano Monseigneur". Wchodzc zoyem ukon i zatrzymaem si na progu, lecz Agrypa przywita mnie pochyleniem gowy i jak monarcha przywyky udziela audiencji[123] powiedzia: Witam was, przyjezdny panie! Pisze mi o was przyjaciel mj Hetorpius. Na stare lata niewielu pozostao mi przyjaci, bardzo niewielu, lecz za to kade ich sowo jest dla mnie rozkazem. Siadajcie, panie, i bdcie w domu tym przyjacielem, chocia przywielicie mi niedobre nowiny. Ostatnie sowa nieco mnie strapiy i zajmujc wrd uczniw miejsce przy stole nie wiedziaem, co powiedzie, lecz Agrypa znw zacz mwi. Wzi ze stou przywieziony przeze mnie list polecajcy, wygosi, nie bez krasomwstwa, cae przemwienie, ktre widocznie przeznacza tylko dla mnie, bowiem dla jego uczniw nie zawierao ono nic nowego. Hetorpius prezentujc was, panie powiedzia rwnoczenie pisze mi, e nie decyduje si drukowa mojego Listu apologetycznego do Senatu w Kolonii"[124] i e w ogle adna drukarnia w Kolonii nie przyjmie go pod swoje prasy! Poznaj w tym zwyk bro moich wrogw, bowiem przez cae ycie przeladoway mnie ich intrygi! W Antwerpii tamtejsi uczeni osignli to, e jako medykowi zabroniono mi praktyki, mimo e leczyem ludzi w czasie zarazy, kiedy wszyscy lekarze miejscy pouciekali. W Kolonii nie pozwolono mi wygasza wykadw, chocia w Dole, w Turynie i w Pawii wicej miaem suchaczw ni wszyscy inni magistrowie! Cesarz, ktrego byem historiografem, nie uwaa za potrzebne paci mi pensji, a w Brukseli wierzyciele wtrcili mnie do wizienia za dugi! Wreszcie, ledwo sprbowaem drukowa swoje dziea, spady na mnie jeszcze gorsze ciosy: w Paryu z wyroku Sorbony ksig moj spalono, a w Niemczech, lekcewac dany mi przywilej, jej drukowaniu sprzeciwi si sam inkwizytor. Przeciw moim dzieom krzycz doktorzy, licencjaci, nauczyciele, bakaarze, retorycy wszelkiego rodzaju i cay niezliczony tum prniakw w sutannach, kapuzach, opoczach, bosonogich i w sandaach, czarnych, biaych, szarych, wszelkich

maci: jednym sowem wszyscy twrcy sylogizmw i najemni sofici, ktrych oczy olepia prawda, jak oczy sw olepia wiato. Nie lkam si jednak napaci, potrafi si obroni i przeciw jawnym oskareniom i przeciw skrytym oszczerstwom. Teraz nie zezwalaj mi oni wydrukowa listu, utrzymanego w do powcigliwym tonie. No c, napisz inny, ju bezlitosny, zaprawi go octem i gorczyc, a mniej dam oleju, i wydrukuj go w innym miecie, choby w Londynie, choby w Konstantynopolu! Wygaszajc te grone diatryby w mojej obecnoci, Agrypa prawdopodobnie mia nadziej, e za moim porednictwem stan si one znane w rnych krgach osb, uwaa mnie bowiem za przyjaciela Hetorpiusa. Widzc, e musz co odpowiedzie, powiedziaem ogldnie, e nie podejmuj si by sdzi w sporze Agrypy z klerem, ani tym bardziej z Jego Cesarsk Moci, lecz, e wszystkie te przeladowania, o ktrych Agrypa mwi, oczywicie przynosz mu zaszczyt, poniewa na czowieka bez znaczenia ani inkwizycja, ani teolodzy, ani uczeni by nie napadali. Korzystajc z chwilowego milczenia Aureliusz przypomnia nauczycielowi, e przyjechaem w okrelonym celu, e chc go prosi o rad. Agrypa, zupenie jakby nagle przypomnia sobie o mnie, odwrci si w moj stron i z gniewem rzuciwszy na st list Hetorpiusa zapyta: Czego, mody przyjacielu, chcecie ode mnie? Czym moe wam pomc Agrypa, ktrego, jak widzicie, szczuj niczym sfora psw lisa? Popieszyem odpowiedzie, e czuj si jak Marsjasz wypytywany przez Apollina i e usprawiedliwienia mojej miaoci doszukuj si tylko w sawie Agrypy, rozbrzmiewajcej w caej Europie, bowiem o wyjanienie pyta, na ktre w ksikach nie mona znale odpowiedzi, w caych Niemczech odwoa si mona tylko do jego gbokiej wiedzy, do jego rozumu, do jego dowiadczenia. Dalej opowiedziaem, e pewne okolicznoci mego ycia osobistego skoniy mnie do zajcia si magi operatywn, e pord wszystkich ksiek, napisanych w tej materii, niepodobna byo, bym nie wyrni dzie Agrypy, e po gruntownym przestudiowaniu wszystkiego, co wyoy w swojej pracy, znajduj jeszcze mnstwo ciemnych punktw i o ich wyjanienie chc prosi samego autora. Agrypa po wysuchaniu mnie zaspi si i powiedzia ze zniecierpliwieniem: Zapewne nie czytalicie, panie, nazbyt uwanie mojej ksiki lub nie zrozumielicie jej, w przeciwnym razie nie zwracalibycie si do mnie z takimi pytaniami. W przedmowie powiedziane jest jasno i stanowczo, e mag nie powinien by zabobonny, nie powinien wierzy w demony, ani te by intrygantem, lecz winien by mdrcem, kapanem, prorokiem. Za prawdziwego maga uwaam Sybill, w czasach pogaskich przepowiadajc przyjcie

Chrystusa, i tych trzech krlw, ktrzy dowiedziawszy si z cudownych tajemnic wszechwiata o narodzinach Zbawiciela, popieszyli z darami do kolebki-obu. Wy, panie, podobnie jak wikszo ludzi, najwidoczniej doszukujecie si w magii nie tajemnej wiedzy o przyrodzie, lecz rnych zrcznych rodkw, by szkodzi blinim, by osiga bogactwo, by wywiadywa si o dzie jutrzejszy: po takie jednak wiadomoci trzeba si uda do kuglarzy i szarlatanw, a nie do filozofa. Moja ksiga O tajemnej filozofii" napisana zostaa przeze mnie w latach modzieczych i daleka jest od doskonaoci, stanowi jednak tylko przegld wszystkiego, co powiedziano o magii, by dociekliwy umys mg przeledzi wszystkie gazie tej nauki, lecz nigdy nikogo nie zachcaem do zapuszczania si w mroczne i nie zasugujce na pochwa magiczne prby goecji! Widzc, e Agrypa uchyla si od wyranej odpowiedzi, postanowiem mimo wszystko zmusi go do tego, choby przy pomocy heroicznych sposobw, i dlatego powiedziaem tak: Czemu, nauczycielu, przestudiowawszy uwanie dziedziny magii i znajdujc w niej same bdy, nie postaralicie si odwie innych od bezpodnego zajmowania si t nauk, lecz wrcz przeciwnie popieszylicie wydrukowa swoje dzieo, ktre sami uwaacie za niedoskonae? By moe zostao ono nawet napisane w latach modzieczych, lecz nie zapominajcie, e doczylicie do niego dwie przedmowy, napisane cakiem niedawno, w ktrych mwicie o magii z wielkim szacunkiem i niczym nie zdradzajc swego pogardliwego do niej stosunku. Czy nie stwarzacie przez to wielkiej pokusy dla dnych wiedzy czytelnikw i czy nie mam racji przypominajc wam, panie, sowa Ewangelii, e lepiej byoby, by owemu czowiekowi, ktry skusi jednego z maluczkich, zawieszono u szyi kamie myski i utopiono go w otchani morskiej? Kiedy to mwiem, Aureliusz dawa mi oczami znaki, bym zamilk, lecz nie przywykem, by sobie ze mnie drwiono, i spokojnie wypowiedziaem wszystko do koca. Take Agrypa by do ywego dotknity moimi sowami, jego wygld nagle si odmieni, zgasa bowiem jakby jego pewno siebie i wynioso, i z rozdranieniem powiedzia do mnie: eby drukowa moje dzieo, miaem wakie powody, o ktrych wy, modziecze, nie macie prawdopodobnie pojcia. Tumaczy je wam teraz byoby cakiem niestosowne, nie mwic ju o tym, e specjalna przysiga zabrania mi porusza pewne zagadnienia w obecnoci niewtajemniczonych. Surowo odpowiedzi moga jedynie wzmc moj natarczywo, tak wic ja, ktry nie baem si zadawa pyta przewodniczcemu sabatu, oczywicie nie cofnem si przed Agryp z Nettesheimu. Nie dajc mu spokoju

natychmiast rzuciem nowe pytanie, przy czym mnie samemu wydao si, e gos mj, wyrany, zastuka jak dwie koci do gry skaczce po stole przy decydujcej stawce: Magister doctissime! Nie mam przecie adnych pretensji, bycie odkryli mi swoje najwitsze tajemnice! Lecz bdc jednym z tych, ktrych skusia wasza ksiga, tylko skromnie prosz, bycie mi odpowiedzieli, co to jest magia: prawda czy omam, nauka czy nie? Agrypa podnis na mnie oczy, ale ja nie opuciem swoich, nasze spojrzenia sprzgy si i miaem takie uczucie, jakbymy trzymajc si za rce stali nad przepaci. Przez moment wierzyem wtedy, e Agrypa zaraz powie mi co niezwykego i natchnionego, ale po chwili znw w wysokim fotelu siedzia przede mn niemody uczony w szerokim paszczu i malinowej czapeczce, ktry, hamujc oburzenie, na moje zuchwae dania odpowiedzia gosem niezadowolonym, lecz surowym i spokojnym: S dwa rodzaje nauki, modziecze. Jedna to ta, ktr w naszych czasach praktykuje si na uniwersytetach, ktra wszystkie przedmioty rozpatruje oddzielnie, rozrywajc jednolity kwiat wszechwiata na czci, na korze, odyg, licie, patki, i ktra zamiast wiedzy daje sylogizmy i komentarze. W mojej ksice De incertitudine et vanitate scientiarum[125], ktra kosztowaa mnie wiele lat pracy, lecz przyniosa mi tylko drwiny i oskarenie o herezj, wyjaniem szczegowo, co nazywam pseudonauk. Jej adepci, pseudofilozofowie, uczynili z gramatyki i retoryki narzdzie dla swoich faszywych wnioskw, poezj przemienili w dziecinne zmylenia, na arytmetyce oparli czcze domysy, jak rwnie muzyk, ktra zamiast umacnia deprawuje i osabia, zamienili polityk w sztuk oszukiwania, a teologi posuguj si jako aren dla logomachii, dla walki sownej bez jakiejkolwiek treci! Ci pseudofilozofowie wypaczyli take magi, ktr staroytni uwaali za szczyt wiedzy ludzkiej, tak e za naszych dni magia naturalna to nic wicej jak recepty trucizn, napitkw nasennych, fajerwerkw i temu podobnych, a magia ceremonialna to tylko rady, jak nawiza kontakt z niszymi mocami wiata duchw, lub jak si nimi posugiwa po zbjecku i znienacka. Tak samo jak nie przestan podawa w wtpliwo i wymiewa faszywej nauki, tak samo zawsze bd odrzuca faszyw magi. Jednake w czowieku nie ma nic szlachetniejszego jak jego myl i najpikniejszym celem ycia jest si myli wznosi si do percepcji istoty rzeczy i samego Boga. Trzeba tylko pamita, e wszystko w wiecie zmierza do jednego, wszystko obraca si wok jednego punktu i przez to wszystko zwizane jest jedno z drugim, wszystko pozostaje midzy sob w okrelonych stosunkach: gwiazdy, anioowie, ludzie, zwierzta i trawy! Jedna dusza porusza i soce w jego biegu wok ziemi, i

ducha niebiaskiego, posusznego rozkazom Boym, i miotajcego si czowieka, i zwyky kamie, ktry stoczy si z gry tylko dusza ta przejawia si w rnych rzeczach w rnym stopniu natenia. Nauka, ktra rozpatruje i bada te stosunki we wszechwiecie, ktra ustala zwizek wszystkich rzeczy i drogi, ktrymi wzajemnie na siebie oddziaywuj, to wanie jest magia, prawdziwa magia staroytnych. Stawia sobie ona za zadanie podporzdkowa lepe ycie wasnej duszy, a w miar monoci take innych dusz, boskiemu planowi Stwrcy wiata, i na to, by osign owo wzniose ycie, da czystej wiary i silnej woli poniewa w wiecie naszym nie ma siy potniejszej ni wola, ktra zdolna jest dokonywa i tego, co niemoliwe, i cudw! Prawdziwa magia to nauka nauk, cakowite ucielenienie najdoskonalszej filozofii, wyjanienie wszystkich tajemnic, uzyskane poprzez wyznania wtajemniczonych z rnych epok, rnych krajw i rnych narodw. O tej magii, mj mody przyjacielu, jak si zdaje, nic do tej pory nie wiedzielicie, tak wic na zakoczenie naszej rozmowy ycz wam, bycie zawrcili od wrenia i czarnoksistwa do prawdziwego rda wiedzy. Po tej dwuznacznej przemowie nie pozostao mi nic innego do zrobienia, jak wsta, raz jeszcze przeprosi za to, e go niepokoiem, i poegna si. Rzuciem ostatnie spojrzenie na Agryp, na jego uczniw, z wyrazem zachwytu toczcych si wok jego fotela, i wyszedem z pokoju mylc, e opuszczam to grono na zawsze, wcale nie podejrzewajc, e przyjdzie mi jeszcze spotka wielkiego czarnoksinika i to w jake dziwnych okolicznociach! Na podecie schodw dogonili mnie Hans i Aureliusz, ktrzy zapewne chcieli zatrze niemie wraenie audiencji, na wszelkie sposoby starali si bowiem wytumaczy surowo Agrypy powoujc si na to, e by bardzo rozstrojony listem Hetorpiusa. W krtkiej rozmowie, jaka si tu midzy nami wywizaa, Aureliusz powiedzia: Nie spodziewaem si, e nauczyciel w skrytoci ducha jeszcze wierzy w magi! A Hans z modziecz zarozumiaoci doda: Jest czowiekiem wielkim i uczonym, ale naley do innego pokolenia ni my. I Hans, i Aureliusz usilnie prosili, bym dzie jeszcze pozosta w Bonn, zapewniajc, e jutro nauczyciel odniesie si do mnie yczliwiej, lecz ja stanowczo odmwiem nie chciaem ponownie niepokoi Agrypy, zwaszcza e utraciem wszelk nadziej na jego pomoc w swojej sprawie. Podzikowaem wic obu modziecom za poparcie, jakie mi okazali, a Hans przyjacielsko odprowadzi mnie do drzwi i rozstajc si przyrzeklimy sobie

nawzajem do siebie pisywa. Nastpnego ranka wyjechaem z powrotem na pnoc. Na pola spad nieg i byo do zimno, lecz droga znacznie si poprawia i jecha byo o wiele lej ni przed trzema dniami. Ko rczo bieg po mikkim biaym dywanie przykrywajcym przemarznit tward ziemi. Kiedy pniej dokadnie rozwayem moj wizyt u Agrypy i z uwag przemylaem wszystko, co mwi, przyszedem do wniosku, e nie naley wierzy w kade wypowiedziane przez niego sowo. W cigu owych krtkich chwil, gdy przyjezdny nieznajomy, staem przed Agryp, nie mia powodu, by otwiera sw dusz i szczerze wypowiada najskrytsze myli w przedmiocie tak wakim jak magia. Wygldao na to, e nie wypowiada ich take przed swoimi uczniami, tak e w ich sceptycznych sowach by moe znajdowa swe odbicie nie ostateczny pogld filozofa, lecz osamotnienie, na ktre skazani s zawsze wielcy ludzie, zmuszeni kry si nawet przed najbliszymi. Teraz, po drugim spotkaniu z Agryp, nie wtpi nawet, e wierzy w magi o wiele silniej, ni chcia to okaza, i e by moe wanie goecji powicone byy godziny jego samotnych zaj. Jednake w czasie drogi powrotnej z Bonn wszystkie te myli jeszcze nie przychodziy mi do gowy. Przeciwnie, wydawao mi si wtedy, e surowe sowa Agrypy i trzewe domysy Hansa jak wiey wiatr rozwiay ow mg tajemniczoci i czarodziejskoci, w ktrej bdziem przez ostatnie trzy miesice. Z prawdziwym zdumieniem zadawaem sobie pytanie, jak mogem przez wier roku nie wychodzi z krgu demonw i diabw ja, przyzwyczajony do jasnego i realnego wiata lin okrtowych i przemieszczajcych si wojsk. Z rwnym zdumieniem szukaem odpowiedzi, dlaczego ja, ju nieraz przedtem leczcy rany zadane strza skrzydlatego boka, okazaem si przywizany tak mocnymi wizami do kibici kobiety, ktra odpacaa mi tylko lekcewaeniem lub askaw oziboci. Rozpatrujc nie bez rumieca wstydu ycie moje z Renat, uwaaem teraz swoje zachowanie za gupie i oburzaem si na siebie, e tak niewolniczo posuszny byem dziwactwom damy, o ktrej nawet dobrze nie wiedziaem, kim jest i czy ma prawo do Szacunku. Tu przypomniaa mi si przysiga, ktr sam sobie zoyem w Dsseldorfie i o ktrej w cigu ostatnich tygodni wcale nie mylaem: e nie bd pozostawa w pobliu Renaty duej ni trzy miesice, duej ni czas, w jakim wydam trzeci cz zebranych przeze mnie pienidzy. Trzy miesice od owego ranka upyny ju sze dni temu, a przeznaczona suma pienidzy prawie caa bya wydana. Bod wpywem tych rozmyla bysna mi myl, by wcale nie wraca do Kolonii, lecz zawrci konia i jecha na poudnie do

Bonn, w kierunku ojczystego Losheimu, a Renat pozostawi jej samotnemu losowi. Jednake na to, by tak postpi, nie starczyo mi odwagi, przede wszystkim dlatego, e drczya mnie tsknota za Renat, a take honor nie pozwala mi na tak zdrad. Wtedy powiedziaem sobie, e kiedy przyjad do domu, otwarcie z Renat pomwi i powiem jej szczerze, e jej poszukiwania hrabiego Henryka to szalestwo, przypomn jej, e pokochaem j namitnie i caym sercem, i zaproponuj, by zostaa moj on. Jeli moe przed Bogiem i ludmi przysic mi, e bdzie wiern i oddan on, udamy si oboje do Losheimu i kiedy otrzymamy bogosawiestwo moich rodzicw, pojedziemy, by y za Oceanem, w Nowej Hiszpanii, gdzie caa przeszo Renaty pjdzie w zapomnienie niczym przedranny sen. Ukoysany tymi marzeniami o spokojnym szczciu czuem si lekki i swobodny; pgosem nuciem weso hiszpask piosenk A Mingo Revulgo, Mingo" i wci popdzaem konia, tak, e jeszcze za dnia pojawiy si przede mn mury Kolonii, czerniejce nad biaym niegiem.

ROZDZIA SIDMY O tym, jak spotkaem si z hrabi Henrykiem i dlaczego wyzwaem go na pojedynek

Kiedy zmczony, lecz szczliwy dojechaem do naszego domu, koataniem do wrt wywoaem Luiz, wrczyem jej cugle mego konia i spytaem: Jak tam pani Renata? Ku memu zdziwieniu Luiza odrzeka: Zdaje si, e czuje si lepiej, panie Ruprechcie. Kiedy was, panie, nie byo, caymi dniami biegaa po miecie, a wczoraj wrcia dopiero pnym wieczorem. W sowach Luizy oczywicie ukryte byo ostrze, ju od dawna bowiem odnosia si do Renaty nieprzychylnie i uderzenie nie chybio celu. Jake to powiedziaem sobie Renata, ktra w mojej obecnoci udaje, e niczym sparaliowana nie moe wsta z ka, Renata, ktra caymi tygodniami nie chce przestpi progu swego pokoju, zupenie jakby czynic lub wyrzeka si tego, ledwo pozostaa sama, w zimie a do nocy biega po ulicach! Czy po tym mona nie wierzy przypuszczeniom Hansa Weyera, e caa ta choroba to tylko imaginacja, e wszystkie cierpienia Renaty to tylko rola odgrywana jak w teatrze!" Oburzony, niemal w gniewie, wbiegem schodami na pitro, lecz tam na podecie, oparta o porcz, czekaa na mnie Renata, przy czym twarz jej bya blada i zdradzaa niezwyke wzburzenie. Na mj widok wycigna rce, uja mnie za ramiona i, nie dajc mi sowa wymwi, bez powitania rzeka: Ruprechcie, on jest tutaj. Kto jest tutaj? spytaem. Henryk! Widziaam go. Rozmawiaam z nim wyjania. Jeszcze niezupenie wierzc sowom Renaty, zaczem j wypytywa: Nie pomylia si? Moe ci si to tylko zdawao? To by kto inny. Sam ci si przyzna, e jest hrabi Henrykiem? Renata pocigna mnie jednak do swego pokoju, zmusia, bym siad, po czym niemal przywierajc do mnie, blisko pochyliwszy twarz i z trudem

oddychajc zacza mi opowiada, co dziao si z ni w Kolonii w cigu tych dwch dni. Wedug jej sw w sobot, w porze nieszporw, kiedy u kresu si zazwyczaj przy oknie pograa si w wielkim smutku, nagle usyszaa cichy lecz wyrany gos, jakby anielski, ktry powtrzy trzykrotnie: On jest tutaj, koo Katedry. On jest tutaj, koo Katedry. On jest tutaj, koo Katedry". Renata nie moga ju ani si zastanawia, ani zwleka, lecz wstaa, narzucia paszcz i natychmiast popieszya do Katedry, na plac podwczas peen ludzi. Nie upyno nawet pi minut, kiedy w tumie dostrzega hrabiego Henryka, ktry szed obejmujc ramieniem jakiego modego czowieka. Renata wzburzona widokiem tego, o ktrym tak dugo marzya, omal nie pada bez zmysw, lecz jaka sia, jakby z zewntrz, podtrzymaa j, moga wic pody za idcymi przez cae miasto, pki nie weszli do domu nalecego do Edwarda Steina, przyjaciela humanistw. Nazajutrz, w niedziel, Renata ju o wicie staa na stray w pobliu tego domu, powzia bowiem niezomne postanowienie, e doczeka pojawienia si hrabiego Henryka. Czeka musiaa dugo, dzie cay, lecz nie zwracaa uwagi na zdziwione spojrzenia przechodniw i podejrzliwe rajtarw, i o drenie przyprawiaa j jedynie myl, e Henryk mg w nocy opuci miasto. Nagle, ju blisko zmierzchu, drzwi otwary si i ukaza si Henryk z tym samym modziecem, co wczoraj, i obaj rozmawiali z oywieniem. Renata posza za nimi, kryjc si pod murami przeledzia ca ich drog a do Renu, gdzie przyjaciele poegnali si: nieznajomy skierowa si na przysta, w stron statkw, a Henryk zamierza wraca. Wtedy Renata wysza z cienia i zawoaa go po imieniu. Wedug sw Renaty Henryk natychmiast j pozna, lecz byaby szczliwa, gdyby tak si nie stao, ledwo bowiem poj, kto przed nim stoi, oburzenie i nienawi wykrzywiy mu twarz. Renata chwycia go za rk; oswobodzi si z dreszczem odrazy i odsuwajc wycignite do niego palce chcia si oddali. Wtedy Renata na brudnym nabrzeu pada przed nim na kolana, ucaowaa kraj jego paszcza i powiedziaa mu to wszystko, co tyle razy mwia mnie: jak na niego czekaa, jak go szukaa, jak go kocha, i bagaa, by j na tym miejscu zabi, bowiem od jego ciosu umaraby z rozkosz, jak wita. Lecz Henryk odpowiedzia jej, e nie chce ani z ni mwi, ani jej widzie, e nawet nie ma prawa jej wybaczy; wreszcie wyrwa si z jej rk i niemal biegnc znikn, pozostawiajc j sam w ciemnociach i na bezludziu. Wszystko to Renata opowiedziaa jednym tchem, mwic gosem pewnym i dobierajc zwrotw waciwych i obrazowych, lecz kiedy dosza do koca, nagle utracia od razu siy i wol i zalaa si zami: ucich jakby wiatr pdzcy

statek jej duszy i agle aonie zaopotay po olinowaniu. I natychmiast ciko osuna si na podog, bowiem rozpacz zawsze wloka j ku ziemi, tu z opuszczon gow szlochaa i miotaa si, bezradnie powtarzajc te same sowa, nie suchajc ani moich czuych pociesze, ani dociekliwych pyta. Przyznaj, e chocia tego dnia byem bardziej daleki od Renaty ni kiedykolwiek, to jej opowie wywara na mnie oszoamiajce wraenie: serce moje zaomotao niespokojnie i caa dusza wypenia si jakby czarnym dymem wybuchu. Nie do zniesienia bya dla mnie myl, e kto omieli si potraktowa wyniole i z pogard kobiet, przed ktr przywykem klcze. Nie pozwoliem sobie jednak ulec gniewowi i zazdroci, lecz usiowaem jasno zda sobie spraw z tego, co zaszo, cho wydawao mi si to wichrem bezadnym i gwatownym. Skoro tylko Renata odzyskaa jak tak mono mwienia z sensem, poprosiem, by dokadniej powtrzya mi sowa Henryka. Wci jeszcze zachystujc si zami wykrzykna: Jak on mnie obraa! Jak on mnie obraa! Mwi, e byam jego zym duchem. e zaprzepaciam jego los. e odebraam go Niebu. e pochodz od Diaba. Powiedzia, e mnie nienawidzi. e wspomnienie naszej mioci budzi w nim wstrt. e nasza mio bya ohyd i grzechem, w ktre wcignam go haniebnym oszustwem. e on, e on... pluje na nasz mio! Wtedy zapytaem, dlaczego hrabia Henryk mg powiedzie, e Renata odebraa go Niebu? Czy nie on sam, z wasnej woli, uwiz j do swego zamku, eby y z ni jak z on, jak z osob blisk? A poniewa w tym czasie rwcy potok nieszczcia zerwa w duszy Renaty wszystkie zwyke tamy, to nie prbujc si nawet broni przypada twarz do moich kolan i wykrzykna z jak ostateczn szczeroci, tak u niej niezwyk: Ruprechcie! Ruprechcie! Zataiam przed tob najwaniejsze! Henryk nigdy nie szuka ludzkiej mioci! Nie powinien by nigdy w yciu dotkn kobiety! To ja, to ja go zmusiam, by sprzeniewierzy si przysidze! Tak, ja odebraam go Niebu, ja odebraam mu najpikniejsze marzenia i za to teraz gardzi mn i mnie nienawidzi! Nadal ostronie skradajc si do prawdy niczym zwierz do zdobyczy, pytanie po pytaniu dowiedziaem si od Renaty wszystkiego, co w swoim pierwszym opowiadaniu zataia przede mn o Henryku i o czym nie wspomniaa ani razu w cigu trzech miesicy naszego wsplnego ycia. Dowiedziaem si, e Henryk by czonkiem pewnego tajnego towarzystwa[126], do ktrego wstpujc lubuje si czysto. Towarzystwo to miao spi wiat chrzecijaski obrcz cianiejsz, ni to uczyni Koci, i przewodzi caej ziemi bardziej wadczo ni Cesarz i Ojciec wity. Henryk marzy, e zostanie obrany wielkim mistrzem tego zakonu i wyprowadzi czno

ludzkoci z otchani za na drog prawdy i wiata. Renat zawezwa do siebie tylko jako pomocnic w swoich prbach nowej boskiej magii, potrzebna mu bowiem bya szczeglna sia ukryta w niektrych ludziach. Renata jednak, uwaajc Henryka za wcielenie jej Madiela, zbliya si do niego w jednym tylko celu by nim zawadn, i nie gardzc adnymi sposobami doczekaa si tryumfu swoich pragnie. Jednake Henryk po niedugim czasie, w ktrym rozum jego zamia namitno, przerazi si tego, co si stao, i przepeniony gorzkim alem uciek z rodzimego zamku jak z zadumionego kraju. Taka interpretacja wydarze wydaa mi si o wiele prawdopodobniejsza od tej, ktr Renata dawaa mi uprzednio, tak e poczywszy w kocu oddzielne nitki jej opowieci w jedn cao, zapytaem: Jeli sama przyznajesz, e zawinia wobec hrabiego Henryka, e pozbawia go najpikniejszej nadziei i odebraa mu wity cel ycia, to czemu si dziwisz, e ci nienawidzi? Renata powoli uniosa si z podogi, popatrzya na mnie wyschymi nagle oczyma, a potem powiedziaa gosem zupenie nowym, twardym, jakby odlanym ze stali: A moe wcale si nie dziwi. A moe ciesz si z tego, e Henryk mnie nienawidzi. I pacz nie nad nim, lecz nad sob. Nie al mi, e go trac, lecz wstyd mi i przykro, e mogam tak go kocha, tak mu si oddawa. Sama go nienawidz! Teraz wiem dokadnie to, czego ju dawno si domylaam. Henryk mnie oszuka! Jest tylko czowiekiem, zwykym czowiekiem, ktrego mona uwie i ktrego mona zgubi, a ja dotknita obdem wyobraaam sobie, e jest moim anioem! Nie, nie, Henryk to tylko hrabia Otterheim, niedoszy wielki mistrz swego zakonu, a mj Madiel przebywa w Niebiosach, wiecznie czysty, wiecznie przepikny, wiecznie niedostpny! Renata zoya rce jak do modlitwy, a ja uznaem t chwil za odpowiedni, by powiedzie jej wszystko to, o czym marzyem, i o czym rozmylaem w drodze powrotnej z Bonn. Renato! powiedziaem. Przekonaa si wic, e hrabia Henryk to nie twj anio Madiel, lecz zwyky miertelnik, ktry przez czas pewien ciebie kocha i ktrego ty kochaa, bodaje przez omyk. Teraz mio ta w nim wygasa, wygasa take w tobie i serce twoje, Renato, jest wolne. Przypomnij sobie, e jest przy tobie kto inny, dla kogo serce to jest drosze od wszystkich kopal zota Meksyku! Jeli ze spokojnym sercem, cho nawet bez namitnoci moesz wycign do mnie rk i przyrzec, e w przyszoci bdziesz mi wierna, przyjm to tak, jak nieszczliwy ebrak krlewsk jamun, jak pustelnik ask Niebios! Oto, Renato, raz jeszcze klcz przed tob i od ciebie zaley, by caa twa straszna przeszo przemienia si w sen

ulegajcy zapomnieniu. Po tych moich sowach Renata wstaa, wyprostowaa si, pooya mi rce na ramionach i powiedziaa tak: Bd twoj on, ale musisz zabi Henryka! Cofnem si o krok i spytaem, czy aby dobrze syszaem, poniewa Renata raz jeszcze tymi kilkoma sawami wywrcia cae wyobraenie, jakie o niej miaem, zupenie jak dziecko worek, z ktrego sypi si na ziemi wszystkie lece w nim rzeczy i Renata powtrzya gosem spokojnym, lecz widocznie w wielkim wzburzeniu: Musisz zabi Henryka! Nie moe y po tym, jak podawa si za kogo innego, najwyszego. Skrad moje pieszczoty i moj mio. Zabij go, zabij go, Ruprechcie, a bd twoj! Bd ci wierna, bd ci kochaa, pjd za tob wszdzie i w tym yciu, i w wieczystym ogniu, dokdkolwiek powiedzie nas nasza droga! Nie jestem najemnym morderc, Renato odrzekem. Nie jestem neapolitaczykiem[127], nie mog za wgem czyha na hrabiego i uderzy go sztyletem w plecy: honor mi na to nie pozwala! Czy doprawdy nie znajdziesz powodw, by wyzwa go na pojedynek? powiedziaa na to Renata. Id do niego, jak poszede do Agrypy, obra go albo zmu, by ciebie obrazi czy mao sposobw maj mczyni, by zabi jeden drugiego? W tym, co mwia, zdumiao mnie przede wszystkim, e wspomniaa o Agrypie, gdy do tej chwili byem przekonany, e Renata, odnoszca si obojtnie do wszystkiego w wiecie, nie wiedziaa o celu mojej podry. Co si za tyczy samego dania bym zabi hrabiego Henryka bybym obudny, gdybym zacz zapewnia, e mnie ono przerazio. Zbiy mnie tylko z tropu nieoczekiwane sowa Renaty, lecz w gbi mojej duszy znalazy one zaraz yczliwy oddwik, zupenie jakby kto przed gbokimi grotami uderzy w mosin tarcz i wielogose echo, zamierajce gdzie daleko, dugo w dwik powtarzao. Kiedy wic Renata zacza na mnie napiera, niczym przeciwnik na wroga zagnanego do wwozu, i zacza wyrywa moj zgod jak pantera kawaek misa z cudzych pazurw opieraem si niezbyt zaciekle, niemal dla pozoru, i zoyem przysig, na ktr czekaa. Ledwo wyrzekem decydujce sowa, Renata odmienia cae swoje zachowanie. Nagle spostrzega, i padam ze zmczenia po do dugiej drodze; z troskliwoci, ktr dotychczas tak rzadko przejawiaa, rzucia si, by zdejmowa ze mnie podrn odzie, przyniosa wody, ebym si umy, postaraa si o wieczerz i wino. Nagle zacza si ze mn obchodzi jak najlepsza, gospodarna ona z ukochanym maonkiem lub jak starsza siostra z modszym bratem, ktry zachorowa. Renata przestaa mwi o hrabi Henryku,

jakby zapomniaa o naszej burzliwej rozmowie i mojej przysidze, a przy wieczerzy zacza mnie wypytywa o moj podr, interesujc si wszystkim, co si ze mn dziao, zastanawiajc si wraz ze mn nad sowami Agrypy, jak w owe szczliwe dni naszych wsplnych studiw. Kiedy widzc przez okno czarne zupenie niebo, majc jakie wewntrzne odczucie, e przekroczylimy ju prg pnocy, chciaem ucaowa rk Renaty i pj do siebie, ona spuciwszy oczy jak narzeczona powiedziaa do mnie: Dlaczego nie chcesz dzi zasta ze mn? Przyznaj, e to pytanie ugodzio mnie w samo serce. Ju od wielu tygodni Renata nie pozwalaa mi przy sobie spdza nocy i nasz dawn blisko wspominaem jak niedostpne szczcie. I oto kiedy nie mic marzy o tym, by pozosta z Renat, kiedy przezwyciajc al z ni si egnaem, nagle zadaa mi takie pytanie, zupenie jakbym swoim odejciem j obraa! Nie pamitam, co Renacie odpowiedziaem, wiem tylko, e zostalimy razem i e Renata nie chciaa, bym lea na drewnianym pomocie w pobliu jej ka, lecz prosia, bym pooy si obok niej, znw tak samo jak w pierwszych dniach. Mao tego, zaraz zacza tuli si do mnie caym ciaem, jak kochanka, caowaa mnie, szukaa moich warg, moich rk, mnie caego. I kiedy odsuwajc si powiedziaem jej, e nie powinna mnie kusi, Renata odpowiedziaa: Powinnam! Powinnam! Chc by z tob! Dzi chc ciebie! I tak nieoczekiwanie dokonao si moje pierwsze zespolenie si z Renat jak mczyzny z kobiet, w dniu, kiedy najmniej tego oczekiwaem, i po rozmowie, ktra bynajmniej do tego nie prowadzia. Owa noc staa si nasz pierwsz noc maesk, po tym kiedy niemao nocy spdzilimy w jednym ku jak brat z siostr i po tym kiedy kilka miesicy ylimy obok siebie jak skromni przyjaciele. Lecz gdy w mce nieoczekiwanego szczcia, upojony spenieniem si wszystkiego, co wydawao mi si ju niemoliwe, wyczerpany przywarem do warg Renaty, by pocaunkami dzikowa jej za rozkosz nagle ujrzaem, e oczy Renaty s znw pene ez, e zy spywaj po jej policzkach i e wargi jej wykrzywi umiech blu i beznadziei. Renato, Renato! wykrzyknem. Czy ty naprawd paczesz? Odpowiedziaa gosem zdawionym: Cauj mnie, Ruprechcie! Pie mnie, Ruprechcie! Przecie ci si oddaam! Przecie oddaam ci cae moje ciao! Jeszcze! Jeszcze! Prawie w strachu przypadem twarz do poduszki, sam gotw paka i zgrzyta zbami, lecz Renata si cigna mnie ku sobie, zmuszaa, bym by ywym narzdziem jej mki, dobrowolnym, lecz wzdrygajcym si katem, i z nienasycon dz poddawaa si udrce i rozpinaniu na kole pieszczot, na krzyu zmysowoci. Znw i znw oszukiwaa mnie udawan czuoci, kusia

namitnoci, by moe nawet nie sztuczn, lecz nie mnie przeznaczon, i rzuciwszy swe ciao midzy pomienie i piy, jczaa z rozkoszy, e czuje bl, pakaa z niedobrej radoci, e siebie nienawidzi. A do samego rana trwaa ta potworna zabawa w mio i szczcie, w ktrej pocaunki byy ostrymi klingami, wezwania do rozkoszy grobami sdzi, zy namitnoci krwi, a cae nasze maeskie oe katowni. Wieczr w, kiedy w imi mioci dano ode mnie morderstwa, i noc, kiedy w imi namitnoci dano ode mnie mk, pozostay najstraszliwszym z moich majacze i sen zupenego wyczerpania, ktry wybawi mnie od diabelskich przywidze, wywiadczy mi ask wiksz, ni by to mogli wszyscy wadcy wiata. Rano zbudziem si bardziej zmczony, ni bybym po procznym zamkniciu w lochu; moje oczy ledwo zdolne byy patrze na wiat, a wiadomo bya mtna jak kiepskie szko. Renata bywaa jednak niekiedy jak z metalu, twarda i sprysta, nie znajca zmczenia, i kiedy po raz pierwszy napotkaem jej spojrzenie byo ono takie samo jak poprzedniego dnia. Dla mnie wszystko byo jeszcze tak mgliste, e gotw byem wtpi, czy oboje aby yjemy, lecz Renata ju wzywaa z bezlitosnym uporem: Ruprechcie! Czas ju, czas! Musimy zaraz pj do Henryka! Chc, eby go zabi prdko, dzi albo jutro! Nie dawaa mi si zastanowi, ponaglaa mnie niczym na statku w czasie katastrofy, kiedy kada minuta jest droga i teraz ulegaem jej z pokor androida Alberta Wielkiego. Bez sporw wystroiem si jak mogem najlepiej, przypasaem szpad i ruszyem za Renat, ktra prowadzia mnie przez ulice, bezludne o tej wczesnej porze, w milczeniu, nie odzywajc si na moje sowa, jakby speniajc czyj niezomn wol. Wreszcie doszlimy do domu Edwarda Steina, duego i wspaniaego, z przemylnymi balkonami i sztukatorskim obramowaniem okien, i Renata jednym tylko sowem tu" wskazaa mi masywne rzebione drzwi, szybko odwrcia si i posza sobie, pozostawiajc mnie jakby sam na sam z moim sumieniem. Zreszt, nawet nie patrzc za Renat, natychmiast wyczuem, e nie odejdzie daleko, lecz schowa si za pierwszym zakrtem i bdzie czeka na moje ponowne pojawienie si przy tych drzwiach, a wtedy podbiegnie, by natychmiast wydrze mi wiadomo o sukcesie. Prawd mwic, byem tak oguszony wirem wydarze, ktry mnie porwa, e wbrew moim zwyczajom nie zdyem uwanie i trzewo rozpatrzy swojej sytuacji. Dopiero kiedy chcc zastuka, ujem za koatk u drzwi, masywn i wytwornej roboty, przypomniaem sobie, e nie przygotowaem si do rozmowy z Henrykiem, e w ogle nie wiem, co bd robi, kiedy wejd do tego

bogatego domu. Nie pora jednak byo zwleka i z t determinacj, z jak zmruywszy oczy ludzie rzucaj si w otcha, uderzyem pewnie i dononie metalem po metalu, a kiedy suga otworzy mi drzwi, powiedziaem, e w sprawie wanej i nie cierpicej zwoki musz si koniecznie widzie z hrabi Henrykiem von Otterheim, ktry si w tym domu zatrzyma. Suga poprowadzi mnie przez sie zastawion wysokimi lecz gustownymi szafami, potem szerokimi schodami o piknych porczach, dalej przez przedpokj, gdzie wisiay obrazy przedstawiajce rne zwierzta i wreszcie, zastukawszy, otworzy mi mae drzwi. Ujrzaem przed sob wski pokj z drewnianym zdobnym puapem, z rzebionymi fryzami wzdu cian, cay zastawiony drewnianymi pulpitami na ksiki, i zza tych pulpitw na moje spotkanie wyszed mody czowiek wytwornie ubrany, jak rycerzowi przystao, w jedwabie, z rozcitymi rkawami, ze zotym acuchem na piersi i mnstwem drobnych zotych ozdb. Domyliem si, e to hrabia Henryk. Nim zaczem mwi, kilka chwil wpatrywaem si w tego czowieka, z ktrym, cho tego nie wiedzia, ju tak dawno cudownym sposobem zwizany by mj los, i ktrego posta tak czsto usiowaem sobie wyobrazi, ktrego niekiedy uwaaem to za niebiaskiego ducha, to za wytwr chorej wyobrani. Sdzc z wygldu Henryk mia nie wicej ni lat dwadziecia i w caej jego istocie tyle byo wieoci i modoci, e zdawao si, i nic w wiecie nie zdoa ich zniweczy, tak, e niemal strach ogarnia i mimo woli przypominaa si wieczna modo, jak rzekomo daje ludziom tajemniczy napj, w ktrym rozpuszczony jest alchemiczny kamie mdrcw[128]. Twarz Henryka, bezbroda i na wp modziecza, bya nie tyle pikna, ile zdumiewajca: jego bkitne oczy, gboko osadzone pod nieco rzadkimi rzsami, zdaway si odpryskami lazurowego nieba, wargi, by moe zbyt pene, mimo woli skaday si w umiech taki sam jak u aniow na witych obrazach, a wosy, istotnie podobne do zotych nitek, tak byy cienkie, ostre i suche, e a dziw bra, jak kady lea osobno unoszc si nad jego czoem niby aureola witego. We wszystkich ruchach Henryka bya ywioowo nie biegu, lecz lotu, i gdyby nadal obstawano, e jest mieszkacem Niebios, ktry przybra ludzk posta by moe dojrzabym za jego chopicymi ramionami dwa biae abdzie skrzyda. Hrabia Henryk pierwszy przerwa milczenie, oczywicie niedugie, lecz ktre wydawao si dugie, pytajc, czym moe mi suy i jego gos, ktry tu usyszaem po raz pierwszy, wyda mi si najpikniejszy z caej jego istoty piewny, z atwoci i szybko przechodzcy wszystkie stopnie muzycznych tonw. Uywajc caej swej bystroci, starajc si mwi pynnie i swobodnie,

lecz nie wiedzc nawet, czym zakocz propozycje, ktrych pierwsze sowa wypowiadam zaczem mow pen szacunku. Powiedziaem, e wiele o hrabi syszaem jako o znakomitym uczonym, ktry w tak modych latach przenikn zakazane tajemnice przyrody i zgbi wszystkie nauki tajemne, od Pitagorasa[129] i Plotyna do nauczycieli naszych dni; e od wczesnego dziecistwa odczuwaem nienasycone pragnienie poznania wyszej mdroci, szukania praprzyczyny wszechrzeczy; e gorliwymi i pilnymi studiami osignem pewien poziom rozumienia, lecz przekonaem si z ca pewnoci, e drog osobistych wysikw nie mona przenikn do ostatecznych tajemnic, poniewa ju od czasw Hirama, budowniczego Salomona, wtajemniczeni przekazuj swoim uczniom podstawowe prawdy tylko ustnie, e tylko w towarzystwach, gdzie jak w Kociele dary Ducha Boego z ojca na syna przekazuje si odkrycia prastarych ludw: ydw, Chaldejczykw, Egipcjan i Grekw, mona drog poznania doj do celu; e znajc hrabiego jako osobisto wpywow i wan w najznaczniejszym z tych towarzystw, ktre wszystkie powizane s ze sob wsplnot zada i wsplnot sprawy, zwracam si teraz do niego z prob, by pomg mi jako pokornemu uczniowi wstpi do jednego z nich. Ku mojemu zdziwieniu ta mowa, na p chepliwa i na p obudna, w ktrej postaraem si wystawi na pokaz wszystkie swoje skpe wiadomoci o tajemnych zakonach wtajemniczonych zostaa przyjta przez hrabiego Henryka jako co godnego uwagi. Biorc mnie, jak si zdaje, za jednego z wtajemniczonych, chocia pozostajcego poza towarzystwami, Henryk piesznie i z wielk uprzejmoci wskaza mi aw, usiad sam i wpatrujc si we mnie smutnymi i szczerymi oczyma, zacz ze mn rozmawia jak bliski z bliskim. Odpowiedzcie mi, panie, najprzd rzek do mnie czy jestecie z nami spokrewnieni przez podstawowe denia swego ducha? Czy ywicie, podobnie jak my, nienawi do bestii Wschodu i Zachodu [130]? Czy przyjlicie, jako pierwsze i wieczne wskazanie, emblemat Syna Boego[131], opromieniony wiatem? Czy pragniecie wznie si ku wrotom niebiaskim po siedmiu stopniach z oowiu, mosidzu, miedzi, elaza, brzu, srebra i zota[132]? Prawd mwic, mao co pojem z tych dziwnych pyta, lecz podobne wyraenia nie byy nowoci dla minie, ktry dopiero co przeczytaem mnstwo ksig z dziedziny magii, i chocia godzina ta wydawaa mi si niezwykle wana w moim yciu, nie zdoaem przezwyciy przewrotnej pokusy, ktra kazaa mi zbada, jak dalece sami wtajemniczeni wzajem aie si rozumiej. Przypominajc sobie kilka zagadkowych wyrae, napotkanych

przeze mnie w Poemandrze"[133] i innych podobnych dzieach, postaraem si odpowiedzie Henrykowi w ten sposb, w jaki przemawia do mnie, i najbardziej niepokoiem si o to, by moje sowa nie miay adnego zwizku z jego sowami, poniewa tak osobliwo zauwayem we wszystkich tajemnych pytaniach i odpowiedziach. Szmaragdowa tablica Hermesa Trismegistosa[134] powiedziaem gosi: to, co w grze, podobne jest do tego, co w dole. Lecz pentagram gow skierowany ku grze oznacza zwycistwo ternera nad dwoma zwycistwo ducha nad ciaem; gow za skierowany ku doowi zwycistwo grzechu nad dobrem. Wszystkie liczby s tajemne, lecz jednoci wyraaj gwnie to, co boskie, dziesitki niebiaskie, setki ziemskie, tysice przysze. Jak mylicie, panie, czy przyszedbym do was, gdybym nie umia odrni otchani grnej od otchani dolnej? Ledwo wyrzekem owe cakiem puste sowa, kiedy natychmiast tego poaowaem, gdy Henryk odnis si do nich z ufnoci dziecka i wykrzykn z takim zachwytem, jakbym odkry mu co niepojtego i co zdumiewajcego[135]: Ach, macie suszno, panie, macie suszno. Oczywicie, oczywicie! Zaraz wiedziaem, e my obaj o tym samym. I wcale nie poddawaem was prbie! Chc was tylko uprzedzi, e na tej drodze, ku ktrej zdacie, wicej jest cierni ni sodkich jagd. Na tajemnych zebraniach nie objawia si prawdy prawd ot tak, po prostu. Pierwsze sowo, ktre musimy powiedzie nowo przybyemu, to ofiara. Tylko ten, kto pragnie zoy siebie w ofierze, moe zosta uczniem. Czy zastanowilicie si, panie, nad przykadami: wietlanego Ozyrysa, ktrego zrani mroczny Tyfon? boskiego Orfeusza rozszarpanego przez bachantki? cudownego Dionizosa umierconego przez tytanw? naszego Baldura, syna wiata, ktry pad od strzay podstpnego Loki? Abla zabitego rk Kaina? Chrystusa ukrzyowanego? Przed dwustu laty rycerze wityni[136] zapacili yciem za wznioso swych celw i za szlachetno, z jak mwili wadykom: Bdziesz krlem, pki sprawiedliwy". Wergiliusz Maro opisuje dwoje drzwi[137] wiodcych ze wiata cieni: pierwsze ze soniowej koci, lecz przez nie wylatuj tylko zwodnicze widma; drugie s z rogu. Pytam was tylko, panie, czy z wasnej woli zmierzacie do mniej ozdobnych drzwi? Henryk wypowiedzia to wszystko z wielk pasj, kade sowo wymawiajc tak, jakby byo mu szczeglnie drogie lub jakby pierwszy raz w yciu wyszo z jego ust. Patrzc na tego na wp modzieca, na wp dziecko, w ktrym tak wiele byo wewntrznego aru, e starczyo bahego powodu, w rodzaju lekkomylnych pyta przypadkowego gocia, by ar w wybuchn ognistymi

jzykami czuem, e niknie i zamiera we mnie caa nienawi, jak do niego ywiem, caa niech. Suchaem przedziwnej modulacji jego gosu, jakby odsaniajcej bkitne dale, wpatrywaem si w jego oczy, ktre jak mi si zdawao mimo oywionej mowy pozostaway smutne, kryj jakby w swej gbi rozpacz, ktra tam osiada i byem jak mija, ktra wypeza spod kamienia, by uksi, lecz oczarowaa j melodia afrykaskiego zaklinacza. Przysza chwila, kiedy gotw byem krzykn: Wybacz mi, hrabio, ja przecie niegodziwie z ciebie zadrwiem!". Lecz z przeraeniem uchwyciwszy sw myl na tak niebezpiecznej ciece, krzyknem sam do siebie strze si!" i staraem si okieza wasn dusz jak jedziec ponoszcego konia. I zaraz, by da sobie mono odzyskania rwnowagi, rzuciem Henrykowi jeszcze kilka sw mwic mu: Nie boj si prb, poniewa ju od dawna nieznona mi jest nasza wiedza, ktra wedug sw pewnego uczonego polega na upodobnieniu si poznajcego do poznawanego, assimilatio scientis ad rem scitem[138]. Szukam tego poznania, o ktrym mwi tene Hermes Trismegistos jako o rozumnej ofierze duszy i serca. A czy ten, kto jej szuka, moe ba si czerni na swej drodze? Take i te sowa Henryk pochwyci jak drogocenn zdobycz, i zupenie jakby na kady temat mg mwi bez koca, wygosi do mnie dug i rwnie natchnion przemow. I znw, wbrew mojej woli, przemowa ta, wygoszona jakby w celu przekonania i uspokojenia najlepszego przyjaciela, tak silnie wyrya si w mej pamici, e teraz nie sprawia mi adnego trudu wskrzesi j niemal sowo po sowie. Rozumiem was, panie, rozumiem powiedzia. Tylko e mylicie si mniemajc, i moemy rozdawa prawdziw wiedz niczym dary. Tajemna wiedza nazywa si tak nie dlatego, e kryje si w symbolach. Nie posiadamy adnych prawd, mamy natomiast emblematy, przekazane nam przez staroytno, przez w pierwszy nard ziemski[139], ktry y obcujc z Bogiem i anioami. Ludzie ci znali nie cienie rzeczy, lecz same rzeczy, i dlatego pozostawione przez nich symbole cile wyraaj sam istot bytu. Potrzeba jednak byo wiecznej Sprawiedliwoci, abymy, skoro utracilimy ow bezporedni wiedz, osignli bogo poprzez chrzecielnic lepoty i niewiedzy. Teraz musimy poczy wszystko, co zdobylimy naszym rozumem, z dawnym objawieniem, i tylko z tego poczenia uzyska si absolutn wiedz. Wierzcie mi jednak, panie, czysta dusza i czyste serca pomog w tym bardziej ni wszystkie rady mdrcw. Cnota oto prawdziwy kamie mdrcw! W tym miejscu swej przemowy Henryk uczyni przerw, potem z zupenie odmienion twarz i nieco bdnym spojrzeniem doda cicho i z naciskiem:

 Przecie wy take, panie, wiecie, e czas i terminy si dopeniy. Przecie wy take, gdy tylko nastanie cisza, syszycie otwierajce si drzwi. Teraz take: wsuchujcie si! Syszycie: kroki si przybliaj? Syszycie: licie spadaj z drzew? Ostatnie sowa Henryk wypowiedzia zupenie zamierajcym gosem, dajc mi znak, bym zachowa cisz, wsuchany, jakbym istotnie sysza kroki i opadanie lici, i blisko ku mnie pochyli swoje oczy, due i obkane, tak e strach mnie ogarn i poczuem si nieswojo. Oderwaem wzrok od wzroku Henryka i, nagle odchyliwszy si na oparcie fotela, zmieniajc ton powiedziaem mu twardo i szorstko: Do tego, hrabio, teraz zrozumiaem wszystko, co chciaem wiedzie. Henryk popatrzy na mnie zdumiony i spyta: Cocie, panie, zrozumieli i co chcielicie wiedzie? Dowiedziaem si ju ostatecznie odrzekem e jestecie oszustem i szarlatanem, ktry ukrad gdzie strzpy wiedzy tajemnej i posuguje si tym kradzionym, by uchodzi za wtajemniczonego i nauczyciela! Po tak nieoczekiwanej napaci Henryk mimo woli powsta z awy i nadal nie spuszczajc ze mnie wzroku uczyni kilka krokw do przodu, jakby chcc da ode mnie wyjanie. Czekaem, nie ruszajc si, nie spuszczajc oczu, lecz Henryk nie dochodzc do mnie przemg swoje wzburzenie i powiedzia krtko: Jeli tak, panie, mylicie, to nie mamy o czym wicej mwi! egnajcie! Lecz teraz ja, ju na nic nie zwaajc, krzyknem: Teraz to wy si mylicie, panie hrabio, mylc, e za oszustwo moecie tak tanio zapaci! S witoci, z ktrych nie wolno artowa, i s sowa, ktrych nie wolno lekkomylnie wypowiada! Odpowiecie mi za to, hrabio Henryku von Otterheim! Kim jestecie, panie, e przychodzicie do mnie i nagle zaczynacie mwi takim gosem? Mog was, panie, nie sucha! Odparem uroczycie: Kim jestem? Jestem gosem waszego sumienia i gosem zemsty! Mwic tak patrzyem na oczy Henryka i przypominaem sobie, e Renata je kochaa, na jego rce i mwiem sobie, e Renata je caowaa, na jego ciao i staraem si sobie wyobrazi, jak ona z upojeniem je piecia. Jakby wielkimi miechami rozdmuchiwaem w duszy pomie zazdroci i jak dowdca onierzom rozkazywaem swoim sowom: mielej!" Tymczasem Henryk, uznajc mnie zapewne za pomylonego, powiedzia do mnie: Porozmawiamy pniej!" i chcia wyj z pokoju. Lecz ja, w strachu, e nie wykorzystaem tego spotkania, ktre mogo si ju nie powtrzy,

zagrodziem Henrykowi drog i krzyknem teraz ju naprawd z pasj: Was, panie, ktry mwicie o cnocie, oskaram o niegodziwo! Oskaram was, e zachowalicie si wobec damy nie jak rycerz! Podstpem wywielicie do swego zamku dziewczyn w celu nikczemnym, niemal zbrodniczym. Potem sponiewieralicie j i porzucili. Kiedy tu, na ulicy, bagaa was o ask, zniewaylicie j tak, jak mczyzna nie ma prawa zniewaa kobiety. Rzucam wam rkawic i jeli jestecie rycerzem, podejmiecie j! Wraenie, jakie wywary owe nieprzemylane sowa, ktrych z rnych wzgldw nie powinienem by powiedzie, przeszo moje oczekiwania, poniewa Henryk jak raniony jele rzuci si w bok ode mnie; potem w wielkim wzburzeniu schwyci jak ksig z pulpitu i drcymi palcami machinalnie zacz przewraca jej karty; wreszcie odwrci si i zdawionym gosem zapyta: Nie znam was, panie, nie wiem, kim jestecie. Mog przyj wyzwanie tylko od kogo rwnego sobie... Sowa te sprawiy, e ju zupenie straciem panowanie nad sob, chocia bowiem jako syn medyka z maego miasteczka nie mam adnych powodw, by wstydzi si swego pochodzenia, to jednak w pytaniu Henryka dostrzegem niezasuon obraz, ktra ju nieraz mnie pitnowaa jako czowieka nie nalecego do rycerskiej rodziny. I w tej chwili nie znalazem nic godniejszego, jak odrzuciwszy do tyu gow powiedzie z chodn wyniosoci: Jestem takim samym rycerzem jak wy, panie, i spotka si ze mn w uczciwym pojedynku nie moe przynie wam wstydu. Jutro w poudnie przylijcie waszych towarzyszy w poblie Katedry, by umwili si z moimi. W przeciwnym razie pozostanie mi tylko zabi was jako tchrza nie znajcego honoru. Ju kiedy wypowiedziaem te sowa, zrozumiaem, jak haniebne byo kama w tej chwili, i ogarn mnie wstyd i rozdranienie, tak e ju nic nie dodajc wybiegem niemal z pokoju Henryka, szybko zbiegem po wspaniaych schodach i gniewnym ruchem kazaem otworzy sobie drzwi wyjciowe. Twarz moja niczym w rdlan wod wpada w chodny wiatr jasnego zimowego dnia, a oczy moje w jasne bkitne niebo, i dugo tak staem niepewny, czy wszystko to, co si stao, dziao si naprawd. Potem szedem ulic bezwiednie dotykajc rk murw, jak lepy wymacujcy swoj drog, a nagle przede mn zarysowaa si twarz Renaty, przestraszona i blada, z rozszerzonymi renicami. Chciaa mnie o co zapyta, lecz odsunem j z tak si, e uderzywszy si o wystp domu ledwo nie upada, ja za bez sowa pomknem dalej.

ROZDZIA SMY O tym, jak odszukaem Mateusza Wissmanna, i o moim pojedynku z hrabi Henrykiem

Minem kilka ulic i orzewiony ruchem i chodem znw odzyskaem mono trzewego mylenia i wycigania wnioskw; powiedziaem sobie: Pojedynek[140] twj z hrabi Henrykiem jest ju postanowiony. Wycofa si teraz nie mona i nie wypada. Trzeba tylko zastanowi si nad tym, jak najlepiej ca rzecz wykona". Osobicie nigdy nie byem zwolennikiem pojedynkw, ktre za naszych dni tak zgubnie rozpowszechniy si we Francji, i chocia znam wspaniae sowa Jana Reuchlina, e najpikniejszym z tego, co posiadamy, jest honor[141] nigdy jednak nie mogem si z tym zgodzi, by honor opiera si na ostrzu szpady, nie znajdujc potwierdzenia w szlachetnoci postpkw i sw. Jednake w czasach, kiedy nawet monarchowie[142] nie gardz wyzywaniem jeden drugiego na pojedynek, nie uwaaem za stosowne uchyla si od pojedynkw i kiedy byem lancknechtem, nawet nieraz w nich braem udzia. Teraz sytuacja bya o tyle bardziej skomplikowana, e po pierwsze wyzywajcym i to bez najmniejszego powodu byem ja, a po drugie, e postawiem sobie za cel miertelnie ugodzi przeciwnika, i z racji tego wszystkiego byo mi tak ciko i trudno, jakbym mia speni obowizek siepacza. W tym momencie bynajmniej nie wtpiem, e przewaga i wyszo w walce bd naleay do mnie, gdy cho ju dawno nie zdarzyo mi si wiczy rki, byem jednym z onierzy lepiej walczcych na dugie szpady, kiedy hrabia Henryk, oddany wycznie ksikom i rozmylaniom filozoficznym, nie mg mie czasu (tak mi si wtedy zdawao), by naleycie wiczy si w sztuce Ponsa i Torresa[143]. W zmieszanie wprawiao mnie co innego, a mianowicie to, e w caym miecie prcz starego Glocka, nikogo nie znaem i nie wiedziaem, komu, zgodnie z obyczajem obowizujcym przy pojedynkach, powierzy ukady z przeciwnikiem i przygotowanie naszego spotkania. Po dugim wahaniu postanowiem zastuka do drzwi jednego z moich dawnych

uniwersyteckich kolegw, M a t e u s za Wis s man n a, ktrego rodzina, jak wiedziaem, ju od kilku pokole mieszkaa w Kolonii i ktrego z tego powodu prdzej ni kogo innego mogem znale po tylu latach na tym samym miejscu, ca niegdy, wrd dawnych penatw. Nadzieje moje nie zawiody, istotnie bowiem okazao si, e Wissmannowie mieszkaj na dawnym miejscu, chocia nieatwo mi byo odszuka ich niski stary domek o dwch pitrach, wystajcych jedno nad drugim, wrd nowych, wysokich, rozmaicie przyozdobionych budynkw, ktre nasze ruchliwe stulecie wznioso dokoa. Mj Mateusz na szczcie by w domu, lecz ledwie mogem pozna tego chopca cho nieco ociaego, lecz mimo wszystko do ujmujcego i bdcego nawet moim (jednake okrytym wstydem!) rywalem w zalotach do adniutkiej ony piekarza w nalanym i statecznym grubasie o zaspanych oczach, miesznej brdce, pozostawiajcej podbrdek goym, do ktrego poprowadzi mnie suga domu. Oczywicie on take ledwo mg pozna rozhukanego i bezbrodego studenta, jakim byem w owych szczliwych czasach, w mczynie ogorzaym od rwnikowego soca i wysmaganym przez huragany oceanu; kiedy jednak wymieniem Mateuszowi swoje imi i przypomniaem nasz dawn przyja, ucieszy si szczerze, ca jego twarz rozjani dobroduszny umiech, poprzez warstwy tuszczu rozbyso na niej co modzieczego, niczym wiato poprzez mtne szko. Objwszy mnie przyjacielsko i caujc malanymi wargami, Mateusz powiedzia do mnie: Czy pamitam Ruprechtai Bracie, przecie ja ciebie wspominam przy kadej bibce! Kln si na przeczyst krew Chrystusa, e z caej naszej dawnej kompanii tylko ciebie byo mi brak. No, wa, wa do mojej nory i pofolguj jzykowi! A ja ka zaraz poda dwie kwarty dobrego wina. Ku zmartwieniu Mateusza odmwiem picia wina i dugo nie umiaem przystpi do wyoenia swojej sprawy. Mimo e usilnie si od tego wymawiaem, musiaem opowiedzie Mateuszowi swoje przygody: lata w Losheimie, sub moj jako lancknechta, wczg po Italii, podr do Nowej Hiszpanii i wyprawy wojenne tame. Potem rwnie Mateusz nie omieszka mi zakomunikowa, e ju dawno zapomnia o wszystkich modzieczych figlach i odnosi sukcesy na wielce trudnym polu uczonego tutejszego Uniwersytetu. Ponad pi lat zuy na to, by opanowa pocztki nauk artystycznych" i obroniwszy na dysputach kilka sofizmatw" otrzyma tytu bakaarza; tyle lat upyno, nim zmg ksigi Arystotelesa, wykaza si w deklamacji i zosta licencjatem; wreszcie w tym roku ma nadziej uzyska incepcj i tytu magistra, po czym stanie przed nim otworem dostp do kadego z wyszych

fakultetw[144]. Mateusz z takim samozadowoleniem mwi mi o tym, e zasiada w radzie wraz z doktorami i rektorem, tak szczerze obawia si czekajcych go wielkich promocji" i tak naiwnie uwaa siebie za uczonego, e nie starczyo mi odwagi, by sobie z niego poartowa, i nie uwaaem za potrzebne wznawia stary spr poetw" z sofistami"[145]. Wreszcie udao mi si przerwa opowie przejtego swoj chwa profesora i jako tako, ukrywajc prawdziwy powd sprawy, wyoy swoj prob. Mateusz skrzywi si, zupenie jakby zay gorzkie lekarstwo, lecz zaraz potem odnis si do mojej propozycji jako askawiej i twarz znw mu si rozjania. Nie moja to sprawa, bracie powiedzia do mnie. Teraz, co prawda, nawet studenci chwytaj za szpady[146], ale ja trzymam si starej zasady, e uczony jest jak mnich bro jest mu tak potrzebna, jak osu okulary. No, ale niech tam, dla starego przyjaciela! Prcz tego okropno, jak nie lubi tej arystokracji, ktra wobec nas zadziera nosa! My w pocie czoa zdobywamy tytu doktora, a im ksi lub Cesarz nadaj stopnie naukowe. Twj hrabia, jak wida, take zalicza si do takich doktorw na mocy bulli[147]! Jeli chcesz nadzia go na roen, ju ja ci w tym. pomog! Wskazaem mu miejsce wyznaczone przeze mnie dla ukadw, wyjaniem, gdzie mieszkam, po czym poegnaem si, a Mateusz odprowadzi mnie do drzwi wiodcych na ulic. Kiedy przechodzilimy przez jadalni, zastawion cikimi meblami staroniemieckiej roboty, z ssiedniego pokoju wybiega nagle moda dziewczyna w rowej sukience, zielonkawym fartuszku i zotym pasku, i natknwszy si na nas, zmieszaa si, przystana i nie wiedziaa, co robi. Jej posta, ksztatna i delikatna, krga dziecinna buzia z pkolist lini dugich rzs nad bkitnymi oczami, lniano-zociste warkocze upite pod biaym czepeczkiem, cay ten obraz przedstawi si mnie przywykemu do widoku smutku i mczarni, do rysw wykrzywionych namitnoci i rozpacz jak duszom potpionym, nim wstpi w bram piekie, przedstawia si lot anioa. Zatrzymaem si, take zmieszany, nie wiedzc, czy przej obok dziewczyny, czy skoni si, czy si odezwa, a Mateusz miejc si gromko patrzy na nasze zmieszanie. Siostro, to Ruprecht powiedzia poczciwy chop, ktrego Oboje czasami wspominamy. A to, Ruprechcie, moja siostra, Agnieszka, ktr widziae, kiedy bya ma dziewczynk, trzynacie lat temu. C tak patrzycie na siebie jak kot na. psa? Moe jeszcze bd was swata. A moe ty, bracie, ju onaty, co? Nie potrafi wytumaczy dlaczego, ale odpowiedziaem: Nie jestem onaty, kochany Mateuszu, lecz nie trzeba takimi sowami

zawstydza mnie i pann. Wybaczcie mi, panno Agnieszko, chtnie znw was zobacz, lecz teraz piesz w pewnej wanej sprawie. Skoniem si nisko i szybko wyszedem z domu. Nie wiem, czy to pod wraeniem tego spotkania, czy te niezalenie od niego, lecz kiedy pomylaem, e mam teraz wrci do domu, jakby mnie co od tego odpychao byo to uczucie, jakie zapewne ywiyby do siebie, gdyby wstpio w nie ycie, dwa magnesy zblione do siebie tymi samymi biegunami. Przebywa z Renat, widzie jej oczy, sysze jej sowa, mwi z ni o Henryku, wydao mi si nie do zniesienia. Do dugo bkaem si po ulicach, zatrzymujc si czemu na jakich rogach, i czemu szybko przebiegajc jakie place, lecz potem zmczenie i zimno zmusiy mnie d o szukania schronienia, wszedem wic do pierwszej napotkanej piwiarni[148], samotnie siadem w kcie i poprosiem o piwo i ser. W piwiarni peno byo chopw i rozbawionych dziewek, by to bowiem dzie targowy i dokoa nie milky krzyki, ktnie, wymylania, poajanki i przeklestwa, czasem wsparte solidnym szturchacem; mnie byo jednak dobrze w tym zatchym powietrzu i wrd zgieku pijanych ludzi. Prostackie, zwierzce twarze, dziwaczna, bdna mowa, gorszce wybryki dziwnie jako godziy si z zamtem w mojej duszy, podobnie jak niekiedy krzyki toncych i wycie burzy stapiaj si ze sob i tworz chr. Potem przysiad si do mnie jaki le ogolony chopak, w pstrym odwitnym ubiorze, i zacz dug przemow o rozpaczliwej sytuacji chopw, przemow nie zawierajc nic nowego, cho i nie pozbawion prawdy. Skary si na uciliwo opat, czynszw, kar i wszelkich podatkw, na lichwiarstwo, na zakaz zajmowania si we wsi rzemiosem, wspomina bunt, ktry wybuch przed dziesiciu laty, a wszystko to z pogrkami, zwrconymi nieomal wprost do mnie, jakbym to ja by wszystkiemu winien. Sprbowaem zaoponowa, e sam uwaam siebie za pochodzcego raczej z chopstwa i e na wszystko, co posiadam zapracowaem wasnymi rkami, lecz sowa moje oczywicie, byy daremne, i ju pokornie suchaem byo mi bowiem wszystko jedno, czego sucham jak mj przygodny towarzysz grozi rycerzom i mieszczanom poarami, widami i szubienicami...[149] Poniewa to ja ugaszczaem mego rozmwc, z wolna wstawi si zupenie i znw znalazem si sam w powszechnym zgieku. Rozejrzaem si dokoa i ukaza mi si ohydny widok: tu i wdzie poniewieray si ciaa ludzi spitych do nieprzytomnoci, w kcie jakich dwch wczepiwszy si sobie wzajemnie we wosy grzmocio si, ile wlezie, wszdzie wida byo kaue rozlanego piwa i ludzkich rzygowin, a porodku tego wszystkiego inni ludzie kontynuowali pijatyk albo bezwstydnie artowali z dziewkami, take pijanymi i take

ohydnymi, albo uywajc brudnych kart ogrywali jeden drugiego. Nagle zdziwiem si, czemu siedz w tym ciemnym i smrodliwym kcie, szybko zapaciem i znw wyszedem na zimowy zib. Zapada ju zmrok, wic ospale powlokem si do domu. Kiedy stukaem do naszych drzwi, dusza moja zdawaa si pusta jak wyczerpana studnia, lecz w domu natychmiast wypenia j surowa cisza i z przemon si pocigna mnie w znajomy krg myli i uczu. Czuem, jak z twarzy mojej znika w niemiy wyraz, ktry trwa na niej dzie cay, i jak wargi ukadaj si w agodny umiech, jakim zawsze witaem oczy Renaty. Z sercem bijcym tak samo niespokojnie jak za pierwszym razem otworzyem drzwi do pokoju Renaty i widzc j w zwykej pozie przy oknie, z twarz przycinit do jego chodnych szklanych krkw, zaraz podbiegem do niej i padem przed ni na kolana. Renata nie powiedziaa rai ani sowa o szorstkoci, z jak odepchnem j rano, nie uczynia mi wyrzutu, e tak dugo nie wracaem, nie chciaa dowiedzie si, o czym rozmawialimy z Henrykiem, lecz jedynie, jakby wszystko inne ju wiedziaa, zapytaa: Kiedy odbdzie si wasz pojedynek, Ruprechcie? A ja, nie zdziwiony wtedy tym pytaniem, odpowiedziaem po prostu: Nie wiem, jutro si to zdecyduje... Renata nie wyrzeka wicej ani sowa i opucia rzsy, a ja pozostaem klczc u jej ng, znieruchomiay, z gow opart o parapet, lecz z oczyma wzniesionymi ku twarzy siedzcej dziewczyny, wpatrywaem si w jej ukochane, mie cho nieregularne rysy i znw pograem si w ich uroku, jakbym zapada si w gb bezdennej toni. Patrzc na t kobiet, ktr zaledwie wczoraj pieciem darzc wszystkimi pocaunkami szczliwego kochanka i ktrej rki dzi nie miaem dotkn penymi czci wargami, czuem, jak z caej jej istoty emanuje magiczna wadza, zamykajca w swym obrbie wszystkie moje pragnienia. Jak lekkie plewy z wialni, szarawym dymem ulatyway i rozpraszay si wszystkie buntownicze myl? i wszystkie przypadkowe pokusy dnia i na klepisko duszy wyranie padao pene ziarno mojej mioci i mojej namitnoci. Nie chciao mi si myle ani o Henryku, ani o sobie: byem wtedy szczliwy, e lekko dotykam rk rki Renaty i e niedosyszalnie mijajce chwile pozostawiaj mnie przy niej. Tak w milczeniu, nie mic przerwa go niebacznym sowem, mgbym trwa do rana i uwaabym, e znajduj si u wrt Edenu, kiedy nagle Renata podniosa gow, dotkna rk moich wosw i powiedziaa czule, jakby kontynuujc rozmow: Miy mj Ruprechcie, nie powiniene go jednak zabija!

