NDEKLER KISALTMALAR..................................................................................................................II NSZ................................................................................................................................III OSMANLI TRKLERNDE HAT VE NL HATTATLAR............................................1 1. Hat ve Tarihesi..............................................................................................................1 2. Osmanl Hat Sanat.........................................................................................................2 3. nl Hattatlar.................................................................................................................4 3.1.

eyh Hamdullah......................................................................................................5 3.2. Ahmed Karahisar....................................................................................................7 3.3. Hafz Osman............................................................................................................7 3.4. Mustafa Rakm ve evki Efendi Ekolleri................................................................9 SONU................................................................................................................................10 BBLYOGRAFYA.............................................................................................................11 EKLER.................................................................................................................................13

KISALTMALAR C. Ed. H. s. TTK. TDV. yy. : Cilt : Editr : Hicr : Sayfa : Trk Tarih Kurumu : Trkiye Diyanet Vakf : Yzyl

II

NSZ
Bir izgi sanat olarak doan Hsn-i Hat, yani gzel yaz yazma sanat, Arap harflerini, zarif ve ssl biimde dzenleyen yaz sanatdr. slamiyet ile balayarak Trkistandan Endlse kadar uzanan hsn-i hat, Trklerin elinde mucizevi bir bulu ve esiz bir sanat kolu haline gelmitir. Hsn-i Hat, Trk hattatlaryla en gzel ekline ve en geni kullanm alanna kavumutur. Trklerin slamiyet ile ereflenmeleri, hat sanat iin de adeta bir balang saylm, Trk sanatsnn eliyle kltr ve medeniyetin en muhteem abidesi olmutur. Trk hattatlar, hat sanatnda eriilmesi mmkn olmayan stn bir ekol kurmulardr. u sz, hattatlarmzn tartlmaz stnln ortaya koymas bakmndan ne kadar manidardr: Kuran- Kerim Mekkede nazil oldu. Msrda okundu, stanbulda yazld. Gzel yaz sanat, Trk ustalar ile en parlak ekline kavumutur. Hattatlarmz yalnzca cmleleri ve kelimeleri deil, harflere de canllk katarak onlar konuturmulardr adeta. ou kez ssleme sanatyla birlikte yryen hat sanat, tezhip ve ciltilik gibi dallarla btnleince, kitaplarn her biri bir sanat aheseri haline gelmitir. Yaz temeli zerine kurulmu bir eit resim diyebileceimiz hat sanat, slamiyetin douundan sonra geliti. slam dininin okumaya ve ilme verdii tevikin tesiriyle hat, daha Hz. Peygamber zamannda nem kazanmaya balad ve hattatlar Drt Halife devrinde yazdklar Kuranlarla gzel yaz sanatnn ilk rneklerini verdiler. Abbasilerin tarih sahnesinden ekilmesinden sonra (1258) hat sanatnn gelimesi Trkslam sanatkarlarnn elinde devam etmitir Bu almay hazrlamamza vesile olan deerli hocam Yrd. Do. Dr. Rifat ZDEMRe teekkrlerimi sunmay kendime vazife sayarm

zkan Demir Elaz 2005

III

OSMANLI TRKLERNDE HAT VE NL HATTATLAR

1. Hat ve Tarihesi Yazmak, izmek, kazmak, alamet koymak anlamlarndaki Arapa hatt mastarndan treyen, ince, uzun, doru yol, birok noktalarn birbirine yetierek sralanmasndan meydana gelen izgi, izgiye benzeyen eyler ve yaz gibi anlamlarna gelen hat, zellikle slam kltrnde, yaz ve gzel yaz manalarnda kullanlmtr1. Atlas Okyanusundan Gney in Denizine kadar uzanan geni corafi blgede yaayan Mslman lkelerde kullanlan Arap yazsnn kk Romallar zamannda M. IV. yy.da varln gsteren ve Kzldeniz-am arasndaki blgede yaayan Arap asll Nabatilerin alfabesine dayanmaktadr. Pek yava surette gelien bu alfabenin sadelemesi ancak VI. yy. iinde olmu, Araplarda bu sadelemi alfabenin harfleri alarak kullanmaya balamlardr. Nabati kitabelerindeki yazlar dikkatle tetkik edilince, bunlarda Arap yazsnn iptidai ekillerinin mevcut olduu grlr2. Yaz temeli zerine kurulmu bir eit resim diyebileceimiz hat sanat, slamiyetin douundan sonra geliti. slam dininin okumaya ve ilme verdii tevikin tesiriyle hat, daha Hz. Peygamber zamannda nem kazanmaya balad ve hattatlar Drt Halife devrinde yazdklar Kuranlarla gzel yaz sanatnn ilk rneklerini verdiler. Hat sanatnn ilk gelimesi Arap sanatkarlarn elinde balad. Abbasiler devrinde nl hattat Ykt, aklm- sitte denilen alt eit yazy* estetik bakmdan olduka gzel bir noktaya ulatrd. Abbasilerin tarih sahnesinden ekilmesinden sonra (1258) hat sanatnn gelimesi Trk-slam sanatkarlarnn elinde devam etmitir3. Hat sanatmz Arap kaynakldr. Fakat, Trk'n elinde, mstakil bir sanat olarak millilemitir. Dier milletlerin mimari eserlerinde grlen unsurlar, Trkler tarafndan da kullanlmtr ama, milli zevklerine bal, yepyeni terkipler halinde tecelli ettii iin, milli

