PRZEGLD ZACHODNI 2010, nr 1

RADOSAW ZENDEROWSKI Cieszyn

RELIGIA A SOWACKA TOSAMO NARODOWA

Trudno jest sensownie pisa o nowoczesnej tosamoci narodowej poszczeglnych narodw, zwaszcza naszej czci Europy, abstrahujc od roli religii jako czynnika wsptworzcego wyobraenia o narodowej wsplnocie1. Wydaje si rwnie, e niemoliwe jest zrozumienie specyki relacji midzynarodowych i midzyetnicznych, bez uwzgldnienia tej kluczowej, w wielu przypadkach, determinanty. Majc na uwadze zwaszcza wiek XIX i XX, dostrzegamy dwa rodzaje zjawisk, skdind bardzo silnie ze sob sprzonych. S nimi: z jednej strony etnicyzacja religii zwizana z przynajmniej czciowym zakwestionowaniem jej uniwersalistycznego przesania, z drugiej sakralizacja narodu (lub wadzy) i uznanie danej grupy etnicznej za szczeglnie uprzywilejowan z racji swej witoci. Obydwa wspomniane zjawiska silnie rzutuj na kondycj wspczesnych narodw i ich relacje z innymi narodami, zwaszcza ssiednimi. Zanim przejd do waciwego przedmiotu moich rozwaa, czyli do pytania o religi jako determinant sowackiej tosamoci narodowej, chciabym postawi kilka tez odnoszcych si do wikszoci narodw Europy rodkowo-Wschodniej: 1. Znaczenie religii dla tosamoci narodowej inaczej przedstawia si w przypadku wsplnot etniczno-jzykowych monokonfesyjnych, inaczej w przypadku wsplnot etniczno-jzykowych wielokonfesyjnych. Religia okazaa si by czynnikiem istotnie wzmacniajcym tosamo narodow w przypadku monokonfesyjnych wsplnot etnicznych i jzykowych (np. Polacy, Rosjanie, Litwini). Przyczyniaa si ona do podniesienia poziomu solidarnoci wewntrzgrupowej poprzez swoist sakralizacj narodu, uczynienia ze wsplnoty parareligijnej. Uwaga ta dotyczy zwaszcza narodw pozbawionych pastwa lub suwerennoci pastwowej w wieku XIX i XX. W odrnieniu od Europy Zachodniej, zdecydowana wikszo narodowych tosamoci tworzona bya w niemal organicznym zwizku z dominujcym na danym terytorium wyznaniem. Kocioy: katolicki, prawosawny czy protestancki czsto staway si jawnym sojusznikiem sprawy narodowej. Duchowni poszczeglnych wyzna odgrywali znaczc, w niektrych przy1 M. B o b ro w n i c k a , Patologie tosamoci narodowej w postkomunistycznych krajach sowiaskich. Uwagi o genezie i transformacjach kategorii tosamoci, Krakw 2006, s. 164.

164

Radosaw Zenderowski

padkach kluczow rol, w deniowaniu idei narodowej suwerennoci kulturalnej i politycznej. Nowoczesne tosamoci narodowe w Europie Zachodniej rodziy si na og w opozycji do Kocioa jako instytucji silnie wkomponowanej w statyczny, przednowoytny porzdek stosunkw spoecznych i politycznych. Przede wszystkim za do Kocioa jako instytucji uniwersalistycznej, ponadnarodowej, niepodlegajcej wadzy lokalnych suwerenw. Co wicej, cz z zachodnioeuropejskich tosamoci narodowych ksztatowana bya w opozycji do religii jako takiej. Z kolei w przypadku wsplnot etnicznych i jzykowych, w ktrych wspistniay dwa lub wicej wyznania, wiadomo narodowa w wieku XIX i na pocztku wieku XX bya wyjtkowo saba. Ekspansja tosamoci narodowej dokonywaa si wwczas na bazie konsensusu wyznaniowego (np. Sowacja, Rumunia, Ukraina), gdzie jedno wyznanie (niekoniecznie najliczniejsze!) z zasady odgrywao rol dominujcego czynnika narodowotwrczego. Konsensus wyznaniowy nie wzmacnia jednak tosamoci narodowej rwnie mocno jak idea jednego narodu i jednej religii. W niektrych przypadkach tosamoci religijne okazyway si te silniejsze od tosamoci jzykowej, etnicznej, a zwaszcza terytorialnej. Tam te nie udawao si stworzy nowoczesnego narodu (np. Bonia). 2. Religia jako czynnik wzmacniajcy narodow tosamo w wielu przypadkach przyczyniaa si do ekskluzji, wyczenia ze wsplnoty narodowej innowiercw, osb nieodpowiadajcych stereotypowym wyobraeniom o byciu np. Polakiem (Polak-katolik) czy Rosjaninem (Rosjanin-prawosawny). Podobn opozycj odnajdujemy w serbskiej, chorwackiej czy albaskiej tosamoci narodowej. Co wicej, ze wsplnoty narodowej nierzadko wyczano osoby deklarujce ateizm lub wolnomylicielstwo. Przykadem mog by Sowacy, dla ktrych wspomniane autodeklaracje kojarzone byy z niszczycielskim wpywem kultury czeskiej. Innowiercy i niewierzcy traktowani byli czsto jako ludzie yjcy w bdzie, gorsi, grzesznicy (dotyczyo to zwaszcza ydw zarwno wierzcych, jak i niewierzcych). Istotnym elementem negatywnej charakterystyki znaczcego Innego (narodu) byo zatem przekonanie o jego moralnej i religijnej podrzdnoci2. W XIX i XX w. coraz trudniej byo by Polakiem wyznajcym prawosawie lub protestantyzm. Deklarujcy wyznanie prawosawne podejrzewani byli o prorosyjsko, polscy ewangelicy za uwaani byli za polskojzycznych Niemcw, cho niejednokrotnie przecie dawali wyraz arliwego polskiego patriotyzmu. eby zyska uznanie swojej polskoci, protestant lub prawosawny nierzadko musia wspina si na wyyny patriotyzmu, a jego postawa musiaa cechowa si nadzwyczajnym heroizmem. Tymczasem od Polaka-katolika oczekiwano na og karnego ustawienia si w szeregu: celebracji narodowych wit, wywieszania agi, nieuchylania si od uczestnictwa w pewnych obrzdach religijno-narodowych. W szczeglnych momentach historycznych, a byo ich niemao, oczekiwano heroizmu i powicenia.
2 M. Wa l d e n b e rg , Narody zalene i mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej. Dzieje koniktw i idei, Warszawa 2000, s. 471-472.

Religia a sowacka tosamo narodowa

165

3. Geograczny zasig wity danego obrzdku religijnego w wielu przypadkach wyznacza i nadal wyznacza granice etnicznego terytorium. Kocioy, cerkwie i meczety wznoszono niczym supy graniczne, majce uwiadamia ludziom mieszkajcym po obydwu stronach granicy ich odmienno, a jednoczenie wzmacnia poczucie przynalenoci do uznawanej za wasn wsplnoty religijno-etnicznej. Zauwamy, e w Europie rodkowej i Wschodniej zwaszcza po II wojnie wiatowej w sposb bardzo wyrany ubywa miejsc, w ktrych w jednej miejscowoci istniej witynie rnych obrzdkw, nawiedzane przez wyznawcw katolicyzmu, prawosawia, protestantyzmu i islamu. Czsto bywa tak, e jedna witynia nadal spenia swoje religijne funkcje, reszta w najlepszym przypadku zostaje zamieniona w muzea, pamitki po dawnych mieszkacach. Na granicach politycznych, zwaszcza pastw, przez ktre przebiega linia religijnego podziau z 1054 r., wznoszone s okazae witynie, nierzadko o wiele wiksze ni wskazuj na to potrzeby lokalnych wsplnot. Stanowi one swego rodzaju uroczyste supy graniczne, rodzaj manifestacji o charakterze politycznym. Pogranicza etnicznoreligijne obtuj w monumentalne witynie, jakby bray udzia w jakim przedziwnym architektonicznym wycigu do nieba. W Europie Zachodniej toczy si od kilkunastu lat ywa dyskusja nad obecnoci islamu. Wznoszone tam meczety, poza tym, e peni funkcje religijne, rwnie na swj sposb wyznaczaj granice muzumaskich enklaw, nieustannie rozrastajcych si kosztem ju zdechrystianizowanej przestrzeni publicznej. Nastpuje stopniowa dechrystianizacja europejskiego toposu, ktrej towarzyszy bezradno tych, dla ktrych chrzecijastwo jest ju tylko wspomnieniem przeszoci. 4. Unarodowiona i zetnicyzowana religia nie pozwala na otwarcie si na inne narody, nawet co naley podkreli wyznajce t sam religi. Mniej lub bardziej wyrane upolitycznienie religii, jej deuniwersalizacja, nie pozwala myle o innych narodach jak o rwnoprawnych czonkach tej samej wsplnoty religijnej3. Mona i naley w tym miejscu podj polemik z gon tez Samuela Huntingtona o zderzeniu cywilizacji. Przykadem obojtnoci lub nawet wrogoci midzy narodami, w ktrych dominuje to samo wyznanie niech bd stosunki sowacko-wgierskie, macedosko-greckie czy bugarsko-rumuskie (do niedawna bardzo chodne byy stosunki polsko-litewskie). Etnicyzacja religii to jednak przede wszystkim powane wyzwanie dla Kociow. Kocioy lokalne pisze abp Alfons Nossol, znany dziaacz ekumeniczny postawione w dramatycznym dylemacie pomidzy solidarnoci ze spraw narodow i uniwersalno-biblijnym posannictwem, nie zawsze potray dokona waciwego wyboru () tradycyjne linie konfesyjnych rozamw zachowuj po dzi dzie swj dzielcy i destrukcyjny charakter4. Jest to

Tame, s. 472. A. N o s s o l , Znaczenie ekumenii w jednoczcej si Europie, w: A. Dylus (red.), Europa. Drogi integracji, Warszawa 1999, s. 184.
3 4