Wzdrygnem si, wyrwany z oczarowania, ktremu ulegem, i spytaem: Nie powinienem zabija hrabiego Henryka? Renata potwierdzia swoje sowa: Tak, tak. Nie wolno ci go zabi. Jest wietlany, jest przepikny, kocham go! To ja zawiniam wobec niego, nie on wobec mnie. Byam jak klinga, ktra przecia wszystkie jego nadzieje. Trzeba go wielbi, caowa go, dogadza mu. Syszysz, Ruprechcie? Jeli dotkniesz jednego jego wosa wosy ma zociste Jeli uronisz jedn kropl jego krwi, nigdy ju o mnie nic nie usyszysz! Powstaem z klczek, rce skrzyowaem na piersi I spytaem: Dlaczego, Renato, nie pomylaa o tym wczeniej? Dlaczego zmusia mnie do odegrania miesznej roli w komedii z pojedynkiem? Czy wolno by lekkomyln w sprawach ycia i mierci? Ze wzburzenia a dech we mnie zapierao, a Renata odpowiedziaa mi ostro: Jeli masz zamiar mnie aja, nie bd tego suchaa! Lecz zabraniam ci, syszysz, zabraniam ci tyka mojego Henryka! Jest mj i pragn dla niego tylko szczcia. Nie oddaj go tobie, nie oddam go nikomu na wiecie. Czynic Ostatni prb spytaem: Wic zapomniaa, jak ciebie zniewaa? Jak dobrze byo! wykrzykna Renata. Jak byo wspaniale! Przeklina mnie! Chcia mnie uderzy! A niech by mnie i depta I To mj ukochany! Ukochany! Ja go kocham! Speni wszystko tak, jak tego chcesz, Renato. Nie mamy jednak o czym wicej mwi. egnaj! Poszedem do swego pokoju, rzuciem si na ko I miaem uczucie, e jak zwierz, ktre szczuj, zostaem zagoniony w kolczaste ogrodzenie, e nie mai siy go przerwa i padem na ziemi w oczekiwaniu, a myliwi mnie wykocz. Pragnem albo ju nie Istnie, albo ockn si z tego ycia, i po raz pierwszy zaczynaem rozumie, co to znaczy pokusa, by targajc si na ycie. Mylc o swoim losie postanowiem, e nie bd wicej o niczym mwi z Renat, e jutro wyjd na pojedynek, opuszcz szpad i bd szczliwy, czujc w piersi cudz stal. I wyobraajc sobie swoje ciao cae we krwi, rozpostarte na onieonej trawie, rozczulaem si nad sob i byo mi siebie al, czuem si podobnie jak dziecko, ktremu czytaj o mkach witych. Jednake rano, w trzewych promieniach soca, nieco uspokojony raz jeszcze rozwayem swoj sytuacj i zapragnem mimo wszystko porozmawia z Renat powanie i bezlitonie, gdy decyzje jej zawsze byy ulotne niczym chmurki i w cigu nocy atwo mogy si odmieni. Okazao si jednak, e Renata wstaa wczeniej ode mnie i ju wysza z domu. Udaem si wic do

Mateusza chcc mu zaproponowa, eby ukadajc si w sprawie pojedynku wybra warunki niezbyt cikie jaki wrodzony instynkt kaza mi bowiem nadal troszczy si o swoje ycie, ktre w tym czasie wydawao mi si zupenie niepotrzebne; lecz z Mateuszem take nie udao mi si zobaczy. Wtedy, wyzbyty woli, wrciem do domu pozostawiajc wszystko trzem przdkom, niczym czowiek i tak skazany na mier, ktremu pozostaje tylko wybr midzy toporem a szubienic. Po poudniu przyszed Mateusz i w naszych pokojach przygnbienia i rozpaczy dziwne byo pojawienie si tego zdrowego dobrodusznego grubasa, dziwny by jego gromki, niefrasobliwy miech wrd murw, ktre przywyky tylko do pogosu szlochania i westchnie. Mateusz powita mnie takimi sowami: Aha, bracie, daremnie udawae wczoraj, e masz do zaatwienia jak wan sprawl Dowiedziaem si, e nie jeste tu sam. Nie bj si jednak, wobec przyjaci jestem niczym ryba milcz, nikt bowiem nie jest bez grzechu. Tylko e to nieadnie kry si przed przyjacimi! Nie zamierzam odbija licznotek ja nie z tych. Kiedy jednak przerwaem mow Mateusza i poprosiem, by zda mi spraw z ukadw, Mateusz powiedzia: Wszystko poszo jak po male. Ju ja nie zdradz przyjaciela, nie rzuc wilkowi na poarcie! Od twojego hrabiego przyszed jaki fircyk, siad jak dziewczyna, wosy utrefione. No, to go zbesztaem! Na drugi raz niech si nie pyszni swoim rycerskim stanem przed porzdnym mieszczaninem. A wasze spotkanie odbdzie si ju dzi o trzeciej po co odwleka? w lesie w pobliu Lindenthalu[150]. Tam nikt wam nie przeszkodzi, pogruchocz mokosowi wszystkie koci. Tego wyroku na siebie wysuchaem nie okazujc niepokoju czy niezadowolenia; bardzo rzeczowo omwiem z Mateuszem rne szczegy spotkania i poprosiem, by zaszed po mnie, kiedy bdzie pora. Po odprowadzeniu Mateusza kazaem Luizie, by podaa mi obiad, nie chciaem bowiem, aby sabo ciaa miaa wpyw na wynik sprawy, potem wycignem moj dug szpad i zaczem wiczy rk, starajc si przywrci jej potrzebn gibko. Wanie przy tym zajciu zastaa mnie Renata, ktra, opatulona paszczem, niczym jaka zjawa pojawia si w drzwiach i wbia we mnie pytajce i pene wyrzutu spojrzenie. Ruprechcie rzeka poprzysige mi wczoraj! Dotrzymam przysigi, Renato odpowiedziaem. Lecz co bdzie, jeli teraz hrabia Henryk mnie zabije? Renata odchylia gow do tyu i wymwia twardo:

 No to co? Ukoniem si ceremonialnie, tak jak kaniaj si dwaj przeciwnicy przed rozpoczciem pojedynku, wsunem szpad do pochwy i znw, tak jak wczoraj, wyszedem z pokoju: nie miaem bowiem siy, by wyrzec si Renaty, a popa pod jej wpyw nie chciaem. Pozostay czas spdziem na tym, e napisaem list do matki, ktrej nie dawaem zna o sobie przez caych siedem lat, to jest od dnia, kiedy w tajemnicy opuciem dom rodzicielski, napisaem take mj testament, przeznaczony dla Renaty, w ktrym zalecaem jej, by wzia z pozostaych po mnie pienidzy sum, jak uzna za potrzebn, a ca reszt posaa do Losheimu mojej rodzinie. Dziwnym sposobem moi krewni, ojciec i matka, i bracia, i siostry, o ktrych prawie wcale nie mylaem, nagle wydali mi si niezwykle bliscy, wyranie przypomniaem sobie ich twarze, ich gosy i poczuem niepowstrzyman ch, by ich uciska, by im powiedzie, e ich nie zapomniaem. Prawdopodobnie groba mierci rozmikcza dusz jak silny ar metale, cho piesz doda, e list do matki pozosta niewysany. O wp do trzeciej zaszed do mnie Mateusz, nadal bynajmniej nie stropiony, i zacz mnie po przyjacielsku ponagla, chocia moje przygotowania sprowadzay si do woenia ciepego paszcza i przypasania szpady. Przed samym wyjciem uprzedziem Mateusza, e mam jeszcze malek spraw do zaatwienia, a on figlarnie mrugn do mnie wskazujc pokj Renaty, do ktrej istotnie nie mogem nie wej raz jeszcze. Po raz trzeci sprbowaem zwrci na siebie jej uwag, wydrze jej niemal przemoc cho jedno serdeczne sowo, przeznaczone dla mnie, i widzc j przy pulpicie, jakby pogron w modlitwie, powiedziaem do niej: Odchodz, Renato, i przyszedem si z tob poegna. By moe ju si wicej w tym yciu nie zobaczymy... Renata obrcia ku mnie blad twarz, a ja wpiem si w ni wzrokiem, aby w jej rysach doszuka si najmniejszej choby nadziei, ukrytej w jakim ukadzie warg lub w jakiej zmarszczce przy oczach, lecz wyraz tej twarzy by jakby wyrokiem mierci na mnie, a sowa, ktre usyszaem, znw byy nieubagane i bezlitosne jak bezwolnie padajcy kamie: Ruprechcie, pamitaj, ty mi poprzysig! Zreszt to okruciestwo Renaty raczej przydao mi si, ni mn wstrzsno, co niechybnie uczyniaby jej serdeczno, poczuem bowiem, e nie utrac nic drogiego, a wic nie mam si czego lka. Powrciem do Mateusza z twarz niemal weso i kiedy wyszedszy z domu dosiedlimy koni, ktre przygotowa (poniewa jecha naleao do daleko), nawet niezgorzej umiaem si z zabawnego widoku, jaki stanowi profesor na koniu. Mateusz

przez ca drog zabawia mnie artami i dowcipami, przy ktrych pomocy chcia podtrzyma we mnie dziarski nastrj, a ja z ca wiadomoci zmuszaem si, by moliwie uwanie ich sucha i nie myle o tym, o czym strach byo myle. Kto, kto by patrzy na nas z boku, mgby nas wzi za dwch kupcw, ktrzy w miecie ubili dobry interes, dobrze sobie popili i wracaj do rodzinnej wioski wiozc podarki dla on. Kiedy ju przejechalimy do znaczn odlego po trudnej zamarznitej drodze, wreszcie dostrzeglimy w mtnej dali wczenie gasncego zimowego dnia agodnie opadajce zbocze i dwch jedcw czerniejcych na skraju lasu. Eh e, tomy si spnili! powiedzia Mateusz. Pan rycerz jest niecierpliwy, przyszed pierwszy, ale czy aby nie powioz go ostatnim! Kiedy podjechalimy bliej, w milczeniu skonilimy si naszym przeciwnikom i znw zobaczyem hrabiego Henryka, spowitego w ciemny paszcz, i jego towarzysza, modzieca zgrabnego jak dziewczyna, o delikatnej pocigej twarzy, w berecie z pirem, podobnego do jednego z portretw Hans a Holbeina[151]. Potem zsiedlimy z koni i kiedy my dwaj, ja i hrabia Henryk, pozostalimy jeden naprzeciw drugiego, nasi towarzysze odeszli na bok dla omwienia ostatnich warunkw. Henryk sta przede mn nieporuszenie, z na wp zakryt twarz, oparty na rkojeci szpady, cay jakby odlany z jednego kawaka metalu i nie mogem odgadn, czy jest spokojny, czy si oburza, czy te tak jak mnie ciy mu wasny los. Wreszcie nasi towarzysze wrcili do nas i Mateusz, wzruszajc ramionami i na wszelkie sposoby dajc do zrozumienia, e uwaa to za zbdne, oznajmi mi, e przyjaciel hrabiego Henryka, Lucjan Stein, zamierza zaproponowa nam pojednanie. Szczerze mwic i nie lkajc si, e zostan poczytany za tchrza, przyznaj, e na t wiadomo serce moje zabio z radoci i wydao mi si, e w strojni w aksamitnym paszczu jest wysannikiem niebios. Oto jednak jak przemow wygosi do mnie Lucjan Stein: Z wczorajszych ukadw wyjanio si, e wy, czcigodny panie, nie pochodzicie z rodziny rycerskiej i dlatego mj przyjaciel, hrabia Henryk, mgby bez uszczerbku dla swego honoru zlekceway obraliwe sowa, jakimi go, panie, zasypalicie, i nie przyj waszego wyzwania. Jednake widzc, e jestecie czowiekiem dobrze wychowanym i wyksztaconym, nie odpowiada wam odmow i gotw jest z broni w rku dowie bezpodstawnoci waszych twierdze. Zanim jednak przystpi do pojedynku, uwaa za waciwe zaproponowa wam, panie, ebycie po zastanowieniu si zakoczyli t zwad pokojem. Albowiem prcz wypadkw kracowych nie powinien czowiek, istota stworzona na obraz i podobiestwo Boe, zagraa yciu innego

czowieka. I jeli wy, czcigodny panie, zgodzicie si przyzna, e zastalicie przez kogo wprowadzeni w bd, jeli wyrazicie skruch i przeprosicie za wasze wczorajsze sowa mj przyjaciel chtnie wycignie do was rk. Mimo wyniosoci tych sw, by moe nie babym si poniy do przeprosin, byy to bowiem najlepsze drzwi, jakie pozostaway mi do wyjcia, jednake pierwsza poowa przemowy czynia to dla mnie niemoliwym. Aluzja Lucjana dotyczca tego, e wczoraj kamliwie podaem si za rycerza, sprawia, e caa krew napyna mi do twarzy i gotw byem natychmiast uderzy mwicego, ktrego nie zabroniono mi pozbawi ycia i ktremu mogem z ca swobod pokaza si mojej nierycerskiej rki. Co wicej, w tym wzburzeniu, niczym wysokie fale morskie nie pozwalajce mi wyranie widzie celu na brzegu, odpowiedziaem: Nie cofam adnego ze swych sw. Powtarzam, e hrabia Henryk von Otterheim to oszust, obudnik i czowiek nieuczciwy. I niech nas Bg rozsdzi! Syszc moj odpowied Mateusz westchn z ulg, co przypominao dyszenie byka, a Lucjan odwrci si i odszed do Henryka. Zrzucilimy paszcze i obnaylimy szpady, a w tym czasie nasi towarzysze narysowali na ziemi, nieco pobielaej od szronu, koo, poza ktre nie powinnimy byli wykroczy. Wpatrywaem si w twarz Henryka i widziaem, e maluje si na niej skupienie i mstwo, jakby teraz poprzez anielskie rysy przeglda ziemski czowiek, i pomylaem, e taki wanie bywa wtedy, kiedy jako mczyzna odpowiada na pieszczoty Renaty. Potem, gdy ju wymienilimy zwyky w takich razach ukon, zwrciem uwag na to, e jest gibki jak chopaczek, e wszystkie jego ruchy, cho o to nie zabiega, s pikne jak u antycznej statuy, i przypomniaem sobie sowa zachwytu, jakimi Renata mi go opisywaa. Ledwo jednak skrzyoway si nasze klingi, ledwo stal brzkna o stal, drgna i zbudzia si we mnie dusza onierza: od razu zapomniaem o wszystkim prcz walki, i cae moje ycie skoncentrowao si na wskim odstpie midzy mn a moim przeciwnikiem i tych niedugich chwilach, ktre trwa mogo nasze starcie. Wszystkie szczegy walki rejterady, byskawiczno szermowania, sia uderzenia, szybko osony, stopie sprystoci napotykanej klingi stay si nagle wydarzeniami zawierajcymi tyle sensu, co cay przeyty rok.[152] Wiedziaem, e nie zami danej Renacie przysigi, poniewa skuwaa moj wol z nadprzyrodzon niemal si, lecz miaem nadziej, e potrafi i bd w stanie nie dotykajc hrabiego Henryka wytrci mu szpad z rki i w ten sposb z honorem dla siebie zakoczy pojedynek. Jednake bardzo szybko przekonaem si, e mniemanie moje o sztuce fechtunku rywala byo zupenie bezpodstawne, gdy pod swoj kling napotkaem szpad tward, szybk i

zwinn. Na wszystkie moje fortele Henryk odpowiada natychmiast ze swobod mistrza i bardzo szybko przeszed do natarcia zmuszajc mnie do odpierania z ca uwag jego niebezpiecznych wypadw. Skrpowany jakby tym, e sam nie chciaem zadawa ciosu, z trudem odparowywaem ciosy przeciwnika, a ostrze jego szpady byo co chwila skierowane we mnie, to na wprost, to z boku, to z dou. Tracc nadziej na pomylny wynik walki, traciem take panowanie nad sob: palce posiniay mi z zimna, szpada przestawaa by mi posuszna; widziaem przed sob jakby wirujce koo ognistych kling i wrd nich, take jakby ognist, twarz Henryka-Madiela. I oto zaczo mi si ju wydawa, e oczy Henryka lni gdzie w grze nade mn, e nasza walka toczy si w wolnym nadziemskim przestworze, e nie ja paruj ataki wroga, lecz e mrocznego ducha Lucyfera wypiera z wyyny nadgwiezdniej jasny arcystrateg Micha i pdzi go w mrok piekie... I nagle, przy jednej mojej bdnej paradzie, hrabia Henryk z si odbi moj szpad i tu przy piersi ujrzaem bysk wrogiej klingi. Natychmiast po tym poczuem tpe uderzenie i pchnicie, jak zawsze przy ranie zadanej bia broni; szpada wypada mi z rki, czerwona chmura przesonia mi wzrok i upadem.

ROZDZIA DZIEWITY O tym, jak przeylimy grudzie i wita Boego Narodzenia

Jak si pniej dowiedziaem, do mnie, lecego bez przytomnoci na zimnej ziemi, popieszy z pomoc nie tylko Mateusz, lecz take mj rywal i jego przyjaciel. Hrabia Henryk przejawia wszelkie oznaki skrajnej rozpaczy, czyni sobie gorzkie wyrzuty, e przyj wyzwanie, i mwi, e jeli umr, przez cae ycie nie zazna spokoju. Po opatrzeniu mojej rany wszyscy trzej sporzdzili co w rodzaju noszy i postanowili zanie mnie do miasta pieszo, bali si bowiem, e wiozc mnie po zej drodze komi nara mnie na hutanie. Nie zdawaem sobie sprawy niemal z niczego, co dziao si ze mn, pogrony w jak mglist nieprzytomno, niemal bog, przerywan czasem mczcym kujcym blem, ktry zmusza mnie do otwarcia oczu, lecz kiedy widziaem nad sob bkit nieba, mylaem czemu, e pyn dk, i uspokojony znw pograem si gow i dusz w majaczenia. Nie pamitam zupenie, jak przyniesiono mnie do domu i jak powitaa mnie Renata, lecz Mateusz mwi mi pniej, e w tych warunkach okazaa si dzielna i zaradna. Nastpne dni, jak zawsze bywa wskutek zaognienia si rany i upywu krwi, spdziem rwnie w stanie nieprzytomnym i nie potrafi nawet opowiedzie tu swoich gorczkowych przywidze, bowiem sowa, stworzone dla spraw dajcych si ogarn rozumem, nie pasuj do widziade obdu. Wiem tylko, e dziwnym sposobem w tych majaczeniach wspomnienie Renaty wcale nie wystpowao; z pamici mojej, niczym napisane kred na tablicy i starte gbk, wymazane byy wszystkie mczce wydarzenia ostatnich czasw i sam siebie widziaem takim, jakim byem w latach mego ycia w Nowej Hiszpanii, Kiedy w rzadkich chwilach jasnoci umysu dostrzegaem przed sob zatroskan twarz Renaty, wyobraaem sobie, e to A ngelika, owa ochrzczona indiaska dziewczyna, z ktr yem czas pewien w Sempoalli[153] i z ktr nie bez goryczy zmuszony byem si rozsta z powodu jej nieprzystojnych postpkw. Dlatego w malignie zawsze z oburzeniem odpychaem rce Renaty i w odpowiedzi na jej starania gniewnie mwiem: Po co tu jeste? Wyno si! Nie chc, eby ze mn bya" i Renata bez szemrania znosia to grubiaskie traktowanie jej przez chorego.

Mj pojedynek z Henrykiem odby si we rod, lecz dopiero w sobot, w porze nieszporw, po raz pierwszy na tyle oprzytomniaem, by rozpozna i pokj, ktry zamyka mj widnokrg, i dni, przez ktre wiodo mnie ycie, i wreszcie Renat, w jej rowym kaftaniku z biaymi i granatowymi ozdobami, w tej sukni, w ktrej j widziaem pierwszego dnia naszej znajomoci. Renata, uwanie obserwujca moj twarz, nagle po moich oczach odgada, e si ocknem, i w porywie radoci i nadziei przypada do mnie z krzykiem: Ruprechcie! Ruprechcie! Ty mnie pozna! wiadomo moja bya jeszcze niejasna niczym zamglona dal, w ktrej maszty wydaj si basztami, jednake pamitaem ju, e walczyem z hrabi Henrykiem na szpady, i prbujc westchn wyranie czuem mczcy bl w caej piersi. Przyszo mi do gowy, e umieram wskutek rany i e ten przebysk pamici to przebysk ostatni, ktry czsto znamionuje zbliajcy si koniec. I oto z powodu dziwacznoci ludzkiej duszy, ktra pozwala zoczycy artowa na szafocie z katem, staraem si powiedzie Renacie sowa, ktre w takim wypadku wyday mi si najpikniejszymi, chocia bynajmniej nie pyny z serca: Widzisz, Renato, oto umieram, eby twj Henryk pozosta ywy... Renata z paczem pada na kolana przed kiem, przycisna moj rk do warg i nie powiedziaa, lecz jakby przez jak cian zakrzyczaa do mnie: Ruprechcie, ja ciebie kocham! Czy ty nie wiesz, e ci kocham! Dawno kocham! Ciebie jednego! Nie chc, eby umar nie wiedzc o tym! Wyznanie Renaty byo ostatnim promieniem, ktry przenikn jeszcze do mojej wiadomoci, potem znw pogrya si ona w mrok, a na jej powierzchni niczym odblaski niewidocznego ogniska znw zaczy plsa czerwone diaby, wymachujc szerokimi rkawami i splatajc si ze sob dugimi ogonami. Syszaem jednak, jak w tym swoim potwornym tacu chrem powtarzay sowa Renaty i pieway, i krzyczay, i wyy nade mn: Ruprechcie, ja ciebie kocham! Dawno kocham! Ciebie jednego!" I przez labirynt majacze, po ich istromych schodach i gwatownych zapadlinach, niosem jakby te drogocenne sowa, ktrych ciar druzgota mi jednak ramiona i pier: Ruprechcie, ja ciebie kocham!" Po raz drugi ocknem si, kiedy w niedziel dzwoniono na msz, tym razem mimo saboci i blu w ranie poczuem, e jaka granica zostaa przekroczona, e ycie jest we mnie i ja w yciu. Renata bya przy mnie i oczyma daem jej znak, e j poznaj, e pamitam jej wczorajsze sowa, e jestem jej wdziczny, e jestem szczliwy, a ona zrozumiaa mnie, znw osuna si na podog, na kolana, i przypada do mnie gow, pochylajc si nisko jak w kociele w czasie modw. wiadomo, e jakby wstaem z grobu, odczucie delikatnych

rzs Renaty na mojej rce, agodne poranne promienie i sabo przenikajcy przez szyby dwik dzwonw czyniy t chwil niezwyk i nieziemsk, jakby umylnie poczono w niej wszystko, co dla czowieka jest najpikniejsze i najdrosze. Od tego dnia zaczem powraca do zdrowia. Przykuty do ka, prawie nie majc siy si poruszy, ze zdumieniem obserwowaem, jak zrcznie i rozwanie zarzdza Renata caym biegiem domowego ycia, jak krzta si przy mnie, zmusza Luiz, by speniaa jej rozkazy, nie pozwaa odwiedzajcym, by mi si naprzykrzali. Odwiedzajcy o wiele czciej stukali jednak do naszych drzwi, ni mona si tego byo spodziewa, kadego dnia bowiem niezawodnie przychodzi do mnie Mateusz, zawstydzony nieco moim niepowodzeniem, lecz ktry oczywicie nie utraci nic ze zdrowej rzekoci i dobrodusznej wesooci, i niemal rwnie czsto przychodzi Lucjan Stein, wytrwale domagajcy si wiadomoci o przebiegu mojej choroby, by powiadomi o tym hrabiego Henryka. Wreszcie, rwnie kadego dnia, zachodzi do mnie doktor, zaproszony przez Mateusza, czowiek w czarnym paszczu i kapeluszu z rondem[154], pedant i nieuk, ktremu, mniemam, mniej ni komukolwiek innemu zawdziczam ycie. Poniewa nie byem cakiem nieuwiadomiony w sprawach medycyny i widziaem podczas wypraw niemao ran i jak si z nimi w praktyce obchodzono, kazaem wyrzuci wszystkie tuste smarowida z rnych wstrtnych miszkulancji tego kapana Eskulapa i ku wielkiemu przeraeniu Renaty i oburzeniu czarnego doktora kurowaem swoj ran wycznie ciep wod. Rozumiejc, e jest to sprawa ycia lub mierci, znalazem ju w sobie do siy woli, by przyoblec swoj decyzj w pancerz nie do przebicia przez groby i proby, a pniej dzie po dniu ukazywaem sukces swego leczenia, tryumf i lekarza, i chorego.[155] Kiedy jednak pozostawalimy z Renat sam na sam, zapominalimy o mojej chorobie, gdy ona pragna tylko powtarza, e mnie kocha, a mnie byo nader bogo sucha tych wyzna, pod ktrych wpywem serce moje zaczynao bi tak silnie, e czuem bl w ranie. Pytaem Renat po raz setny i tysiczny: A wic ty mnie kochasz? Czemu nie mwia mi o tym wczeniej?" a ona po raz setny i tysiczny odpowiadaa: Dawno ju ciebie kocham, Ruprechcie. Jake tego nie zauway? Czsto cicho szeptaam ci: Kocham". Ty nie dosyszawszy pytae, co mwi, a ja odpowiadaam: Nic takiego". Lubowaam si tob, twoj twarz surow i srog, twoimi zronitymi brwiami, twoim pewnym krokiem, ale kiedy zdarzyo ci si pochwyci moje miosne spojrzenie, zaczynaam ci mwi o Henryku. Ile razy w nocy, jeli spae osobno, na palcach przekradaam si do twego

pokoju i caowaam twoje rce, pier, nogi drc by ci nie zbudzi I Kiedy nie byo ci w domu, take czsto wchodziam do ciebie i caowaam twoje rzeczy, poduszki, na ktrych spae. Czy miaabym jednak wyzna, e ci kocham, po tym wszystkim, co ci mwiam o mojej mioci do Henryka? Zdawao mi si, e zaczniesz mn pogardza, e moj mio uznasz za nic nie wart, skoro przerzucam j jak pik od jednego do drugiego. Ach, czy moja w tym wina, e podbie mnie swoj delikatnoci, swoj wiernoci, si swojej mioci, nieustannej i potnej jak potok grski! Pytaem Renat: Posaa mnie jednak na pewn mier? Zabronia mi tkn Henryka i kazaa nastawi pier na jego ciosy! Przecie mao brakowao, eby wbi mi szpad prosto w serce! Renata odpowiadaa: Bya to ostatnia prba, sd Boy. Pamitasz, e si modliam, kiedy wyruszae na pojedynek? Pytaam Boga, czy chce, ebym ci kochaa. Jeliby taka bya Jego wola, mg zachowa ci ycie, nawet gdyby ci razia klinga nieprzyjaciela. Chciaam take po raz ostatni wyprbowa twoj mio, czy odway si spojrze prosto w oczy mierci. Gdyby jednak zgin, to wiedz, e tego samego dnia zamknabym si w klasztornej celi, gdy y nadal mogabym tylko blisko ciebie! Nie wiem, ile prawdy byo w sowach Renaty; mam pene prawo przypuszcza, e opowiadaa wszystko nie tak, jak byo naprawd, lecz tak, jak teraz widziaa przeszo; wtedy niezdolny jednak byem ocenia jej sowa, poniewa ledwo starczao mi si, eby wchania je jak uschnity kwiat deszczow wod. Byem podobny do ebraka, ktry w cigu dugich lat daremnie przed krucht baga o ndzne grosze i ktremu nagle ukazano cae bogactwo lidijskiego Krezusa, proponujc, by garciami bra zoto, diamenty i szafiry. Ja, ktry z kamienn twarz wysuchiwaem najbardziej okrutnych odpowiedzi Renaty, nie znajdowaem w sobie siy, by znie jej tkliwo, i teraz czsto nie jej, lecz moje policzki byy mokre od ez. Naszej bliskoci przydawao drczcej sodyczy to, e w cigu wielu dni moja rana uniemoliwiaa nam oddanie si w peni naszej namitnoci. W pierwszym okresie ledwo starczao mi siy, by unisszy gow przybliy wargi do warg Renaty, sprawiajcych na mnie wraenie rozarzonego wgla, i osaby po takim wyczynie, bez tchu opadaem na poduszki. Pniej, kiedy ju mogem siedzie w ku, Renata musiaa z agodnym uporem powstrzymywa mnie od szaleczych poryww, poniewa chciaem, chwyciwszy j w Objcia, ciska j i caowa, i pieci, i zmusi do przeycia wszystkich dreszczy miosnego szczcia. Ale, oczywicie, przy pierwszej prbie zawierzenia

wichrowi namitnoci, siy mnie zawodziy, krew wystpowaa spod opatrunku, w oczach zaczynay wirowa jednobarwne koa, w uszach wiszcza monotonny wiatr, rce opuszczay si, a Renata umiechajc si przepraszajco ukadaa mnie jak dziecko w ku i szeptaa: Miy mj, miy mj, przesta! Jeszcze cae ycie przed nami! Jeszcze cae ycie przed nami! Wreszcie pod koniec pierwszego tygodnia grudnia na tyle wrciem do zdrowia, e mogem snu si po pokoju i siedzc w duym fotelu wychud rk przewraca zaniedbane przez nas tomy dzie z dziedziny magii. Wraz z moim przyjciem do zdrowia ycie nasze poczo si znw wlewa do dawnego koryta, jeden po drugim znikali bowiem nasi odwiedzajcy i Lucjan, ktry nie mia ju o co si dowiadywa, i czarny doktor, ktremu sam pokazaem drzwi, i wreszcie wierny Mateusz, ktry niezbyt by w zgodzie z Renat. Dokoa nas obojga zacza si tworzy dobrze znana nam pustka, jake jednak rna wydawaa mi si ona od tej, w ktrej pogrony byem dawniej! Mona byo mniema, e nade mn jest nowe niebo i nowe gwiazdy, i e moc jakich czarw przeobraziy si wszystkie przedmioty, tak niepodobne byo do minionego wszystko to, co wwczas przeywaem w tych samych murach, ktre dawniej dusiy mnie niczym uporczywy koszmar! I teraz, wspominajc w grudzie, ktry przeylimy z Renat jak nowo zalubieni, gotw jestem na kolanach dzikowa Stwrcy jeli wszystko to dokonao si zgodnie z Jego wol za chwile, jakich zaznaem. W czasie tych dni uparcie zajmowaa mnie i niepokoia jedna myl: e ycie moje dosigo swego szczytu, po ktrym niechybnie musi si zacz nowe schodzenie w gbin, e jak Faeton, wonica rydwanu Soca, wzniesiony ku zenitowi i nie mogcy utrzyma ojcowskich koni, bd musia haniebnie run po stromym zboczu znw na ziemi. Z mczcym popiechem staraem si ca istot chon szczliwo wyyny i w zapamitaniu mwiem Renacie, e najrozsdniej byoby, bym teraz umar, bym szczliwy i zwyciski opuci to ycie, w ktrym bez wtpienia czekay mnie jeszcze, nie po raz pierwszy, tragiczne maski smutku i poraek. Renata jednak na wszystkie te przemowy odpowiadaa: Jak ty nie przywyke do szczcia! Wierz mi, mj miy, jestemy dopiero w jego wrotach, nie przeszlimy nawet pierwszej sali! Wiodam ci przez podziemia mk, a teraz powiod przez paac szczliwoci. Tylko pozosta ze mn, tylko kochaj mnie, a oboje bdziemy si wznosi coraz wyej i wyej! To ja tak ciebie przeraziam, chc jednak, eby o wszystkim zapomnia, chc za kad chwil cierpienia zapaci ci caymi dniami radoci, bowiem ty swoj mioci ju nagrodzie mnie za cae ycie rozpaczy i

zatracenia! Mwic to Renata miaa taki wygld, jakby przez cae ycie ywia si szczciem niczym rajskie ptaki powietrzem.[156] I podobnie jak nie znaa Renata granic w przejawianiu swej rozpaczy, nie znaa granic w wyraaniu swej mioci. Nie byem bynajmniej nowicjuszem w pywaniu po oceanie namitnoci na galerze pod flag bogini Wenery, lecz po raz pierwszy napotykaem tak chciwo uczucia, dla ktrego wszystkie pieszczoty wydaway si zbyt sabe, wszystkie zblienia nie do cise, wszystkie uciechy nie dopeniajcymi miary podania. Rwnoczenie, jakby starajc si nagrodzi mi okruciestwo, z jakim uprzednio odnosia si do mojej mioci, teraz Renata szukaa w namitnoci ponienia i pokory. Musiaem niemao si sprzeciwia, by nie caowaa mi ng jak Magdalena Chrystusowi, i niemal przemoc powstrzymywaem j od wielu takich rzeczy, o ktrych nawet napomknienia nie mog zaufa temu rkopisowi. Nasz miodowy miesic trwa okoo dwch tygodni, czas, w cigu ktrego niemal wrciy mi siy, a wraz z tym i waciwe mi trzewe spojrzenie na sprawy co bardziej w sobie ceni nili wszelkie inne talenty. Rwnoczenie mino take i to napicie wszystkich uczu, w ktrym trzymay mnie przez dugi czas nasze nieokrelone stosunki z Renat, nasze ustawiczne szukanie czego, nasze uporczywe oczekiwanie jakiego wydarzenia, i zaczem czu si tak, jakby w duszy mojej wreszcie puci napity uk i strzaa wrazia si w wytyczony cel. Rozumie si, nawet w pocztkowych dniach naszego nieoczekiwanego poczenia, ktre Renata pragna przemieni w radosne majaczenie dwojga jak gdyby szalecw, nie straciem definitywnie gowy i poprzez cae zapamitanie naszych wzajemnych przysig, wyzna miosnych i pieszczot, nieprzerwanym acuchem nastpujcych jedne po drugich, widziaem niczym dzie za gstymi lianami tward rzeczywisto i ani przez chwil nie zapominaem, e jestemy tylko pielgrzymami na czarodziejskiej wyspie. Kiedy jednak istota moja nasycia si wreszcie niezwykymi zapomnianymi uciechami, kiedy mroczny a zarazem ognisty koszmar mczcych miesicy zosta zupenie przesonity roowaw mgiek teraniejszoci, nie mogem take nie pomyle trzewo i jasno o naszej przyszoci. Przede wszystkim skaniaa mnie do tego wiadomo, e z pienidzy zebranych przeze mnie za oceanem, zostaa ju nie wicej ni poowa, ktra take topniaa dosy szybko. Po drugie, niezalenie od koniecznoci pomylenia o zarobku, wyranie ju ciya mi bezczynno i czsto marzyem o robocie i o trudzie, jako o najszlachetniejszych radociach. Wreszcie, nigdy nie gaso we mnie przekonanie, do ktrego w dojrzaym okresie ycia

dochodz wszyscy ludzie mylcy, e samymi tylko osobistymi przyjemnociami ycia si nie wyczerpie, podobnie jak nie wyczerpie si morza pucharami wesoej uczty. Co prawda, eby zabra si do roboty, naleao ostatecznie zorganizowa swoj przyszo, lecz dobrze pamitaem, e w owych dniach, kiedy Renata pod mask surowoci ukrywaa mio, zgodzia si zosta moj on, nie wtpiem wic, e zgodzi si i teraz, kiedy odsonia swe oblicze. Wybraem odpowiedni moment i powiedziaem do Renaty: Droga moja, z tego, co ci opowiadaem, wiesz a nadto dobrze, e nie moemy bez koca wie tak beztroskiego ywota jak teraz i e musz koniecznie zabra si do jakiej pracy. Przedkadabym t, o ktrej dawno ju mylaem handel z poganami w Nowej Hiszpanii. I oto, Renato, dzi, po tym, jak daa mi tysiczne dowody, e mnie kochasz, powtarzam ci prob, ktr dawniej ledwo miaem wypowiedzie: zosta moj on, chc bowiem, by moja przyjacika moga bez zmieszania patrze w oczy wszystkim kobietom. Jeli powtrzysz mi swoje tak", pojedziemy zaraz do mego rodzinnego Losheimu i jestem przekonany, e rodzice moi nie odmwi nam swego bogosawiestwa, w przeciwnym razie obejdziemy si bez niego, poniewa dawno ju o wasnych siach toruj sobie drog w gstwinie ycia. I ju jako m i ona popyniemy do Nowego wiata, by tam przey owe lata radoci i szczliwoci przez ciebie przepowiadane. Ku mojemu zdziwieniu te moje owiadczyny, ktre po dzi dzie wydaj mi si naturalne i rozsdne, wywary na Renacie najgorsze wraenie i zaraz na twarz jej pad jakby cie skrzyda przelatujcego obok ptaka. Przy sposobnoci wspomn, e cie w prawie zawsze omracza jej lico, kiedy zaczynaem mwi o swoich rodzicach i o domu; ona sama nigdy, nawet w chwilach bezgranicznej bliskoci dwojga istot zespolonych namitnoci, nic mi nie mwia o swoim ojcu i matce lub o swojej rodzinie. Teraz, nachmurzywszy brwi, odpowiedziaa mi tak: Miy Ruprechcie, obiecaam, e bd twoj on, jeli zabijesz Henryka. To si nie stao, by moe z mojej winy, lecz nie jestem zwizana przysig. Zaczekajmy wic z rozmow o przyszoci. Czy nie moesz przyj szczcia bez adnej ubocznej myli, wzi je, jak bierze si kielich wina, i wypi do dna? Kiedy konieczne bdzie troszczy si o ycie, to bdziemy si troszczy, i wierz mi, znajdziesz we mnie dzieln pomocnic. Teraz daj ci ca moj mio, a ciebie prosz tylko o jedno: niechaj twe rce bd do silne, by j w peni przyj. Wygaszajc t nieoczekiwan i niesprawiedliw odpowied Renata czule przytulia si do mnie i postaraa si porwa mnie do ogrodu pieszczot, lecz

oczywicie nie rozproszya przez to moich wtpliwoci i, cho to dziwne, nasza rozmowa okazaa si wyranym przeomem w biegu wydarze i dzie w naley uzna za ostatni dzie naszego miodowego miesica. Niepowodzenia moich owiadczyn nie mogem nie przypisa jakim tajemnym przyczynom i namitne uczucie, jakie ywiem dla Renaty, zaraz przygaso i na dnie duszy zaczo si gromadzi niejasne niezadowolenie, kropla po kropli, jak nowa kolumna w grocie stalaktytowej. Rwnoczenie, niczym myszy z czapki kuglarza, zaczy si wtedy rozbiega po naszym yciu rne nieporozumienia, czasem niedorzeczne i nas niegodne. Nadeszy wita Boego Narodzenia i Renata, jak zwykle kapryna w swych decyzjach, koniecznie zapragna spdzi te wita wesoo i w towarzystwie. Nagle potrzebne jej stay si znajomoci, widowiska i pieni, a ja, przypominajc sobie, z jak uwag zgbiaa aciskie teksty, tylko si dziwiem, widzc, z jak dziecic naiwnoci zacza si oddawa rnym zabawom ulicznym. Przede wszystkim, oczywicie, musielimy chodzi na wszystkie naboestwa. W Wigili w kociele w. Cecylii podziwialimy jaseka z pokonem Trzech Krli, tak ywo przypominajce mi dni dziecistwa; nie przepucilimy mszy w dniu w. Jana Ewangelisty, i w dniu czterdziestu tysicy niewinitek, i w dniu obrzezania Pana Jezusa[157]; chodzilimy po miecie ze wszystkimi procesjami. Potem spodobao si Renacie przyjmowa w naszych pokojach dzieci przychodzce ze sklecon z deszczuek szopk i piewajce koldy, suchaa ich piewu, rozmawiaa z nimi i czstowaa je. Prowadzaa mnie Renata take po wszystkich budach jarmarcznych, pobudowanych wzdu nabrzey i na rynku, w ktrych pokazywano rne osobliwoci, i tylko si miaa, kiedy przypominaem jej dawne sowa, e nie znosi ulicznej ciby[158]. Godziny cae spdzalimy wrd pijanych i ordynarnych mczyzn, przygldajc si grajcym na bandurach i dudach, akrobatom chodzcym na rkach, magikom wycigajcym sobie ywego wa z nozdrzy, poykaczom szpad i ludziom wypuszczajcym z ust fontanny, kobietom z brod, ichneumonom, nosorocom, dromaderom i wszelkim osobliwociom, za ktre przejezdni ludzie potrafi ciga z mieszkacw miasta ich ciko zapracowane grosze. W kocu zupenie dla mnie nieoczekiwanie pojawiy si w naszym domu dwie kobiety, prawdopodobnie mieszczki, ktre Renata nazywaa Katarzyn i Magorzat i ktre przedstawia mi jako nasze ssiadki, a swoje znajome. Kobiety te wydaway mi si tpe i nieciekawe i w aden sposb nie mogem zrozumie, po co s midzy nami potrzebne, po tym kiedy tak cieszylimy si z odzyskanej samotnoci. Spdziem z dwiema odwiedzajcymi bardzo nudn

godzin na rozmowie o wzgldnych zaletach ojcw duchownych rnych parafii, a potem zaczem robi Renacie do gorzkie wymwki z powodu tej znajomoci i to stao si powodem naszej pierwszej sprzeczki. Renata odpowiedziaa mi z niespodziewan zapalczywoci, e nie mog przecie da, by nikogo w wiecie nie widywaa, i zapytaa, czy zapraszajc j ze sob do Nowego wiata mam zamiar zamkn j tam w czterech cianach. Nie baem si wskaza Renacie caej bezpodstawnoci jej sw, lecz ona nie chciaa niczego sucha i zasypujc mnie wymwkami zaraz zagrozia, e ucieknie z domu jak z wizienia. Co prawda, kiedy ju niczym ciosy szpad wymienilimy bardzo ostre sowa, po kilku minutach oboje dostrzeglimy absurdalno naszego sporu i popieszylimy zagasi ogie sprzeczki porywczym wichrem przysig i wyzna, zala go wod pocaunkw i pieszczot lecz pod popioem pozostay ywe iskry. Dwa dni po tym wydarzeniu Renata oznajmia mi nagle, e po obiedzie zamierza wybra si do naszej ssiadki i e mnie take na tym zebraniu oczekuj. Odpowiedziaem z oburzeniem, e nie chc podtrzymywa nonsensownej znajomoci; kiedy jednak Renata mimo to wystroia si i wysza z domu, ja, jakby w odwet, udaem si do Mateusza, do ktrego ju dawno mnie cigno i tak oto pierwszy raz po mojej chorobie rozstalimy si z Renat. Mateusz przywita mnie gderliwie lecz dobrodusznie, a Agnieszka, ktra, jak mona byo si domyli, bya teraz uwiadomiona o istnieniu w yciu moim Renaty, bojaliwie i nieufnie. Staraem si przebi w ld, ktry powlk nasz przyja z Agnieszk, i dugo z zaciekawieniem suchaa opowieci o Nowej Hiszpanii, ktrymi wywieraem niezmienne wraenie na wszystkich nowych znajomych, raz jeszcze opowiadajc jej o wityniach Majw, o olbrzymich kaktusach i niebezpiecznych polowaniach na niedwiedzie i once. Rozstalimy si znw jako przyjaciele i kiedy po powrocie do domu usyszaem od Renaty obudn relacj o jakim modziecu, synu kupca, ktry okazywa jej szczeglne zainteresowanie w domu ssiadki, popieszyem ze swej strony opowiedzie jej o Agnieszce, ktra wzbudzia moj ciekawo w domu Mateusza. Ten nasz nowy pojedynek, w ktrym klingi staray si ugodzi zazdro przeciwnika, zakoczy si moim zwycistwem, gdy Renata, ktra z pocztku udawaa, e nic sobie z moich wyzna nie robi, wkrtce przesza do aosnych wyrzutw, a pniej nie powstrzymaa nawet ez, tak e pocieszajc j musiaem przysic, e Agnieszka wcale mnie nie pociga, a z kolei Renata wyznaa, e syn kupca istnieje tylko w jej imaginacji. Nie przeszkodzio to, e po kilku dniach Renata znw oznajmia mi, e przyja jakie zaproszenie ssiadki, na co ja odpowiedziaem nowymi

odwiedzinami u Mateusza. A poniewa w turniej cign si jeszcze dalej, to w krtkim czasie staem si naprawd czstym gociem Wissmannw i pozostawiajc Mateusza jego uczonym ksigom, dugie godziny spdzaem z Agnieszk. Bardzo podobao mi si to stworzenie ciche i agodne, dziewczyna, z ktr dobrze byo mwi o wszystkim w wiecie, gdy wszystko byo dla niej nowe i wszystkiemu wierzya z dziecic ufnoci. W jej gowie babcine bajki byy dziwacznie przemieszane z mdroci uniwersyteck, ktr zbija j z tropu brat, i to prowadzio dziewczyn do najzabawniejszych i najniedorzeczniejszych wyobrae i opinii, ktrymi lubiem si bawi jak dziecko zabawkami. Agnieszka cakiem powanie pytaa mnie, czy to prawda, e na twarzy czowieka wypisane jest aciskimi literami Homo Dei[159], przy czym dwoje oczu to dwie litery O, nos litera M, i temu podobne; e Jezus Chrystus zosta ukrzyowany na samym rodku ziemi, albowiem Jerozolima stanowi centrum wiata, podobnie jak serce stanowi centrum ciaa; e na ziemi jest akurat tyle rodzajw rolin, ile gwiazd na niebie, albowiem rodzaje rolin powstaj w zalenoci od wpywu gwiazdy na poczenie ywiow; e Najwitsza Panienka obraa za swj kamie szmaragd i e kamie ten sam z siebie roztrzaskuje si na drobny mak, jeli dopuci si przy nim grzechu miosnego, i opowiadaa wiele innych historii w tym rodzaju. Zreszt, musz z ca stanowczoci owiadczy, e w stosunku moim do Agnieszki, ani wtedy, ani pniej, nie byo nic, co zasugiwaoby na nazw mioci, chocia oczywicie blisko miej i modej dziewczyny bya dla mnie sodycz uzupeniajc jako namitno i dowiadczenie Renaty. Musz jednak take przyzna, e w gbi duszy w owe dni nie znajdowaem w sobie ani tej bezwarunkowej wiernoci, ktra przedtem oddawaa mnie bez miecza i bez kolczugi w rce Renaty, ani tej upajajcej namitnoci, ktra w dniach naszego zblienia po mojej chorobie trzymaa mnie w swych okowach z r. Nastpi naturalny spadek fali uczu, ktra, przez dugie miesice narastajc, w czasie naszych miodowych dni wzniosa swj grzbiet do maksymalnej wysokoci, po czym rozpyna si bezsiln pian. Namitno, ktra na dwa tygodnie zalaa mnie potopem szczcia, potem niczym odpyw odsuna si od brzegw duszy, obnaywszy jej dno i zostawiajc na piasku rozgwiazdy, muszelki i wodorosty. Jeli nie w wyniku wiadomoci, to drog wyczucia wiedziaem, e nadejdzie godzina nowego przypywu, i dlatego nadal powtarzaem Renacie dawne sowa o mioci i przysigaem, e jak niegdy jestem jej wierny. Nie jeden raz ponawiaem take prob, by zgodzia si na nasz lub i na to, by opuci Koloni, gdzie przeylimy a nadto wiele i gdzie trudno by nam byo zaczyna ycie od nowa. Jednake przemiana, jaka si we mnie dokonaa, nie

moga uj spostrzegawczoci Renaty. Z gorycz pytaa mnie wic, czy nie dlatego wobec niej ochodem, e przyznaa si do namitnoci, jak do mnie ywi, i daa mi dowody jej aru. Na moj prob odpowiadaa jednak, e zbyt mnie teraz kocha i za nic nie chce zobaczy obojtnoci i nudy na twarzy, z ktrej przywyka odczytywa mk ze swego powodu i szczcie przez siebie dawane. W tym okresie spyciaej mioci to nie widywalimy si z Renat caymi dniami, to znw rzucalimy si jedno na drugie w nagym porywie podania, to wpadalimy w otcha wrogoci i gniewu. W czasie ktni Renat ogarnia niekiedy sza: to wypominaa mi co, o czym by moe lepiej byo nie wspomina, to grozia, e w nocy podernie mi gardo, lub wyledzi na ulicy Agnieszk i zabije j, to znw zalewaa si zami, padaa na podog i oddawaa si z mego powodu takiej rozpaczy, jak niegdy z powodu hrabiego Henryka. W dniach pojednania, przeciwnie odyway wszystkie zachwyty dwojga szczliwych kochankw: bylimy znw jak Kleopatra i Antoniusz w swoim Egipcie lub jak Trystan i pikna Izolda[160] w swojej grocie, i niedawne sprzeczki wydaway si nam miesznymi nieporozumieniami, jakimi sprawkami zoliwych domowych duchw, tych, ktre Renata nazywaa malekie". To cige przechodzenie od radoci do udrki bez wtpienia nuyo mnie bardziej ni uprzednie mki odtrconej mioci i moja tsknota do ycia spokojnego i pracowitego wci si wzmagaa niczym powoli nadcigajca burza. Dugo jednak moglimy jeszcze czeka na pierwsze byskawice, albowiem Renata mimo wszystko sprawowaa wadz nad moj dusz, ktra po niedugim odczeniu znw cigna do niej, do jej spojrzenia i jej pocaunkw, podobnie jak pod ziemi cignie korze do wilgoci. Jednake w istocie samej Renaty byo co nie dopuszczajcego do powolnego biegu wydarze, i nowym wewntrznym przewrotem, jaki si w niej dokona, skierowana na now drog myli i odczu, nagle take cae nasze ycie zawrcia na inny hals.

ROZDZIA DZIESITY O tym, jak Renacie znw ukaza si Madiel i jak mnie ona opucia

I
Pewnego wieczora, kiedy jak zwykle byem u miej Agnieszki, przyszo mi wraca do domu do pno, tak e o przepuszczenie przez strae nocne staraem si przy pomocy maych datkw. Kiedy zbliyem si ju do naszego domu, dostrzegem w mroku, e kto jak kot siedzi na progu, i wnet przekonaem si, e to Luiza. Rzucia si mnie naprzeciw i nie bez prostodusznego przeraenia opowiedziaa, e z pani Renat wydarzyo si dzi co niespodziewanego i strasznego, i e ona, Luiza, boi si, czy nie bya to sprawka nieczystej siy. Z bardziej szczegowego opisu wkrtce pojem, e Renata znw ulega atakowi optania, jakie to ataki ju widywaem, kiedy duch wchodzc w jej ciao bardzo j mczy i zniewaa. Teraz przypomniaem sobie, e przez ostatnie dni Renata bya szczeglnie smutna i niespokojna, do czego odniosem si jednak z lekcewaeniem lekkomylnym i niegodziwym. W tej chwili doznaem uczucia, jakby mnie kto uku w samo serce, i w duszy mojej rdo mioci do Renaty trysno nagle strumieniem silnym i penym. Wbiegem na pitro ju szczegowo wyobraajc sobie, jak bd prosi Renat o wybaczenie, jak bd caowa jej rce i sucha tkliwych sw jej odpowiedzi. Zastaem Renat w ku, gdzie leaa jak zawsze miertelnie wyczerpana atakiem, i twarz jej, sabo owietlona wiec, sprawiaa wraenie woskowej maski. Widzc mnie Renata nie umiechna si, nie ucieszya, nie uczynia adnego ruchu zdradzajcego wzburzenie. Uklkem przy ku i zaczem mwi: Wybacz mi, Renato! Ostatnimi czasy zachowywaem si nie tak, jak naleao. Opuszczajc ciebie bardzo zawiniem. Sam nie wiem, jak i po co to zrobiem. Ale przysigam ci, e to si wicej nie powtrzy. Renata przerwaa mi i powiedziaa gosem cichym, lecz wyranym i stanowczym:

 Ruprechcie, to ja powinnam teraz mwi, a ty sucha. Dzi przydarzyo mi si co tak wanego, e wci jeszcze nie mog tego ogarn rozumem. Dzi ycie me przeamao si na dwoje i wszystko, co mnie czeka w przyszoci, nie bdzie podobne do tego, co byo w przeszoci. Po tak uroczystej egzorcie Renata obrcia ku mnie twarz blad i powan i opowiedziaa mi, co nastpuje: W ostatnim tygodniu, kiedy szczeglnie mao uwagi zwracaem na Renat, bardzo cierpiaa wskutek samotnoci i dni cae pakaa starannie ukrywajc to przede mn. Kiedy jednak czowiek pogrony jest w smutku, staje si bezbronny wobec napaci wrogich demonw, i dawny wrg Renaty, przeladujcy j jeszcze w zamku hrabiego Henryka, znw j pokona, wszed w ni i zadajc jej mki powali na podog. Jednake, kiedy tak leaa rozpostarta, prawie nieprzytomna nagle przed jej oczyma rozbysa wietlista aureola i w niej ukaza si ognisty anio, ktrego nie widziaa od lat dziecinnych. Renata natychmiast poznaa swego Madiela, by bowiem taki sam jak dawniej: twarz jego bya promienna, oczy bkitne jak niebo, wosy niczym ze zotych nitek, odzie utkana bya jakby z pomienistej przdzy. Renat ogarn niewypowiedziany zachwyt, podobny do tego, jaki ogarn apostow na grze Tabor w godzinie Przemienienia Paskiego, lecz oblicze Madiela byo surowe i anio przemwi w te sowa: Renato! Od dnia, kiedy ulegszy dzom cielesnym chciaa oszukastwem i podstpem skoni mnie do namitnoci opuciem ci i za kadym razem, kiedy pniej mylaa, e mnie widzisz, to nie byem ja. I w hrabia Henryk, w ktrym wyobraaa sobie, e rozpoznaa moje wcielenie, by ci posany nie przez kogo innego, jak tylko przez Kusiciela, aby ostatecznie sprowadzi na manowce i zabi tw dusz. W przybytku szczliwoci, w obliczu Wszechmogcego, gdzie unosz si anioowie, nieraz laem gorzkie zy widzc, jak giniesz, i postrzegajc nikczemny tryumf twych wrogw i naszych. Nieraz wznosiem niczym dym kadzida mody do Najwyszego, by zezwoli mi pooy rk na twym ramieniu i zatrzyma ci nad przepaci, lecz zawsze wstrzymywa mnie gos: Powinna i ten stopie przekroczy". Teraz musz ci wreszcie odkry ca prawd, dowiedz si wic, e cikie s twe grzechy na szali Sprawiedliwoci i dusza twa jest ju na wp pogrona w pomieniach piekielnych. Nie o wiecu witej Amalii Lotaryskiej przystoi ci teraz myle, lecz jedynie o wiecu mczeskim, krwi zmywajcym zo twych przestpstw. Ukochana siostro! Ulknij si, pokajaj i nieustannie mdl do Boga, a zezwolone mi bdzie znw chroni ci i wspiera!" Kiedy Madiel mwi, wszystkie jego sowa ukazyway si Renacie jako

barwne obrazy. Tak wic widziaa to ogrody Raju, w ktrych anioowie piewaj goszc chwa Stwrcy i ulatuj niczym ptaki, czc si w przestworze w ksztat mistycznych liter: D, I, L;[161] to znw widziaa stopnie jakich schodw, wyobraajcych jej ycie na ziemi, po ktrych stpaa wrd wy, bazyliszkw, smokw i innych potworw; to wreszcie widziaa sam siebie po pas pogron w pomieniach piekielnych i plsajce dokoa, radujce si diaby. Kiedy Madiel skoczy sw gniewn mow, Renata bya w skrajnej rozpaczy i miaa uczucie, e uchodzi z niej tchnienie ycia. Kiedy Madiel zobaczy sw przyjacik w tak strasznym stanie, wyraz jego twarzy nagle si odmieni, sta si agodny i tkliwy, Madiel by teraz jakby dobrym starszym bratem, jakim bywa w dniach ich dziecicych zabaw; przybliywszy si do zmartwiaej Renaty czule pocaowa j w usta, owion j bog i nie palc ognistoci. Renata z krzykiem radoci chciaa go obj, lecz jej wycignite rce napotkay tylko star Luiz, ktra nadbiega syszc oskot upadajcej Renaty i jej aosne jki. To opowiadaa Renata pozostawiajc mnie, jak zawsze po swoich wyznaniach, w zakopotaniu: nie wiedziaem, co z jej sw byo rzeczywistoci, co przywidzeniem, wynikiem jej majacze, a co czystym wymysem, miaa bowiem fataln skonno do kamstwa. Tego dnia troszczyem si tylko o to, eby uspokoi chor, namawiaem, by na razie nie mylaa o tym, co si stao, i usiowaem j pocieszy obietnic lepszych dni, kiedy bd jej powica wszystkie godziny i minuty. Lecz na moje przemowy Renata przeczco krcia gow lub pobaliwie do mnie si umiechaa, tak jak umiecha si matka do dziecka, ktre swoimi zabawkami prbuje rozproszy jej smutek. Zreszt ukoysana moimi tkliwymi sowami Renata usna i spaa snem czowieka zmczonego i udrczonego, a ja zasnem w pobliu niej, jak w owe dawne dni, kiedy nie bylimy jeszcze sobie bliscy. Jednake teje samej nocy mogem si przekona, e kiedy Renata mwia, i cae jej ycie przeamao si na dwoje, nie byo to powiedziane lekkomylnie: o wicie Renata mnie zbudzia, a wyraz jej twarzy by dziwnie uroczysty, kiedy poprosia, bym pomg jej wsta i poprowadzi j na msz porann. Usuchaem, mimo woli podporzdkowujc si surowoci jej gosu i ciszy wczesnej godziny, a Renata szybko si ubraa i chocia bya tak saba, i ledwo moga stpa, zmusia mnie, bym odprowadzi j do kocioa w. Cecylii. Tam, padszy na pulpit, wrd jaskrawej pstrokacizny i pozoty wityni modlia si nienasycenie i a do samego koca naboestwa zalewaa si zami jak najgorsza grzesznica szukajca odpuszczenia grzechw. Patrzc na jej arliwo zaczem rozumie, e w duszy Renaty zasza nie chwilowa zmiana, lecz dokona si jaki wielki przewrt, ktry na dugo odmieni wszystkie jej

myli, uczucia, pragnienia, jakby wedug nowego planu przebudowa jej ycie. Istotnie, od tego momentu zaczo si dla Renaty, a wraz z ni i dla mnie, zupenie nowe istnienie i czasami wydawao mi si, e jeli midzy wszystkimi obliczami Renaty, jakie widywaem przedtem, mona byo znale jakie wsplne rysy, to nowy jej obraz nalea do cakiem innej kobiety. Renata nie tylko wypowiadaa zupenie odmienne ni przedtem sdy, nie tylko prowadzia zupenie inny tryb ycia, lecz nie poznawaem samego jej sposobu mwienia, postpowania, odnoszenia si do ludzi, nie poznawaem samego brzmienia jej gosu, jej sposobu chodzenia, bodaje jej twarzy. Wtedy przypomniaem sobie jednak, co opowiadaa mi Renata o swoim dziecistwie, jak spdzaa noce a do witu na modlitwie, jak obnaona wychodzia na zib, jak si biczowaa lub ostrzem szarpaa piersi; i jeszcze te sowa, ktre powiedziaa do mnie na barce, kiedy pynlimy do Kolonii: Wszystkim, kademu z nas, naleaoby si przerazi i jak jele od myliwego ucieka do klasztornej celi" pojem wic, e wszystko to byo w Renacie take dawniej, tylko ukryte jak ciao pod przypadkow odzie. Aby przedstawi cho w najoglniejszych zarysach ten ostatni okres naszego wsplnego ycia z Renat, musz przede wszystkim powiedzie, e w swoj skruch wniosa to samo zapamitanie, co dawniej w smutek, a pniej w namitno. Jednego z pierwszych dni po swym widzeniu zapragna pj do spowiedzi i mimo e usilnie przestrzegaem j przed tak niebezpiecznym postpkiem, spenia swj zamiar w naszym kociele parafialnym. Nie wiem, czy Renata szczerze wyznaa grzechy naszemu ojcu duchownemu, najmniejszy bowiem z owych grzechw, gdyby go podano do wiadomoci, mg zaprowadzi j na stos, na ktrym palono czarownice lecz kiedy wrcia do domu, wzruszona i we zach, zakomunikowaa mi o pokucie, jak jej wyznaczono. I od tego dnia poczwszy, wykonujc t pokut, nie przepuszczaa ranka, by nie by na mszy, kade bicie kocielnych dzwonw witaa modlitw, co wieczr do zupenego wyczerpania modlia si przy pulpicie, obserwowaa wszystkie posty zalecone wiernym w rod, pitek i sobot, a niekiedy zrywaa si w rodku nocy, by zaamujc rce i szlochajc modli si o odpuszczenie grzechw. Renata, nie zadowalajc si wyznaczonymi jej prbami, pragna na wszelki sposb zwikszy sw ofiar, by peniej da wyraz skrusze lub, by moe, szybciej wyprosi sobie przebaczenie. Nieraz powstrzymywaem j, gdy tuka gow o cian, nieraz podnosiem z podogi, gdy przy modlitwie stracia przytomno ze zmczenia, a raz wyrwaem jej z rk kinda, ktrym ju nakrelia sobie na piersi krwawy krzy. W tych momentach wyraz twarzy Renaty by zawsze szczliwy i dziecinny, i prosia mnie agodnie:

 Zostaw mnie, Ruprechcie, jest mi tak dobrze, tak dobrze! W tych pierwszych dniach swojej pokuty Renata odnosia si do mnie agodnie i yczliwie, jak siostry do braci w klasztorach brygidek[162], nie sprzeciwiaa mi si w sposb gwatowny, ulegaa mi w drobiazgach, lecz we wszystkich sprawach istotnych twardo trzymaa si obranej drogi. Renata, oczywicie, wyrzeka si wszelkich pokus namitnoci, nie pozwalaa mi nawet tkn siebie i mwia teraz o mioci ziemskiej z rwnym chodem jak jaki scholastyk. Renata uparcie przekonywaa mnie, bym przyczy si do jej pokuty, bagaa o to na kolanach i ze zami jak dobra siostra lub te zaklinajc mnie i groc jak kaznodzieja lecz w duszy mojej, w ktr rzuci swe ziarno Jakub Wimpheling[163], wezwania te nie mogy znale oddwiku. Przez cae ycie niezomnie zachowaem w gbi serca gorc wiar w Stwrc, Stworzyciela wiata, w Jego ask i ofiar pokutn Chrystusa Zbawiciela, jednake nigdy nie godziem si z tym, by prawdziwa religia wymagaa przejaww zewntrznych. Jeli Pan Bg da ludziom we wadanie ziemi, gdzie tylko w walce i trudzie mona speni swj obowizek i gdzie tylko namitne uczucia mog przynie prawdziw rado sprawiedliwo Boska nie moe da, bymy si wyrzekli trudu, walki i namitnoci. Prcz tego przykad mnichw, tych istnych wilkw w owczych skrach, ktrzy dawno ju stali si rozlegym celem podziurawionym wszystkimi strzaami satyry, pokazuje w dostatecznej mierze, jak mao przyblia do witoci ycie prniacze i pasoytnicze, mimo e blisko otarza, przy codziennych mszach. Zreszt szczero i przejcie, z jakimi Renata oddawaa si pokucie, tak dalece oywiy we mnie uczucie do niej, e przez tydzie lub nawet dziesi dni udawaem, i czuj to samo, co ona tak bardzo pragnem od niej nie odchodzi, dzieli wszystkie jej chwile. Wraz z Renat chodziem do kocioa; znw oparty o kolumn obserwowaem j, pochylon nad modlitewnikiem; suchaem miarowego piewu organw i wyobraaem sobie, nie ywic adnej nadziei, e to szumi wok nas meksykaskie lasy. Nie odmawiaem Renacie take wtedy, kiedy wzywaa, bym si z ni modli, yczliwie kazaa mi klkn obok siebie i serdecznie prosia, bym powtarza za ni sowa psalmw i kantyczek. Byem posuszny woli Renaty take wtedy, kiedy pragna wyznawa wszystko, czego si w yciu dopucia, kiedy uklkszy przede mn caymi godzinami zalewaa si zami, przeklinaa siebie i swoje postpki, opowiadaa mi o sobie i swojej sromotnej przeszoci, przy czym, jak mi si zdaje, znajdowaa szczegln sodycz w tym, by oskara si o najgorsze przestpstwa, ktrych nie bya winna, by opowiada o sobie najbardziej niegodziwe bajki.

W tych opowieciach ycie swoje z hrabi Henrykiem przedstawiaa jako co okropnego, albowiem zapewniaa teraz, e tajne towarzystwo, w ktrym Henryk marzy, i zostanie wielkim mistrzem, byo towarzystwem najpoledniejszych magw, odprawiajcych czarn msz i sporzdzajcych wiedmowsk warz. Wedug sw Renaty, wanie w owym czasie ukazano jej drogi na sabat i tajemnice magii, tak e tylko udawaa, i zapoznaje si z nimi dopiero ze mn. Jednake zaraz i o naszym wsplnym yciu Renata z nie mniejszym wzburzeniem opowiadaa takie rzeczy, ktrym w aden sposb nie mogem da wiary i ktre przedstawiay wydarzenia, przeze mnie osobicie przeyte, jakby odbite w krzywym zwierciadle. Tak wic zapewniaa mnie Renata, e nim mnie spotkaa, nie pragna niczego innego, jak tylko zamkn si w klasztorze. Pniej jednak jaki gos, nalecy oczywicie do wroga ludzkoci, powiedzia jej na ucho, e demony oddadz jej Henryka, jeli w zamian pomoe im zowi w ich sieci inn dusz. Potem cae nasze ycie jakoby sprowadzao si tylko do tego, e Renata przy pomocy kamstw i obudy staraa si nakoni mnie do miertelnych grzechw, nie wzdrygajc si w tym celu przed adnym oszustwem. Jeli by uwierzy Renacie, to naleao dopuci, e rol stukajcych duchw odgrywaa ona sama, aby przycign mnie do dziedziny demonomancji, e to, co widziaem na sabacie, ona mi podpowiedziaa, e Johann Weyer mia racj, zapewniajc, e to Renata rozbia kaganki w czasie naszych prb magicznych, i temu podobne. Midzy innymi Renata zadaa stanowczo, by dziea z dziedziny magii, wci jeszcze lece na stole w jej pokoju, zostay zniszczone lub wyrzucone, i mimo e bardzo protestowaem przeciwko tak niezasuonej egzekucji ksig Agrypy z Nettesheimu, Piotra z Apony, Rogera Bacona, Anzelma z Parmy i innych, Renata bya nieugita. Wyniosem stert ksig i ukryem je w najdalszym kcie mego pokoju, poniewa uwaaem, e witokradztwem jest upodabnia si do papiea, ktry spali Tytusa Liwiusza, i podnosi rk na ksigi bdce najwikszym skarbem ludzkoci. Na miejsce zabranych przez mnie tomw na stole Renaty wkrtce pojawiy si inne, rwnie starannie oprawione w pergamin i z nie mniej wspaniaymi klamrami, take pod wzgldem treci chyba nie bardziej rnice si od poprzednich ni gruszka od jabka, poniewa i one traktoway wycznie o demonach i duchach. A poniewa wikszo tych nowych dzie, do ktrych lgna teraz spragniona dusza Renaty, pisana bya po acinie, musiaem znw by tumaczem i powtrzyy si godziny moich zaj wsplnych z Renat, kiedy siedzc obok siebie przy stole pochylalimy si nad kartami ksig i oboje zgbialimy sowa pisarza. Zdobywa ksigi musiaem oczywicie znw ja, tak e wznowiem odwiedziny u Jakuba Glocka i znw staem si grnikiem w jego bogatych

kopalniach; Renata surowo zabronia mi jednak przynosi dziea Marcina Lutra i wszystkich jego poplecznikw i naladowcw, ja za za nic nie dopucibym na nasz st adnej ksigi ciemnych ludzi", jakiego Pfefferkorna lub Hochstratena[164], tak e wykluczywszy ca wspczesn literatur dwch walczcych stanw, musiaem ograniczy swj wybr do teologw dawnego pokroju, do traktatw starej i nowej scholastyki. Zreszt pierwsze, co si nam dostao, bya to szlachetna i ciekawa ksika Tomasza a Kempis O naladowaniu Chrystusa"[165], lecz zaraz nastpiy rne inne, jak: Podrczne wyoenie wiary" i Enchiridion", na ktrych byo zaznaczone: eyn Handbuechlein eynem yetzlichen Christenfast ntzlich bey sich zu haben", dalej ncce ze wzgldu na tytuy, synne, lecz na sw saw nie zasugujce traktaty jak Die Hijmelstrass" Lanzkranny lub O modlitwie" Leandra z Sewilli, a pniej jeszcze ywoty witych, a to Bernarda z Clairvaux, Norberta z Magdeburga, Franciszka z Asyu, Elbiety z Turyngii, Katarzyny ze Sieny i innych, wreszcie dziea dwch soc w tej dziedzinie dwa folianty, jeden mniejszy, drugi niewspmiernie wielki, za ktre nie poaowaem talarw, lecz w ktrych nie daleko posunlimy si: seraficznego doktora Johanna Bonaventury[166] Itinerarium mentis", dzieo miejscami wcale zajmujce, i uniwersalnego doktora Tomasza z Akwinu Summa Theologiae" ksiga uczonoci zupenie martwej i niezdolnej oy. Renata chwytaa si to za jedn, to za drug ksig, jak za ostatni desk ratunku, i naglia mnie, ju to bym tumaczy jej stronice ywotw, ju to bym skomentowa spr teologiczny, zachwycajc si opisywanymi cudami, przeraajc si grobami mk piekielnych i z niewaciw jej naiwnoci przyjmujc za prawd wszelkie niedorzeczne wymysy scholastycznych doktorw. Nie pamitam teraz caej sumy gupstw i absurdw, jakie mielimy sposobno wyczyta w czasie tych naszych pilnych zaj, godnych bardziej rozwanego potraktowania, lecz podam tu kilka przykadw tych opowiada, ktre ze szczegln si wstrzsny Renat, wyciskajc jej zy z oczu. Tak wic z prawdziwym przeraeniem czytaa Renata u Tomasza z Akwinu opis Pieka, peniejszy ni u poety Dantego Alighieri, z dokadnym wyszczeglnieniem, gdzie bd przebywa i jakim mkom zostan poddani rni grzesznicy: praojcowie zmarli przed narodzeniem Chrystusa, dzieci zmare, nim je o ch rzczo n o , zbjcy, mordercy, rozpustnicy, bluniercy. Z naleytym wzruszeniem suchaa Renata wyliczenia iloci uderze, jakie wedug legendy Zbawiciel otrzyma, przy czym okazywao si, e uderze biczem byo tysic szeset szedziesit siedem, uderze rk osiemset, osobno policzkw sto dziesi, zaraz te powiadamiano, e na Grze Oliwnej przela On szedziesit dwa tysice ez, a kropel krwawego potu byo

dziewidziesit siedem tysicy trzysta siedem; e korona cierniowa zadaa przeczystemu czou trzysta trzy rany, e wyda dziewiset jkw itd.[167] Renat wzruszya opowie o tym, jak Katarzynie ze Sieny ukazaa si Matka Boska[168], poprowadzia j do Swego Syna, a Ten przy dwikach harfy, na ktrej gra krl Dawid, na znak zalubin da witej piercie z brylantem i czterema perami; lub jak witej Jutcie ukaza si w Turyngii Sam Chrystus, zezwoli jej przycisn usta do Swego przebitego ebra i ssa Sw przeczyst krew. Nie mniej powanie traktowaa Renata opowieci, jakoby z mogiy witego Adalberta w Czechach, kiedy otworzy j biskup Pragi, rozesza si tak pokrzepiajca wo, e wszyscy obecni jeszcze trzy dni pniej nie potrzebowali strawy; lub e w jednym klasztorze we Francji ycie, ktre wiody cysterski, byo tak dalece wite, e z bogosawiestwa Boego, aby nie wprowadzi do klasztoru nikogo postronnego, lecz mimo to kontynuowa jego egzystencj, kada mniszka nie znajc ma rodzia po dziewczynce, ktra miaa zosta jej nastpczyni. Nie wiem, czy wiara zawsze jest na wojennej stopie z rozsdkiem, i czy to prawda, e zajmowanie si teologi rozmikcza mzg, lecz widzc, jak ufnie sucha tych historii Renata, ktra kiedy indziej umiaa posugiwa si logik, mogem tylko powtarza sowa witego Bernarda z Clairvaux: Wszystkie grzechy wynikaj z grzechu niewiary". Jeli o mnie chodzi, to scholastyczne brednie jako nowo bawiy mnie tylko przez pierwsze dni, a poniewa dziea teologiczne maj jedn niedobr cech, e wszystkie s bardzo podobne jedne do drugich, to wkrtce godziny lektury z Renat stay si dla mnie niemiym obowizkiem. Zupenie tak samo uczucie moje do Renaty, ktre pod wpywem jej widzenia nagle oyo, zaczo znw zamiera, niczym kula, ktr kto nagle popchn, lecz ktra mimo wszystko nie moe toczy si swobodnie po kamienistej ciece. I bardzo prdko klasztorny tryb ycia, zaprowadzony w domu naszym przez Renat, z modami, klczeniem, wzdychaniem i postami, zacz mi si wydawa niestosown maskarad. Zaczem si uchyla od odprowadzania Renaty do kocioa, pod rnymi pretekstami wychodziem z domu w porze, kiedy moglibymy zabra si do lektury, gwatownie przerywaem bogobojne rozmowy, i w nocy, kiedy z pokoju Renaty syszaem jej stumione kanie, nie spieszyem do niej. A pniej nasta dzie, kiedy nie mogem i nie chciaem pokona pragnienia, by wrci do Agnieszki, niczym do jasnego powietrza nad zielonymi kami, po jaskrawoczerwonych i niebieskich promieniach krzyujcych si w kocioach poprzez kolorowe szybki.

