ßðèàíû õýë íàéðóóëãà, ò¿¿íèé îíöëîãóóä

Õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààíû ãîë õýðýãë¿¿ð áîëîõ õýë ÿðèàíû òóñëàëöààã¿é áîë

íèéãýì îðøèí òîãòíîæ ÷àäàõã¿é áºãººä õàðèëöàí áèå áèåý îéëãîëã¿é ñàíàà áîäîë
õ¿ñýë ýðìýëçëýý èëýðõèéëæ ÷àäààã¿é öàãò õ¿íèé õèéñýí ÿìàð ÷ ¿éë àæèëëàãàà
íèéãìèéã ó÷èð õîëáîãäîëã¿é áîãîõîä õ¿ðíý.
Ýíý íü õýë ÿðèà áîë õ¿ì¿¿ñ íºãººòýé㺺 õàðèëöàõ áèå áèåèéíõýý áîäîë ñàíààã
îéëãîëöîõ àëèâàà íýã ¿éëèéã õàìòðàí ¿éëäýõ ÿâöàä ¿¿ññýí íèéãìèéí ¿çýãäýë
áîëîõûã áàòàëæ áàéãàà þì.
“Õ¿íèé àìààð õýëñýíèéã ÷èõýýð ñîíñîæ áîëíî. ̺í àìààð õýëñýíèéã ¿ñãýýð
òýìäýãëýæ áîëíî, í¿äýýð óíøèæ áîëíî. Ýíý ó÷ðààñ àìààð õýëýõ íü àíõäàã÷ áè÷ãýýð
áè÷èõ íü õî¸ðäîã÷ ¿çýãäýë áîëíî”.
Õýë ãýñýí îéëãîëò íü åðºíõèé áºãººä õèéñâýð, áè÷ãèéí õýë (áè÷èõ), ÿðèàíû õýë
(ÿðèõ) ãýäýã íü òîäîðõîé áºãººä áîäèòîé óõàãäàõóóí þì. Õýë ÿðèàíû çàà ÿëãààã
ýðäýìòýí ìýðãýä ýðòíýýñ ÿëãàñààð èðñýí ò¿¿õòýé.
Íýðò ÿðóó íàéðàã÷ À.Ñ.Ïóøêèí ÿðèàíû õýë, áè÷ãèéí õýë õî¸ðûã õàðèëöàí
ýñðýãöýõ õî¸ð ººð ç¿éë ãýæ ¿çýæ áàéæýý. Õýäèéãýýð íýð òîìú¸îíû õóâüä ÿëãààòàé
áîëîâ÷ áè÷ãèéí õýë, ÿðèàíû õýë õî¸ðûã ýñðýãöýí áèå áèåý íºõºõ õî¸ð ººð ç¿éë ãýæ
îëîí ýðäýìòýä ¿çýæ áàéíà.
Ãåðìàíû õýë øèíæýý÷ Ãóìáîëüäò òóõàéí õýëýýð õýëýëöýã÷ õ¿ì¿¿ñ íýã ë õýëýýð
õýëýëöýõ áîëîâ÷ òóõàéí àãøèíä ë õ¿í á¿õýí ººð ººðèéí õýë ÿðèàòàé áàéäàã ãýñýí
ä¿ãíýëò õèéñýí.
Øâåéöàðûí õýë øèíæýý÷ Ôåðäèíàíä äå Ñîññþð “Õýë õýëýõ õî¸ðûã õýëíèé
áîäèò áàéäàë íýãòãýæ áàéäàã áºãººä ãîë ÿëãàà íü õýë áîë íèéãìèéí øèíæòýé, ÿðèà
áîë õóâèéí øèíæòýé áàéäãààð òîäîðõîéëîãäîíî” ãýæýý.
Áè÷ãèéí õýë, ÿðèàíû õýë õî¸ð òîäîðõîé çààã ÿëãààòàé. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýíýõ¿¿
ÿðèàíû íàéðóóëãà “ðàçãîâîðíûé ñòèëü” ãýñýí íýð òîìú¸î íü õýë øèíæëýëèéí óòãà
çîõèîëä õî¸ð ººð óòãààð òîõèîëäîõ áîëñîí.
1. Óòãà çîõèîëûí õýëíèé íýã çýðýã ( øàò ) ãýæ ¿çýæ áàéíà. Íîì áè÷ãèéí õýë
áóþó ýðõýìñýã íàéðóóëãà, åðèéí íàéðóóëãà, äîîä íàéðóóëãà áóþó õàð
ÿðèàíû íàéðóóëãà
2. Óòãà çîõèîëûí õýëíèé íýãýí õýâ ìàÿã áóþó äàäëàãà íàéðóóëãà ç¿éí íýãýí
òºðºë ãýñýí óòãàòàé áàéíà.
ßðèàíû íàéðóóëãà íü õóâü õ¿í á¿ðèéí õýë ÿðèàã õàìðàí ñóäëàõ áîëîìæòîé.
ßðèàíû õýëèéã óòãà çîõèîëûí õýëýíä õàðüöàõ øèíæýýð íü õàð ÿðèà, áîëîâñîí ÿðèà
ãýæ õî¸ð àíãèëíà.
Óòãà çîõèîëûí õýëíèé õýì õýìæýýíèé äàãóó çîõèîæ íàéðóóëñàí ÿðèàã áîëîâñîí
ÿðèà õýëäýã.
Óòãà çîõèîëûí õýëýíä òºäèé ë íèéöýõã¿é, õýëíèé ¿ãèéí ñàíãèéí èäýâõã¿é
¿ãñèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðäîã ¿ã õýëëýã îðñîí õýë ÿðèàã õàð ÿðèà ãýäýã.
ßðèõ ç¿éëýý ñàíààíààñàà ÷ºëººòýé ÿðüæ áàéíà óó, àëü íýã áè÷èã çîõèîëûí
õýëíèé äàãóó ÿðüæ áàéíà óó ãýäãèéã õàðãàëçàí ÿðèàíû õýëèéã àìàí ÿðèà, àìàí
áè÷ãèéí ÿðèà ãýæ õî¸ð àíãèëäàã.
Àìàí ÿðèàíä õîðøèë ÿðèà, çàðëàë, çºâëºãºº, òàéëáàð çýðýã óðüä÷èëàí áýëòãýýã¿é
÷ºëººò ÿðèàã îðóóëäàã.
 Àìàí áè÷ãèéí ÿðèàíä èëòãýë, òàéëàí, ëåêö, ø¿¿ìæëýë çýðãèéã áàãòààæ áîëîõ
áºãººä àìàí áè÷ãèéí ÿðèà íü íàéðóóëãûí øèíæýýðýý æèíõýíý àìàí ÿðèàã áîäâîë
ÿðèà áà áè÷ãèéí õýë õî¸ðûí äóíäûí øèíæòýé áàéäàã áàéíà.
Àëáàí áè÷èãò çîíõèëîí îðäîã õýâøìýë àëáàðõàã ¿ã õýëëýã èõýíõäýý èëòãýë òàéëàí
çýðýãò ýëáýã òîõèîëääîã áîëîâ÷ õ¿ì¿¿ñèéí ºäºð òóòìûí ÿðèàíä áàðàã îðäîãã¿é.