166

Radosaw Zenderowski

w ocenie Nossola szczeglnie dotkliwe dla wiata Sowian, rozdartego podziaem na chrzecijastwo aciskie i grecko-ortodoksyjne. Z kolei znany polski historyk Bohdan Cywiski tak oto deniuje w dylemat: Organiczny i wyprbowany zwizek naszych tosamoci narodowych i wyznaniowych to wielka zaleta i puklerz i dla narodu, i dla Kocioa. To take wielki garb. (...) Sdz, e musimy by wiadomi tej przewrotnej dwuznacznoci moralnej owego zjawiska5. Reasumujc: religia odegraa istotn rol w tworzeniu i umacnianiu narodowych tosamoci w Europie rodkowowschodniej, gdy: (1) bardzo czsto dane wyznanie obejmowao swym zasigiem ca lub prawie ca wsplnot etnicznojzykow, a tym samym istotnie wzmacniao rodzc si nowoczesn tosamo narodow; (2) w wieku XIX i do poowy wieku XX w adnym z krajw naszej czci Europy, z wyjtkiem Czech, nie nastpia dechrystianizacja mas ludowych, typowa dla Europy Zachodniej (dechrystianizacji ulegaa tylko kultura elitarna)6; (3) poszczeglne narody, ktrych elity mogyby wpywa na ksztat narodowej tosamoci, pozbawione byy swoich pastw narodowych (w drugiej poowie XX w. istotnym czynnikiem bya ograniczona suwerenno polityczna). W tej sytuacji jedyn oglnonarodow instytucj organizujc ycie spoeczne by Koci; (4) elity intelektualne bardzo czsto wywodziy si z duchowiestwa, ktre nie zawsze podzielao ocjalne stanowisko Kocioa w sprawie zachowania neutralnoci narodowej (to znaczy nieopowiadania si po stronie adnego z narodw); wida to bardzo wyranie na przykadzie Sowacji, Ukrainy, Rumunii i krajw bakaskich przez dugi czas pozbawionych wasnych narodowo zorientowanych elit politycznych (szlachta, ziemianie i mieszczastwo ulegay bowiem madziaryzacji, polonizacji lub rusykacji); (5) zetnicyzowana religia podkrelaa transcendentny wymiar narodowej wsplnoty, penic przy tym bardzo wan funkcj pocieszania, nierzadko take przyznajc narodowi jak nadzwyczajn misj do spenienia (np. haso Polska Chrystusem narodw); zetnicyzowana religia czasem wspieraa take wiktymizm poczucie bycia niewinn oar obcej agresji. Naley tutaj koniecznie zaznaczy, e mowa jest zarwno o autentycznym dowiadczeniu religijnym, przeywaniu swojej wizi z Bogiem, ale take, niestety, o religii jako swoistej ideologii, w ktrej autentyczna wiara bynajmniej nie odgrywaa istotnej roli. W tym drugim przypadku, gdy religia zostaje uwikana w brzemienn histori nacjonalizmu, naley powanie rozway racje tych, ktrzy uwaaj, e istniej powody, aby raczej nie uznawa wiodcej roli religii w obecnych staraniach o przezwycienie rnic midzy narodami7. Ci, ktrzy warunkiem zjednoczenia Europy czyni powodzenie ruchu ekumenicznego, wskazuj z kolei na autentyczne dowiadczenie religijne, ktre niezalenie od wyznania,
B. C y w i s k i , Swoi i obcy, Plus-Minus (dodatek do gazety Rzeczpospolita) 14-15.11.1998, s. 17. Te n e , Przeciwko Jacie-bis, Plus-Minus (dodatek do gazety Rzeczpospolita) 8-9.02.2003, s. A7. 7 W. P a n n e n b e rg , Ewangelia jako czynnik wspczesnych zmian w Europie, w: H. Juros (red.), Europa i Koci, Warszawa 1997, s. 20-21.
5 6

Religia a sowacka tosamo narodowa

167

posiada moc przeamywania barier w stosunkach midzynarodowych. Wiele zaley zatem, jak si okazuje, od sposobu pojmowania religii. Na problem sowackiej tosamoci narodowej i udziau w niej komponentu religijnego mona spojrze z kilku perspektyw. Niezwykle cenne jest spojrzenie historyka na proces ewolucji nowoczesnej narodowej tosamoci w wiekach od XVIII do XX. Badania historyczne pokazuj bowiem wyranie, jak istotnym przeomem okazao si poczenie si sowackich elit reprezentujcych dwie najwiksze wsplnoty religijne na Sowacji: rzymskokatolick i protestanck. Tosamo narodowa, a cilej tosamo bazujca na przekonaniu o samodzielnoci jzyka sowackiego, okazaa si by czynnikiem czcym dwie rne wsplnoty. Pierwsza, protestancka, bya bardzo silnie zwizana mentalnie i uczuciowo z Czechami, druga, katolicka z Regnum Mariae, zwizana bya z Wgrami oraz wykazywaa du lojalno wzgldem katolickiej dynastii Habsburgw. Od XIX w. mamy do czynienia ze swoistym komplementaryzmem konfesyjnym w procesie budowy sowackiej tosamoci narodowej, z coraz bardziej cis wspprac przedstawicieli dwch rnych wsplnot religijnych. Naley zauway, e po II wojnie wiatowej, w tym take po aksamitnej rewolucji, religia nie odgrywaa ju tak silnej i znaczcej roli w deniowaniu narodowej tosamoci (w przeciwiestwie np. do Polski). Na interesujcy nas problem naley take spojrze oczyma socjologa religii, odnotowujcego zmiany zachodzce zarwno w liczebnoci osb deklarujcych przywizanie do danej religii, jak i w sposobie przeywania swojej religijnoci na przestrzeni ostatnich kilkunastu lub kilkudziesiciu lat. Socjologowie czasem zadaj sobie i respondentom pytania o zwizek religijnoci z przywizaniem do okrelonej grupy narodowej lub etnicznej. Niewtpliwie pomocny jest w tym przypadku take warsztat badawczy, ktrym dysponuj psychologowie, starajcy si odpowiada na pytania o motywacje poszczeglnych grup osb deklarujcych przywizanie do pewnych wartoci. Problem religii w odniesieniu do sowackiej tosamoci narodowej interesuje mnie jako politologa. Spogldam zatem na to zjawisko jako na swego rodzaju fenomen spoeczno-polityczny. Stawiam sobie nastpujce pytania. Po pierwsze ktre sowackie partie polityczne najsilniej akcentuj znaczenie wartoci chrzecijaskich dla zachowania narodowej integralnoci, ktre za wyranie akcentuj swj sceptycyzm nie tylko w odniesieniu do obecnoci Kocioa i religii w yciu publicznym, ale take uznaj religi za powan przeszkod w modernizacji pastwa. Po drugie jak rol w sowackim dyskursie politycznym o tosamoci narodowej Sowakw odgrywaj wtki odnoszce si bezporednio lub porednio do religii chrzecijaskiej. Po trzecie w jaki sposb wartoci, ktre mog by kojarzone z chrzecijastwem, wpisywane s w przestrze publiczn w nazewnictwo ulic oraz placw, sowem miejsc istotnych dla wszystkich Sowakw, czy funkcjonuj np. na rodkach patniczych, ktrych symbolika moe nam wiele powiedzie o wspczesnej kondycji kulturowej danego narodu. Wreszcie jakie miejsce zajmuj wartoci religijne w kalendarzu wit pastwowych na Sowacji?

168

Radosaw Zenderowski

I. MIEJSCE CHRZECIJASTWA W SFERZE PUBLICZNEJ JAKO PRZEDMIOT SPORU POLITYCZNEGO NA SOWACJI PO 1989 ROKU

Sowacja, obok Polski, Litwy czy te Chorwacji postrzegana jest jako kraj katolicki, to znaczy taki, w ktrym wyranie dominuje wyznanie rzymskokatolickie, a katolicyzm wydaje si by istotnym elementem ycia publicznego, w tym take politycznego. W preambule do Konstytucji Republiki Sowackiej przyjtej 1 wrzenia 1992 r. znajdujemy zapis czynicy z duchowego dziedzictwa witych Cyryla i Metodego trzon tosamoci politycznej pastwa sowackiego i narodowej tosamoci Sowakw. W wielu innych wanych dokumentach pastwowych podkrela si historyczne znaczenie religii dla zachowania narodowej integralnoci. Statystyki zdaj si potwierdza istotn rol religii w yciu obywateli. W spisie powszechnym przeprowadzonym w 1991 r. 60,4% mieszkacw Sowacji zadeklarowao swoj przynaleno do Kocioa rzymskokatolickiego. Dziesi lat pniej byo to ju 68,9%. Na drugim miejscu uplasowa si Koci ewangelicki: odpowiednio 6,2% i 6,9% obywateli Sowacji. W 1991 r. 9,7% mieszkacw zadeklarowao brak wyznania, dziesi lat pniej byo to ju 13%. Jako wierzcy zadeklarowao si w roku 1991 72,8% mieszkacw Sowacji, a w roku 2001 a 84%8. Stosunkowo wysoki jest odsetek tych, ktrzy przynajmniej raz w miesicu odwiedzaj wityni (40-50% w latach 90. ub. wieku)9. Interesujcy moe wyda si fakt, e przyrost liczby wierzcych zauwaalny jest zwaszcza w przypadku osb midzy 25 a 44 rokiem ycia, osb z wyksztaceniem rednim maturalnym i wyszym, mieszkacw miast oraz osb nalecych do klasy redniej10. Zaufanie do Kocioa katolickiego deklaruje okoo poowa mieszkacw Sowacji, co sprawia, e mona zaliczy go do instytucji obdarzanych najwikszym zaufaniem spoecznym. Wikszym zaufaniem w ostatnich latach cieszy si tylko prezydent RS oraz armia (60-70%)11. Nie oznacza to jednak, e obecno Kocioa rzymskokatolickiego w yciu publicznym na Sowacji, nie wzbudza krytyki. Przeciwnie. Naley zauway, e ok. 40% mieszkacw Sowacji wprost deklaruje brak zaufania do tej instytucji12. Ponadto przedmiotem krytyki staj si w dyskursie politycznym same wartoci chrzecijaskie, niezalenie od tego, kto czyni si ich promotorem: czy jest to Koci instytucjonalny czy te partie polityczne, stowarzyszenia obywatelskie i znaczce postaci sowackiego ycia publicznego. Upadek rzdw Vladimra Meiara w 1998 r. wydaje si by momentem, w ktrym stosunek pastwa
8 tatistick rad Slovenskej republiky, Stanie obyvateov, domov a bytov: 1991, 2001, informacje na stronie: www.statistics.sk 9 V. K ri v , Nboensk prejavy v 90. rokoch, w: O. Gyrfov, V. Kriv, M. Velic i in., Krajina v pohybe. Sprva o politickch nzoroch a hodnotch ud na Slovensku, Bratislava 2001, s. 276-277. 10 Tame, s. 279-280. 11 Zob. Z. B t o ro v , O. G y rf o v , Verejn mienka, w: M. Kollr, G. Mesenikov, M. Btora (red.), Slovensko 2005. Shrnn sprva o stave spolonosti, Bratislava 2006, s. 224-225. 12 Tame.