II
Dzie ten, czego w aden sposb nie mogem przewidzie, jeli nie wyznaczy, to przepowiedzia cay nasz los. Renata wtedy od rana bya w Katedrze, a ja, ktry czekaem na ni do poudnia, niespodziewanie dla samego siebie wyszedem na ulic, nie bez zmieszania skierowaem si do znajomego domu Wissmannw i jak winowajca zastukaem do drzwi. Agnieszka przyja mnie z niezmienn yczliwoci i tylko powiedziaa: Tak dawno nie bylicie u nas, panie Ruprechcie, e ju mylaam, i znw przytrafio si wam co niedobrego. Brat zabroni mi wypytywa was, mwic, e moecie mie powody, ktrych uczciwa dziewczyna zna nie powinna, czy to prawda? Wasz brat zaartowa sobie z was, panno Agnieszko zaprotestowaem. W yciu moim nastay po prostu niepomylne dni i nie chciaem was martwi smutn dusz. Dzi jednak zrobio mi si nadto ciko i przyszedem do was, by pomilcze i posucha waszego gosu. Milczaem istotnie prawie cay czas, ktry przebyem z Agnieszk, a ona szybko znw oswojona z moj obecnoci szczebiotaa, jak jaskka pod dachem, o wszystkich malekich nowociach niedawnych dni: O mierci pieska ssiadki, o zabawnym wydarzeniu w czasie niedzielnej mszy, o bibce profesorw, jaka odbya si niedawno u jej brata, o jakim niezwykym jedwabiu mienicym si trzema barwami, ktry przysano jej z Francji, i o wielu innych sprawach, zmuszajcych mnie do umiechu. Sowa Agnieszki pyny jak strumyk w lesie; mwi byo jej atwo, bowiem wszystkie wraenia, jakich dostarcza ycie, i sowa, jakie wypowiadaa, przelizgiway si przez ni, nic w niej nie poruszajc, a mnie atwo byo jej sucha, nie trzeba byo bowiem ani myle, ani wyta uwag, mona byo swej duszy popuci cugli, ktre tak czsto musiaem ciga. Znw, jak zawsze, wyszedem od Agnieszki odwieony jakby lekkim wietrzykiem znad morza, uspokojony jakby dug kontemplacj tej niwy z niebieskimi chabrami. W domu zastaem Renat nad ksigami, starannie odczytujc jakie kazanie Bertolda z Regensburga[169], napisane trudnym przestarzaym jzykiem. Surowa skupiona twarz Renaty, jej spokojne chodne spojrzenie, jej

agodny powcigliwy gos wszystko to byo takim przeciwiestwem dziecicej niefrasobliwoci Agnieszki, e czuem, jakby mi kto serce cisn kleszczami. I wanie wtedy zapragnem nagle z nieprzepart si uprzedniej Renaty, niedawnej Renaty, jej namitnych oczu, jej nieprzytomnych ruchw, jej niepohamowanych pieszczot, jej tkliwych sw i pragnienie to byo tak silne, e gotw byem kad cen zapaci, by je zaspokoi. W tym momencie bybym bez wahania odda cae przysze ycie za jedn chwil pieszczoty, zwaszcza, e wydawaa mi si ona czym nieziszczalnym. Przypadem do Renaty, uklkem przed ni jak w dobrych dawnych czasach i zaczem caowa jej rce, i mwi o tym, jak bezgranicznie j kocham i jak przez te wszystkie dni miertelnie osabem z powodu jej surowej nieprzystpnoci. Mwiem, e z czarnego Pieka wszedem do tczowego Edenu, jak Adam nie umiaem skorzysta ze szczliwoci i oto stoj u wrt Raju i strae z ognistymi mieczami zagradzaj mi powrt, e zgadzam si natychmiast umrze, jeli raz jeszcze zezwolone mi bdzie wdycha zapach rajskich lilii. Wiedziaem, nawet w tamtej chwili, e mwi nieprawd, e powtarzam sowa zaczerpnite z przeszoci, lecz kamstwo byo t drog cen, za ktr miaem nadziej kupi miosne spojrzenie i pieszczotliwe dotknicie Renaty. Nie cofaem si nawet przed innymi, jeszcze niegodziwszymi sposobami kuszenia, starajc si zami wiadomo Renaty, starajc si znw zbudzi w niej pocig zmysowy, gdy jej namitno potrzebna mi bya za wszelk cen. Nie wiem, czy sprawi to kunszt mojej przemowy, czy te we mnie samym byo wtedy tak wiele aru, ktry nie mg si nie przerzuci na istot Renaty i nie rozpali jej, czy te wreszcie, e w niej samej wydary si na powierzchni siy namitnoci, przemoc przywalone kamieniami rozsdku lecz tego wieczora tryumfowaa bogini Mioci i jej skrzydlaty syn mg znw zgasi sw nocn pochodni. Z takim arem przypadlimy do siebie, z tak czu zawzitoci szukalimy pocaunkw i uciskw, jakby to byo pierwsze nasze zespolenie, i mnie, pijanemu ze szczcia, wydawao si, e nie przebywamy w naszym dobrze nam znanym pokoju, lecz gdzie na pustyni, wrd dzikich ska, w grocie, i e byskawice i lene nimfy witaj nasz zwizek, jak niegdy Eneasza i Dydony: fulsere ignes et conscius aether Connubiis, summoque ulularunt vertice Nymphae.[170] Renata za, ktra utracia surowe oblicze mniszki, powtarzaa mi pieszczotliwe sowa, ktre brzmiay dla mnie subtelniej od wszelkich dwikw wioli i fletu. Ruprechcie! Ruprechcie! Nie trzeba mi nic wicej, tylko eby mnie

kocha; nie chc ani szczliwoci, ani Raju, chc, eby by ze mn, eby by mj, a ja twoja. Kocham ci, Ruprechcie! Lecz za to, kiedy miny namitne porywy, kiedy dookoa jakby z nicoci znw wyoniy si ciany naszego pokoju i cae jego urzdzenie, kiedy ujrzelimy take ksigi rozrzucone na stole i spady na podog tom kaza Bertolda z Regensburga, i nas oboje znuonych i wycignitych na zmitej pocieli wtedy natychmiast Renat ogarna rozpacz. Zerwaa si z ka, podbiega do pulpitu, szepcc modlitw pada na kolana, ale potem rwnie szybko wstaa, blada, gniewna, i zacza czyni mi wyrzuty. Ruprechcie! Ruprechcie! Co ty zrobi! Wiem, e jedynie tylko to jest ci potrzebne! Wiem, e niczego innego we mnie nie szukasz, nie chcesz. Wic na co jestem ci potrzebna? Id do domu publicznego tam za niewielkie pienidze znajdziesz sobie kobiety. Zaproponuj maestwo jakiej dziewczynie, a bdziesz mia on, ktra co noc bdzie ci suya. Tobie jednak podoba si wanie dlatego mnie kusi, e oddaam dusz i ciao Bogu! Renato zaoponowaem miej lito i bd sprawiedliwa! Przypomnij sobie, miesice cae yem w pobliu ciebie nie zabiegajc o twoje pieszczoty, kiedy mylaem, e jeste po sowie z innym, i nie skaryem si na tw beznamitno. Jake jednak chcesz, bym j. spokojnie znosi, skoro wiem, e mnie kochasz, kiedy czuj blisko twej mioci? Nie wierz, e Panu Bogu niemie s pieszczoty dwojga kochajcych si ludzi, i ty jeszcze kilka minut temu mwia, e za nie gotowa jeste odda szczliwo przyszego ycia. Renata zamiast odpowiedzi zacza jednak ka, jak zawsze wtedy kaa, to jest niepowstrzymanie i rozpaczliwie, tak e daremnie usiowaem uspokoi j i pocieszy, proszc o wybaczenie, obwiniajc samego siebie, obiecujc jej, e nic podobnego do tego dnia nigdy ju si nie powtrzy. Renata wcale mnie nie suchajc pakaa jakby opakujc co, co przepado bezpowrotnie, jak mogaby moe paka dziewczyna niegodziwie omamiona przez uwodziciela, lub jak by moe pakaa pramatka Ewa, kiedy zrozumiaa obud Wa. Ja za, widzc te zy i ten smutek, sam sobie poprzysigem, e nigdy wicej nie ulegn pokusie, e raczej opuszcz Renat, ni znw uka si jej oczom jako czowiek szukajcy ordynarnych rozkoszy, gdy byem spragniony nie ich, lecz czuego spojrzenia i serdecznych sw. Jednake mimo obietnic, jakie poczyniem Renacie i sobie, dzie w posuy za wzr dla wielu innych, chocia ulepionych z innej gliny, ale w tych samych formach, przy czym z tak dokadnoci, e w nich wszystkich Agnieszka miaa swoje miejsce. Zazwyczaj odbywao si to tak, e w dzie szedem do Agnieszki, suchaem jej spokojnej mowy, patrzyem na jej lniane warkocze, i z dusz uspokojon jak morze, na ktrym zapanowa sztil,

powracaem do Renaty po drodze napominajc siebie, by dzi bezwzgldnie nad sob panowa. W domu przewanie zabieralimy si do lektury jakiego pouczajcego dziea, przy czym pokonujc uczucie nudy staraem si wnika w rozwaania interesujce Renat, lecz pomau jak jaki filtr[171] miosny pocigaa mnie blisko jej ciaa i niemal sam tego nie zauwaajc to wargami przypadaem do jej wosw, to mocniej ciskaem jej rk w swojej rce. Wspominajc teraz owe chwile myl, e by moe nie zawsze ja dawaem do tego pierwszy impuls, lecz e podobnego uczucia doznawaa rwnie Renata, ktra tak samo wbrew woli ulegaa namitnoci, lub e w tym wszystkim przejawia si wpyw wrogich nam i niewidzialnych istot. W kadym razie wszystkie bez wyjtku lektury, po pierwszym naszym grzechu, koczyy si jednakowo: najpierw szalecze pieszczoty i wzajemne przysigi, potem rozpacz Renaty, jej zy, gorzkie wyrzuty i moja pniejsza skrucha. I w naszej pamici liczba tych obrazw, podobnych do siebie jak licie jednego drzewa, codziennie si zwikszaa. ycie nasze, krcc si na podobiestwo coraz to wszych piercieni wiru, zamkno wreszcie w bardzo ciasnym krgu to, co przedtem ogarniao szerokim objciem. W pierwszych miesicach wsplnego ycia z Renat bylimy sobie obcy; pniej, po moim pojedynku z hrabi Henrykiem, przeciwnie, bylimy sobie tak bliscy, jak tylko ludzie mog sobie by bliscy. W nastpnym okresie ycia, cigncym si a do widzenia Renaty, te przemiany wrogoci i bliskoci dokonyway si na przestrzeni kilku dni i czasem w cigu tygodnia zdylimy by i zajadymi wrogami, i namitnymi kochankami. Teraz taki wanie cykl zamkn si w krtkim czasie dwudziestu czterech godzin. Od rana do wieczora zdylimy przej ca wysok drabin od braterskiej bliskoci poprzez przyjacielsk ufno do najbardziej pomiennej zapamitaej mioci i dalej do ostrej jak kinda nienawici. Kadego dnia dusze nasze to niczym klingi rozpalay si do biaoci na palenisku podania, to nagle pogray si w lodowatym zimnie i atwo mona byo przewidzie, e nie wytrzymujc takich przej, w kocu si zami. Czuem si bardzo zmczony caym yciem swoim z Renat i znw w skrytoci pomylaem o tym, by j opuci i uciec do innych krajw, chocia rwnoczenie myl, e bd pozbawiony jej i jej pieszczot, wydawaa mi si tak okropna, e wprost baem si wyobrazi sobie siebie w wiecie znw samotnego. Take Renata podczas naszych ktni coraz czciej zdobywaa si na to, by mwi mi, e nie moe ju duej pozostawa ze mn, e wcieli si we mnie Diabe i kusi j, e lepiej, by umara z tsknoty za mn, ni eby po to, by by blisko mnie, popeniaa miertelne grzechy, i e jedyn przystani, gdzie teraz jej miejsce, jest klasztor. Wtedy nie przypisywaem jej sowom

szczeglnego znaczenia, jednak mnie take nasze wsplne ycie wydawao si wwczas komnat, z ktrej nie ma wyjcia, w ktrej sami zamurowalimy wszystkie drzwi i w ktrej teraz miotamy si beznadziejnie, obijajc si o ciany. Jednake katastrofa, ktra te mury rozwalia i nagle rzucia mnie w jakie inne przepaci, na inne ostre gazy, nadesza niepostrzeenie, zupenie jakby los zakrad si w masce i na palcach i pochwyci nas oboje od tyu. Pamitam w dzie by moe lepiej ni wszystkie inne dni i dlatego wiem dokadnie, e byo to 14 lutego, w niedziel, w dzie witego Walentego [172]. Tego dnia szczeglnie ucieszya mnie serdeczno Agnieszki, przy czym przy rozmowie naszej obecny by take Mateusz i we troje niemao artowalimy ze zwyczajw i wrb zwizanych z tym dniem. Powracajc do domu znw byem w nastroju dobrotliwym, yczliwym, i mwiem sobie: Dusza Renaty zraniona jest tym wszystkim, co ona przeya. Trzeba da jej ukojenie, tak jak choremu daje si lekarstwo. Kto wie, by moe po kilku miesicach ycia pogodnego i zgodnego jej mio i jej skrucha popyn spokojnym korytem i dla nas obojga moliwe stanie si szczliwe i pracowite ycie ma i ony, o ktrym przestaj ju marzy". Powziwszy tak szlachetn decyzj wszedem do pokoju Renaty i zastaem j jak zwykle wrd ksig, nad aciskim foliantem, w ktrego sens na prno staraa si wnikn. Tak bya zaciekawiona niejasn dla niej treci ksigi, e nie syszaa, jak si przybliyem, drgna wic i skierowaa na mnie swe jasne oczy dopiero, kiedy delikatnie pocaowaem j w rami. Renata, jakby zapomniaa o swoich wczorajszych gorzkich wyrzutach i skargach, powiedziaa do mnie przyjanie: Jak dugo czekaam dzi na ciebie, Ruprechcie! Pom mi widz, e ksiga ta jest bardzo wana, lecz bardzo le j rozumiem, s tu objawienia, ktre, jeli bdziemy o nich pamita, powstrzymaj nas od rnego za. Przysiadem obok Renaty i zobaczyem, e bya to ksiga niedawno wyszukana przeze mnie u Glocka, dawno ju bowiem bya wyprzedana, przepikny tom, wydrukowany jeszcze w wieku ubiegym w Lubece, pod tytuem Sanctae Brigittae Revelationes ex recensione cardinalis de Turrecremata"[173]. Ksiga bya otwarta na opisie wdrwki witej Brygidy Szwedzkiej przez Czyciec i tych rodzajw mk, jakie tam widziaa. Zaczlimy z uporem czyta o jakiej grzesznej duszy, ktrej gowa z tak si cignita bya cikim acuchem, e oczy wylazy z orbit i zwisay na swoich korzeniach a do kolan, a mzg rozpk si i wycieka przez uszy i nos; dalej opisane byy mki innej duszy, ktrej jzyk zosta wyrwany przez otwory nosowe i zwisa a do zbw; jeszcze dalej nastpoway inne opisy wszelkich moliwych tortur,

obdzierania ze skry, wymylnych biczowa, drczenia ogniem, wrzcym olejem, gwodziami i piami. Nie udao mi si przeczyta w tej ksidze opisu mk zadawanych w Piekle, a w przedstawieniu Czyca zainteresowaa mnie jedynie nieposkromiona fantazja, ktra zreszt wiele utracia z powodu zego ujcia przez kardynaa, niezbyt mocnego w stylistyce aciskiej. Za to na Renacie widzenia witej Brygidy wywary wstrzsajce wraenie i odepchnwszy straszn ksig, drc caa przytulia si do mnie, wyobraajc sobie widocznie pozagrobowe mki z ca wyrazistoci ukazujcego si oczom widowiska. Z uczuciem prawdziwego przeraenia, niczym dziecko, ktre same pozostao w ciemnym pokoju, wykrzykna wreszcie: To straszne! Straszne! I to grozi nam wszystkim, kademu, mnie i tobie! Chodmy, Ruprechcie, pomodli si, i oby Bg pozostawi nam tyle ycia, abymy zdoali odkupi wszystkie nasze grzechy! W tej chwili Renata, naiwna i bojaliwa, przypominaa mae wiejskie dziewcztko, ktre nastraszy przejezdny mnich majcy nadziej, e przy pomocy tego dziewcztka sprzeda wicej indulgencji, i bya mi ona niewypowiedzianie mia i droga. Chtnie podyem za ni do maego otarzyka, znajdujcego si w jej pokoju, i padlimy na kolana powtarzajc wite sowa: Placare Christe servulis... Ta wsplna modlitwa, kiedy bylimy tak blisko siebie jak dwie kocielne statuy i kiedy gosy nasze mieszay si jak zapach dwch obok siebie rosncych kwiatw, zadecydowaa o naszej doli, albowiem oboje znw nie przezwyciylimy podania, ktre nagle wyonio si z dna naszych dusz, tak jak na gwizd zaklinacza jego w wyania si z koszyka. Nie chc tu obwinia Renaty o ten ostatni postpek i nie mog wzi za niego caej winy na siebie, niech wic we waciwym czasie rozsdzi to Ten, do Kogo naley sdzi i rozstrzyga, w Ktrego rkach znajduje si dokadna waga i Kto nie zwaa na osoby. Bez wzgldu jednak na to, ktre z nas zawinio w tym naszym ostatnim upadku, w kadym razie bole, jaka ogarna Renat, ledwo min zawrt gowy spowodowany namitnoci, nigdy przedtem nie miaa sobie rwnej. Renata z takim Zdumieniem i z takim dreniem odskoczya ode mnie, jakbym zawadn ni skrycie, czy to kiedy pogrona bya we nie, czy te przemoc jak Tarkwiniusz Lukrecj, i pierwsze dwa sowa przez ni wypowiedziane smagny mnie biczem po sercu silniej ni wszystkie pniejsze przeklestwa. Te dwa sowa, pene bezbrzenego smutku, byy: Ruprechcie, znw! Pochwyciem rce Renaty, chciaem je caowa i piesznie powiedziaem: Renato! Przysigam na Boga, przysigam, jak pragn zbawienia duszy,

e sam nie wiem, jak si to wszystko stao! To wszystko tylko dlatego, e zbyt ciebie kocham, e godz si na wszystkie mki Brygidy, bylebym mg caowa twoje wargi! Lecz Renata uwolnia swoje palce, odbiega na rodek pokoju jakby po to, by znale si dalej ode mnie, i nie posiadajc si z oburzenia wykrzykna: Kamiesz! Jeste obudny! Znw kamiesz! Pody! Pody! Jeste Szatanem! Diabe w tobie siedzi! Boe, Jezu Chryste, chro mnie przed tym czowiekiem! Usiowaem dosign Renaty, wycignem do niej rce, powtarzaem jakie, niepotrzebne przeprosiny i bezowocne przysigi, lecz ona odsuwaa si ode mnie krzyczc: Precz ode mnie! Nienawidz ci! Jeste mi wstrtny! To w chwili szalestwa mwiam, e ci kocham, w chwili szalestwa i rozpaczy, potem kiedy ju nic innego mi nie pozostawao! Draam ze wstrtu, kiedy mnie obejmowae! Nienawidz ci, przeklty! W kocu powiedziaem: Renato, czemu oskarasz tylko mnie, a nie siebie? Czy nie zawinia tak samo, ulegajc mojej pokusie, jak ja, ustpujc twojej? A raczej, czy to nie Bg zawini tworzc ludzi sabymi i nie dajc im siy do walki z grzechem? W teje chwili Renata zatrzymaa si jakby poraona moimi blunierstwami, zacza si dzikim wzrokiem rozglda dokoa i widzc lecy na stole n, chwycia go jak or zbawienia. Patrz, patrz! krzykna do mnie ochrypym gosem. Oto jaki rodek Sam Chrystus nam nakaza, jeli nasze ciao nas kusi! Mwic tak Renata uderzaa si ostrzem w rami i krew zabarwia miejsce zranienia, a po chwili pocieka take z rkawa jej sukni. W tym momencie przez gow przemkna mi myl, e jest to poryw ostatni, e po nim nastpi cakowity upadek si i chciaem pochwyci Renat w ramiona jako zupenie ju osab. Tymczasem, wbrew oczekiwaniu, rana tylko przydaa jej wciekoci i Renata ze zdwojonym oburzeniem odepchna mnie, rzucia si w bok i znw zakrzyczaa: Wyno si! Wyno si! Nie chc, eby mnie dotyka! Potem, zupenie ju oszalaa lub moe pod wpywem zego ducha, Renata z rozmachu rzucia we mnie noem, ktry jeszcze trzymaa w rce, tak e ledwo zdyem si uchyli przed niebezpiecznym uderzeniem. Teraz chwycia ze stou cikie ksigi i zacza je rzuca we mnie jak kule z balisty, a po nich rzucaa take rne inne drobne przedmioty znajdujce si w pokoju. Osaniajc si jak tylko zdoaem przed tym gradem, chciaem co powiedzie i przywie Renat do opamitania, lecz kade moje nowe sowo

wprawiao j w wiksze rozdranienie, kady mj ruch wzmaga jeszcze bardziej jej podniecenie. Widziaem twarz Renaty, blad jak nigdy i przez drgawki zmienion nie do poznania, widziaem jej oczy, ktrych renice byy dwukrotnie rozszerzone i cay jej wygld, cae jej ciao wstrzsane nieustannym dreszczem, stanowiy dla mnie dowd, e to nie ona panuje nad sob, lecz kto inny rozporzdza jej ciaem i jej wol. I w tym momencie, syszc ponowny krzyk Renaty: Wyno si, wyno!", widzc do jakiej wciekoci doprowadza j moja obecno, powziem decyzj, by moe nieostron, za ktr jednak mimo wszystko dzi nie miem czyni sobie wyrzutw: postanowiem istotnie wyj z domu, mniemajc, e beze mnie Renata szybciej opanuje si i uspokoi. Prcz tego nie mogem pozosta twardy jak Skaa Marpezyjska[174], syszc obelgi, jakimi mnie nieustannie obrzucaa, i chocia rozumiaem, e Renata nie jest za nie odpowiedzialna, jednake nie bez trudu powstrzymywaem si, by w odpowiedzi nie wykrzykn jej swoich oskare. Tak wic wolaem odwrciwszy si szybko wyj z pokoju i syszaem za sob niepohamowany miech Renaty, jakby witowaa dugo wyczekiwane zwycistwo. Kazaem Luizie, by udaa si na pitro i czekaa na rozkazy pani, po czym narzuciem paszcz i wyszedem na wiosenne powietrze, w zmierzch nadcigajcego wieczoru, i po domu wariatw, w ktrym dopiero co syszaem krzyki, zgrzytanie i miech jake dziwna wydaa mi si wska ulica, wysokie domy Kolonii i biay jeszcze ksiyc nad nimi. Szedem przed siebie o niczym nie mylc, tylko oddychajc pen piersi, tylko chonc oczami ciemniejcy bkit nieba, i nagle sam si zdziwiem widzc, e stoj przed drzwiami domu Wissmannw, dokd nogi same mnie jako zawiody. Oczywicie nie wszedem do nich po raz drugi, lecz przeszedszy na drug stron ulicy zajrzaem w okna i wydao mi si, e poznaem mi i delikatn twarzyczk Agnieszki. Przez to samo ju uspokojony, a by moe przyczyni si do tego take cay spacer, powoli skierowaem si do domu. U nas znalazem jednak Luiz zatrwoon, a pokj Renaty pusty, przy czym na pododze poniewieray si jej rzeczy, niektre czci odziey, jakie strzpki, sznurki, i wszystko wskazywao na to, e kto tu w popiechu szykowa si do odjazdu. Oczywicie zaraz si domyliem, co si stao, i ogarno mnie przeraenie, jak niedowiadczonego czarnoksinika, ktry potajemnie zaklina demona, by si zjawi, i nagle pad na twarz przy jego strasznym pojawieniu si. Wzburzony, zaczem wypytywa Luiz, lecz ona niewiele moga mi wyjani. Pani Renata bkaa Luiza powiedziaa mi, ecie si, panie, z ni poegnali i e wyjeda na kilka dni. Kazaa mi, ebym jej pomoga pozbiera

rzeczy, ale zabronia, bym za ni sza. Nigdy si pani nie sprzeciwiam i robi, co mi kae. Zdziwio mnie tylko, e pani Renata miaa ca rk we krwi, ale jej t ran przewizaam czystym ptnem. Bezcelowe byo sprzecza si z gupi staruch lub aja j, tak wic nie odpowiadajc na jej lamenty, z odkryt gow wybiegem na ulic. Wydawao mi si, e Renata nie moga zbytnio si oddali, miaem nadziej, e j dogoni, e j uprosz, ubagam, by wrcia. Potrcaem rzadkich wieczornych przechodniw, wpadaem na mury i bez sensu, z sercem walcym jak kowalski mot, przebiegaem ulic po ulicy, pki nie rozlego si brzczenie acuchw ulicznych i tu i wdzie w mroku nie zamigotay przenone latarnie. Wtedy pojem bezmylno mych poszukiwa i wstrznity, pprzytomny wrciem do domu. Cho sam si pocieszaem przypuszczeniem, e Renata nie zdya oczywicie wyj z miasta przed zamkniciem bram, to jednak caa pierwsza noc ktr spdziem bez niej, bya naprawd straszna. Z pocztku rzuciem si na swoje ko i z udrk czekaem, wbrew wszelkiemu prawdopodobiestwu, e oto rozlegnie si stukanie do drzwi i wrci Renata kady szmer budzi we mnie nadziej, poczytywaem go za omen. Potem zerwaem si z ka, padem na kolana i zaczem si modli z tym samym zapamitaniem, z jakim modlia si Renata, bagajc Najwyszego, by mi j wrci, wrci za wszelk cen. Dawaem setki obietnic, ktre przysigaem speni, jeli tylko Renata wrci: przysigaem zamwi tysic mszy, przysigaem wybi dziesi tysicy pokonw, przysigaem pj pieszo do Grobu Paskiego, godziem si odda w zamian wszelkie inne radoci ycia, jakie mogy mnie jeszcze czeka w przyszoci rozumiaem ca absurdalno swych obietnic, lecz mimo to wypowiadaem je zaciskajc rce. Potem rzuciem si do opustoszaego pokoju Renaty, gdzie wszystko tchno jeszcze jej obecnoci, pooyem si w jej ku, na przecieradle, do ktrego wczoraj przytulaa swe ciao, caowaem jej poduszki i gryzem je zbami, wyobraaem sobie, e trzymam Renat w objciach, mwiem jej wszystkie namitne tkliwe sowa, ktrych nie zdyem jej powiedzie w dniach naszej bliskoci, i tukem gow o mur, eby dziki blowi odzyska przytomno. Nie wiem, jak si to stao, e tej nocy nie straciem rozumu. Nadszed wit, a ja ju byem na nogach, ju szukaem Renaty po miecie, ju czatowaem na ni przy bramach miejskich i na przystaniach, skd odpyway barki. Nigdzie jednak Renaty nie znalazem, nie doczekaem si jej w domu nie wrcia do mnie ani tego dnia, ani nastpnego, ani przez wiele innych dni, ju nigdy wicej nie wrcia do swego pokoju.

ROZDZIA JEDENASTY O tym, jak yem bez Renaty i jak spotkaem si z doktorem Faustem

I
Nie potrafibym szczegowo opisa, jak przeyem pierwsze dni po odejciu Renaty, gdy w pamici mej dni te stopiy si w jedn mtn plam, podobnie jak w czasie mgy stapiaj si tworzc jedno port i okoliczne domy, i ludzie miotajcy si na przystani. Nigdy jednak dawniej, nawet wyobraajc sobie, jak z Renat si rozstaniemy, nie mogem przypuszcza, e niepohamowana tsknota chwyci mnie w swe szpony jak orze grski jagni i e oka si tak bezbronny i bezradny wobec naporu szaleczych niespenionych pragnie. W cigu tych dni ca m dusz a po brzegi, i powyej brzegw, wypeniaa wiadomo, e szczcie mego ycia to tylko Renata i e bez niej nie ma dla mnie sensu widzie dzie lub wita noc. Miesice, ktre spdziem z Renat, przedstawiay mi si jako czas rajskiej szczliwoci i na myl, e mogem w tak lekkomylny sposb szczliwo t utraci, z wciekoci gotw byem obrzuca si wszelkimi przeklestwami i bi sam siebie po twarzy jak najnikczemniejszego ajdaka. Oczywicie zrobiem wszystko, co tylko byo w mojej mocy, by odszuka Renat. Wypytaem szczegowo, nie szczdzc datkw, wszystkich strw bram miejskich, czy przez te bramy nie przechodzia lub nie przejedaa kobieta podobna do Renaty. Zasignem wszelkich moliwych informacji w gospodach, klasztorach i rnych innych miejscach, gdzie moga bya znale schronienie, przy czym, przyznaj, w moim szalestwie pytaem nawet w domach publicznych. Nie powstydziem si wynie sw hab na ulic i ze swymi skargami i probami udaem si do tych naszych ssiadek, Katarzyny i Magorzaty, z ktrymi przez czas pewien dziwnie przyjania si Renata. Wszelkie jednak moje poszukiwania napotykay tylko wzruszenie ramion, a w innych przypadkach, kiedy dopytywaem si zbytnio poruszony i ze zbytnim naleganiem take okrutne drwiny lub po prostu wymylanie.

W tym samym czasie, czepiajc si niedorzecznej nadziei, e spotkam Renat na jakim skrzyowaniu, bez ustanku biegaem po ulicach i placach miasta, godzinami wystawaem na przystaniach i rynkach, wchodziem do wszystkich kociow, gdzie lubia modli si Renata, i rozpalonym wzrokiem wpatrywaem si w klczce postacie, marzc, e wrd nich spostrzeg posta dobrze znan. Tysice razy wyobraaem sobie, jak w jakim wskim przejciu nagle natkn si na Renat, jak chwyc j za paszcz, jeli zechce szybko ucieka, w ulicznym bocie padn na kolana i powiem jej: Renato jestem twj, znw twj, na zawsze i cakowicie! We mnie jak niewolnika, jak rzecz, jak Pan Bg bierze dusze! Zrb ze mn, co zechcesz; zgnie mnie jak garncarz glin, wydawaj mi rozkazy szczliwy bd mogc umrze dla ciebie!" Krtko mwic, teraz z ca dokadnoci sam przeyem wszystko to, co niegdy przeywaa Renata nieprzytomnie szukajc swego Henryka na ulicach Kolonii, i myl, e moje uczucia niczym si nie rniy od jej pomiennego szalestwa w tamtych dniach. W czasie wieczorw, ktre spdzaem w domu, otwieray si przede mn otchanie rozpaczy i czas do rana by dla mnie por bezlitosnych tortur, ktrym sam siebie poddawaem. Mimo to ucieka si do jakiego rodka uspokajajcego wydawao mi si czym poniajcym i nie chciaem wypi nawet szklanki wina, wolc spotyka si z boleci twarz w twarz, z otwart przybic, jak szlachetny rycerz w pojedynku, ni kupowa sobie tymczasowy spokj za cen zapomnienia o Renacie. Znw, jak pierwszej nocy bez Renaty, to przechodziem z jednego pokoju do drugiego, to zamykaem si u siebie, by nie widzie, nie pamita rzeczy, ktrych dotykaa Renata i ktrych widoku nie mogem znie, to znw rzucaem sd na t sam pociel, w ktrej ona spaa, caujc poduszki, do ktrych tuliy si jej policzki, starajc si przypomnie sobie wszystkie tkliwe sowa, ktre mwia. Wreszcie zmczenie zamykao mi oczy i wtedy chylia si w me objcia, maym kruchym ciaem tulia si do mojej piersi lub z lustrzanych sal sza na moje spotkanie uroczysta jak krlowa, ofiarujca mi wieniec, lub, przeciwnie, wchodzia blada, chora, znuona, wycigajc rce, proszc o obron... Budziem si, spadajc jakby z wysokiej wiey szczcia w mrok i chd swej niedoli... Tak na marzeniach spdziem kilka dni, a potem ogarna mnie czarna rozpacz i skrajna beznadzieja, ju nie starczao mi siy nawet na poszukiwania. Cae dni pozostawaem w swoich pokojach, sam na sam z moj tsknot, niczym przestpca zamknity w wizieniu razem z dzik map, ktra co chwila rzuca si na niego i dusi go swymi chwytliwymi domi. Niekiedy wzywaem do siebie Luiz i po raz setny wypytywaem j o okolicznoci, w ktrych Renata odesza, ze szczeglnym uporem powtarzaem pytanie: Wic

powiedziaa, e odjeda tylko na pewien czas?" i mczyem biedn staruszk dopty, dopki kiwajc gow sama ode mnie nie wychodzia. Wtedy oddawaem si wspomnieniom o Renacie, odtwarzajc w pamici wszystkie dni i godziny, ktre spdzilimy razem, podobnie jak sknera przesypuje z doni na do nagromadzone przez siebie monety, i czasami jak idiota miejc si z radoci, kiedy w pamici nagle wypywao zapomniane sowo, zapomniane spojrzenie Renaty. Prcz tego wymylaem rne wrby, jedne gupsze od drugich, ktre nie to, e pozwalay mi si udzi, ale ktrymi jako si pocieszaem. Tak na przykad patrzc w okno mwiem s obie: Jeli ulic z prawej strony nadejdzie mczyzna, to Renata do mnie wrci". Lub tak: Jeli nie mylc si policz do miliona, to Renata jest jeszcze w Kolonii". Lub te: Jeli przypomn sobie imiona wszystkich moich kolegw uniwersyteckich, to jutro j spotkam". Dni znw mijay w stanie bezsiy i bezwoli i byo mi coraz dziwniej na myl, e mog wrci do ludzi, a obraz samej Renaty wydawa mi si ju nie wspomnieniem o ywym czowieku, lecz jakim witym symbolem. Pewnego razu wymyliem now zabaw, mianowicie siedzc w fotelu zamykaem oczy i wyobraaem sobie, e Renata jest tu, w pokoju, e przechodzi od okna do stou, od ka do otarza, e zblia si do mnie, dotyka moich wosw. Byem tak podniecony, e istotnie syszaem jakby kroki, szelest sukni, czuem jakby dotknicie delikatnych palcw, i to oszukiwanie samego siebie byo mczarni, a zarazem rozkosz. Tak godziny cae upijaem si fantazj i zy nie jeden raz napyway mi do oczu, lecz nagle serce moje zatrzymao si i natychmiast niespokojnie zabio, a rce zlodowaciay: w pokoju usyszaem realny szelest sukni i wyrane kobiece kroki. Otwarem oczy: przede mn staa Agnieszka. Agnieszka powoli, jakby poruszajc si podwiadomie, podesza do mnie, opucia si przede mn na kolana, jak niegdy ja przed Renat, uja moj rk i wyszeptaa: Panie Ruprechcie, dlaczego dawno ju nie opowiedzielicie mi wszystkiego o sobie? Taka tkliwo bya w jej gosie i gos ten tak delikatnie dotkn ran mego serca, e nie byo mi ani wstyd mej boleci, ani nie przerazia mnie obecno kogo obcego w tym pokoju. Ja take ucisnem rk Agnieszki i tak samo cicho, jak mwia ona, odpowiedziaem: Pozostacie ze mn, panno Agnieszko; dzikuj wam, pani, ecie do mnie przyszli. I natychmiast, poniewa nie mogem w tym czasie myle o niczym innym, zaczem mwi Agnieszce o Renacie, o naszej mioci, o mojej rozpaczy.

Znalazo zaspokojenie mczce mnie ju dawno pragnienie, by na gos, dononie, mwi o swych uczuciach, by bezlitonie, posugujc si cisymi terminami, okreli sw sytuacj i sowa wyryway mi si jako wbrew woli, niepohamowanie, niekiedy bez zwizku jak u obkanego. Widziaem, jak pod wpywem mych wyzna Agnieszka blada, jak jej spojrzenie jasne i zawsze beztroskie przesonio si zami, lecz nie miaem ju siy, by si powstrzyma, gdy widok czyjego cierpienia przynosi jak ulg memu wasnemu. Jeli Agnieszka prbowaa wtrci sowo, czymkolwiek mnie pocieszy, przemoc przerywaem jej mow i z wiksz jeszcze pasj cignem dalej moj, zupenie jakby to jaki demon na swoich skrzydach unosi mnie w otcha. Mj szaleczy poryw trwa zapewne okoo godziny, a wreszcie Agnieszka, nie wytrzymujc ju tortury, ktr jej zadawaem, nagle zakaa, pada na podog i powtarzaa: A o mnie, o mnie, panie, nigdy nawet nie pomylelicie!" W tym momencie opamitaem si nieco, podniosem Agnieszk, posadziem j w fotelu, powiedziaem, e jestem jej nieskoczenie wdziczny za dobro, i w tej chwili istotnie czuem dla niej tkliwo kochajcego brata. Kiedy jednak Agnieszka uspokoia si, otara zaczerwienione oczy, doprowadzia do porzdku potargane wosy i zacza pieszy si do domu, aby nieobecno jej pozostaa niezauwaona, bagaem j na kolanach, by nazajutrz cho na chwil znw do mnie przysza. Po odejciu Agnieszki czuem jaki dziwny spokj, niczym ranny, ktry bez pomocy dugo lea na polu bitwy, a wreszcie dosta si do rk troskliwego medyka i ten przemywa mu, nie bez drczcego blu, gbokie rany i przewizuje je czystym ptnem. Agnieszka wrcia do mnie dnia nastpnego, a potem przysza i na trzeci, i na czwarty dzie, i zacza pojawia si w moich pokojach codziennie, umiejc oszuka jako i czujno brata, i argusowe oczy ssiadek-kumoszek. Nie mogem oczywicie nie domyli si, dlaczego do mnie przychodzi, bowiem dreszcz, ktry j przebiega, kiedy jej dotknem, jej pokorne spojrzenie i lkliwe, niemiae sowa, dostatecznie mi wyjaniay, e Agnieszka odnosi si do mnie z ca tkliwoci pierwszego uczucia. Nie przeszkodzio mi to jednak mczy j mymi wyznaniami. Agnieszka bya mi bowiem potrzebna tylko jako suchaczka, przy ktrej mogem swobodnie mwi o tym, czym ya moja dusza, i przy ktrej mogem na gos wymawia czarowne dla mnie imi Renaty. W ten sposb niczym odwrcone odbicie powtrzyy si dla mnie owe godziny, kiedy to ja suchaem opowieci Renaty o Henryku, jednake tym razem byem nie ofiar, lecz katem. I patrzc na malek Agnieszk, codziennie zdajc do mnie na mczarnie, mylaem sobie, e wszyscy czworo, hrabia Henryk, Renata, ja i Agnieszka, sprzgnici jestemy ze sob jak koa zbate w

mechanizmie zegara, tak e mimo woli jedno wpija si w drugie swym ostrzem. Powiem, e Agnieszka niespodziewanie dzielnie znosia te tortury, albowiem mio widocznie wszystkim, take najsabszym, daje siy tytana. Zapominajc o swej dziewiczej skromnoci pokornie suchaa moich opowieci o dniach szczcia z Renat, opowieci, w ktrych podobao mi si wspomina take o sprawach najskrytszych. Pokonujc sw dziecinn zazdro sza za mn do pokoju Renaty i pozwalaa pokazywa sobie ulubione miejsce Renaty, fotel, w ktrym czsto siadywaa, otarz, przy ktrym si modlia, ko, u ktrego ng, bywao, sypiaem, nie mic podnie oczu wyej. Zmuszaem take Agnieszk, by rozwaaa wraz ze mn zagadnienie, jak powinienem teraz postpi, i niemiaym urywanym gosem przekonywaa mnie ona, e niedorzecznie byoby jecha na poszukiwania po wszystkich miastach niemieckich ziem, zwaszcza e nawet nie wiedziaem, gdzie s ojczyste strony Renaty i gdzie mieszkaj jej krewni. Zreszt nierzadko zdarzao si, e zadawane przeze mnie ciosy byy ponad siy mojej ofiary i wtedy Agnieszka nagle opuszczajc rce szeptaa do mnie: Ju duej nie mog!", i caa jako przygasaa lub cicho paczc osuwaa si na podog, lub te wstydliwie wtulaa twarz w fotel. Wtedy budzia si we mnie prawdziwa tkliwo dla tej biednej dziewczyny, czule j obejmowaem, tak e mieszay si ze sob nasze wosy, a wargi zbliay si w pocaunku, dla mnie jednak nie znaczcym nic wicej jak tylko przyja. By moe to wanie dla tych krtkich chwil przychodzia do mnie Agnieszka i w ich oczekiwaniu gotowa bya znosi wszystkie krzywdy, jakie j z mojej strony spotykay. Tak mino blisko dziesi dni, a ja wci marudziem w Kolonii, po pierwsze dlatego, e istotnie nie miaem dokd jecha, a po drugie dlatego, e brak woli wci jeszcze omotywa mnie jakby gst sieci i lk mnie ogarnia na myl o rozstaniu z ostatni przystani, jaka pozostaa mi jeszcze na ziemi: z przywizaniem Agnieszki. W cigu tych dni dusza moja tak bya rozmikczona wszystkim, co przeyem, e nikt nie poznaby we mnie srogiego towarzysza wielkich konkwistadorw, prowadzcego ekspedycje przez dziewicze lasy Nowej Hiszpanii, wrcz przeciwnie, pochonity bez reszty swymi przemienionymi uczuciami, przypominaem raczej jakiego cortegiano", tak subtelnie przedstawionego przez dowcipnego Baldassare Castiglione[175]. By moe, nie majc do siy woli, by uczyni decydujcy krok, przez wiele jeszcze dni prowadzibym swj dziwaczny tryb ycia, gdyby nie pooyo temu kresu wydarzenie, ktre naley raczej uzna za naturaln konkluzj wszystkiego, co byo, ni za przypadek. Pewnego razu, u schyku dnia, a cile w sobot 6 marca, kiedy Agnieszka, ktra znw nie wytrzymaa prb, jakim j poddaem, bezsilnie leaa u mnie na

kolanach, a ja, znw aujc swego okruciestwa, delikatnie j caowaem drzwi naszego pokoju nagle si rozwary i na progu ukaza si Mateusz, ktry widzc w nieoczekiwany obraz, zamar jakby ze zdumienia. Agnieszka przy pojawieniu si brata zerwaa si z krzykiem i w zmieszaniu rzuciwszy si do ciany przywara do niej twarz; ja take, czujc si winnym, nie wiedziaem, co powiedzie, i prawdopodobnie w cigu minuty przedstawialimy niem scen z pantomimy ulicznego teatru. Wreszcie Mateusz odzyska dar mowy i w gniewie powiedzia, co nastpuje: Tego, bracie, po tobie si nie spodziewaem! Rnie o tobie mylaem, ale uwaaem ci za chopaka uczciwego! I ja si dziwiem, e on przesta do mnie przychodzi! To bywao, e zjawia si kadego dnia, to znw przez dwa tygodnie na oczy si nie pokaza! A wic, jak si okazuje, zwabie ptaszyn; pomylae: teraz to ona sama do mnie bdzie przylatywaa. Ale nie, bracie, mylisz si, to ci tak na sucho nie ujdzie! Mwic tak i pod wpywem swoich sw sam wpadajc we wcieko, Mateusz naciera na mnie omal nie z podniesionymi piciami, a ja daremnie staraem si przemwi mu do rozumu. Potem, nagle dostrzegajc Agnieszk, Mateusz rzuci si ku niej i dyszc bardziej jeszcze zacz j obsypywa nieprzystojnymi wyzwiskami, jakich nigdy nie omielibym si wymwi w obecnoci kobiety. Agnieszka syszc okrutne oskarenia zatkaa jeszcze rozpaczliwiej, zadraa jak motyl opalony w ogniu i niemal bez zmysw pada na podog. Tu ju zdecydowanie przystpiem do akcji, zasoniem Agnieszk i gosem stanowczym powiedziaem do Mateusza: Kochany Mateuszu! Bardzo wobec ciebie zawiniem, cho by moe nie na tyle, jak mylisz. Siostra twoja w niczym jednak nie zawinia i musisz zostawi j w spokoju, pki nie wysuchasz moich wyjanie. Niech panna Agnieszka idzie do domu, a ty sid i pozwl mi mwi. Mj pewny ton podziaa na Mateusza; umilk i ciko opuci si na fotel mruczc: No to posuchajmy twojej dialektyki! Pomogem Agnieszce wsta, gdy ledwo zdawaa sobie spraw z tego, co robi, odprowadziem j do drzwi i natychmiast zamknem te drzwi na zasuw. Potem wrciem do Mateusza, siadem naprzeciw niego i zaczem mwi, starajc si pokaza niefrasobliwym. Podobnie jak zawsze ze mn bywa w chwili, kiedy trzeba dziaa wrcia mi wtedy i jasno myli, i nieugito woli. Wyjaniem Mateuszowi, na ile mona byo wyjani to czowiekowi gburowatemu i prostackiemu, jakie okolicznoci ycia doprowadziy mnie do skrajnej rozpaczy, i przedstawiem odwiedziny Agnieszki jako akt miosierdzia,

podobny do odwiedzania chorych lub winiw, czemu bogosawi nawet Koci. Nalegaem na to, e ani z mojej strony, ani ze strony Agnieszki nie byo mowy o mioci, nie mwic ju o bardziej niskich pragnieniach, i e nasze stosunki nie przekroczyy tego, co dozwolone midzy bratem i siostr. Scen, ktrej wiadkiem by Mateusz, wytumaczyem wyjtkow dobroci Agnieszki, paczcej nad moimi cierpieniami i wzruszonej widokiem mego niepocieszonego alu. Oczywicie staraem si przy tym mwi tak przekonujco, jak tylko mogem, i mniemam, e sam Marek Tuliusz Cycero, ojciec oratorw i obudnikw, po wysuchaniu mej witoszkowatej mowy poklepaby mnie askawie po ramieniu. W miar tego, jak mwiem, Mateusz nieco si uspokaja i w odpowiedzi zada: Wic tak, bracie. Przysignij mi na przeczyste ciao Chrystusa i szczliwo Najwitszej Panienki w Raju, e midzy tob i Agnieszk nie byo nic brzydkiego. Rozumie si, e z caym namaszczeniem zoyem tak przysig, a wtedy Mateusz powiedzia: To ci teraz powiem. W subtelnoci uczu wdawa si nie potrafi i nie chc, ale o Agnieszce przesta myle. Gdyby si jej swata, by moe nie odmwibym, jednake wszystkie te wspczucia i tkliwoci, to nie dla niej jej potrzebny jest nie przyjaciel, tylko m. Ju ty lepiej nie myl u niej si pokazywa i listw adnych nie posyaj nic dobrego z tego nie wyniknie! Kiedy Mateusz powzi ju tak decyzj, wsta z fotela i zamierza wyj, ale potem rozmyli si, podszed do mnie i powiedzia ju agodniej: Oto, co jeszcze dodam, Ruprechcie: wyjed std po dobroci. Szedem tu wanie, po to, eby ci to poradzi. Wczoraj syszaem o tobie takie rozmowy, e strach mnie oblecia. Zapewniaj, e ty wraz z przyjacik, ktra od ciebie ucieka, zajmowae si nie tylko czarnoksistwem, lecz i czym gorszym. Ja oczywicie niezbyt w to wierz, lecz sam wiesz, wzity na mki kady do wszystkiego si przyznaje. Nie masz tu nic do roboty, a sam przecie rozumiesz: bez pracy czowiek tylko broi. Jednym sowem, posuchaj mnie, radz ci z caego serca: wyjed i to szybko! Po tych sowach Mateusz nadal nie podajc mi rki odwrci si i wyszed, a ja pozostaem sam. Godne uwagi jest, e cae to wydarzenie, ktre rozegrao si nadzwyczaj szybko, w cigu dziesiciu lub pitnastu minut, i w ktrym tragedia przemieszaa si z lekk komedi, wpyno na mnie w sposb niezwykle podniecajcy. Miaem takie uczucie, jakby mnie we nie oblano lodowat wod i teraz dziko rozgldam si dokoa, zzibnity, lecz przebudzony. Kiedy moje wzburzenie stopniowo si uspokoio, powiedziaem

sobie: Czy nie jest oczywiste, e wydarzenie to zostao ci zesane przez Los, by wyrwa ci z tego bagna bezczynnoci, w ktrym ugrzza twa dusza? Jeszcze troch, a najlepsza cz twych uczu zarosaby cakowicie bagienn turzyc. Trzeba co wybra albo ycie, albo mier; jeli nie chcesz umrze, to yj, ale nie bd podobny do limaka! Paka caymi dniami i rozczula si nad czyj dobroci niegodne jest czowieka postawionego, wedug sw Pico delia Mirandoli[176], w centrum wiata, by oglda wszystko, co istnieje! Te nieskomplikowane rozwaania, ktre powinny byy przyj mi do gowy nawet bez kazania wygoszonego przez Mateusza, otrzewiy mnie i zdrowymi oczami zaczem patrze na swoj sytuacj. Jasne byo, e pora mi opuci Koloni, gdzie nie istniay ju adne powody, ktre by mnie zatrzymyway, i gdzie zgodnie z tym, co powiedzia Mateusz, mogy mi grozi bardzo powane przykroci. Natychmiast wic, nie odwlekajc sprawy, zaczem przygotowywa si do wyjazdu, przebiera rzeczy, ktrych sporo nagromadzio si przez miesic naszego pobytu w jednym miejscu, i liczy pienidze, przy czym okazao si, e mam ponad 100 reskich florenw, a wic sum, z ktr nie mogem uwaa si za biedaka. W tym momencie nie postanowiem jeszcze, dokd waciwie pojad, wiedziaem tylko z ca pewnoci, e nie pojad do rodzinnego Losheimu, do rodzicw: rwnie wtedy nie do zniesienia wydawaa mi si myl, e pojawi si przed nimi jako pechowiec, bez pienidzy, bez widokw na przyszo, i eby ojciec mia prawo powiedzie mi prosto w oczy: Bye nicponiem i taki zostae".

II
Nastpnego dnia bya niedziela i postanowiem powici j na poegnanie si z Koloni, zbyt wiele bowiem drogich mi wydarze rozegrao si w tym miecie, bym mia je opuci jak wiosk, w ktrej przypadkiem nocowaem. Przy akompaniamencie bicia dzwonw kocielnych woyem najlepsze szaty, ze smutkiem wspominajc, jak dawniej w wita szlimy z Renat na msz, i samotnie udaem si do wypenionego wielobarwnym tumem naszego kocioa parafialnego pod wezwaniem w. Cecylii. Tam, oparty o kolumn, suchajc piewu organw, usiowaem znale w duszy modlitewne uczucie, aby chocia przez nie zespoli si z Renat ktra w tym czasie oczywicie modlia si take, gdzie w innym, nie znanym mi kociele jak patrzc wieczorem na t sam gwiazd jednoczy si dwoje kochankw, ktrych rozdziela ocean. Potem, po skoczonej mszy, dugo wczyem si z ulicy na ulic, wskrzeszajc w pamici wydarzenia ostatnich miesicy, gdy prawd mwic nie byo w miecie kamienia, z ktrym nie czyyby mnie jakie wspomnienia. Tam, za Przystani Hanzeatyck, bywao, e siadywalimy z Renat i w milczeniu patrzylimy na ciemne wody Renu; tu, w kociele w. Piotra, miaem ulubion awk; wdzie, przy wiey w. Marcina, dugo czekaa Renata, pewna, e zjawi si jej Henryk; t ulic jechaem z Mateuszem na pojedynek z Henrykiem; w tym szynku spdziem dugie godziny na marzeniach o Renacie i o Agnieszce. Wiele take innych wspomnie oddzielao si przede mn od murw, blisko mnie na skrzyowaniach wstawao z ziemi, kiwao na mnie z okien domw, spogldao na mnie zza lad sklepw, sfruwao do mnie z iglic wie katedralnych. Zaczynao mi si wydawa, e oboje z Renat zaludnilimy ca Koloni cieniami naszej mioci i baem si rozstania z tym miastem niczym rozstania z Ziemi Obiecan. Tak wczc si, pogrony w smutku i marzeniach, ju nie po raz pierwszy doszedem do Katedry i bez okrelonego celu zatrzymaem si w jej cieniu, koo jej olbrzymich okien poudniowych, kiedy nagle z tumu wystpio dwch ludzi, ktrzy widocznie ju wczeniej mnie obserwowali, i podeszo do mnie. Popatrzyem na nich ze zdumieniem i musz przyzna, e ju przy najbardziej pobienych ogldzinach wydali mi si niezwykli. Jeden z nich, czowiek lat

trzydziestu piciu, ubrany jak zazwyczaj ubieraj si doktorzy, z niewielk kdzierzaw brdk, sprawia wraenie przebranego krla. Postaw mia szlachetn, jego ruchy znamionowaa pewno siebie, a w wyrazie twarzy dostrzegao si jakie znuenie, jakby czowieka zmczonego wydawaniem rozkazw. Jego towarzysz odziany by jak mnich; by wysoki i chudy, przy czym co chwila zmienia si jego wygld zewntrzny, podobnie jak i wyraz jego twarzy. Z pocztku zdawao mi si, e mnich idc do mnie ledwo powstrzymuje miech, e szykuje si do jakiego celnego artu; przez chwil byem przekonany, e ma wobec mnie niedobre zamiary, tak e wewntrznie ju przygotowaem si do obrony, kiedy jednak podszed cakiem blisko, dojrzaem na jego twarzy tylko umiech nacechowany szacunkiem. askawy panie powiedzia do mnie mnich z wyszukan uprzejmoci jak zauwaylimy, spdzacie czas na tym, e ogldacie to przepikne miasto, a przy tym wida, e je znacie. Przy sposobnoci wspomn, e jestemy podrnymi, przyjechalimy tu po raz pierwszy i bylibymy bardzo radzi, gdyby kto nam pokaza osobliwoci Kolonii. Czy nie wywiadczycie nam, panie, uprzejmoci i nie zgodzicie si by dzi naszym przewodnikiem? W gosie mnicha bya niezwyka przymilno Lub raczej gos ten wywiera jaki magiczny wpyw na dusz, natychmiast bowiem poczuem si jakby wpltany w niewd jego sw i zamiast zdecydowan odmow przerwa jego dyskurs odrzekem tak: Wybaczcie, askawi panowie, lecz dziwi mnie, e z tak prob zwracacie si do czowieka, ktry was nie zna i ktry moe mie waniejsze sprawy, ni oprowadza po miecie dwch przyjezdnych. Mnich ze zdwojon uprzejmoci, pod ktr moga kry si take drwina, zaprotestowa: Nie chcielimy bynajmniej was, panie, urazi. Lecz ze wszystkiego sdzc nie jestecie zbyt radoni, za to z nas weseli chopcy, yjemy kad chwil nie mylc o nastpnej i by moe, jeli zgodzicie si poczy z nami, wy wiadczymy wam nie mniejsz przysug ni wy nam. Jeli jednak powstrzymuje was to, e nas nie znacie, atwo temu zaradzi, kada bowiem rzecz i kada istota ma swoj nazw. Oto mj przyjaciel i protektor, czowiek nad wyraz czcigodny i uczony, doktor filozofii i medycyny, badacz elementw Johann Faust[177], ktrego nazwisko by moe, panie, syszelicie. Ja za jestem skromnym szkolarzem, od wielu ju lat zgbiajcym kulisy rzeczy i ktremu zbytni pirronizm przeszkadza zosta dobrym teologiem. W latach dziecinnych zwano mnie Johann Mllin[178], lecz bardziej przywykem do artobliwego przezwiska Mefistofeles i tak prosz mnie nazywa. Obaj nieznajomi wydawali mi si wtedy ludmi czcigodnymi i pomylaem,

e nic zego si nie stanie, jeli spdz czas pewien w towarzystwie dwch podrnych i sprbuj zanurzy swj ciki smutek w ich zdrowej wesooci. Zachowujc ca godno odrzekem, e gotw jestem przyj im z pomoc, gdy od dawna ju kocham Koloni i rad bd zapozna cudzoziemcw z jej bogactwami. Tak wic przymierze zostao zawarte i zaraz objem sw rol przewodnika, proponujc rozpocz zwiedzanie od Katedry, przy ktrej si znajdowalimy. Wszyscy bywajcy w Kolonii dobrze znaj t Katedr[179], o ktrej ju kilkakrotnie wspominaem w swej opowieci, zreszt i ci, co w Kolonii nie bywali, syszeli oczywicie o olbrzymiej budowli rozpocztej przed trzema wiekami i swym obecnym wygldem wiadczcej wymownie o tym, jak saba jest sia czowieka w porwnaniu z potg jego fantazji. Opowiedziaem swoim towarzyszom wszystko, co wiedziaem o budowie tej wityni, w ktrej cz przeznaczona dla chrw zostaa powicona w sto lat po rozpoczciu robt, nawa oddana do dyspozycji jeszcze pidziesit lat pniej, wiee, nie doprowadzone do waciwej wysokoci, ozdobione dzwonami ponad osiemdziesit lat temu, i ktra wci jeszcze stoi porodku miasta niczym arka Noego przygotowywana dla przyszego potopu i niczym palcem grozi z dachu gigantycznym urawiem do podnoszenia gazw. Kiedy skoczyem swoje objanienia, Mefistofeles powiedzia: Jake ludzie skarowacieli! witynia Salomona bya nie mniejsza od tej, a zbudowano j zaledwie w siedem i p roku! Zreszt naley powiedzie, e dla starca pracowali nie tylko niewolnicy, lecz i duchy ywiow. Zdarzao si, e pogrozi im palcem, a one z przeraenia dray jak jesienne licie. Ze zdumieniem popatrzyem na tego, kto o krlu-Psalmopiewcy mwi jak o czowieku znanym mu osobicie, lecz pniej poczytaem to za art i poradziem moim towarzyszom, by weszli do wityni i obejrzeli siedem kaplic otaczajcych cz przeznaczon dla chru. Kiedy pokazywaem kaplic Trzech Krli, gdzie wedug legendy spoczywaj ciaa tych ewangelicznych magw[180], przekazane Kolonii po zniszczeniu woskiego miasta Mediolanu, doktor Faust, do tej pory prawie cay czas milczcy, rzek: Dobrzy ludzie! Czy nie zboczylicie nieco z drogi, zajedajc tutaj zamiast trafi do palestyskiego Betlejem? Lub by moe zostalicie po mierci wrzuceni do morza i Renem przypynlicie do Kolonii, by tu znale sobie mogi? Zamialimy si na ten dowcip, a Mefistofeles tyme tonem dorzuci: Biedni Melchiorze, Baltazarze i Kacprze[181], niezbyt s i wam szczcio! Za ycia chrzci was aposto Tomasz, ktry sam nie bardzo wierzy w Jezusa Chrystusa, a po mierci pooono was na wieczny spoczynek w

wityni, ktra sama nie zaznaje spokoju! Po obejrzeniu Katedry udalimy si do prastarego kocioa witego Kuniberta, potem do witej Urszuli, potem do witego Gereona, do pozostaoci rzymskiego muru i tak dalej do wszystkich osobliwoci Kolonii. Moi towarzysze wszdzie mieli do powiedzenia co zabawnego lub dowcipnego, przy czym w tym, co mwi doktor Faust, wicej byo dobrotliwego artu, a Mefistofeles przedkada zoliwe drwiny. Ta nowa przechadzka po znajomych miejscach rozwiaa nieco czarn chmur smutku, ktra znw zasnua widnokrgi mej duszy, i kiedy po dugim marszu bardzo bylimy zmczeni, z przyjemnoci przyjem propozycj Mefistofelesa, by wej do najbliszej gospody i wypi kwart wina.[182] W gospodzie usiedlimy w kcie, przy oknie, i przez ten czas, kiedy gospodarz ze sug piekli dla nas g i podawali wino, zaczem szczegowo wypytywa moich nowych znajomych, kim s i dokd jad. Mefistofeles tak mi odpowiedzia: Przyjaciel mj i protektor, doktor Faust, zmczony brzemieniem wiedzy albowiem jest czowiekiem wielce uczonym zapragn przekona si osobicie, czy wiat urzdzony jest zgodnie z prawami nauki, czy te nie. A po drodze, objedajc kraje i ogldajc miasta, przy okazji przekonujemy si, e wino jest wszdzie upijajce, a mczyni wszdzie uganiaj si za kobietami. Doktor Faust doda ze smutkiem: Mgby raczej powiedzie, e pod wszystkimi szerokociami nie mona za pienidze kupi szczcia i si nie mona zdoby mioci. Zapytaem, w jakich krajach bywali, i Mefistofeles ochoczo wymieni dug list: Z pocztku powiedzia bawilimy we Woszech, widzielimy Mediolan, Wenecj, Padw, Florencj, Neapol i Rzym. W Rzymie przyjaciel mj pozazdroci ycia Jego witobliwoci i czyni mi gorzkie wyrzuty, e nie uczyniem go papieem. Potem wyruszylimy do Panonii i Grecji. W Grecji przyjaciel mj poaowa, e nie yje w czasach Achillesa i Hektora. Potem morzem udalimy si do Egiptu, gdzie pokazywaem doktorowi piramidy i on zapragn koniecznie zosta faraonem. Z Egiptu wyruszylimy do Palestyny, nie bardzo jednak lubi ten kraj, i przeprawilimy si do Konstantynopola do sutana Sulejmana, najsynniejszego ze wszystkich sutanw wiata, i gdybym nie powstrzyma doktora, z pewnoci przeszedby na wiar Mahometa. Z Konstantynopola przeprawilimy si do Moskowii i doktor Faust zademonstrowa sw uczono na dworze ksiny Heleny[183], zosta tam jednak nie chcia z powodu siarczystych mrozw. Teraz objedamy miasta ziemi niemieckiej; bylimy w Wiedniu, Monachium, Augsburgu, Pradze,

Lipsku, Norymberdze i Strasburgu. Dalej udamy si do Trewiru, a potem pojedziemy do Francji i do Anglii. Przez ten czas, kiedy Mefis tofeles opowiada o swojej marszrucie, przyniesiono nam wino i przy kielichach reskiego nasza rozmowa bardzo si oywia. Usilnie staraem si wybada, jak dalece nowi znajomi mnie oszukuj, a ile w tym, co mwi, jest prawdy, jednake obaj dawali mi nad wyraz wymijajce odpowiedzi. Mefistofeles wci artowa i ze wszystkich pyta jak w si wylizgiwa, a doktor Faust mwi mao, jakby nic w wiecie go nie interesowao, niczemu nie przeczy, ale i niczego nie potwierdza. Zreszt, kiedy dowiedziaem si, e doktor Faust nie stroni od zajmowania si magi, opisaem mu sw podr do Agrypy z Nettesheimu i doktor wysucha mego opowiadania z wyranym zaciekawieniem, a w odpowiedzi powiedzia mi, co nastpuje: Czytaem dziea Agrypy i przedstawia mi si on jako czowiek bardzo pracowity, lecz nie uzdolniony. Magi zajmuje si podobnie jak histori lub jak inn nauk. Jest to tak, jakby czowiek pilnoci myla osign doskonao Homera i gbi myli Platona. Wszystkie dziea Agrypy oparte s nie na dowiadczeniu w dziedzinie magii, a jedynie ono otwiera wrota wiodce do tej nauki, lecz na sumiennym przestudiowaniu rnych ksig nic wicej. Broniem znaczenia Agrypy, jak tylko umiaem, gdy istotnie uwaam d zieo De occulta philosophia" za zwycistwo ludzkiego rozumu, lecz Mefistofeles, ktry wmiesza si do rozmowy, przerwa nasz spr mwic: Ile bycie si, panie, nie napocili nad formuami i ile bycie si nie wiczyli w prbach magicznych, i tak zowicie w swoje sieci tylko jakiego ndznego stwora ze wiata biesw, dla ktrego nie warto nawet byo si trudzi. A jeli ju chodzi o te, ktre s najsilniejsze, to nie wam si z nimi mierzy, jeli nie ujarzmili ich ani Adam, ani Salomon, ani Albert Wielki I No, ale dosy ju filozofowania i systematyzowania; doprawdy, nie znios duej uczonej miny; bawmy si przecie obiecalimy to naszemu gociowi! W gospodzie byo do duo ludzi i Mefistofeles, ktry porzuci powany wyraz twarzy i przemieni si w istnego bazna, zwrci si do obecnych z jakim arcikiem i zaproponowa, e zapiewa piosenk. Ten i w podszed do nas, a Mefistofeles przysiadszy na stole dwicznym i do przyjemnym gosem piewa zawadiackie kuplety, z ktrych zapamitaem tylko przypiewk, i t wkrtce zacza nuci caa sala: Wein! Wein! Von dem Rhein! Mefis tofeles skoczy piosenk i zwrci si do suchaczy z tak propozycj:

 Miociwi panowie! Podrujc odwiedzilimy rwnie wasze miasto i szczeglnie spodobao nam si jego pooenie, pragnlibymy wic w jaki sposb odwdziczy si wam za to. Pozwlcie, e ugocimy kadego z was kici pysznych modych winogron![184] Wszyscy potraktowali te sowa jako art, poniewa dopiero nastaa wiosna i na winnej ozie nie mogo by nawet zielonego listka, lecz Mefistofeles z na wp powanym, na wp artobliwym wyrazem twarzy przystpi do wykonania swej obietnicy. Wzi do rk dwa pmiski i z komicznie tajemnicz min, wymawiajc przy tym jakie bezsensowne sowa z pozoru podobne do zakl, unis pmiski do gry i podsun do samego okna, ktre z racji zaduchu w sali byo z lekka uchylone. Widzowie patrzc na te figle mieli si z wybryku zabawnego sztukmistrza, lecz Mefistofeles po kilku minutach postawi pmiski na stole i okazay si one pene kici tozielonych i czarnych winogron. Nie wtpiem oczywicie, e cud ten to jedynie sztuczka zrcznego kuglarza, jednake wtedy byem nie mniej zdumiony od innych i wszystkim nam mimo woli wydar si okrzyk zdziwienia. Mefistofeles zaprasza obecnych, by skosztowali jego poczstunku, i ci, ktrzy si na to odwayli, mogli si przekona, e winogrona sprawiay wraenie zupenie wieych. Mefistofeles by przez czas pewien przedmiotem oglnego zachwytu, spogldano jednak na niego nie bez witej obawy, jak na czarodzieja lub na czarnoksinika, a on z rkami skrzyowanymi na piersi, z twarz dumn jak twarz Lucyfera, sta niczym posg wrd toczcych si mieszczan. Jednake, kiedy mino pierwsze zdziwienie, kto zauway, e taka rzecz nie moga zosta dokonana bez pomocy nieczystej siy i gos ten popar suga z szynku, ktremu nie w smak byo, e gocie korzystaj z poczstunku zdobytego czarodziejskim sposobem. Jaki podpity wieniak podszed nawet z zacinitymi piciami do Mefistofelesa i klnc domaga si, by ten natychmiast ucaowa krzy i potwierdzi, e jest dobrym chrzecijaninem. Kto inny, prawdopodobnie student z bursy, zacz ostrzega, e winogrona mog okaza si zatrute. Mefistofeles czas jaki z wynios min sucha wymyla i napaci, po czym nagle tak wszystkim odpowiedzia: Jeli wam, pijanice, moje winogrona nie smakuj, to ich nie dostaniecie! To powiedziawszy narzuci na pmiski skraj swego paszcza, a kiedy go unis, ladu nawet po winogronach nie zostao i wszyscymy mogli myle, e to tylko w imaginacji widzielimy winogrona i kosztowalimy ich. Tu powsta niepojty haas, gdy wszyscy naraz wpadli we wcieko i rzucili si na nas trzech, eby nas pobi. Wrzeszczeli nam prosto w oczy, e

jestemy oszustami i e trzeba przekaza nas wadzom miejskim, i ju pici wznosiy si nad naszymi gowami, tak e mogo si to le dla nas skoczy, zwaszcza, i zostalimy zapdzeni w kt. Ju szukaem wzrokiem jakiej broni, mylc, e si przyjdzie mi broni swej godnoci, lecz wmieszanie si gospodarza, ktry nie chcia, by jego zakad sta si aren zabjstwa, umierzyo jako ktni. Mefistofeles rzuci na st grubsz mont i pod oson sugi dotarlimy do drzwi, odprowadzani niepochlebnymi okrzykami. Kiedy bylimy ju na ulicy, doktor Faust surowym tonem powiedzia do Mefistofelesa: e te ci si nie uprzykrzy powtarza wci te same stare arty! Siedzi w tobie jaki diabeek, ktry godziny nie moe przey bez psikusw. Twarz twoja zapewne znuona jest powag i musi od czasu do czasu wykrzywia si grymasem. Wstyd mi nawet wspomina o wszystkich twoich chopicych figlach! Mefistofeles odpowiedzia z przesadnym szacunkiem: Co pocz, drogi doktorze, nie wszyscy mog by badaczami elementw jak wy, prcz tego obiecalimy przecie, e zabawimy naszego towarzysza. Faust cign dalej: A co by to byo, gdyby gospodarz nie wzi nas w obron, przyszoby nam zapozna si z piciami koloczykw. C znowu! zaoponowa Mefistofeles. Zrobibym im takiego samego psikusa, jakiego zrobiem z kogutami w piwnicy Auerbacha w Lipsku, i zabawilibymy si jeszcze dwa razy lepiej. eby zmieni temat rozmowy, zapytaem Mefistofelesa, jak naley si odnie do pokazanej przez niego sztuczki czy jest to zrczno rk, czy zudzenie wzrokowe, na co powiedzia: Mylicie si, panie, nie jest to ani jedno, ani drugie, tylko umiejtno korzystania z przyrody. Musicie wiedzie, e rok podzielony jest midzy dwie czci ziemi, tak e kiedy u nas jest zima, w Indiach Sabejskich panuje lato, i odwrotnie. Trzeba tylko mie do dyspozycji malekiego ducha, umiejcego szybko lata, i on bez trudu w dowolnym miesicu dostarczy wam wszystkie owoce dojrzewajce gdzie na drugim kocu wiata. Jak zawsze w tym, co mwi Mefistofeles, nie mona byo mie pewnoci, czy kpi, czy mwi szczerze, nie nalegaem jednak na wytumaczenie. W tym czasie zbliylimy si do skrzyowania, gdzie mielimy si rozsta, i ja, ulegajc nagemu pragnieniu, poniewa nowi znajomi w silnym stopniu pobudzili moj ciekawo, powiedziaem, zwracajc si do doktora Fausta, co nastpuje: Miy doktorze! Dzi rano chtnie speniem wasz prob, dla mnie nie

cakiem powszedni, by suy wam za przewodnika. Wieczorem ja z kolei chc zwrci si do was z prob, by moe nieskromn. Powiedzielicie mi, e zamierzacie kontynuowa wasz podr i jedziecie do Trewiru. Ja take musz si tam uda. Czy zezwolilibycie, bym si do was przyczy, przy czym wszystkie swoje wydatki oczywicie sam pokryj. W drodze dobra szpada nigdy nie zawadzi, a przy ustawicznej wesooci waszego towarzystwa, mj smutek nie bdzie wam przeszkod. Ledwo wygosiem t przemow, twarz Mefistofelesa, w ogle zdolna zmienia swj wyraz jak kameleon barw skry, staa si wyniosa i pogardliwa jak twarz monarchy rozmawiajcego z nadwornym pochlebc, i Mefistofeles powiedzia do mnie: Wybaczcie, panie Ruprechcie, niepotrzebne nam s ani pienidze, ani szpady. Podrujemy we dwch i nie mamy miejsca dla trzeciego. Przyczcie si, panie, lepiej do jakiej karawany kupcw. Nie zdyem jeszcze odpowiedzie na t obraz, kiedy Faust, do tej pory przejawiajcy tylko najwiksz uprzejmo, nagle popad w wielkie rozdranienie i z takim gniewem zakrzycza na swego przyjaciela, z jakim pan moe krzycze na swego psa: Milcz i pozwl mnie samemu wybiera swoich towarzyszy drogi! Czy mylisz, e przyjemnie mi jest widzie cigle przy sobie twoj twarz strojc grymasy? Mj Boe, jakime szczciem bdzie dla mnie sysze blisko siebie ywy gos ludzki! Syszc te gniewne sowa doktora Fausta Mefistofeles rozemia si, jakby to by przyjemny art, i odpowiedzia: Wasz rzecz, doktorze, jest rozkazywa, a moj sucha, i jestem waszym pokornym sug, dopki nie dokona si jaka przypadkowa przemiana w naszych stosunkach. Jeli odmwiem panu Ruprechtowi, to tylko dlatego, e baem si was niepokoi, sam za bardzo si ciesz z towarzysza drogi, chwackiego kompana od kielicha i doskonaego rozmwcy. Wino bowiem i logika s to moje sabostki, bez ktrych ycie nie jest dla mnie yciem. Potem zwracajc si do mnie Mefistofeles doda: Wyruszamy w drog jutro o wicie i znajdziecie nas, panie, w zajedzie Pod Trzema Krlami". Potem uprzejmie si poegnalimy i rozeszlimy si w rne strony. Byo jeszcze do wczenie i przyszo mi do gowy, by pj do domu Wissmannw i cho chykiem zajrze do nich przez okno, lecz zaraz zauwayem, e moja wczorajsza decyzja, by wyjecha, i dzisiejsze przygody w duszy mojej cakowicie mg przesoniy twarz Agnieszki, i na prno szukaem w sercu przyjacielskich uczu, jakie dawniej do niej ywiem, jakby lekkich linii nakrelonych na przybrzenym piasku i startych przypywem wielkich fal. Tak

wic nie postaraem si dowiedzie czego o losie Agnieszki i po dzi dzie nie wiem, czy za jej win wyprawi j brat do jakiego klasztoru, czy zadowoli si kar domow lub uwierzywszy moim bajkom cakowicie jej wybaczy. Nigdy wicej ju Agnieszki nie widziaem, z nikim o niej nie mwiem i dopiero kiedy zaczem te zapiski, znw przywoaem do ycia jej obraz spokojnie spoczywajcy w jednej z mogi w mrocznym zakamarku mej pamici. Powrciwszy do domu rozliczyem si z Luiz, ktra przy tej okazji nie omieszkaa gorzko zapaka, daem jej na przechowanie rne cikie rzeczy, w tym ksiki, a pozostae ju ostatecznie zapakowaem i rzuciem si na ko, by odpocz po dniu penym niezwykych wydarze. Nazajutrz rano o wyznaczonej godzinie byem na nogach i przerzuciwszy przez rami sakw podrn popieszyem do Trzech Krli", jednego z lepszych zajazdw w miecie. Przed bram staa ju mocna kryta bryka, zaprzona w czwrk dobrych koni, a doktor Faust i Mefistofeles stojc na ganku kierowali pakowaniem ostatnich rzeczy. Doktor mile mnie powita, a Mefistofeles figlarnie zreszt bez kpin nigdy nie potrafi si obej. Mj skromny wzeek powiesilimy z tyu bryki, potem ja i doktor Faust siedlimy wewntrz bryki, a Mefistofeles z wonic na kole. Wkrtce rozlego si strzelanie z bicza, konie szarpny i bryka potoczya si po drodze boskiej, ku Bramie Seweryskiej, uwoc mnie by moe na zawsze z Kolonii, gdzie przeyem najwspanialsze dni mego ywota.