Muhittin Serin; Osmanl Hat Sanat, Osmanl, C. 11, Ankara, 1999, s. 26; M. Uur Derman; Hat, TDV. slam Ansiklopedisi, C. 16, stanbul, 1997, s. 427. 2 Ali Alparslan; Osmanllarda Hat Sanatnn Gelimesi ve Bunun Nedenleri, Osmanl, Ankara, 1999, s. 35. * Aklm- sitte denilen alt eit yaz unlardr: Sls, drt bl dz iki bl yuvarlaktr; Muhakkak, birbuuk bl dz gerisi yuvarlaktr; Reyhn, muhakkaka tabiidir; Nesih, slse tabii olup kalem kalnl onun 1/3 kadardr; Tevki, yars yuvarlak yars dzdr; Rik, dzl ve yuvarlakl deiik harfleri bitiiktir. Daha sonra Tlik de bunlardan saylmtr. Muhittin Serin; Hat Sanatmz, stanbul, 1982, s. 32. 3 Ali Alparslan; nl Trk Hattatlar, Ankara, 1992, s. VII; Abdlhamit Tfekiolu; Osmanl Dneminde Hat Sanat, Osmanl, C. 11, Ankara, 1999, s. 44.
1

bir karakter kazanmtr4. Osmanl Trkleri, cazip ve dikkate deer bir sanat daln be yz yl akn bir zaman ncesinden balayarak alemdarln yapmlardr. Asl itibariyle Trk olmayan ancak dini bir vecd ve heyecanla benimsenip harika rnekleri Trkler tarafndan vcuda getirilen bu sanat hsn-i hattr. u da bir gerektir ki sanatn eer insan topluluklarna hizmet ve fayda salayan bir cephesi de varsa, ondaki gzellie hayranlkla bakn yan sra, kullanlma ve benimsenme sahas da genilenmi olur. Hat sanat da okuma-yazma vastas olarak hkmettii yz yllar boyunca giderek artan estetik gcyle varln ayrca kabul ettirmitir5. Bugn yeryznde geni bir corafyaya sahib olan, slam medeniyetinin yaz dili Arap yazsdr. slam dininin kabul eden milletlerin dini bir gayretle benimsemi olduklar Arap yazs zamanla btn Mslmanlarn gelitirdii slam yazlar vasfn kazanmtr6. Trk hat sanat denilince, Trklerin slamiyeti kabul ettiklerinden sonra okumayazma vastas olarak setikleri Arap asll harflerle vcuda getirilen sanat yazlar anlalr. Ancak unu hemen belirtelim ki, Arap harfleri slamiyetin zuhurundan sonra yava yava estetik unsurlar kazanarak, bu hal VIII.yy.n ortalarndan itibaren sratlenmi; Trklerin slam alemine mdahil olduklar ada zaten mhim bir sanat haline gelmitir. Yaz sanatn slam kaynaklarndaki en zl tarifi, Hat, cismani aletlerle meydana getirilen ruhani bir hendesidir cmlesiyle yaplmtr ve hat sanat, bu tarife bir estetik bir anlay erevesinde asrlardr sregelmitir.Ekseriya renklerin rol almad uuk bir zeminde estetik kavramnn sadece siyah izgiler halinde bylesine ifadelendirilii, dier yaz sistemlerinde pek grlmedii iin Batl ressamlarca da tetkik ve ilham konusu olarak alnmtr7. 2. Osmanl Hat Sanat Seluklularn son devri ile Osmanllarn ilk devrinde Anadolu, Yakut-i Mustasim ekolnn tesirinde bulunuyordu. stanbulun alnmasndan nce yaznn Edirne ve Amasyada gelimeye yz tuttuunu ve buralarda devrine gre kuvvetli hattatlarn yetimeye baladn gryoruz. Bu devrede Trk hattatlarn yapt hamleler slam yazsna yeni bir istikamet vermeye muvaffak olmutur.