Religia a sowacka tosamo narodowa

169

do Kocioa oraz temat obecnoci Kocioa i wartoci chrzecijaskich w yciu publicznym, staj si jedn z kluczowych linii podziau politycznego na Sowacji. Wczeniej, dominujc lini podziau politycznego tworzy spr o charakter reimu politycznego, ktry skutecznie spycha na plan dalszy pozostae linie koniktu w sferze politycznej. Problem obecnoci Kocioa i religii w yciu publicznym, ktry w Polsce rozpala umysy adwersarzy na pocztku lat 90. ub. wieku, na Sowacji sta si tematem powanej debaty publicznej dopiero pod koniec tej dekady. Do najwaniejszych tematw dyskusji politycznych wyznaczajcych wspomnian o koniktu naley zaliczy: debat na temat stosunku pastwa do Kocioa, miejsca Kocioa rzymskokatolickiego wrd pozostaych wyzna, debat na temat aborcji, kary mierci i eutanazji, debat na temat zapisu o wartociach chrzecijaskich w traktacie konstytucyjnym UE, dyskusj o skali inltracji Kocioa przez komunistyczne suby specjalne (tB), wreszcie bardzo ywioow debat dotyczc przyjcia konkordatu (na horyzoncie coraz wyraniej natomiast pojawia si problem legalizacji tzw. zwizkw partnerskich)13. W poszczeglnych dyskusjach publicznych dochodzio do starcia argumentw z jednej strony zwolennikw wiatopogldu chrzecijaskiego i konserwatywnego, z drugiej protagonistw lewicowej i liberalnej wizji stosunkw spoecznych. Stosunek do Kocioa i obecnoci religii w yciu publicznym sta si istotnym elementem politycznej tosamoci kilku partii politycznych. Po jednej stronie omawianego sporu naley z ca pewnoci usytuowa Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny (KDH) oraz z pewnymi zastrzeeniami: Sowack Uni Demokratyczn i Chrzecijask (SDK), Sowack Parti Narodow (SNS) oraz Ruch na Rzecz Demokratycznej Sowacji (HZDS), po drugiej partie lewicowe (lewicowo-populistyczne): Smer i Komunistyczn Parti Sowacji (wczeniej take SD) oraz liberalne: Sojusz Nowego Obywatela (ANO) i Parti Porozumienia Obywatelskiego (SOP). W pierwszym przypadku istotne wydaje si przekonanie, e chrzecijastwo, a zwaszcza katolicyzm, stanowi nieodczny element sowackiej tosamoci narodowej, zabezpieczajcy przed wynarodowieniem i utrat tosamoci na skutek dziaania procesw globalizacyjnych. Podkrela si ponadto antytotalitarny, w tym przede wszystkim antykomunistyczny wymiar religii katolickiej. W drugim przypadku wyraane jest przekonanie, e warunkiem udanej modernizacji spoeczno-ekonomicznej jest prywatyzacja religii i wyczenie jej ze sfery publicznej. Sowaccy liberaowie czsto podkrelaj, e tradycyjny antykomunistyczny stosunek katolicyzmu do komunizmu nie oznacza bynajmniej poparcia dla liberalnej demokracji. Porwnujc potencja polityczny (wyborczy) obydwu, skdind silnie zrnicowanych wewntrznie pod wzgldem ideologicznym, obozw, zauwaamy wzgldn rwnowag, co w praktyce czyni omawiany spr wyjtkowo ostrym.
13 P. M u l k , Cirkvi a nboensk spolonosti, w: N. Rolkov (opr.), Desaroie Slovenskej republiky (Venovan jubileu ttnej samostatnosti), Martin 2004, s. 335-337.

170

Radosaw Zenderowski

Obecno religii w yciu publicznym Sowacji po upadku komunizmu nie jest jednak tematem rwnie wanym dla wszystkich wymienionych wyej formacji politycznych. Nie ulega adnej wtpliwoci, e formacj polityczn, ktra w sposb wiadomy wywoaa w temat, by Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny (KDH) zaoony 17 lutego 1990 r. w Nitrze przez dziaaczy katolickiej opozycji antykomunistycznej na czele z Jnem arnogurskim, ktry zosta wybrany pierwszym przewodniczcym partii (t funkcj sprawowa przez 10 lat)14. Gwnymi przedstawicielami tej partii na pocztku lat 90. ub. wieku byli poza arnogurskim: Jn Klep, Viliam Oberhauser, Anton Hykisch, Ivan arnogursk, Tibor Bhm, tefan Kruliak, Anton Seleck, Hana Ponick, Miroslav Tahy, Konstantin Viktorn oraz Ivan Hoffman15. Przewodniczyli oni tworzonym od listopada 1989 r. klubom chrzecijasko-demokratycznym, na bazie ktrych powstaa KDH16. Naley zaznaczy, e znaczna cz osb tworzcych dawn opozycj inspirowan wartociami religijnymi w bardzo maym stopniu zainteresowana bya wejciem do polityki oraz do ukadu rzdowego, domagajc si pocztkowo jedynie wolnoci religijnej. KDH by na progu lat 90. ugrupowaniem spajajcym wiele rnych nurtw wiatopogldowych, a tym, co je ze sob czyo, bya wsplna, chrzecijaska orientacja. Naley przy tym zauway, e KDH we wspomnianym okresie by powszechnie uwaany za ideowego spadkobierc Sowackiej Partii Ludowej (SS HSS) z okresu midzywojennego, chocia wprost si do niej nie odwoywa17. Przed pierwszymi wyborami w 1990 r. sondae wykazyway poparcie dla tej partii rzdu nawet 40%, niemniej w wyborach do Sowackiej Rady Narodowej KDH uzyska 19,2% gosw. Jednake w wyborach komunalnych, ktre odbyy si pod koniec 1990 roku, KDH wyprzedzi VPN (Spoeczestwo Przeciwko Przemocy) otrzymujc a 27,4% gosw (VPN tylko 20,4%)18. W pniejszym czasie wyniki wyborcze tego ugrupowania konsekwentnie oscyloway wok granicy 10%. Elektorat KDH jest wyjtkowo stabilny. Cech charakterystyczn programu KDH od samego pocztku bya wyrana niech do komunizmu i wartoci liberalnych (Jn arnogrsk uznawa lozo liberalizmu za rwnie niebezpieczn co komunizm19). Deklaracja o koniecznoci promowania wartoci chrzecijaskich w yciu politycznym
14 Honorowym przewodniczcym wybrano z kolei Antona Neuwirtha, sowackiego yda ochrzczonego w 1939 r., posa do Sowackiej Rady Narodowej i ambasadora Republiki Sowackiej przy Stolicy Apostolskiej i w San Marino. W 1993 r. Anton Neuwirth kandydowa na urzd prezydenta RS, http://www.kdh.sk 15 Znany dziaacz dysydenckiego ruchu chrzecijaskiego Frantiek Mikloko pozosta w VPN. 16 R. D i o v o i in., Strancke prostredie na Slovensku, Bratislava 2004, s. 22. 17 P. U e , Desa rokov stranckej politiky a jeho formatvny konikt, w: J. Peek, S. Szomolnyi (red.), November 1989 na Slovensku. Svislosti, predpoklady a dsledky. tdie a vahy, Bratislava 2000, s. 115. 18 L. Ko p e e k , Budoucnost slovensk Kesansk demokracie. Zamylen nad vvojem Kesanskodemokracickho hnut, Stedoevropsk politick studie 2000, nr 1, http://www.cepsr.com/clanek.php?ID=133, 2.03.2007. 19 Tame.

Religia a sowacka tosamo narodowa

171

stanowi trzon programu politycznego tej partii od momentu jej powstania. Sowacj uznano za specyczn przestrze kulturow midzy zachodnim liberalizmem a wschodnim mesjanizmem. Tego typu podejcie do pewnego stopnia relatywizowao proeuropejskie, cilej prounijne nastawienie KDH. Podobnie byo z uznaniem z jednej strony zachodniego modelu demokracji i zasady wolnego rynku, z drugiej akcentowaniem tradycyjnego sowackiego izolacjonizmu kulturowego20. Tego typu ambiwalencje wynikay, przynajmniej w pocztkowym okresie z faktu, i oblicze programowe KDH tworzone byo przez dwie przenikajce si tradycje: przedwojennego sowackiego katolicyzmu spoecznego oraz powojennej tradycji zachodnioeuropejskiej chrzecijaskiej demokracji21. Naley zauway, e ideologia KDH silnie koresponduje z ocjalnym stanowiskiem Kocioa katolickiego, ze strony ktrego ruch ten cieszy si duym poparciem22. Jest to przy tym ugrupowanie, ktre stawia sobie za cel wprowadzanie do dyskursu politycznego problemu tosamoci narodowej Sowakw. W zwizku z tym widoczna jest zacieka rywalizacja midzy KDH i SNS o palm pierwszestwa w reprezentowaniu i obronie tradycyjnych wartoci narodowych. KDH, w odrnieniu od SNS, silnie akcentuje wartoci demokratyczne i chrzecijaskie. Trudno w wystpieniach politykw KDH doszuka si ladw szowinizmu i niechci wobec innych grup etnicznych (Wgrzy, Czesi). Wartoci chrzecijaskie stanowi maj trwa paszczyzn porozumienia midzynarodowego, a koncentrowanie si wycznie na sprawach wasnego narodu uznawane jest za szkodliwe dla jego rozwoju, uwaaj przedstawiciele tej partii23. Z ca pewnoci KDH nie mona uzna za pasywny podmiot polityki sowackiej. Jest to formacja bezkompromisowa, unikajca targw, w wyniku ktrych zagroone byyby wartoci zapisane w jej programie politycznym. Liderzy KDH dowiedli, e w sytuacji, w ktrej mieliby zawiesi cz wartoci zapisanych w swoim programie politycznym, wol zrezygnowa ze sprawowania wadzy. Spr o miejsce religii i wartoci chrzecijaskich w yciu publicznym na Sowacji naley widzie w kontekcie skomplikowanej historii XX w. W okresie I Republiki Czechosowackiej, jakkolwiek panowaa w niej pena swoboda kultu religijnego, Koci katolicki stanowi przedmiot czstych krytyk ze strony gwnie czeskich politykw, ktrzy w politycznej walce o rzd dusz na Sowacji bardzo wyranie faworyzowali sowackich protestanw. Prezydenci Masaryk, a zwaszV. K ri v , V. Fe g l o v , D. B a l k o , Slovensko a jeho reginy. Sociokultrne svislosti volebnho sprvania, Bratislava 1996, s. 42-43. 21 S. B a l i k , L. K o p e e k , Slovensk volby 2002 pekroen rubikonu?, Stedoevropsk politick studie 2002, nr 4, www.iips.cz/cisla/12/kop_slov.html, 23.01.2003; A. G ra j e w s k i , Kronika sowacka, Wi 2001, nr 3, s. 131; A. Wo l ff -P o w s k a , Oswojona rewolucja: Europa rodkowoWschodnia w procesie demokratyzacji, Pozna 1998, s. 270-271. 22 Byo to zwaszcza widoczne przy okazji zgoszenia przez KDH projektu ustawy antyaborcyjnej na pocztku 1992 r., gdy KDH reprezentowane byo w rzdzie. L. Kopeek, op. cit. 23 Zob. szerzej na ten temat: J. a rn o g u rs k , Cestami KDH, Preov 2007; t e n e , Viden od Dunaja. Vber z prejavov, lnkov a rozhovorov, Bratislava 1997.
20