ROZDZIA DWUNASTY O tym, jak podrowaem z doktorem Faustem i jak spdziem pierwsze dwa dni w zamku hrabiego von Wellen

I
Dopiero kiedy mury miasta pozostay daleko za nami i wzrok mj mimo woli zacz wchania dale wiosennych pl zdaem sobie nagle spraw z caej niedorzecznoci swojej sytuacji i jakby z boku popatrzyem na siebie w cudzej bryce, z obcymi ludmi, jadcego po co do Trewiru, i rozemiaem si w myli. Istotnie, krok po kroku, stopie po stopniu zmusi mnie los do opuszczenia si w gbi tak dalek od wszystkich moich uprzednich planw i zamiarw, e minione ycie przedstawiao mi si ju jak nieny szczyt za chmurami. Jednake, poniewa dawno ju obraem sobie za regu nigdy nie aowa raz dokonanego postpku, postaraem si i swoj podr z doktorem Faustem obrci ku sobie stron najbardziej dla mnie dogodn. Z wolna, mimo e bryka bardzo trzsa, gdy jej pudo nie byo zawieszone na pasach, jak to si teraz czyni dla ulenia jadcym, udao mi si wcign mego towarzysza w oywion rozmow. Wkrtce mogem ju nie aowa, e przedsiwziem t podr, doktor Faust okaza si bowiem niezwykle interesujcym rozmwc. Mwilimy z nim de omni re scibili[185], jeli posuy si ulubionym wyraeniem Pico delia Mirandoli, i mogem si przekona, e dziedziny gramatyki i filozofii naturalnej, matematyki i fizyki, astronomii i astrologii judycjarnej[186], wszystkich medycyn i praw, teologii, magii, ekonomii i innych sztuk s memu towarzyszowi drogi rwnie znane, jak dobremu gospodarzowi jego ogrd. Z pocztku podawaem w wtpliwo niektre uwagi doktora, potem przerywaem jego mow krtkimi wstawkami, lecz potem rozmowa nasza przeksztacia si w monolog i wolaem gra rol penego szacunku suchacza. Trwao to, a Mefistofeles zwrci ku nam z koza sw wykrzywion grymasem twarz i przeci m skupion uwag ostrzem jakiego niedorzecznego artu. Byo to, zanim przyjechalimy do miasteczka Brhl, gdzie dalimy

odpocz koniom i spdzilimy kilka godzin w jakim ndznym zajedzie. Tu spotkalimy kilku lollardw[187], ktrzy po wdaniu si z nami w rozmow zaczli wysawia sukcesy luterastwa i innych podobnych nauk, powoujc si na wzrastajc si Zwizku Szmalkaldzkiego protestantw, ktry teraz w Niemczech sprawuje niemal wiksz wadz od Cesarza, na miao krla angielskiego, ktry w miejsce papiea samego siebie ogosi wit gow ciaa Kocioa, na wyczyny krlw szwedzkiego i duskiego, ktrzy odebrali duchownym wszystkie ich odwieczne majtki, wreszcie na zacity opr stawiany katolickiemu wojsku przez nowego proroka Jana Bockolda w Mnsterze[188]. Mefistofeles wda si na ten temat w sprzeczk i arliwie bronic godnoci witego Kocioa powiedzia midzy innymi: Te nowe herezje maj powodzenie dlatego, e podobnie jak psy czuj pieczyste, ksita poczuli tu atwy zarobek, samego za Lutra pewien dobry diabe za nos wodzi. W ostatecznym wyniku po tych wszystkich wyznaniach i nowych katechizmach chrzecijastwo tak spycieje, e pieku o wiele atwiej bdzie owi z brzegu swoje ryby. Niezadugo przekonasz si, drogi czytelniku, dlaczego uznaem za potrzebne zapisa w tym miejscu owe sowa Mefistofelesa. Z Brhl pojechalimy drog na Euskirchen, lecz i ja, i doktor Faust bylimy ju bardzo zmczeni, tak e t cz drogi przebylimy niemal w milczeniu i Mefistofeles na prno stara si nas rozweseli to swymi arcikami, to zmuszajc do piewania piosenek naszego wonic, czowieka o ponurym wygldzie, w ktrego ustach kade wesoe sowo zdawao si blunierstwem. Do Euskirchen przybylimy ju o zmroku i kady marzy tylko o wygodnym ku, lecz tam oczekiwaa nas przygoda, ktrej bohaterem okaza si znw tene niezmordowany zbytnik Mefistofeles. Sprawa polegaa na tym, e w miecie okazao si duo przyjezdnych, i dopiero po dugim sporze w zajedzie pod godem Zwey Schlssel" zgodzono si udzieli nam noclegu na oglnej sali, kiedy gocie si rozejd. Naleao i za to by wdzicznym, tak wic w duym pokoju na pitrze, zapchanym jak adownia statku handlowego, ulokowalimy si, eby zje wieczerz w kcie, z braku wolnego stou przy deskach pooonych na dwch pustych beczkach. Midzy pijcymi gomi, z ktrych wikszo bya ju zupenie pijana, miota si na wszystkie strony gospodarz ze swym jedynym sug, obaj pprzytomni i ju ng nie czujcy. Mefistofeles, potem kiedy dugo domagalimy si, by nam podano cokolwiek do jedzenia, chwyci wreszcie sug za gardo i robic straszliw min wrzasn mu prosto w twarz, by natychmiast przynis nam wina i baraniny. Po jakim czasie chopak, z wygldu gupkowaty, zjawi si przed nami tak

zmczony, e a wosy przylepiy mu si do czoa, i pchn przed nami kwart wina i trzy szklanice. Zapytalimy go zaraz, gdzie jest baranina, lecz on, rozdraniony zapewne powszechnymi narzekaniami, odpowiedzia nam grubiasko: Czekajcie, i lepsi od was czekaj! Niektrzy gocie syszc dan nam odpowied zamiali si pijacko, a kto z odlegego stou krzykn nawet: Tak z nimi, frantami, trzeba!", cho aden z nas odzie si nie pyszni. Gniewa si z powodu sw tpego chopaka byo oczywicie niemdrze, lecz w mimowolnym odruchu, podobnie jak mimo woli podnosi si rk, kiedy kto si na was zamachnie, krzyknem co do gbura. Wyprzedzi mnie jednak Mefistofeles, i baznujc jak karczemny kuglarz, jedn rk chwyci chopca za rami i krzykn do niego przesadnie gono: Ach, ty hultaju! Wic mylisz, e bdziemy pili bez zakski! Dobra szklanica wina wymaga take dobrego kska! I jeli nie chcesz do wina poda mi baraniny, to zjem ciebie samego! Ci, ktrzy syszeli t przemow, zamiali si jeszcze goniej, a Mefistofeles szybko oprni nalan szklanic wina, potem nienaturalnie rozdziawi usta, ktre stay si podobne do paszczy mii, i uda, e naprawd chce pokn biednego chopaka. I cho moe si to wydawa dziwne i nieprawdopodobne, musz jednak zawiadczy, e w tej samej chwili suga znikn sprzed naszych oczu, jakby go tu w ogle nie byo, a Mefistofeles zamkn usta, jakby pokn co dobrego, siad znw przy stole i poprosi, by nala mu jeszcze szklanic.[189] Wszyscy obecni byli oszoomieni takim cudem, niektrzy stali z otwartymi ustami i na czas pewien pijacki haas panujcy w sali przemieni si w tak cisz, jaka bywa tylko na morzu w godzinie najwikszego sztilu, kiedy woda przypomina zielone lustro. Wrd tego milczenia doktor Faust pgosem powiedzia do swego towarzysza: Czy doprawdy bawi ci udawa czarnoksinika przed tymi nieukami? Mefistofeles odrzek take pgosem: Drogi doktorze! Wszyscy co udajemy: ja czarnoksinika, wy uczonego, ktremu nic nie jest mie. Wedug Mojesza kady czowiek jest tylko wizerunkiem Boym. Chciabym si wic dowiedzie, co w ogle jest wam znane prcz wizerunkw? Tymczasem podbieg do nas gospodarz zajazdu, zmieszany i przestraszony, i trzymajc kapelusz w rce pad na kolana, niczym przed udzielnymi ksitami, i zacz nas baga: Dobrzy i miociwi panowie! Raczcie si nie gniewa na mego gupca:

od dziecka cierpi na melancholi. Usuymy wam, jak tylko bdzie to w naszej mocy, i na t noc oddam wam mj wasny pokj. Wrcie mi tylko mego kelnera, bo mam dzi nazbyt wiele pracy! Kiedy indziej nie niepokoibym takich panw sw gupi prob, spjrzcie jednak: widzicie, e sam nie dam rady! Mefistofeles zamia si miech jego by ochrypy i bynajmniej nie wesoy i powiedzia: No, mj przyjacielu, na pierwszy raz ci wybaczam! Zejd do piwnicy, tam pod schodami znajdziesz swego sug. Gospodarz wraz ze wszystkimi gomi, wrd ktrych i ja byem, zbieg do piwnicy i rzeczywicie pod schodami, gdzie skadano drwa, siedzia biedny chopiec i dra jak nowo narodzone ciel, zupenie jakby mia siln febr. Gospodarz wycign go stamtd na wiato dzienne i wszyscy, jeden przez drugiego, zaczlimy go wypytywa, co waciwie z nim si stao, ale nie mona byo wydosta od niego ani sowa, gdy najprawdopodobniej strach odj mu pami. Kiedy wrciem na pitro, tym razem zaniechaem wypytywania Mefistofelesa, znaem ju bowiem jego sposb odpowiadania nic nie znaczcymi artami. Jeli chodzi o gospodarza, to dotrzyma obietnicy i rzeczywicie odda nam na noc swj pokj z duym drewnianym oem, a sam z on przenis si do jakiej komrki. W tym to maeskim ou obaj z doktorem Faustem spdzilimy obok siebie godziny a do witu, Mefistofeles wola bowiem spa gdzie w innym miejscu. Przed zaniciem, jakby bez adnej ukrytej myli, powiedziaem do doktora: Zrczno waszego przyjaciela zapewne chroni was, panie, w podry od wielu przykroci? Na co doktor Faust odpowiedzia: Pragnbym dowiadcza w drodze i w yciu jak najwicej wszelkiego rodzaju przykroci, duych i maych, gdy wtedy, by moe, znabym take radoci. Sowa te byy wypowiedziane powaniej, ni tego wymagao moje pytanie, i doktor zaraz zamkn oczy udajc, e zasn, wkrtce za zmczenie przerwao wszystkie moje plczce si myli o naszych przygodach w owym dniu. Nastpnego ranka o wczesnej porze, egnani niskimi ukonami gospodarza, pucilimy si w dalsz drog kierujc si na Mnstereifel, adne miasteczko nad brzegiem Erftu, z prastarym kocioem[190]; tam wypoczywalimy, tym razem bez szczeglnych wydarze. Stamtd skrcilimy nieco na wschd, obierajc drog na Gry Arskie, przez ziemie Arcybiskupa Trewiru, gdzie na kadym kroku czuo si dobrobyt stworzony przez mdre rzdy zmarego

Arcybiskupa Ryszarda von Greiffenklau[191]. Tego dnia znw uporczywie wycigaem doktora Fausta na rozmowy i monologi, gdy musiaem bez przerwy mie skupion na czym uwag, by stumi w duszy drczc tsknot za Renat i utracon szczliwoci, ktra mimo ca zmienno wrae w podry od czasu do czasu wzbijaa si w mojej duszy, jak wzbijaj si, kiedy przychodzi na to pora, gorce wody islandzkich rde. U schyku dnia, kiedy przejechalimy ju Freisheim, zaczlimy przemyliwa, gdzie spdzi t noc, gdy nagle nieoczekiwane wydarzenie zmienio wszystkie nasze zamiary, a mnie drog nieprzewidzian i krt poprowadzio ku fatalnemu rozwizaniu bolesnej historii, jak na tych kartach przekazuj. Wydarzenie to stanowi jakby ogniwo w szeregu przypadkw, ktre sw rozumn regularnoci skaniaj mnie do uwaania ycia nie za igraszk lepych ywiow, lecz za twr wytrawnego artysty, wyrzebiony zgodnie z okrelon i dziwnie doskona koncepcj. Ju czas jaki ciekawo nasz przyciga pikny zamek, stojcy na wysokim brzegu rzeki Wischel, ktrej dolin jechalimy, i panujcy nad caym horyzontem czworoktnymi wieycami starodawnej budowy. Kiedy po jakim zakrcie rzeki znalelimy si cakiem blisko niego, zauwaylimy, e zmierza ku nam jaki jezdny wymachujc kapeluszem i wyranie dajc nam znaki. Mefistofeles kaza wtedy zatrzyma konie, a jezdny, odziany jak herold na turnieju, podjecha i grzecznie si kaniajc rzek: Pan mj, hrabia Adalbert von Wellen, waciciel tego zamku, kaza mi si dowiedzie, czy nie jestecie, panie, znamienitym doktorem teologii, filozofii i prawa Johannem Faustem z Wittenbergi, ktry w drodze do Trewiru mia przejeda przez nasze ziemie? Doktor przyzna, e to on we wasnej osobie, a wtedy jezdny kontynuowa: Pan mj najpokorniej prosi was, panie, i waszych towarzyszy drogi, bycie raczyli przyby do nas na zamek i bycie skorzystali z naszej gociny na t noc lub nawet duej, jeli bdzie to wam dogadzao. Usyszawszy te sowa Mefistofeles wykrzykn: Drogi doktorze! Czy dostrzegasz, jak oglnonarodow saw obaj osignlimy! Jeli o mnie chodzi, nie mam nic przeciwko propozycji hrabiego. O wiele przyjemniej jest rozkoszowa si kami arystokratw, ni cierpie z powodu pluskiew w karczmie wiejskiej lub spdza noc na florenck mod w maeskim ou gospodarza.[192] Poniewa obaj z doktorem nie mielimy nic przeciwko schronieniu uprzejmie nam proponowanemu, popieszylimy wyrazi jezdnemu nasz zgod i zawrcilimy konie do zamku. Po zwodzonym mocie, przerzuconym przez fos z wod, przejechalimy

najpierw na pierwszy podwrzec, gdzie oddalimy sugom konie i bryk, potem pieszo przez drug bram przeszlimy na gwny dziedziniec zamkowy, zamieniony staraniem waciciela na niewielki ogrd w gucie woskim. Tu, przed schodami wiodcymi do wntrza zamku, powita nas sam hrabia von Wellen, w otoczeniu niewielkiej wity, czowiek mody, powabny, o twarzy otwartej, okolonej niewielk brdk, jak lubi to przedstawia wenecki mistrz Tycjan Vecelli[193]. Hrabia wygosi na cze doktora Fausta uroczyst mow powitaln, w ktrej wspomniany by Hermes Trismegistos i Albert Wielki, bogowie Olimpu i biblijni prorocy, mow umylnie napuszon, co zrozumiaem dopiero pniej. Doktor odpowiedzia mu krtko i z godnoci, a pniej na znak hrabiego paziowie prosili, bymy podyli za nimi do komnat gocinnych, gdzie po caodziennej podry bdziemy mogli siebie i swoje suknie doprowadzi do porzdku. Ju przechodzc przez komnaty mogem zauway to, o czym pniej, w czasie do dugiego przebywania na zamku, miaem si w peni przekona, a mianowicie, e zamek stanowi szlachetny wyjtek wrd owych gniazd rycerskich[194], ktre teraz coraz czciej i czciej przemieniaj si w zwyke jaskinie rozbjnikw. Jak wiadomo, w naszych surowych i trzewych czasach, kiedy na wojnie potrzebne jest nie tyle bohaterstwo, ile dyscyplina onierzy, a take pokana ilo dzia, piszczali i muszkietw[195], i kiedy w yciu gwn rol odgrywa nie pochodzenie od znamienitych przodkw, lecz sia pienidzy, tak e bankierzy walcz o wpywy z krlami[196], rycerstwo popado w cakowity upadek i dawni paladyni, mimo tego, co w ich obronie mwi Ulryk von Hutten, stanowi we wspczesnym spoeczestwie krg najbardziej zacofany. Tymczasem w zamku hrabiego von Wellen na kadym kroku mona byo dostrzec lady dobrego smaku i wyksztacenia, a co najwaniejsze wykwintnego ycia, i jasne byo, e pan zamku chce dotrzyma kroku naszemu wiekowi, o ktrym tene Hutten wykrzykn: Jak radonie jest y w takich czasach!"[197] Gustowne meble woskie w niektrych komnatach, obrazy, z ktrych mona byo odgadn pdzel uczniw synnego kolorysty Mathisa Grnewalda[198], lite statuy bodaj samego Petera Vis chera i wiele innych drobnych szczegw wydawao si wieymi deseniami na wspaniaej tkani starodawnego umeblowania, datujcego si z czasw wypraw do Palestyny, cikiego, lecz nie pozbawionego majestatu. Wreszcie, w komnatach, ktre nam przydzielono, znalelimy najwytworniejsze przybory toaletowe, pachnida, maci, grzebienie, szczotki, pilniki do paznokci, zupenie jakbymy byli kobietami publicznymi lub rzymskimi kurtyzanami. Obmywajc si wonn wod i przy pomocy sugi zmieniajc podrny kubrak na ofiarowany przez hrabiego kaftan z granatowego jedwabiu, nie bez

haniebnej pyszakowatoci, czuem si mile pochlebiony, e w takim miejscu przyjmuj mnie jak honorowego gocia, zapomniaem przy tym, e zaproszono mnie tylko jako przypadkowego towarzysza doktora Fausta. Owo zarozumiae samozadowolenie jeszcze mnie nie opucio, kiedy poprowadzono nas na parter, do jadalni, gdzie nakryty by ogromny st zastawiony, niczym stragan wdrownego kramarza, wszelkiego rodzaju jadem i winami, i gdzie zgromadzili si wszyscy mieszkacy zamku cznie z hrabi i jego maonk, hrabin Luiz, kobiet wydajc si na oko starsz od ma, lecz reprezentacyjn i o prawdziwie majestatycznym zachowaniu. W obszernej sali, z pewnoci sucej niegdy seniorowi do przyjmowania wasali, ktrej ciany zdobiy malowida na temat wojny trojaskiej i ktr rzsicie owietlay pochodnie i woskowe wiece, wrd niewielkiej gromadki wytwornych kawalerw, szeleszczcych jedwabiami i atasami, w kapeluszach ze strusimi pirami, i dam janiejcych zocistymi strojami, koronkami i niezwykle row skr, przez chwil poczuem si tak maostkowy jest czowiek! niemal szczliwy.[199] Bardzo szybko czekao mnie jednak zasuone rozczarowanie. Przede wszystkim miaem si przekona, e na mnie osobicie nikt nie jest skonny zwrci uwagi, ja za, przywyky raczej do ycia w warunkach polowych lub do cichych rozmw w cztery oczy, nie potrafiem wcisn si w powszechne oywienie. Po drugie nie mogem nie spostrzec, e przy wszystkich przejawach szacunku, jakie hrabia i jego dworzanie okazywali doktorowi Faustowi, w sposobie, w jaki zwracali si do niego i do nas wszystkich, bya jaka czstka drwiny. W duszy mojej zrodzi si domys, e zostalimy zaproszeni przez hrabiego jedynie jako rzadcy trefnisie, ktrych kosztem mona si zabawi w cigu nudnych tygodni wiosny i to dbo podejrzenia miao okrzepn w cae drzewo. Kiedy zasiedlimy przy stole, trafiem na sam jego koniec, gdzie siedzia kapelan zamkowy i jaki milczcy jegomo w aksamitnym kaftanie, obaj bardziej zajci kubkami ni mn, i to pozwolio mi bez przeszkd czyni swoje obserwacje. Widziaem, e uwaga caego towarzystwa skupiona jest na doktorze Faucie, ktrego posadzono obok hrabiny; hrabia bez przerwy zwraca si do niego, to czstujc go, to zasypujc go komplementami na temat jego uczonoci, to zadajc mu rne, niby bardzo powane, pytania. Kiedy Faust zaczyna mwi, hrabia dawa znak wzywajc wszystkich do milczenia, jakby za kadym razem przygotowywa si do usyszenia jakich objawie mdroci. Jednake i ta powszechna uwaga, i pompatyczne pochway hrabiego, a zwaszcza pseudonaukowe pytania stawiane doktorowi, wszystko to silnie zakrawao na parodi i satyr i nawet dwa lub trzy razy

dostrzegem le skrywany miech niektrych obecnych, co byo dla mnie dowodem, e w spisku uczestniczyo cae towarzystwo. Kiedy przekonaem si, e moje odkrycie jest suszne, poczuem wstyd przed samym sob i uraz z powodu doktora, gotw nawet byem natychmiast wsta i powiedzie jakie ostre sowa, opuci zamek, lecz powstrzymywaa mnie myl, e jako pierwszy uczyni to powinienem nie ja, lecz moi towarzysze. Doktor Faust zreszt, jak si zdaje, wczeniej ode mnie odgad sw sytuacj, gdy on, jeszcze niedawno tak chtnie odsaniajcy przede mn, przypadkowym towarzyszem drogi, skarby swego umysu, nagle sta si skpy w sowach jak bohater Macciusa Plauta[200]. Wszystkie gorce powitania hrabiego gasy w chodnej uprzejmoci doktora i przewanie uchyla si od odpowiedzi na te podstpne pytania, ktre co chwila, jak wyroczni, zadawali mu obecni. Za to Mefistofeles, niczym nie speszony, chtnie w locie, niczym piki, chwyta te pytania i w odpowiedzi wypuszcza strzay trafiajce niekiedy w samo oko obudnych pytajcych. I tak mody kuzyn hrabiego, rycerz Robert, z bardzo powan twarz zwrci si do Fausta w te sowa: Chciabym zapyta was, najuczeszy doktorze, o sposoby uczynienia si niewidzialnym. Niektrzy zapewniaj, e w tym celu starczy nosi pod pach prawej rki woreczek z sercami nietoperza, czarnej kury i aby. Lecz wikszo tych, ktrzy t prb czynili, twierdzi, e sposb w nic nie daje. Inni proponuj sposb o wiele bardziej skomplikowany. Trzeba we rod, przed wschodem soca, wzi martw gow i po woeniu w jej oczy, uszy, nozdrza i usta ziarenek czarnej fasoli uczyni na niej znak trjkta i pochowa j, pniej przez osiem dni przychodzi i mogi podlewa; smego dnia zjawi si demon i zapyta, co robicie, naley odpowiedzie: Podlewam mj kwiat"; demon poprosi was o konewk i wycignie do was rk; jeli na rce bdzie taki sam znak, jaki zrobilicie na martwej gowie, oddacie konewk i demon sam podleje to, cocie zasadzili, na dziewity dzie wyronie fasola i wystarczy wzi do ust jedno jej ziarno, by sta si niewidzialnym. Inni wreszcie twierdz, e by tylko jeden sposb na to, by uczyni si niewidzialnym: sposb ten to piercie Gygesa, o ktrym opowiadaj Platon i Cycero, lecz ktry zosta bezpowrotnie utracony.[201] Ledwie rycerz skoczy mwi, jak Mefistofeles wykrzykn: Ja, miociwy rycerzu, znam prastary sposb uczynienia si niewidzialnym! Rozumie si, e przy tych sowach wszystkie spojrzenia skieroway si na Mefistofelesa, jakby by Eneaszem majcym opowiada Kartagiczykom o upadku Ilionu, lecz wrd oglnego milczenia Mefistofeles rzek:

 By sta si niewidzialnym, wystarczy schowa si za przedmiotem nieprzezroczystym, na przykad za cian. Dowcip Mefistofelesa wywoa powszechne rozczarowanie. Jednake po pewnym czasie seneszal zamku zwrci si do doktora z takim pytaniem: Wy, wielce szanowny doktorze, duo podrowalicie. Wyjanijcie wic nam, czy to prawda, e prochy tej olicy, na ktrej Jezus Chrystus dokona wjazdu do Jerozolimy[202], spoczywaj w Weronie? I e druga olica, na ktrej jecha niegdy prorok Balaam, yje po dzi dzie i przebywa w tajemnym miejscu w Palestynie, by przywie z nieba Eliasza w dniu drugiego przyjcia Zbawiciela? I znw odpowied wzi na siebie Mefistofeles, ktry rzek: Ja, drogi panie, nie sprawdzaem faktw, o ktrych mwicie, lecz czemu olica Balaama nie miaaby by niemiertelna, jeli w cigu tysicleci wrd ludzi osy nie zanikaj? art ten cieszy si niemaym powodzeniem wrd zebranych, lecz do doktora Fausta ze wszystkich kocw stou kierowano coraz to nowe pytania, przyczyni w miar tego, jak coraz bardziej rozpalaa si uczta i wszyscy si upijali, pytania te staway si coraz bardziej bezczelne, czasami graniczc ze zniewag. Rwnoczenie z mego posterunku straniczego mogem obserwowa, jak pijani kawalerowie zaczynali poczyna sobie bardziej bezceremonialnie, ni przystao, jak chykiem ciskali rce i piersi swoich ssiadek, inni za, opici winem, niepostrzeenie rozpinali uciskajce ich guziki. Wtedy hrabia, ktrego zachowanie przez cay wieczr znamionowaa wielka zrczno, przerwa rozpoczynajc si orgi takimi sowy: Mniemam, przyjaciele, e pora pozwoli naszym gociom odpocz. Zoylimy hod i Bachusowi, i Komusowi, i Minerwie; pora zoy ofiar Morfeuszowi. Podzikujmy naszym rozmwcom za wszystkie ich icdre wyjanienia i yczmy im dobrych rad boga marze. Wyrany i stanowczy gos seniora natychmiast zmusi wszystkich obecnych do zapanowania nad sob i wstawszy od stou wszyscy zaczli si z nami egna, znw wykazujc najwiksz uprzejmo. My trzej skonilimy si hrabiemu i hrabinie, dzikujc im za poczstunek, po czym paziowie odprowadzili na s do naszych komnat, gdzie ju przygotowane dla na s byy wszelkie wygody: mikkie ka, szlafroki, pantofle, szlafmyce i nawet urynay[203]. Brakowao tylko, eby uprzejmy hrabia w swej usunoci zaproponowa swoim gociom po kobiecie lekkiego prowadzenia, Jak niegdy mieszkacy Ulm cesarzowi Zygmuntowi[204] i jego wicie. Jeli o mnie chodzi, to zasypiajc w komnacie, gdzie by moe wypoczywa jaki kompanion Gotfryda de Bouillon, przyrzekem sobie, e nazajutrz rano opuszcz ten zamek,

choby nawet bez moich towarzyszy. Jednake postanowiem, tak jak si to mwi, bez zezwolenia Boskiego, i wszystko potoczyo si inaczej, poniewa los, ktry przywid mnie do hrabiego Adalberta, mia cel o wiele dalszy ni tylko pokazanie mi uczty znamienitych lekkoduchw.

II
Wedug swego zwyczaju obudziem si nazajutrz bardzo wczenie i, nie chcc nikogo niepokoi, cicho przemknem si na d i wyszedem na kruganek, rodzaj woskiej loggii, jak nierzadko widuje si w naszych starych rycerskich zamkach. Tam, oparty o kolumn, wdychajc wieo marcowego poranka, kiedy wzrok mj wypoczywa na piknym przestworze pl, mimo woli zamyliem si nad swoim losem i gorzkie myli przerwawszy tam wiadomoci zatopiy m dusz. Ukazaa mi si Renata, ktra gdzie, w nie znanym mi miecie, z kim innym, nie ze mn, spdza godziny nowej radoci lub by moe przeciwnie tskni za mn, auje swojej ucieczki, lecz nie ma adnej moliwoci odszukania mnie i na zawsze jest ode mnie oderwana; moe chora, pogrona w swej zwykej rozpaczy, otoczona jest obcymi, prostackimi ludmi, ktrzy szydz z jej cierpie i dziwnej mowy i nikt nie podejdzie do niej, jak ja to czyniem, by tkliwym sowem lub delikatnym dotkniciem uly jej udrce... I nowy przypyw starego smutku ogarn mnie z tak si, e nie mogem si opanowa i opuciwszy twarz na kamienny parapet daem upust zom, bezsilnym i niepohamowanym. Kiedy tak pakaem na kruganku zamku Wellen, przekonany, e jestem sam, nage ramienia mego dotkna czyja rka i podnisszy gow zobaczyem, e to sam hrabia podszed do mnie. Hrabia, cho modszy ode mnie, z jak ojcowsk troskliwoci obj mnie wp i poprowadzi przez galeri, ostronie i przyjacielsko wypytujc o powd mego zmartwienia: moe obrazi mnie ktry z jego ludzi, moe spotkao mnie niepowodzenie w yciu osobistym? Zmieszany i zawstydzony pokonaem wzburzenie i odpowiedziaem hrabiemu, e bole sw przywiozem wraz z bagaem, i e na nic w zamku uskara si nie mog. Hrabia nie chcia mnie jednak opuci i kontynuowalimy rozmow przechadzajc si tam i z powrotem po kruganku. Wkrtce przyszo mi wyjani, e nie nale do wity doktora Fausta, e zawarem z nim znajomo zaledwie trzy dni temu, i to usposobio hrabiego bardzo dla mnie przychylnie. Rwnoczenie wszystko, co mwi hrabia, i w czym by moe z nadmiern, powiedziabym merkurialn, ywoci mienio si wietne wyksztacenie, jakie otrzyma, to wszystko sprawio, e zapomniaem o

jego wczorajszym udziale w wykpiwaniu nas i pozwolio mi odnie si do niego z zaufaniem. Kiedy za sowo po sowie wyjanio si, e mamy tych samych ulubiecw w wiecie autorw i ksiek, i hrabia nie zwlekajc zaproponowa, e pokae mi sw bibliotek, nie znalazem powodw, by mu odmwi. W gabinecie hrabiego przekonaem si ponownie, e moje pocztkowe spostrzeenie byo suszne i e hrabia naley do najwartociowszych ludzi swojej sfery, gdy jego zbiory przyniosyby zaszczyt kademu uczonemu. Hrabia poprowadzi mnie przed caymi szeregami pek z ksikami, pokazywa mi kosztowne oprawy z pergaminu, z drewna, z czerwonej, zielonej i czarnej skry, pokazywa rne rzadkie wydania, pochodzce z najlepszych pracowni, i z mioci troskliwie zebrane przez niego drogowskazy naszych czasw, jak Epistolae obscurorum virorum", Laus Stultitiae", Oestrum"[205], ktre witaem jak dawno niewidzianych dobrych przyjaci. Potem hrabia pokaza mi rne przybory naukowe, ktrych mia mnstwo: globusy, ziemskie i niebieskie, astrolabia, armille, torkwety i jeszcze jakie mnie nie znane, i zaraz opowiedzia mi odwan i zdumiewajc teori Mikoaja Kopernika z Fromborka o strukturze nieba, ktr wtedy syszaem po raz pierwszy, dlatego i dziea tego astronoma do tej pory wydane nie byy. Wreszcie hrabia otworzy przede mn swoje skrzynie i wyj z nich rkopisy kodeksw pisarzy aciskich, zdobyte w ssiednich klasztorach, zbir przepiknych prastarych gemm, przywiezionych przez niego z podry po Woszech, i wreszcie z osobnej szkatuy plik listw synnego Ulryka Zsy[206], z ktrym osobicie korespondowa. atwo byo zauway, e hrabia pokazuje swoje zbiory nie bez pewnej dziecicej chepliwoci, mimo to jego mio do nauk i sztuk piknych zupenie mnie z nim pojednaa, i pragnc zrobi mu przyjemno powiedziaem, e sam Watykan pozazdrociby mu jego bogactw. Ostatecznie zachwycony moimi pochlebstwami hrabia posadzi mnie naprzeciw siebie i tak do mnie powiedzia: Nie mog duej uwaa was, panie, za obcego, naleycie bowiem do liczby tyche nowoczesnych ludzi co ja i przysigam na Hyperiona! wstyd by mi byo was, panie, oszukiwa. Dlatego musz was prosi przede wszystkim, bycie mi szczerze powiedzieli, co sdzicie o doktorze Faucie? Odrzekem, e uwaam Fausta za czowieka dawnego autoramentu, lecz nadzwyczaj uczonego i mdrego, nie powstrzymaem si take, by nie doda, e Faust godzien jest wikszej uwagi, ni ta, ktr wobec niego przejawiaj w zamku. Wtedy hrabia powiedzia do mnie, co nastpuje: A czy wiecie, panie, jakie chodz suchy o Faucie i jego przyjacielu?

Opowiadaj, e w Mefistofeles to nikt inny tylko Diabe, ktry obowizany jest suy doktorowi przez dwadziecia cztery lata, za co dostanie potem we wadanie jego dusz. Ja oczywicie nie wierz w takie gupstwa, podobnie jak w ogle s ie wierz w pakty z demonami, i myl, e Diabe zrobiby kiepski interes otrzymujc jako zapat za realne usugi dusz. Wydaje mi si, e sprawa jest o wiele prostsza i e wasi, panie, towarzysze drogi, a moi gocie to po prostu szarlatani, ktrzy posuguj si nie siami Pieka, lecz sposobami zrcznych oszustw. Jed z zamku do zamku, z miasta do miasta, wszdzie podajc si za czarnoksinikw i pokazujc sztuczki, w zamian za otrzymuj pienidze, ktre pozwalaj im y dostatnio. Sowa te nadzwyczaj mnie wzburzyy, gdy do tej pory uwaaem doktora Fausta za czowieka w peni szlachetnego, tote zaczem go broni z caym arem, tak e midzy mn i hrabi wywizaa si nawet do zawzita sprzeczka. Na koniec hrabia wrcz przyzna mi si, e zaprosi do siebie przejedajcego nieopodal doktora Fausta jedynie w tym celu, by zdemaskowa jego sprawki i ukaza jego prawdziwe oblicze, zaraz te zaproponowa mi, bym wzi udzia w oglnym spisku i dopomg mu w tej sprawie. Tak wic znalazem si wobec trudnego wyboru, jak Herkules na rozstaju, z t tylko rnic, e mniej byo dla mnie jasne, po ktrej stronie jest Cnota, a po ktrej Nieprawo, poniewa po naszej rozmowie obraz hrabiego wydawa mi si bardzo pocigajcy, i o doktorze Faucie take zdyem ju wyrobi sobie sd najpochlebniejszy. Czas jaki szale wagi mej duszy wahay si w sposb do nieokrelony, lecz potem znalazem punkt rwnowagi i powiedziaem hrabiemu: W adnym wypadku nie zgodz si uczestniczy w zmowie przeciwko czowiekowi, ktry nie uczyni mi nic zego i ktrego uwaam za bardzo wiatego. Jednake z szacunku dla was, panie hrabio, nie przedsiwezm nic przeciwko waszemu planowi i obiecuj, e moim towarzyszom drogi nie wspomn ani sowem o naszej rozmowie. Kiedy hrabia zgodzi si z moj decyzj, wydao mi si ju niemdre mwi mu o moim odjedzie, postanowiem wic spdzi jeszcze dzie jeden w zamku, lecz przyznaj, e spotkaem si z Mefistofelesem i Faustem nie bez zmieszania, jakbym co zawini. Czujc, e nie przybiem ani do jednego, ani do drugiego brzegu i jakbym si znajdowa w polu midzy dwoma nieprzyjacielskimi obozami, jeszcze mniej ni w przeddzie mogem okaza si wesoym kompanem i ju od tego czasu zasynem wrd wszystkich w zamku jako czowiek niezwykle ponury i odludek. Zreszt zauwayem, e w danym towarzystwie zawsze pozostajemy w tej samej masce, w jakiej przypadkiem pojawilimy si tam po raz pierwszy, przy czym kady z nas musi w rnych

krgach nosi mnstwo najrnorodniejszych masek. w drugi dzie, jaki przebywalimy w zamku, spdziem na polowaniu, ktre hrabia wyda na cze goci, lecz ktrego nie bd opisywa, by w swej opowieci nie bka si zbyt czsto po oklnych drogach. Powiem tylko, e mimo wczesnej pory roku mona byo uwaa to polowanie za w peni udane, gdy dostarczyo ono wiele radoci jego uczestnikom i zaszczuto dzika, zwierza rzadkiego w tej okolicy. Faust, podobnie jak wczoraj, by przedmiotem rnych atakw, na ktre znw przewanie odpowiada Mefistofeles, czasem celnie, czasem dosy grubiasko, dajc si pozna jako ten, ktrego Hiszpanie nazywaj chocarrero[207] i pozyskujc niewtpliw przychylno dam. Do zamku wrcilimy ju pno, czujc w sobie to dziarskie i jakby siarczyste zmczenie, jakie daje wysiek na wieym powietrzu, i znw czekaa na nas obfita wieczerza, przygotowana w teje sali, gdzie wczoraj. Tym razem jednak hrabia nie chcia odwleka swego zamysu i ledwo zaspokojony zosta gd, zwrci si do doktora w te sowa: Wiadomo nam, szanowny doktorze, e w dziedzinie magii osignlicie wspaniae sukcesy, tak e niestosowne byoby porwnywa z wami ktregokolwiek ze wspczesnych magw, choby nawet Hiszpana Torralbe[208] (pokj nieszczsnej duszy jego!). Wiemy take, e na proby innych osb, bycie im okazali sw sztuk, nie odpowiadalicie odmow i na przykad ksiciu Anhalckiemu dalicie mono ujrzenia na wasne oczy Aleksandra Wielkiego Macedoskiego i jego maonki, waszymi zaklinaniami wrconych z mroku Orcusu[209] w wiato Heliosa. Teraz cae towarzystwo przycza si do mojej proby bagajc, bycie take nam pokazali cho czstk waszej cudownej sztuki. Z wyton uwag czekaem, co odpowie doktor Faust, gdy w probie hrabiego wyranie dostrzegem spryny i kka puapki i bardzo chciaem, by doktor w ostrych sowach przerwa obudn mow. Ku memu jednak zdziwieniu doktor Faust, ktry do tej pory zachowywa si nadzwyczaj powcigliwie, teraz z pewn wyniosoci tak odpowiedzia: Miy hrabio, z wdzicznoci za udzielon gocin zgadzam si pokaza wam to niewiele, na co pozwala moja skromna wiedza, i mniemam, e ksi Anhalcki nie bdzie mia czym si przed wami pyszni. Jak sobie to teraz tumacz, Faust[210], uraony sposobem, w jaki odnosi si do niego hrabia i jego dworzanie, chcia im wszystkim dowie, e istotnie dysponuje nie znanymi im siami, i w imi tej niezbyt chwalebnej prnoci zdecydowa si zniy magi do publicznej prby. W owym czasie jednak, pod wpywem podejrze hrabiego wyobraziem sobie, e doktor godzc si na prob zdemaskowa si jako przedajny szarlatan, gdy tylko oni jedni zdolni

s w dowolnej porze i w dowolnym miejscu wywoywa zjawy tak e gotw byem postawi doktora Fausta w jednym szeregu z filutami rozjedajcymi po wsiach, by sprzedawa rne amulety, plastry lecznicze, czarodziejskie piguki, nierozmienne talary i temu podobne. Mefistofeles tymczasem wsta, podszed do Fausta i zacz mu co przekonywajco szepta na ucho, lecz w gniewnie wzruszy ramionami, jakby mwic: Ja tak chc", i Mefistofeles odszed jak niepyszny. W oglnym zamieszaniu korzystajc z tego, e wszyscy w tym czasie haaliwie wstali od stou i otoczyli doktora, wyraajc mu wdziczno za powzit decyzj, opuciem komnat i poszedem przespacerowa si po opustoszaej galerii, zy na siebie, e nie wykonaem wczorajszego postanowienia, i w ogle majc dusz niczym rozstrojona wiola. Jednake ciekawo lub raczej pragnienie zbadania sprawy, czego bynajmniej si nie wstydz, nie pozwolio mi spdzi tego wieczora z dala od towarzystwa, tak e po upywie p godziny wrciem na ogln sal i byem jednak wiadkiem magicznej prby dokonanej przez doktora Fausta, ktr tu opisz rwnie bezstronnie, jak dawniej opisywaem wszystko pozostae, starajc si nic nie doda do tego, co wyryo si w mej pamici. W sali st i krzesa byy zsunite do kta i cae towarzystwo rozsiado si na awach, ustawionych w poprzek komnaty, sycha byo szepty i miechy, czekano na rozpoczcie prby niczym na przedstawienie wesoej pastoralli. Na przodzie postawiono dwa fotele dla hrabiego i hrabiny, sta przy nich Mefistofeles i co im wyjania, a opodal doktor Faust, bardzo blady, wydawa sugom ostatnie rozporzdzenia. Ulokowaem si na samym kocu awy w drugim rzdzie, skd byo mi wygodnie obserwowa wszystko, co si dziao. Kiedy obecni nieco si uspokoili, doktor Faust powiedzia: Miociwi hrabio i hrabino, mie damy i sawetni rycerze! Teraz zmusz do pojawienia si przed wami i zobaczycie na wasne oczy krlow Helen[211], maonk krla Menelaosa, crk Tyndareosa i Ledy, siostr Kastora i Polluksa, t, ktr w Grecji zwano najpikniejsz. Krlowa pojawi si przed wami w tej samej postaci i wygldzie, jakie miaa za ycia, obejdzie wasze szeregi zezwalajc wam patrze na siebie i pozostanie w waszym towarzystwie okoo piciu minut, po czym bdzie musiaa znw znikn. Doktor Faust mwi te sowa z wielk pewnoci, lecz w jego gosie posyszaem jakie napicie i jego spojrzenie byo nadto krytyczne, tak e mona byo mniema, e sam nie bardzo wierzy w powodzenie sprawy, ktr przedsiwzi. Kiedy tylko skoczy jednak mwi, Mefistofeles dorzuci tonem surowym i rozkazujcym: Uprzedzam was jak najdobitniej, miociwi pastwo, e pki zjawa

bdzie wrd nas, nie wolno wam ani sowa wymwi, zwaszcza nie zwraca si do niej z jak mow, nie wolno wam jej dotyka i w ogle wstawa z miejsca to musicie mi przyrzec. Hrabia odpowiedzia za wszystkich, e godz si na takie warunki, wtedy Mefistofeles rozkaza zgasi wszystkie pochodnie i wiece, jakie znajdoway si w komnacie, prcz jednej oddalonej wiecy, tak e zapanoway niemal zupene ciemnoci. Z wolna, pod wpywem grozy, jak budzi mrok, i podniecenia spowodowanego oczekiwaniem, cichn zaczy rozlegajce si jeszcze czasem szepty i szelesty sukien i cae towarzystwo niczym w czarnej gbi pogryo si w milczeniu. Jeszcze pniej w rnych ktach komnaty day si sysze te same potrzaskiwania i postukiwania, ktre zdarzyo mi si ju sysze z Renat i ktre serce moje powitao bolesnym biciem. Potem powoli popyny przez ca komnat wiecce gwiazdy, ktre nagle znikay, i cho nie byem ju wtedy nowicjuszem w zjawiskach magicznych, mimo woli przebieg mnie dreszcz. Wreszcie w odlegym kcie oddzieli si od podogi biaawy obok, po czym chwiejc si i koyszc zacz si wznosi, rosn i wyciga przybierajc ksztat postaci ludzkiej. Po kilku chwilach z oboku wynurzya si twarz, pasma mgy uoyy si w fady odziey i jakby ywa kobieta popyna ku nam, niewyranie widoczna w gbokich ciemnociach komnaty. Z pocztku zjawa przybliya si do hrabiego i czas jaki chwiejc si nieporuszenie staa przed nim; pniej rwnie powoli, jakby w powietrzu, przesuna si w lewo i zacza si przyblia do mnie. Chocia wstrznity byem tym widokiem, jednak nie omieszkaem skupi caej uwagi, by przyjrze si zjawie we wszystkich szczegach. Helena, jak zdoaem zapamita, bya niewysokiego wzrostu i ubrana w ciemnopurpurow opocz tego rodzaju, jak to przedstawia malarz Andrea Mantegna; jej wosy, zocistego koloru, byy rozpuszczone i tak dugie, e opaday do samych kolan; oczy miaa czarne jak wgiel, wargi malekich ust jaskrawe, szyj bia i gitk jak u abdzia, cay za wygld wcale nie krlewski, lecz w najwyszym stopniu urzekajcy. Koo mnie przelizna si niezwykle szybko i kontynuujc sw drog wrd widzw zbliya si do doktora Fausta, ktry, na ile mona byo to dojrze w pmroku, w wielkim podnieceniu rzuci si do przodu i wycign rce do zjawy. Ruch ten bardzo mnie zadziwi, pozwala bowiem wnioskowa, e zjawisko to byo czym nieoczekiwanym dla samego Fausta. Nie zdyem jednak jeszcze rozway w peni tego przypuszczenia, kiedy nagle stao si co takiego, co od razu. przerwao nasz prb, ktra tak ncco si rozpocza. Kiedy mianowicie Helena oddalajc si od doktora

przybliya si do kuzyna hrabiego, siedzcego w drugim rzdzie na lewym kocu awy, w nagle zerwa si, pochwyci zjaw i gosem dononym zawoa: wiata!" Faust w teje chwili podbieg do niego z okrzykiem alu i oburzenia, wszyscy szybko powstali z miejsc, a sudzy, zawczasu do tego przygotowani, wydostali pochodnie, do tej pory gdzie ukryte, i caa sala rozjarzya si ich tawym wiatem. W oglnym zamieszaniu przez czas pewien nie mona byo nic odrni, miao si wraenie jakby tu, midzy wytwornymi gomi, wszcza si bijatyka, lecz zdecydowana interwencja hrabiego szybko zmusia wszystkich, by si uspokoili. Ujrzelimy rycerza Roberta, ktry trzyma w rce jedwabny strzp ciemnopurpurowej materii i ktry z uporem powtarza: Wyrwaa mi si z rk, szukajcie jej w zamku, musi tu by! Jednake dla wszystkich jasne byo, e ywa istota nie mogaby umkn przed uwanym spojrzeniem tylu oczu, i trzeba byo przyzna, e zjawa Heleny Greckiej rozpyna si w rkach rycerza, ktry j pojma, i przemienia si znw w w obok, z ktrego powstaa. Doktor Faust z gorycz ali si hrabiemu, e nie dotrzymane zostay dane obietnice, lecz Mefistofeles uci spr mwic obojtnie: Musimy wszyscy by zadowoleni, doktorze, e wywoalimy zjaw tak uwodzicielsk, i rycerz nie mg si pohamowa, rycerz za niech bdzie zadowolony, e niczym nie przypaci swej prby pojmania Heleny Greckiej; jak wiadomo, Deifobos by mniej szczliwy: za to samo odrbano mu nos i uszy. Oczywicie bya to mowa zuchwaa i Mefistofeles mg by za ni odpowiada, gdyby rycerz, a wraz z nim. i sam hrabia nie czuli si nieco zawstydzeni i nie byli radzi puci w niepami cae nieporozumienie. Hrabia zacz jak zagmatwan przemow, na wp przepraszajc, na wp dzikujc Faustowi, ja za korzystajc z oglnej rozmowy po cichu wyszedem z sali i udaem si do' swojej komnaty, nagle wydao mi si bowiem niegodne uczestniczy w caej tej niemdrej historii. Bez wzgldu na to, czym byo zjawisko, ktre widziaem, czy rzeczywicie magicznym wskrzeszeniem osoby yjcej w zamierzchych czasach, czy nowym oszustwem, w czym Mefistofeles okaza si takim mistrzem wydao mi si, e my, widzowie, odegralimy w tym wszystkim poniajc rol i zapragnem jak najprdzej otrzsn z siebie, niczym z paszcza deszczow wod, wszystkie przykre wraenia tego wieczoru. Padem na ko i kiedy w jaki czas pniej doktor Faust przechodzc obok zastuka do moich drzwi, umylnie nie odezwaem si udajc, e ju pi.

ROZDZIA TRZYNASTY O tym, jak wstpiem na sub do hrabiego von Wellen, jak do naszego zamku przyby Arcybiskup Trewiru i jak udalimy si do klasztoru witego Ulfa

I
Zaklinanie Heleny Greckiej byo ostatni przygod, jak przeyem przebywajc z doktorem Faustem, gdy ju nazajutrz z nim si rozstaem, do czego, prcz oglnego stosunku do mnie moich towarzyszy drogi, skonia mnie jeszcze jedna okoliczno. Kiedy mianowicie przebudziem si nagle w rodku nocy, w ssiedniej komnacie, ktr przydzielono moim dwm towarzyszom, posyszaem niewyran rozmow i mimo woli wytajc uwag poznaem gos Mefistofelesa, ktry mwi: Dzikuj witemu Jerzemu i mnie, e udaa ci si dzisiejsza prba, s jednak rzeczy, na ktre nie naley dwa razy si porywa. Nie wyobraaj sobie, e cay wszechwiat, caa przeszo i przyszo to twoje zabawki. Podniesiony i gniewny gos Fausta odpowiada: Zbyteczny spr! Chc j widzie raz jeszcze i ty mi w tym pomoesz. A jeli sdzone mi jest skrci kark w tym przedsiwziciu, c w tym za nieszczcie! Ironiczny gos Mefistofelesa oponowa: miertelni lubi stawia na jedn kart ycie, podobnie jak biedacy ostatniego talara. Skrci sobie kark potrafi jednak kady gupiec, ale rzecz czowieka mdrego jest zastanowi si, czy gra warta wieczki. Gniewny gos Fausta mwi: Jeli odmawiasz mi pomocy, zaraz jutro si rozstaniemy! Rozleg si miech Mefistofelesa, dziwny i niemiy, a potem jego odpowied: Ty nie uznajesz innych terminw, jak tylko jutro! Pomyl jednak, e

musisz si przedtem pozby tego modziana, ktry tak potulnie gapi si, kiedy co opowiadasz. Wczoraj podpatrzyem, jak ca godzin co z hrabi do siebie szeptali, i myl, e mona si po nim spodziewa wszelkiej zdrady. W danym momencie obraliwa opinia Mefistofelesa wcale mnie nie dotkna, poniewa niczego lepszego po nim nie oczekiwaem, wrcz przeciwnie, przysuchiwaem si z wielkim zaciekawieniem, majc nadziej, e w toku sprzeczki Toznamitnieni dyskutanci odkryj przede mn tajemnic swych dziwnych stosunkw. Nagle, sam nie wiem jak, ogarna mnie niepokonana senno i odebraa mi such, zupenie jakby Mefistofeles wyczu, e podsuchuj, i jakim zaklciem sprowadzi na mnie takie odrtwienie. Tego, co usyszaem, byo jednak dosy, bym rankiem, kiedy nocne wraenia odyy w mej pamici, zada sobie pytanie, czy wypada mi pozostawa z doktorem Faustem, ktremu jak wida sprawiam kopot, i bym po krtkim namyle zdecydowa, e przyzwoicie bdzie rozsta si z mymi towarzyszami drogi. Wiedzc, e odjazd nasz wyznaczony jest na tene dzie po poudniu, natychmiast Wyruszyem na poszukiwanie hrabiego, by go prosi o zezwolenie spdzenia w zamku choby jeszcze doby, i nie bez pewnego trudu audiencj uzyskaem. Hrabia powita mnie bardzo nieuprzejmie, co stanowio uderzajce przeciwiestwo jego wczorajszego zachowania, lecz co natychmiast znalazo swoje wytumaczenie, ledwo bowiem wyjaniem cel swych odwiedzin, nastrj hrabiego natychmiast si odmieni, hrabia zerwa si z fotela, ucisn mi rk i wykrzykn: A wic, miy panie Ruprechcie, rozstajecie si ze swymi towarzyszami! To cakiem inna sprawa! Rozumie si moecie nie prosi, lecz w imi Pallas Ateny da u mnie gociny. My, ludzie nowoczeni, tworzymy pewne bractwo i choby Parki uprzdy nam odmienne nitki losw, obowizani jestemy oddawa sobie wzajemnie wszelkie moliwe przysugi. Kiedy jednak zdziwiony spytaem hrabiego, czemu tak go cieszy moja decyzja, po pewnym wahaniu odpowiedzia mi, e przede mn by u niego Mefistofeles, ktry oznajmiajc mu o odjedzie zada, jako zapaty za wczorajsz magiczn prb, stu guldenw reskich, i hrabia by oburzony na moje postpowanie, uwaa bowiem, e ja take bd uczestniczy w podziale tych pienidzy. Przyznaj, e wiadomo ta bya dla mnie niczym uderzenie obuchem w gow, chocia bowiem wiedziaem, e magia nie ma nic wsplnego z alchemi i e najwytrawniejsi nekromanci mimo wszystko potrzebuj krwi i wyywienia, jednake postpek Mefistofelesa wyda mi si nieszlachetny. Gdybym mia jakiekolwiek wtpliwoci, czy dobrze czyni rozstajc si z doktorem Faustem, to wiadomo, jak usyszaem od hrabiego, rozwiaaby je

jak wiatr rozwiewa mg, w najgrzeczniejszych wic sowach wyraziem hrabiemu wdziczno za gocin. Wtedy hrabia, widocznie sam wzruszony swoj dobroci, powiedzia mi jeszcze, co nastpuje: Po c macie si, panie Ruprechcie, w ogle pieszy z odjazdem z mego zamku? Czy tak pilne czekaj was sprawy w Trewirze? Pozostacie w moim zamku, a zadbam, by nie byo wam u mnie le. Prcz tego potrzebny mi jest kto umiejcy dobrze pisa po acinie, zamierzam bowiem uoy traktat o gwiazdach. Taka propozycja bya dla mnie czym zupenie nieoczekiwanym, a poniewa od dawna przywykem do niezalenoci, wydaa mi si nawet nieco obraliwa, lecz szybko okiem wyobrani spojrzawszy na swoj sytuacj zdecydowaem, e nie ma powodw, bym mia hrabiemu odmwi. Z jednej strony nie miaem wtedy adnego okrelonego planu, jak dalej pokierowa swoim yciem, a z drugiej nigdy nie gardziem adnym zajciem, byem ju i zwykym lancknechtem, i subiektem domw kupieckich. Tak wic wyraziem zgod i w ten sposb, ulegajc kaprysowi prdu ycia, wlokcego mnie krt rzek obok wysp i mielizn, przemieniem si z towarzysza drogi wtpliwego czarodzieja w pisarza u wtpliwego humanisty. Tego samego dnia doktor Faust i Mefistofeles istotnie opucili zamek. Przed ich odjazdem zaszedem do doktora Fausta, by si z nim poegna, i odbylimy rozmow, z ktrej pewne fragmenty chc tu przekaza. Naturalnie omawialimy wczorajsz prb magiczn i doktor Faust wygosi cay panegiryk na cze piknoci Heleny Greckiej, przy czym uczyni to w sowach tak penych zachwytu, e wtpliwe, czy z wikszym arem sawi j w Ilionie, przed ojcem i brami, sam porywacz Aleksander. Potem zaczlimy mwi w ogle o nekromancji i doktor Faust powiedzia, e odpowiednikiem jego prb byo wywoanie przez Ulissesa cieni wieszcza Tejrezjasza i przez czarownic z Endor cieni proroka Samuela. Pod koniec rozmowy w sposb bardzo ogldny wspomniaem doktorowi Faustowi o prawdziwym powodzie mego z nim rozstania, a mianowicie o powtarzanej przez lud famie przypisujcej mu nieprzystojne postpki i tumaczcej jego moc w sposb nad wyraz niegodny. Doktor Faust zrozumia widocznie moje ostrone aluzje i po chwili milczenia odpowiedzia mi w te sowa: Nigdy nie wierzcie, drogi panie Ruprechcie, jeli kto wam powie, jakoby prawdziwy mag zawar pakt z demonem! By moe jaki inny niedouczony nieszcznik wyrzeka si wiekuistej szczliwoci w zamian za kilka garci kradzionych monet ofiarowanych mu przez ndzne biesy, lecz sprawiedliwo Boa oczywicie nie karze za tak transakcj, w ktrej wicej jest ciemnoty ni

grzechu! A czyme mog demony skusi czowieka, ktry pozna ich natur i granice ich mocy? To prawda, e demony posiadaj pewne zdolnoci, ktrych nie dano czowiekowi: szybko przenosz si z miejsca na miejsce, rozpuszczaj sw substancj na lekki dymek lub zgszczaj j w dowolne postaci, wznosz si w sfery powietrzne i inne. Lecz czy pragnienia czowieka ograniczaj si do tego, co mona zaspokoi przy pomocy takich rodkw? Czy czowiek nie pragnie pozna do koca wszystkich tajemnic wszechwiata i bez ogranicze wada wszystkimi skarbami? Prawdziwy mag patrzy zawsze na demony jako na siy nisze, ktrymi mona si posugiwa, lecz ktrym niemdrze byoby si podporzdkowa. Nie zapominajcie, panie Ruprechcie, e czowiek stworzony zosta na obraz i podobiestwo Samego Stwrcy i dlatego posiada waciwoci niezrozumiae nie tylko dla demonw, lecz rwnie dla aniow. Anioy i demony mog dy tylko do swego dobra, pierwsze ku chwale Boej, drugie ku chwale Za, lecz czowiek moe szuka i smutku, i cierpienia, i samej mierci. Tak jak Pan Wszechwadca Syna Swego Jedynego zoy w ofierze za stworzony przez Siebie wiat, tak i my skadamy czasami w ofierze nasz niemierteln dusz i w ten sposb upodobniamy si do Stwrcy. I wspomnijcie, panie Ruprechcie, sowa Ewangelii: ktobykolwiek chcia zachowa dusz swoj, straci j, a kto by j kolwiek straci, oywi j! T swoj mow poegnaln i jakby pouczenie dla mnie wygosi doktor Faust z wielkim arem, i byem ni szczerze poruszony, poniewa wiele w tej mowie stanowio jakby moje wasne myli, tak e syszc je dusza moja draa, jak dry struna na dwik innej, nastrojonej na ten sam ton. Jednake ledwo zebraem si, by doktorowi odpowiedzie, kiedy rozleg si gos Mefistofelesa, ktry w czasie naszej rozmowy bezszelestnie do nas si podkrad i nagle wykrzykn: wietnie, doktorze, wspaniale! Jeste stworzony na to, by z ambony swymi kazaniami doprowadza do ez najtuciejsze parafianki. Nie jest jeszcze za pno, mam sporo dobrych znajomych w kurii papieskiej i mog urzdzi ci jako praata na intratnej posadzie! Szczeglnie lubi jednak, kiedy na dowd przytaczasz teksty z Pisma witego: to najlepszy sposb, by dowie, co tylko si zechce. Przecie jedynie gupota jest jednostronna, prawd za mona obrci dowoln krawdzi! Obecno Mefistofelesa zawsze jakby mocnymi sznurami krpowaa moje poruszenia i w zakopotaniu naprawd nie wiedziaem, co powiedzie; lecz on obrciwszy si do mnie doda: A wy, panie Ruprechcie, zapewne znajdujecie, e przymiewamy wasze zalety i e bez nas atwiej wam bdzie wybi si. Bdziemy wspaniaomylni i ustpimy wam miejsca.

Nie miaem zupenie ochoty wda si w pojedynek na kopie dowcipu, wic milczc skoniem si doktorowi, odwrciem si i wyszedem z komnaty, co oczywicie bynajmniej nie byo uprzejme i mogo by poczytane za obraz. Dlatego te na wypadek, gdyby te zapiski trafiy do rk samego doktora Fausta lub kogo z jego przyjaci, piesz tu zawiadczy, e wszystkim, co byo nieadnego w postpowaniu dwch moich towarzyszy drogi, w caoci obarczam samego tylko Mefistofelesa. Co si tyczy doktora Fausta, to w rnym czasie rnie o nim mylaem, lecz w ostatecznym wyniku musz wyzna, e moja sonda badawcza nie wymierzya wszystkich gbin jego ycia i jego duszy i e w mej pamici jego posta po dzi dzie wznosi si niczym na horyzoncie cie Goliata. Przy samym odjedzie doktora asystowaem ju jako widz wrd mieszkacw zamku i w tej scenie poegnania znw pozwolono sobie na liczne drwiny z przyjezdnych goci. Rycerz Robert wygosi kpic mow dzikujc doktorowi za odwiedziny, a damy naoyy Mefistofelesowi wieniec z kwiatw wyhodowanych przez nie w komnatach, i trzeba przyzna, e mnich by do zabawny w tak nieodpowiedniej ozdobie. Co do mnie, to wpatrywaem si w moich niedawnych towarzyszy drogi i staraem si teraz dojrze w nich rysy, ktre przyczyniy si do powstania ludowej gadki o nich, i musiaem przyzna, e dostarczali oni niemao poywki dla rnych domysw. Znuony spokj doktora nietrudno byo wytumaczy apati czowieka zawczasu wiedzcego, co go czeka; w bystrych ruchach Mefistofelesa fantazja moga si atwo dopatrzy czego nieczowieczego, diabelskiego, i nawet naszego ponurego czarnobrodego wonic mona byo przy odrobinie chci wzi za zwyczajnego Diaba, ogorzaego w pomieniach piekielnych i przywykego nie do lejc, lecz do ooga, ktrym porusza si wgle w ogniskach piekielnych. I kiedy bryka, ktrej wszystkie wstrzsy niedawno odczuwaem na wasnych ebrach, zastukaa na brukowanym podwrcu zamkowym, wolno przetoczya si po zwodzonym mocie i szybko zamigotaa wzdu Wischel, ja, pod wpywem swych rozmyla, spodziewaem si niemal, e tylko patrze, a na jakim zakrcie, jak to si opowiada w ludowych baniach, bryka przemieni si w upink orzecha, a czwrka tgich koni w biae myszy. Tego dnia pod wieczr rozjechaa si take reszta goci hrabiego, rycerze i damy, tak e w zamku pozostali tylko jego zwykli mieszkacy, ktrych zreszt byo niemao. Po jednej stronie stao towarzystwo zamkowe: sam hrabia, hrabina Luiza, jej dwie damy, rycerz Robert, seneszal, kapelan i inne podobne persony, po drugiej liczna czelad, poczynajc od strzelcw i owczych, a koczc na prostych sugach. Ja oczywicie nadal przebywaem wrd towarzystwa, do czego dawao mi prawo moje wyksztacenie, i byem zapraszany zarwno do wsplnego stou, jak i na wieczorne rozmowy u

hrabiny, lecz musz przyzna, e mimo wszystko sytuacja moja w zamku staa si dwuznaczna. Tylko hrabia zawsze traktowa mnie po przyjacielsku, niekiedy wdawa si ze mn w spr nasz kapelan, lecz hrabina i rycerz Robert starali si udawa, e nie zwracaj na mnie adnej uwagi. Co do mnie, to z nikim nie szukaem zblienia, zachowujc na twarzy t sam mask surowoci, z jak pojawiem si w zamku, i nawet przy obiedzie wolaem milcze, zwaszcza e hrabia i jego kuzyn lubili sprzecza si co do zagadnie natury politycznej, mao mi znanych, jak na przykad o ch i prby Cesarza wznowienia Zwizku Szwabskiego[212], o sytuacj w Wittenberdze, po powrocie tam hercoga Ulryka, o sejm w Wormacji majcy si odby z powodu oblenia Mnsteru i inne temu podobne sprawy. Wspominajc teraz dni spdzone przeze mnie w zamku, w tej sytuacji na wp przyjaciela, na wp sugi, nie dziwi si zbytnio, e swego czasu tak mao mi one ciyy i tumacz to tym, e po p roku mczcego ycia z Renat, po wielkim napiciu mego krtkiego obcowania z Agnieszk, po przernych przygodach w cigu czterech dni podry z doktorem Faustem dusza moja popada w senne odrtwienie, w jakie popadaj na zim niektre gsienice. Po odjedzie doktora Fausta ulokowano mnie w innej komnacie, take bardzo wygodnej i godziwej, w zachodniej wiey zamkowej, z oknami wychodzcymi na dziay wodne Gr Arskich, a poniewa hrabia zezwoli mi korzysta z ksig jego biblioteki, wiksz cz dnia spdzaem w tym odosobnieniu, przy oknie, z ksik w rce, niezwocznie powracajc do rozpocztej strony, ledwo przypadkowe marzenia w dal pocigny moj wyobrani. Tak przeczytaem kilka wspaniaych dzie, dawniej mi nie znanych, przewanie podrniczych, w tej liczbie wietn prac Pietro Martire Anghieriusa[213], ktry w swych dekadach opisa w sposb ywy i zajmujcy odkrycie Nowego wiata, pierwsze podboje w Nowej Hiszpanii i wraenie, jakie wywoay one na dworze kastylijskim. Mimo jednak sporej iloci wolnego czasu, jakim dysponowaem, prawie wcale nie oddawaem si marzeniom o swej mioci, gdy baem si jtrzy rany serca, ktre, jak mi si wtedy zdawao, zaczynay si goi, i wolaem zasania si przed wspomnieniami, niczym przed zatrut strza, tarcz, jak bya ucieczka od rozmyla. Zajcia, ktrych si podjem, nie okazay si wcale uciliwe, gdy hrabia wola marzy o swoim traktacie naukowym, ni naprawd pracowa nad jego uoeniem. Codziennie zaprasza mnie do swego gabinetu i ja po zatemperowaniu nowego pira rozkadaem arkusz papieru, by pisa pod dyktando, lecz rzadko przychodzio mi wypisa czarno na biaym ponad jedn lub dwie linijki, hrabia bowiem albo popadszy w ferwor zaczyna mi wyjania

dalsze rozdziay swego traktatu, albo po prostu mwi ze mn o sprawach ubocznych, przy czym rozmowy te wcale nie byy mczce, a czsto nawet bardzo dla mnie pouczajce. Co si jednak tyczy tej niewielkiej iloci stron, ktre mimo wszystko zapisaem po wielce obiecujcym tytule Tractatus mathematicus de firmamento septentrionali", to przemilcz ich tre, poniewa hrabia w wielu sprawach odda mi nieocenione usugi i w wielu innych dziedzinach okaza si czowiekiem wyksztaconym i o bystrym umyle. O samym hrabi przyjdzie mi jeszcze mwi szczegowiej, tu powiem tylko, e lubi si on pyszni sw absolutn niewiar i czsto mia si z mego przekonania, opartego na dowiadczeniu, o realnym charakterze zjawisk magicznych. I tak, w czasie jednej z naszych rozmw, spyta mnie midzy innymi, co myl o magicznej prbie zaklinania Heleny Greckiej, ktrej to prby obaj bylimy wiadkami. Wyjaniem szczerze, e prba ta wydaa mi si bardzo niezwyka i e bardzo aowaem, kiedy rycerz Robert nie pozwoli doprowadzi jej do waciwego koca. Hrabia rozemia si i powiedzia: Jeste bardzo atwowierny, Ruprechcie! Czy to trudno byo znale wsplniczk wrd zamkowych dziewczt? Za dwa guldeny kada by si zgodzia odegra rol krlowej Heleny i to do tego tak nieumiejtnie! Ja nawet prawie na pewno wiem, kogo powinnimy podejrzewa. Dobrze pamitajc, e nie ma gorszego lepca jak ten, kto zamyka oczy, nie prbowaem przemwi hrabiemu do rozsdku i milczaem. Innym razem hrabia spyta mnie, co myl o astrologii, i w odpowiedzi zacytowaem powszechnie znane sowa: Astra non mentiuntur sed astrologi bene mentiuntur de astris"[214]. Jednake hrabia z oburzeniem zaprotestowa: Me hercule! Nie spodziewaem si podobnego sdu od wielbiciela Pico delia Mirandoli! Doszukiwa si przepowiedni w ukadzie planet, to to samo, co wiza swj los z przemian lata na jesie, poniewa tak jedno, jak i drugie podporzdkowane jest prawom fizyki. Tu nie od rzeczy bdzie take zauway, e cho hrabia mwi o braterstwie" wszystkich nowoczesnych ludzi" i uwaa siebie za ucznia Poggio Braccioliniego[215] i Eneasza Sylwiusza, jednake kiedy staem si od niego w pewnej mierze zaleny, uparcie zacz si do mnie zwraca per ty", czemu jednak nie uwaaem za potrzebne przypisywa znaczenie.