ßðèàíû õýë íàéðóóëãûí îíöëîã

ßðèàíû õýë íü áè÷ãèéí õýëíýýñ õýäýí îíöëîãîîð ÿëãàðäàã
1. Õýëýõ ç¿éëèéã óðüä÷èëàí áýëòãýæ íÿãòàëäàãã¿é
2. Õýëíèé õýðýãëýãäýõ¿¿íä ºìíººñ ñîíãîëò õèéäýãã¿é ó÷èðààñ ºã¿¿ëáýðèéí
çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿ã ñîíãîëòûí õóâüä áè÷ãèéí õýëíèéõ øèã íàðèéí
÷àíä áîëæ ÷àääàãã¿é.
3. ßðèàã îéëãîìæòîé áîëãîõîä õàì ñýäýâ ãîë ¿¿ðýãòýé. Õàì ñýäýâ ãýäýã íü
òóõàéí õýëíèé ç¿éí òîãòëîîð õîëáîãäîæ, íýãýí á¿õýë ñàíààã èëòãýæ
áàéãàà á¿ëýã ¿ã áóþó ºã¿¿ëáýðèéã õýëäýã.
4. ßðèàíä òîõèî çàíãàà í¿¿ðíèé õóâèðàë, õºäºë㺺í çýðýã õýëíèé áóñ
õýðýãë¿¿ðèéã èõ àøèãëàäàã îíöëîãòîé.
5. ßðèàã îéëãîìæòîé òîäîðõîé áîëãîõîä ¿ãèéí óòãûí ºðãºëò áîëîí
ýãøèãëýõ ºðãºëò, ºí㺠àÿëãà, ÿðèàíû óäààí ò¿ðãýí, äóóíû ºíäºð íàì
áîëîõ áàéäàë, çîãñîö(ïàóç) çýðýã íü ÷óõàë íºëººëäºã.
6. Íýã ¿ãýý îëîí äàâòäàã.
7. ªã¿¿ëáýðýý äóòóó òºãñãºäºã.
8. ªã¿¿ëáýðèéí ãèø¿¿äèéí áàéðûí äýñ äàðààã ººð÷èëäºã.
9. Õàíäñàí ¿ã, îðóóëñàí ¿ã èõ îðäîã.
10. Õîðøèë ÿðèà çîíõèëäîã.
11. ßðèëöàã÷ õ¿íèé áàõäàæ áèøèðñýí, ñàéøààæ òàëàðõñàí, æèãøèí
çýâ¿¿öñýí, ãàéõàí ýñýðã¿¿öñýí, ñýòãýëèéí õºäºë㺺í òîäðîõîé èëýð÷,
þóíû òóõàéä þó ãýæ áîäîæ ¿çýæ áàéãàà, óã þìàíä õýðõýí õàíäàæ
áàéãààã èëýðõèéëäýã.