172

Radosaw Zenderowski

cza Bene, nie ukrywali swojego chodnego stosunku do Kocioa, ktry kojarzyli z pozostaociami ancien regime z czasw monarchii habsburskiej. Z drugiej strony tosamo polityczna sowackich katolikw budowana bya na do powszechnym w tamtym okresie przekonaniu, e czeski ateizm i wrogo wobec religii deklarowana przez wielu czeskich politykw, stanowi zagroenie zarwno dla sowackiego Kocioa, ale take dla suwerennoci kulturowej i narodowej Sowakw. Koci katolicki coraz wyraniej wchodzi w rol obrocy narodu, rzecznika tzw. kwestii sowackiej. Naley zauway, e dokadnie to samo pod rzdami katolickich Habsburgw i wadz wgierskich czynili sowaccy ewangelicy24. Od ustanowienia sowackiej autonomii, a zwaszcza od powstania Pastwa Sowackiego w marcu 1939 r., Koci katolicki znalaz si w szczeglnie trudnym pooeniu. Bronic idei kulturalnej i narodowej suwerennoci Sowakw, odrzucajc ideologi czechosowakizmu, chcc nie chcc, stawa si narzdziem w rkach hitlerowskich propagandystw. Najbardziej wyranym przykadem politycznego zaangaowania katolickiego duchowiestwa bya osoba prezydenta Pastwa Sowackiego ksidza Jzefa Tiso, postaci do dzisiaj wywoujcej spore kontrowersje na Sowacji. Koci katolicki sta si w tamtym czasie (1939-1945) bezporednim uczestnikiem ycia politycznego, a jego zwizek z aparatem pastwa by wyjtkowo cisy. Oznaczao to, e wszelkie moralne zastrzeenia odnoszce si do wadz pastwowych, w tym cikie oskarenia o wspudzia w eksterminacji ydw, obciay rwnie sam Koci25. Stao si tak, mimo e sowaccy katolicy w wielu przypadkach dawali wyraz swojej solidarnoci z ydowskimi wspmieszkacami, bronic ich przed zagad. Po II wojnie wiatowej Koci katolicki na Sowacji sta si oar wyjtkowo silnych represji ze strony wadz komunistycznych. Komunistom udao si przekona cz spoeczestwa, e ludzie Kocioa w czasie II wojny wiatowej dziaali na szkod narodu sowackiego, a po II wojnie wiatowej skoncentrowali si wycznie na obronie wasnych interesw. Zainscenizowano pokazowe procesy biskupw Kocioa rzymskokatolickiego (Jna Vojtaka i Michala Buzalki) oraz Kocioa grekokatolickiego (proces bpa Pavla Gojdia), ktry wkrtce decyzj wadz rozwizano, a jego majtek przekazano Kocioowi prawosawnemu. Wczeniej skazano na kar mierci b. prezydenta ks. Jozefa Tiso. Komunistom udao si doprowadzi do podziau w Kociele. Dua cz duchowiestwa swoj posug zmuszona bya prowadzi w ukryciu, w cisej tajemnicy przed komunistycznym aparatem bezpieczestwa26. Ta krtka charakterystyka pokazuje, jak istotne rnice wystpuj midzy dowiadczeniem Kocioa w Polsce i na Sowacji.

24 P. B ro c k , Slovensk nrodn obrodenie 1787-1847. K vzniku modernej slovenskej identity, Bratislava 2002, s. 43-45. 25 M. B o b ro w n i c k a , op. cit., s. 173. 26 D. K o v , Djiny Slovenska, Praha 1998, s. 267-270.

Religia a sowacka tosamo narodowa

173

II. ZNACZENIE CHRZECIJASTWA DLA SOWACKIEJ TOSAMOCI NARODOWEJ: ANALIZA DYSKURSU POLITYCZNEGO PO 1989 ROKU

Drugi ze wspomnianych aspektw relacji religii i sowackiej tosamoci narodowej odnosi si do treci dyskursu politycznego, ktrego aktorzy wskazuj na najwaniejsze wyznaczniki sowackoci. W ramach przygotowywanej publikacji ksikowej dotyczcej sowackiej tosamoci narodowej w dyskursie politycznym w latach 1989-200427, stworzyem katalog najczciej powtarzajcych si wtkw. Ich analiza pozwala zrozumie, e religia chrzecijaska stanowi jeden z najbardziej istotnych elementw ksztatujcych wspczesn tosamo narodow i polityczn Sowakw. Chciabym wskaza na dwa dominujce w dyskursie tematy. Po pierwsze na znaczenie tradycji cyrylometodiaskiej, po drugie na znaczenie religii chrzecijaskiej (cilej: sowackiej pobonoci) w ogle. Tradycja cyrylometodiaska. Tradycja cyrylometodiaska staje si na pocztku lat 90. ub. wieku swego rodzaju argumentem w grze politycznej, ktrej celem jest z jednej strony niedopuszczenie do podziau Czecho-Sowacji, z drugiej uzyskanie moliwie najwikszego stopnia politycznej autonomii. To sprawia, e poza gosem historykw, teologw i lozofw, profesjonalnie zajmujcych si znaczeniem misji w. w. Cyryla i Metodego dla tosamoci sowackiej, w debatach publicznych pojawiaj si wypowiedzi osb, dla ktrych krytyczna analiza rde historycznych staje si jedynie przeszkod w realizacji ideologicznych zamierze. Upolitycznienie postaci w. w. Cyryla i Metodego bynajmniej nie jest jednak wycznie problemem koca XX w. (i nie tylko sowackim!). Analiza wypowiedzi odnoszcych si do misji w. w. Cyryla i Metodego i jej znaczenia dla rozwoju sowackiej wiadomoci narodowej, pozwala wyrni dwie zasadnicze kategorie interpretacji. W przypadku pierwszym mamy do czynienia z prb wykazania wyjtkowoci sowackich przodkw jako tych, do ktrych w pierwszej kolejnoci skierowana bya misja Apostow Sowian. Mona tutaj dostrzec pewne elementy separatyzmu, prby zawaszczenia tej tradycji i umieszczenia jej na zasadzie wycznoci w skarbcu dziedzictwa narodowego. W drugim
27 Analizowany przeze mnie sowacki dyskurs polityczny rozgrywa si w okrelonych miejscach, ktre w istotny sposb wpyway z kolei na sposb prezentowania przekona dotyczcych problemu tosamoci narodowej. Analiza dyskursywnej postaci sowackiej tosamoci narodowej w ramach niniejszej pracy oparta zostaa na trzech rodzajach rde miejscach wypowiedzi dotyczcych sowackiej tosamoci narodowej. Po pierwsze szczegowym badaniom poddaem przebieg debat parlamentarnych w Sowackiej Radzie Narodowej (1989-1992) i Radzie Narodowej Republiki Sowackiej (od 1.10.1992). Po drugie przeanalizowaem zawarto czterech czasopism (trzech tygodnikw i jednego miesicznika): Literrny tdennk asopis Spolku slovenskch spisovateov, Kultrny ivot, domino-frum / domino-efekt oraz Bratislavsk listy. Po trzecie dokonaem wyboru najwaniejszych pozycji ksikowych autorstwa znanych sowackich politykw, znanych osb z ycia publicznego na Sowacji lub te takich pozycji, ktre w wyniku przeprowadzonych analiz uznaem za reprezentatywne dla ktrej ze stron toczcego si dyskursu.