II
Takie ycie moje w zamku hrabiego von Wellen trwao okoo p miesica, przy czym pod koniec tego krtkiego okresu czasu zaczem ju bardzo wyranie odczuwa uciliwo swojej sytuacji i niejasne pragnienie odmiany, ktre zawsze mym yciem kierowao. Zapewne w zgodzie z tymi niejasnymi pragnieniami by take mj los, gdy nadszed ju czas, by poprowadzi mnie do kocowych i strasznych wydarze przeytej przeze mnie historii. Pewnego razu, kiedy z racji penionego obowizku siedziaem przy stole w komnacie hrabiego i wysuchiwaem jego dugiego objanienia dotyczcego dystansu sfery gwiazd od soca, nagle do komnaty wszed umylny, ktrego ze wzgldu na wano przywiezionego przez niego listu wpuszczono bez anonsowania. Bya to wiadomo od Arcybiskupa Trewiru, Johanna, e wyruszy w podr do klasztoru witego Ulfa, gdzie objawia si nowa herezja, i e najblisz noc zamierza spdzi w zamku Wellen. Hrabia przekazujc grzeczne sowa odprawi posaca, lecz kiedy znw zostalimy we dwch, przyszo mi wysucha caego potoku skarg i alw. Hei mihi! mwi hrabia. Skoczya si moja swoboda, kiedy mogem do woli cieszy si sueniem muzom! Ach, czemu nie jestem zwykym poet, nie znajcym innych obowizkw prcz skadania ofiar Apollinowi, lub ubogim uczonym, znajcym tylko swe ksigi! Przy tym hrabia obrzuci zjadliwymi oskareniami swego suzerena, nie bez drwin porwnujc go z innym ksiciem Kocioa, szlachetnym, wspczenie nam yjcym Arcybiskupem Magdeburga i Moguncji, Albrechtem[216], ktrego przedstawi niemal jako wzr czowieka. Zwaszcza trapio hrabiego, e majc tytu radcy bdzie musia koniecznie asystowa Arcybiskupowi co najmniej kilka dni, w cigu kilku etapw podry, i zaraz oznajmi, e bd musia z nim jecha, za nic bowiem nie chce przerywa swej pracy nad traktatem. Ja, oczywicie, zgodziem si bardzo chtnie, gdy bynajmniej nie pocigaa mnie myl pozostania w zamku bez hrabiego w tym momencie nie podejrzewaem jednak, e bdzie to podr o decydujcym znaczeniu i e samo przybycie Arcybiskupa Johanna to tylko ruch na szachownicy dokonany przez Los, ktry, dla osignicia swych tajemnych celw, take kurfirstem

Imperium igra jak zwykym pionkiem. W zamku natychmiast zaczy si przygotowania do przyjcia wysokiego gocia i po wszystkich korytarzach i pasaach, niczym mrwki w zaniepokojonym mrowisku, zamiotali si sudzy i dziewki suebne. Ja oczywicie nie braem udziau w tej krztaninie i jak zwykle wolaem pozostawa w odosobnieniu, tak e nawet kiedy u schyku dnia drugi umylny oznajmi, e kolasa Arcybiskupa ju si zblia, nie uczestniczyem w jego powitaniu i dlatego nie mog opisa tego szczegowo. Co prawda siedzc w swojej komnacie zajmowaem si icie dziecic zabaw: z odgosw niewyranie do mnie dobiegajcych staraem si odgadn, co dzieje si na dworze, przy wejciu, w duej sali, jakie wygasza si przemowy, czym przyjcie suzerena rni si od bazeskiego przyjcia zgotowanego doktorowi Faustowi lecz te czcze rojenia nie mog roci sobie adnych pretensji do uwagi askawego czytelnika. W tym stanie bezczynnoci, w jakim si wtedy znajdowaem, nie wychodzc z komnaty spdzibym by moe czas do nocy, gdyby sam hrabia nie przysa po mnie proszc na wieczerz, wic wystroiem si jak mogem i zszedem do Sali Trojaskiej. Tym razem przybrana bya z prawdziw wystawnoci, albowiem palia si ogromna ilo wiec woskowych i dugich pochodni, w gbi za sali wzniesione zostao podium dla muzykantw, ju z trbami i piszczakami w rkach czekajcych na sygna. Natychmiast zauwayem wrd przyjezdnych posta Arcybiskupa, ktry wyda mi si do okazay w ciemnofioletowej sutannie ze zot, obsypan drogimi kamieniami klamr na piersi i w uroczystej infule. Za to ludzie z jego wity, praaci, kanonicy i inni, wszyscy wywarli na mnie odpychajce wraenie i ogldajc te grube brzuchy i tuste, zarozumiae twarze mimo woli wspominaem niezapomniane karty" niemiertelnej satyry Sebastiana Brandta.[217] W sumie, myl, zebrao si w tej sali ponad czterdzieci osb, dla ktrych ugoszczenia ju przygotowano trzy oddzielne stoy, by wszystkich rozmieci wedle ich praw i godnoci. Przy gwnym stole z Arcybiskupem i jego przybocznymi dworzanami siedzieli hrabia, jego maonka i rycerz Robert, wszystkim innym dokadnie wskazano ich miejsca, na ktre kadego natychmiast prowadzili nasi paziowie, ubrani w barwne stroje i wedug starego obyczaju z serwetk zawieszon u szyi. Mnie wyznaczono nakrycie przy maym stole na uboczu, przy ktrym znaleli si take nasz kapelan, seneszal zamkowy i dziesiciu ludzi ze wity naszego gocia, i byem bardzo rad, e mog si wrd nich schowa i sta si jakby zupenie niewidoczny. Nie wiem, co dziao si przy stole Arcybiskupa, albowiem tym razem brak mi byo zapau do czynienia obserwacji, jednake przy naszym wszyscy z

prawdziw chciwoci rzucili si na te potrawy, ktrymi nasi kucharze starali si popisa, i kiedy obok przesuway si wszelkie moliwe dania, wrd ktrych oczywicie przewaay ryby: szczupaki, karpie, liny, wgorze, raki, pstrgi, minogi i ososie, kiedy panowie gorliwie rozlewali wszelkiego rodzaju wina reskie sycha byo tylko mlaskanie i wida byo tylko odstajce przy uciu policzki. Dopiero pod koniec wieczerzy nawizaa si pewna rozmowa midzy mn, naszym kapelanem i moim ssiadem przy stole, niziutkim i grubiutkim dominikaninem, ktr z pocztku wiodem niedbale, lecz ktrej potem powiciem wielkie starania, co by moe w nastpstwie przynioso mi pewn korzy. Dominikanin zacz od skarg na te krzywdy, jakie w tej epoce cierpi w Niemczech i na caym wiecie wity Koci katolicki, albowiem, wedle jego sw, pod wzgldem srogoci przeladowa protestanci upodobnili si do Gotw i Getw w Europie, do Wandali w Afryce, do arian tu i tam, a nawet ich przewyszyli. Potem opowiedzia kilka wypadkw, jak protestanci apali wiernych katolikw, wieckich i duchownych, zmuszali ich do wyrzeczenia si prawdziwej wiary, tych, ktrzy trwali w uporze, zabijali mieczem, wieszali nad ogniskiem, rozpinali w kocioach na krucyfiksach, topili w rzekach i studniach, poddawali wszelkim torturom, nie do zniesienia i haniebnym, zmuszali na przykad konie, by tym ludziom, ywym, wyjaday wntrznoci, lub kobietom nabijali wstydliw cz ciaa prochem i tak min podpalali. Ojciec Filip, nasz kapelan, suchajc takich opowieci wyrazi cae swoje oburzenie. Zdziwiony lubienym zachwytem, z jakim nasz rozmwca opowiada o tych wydarzeniach, cho bynajmniej nie niemoliwych gdy przy zupieniu Rzymu sam byem wiadkiem podobnych wypadkw to jednak rzadkich i stanowicych wyjtki, zapytaem, z kim mamy zaszczyt rozmawia. Wtedy dominikanin z uprzejmym umiechem przedstawi si. Jestem powiedzia pokornym sug otarza, bratem Tomaszem, w yciu za wieckim zwaem si Piotr Teibener, jestem inkwizytorem Jego witobliwoci, majcym penomocnictwo do wynajdywania i wypleniania zgubnych bdw heretykw na wszystkich nadreskich ziemiach: w Badenii, Spirze, Palatynacie, Moguncji, Trewirze i innych.[218] Przyznaj, e przy sowie inkwizytor" od gowy po pity przebiego mnie co jakby wyrane drenie, zwaszcza uderzya mnie zbieno imienia nowego znajomego z imieniem synnego Tomasza Torquemady [219], ktry przed p wiekiem potwornoci swych przeladowa wstrzsn Kastyli i Aragoni. Wiedziaem, e od czasu bulli papieskiej Summis desiderantes"[220] inkwizytorzy objedaj miasta i miasteczka wyszukujc osoby winne utrzymywania kontaktw z Diabem, e na drzwiach kociow lub ratuszw

wywieszaj obwieszczenia, w ktrych pod groz ekskomuniki daj, by donoszono im o ludziach podejrzanych, chwytaj ich, korzystaj z prawa poddawania ich torturom i skazuj na haniebn mier. Bardzo szybko, jak w chwili, kiedy si czowiek dawi, przypomniay mi si jedne po drugich i ucaowanie przeze mnie mistrza Leonarda, i zaklinanie demona Anaela, i obcowanie z Agryp, i niedawna przyja z doktorem Faustem, natychmiast wic postanowiem by dla mego rozmwcy przy stole biesiadnym uprzedzajco grzecznym i rozbroi go, to jest pozbawi wszelkich wtpliwoci co do czystoci mej wiary. Dlatego kiedy si take przedstawiem, zaczem z tak pasj ly przekltych luteranw i samego Marcina Lutra, e nasz kapelan, ktry przedtem sysza ode mnie rozwaania do tych niepodobne, mao nie zaniemwi ze zdumienia, lecz zaraz z caej duszy do mnie si przyczy. Koniec wieczerzy min w ten sposb, e osuszajc jedn szklanic bacharacha po drugiej staralimy si przecign nawzajem w niemiosiernym przeklinaniu proroka z Wittenbergi. Brat inkwizytor pyta gniewnie: C z niego za filozof? Nie jest ani skotyst, ani albertyst, ani tomist, ani ockhamist[221]. Jak tu nie wspomnie tego, co przepowiedzia Jezus Chrystus: Bo powstan faszywi Chrystusy i faszywi prorocy i bd czyni znamiona i cuda ku zwiedzeniu, by mona, i wybranych. Nasz kapelan potakiwa tej mowie: Oczywista e Diabe mu pomaga. Nie jest spraw przypadku, e w katechizmie Lutra imi Chrystusa wspomniane jest tylko szedziesit trzy razy, a imi Nieczystego szedziesit siedem razy. A ja jeszcze dodaem: Racj mia sawny Tomasz Murner[222], kiedy nazwa Marcina Lutra po prostu wielkim gupcem! Mimo takiej jednomylnoci byem bardzo rad, kiedy doszo do deseru, soku cytrynowego i wisien w cukrze, za jego przewielebno odmwi modlitw dzikczynn: Agimus tibi gratias, omnipotens Deus", tak e mona byo wreszcie wsta od stou i zacz si egna. W kadym razie nie popeniem bdu rzucajc pen garci ziarno w dusz mego kompana od kielicha, gdy pniej z przeraeniem i rozpacz miaem mono przekona si o sile tego brata Tomasza, ktry tu po zawarciu ze mn znajomoci gorliwie ciska mi rk i nawet dopytywa si, czy nie su aby potajemnie witej inkwizycji. Nastpnego dnia przebudziem si z radosn myl, e dzi opuszcz zamek, i mimo woli przyrwnywaem siebie do ryby, ktrej nagle ukazao si

wyjcie z sieci do rzecznej wody, i rzeczywicie, kiedy wyszedem na wewntrzny dziedziniec, zobaczyem, e wszystkie przygotowania do wyjazdu s ju w penym toku. Patrzc jak zaprzgaj i siodaj konie, jak nakadaj juki na muy, jak w brykach i wozach rozmieszczaj toboy, i w ogle na widok oywionej krztaniny ludzi poczuem tak rado, jakiej ju dawno nie doznawaem. Znikna nawet uparta maomwno, ktra przez ostatni tydzie trzymaa mnie w swoich apach, z wielk ochot rozmawiaem z obcymi ludmi, udzielaem rad i pomagaem w przygotowaniach do drogi. Miaem takie uczucie, jakbym ekwipowa jak karawan, z ktr wyrusz na poszukiwanie nowego wiata i nowego ycia. Przygotowania do podry trway co najmniej dwie godziny, gdy krztaniny byo nie mniej, ni gdyby na wypraw wyruszaa maa armia. Nie liczc tego, e w drog wyrusza teraz hrabia z kilkoma ludmi z zamku, z Arcybiskupem jechaa niemaa wita skadajca si z mnichw i praatw, a take caa jego podrna kancelaria z kilkoma pisarzami, medyk i aptekarz z aptek, cyrulik i kilku sug. Prcz tego oddzielne wozy wiozy zapasy wiktuaw, wina, naczynia, pociel, bielizn, podrn bibliotek i jeszcze sporo tobow nabitych sam nie wiem czym. Myl, e kiedy Mojesz wyprowadza nard ydowski z Egiptu, niewiele wiksza bya ilo rzeczy i zapasw, ktre wywozili na wieloletni wdrwk przez pustyni, ni zabiera ze sob w drog Arcybiskup Trewiru, ktry kad noc mg spdzi pod dachem jakiego zamku lub klasztoru. Wreszcie, w poudnie, nasz seneszal wojskowym rogiem da sygna i wszyscy zaczli w popiechu zajmowa wyznaczone im miejsca, a w tej liczbie i ja, wierzchem na dobrym koniu danym mi przez hrabiego, ulokowaem si w ariergardzie, gdzie znaleli si take wszyscy inni ludzie z zamku. Potem na kruganku ukazay si dwie postacie, Arcybiskup i hrabia, ktrzy z uroczyst powolnoci zeszli schodami na d, gdzie ju czekay: na pierwszego obszerna kolasa, zaprzona w osiem koni, a na drugiego wspaniay rumak w bogatym czapraku, z wstgami i pirami niczym na turniej. Rozleg si drugi sygna i natychmiast wszystko si ruszyo: konie przebieray kopytami, koa zaczy si obraca, bryki przemieszcza, i kurczc si, i wycigajc niby wieloczonowy w wszystko to, a take duga kolasa Arcybiskupa, popezo pocigajc mnie ze sob za bram zamku. Kiedy przejechalimy przez zwodzony most, ktry wyranie ugi si pod takim ciarem, rozlalimy si szerok aw po tej samej drodze, ktr dwa tygodnie temu przybyem do zamku, i podjem na nowo przerwan podr, lecz w warunkach odmienionych jakby przez czarownika Argaila, albowiem zamiast doktora i jego przyjaciela byo teraz ze mn cae haaliwe i wietne towarzystwo.

Wyjechawszy wreszcie w pole, odczuwaem prawdziwie dziecic uciech: wdychaem agodne wiosenne powietrze niczym cudowny balsam, lubowaem si wielobarwn zieleni dalekich lasw i k, owiem na twarz, na szyj, na pier ciepe promienie soca i radowaem si jak zwierz, ktre zbudzio si z zimowego snu. Bez blu w sercu wspominaem w owym czasie take Renat, u ktrej boku zaledwie osiem miesicy temu jechaem przez takie same pustynne pola, i Renata wydawaa mi si ju daleka i zapomniana, i nawet jako sam si dziwiem, przypominajc sobie t otcha guchej rozpaczy, w ktr wpadem po rozce z ni, i niedawne jeszcze moje zy na kruganku zamkowym. Chciao mi si ni to piewa, ni to swawoli jak uczniakowi, ktry wyrwa si za miasto na swobod, ni to wyzwa kogo na pojedynek i walczy uderzajc szpad o szpad, kiedy od cierajcych si kling sypi si nagle niebieskawe iskry. W tak dziarskim nastroju byem przez cay dzie i dopiero pod wieczr nastrj ten zastpio znuenie, przewanie z tego powodu, e jechalimy nader wolno, z licznymi postojami dla wypoczynku i posikw. Dopiero o zmierzchu dotarlimy wreszcie do celu caej podry klasztoru witego Ulfa, chocia z zamku Wellen dobry jedziec mg by dojecha do niego raptem w dwie lub dwie i p godziny. Kiedy przede mn ukazao si czworoktne ogrodzenie klasztoru, niczym rycerski zamek otoczonego fos, nie pomylaem o niczym innym jak tylko o tym, e bliski jest ju nocleg i aden proroczy niepokj nie uprzedzi mnie, co mnie za tymi murami czeka. Nieuwanie wysuchaem objanie jednego z mnichw, e klasztor zaoony zosta trzy stulecia temu przez wit Elbiet[223], rywalizujc ze wit Klar, e w jego zakrystii przechowuje si jedyne w swoim rodzaju witoci, jak na przykad kawaek materii, ktr przepasane byy biodra Zbawiciela na krzyu, i w aden sposb nie mogo mi przyj na myl, e dusza moja bdzie na wieki przykuta do tego klasztoru nie rdzewiejcymi acuchami wspomnie. Poniewa umylni i tu uprzedzili o przyblianiu si Arcybiskupa, to ju przed naszym przyjazdem wszystko gotowe byo, by gocie mogli wygodnie spdzi noc. Sam Arcybiskup i kilku jego zaufanych dworzan przejechao prosto do klasztoru; dla wikszoci osb oprnione byy i uprztnite domki pobliskiej wsi Altdorf, a dla hrabiego Adalberta nasi ludzie, niczym w obozie wojskowym, zabrali si zaraz do rozbijania namiotu podrnego. W kilku miejscach zapalono due beczki smoy, tak e dokoa byo dziwnie jasno, a czarne postacie ludzi i koni, poruszajce si w tym niespokojnym wietle, wydaway si potwornymi zjawami rodem z pieka, ktre wybray si do czarodziejskiej doliny. Kiedy po spenieniu rnych porucze odszukaem namiot hrabiego, hrabia ju tam by i wypoczywa lec na niedwiedziej skrze, ktr dla niego

rozesano. Widzc mnie spyta: No i co, Ruprechcie, nie zmczya ci ta wyprawa? Odrzekem, e jestem na tyle lancknechtem, na ile humanist, i e gdyby wszystkie wyprawy odbyway si z takimi wygodami jak ta, nie byoby przyjemniejszego rzemiosa nad wojskowe. Hrabia poleci, bym zawsze mia w pogotowiu inkaust i pira, jeli na podobiestwo Juliusza Cezara przyjdzie mu do gowy dyktowa w czasie drogi, lecz zamiast pracy wola wszcz rozmow o okolicznociach naszej podry i w toku tej rozmowy powiedzia mi midzy innymi: Nawiasem mwic, Ruprechcie, bdzie ci to interesowao, lubisz bowiem wszystko, co tyczy si Diaba i wszelkiej magii. Czy wiesz, jaka herezja objawia si w tym klasztorze, do ktrego tak tumnie przyjechalimy? Mnie samemu dopiero co o tym opowiedziano. Sprawa polega na tym, e do klasztoru wstpia jaka nowa siostra, z ktr nieodcznie przebywa ni to anio, ni to demon. Jedne spord sistr wielbi j jak wit, inne za przeklinaj jako optan i sojuszniczk Diaba. Cay klasztor podzieli si na dwa stronnictwa, niczym niebieskich i zielonych w Bizancjum, i w sporze udzia bierze caa prowincja, rycerze z pobliskich zamkw, chopi z pobliskich wiosek, ksia i mnisi. Ksieni stracia wszelk nadziej, e upora si z zamtem, i oto teraz Arcybiskup i my mamy rozstrzygn, kto tu dziaa: anio czy demon? Czy te po prostu powszechna ciemnota. Dopiero kiedy usyszaem t wiadomo, sercem mym wstrzsno pierwsze przeczucie i podobnie jak gsty dym spowija przedmioty, dusz m natychmiast spowi niepokj. Ze sw hrabiego powiao na mnie czym znajomym i wydao mi si, jakbym ju kiedy sysza o tej siostrze, z ktr nieodstpnie przebywa ni to anio, ni to demon. Zamierajcym gosem spytaem, czy nie wymieniono imienia tej nowej mniszki, z ktrej przybyciem zaczy si w klasztorze owe cuda. Hrabia pomyla chwil i odpowiedzia: Przypomniaem sobie: zwie si Maria. Odpowied ta na pozr mnie uspokoia, ale gdzie w gbi duszy nadal nurtowaa mnie ukryta trwoga. Zasypiajc na rozoonym paszczu, nie mogem odegna wspomnie o dniu, kiedy w wiejskiej gospodzie zbudzi mnie dobiegajcy z ssiedniego pokoju bagalny gos kobiety. Argumentami rozumu usiowaem doprowadzi si do opamitania i udowodni samemu sobie, e wok nikogo nie ma prcz mnichw i onierzy, lecz wci, nawet kiedy zapadem w pierwszy sen, wydawao mi si, e zaraz usysz zew Renaty. I we nie obraz jej by znw ze mn, tak ywy i realny, jak nigdy nie sprowadza go do mnie bg marze sennych.

Przeczucia mnie nie zwiody, gdy nazajutrz miaem znw ujrze t, ktr uwaaem ju za bezpowrotnie utracon.

ROZDZIA CZTERNASTY O tym, jak w klasztorze witego Ulfe Arcybiskup przy pomocy egzorcyzmw walczy z demonami

I
Ranek nastpnego dnia by jasny, soneczny, wic wczenie wyszedem w pole, siadem na pagrku opuszczajcym si ku maej rzeczce oddzielajcej nasz obz od klasztoru i zaczem mu si uwanie przyglda. By to cakiem zwyky klasztor, jakich wiele dawniej wznoszono nie troszczc si bynajmniej o urod budowli, otoczony grubymi murami, zamykajcy mi w swym kwadracie niewyszukane budynki, w ktrych mieciy si cele, i jedn wityni o pierwotnie strzelistej architekturze. Cho z mego wzniesienia widziaem i dziedziniec nader czysto utrzymany, i cmentarz z wysypanymi piaskiem ciekami wok mogi, i ganki poszczeglnych domw, lecz pora bya tak wczesna, e wszystko byo opustoszae i msza poranna jeszcze si nie zaczynaa. Siedziaem tak do dugo, niczym szpieg penetrujcy drog do nieprzyjacielskiego miasta, lecz pogrony w mylach mglistych i nie dajcych si wyrazi, podobnie jak si to dziao z wraeniami z zapomnianego snu. Marzenia moje przerwa brat Tomasz, ktry nadszed niedosyszalnie i przywita mnie jak starego przyjaciela, a ja, cho byo mi przykro, e przerwano m samotno, ucieszyem si niemal z tego spotkania, pomylaem bowiem, e od inkwizytora mona si dowiedzie szczegw o siostrze Marii: duszy mej nie opuszcza bowiem mroczny niepokj. Brat Tomasz jednak, zamiast udzieli odpowiedzi na wszystkie moje pytania, wygosi dug i obudn przemow o zepsuciu tego wieku i zacz si rozwlekle uala, e sami ksita Kocioa pobaaj protestantom. Zniajc gos, jakby nas kto mg posysze, oznajmi mi take, e Arcybiskup Kolonii, Herman, przyjani si z Erazmem i przy tym dugo oszczdza heretykw z Paderborn, i e nawet nasz Arcybiskup Johann, w ktrego wicie obaj si znajdujemy, nie cofn si przed zawarciem sojuszu z Filipem Heskim, zaartym luteraninem. Bardzo moliwe, e takie kalumnie obliczone byy na to, by z kolei usysze ode mnie donosy na inne

osoby, choby na naszego hrabiego, byem jednak bardzo ostrony w odpowiedziach i wci staraem si skierowa rozmow na to wydarzenie, ktre spowodowao ca nasz podr. W kocu brat Tomasz powiedzia do mnie: Wielu sawi siostr Mari jako wit i zapewnia, e podobnie jak arcywitobliwy krl francuski posiada ona dar uzdrawiania chorych przez samo przyoenie do nich rki. Mnie jednake skromne moje dowiadczenie podpowiada, e siostra ta obcuje z Diabem, ktry pozyska jej zaufanie ukazujc si jej nocami w postaci inkuba. Grzech taki, niestety, coraz czciej przenika do klasztorw, i nie na darmo w Pimie powiedziano o grzesznikach: Chlubisz si Zakonem, a zniesawiasz Boga"[224]. Ksi Arcybiskup ywi nadziej, e si modlitwy i egzorcyzmw wypdzi tego ducha, lecz ja mniemam, e ku wielkiemu alowi trzeba si bdzie uciec do przesuchiwania i tortur, by zdemaskowa wystpn dusz i znale wspuczestnikw przestpstwa. Nic wicej nie mogem od inkwizytora uzyska, zreszt nasza rozmowa wkrtce si przerwaa, w klasztorze rozleg si bowiem dzwon wzywajcy do wityni. Z naszego wzgrza wida byo, jak siostry wychodziy z drzwi poszczeglnych budynkw i gsiego cigny przez dziedziniec do kocioa; daremnie jednak wpatrywaem si w malekie figurki, ktre z powodu duej odlegoci i odziane w jednakow szar odzie klarysek, byy wszystkie podobne jedna do drugiej i zdaway si marionetkami z ulicznego teatru. Kiedy paszcza kocielnych drzwi pochona ostatni z nich i zaczy nas dobiega dwiki organw, poegnalimy si z bratem Tomaszem: on uda si do kocioa, by sucha mszy, a ja poszedem szuka hrabiego. Hrabiego zastaem ju cakowicie ubranego i w jak najweselszym nastroju, co postaraem si umiejtnie wykorzysta, by przy jego pomocy przedosta si do klasztoru. Wiedzc, na jak przynt najatwiej go zapa, wspomniaem mu o pogldach na demony synnego Gemistosa Plethona[225], ktry wierzy w realno demonw, mniemajc, e s to bogowie trzeciego porzdku, co uzyskawszy ask Zeusa z jej pomoc chroni, pokrzepiaj i uszlachetniaj ludzi. Wspomniaem take hrabiemu o moliwoci, i niektrzy bogowie staroytnoci przeyli stulecia, doczekali naszych czasw i e nie kto inny tylko sam Poggio-Bracciolini opowiada o antycznym bogu Trytonie, wyowionym na brzegach Dalmacji, gdzie miejscowe praczki zatuky go na mier kijankami. Takimi i podobnymi opiniami postaraem si wzbudzi w hrabi zainteresowanie do wydarze w klasztorze, a wreszcie hrabia, ktremu i bez tego wypadao by przy Arcybiskupie, obwieci mi na wp artobliwie: No c, Ruprechciei Skoro tak ci ciekawi owe anioy i demony, ktre

wstpiy w biedne mniszeczki, pjdziemy i zbadamy ten wypadek na miejscu. Zwa tylko, e ani Cycero, ani Horacy nigdy o niczym podobnym nie opowiadaj.[226] Nie zwlekajc wyszlimy z namiotu, zeszlimy do doliny, nad rzeczk, przeszlimy j po dwch bujajcych si erdziach, tacujc jak kuglarze, i wkrtce bylimy ju u bramy klasztornej, gdzie pilnujca jej mniszka, kiedy zbliylimy si, wstaa z szacunkiem i pokonia si znamienitemu rycerzowi niemal do ziemi. Hrabia kaza jej, by zaprowadzia nas do ksieni, ktr nieco zna, i mniszka poprowadzia nas przez dziedziniec i niewielki ogrd do osobno stojcego drewnianego domku, po chwiejnych stopniach schodw na pitro i wliznwszy si pierwsza w drzwi, potem je otwara i znw kaniajc si zaprosia, bymy weszli. Cae to niedugie przejcie, droga od namiotu hrabiego do celi ksieni, utrwalio si czemu w mej pamici w jaki niezwyky sposb, jakby jaki rytownik wyry mi jej obraz, tak e teraz wyranie widz przed sob wszystkie zawijasy cieek, wszystkie widoki zmieniajce si przy zakrtach, wszystkie krzewy po bokach. Cela ksieni bya niewielka i caa zastawiona meblami starodawnymi i cikimi, z mnstwem wszdzie przedmiotw kultu, jak statua Marii Panny, krucyfiks, raniec, i zawieszonych na cianach rozmaitych witych obrazkw. Kiedy weszlimy, ksieni, kobieta ju w podeszym wieku, ktra w zakonie nosia imi Marta, lecz ktra pochodzia ze znamienitego i bogatego rodu, siedziaa w gbokim fotelu, jakby cakiem wyzbyta si, przy niej bya tylko jedna siostra suebna, jednake naprzeciw, w charakterze referujcego spraw, sta ju brat Tomasz, ktry zdy si i tu wkrci. Hrabia z szacunkiem wymieni swoje nazwisko, przypomnia dawn znajomo, a ksieni mimo podeszego wieku, posuszna zapewne regule klasztoru, powitaa go bardzo niskim pokonem. Wreszcie, po rnych innych uprzejmociach podyktowanych tym, co Wosi nazywaj bel parlare, zajlimy wszyscy swoje miejsca, hrabia usiad w innym fotelu naprzeciw ksieni, a ja i brat Tomasz stanlimy za nim, jakby ludzie z jego wity. Dopiero wtedy, na koniec, poruszony zosta w rozmowie waciwy temat i hrabia zacz wypytywa matk Mart o siostr Mari. Ach, wielmony hrabio! odrzeka matka Marta. W cigu ostatnich dwch tygodni przeyam to, czego zawdziczajc miosierdziu Boskiemu w powierzonym mi klasztorze nigdy dowiadczy nie mylaam. Oto ju blisko lat pitnacie w miar sabych si pas stado mych owieczek i nasz klasztor by do tej pory ozdob i dum kraju, teraz jednak sta si rdem pokusy i przedmiotem niezgody. Powiem wam, panie, e niektrzy boj si teraz choby przybliy do murw naszego klasztoru, twierdzc, e zamieszka w nim Diabe

lub cay legion zych duchw.[227] Po tych sowach hrabia zacz grzecznie nalega, by ksieni opowiedziaa nam szczegowo wszystkie wydarzenia ostatnich czasw, a ona nie od razu i niechtnie przystpia wreszcie do szczegowej opowieci, ktr tu przeka w skrcie, gdy mowa jej bya zbyt rozwleka i nie we wszystkim interesujca. Wedug sw matki Marty przed ptora miesicem przysza do niej nieznana dziewczyna, ktra przedstawia si jako Maria i prosia, by zezwolono jej zosta w klasztorze choby w charakterze najpoledniejszej suki. Ksieni spodobaa si nowo przybya, jej skromno i rozumna mowa, zrobio jej si al bezdomnej tuaczki, ktra nie miaa ze sob absolutnie adnych rzeczy, i pozwolia jej zamieszka przy klasztorze. Ju w pierwszych dniach nowicjuszka Maria wykazaa niezwyk gorliwo w penieniu wszystkich sub kocielnych i wielk pilno w modach, czsto noc ca, do jutrzni, spdzaa klczc przed Krucyfiksem. Rwnoczenie spostrzeono wkrtce, e Marii towarzyszyo mnstwo cudownych zjawisk: to pod jej rkami nie o swoim czasie, zim, na odykach rozwijay si kwiaty; to widziano j w ciemnociach opromienion jakim wiatem jakby aureol; to, kiedy modlia si w kociele, w pobliu niej rozlega si delikatny gos, wychodzcy z niewidocznych ust, ktre pieway wit kantyczk; to na jej doniach wystpoway wite stygmaty, jakby od przygwodenia do krzya. W tym samym czasie objawi si u siostry Marii dar cudotwrstwa i samym tylko dotkniciem rk zacza leczy wszystkich chorych, ktrych coraz wicej i wicej napywao z okolicznych wiosek. Wtedy ksieni zapytaa Mari, jak si czyni te cuda, a ona przyznaa, e nieodcznie towarzyszy jej anio, ktry udziela jej wskazwek i poucza uczynkw wiary, przy czym wyjaniaa to wszystko tak szczerze, e trudno byo wtpi w prawdziwo jej wyznania. Siostry klasztorne, zachwycone jej dziwnymi zdolnociami, poczonymi do tego z najwiksz skromnoci i szacunkiem wobec wszystkich, przepenione byy gorc do niej mioci, cieszyy si, e tak wita dziewczyna wstpia do ich zwizku i oczywicie nie uwaay jej ju za nowicjuszk, lecz za rwn sobie lub nawet pierwsz wrd nich. Wszystko to trwao ponad trzy tygodnie i w tym czasie sawa siostry Marii wzmagaa si zarwno w okolicy, jak i w samym klasztorze, gdzie miaa oddane wielbicielki, na krok jej nie odstpujce, gono sawice jej cnoty i niemal oddajce jej cze jak nowej wielebnoci. Jednake wrd pozostaych sistr z wolna znalazy si take nieprzychylne, ktre zaczy wypowiada wtpliwoci, czy to aby naprawd z natchnienia Boskiego posiada siostra Maria swj dar uzdrawiania i czy wszystko, co dzieje si w klasztorze, to nie nowe intrygi odwiecznego wroga rodzaju ludzkiego Diaba? Zwrcono

uwag, e zjawiska towarzyszce wszdzie siostrze Marii nie zawsze licoway z moc anielsk, niekiedy bowiem w pobliu niej sycha byo jakby uderzenia niewidzialn pici w cian lub w jej obecnoci niektre przedmioty same nagle paday, jakby byy rzucone, i temu podobne. Potem niektre z sistr blisko z siostr Mari przestajcych wyznay spowiednikowi na spowiedzi, e od niedawna zaczy je drczy dziwne pokusy, a mianowicie: w nocy w ich celach zaczy si im ukazywa postaci przepiknych modziecw, jakby janiejcych aniow, ktre namawiay, by oddaway si z nimi mioci cielesnej. Kiedy powiedziano o tym wszystkim siostrze Marii, bardzo si zasmucia i prosia, by podwoi modlitwy, zaostrzy posty i wzmc gorliwo innych praktyk zakonnych, mwia take, e tam, gdzie blisko jest wito, zawsze myszkuj duchy przewrotnoci, usiujce zniszczy dobre nasiona. Jednake, chocia siostra Maria i jej zwolenniczki istotnie modliy si bezustannie i poddaway si wszelkiego rodzaju bogobojnym prbom, w klasztorze przejawy zej siy z kadym dniem si wzmagay. Tajemnicze stukanie w ciany, w podog, w sufit, sycha byo wszdzie, zarwno w obecnoci siostry Marii, jak i bez niej; psotne rce przewracay w nocy meble i nawet wite przedmioty, mieszay zawarto szuflad, czyniy wszelkiego rodzaju nieporzdki w pokojach i wityni; czasami nie wiadomo kto ciska z zewntrz do klasztoru cikie kamienie, jakby zasypujc go kulami armatnimi, co byo nad wyraz straszne; w ciemnych przejciach siostry czuy dotknicie niewidocznych palcw lub nagle wpaday w czyje nieokrelone i zimne ramiona, co napawao je niewypowiedzianym przeraeniem; potem demony zaczy ukazywa si w postaci czarnych kotw, ktre pojawiay si nie wiadomo skd i pchay si pokornym siostrom pod suknie. Pocztkowo ksieni prbowaa walczy z grzechem i diabelskim omamem drog perswazji i modlitwy; pniej kapelan klasztorny odmawia odpowiednie mody i kropi wszystkie pomieszczenia wod wicon, jeszcze pniej zaproszono z miasta synnego zaklinacza, ktry przez dwie doby czyni egzorcyzmy, zamawia chleb i wod, mieci i kurz, lecz zamt tylko wci wzrasta. Widma zaczy si pojawia o wszelkich porach dnia i nocy i we wszystkich ktach: ukazyway si siostrom podczas modlitwy[228], podczas obiadu, kiedy leay w ku, tam, dokd udaway si za swoj potrzeb, w celach, na dworze, w kociele. Nie wiadomo skd zaczy si rozlega dwiki harf i siostry nie miay siy, by przezwyciy pokus, i zaczynay plsa i wirowa. Wreszcie demony zaczy wstpowa w siostry i odnosi nad nimi zwycistwo, tak e powaliwszy je na podog poddaway je wszelkim spazmom, drgawkom i mkom. Siostra Maria, cho take niewolna od takich napadw, nadal zapewniaa, e to tylko natarcie diabelskich hufcw, z ktrymi

trzeba walczy wszystkimi siami, wedle wskazwek jej anioa, i byy siostry, ktre nadal jej wierzyy i wielbiy j. Tym wcieklej przeklinay j inne, mwic, e to ona rzucia urok na klasztor, i oskarajc j o pakt z Diabem, tak e w klasztorze dokona si wielki rozam i zrodzia sromotna zgubna wa. Wtedy to, w takiej ostatecznoci, zapado postanowienie, by zwrci si do ksicia Arcybiskupa, ktremu w dziedzictwie po witych Apostoach dane jest na tym wiecie rozwaa i odpuszcza nasze grzechy. Oto co opowiedziaa nam matka Marta w toku swej dugiej i zagmatwanej mowy, cho prawdopodobnie powtarzaa j nie po raz pierwszy, a kiedy mwia, rozpoznawaem, i to bez adnych wtpliwoci, rysy z wizerunku Renaty, tak e strach i rozpacz opanoway m dusz niczym demony i suchaem opowieci ksieni, jak sucha skazaniec, kiedy mu odczytuj wyrok mierci. Kiedy ksieni skoczya sw opowie, hrabia, ktry sucha z nieoczekiwanym dla mnie zainteresowaniem, zapyta, czy nie mona by wezwa tutaj siostry Marii, by zada jej kilka pyta. Kilka dni temu odpowiedziaa ksieni zabroniam jej wychodzi z celi, bowiem obecno jej wznieca wzburzenie i w refektarzu, i w czasie mszy witej. Zaraz jednak po ni pol i ka j przyprowadzi. Matka Marta powiedziaa pgosem kilka sw do siostry suebnej, ktra pokoniwszy si wysza, ja za na myl, e zaraz zobacz Renat, ledwo mogem utrzyma si na nogach i jak czowiek cakiem pijany musiaem oprze si o cian. W tym czasie, kiedy mniszka posza po siostr Mari, ksieni powiedziaa do hrabiego co nastpuje: Wielmony hrabio! Bez wzgldu na wszystko musz wam, panie, powiedzie, e ze swej strony nie mog biednej Marii o nic wini. Nie wiem, czy jest to prawda, e towarzyszy jej anio Boy, lecz jestem przekonana, e z wasnej woli nie zawara adnego paktu z demonem. Widz, e jest bardzo nieszczliwa, i dzi al mi jej tak samo jak owego dnia, kiedy uboga i godna przysza prosi mnie o przytuek. Za te szlachetne sowa gotw byem pa na kolana przed czcigodn kobiet, lecz w tym momencie otwary si drzwi i za siostr suebn cichym krokiem, z opuszczonymi oczyma, w sukni mniszki, z nakryt gow wesza Renata i nisko si pokoniwszy stana przed nami. Nie mogem jej nie pozna nawet w tak bardzo nie odpowiadajcym jej naturze szarym habicie klaryski, nie mogem nie pozna jej twarzy, ktr ukochaem wszystkimi siami serca, znajomej jak najdroszy w yciu wizerunek, chocia pobladej i wymizerowanej na skutek cierpie ostatnich tygodni. Renata bya mimo wszystko taka sama, jak j znaem to nieprzytomnie namitn, to pogron w bezsile rozpaczy, to w niepohamowanym gniewie, to spokojn i rozsdn wrd ksig, to mi,

dobr, tkliw, delikatn, potuln jak dziecko, o dziecinnych oczach i dziecinnych, nieco zbyt penych wargach i w tej chwili, tracc resztki panowania nad sob wykrzyknem mimo woli, zwracajc si do niej: Renato! Wszyscy bdcy w pokoju mimo woli odwrcili si w moj stron, gdy do tej chwili nie wyrzekem ani sowa, a Renata nie poruszya si nawet, tylko podniosa na mnie swe jasne oczy, przez mgnienie patrzya mi prosto w twarz, a potem cicho i wyranie powiedziaa: Odejd ode mnie, Szatanie! Hrabia, zdumiony, zapyta mnie: Czyby, Ruprechcie, zna t dziewczyn? Lecz ja przemogem ju swe wzburzenie i rozumiejc, e dla mnie caa nadzieja polega na zachowaniu tajemnicy, odrzekem: Nie, miociwy hrabio, widz teraz, e si pomyliem nie znam jej. Wtedy hrabia sam zwrci si z pytaniem do siostry Marii: Powiedz mi, moja mia, czy wiesz, o co ci oskaraj? Renata swym zwykym bardzo piewnym gosem, w ktrym teraz bya jednak niezwyka pokora, odrzeka: Panie! Przyszam tu szuka spokoju, nazbyt si bowiem utrudziam, i do nikogo nie zwracaam si z modami prcz do Najwyszego Boga. Jeli wrogi moje pragn mnie zgubi, by moe nie starczy mi sil, by z nimi walczy. Hrabia chwil pomyla i spyta jeszcze: Czy widziaa kiedykolwiek demony? Renata odpara z dum: Zawsze si od nich odwracaam! Wtedy hrabia zada swe trzecie pytanie: A czy wierzysz w istnienie zych duchw? Renata odrzeka: Wierz nie w ze duchy, lecz w sowo Boe, ktre o nich zawiadcza. Hrabia umiechn si i powiedzia, e na razie nie ma ju o co wicej pyta, a Renata znw nisko si pokonia i opucia cel, nie spojrzawszy na mnie po raz drugi, ja za pozostaem bardziej wstrznity tym spotkaniem, ni gdybym ujrza najstraszniejsze widmo. Nie pamitam, o czym potem rozmawiali ze sob hrabia i matka Marta, zreszt ich rozmowa zostaa wkrtce przerwana, przybiega bowiem siostra klucznica mwic, e Jego Przewielebno rozkazuje, by wszystkie siostry i wszyscy, ktrzy z nimi przyjechali, natychmiast zebrali si w kociele. Ksieni oczywicie spiesznie wstaa wydajc rozkazy, a hrabia zwrci si do mnie i powiedzia: Pjdmy take i my, Ruprechcie. Ale czemu jeste taki blady? Ta ostatnia uwaga dowioda mi, e nie potrafiem ukry przed innymi swego niepokoju, i dlatego czyniem wszelkie wysiki, by zachowa zwyky

wygld, a. do blu zaciskajc zby i wytajc ca wol. Kiedy wychodzilimy z domku, gdzie mieszkaa ksieni, brat inkwizytor idcy za hrabi spyta mnie, prawdopodobnie nie bez perfidii: No i co mylicie, panie, teraz o siostrze Marii, czy to, co powiedziaem wam rano, nie byo prawd? Myl, e potrzebne tu jest jeszcze szczegowe badanie zaoponowaem poniewa wiele stron tej sprawy pozostaje dla mnie niejasnych. Brat inkwizytor z radoci podj moj myl i tak zacz j rozwija: Macie, panie, oczywicie racj, obaj widzimy, e prawdziwe badanie nie zostao jeszcze przeprowadzone. Przede wszystkim trzeba ustali, co si tu dzieje (wpyw Diaba bowiem nie ulega ju wtpliwoci), czy to optanie, czy opanowanie[229], possessio sive obsessio. W pierwszym wypadku owe obserwantki[230], a zwaszcza ta siostra Maria, zgrzeszyy swym przymierzem z demonami, gdy dopuciy onych w samo swe ciao; w drugim zawiniy jedynie saboci ducha, e zezwoliy rzdzi sob Diabom z zewntrz. Istnieje wiele sposobw, by to rozpozna, jak na przykad: u optanych nie cieknie krew[231], jeli poci ich ciao noem, uprzednio w n pobogosawiwszy; mog one trzyma w rkach rozarzony wgiel, nie parzc si, take nie ton w wodzie, jeli wrzuci je tam zwizanymi, i temu podobne. Nastpnie trzeba koniecznie wyjani, czy winne przyczyniay szkod tylko wasnej duszy, czy take swemu otoczeniu; czy rzucajc uroki sprowadzay pomr na bydo i ludzi, czyniy kobiety bezpodnymi[232], przycigay deszcze i mgy, wywoyway burze, wykopyway trupy niemowlt i temu podobne. Wreszcie, naley dokadnie ustali, jakie mianowicie demony przejawiy tu sw ohydn dziaalno, jak si nazywaj, jak posta najbardziej lubi przybiera, i zaklcia, ktrym s posuszne by w przyszoci atwiej byo opiera si ich zgubnym wpywom. Brat inkwizytor mwi wiele jeszcze innych rzeczy, lecz staraem si nie sucha jego dialektyki, gdy wydawao mi si, e kade jego sowo obryzgane jest wstrtn jadowit lin. Starajc si znale samotno wrd swoich towarzyszy drogi, zaczem szepta modlitw, prcz Najwyszego nie miaem bowiem do kogo si zwrci, i mwiem tak: Boe, jeli chcesz, bym w Ciebie wierzy, uczy tak, by dzi wszystko odbyo si pomylnie." I naprawd modlitwa moja pyna z gbi serca i pragn przypomnie sowa Zbawiciela o Ojcu naszym niebieskim: I ktry z was jest czowiek, ktrego prosiliby syn jego o chleb, i zali mu da kamie?"

II
Z wolna posuwajc si naprzd, doszlimy jednak do drzwi wityni, gdzie toczyo si ju niemao ludzi, gdy zebrali si nie tylko ci wszyscy, ktrzy przyjechali z Arcybiskupem, lecz i wielu spord okolicznych mieszkacw; oczywicie ciekawych, ktrzy pragnliby zobaczy swego ksicia i jego walk z demonami, byoby znacznie wicej, lecz zgodnie z rozkazami Arcybiskupa prostych chopw do klasztoru nie wpuszczano i toczyli si oni za bram. Dla nas, ktrzy szlimy z hrabi, przejcie do kocioa byo, rozumie si, wolne, i zaraz znalelimy si pod krzyowym sklepieniem starego kocioa, ciemnego, ponurego, w ktrym toczyo si echo, lecz nie pozbawionego swoistej wspaniaoci, i zaczem si wpatrywa w szeregi szarych mniszek, cisncych si wszystkie po jednej stronie, niczym przestraszone stado gobi, seu tempestate columbae[233], jak mwi Wergiliusz Maro. Renaty jednak wrd nich nie byo. Hrabia, a koo niego ja i brat Tomasz, zajlimy miejsca na pierwszej awie, i na kilka minut, pki trwao oglne oczekiwanie w penym napicia milczeniu zagbiem si w bolesne wspomnienia o tych dniach, kiedy w innych kocioach, kryjc si za kolumnami, tak samo wzrokiem szukaem Renaty. Wiedziaem, e zaraz tu wejdzie, e znw j ujrz, i pod wpywem tej wiadomoci serce omotao mi w piersi jak serce bojaliwej jaszczurki, ktr pojmaa prostacka rka czowieka. Skrzypnicie drzwi zmusio mnie do podniesienia oczu i zobaczyem, jak z zakrystii z dwoma zakonnicami suebnymi najpierw wysza matka Marta, a za ni, ze spuszczonymi oczyma, lecz krokiem pewnym Renata, i zaraz po nich, ledwo przeszy do innych sistr ksi Arcybiskup, ktremu towarzyszyo dwch praatw i kapelan klasztorny. Arcybiskup by w uroczystej szacie, haftowanej zotem, z paliuszem na ramionach, z bogatym biskupim pastoraem w rce, w infule jeszcze wspanialszej ni na wieczorze w zamku, o krajach obszytych drogimi kamieniami skrzcymi si w wietle wiec woskowych, zapalonych, mimo i byo poudnie, i przy jego wejciu wszyscy padli na kolana. Arcybiskup z praatami poszed prosto do otarza, gdzie take uklk i odmwi modlitw Omnipotens sempiterne Deus", a gdy skoczy, cay koci jednym gosem odpowiedzia: Amen", w tej liczbie take Renata, ktra

klczaa samotnie przed awkami, na oczach u wszystkich. Potem Arcybiskup wsta, obrci si ku nam i gosem dononym, wyranym zawoa Te invocamus, te adoramus" i tak dalej, a my wszyscy odpowiadalimy mu w ten sam sposb. Wreszcie, kiedy pobogosawi wod, t wod wicon popryska w cztery strony wiata, siadszy w fotelu arcybiskupim kaza Renacie, by si przybliya. Wzrok mj by tak przykuty do postaci Renaty, e w tej chwili adna sia nie mogaby odwrci mej gowy w inn stron, i widziaem kade najmniejsze nawet falowanie sukni Renaty, kiedy powoli wstaa, zrobia kilka krokw do przodu i znw, przed samym fotelem Arcybiskupa, uklka na ziemi. Arcybiskup uczyni znak krzya na jej czole, pooy bogosawice rce na jej gowie i odmwi now modlitw Benedicat te omnipotens Deus, Pater et Filius et Spiritus Sanctus", ktrej Renata wysuchaa w cichej pokorze i na ktr my wszyscy znw odpowiedzielimy Amen". We mnie, kiedy trway wszystkie te obrzdy, poniewa widziaem, e Renata we wszystkim okazaa si wiern cr witego Kocioa i e nie byo adnych ladw obecnoci nieczystej siy zbudzia si radosna nadzieja, e wszystko moe si odby pomylnie i w ciemnociach mej duszy zabysa jakby pierwsza smuka janiejcej zorzy. Po drugiej modlitwie Arcybiskup znw wsta i zwrci si do nas wszystkich z tak mow: Ukochani bracia i siostry! Dostatecznie wiadomo, e duch Ciemnoci czsto przybiera posta anioa wiata, by tym lepiej kusi i wie do zguby sabe dusze. Po to jednak dano nam miecz duchowy, bymy w takim wypadku odrbali mu ohydn gb, i wzywamy, bycie si wicej nie lkali. Ty za, mia crko nasza, odpowiedz nam: jaki masz dowd na to, e twoje widzenia pochodz od Boga, a nie od Diaba? Teraz znw usyszaem gos Renaty, cichy, powcigliwy, lecz wyrany: Przewielebny ojcze! Nie wiem, od kogo pochodz moje widzenia, lecz ten, ktry mi si ukazuje, mwi mi o Bogu i o Dobru, wzywa mnie do ycia w czystoci i przeklina moje grzechy jake wic mam mu nie wierzy? Ledwo jednak Renata skoczya te sowa, kiedy nagle dokoa niej, jakby z dou, rozlegy si szybkie i gwatowne uderzenia, takie same jak te, o ktrych mwia, e to stukaj malekie". W teje chwili w kociele wszczo si wielkie zamieszanie: wrd sistr rozlegy si krzyki, wszyscy si poruszyli i ja sam nie mogem pokona przeraenia, ktre nagle mn wstrzsno. Arcybiskup za gniewnie i silnie uderzy pastoraem i wykrzykn: Czyje to knowania? Odpowiadaj!" Nie widziaem twarzy Renaty, lecz z drenia jej gosu zrozumiaem, e jest

ogromnie wzburzona, i bardzo cicho odrzeka: Ojcze! To moi wrogowie. Arcybiskup nie tracc panowania nad sob rozpocz zaklinanie, mwic z pocztku naszym jzykiem: Wystp do przodu, ciemny duchu, jeli znalaze sobie schronienie w tym witym miejscu! Ty ojciec kamstwa, burzyciel prawdy i instygator bdw; dowiedz si wic, jaki wyrok wyda teraz nasza prostota twoim chytrociom! Czy ty, duchu potpiony, nie ulegniesz woli naszego Stwrcy? Popade w grzech miertelny i strcony zostae ze witej Gry w mroczne przepaci i otchanie pieka. Teraz jednak, nikczemny tworze, kimkolwiek jeste i do jakiej piekielnej hierarchii by nalea, jeli z racji pobaliwoci Boej oszukastwem wtargne w zaufanie tych bogobojnych niewiast, wzywamy Ojca Wszechmogcego, bagamy Syna Odkupiciela, przywoujemy bogosawionego Ducha witego przeciwko tobie! O, p ras t ary wu! Rzucamy na ciebie anatem, wypdzamy ci, wyklinamy ci, odrzucamy twoje czyny, to miejsce niechaj ci bdzie zakazane, i uciekaj, zawstydzony, poniony, wygnany, w miejsca obce i bezwodne, na okropne pustynie, ludziom niedostpne, i tam, kryjc si i gryzc uzd swej dumy, czekaj na straszny dzie Sdu Ostatecznego! Nie bdziesz sobie drwi ze suebnic Jezusa Chrystusa, nie zwiedziesz adnej z nich, uciekaj w popiechu, umykaj prdko, daj im w spokoju wielbi Boga.[234] Jednake w czasie, kiedy Arcybiskup wygasza te przeklinania i zaklinania, stukanie[235] nie tylko nie ustao, lecz wci si wzmagao i zaczo dobiega ju nie tylko od strony posadzki, lecz take awek, murw kocioa, od strony jego wysokiego krzyowego sklepienia, przy czym sia tego stukania zwikszaa si tak e ju wydawao si, i to z caego rozmachu wal potnym motem. Rwnoczenie wzmagao si take zamieszanie w kociele, poniewa wielu spord widzw w strachu szukao wyjcia, a wrd sistr zapanowaa panika: niektre niczym owce, kiedy pojawi si wilk, z dreniem cisny si jedna do drugiej, inne nie mogc si powstrzyma obrzucay Renat przeklestwami i wyrzutami. Sama za Renata pozostawaa nieruchoma jak statua wyrzebiona w drewnie, nie podnosia si z klczek, lecz i nie pochylaa gowy, jakby wszystko, co dziao si wok, jej nie dotyczyo. Wreszcie z szeregw sistr wyrwaa si do przodu jedna mniszka, o ile mogem dostrzec, moda i adna, wybiega na rodek kocioa czynic jakie dziwne ruchy i krzyczc co niezrozumiaego, a potem pada na posadzk i zacza si miota w takim napadzie optania, jakie zdarzao mi si obserwowa u Renaty. Teraz wszyscy w strachu i zmieszaniu pozrywali si ze swych miejsc, i ja take popieszyem do lecej dziewczyny i widziaem, jak strasznie

si wycigaa, przy czym brzuch jej wypina si pod sukni, jakby bya brzemienna. Jednake Arcybiskup wadczym gosem przykaza wszystkim nie rusza si. Potem przybliywszy si do nieszczsnej kaza praatom, eby j mocno zwizali wiconymi paliuszami, by nie moga si miota, i bryznwszy jej w twarz wicon wod, gono spyta zwracajc si do niej: Czy ty tu, przeklty siewco zamtu? I zwizana siostra tak odrzeka, przy czym ustami jej przemwi demon, ktry w ni wszed: Jam tu!" Ta odpowied bardziej nas porazia ni wszystko, co byo przedtem, a Arcybiskup znw zapyta: Zaklinam ci imieniem Boga ywego, odpowiedz: czy ty zym duchem? Siostra odrzeka: Tak!" Arcybiskup zapyta: Czy to ty, ktry w postaci anioa skusi siostr Mari? Siostra odrzeka: Nie, albowiem jest nas tu wielu". Arcybiskup zapyta: Odpowiedz, w jakim celu wymylilicie owo oszukastwo i faszywymi obliczami urzeklicie suebnice Boe? Odpowiedzi nie byo i Arcybiskup znw zapyta: Czy mielicie sromotny zamiar zaprzepaci wieczn szczliwo owych bogobojnych sistr i cay klasztor ze witoci przemieni w bezecno? Siostra odrzeka: Taki" Arcybiskup zapyta: Odpowiedz: czy mielicie wsplniczki wrd sistr tego klasztoru? Siostra odrzeka: Tak!" Przy tej odpowiedzi wszystkich toczcych si dokoa przebieg dreszcz, a Arcybiskup zapyta: Kto by tak wsplniczk? Czy nie ta, w ktrej ciele znajdujesz si teraz? Siostra odrzeka: Nie!" Arcybiskup zapyta: W takim razie czy nie siostra, co zwie si Maria? Siostra odrzeka: Tak!" W tej chwili zrozumiaem, e to zosta wydany wyrok mierci na Renat, Arcybiskup za najpierw znw wod wicon pokropi lec i zwizan siostr, a potem zacz zaklina demona, ktry j opta, by opuci jej ciao. Duchu przewrotny i wystpny mwi Arcybiskup rozkazuj ci, by opuci to ciao, ktre bezprawnie obrae sobie na miejsce przebywania, albowiem jest ono wityni Ducha witego. Wyjd, wu, rzeczniku

chytroci i buntu! Wyjd, drapieny wilku, peen wszelakiego za! Wyjd, kole, stru wi i wszy! Wyjd, jadowity skorpionie, przeklta jaszczurko, smoku, rogata gadzino! Przykazuj ci w imieniu Jezusa Chrystusa, znajcego wszystkie tajemnice, id precz! W czasie tego ostatniego zaklinania siostra zacza si miota ze szczegln si i ju we wasnym imieniu jczaa: Idzie! Idzie! Jest w mojej piersi! Jest w mojej rce! Jest w moich palcach! W miar tego, jak mwia, wzdcie jej brzucha z pocztku przeszo na pier, potem na rami, potem uniosa zwizane rce, wreszcie pozostaa nieruchoma, jak chory osaby wskutek straszliwego ataku choroby. Pniej brat Tomasz mwi, e on i wraz z nim niektrzy inni widzieli demona ulatujcego z palcw nieszcznicy w postaci malekiego czowieczka, bezksztatnego i wstrtnego, ktry na dymicym oboku przemkn przez drzwi kocioa pozostawiajc po sobie smrd, lecz ja, chocia bacznie przygldaem si wszystkiemu, co si dziao, nic takiego nie widziaem i takiego zapachu nie poczuem. Kiedy jednak szalejca mniszka uspokoia si i stao si jasne, e demon, ktry j opta, ju j opuci, Arcybiskup kaza j wynie, albowiem i nie moga, a sam skierowa si znw do Renaty i my wszyscy za nim. Renata przez cay czas zaklinania szalejcej siostry pozostawaa z boku, tak jak i przedtem klczc i nie prbujc nawet obrci twarzy w nasz stron. Kilka razy miaem ochot podej do niej i porozmawia z ni, powstrzymywaa mnie jednak myl, e zdradz przez to swoj z ni zayo, kiedy pomc jej i by moe ocali j mogem tylko w tym wypadku, jeliby uwaano mnie za obcego i nawet wrogiego. Dlatego pokonujc namitne pragnienie pozostawaem z dala od niej, wraz ze wszystkimi, i zbliyem si dopiero wtedy, kiedy Arcybiskup znw do niej podszed. Tym razem postaraem si tak stan, bym mg widzie twarz Renaty i by Renata mnie widziaa, lecz wyraz jej twarzy, ktr tak dobrze znaem, nie wry mi nic dobrego, albowiem natychmiast spostrzegem, e jej potulny wyraz przemieni si w wyraz surowoci i uporu i nowy drczcy strach cisn mi serce. Do tego musz doda, e tajemnicze stukanie, cho na czas rozmowy Arcybiskupa z demonem nieco przycicho, jednake nie ustao cakowicie i od czasu do czasu wci jeszcze dawao si sysze, to w murach, to w posadzce, to pod sklepieniem. Powrciwszy do otarza Arcybiskup na znak smutku rozkaza zgasi woskowe wiece, potem odwrci si do Renaty, surowo uderzy pastoraem w kamienn pyt i zawoa: Siostro Mario! Jeden z naszych wrogw, ktrego przy pomocy Pana naszego i danej nam z gry wadzy zmusilimy do opuszczenia ciaa jednej z tych sistr, oznajmi nam, e zawara grzeszny pakt z diabelskimi siami.

Przyznaj si do swego odstpstwa. Renata podniosa gow i odpowiedziaa twardo: Niewinnam grzechu, ktry wymienie. Ledwo to powiedziaa, kiedy nagle dokoa rozlegy si tak oguszajce uderzenia, jakby mury wityni pkay i waliy si, lub jakby armaty kulami i machiny kruszce mury swymi taranami gromiy nas ze wszystkich stron rwnoczenie. W huku i omocie uderze, szybko nastpujcych po sobie, przez chwil nic nie mona byo usysze i wszyscy obecni padli wok Arcybiskupa, wycigajc do niego rce, jako do jedynego czowieka mogcego ich uratowa. Ten nie utraci jednake siy ducha, niczym magiczn rdk wysun do przodu pastora i zwracajc si ju nie do Renaty, lecz do demona, o ktrym mniema, e w niej zamieszka, krzykn rozkazujcym tonem: Zy duchu Ciemnoci! Ktry przywiedzion przez Kajfasza, arcykapana judejskiego, zapytywany bye i dawae odpowiedzi, zaklinam ci, odpowiedz mi, czy ty przeciwnik Boga i suga Antychrysta? Wtedy Renata powstaa nagle z klczek i patrzc prosto na Arcybiskupa odpowiedziaa, nie wiem, w czyim imieniu: Na wite i tajemnicze imi Boga, Adonaj, kln si i wiadcz: jestem sug Najwyszego stojcym u Jego tronu! I znw odpowiedzi jej towarzyszy straszliwy omot, lecz w tyme czasie kilka sistr wyrwao si z szeregw, rzucio si do Renaty, uklkszy przypado do jej ng i wykrzykiwao ogarnite obdem: I my! I my! My take wiadczymy, e siostra Maria to wita. Ecce ancilla Domini! Ora pro nobis![236] Arcybiskup w najwikszej wciekoci, czerwony z napicia, z twarz, po ktrej spywa pot, wezwa: Precz, podstpny duchu! Vade retro! Dzieci, opamitajcie si! Lecz dziewczyny nadal wrzeszczay obejmujc kolana Renaty, ktra staa ze spojrzeniem skierowanym ku grze; wok wci trwao straszliwe omotanie, a oglne podniecenie osigno stan taki, e nikt ju nie mg nad sob panowa, tylko wszyscy krzyczeli, pakali lub miali si jak optani. Widziaem, e take sam Arcybiskup jest wstrznity, lecz raz jeszcze podnisszy gos zacz jeden z najsilniejszych egzorcyzmw w takich wyrazach: Per Christum Dominum, per eum, qui venturus est iudicare vivos et mortuos, obtemperare! Spiriti maligni, damnati, interdicti, exterminati, extorsi, jam vobis impero et praecipio, in nomine et virtute Dei Omnipotentis et Iusti! In ictu oculi discedite omnes qui operamini iniquiiatem![237] By jeszcze jednak daleki od zakoczenia, kiedy z pocztku jedna siostra,

potem druga, ze miechem i szlochaniem pady na posadzk, albowiem owadny nimi pilnujce tu duchy, i zaraz wiele innych take nie mogo si oprze napaci zych si na ich ciaa. Nieszczliwe dziewczyny jedna po drugiej nagle z jkiem upaday, rzucay si na kamiennych pytach posadzki i albo wykrzykiway blunierstwa, nazywajc samego Arcybiskupa sug Diaba, albo nieczyste sowa, darzc siostr Mari mianem narzeczonej niebiaskiego anioa. Krzyki, jki, miech, blunierstwa, skargi, przeklestwa wszystko to mieszao si z tajemniczym stukaniem niewidocznych rk i popochem innych widzw, ktrzy ogarnici przeraeniem, chwiejc si na nogach jak pijani, starali si biec do wyjcia, i nie byo w tym tumie ani jednego czowieka, ktry zachowaby panowanie nad sob tak wielka bya moc demonw, ktre niewtpliwie zapeniy ca wityni. Take i ja poczuem, e krci mi si w gowie, e ciska mnie w gardle, e w oczach mi pociemniao, i ja take pragnem podbiec do Renaty, uklkn przed ni, obj jej nogi i krzykn w twarz Arcybiskupowi, e Renata jest wita, i by moe, gdyby taka sytuacja trwaa jeszcze chwil, bybym to uczyni.[238] Byo dwch ludzi, ktrzy w tym przystpie szau zachowali pewien spokj: Arcybiskup, ktry wci jeszcze powtarza, cho gosem drcym, sowa egzorcyzmw, ju niedosyszalne w oglnym haasie, i Renata; obejmujc ramionami swe wierne zwolenniczki, wrd krzykw i jkw, wrd chwalb i zorzecze, staa na wprost Arcybiskupa, z oczyma skierowanymi ku grze, a nieruchomo jej twarzy zdawaa si twardoci granitowej skay wrd rozszalaych fal lecz w teje samej chwili, kiedy zapominajc o wszystkich swoich rachubach gotw ju byem take rzuci si do niej, nagle w jej oczach dokonaa si zdumiewajca przemiana. Zobaczyem, e twarz jej przebieg dreszcz, e wargi skrzywiy si z pocztku ledwo dostrzegalnie, potem skurcz wykrzywi twarz, w spojrzeniu pojawio si nagle niewypowiedziane przeraenie i w tej samej chwili zrozumiaem, co si z ni stao, a ona wykrzykna zrozpaczonym gosem: Boe mj! Boe mj! Czemu mnie opuci! Nastpnie ona take w napadzie optania runa w gromad tulcych si do niej sistr, ktre, jakby posuszne rozkazowi, natychmiast wszystkie zaczy si take miota i rzuca, i krzycze. Wtedy ju ostatecznie uleg zakceniu porzdek tego zebrania, a dokoa, gdzie by nie spojrze, wida byo tylko kobiety optane przez demony, i kobiety te to biegay po kociele, oszalae, robic grymasy, bijc si w pier, wymachujc rkami, goszc kazania; to turlay si po ziemi w pojedynk lub parami, wyginay si w drgawkach, ciskajc si wzajemnie w objciach, caujc jedna drug w przypywie wciekej namitnoci lub ksajc jak zwierzta; to siedzc na

jednym miejscu dziko wykrzywiay twarz, wybauszay oczy i przewracay oczyma, wycigay jzyki, miay si i nieoczekiwanie milky, nagle paday na wznak, uderzajc czaszk o kamienie; jedne z nich lamentoway, drugie miay si, trzecie przeklinay, czwarte bluniy, pite pieway, jeszcze inne syczay jak mije lub szczekay jak psy, lub chrzkay jak winie byo to pieko o wiele straszniejsze od tego, ktre ukazao si oczom Dantego Alighieri. Wtedy to ujrzaem midzy sob i Arcybiskupem, ktry sta w odrtwieniu, nagle wynurzajc si jakby z podziemi posta dominikanina brata Tomasza, ktry wykrzykn gosem ostrym i wadczym, u niego niezwykym: Kobiety te winne s najwikszej herezji i jawnie utrzymywanych cielesnych stosunkw z Diabem! W imieniu Jego witobliwoci owiadczam, e podlegaj one sdowi witej Inkwizycji. Syszaem, jak stukn o posadzk pastora, ktry wypad z rk Arcybiskupa, w chaosie tego, co si dziao, bardziej poraonego tymi prostymi sowami ni byby dwikiem trb niebiaskich, lecz odpowiedzi na sowa brata Tomasza ju nie syszaem. Jak zygzakowata byskawica przemkna mi przez gow myl, e to ostatnia chwila, by ocali Renat, i e by moe zdoam j jeszcze std wyrwa, wynie choby wbrew jej woli, jak wynosi si obkanych z poncego domu. Nie mylc o skutkach, o sposobach wydostania si z klasztoru strzeonego przez strae, rzuciem si do Renaty, wstrzsanej drgawkami na posadzce i jeszcze oplecionej rkami swoich przyjaciek, i ju dotknem jej tak kochanego, tak mi drogiego ciaa, kiedy zobaczyem, e brat Tomasz ostronie mnie odsuwa i e wok ju krzta si kilku strzelcw, ktrzy w kociele obecni nie byli, lecz zostali teraz przyprowadzeni, oczywicie przez inkwizytora, i ktrzy zachowali cay spokj onierzy. Brat Tomasz powiedzia do mnie: Ponosi was, bracie Ruprechcie, wita gorliwo! Uspokjcie si, ci ludzie wykonaj wszystko jak naley. Widziaem, jak strzelcy Arcybiskupa beznamitnie wizali rce nieprzytomnej Renaty i jak j podnosili, by gdzie j ponie. Jeszcze zamroczony, nie suchajc sw inkwizytora, znw rzuciem si do przodu i gotw byem nawiza walk wrcz z tymi ludmi, by wydrze im drogocenne brzemi. Lecz w teje chwili poczuem, e kto wzi mnie za rk, i by to hrabia Adalbert, ktry powiedzia: Tracisz rozum, Ruprechcie! Wadczo i prawie przemoc poprowadzi mnie przez cay koci do drzwi wyjciowych; bezwolny, byem mu posuszny jak dziecko starszemu, i nagle wyszlimy na wiee powietrze i na wiato soneczne, a za nami sycha byo

wrzaski i jki, i piski, i miech nieszczsnych optanych przez demony.

ROZDZIA PITNASTY O tym, jak sdzi Renat sd witej Inkwizycji pod przewodnictwem Arcybiskupa

I
Hrabia wci trzymajc mnie za rk powid mnie przez cay dziedziniec klasztorny, wyprowadzi za bram i, kiedy przeszlimy niewielk czk z kilkoma posiwiaymi wierzbami, siedlimy obok, jakbymy si umwili, na zboczu urwiska, nad fos, ktr opasane byy mury klasztorne. Tu hrabia powiedzia do mnie: Ruprechcie! Wzburzenie twoje jest niezwyke. Kln si na Hyperiona, e jeste t spraw bardziej poruszony ni ktrykolwiek z nas. Wytumacz mi to wszystko jak druhowi. W tym czasie istotnie na caym wiecie nie miaem innego druha, a obawy i nadzieje, kbice si w duszy, szukay sobie ujcia jak ptaki zamknite w ciasnej klatce, tak wic niczym toncy, ktry chwyta si ostatniej deski ratunku, opowiedziaem hrabiemu wszystko: jak spotkaem Renat, jak niby m i ona przeylimy razem zim, przy czym tylko dziwaczno jej charakteru przeszkodzia nam w utrwaleniu tego zwizku przed otarzem, jak Renata nagle mnie opucia i jak rozpoznaem j teraz w siostrze Marii; przemilczaem tylko prawdziwe przyczyny ucieczki Renaty, tumaczc je alem z powodu popenionych grzechw i pragnieniem pokuty i zakoczyem sw opowie prob skierowan do hrabiego, by pomg mi w mej strasznej sytuacji. W cigu ostatnich tygodni powiedziaem jak sami, miociwy hrabio, moglicie zauway, jako pogodziem si lub raczej przywykem do myli, e rozstaem si z Renat na zawsze. Ledwo jednak znw zobaczyem jej twarz, niczym Feniks w duszy mej oya caa mio i znw wiem, e ta kobieta jest mi drosza nad wasne ycie. Tymczasem bezlitosny los, wrciwszy mi Renat, w teje chwili rzuca j w rce Inkwizycji i wszystkie poszlaki tej sprawy mwi mi, e tylko po to w tak cudowny sposb odnalazem zagubion, by ostatecznie j utraci! C mog przedsiwzi dla uratowania mej ukochanej

 ja sam przeciw wadzy inkwizytora, przeciw woli Arcybiskupa i przeciw sile jego strzelcw i stray? Jeli w was, hrabio, nie znajd poparcia i obrony, jeli nie ma w was dla mnie wspczucia, nie pozostanie mi nic innego, jak rozbi sobie gow o mur tego wizienia, w ktrym zamknita jest Renata! Tak mniej wicej powiedziaem hrabiemu, a on sucha mnie bardzo uwanie i poszczeglnymi pytaniami, ktre zadawa, dowodzi, e stara si wnikn w moj histori. Kiedy wreszcie skoczyem mwi, hrabia powiedzia mi: Drogi Ruprechcie! Twj los bardzo mnie wzrusza i daj sowo rycerza, e oka ci wszelk pomoc, jaka tylko bdzie w mojej mocy. Wydarzenia, ktre nastpiy, potwierdziy, e hrabia nie artowa mwic o swoim honorze rycerza, albowiem usiujc mi pomc przeciwko inkwizytorowi, odwanie narazi na niebezpieczestwo swoj wysok pozycj, jednake mimo wszystko nie jestem bynajmniej przewiadczony, e czyni tak z sympatii lub wspczucia dla mnie. Rozmylajc teraz nad zachowaniem hrabiego mniemam, e bronic siostry Marii przed fanatyzmem inkwizytora powodowa si po pierwsze chci okazania si prawdziwym humanist[239], albowiem w aden sposb nie chcia wierzy w realno optania; po drugie zastarza niechci do Arcybiskupa, ktry by jego suzerenem i ktrego zamiary przyjemnie mu byo udaremni; po trzecie wreszcie modzieczym umiowaniem przygd i wszelkiego rodzaju, swawoli, tym samym, ktre podpowiedziao mu skomplikowany i bynajmniej nie tani art z doktorem Faustem. Jednake jest samo przez si zrozumiae, e te przypuszczenia nie przeszkadzaj mi oddawa obecnie sprawiedliwoci udziaowi hrabiego w tej sprawie i jego ustosunkowaniu si do mnie, wspomina go jako czowieka jeli nawet nie idealnego, to w kadym razie szlachetnego i o wraliwej duszy. Od momentu tej rozmowy hrabia wzi na siebie kierowanie moimi postpkami i zacz si wobec mnie zachowywa jak starszy brat wobec modszego. Kiedy po naszej rozmowie wracalimy do obozu, obmylaem po drodze dziesitki planw, jak moemy najszybciej uratowa Renat, przy czym wszystkie te plany sprowadzay si do tego, e musimy si wyrwa winiark z lochu. Hrabia rozsdnie tumaczy mi, e strona przeciwna dysponuje o wiele wikszymi rodkami ni my, e jeli nawet wszyscy ludzie hrabiego bez sowa sprzeciwu nam si podporzdkuj, to jednak przeciwko nam okae si caa sia licznej stray Arcybiskupa, a take jego wadza jako ksicia, wadza i wpywy inkwizytora, i prawdopodobnie caa okoliczna ludno, wrogo odnoszca si do czarownie tak e bardziej podane byoby dla nas dziaa podstpem, do szpady za uciec si tylko w ostatecznoci. Ostatek zdrowego rozsdku kaza mi przyzna, e w tym sporze linia obrana przez hrabiego jest suszna, i nie pozostawao mi nic innego, jak ustpi wobec jego argumentw, naginajc

dusz niczym w gow pod jarzmo. Hrabia powid mnie do swego namiotu i kaza mi tu na siebie czeka, tak wic pozostaem przez kilka godzin w przymusowej i uciliwej dla mnie bezczynnoci, rzucony na pastw drapienych myli i bezlitosnych marze. Wiksz cz tego czasu przeleaem zwrcony twarz ku ziemi na rozesanej skrze niedwiedziej, suchajc bicia wasnego serca i nie prbujc uporzdkowa tych obrazw, ktre jedne po drugich pojawiay si w mej wyobrani, niczym jedcy na zboczu wzgrza, i znikay zabysnwszy przez chwil w wietle soca. To wyobraaem sobie, jak Renata ley w ciemnicy na brudnej i zimnej pododze, to jak oprawcy poddaj j torturom i wymylnym mkom, to jak nios jej trupa, by zakopa go za potem cmentarnym, to przeciwnie, jak wyprowadzam j z wizienia, pdz z ni na koniu przez pola, pyn z ni za Ocean i zaczynam nowe ycie w Nowym wiecie... Niekiedy pod wpywem moich przywidze ogarnia mnie taki lk, e zrywaem si gwatownie, gotw gdzie biec, by co przedsiwzi, lecz si woli i argumentami logiki znw przykuwaem si do swego loa i zmuszaem si ponownie, jakbym by bezczynnym widzem, do przygldania si scenom rozgrywajcym si przede mn na widowni marze. Byo ju dobrze po poudniu, kiedy do mnie, ju niemal u kresu si z powodu osamotnienia i braku wiadomoci, wszed wreszcie hrabia, lecz nie chcia odpowiada na moje gorczkowe pytania, czy nie dowiedzia si czego nowego o losie siostry Marii, i na wp artobliwie, na wp mentorsko owiadczy, e przedtem musimy zje obiad, albowiem od rana nie tknlimy jedzenia. Przykry to by posiek, kiedy Michael, nasz suga z zamku, podawa nam niewyszukane potrawy, przygotowane na popasie, ktre mogli my zapija najlepszym czerwonym arbleichertem z piwnic klasztornych, i kiedy hrabia udajc, e nie dostrzega mojego przygnbienia, z uporem skania mnie do rozmowy o rnych dawnych i wspczesnych pisarzach. Lecz przymuszajc myl, mimo woli pltaem jednak nazwiska autorw i tytuy ksiek, czym budziem wesoy miech hrabiego, ktry wtedy wyda mi si jakby blunierczy. Kiedy wreszcie obiad nasz dobieg koca, hrabia myjc rce po jedzeniu powiedzia do mnie: A teraz, Ruprechcie, bierz swj kaamarz i chodmy do klasztoru: zaraz zacznie si przesuchanie twojej Renaty. Wyranie poczuem, jak na t wiadomo poblady mi policzki i zdoaem tylko powtrzy ostatnie sowa: Przesuchanie Renaty? A hrabia, ktry nagle sta si zupenie powany, gosem smutnym i wspczujcym opowiedzia mi, e inkwizytor i Arcybiskup postanowili

niezwocznie rozpocz badanie, gdy sprawa zdaje si wana i skomplikowana; e hrabia bdzie obecny na tym sdzie z racji swego tytuu i e mnie zaproponowa jako pisarza, bym zapisywa pytania sdziw i odpowiedzi oskaronych, albowiem wedug nowego Cesarskiego Zbioru Praw[240] wszystkie procesy musz koniecznie by utrwalone na pimie. Jake to! wykrzyknem po wysuchaniu tego wyjanienia. Wic Renat bd sdzi tu, w klasztorze, bez przedstawicieli Cesarza, nie dajc jej obrocy, nie przestrzegajc adnych form prawnych sdownictwa?! Zdaje si, e wyobraasz sobie odrzek mi na to hrabia e yjesz w szczliwych czasach Justyniana Wielkiego, a nie za Johanna von Schwarzenberga[241]! Musz ci przypomnie, e wedug opinii naszych jurystw czarnoksistwo jest zbrodni zupenie wyjtkow, crimen exceptum[242], co do ktrej prowadzc ledztwo nie trzeba stosowa si cile i bojaliwie do litery prawa. In his, mwi oni, ordo est ordinem non servare. Tak boj si Diaba, e w walce z nim uwaaj za suszne wszelkie bezprawie, i ani ja, ani ty nie moemy kwestionowa zwyczaju tak utartego! Oczywicie natychmiast zrozumiaem bezcelowo sporu prawnego, jednake myl, e wezm udzia w sdzie nad Renat siedzc wrd jej sdziw, z pocztku wydaa mi si potworna i w pierwszej chwili zdecydowanie tego odmwiem. Z wolna jednak, po czci pod wpywem argumentw hrabiego, po czci gdy sam przemylaem sytuacj, doszedem do wniosku, i byoby nierozwane, gdybym uchyli si od obecnoci na tym sdzie, albowiem tam w ostatecznoci mog mimo wszystko przyj Renacie z pomoc. I wyraajc swoj zgod owiadczyem stanowczo, e gdyby sprawa miaa doj do tortur, nie dopuszcz do takiego sponiewierania drogiego mi ciaa, lecz wydobd szpad i mierci wyzwol Renat od cierpie, a drugim ciosem siebie od kary za tak samowol. Pniej dowiedziaem si, e nie powinienem by decyzji tej wypowiada na gos, ale w danym momencie hrabia nie zaoponowa, tylko powiedzia: W ostatecznym wypadku postpisz, jak bdziesz uwaa za stosowne, chocia postaramy si nie dopuci, by sprawa dosza do tortur. Na og pamitaj jednak, e zamylamy gr niebezpieczn i e niechybnie siebie zgubisz, jeli czymkolwiek zdradzisz swoje uczucie i swoja zayo z oskaron. Najlepiej nie" ukazuj jej swojej twarzy, a gdyby ona chciaa wymieni ci jako swego wsplnika, zdecydowanie temu zaprzecz. Teraz chodmy i niechaj pomoe nam Hermes, bg wszystkich spryciarzy. Po tej umowie powtrnie udalimy si do klasztoru. Przy bramie z rozkazu Arcybiskupa czeka na nas mnich, ktry z pospn min i nieuprzejmie zwrci nam uwag, e si spnilimy, po czym

poprowadzi nas ku wschodniej cianie wityni, gdzie w pobliu drzwi do zakrystii okazay si inne, niskie drzwi wronite w ziemi i wiodce do podziemi kocioa. W wietle smolistej pochodni, ktr mia nasz przewodnik, ciemnym, liskim korytarzem o zatchym powietrzu zeszlimy na gboko ponad pitra, potem minlimy dwie komnaty o ukowatych sklepieniach i wreszcie przez boczny uk weszlimy do podziemnej sali, skpo owietlonej, tak e wszystko w niej pogrone byo w pmroku. W tym kcie sali, gdzie do ciany przymocowana bya duga pochodnia, sta ciki dbowy st, by moe rwienik tych podziemi, i przy tym stole na awie siedziao ju dwch ludzi, w ktrych zaraz rozpoznalimy Arcybiskupa i inkwizytora, w pewnej za odlegoci od nich wida byo ciemne postacie i pobyskiwaa bro stray. Kiedy hrabia w wyszukanych sowach przeprosi, e si spni, i my take zajlimy miejsca na zmurszaych awach, zartych odwieczn wilgoci, w innym kcie dostrzegem niewyrany zarys drga z poprzeczk i sznurem, i orientujc si, e jest to koowrt, mimo woli pomacaem rkoje swojej wiernej szpady. Zauwa jeszcze, e hrabia zasiad obok innych sdziw, ja za woaem si przy samym kocu stou, przede wszystkim dlatego, e wymaga tego mj peen szacunku stosunek do godnoci Arcybiskupa, a po wtre dlatego, e wiato pochodni ledwo tu sigao i susznie mogem liczy, i twarz moja pozostanie w cieniu i Renata jej nie pozna. Po przyjciu hrabiego i widzc, e wydostaem swj kaamarz podrny, wyjem piro i rozoyem papier, Arcybiskup zwrci si do inkwizytora z zaproszeniem: Bracie Tomaszu, przystpcie do swojej sprawy. Tu jednak midzy Arcybiskupem a inkwizytorem wywizaa si grzeczna sprzeczka co do tego, ktry z nich ma ten proces prowadzi, albowiem kady z nich uprzejmie ustpowa w zaszczyt drugiemu. Arcybiskup powoywa si na cisy sens bulli papieskiej[243], wedug ktrej namiestnik Piotrowy na mocy swej wadzy apostolskiej dawa inkwizytorom przez niego bezporednio wyznaczonym prawo sprawowania sdu nad osobami oskaronymi o uprawianie magii, obcowanie z demonami, loty na sabaty i temu podobne, jak rwnie prawo wtrcania tych osb do wizienia, poddawania torturom i wyznaczania im kar. Jednake brat Tomasz obudnie si poniajc przyznawa sobie to prawo, jeli zostao mu udzielone przez ksicia tej prowincji, gdzie wykryto przestpc, i wskazywa przy tym, e czarnoksistwo jest zbrodni mieszan, crimen fori mixtum[244], podlegajc podobnie jak herezja sdowi duchownemu, a take sdowi wieckiemu, albowiem przynosi ona szkod i uszczerbek ludziom, tak wic najstosowniej bdzie, by sprawowa w sd Arcybiskup jako czcy w swej osobie obie wadze. Hrabia wtrciwszy si w t bezowocn dysput

rozstrzygn j proponujc Arcybiskupowi, jako seniorowi lektoratu trewirskiego, przewodniczenie w toku majcego si odby ledztwa, inkwizytorowi za, jako osobie majcej do tego bezporednie penomocnictwo Jego witobliwoci, prowadzenie samego przesuchania, i to postanowienie zapisaem na czele swego smutnego protokou. Na tym jednak rozwaania przygotowawcze si nie zakoczyy, gdy brat Tomasz wycign ze swoich przepastnych kieszeni jaki papier i przybliywszy go do samego nosa, poniewa nie byo do jasno dla lektury, oznajmi nam, co nastpuje:[245] Ukochani bracia! Posuszny wskazaniom znamienitych i uczonych mw, oto jakie wezwanie do braci onego klasztoru bdzie dzisiaj przeze mnie przybite, jeli je zaaprobujecie: My, majcy na to zezwolenie i polecenie Jego witobliwoci, namiestnika, Chrystusowego Pawa III[246], i z pozwolestwem Jego Przewieebnoci Arcybiskupa Trewiru Johanna, pokorny brat zakonu dominikanw inkwizytor Tomasz natchnieni gorc mioci do ludu chrzecijaskiego i pobudzeni pragnieniem utrzymania go w jednoci i czystoci wiary katolickiej, a take uchronienia go od wszelkiej zarazy bdu heretyckiego, na mocy wadzy, jakiej nam udzielono, przekonujemy i rozkazujemy, w imi witego posuszestwa Kocioowi, pod grob zgubnej od Niego ekskomuniki, by w cigu dwunastu dni, jeli kto wie lub sysza o kim, kto jest heretykiem lub uprawia czarnoksistwo, takim cieszy si rozgosem lub jest o to podejrzany, a zwaszcza, jeli one posuguje si rozlicznymi tajemnymi sposobami, by szkodzi ludziom, zwierztom, ziemiopodom i caej okolicy by nam o takowym donis, a jeli w w cigu dni dwunastu nie usucha naszych przekonywa i rozkazw, niechaj wie, e sam jako heretyk i grzesznik podlega ekskomunice." W tym miejscu swej przemowy brat Tomasz uczyni 1 przerw, obwid tryumfujcym spojrzeniem swoich wsptowarzyszy i nie syszc sprzeciww cign dalej: W danym przypadku nie potrzebujemy jednak, jak mniemam, ani donosw, ani jakiejkolwiek inscriptio[247], albowiem sami bylimy wiadkami strasznego grzechu, w jaki popada nieszczsna siostra Maria. ktra ulega pokusom Wroga, dlatego te moemy poprowadzi spraw w trybie inkwizycji. Jeli w czasie badania ujawni si poszlaki winy innych sistr tego witego klasztoru, bdziemy ju mieli wiadka przeciwko nim, bowiem w tak strasznej sprawie jak czarnoksistwo nie naley lekceway adnego zeznania. I pamita bdziemy sowa nauki danej nam przez Samego Zbawiciela: Jeeli ci tedy oko twoje prawe gorszy, wyup je".