Muhittin Serin; Hat Sanatmz, stanbul, 1982, s. 12. M. Uur Derman; Osmanl Trklerinde Hat Sanat, Osmanl, C. 11, Ankara, 1999, s. 17. 6 smail Raci el-Faruki; slam Tarih Atlas, ev. M. Okan Kibarolu, stanbul, 1999, s. 384. 7 M. Uur Derman; Osmanl Trklerinde Hat Sanat, Osmanl, C. 11, s.17.
4 5

slam milletlerinin mterek gelitirdikleri ve sanat seviyesine ykselttikleri hat sanat, Osmanllarn slam dnyasnda mihver devlet roln devralmalaryla stanbulda aheserlerini vermitir. eyh Hamdullahla alan yeni r drt asr daha Osmanllarn ince zevk ve dehalaryla ilenerek, on dokuzuncu asrda tekamln tamamlam, mili bir karakter kazanmtr. stanbulun fethinden sonra Osmanl Devleti kltr ve sanat asndan ileri bir seviyeye ulamt. Hat sanatnda eyh Hamdullah nceleri Ykt slubunu en gzel ve mkemmel biimiyle yrtrken hamisi ve talebesi olan II. Bayezidin tevik ve tavsiyesi zerine Yktun eserlerini estetik bir deerlendirmeye tbi tuttu ve kendi sanat zevkini de katarak bunlardan yeni bir tarz ortaya koymay baard. eyh slbu da denilen bu tarz ile Osmanl-Trk hat sanatnda Ykt devri kapanyordu8. Btn slam aleminde yazy en gzel yazan ve ileyen ve ona bir tavr- mahsus vererek muhtelif mektepler halinde onu kemale eritiren Osmanl Trkleridir. Yaz Osmanllarda daha ok levhalar halinde veya camii, trbe ierisini, kubbelerin kenarlarn, pencere, mihrap stlerini sslemek suretiyle kullanlmtr. Hat, Osmanllarda XVI. yy.dan itibaren yabanc tesirinden kurtularak esasl bir mektep halinde balar ve XIX. yy. sonlarnda ve hatta XX. yy. balarnda bile drt yz yllk parlak bir devir arzeder9. Osmanl hat sanatnda slup aray ve ilk yenilik hareketleri Fatih Sultan Mehmet devrinde ve II. Bayezidin 26 sene sren Amasya valilii esnasnda balad. Amasya valisi II. Muradn niancs Abdullah elebi, II. Murad ve Fatihin reisl kttab Ahmed elebi ve divan- hmayun hocalarndan Sinaneddin Yusuf elebinin hat sanatnn Amasya sancanda yaylmasnda nemli hizmetleri oldu. Bursa ve Edirne gibi payitaht ehirlerinden baka, Osmanl medeniyetinin yayld Anadoludaki eyalet merkezlerinde de hat sanatnn tahsil ve terbiyesine riayet edildiine en byk delil olarak XV. yy.n ikinci yarsndaki Amasya ehri gsterilebilir. O sralarda stanbulun fethedilmesiyle btn slam aleminin ksa zamanda kltr ve sanat merkezleri haline gelecek olan bu mstesna belde, hat sanatndaki liderliini bugnlere kadar muhafaza etmitir10. Osmanlda hat sanatnn gelimesinin nedenlerine bakacak olursak; balangta ilk nemli ve devaml rol oynayan slam dinidir. Kurandan alnan bir evk ile
M. Uur Derman; Hat, TDV. slam Ansiklopedisi, C. 16, s. 429; www.hat-tezhib.com . Hakk Uzunarl; Osmanl Tarihi, C. 2, TTK., Ankara, 1995, s. 612. 10 Muhittin Serin; Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul, 2003, s. 87; M. Uur Derman; Osmanl Trklerinde Hat Sanat, Osmanl, C.11, s. 20.
8 9