174

Radosaw Zenderowski

natomiast przypadku obserwujemy krytyk takiego podejcia, w ktrej poszczeglni autorzy stawiaj sobie za cel zdemitologizowanie omawianej tradycji poprzez wskazanie na wyniki bada historycznych. Cz autorw prbuje ponadto wykaza uniwersalistyczny wymiar misji w. w. Cyryla i Metodego. Wizja separatystyczna. Sowacja nie jest jednym z wielu pastw Europy rodkowej. O jej wyjtkowoci wiadczy ma m.in. fakt, e to na jej terytorium rozpocza si synna misja Apostow Sowian. To na zaproszenie sowackiego ksicia Rocisawa przybyli oni do Wielkiej Morawy, by szerzy wiar chrzecijask i cywilizowa miejscowy lud, tworzy i rozpowszechnia kultur poprzez pismo, ktre stworzyli specjalnie z myl o Sowianach. Posanka i minister edukacji w latach 1994-1998 Eva Slavkovsk z SNS, w przemwieniu sejmowym stwierdzia wprost: Sowacja jest wszak krajem Braci Souskich, wsppatronw witych Cyryla i Metodego oraz ich wsppielgrzyma w. Gorazda, rodaka ze Sowacji, tylko Sowacja moe chwali si Nitr pierwsz chrzecijask wityni na caym obszarze Europy rodkowowschodniej28. Duo miejsca powica si znaczeniu misji w. w. Cyryla i Metodego dla rozwoju sowackiej wiadomoci narodowej. Wielu autorw jest zgodnych co do tego, e pierwsze owoce dziaalnoci witych braci czczonych zarwno w Kociele Zachodnim, jak i Wschodnim, stanowi korze sowackiej kultury, sowackiej tosamoci. Kardyna Jozef Tomko29 w przemwieniu do posw parlamentu sowackiego stwierdzi, e Korzenie naszego narodu tkwi w dziedzictwie cyrylometodiaskim. Sowacy s bezporednimi dziedzicami duchowego bogactwa, ktre przynieli nam wielcy misjonarze wity Cyryl i Metody dodajc jeszcze w 1983 roku wczesny reim robi wszystko, aby z ich dziea, ktre dzi podziwia cay wiat jako wzr inkulturacji, uczyni czysto polityczn tzw. misj bizantyjsk30. Sowacki kardyna podkrela, e znaczenie tych faktw w naszej wspczesnej historiograi nie jest dostatecznie doceniane. Uwaa on, i znamienne jest, e Meksykanin bdzie poszukiwa pocztkw swojej kultury, ktre nie s chrzecijaskie, w pimiennictwie Aztekw i innych plemion, podczas gdy u Sowakw spoiwo kultury w postaci wiary chrzecijaskiej jest namacalne od samego pocztku31. Trudno wypowied kard. Tomko traktowa jako prb zawaszczenia tradycji cyrylometodiaskiej, cho nie ukrywa, e Sowacja pozostaje w jej centrum. To ze Sowacji mwi kard. Tomko slovienscy uczniowie w. w. Cyryla i Metodego wyruszali, by gosi Ewangeli narodom naszej czci Europy (wprost wspomina tylko o Bugarach)32.
28 E. Slavkovsk, NRSR (Rada Narodowa Republiki Sowackiej, dalej NRSR) 1998-2002 (kadencja parlamentu, dalej: informacja o latach kadencji), 45 pp (posiedzenie plenarne, dalej: pp). 29 Jozef kard. Tomko (ur. 1924), sowacki duchowny przebywajcy w latach 1945-1989 na emigracji w Rzymie, od 1979 r. arcybiskup tytularny, od 1985 r. kardyna. Jeden z zaoycieli Sowackiego Instytutu w. Cyryla i Metodego w Rzymie orodka formacji duchowej oraz kulturowej zagranicznych Sowakw i czoowych propagatorw idei cyrylometodiaskiej na Sowacji i w wiecie. 30 J. Tomko, SNR (Sowacka Rada Narodowa, dalej SNR) 1990-1992, 13 pp. 31 Tame. 32 Tame.

Religia a sowacka tosamo narodowa

175

Tradycja cyrylometodiaska rozwaana jest nie tylko w kategoriach fundamentu, ale take w kategorii swoistego paradygmatu dziejw sowackich, zotej nici wicej ze sob w logiczn cao poszczeglne etapy sowackich dziejw. Przewodniczcy Towarzystwa Inteligencji Sowackiej Korzenie (Spolonos slovenskej inteligencie KORENE) i pose HZDS Viliam Hornek twierdzi: Od witu naszej historii, gdy poprzez przyjcie chrzecijastwa i liturgii we wasnym jzyku wstpilimy do Europy w sensie kulturowym, pulsowanie i wzbogacanie tego integrujcego rda naszej istoty cignie si przez nasze dzieje. Od Wielkiej Morawy przez Bernolka, tra, a po nasze dni33. W debatach publicznych pojawia si jeszcze jeden istotny aspekt znaczenia dziedzictwa cyrylometodiaskiego dla utrzymania i rozwoju sowackiej tosamoci narodowej. Zwraca si mianowicie uwag na jego pocieszajcy charakter. Tradycja ta jest take swoistym rezerwuarem narodowej energii, witalnoci i woli przetrwania. Sowacki teolog tefan Vraga stwierdza, e w toku dziejw Koci i nard wracali do cyrylometodiaskiego przesania i czerpali z niego pokrzepienie i duchow energi gwnie w cikich chwilach swojej religijnej i narodowej historii34. W podobnym tonie wypowiada si cytowany ju kard. J. Tomko. Przywoujc wiele nazwisk zwizanych z propagowaniem idei cyrylometodiaskiej w czasach owiecenia i sowackiego odrodzenia narodowego, stwierdzi, e pojawia si ona w okresach najsilniejszego ucisku jako moralna i narodowa energia, nie jako zdradzieckie wody podziemne, lecz jako suce odrodzeniu rdo ywej wody35. Tradycja cyrylometodiaska jednoczy nard. Bez znaczenia okazuj si tutaj, co naley podkreli, podziay konfesyjne, gdy ma ona uniwersalistyczny, ponadwyznaniowy charakter. tefan Vraga wspomina w czasopimie Literrny tdennk (dalej LT), e w przeszoci na Sowacji idea cyrylometodiaska suya duchowemu jednoczeniu ewangelikw i katolikw, stanowic dobry przykad dla wspczesnego ruchu ekumenicznego36. Z faktu bycia dziedzicami dziea w. w. Cyryla i Metodego, poza powodem do dumy i chway, wynikaj dla Sowakw szczeglne zobowizania, o ktrych w parlamencie sowackim mwi kard. Tomko. Tradycja cyrylometodiaska staje si, jego zdaniem, swego rodzaju klamr spinajc bizantyjski Wschd z aciskim Zachodem, obydwie wielkie tradycje chrzecijaskie i europejskie. Zmusza to Sowakw, jako bezporednich dziedzicw, do zastanawiania si nad swoim miejscem we wspczesnych dziejach europejskich, w procesie budowy Europy z dwoma pucami. Narodowym zadaniem Sowakw jest podzielenie si owym niezwykym dowiadczeniem, jakie stao si ich udziaem w wieku IX.
V. Hornek, NRSR 1994-1998, 11 pp. . Vra g a , Cyrilometodsk evanjelizcia, Literrny tdennk 7.06.1995, s. 10. 35 J. Tomko, SNR 1990-1992, 13 pp. 36 . Vra g a , op. cit., s. 10. Zob. take np. J. J u r e k , O lozoi slovenskch dejn, Literrny tdennk 1.02.1992, s. 3.
33 34

176

Radosaw Zenderowski

Dzielc si nim, potwierdzaj swoj narodow tosamo, ktrej rdzeniem jest niepodzielone, cho ju wwczas, w wieku IX, kulturowo zrnicowane chrzecijastwo37. Na osobn uwag zasuguj te wypowiedzi, w ktrych poszczeglni autorzy prbowali uczyni z tradycji cyrylometodiaskiej or w walce ideologicznej. Ich lektura pozwala stwierdzi, e niewtpliwie jestemy wiadkami prb zawaszczania teje tradycji, zwaszcza poprzez odmawianie wspudziau w niej Czechom (problem kontynuacji dziea Braci z Sounia w Bugarii nie budzi ju tak duych kontrowersji). Najczciej jednak problem tkwi w znaczcym i ostentacyjnym przemilczaniu ponadnarodowego charakteru misji chrystianizacyjno-cywilizacyjnej z drugiej poowy IX w. Mona odnie wraenie, e Apostoowie Sowian przybyli na zaproszenie Rocisawa do Wielkich Moraw, ochrzcili sowackich przodkw, zaszczepili kultur, wynaleli gagolic i w zasadzie na tym ich misja zakoczya si. Owszem, w wielu miejscach podkrela si fakt, e uznawani niemal za sowackich bohaterw narodowych w. w. Cyryl i Metody (emigracyjny lozof i publicysta tefan Polakovi uczniw w. Metodego okrela mianem sowackich ksiy38), stali si jednymi z najwikszych i najsawniejszych (o ile mona uy takich sw) witych Kocioa powszechnego i patronami jednoczcej si Europy. Nie oznacza to jednak w tym przypadku jakiej wyranej woli podzielenia si ich dziedzictwem z narodami ssiednimi, zwaszcza z Czechami, ale take Polakami czy Wgrami. Zdarza si, e tradycja cyrylometodiaska przeciwstawiana jest innym tradycjom, zwaszcza za: witostefaskiej i witowacawskiej (take witowojciechowej). Upastwowienie i znacjonalizowanie tradycji cyrylometodiaskiej wida choby w wypowiedzi posa Jna Danko (HZDS), ktry w polemice z posem Plem Cskim (SMK) twierdzi, e do tradycji Korony witego Stefana w Europie przyznaje si Republika Wgierska, za Republika Sowacka utosamia si z tradycj cyrylometodiask i tradycj Wielkiej Morawy39. Z kolei Eva Slavkovsk w panteonie bohaterw wgierskich umiecia wodza Hunw Attil, krla Stefana i admiraa Horthyego, uznajc t do niefortunnie40 dobran trjk za reprezentantw tradycji obcej narodowi sowackiemu i sowackiej tosamoci narodowej, odwoujcej si do dziedzictwa cyrylometodiaskiego41. Cytowany wczeniej tefan Vraga stwierdza wprost: My, Sowacy naleymy do bezporednich dziedzicw dziea braci souskich42 i przywoywa sowa kontrowersyjnego historyka sowackiego

J. Tomko, SNR 1990-1992, 13 pp. . P o l a k o v i , Nrod nie je tt. Na margo lozoe slovenskch dejn, Literrny tdennk 15.08.1992, s. 12. 39 Zob. np. J. Danko, NRSR 1998-2002, 47 pp. 40 w. Stefan by do XIX w. czczony rwnie na Sowacji i uznawany za posta silnie zwizan take ze sowack tosamoci kulturow. 41 E. Slavkovsk, NRSR 1998-2002, 45 pp. 42 . Vra g a , op. cit., s. 10.
37 38