Teraz mniemam, e czowiek wpywowy i dowiadczony mg by obali racje dominikanina i choby czasowo wydrze mu z paszczy zdobycz, podobnie wedug tego, co opowiadaj jak w Metzu przed pitnastu laty Agrypa z Nettesheimu[248] rozumnymi argumentami wydar z rk innego inkwizytora i ocali pewn kobiet, oskaron o czary. Kt jednak z nas trzech mg podj si roli wielkiego uczonego: Arcybiskup, nie mniej ni brat Tomasz przepeniony gorliwoci, by przezwyciy knowania Diaba, i widocznie wstrznity tym, co mia sposobno widzie w klasztorze, cieszy si, e kto inny uj w rce kierowanie t spraw; gdyby zacz mwi hrabia, wtpliwe, czy inni sdziowie chcieliby go sucha, gdy na nim samym ciyo podejrzenie, e jest heretykiem i przyjacielem humanistw; a czy mogem podnie tu gos ja, ndzny pisarz zamkowy, tylko przypadkiem wystpujcy w roli referenta sdowego? I dlatego nikt nie oponowa inkwizytorowi, ktry w tej sprawie sdu nad czarownic czu si jak szczupak w stawie penym ryb, i ktry zakoczywszy swe wyjanienie wyda rozkaz jak dowdca onierzom: Wprowadcie podsdn! Serce moje znw opado, niczym postrzelona wiewirka z wysokiej sosny, i dwch stranikw oddalio si piesznie w gb podziemia, zupenie jakby zanurzajc si w jego wilgotn ciemno, a potem, po jakim czasie, znw si ukazao nie tyle prowadzc, ile wlokc za sob kobiet: bya to Renata, ze zmierzwionymi wosami, w rozdartej sukni mniszki, z rkami skrpowanymi sznurem za plecami. Kiedy przyprowadzili Renat bliej stou, w niewyranym wietle pochodni mogem dojrze jej zupenie blad twarz a poniewa dobrze znaem kady jej wyraz, natychmiast zrozumiaem, e znajduje si ona w tym stanie ostatecznego wyczerpania i bezsilnoci, ktry zawsze nastpowa u niej po napadzie optania i przy ktrym zawsze dryy jej dusz wiadomo, e jest grzesznic, i niepowstrzymane pragnienie mierci. Kiedy stranicy j pucili, omal nie pada na posadzk, lecz potem opanowaa si i staa przed sdem, uginajc si jak odyka na wietrze, prawie nie podnoszc oczu i tylko z rzadka obwodzc wszystkich obecnych mtnym spojrzeniem, jakby nie rozumiejc tego, co widzi, i myl, e nawet nie zauwaya mojego udziau w kolegium sdziw. Brat Tomasz kilka chwil w milczeniu przyglda si Renacie, niczym kot wpatrujcy si w schwytan mysz, potem zada swoje pierwsze pytanie, ktre zabrzmiao surowo i jakby ostrzem przecio nasze milczenie. Jak si zwiesz? Renata ledwo-ledwo uniosa gow, lecz nie spojrzaa na prowadzcego przesuchanie i cichutko, niemal szeptem, odrzeka: Zabrano mi imi. Ja nie mam imienia.

Brat Tomasz odwrci si do mnie i powiedzia: Zapiszcie, panie: odmwia podania imienia danego jej na chrzcie witym. Potem brat Tomasz znw zwrci si do Renaty z takim pouczeniem: Mia moja! Wiesz, e wszyscy bylimy wiadkami tego, e utrzymujesz stosunki z Diabem. Prcz tego witobliwa ksieni tego klasztoru wyjania nam, jakie w nim zapanowao bezecestwo od dnia, w ktrym tu zamieszkaa, oczywicie kierowana zbrodnicz myl sprowadzenia na manowce i zaprzepaszczenia pobonych dusz sistr tego klasztoru. Wszystkie twe wsplniczki ju si przed nami pokajay i ujawniy twe haniebne intrygi, tak e wypieranie si nic ci nie pomoe. Przyznaj si lepiej szczerze do wszystkich twych grzechw i zamysw, a wtedy ja, obdarzony wadz przez samego Ojca witego, obiecuj ci mio. Popatrzyem ukosem na mnicha i wydao mi si, e si umiechn, albowiem, jak wiedziaem, sowo mio" przy takich obietnicach zawsze znaczyo mio do sdziw" lub mio do kraju", podobnie jak sowo ycie" w obietnicach inkwizytorw znaczyo zazwyczaj ycie wiekuiste". Renata nie zauwaya jednak przewrotnoci w sowach prowadzcego przesuchanie lub by moe byo jej wszystko jedno, przed kim si pokaja, gdy z ca szczeroci, z jak niegdy w szczliwych godzinach naszej zayoci czynia swoje wyznania mnie, odpowiedziaa: Nie szukam adnej mioci. Chc i szukam mierci. Wierz w miosierdzie Boe na Sdzie Ostatecznym, jeli tu grzechy swe odkupi. Brat Tomasz popatrzy na mnie i spyta: Zapisane?" I znw zwrci si do Renaty: A wic przyznajesz si, e zawara pakt z Diabem? Renata odrzeka: Straszne s moje zbrodnie i chobym mwia od rana do wieczora, nie mogabym ich wszystkich wyliczy. Wyrzekam si jednak zego i mylaam, e Pan przyj moj skruch. Nie szukam usprawiedliwienia dla moich grzechw i przysigam wam na Boga ywego, e do tego klasztoru przyszam szuka spokoju i pocieszenia, a nie sia niezgod! Lecz Pan dopuci, ebym i tu nie moga ukry si przed wrogiem moim, ktremu sama daam nad sob wadz. Spalcie mnie, panowie sdziowie, pragn ognia jak zbawienia, widz bowiem, e nie ma dla mnie miejsca na ziemi, gdzie bym moga y spokojnie! Przemagajc sw sabo Renata sowa te wyrzeka z arem i dobrze byo, e siedziaem na uboczu od innych sdziw, albowiem oczy napeniy mi si zami, kiedy usyszaem tak straszne wyznanie, lecz nie miao ono adnego wpywu na dominikanina, ktry przerwa Renacie mwic:

 Poczekaj, mia moja. My bdziemy ciebie pyta, a ty odpowiadaj. Potem brat Tomasz wyj z kieszeni ksieczk, w ktrej po rnych oznakach poznaem Malleus maleficarum in tres partes divisus" Sprengera i Institorisa i posugujc si tym podrcznikiem zacz zadawa Renacie szczegowe pytania, ktre, podobnie jak nastpujce po nich odpowiedzi, musiaem zapisywa, chocia niekiedy zaciskaem zby z rozpaczy. Cae to przesuchanie przeka tu wanie tak, jak je zapisaem, albowiem kade zgubne pytanie przysysao si do mojej duszy jak macki morskiej omiornicy, a kade bolesne wyznanie Renaty pozostawao w mej wiadomoci jak sowa modlitwy wykutej na pami w dziecistwie. Myl, e nie zmieni ani sowa z mego zapisu, odtwarzajc go na kartach tej prawdziwej opowieci. Rwnoczenie zauwa, e na pierwsze pytania Renata odpowiadaa zwlekajc nieco, krtko i zwile, gosem bezsilnym, jakby jej byo nadto ciko wymawia sowa, lecz stopniowo jako si oywia, nawet pewniej staa na nogach, a gos jej okrzep i odzyska sw zwyk dwiczno. Na ostatnie pytania odpowiadaa z jak pasj, pokornie wyjaniaa wszystko, o co j tylko zapytano, chtnie i obszernie mwic nawet o wielu sprawach ubocznych, wdawaa si w niepotrzebne szczegy, swoim zwyczajem nie wstydzc si porusza spraw sromotnych i jakby umylnie wyszukujc coraz to straszniejsze zarzuty przeciwko sobie. Wspominajc przykady z naszego wsplnego ycia z Renat skonny jestem mniema, e w jej spowiedzi bynajmniej nie wszystko byo prawd, lecz e wiele zmylaa na poczekaniu, bezlitonie siebie szkalujc w niezrozumiaym dla mnie celu, o ile to jaki wrogi demon nie wada w tym czasie jej dusz i nie przemawia jej ustami, by tym pewniej j zgubi. Zauwa take, e w miar tego, jak postpowao przesuchanie, brat Tomasz stawa si w sposb oczywisty coraz bardziej zadowolony, i widziaem, jak napinay si yy rk, na ktrych si opiera, kiedy si nieco unosi z miejsca, jak cay si koysa z nadmiaru radoci, e jego przypuszczenia i nadzieje znajduj potwierdzenie. Arcybiskup, przeciwnie, bardzo prdko po rozpoczciu przesuchania ju zdawa si zmczony i ju nie wykazywa niezomnoci, ktr zadziwi mnie rano najprawdopodobniej cierpia z powodu smrodliwego powietrza w podziemiu, le znosi siedzenie na drewnianej awie i zapewne nie znajdowa nieciekawego w wyznaniach siostry Marii. Wreszcie hrabia zdoa cay czas pozosta surowym i statecznym, przy czym twarz jego nie zdradzaa adnych przey duchowych i tylko od czasu do czasu powstrzymywa mnie wymownym spojrzeniem, kiedy przy tym okropnym widowisku tracc panowanie nad sob, gotw byem wykrzykn nagle jakie niebaczne sowa lub nawet dopuci si jakiego szaleczego

postpku, ktry oczywicie nie doprowadziby do niczego innego, jak tylko do natychmiastowego zatrzymania take mnie, jako wsplnika przestpczyni. Tak wic przejd teraz do dokadnego odtworzenia caego przesuchania.

II
Oto co zapisane zostao wasn moj rk w protokole sdu inkwizycyjnego i co prawdopodobnie dugo jeszcze bdzie przechowywane w zbiorze jakich akt.[249] Pytanie: Kto nauczy ci czarnoksistwa, sam Diabe, czy ktry z jego uczniw? Odpowied: Diabe. Pytanie: Kogo ty sama tego nauczya? Odpowied: Nikogo. Pytanie: Kiedy i w jakim czasie Diabe wzi z tob lub? Odpowied: Trzy lata temu, w noc przed witem Boego Ciaa. Pytanie: Czy zmusi ci, kiedy zawar z tob pakt, by si wyrzeka Boga Ojca, Syna i Ducha witego, Niepokalanej Panienki, wszystkich witych i caej wiary chrzecijaskiej? Odpowied: Tak. Pytanie: Czy otrzymaa drugi chrzest od Diaba? Odpowied: Tak. Pytanie: Czy bya obecna na tacach sabatowych trzy razy w cigu roku, czy czciej? Odpowied: O wiele czciej, wiele razy. Pytanie: Jak si tam dostawaa? Odpowied: Wieczorem, przed ow noc, kiedy zbiera si sabat, nacieraam ciao specjalnym mazidem i wtedy pojawia si u mnie albo czarny kozio, ktry przenosi mnie w powietrzu na swoim grzbiecie, albo sam demon, w postaci jegomocia odzianego w zielony kaftan i t kamizelk, i pki lecia nad polami, trzymaam si rkami jego szyi. Jeli jednak nie byo ani koza, ani demona, mona byo si na jakikolwiek przedmiot i ten pdzi jak najbardziej rczy ko. Pytanie: Z czego robia mazido, ktrym w takich okazjach si nacieraa? Odpowied: Braam rne zioa: brodziec, pietruszk, tatarak, ziarnopon, psiank, blekot, kadam w wycig z tojadu, dodawaam oleju z rolin i krwi nietoperza i wszystko to gotowaam wymawiajc specjalne wyrazy, rne dla

rnych miesicy. Pytanie: Czy dodawaa do tej miszkulancji tuszcz umierconych przez ciebie niemowlt, topiony albo przysmaany? Odpowied: Nie, nie byo potrzeby. Pytanie: Czy widziaa na sabacie zego Ducha, w postaci koza zasiadajcego na tronie, czy musiaa oddawa mu cze i caowa jego nieczysty zad? Odpowied: Jest to mj grzech. Nosiymy mu take nasze dary: pienidze, jajka, pierogi, a niektre nosiy rwnie skradzione dzieci. Karmiymy take piersi malekie demony, majce wygld ab, lub na rozkaz Mistrza, biymy je rzgami. Potem plsaymy przy dwikach bbna i fletu. Pytanie: Czy uczestniczya take w odprawianiu wrogiej Bogu czarnej mszy? Odpowied: Tak, i Diabe podobnie jak sam przystpowa do komunii, tak i nam jej udziela mwic: To jest ciao moje". Pytanie: Czy bya to komunia pod jedn postaci, czy pod dwiema? Odpowied: Pod dwiema, lecz miast hostii byo co twardego, co trudno byo przekn, a miast wina yk pynu okropnie gorzkiego, od czego zimno robio si w sercu. Pytanie: Czy na sabacie miaa stosunek cielesny z Diabem? Odpowied: Diabe na kad noc wybiera sobie spord kobiet t, ktr nazywaymy krlow sabatu, i ona spdzaa z nim czas. Wszystkie inne pod koniec uczty czyy si, jak popado, kto si do kogo zbliy, kobiety, mczyni, demony, i tylko czasami Diabe wtrca si i sam dobiera pary mwic: Oto, kogo ci trzeba" lub Ta ci si nada". Pytanie: Czy zdarzao ci si by tak krlow sabatu? Odpowied: Tak, i to nieraz, z czego bywaam nawet bardzo dumna Boe zmiuj si nad moj dusz! Pytanie: Powiedz nam, czy zejcie si z Diabem dawao ci wiksz rozkosz ni z mczyzn? Odpowied: O wiele wiksz, nie ma nawet adnego porwnania. Pytanie: Czy w trakcie tego nastpowa u niego wytrysk nasienia? Odpowied: Tak, ale nasienie to byo zimne. Pytanie: Czy wspyjc z demonami nie miaa dzieci? Odpowied: Urodzia si maa biaa myszka, bardzo adniutka, ale j udusiam i zakopaam w ogrodzie nad rzek. Ach, gdybym miaa dzieci, nie dopuciabym si wielu grzechowi. Pytanie: Czy sprawiao ci na og przyjemno bywa na sabatach? Odpowied: Niezmiern, tak e wyruszaam na sabat jak na wesele. W tym

czasie Diabe z tak si przyku moje serce, e nie mogam odczuwa adnego innego pragnienia. Wydawao mi si wtedy, e na sabacie za kadym razem widz setki nowych i cudownych rzeczy, e muzyka na sabacie jest przyjemniejsza od kadej innej i e jest tam jakby raj na ziemi. Pytanie: Czy uczy ci Diabe, jak sprowadza burz, grad, szczury, myszy, krety, jak przemienia si w wilka, jak pozbawia krowy mleka, jak niszczy urodzaje i jak czyni mczyzn niezdolnymi do wspycia maeskiego? Odpowied: Uczy tego wszystkiego i wielu innych rzeczy, czym, przyznaj, zgrzeszyam wobec Pana Boga i wobec ludzi. Pytanie: Powiedz, jak potrafisz sprowadza burz? Odpowied: W tym celu trzeba na polu, w tym miejscu, gdzie ronie ziele zwane psiank, wykopa w ziemi doek, kucn nad nim, zmoczy go i powiedzie: W imi Diaba, deszczyj!" i zaraz nadcignie chmura i bdzie deszcz. Pytanie: A jak pozbawia mczyzn siy? Odpowied: Jest na to ponad pidziesit sposobw, na przykad, wzi czci samca dopiero co zabitego wilka, pj na prg tego, kogo chce si zepsu, wymwi jego imi, a kiedy si odezwie, oplata to, co si trzyma w rce, bia tam zreszt, nie chc wam tego opowiada! Pytanie: Czy tymi sposobami, a take w postaci wilczycy lub innego odmieca, wyrzdzaa szkod polom, bydu i ludziom? Odpowied: Straszn szkod, ktrej niepodobna nawet obliczy, albowiem poeraymy mnstwo jagnit, niszczyymy zasiewy i sady owocowe, sprowadzaymy na wsie chmary szczurw i wiele kobiet czyniymy niezdolnymi, by mie potomstwo, i mniemam, e gdybymy nie poczuy skruchy, caa ta okolica zginaby wskutek nieurodzaju i rnych plag! Po co jednak nadal mnie wypytujecie, jeli i tak nie zdoam opowiedzie wam wszystkich moich grzechw! Ach, poprowadcie mnie szybciej na stos, gdy wrg mj i tu mnie nie opuszcza zaraz mnie pochwyci! Zabijcie mnie, prdzej, prdzej! Wykrzykujc te ostatnie sowa Renata zamotaa si, gotowa rzuci si na sdziw, lecz dwch krzepkich stranikw znw wzio j za rce i powstrzymao od spenienia tego zamiaru. Wtedy Arcybiskup, by moe zaniepokojony zachowaniem podsdnej lub by moe po prostu zmczony ledztwem, zwrci si do inkwizytora w te sowa: Czy ju nam to nie wystarczy, jeli oskarona sama przyznaa, e jest winna i e zasuya na stos? Brat Tomasz, ktry rzuca si w to przesuchanie jak wesoa wydra do wody, sprzeciwi si:

 Mniemam, e naley wpierw dowiedzie si imion demonw, z ktrymi ta kobieta miaa stosunki, pozna dokadnie warunki paktu, jaki z nimi zawara, a take wywiedzie si, kto byli jej wsplnicy w tych wszystkich wrogich Bogu dziaaniach. Albowiem mwi Aposto: z nas wyszli, ex nobis egressi sunt[250]! Renata posyszawszy sowa inkwizytora wykrzykna zdawionym gosem: Nie trzeba mnie wicej pyta! Nic wicej nie powiem! Nie miaam wsplnikw! Ci, z ktrymi spotykaam si na sabacie, s daleko! To byo nie tu, tylko w innym kraju! Chryste miosierny, przyjd mi z pomoc! Brat Tomasz odrzek jej: Ech, kochaneczko, wierz mi, znajdziemy sposoby, eby rozwiza ci jzyki. Po tych sowach zawoa do kogo w ciemno: Hej, mistrzu, poka no jej, jakie mamy zabaweczki! Z gbi podziemia, od strony strasznego koowrotu, wystpi czowiek barczysty, brodaty, w ktrym nie sposb byo nie pozna kata. Opuciem do na rkoje szpady, lecz zaraz napotkaem uporczywy wzrok hrabiego, ktry zachowujc milczenie przekonywa mnie, bym do kresu moliwoci zachowa spokj. Brat Tomasz zwracajc si do Renaty mwi dalej: Popatrz, mia moja, na nasze zasoby. Lepiej, eby dobrowolnie opowiedziaa nam wszystko, co wiesz, i wymienia imiona wszystkich swoich nikczemnych wsplnikw i tych wszystkich, ktrych spotykaa na sabatach. Przecie i tak bdziesz musiaa mwi, kiedy do rk i ng przypasujemy ci takie sztuczki. Przez ten czas kat bez sowa pokazywa kolejno rne narzdzia tortur[251], doknujc tego obrzdu, ktry w naszym jzyku prawniczym nazywa si straszeniem", brat Tomasz za, delektujc si wasnymi sowami, objania przeznaczenie pokazywanych przedmiotw mwic: To, mia moja, kluby; tym ciska si due palce, i kiedy przykrca si ruby, spod paznokci pynie krew. A to sznur, kiedy zasznurujemy ci nim rce, zapiewasz innym gosem, wrzyna si bowiem w miso nie gorzej ni n. A to jeszcze but hiszpaski woymy twoj nk midzy dwie piy i bdziemy j ciska dopty, dopki nie rozpiuje ci koci i szpik nie pociecze. A tam oto stoi koowrt, jak ci na nim podcigniemy, twoje rce wykrc si ze staww.[252] Renata suchaa tych sw z takim wyrazem twarzy, jakby jej one nie tyczyy i jakby nie widziaa przed sob strasznych narzdzi tortur. Moje wzburzenie doszo ju do ostatecznoci i gotw byem zerwa si i rzuci na

dominikanina, kiedy hrabia, ktry oczywicie zrozumia, w jakim jestem stanie, uzna za stosowne wtrci si i tak powiedzia: Ja take, podobnie jak Jego Przewielebno sdz, e jak na pierwszy raz dowiedzielimy si dosy. Naley przerwa posiedzenie, gdy jestemy zmczeni, a mamy jeszcze przesucha wiadkw, matk Mart i siostry. Brat Tomasz wysucha tej mowy, przy czym wyglda tak jak drapiene zwierz, ktremu kto prbuje odebra jego zdobycz, i stanowczo zaoponowa: Wrcz przeciwnie, panie hrabio! Trzeba si pieszy z przesuchaniem, pki ta niewiasta nie zdya otrzyma rad od Diaba, i mniemabym, e naley teraz zaraz przystpi do przesuchania z torturami. Z pewnoci zapomnielicie, panie hrabio, e zabroniono tylko powtarza tortury, jeli nie ma nowych dowodw winy, ale wszystkie autorytety zgodne s co do tego, e mona je kontynuowa nastpnego dnia lub jeszcze nastpnego, i umysy godne szacunku wzywaj w takich wypadkach ad continuandum tormenta, non ad iterandum. Tak wic dzi zaczniemy, a jutro bdziemy mieli sposobno kontynuowa... Jednake kiedy Arcybiskup podniesionym gosem owiadczy ju stanowczo, e jako przewodniczcy trybunau uwaa za potrzebne, by przesuchanie wstrzyma[253], brat Tomasz przerwa nagle sw mow, tak jak przdka przerywa zasupan ni, i powiedzia zupenie innym gosem: Ja zreszt zgadzam si cakowicie z Wasz Przewielebnoci, dlatego e istotnie w sprawach tak wanych i trudnych nie naley bynajmniej si pieszy. Przesuchanie wstrzymamy, jednake mniemam, e Wasza Przewielebno zgodzi si, i nie naley odsya tej niewiasty nie sprawdziwszy uprzednio, czy ma na ciele znaki wiedmy. I brat Tomasz doda zwracajc si do kata: Przeszukaj no j dokadnie. Po raz drugi chwyciem za rkoje szpady i znw uporczywy wzrok hrabiego powstrzyma moj rk. Wic przemgszy si patrzyem, jak speniao si moje straszne majaczenie, jak kat zrywa z Renaty odzie, a ona wcale si nie opieraa, i jak w wilgotnej pmgle podziemi prostackimi rkami obmacywa jej ciao, ktre niegdy okrywaem nabonymi pocaunkami. Wreszcie uwag kata zwrcio malekie znami na lewym ramieniu, tak dobrze mi znane, i wyjwszy z kieszeni niewielkie szydo ostrzem dotkn w tym miejscu ciaa Renaty, ktra nawet nie drgna[254]. Wtedy kat krzykn gosem grubym i ponurym, jakby krzycza przez rur: Mam! Krew nie idzie! Dla inkwizytora i dla Arcybiskupa stwierdzenie kata, nawet przez nich nie sprawdzone, stao si ostatnim i decydujcym dowodem, gdy brat Tomasz

natychmiast zawy, jak niegdy arcykapan judejski: Jakiche jeszcze trzeba nam dowodw! Czy nie jest jasne jak soce, e ona jest czarownic! Potem doda: Teraz trzeba podpali ogniem wszystkie wosy na jej ciele, albowiem moe w nich ukrywa jakie czary.[255] Jednake hrabia, widzc wyranie, e nie znios ju wicej adnej zniewagi, stanowczo stan w obronie Renaty i przypomnia inkwizytorowi, e sam Arcybiskup, ktry przewodniczy naszemu ledztwu, postanowi przerwa je do nastpnego ranka, i brat Tomasz zawierci si jak schwytana mysz i wyda rozkaz, by Renat odprowadzi z powrotem do ciemnicy. Myl, e w tym momencie Renata bya nieprzytomna, albowiem stranicy niezrcznie przyoblekli j w jej zakonn sukni, wzili j jak dziecko na rce i znw ponieli w ciemno, kiedy rwnoczenie ja, nie mogc za ni pody, niemal padaem udrczony sw bezsi. Prawdopodobnie, mimo usilnych stara, nie mogem ukry tego wspczucia, ktre budzi we mnie los oskaronej, kiedy bowiem nasza maa gromadka ponownie przeszedszy podziemne korytarze wysza na wiee powietrze, ktrego Renata bya pozbawiona, i kiedy Arcybiskup pobogosawiwszy nas ju si oddali, brat Tomasz zapyta mnie nie bez podejrzliwoci: Wy, panie Ruprechcie, zapewne po raz pierwszy jestecie obecni w czasie badania tych bezecnic macie tak strapion min, jakby wam byo al tej dziewczyny. Ja, ktry dopiero co wytrzymaem o wiele cisz prb, nie mogem znie takich sw i nagle tracc panowanie nad sob rzuciem si na inkwizytora i chwyciwszy go za konierz habitu krzyknem: Ty pierwszy zasugujesz na stos, przeklty patrz! Takie moje zachowanie mogo byo pocign za sob bardzo niedobre dla mnie konsekwencje, lecz hrabia, ktry szybko popieszy na pomoc mnichowi, wyswobodzi go z moich rk i powiedzia do mnie surowo: Ciebie take, Ruprechcie, opta jaki demon albo stracie rozum! Brat Tomasz, ktrego twarz wykrzywia si ze strachu, kiedy si na niego rzuciem, bardzo szybko odzyska rwnowag i chocia stara si trzyma w pewnej odlegoci ode mnie, take zacz mnie uspokaja: Czybycie mnie nie poznali, drogi bracie Ruprechcie? To ja, wasz pokorny brat Tomasz. Jak to moliwe, e tak ulegacie wadzy Nieczystego? Wrg jest silny, lecz trzeba odgradza si od niego modlitw. Walka z Diabem to sprawa trudna, albowiem myszkuje wok swoich sdziw i gdzie dostrzee

nie chronione miejsce, spieszy przez nie przenikn: bd to przez usta lub uszy, lub inny jaki otwr w ciele. Wymamrotaem przez zby jakie przeprosiny, a hrabia, by zatrze ze wraenie, wda si z inkwizytorem w rozmow o sprawie siostry Marii i zapyta, czy niewtpliwe jest, e zostanie skazana na spalenie na stosie. Brat Tomasz natychmiast si oywi i skwapliwie zacz nam tumaczy obowizujce prawo. W Kodeksie Karnym mwi wydanym przed dwoma laty z woli Najjaniejszego Pana, Cesarza, dla caego Imperium, i ktrym to Kodeksem teraz si kierujemy, artyku 109 gosi: Item, jeli kto czarami uczyni drugiemu zo lub sprowadzi nieszczcie, to winien by ukarany mierci i kar naley wykona z pomoc ognia. Jeli za kto uprawia czary i nikomu tym za nie przyczyni, to winien on by ukaran wedle okolicznoci sprawy." Siostra Maria sama si przyznaa, e czynia szkody i ludziom, i bydu, i zasiewom, i dlatego podlega mierci.[256] Hrabia zapyta jeszcze, czy naley oskaron poddawa torturom, jeli sama ju do wszystkiego si przyznaa, a brat Tomasz niezwocznie i na to da odpowied. Koniecznie powiedzia albowiem artyku 44 teje Konstytucji Cesarza Karola mwi wprost: Item, jeli kto ucieka si do budzcych wtpliwoci rzeczy, dziaa i postpkw, ktre kryj w sobie czary, i jeli osoba ona take o takowe jest oskarona, tym samym daje si wyrane wskazanie na czary i dostateczn podstaw do zastosowania tortur"[257]. Prcz tego zapewne nie wiecie, e nie ma innego sposobu na te bestie, jakimi s czarownice, by zmusi je do mwienia prawdy, albowiem na sdzie zawsze obecny jest Diabe i czasem pomaga im znosi najokrutniejsze mki. Przy tak cikich zbrodniach trzeba wbrew woli ucieka si do najsilniejszych rodkw[258]. Nie miaem ochoty sucha dalszych racji inkwizytora, przypieszyem wic kroku i niemal uciekem od rozmawiajcych, nie majc przed sob adnego celu i pragnc tylko zosta sam. Jednake wkrtce dogoni mnie hrabia, ktry zapyta, dokd biegn, na co odpowiedziaem mu: Drogi hrabio! Musimy natychmiast przystpi do naszej sprawy, albowiem kada godzina zwoki moe Renat kosztowa ycie. Do tej pory wstrzymywaem si od wszelkiej zdecydowanej akcji tylko dlatego, e obiecalicie mi, panie hrabio, sw pomoc. Bagam was, nie zwlekajcie duej, lub powiedzcie mi wprost, e nie jestecie w stanie mi pomc. Bd wtedy dziaa sam, choby te prby moje miay poprowadzi mnie na pewn mier. Hrabia odrzek mi na to:

 Mj Ruprechcie, daem ci rycerskie sowo i dotrzymam go. Udaj si do naszego namiotu i czekaj na moje wezwanie, a ja bd dziaa za ciebie. Gos hrabiego by tak przekonujcy, ja za osobicie czuem si tak bezsilny, e nie pozostawao mi nic innego, jak usucha, lecz nie starczyo mi odwagi, by niczym do jaskini lwa ponownie wej do tego namiotu, gdzie czyhay na mnie chciwe paszcze i ostre zby tych samych bolesnych myli, co rano, i by moe wielu innych nie mniej okrutnych. Powiedziaem hrabiemu, e bd na niego czeka nad rzeczk, i unikajc jakichkolwiek spotka przekradem si do gstych zaroli wierzbiny rosncych wzdu jej koryta, ukryem si w pmroku i wilgoci, lokujc si tak, bym przez przerwy w listowiu widzia klasztor. Tu, znw w przymusowej bezczynnoci, spdziem jeszcze kilka godzin, wdychajc wiey powiew pyncej wody i wiedzc, e Renata, chora, zupenie wyczerpana, spdza ten czas na lepkiej ziemi, wrd pleni, pajkw i stong. Baem si, e jeli si poddam wszystkim falom rozpaczy, ktre na mnie napieray, utrac zdolno rozsdnego dziaania, i dlatego z uporem przymuszaem si do zachowania jasnoci myli. Jakby rozwizujc jakie zadanie, obmylaem wszelkie moliwe sposoby ocalenia Renaty, lecz nadal nie znajdowaem innego, jak tylko, by si opanowa klasztor, wyama drzwi jej wizienia i uwie j daleko, nim Arcybiskup zdy zebra znaczny oddzia. Pochonity takimi marzeniami wyobraaem sobie nawet wszystkie szczegy majcej nastpi bitwy midzy zwolennikami hrabiego i stronnikami Arcybiskupa i dokadnie wyobraaem sobie, jak bd wyamywa bram klasztoru, uoyem od pocztku do koca mow, z jak zwrc si do przestraszonych zakonnic przekonujc je, by nie sprzeciwiay si uwolnieniu siostry Marii, i ze zami w gardle powtarzaem sowa, jakie powiem ocalonej Renacie. Zapada ju zmierzch i znw ogarna mnie skrajna rozpacz, kiedy wreszcie usyszaem w pobliu kroki, i gdy si odwrciem, ujrzaem, e zblia si do mnie hrabia, w pewnym za oddaleniu stoi nasz Michael trzymajc za cugle dwa konie. Twarz hrabiego bya tak pospna, jakiej nigdy jeszcze nie widziaem, i w pierwszej chwili pomylaem, e wszystko ju skoczone, e Renata zostaa ju osdzona i stracona, i mimo woli wykrzyknem: Czybymy si spnili? Hrabia odrzek: Musimy natychmiast jecha, Ruprechcie. Przekonaem si, e tych si, kt re tu mam, nie starczy dla naszego przedsiwzicia. Trzeba szuka sprzymierzecw, czego nawet Rzymianie si nie wstydzili. Znam tu w pobliu jeden zamek, ktrego waciciel jest ze mn w przyjani. Pojedziemy i

przyprowadzimy ze sob dziesiciu dzielnych zuchw. To wezwanie tak zdumiewajco odpowiadao moim marzeniom, e ani przez chwil nie wtpiem w szczero sw hrabiego i nie przyszo mi do gowy, e byoby to nierozsdne, gdybymy obaj opucili klasztor przeciwnie, skwapliwie pospieszyem do koni i wkrtce ju obaj jechalimy na naszych rumakach. Spytaem hrabiego, czy czeka nas daleka droga, ale on odrzek tylko, e trzeba si pieszy i e pierwsz cz drogi lepiej jecha wzdu koryta rzeki, eby w obozie nie zauwaono naszego odjazdu. Wszystko to byo bardzo prawdopodobne i w tym momencie gotw byem szpad torowa sobie drog za hrabi. Kiedy jechalimy ju okoo kwadransa dnem doliny, wydostalimy si na gr i pogalopowalimy marn wiejsk drog prosto na zachd. Oczy olepiao mi zachodzce w tym czasie soce, ktre gr swych promieni budowao przede mn z wieczornych chmur dziwaczne zamki i zaraz je burzyo, ja za wyobraaem sobie, e w tych widmowych paacach znajdziemy wanie pomoc, ktrej szukamy. Popdzaem konia, jakbym istotnie mia nadziej dogalopowa do kraju, w ktrym Aurora otwiera Febowi ogniste wrota, a wiatr wiszcza mi do uszu ni to jakie okrzyki dodajce otuchy, ni to beznadziejne wrby. Zachd stopniowo coraz bardziej ciemnia, czerwone soce zaszo za najniszy obok i dokoa zrobio si chodniej; okolica stawaa si surowsza, lecz nie wida byo adnego ladu siedziby ludzkiej i daremnie szukaem na widnokrgu wieyc zapowiedzianego zamku. Kilka razy pytaem hrabiego, czy daleko jeszcze mamy jecha, lecz nie otrzymywaem odpowiedzi, wreszcie widzc, e ko mj jest zmczony, e droga ginie wrd chaotycznie zwalonych gazw, nagle cignem cugle i krzyknem: Oszukalicie mnie, panie hrabio! Tu nie ma adnego zamku! Dokd mnie zaprowadzilicie? Wtedy hrabia take zatrzyma konia i odpowiedzia mi gosem cichym i serdecznym, ktry czasem potrafi w sobie znale: Tak, oszukaem ci. Zamku nie ma. Poczuem chd w caym ciele, rce mi zadray i kierujc konia wprost na hrabiego, gotw w zapadajcym mroku zmierzy si z nim w pojedynku, wykrzyknem: Czemu to uczyni? Co miae na celu? Odpowiadaj, bo jak nie, to ci zabij! Hrabia odrzek z wielkim spokojem: Ruprechcie, insanis[259]! Najpierw wysuchaj, a potem gr. Dowiedziaem si, e Tomasz wyznaczy drugie przesuchanie na ten wieczr. Mimo moich usilnych stara nie mogem decyzji tej odmieni. Nie wtpiem, e

jeliby zosta w klasztorze, popeniby jakie szalestwo i w ten sposb zaprzepaci ca spraw. Postanowiem wywie ci na czas pewien, aby ocali ciebie i tw ukochan. Jake to znw spytaem drugie przesuchanie wyznaczone jest na ten wieczr? A wic odbywa si teraz? Ale przecie jest to przesuchanie z uyciem tortur! A wic Renat poddaj teraz torturom, a ja jestem od niej daleko, tu, tu, tu w polu i nie mog nawet zareagowa na jej jki! W tym momencie poryw wciekoci mnie opuci, zeskoczyem z konia, przypadem do gazw wilgotnych od wieczornej rosy, przytuliem do nich policzek i raz jeszcze niepohamowanie z mych oczu polay si zy, gdy podobnie jak kobieta lub dziecko nie miaem w tej chwili innego ora do walki z losem. Wyobraziem sobie wszystkie okropnoci, jakie w tej chwili musiaa przeywa Renata, wyobraziem sobie jak nieokrzesany oprawca mitosi, szarpie i kaleczy drogocenne dla mnie ciao Renaty, wyobraziem sobie jej bezradne jki i zrozpaczone spojrzenie, daremnie szukajce pomocy lub wspczujcych oczu, a napotykajce tylko bestialskie twarze sdziw i dech mi zaparo z przeraenia i alu. Lec na czarnej ziemi szlochaem beznadziejnie i w tej chwili szczerze pragnem tylko jednego: by obok Renaty, podda swoje ciao wszystkim mczarniom, jakim poddane byo jej ciao, i wydawao mi si czym potwornym i absurdalnym, e nie odczuwam blu, kiedy ona wskutek cierpienia jest ju u kresu si. Hrabia w tym czasie take zsiad z konia, usiad blisko mnie na ziemi i, rwnie widzc we mnie jakby dziecko, zacz mnie serdecznie uspokaja. W sposb jak najbardziej przekonujcy zapewnia mnie, e nie powinienem tak bardzo ba si tortur, ktrym zapobiec nie moglimy, bardzo wielu bowiem ludzi wytrzymuje je bez uszczerbku dla zdrowia. Hrabia sam zna pewnego alchemika, ktrego w Mostarze niewierni trzydzieci razy poddawali torturom i nawet wbijali na pal, spodziewajc si dowiedzie od niego tajemnicy kamienia filozoficznego, ktr one rzekomo zna, i alchemik w doy jednak pnej staroci. Przy tym, wedug sw hrabiego, tego pierwszego dnia nie mogy Renacie grozi adne szczeglne mki; najgorsze, czemu moga zosta poddana, to wywichnicie na koowrocie staww rk, ktre kat potrafi sam natychmiast nastawi. Hrabia nie zapomnia przytoczy mi na pocieszenie kilku cytatw z Annaeusa Seneki, filozofa ukazujcego zbawienny wpyw, jaki wywieraj na czowieka cierpienia fizyczne. Takie sowa hrabiego oczywicie bynajmniej nie mogy mnie uspokoi, chwilami byy jakby oliw dolewan do ognia mej rozpaczy, a wreszcie hrabia dostrzegajc, e wszystkie jego rozwaania i rozsdne dowodzenia s bezsilne wobec mego uczucia, powiedzia do mnie jeszcze, co nastpuje:

 Suchaj wic, Ruprechcie, odsoni ci mj plan, aby nie uwaa mnie za wroga, lecz za prawdziwego przyjaciela. Wiedz, e przygotowaem ju wszystko dla ocalenia twej ukochanej. Matka Marta jest bardzo dobrze usposobiona do siostry Marii i nie wierzy w jej win. Prcz tego jest klarysk i w zwizku z tym, nalec do zakonu franciszkanw, chtnie przyczyni si, by w jaki sposb dokuczy dominikaninowi. Krtko mwic, ulegajc rnym moim argumentom matka Marta zgodzia si pomc nam w zorganizowaniu ucieczki twojej Renaty. Rozumiesz jednak, e spraw tak mona przeprowadzi tylko w nocy, per amica silentia lunae[260]. Zaraz wrcimy do klasztoru. Stra przy bramie i przy lochu peni bd mniszki cakowicie oddane ksieni, a do tego wielbice siostr Mari jak wit. To one odemkn nam wszystkie rygle. Ty zejdziesz do podziemia i wyprowadzisz swoj Renat lub wyniesiesz j na rkach, jeli nie bdzie moga i o wasnych siach. Przy bramie bdzie czeka Michael i para wieych koni: galopujcie prosto do mego zamku. Potem zastanowimy si, co robi, lecz jestem pewien, e nie tylko wszyscy inni, ale nawet sam Tomasz, mimo swego apostolskiego imienia uwierzy, jakoby siostr Mari uwolni sam Diabe. Tak wic podaj mi rk i non moremur! W planie hrabiego wicej byo bujnej modzieczej fantazji, ktra zazwyczaj kierowaa jego postpkami, ni dowiadczenia i znajomoci ludzi, jednake bya to ostatnia lina, ktrej si trzymajc mogem si wydosta z otchani moich niepowodze. Znw dosiedlimy koni i znw popdzilimy je, lecz tym razem w przeciwnym kierunku, z trudem w zapadych ciemnociach rozpoznajc drog. Na szczcie drogi nie zmylilimy i w sabym wietle modego mizernego ksiyca dotarlimy do naszego obozu.

ROZDZIA SZESNASTY I OSTATNI O tym, jak umara Renata i o wszystkim, co dziao si ze mn po jej mierci

I
Kiedy ujrzaem znw przed sob mury klasztoru, za ktrymi uwiziona bya Renata, mimo zmczenia po nonsensownym galopie poczuem przypyw energii i odwagi, albowiem decydujce momenty zawsze napinay moj dusz, jak to mocna rka czyni z kusz. Przy naszym namiocie zeskoczylimy z koni i oddalimy je Michaelowi, ktry czeka na nas przejawiajc pewn niecierpliwo, bowiem na pytanie hrabiego, czy wszystko gotowe, rzek: Ju dawno gotowe i nie wolno duej zwleka. Jan ze wieymi komi stoi przy murze pomocnym, kopyta ich owinem wen. Ten przeklty pater Tomasz wci myszkuje dokoa, tylko patrze, jak co wyledzi. Wszyscy trzej skierowalimy si do klasztoru, wybierajc drog tam, gdzie byo ciemniej, i na wszelki sposb starajc si przej niezauwaeni, chocia najwidoczniej wok wszystko ju spao, albowiem po drodze nikogo nie spotkalimy i we wsi aden pies nie zaszczeka. Na przedzie, jakby wskazujc drog, szed Michael, za nim hrabia, ktrego, jak si zdaje, bardzo bawiy nasze niezwyke przygody, ja za szedem za nimi, nie chciaem bowiem, by na mnie patrzono. Myl, e zaraz zostan sam na sam z Renat, e za kilka minut bdzie znw wolna i pod moj obron, sprawiaa, i serce drao mi radonie i bybym bez wahania samotnie ruszy przeciw trzem, byle tylko urzeczywistni swoje marzenie. Kiedy weszlimy na zbocze i znalelimy si przed bram klasztoru, w czarnym cieniu jego murw, Michael pokaza mi w oddali mgliste zarysy dwch koni, ktrych pilnowa jeden z naszych ludzi, i powiedzia: Tam, panie Ruprechcie, niecie wasz zdobycz ja ju tam bd i znam drog prowadzc prosto do zamku. Wierzcie mi jastrzbie nas nie dogoni. Hrabia tymczasem delikatnie uderzy rkojeci szpady w elazo bramy, tak e w ksiycowej ciszy rozleg si dwik urywany i aobny, jakby pacz. Zza

bramy odezwa si gos kobiecy, take przyguszony, i zapyta: Kto tu? Hrabia odpowiedzia umwionym hasem: Ziemia Judy wcale nie jest mniejsza od wojewdztw Judy. Wtedy brama cicho jknwszy rozwara si jak za dotkniciem czarodziejskiej rdki i w tej chwili tak niezachwianie wierzyem w sukces naszego przedsiwzicia, jakbym ju znajdowa si z Renat pod pewn oson otworw strzelniczych zamku Wellen. Siostra, ktra otworzya nam bram, patrzya na nas z lkiem i bya bardzo blada albo moe tak si wydawao w wietle ksiyca nie wymwia jednak ani sowa. Sabo owietlony dziedziniec klasztorny by zupenie opustoszay, przeszlimy nim jednak skradajc si wzdu muru niczym trzy zjawy i podszedszy do kocioa od tyu znalelimy si przy strasznych drzwiach, ktre wiody do podziemia, do Renaty. Tu, na paskim kamieniu, na wp drzemic siedziaa na stray inna mniszka, ktra, kiedy si przybliylimy, zerwaa si dygocc na caym ciele. Hrabia powtrzy haso, a siostra padszy na kolana wykrzykna zdawionym gosem: Niech was Bg prowadzi! Idcie, idcie! Wywiedcie z lochu niewinn ofiar, ktra na skutek knowa Wroga znalaza si w wizach! Siostra Maria to wita i haba jej wrogom! Jezus Chrystus to jej niepokalany oblubieniec! Michael w grubiaski sposb przerwa te lamenty mwic do siostry szeptem: Starczy tej gadaniny, nie jestemy w ptaszarni! Otwieraj drzwi! Mniszka wyja duy elazny klucz i prbowaa otworzy drzwi, rce jej jednak tak dray, e nie moga trafi w otwr, wic Michael klucz jej odebra. Kiedy otwaro si czarne wejcie do podziemia, Michael ostronie skrzesa ogie, zapali przyniesion przez siebie ma pochodni i wrczy j mnie, a hrabia powiedzia: Zejd na d, Ruprechcie. Za t sal, w ktrej dzi rano prowadzilimy przesuchanie, s drzwi zamknite na rygiel. Otwrz je: za nimi jest loch twojej Marii. Spiesz si, Michael bdzie na ciebie czeka, i niech ci wspomoe matka mioci Kyprida z Knidos! egnaj! Byem tak wzburzony, e nie zdoaem hrabiemu nic odpowiedzie, lecz cisnwszy w rce pochodni szybko skierowaem si ku ciemnej gbi i potykajc si spieszyem po stopniach olizych schodw, a znalazem si w sali przesucha. Nasz st, przy ktrym zapisywaem zgubne odpowiedzi Renaty, by pusty i zdawa si ogromnym grobowcem; w gbi, tak jak przedtem, wznosia si pospna machina: koowrt z podniesion ap, i dreszcz mnie przebieg, kiedy na niego spojrzaem w pustce dudniy moje kroki

i wok miotay si jakie cienie by moe byy to nietoperze. Zgodnie ze wskazwk hrabiego przeszedem jeszcze kilka krokw i natknem si na drzwi, drewniane, okute elaznymi sztabami, zamknite na ciki rygiel, i kiedy nie bez trudu go odsunem, znalazem si w malekim pokoiku o niskim ukowym sklepieniu, gdzie panowaa duszca wilgo. Wodzc wok pochodni kolejno owietlaem wszystkie kty wizienia i w jego dalekim kocu dostrzegem wizk somy i rozpostarte na niej ciao, ledwo okryte strzpami odziey; pojem, e to Renata, i z zamarym sercem zbliyem si i uklkem przed tym rozpaczliwym oem. W chwiejnym wietle pochodni mogem dobrze widzie twarz Renaty, blad jak twarz trupa, z zamknitymi, jakby martwymi oczami, jej wycignite, nieruchome, osabe rce, jej pier ledwo wznoszon oddechem i milczenie trwao okoo minuty, gdy dugo nie omielaem si powiedzie sowa w tym witym miejscu. Wreszcie przypominajc sobie, e liczy si kada chwila, szepnem cicho: Siostro Mario! Nie byo odpowiedzi, wic powtrzyem goniej: Renato! Na to wezwanie Renata otworzya oczy, obrcia nieco ku mnie gow, bacznie na mnie popatrzya, poznaa mnie i jakby wcale si nie dziwic, e jestem przy niej, sabym, ledwo dosyszalnym gosem rzeka: Odejd, Ruprechcie. Wszystko ci wybaczam, ale odejd. W pierwszej chwili byem tymi sowami oszoomiony, lecz pomylaem, e Renata, umczona torturami i wizieniem, bredzi, i zaoponowaem, wkadajc w swoje sowa ca tkliwo, do jakiej byem zdolny: Renato! Droga moja Renato! Ukochana! Jedyna! Przyniosem ci wybawienie i wolno. Drzwi s otwarte, wyjdziemy std, czekaj na nas konie. Potem wyjedziemy do Nowej Hiszpanii, gdzie zacznie si dla nas nowe ycie. Bd ci suy jak niewolnik i w niczym nie bd si sprzeciwia twoim decyzjom. Kocham ci bowiem, Renato, po dawnemu, kocham bardziej ni samego siebie, bardziej ni zbawienie duszy. Jeli moesz, wsta, daj mi rce, chod ze mn. Lub pozwl, bym ci nis, starczy mi si. Ale musimy si pieszy. Powiedziaem te sowa wielce wzburzony i pochylony do samej twarzy Renaty, czekaem na odpowied, lecz Renata nie poruszya si, tylko tyme samym gosem, cichym, bezbarwnym, ktrego nie podnosia, powiedziaa: Nie pjd z tob, Ruprechcie! Niegdy omal mnie nie zgubie, lecz ocaliam m dusz z twoich rk! Oni mnie mczyli, oni mnie ukrzyowali ach, nie wiedzieli nawet, e to rozkaza im Jezus Chrystus! Krew, krew! Widziaam swoj krew, jak dobrze, jak bogo! Ta krew zmya wszystkie moje grzechy. On

znw przyleci do mnie jako duy motyl i ukryj go w swoich wosach. Nie, nie, to doprawdy zwyky motyl, nic wicej. Jak miesz by tu ze mn, Ruprechcie? Ta mowa dziwaczna i nieskadna przekonaa mnie ostatecznie, e Renata wskutek cierpie utracia jasno myli, mimo to sprbowaem przywoa j do rozsdku mwic: Renato! Posuchaj mnie, postaraj si mnie zrozumie. Jeste w wizieniu, w wizieniu klasztornym. Sdzi ci sd inkwizycji i gro ci straszne mki. Musisz ucieka, by ocali ycie, i wszystko przygotowaem do twojej ucieczki. Przypomnij sobie, mwia kiedy, e mnie kochasz. Zaufaj mi, a bdziesz wolna. Potem zostawi ci swobod uczynienia wszystkiego, co zechcesz: pozostania ze mn lub porzucenia mnie, albo wstpienia znw do klasztoru. O nic ci nie prosz, nie prosz o mio, chc tylko wyrwa ci z rk oprawcw, ocali przed spaleniem na stosie. Czy ty doprawdy chcesz tortur i mczarni ognia? Renata wykrzykna: Tak! Tak! Chc tortur i ognia! Widziaam teraz mego Madiela i powiedzia mi, e mierci odkupi cae swoje ycie. Jest cay ognisty, oczy ma niebieskie jak niebo, a wosy jakby z cienkich zotych nitek. Powiedzia mi, e wemie dusz moj w objcia i e w yciu wiekuistym nigdy si oboje nie rozczymy. Przebaczam, wszystko przebaczam, i tobie, i Henrykowi, dlatego e Madiel wszystko mnie wybaczy. Jest mi dobrze, nic wicej mi nie trzeba. Ale zostaw mnie sam; daj mi z nim by; przestraszye go; id sobie, wtedy on wrci. Z ostatecznym uporem zawoaem: Renato, przysigam ci na wszystko, co najwitsze, e nie mog ci tutaj zostawi! Bg i sumienie nakazuj mi ciebie std wyprowadzi. Jeste umczona, jeste chora, nie moesz trzewo rozumowa. Usuchaj mnie jako przyjaciela, jako starszego! Czeka ci tutaj nie mier bdca odkupieniem, lecz oddajesz si we wadz nieokrzesanym mnichom i tpym nieukom. Tylko std wyjd, tylko odetchnij wieym powietrzem, popatrz na soce, a jeli za trzy dni powiesz mi: chc wrci do wizienia przysigam, e sam ci tutaj odprowadz! Renata z trudem uniosa si nieco i patrzc mi prosto w twarz powiedziaa jakby z pen wiadomoci: Mwi ci, e niczego od ciebie nie chc! Twoja obecno budzi we mnie tylko wstrt. Id, wracaj do ycia, cauj si ze swoj Agnieszk, a mnie niech znw podcign na koowrocie. Chcesz, ebym gdzie z tob uciekaa! Ach, miy, miy mj Henryk, ten nigdy by mnie tak nie obrazi! Gdybym mu powiedziaa, e chc umrze, on by mnie zrozumia. A ty jak bye lancknechtem, tak nim pozostae, i wiesz tylko jedno jak zabi wroga. No

wic zabij mnie, nie mam siy si broni! W tych ostrych i niesprawiedliwych sowach poznaem dawn Renat, t, ktra, bywao, sprawiaa, e w bezsilnej rozpaczy rzucaem si na podog lub zgrzytaem zbami od nieoczekiwanej urazy, nie pozwoliem sobie jednak ulec temu wraeniu i zapomnie, e Renata nie odpowiada teraz za to, co mwi, jak chory, ktry bredzi, lub jak nieszczliwiec optany przez zego ducha. Tak wic powiedziaem tonem stanowczym: Renato! Przysigam na Najwyszego, e ciebie kocham i dlatego ocal ci nawet wbrew twojej woli! Powiedziawszy to ostronie oparem pochodni o wystp muru, a sam, z zacinitymi zbami i starajc si nie patrzy w twarz Renaty, pewnym ruchem pochyliem si nad ni i objwszy chciaem j podnie z jej somianego posania. Renata zrozumiaa, co zamierzam, i wielce wzburzona rzucia si do tyu, wcisna si w kt swego wizienia i gosem dononym, penym rozpaczy, zawoaa: Madielu! Madielu! Bro mnie! Ratuj! Nie suchajc tego woania nie poniechaem wytyczonego celu i midzy mn a Renat zacza si nonsensowna walka, przy czym Renata, ktra wskutek tortur ledwo moga wada rkami, odpychaa si caym ciaem, wciekle si wyginaa rzucajc si we wszystkie strony i uywajc wszelkich sposobw, by si uwolni z moich obj. adnym sposobem nie gardzia, usiowaa nawet mnie przewrci kopic nogami i ze zoci wpijaa si zbami w moje rce, za w przerwach wrd tej walki wykrzykiwaa mi w twarz wcieke zniewagi: Przeklty! Przeklty! Korzystasz z mojej saboci! Jeste mi wstrtny! Pu mnie, rozbij sobie gow o mur! Wszystko jest lepsze, byle tylko nie by z tob! Ty diabe! Madielu! Madielu! Bro mnie! Nagle, kiedy ju czuem, e zwyciam, opr Renaty nagle osab i z przeszywajcym i strasznym okrzykiem blu zwisa na moich rkach, jak zwisa zamana odyga kwiatu. Domylajc si, e z Renat co si stao, szybko opuciem j znw na som, uwalniajc ze swoich obj, lecz zdawaa si jakby martwa i miaem wraenie, e nie oddycha. Zamiotaem si po celi i znalazszy troch wody w glinianym dzbanku zwilyem skronie Renaty, po czym sabo westchna, lecz dla mnie, ktry po bitwie wiele razy widziaem mier rannych, nie ulegao wtpliwoci, e to nadchodzi ostatnia chwila. Nie wiem, czy zgubny wpyw na Renat mia wysiek, ktry uczynia stawiajc mi opr, lub w ogle jej krucha istota nie moga znie bezlitosnych prb, ktre przypady jej w udziale, lecz wszystkie oznaki wyranie wskazyway na bliski koniec, albowiem twarz jej przybraa nagle szczeglnie uroczysty wyraz, cae

ciao dziwnie si wypryo, a skurczone palce aonie chwytay som. Nie mogem okaza Renacie adnej pomocy i nadal klczaem przy jej ou, wpatrujc si w jej twarz, kiedy nagle ockna si na chwil, zobaczya mnie, umiechna si do mnie tkliwie i wyszeptaa: Miy mj Ruprechcie, jak to dobrze, e ze mn jeste! adne przeklestwa, ktrymi przedtem obsypaa mnie Renata, nie mogy tak na mnie podziaa, jak te krtkie sowa wypowiedziane na samej krawdzi mierci zy niepowstrzymanie popyny mi z oczu i przypadszy wargami do chodnej rki Renaty, jak przypadaj wierni do otaczanej czci witoci, wykrzyknem: Renato! Renato! Ja ciebie kocham! W tej chwili wydawao mi si najwaniejsze utrwali w jej duszy tylko te sowa, aby wanie z ich oddwikiem przebudzia si do innego ycia, lecz Renata prawdopodobnie ju nie syszaa mego okrzyku penego blu, kiedy bowiem wyszeptaa swoje ostatnie pozdrowienie, nagle pada na wznak i jako strasznie si zatrzepotaa, jakby w ostatniej walce ze mierci. Drc i z trudem oddychajc trzy razy unosia si nieco na swoim posaniu, ni to odpdzajc jakie straszne widziado, ni to pieszc na spotkanie kogo upragnionego, i trzy razy znw padaa, i w piersi jej sycha byo przedmiertne rzenie, ju niepodobne do odgosw ycia. Kiedy pada po raz trzeci, ju tak pozostaa w zupenym bezruchu, a ja przyoywszy ucho do jej piersi nie usyszaem wicej bicia serca i zrozumiaem, e z tego wiata, gdzie mogy j czeka tylko przeladowania i cierpienia, dusza jej przesza do wiata duchw, demonw i geniuszw, do ktrego zawsze si rwaa. Kiedy przekonaem si, e Renaty ju nie ma, zamknem jej oczy i delikatnie ucaowaem j w czoo pokryte zimnym potem chocia w tym momencie kochaem j z caej mocy, mioci bynajmniej nie mniejsz od tej, ktr opiewali poeci, modliem si z caej duszy, by spenia si jej nadzieja, by spotkaa swego Madiela i by po mierci zaznaa spokoju i szczcia. Potem, chcc zastanowi si nad swoj sytuacj, siadem na pododze wiziennej, obok ciaa Renaty, albowiem mier jej nie tylko nie odebraa mi zdolnoci rozumowania, lecz nawet wrcia mi zimn krew, ktrej widok jej cierpie mnie pozbawi, tak e obeschy zy w moich oczach. Po krtkim zastanowieniu wydao mi si bezsporne, e nierozsdne byoby dla bezdusznego ciaa naraa na niebezpieczestwo swoje ycie i honor hrabiego, ktry tak wielkodusznie mi pomaga, i e najrozsdniejsze, co mog zrobi to niepostrzeenie si oddali. Kiedy powziem t decyzj, po raz ostatni musnem pocaunkiem wargi martwej Renaty, potem zoyem jej rce na piersi, raz jeszcze zatrzymaem spojrzenie na jej nieruchomej twarzy i

wyszedem z fatalnego podziemia. Przyznaj, e pki szedem przez ciemne sale i korytarze, kilka razy przychodzio mi na myl, by zawrci i umrze u boku Renaty, lecz argumentami logiki potrafiem si uspokoi i po przebyciu caej drogi powrotnej wyszedem ku nocnemu niebu przez drzwi, u ktrych czeka Michael. Ten widzc mnie wykrzykn: Panie Ruprechcie, nareszcie! Ju dawno pora! Lada chwila mog nas schwyta jak myszy w puapk. A gdzie jest dziewczyna? Nie zdyem odpowiedzie, kiedy szybko przybliya si do nas mniszka, ktra pilnowaa wejcia, i zdyszanym gosem powtrzya pytanie: Gdzie jest siostra Maria? Odpowiadajc obojgu powiedziaem: Siostra Maria umara. Ledwo jednak wymwiem te sowa, kiedy witobliwa siostra rzucia si na mnie jak wcieka kocica, chwycia mnie za konierz i wrzasna tak, e obudzi moga cay klasztor: To ty j zabie, nikczemniku! Ca si oderwaem od siebie t kobiet, doni zakryem jej usta i powiedziaem: Przysigam ci na przeczyste ciao Chrystusa, e siostra Maria umara nie z mojej rki, jednake ciebie, jeli bdziesz krzyczaa, istotnie zabij! Potem odepchnem j od siebie i mniszka upadszy na ziemi zacza cicho paka, a ja wraz z Michaelem szybko przeszlimy przez pusty dziedziniec do bramy wyjciowej, ktr nam inna furtianka otworzya niezwocznie i w milczeniu. Kiedy znalelimy si ju poza klasztorem, Michael zapyta: To znaczy, e nasza sprawa si nie powioda? Odrzekem: Tak, sprawa si nie powioda, ale do obozu nie wrc. Powiedz hrabiemu, e jad do zamku i bd tam na niego czeka. Michael nie odpar ani sowa, lecz doprowadzi mnie do zbocza, gdzie czekay na nas konie, pomg mi si w siodle, a ja na poegnanie daem mu zotego pistola i powiedziaem: Wiesz, Michaelu, nie jestem bogaty, lecz chc ci wynagrodzi, albowiem przeze mnie naraony bye na miertelne niebezpieczestwo. Gdyby nas zastano w klasztorze, poszlibymy obaj na stos. Dopiero potem mogem wreszcie da koniowi ostrog, pogna go w noc i znw by z dala od ludzi, sam ze sob, co byo mi wtedy tak potrzebne jak delfinowi oddychanie na powierzchni wody. Nie znaem dokadnie drogi do dbr hrabiego, lecz skierowaem konia mniej wicej w stron zamku, po czym puciem cugle i pozwoliem mu biec przez ki, parowy i wdoy. Nie mylaem

wtedy o niczym okrelonym, lecz moj odrtwia dusz z ca moc opanowaa wiadomo, e na caej ziemi, z jej wszystkimi krajami, morzami, rzekami, grami i osiedlami jestem znw samotny. Niekiedy jeszcze wyranie przypominaem sobie twarz Renaty zmienion przedmiertn walk, i na myl, e z pewnoci ju nigdy wicej jej nie zobacz, wrd milczenia ciemnych pl jczaem aonie, a ptaki sposzone nieoczekiwanym dwikiem nagle zryway si ze swoich gniazd i kryy wok mnie.

II
Kiedy zaczo wita, zorientowaem si co do drogi, ktr naleao jecha, i znalazszy si na waciwej mniej wicej w porze jutrzni dotarem do zamku Wellen. Ludzie w zamku byli zdziwieni moim niezwykym pojawieniem si, i to do tego nie razem z hrabi, i podejrzewali mnie o jakie wykroczenie, cho powrt mj przeczy tak nonsensownej supozycji, w kocu jednake wpuszczono mnie i pozwolono mi zaj moj komnat. Tam, wymczony dwudziestoma czterema godzinami spdzonymi bez snu, w czasie ktrych przeyem cae ycie nadziei, rozpaczy, zgrozy i alu, rzuciem si na ko i spaem do pnych godzin zmierzchu. Wieczorem sama hrabina, przemgszy lekcewaenie, jakie mi uprzednio okazywaa, wezwaa mnie do swej komnaty i wypytywaa o nasz podr z Arcybiskupem i o powody mego powrotu, lecz czuem si jeszcze tak le, e nie mogem zmyli jakiej historii majcej cechy prawdopodobiestwa, i, jak si zdaje, hrabina uznaa mnie za czowieka niespena rozumu. Nastpnego dnia wszyscy w zamku odnosili si do mnie z bojaliw ostronoci i by moe w kocu uznaliby za niezbdne wzi mnie na acuch, gdyby pod wieczr nie przyjecha hrabia. Ucieszyem si nim jak kim bliskim i kiedy zostalimy sam na sam, opowiedziaem mu szczerze wszystko, co przeyem w podziemiu, a on zakomunikowa mi, co po moim odjedzie zaszo w klasztorze. Wedug jego sw, kiedy w wizieniu znaleziono Renat martw, nikt nie wtpi, e umierci j Diabe, i to posuyo za nowy dowd winy przeciwko niej i jej przyjacikom. Brat Tomasz, bynajmniej nie uwaajc sprawy za zakoczon, natychmiast cign na przesuchanie inne siostry, ktre jego zdaniem mona byo podejrzewa o konszachty z demonami, i wszystkie one, poddane pierwszej torturze, popieszyy rzuci na siebie najzgubniejsze oskarenia. Wedug zezna sistr cay klasztor wraz ze witobliw matk Mart wszystkie grzeszyy popeniajc najstraszliwsze zbrodnie, majc pakt z Diabem, lecc na sabat, odprawiajc czarne msze i temu podobne. Oskarenie zaczo si rozwija jak wielopiercieniowaty w i naleao si spodziewa, e imiona hrabiego, Michaela i moje bd w to ledztwo wpltane. Umylnie pieszyem tutaj, Ruprechcie, by ci uprzedzi powiedzia

hrabia na zakoczenie. Oczywicie, mnie take grozi moe oskarenie, lecz wtpi, czy ten nikczemny Tersytes, Tomasz, odway si zagrozi mi bezporednio. O mnie w kadym razie si nie niepokj i wiedz, e ja, pomny nakazw Cycerona w jego rozprawie De amititia", wcale nie auj, e przyszedem ci z pomoc. Ty jednak moesz drogo zapaci za nasz nocn wdrwk, tym bardziej e ucieczka twoja jest wanym dowodem przeciwko tobie. Tak wic radz ci, by natychmiast opuci ten kraj i na czas pewien odmieni nazwisko. Ja oczywicie nie omieszkaem podzikowa hrabiemu za jego ustawiczn troskliwo wobec mojej osoby i odrzekem, e rada jego pokrywa si z moj decyzj, co istotnie byo prawd. Hrabia zaproponowa mi te zaraz pewn sum pienidzy, zarwno jako wynagrodzenie za m prac sekretarza, jak i po prostu w charakterze przyjacielskiego podarku, lecz wolaem odmwi, gdy i bez tego pod wieloma wzgldami zaleny byem od hrabiego i to mi ciyo. Wtedy hrabia zapaka, uciska mnie i ucaowa, i cho pocaunek w by mi dany nie jak rwnemu od rwnego, lecz jako aska lub uprzejmo, jednak wspominam go z radoci, poniewa wszystko, co czyni hrabia, czyni bez obudy, prostodusznie jak dziecko. Nastpnego dnia wczesnym rankiem ostatecznie opuciem zamek Wellen i do Adenau jechaem na koniu hrabiego. Dalej wyruszyem pieszo i na pytania, kto zacz jestem, zaczem odpowiada, e jestem byym lancknechtem, e powracam w ojczyste strony i nazywam si Bernard Knertz. Drog obraem na poudnie, chciaem bowiem koniecznie odwiedzi swj rodzinny Losheim, od ktrego byem ju tak blisko, i po trzydniowej podry dotarem do dobrze mi znanych od dziecka zielonych zboczy Hochwaldu. Noc spdziem w zajedzie Halber Mond", znajdujcym si pod samym Losheimem, i skorzystaem z tego, by ostronie, nie zdradzajc, jak si nazywam, wypyta gospodarza o moich rodzicw i wszystkie bliskie mi niegdy osoby, otaczajce mnie w latach dziecicych i modzieczych. Dowiedziaem si, dzikujc za to Stwrcy, e mj ojciec i moja matka yj, e moje siostry i bracia yj zamonie i szczliwie i e wszyscy s przekonani, e polegem w czasie wyprawy woskiej. Usyszaem take smutn wiadomo, e nie ma ju wrd ywych mego przyjaciela z modych lat, drogiego Fryderyka, zreszt, pod innymi wzgldami, sdzc z tego, co opowiada gospodarz zajazdu, ycie w naszym Losheimie tak mao si zmienio, e czasem wydawao mi si, e to nie mino dugich dziesi lat i e zaledwie kilka dni temu rozstaem si z aptekarzem, tutejszym patrem, chlebnikiem i kowalem. O wicie ciek znan mi jeszcze z czasw, kiedy byem maym chopcem, udaem si do rodzinnego miasta, ktrego nie widziaem tyle lat, ktre

wspominaem jak bajk syszan w dziecistwie, lecz ktre przedstawiaem sobie z tak wyrazistoci, jakbym je zaledwie wczoraj obszed. Cho tak silne byo moje wzruszenie, gdy po tuaczce za oceanem ujrzaem znw w oddali, z barki, zarysy Kolonii, to teraz widok rodzinnych murw, znanych z dziecistwa domw krytych dachwk, by dla mojej duszy, zmczonej i nie chronionej adn tarcz ciosem nadto silnym, tak e musiaem przysi na jakim kamieniu przydronym i odczeka, a uspokoi si serce, albowiem czas jaki nie mogem zrobi nawet kroku. Nie chciaem wej do miasta, gdy nie chciaem pojawi si przed rodzicami niczym w syn marnotrawny z Ewangelii, ubogi i nieszczliwy: dla mnie byoby to udrk i wstydem, a im sprawibym tylko niepotrzebny smutek, tak e lepiej byo pozostawi ich w przekonaniu, e nie ma mnie wrd ywych, z czym dawno ju si pogodzili. Bardzo pragnem jednak zobaczy nasz dom, w ktrym si urodziem, przeyem dziecistwo i lata modziecze wydawao mi si, e widok tego starego domku bdzie dla mojej duszy niczym jaki wzmacniajcy napitek, e da mi siy, bym mg zacz nowe ycie. Dlatego zbaczajc z gocica wdrapaem si na strome zbocze, wznoszce si za miasteczkiem miejsce, gdzie wieczorami chadzay zakochane pary, lecz ktre o tej wczesnej godzinie byo zupenie opustoszae, i skd mogem widzie cay Losheim, a zwaszcza nasz domek stojcy tu pod gr. Pooyem si na ziemi i z chciwoci pijaka spogldajcego na wino wpatrywaem si w bezludne ulice, w domy, ktrych wacicieli mogem wymieni wedug imion, w domek aptekarza, gdzie niegdy mieszka mj Fryderyk, w gszcz ogrodw, w surowe linie duego kocioa, i znw kierowaem wzrok na dom rodzinny, na te ceglane mury tak mi drogie jak ywa istota. Szczegowo badaem wszystkie zmiany, jakie lata poczyniy w naszym domostwie: widziaem, e w naszym ogrodzie szeroko rozrosy si drzewa; zauwayem, e dach si przekrzywi i lekko pochyliy si ciany; dostrzegem, e zmieniy si firanki, odtwarzaem w pamici rozstawienie mebli w pokojach i staraem si odgadn, co tam stoi nowego, a co starego znikno; nie zauwayem, e czas upywa, e w miasteczku zaczli si porusza ludzie i e soce, ktre wzeszo nad widnokrgiem, ju zaczo silnie przypieka. Nagle otwary si drzwi naszego domu na progu pojawia si najpierw zgarbiona staruszka, a za ni zgrzybiay, lecz jeszcze rzeki starzec, byli to mj ojciec i matka, ktrych mimo odlegoci nie mogem nie pozna, zarwno po rysach twarzy, jak i sposobie chodzenia. Rozmawiajc o czym ze sob zeszli z ganku i siedli na aweczce przed domem, grzejc stare grzbiety w cieple wschodzcego soca. Ja wczga kryjcy si za skrajem miasta, ja niefortunny lancknecht, niefortunny marynarz i poszukiwacz zota, ktry

przemierzy lasy Nowej Hiszpanii, ja grzesznik, ktry zaprzeda dusz Diabu, zazna niewypowiedzianego szczcia i wpad w otcha najczarniejszej rozpaczy, ja syn tych dwojga staruszkw, patrzyem na nich ukradkiem, jak zodziej, nie mic klkn przed nimi, ucaowa ich pomarszczonych rk i prosi ich o bogosawiestwo. Nigdy w yciu nie czuem takiego przypywu synowskiej mioci jak w tej chwili, uwiadamiajc sobie, e w caym wiecie ojciec i matka to jedynych dwoje ludzi, ktrych co obchodz, dla ktrych nie jestem obcy i przez cay ten czas, kiedy dwie malekie zgarbione figurki siedziay przed gankiem i o czym rozmawiay, by moe o mnie, nie odrywaem od nich oczu sycc wzrok dawno nie widzianym obrazem domowego szczcia. kiedy staruszkowie wstali i cicho si poruszajc wrcili do domu, kiedy zamkny si za nimi nasze stare spaczone drzwi zamiast tych dwojga ucaowaem ojczyst ziemi, wstaem i nie ogldajc si odszedem. Tego samego dnia byem ju w Merzigu. Postawiem sobie za cel, by wrci do Nowej Hiszpanii, lecz nie miaem dosy pienidzy, by na wasny rachunek odby t dalek podr. Dlatego w cesarskim miecie Strasburgu rozpoczem prac wci pod imieniem Bernarda Knertza w pewnej firmie kupieckiej, ktra wysyaa swoich komisantw do rnych krajw i w ktrej przyjto mnie bardzo chtnie dziki mojej znajomoci kilku jzykw i umiejtnoci wadania szpad. Tak wic przeyem okoo trzech miesicy jako pracownik firmy kupieckiej i do tej prawdziwej opowieci musz jeszcze doczy opowiadanie o dwch spotkaniach, ktre przydarzyy mi si w tym czasie. Zostalimy wysani do Sabaudii, aby zakupi tam jedwab, i droga nasza wioda przez Alpy Zachodnie w kierunku Genewy. Jak wiadomo, na drogach alpejskich napotyka si mnstwo trudnych przepraw przez potoki grskie i te sprawiay nam wiele kopotu z racji silnych deszczw, ktre przeszy na krtko przed naszym przyjazdem i ktre przemieniy strumienie w rozszalae rzeki, co w wielu miejscach zerway mosty. Nad jednym z takich potokw przyszo nam szczeglnie dugo zabawi, poniewa nie byo mona go przeby w brd i musielimy wraz z naszymi przewodnikami zbudowa lekki most. Rwnoczenie z nami o to samo starali si przewodnicy dwch innych podrnych, jadcych w przeciwnym kierunku i stojcych przed nami na przeciwlegym brzegu potoku. Kiedy my bylimy odziani bardzo zwyczajnie, jak przystao kupcom podrujcym w sprawach handlowych, paszcze i kapelusze tamtych dwch podrnych zdradzay ich znamienite pochodzenie i zgodnie z tym nie brali udziau w pracy, lecz na uboczu dumnie oczekiwali jej ukoczenia.