ßðèàíû õýë íàéðóóëãûí ¿ãèéí ñàíãèéí îíöëîã

ßðèàíû õýë íü ººðèéí ¿ãèéí ñàíòàé òýð ¿ãñ íü áè÷ãèéí õýëíèé ¿ãñýýñ òîäîðõîé
ÿëãàð÷ áàéäàã. Æèøýý íü: áè÷ãèéí õýëýíä ìºí㺠òºãðºãèéã "òºãðºã" ãýäýã ¿ãýýð,
õàðèí ÿðèàíû õýëýíä "ÿí÷ààí", "öààñ", "ìºíãº" ãýõ, "õ¿ì¿¿æèëã¿é" ãýõèéã
"òàðèõã¿é", "äýãã¿é" ãýõ ìýòýýð èëýðõèéëäýã.
ßðèàíû õýëíèé ¿ãèéã áè÷ãèéí õýëíèé àëáàí áè÷èã, ñîíèí ñýòã¿¿ë, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé íàéðóóëãàä çîõèñã¿é îðóóëñíû óëìààñ íàéðóóëãûí ºí㺠àÿñ ººð
áîëæ íàéðóóëãûí àëäàà ¿¿ñýõòîõèîëäîë ÷ áàéäàã.
Ìîíãîë õýëíèé õóóðàõ ãýñýí ñàíààã èëòãýñýí (àðààð íü òàâèõ, ñàéõàí ìàëëàõ,
õàìðààð íü ãàçàð õàòãóóëàõ, óíàòàë òóñòàë õóóðàõ, ìîëèã ºìõ¿¿ëýõ, ìîãäîðûí øºë
óóëãàõ) ãýõ ìýò õýëö ¿ã ÿðèàíû èõ õýðýãëýãääýã.
Ìºí ºã¿¿ëýõ¿¿íèé á¿òöýä òóñëàõ ¿éë ¿ãèéí ¿¿ðãýýð ãîëäóó îðäîã "îðõèõ",
"ãàðàí", "óíàõ", "àâàõ" ãýõ ìýò ¿ãèéã ÿðèàíû íàéðóóëãàä "óóëçàæ îðõè ãýíý ¿¿",
"ãýíýò óéëààä óíàëàà", "íàìàéã çîõèîä àâñàí" ãýõ çýðýã õîëáîîíä îðóóëàí õýðýãëýõ
íü ýëáýã áàéäàã.
 ßðèàíû õýë íàéðóóëãûí äóóäëàãûí îíöëîã
ßðèàíû õýë íü áè÷ãèéí õýëíýýñ ÿëãàðàõ îíöëîã íü äóóäëàãà þì. Áè÷ãèéí õýëýíä
áàéãàà ¿ãèéã ÿã òýð õýâýýð íü õýëýõ ãàçàð áàéãàà áîëîâ÷ õ¿íèé ºã¿¿ëýõ ýðõòíèé ¿éë
àæèëëàãàà, óã ¿ãýíä îðñîí àâèàíû íèéëöýýñ øàëòãààëàí áè÷èãò áàéãàà õýëáýð,
äóóäëàãà õî¸ðûí õîîðîíä ÿëãàà ãàðäàã. Èéìä áè÷ãèéí õýëíèé õýì õýìæýý, ÿðèàíû
õýëíèé õýì õýìæýý ãýñýí îéëãîëòóóä ãàðäàã. Æèøýý íü: "áýëòãýõ" ãýæ áè÷ýýä
"áýëäýõ", "áàéñàí þì"ãýäãèéã "áàéñûì" "òýãýõëýýð"ãýäãèéã"òýõëýýð", "òýõýýð" ãýõ
ìýòýýð ÿðüäàã.
Ìîíãîë áè÷ãèéí ¿ãèéí áè÷ëýã, îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé äóóäëàãà, áè÷ëýã
õî¸ð çºð¿¿òýé áàéäàã. Õàðèí îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí áè÷ëýã, äóóäëàãà
õî¸ð çºð¿¿ áàãàòàé.
Õàðü õýëíýýñ çýýëäýí àâñàí íýã õýñýã ¿ã ìîíãîë õýëýíä îðîîä îëîí æèëèéí
òóðø ìîíãîëæèí çàñàãäñààð ñ¿¿ëäýý ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàíãèéí ¿ãñ áîëîí
õóâèðäàã. Æèøýý íü: ñàíñêðèò õýëíýýñ æàíäàíà-çàíäàí, øëîã-ø¿ëýã, äâèáà-òèâ,
óéãàðààñ êîâðîê-õóâðàã, øàâè-øàâü, îðîñ õýëíýýñ ïóðæèíà-ï¿ðø, "òîðìîç-òîîðìîñ
ãýõ ìýò.
Ìîíãîë ÿðèàíû õýëýíä áè÷èãò òýìäýãëýãäýýã¿é ýöñèéí áàëàðõàé ýãøèã
çàðèìäàà íèëýýä òîä äóóäàãäàõààñ ãàäíà "ë" ãèéã¿¿ëýã÷ äàðààëàí îðñîí ¿åä íýã "ë"
ñîíñîãääîã áîëîâ÷ óòãûã íü îéëãîäîã. Æíü: "ìîðèî ýìýýëëý" ãýõ ìýò.
Ǻâ äóóäàõ ç¿éí õºãæèëä òåàòð, òåëåâèç, ðàäèî, îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí
õýðýãñëèéí ¿¿ðýã îíöãîé ó÷èð õîëáîãäîëòîé.