Religia a sowacka tosamo narodowa

177

M.S. uricy43, ktry pisa, e Cyrylometodiaskie dziedzictwo jest bez wtpienia nasze. Odnosi si wraenie, e owo wspuczestniczenie w dziele w. w. Cyryla i Metodego innych narodw moe mie jedynie charakter zaporedniczony. Wizja uniwersalistyczna. Jej cech charakterystyczn jest podkrelanie ponadnarodowego charakteru dziedzictwa w. w. Cyryla i Metodego, a take poprzez odwoywanie si do faktw historycznych kwestionowanie nadzwyczajnej ywotnoci dziedzictwa cyrylometodiaskiego na ziemiach sowackich. Autorzy, ktrych wypowiedzi zdecydowaem si zaklasykowa do tego nurtu, w znacznej mierze koncentrowali si na polemice z tezami goszonymi przez protagonistw omawianej wczeniej wizji tradycji cyrylometodiaskiej, ktrzy de facto wyznaczali i deniowali ramy debaty politycznej na ten temat. I cho oskarali ich o jej ideologiczne naduycie, sami nie rezygnowali z wykorzystania jej w politycznej konfrontacji, dla uzasadnienia goszonych przez siebie celw politycznych (jeden z argumentw za niedzieleniem Czecho-Sowacji). Dziaalno i zasig idei goszonych przez Cyryla i Metodego daleko wykraczay poza terytorium Sowacji podkrelaa na amach czasopisma Bratislavsk listy (dalej BL) znana sowacka malarka i publicystka Eva Trizuljakov. Wedug niej nie wolno dopuci do zawaszczenia ich dziedzictwa w ramach lokalnego patriotyzmu. Zwyczajnie jest ono wasnoci caej chrzecijaskiej Europy44. Powoywanie si na w. w. Cyryla i Metodego niemal jak na sowackich bohaterw narodowych i wpisywanie ich imion do staego repertuaru nacjonalistycznych hase jest zdaniem historyka Jna Steinhbela nieporozumieniem. Po pierwsze, dlatego e przodkowie Sowakw przegonili ze swojego pastwa uczniw w. Metodego. Drugim argumentem przeciwko szermowaniu omawian tradycj, jest jej pniejsza nieobecno w sowackim yciu duchowym i kulturze sowackiej. Jej rozwj zosta na Sowacji powstrzymany, o czym maj wiadczy choby dziesitki powstaych w wieku XI klasztorw obrzdku wschodniego zlokalizowanych w Uhorsku. Ani jeden nie lea na terytorium Sowacji, i ani jeden nie nawizywa do tradycji wielkomorawskich45. Steinhbel polemizujc z separatystycznym ujciem tradycji cyrylometodiaskiej i tezami o jej cigoci historycznej w dziejach sowackich stwierdza, e de facto zostaa ona odnowiona dopiero w wieku XVII. W Czechach, ktre przejy j po usuniciu z Wielkiej Morawy uczniw w. Metodego i duchowiestwa slovienskiego (cho i tutaj nie obyo si bez konfrontacji z acinnikami), tradycja ta zacza odywa zdecydowanie wczeniej. Steinhbel wskazywa na zainteresowanie ni krla
43 Milan Stanislav urica (ur. 1925) sowacki historyk mieszkajcy do 1998 r. na emigracji (we Woszech). Gwnym obszarem jego zainteresowa jest okres Pastwa Sowackiego (1939-1945), a jego interpretacje wydarze z tamtego okresu uwaane s przez wielu historykw za bardzo kontrowersyjne i silnie zabarwione wyznawan ideologi (M.S. urica nie ukrywa swojego pozytywnego stosunku do dorobku Pierwszej Republiki Sowackiej). Profesor na Uniwersytecie w Padwie i Bratysawie. 44 E. Tri z u l j a k o v , Od legendy k pravde o Slovensku, Bratislavsk listy 1992, nr 6, s. 11. 45 J. St e i n h b e l , Vekomoravsk tradcia v esko-slovenskom kontexte, Kultrny ivot 30.06.1991, s. 7. Zob. take: J. St e i n h b e l , Odkaz Vekej Moravy, Kultrny ivot 26.03.1991, s. 1.

178

Radosaw Zenderowski

Czech, pniejszego cesarza Karola IV, ktry na pocztku swych rzdw zakada (...) w Pradze klasztor na Emauzch z liturgi sowiask i gagolic. Wedug listu fundacyjnego Karola IV z roku 1347 w. w. Cyryl i Metody nale nie tylko do patronw nowego sowiaskiego klasztoru, ale take zostaj uznani za patronw caego Krlestwa Czeskiego46. Jako dowd rozwoju kultu w. w. Cyryla i Metodego w Czechach w czasie, gdy na Sowacji nie stanowi on przedmiotu wikszego zainteresowania elit kocielnych i politycznych, Steinhbel przywouje ocjalne uznanie dnia 9 marca za wito Kocioa czeskiego, w ktrym wspomina si posta witych Braci z Sounia. W wielu czeskich rdach historycznych wspomina si o w. w. Cyrylu i Metodym, podczas gdy w Uhorsku, w tym take na Sowacji, na ich temat na og si milczy pisa Steinhbel. Spomidzy ponad 400 zachowanych kodeksw (...), ktre albo powstay na Sowacji, albo pojawiy si na niej rnymi drogami, tylko sze wspomina o wicie Cyryla i Metodego47. I wreszcie Steinhbel stawia tez nastpujc, ktra musi irytowa zwolennikw opisywanej wczeniej wizji separatystycznej: Cyrylometodiaska tradycja na Sowacji nie nawizuje bezporednio do dziaalnoci souskich braci na Wielkiej Morawie; jej zadomowienie si na Sowacji jest wynikiem czeskiego kulturowego wpywu na proces tworzenia si nowoytnego sowackiego historycyzmu. W ten sposb tradycja cyrylometodiaska staje si wsplnym dziedzictwem obydwu narodw48. Podobne uwagi znajdujemy w artykule znanego sowackiego slawisty ubomra urovia. Tene kres misji cywilizacyjnej w. w. Cyryla i Metodego, kontynuowanej przez uczniw arcybiskupa Metodego, opisuje z perspektywy koniktu midzy biskupem Gorazdem (okrelanym przez w. Metodego jako syn waszej ziemi, z pochodzenia Sowak) a zwolennikiem obrzdku aciskiego i llioque biskupem Wichingiem. Konikt zosta rozstrzygnity przez krla witopeka, ktry zgodnie ze swoj dawn preferencj odrzuci wschodni lini, reprezentowan przez sowiask liturgi bez llioque, i za jedyn dopuszczaln w swoim pastwie ogosi lini acisk. Wygra Wiching, Rzym, Zachd, acina przegra Gorazd [ucze w. w. Metodego uznawany za Sowaka R.Z.], Konstantynopol, Wschd, ojczysty sowiaski jzyk naszych praojcw49. urovi zauwaa jednak natychmiast, e stao si tak tylko w Pastwie Wielkomorawskim. W innych krajach Europy, w ktrych Konstantynopol prowadzi swoje misje, obrzdek wschodni stawa si obowizujcy. Cytowany autor zauwaa, e po wygnaniu uczniw w. Metodego lub sprzedaniu ich jako niewolnikw (wykupionych nastpnie przez Bugarw), cz z nich przyczyniaa si nastpnie do rozwoju ycia kulturalnego w Bugarii, ktrej wadca car Borys (852-889) zdecydowa si w 856 r. na przyjcie chrzecijastwa. Tradycja cyrylometodiaska, wyparta ze Sowacji, pada na
46 47 48 49

Tame. Tame. Tame. . u ro v i , Eurpska dimenzia diela sv. Cyrila a Metoda, Kultrny ivot 22.06.1995, s. 6.

Religia a sowacka tosamo narodowa

179

bardziej podatny grunt na Bakanach i w Czechach, natomiast na Sowacji jak pisa urovi po upadku Wielkiej Morawy zniszczonej przez Madziarw wraz ze wszystkimi materialnymi ladami obecnoci w. w. Cyryla i Metodego, tradycja cyrylometodiaska przestaa praktycznie istnie50. Zdaniem urovia Wielka Morawa, w tym Sowacja stanowia pierwszy etap rodkowoeuropejskiej sztafety politycznej: Rocisaw Borzywoj Mieszko/w. Stefan, w ktrej dziedzictwo w. w. Cyryla i Metodego, jego sowiaskie, ale take niesowiaskie kontynuacje, wyznaczay ramy chrzecijaskiej Europy rodkowej51. Tendencj do sowakizowania w. w. Cyryla i Metodego krytykowa Alexander Avenarius (sowacki historyk i bizantolog), twierdzc, e na dzieo cyrylometodiaskie na og patrzymy prawie wycznie jako na pocztek sowackiej historii i kultury, a w znacznie mniejszym stopniu jako na misj inicjowan i determinowan kultur bizantyjsk52. Rnego rodzaju analizy roli i znaczenia tej misji dla tosamoci sowackiej s czsto cakowicie pozbawione kontekstu cywilizacyjnego, w ktrym si ona dokonywaa. Autor wskazywa na dwa rodzaje przyczyn takiego stanu rzeczy: z jednej strony maj one charakter naukowy (niedostatek sowackiej bizantologii), z drugiej ideologiczny. W drugim przypadku chodzi o pewien uraz do Wschodu, silnie zakorzeniony w tradycji owieceniowego Zachodu, do ktrego aspiruj Sowacy. Wschd jest tutaj synonimem zacofania nie tylko ekonomicznego, ale take kulturalnego. Naley jednak zauway, pisa Avenarius, e bizantyjskie dziedzictwo bd co bd obecne, gboko ukryte w kulturze sowackiej, objawia si m.in. tak charakterystyczn dla Sowakw ide sowiaskiej wzajemnoci. Mamy zatem w przypadku Sowacji do czynienia ze swego rodzaju ambiwalencj, objawiajc si w praktyce kulturalnej i politycznej chci bycia Zachodem i Wschodem jednoczenie. Wracajc jednak do gwnego wtku zauwamy, e Avenarius take stwierdza cakowit likwidacj jakichkolwiek ladw dziedzictwa cyrylometodiaskiego na Sowacji, ktre znalazo swoj kontynuacj w innych czciach wiata sowiaskiego, jednake nie na Sowacji53. Zdaniem Avenariusa, dziedzictwo cyrylometodiaskie naley przyj z caym jego bogactwem, nie wybirczo, pamitajc o tym, e jest ono przejawem rodkowoeuropejskiego synkretyzmu54. Dlatego te Sowacy budujc swoj tosamo narodow na podstawie tego wanie elementu swojej redniowiecznej przeszoci powinni pamita po pierwsze o bizantyjskim, wschodnim wymiarze teje tradycji, po drugie o jej transnarodowym charakterze, wielokulturowym synkretyzmie55.
Tame. Tame, s. 7. Zob. take: K. H a b o v t i a k o v , Cyrilo-metodsk korene naej slovesnosti, Literrny tdennk 31.08.2000, s. 9. 52 A. Av e n a ri u s , Kontantin a Metod; doba a tradcia, Kultrny ivot 22.06.1995, s. 7. 53 Tame. 54 Tame. 55 Tame.
50 51