Jednake, kiedy przejcie byo ju gotowe, znamienici signori, a zwaszcza jeden z nich, koniecznie chcieli przejecha pierwsi i z tego powodu wynik gniewny spr midzy nimi a moimi towarzyszami, mimo e ich przekonywaem, by nie przypisywali znaczenia okolicznoci tak niewanej. Spr mg si przemieni w starcie zbrojne, lecz na szczcie drugi z rycerzy skoni swego towarzysza drogi, by nam ustpi, i nasza maa karawana pierwsza, ze zwyciskimi okrzykami, przesza sama i przeprowadzia konie po przerzuconych balach. Znalazszy si po drugiej stronie uznaem za waciwe podzikowa rycerzowi, ktry sw uprzejmoci i rozwag ochroni nas od niestosownej walki, lecz kiedy zbliyem si da niego, ze zdumieniem i wzruszeniem poznaem w nim hrabiego Henryka, a w jego towarzyszu Lucjana Steina. W pierwszej chwili wydao mi si, e widz przed sob czowieka, ktry powsta z grobu tak odlege wydawao mi si moje dawne ycie, i jak zaczarowany nie mogem ani si odezwa, ani si poruszy. Hrabia Henryk take w milczeniu kilka chwil wpatrywa si w moj twarz i wreszcie powiedzia: Poznaem was, panie Ruprechcie. Wierzcie mi, z caej duszy byem rad, e uderzenie mojej szpady nie okazao si dla was miertelne. Nie miaem powodu, by was, panie, zabi, i byoby mi ciko nosi w duszy wasz mier. Na co odrzekem: A ja musz powiedzie wam, panie hrabio, e nie ywi do was najmniejszej choby urazy. To ja was wyzwaem i przymusiem do pojedynku; zadajc mi uderzenie bronilicie si tylko i Bg wam tego nie policzy. Potem chwil milczelimy, a w nagym porywie, nawet zachwiawszy si w siodle, hrabia Henryk powiedzia mi, tak jak mwi si tylko czowiekowi bliskiemu: Powiedzcie jej, panie, e gorzko odpokutowaem za wszystko, co wobec niej zawiniem. Bg sprawi, e wszystkich cierpie, jakich jej przyczyniem, ja take musiaem dowiadczy. I wiem z ca pewnoci, e cierpi przez ni. Domyliem si, czyjego imienia hrabia Henryk nie chcia wymieni, i odparem surowo i cicho: Renaty nie ma ju wrd ywych. Hrabia Henryk znw wzdrygn si i puszczajc cugle zakry twarz rkami. Potem podnis na mnie swoje due oczy i spyta ze wzruszeniem: Umara? Powiedzcie mi, panie, jak ona umara? Lecz nagle sam sobie przerywajc, zaprotestowa: Nie, nic mi nie mwcie. egnajcie, panie Ruprechcie. Zawrci konia, kierujc go na prowizoryczny most, i wkrtce by ju po drugiej stronie ryczcego potoku, gdzie czekali na niego przewodnicy i Lucjan,

a ja pogalopowaem, by dogoni swych towarzyszy, ktrzy daleko ju ujechali grsk wijc si drog. W Sabaudii spdzilimy trzy tygodnie i kiedy zakupilimy tyle towaru, ile nam byo trzeba, postanowilimy wraca przez Delfinat, gdzie mona byo po przystpnej cenie naby welur, z ktrego syn jego miasta, i w tym celu z Turynu pojechalimy do Susy, a z Susy do Grenoble, kierujc si do Lyonu. W Grenoble, nieduym, lecz miym miecie nad Izer, gdzie spdzilimy kilka dni, czekaa mnie ostatnia przygoda majca zwizek z opowiedzian przeze mnie histori. Kiedy bowiem rano bez szczeglnego celu wasaem si po miecie, ogldajc jego kocioy i po prostu jego ulice, nagle kto zawoa mnie w naszym jzyku po imieniu i gdy si odwrciem, dugo nie mogem pozna tego, ktry do mnie przemwi, gdy mniej ni kogokolwiek innego mogem si spodziewa, e go w tych stronach spotkam, i dopiero kiedy wymieni swoje imi, zobaczyem, e to istotnie Aureliusz, ucze Agrypy z Nettesheimu. Kiedy spytaem Aureliusza, z jakiego powodu znalaz si tutaj, w odpowiedzi rozsypa przede mn cay kosz alw. Ach, panie Ruprechcie, mwi nastay dla nas bardzo ze czasy! Nauczyciel opuci Bonn i zamierza osiedli si w Lyonie, gdzie dawniej mieszka i gdzie ma krewnych i protektorw. Tam jednak nagle go pojmano i wtrcono do wizienia, pidziesicioletniego starca, bez wyjanienia przyczyn, bez adnej winy z jego strony, jak si zdaje tylko dlatego, e w jego dzieach s napaci na Kapetyngw! Co prawda wskutek wstawiennictwa wpywowych przyjaci prdko go wypuszczono, lecz wiele z jego mienia mu nie zwrcono, przy tym, bdc czowiekiem starym i chorym, zaniemg. Z Lyonu bez bagau przyjechalimy tutaj, lecz nauczyciel zleg na dobre, ktry to ju dzie nie wstaje z ka i bardzo le si czuje! Dziki Bogu, e okaza nam wspczucie jeden z tutejszych notabli, pan Franois de Vachon, prezydent parlamentu, ktry da nam przytuek i wyywienie, bo doprawdy nie mielibymy za co chleba kupi! Zapytaem, czy bd mg Agryp odwiedzi, Aureliusz za rzek: Rozumie si, e moecie, panie, przy tym pora ju, bym wrci do domu, boj si bowiem na duej opuszcza nauczyciela. Aureliusz poprowadzi mnie w kierunku Izery, po drodze nadal skarc si na niesprawiedliwo i niewdziczno ludzi, z gorycz zarzucajc memu przyjacielowi, Johannowi Weyerowi, e przed odjazdem Agrypy do Delfinatu porzuci nauczyciela i w chwili obecnej yje sobie szczliwie w Paryu. Na skrzyowaniu nabrzea z inn ulic sta niewysoki stary dom, ozdobiony zreszt jakim herbem wyrytym w kamieniu wanie to mieszkanie, dane z

aski, zajmowa teraz Agrypa z Nettesheimu. Ledwo weszlimy do sieni, kiedy na spotkanie nasze wyszed Augustyn, zalany zami, co niezbyt pasowao do jego szerokiej krgej twarzy, i zapominajc nawet przywita si ze mn oznajmi, e z nauczycielem jest cakiem le. Na palcach przeszlimy do pokoju, gdzie w szerokim maeskim ou, pod baldachimem, w niewygodnej pozycji nieruchomo lea, z rkami wycignitymi wzdu ciaa, wielki czarodziej, ju podobny do trupa, bowiem rysy jego twarzy zaostrzyy si i zdawao si, e dawno nie golona broda odrosa po mierci. Dokoa oa w bolesnym milczeniu stali uczniowie, sudzy i synowie Agrypy, a take dwie lub moe trzy osoby, ktrych nie znaem, tak e w sumie, jak mniemam, byo tu wraz ze mn dziesiciu lub jedenastu ludzi. Przy samym ou, z przygnbieniem pooywszy mord na kodrze, siedzia duy, kudaty, czarny pies, ten sam, ktrego Agrypa nazywa Monseigneur. Cay wygld pokoju sprawia wraenie tymczasowego postoju, gdy wrd mebli, pozostawionych widocznie przez waciciela domu, wszdzie leay rzeczy Agrypy, wszdzie rozrzucone byy ksiki.[261] Obecni szeptem wymieniali uwagi, nie mogem jednak zrozumie, o czym mwili nie znani mi ludzie, rozmawiali bowiem po francusku. Syszaem tylko, jak Emanuel powiedzia Aureliuszowi, e w czasie, kiedy go nie byo, poproszono ksidza, e Agrypa by wtedy przytomny, e si spowiada i przystpi do komunii witej i wedug sw duchownego zachowa si przy tym sakramencie jak wity" co mnie bardzo zdumiao. Ze swej strony spytaem Emanuela, czy Agryp odwiedza medyk, na co mi odrzek, e niejednokrotnie i e wszystkie rodki zalecane przez sztuk lekarsk zostay we waciwym czasie przyjte, lecz e nie mona mie nadziei na uratowanie chorego i e mier ju postawia sw kos u wezgowia tego oa. Ponad p godziny, jak mniemam, spdzilimy na mczcym oczekiwaniu, przy czym Agrypa nie zmieni pozycji, nie poruszy si i tylko jego chrypliwy oddech wiadczy o tym, e jeszcze yje. Ju miaem zamiar choby na krtko wrci do moich wsptowarzyszy, by ich powiadomi, gdzie przebywam, kiedy nagle rozegraa si scena niesamowita i dla mnie niepojta. Umierajcy nagle otworzy oczy, obwid nas wszystkich spojrzeniem zamglonym, jakby ju nic nie widzcym, pod ktrego wpywem wszyscy zdrtwieli, zatrzyma je na psie siedzcym przy ku. Potem kocista rka, cakiem poka, a na kocach palcw nawet poczerniaa, oderwaa si od kodry, czas pewien chwiaa si bezsilnie w powietrzu, jakby ju nie bya posuszna woli czowieka, i z wolna opucia si na szyj psa. Zastygli w niepojtym przeraeniu widzielimy, jak Agrypa stara si rozpi obro, zapisan znakami kabalistycznymi, jak wreszcie to mu si udao, i brzk obroy, ktra upada na

podog, przej nas dreszczem jak najstraszniejsza groba, W teje chwili zlepione wargi Agrypy, zupenie podobne do warg trupa, rozwary si i poprzez cikie chrypienie umierajcego wyranie usyszelimy wymawiane przez niego nastpujce sowa: Id precz, Przeklty! Ty sprowadzie wszystkie moje nieszczcia! To powiedziawszy Agrypa znw pozosta nieruchomy, z zacinitymi ustami i zamknitymi oczyma, za rka, ktr rozpi obro, zwisa z posania niczym woskowa, a my nie zdylimy jeszcze poj sensu usyszanych sw, kiedy inne zdumiewajce zjawisko przycigno nasz uwag. Czarny pies, ktremu jego pan zdj magiczn obro, zerwa si, nisko pochyli eb, wtuli ogon midzy nogi i uciek z pokoju. Kilka chwil nie wiedzielimy, co pocz, lecz potem niektrzy, a w ich liczbie take ja, powodowani ciekawoci rzucili si do okna wychodzcego na nabrzee. Ujrzelimy, e Monseigneur wybieg z drzwi domu i zachowujc swj pokorny wygld bieg ulic, dobieg do rzeki, caym rozpdem rzuci si do wody i ju si na powierzchni nie pokaza. I ja, i wszyscy inni wiadkowie tego niezwykego samobjstwa nie moglimy oczywicie nie przypomnie sobie tajemniczych bajd krcych o tym psie, a cile, e to nie kto inny, tylko domowy demon, z ktrego usug Agrypa korzysta w zamian sprzedajc Diabu zbawienie swej duszy. Mnie uderzyy szczeglnie sowa, ktre Agrypa wypowiedzia przed mierci, i cae jego zachowanie, zwaywszy na surowe potpienie magii, ktre niegdy w mojej obecnoci wygosi, wymiewajc pseudomagw, zajmujcych si goecj, nazywajc ich kuglarzami i szarlatanami. Przez krtk chwil ujrzaem Agrype, cho na ou mierci, takim, jakim go przedstawiaj ludzkie gadki tajemniczym czarnoksinikiem yjcym yciem odmiennym od ycia innych ludzi. W tym momencie nie miaem jednak czasu zastanawia si nad takimi zagadnieniami, gdy pene alu okrzyki osb stojcych w pobliu oa umierajcego day mi zna, e jego cierpienia si skoczyy. Wok zapanowao zaraz zwyke w takich razach wzruszenie, jakie w sercach naszych budzi mier, zawsze spadajca niczym ciki kamie w stojc wod: jeden z uczniw paczc caowa rce zmarego nauczyciela, drudzy zatroszczyli si, by zamkn mu oczy, trzeci popieszyli wezwa jakie kobiety, by obmyy i ubray nieboszczyka. Wkrtce pokj zapenio mnstwo ludzi przybyych, by spojrze na zmarego maga, ja za skorzystaem z oglnego zamieszania i niepostrzeenie opuciem dom, w ktrym nie byem teraz potrzebny. Swoim towarzyszom drogi, ktrzy znali mnie jako poczciwego koleg Bernarda, oczywicie nie powiedziaem ani sowa o tym, co widziaem, i tego dnia wieczorem wyjechalimy z Grenoble.

Po powrocie do Strasburga przypada mi w udziale wystarczajca suma pienidzy, bym na wasne ryzyko przedsiwzi podr do Hiszpanii i odbyem j bez szczeglnych przygd, w peni zimy, jadc przez ca Francj. Na ziemi hiszpaskiej poczuem si jakby w drugiej ojczynie i w Bilbao bez zbytniego trudu znalazem ludzi, ktrym moje nazwisko nie byo cakiem obce i ktrzy zgodzili si przyczy mnie, jako czowieka dowiadczonego i dzielnego, do zamierzonej przez nich wyprawy do Nowego wiata a cile na pnoc od Florydy, w gr rzeki witego Ducha[262], gdzie szczliwym poszukiwaczom udawao si odkry cae kopalnie zota. Tym sposobem urzeczywistniy si moje skromne plany i wiosn, z pierwszymi odpywajcymi karawelami, statek nasz wyruszy za ocean. Miesice przymusowej bezczynnoci, kiedy adowano nasz statek, kiedy kompletowano zaog i kiedy zimowe wiatry niebezpiecznym czyni pywanie na otwartym morzu, powiciem sporzdzeniu tych prawdziwych zapisek pracy mczcej, ktr teraz doprowadzam do koca, spinajc jakby ostatni klamr. Nie mnie sdzi, jak dalece udao mi si opowiedzie ci, askawy czytelniku, wszystkie okrutne mki i cikie dowiadczenia, w jakie wcigna mnie niepohamowana namitno do kobiety, nie mnie take ocenia, czy zapiski te mog sta si poytecznym ostrzeeniem dla sabych dusz, ktre podobnie jak ja zechc zaczerpn siy w mrocznych i podejrzanych studniach magii i demonomancji. W kadym razie pisaem sw opowie z ca szczeroci, przedstawiajc ludzi takimi, jakimi ich widziaem, i nie oszczdzajc samego siebie, kiedy trzeba byo ukaza wasne saboci i braki, podobnie jak nie zataiem nic z tej wiedzy, jak o naukach tajemnych nabyem z przeczytanych ksig, ze swego nieszczsnego dowiadczenia i z tego, co mwili uczeni, do ktrych przybliay mnie przypadki kierujce moim losem. Nie chcc kama w ostatnich linijkach mej opowieci, powiem, e gdyby ycie moje cofno si o ptora roku i na drodze wiodcej do Dusseldorfu czekao mnie spotkanie z dziwn kobiet by moe znw popenibym wszystkie te same szalestwa i znw przed tronem Diaba wyrzekbym si zbawienia wiekuistego, albowiem po dzi dzie, chocia Renaty ju nie ma, w duszy mej jak parzcy wgielek trwa przemona mio do niej i wspomnienie o tygodniach szczcia naszego w Kolonii napenia mnie tsknot i udrk, nienasyconym i niezaspokojonym pragnieniem jej pieszczot i jej bliskoci. Z ca stanowczoci mog tu poprzysic na swoje sumienie, e w przyszoci nigdy tak blunierczo nie oddam niemiertelnej duszy, woonej we mnie przez Stwrc we wadanie jednego z Jego tworw, jakiej by kuszcej postaci w twr nie przybra, i e nigdy, bez wzgldu na to, jak cikie mogyby si okaza warunki mego ycia, nie zwrc si o pomoc do potpionych przez Koci

wrb i zakazanej wiedzy i nie bd prbowa przestpi witej granicy oddzielajcej wiat nasz od ciemnego obszaru, gdzie kr duchy i demony. Pan nasz wszystko widzcy, take i gbi serc ludzkich, wiadom jest czystoci mej przysigi. Amen. KONIEC OPOWIECI

Posowie
Do niedawna jeszcze, a cilej do roku 1976, kiedy to ukaza si nakadem Pastwowego Instytutu Wydawniczego tom opowiada pt. Rea Silvia", Walery Briusow znany by czytelnikom polskim wycznie jako poeta, jeden z twrcw rosyjskiego symbolizmu, autor midzy innymi takich zbiorkw wierszy jak Chefs d'oeuvre" (1895), Me eu m es s e" (1897), Tertia Vigilia" (1900), Urbi et Orbi" (1903), ktre to zbiorki zapewniy mu nie od razu zreszt saw poety marmuru i brzu", znakomitego wersyfikatora. A przecie, cho wszed do historii literatury przede wszystkim jako poeta, Briusow przez cae ycie uprawia w nie mniejszym stopniu nili poezj wanie proz, ktra w jego twrczoci zajmowaa rwnie poczesne miejsce co poezja. Co wicej, t ostatni atwiej niejednokrotnie zrozumie wanie poprzez jego proz. Autor Ognistego anioa" pisa nowele i powieci, eseje i szkice o charakterze wspomnieniowym, dramaty, nie mwic o drobnych recenzjach i powanych studiach literaturoznawczych. Zdumiewa ju wspczesnych. Nie tylko skal talentu, atwoci, z jak uprawia najprzerniejsze gatunki dosownie wszystkie lecz i niezwyk pracowitoci, monstrualn pracowitoci", jak si wyrazi Andrzej Biey w swych wspomnieniach pt. Pocztek wieku" (Naczao wieka"). Pracowa do sidmych potw" czytamy w tyche wspomnieniach utrzymywa stosunki z redakcjami Polski, Francji, Grecji, rzucajc si w wir polemik z ca rosyjsk pras, biega po drukarniach i przyjmowa interesantw w Skorpionie", znanym wydawnictwie rosyjskim istniejcym w latach 1900 1916, ktre jako pierwsze jo publikowa ksiki symbolistw rosyjskich. Zdawao si, e by jednoczenie wszdzie, na wszystko znajdujc czas. To nie czowiek to instytucja" mawiano o nim na pocztku wieku. Walery Briusow, wnuk chopa paszczynianego, syn zamonego kupca moskiewskiego, ow niesamowit wrcz energi i pracowito odziedziczy snad po swych przodkach. Szy z ni w parze nieprzecitne zdolnoci (mia trzy lata, kiedy nauczy si czyta!) i rozlege zainteresowania: pasjonowa si nie tylko literatur, lecz take matematyk, malarstwem, muzyk, astronomi, filozofi, a take w pewnym okresie ycia okultyzmem, wiedz tajemn", histori magii i astrologii. Da si rwnie pozna jako wyborny tumacz literatury antycznej, klasykw, literatury wiatowej i pisarzy wspczesnych:

przeoy midzy innymi Eneid" Wergiliusza, Fausta" Goethego, przekada symbolistw zachodnioeuropejskich (wrd nich Verhaerena), poetw ormiaskich i wielu, wielu innych. Nic przeto dziwnego, e niezmordowana dziaalno twrcza Briusowa, jego wszechobecno w yciu intelektualnym Rosji budzia powszechne zadziwienie. Ale te sama jego osobowo ju nie tyle artysty, co czowieka wydawaa si i wydaje po dzi dzie zagadkowa. Mogoby si bowiem zdawa, e z perspektywy minionych lat, z potoku wszelkiego rodzaju materiaw (artykuw, esejw, publikacji archiwalnych, wspomnie i spucizny epistolarnej, a take licznych ineditw jego pira, spoczywajcych w ogromnym archiwum pisarza. Wszystkie te publikacje odnotowuje Bibliografia W. J. Briusowa" wydana w Erywaniu ), jakie ostatnimi laty po okresie niesusznego zapomnienia udostpniono mionikom jego talentu, winien si wyoni portret wewntrzny Briusowa psychiczny, intelektualny, artystyczny portret nakrelony w sposb wystarczajco szczegowy i przekonywajcy. Tymczasem po lekturze tych wszystkich ogromnych ilociowo materiaw (co prawda, niestety, wspomnie jest tu znacznie mniej i nie tak znowu wiele do owego portretu wewntrznego Briusowa wnoszcych) pozostajemy w rozterce. I zda si, im wicej o nim czytamy i czyta jeszcze zapewne bdziemy tym bardziej wymyka si on nam, tym bardziej staje si nieuchwytny, enigmatyczny ten chyba jedyny tego pokroju pisarz rosyjski. A przecie nie tylko pisarz, bo jak si rzeko, i uczony, wielkiej miary erudyta, czowiek rozlegej encyklopedycznej wiedzy, znakomity organizator ycia intelektualnego, wietny redaktor, pomysodawca wielu inicjatyw wydawniczych. Jako taki w tym poczeniu cech umysowych i pisarskich Briusow nie ma bodaje sobie rwnych wrd koryfeuszy literatury rosyjskiej. Nie mniejsze zdumienie budzia jego postawa wobec rosyjskiej rzeczywistoci spoeczno-politycznej przed i po roku 1917. Jak si rzeko, w publikowanych na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat materiaach dotyczcych Briusowa i jego dzie znajdujemy niemao faktw uzupeniajcych nasz wci niepen o nim wiedz. Wielu spord autorw tych przyczynkw, artykuw i publikacji materiaowych komentuje fakt opowiedzenia si przywdcy symbolistw rosyjskich po stronie Rewolucji Padziernikowej i jego wstpienia do partii bolszewikw. By to krok, ktry niejednego zaskoczy. Pamitano wszak dobrze, e nie kto inny jak Briusow w roku 1905 namitnie polemizowa na amach Wiesw", czasopisma, ktrego by w latach 19041909 faktycznym redaktorem, z tezami Lenina wyoonymi w jego artykule Partyjna organizacja i partyjna literatura", wystpujc w

obronie, jak sdzi, wolnoci twrczej, przeciwko narzucaniu twrcom jakichkolwiek normatyww. Postawa Briusowa po roku 1917, wymagajca co tu ukrywa sporej odwagi, wywoaa szok wrd inteligencji twrczej, ktra bojkotowaa rodzc si wadz. Symbolista bolszewikiem! Trudno byo w to uwierzy. Briusow wstpi zreszt do partii nieco pniej, w roku 1921, cho opowiedzia si po stronie Padziernika od razu. Wrd argumentw przemawiajcych za podjciem tej nieatwej decyzji Briusow, pisarz nawyky wszak do aktywnoci, majcy wewntrzn potrzeb dziaania, niewtpliwie musia uwzgldni i ten, e Rewolucja da i jemu takie wanie moliwoci. Bez tego nie wyobraa sobie ycia. Nie ncio go emigracyjne wegetowanie w oderwaniu od potencjalnych czytelnikw i suchaczy, od kraju, w ktrym otwieraa si perspektywa czynu, jakiego by zawsze tak spragniony. Wszak ju w okresie pierwszej rewolucji rosyjskiej 1905 roku pisa do jednego ze swych znajomych: Witam Pana w dni rewolucji. O ile zawsze czuem (i czuj nadal) odraz do liberalnego gldzenia, o tyle bliskie mi jest rewolucyjne dziaanie". A zarazem wanie wtedy, w owe gorce i tragiczne dni, pochonity by Briusow bez reszty pisaniem Ognistego anioa", niesamowitej powieci osadzonej w szesnastowiecznych Niemczech, powieci czcej w sobie w sposb zadziwiajco harmonijny osobliwe zafascynowanie demonologi, astrologi i wtkami autobiograficznymi, histori autentyczn, przeyt osobicie i wymylon fantazj, psychopatologi z normalnymi przeyciami uczuciowymi, chodn refleksj z gbok udrk duchow, jake dalek zdawaoby si od wczesnej problematyki spoeczno-politycznej, od tego wszystkiego, czym y kraj... Trafnie zauway Sergiusz Szerwiski, poeta i tumacz, ktry wraz z Briusowem bra udzia w opracowywaniu pierwszej rosyjskiej antologii poezji ormiaskiej: Bya to skomplikowana natura. Cechy dodatnie i ujemne, namitno i chd, cienie ku klasycyzmowi i zapdy nowatorskie, historia i wspczesno wszystko to tworzyo zadziwiajcy stop owej nieatwej do rozgryzienia indywidualnoci. Mwi o Briusowie jak naley oznaczaoby pisa o nim ca ksig". Ca ksig albo i kilka nawet mona by napisa rwnie o Ognistym aniele". Uczeni, historycy mogliby opatrze kady rozdzia obszernymi komentarzami, wyjaniajc poszczeglne fakty i wydarzenia tam opisane, przytoczone, wspomniane. Dotyczy to zreszt w rwnym stopniu jego poezji, czstokro trudnej i niezrozumiaej dla przecitnego czytelnika, do tego stopnia erudycja Briusowa nasycaa j pojciami i faktami domagajcymi si dzi wyjanienia. Kady swj wers mgbym opatrzy mnstwem

przypisw" wyrazi si by Briusow i nie bez kozery. Poeta, pisarz stapia si w nim w sposb niezwykle organiczny z uczonym, czowiekiem rozlegej, wszechstronnej wiedzy. Zaiste w tym sensie by Briusow spnionym przedstawicielem epoki renesansowej! Znalazo to take wyraz w Ognistym aniele" utworze opartym o przebogat dokumentacj rdow w rnych jzykach przede wszystkim teksty francuskie, niemieckie i oczywicie rosyjskie dotyczc magii, czarnoksistwa, procesw witej inkwizycji, rozwoju kultury materialnej i duchowej wczesnych Niemiec, ich sztuki w jej rnorodnych przejawach, nie mwic o gruntownym zaznajomieniu si z podoem historycznym rozgrywajcych si tam wydarze. W efekcie obraz epoki wskrzeszonej przez Briusowa by do tego stopnia plastyczny, wierny, dokadny, tyle mia w sobie autentyzmu, e niemieccy odbiorcy jego powieci (Materiay do recepcji Ognistego anioa" w Niemczech zebraa w komentarzach do IV tomu Dzie zebranych" W. Briusowa (Moskwa 1974) Helena Czudiecka, wieloletni kustosz Muzeum W. J. Briusowa w Moskwie, znawca jego archiwum, autorka nader interesujcych wspomnie o pisarzu.) przeoonej na jzyk niemiecki przez Reinholda von Waltera i wydanej w Monachium w roku 1910 nie wierzyli w jej obce pochodzenie, uwaajc, e moga wyj jedynie spod pira pisarza niemieckiego. Jeden z nich zwrci si nawet do autora z prob o wskazanie mu, gdzie si znajduje rkopis XVI-wieczny, z ktrego Briusow przeoy swego Ognistego anioa"! Ju wczeniej zreszt pisano w Niemczech o powieci tej" niezmiernie pochlebnie. Oto na przykad recenzent Das Literarische Echo" 1 kwietnia 1907 roku stwierdza: Obrazy myli i jzyka wyobraonej epoki zostay odtworzone z takim mistrzostwem, i w trakcie lektury mimo woli rodzi si pragnienie powtrnego przeoenia powieci na niemczyzn Tomasza Murnera lub Fischarta... Przy pomocy samych tylko studiw nad rozlicznymi rdami, co te Briusow uczyni, nie sposb osign takiego wraenia; mamy tu do czynienia z t umiejtnoci przeistaczania si, ktra cechuje niezmiennie kadego wielkiego poet". Z kolei sprawozdawca pisma Berliner Lokal-Anzeiger" (14 stycznia 1910) owiadczy wrcz: Nie wierz w rosyjskie pochodzenie autora powieci, bowiem taka znajomo naszej historii jest bodaje niemoliwa u cudzoziemca". Niemiecki za poeta i tumacz Maksymilian Schick okreli Briusowa jako godnego kontynuatora powieci psychologicznej zestawiajc Ognistego anioa" z Flaubertowskim Salammbo", o czym donosia gazeta Goos Moskwy" 4 lutego 1909 roku. Porwnanie to wydaje si chybione, cho oczywicie zestawia mona wszystko ze wszystkim. Wszelako trafnie wydoby Schick istot utworu Briusowa. W rzeczy samej jest to powie par

excellence psychologiczna, a waciwie w sposb misterny i kunsztowny traktujca o stanach psychopatologicznych, o dewiacjach mentalnych, o anormalnociach ducha ludzkiego, o udrkach psychicznych sobie samemu i innym zadawanych. Sprawy te fascynoway nie od dzi pisarzy pod rnymi szerokociami geograficznymi, a i literatura rosyjska nie stronia od tej tematyki: wystarczy przypomnie choby Gogolowski Pamitnik wariata", Sobowtra" Dostojewskiego, czy Fiodora Sooguba z jego Maym biesem", w ktrym odmalowa niemal kliniczny obraz manii przeladowczej. Do tematyki tej sigali i d'Annunzio, i Knut Hamsun, nie mwic o Przybyszewskim, ktry tak urzeka Briusowa. Niewtpliwie tradycje te dawne i nowe znalazy wyraz w Ognistym aniele" oraz w innych utworach Briusowa, w ktrych rne formy obdu poddane zostay analizie obleczonej w kunsztowny ksztat literacki. O penej sodyczy tyranii mioci pisali i Dostojewski, i d'Annunzio, i Przybyszewski. W ich powieciach bohaterowie tocz ze sob miosny pojedynek, zadrczaj si wzajemnie, kochaj, nienawidz, zrywaj ze sob, powracaj do siebie, ami sobie ycie. U Briusowa w Ognistym aniele", jak i zreszt w wielu jego opowiadaniach sprawy te podejmujcych mamy do czynienia z analogicznymi stanami psychicznymi i sytuacjami. Wszelako jak susznie zauwaa radziecka badaczka prozy Briusowa, Z. Jasieska (Z. Jasienskaja, Istoriczeskij roman Briusowa Ogniennyj angel (w:) Briusowskije cztienija 1963 goda", Jeriewan 1964. s. 113.) takiej kobiety jak Renata nie pokaza przed Briusowem nikt. Bohaterka tej fascynujcej powieci odsania si na jej kartach w caej niekonsekwencji swego postpowania i w reakcjach, w gmatwaninie sprzecznoci postpujcej choroby psychicznej, opisanej z wrcz nadmiernym naturalizmem, widzianej jakby okiem wytrawnego psychiatry, ktry ledzi i rejestruje beznamitnie stany psychiczne swej pacjentki, jej przeskoki od szaleczej radoci do bezmiernego smutku i beznadziejnej rozpaczy, od histerii do prostracji, od agodnej biernoci do wciekej energii, od penej uniesienia mioci do wrogiej agresywnoci wobec ukochanego. Owe zmiany w nastrojach Renaty jednoczenie przycigaj i odpychaj zakochanego w niej Ruprechta, napeniaj go zgroz i zarazem niewytumaczaln bogoci. Ow potg miosnego zaczarowania w swej skrajnej odmianie patologicznej odda Briusow z niezwyk zaiste si wyrazu artystycznego. Tak potg mioci opiewa bdzie po upywie kilku dziesicioleci inny pisarz rosyjski, rwnie czc wtki autobiograficzne z rzeczywistoci, tyle e nie historyczn, lecz wspczesn, zarazem wplatajc w ni z nie mniejsz maestri nili Briusow pikny wtek zamierzchych dziejw ludzkoci o

Poncjuszu Piacie i Ukrzyowanym, a take wprowadzajc do swego dziea wiat demonw i wiedm nieustannie ingerujcych w ycie bohaterw. Mowa oczywicie o Mistrzu i Magorzacie" Michaa Buhakowa: sabat, w ktrym uczestniczya Renata, przywodzi z miejsca na myl bal u Szatana, gdzie krlowaa Magorzata, nie mwic o wtku faustowskim obu powieci i wielu innych cechach wsplnych. W przeciwiestwie jednak do destrukcyjnej, fatalistycznej powieci Briusowa, u Buhakowa bdzie to mio uzdrawiajca, oczyszczajca, stanowica prawdziw rado i opor czowieka w najtrudniejszych momentach jego ycia. Briusow pozostawa bowiem do koca chodnym racjonalist, nawet wwczas, gdy przenosi si z takim znawstwem i rozsmakowaniem w wiat irracjonalny, podczas gdy Buhakow by pisarzem gbokiej, mistycznej wrcz wiary, w tym take w nieograniczon potg uczucia. Ognisty anio" powie historyczno-psychologiczna rozgrywajca si w XVI-wiecznych Niemczech, ktrych realia odtworzy Briusow z takim mistrzostwem, miaa te jak wspomnielimy podkad cile biograficzny, bya swoistym rozrachunkiem z fragmentem wasnego ycia pisarza. Prototypem Renaty bya Nina Pietrowska, dzi niemal zupenie zapomniana, lecz podwczas znana posta w rodowisku symbolistw rosyjskich, pisarka, ktrej talent wysoko ceni autor Ognistego anioa". Koleje jej ycia uoyy si tragicznie: wyjechaa z Rosji w roku 1908 na skutek dramatu osobistego, mieszkaa stale we Francji odwiedzajc niekiedy Moskw; lata pierwszej wojny wiatowej i rewolucji spdzia w Rzymie, potem wyjechaa do Berlina. W szczeglnie trudnej sytuacji znalaza si w roku 1924: zerwaa wszelkie wizy z krajem ojczystym, za z emigracj rosyjsk nie potrafia znale wsplnego jzyka. Opakane warunki materialne, niemono ogoszenia drukiem nawet swych wspomnie *(Fragmenty tych wspomnie opublikowane zostay, w t. 85 wydawnictwa Litieraturnoje Nasledstwo" powiconym Briusowowi, w opracowaniu J. A. Krasowskiego (Moskwa 1976, s. 773 798)), samotno, kiedy zawioda nawet ostatnia deska ratunku zwrcia si o pomoc do Maksyma Gorkiego, ale i jego zabiegi w sprawie wydania jej pamitnikw nie przyniosy oczekiwanych rezultatw wszystko to sprawio, i w skrajnej rozpaczy chora psychicznie Pietrowska popenia w roku- 1928 samobjstwo. Miaa wwczas zaledwie czterdzieci cztery lata... Jej korespondencja z Walerym Briusowem, opublikowana niestety tylko w nieznacznej czci, rzuca dodatkowe wiato wanie na powstanie Ognistego anioa", na wtek autobiograficzny tej powieci. Bd pisa do Ciebie pisa Briusow do Pietrowskiej w jednym z listw z tego okresu wiele i bez

koca. Pisa bd Twoj powie, od dnia dzisiejszego, od tej godziny, kiedy wrc do domu. Musi by napisana, i to bardzo piknie, sta si ca epok w literaturze. Przysigam Ci to". W kolejnym licie do Pietrowskiej Briusow wyznawa: Byem zupenie bez si, cakowicie zgnbiony. (...) I oto powrciwszy z poczty, gdzie przeczytaem linijki Twe, odepchnem z miejsca wszystko (...). Wziem arkusz papieru i zaczem pisa. I wiem, i czuj, i widz, e mog pisa. By napisa Tw powie, wystarczy, bym Ci wspomnia, wystarczy, bym Ci wierzy, bym Ci kocha. Bd m przewodniczk i tutaj, moj latarni morsk, moim promieniem, jak w wiecie Mioci. Mio i twrczo prozatorska to moje dwa wiaty. Do jednego zacigna mnie daleko, w krain bani, w niezwyke ziemie, dokd rzadko kto trafia. Niechaje si to stanie i w tamtym wiecie". A oto jeszcze jeden fragment listu Briusowa do Pietrowskiej z czerwca 1905 roku: Jedn mam teraz tylko rado (...) moj powie. Twoj powie. Pisz j z zapaem, pisz cay ni pochonity, cay dzie (...). I przyapuj si na tym, e gram niczym aktor: gono wymawiam sowa mojej Welli (pierwotne imi Renaty R. S.), usiujc odtworzy Twj sposb wymawiania, czuj czasami, e tak by wanie powiedziaa, i triumfuj wreszcie, e oto jest waciwy gos". (Listy cytowane wg: S. S. Grecziszkin, A. W. awrow, O rabotie Briusowa nad romanom Ogniennyj angie", (w:) Briusowskije cztienija 1971 goda", Jeriewan 1973, s. 121139.) W radosnym uniesieniu pisa Briusow t powie o Renacie Ninie Pietrowskiej, o Ruprechcie, czyli sobie samym i o hrabim Henryku Andrzeju Bieym. Wiadomo bowiem, e u podstaw Ognistego anioa" legy biograficzne perypetie czce a zwaszcza dzielce w pewnym okresie tych troje udzi. Mwi o tym sam Briusow, pisa te Andrzej Biey (A. Bieyj, Poczemu ja sta simwolistom i poczemu ja nie piedesta im byt' wo wsiech fazach mojego idiejnogo i chudoestwiennogo razwitija", Litieraturnoje Nasledstwo", op. cit., s. 332.), ktry stwierdzi czarno na biaym, i Briusow dokona mityzacji (...) naszych stosunkw w latach 19041905 w swym Ognistym aniele, gdzie ukoronowa mnie rol hrabiego Henryka", wspominaa o tym epizodzie swego ycia Pietrowska, wedug ktrej Biey mia w nim odegra rol nowego Chrystusa"... Zawikane dzieje tego trjkta dayby si zapewne odtworzy z zachowanych dokumentw, zwaszcza tych, ktre spoczywaj w bogatym archiwum autora Ognistego anioa". Ale po co? Najwaniejsze, e z inspiracji tej narodzia si ta urzekajca powie historyczno-psychologiczna, fascynujca sw niesamowitoci, niepowtarzalnym klimatem, powie zajmujca miejsce wyjtkowe nie tylko w dorobku twrczym Briusowa, lecz i w ogle w literaturze wiatowej.

Ren liwowski Po raz pierwszy opowie Ognisty anio" zostaa wydrukowana w czasopimie Wiesy" (1907 r. nr nr 13, 512, 1908 r. nr nr 2, 3, 58). Pierwsze ksikowe wydanie opowieci ukazao si w dwch tomach w latach 19081909 (wyd. Skorpion", Moskwa).

[1] W kocu roku 1504, 5 lutego". Na pocztku XVI wieku rok jeszcze zaczynano liczy od Wielkanocy. [2] Podwjny i potrjny doktorat" utriumque iuris et medicinae. [3] Dzieo z dziedziny medycyny Joannicjusza, lekarza syryjskiego, nestorianina, przeoone na acin, cieszyo si w redniowieczu wielkim uznaniem, na rwni z dzieami Hipokratesa, z ktrych czsto czyniono zbiory aforyzmw, a take Galena i Awicenny. [4] Doctrinale", utwr w heksametrach z dziedziny gramatyki aciskiej Aleksandra de Villedieu (XI - XII w.), i Copulata", utwr z dziedziny logiki Piotra z Hiszpanii, pniejszego papiea Jana XXI (XIII wiek), podrczniki szkolne niejednokrotnie wspominane w Pismach ciemnych ludzi". [5] Bernard Walther, ucze Regiomontanusa, odkry midzy innymi atmosferyczne zaamywanie si wiata (XV - XVI w.), znany by tylko w krgach specjalistw. Wrcz przeciwnie, Teofrast Paracelsus, lekarz, alchemik, filozof i fantasta, cieszy si olbrzymi saw i znaa go caa Europa. Dzieo Kopernika O obrotach cia niebieskich" pojawio si drukiem dopiero w 1543 r., lecz jego idee wiat nauki zna ju wczeniej. Autor Opowieci" sam mwi (rozdzia XII), od kogo si o nich dowiedzia. [6] Vallum humanitatis" tytu pracy Hermana von Buscha, w ktrej broni on wiatopogldu humanistycznego (wyd. w 1518 r.). Erazm z Rotterdamu (1467 1536) w tym okresie, kiedy pisa autor Opowieci", przey ju okres najwikszej sawy. De hominis dignitate" Pico delia Mirandoli (14631494) cieszyo si wielkim uznaniem pierwszych humanistw niemieckich. [7] Wyraenie czasy cesarza Fryderyka" (1416 - 1493) byo w owym okresie jakby porzekadem. Szybkie tempo ycia na pocztku XVI w. wydawao si wspczesnym rwnie zdumiewajce, jak nam energia przemysowa naszych czasw". (Sformuowanie K. Lamprechta.) [8] Herman von Neuenahr jeden z nielicznych humanistw zamieszkaych w tej epoce w Kolonii (1491 - 1530). [9] Gramatyka Zintena dzieo Johanna Zintena, uczonego scholastyka, pod tytuem Composita verbum". [10] aciskich autorw... o ktrych nie byo mowy na Uniwersytecie". Na Uniwersytetach starej daty bynajmniej nie wszyscy antyczni autorzy

uznani byli za godnych, by ich studiowano. Wymiewajc si z tego Pisma ciemnych ludzi" niby z zachwytem wspominaj dawne dobre czasy: Kiedy kto na spowiedzi przyzna si, e u jakiego bakaarza potajemnie sucha Wergiliusza, kapan wyznacza mu cik pokut... Pewnego magistra pozbawiono stopnia naukowego za to, e w dniu postu czyta Terencjusza... Teraz jednak studenci chodz sucha Wergiliusza, Pliniusza i innych nowych autorw". (Cz. II, pismo 46.) [11] Dziea wymienione przez autora byy nowinkami tylko dla tego partykularza, w jakim y. Pierwsze wydanie Pochway gupoty" Erazma ukazao si w 1509 r. pniej ksika ta bya stale wznawiana i w cigu 30 lat miaa okoo 40 wyda. Pierwsze wydanie Dialogw" (Colloquia) Erazma wyszo w 1518 r. Autor Tryumfu Wenery" Henryk Bebelius zmar w 1581 r. Pierwsza cz Pism ciemnych ludzi" ukazaa si po raz pierwszy w 1515 r., druga - w 1517 r. [12] Napa Sickingena na Trewir nastpia we wrzeniu 1522 r. [13] Florizel z Nicei, syn Amadysa z Galii bohater jednej z powieci rycerskich". [14] Rustica gens optima flens pessima gaudens", co znaczy: wieniacy s najlepsi, kiedy pacz, najgorsi za, kiedy si raduj zostao to wyraone w ksidze Feliksa Hemmerlina De nobilitate" (1457 r.). Dla niemieckich pisarzy XV - XVI w. wieniacy byli ustawicznym przedmiotem drwin. Pisarze ci mwili: Wieniak tym tylko rni si od byka, e nie ma rogw". Der Bauer ist an Ochsen statt Nur dass er keine Hrner hat. [15] Zajadym heretykiem" nazywa Lutra Agrypa z Nettesheimu, ktry pisa w swojej Apologii": Nunc atrox mihi crimen objicitur quod Lutherum vocaverim invicitum haereticum". (Apologia adversus calumnias, cap. XIX.) To samo wyraenie powtarza w jednym z listw. (Epistolae, VII, 13.) [16] Autor nazywa Georga von Frundsberga (1473 - 1528) zwycizc Francuzw", prawdopodobnie jako uczestnika bitwy pod Pawi. [17] Guldeny reskie od XV wieku byy powszechnie uywan jednostk monetarn w krajach nadreskich. [18] Marsilio Ficino humanista woski (1433 - 1499). [19] Drer w owym czasie dobiega ju kresu ycia (1471 - 1528), Rafael zmar kilka lat wczeniej (1483 - 1520), Sebastiano del Piombo (1485 - 1547) i Micha Anio (1476 - 1564) byli u szczytu sawy, Benvenuto Cellini (1500 1571) cieszy si ju duym rozgosem. [20] Kortez (1485 - 1547) po swoich podbojach w Meksyku na wiosn 1528 r. przyjecha do Europy, by przyjty w Toledo przez krla (tj. przez Karola V ,

ktry by jednoczenie take cesarzem niemieckim) i otrzyma tytu markiza Doliny Oaxaka. [21] Z nazw Ameryki spotykamy si (w kosmografii Marcina Waltzemllera) ju w 1507 r.; przyja si ona jednak dopiero znacznie pniej, po Nowym wiecie" lub te Indiach Zachodnich". Autor opowieci uywajc niekiedy nazwy Ameryka, woli okrelenie Nowa Hiszpania", ktre waciwie oznaczao tylko Meksyk. [22] Krlewska Audiencja tak nazywaa si w Meksyku najwysza instytucja rzdowa, ktrej prawa w 1535 r. zostay przekazane wicekrlowi. [23] Bogaci kupcy z grnych Niemiec ju od samego pocztku XVI w. zaczli zakada kolonie na Pwyspie Pirenejskim, z pocztku w Lizbonie, a po mierci krla Manuela (1521) i obraniu Karola V cesarzem niemieckim take w Hiszpanii, szczeglnie w Sewilli. W tym samym czasie powstay kolonie niemieckie w Ameryce. Welserowie, jak i Ehingerowie, na pocztku XVI w. dzierawili kopalnie miedzi na San Domingo; Fuggerowie mieli faktorie na Jukatanie; Krombergerowie kopalnie srebra w Sultepeke; Tetzelowie kopalnie miedzi na Kubie. (K. Lamprecht. Historia narodu niemieckiego. Cz. XVI, rozdz, 1, 2.) [24] Chicora dawna nazwa Karoliny Tumbes miasto w Peru. (J. Egli. Nomina geographica. Leipzig 1893). [25] Escudo ecu, moneta hiszpaska? tu oczywicie mowa jest o srebrnych escudo. [26] Przewizaem szarawary pod kolanami". Szarawary noszono wtedy bardzo szerokie (niektre byy nawet watowane), lecz w czasie pracy lub podry przewizywano je pod kolanami. [27] Joachimstalary srebrne guldeny, ktre od 1517 r. zaczli bi w Joachimstalu hrabiowie Schlick; pistole zote monety hiszpaskie wartoci 2 zotych escudo. System monetarny w Niemczech XVI w. by bardzo skomplikowany i niesprecyzowany. [28] Anahuac dawna nazwa Meksyku. [29] Rajmund Lulle (1235 - 1315) zbudowa specjalny aparat obracajc jego koami mona byo, jak sdzi, w sposb mechaniczny uzyskiwa prawdy. Byy te zacztki logiki algebraicznej. Piszc realista" autor oczywicie ma na myli wyznawc realizmu, jednego z kierunkw redniowiecznej filozofii przeciwstawnego nominalizmowi. [30] Miracula" i Natura", cuda i naturalny bieg rzeczy terminy scholastyczne. [31] Miaem rycerskie prawo". Autor ,.Opowieci" nie by pasowany na rycerza (patrz rozdz. VII - VIII), lecz w tej epoce stan rycerski by w upadku i

czsto nazywali siebie rycerzami wojskowi nie majcy dc tego formalnego prawa. [32] A do tego dnia nigdy nie widziaem takich drgawek i nie podejrzewaem, e ciao ludzkie moe si tak nieprawdopodobnie skrca". Te histeryczne konwulsje, zbadane w XIX w. przez szko Charcota, byy obserwowane rwnie przez dawnych lekarzy. W ksice J. Viera (15151588) Des illusions et impostures des diables" czytamy: Il (le diable) peut retirer cruellement et contre tout ordre de nature les aerfs et les muscles et souventes fois esmouvoir une teile passion au corps, qu'il demeure tellement droit et pique, que le col et le reste du corps est immobile et ne peut flechir ni deca, ni dela... Il les fait encore quelquesfois tellement retirer en devant, que la teste, le col et le reste du corps se raccourcit, cependant que les veines goselieres, qui sont autour du col, demeurent tendues a merveilles, et quelquesfois il les renverse, si estrangement en derriere, que la teste est cruelle ment retiree presque du tout sur les espaules et le dos et les cuisses encore retirees en haut". (Livre I, chap. XII.) [33] Opowiadanie Renaty o tym, e w dziecistwie ukazywa si jej anio Madiel, naley do typowych opowiada tego rodzaju. Prosz np. porwna opowiadanie Madeleine de La Croix (spalonej na stosie w 1546 roku) przytoczone w ksice: Jules Baissac. Les Grands Jours de la Sorcellerie. Paris 1890. [34] wita Amelia Lotaryska, ona palatyna Witgera, ya w VII w.; baranek godo w. Agnieszki. [35] Niczym w arcywitobliwy krl francuski". Arcywitobliwy" piissimus tytu krlw francuskich. We Francji dugo rozpowszechniona bya legenda, e dotknicie krla leczy wszelkie cierpienia. [36] Ksi austriacki Ferdynand, pniejszy cesarz Ferdynand I (1503 1564). [37] Laktancjusz Firmianus pisarz aciski (okoo 250 - 330). [38] Przemieniali si on w wilka, a ona w wilczyc" zjawisko znane w tej epoce pod nazw likantropii. We Francji likantropw nazywaj loup-garou, Delancre powici likantropii ca cz swojej kapitalnej pracy: Pierre Delancre. Tableau de I'inconstance des mauvais anges et demons. Paris 1612. [39] Krescencja bohaterka poda ludowych i niemieckich poematw XIII wieku, ona cesarza Teodoryka. [40] Ubrana bya... jak w Kolonii ubieraj si szlachetnie urodzone damy". W wieku XVI jeszcze kada prowincja i kade miasto Niemiec rnio si odmiennym ubiorem, Zdjem kapelusz przed dam" panowa wwczas obyczaj, e mczyzna rozmawiajc z dam zdejmowa kapelusz.

[41] U schyku redniowiecza weszo w zwyczaj nie uywa na turniejach zaostrzonej broni. W takiej zagodzonej postaci przetrway turnieje do koca XVI wieku. [42] Merenda" lub underimbiz" tak nazywano w XVI wieku wczesny obiad. W bogatych domach niemieckich jadano cztery razy w cigu dnia: wczenie rano (niadanie frhstck, jentamen), pniej (drugie niadanie frhmahl, prandium), w cigu dnia (przed obiadem underimbiz, merenda) i po ukoczeniu wszystkich zaj (obiad, nachtmahl, caena), W domach skromniejszych jadano w cigu dnia dwukrotnie: rano i wieczorem. W Statku gupcw" Geilera von Keyserberga (1445 - 1519) cytowany jest wiersz: Qui semel est, deus est, bis homo, sed bestia qui ter, Est daemon quater, quin qui es est sua mater co znaczy Jeli kto je raz dziennie, jest bogiem, kto dwa razy czowiekiem Trzy razy jada zwierz; cztery razy demon, a pi razy jego matka. Przy okazji naley zauway, e na pocztku XVI wieku posugiwanie si widelcem dopiero wchodzio w zwyczaj i rednie warstwy ludnoci jeszcze tego nie znay. [43] Rothwelsch (od Roth wczga i Welsch cudzoziemiec) tak po niemiecku nazywano jzyk zodziejski. [44] I wrenie z koci, i z wosku, i z kart" itd. J. Vi er w dziele Des illusions et impostures des diabes" (Livre II, chap. XIIXIII) prcz nekromancji wylicza nastpujce rodzaje wrb: lecanomance, gastromance, catopromance, chrystallomance, dactylomance, hydromance, onychomance, cascinomance. axinomance, cephalaeonomance, ceromance, aeromance, alphitomance, aleuromance, tiromance, ichtyomance, capromance, botanomance, sycomance, libanonomance, daphnimance, tephramance, onomance, alectriomance, stichiomance i inne. Martin Del Rio w swojej ksice Disquisitiones magicae" wylicza ich jeszcze o wiele wicej. [45] Opata po 18 krajcarw zalena bya by moe od tego, e w niektrych okolicach Niemiec stanowio to 1/4 talara (talar = 72 krajcary). [46] Cudowny automat Alberta Wielkiego". Istnieje legenda, e Albert Wielki po trzydziestoletniej pracy zbudowa z rnych metali zdumiewajcy android", ktry mg si porusza, wykonywa rne czynnoci i we wszystkim przypomina ywego czowieka. Android zosta rozbity przez Tomasza z Akwinu, ucznia Alberta, ktry podejrzewa obecno w machinie siy diabelskiej. [47] Gian Galeazzo Visconti by ksiciem Mediolanu od 1347 do 1402 r. [48] Dialekt minieski" uwaany by zawsze za jeden z najczystszych

dialektw jzyka niemieckiego. Jak wiadomo, oglnoliteracki jzyk niemiecki zosta stworzony przez Lutra, chocia ju na wielu wydaniach z XV wieku znajdujemy uwag: nach rechter gemeinen deutsch. [49] Berg niegdy ksistwo samodzielne, pniej cz pruskiej prowincji nadreskiej. Dsseldorf zosta stolic tego ksistwa w 1511 r. [50] Bacharach miasto nad Renem synne ze swego wina, ktre z mioci opiewa Johann Fischart (1545 - 1590). [51] Plamisty onca jaguar (Felis onca). [52] Koci w. Lamberta w Dsseldorfie zosta odnowiony w 1394 r. [53] Obraz Sandro Filipepiego tj. Botticellego, o ktrym mwi autor Opowieci", znany jest obecnie pod nazw Wzgardzona" i znajduje si w Rzymie w zbiorach Pallavicinich. [54] Lever a six..." itd. Podobne wiersze znajdujemy u Rabelais: Lever cinq, disner a neuf, Souper a cinq, coucher a neuf. Fait vivre l'home dix fois neuf. Wariant przytoczony przez autora Opowieci" pochodzi zapewne z pniejszego okresu. [55] Czsto wraz ze mn zachwycaa si piknem okolic". O odczuciu przyrody przez ludzi epoki Odrodzenia przeczyta mona w synnym dziele Jakuba Burckhardta Kultura Odrodzenia we Woszech". [56] Jan Beuckelzoon lub Bockold, znany pod imieniem Jana z Leydy, sta na czele anabaptystw Mnsteru w kwietniu 1534 roku w czerwcu 1535 miasto zostao zdobyte przez wojska biskupa, a Jan z Leydy stracony 23 stycznia 1536 r. [57] w. Marcin i w. Gereon kocioy w Kolonii; Dom Senatorw ratusz; Katedra Trzech Krli lub Trzecia Magw katedra w Kolonii, ktrej budowa zostaa przerwana w kocu XV wieku i podjta ponownie dopiero w roku 1624. W wiekach XVI - XVIII katedra koloska stanowia dwie oddzielne budowle, pokryte prowizorycznym dachem i oddzielone od siebie prowizorycznymi murami. [58] Jakby do pierwszego krgu Pieka Alighieriego". Autor Opowieci" ma tu na myli znany wiersz (Inf. III, 25 - 27): Diverse liague, orribiee favelle, Parole dl dolore, accenti d'ira, Voci alte a fioche ... [59] Rajtarzy miejscy konni stre porzdku. [60] w. Kunibert, w. Seweryn, w. Apostoowie itp. kocioy w Kolonii. Grzenich gmach wybudowany przez mieszkacw Kolonii w

poowie XV w. dla przyjmowania znamienitych goci. Maria Kapitoliska stary koci powicony przez papiea Leona IX w 1049 r. Kruchta kocioa w. Jerzego zostaa ukoczona w 1536 r. wite wojsko Gereona" 318 mczennikw, ktrzy, zgodnie z legend, w czasie przeladowa za czasw Dioklecjana zostali zamczeni wraz ze swym wodzem Gereonem; ich relikwie spoczywaj w kociele w. Gereona. Jedenacie tysicy niewinnych dziewic" wedug legendy 11 000 dziewic wraz ze w. Urszul w VII wieku zamczonych przez Hunw w pobliu Kolonii. Szcztki tych dziewic spoczywaj w kociele w. Urszuli, Ogromne oko minorytw" wielkie okno portalu: braci minorytw. [61] Bursa Kneck, w. Wawrzyca internaty dla studentw Uniwersytetu Koloskiego, niejednokrotnie wspominane w Pismach ciemnych ludzi". [62] Mistrz Gerhard architekt w XIII w. kierujcy wwczas budow katedry w Kolonii. Henryk von Wrneburg arcybiskup Kolonii, ktry w 1322 roku dokona powicenia wybudowanych w tym okresie czci katedry. W czasie, kiedy toczy si akcja Opowieci" nie ukoczono jeszcze ani budowy Bazyliki w. Piotra w Rzymie, ani katedry w Mediolanie. Bazylika w. Piotra, ktrej budow rozpoczto w 1452 r., zostaa powicona dopiero w XVII wieku, gwn kopu, wedug planu Michaa Anioa, ukoczono dopiero w 1590 r. Powicenia katedry w Mediolanie ktrej budow rozpoczto w XIV w. dokonano w 1577 roku; jej kopu wzniesiono dopiero w XVIII w., a fasad ukoczono za Napoleona I. [63] Autor Opowieci" opowiadajcy o stukajcych demonach" nie stanowi odosobnionego przykadu w literaturze swoich czasw. Przekonanie, e istniej duchy", ktre daj zna o sobie stukaniem i z ktrymi przy pomocy tego stukania mona nawiza rozmow i obcowanie nie stanowi wycznie osignicia wspczesnych spirytystw. W. Briusow w 1902 roku zamieci w Rebusie" (nr. 7, 11, 14, 18, 29) szereg artykuw pod tytuem: Spirytyzm do czasw stukw w Rochesterze", w ktrych to artykuach przytacza kilka przykadw czysto spirytystycznych" zjawisk, jakie zaszy w XVI, XVII i XVIII wieku, przy czym okazuje si, e ju na dugo przed pamitnym 1848 r. ustanowione byy znaki suce utrzymywaniu kontaktw ze stukajcymi duchami. [64] Scire nefas". Horacy, Carmina, I, 11. [65] Kominek z kolorowych kafli". We Francji kominki rozpowszechniy si w kocu XIII w.; w Niemczech w XVI w. jeszcze stanowiy przedmiot zbytku. Erazm w swych Colloquia" (1527 r.) skary si, e w niemieckich gospodach, aby si rozgrza, naley wci jeszcze korzysta z duego pieca w

oglnej sali. Wiadomoci o ogrzewaniu domw w dawnych czasach zostay zebrane przez synnego kompilatora dr. Cabanesa w jego ksice: Moeurs intimes du passe (Paris 1909). [66] Garcilaso de la Vega poeta hiszpaski (1503 - 1536). [67] W imi Diaba daj si doi!" Wg zeznania Anny Jobstin przytoczonego w ksice: Jules Baissac. Les Grands Jours de la Sorcellerie. Paris 1890. [68] Zachowao si niemao recept na ma, ktr przed lotem na sabat smaroway si czarownice i czarownicy. Oto jedna z takich recept, podana przez Hieronima Cardana (15011576): ugotowane sado niemowlcia, sok z opichu (opium), wilczy zb (aconitum), piciornik pooony (potentilla reptans), psianka (solanum), sadze. (Hieronymus Cardanus. De Subtilitate. Lib XVIII.) [69] Takie samo objanienie sw Emen-hetan" daje Delancre. P. Delancre. Tableau de I'inconstance des mauvais anges et demons. Paris 1612. [70] Artifex mirabilis zwyke okrelenie, gdy mowa o Diable. Take Luter mwi: Diabolus potens et mirabiIis spiritus est". (Gen., str. 40.) [71] Jaka sia" itd. Scholastycy nie byli zgodni co do realnego charakteru lotu czarownic i czarownikw na sabat. Albert Wielki i Tomasz z Akwinu skaniali si ku temu, by uwaa te loty za fantastyczne", phantastici. Hugues de Saint-Cher i wielu innych przeciwnie obstawao przy ich realnoci. Zestawienie opinii na ten temat znale mona w ksice N. Speraskiego: Czarownice i czary" (rozdz. IV). Czarownice najczciej udaway si na sabat jadc wierzchem na kole, lecz posugiway si take w tym celu miotami, kijami. [72] Mistrz Leonard, nazywany inaczej Wielkim Negrem, wedug nauki demonologw (Del Rio, Delancre, Bodin i inni) demon pierwszego stopnia, zawiadujcy czarn magi i stale przewodniczcy na sabatach. (Dictionnaire Infernal, par M. Collin de Plancy, 2 ed. Paris 1825 Leonard.) [73] Kto inny, stojcy blisko tronu, kto niskiego wzrostu i szkaradny". Sdzc z opisu sabatu owym kim by Johann Mllin (u Francuzw maitre Jean Mullin), chory mistrza Leonarda. [74] Litania odmawiana na sabacie przytoczona jest w: Dictionnaire Infernal, par Collin de Plancy. Oto kilka wezwa w niej zawartych: Lucifer, miserere nobis. Belzebuth, prince des seraphins, ora pro nobis. Balbeuth, prince des cherubins, ora pro nobis, Belial, prince des vertues, ora pro nobis. [75] Beanami w staroniemieckich uniwersytetach nazywano nowicjuszw. [76] Inkubem nazywa si demon nawizujcy cielesny stosunek z kobiet, a sukkubem demon nawizujcy taki stosunek z mczyzn.

Demonologowie utrzymywali, e nienaturalne ciao demonw nie mogo zawiera naturalnego mskiego nasienia. Dlatego demon, ktry w jednym miejscu pojawia si jako sukkub, przechowywa otrzymane nasienie, aby je uy w innym miejscu, kiedy pojawi si jako inkub. [77] Nowe wito Codrusa". Mowa najwidoczniej o Antonim Urceo, tj. Codrusie, pisarzu z XV w., ktry wsawi si swymi swobodnymi pogldami na religi i moralno. [78] Opis sabatu zachowali nam: Del Rio, Delancre, Bodin, Mayol, Leloyer, Danaeus, Boguet, Monstrelet, Torquemada, Flagellum hereticorum", Malleus maleficarum" i liczne inne rda. Czciowo tam, czciowo w protokoach sdw inkwizycyjnych, a take innych sdw, zachoway si autentyczne zeznania oskaronych o loty na sabat. W opisach tych niemao jest cech nie odnotowanych przez autora Opowieci". Tak na przykad nie we wszystkich okolicach urzdzano sabaty we rody i pitki w niektrych preferowano czwartek. Zazwyczaj neofitk lub neofit przyprowadza na sabat kto spord starych uczestnikw. Do obrzdu przyjcia naleao jeszcze niekiedy deptanie krzya nogami i bezczeszczenie hostii (komunii). Niekiedy neofici musieli oddawa diabu w zastaw cz swego ciaa: wos, kropl krwi, nawet palec; w zamian dostawali obrczk albo amulet, albo dokument w niezrozumiaym jzyku. Od caowania zadu Koza zwolnione byy mae dzieci: diabe sam caowa je w tyek. Po dokonaniu wtajemniczenia diabe wygasza niekiedy specjaln mow, rodzaj kazania", o tym, e nie ma niemiertelnoci duszy, nie ma mk pozagrobowych itp. Niekiedy odbywaa si wsplna spowied wszystkich obecnych i wszyscy po kolei przechwalali si popenionymi grzechami; kto nie dopuci si niczego grzesznego, podlega karze. Pieni piewane na sabacie miay czasami bardzo nieprzyzwoit tre. Tacowano niekiedy ze wiec w rce, niekiedy z uwieszonym z tyu zdechym kotem. Na zakoczenie sabatu, przy odprawie, stosowano czasem taki obrzdek: mistrz Leonard robi w ziemi doek, oddawa tam mocz, po czym na mod kocieln pynem tym kropi obecnych. (Z nowszych dzie traktujcych o sabacie mamy: J. Michelet. La Sorciere. 1861; Roskoff. Geschichte des Teufels. 1869; Heppe-Soldan. Geschichte der Hexenprocesse. 1880; Bourneville et E. Teinturier. Le Sabbat des Sorciers. 1882; J. Baissac. Les Grands Jours de la Sorcellerie. 1890; F. Helbing. Die Tortur. 1909, i wiele innych.) [79] Dictionnaire Infernal, par Collin de Plancy (2 ed. Paris 1825) tak okrela magi: Magia jest to umiejtno dokonywania w przyrodzie, przy pomocy demonw, rzeczy przekraczajcych wadz ludzk, stosujc w tym celu pewne obrzdy. Rozrnia si czarn nagie, magi naturaln, niebiesk (tj. astrologi)

i ceremonialn; ta ostatnia polega na wzywaniu demonw na podstawie umowy (paktu), formalnej lub dorozumiewanej, zawartej z mocami piekielnymi". M. Del Rio (1551 - 1608) rozrnia cztery rodzaje magii: naturalis, artificialis, praestigiatrix, daemoniaca. Agrypa tylko trzy: mathematica, naturalis, veneficia, stawiajc oddzielnie goecj czyli nekromancj. Rozrniano jeszcze magi bia, ktra opieraa si na sile aniow, a nie demonw. Magi ceremonialn nazywano take magi operatywn. [80] Ulryk Zell uwaany jest za najstarszego koloskiego drukarza; jego wydania, przewanie opatrzone napisem apud Lyskirchen" znane s od 1466 r. i przez dugi czas cenione byy jako wzorowe. Johann Soter drukarz pracujcy w Kolonii w tym czasie, kiedy rozgrywaa si akcja Opowieci". Powszechnie znane s nazwiska twrcy aldyn" Aldo Manuzio pracujcego w Wenecji (od 1495 r.) i Henryka Stephana, czyli Etienne'a (1460 1520), czonka synnej rodziny drukarzy pracujcych w Paryu. [81] Pierwsze ze wspomnianych przez autora dzie, znane nam jest w nastpujcym wydaniu: Das Geheimniss der heiligen Gertrudis zur Erlangung zeitlicher Schtze und Gter". Colin 1506. Trzy nastpujce rkopisy: Buch Mosis und dreifacher Hllenzwang", ..Mchtige Beschwrung der hllischen Geister" i Hauptzwang der Geister zu menschlichen Diensten" zostay pniej wydrukowane na podstawie klasztornych rkopisw z koca XV i pocztku XVI w., w wydaniu: Bibllotheca Magica. Kln 1810. [82] Dziea wspomniane przez autora Opowieci" znane nam s w nastpujcych wydaniach: Ulricus Molitor. De laniis et phitonicis mulieribus. Tractatus ad illustrissimum principem dnm Sigismundum archiducem Austriae. Anno dni MCCCCLXXXIX. (S. 1) Martinus Plantsch, concionator Tubing. Opusculum de sagis maleficiis. C. praefat. H. Bebelij. In aedibus Th. Anshelmi imp. S. Stir. 1597. Jac. Hochstraten, ord. Praed. Ad. Philippum archiep. Colonrae tractatus magistralis, declarens quam gravier peccent quaerentes auxilium a maleficis. Colonia. Mart, de Werdena 1510. Co si tyczy synnego Malleus maleficarum", traktatu Sprengera i Institorisa, to po jego pierwszym ukazaniu si (Colin 1487) stale byo wznawiane i w krtkim czasie zyskao taki autorytet, e nazywano w traktat liber sanctissimus i papie Innocenty VIII zaleca go jako przewodnik biskupom i wanym przedstawicielom wadzy wieckiej. [83] Tu wreszcie wpady mi w rce" itd. Pisarze, wymienieni przez autora Opowieci", w wieku XVI istotnie uwaani byli za autorytety w dziedzinie magii. Podobny wykaz znajdujemy u J. Viera: Apion le Grammairien, Julien l'Apostate, Artephius, Robert l'Anglois, qui mourut miserablement en Suisse, Roger Bacon, Pierre d'Apone, nomine le Conciliateur, Albert le Teutonique,

Arnaud de Villeneuve, Anselme de Panne, Picatrix l'Espagnol, ou bien l'auteur du livre envoye Alphonse sous le nom de Picatrix: Ciccho d'Ascule Florentin, et plusieurs autres moins connus, hommes de malheureux esprit, ont ensuyvi sotement les folies et bastelleries des premiers magiciens". (Des infusions et impostures des diables. Livre II, chap. IV .) Prace Alberta Wielkiego (1195 - 1280) zostay wydane w mniej lub bardziej penym zakresie dopiero w 1651 r., lecz poszczeglne jego dziea byy szeroko rozpowszechnione w kocu redniowiecza. Z dotyczcych magii dzie Arnauda de Villeneuve (zmar w 1311 r.) ceniono szczeglnie: De phisicis ligaturis" i De sigillis duodecim signorum". Z dotyczcych magii dzie Rogera Bacona De mirabilis potestate astris et naturae". Anzelm z Parmy (zm. w 1440) znany nam jest wycznie jako alchemik, lecz Vier w innym swoim dziele (Liber apologeticus, lib. III. disc. IV) zalicza go do magw. O Picatrixie (XIII w.) patrz wyej sowa Viera. Z dzie z dziedziny magii przeora Johanna Trithemiusa (1462 - 1516), prcz wymienionych przez autora Opowieci", znanych jest jeszcze kilka, a w ich liczbie Steganographia" (o kabalistyce) i Quaestiones VIII ad Maximilian" (z rozdziaami: De reprobis et maleficis, De potestate maleficarum, etc.). Dziea Piotra z Apony (czyli z Abano, 1250 - 1316) czsto przypisywano Agrypie: z nich najbardziej znane s Geomantia" i Heptameron sive Elementa magica". Pierwsze drukowane wydanie dziea Agrypy (patrz niej rozdz. VI) De Occulta Philosophia" oznaczono: anno MDXXXIII mense Julio. [84] Opowieci o occie mdrcw, o gowie kruka" itd. terminy alchemiczne. [85] Sententiae", Processus", Copulata", Reparations" podrczniki scholastyczne niejednokrotnie wspominane w Pismach ciemnych ludzi". [86] Pozna natur demonw" itd. U Ananiasza Tabernatusa w jego ksidze De Natura Daemonum" (1458) znajdujemy podobne sowa. Daemonum naturam eorumque vim nosse rem summe arduam ac difficilem semper extitisse, cum apud philosophos, qui de his nonnulla vere aliquantum scripta reliquerunt, tum ipsos etiam theologos quibuis horum facultatem nonnihil altius scrutari coelitus datum est, neminem esse, vel in litteris mediocriter tinctum, qui ignoret pro comperto habeo". (Io. L. Ananiae Tabernatis, theologi, De Natura Daemonum, libri IIII. Venetiis MDLXXXI.) [87] Teoria dotyczca natury demonw przedstawiona zostaa przez autora Opowieci" przewanie na podstawie dziea Agrypy De Occulta Philosophia". O podziale demonw na trzy rodzaje lib. Ill, c. XVI; o ciele demonw ib., c. XIX; o imionach demonw ib., c. XXIVXXVIII i lib. W na pocztku; o charakterach demonw lib. III, c. XXLXXXXI i1 lib. IV dalej; o mocy zaklina lib. Ill, c. XXXII XXXIII; o postaciach, w jakich

objawiaj si przerne demony lib. IV . Agrypa podsumowa jedynie wyniki prac wielu pokole; ju w dzieach Tomasza z Akwinu wyoone s podobne pogldy na demony. Geneza nauki o demonomancji zostaa pokrtce przedstawiona w pracy N. Speraskiego: Czarownice i czary (rozdz. IV). [88] Moc zaklina zawiera si w magicznym znaczeniu liczb". Mwic w ten sposb autor Opowieci" chce si widocznie usprawiedliwi i unikn oskarenia o pakt z diabem. Liczni uczeni jego czasw skaniali si ku innemu pogldowi, a mianowicie: e magowie zyskuj sw si dziki umowie z demonem, ktremu w zamian za jego suby co obiecuj. [89] Legenda mwi, e w. Cyprian i w. Anastazy byii za modu potnymi czarownikami. w. Cyprian (III w. po nar. Chr.) si magii zabiega o mio w. Justyny, lecz gdy mu si to nie powiodo, zrozumia bezsilno wiata infernalnego, wybra ycie ascety i zosta pniej biskupem Antiochii. Pod koniec redniowiecza i w wieku XVI wielk saw cieszyy si magiczne formuy, ktre przypisywano w. Cyprianowi. (Cypriani citatio angeJlorum, Dimisso Cypriani, etc.) [90] W obrzdzie zaklinania autor Opowieci" niewolniczo trzyma si przepisw zaleconych w dziele Piotra z Apony Heptameron sive Eementa magica", uzupeniajc je na podstawie IV-ej ksigi dziea Agrypy De Occulta Philosophia". Tak na przykad o kreleniu magicznego krgu u Piotra z Apony czytamy: A zasada tego krgu nie jest zawsze jednaka, lecz zmienia si w zalenoci od przyzywanych duchw co do miejsca, pory roku i godziny. Tak wic przy kreleniu krgu naley wzi pod uwag: jakie duchy chce si wywoa, do jakiej gwiazdy i dziedziny s one przydzielone, jakie s ich obowizki. Zatem czyni si trzy krgi, szerokoci dziewiciu stp, ktre oddalone s jeden od drugiego o wier. W rodkowym krgu trzeba najpierw wypisa nazw godziny, w ktrej przeprowadza si prb; na drugim miejscu imi anioa owej godziny; na trzecim znak anioa owej godziny" itd. Inne rda dla sporzdzenia magicznego krgu daj przepisy o wiele prostsze. Tak na przykad zamiast szeregu imion zalecaj napisa tylko sowa: Jesum autem transiens in medium illorum ibat et verbum caro factum est. [91] Zaklinanie: Ancor..." zamieszczone jest u Piotra z Apony. Tumaczenie: Dziki zasugom aniow Twych, Panie, przyoblekam szat zbawienia, abym to, czego pragn, mg wykona. [92] Zaklinanie: Nos facti..." zamieszczone jest tame i opatrzone nagwkiem: Exorcismus spiritum aerorum", jest ono o wiele dusze ni u autora Opowieci". Tumaczenie: My, stworzeni na obraz Boski, obdarowani Jego wadz i stworzeni Jego wol, zaklinamy ci najpotniejszym i najsilniejszym, bardzo dziwnym imieniem Boga El...