sanatkarlar, hislere hitap eden bir sanat anlay iinde eitli yazlarn domasna ve son derece cazip olan hat sanatnn gelimesine yardmc etmilerdir. Bu sahada dinin dnda zellikle, padiahlar da yaz sanatnn gelimesine yardmc olmulardr. ok sayda padiah ve ehzade gzel yaz ile uram ve almalar neticesinde gzel eserler brakmlardr. II. Bayezid, III. Murad, II. Mustafa, III. Ahmed, II. Mahmud hat sanat dorudan ile ilgilenen padiahlardr. Hat sanatn padiahlarn haricinde vezirler, eyhlislamlar, kadaskerler de desteklemitir. Bu yksek makamlarda vazife grenlerin yazlarnn da dzgn ve olduka gzel artt. Onlar da hat dersleri alrlard. Bunlarn yannda bazen medreselerde, saraylarda hat dersleri de verirlerdi. Hattn gelimesinde hattatlarn srekli yenilik arama abalar da rol oynamtr. Byklerin destei yannda olanlarn gzellik idealinin peinde koma heyecanlar olmasayd eitli yaz ekolleri kurulamazd. Ksaca Osmanllarda hattn gelimesi, Trklerin kabiliyeti, saray evresinin destei, toplumun sevgisi ve bilhassa hattatlarn idealizm peinde komalar sayesinde olmutur11. 3. nl Hattatlar Hat mastarndan tretilmi olan hattat kelimesi, sls, nesih ve nestalik gibi slam yazlarn gzel yazan ve reten sanatkar demektir. Arap hattn yazanlara verilen en eski isim katiptir. Daha sonra katip kelimesi katib-i sultan eklinde dnm ve Osmanl saray hattatlarnn resmi unvan olmutur. Muharrir ve verrak diye de anlan gzel yaz yazarlar XII. yy.dan itibaren hattat adyla anlmlardr12. Hat sanatyla uraan kiiye gzel yaz yazan sanat anlamna gelen hattat ad verilir. Hattatlar yzyllar boyu usta-rak ilikisi iinde yetimilerdir. Hat sanatn renmeye heveslenen kii bir hattattan ders alrd. Balangta altrma niteliinde almalara dayanan ve mek ad verilen bu dersler tek tek harflerin yazlnn renilmesiyle balar, harflerin birleme biimleriyle, szcklerin ve tmcelerin yazl tarzlarnn renilmesiyle srerdi. Ortalama be yl kadar sren bu eitimin sonunda hattat aday iki yada hattatn nnde yaz yazarak bir eit snav verirdi. Hattatlar bu yazy beenirlerse altna imzalarn koyarlard. Buna, baar yada izin belgesi anlamna gelen icazetname ad verilirdi. cazetname almam kii hattat saylmaz, dolaysyla yazd bir yaznn altna adn koyamazd13.
Ali Alparslan; Osmanllarda Hat Sanatnn Gelimesi ve Bunun Nedenleri, Osmanl, C.11, s. 41-42. M. Uur Derman; Hattat, TDV. slam Ansiklopedisi, C. 16, stanbul, 1997, s. 493. 13 http://www.kultur.gov.tr/portal/sanat_tr.asp?belgeno=35639
11 12

Hattatlar gruba ayrlr. Birinci grubu oluturanlar okullarda yaz dersi veren mek hattatlaryd. Ama bunlarn arasnda da ok ileri dzeyde olanlar bulunurdu. Yazma kitaplar istinsah (kopya) eden yada smarlama yazan hattatlar ikinci bir grup olutururdu. nc grupta yer alanlar renci yetitiren ve zgn yapt veren hattatlardr. eyh Hamdullah, Ahmed Karahisar, Hafz Osman, Mustafa Rakm, Sami Efendi gibi ok nl hattatlar hep bunlarn arasndan kmtr. Bu tr hattatlarn bazlar hem Divn- Hmyn, Enderun- Hmyn gibi resmi dairelerde ve okullarda, hem de zel olarak ders verirdi. Ama gelenek gerei hi biri para almazd. Bu gelenek bugn de srdrlmektedir. Hattatlar arasnda en kdemli ve usta olana. Hattatlarn reisi (reisl-hattatin) ad verilirdi. Onun lmnde yerine bir bakas geerdi14. Fatih devrinden XX. asra kadar klasik yolda hat sanatnn tekamlne hizmet etmi binlerce hattat vardr. Bu anlamda sls ve nesih yazlarda r am nl hattatlarmzdan bazlar unlardr15: 3.1. eyh Hamdullah Osmanl hat ekolnn kurucusu, hattatlarn kblesi ve kutbu, okularn eyhi unvanlaryla tannan eyh Hamdullah 1429-1432 (H. 830-833) yllar arasnda Amasya'da dodu. Babas Mustafa Dede, annesi Hafze Htun'dr. Bir rivyete gre eyh'in dedesi Rukneddin, bir rivyete gre de babas Buhr'dan Amasya'ya g etmitir16. eyh Hamdullah, bir taraftan kendine ve cemiyetine faydal olacak ilim ve hneri tahsil ederken, bir taraftan da slm mna bal bir ahlk anlayn, Zeynye tarkat eyhlerinden babas eyh Mustafa Dede'nin terbiyesine girerek kazanm, hilfet almtr. Bu sebeple ad eyh olarak da yd edilir. Onun veftndan sonra Nakbendiye tarkat eyhlerinden Emr Buhr Seyyid Ahmed Efendi'nin sohbetlerine devm etmitir. Bylece zamnn lim, sanatkr ve velleri, dh sanatkr ve byk insan roln alacak olan bir smay mtereken hazrlamlar ve insanlk lemine hediye etmilerdir17. Osmanl hattnn Trk zevkini yanstan bir slup olarak ortaya kmas 15. yzyl sonlarn bulur. Dnemin nl hattatlar Ahmet emseddin Karahisari, Yakut el-Mustasm ve hat sanatnda yeni bir r aan, koyduu kurallarla eyh slubu denilen okulun olumasna neden olan isim eyh Hamdullah (1429-1520)dr 18. eyh Hamdullah yazd
http://aruz.com/hat_s.htm#top Muhittin Serin; Hat Sanatmz, s. 48. 16 Muhittin Serin; Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, s. 90. 17 http:///www.amasya-bld.gov.tr 18 http://www.denizce.com/5.asp
14 15