180

Radosaw Zenderowski

Religia w yciu narodu sowackiego. Znaczenie chrzecijastwa dla sowackiej tosamoci narodowej mona rozpatrywa w kilku aspektach: po pierwsze roli chrzecijastwa jako fundamentu, przestrzeni, swego rodzaju gramatyki ycia narodowego i twierdzy, po drugie chrzecijaskiego ekumenizmu jako siy napdowej ruchu narodowego, po trzecie sowackiej religijnoci jako czynnika rnicujcego Sowakw zwaszcza od Czechw, po czwarte chrzecijastwa jako podstawy rwnoprawnego uczestnictwa w kulturze europejskiej. Przyjrzyjmy si bliej wymienionym znaczeniom chrzecijastwa. Fundament, przestrze, gramatyka, twierdza. Chrzecijastwo wydaje si poszczeglnym uczestnikom dyskursu bardzo istotnym elementem zabezpieczajcym trwanie i rozwj narodu sowackiego. Obecno religii, w tym znaczcych postaci witych Cyryla i Metodego u pocztkw narodowej historii, nobilituje nard i sprawia, e tosamo narodowa i religijna s ze sob mocno splecione. Duchowe ycie Sowakw jest zwizane z chrzecijastwem tak cile, jak w przypadku mao ktrego narodu Europy te w wikszoci bowiem przyjy chrzecijastwo jako dojrzae lub dojrzewajce kultury. Mao gdzie kultura narodowa dojrzewaa dokadnie w tym samym czasie, w ktrym przyjmowano chrzecijastwo56. Wedug emigracyjnego lozofa i publicysty tefana Polakovia obecno Boga w yciu czowieka staa si podstawow wartoci, rdzeniem sowackiej duszy narodowej57. Z kolei przewodniczcy sowackiego parlamentu Pavol Hruovsk w uroczystym przemwieniu w Radzie Narodowej Rep. Sowackiej w przededniu przystpienia Sowacji do Unii Europejskiej wymieni trzy lary sowackiej tosamoci narodowej. Jednym z nich jest chrzecijastwo, ktre Tworzyo fundament naszej historii i ksztatowao j duchowo i kulturowo58. Religia chrzecijaska stanowia swego rodzaju gramatyk ycia narodowego, bya podstaw naszego wewntrznego widzenia wiata59. Zdaniem Evy Trizuljakovej, specyczna tosamo sowacka jest nie do pomylenia bez chrzecijastwa. Stanowio ono przez cae stulecia przestrze samorealizacji narodu. (...) Narodowi sowackiemu grozi utrata tosamoci, jeli nie uda mu si odnowi chrzecijaskiego oblicza. Wszystkim nam zagraa brak solidarnoci, egoizm, brak mioci i niezgoda60. W opinii rosyjskiego pisarza Sergeja Chelemendika, ktry w 2006 roku sta si posem do parlamentu sowackiego z listy nacjonalistycznej Sowackiej Partii Narodowej Sowacy po dzi dzie zachowuj wiar swoich przodkw, a sowo wierzcy mwi im o wiele wicej ni wielu innym narodom. Z chrzecijastwem zwizany jest duchowy i charyzmatyczny fundament tego narodu, jego wewntrzny naturalny optymizm, rado ycia i osobisty, wrcz
56 57 58 59 60

E. M i s t r k , Je slovensk kultra nbon,? Literrny tdennk 11.04.1992, s. 3. . P o l a k o v i , op. cit., s. 12. P. Hruovsk, NRSR 2002-2006, uroczyste posiedzenie, 30.04.2004. Tame. E. Tri z u l j a k o v , op.cit., s. 11.

Religia a sowacka tosamo narodowa

181

dziecico bezporedni i czysty stosunek do natury i do siebie nawzajem61. Przywdca sowackich nacjonalistw Jn Slota (SNS) jest podobnego zdania: Sowacja jest chrzecijaska, a dla chrzecijanina naturalnym stanem duszy jest spokj62. Bardzo istotnym aspektem sowackiej religijnoci zdaniem Jna Bubelniego jest jej pocieszajcy charakter. Koci i wiara religijna stanowiy swego rodzaju twierdz, w ktrej Sowacy przez wieki szukali z powodzeniem schronienia. W religii znajdowali umierzenie swoich cierpie i lkw. Koci stanowi dla nich tradycyjne miejsce schronienia przed przeciwnociami losu63. Kard. Jozef Tomko w przemwieniu na forum parlamentu sowackiego podkrela, e o ile wiksze narody znikny z mapy wiata, wiara i moralno obroniy may sowacki nard przed unicestwieniem i przed wymarciem przy okazji rnych najazdw, pogromw, wojen, godu i ucisku64. Chrzecijaski ekumenizm. Sowacy to nard wzorowo chrzecijaski, cho wyznaniowo podzielony, gwnie na rzymskich katolikw i protestantw (grekokatolicy i prawosawni pozostaj raczej niezauwaeni w dyskursie tosamociowym, prawdopodobnie dlatego e deklaruj si w wikszoci jako Rusini lub Ukraicy). Naley podkreli, jak du wag poszczeglni uczestnicy dyskursu przywizuj do niemal naturalnego ekumenizmu majcego miejsce wrd podzielonych wyznaniowo Sowakw. Ekumenizmu niewymuszonego listami biskupw, nakazami wadz kocielnych ekumenizmu oddolnego, ktry pozwoli Sowakom na narodowe zjednoczenie ponad podziaami konfesyjnymi. Filozof Erich Mistrk zastanawiajc si nad tym, czy Sowacja jest nadal religijnym krajem, wspomina o dwch liniach religijnego rozwoju: katolickiej od arcybiskupa Rudnaya przez Bernolka i Radlinskiego do tefana Moyzesa, Andreja Hlinki i Jna Ch. Korca oraz protestanckiej od Mateja Bela, przez tra, Hod i Hurbana a po Martina Rzusa. W Sowacji obydwie konfesje potray zdaniem Mistrka razem wsppracowa dla dobra narodu, dajc jednoczenie przykad gbokiego ekumenizmu65. Sowacka religijno a czeski ateizm. Opozycja sowackiej religijnoci i czeskiego ateizmu stanowi czsto eksponowany element w debacie na temat stosunkw sowacko-czeskich w XX w. Ow rnic zauwaaj nie tylko sowaccy nacjonalici, ale take liberaowie, jakkolwiek trzeba zaznaczy przypisuj temu faktowi odmienne znaczenia. Sowacka religijno zdaniem zwolennikw etnokulturowej koncepcji narodu, stanowi jeden z najwaniejszych elementw odrniajcych Sowakw od Czechw, oczywisty co istotne take dla przedstawicieli innych narodw. Sowacka religijno urasta do symbolu narodowej suwerennoci. W opinii zwolennikw obywatelskiej koncepcji narodu, religijno
61 62 63 64 65

S. C h e l e m e n d i k , Boe, ochrauj Slovensko!, Bratislava 2003, s. 45. J. Sl o t a , Nosme Slovensko vo svojom srdci, Literrny tdennk 17.09.1998, s. 12. J. B u b e l n i , Slovensk nrodn povaha, Literrny tdennk 3.12.1998, s. 11. J. Tomko, SNR 1990-1992, 13 pp. E. M i s t r k , op.cit., s. 3.

182

Radosaw Zenderowski

Sowakw (przynajmniej w kontekcie czeskiej areligijnoci) stanowi na og jedynie fakt socjologiczny, ktremu nie przypisuje si tak duego znaczenia w procesie konstytuowania narodowej tosamoci. Interesujcy wydawa si moe fakt, e nierzadko ostentacyjne podkrelanie swojego katolicyzmu, nie skutkuje prb nawizania jakich ponadstandardowych stosunkw z katolickimi Polakami66 oraz z wgierskimi katolikami. Religia rzymskokatolicka jest, jak si wydaje, silnie znacjonalizowana (to samo zreszt mona powiedzie o Polsce). W jednym z artykuw zamieszczonych na amach BL czytamy, e w odrnieniu od niektrych innych narodw europejskich w przypadku Sowacji, religia, historia polityczna i kultura tworz jedn cao. Nasza wiecka i religijna historia s ze sob splecione i tworz organiczn jedno67. Lider KDH Jn arnogursk68 stwierdza, e w odrnieniu od Czech z ich dziedzictwem nieudanej rewolucji husyckiej i habsburskiej rekatolicyzacji, na Sowacji katolicyzm kojarzony jest zdecydowanie jako sojusznik sprawy narodowej69. Obydwa przytoczone cytaty s do charakterystyczne dla zwolennikw etnokulturowej koncepcji narodu sowackiego. Z kolei jeden z czoowych przedstawicieli nurtu obywatelskiego, nieskrywajcy swojej liberalnej orientacji, Miroslav Kus70 uwaa, e w odrnieniu od Czechw, Sowacy s zasadniczo wci jeszcze narodem katolickim, s nim w perspektywie dugookresowego kontinuum historycznego i nie dowiadczyli takich jak Czesi zwrotw historycznych (rewolucja husycka, Biaa Gra, przymusowa rekatolicyzacja), ktre wywoywayby efekt obojtnoci religijnej narodu jako caoci71. Przez chrzecijastwo do Europy. wiadomo bycia czci wsplnoty chrzecijaskiej stanowi dla duej czci uczestnikw dyskursu swego rodzaju legitymacj europejskoci. Co wicej, pisaa na amach BL Eva Trizuljakov: Pozna Sowacj znaczy pozna dzieje chrzecijaskiej Europy, w ktrej may nard dugo szuka swojej tosamoci72. Przewodniczcy sowackiego parlamentu Pavol Hruovsk dodaje, e chrzecijaski nard sowacki ma do spenienia w Europie i dla Europy wan misj: gdybymy si go wyrzekli [chrzecijastwa R.Z.], wyrzeklibymy si naszej narodowej istoty. adne drzewo nie poyje dugo, gdy
M. K u s , Eseje, Bratislava 1991, s. 171-172. b.n.a., Duchovn obsah slovenskej politickej kultry, Bratislavsk listy 1991, nr 3, s. 3. 68 Jn arnogursk (ur. 1944) sowacki polityk, zaoyciel i dugoletni lider (1990-2000) Ruchu Chrzecijasko-Demokratycznego (KDH); w latach 1991-1992 premier Sowacji, 1998-2002 minister sprawiedliwoci; w okresie dyktatury komunistycznej przeladowany, objty zakazem wykonywania zawodu (adwokat) by m.in. kierowc; wydawca czasopisma Bratislavsk listy, jeden z najbardziej aktywnych uczestnikw sowackich debat publicznych. 69 J. a rn o g u rs k , Viden od Dunaja..., s. 164. 70 Miroslav Kus (ur. 1931) sowacki politolog i lozof. W 1977 r. jeden z trzech sowackich sygnatariuszy Karty 77. Po 1977 r. przeladowany przez wadze komunistyczne, zwolniony z pracy na uniwersytecie. W latach 1990-1996 szef Katedry Politologii na Uniwersytecie Komeskiego w Bratysawie. Piastowa take urzd rektora teje uczelni. Publicysta dziennika Sme. 71 M. K u s , op.cit., s. 171. 72 E. Tri z u l j a k o v , Problmy s nrodnou emancipciou..., s. 4.
66 67