[93] Zaklinanie: Ecce pentaculum Salomonis..." zamieszczono take tam, w rozdziale zatytuowanym Visiones et apparitiones". Tumaczenie: Oto piciokt Salomona, ktry przed wami nakreliem... [94] Zaiklinanie: Audi, Anael..." w takiej postaci nie jest nam znane. Pewna jego cz znajduje si w dziele Piotra z Apony, w rozdziaach opatrzonych nagwkami: Visiones et apparitiones" i Consideratio Diei Veneris". Tumaczenie: Usysz mnie, Anaelu. Ja, Ruprecht, niegodny suga Boy, zaklinam, dam i przyzywam ciebie nie moc swoj, lecz moc, godnoci i potg Boga Ojca, odkupieniem i zbawieniem Boga Syna, a take si i przyzwoleniem Boga Ducha witego. Tym zmuszam ci, gdziekolwiek by by, w morzu czy w otchani, na wodzie czy w ogniu, w powietrzu czy na ldzie, by ty, demonie Anaelu, natychmiast stawi si przede mn w godziwej ludzkiej postaci. Zjaw si przeto szybko ku chwale tych imion: Aye Saraye, Aye Saraye, Aye Saraye, nie zwlekaj i zjaw si z mocy odwiecznych imion: Eloi, Archim, Rabur, piesz pojawi si z mocy osoby zaklinacza, ktry one zaklinanie wymawia, pojaw si z caym spokojem i cierpliwoci, bez jakiegokolwiek haasu, bez szkody dla ciaa mego i innych ludzi, bez kamstwa, oszukastwa i chytroci. Zaklinam i zmuszam ci, demonie silny, w imi On, Hej, Heja, la, la, Adonaj, i w imi Sadana, ktry na szsty dzie stworzy czworonogi, gady i czowieka, i w imi aniow sucych w trzecim hufcu przed obliczem Dagiela, wielkiego anioa, i w imi gwiazdy, ktra zwie si Wenera, i jej znaku, ktry jest wity ciebie, Anaelu, ktry postawion zostae nad dniem szstym, aby si dla mnie stara... [95] Zaklinanie: Quid tardas..." w takiej postaci nie jest nam znane. Poszczeglne jego sformuowania znajduj si w dziele Piotra z Apony, w rozdziale opatrzonym nagwkiem Visiones et apparitiones". Tumaczenie: Czemu zwlekasz? Pospiesz si! Oka posuszestwo twemu wadcy w imi pana Bathat, spieszc nad Abrak, pojawiajc si. Szybko, szybko, szybko! Zjaw si, zjaw si! [96] Odprawa (Dimissio): Abi festinanter..." zawiera tylko oglne terminy wystpujce we wszystkich formuach odpraw. Tumaczenie: Oddal si szybko, id precz, zniknij natychmiast. [97] Spord znanych nam biografii Agrypy z Nettesheimu, najpeniejsz jest: Aug. Prost. Corneille Agrippa, sa vie et ses oeuvres. Paris 1882 (2 vol.). Znaczna cz uwag odnoszcych si do rozdziau VI opiera si na tej pracy. [98] Agrypa... mieszka w Bonn". W Bonn Agrypa mieszka po swoim pobycie w Niderlandach, od listopada 1532 do pocztkw 1535 r. [99] Godefridus Hetorpius by wydawc wielu dzie Agrypy i z nim korespondowa. W zbiorze listw Agrypy s cztery adresowane do

Hetorpiusa. [100] Rne bajdy o sawnym gociu ich miasta". Bajdy te stanowiy gwn tre dawnych biografii Agrypy. Podstaw ich byy dziea: A. Thevet. Les Vrais portraits et vies des hommes illustres" (1584); P. Jovius. Elogia virorum litteris illustrium" (1577); M. Del Rio. Disquisitiones magicae" (1599) i in. Wrd legend, o ktrych autor Opowieci" nie wspomnia, naley wymieni opowiadanie o tym, jak Agrypa w magicznym zwierciadle ukaza Henrykowi Howardowi, hrabiemu Surrey, nadwornemu poecie krla angielskiego Henryka VIII, oblicze zmarej ony (co posuyo za temat jednej z ballad Waltera Scotta). [101] Pontimussae aciska nazwa miasta Pont-a Mousson. (J. Egli. Nomina geographica. Leipz. 1893.) [102] O uczniach Agrypy niewiele wiadomo. List, napisany do Agrypy w 1529 r., kiedy przebywa w Malines, koczy si sowami: ona twa kania ci si po tysic razy. To samo czyni Aureliusz, Augustyn i Emanuel" (Ep. V , 77). W korespondencji Agrypy imiona te s wspomniane jeszcze kilka razy. Johann Weyer (Jean Vier) znalaz si w liczbie uczniw Agrypy w 1533 r. Jak wiadomo, w XVI w. uczniowie" skupiajcy si wok wybitnych artystw, filozofw i uczonych zajmowali w ich domu miejsce porednie midzy czonkiem rodziny a sug. [103] Gospoda Pod Tustymi Kogutami" w Bonn jest kilkakrotnie wspomniana w Pismach ciemnych ludzi". [104] Scharlacherberger po dzi dzie znane znakomite wino z okolic Bingen. [105] Explicuit contractae seria ftontis" Hor. Serm., lib. II, eel. II, 125. [106] O zabawnych" obrzdach w dniu w. Katarzyny (25 listopada) i w nocy poprzedzajcej dzie w. Andrzeja (2930 listopada), ktre to obrzdy dugo w Niemczech przetrway, mona np. przeczyta w: A. Schultz. Das Husliche Leben der Europischen Kulturvlker. Mnchen 1903. [107] Wsptowarzysze" (lub stra przyboczna") zamiast pantalony". Trabanter wie jene Jungfrau, die nicht gerne das Bruch nent, sagt ...", szesnastowieczne wyraenie. [108] Agrypa przenis si do Niderlandw w lecie 1528 r. Mieszka tam pocztkowo w Antwerpii, a potem w Malines, gdzie jego protektork bya Magorzata Austriacka, namiestniczka Niderlandw. Magorzata zmara w 1530 r. Nieco wczeniej Agrypa straci swoj drug on, Jeanne-Louise, ktra zmara w Antwerpii 17 sierpnia 1529 r. w czasie epidemii. Nkany przez wierzycieli, Agrypa pod koniec 1532 r. opuci Niderlandy, przenis si do Bonn i wstpi na sub do arcybiskupa Kolonii, synnego Hermanna von

Wied (arcybiskup od 1515 do 1547, zm. 1552). O trzeciej onie Agrypy, z ktr oeni si w Malines i z ktr wkrtce rozwid si w Bonn, nic konkretnego nie wiemy. [109] W przedmowie do swego dziea O tajemnej filozofii" Agrypa mwi, e napisa t ksik w modoci, udostpni przeorowi Trithemiusowi, po czym zacza kry po Woszech, Francji i Niemczech, przy czym zamierzono nawet j wydrukowa; to skonio jakoby Agryp do wydrukowania samemu swej modzieczej pracy, w ktrej poczyni tylko nieznaczne poprawki. (Noluimus enim opus ipsum totum innovare sed pauprum castigare atque aliquid splendoris infundere.) Najnowsza krytyka dowodzi, e sowa te nie byy napisane cakiem szczerze i e dzieo wydane przez Agryp musi si znacznie rni od tego, ktre okoo 1510 roku posa przeorowi Trithemiusowi. Co si za tyczy kwestii, czy IV cz dziea O tajemnej filozofii" zostaa napisana przez Agryp, to do tej pory nie zostaa ona rozstrzygnita. Pierwsze drukowane wydanie tej pracy pochodzi z 1565 r. [110] O przygodzie z Hansem Weyerem (Jean Vier), ktry ukrad ksig grymuarw, opowiedzia on sam (Prost., II 398). W charakterze legendy historia ta zostaa przekazana przez M. Del Rio (Disquisitionem magicarum, lib. II, sectio I, q. 19) i znalaza si we wszystkich dawnych biografiach Agrypy. [111] O winach, jakie powszechnie pijano w XVI w., przeczyta mona w napisanej podwczas ksice: Vine. Obsopocus. V onn der Kunst zu trincken. Uebers. v. Georg Wickram Freb. i. Br. 1537 (nowe wydanie: Kln 1891). [112] Zamknito klasztor kobiecy, a wszystkie mniszki przeszy do domw publicznych". Podobny wypadek istotnie zaszed w Norymberdze w 1526 r. [113] Quodlibetarius. W redniowiecznych uniwersytetach raz w roku cay fakultet artystyczny magistrowie, bakaarze i szkolarze, z rektorem i dziekanami na czele zbiera si na wielk bitw sown disputatio de quodlibet. Przewodzcy tej dyspucie nazywa si quodlibetarius. [114] Tumaczenie aforyzmu Hipokratesa: Jeli kto bdc pijanym oniemieje, gdy minie stan zamroczenia, znw odzyska wadz nad jzykiem". Autor Opowieci" cytuje ten aforyzm w redniowiecznej znieksztaconej postaci; w oryginale greckim ma on inny sens. [115] Hans Weyer czyli Jean Vier (jego nazwisko niemieckie byo Weyer, po acinie Vierus, po francusku Vier) ur. w 1515 r. zm. w 1588. Pogldy, ktre autor Opowieci" przekazuje w jego imieniu, zostay pniej przez Viera wyoone w jego dziele: De prestigiis daemonum et incantationibus ac veneficiis" (Basel 1563). Oto tytuy niektrych rozdziaw tego dziea: O bdnej imaginacji melankolikw", O niektrych medykamentach sprowadzajcych sen, a take o maciach i rolinach usypiajcych, dziwnie

mccych rozum", O iluzji inkubw i o naturalnym koszmarze", Zdarzao si niekiedy, e dziewczyny byway oszukane iluzj koszmarw lub inkubw, a take o zabawnym przykadzie porubstwa z diabami", O tym. e wszystkie historie, ktrymi chc dowie cielesnych stosunkw z diabami, s kamstwem", , e niektrzy wyobraaj sobie, i s demoniakami, kiedy jedynie mczy ich melankolia" itp. Zasadnicza myl tego dziea polega na tym, e tak zwane czarownice" s to kobiety chore, ktre naley leczy, a ich sdziowie to oprawcy. Ukazanie si traktatu Viera wywaro silne wraenie na wspczesnych. Na przestrzeni 14 lat traktat mia pi wyda i wywoa mnstwo protestw, na ktre Vier odpowiedzia Ksig apologetyczn" (Liber apologeticus"). Szczeglnie ostro napadali na Viera inkwizytorzy M. Del Rio i Bartolomeo Spina, jak rwnie synny J. Bodin (1530 1596), ktry w swym dziele Demonomanie des sorciers" specjalny rozdzia powici Obaleniu pogldw Jeana Viera". Midzy innymi w ksidze tej Bodin dowodzi niewtpliwego zwizku Viera z Diabem, powoujc si na fakt, e Vier w modoci prowadzi na sznurku psa Agrypy, a pies w by to nikt inny tylko Diabe. (W naszych uwagach wszystkie cytaty z fundamentalnego dziea J. Viera zaczerpnite s ze starego francuskiego przekadu: Jean Vier. Histoires, disputes et discours des illusions et impostures des diables". Paris 1579 r.; wznowienie: Paris 1885.) [116] Agrypa by trzykrotnie onaty i mia siedmioro dzieci. Biografowie znaj imiona tylko trzech synw: Hemona (ur. w 1522 r.), Henryka (ur. w 1524 r.) i Jana (ur. w 1525 r.). Z pozostaych czworga dzieci niektre umary we wczesnym dziecistwie. Autor Opowieci" wspomina tylko o czterech synach Agrypy, sam za Agrypa w pewnym licie pisanym w 1528 r. (Ep. V , 43), wylicza, e rodzina jego skada si z dziesiciu osb: z ojca, matki, czworga dzieci, sucej, dwch sug i chopca. Imiona sucych i sugi: Magorzata, Maria i Anteusz, wymienione przez autora Opowieci", wspomniane s w korespondencji Agrypy, jak rwnie imiona psw: Taro, Cicconius, Balassa, Muza. (Ep. V, 76, 84 etc.) [117] W dzieach zebranych Agrypy zamieszczono pi aciskich epitafiw wierszem powiconych Filiolusowi. Oto najkrtsze z nich: Hic hospes tibi Filiolus iaceo Agrippinus. In vita tantum nom homo, morte canis. [118] Do naszych czasw zachowao si 451 listw z korespondencji Agrypy, przy czym biografowie jego przypuszczaj, e wydrukowane zostay tylko listy aciskie, natomiast listy pisane w jzykach nowoytnych zaginy. Do korespondentw Agrypy naleeli istotnie najwiksi uczeni owych czasw (jak Erazm), gowy koronowane (jak cesarz Karol V , ksina

Magorzata Austriacka, krlowa wgierska Maria), najwysi dostojnicy kocielni (jak papie Leon X, kardyna Campeggi) itd. [119] Facetiae", wesoe nowele G. Poggio-Braccioliniego (13801459) chtnie czytywano jeszcze na pocztku XVI w. [120] Sielanka Jacopo Sannazaro (1458 - 1530) Arcadia", napisana po wosku, w pierwszej poowie XVI wieku cieszya si wielk saw. [121] Damian wyda w roku 1512 podrcznik gry w szachy. [122] Agrypa ma nieco przytpiony such". Wiemy te midzy innymi z Pantagruela" Rabelais, gdzie Agrypa ukazany jest w komicznej postaci pod przejrzystym pseudonimem Herr Trippa. (Pantagruel, livre III, ch. XXV.) [123] Jak monarcha przywyky udziela audiencji". Modzi uczeni nieraz odbywali cae podre, by odwiedzi Agryp. W jednym licie, ktrego autor prosi Agryp, by go. przyj, czytamy: Uznaem za potrzebne, by przyjecha z Francji do Niemiec, by zobaczy Erazma i Agryp i posucha osobicie, jak mwi i nauczaj te dwa wielkie rda wiata, ci nauczyciele filozofii, teologii, ci znamienici doktorzy, synni w caej Europie" (Ep. VI, 32). [124] Epistola apologetica ad elarissimum urbis Agrippinae Romanorum Coloniae senatum" zostaa wydrukowana na pocztku 1535 r. w Bonn. W swoich skargach Agrypa wspomina o prawdziwych warunkach, w jakich toczyo si jego ycia Mieni si doktorem medycyny, cho stopnia takiego nie otrzyma na adnym uniwersytecie, i poprzestajc na przywileju otrzymanym w roku 1523 od miasta Fryburga trudni si praktyk medyczn do roku 1530, to jest do czasu, kiedy korporacja naukowa Antwerpii zmusia go, by tego zaniecha. W 1530 r. Agrypa wstpi na sub do cesarza jako historiograf zamierzajc, jak sam to wyznaje, powici swym obowizkom tylko wolne chwile; nie przeszkadzao mu to gorzko uskara si w listach, e niesumiennie wypacaj mu pensj. Do wizienia Agrypa wtrcony zosta za dugi w Brukseli w 1531 r. [125] Pogldy na magi, ktre w imieniu Agrypy przekazuje autor Opowieci", czciowo wyoy sam Agrypa w przedmowie do swojej Tajemnej filozofii", czciowo w dziele De incertitudine et vanitate scientiarum", czciowo za w listach pisanych w ostatnich latach ycia. Pogldy te, rnice Agryp od innych magw XVI w., czyni z niego prekursora wspczesnych okultystw", ktrzy te wysoko ceni jego dziea. Najnowszy biograf Agrypy sdzi, e sam Agrypa odnosi si w kocu do magii jako do gry umysu" (Prosi;, II, 358) pogld wymagajcy sprawdzenia. Nie zapominajmy, e sam Agrypa daje swoim wyznawcom znakomit rad: sile, cela, occulta, tege, tace, mussa. [126] Koniec redniowiecza i epoka Odrodzenia byy okresem rozkwitu

tajnych towarzystw, stawiajcych sobie mistyczne cele. [127] Nie jestem neapolitaczykiem". U G. Pontano (14261503) czytamy w jego Historia Neapolitana": Nee est quod Neapoli quam hominis vita minoris vendatur. [128] Wieczna modo, jak rzekomo daje ludziom tajemniczy napj, w ktrym rozpuszczony jest alchemiczny kamie mdrcw". Alchemicy wierzyli, e kamie filozoficzny", mogcy przemienia metale w zoto, rwnoczenie w odpowiednim roztworze daje eliksir ycia. Legenda mwia, e liczba osb znajcych tajemnic tego eliksiru nie moe przekracza jedenastu. Kiedy z kolei nowy alchemik odkrywa tajemnic eliksiru, jeden z jedenastu musia umrze. [129] Pitagorasa zalicza si do wielkich boskich wysannikw"; Plotyn naley do liczby wielkich wtajemniczonych"; Hiram wedug podania mia wadz nad duchami ywiow, ktre pomagay mu wznosi wityni Salomona. [130] Bestie Wschodu i Zachodu" Mahomet i papie. [131] Emblemat Syna Boego opromieniony wiatem", prawdopodobnie znak ry i krzya, ktry pniej (w XVIII w.) sta si emblematem zakonu rokrzyowcw. [132] Siedem stopni z oowiu, mosidzu, miedzi, elaza, brzu, srebra i zota" mistyczna drabina alchemikw przyjta pniej rwnie przez wolnomularzy. [133] Poemander" nazwa pierwszej z ksig hermetycznych", dialog o mdroci i potdze Stwrcy, odnaleziony w XV w. i take wtedy przetumaczony na jzyk aciski przez Marsilia Ficino. [134] Hermes Trismegistos domniemany autor dzie znanych pod nazw ksig hermetycznych", pochodzcych z czasw antycznych i na ktre silny wpyw wywary niewtpliwie idee Egipcjan. Szmaragdowa tablica" fragment przypisywany Hermesowi Trismegistosowi; tumaczenie tego fragmentu znale mona we wszystkich dzieach traktujcych o dawnym okultyzmie. W Tablicy" tej czytamy midzy innymi: To, co w dole, podobne jest do tego, co w grze; to, co w grze, podobne jest do tego, co w dole; niechaj dokona si cud jednoci". Pentagram" tak nazywa si picioboczna gwiazda, jak to wyrazili okultyci: jeden z najdoskonalszych pentakli jakie tylko mona sobie wyobrazi". Ternerem" lub ternariusem" nazywa si poczenie elementw po trzy, ktre symbolicznie oznacza: Boga Ojca, Boga Syna, Boga Ducha witego (w wiecie archetypw); najwysze, porednie, najnisze lub niewinno, mczestwo, pokajanie (w wiecie dajcym si ogarn rozumem); ruchome, nieruchome, czne lub strony

wiata, strefy, deklinacje, lub dzienne, nocne, obustronne (w wiecie niebieskim); proste, zoone, rozoone (w wiecie elementw); gow, pier, ono (w mikrokosmosie); Alecto, Tysyfon, Meger lub Eaka, Minosa, Radamantysa, lub wiedmy, przeniewiercw, niewiernych (w wiecie piekie). Podobne do tego symboliczne znaczenie ma quaterner" lub quaternarius" elementy czone po cztery, quinarius" itd. (Patrz: Agrypa O tajemnej filozofii", t. II.) Nauka o mistycznym znaczeniu liczb, wedug chaldejskiej legendy stworzona przez Pitagorasa, zostaa rozwinita w wieku XVI przez magw. Zgodnie z Pitagorasem widzieli oni perfekcj w liczbach nieparzystych, a pierwiastek rozpadu w liczbach parzystych. Pniej (XVIII w.) nauk o mistyce liczb rozwin K. von Eckhartshausen. [135] Sowa hrabiego Henryka zawieraj zacztki tych nauk, ktre zostay w peni rozwinite przez pniejszych okultystw, przewanie francuskich (Eliphas Levi, St. de Guaita, Fabre d'Olivet, M. de Figanieres St.-Yves d'Alveydre i in.). [136] Rycerze wityni" templariusze, zakon zaoony w 1118 r. Przypuszcza si, e nazw sw wzi std, i Baldwin ustpi zakonowi zamek w Jerozolimie w pobliu miejsca, gdzie ongi znajdowaa si witynia. Mistycznie nazw zakonu tumaczy si tym, e drog dziedziczenia przechowywano w nim legendy dotyczce pradawnych budowniczych wityni Salomona. Na pocztku XIV wieku na rozkaz Filipa IV Piknego wszczto proces inkwizycyjny przeciwko templariuszom i w roku 1310 najwaniejsi czonkowie zakonu i jego mistrz zostali spaleni na stosie. Przed mierci templariusze przepowiedzieli rych zgub swoich przeladowcw: papiea i krla francuskiego, co istotnie si spenio. Legenda przypisuje templariuszom rwnie inne spenione przepowiednie, midzy innymi przepowiedni Wielkiej Rewolucji Francuskiej. [137] Dwoje drzwi". Wergiliusz. Eneida VI, 894 sqq. [138] Scientia est assimilatio scientis ad rem scitam, scientia est sigillatio scibilis in intellectu scientis aksjomaty scholastyczne. [139] Pierwszy nard ziemski". Zgodnie z nauk okultystyczn ludzie pierwotni posiadali zdolno postrzegania nie zjawisk, lecz istoty rzeczy. Dlatego tym bliej jestemy rda rozumienia wiata, im bliej prastarych legend. Legenda, ktra przetrwaa do naszych czasw, przekazana nam zostaa przez trzy rasy, przed ras bia kolejno dzierce na ziemi bero panowania duchowego: przez ras t, czerwon i czarn, Wtajemniczeni wyszych stopni nadal wadaj kluczem pierwotnego jzyka Atlantw, dajcego wyjanienie wszystkich symbolicznych imion i terminw zachowanych w legendach. (Mistyczna historia ludzkoci opowiedziana przez Fabre d'Olivet w

jego dziele: Histoire philosophique du genre humain. I edit. Paris 1822). [140] We Francji w wieku XV i na pocztku XVI pojedynki bardzo si rozpowszechniy. Popierali je tu krlowie, ktrzy osobicie udzielali dworzanom zezwolenia na pojedynkowanie si en champ clos. Tak trwao do 1547 r., kiedy to Henryk II na skutek pojedynku, w ktrym zabity zosta jego faworyt, zabroni pojedynkw. [141] Reuchlin uy tego wyraenia, o ktrym mwi autor Opowieci", w prywatnym licie z 6 sierpnia 1514 r., lecz w wieku XVI listy wybitnych ludzi byy szeroko rozpowszechniane w odpisach. [142] Nawet monarchowie". Autor Opowieci" prawdopodobnie czyni aluzj do wyzwania na pojedynek Franciszka I przez Karola V (1582 r.). [143] Jacques de Pons i Pierre Torres napisali traktat o sztuce fechtunku (1474). [144] Starodawny uniwersytet dzieli si na cztery fakultety: teologiczny, prawny, medyczny i artystyczny. Fakultet artystyczny stanowi przedsionek do wyszych: aby wstpi jako szkolarz na jeden z fakultetw specjalnych, trzeba byo uzyska stopie magistra in artibus. Na fakultecie artystycznym studiowano siedem sztuk wolnych, dzielcych si na trivium (gramatyka, diaektyka, retoryka) i quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka). Istniay trzy stopnie akademickie: bakaarza, licencjata i magistra (lub doktora). Stopie bakaarza ju dawa prawo wykadania (licentia docendi) lecz z pewnymi ograniczeniami. Pocztek samodzielnego wykadania nazywa si incepcj. Osignicie wyszych stopni akademickich wizao si z duymi wydatkami (promocje) na podarunki dla profesorw, na poczstunek dla kolegw itp. [145] Stary spr poetw z sofistami". Humanici nazywali siebie poetami", sofistami" za wyznawcw redniowiecznej filozofii. Wspominajc o starym sporze" autor Opowieci" ma prawdopodobnie na myli spr zwolennikw nowego z reakcjonistami, ktry to spr rozgorza w latach dziesitych i dwudziestych XVI wieku w uniwersytetach Erfurtu, Lipska, Wittenbergi i innych. [146] W redniowieczu studentom nie wolno byo nosie broni. Poczwszy od XVI wieku zwyczaj ten, podobnie jak i noszenie przez studentw na wp mnisiej odziey, zosta zaniechany i w Niemczech pojedynki studentw zaczy stawa si obyczajem. [147] Doktorami na mocy bulli", doctores bullati, nazywano osoby, ktre otrzymay stopie naukowy nie drog legaln, na uniwersytecie, lecz darowany z aski cesarza, papiea lub ksicia. [148] Piwiarnie rozpowszechniay si w Niemczech w pocztkach XVI

wieku. [149] Koniec XV i pocztek XVI wieku byy w Niemczech epok cakowitego zuboenia chopstwa i stopniowego przywizywania go do ziemi. Pamflety polityczne, ktre pojawiay si przed powstaniem chopskim 1525 r., podobnie jak rozmaite petycje" i programy" datujce si z tego okresu, pene s przykadw okrutnego uciskania chopw przez szlacht. [150] Lindenthal obecnie przedmiecie Kolonii, z lasem nazywanym miejskim" (Stadtwald). [151] Hans Holbein, prawdopodobnie modszy (1497 - 1543). [152] W Europie XVI wieku sztuka fechtunku bya ju do rozwinita. Pierwszy zwizek szermierczy, w. Marka, zosta zaoony w Niemczech w 1487 r. we Frankfurcie nad Menem. [153] Sempoalla miasto nadmorskie w Meksyku; pod tym miastem Kortez w roku 1520 odnis jedno ze swoich zwycistw. [154] Czarny paszcz i kapelusz z rondem byy w wieku XVI zwyk odzie niemieckich medykw. [155] redniowieczna medycyna wnioskowaa o poytku tych lub innych lekw nie tyle na podstawie dowiadczenia, ile na podstawie teoretycznych rozwaa. Dopiero poczwszy od lat trzydziestych XVI w. farmakologia wstpia na drog prawdziwie naukow, a to dziki pracom Buonafede, Nordusa, de Orta i innych. [156] Niczym rajskie ptaki powietrzem". Poniewa na Madagaskarze tubylcy sprzedawali Europejczykom rajskie ptaki z odcitymi nogami i wypatroszone, w Europie przez dugi czas kryy o tych ptakach najbardziej nieprawdopodobne suchy, ktrym dawali wiar przyrodnicy, midzy innymi wierzono, e rajskie ptaki nigdy nie siadaj i ywi si samym tylko powietrzem. [157] W dawnych czasach w Niemczech wita Boego Narodzenia wizay si z caym szeregiem obrzdw i zwyczajw. Zwyczaj urzdzania w kociele, w wigili Boego Narodzenia, szopki i przedstawiania pokonu Magw przetrwa do dzi. Najciekawsza kolekcja takich szopek, artystycznie wykonanych, znajduje si w Monachium. W dniu Jana Ewangelisty (27 grudnia) mczyni pili za to, by wzmagaa si ich sita, a kobiety by wzrastaa ich uroda. W dniu modw o spokj duszy czterdziestu tysicy niewinitek (28 grudnia) chopcy smagali rzgami dziewczta, a one okupyway si pierokami. Jeszcze w kocu XVI wieku nawet w wyszych sferach spoeczestwa chopcy tego dnia wczesnym rankiem wdzierali si do sypialni dziewczt, itd. (A. Schultz. Das Husliche Leben. Mnchen 1903.) [158] redniowiecze i epoka Odrodzenia obfitoway w rnego rodzaju

wdrownych wesokw: kuglarzy, akrobatw, pokazywaczy osobliwoci itd., ktrych po acinie nazywano joculatores, po francusku jongleurs, po niemiecku Spielleute. Do naszych czasw dotrwao niemao ogosze (afiszw i ulotek) przedsibiorcw zapraszajcych na takie pokazy; na ogoszeniach tych czsto przedstawione s rne rzadkie zwierzta. (Th. Hampe. Die fahrenden Leute. Leipzig 1902.) [159] e na twarzy czowieka napisane jest Homo Dei, jest to pomys Bertolda z Regensburga (XIII w.). e Jerozolima stanowi centrum ziemi, byo powszechnym mniemaniem redniowiecznych kartografw. e na ziemi jest tyle rodzajw rolin, ile gwiazd na niebie i e szmaragd roztrzaskuje si, jeli przy nim dopuci si grzechu miosnego, twierdzi Konrad z Megenbergu (XIV w.). Wiele podobnych przesdw znale mona w ksice G. Eikena Historia i system wiatopogldu redniowiecznego" (wyd. ros. St. Petersb. 1907). [160] Historia Trystana i Izoldy bya ulubionym tematem pisarzy redniowiecznych. W XV i XVI wieku pojawio si kilka nowych opracowa tej legendy. [161] czc si w ksztat mistycznych liter D, I, L". Podobna wizja jest u Dantego (Paradiso, XVIII, 76 - 78): E dentro ai lumi sante creature Volitando cantavano e faciensi Or D, or I, or L, in sue figure. Wymienione litery tworz pocztek frazy: Diligite iustitiam quid iudicatis terram. [162] Zakon w. Brygidy zezwala, by w jednym klasztorze byli mczyni i kobiety. [163] Humanista Jakub Wimpheling (14501528) broni idei wolnoci sumienia. [164] Pfefferkorn (XVI w.) i Jakub Hochstraten (1454 - 1527), przeciw ktrym skierowanych jest szczeglnie wiele atakw w Pismach ciemnych ludzi", wydali niemao dzie czysto teologicznych. Autor Opowieci" zapomnia widocznie, e jedno z dzie Hochstratena dopuci na swj st". [165] Ksik O naladowaniu Chrystusa" przypisuje si zazwyczaj Tomaszowi Kempis, zgodnie z napisem na jednym rkopisie tego dziea: finitus et completus Anno Domini 1441 per manus fratris Thomae Kempis, lecz wielu podaje jego autorstwo w wtpliwo. Enchidrion", o ktrym wspomina autor Opowieci", pocztkowo wydany w 1525 r. w Strasburgu, przedrukowany w czasach nowoytnych jako facsimile (Erfurt 1848); ksik Lanzkranny znamy w wydaniu: Stephan Lanzkranna, propst zu St. Dorotheen

in Wien. Das buch ist genant die Hijmel'strass. Augspurg 1501. Traktat Leandra, arcybiskupa Sewilli, napisany zosta w VI wieku, o wydaniach drukiem tego traktatu, ktre by pochodziy z pocztku XVI wieku, nic nie wiadomo. Bernard z Clairvaux zosta kanonizowany w 1174 r., Norbert z Magdeburga w XII wieku; Franciszek z Asyu ju za ycia uwaany by za witego; pierwsze opisy jego ywota pojawiy si zaraz po jego mierci, albowiem ju w 1244 r. kapitua zakonu zaprosia braci do spisania wspomnie o Franciszku; w roku 1266 powierzono Bonawenturze napisanie nowego ywota Franciszka; Elbieta Wgierska, ona landgrafa Turyngii, zostaa kanonizowana w 1235 r.; Katarzyna ze Sieny w 1461 r. [166] Johann Bonaventura, seraficzny doktor" (1221 1274), kanonizowany w 1482 r., zosta przez papiea Sykstusa V zaliczony do piciu najwikszych nauczycieli kocioa. Jego Itinerarium mentis in Deum" istnieje w wielu wydaniach. Summa theologiae in tres partes distributa" gwne dzieo Tomasza z Akwinu, uniwersalnego doktora" (12261274), kanonizowanego w 1323 r., nie zostao przez niego ukoczone. Koci katolicki po pewnym wahaniu uzna traktat Tomasza za takie dzieo, z ktrego sam Chrystus si raduje". [167] Liczby podane przez autora Opowieci", jak gosi legenda, zakomunikowane byy przez Jezusa Chrystusa drog widzenia, ktre miay wita Elbieta, wita Brygida i wita Melchida, pragnce dowiedzie si o iloci razw, jakie otrzyma. Liczby te wymienione s w starodawnej ksice, wznowionej na pocztku XIX w.: La Clef du Paradis et le Chemin du Ciel. Paris 1816. [168] Opowie o tym, jak Katarzynie ze Sieny ukazaa si Matka Boska" i in. zamieszczone s we wskazanej powyej ksice G. Eikena Historia i system wiatopogldu redniowiecznego". (St. Petersb. 1907) [169] Bertold z Regensburga w poowie XIII w. wdrowa po caych Niemczech i wygaszajc kazania gromadzi wok siebie tysice suchaczy; uwaano go za proroka i cudotwrc. Niektre jego kazania zostay w swoim czasie zapisane i wydane. [170] Fulsere ignes" etc. Verg. Aeneida IV, 1678. [171] Filtrem" nazywano napj wzbudzajcy mio, przygotowany z ziela o czarodziejskiej waciwoci. [172] O zwyczaju zwizanym z dniem w. Walentego, rozpowszechnionym wrd wszystkich ludw germaskich, wspomina Ofelia w jednej ze swoich pieni. Modzieniec zobowizuje si suy przez cay rok dziewczynie, ktra tego dnia pierwsza na niego spojrzy i ktra go pocauje. [173] Sanctae Brigittae revelationes ex recensione cardinalis de

Turrecremata. Lbeck 1492, wznowienia: Antwerpen 1611, Kln 1628. Ksika miaa wielkie powodzenie, przetumaczona zostaa na jzyk francuski. Torquemada wygosi jej pochwa na soborze w Konstancji. [174] Skaa Marpezyjska". Aluzja do wyraenia Wergilego (Verg. Aen. VI 4701): Nec magis... movetur, Quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. [175] Ksika Baldassare Castiglione (14781526) II Cortegiano" rysuje w dialogach typ idealnego dworzanina i daje obraz wykwintnego ycia we Woszech na pocztku XVI w. [176] Medium te mundum posui ut circumspiceres inde commadius quidquid est in mundo. Sowa te mwi Stwrca do Adama w Mowie o godnoci ludzkiej" Pico delia Mirandoli. [177] Jak wiadomo, Faust jest postaci historyczn. Cay szereg pisarzy XVI wieku wspomina o Faucie: przeor Trithemius, Conradus Mutianus Rufus, Johann Gast, Johann Vier (Weyer), Luter, Melanchton i inni, lecz mwi oni najwidoczniej o dwch osobach, Faucie starszym i modszym. Z zestawienia tych historycznych danych mona wnioskowa, e Johann Faust urodzi si w pobliu Wittenbergi, uczy si w Krakowie, potem podrowa, podawa si za cudotwrc, wygasza wykady i zmar na pocztku lat czterdziestych XVI w. Po raz pierwszy yciorys Fausta wydany zosta w 1587 r. przez niejakiego Johanna Spiessa: Historia von D. Johann Fausten dem weitbeschreyten Zauberer und Schwartzknstler". Gedruckt zu Franckfurt am Mayn, durch Johan Spiess. MDLXXXVII. Ta najstarsza ksika o Faucie, na ktr bdziemy si kilkakrotnie powoywa w dalszych uwagach, przedrukowana zostaa wraz z innymi materiaami historycznymi dotyczcymi Fausta w wydaniu: Doctor Faust. Von J. Scheible. Stuttgart 1846. [178] Kto inny, stojcy blisko tronu, kto niskiego wzrostu i szkaradny". Sdzc z opisu sabatu owym kim by Johann Mllin (u Francuzw maitre Jean Mullin), chory mistrza Leonarda. [179] O katedrze w Kolonii. Przez kilka stuleci na dachu nie dokoczonej katedry wznosi si drewniany uraw do podnoszenia kamieni. W takiej postaci przedstawiona jest Katedra na wielu rycinach XVIXVIII w. [180] Ciaa trzech ewangelicznych Magw zostay przez cesarzow Helen przeniesione do Konstantynopola; pniej przekazano je do Mediolanu, a po zburzeniu Mediolanu w 1164 r., dziki poparciu Fryderyka Barbarossy do Kolonii. Spiess tak opowiada o odwiedzeniu przez Fausta katedry koloskiej i relikwii trzech Magw: Als D. Faustus solchs she, sagt er: O jr gute mnner, vie seyt jr so jrr gereiset, da jr solt in Palestinam gen Bethlehem in Judea

ziehen, und seyt hieher kommen, oder seyt villeicht nach ewerm todt ins Merr geworffen, in Reinstrom geflsst und zu Colin auffgefangen und allda begraben worden". [181] Legenda, wymieniajc trzech ewangelicznych Magw z imienia (Melchior, Baltazar, Kacper), mwi, e zostali oni ochrzczeni w staroytnym pastwie iraskim Partii przez apostoa Tomasza. [182] Wedug Spiessa Faust zawar z Mefistofelesem umow na dwadziecia cztery lata, w cigu ktrych Mefistofeles zobowiza si na wszelki sposb pomaga Faustowi sw si i wiedz. W szesnastym roku tej umowy Faust przedsiwzi sw trzeci wielk podr i odwiedzi przy tej sposobnoci nie tylko kraje Europy, lecz rwnie Egipt, Palestyn, Persj i Indie. Ksika podaje krtkie informacje o wszystkich miejscowociach, w ktrych Faust przebywa, i opowiada o rnych czarodziejskich psikusach, ktrych Faust dopuszcza si w Rzymie, w bliskoci dworu papieskiego, i w innych miastach. [183] Na dworze ksiny Heleny". Mowa o ksinie Helenie Wasylewnie, wdowie po Wasylu III, ktra panowaa od 1533 do 1538 r. [184] Cud z winogronami. O podobnym figlu Fausta opowiada Spiess w rozdziale: Was D. Faustus fr Abenthewer an dess Frsten zu Anhalf Hoff getrieben. Pewnego razu przyby dr Faust do ksicia Anhalckiego... Przy stole zauway, e ksina jest brzemienna. I oto, kiedy wieczerza si koczya i roznoszono sodycze, dr Faust powiedzia do ksiny: Miociwa pani, zawsze syszaem, jakoby brzemienne kobiety miay skonno i silny pocig do rozmaitych rzeczy; prosz wasz ksic mo, by nie skrywaa przede mn, co miaaby ochot zje. Na co ksina odrzeka mu: Panie doktorze, doprawdy nie chc przed wami skrywa, na co miaabym ochot. Tak wic, gdyby to byo na jesieni, chciaabym zje do woli wieych winogron i innych owocw. Na to powiedzia dr Faust: Miociwa pani, atwo mi to speni i za mniej wicej p godziny yczenie waszej ksicej moci bdzie zaspokojone. Tak wic szybko wzi dwa srebrne pmiski i wystawi je za okno, na zewntrz. A kiedy pewien czas min, wzi je zza okna i znw poda, przy czym na jednym byy czarne i zielone winogrona, a na drugim pmisku jabka i gruszki". Na zapytanie ksicia, jak Faust to uczyni, w ksice Spiessa Faust odpowiada podobnie, jak odpowiedzia Mefistofeles i jak zostao to przekazane przez autora Opowieci". [185] Zwrot: De omni re scibili by dewiz Pico delia Mirandoli. Dodawany niekiedy cig dalszy tej sentencji: et quibusdam aliis, narodzi si znacznie pniej i by moe naley do Woltera. [186] Astrologi judycjarn nazywano w wieku XVI to, co teraz nazywamy

po prostu astrologi, wwczas bowiem astrologia bya to czsto w ogle nauka o gwiazdach, tj. nasza astronomia. (Patrz: Agrypa. De Vanitate Scientiarum, lib. I, s. XXXI.) [187] Lollardowie tak nazywali si czonkowie towarzystw religijnych powstaych w XVI w., pocztkowo w celach filantropijnych. Towarzystwa te byy rozpowszechnione w Anglii, Niderlandach i Niemczech. W czasach reformacji lollardowie byli jej gorcymi zwolennikami. W Pismach ciemnych ludzi" okrelenie lollard" uywane bywa niekiedy w sensie w ogle heretyka. [188] Wydarzenia, o ktrych wspomina tu autor Opowieci", odnosz si do koca 1533 i 1534 r., kiedy do Zwizku Szmalkaldzkiego przystpio wiele nowych czonkw (miasta Augsburg, Frankfurt, Hanower i in.), kiedy trwa opr stawiany przez anabaptystw w Mnsterze wojskom arcybiskupa, kiedy Henryk VIII skoni parlament do wydania ustawy o wadzy krlewskiej", kiedy w Szwecji wprowadza reformacj Gustaw Waza, a w Danii, po mierci krla Fryderyka I (1533), toczya si walka midzy katolikami i protestantami zakoczona zwycistwem tych ostatnich. [189] Cud z pokniciem sugi w zajedzie. O podobnym figlu Fausta opowiada Spiess w rozdziale: D. Faustus frisst einen Haussknecht. [190] Koci w Mnstereifel datuje si z XII w. jego krypta jest jeszcze starsza. [191] Ryszard von Greiffenklau by arcybiskupem Trewiru od 1511 do 1531 r. [192] Na florenck mod". W XVXVI w. florentyczycy uchodzili za zdeklarowanych sodomitw. W jednym, z Pism ciemnych ludzi" piszcy zasya wicej pozdrowie ni zodziei w Polsce, lww w Hiszpanii, kupcw w Wenecji, prostytutek w Bambergu, faryzeuszw w Kolonii, sodomitw we Florencji" itd. [193] Tycjan urodzi si w 1477, zmar w 1576 r. [194] Wiek XVI by epok skrajnego upadku i powszechnej ruiny rycerstwa. Rycerze stopniowo przemieniali si w zwykych rabusiw i sam Hutten, obroca rycerstwa, przyznawa, e w Niemczech s cztery kategorie rozbjnikw: rycerze, kupcy, juryci i ksia, lecz dodawa, e rycerze s spord nich najmniej szkodliwi. O urzdzeniu wntrz zamkw rycerskich w Niemczech pisze M. Heyne. Das deutsche Wohnen. Leipzig 1899. [195] Piszczale i muszkiety zaczy wchodzi w uycie w latach dwudziestych XVI wieku. [196] Bankierzy walcz o wpywy z krlami". Tak na przykad Fuggerowie w roku 1530 otrzymali tytu hrabiw Imperium i pen wadz terytorialn co do osb i mienia, a w 1534 take prawo bicia swojej monety.

[197] Nauki rozkwitaj, umysy si budz. Jak radonie jest y w takich czasach!" synne sowa Ulryka von Huttena w jego Licie do Pirkheimera". [198] Malarz Mathis Grnewald urodzony w 1470 r. zmar po roku 1529. Vischerowie rodzina niemieckich rzebiarzy yjcych w Norymberdze w kocu XV w. i w pierwszej poowie XVI w. Synny by zwaszcza Peter Vischer (1455 - 1529). [199] Kawalerowie w kapeluszach". W XVI wieku mczyni w pokojach pozostawali w kapeluszach, nawet przy stole. [200] Skpy jak bohater Macciusa Plauta" mowa tu o sknerze z komedii Aulularia". [201] O piercieniu, ktry czyni niewidocznym, pisali wszyscy wybitni okultyci, w tej liczbie Porphyrios, Jamblichos, Piotr z Apony, Agrypa. Piercie Gygesa krla lidijskiego, opisany jest w ksice Le veritable Dragon rouge" po raz pierwszy wydanej w 1521 r. i wznowionej pod koniec XIX w. [202] Legenda mwi, e od czasu, kiedy Jezus Chrystus dokona wjazdu do Jerozolimy na olicy, wszystkie osy maj na grzbiecie znak krzya. W Weronie istotnie przez dugi czas pokazywano szcztki tej olicy. Jeli chodzi o olic, na ktrej jecha prorok Balaam, to wedug Talmudu byo to szczeglne zwierz, stworzone przez Pana Boga w samym kocu szstego dnia tworzenia; na tej samej olicy Abraham wiz drwa na stos ofiarny dla Izaaka i na niej ona i syn Mojesza udali si na pustyni (Dictionnaire Infernal, par Collin de Plancy, Ane). [203] Intymnych naczy, wspomnianych tu przez autora Opowieci", zaczynano dopiero uywa w XVI w. Widzimy je na niektrych grawiurach Albrechta Drera i innych. [204] Dotrwa do naszych czasw rachunek wydatkw poniesionych przez miasto Ulm z okazji przyjazdu cesarza Zygmunta i w rachunku tym widnieje pokana suma na ugoszczenie cesarza i jego wity w domu publicznym. Zreszt podobnie uhonorowao cesarza miasto Berno w 1414 r. [205] Epistolae", Laus Stultitiae" synna satyra Hermanna Buscha (14681534). Armila kula zoona z kilku piercieni przedstawiajcych gwne koa astronomiczne. Armilami posugiwali si astronomowie antyczni i nowoytni a do czasw Tycho de Brahe. Torkwety starodawne przyrzdy astronomiczne. [206] Ulryk Zsy, (1461 - 1535), jurysta szwajcarski, wyznawca humanizmu, utrzymujcy przyjacielskie stosunki z Erazmem. [207] Chocarrero niewybredny dowcipni. [208] Hiszpan Torralba, doctor graduado, w pierwszej wierci XVI w.

cieszy si w Hiszpanii i w caej Europie wielk saw jako znawca magii i potny czarnoksinik. Rok urodzenia Torralby nie jest dokadnie znany (koniec XV w.). W roku 1528 zosta aresztowany, postawiony przed sdem, oskarony o zajmowanie si magi i skazany na doywotnie wizienie. Pniej zosta zwolniony, lecz dalsze jego losy s nieznane. (J. Baissac. Les grands Jours. Chap. V.) Imi Torralby wspomniane jest w Donkiszocie". (Cz. II, rozdz. XLI.). [209] Mwic o mroku Orcusu" hrabia von Wellen uywa zwykego wyraenia humanistw, ktrzy w swojej humanistycznej pasji nazywali Jezusa Chrystusa synem Jupitera. [210] Autor Opowieci" mwi, e Faust pokaza ksiciu Anhalckiemu Aleksandra Macedoskiego. Spiess w rozdziale: Eine Historia von D. Fausto und Keyser Carolo V , wie er jhrer Keyserlichen Maiestt Alexandrum Magnum, besampt seiner Gemhlin erweckt, mwi, e Faust dokona tego cudu dla cesarza Karola V . Dr Faust opowiada Spiess otwar drzwi i zaraz wszed cesarz Aleksander, w takiej postaci i wygldzie, jakby widziano go ywym. A cile mia wygld statecznego, dorodnego mczyzny, z kasztanowat du brod, z czerwonymi policzkami i surowym wyrazem twarzy, a oczy mia jakby bazyliszka. Wszed, ubrany w zbroj, i z gbokim szacunkiem skoni si przed cesarzem Karolem. Cesarz chcia powsta, by go przyj, lecz doktor Faust nie chcia mu na to zezwoli" itd. [211] Wywoanie przez Fausta Heleny Trojaskiej, co stao si tematem niemiertelnych scen tragedii Goethego, opowiedziane jest przez Spiessa w rozdziale: V on der bezauberten Helena, welche er den Studenten representierte. W opisie samego wywoywania i postaci Heleny to, co mwi autor Opowieci", w wielu miejscach pokrywa si z tym, co mwi Spiess, ktry opowiada: Dr Faust zada, by nikt nic nie mwi i nie wstawa od stou... Kiedy znw powrci, sza za nim krlowa Helena tak pikna, e studenci nie wiedzieli, sen li to czy jawa. Helena owa pojawia si w kosztownej ciemnopurpurowej szacie, wosy miaa tak dugie, e sigay kolan, oczy przepikne, czarne jak wgiel, gow miaa ksztatn, mie liczko, usteczka malekie, wargi czerwone jak winie, bia abdzi szyj, policzki za niczym ryczki" itd. [212] Katolicki Zwizek Szwabski, zaoony w 1488 r., okoo roku 1534 doszed do stanu takiego upadku, e na sejmie w Augsburgu postanowiono go zlikwidowa. Ksi Ulryk wtargn do Wittenbergi (skd przedtem by wygnany) w kwietniu 1534 r. W tyme miesicu z racji wydarze zaszych w Mnsterze odby si take sejm w Wormacji. [213] Pietro Martire Anghierius lub Anghiera (ur. w 1477, zm. 1525), na

podstawie wiadomoci przekazanych mu przez Kolumba, Korteza i in. napisa po acinie De Orbe novo Decades", dzieo wydane w Hiszpanii ju po mierci autora (Alcala 1530 r.). [214] Astra non mentiuntur" itd. sowa Benvenuto de Imola, jednego z wczesnych komentatorw Dantego. [215] W swoim dialogu De nobilitate" Poggio-Bracciolini broni pogldu, e godno czowieka nie jest zalena od jego pochodzenia. Ta sama myl powtarza si take u innych humanistw (Salutati, Poliziano, Platini). Eneasz Sylwiusz Piccolomini, pniejszy papie Pius II (zm. w 1463 r.), napisa dzieo O wychowaniu ksit". [216] Albrecht Brandenburski (14801545), arcybiskup Magdeburga (od 1513 r.) i Moguncji (od 1514 r.), by zwolennikiem humanizmu, lecz wrogiem reformacji. Przez niego midzy innymi wysany by w Tetzel, ktrego handel indulgencjami spowodowa 95 tez" Lutra. [217] Niemiertelna satyra Sebastiana Brandta" (1457 1521) Statek gupcw". [218] Pocztek inkwizycji, w pniejszym szczeglnym znaczeniu tego sowa, przypada na koniec XII i pocztek XIII w. Pocztkowo inkwizytorw majcych za zadanie poszukiwanie heretykw mianowa miejscowy biskup: potem obowizki inkwizytorw zostay powierzone dominikanom, podlegajcym bezporednio papieowi. [219] Tomasz de Torquemada (ur. w 1420, zm. w 1498 r.). [220] Bulla papieska Summis desiderantes affectibus", skierowana bezporednio przeciwko czarownicom i czarnoksinikom, zostaa ogoszona przez papiea Innocentego VIII w 1484 r. [221] Nie jest ani skotyst, ani albertyst, ani tomist, ani ockhamist", to jest ani wyznawc Dunsa Scota, ani Alberta Wielkiego, ani Tomasza z Akwinu, ani Wilhelma Ockhama luminarzy filozofii redniowiecznej. [222] Tomasz Murner (1475 - 1537) z pocztku by stronnikiem reformacji, jednak potem ostro j atakowa, Napisa midzy innymi ksik: V on dem grossen lutherischen Narren, wie ihn Doctor Murner beschworen hat (1522 r.). [223] wita Elbieta zapewne Elbieta z Turyngii (1207 - 1231). wita Klara z Asyu (1193 - 1253) zaoycielka zakonu klarysek. [224] Chlubisz si Zakonem, a zniesawiasz Boga". Do Rzymian, II, 17. [225] Pogld Gemistosa Plethona (zm. w 1451 r.) na demony zosta przez niego wyoony w obszernym, dziele filozoficznym, bardzo popularnym w wieku XV i na pocztku XVI, do nas dotrwao ono jednak tylko we fragmentach. Opowiadanie Poggio o Trytonie zamieszczone jest w jego zbiorze Facetiae".

[226] Zwa tylko, e ani Cycero, ani Horacy"... Uwaga absurdalna, albowiem za Cycerona i Horacego nie byo chrzecijaskich klasztorw. Nawet Petrarka pisa jednak: Nigdzie nie spotykaem si z tym, by Scypion lub Cezar zajmowali si turniejami". [227] Jak wiadomo w wiekach XVI i XVII w licznych klasztorach objawiay si epidemie optania. Najsynniejsze z tych wypadkw to proces urszulanek w Aix (sprawa Goffridi 1609 - 1611 r.) i proces urszulanek w Loudun (sprawa Urbana Grandiera 1632 - 1634 r.), lecz w sumie mona ich naliczy kilkaset. (J. Michelet. La Sorciere; J. Baissac. Les Grands Jours de la Sorcellerie. Paris 1890; P. Regnard. Les maladies epidemiques de l'esprit. Paris 1880; itd.) [228] W ich celach zaczy im si ukazywa postaci przepiknych modziecw"... Siostry czuy dotknicie niewidocznych palcw"... Demony zaczy ukazywa si w postaci czarnych kotw, ktre pchay si siostrom pod suknie"... Widziada ukazyway si siostrom podczas modlitwy"... itd. Wszystko to stanowi typowe cechy epidemii optania panujcej w klasztorach. Protokoy i wiadectwa wspczesnych podaj niemao jeszcze innych cech, o ktrych autor Opowieci" nie wspomina. Niekiedy na przykad optani ulegali atakom wymiotw, przy czym zwracali wszystko, co zjedli, zupenie nie przetrawione, a w tym pajki i glisty; niekiedy przejawiali ogln lub czciow anestezj, nie czuli blu przy uderzeniach lub ukuciach; niekiedy zaczynali mwi" w jzykach, ktrych si nie uczyli, itd. (P. Regnard. Les maladies epidemiques de l'esprit. Paris 1890.) [229] Optanie czy opanowanie". Specjalici dokadnie rozrniali przypadek, kiedy diabe opta swoj ofiar od wewntrz byli to optani, possessi, possedes, besessene, od tego, kiedy opanowa j tylko z zewntrz obsessi, obsedes, geplagte. Niektrzy wskazywali jeszcze trzeci przypadek, kiedy ofiara bya pod wpywem czarw maleficti, ensorceles, behexte. [230] Obserwantki". W roku 1517 papie Leon X utworzy z tych grup klarysek, ktre przestrzegay szczeglnie surowej reguy, oddzielny oddzia zakonu. Jego czonkinie nazyway si obserwantkami". [231] Krew nie cieknie" itd. oznaki anestezji. Nie ton w wodzie" na tym opieraa si prba, ktrej poddawano czarownice we wczesnym redniowieczu. (Hexenbad, indicium aquae.) [232] Czy rzucajc uroki sprowadzay pomr na bydo i ludzi, czyniy kobiety bezpodnymi" itd. Bodin wylicza pitnacie zbrodni, ktrych winne s czarownice: 1) odtrcaj Boga, 2) bluni, 3) oddaj cze Diabu, 4) skadaj mu w ofierze swoje dzieci, 5) dzieci tych nie chrzcz, 6) nawet w onie matki, 7) kusz innych ludzi, 8) zaklinaj si imieniem Diaba, 9) cudzoo, 10) zabijaj i poeraj ludzi, 11) ywi si padlin, 12) niszcz trucizn i czarami, 13)

sprowadzaj pomr na bydo, 14) nieurodzaj na zboa, 15) maj stosunki cielesne z Diabem. (J. Bodin. Demonomanie des sorciers. Paris 1581.) [233] Seu tempestate columbae. Verg. Aen. II, 516. [234] W sprawozdaniach dotyczcych optanych i w specjalnych zbiorach, ktre do nas dotrway, znajdujemy znaczn ilo egzorcyzmw bardzo rnych pod wzgldem formy. Jedne z nich, podobne do tego, ktry przedstawi autor Opowieci", zawieraj kltwy rzucane na zego ducha, inne uoone s na wzr modlitw. Oto przykad egzorcyzmu tego drugiego rodzaju: Panie Jezu Chryste, ktry znasz tajemnice i odsaniasz przed wiernymi to, co sprawiedliwe i co wiedzie do zbawienia! Skoro dopucie, by zy duch zamieszka w danym miejscu, bagamy o szlachetne miosierdzie Twoje, rozka, w imi mioci naszej do mki Twej i przeczystej krwi Twojej, przelanej dla okupienia grzechw naszych, niechaj w zy duch wyjawi wiernym Twoim, nie przestraszajc ich i nie czynic im za, po co si pojawi, czego chce, i niechaj chwaa bdzie imieniu Twemu. Amen". (Dictionnaire Infernal, par Collin de Plancy, 2 ed. Paris 1825). [235] W wczesnych wiadectwach dotyczcych epidemii optania w klasztorach w wiekach XVI i XVII, niejednokrotnie napotykamy opowiadania o spirytystycznych" stukach. (Patrz np. La merveilleuse histoire de l'esprit qui s'est apparu au monastere des religieuses de St. Pierre-de-Lyon, par Adrien de Montalembert. Paris 1528.) [236] Ecce ancilla Domini! Ora pro nobis!", co znaczy: Oto suebnica Paska! Mdl si za nami! [237] Tumaczenie zaklinania: Na Chrystusa Pana, Tego, kto mocen jest sdzi ywych i martwych, zaklinam: oka posuszestwo! Duchy ze, potpione, przeklte, wypdzone, wygnane, rozkazuj wam i polecam w imi i ku chwale Boga Wszechmogcego i Sprawiedliwego! W mgnieniu oka wyjdcie wszystkie, czynice nieprawo! [238] W odtworzonym przez autora Opowieci" zaklinaniu mniszki wystpuj charakterystyczne cechy analogicznych wiadectw z XVI i XVII wieku. W roku 1634, kiedy optanie dotkno urszulanki i przystpiono do egzorcyzmw, mniszki i sama ksieni turlay si po posadzce, przybieray najnieprzyzwoitsze pozy, wykonyway nadzwyczaj mieszne ruchy, wyginay si w konwulsjach, wysuway jzyki, krciy si, wykrzykiway najokropniejsze blunierstwa, wypowiaday najsromotniejsze sowa, syczay jak mije, naladoway chrzkanie wi i gosy rnych zwierzt. Zdarzyo si rwnie, e jeden z zaklinaczy odmawiajcych egzorcyzmy uleg zarazie i rwnoczenie z zaklinaniem w konwulsjach i drgawkach turla si po posadzce, krzyczc, e i w niego demon wstpi. Niepodobna mwi naoczny wiadek wyrazi

sowami wszystkiego, czego przyszo nam dowiadczy: oczy i uszy odbieray wraenie takiego szalestwa, e nikt nigdy nie widzia nic podobnego i nikt, kto nie przywyk do okropnego widowiska w rodzaju tych, jakie powicone s demonom, nie mg zachowa spokoju ducha wobec zdumienia i przeraenia, jakie owo zachowanie budzio". (Aubin. Histoire des diables de Loudun. Amsterdam 1693). O innym wypadku optania, ktry zaszed w Louviers w 1642 r., opowiada naoczny wiadek, e jedni z optanych wrzeszczeli jak wcieke koty, wspinali si na ciany, wazili na wierzchoki drzew i spuszczali na d zelizgujc si po pniu; inni rzucali si na ludzi, wszystko przed sob przewracali, drapali na prawo i na lewo, wydawali guche okrzyki; niektrzy rzucali si w ogie, jeszcze inni prbowali rzuci si do studni i czasami potrafili zawisn nad studni opierajc si o jej zrb ramionami i kocami ng itd. (J. Baissac. Les grands Jours de la Sorcellerie. Paris 1890; P. Regnard. Les maladies epidemiques de l'esprit. Paris 1880; itd.) [239] Ch okazania si prawdziwym humanist". Nie jest to cakiem cise, bowiem wikszo humanistw podzielaa pogldy swojej epoki na czary, czarnoksistwo i magi. [240] Nowy Cesarski Zbir Praw tj. Zbir Praw wydany przez Karola V w 1533 r. znany pod nazw Karoliskiego. Peny, jego tytu brzmi: Des allerdurchleuchtigsten grossmechtigsten, vnberwindtlichsten Keyser Karls des fnfften: vnnd des heyligen Rmischen Reischs peinlich gerichts Ordnung, auff den Reichsstgen zu Augspurgk vnd Regenspurgk inn Jaren dreissing vnd zwey vnd dreissig gehalten aufgericht vnd beschlossen. [241] Johann von Schwarzenberg (14631528) jurysta, reformator prawodawstwa niemieckiego, uoy Bamberski Zbir Praw", a pniej opracowa projekt oglnego cesarskiego zbioru praw, ktry sta si podwalin Karoliskiego". [242] Crimen exceptum". Wedug oglnej zasady sdownictwa niemieckiego przestpstwa dzieliy si na zwyke i wyjtkowe, crimina ordinaria et excepta. Do tych ostatnich zaliczay si takie przestpstwa, jak obraza majestatu, zdrada, herezja itd. Do sdzenia przestpstw wyjtkowych" sd mia specjalne penomocnictwa i nie by skrpowany zwyk procedur sdow. In his ordo" itd., to jest: W takich wypadkach regu jest regu nie przestrzega". (C. Mller. Hexenaberglaube und Hexenprozesse in Deutschland. Leipzig 1893; J. Kantorowicz. Sredniewiekowyje procesy o wiedmach. St. Petersburg 1893; i in.) [243] cisy sens bulli papieskiej", tj. bulli Summis desiderantes" (1484), gdzie czytamy: Aby nie stawao si tak, e prowincje, miasta, diecezje, eparchie i inne miejscowoci grnych Niemiec pozbawione s instytucji

inkwizycji, stanowimy na mocy naszej wadzy apostolskiej, e mianowanym inkwizytorom zezwala si w miejscowociach owych peni rzeczone obowizki inkwizycji i troszczy si o ciganie, wtrcanie do wizienia i karanie osb za wyej wymienione przewiny i przestpstwa". [244] Crimen fori mixtum", tj. przestpstwo mieszanego rodzaju. Pocztkowo procesy czarownic prowadzone byy wycznie przez sdy duchowne; pniej rozszerzy na nie swoj dziaalno sd wiecki. W wypadku opisywanym w Opowieci" ksi Arcybiskup czy w swojej osobie wadz duchown i wieck, i spr toczy si midzy wadz miejscow (ktr reprezentowa) i oglnokocieln (ktrej reprezentantem by inkwizytor). Zauwamy jeszcze, e wadza sdowa biskupw, zachwiana wydarzeniami okresu reformacji, zostaa przywrcona edyktem cesarskim z 15 listopada 1530 r. [245] ledztwo, winno si rozpocz od oglnego wezwania, ktre przybija si do wrt kocioa parafialnego lub ratusza. (Malleus maleficarum, pars III, q. 1.) [246] Pawe III papie od 1534 do 1549 r. [247] Nie potrzebujemy jednak ani donosw, ani inscriptio". Mot na czarownice" uznaje trzy sposoby wszczcia sprawy o czarnoksistwo: oskarenie, donos i inkwizycj, lecz dodaje, e pierwszy sposb nie jest praktykowany (wedug bowiem starodawnego prawa niemieckiego oskaryciel musia stan twarz w twarz z tym, kogo oskara, i ponie odpowiedni kar w wypadku, gdyby oskarenia nie mona byo dowie). Zgodnie z prawem kanonicznym oskarenie opierano na inscriptio, tj. na oskareniu pisemnym, przy czym proces nie powinien wykracza poza granice punktw oskarenia. [248] Agrypa z Nettesheimu w roku 1519 dziki swej interwencji ocali pewn wieniaczk oskaron przez sd inkwizycyjny o czarnoksistwo. Prcz oficjalnych dokumentw Agrypy, dotyczcych tej sprawy, mamy jego prywatny list, w ktrym szczegowo opowiada ca spraw. (Patrz A. Prost. C. Agrippa. Paris 1881. I, 319.) [249] Pytania, ktre wylicza autor Opowieci", podane s wszystkie w Mocie na czarownice" wraz z caym szeregiem innych, jak np.: Quale fuerit membrum virile Diaboli? An et rea semen emiserit? An Diabolus cum rea noctu pluries rem habuerit et semper cum seminis effluxione? Utrum rem cum rea peregerit in ipso membro muliebri an et in aliis corporis loci? itd. W wiekach XVI i XVII istniay inne jeszcze Pouczenia dla badania czarownic", zalecajc kilkaset bardzo szczegowych pyta. [250] Ex nobis egressi sunt" I Johan. II, 19. [251] Obrzd straszenia" (territio, territion, Schrecken erregen) stanowi w

owym czasie niezbdn cz procedury sdowej. Niekiedy narzdzia tortur nie tylko oskaronemu pokazywano, lecz nawet do jego ciaa przymierzano. [252] Kluby (Daumenstock), sznur, but hiszpaski (Beinschraube), koowrt, jak rwnie rozciganie na drabinie i dyby (Bock) byy w Niemczech XVI w. najczciej stosowan form tortur. Obok nich stosowano jeszcze: wbijanie gwodzi pod paznokcie, naszyjnik z ostrzami, krzeso czarownic, prb ognia, smoy i wody. (Patrz: Franz Helbing. Die Tortur. Geschichte der Folter in Kriminalverfahren aller Vlker und Zeiten. G. Lichterfelde, 1907.) [253] Zgodnie z zasadami procedury sdowej tortura nie powinna bya trwa duej ni 50 minut, a wznowi j wolno byo w tym tylko wypadku, jeli w sprawie ujawniono nowe poszlaki. Poniewa jednak czarnoksistwo byo przestpstwem wyjtkowym (crimen exceptum, crimen atrocissimum), to znaleziono sposb obejcia tej zasady, mianowicie wznowienie tortury nazywano jej kontynuacj". Mot na czarownice" mwi o tym: Quod si nes sic (quaestionata) poterit ad veritatem induci, tune pro secunde aut tertia die quaestionanda ad continuandam tormenta non ad iterandum, quia iterari non debent nisi nova supervenissent indicia. (Malleus maleficarum, pars III, q. 19.) Znane s wypadki, kiedy torturowano ponad dwadziecia razy. [254] Czarownice przy zawieraniu paktu z diabem, przewanie na sabacie, otrzymyway specjalny znak, sigillum diabolicum. Znak ten mg si znajdowa na ciele w dowolnym miejscu, lecz szczeglnie czsto bywa na plecach, przy samym kocu stosu pacierzowego. Znak czsto miewa ksztat zajca lub abiej apy, lub czarnego kota. Utrzymywano, e czarownica nie czua blu, kiedy j ig kuto w to miejsce, i e od ukucia krew nie cieka. [255] Mot na czarownice" doradza, by jeszcze przed rozpoczciem badania wyrywa i przypala ogniem wszystkie wosy na ciele czarownicy, a to po to, eby nie ukrya w nich jakich czarw. (Malleus maleficarum, pars III, q. XV.) [256] Tekst oryginalny art. 109 brzmi: Item so jemandt den leuten durch zauberey schaden oder nachtheyl zufgt, soll man straffen vom leben zum totd, vnnd man soll solche straff mit dem fewer thun. Wo aber jemandt zauberey gebraucht vnnd damit niemant schaden gethan hett, soll sunst gestrafft werden nach gelegenheit der sach. [257] Tekst oryginalny art. 44 brzmi: Item so jemandt... mit solchen verdechtlichen dingen, geberden, worten vnd weisen vmbgeht, die zauberey auf sich tragen, vnd die selbig person des selben sonst auch berchtigt, das gibt eyn redlich anzeygung der zauberey und gnugsan vrsach zu peinlicher frage. [258] Przy tak cikich zbrodniach trzeba wbrew woli ucieka si do

najsilniejszych rodkw" sowa z Mota na czarownice": singularitas istius casus exposcit tormenta singularia. [259] Ruprechcie, insanis" tj. Ruprechcie, jeste szalony. [260] Per amica silentia lunae". Verg. Aen. II, 255. [261] O zgonie Agrypy dotary do nas sprzeczne wiadomoci. Zgodnie z ustaleniami Guy Allarda (ur. w 1645 r., zm. w 1716 r.) zgon w nastpi w tyme miejscu, ktre opisuje autor Opowieci", mianowicie w Grenoble, w domu Francois de Vachon, prezydenta parlamentu w Grenoble. Zgon poprzedziy smutne wydarzenia (wtrcenie Agrypy do wizienia w Lyonie itp.), o ktrych wspomina autor Opowieci". Zgodnie jednak z ustaleniami niejakiego Chauriera, yjcego w tym samym czasie co Allard, Agrypa zmar w Grenoble, lecz w innym domu, przy ulicy de Clerc, ktry w tym okresie nalea do czonka parlamentu Ferranda, i w ktrym w roku- 1457 zmar synny jurysta Guy Pau. Inne rda podaj, e Agrypa zmar w Grenoble w szpitalu przy ulicy Perier. Niektrzy wreszcie (A. Thevet i in.) podaj, e Agrypa zmar w Lyonie, w ndznej chaupie (A. Prost. C. Agrippa. Paris 1882, II, 4046). Opowiadanie o tym, jak Agrypa przed mierci przekl swego psa, ktry natychmiast po tym utopi si, zostao przekazane w ksice P. Jovii Novocomensis: Elogia virorum litteris illustrium" (1577), i std przeszo do wszystkich legendarnych yciorysw Agrypy. [262] Rzeka witego Ducha (Rio del Espiritu Santo) . dawna nazwa Mississippi. (Patrz: J. Egli. Nomina geographica. Leipzig 1893.) Jak wiadomo, w latach trzydziestych XVI w. dolina Mississipi bya terenem zupenie nie zbadanym; kryy nieprawdopodobne opowieci o bogactwach, jakie si tam kryj. W roku 1539 niejaki Hernando de Soto zorganizowa wielk ekspedycj w te strony, ktra skoczya si jednak tragicznie, gdy niemal wszyscy jej uczestnicy zginli w dziewiczych lasach i nieprzebytych bagnach. By moe taki sam los nieco wczeniej spotka t ekspedycj, do ktrej przyczy si autor naszej Opowieci".