yaz ve kendine has slbu ile Kbletl Kttab diye anlmtr. Yaz onun elinde o derece geliip gzellemitir ki zamanndaki ve daha sonraki hattatlar ona benzemeye almlarsa da sanatna yaklaabilen ok az olmutur. II.Bayezid, ehzadelii ve Amasya valilii srasnda eyh Hamdullah ile yakndan ilgilenmi, hatta Hamdullahn yaz hokkasn kendi elinde tutarak stada hizmette bulunmutur. Davetlerde de en yaknnda oturtmu, dier misafirlerden ayr tutmutur19. eyh Hamdullah (1436-1519) nceleri bu hattat gibi Yakut- Mustasm mektebini takip ederken ftri kabiliyetini ve bir mddet talebesi olan II. Bayezidin tevik ile yazsn ileri gtrmeye balad. Padiah, onu Yakut- Mustasmnden daha gzel yazmasn istiyordu. Nihayet o, iki yz elli seneden beri devam etmekte olan Yakut- Mustasmnin estetik anlayn ortadan kaldrarak yazya yeni riyazi ve hendesi ller getirmek suretiyle onun yazsndaki sert grnm tatl bir grnme evirdi. Yakutun getirdii anatomik gzellii at gibi ayrca harfleri fizyolojik bir gzellie kavuturdu20. II. Bayezidin vefatndan sonra olu Sultan Selim zamannda sekiz yl tamamen inzivaya ekilmitir. Hem talebe yetitirmi, hem de manevi terbiyesine girmi mritlerini irat ederek gnlerini geirmitir. Kanuni Sultan Sleyman Hann tahta kmas ile tekrar padiahn tevecchne mazhar olmutur. 1520 ylnda stanbulda vefat etmitir. Vefat ettiinde ya doksann stndedir. Mezar Karaca Ahmet Mezarlndadr21. Eserlerinin ounu mrakka ve kta olarak veren eyh Hamdullah, sls-nesih ktann Trk zevkine uygun ekil ve lsn de ortaya koymutur. Daha sonra gelen hattatlar onun ktalarndaki ebat, ekil ve metin zelliklerini kat rengine varncaya kadar taklit etmilerdir. Doksan aan ya ile hayata veda ettii zaman, geride 30 Mushf- erif, 50 Enam- erif ve cz, 121 mrakka ve kta 8 ilmi eser, 6 dua mecmuas brakmtr. lim ve sanat dnyamza bilhassa alt nevi yazda eserler vermitir. Mimaride tezyini bir unsur olan celi yazlarla pek az megul olmakla beraber bilinen celi yazlar stanbulun Firz Aa Camii, Davut Paa Camii, Bayezid Camii kitabeleri ile Edirne Bayezid Camii kitabeleri onun eseridir22.

http://www.kenthaber.com Ali Alparslan; slam Yaz Sanat, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. XIV, stanbul, 1990, s. 477. 21 Sheyl nver; Fatih Devri Hattatlarndan Amasyal Hamdullah Efendi, stanbul, 1953, s. 13. 22 Muhittin Serin; Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, s. 97; Ali Alparslan; nl Trk Hattatlar, s. 37.
19 20

3.2. Ahmed Karahisar eyh Hamdullahn ada saylan Karahisarnin hayat hakknda bilgimiz ok azdr. Lakab emseddin olan hattatn hangi tarihte doduu ve ne zaman stanbula geldii bilinmemektedir. Ancak II. Bayezidin hkmdarlk yllarnda hat sanatna katkda bulunduu dnlebilir23. Yakt- Mustasm ekolne bal olan bu hattat, onun takipisi ve taklitisi olarak kalmam, onu amtr. Baarlaryla XVI. yy.n yedi byk hattatndan biri saylmtr. Sleymaniye Camiinin kitabelerini yazan Karahisar, lmnden sonra (1556) talebelerinin kendi izini takip etmemeleri, bunun yerine daha ok eyh slubuna ynelmeleri dolaysyla Osmanl dneminde Yakt tarznn son gl temsilcisi olmutur24. Sls yazlarnda ciddi ve azametli, muhakkak yazlarnda da abidevi duru ve grn sezilir. Bununla beraber eyh Hamdullahdan sls ve cel yazda terkip ve tertip bakmndan daha ilerdedir. Varak halindeki altn ezip mrekkep gibi kullanarak onunla yazlar yazm ve harflerin etrafn siyah mrekkeple evrelemitir. Bazen harflerin yarsn altnla yarsn mrekkeple yazd, bazen de ilerine ssler yapt olmutur. Bilhassa harflerin etrafndaki izgilerde hibir erilik ve kalnlk olmamas ve harflerin iinde baz sslerin bulunmas onun tezhip sanatyla da uratn gsterir25. eitli eserleri arasnda en nemlisi Kanun iin yazd paha biilmez Kurandr. Hattat, burada ok yenilik gstermi, bir sayfada yapt yenilikleri baka sayfada tekrar etmemitir. Bilhassa harfleri birbirine bal olarak yazlan (mselsel) besmelelerle geometrik ekilde tertip ettii kf yazlar nemlidir26. 3.3. Hafz Osman Aklm- sittede r am, mstesn ahsiyetlerden biri olan Hfz Osman 1052/1642'de stanbul'da dnyya geldi. Babas Haseki Sultan Cmii mezzini Ali Efendi'dir. Tahsil ana gelince Kprlzde Fzl Mustafa Paa'nn himyesine girmi, onun yannda zamnnn geerli ilimlerini renmitir. Kk yata hfzn tamamlam bu sebeple de Hfz Osman diye anlm ve mehur olmutur. Osmanl hat sanatnda klasik slup 17. yzyln ikinci yarsnda, olgunlamaya balarken, hat tarihinde yeni bir slup,