Religia a sowacka tosamo narodowa

183

mu zaczn obumiera korzenie. To jest misja, ktr mamy w Europie szerzy. Tym samym bdziemy broni Europy, a jednoczenie broni siebie73. Chrzecijastwo jako element tosamoci sowackiej i europejskiej pojawia si w dyskusji na temat preambuy Traktatu Konstytucyjnego UE. Nierzadko odzywaj si wwczas gosy kwestionujce nie tyle jego wkad w kultur europejsk lub nieuznajce chrzecijastwa za pierwszorzdny czynnik ksztatujcy tosamo europejsk, ile w imi idei pastwa wieckiego, delegujce pami o chrzecijaskich korzeniach do sfery prywatnej74. Wikszo jednak uczestnikw dyskusji o miejscu chrzecijastwa w tosamoci europejskiej, podziela zdanie, e jego armacja w zbiorowej pamici Europejczykw jest jednoczenie gwarancj dla sowackiej kultury narodowej75. Wizja chrzecijaskiej Sowacji nie przez wszystkich przyjmowana jest jednak bez zastrzee. W dyskusji zainicjowanej na amach czasopisma Kultrny ivot (dalej K), opatrzonej znamiennym tytuem: Nemem sa stotoni s tmi, ktor hovoria o Slovensku ako o kresanskej krajine (Nie moemy utosami si z tymi, ktrzy mwi o Sowacji jako o kraju chrzecijaskim) protestancki duchowny Daniel Pastirk stwierdza, e chrzecijanie mieli swj udzia zarwno w tworzeniu ustroju komunistycznego, jak i w jego obalaniu. Jego zdaniem, mwienie o chrzecijaskiej Sowacji na pocztku lat 90. ub. wieku jest podtrzymywaniem piknej iluzji76. Sowacka chrzecijasko jest w jego przekonaniu powierzchowna, niezinternalizowana, statystyczna. Sowackich chrzecijan cechuje swego rodzaju asekurantyzm. Brakuje heroizmu, woli powicenia si dla susznej sprawy77. T obserwacj zasadniczo potwierdza katolicki ksidz Jn Such, zauwaajc bierno Sowakw wobec dokonujcych si przemian spoeczno-politycznych. Sowackie chrzecijastwo jest zdaniem Sucha nazbyt bojaliwe78.

III. CHRZECIJASTWO W PRZESTRZENII PUBLICZNEJ: ANALIZA SFERY SYMBOLICZNEJ

Na zakoczenie chciabym zwrci uwag na zasygnalizowany wczeniej problem symbolicznej obecnoci chrzecijastwa w przestrzenii publicznej na Sowacji. Interesuje mnie w tym przypadku nazewnictwo miejsc publicznych, symbolika umieszczona na rodkach patniczych oraz katalog wit pastwowych.
P. Hruovsk, NRSR 2002-2006, uroczyste posiedzenie, 30.04.2004. Zob. B. Zala, NRSR 2002-2006, 17 pp. Zob. take: R. Z e n d e ro w s k i , Sowacja, w: K.A. Wojtaszczyk (red.), Prawno-ustrojowy wymiar ratykacji traktatw wsplnotowych, Warszawa 2007, s. 385, 391. 75 Zob. D. aplovi, NRSR 2002-2006, 17 pp. 76 Nemem sa stotoni s tmi, ktor hovoria o Slovensku ako o kresanskej krajine, dyskusja z udziaem: J. Such, I. Maduda, D. Pastirk, J. Jurov, Kultrny ivot 20-26.05.1993, s. 1. 77 Tame. 78 Tame.
73 74

184

Radosaw Zenderowski

Naturalnie mona odwoa si jeszcze do wielu innych wskanikw. Te jednak uznaj za najistotniejsze. Trudno w katalogu najbardziej popularnych nazw sowackich miejsc publicznych doszuka si postaci witych. Wiele nazw sowackich miejscowoci, ktre w swoich nazwach odwoyway si do witych patronw, zostao po II wojnie wiatowej zmienionych (np. Turiansky Svt Martin na Martin, Liptovsk Svt Mikul na Liptovsk Mikul). Na 2883 gminy tylko 5 w swojej nazwie ma obecnie posta witego patrona (w Polsce na 2489 gmin wystpuje tylko jedna gmina wita Katarzyna). Stosunkowo mao jest ulic i placw dedykowanych postaciom witych, w tym take witych urodzonych lub dziaajcych na Sowacji. Wyjtek stanowi tutaj postaci w. w. Cyryla i Metodego oraz w. Gorazda. W nazwach miejsc publicznych wyranie dominuj nazwiska wielkich twrcw (gwnie pisarzy, poetw) oraz dziaaczy narodowych. Naley jednak zauway, e wielu dziaaczy narodowych i twrcw silnie eksponowanych w nazewnictwie sowackich ulic, byo jednoczenie duchownymi rzymskokatolickimi lub protestanckimi (o prawosawnych lub grekokatolickich wspomina si bardzo rzadko, gwnie na wschodzie kraju). Jeli pod tym ktem przyjrzymy si nazwom 30 najbardziej popularnych na Sowacji nazw ulic, placw i skwerw, czeka nas pewna niespodzianka. Mianowicie w gronie osb duchownych, wicej jest protestanw (6) anieli katolikw (4), co cakowicie rozmija si ze struktur wyznaniow Sowacji i wyobraeniami o katolickiej Sowacji. Symbolika umieszczona na sowackich rodkach patniczych znacznie czciej anieli symbolika miejsc publicznych odwouje si do wartoci chrzecijaskich. Sowackie monety i banknoty, obok watykaskiego Euro, zaliczy mona do grupy walut narodowych, najsilniej eksponujcych postaci witych, duchownych i miejsca zwizane z kultem religijnym. Najbardziej wyranie wyda to na banknocie 50-koronowym przedstawiajcym postaci w. w. Cyryla i Metodego, na 100-koronowym Madonn oraz na monecie 1-koronowej (Madonna z Dziecitkiem). Na banknocie 200-koronowym widzimy posta Antona Bernolka (1762-1813), ksidza katolickiego i jzykoznawcy, ktry w historii sowackiej zapisa si jako pierwszy kodykator sowackiego jzyka literackiego tzw. bernolkoviny. Na banknocie 500-koronowym widnieje posta udovta tra, pastora protestanckiego, autora obowizujcej wspczenie wersji sowackiego jzyka literackiego, a take twrcy koncepcji suwerennoci narodu sowackiego. Z kolei banknot 1000-koronowy przedstawia Andreja Hlink (1864-1938) ksidza katolickiego, dziaacza narodowego, ktry wywar znaczcy wpyw na proces uwiadomienia narodowego i stosunki spoeczno-polityczne na Sowacji. Elementem dominujcym na wikszoci sowackich monet i banknotw s przedmioty i obiekty sakralne. Poza dwuramiennym krzyem pojawiajcym si na kadym banknocie i kadej monecie, s to ilustracje kociow (50, 100, 200, 500, 100 SK), przedstawianych w rnym planie. Odnajdujemy take zdobiony krzy

Religia a sowacka tosamo narodowa

185

(10 SK) oraz wspomniane ju przedstawienia Matki Boskiej (1, 100, 1000 SK). Naley zauway, e w odrnieniu od symboliki miejsc publicznych, na rodkach patniczych wyranie dominuj postaci i symbole zwizane z katolicyzmem (protestantyzm wystpuje w drugim planie). Warto przyjrze si take sowackim witom pastwowym oraz dniom wolnym od pracy, a take tzw. dniom pamici. Sowacja naley do czowki pastw europejskich jeli chodzi o liczb dni witecznych wolnych od pracy (a 15 dni w cigu roku). Do tego naley doliczy obszerny katalog tzw. dni pamici (nie s to dni wolne od pracy). W sumie jest ich 16. Podobnie jak ma to miejsce w innych krajach europejskich, na Sowacji najwaniejsze wita chrzecijaskie stanowi dni wolne od pracy. S to: Wielki Pitek i Poniedziaek Wielkanocny, Pierwszy i Drugi Dzie wit Boego Narodzenia. Dniami wolnymi od pracy na Sowacji s take: Dzie Wszystkich witych, Wigilia Boego Narodzenia oraz wito Trzech Krli. W katalogu dni wolnych od pracy znajduje si wito Siedmiobolesnej Marii Panny (15 wrzenia). wito w. w. Cyryla i Metodego obchodzone 5 lipca jest ocjalnym witem pastwowym. W katalogu tzw. dni pamici znajdziemy ponadto: Dzie Reformacji (31 padziernika) oraz Dzie ogoszenia Sowacji osobn prowincj kocieln (30 grudnia)79. Naley stwierdzi, e symbolika chrzecijaska jest wyjtkowo silnie eksponowana w ocjalnym, pastwowym kalendarzu wit sowackich.

ABSTRACT The article seeks to answer the question of the role and signicance of religion in constructing contemporary Slovak national identity. In his attempted answer, the author describes the relations between religion and the nation, and religion and nationalism in Central-Eastern Europe. He then reects on the issue of the place of Christianity within the public sphere as an object of political debate in Slovakia after 1989. The answer to the problem is sought by analyzing both the public discourse in Slovakia after 1989 and by referring to the symbolic sphere (the symbolism of currency, national feasts and public places).

79 Zkon Nrodnej Rady Slovenskej Republiky . 241/1993 z 20. oktbra 1993 o ttnych sviatkoch, doch pracovnho pokoja a pamtnch doch.