Ali Alparslan; nl Trk Hattatlar, s. 49; Ali Alparslan; Osmanllarda Hat Sanatnn Gelimesi ve Bunun Nedenleri, Osmanl, C. 11, s. 38. 24 Abdlhamit Tfekiolu; Osmanl Dneminde Hat Sanat, Osmanl, C. 11, s. 45. 25 Ali Alparslan; nl Trk Hattatlar, s. 54-55. 26 Ali Alparslan; Osmanllarda Hat Sanatnn Gelimesi ve Bunun Nedenleri, Osmanl, C. 11, s. 38.
23

Hafz Osman (1642-1698), okulu olarak ortaya kar. Kitap ve murakkalarn dnda, Aklm- sitte yazlar kitabe ve levhalarda da kullanlm27. Yaz renimine eyh mektebinin nl hattatlarndan Byk Dervi Ali'den aklm- sitteyi mek ederek balad. Fakat hocas onu yall sebebiyle talebesi Suyolcuzde Mustafa Eyyb'ye gnderdi. Bir mddet Eyyb'nin derslerine devam ederek hat renimini tamamlad ve on sekiz yanda iczet ald. Yazda elde ettii bu seviyeyi yeterli bulmayan Hfz Osman, eyh yolunun en kudretli hattat Nefeszde smil Efendi'den aklm- sitteyi yeniden mek ederek eyh tavrnn inceliklerini rendi. Bu arada slbuna kaynak olarak ald eyh murakka'larn tetkikle bilgi ve hnerini gelitirdi. Devrinin kudretli bir hattat olarak temyz etti. Hfz Osman, ekser messini yazya hasrederdi. Hatt 1083/1672'de Msr, 1087/1677'de hac yolculuu esnasnda bile melekesini kaybetmemek iin frsat bulduka yazd, gnmze ulaan karalama ve cz rneklerinden anlalmaktadr28. hreti saraya kadar ulaan Hfz Osman 1696da (H. 1106) Sultan II. Mustafa ve ehzde III. Ahmed'de hsn-i hat muallimi tyin edildi. Huzurda yaplan mekte hacda giyilen ihrama benzer elbise giyer, padiah da stadnn hokkasn tutarak hrmet gsterirdi. Zaman zaman hocasna hayranln ifade eden padiah kendisine Diyarbekir vey Filibe mansb ayrca kadlk pyesi vererek madd destek salamtr. Bir gn ders esnsnda II. Mustafa, "Artk Hfz Osman gibi hattat bir daha yetimez" deyince Hfz Osman, "Sultanmz gibi hocasnn hokkasn tutan Sultanlar geldike daha nice Hfz Osmanlar yetiir hnkrm" diyerek istidatlarn zuhurunda ve yetimesinde sultanlarn trihi ve nemli bir rol oynadklarn ifde etmitir29. Aa yukar 40 sene sren sanat hayat iinde verdii eserlerle aklm- sitte yazlarnda Trk zevkini ve slubunu dnyaya yayd. Hafz Osmann 25ten fazla Mushaf yazd bilinmektedir. Hattatn nemli bir yn de, levha biiminde Hilye-i erif tertip etmesidir. Kendisinden nce rneine rastlanmad iin ilk hilye tertibi ona atfedilmektedir. Alt eit (zellikle sls ve nesih tarzda) yazda saysz murakka, levha, enam, delll hayrat vermi olan hattatn eserleri, okunuundaki rahatlk ve kolaylk sebebiyle baslarak slam dnyasna yaylm ve ok rabet grmtr30.
http://www.denizce.com/5.asp http://www.turkislamsanatlari.com/hat.asp 29 Muhittin Serin, Osmanl Hat Sanat, Osmanl, C. 11, s. 30; Ayla dekan; Osmanl Mimarlk ve Sanat Tarihi (1600-1908), Zirveden ke Osmanl Tarihi, C. 2, stanbul, 2005, s. 442-443. 30 Ali Alparslan; nl Trk Hattatlar, s. 76; Muhittin Serin; Hat Sanatmz, s. 53.
27 28

II. Sultan Mustafa, Hafz Osmann rencilerinden olup, yazs gzledi. Yazlarnda Dervi Mustafa Ali Osman ketebesini koyard. Padiah yazaca levhann resmini ve istifini hocasna izdirdikten sonra ona gre yazard. Kendi hattyla olan bir besmele ile ayet kerimesini gm bir muhafaza ierisine koydurup hediye olarak ran ahna gndermitir31. 3.4. Mustafa Rakm ve evki Efendi Ekolleri smail Zhdi ve kardei Mustafa Rakm, Hafz Osmann yazlarndan ilham alarak alt eit yazda bilhassa cel slsde gerek harf gerekse kompozisyon bakmndan byk bir baar salad. Yeni bir hat slubunun sahibi oldu. Padiah turalarn slah ederek en gzel nispet ve kaidelerini ortaya koydu. Cel slsde Rakm mektebi Sami Efendi ile yeni bir ive kazanarak gzelleerek devam etti. Bu slup arambal Arif Bey, Mehmet Nazif Bey, mer Vasfi, Serneyzen Mehmed Emin Yazc, smail Hakk Altunbezer, vb. byk cel statlar tarafndan temsil edilerek Osmanl hat sanatnn aheserleri verilmitir32. Mustafa Rakm denince akla nce cel sls yaz; cel sls denince de daima Mustafa Rakm akla gelir 33. Hat sanatnda bir yaznn irisi cel adn alr. Celi yaz da yine Osmanllarda, XIX. Yzylda Mustafa Rakm'n elinde geliti ve olgunlat34. Mustafa Rakmn Osmanl hat sanatndaki yerini anlamak iin noktay gz nnde bulundurmak gerekir. Birincisi iri yazy kemekelikten kurtard, harflerde ideal l temin etti. kincisi kompozisyonu gzellie kavuturdu. Yani harfler arasnda lleri, mesafeleri ve kelimelerin okunu srasnn bozulmamas zerinde durdu. ncs Osmanl turasna ideal ekil vererek onu sarkk durumdan kurtard ve bylece ona canllk kazandrd35. Rakm slubu muasrlar arasnda yaylrken Mahmud Celaleddin, Rakm slubu karsnda farkl bir slup at. Ancak, keskin, sert ve donuk duran yaz hususiyetleri ile bu ekol bir mddet devam ettikten sonra terk edildi36. Mustafa Rakmn rencileri arasnda II. Mahmud da vardr.

. Hakk Uzunarl; Osmanl Tarihi, C. 3/2, TTK., Ankara, 1995, s. 559. Muhittin Serin , Osmanl Hat Sanat, Osmanl, C. 11, s. 30. 33 Ali Alparslan; nl Trk Hattatlar, s. 84. 34 http://www.angelfire.com/electronic/ilahiyat/sanat/sanat.htm 35 Ali Alparslan; Osmanllarda Hat Sanatnn Gelimesi ve Bunun Nedenleri, Osmanl, C. 11, s. 39. 36 Muhittin Serin , Osmanl Hat Sanat, Osmanl, C. 11, s. 30.
31 32

Rakmn eserleri oktur. Bunlar mimari abidelerin kitabeleri, levhalar, ktalar e baz mezar ta kitabelerinden ibarettir. IV. Mustafa ve II. Mahmudun turalar devrinin sslemeleriyle bezenmi olarak Topkap Saray Mzesinde mevcuttur37. Hafz Osman ve rakm slubunun en gzel taraflarn alarak yeni bir slubun sahibi olan evki Efendi sls nesih yazlarn en mkemmel seviyede yazmay baard. Talebesi Bakkal Arif ve Fehmi Efendi, Hac Kamil Akdik bu slubu takip eden statlardr. Bakkal Arif Efendinin talebesi eyh Mehmet Aziz er-Rifai, evki Efendi slubunu Trkiyede ve on iki yl kald Tahsinul-Hututil-Arabiyye medreselerini slam lkelerinden gelen gen nesillere retti. Bugn slam dnyasndaki hattatlar dolaysyla Aziz Efendinin talebeleri saylr38.

SONU
Hat, yzyllarca mimariden yazma eserlere kadar Trk-slam medeniyetlerinde ok geni bir kullanm alanna yaylarak gelimitir. Kalemle meydana getirilen l ve orant, izgilerin musikisi, harflerin uzunluklaryla enleri ve incelikleriyle kalnlklar
Ali Alparslan; nl Trk Hattatlar, s. 96. M. Uur Derman, Osmanl Trklerinde Hat Sanat, Osmanl, C. 11. s. 22; Muhittin Serin, Osmanl Hat Sanat, Osmanl, C. 11, s. 30.
37 38

10

arasndaki farklar, istif ve tertip, yaznn btnlndeki her trl iaret ve tezyinat biimsel yada ekil gzelliini olutursa da asl ama okunabilir olmasdr. Bylece hat sanatn dier sanat dallarndan ayran en nemli zellik, ekil-mana arasndaki uyum baka bir deile hem seyredilebilir hem de okunabilir vasfdr. Hat sanatn Trk-slam sanatlar arasnda bamsz klan ve onu din, dil, rk tanmadan evrenselletiren zellii buna dayanmaktadr. Osmanllarn son dneminde mimari, musiki ve tezyini sanatlar Bat tesiriyle soysuzlarken hat sanatnda bir gerileme olmamtr. Bu durum, bnyesine tesir edebilecek benzeri bir sanatn Avrupada bulunmay, slup sahibi hattatlarn elinde ustarak esasna gre salam kaidelerle nesilden nesle intikali ve zamanla kendi bnyesi iinde yenilenme kabiliyetine sahip oluu eklinde sebebe balanabilir. Gnmzde 1928 harf devrimiyle unutulma dnemine giren hat sanatnn pek az merakls bulunmaktadr. Yeni neslin bu sanata kar ilgisinin azalmasna karlk Bat dnyasnn bu sanata artan ilgisi garip bir elikiyi gzler nne sermektedir. Hat sanat, gemiteki ihtiamn kaybetmi grnmesine ramen zaruret ve ihtiyatan dolay Trk sanatndaki yerini koruyabilmitir. Tarih boyunca Mekke ve Medineden sonra slam medeniyetinin kurulmaya balad Kfe, am, Kahire, Endls, Buhara, Semerkant, Konya, Bursa, Amasya gibi ehirlerin her biri yzlerce hattatn yetiip, aheserler meydana getirdii blgelerdir. Hat sanatnn zellikle Osmanl dneminde eritii yksek seviye Kuran- Kerim Mekkede nazil oldu, Msrda (Kahire) okundu ve stanbulda yazld sznde ifadesini bularak bu sanatn asl byk hamlelerini Trk hattatlarn elinde gerekletirdiini ortaya koymaktadr

BBLYOGRAFYA
ALPARSLAN, Ali; slam Yaz Sanat, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. XIV, stanbul, 1990. -----------; Osmanllarda Hat Sanatnn Gelimesi ve Bunun Nedenleri, Osmanl, C. 11, Ankara, 1999, s. 35-42. -----------; nl Trk Hattatlar, Ankara, 1992.

11

DERMAN, M. Uur; Hat, TDV. slam Ansiklopedisi, C. 16, stanbul, 1997, s. 427-437. -----------; Hattat, TDV. slam Ansiklopedisi, C. 16, stanbul, 1997, s. 493-499. -----------; Osmanl Trklerinde Hat Sanat, Osmanl, C. 11, Ankara, 1999, s. 17-25. el-FARUK, smail Raci; slam Tarih Atlas, (ev. M. Okan Kibarolu), stanbul, 1999. DEKAN, Ayla; Osmanl Mimarlk ve Sanat Tarihi (1600-1908), Zirveden ke Osmanl Tarihi, (Ed. Sina Akin), C. 2, stanbul, 2005. SERN, Muhittin; Osmanl Hat Sanat, Osmanl, C. 11, Ankara, 1999, s. 26-34. -----------; Hat Sanatmz, stanbul, 1982. -----------; Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul, 2003. TFEKOLU, Abdlhamit; Osmanl Dneminde Hat Sanat, Osmanl, C.11, Ankara, 1999, s. 43-51. UZUNARILI, . Hakk; Osmanl Tarihi, C. 2, TTK., Ankara, 1995. -----------; Osmanl Tarihi, C. 3/2, TTK., Ankara, 1995. NVER, Sheyl; Fatih Devri Hattatlarndan Amasyal Hamdullah Efendi, stanbul, 1953. http://www.amasya-bld.gov.tr http://www.angelfire.com/electronic/ilahiyat/sanat/sanat.htm http://www.aruz.com/hat_s.htm#top http://www.denizce.com/5.asp http://www.hat-tezhib.com http://www.kenthaber.com http://www.kultur.gov.tr/portal/sanat_tr.asp?belgeno=35639 http://www.turkislamsanatlari.com/hat.asp

12

EKLER

13

(Ekler ksm, Kltr Bakanl; Hat, Tezhip, Minyatr ve Cilt Sanat rnekleri Katalou, stanbul, 1999 kitabndan oluturulmutur.)

14

15