ßðèàíû õýë íàéðóóëãûí ¿ã ç¿éí îíöëîã

ßðèàíû íàéðóóëãà ¿ãèéí á¿òöýýðýý áóñàä íàéðóóëãààñ ÿëãàðàõ îíöëîãòîé. Îð÷èí
öàãèéí ìîíãîë õýëýíä ÿðèàíû ¿ãñ ¿¿ñãýäýã äàãàâàð õîâîð áîëîâ÷ ÿðèàíû õýëýíä
èëýðõèé èäýâõòýé îðäîã çàðèì äàãàâàð, íºõöºë áàéäàã.
1. Ìîíãîë õýëíèé ¿éë ¿ãèéí á¿ð ìºñºí ¿éëäýõ áàéäëûí -÷èõ ( ÷ ) íºõöºë;
Æèøýý íü: Áè ñ¿¿ëä ýöýã ýõýý äàãààä õîò îð÷èõñîí þì.
2. Ýð÷èìã¿é ¿éëäýõ áàéäëûí -ñõèé íºõöºë; Æèøýý íü: ×è óã àñóóäëûã æààõàí
õàðçíàñõèé.
3. Óðüä÷èëàõ íºõöºë ¿éëèéí –ààä; Æèøýý íü: Ãàíö õî¸ðûí çýðýã õ¿í èðýýä
áàéäëûã ¿çýä áóöààä ÿâ÷èõñàí ñóðàãòàé.
4. Îëíîîð ¿éëäýõ áàéäëûí -öãàà íºõöºë; Æèøýý íü: Ñóðàã÷äûã á¿æèãëýöãýýæ
áàéòàë àéìãèéí òºâººñ æ¿æèã÷èä èðöãýýâ “.
̺í áàéäëûí äàãàâàð äàâõàðëàí îðñîí áàéäàã áºãººä ýíý íü ÿðèàíû õýëíèé
¿ãèéí á¿òöèéí îíöëîãò õàìààðäàã. Æèøýý íü: Õýä õîíîãòîî õàðçíàñõèéäýã þì
áèë¿¿ äýý. Áè÷èæ äóóññàí áîë äýâòðýý õóðààëãàöãàà÷èõ. “ Òà íàð ìóó õ¿¿ ð¿¿ ìèíü
÷è÷èëöãýýãýýä áàéõäàà ÿàäàã þì ãýõ ìýò.
Ò¿¿í÷ëýí ìîíãîë õýëíèé òýìäýã íýðèéí äàðàà îðæ ñýòãýëèéí àÿñ èëýðõèéëñýí
óòãà çààäàã -õàí ÿðèàíû õýëýíä íýëýýä èäýâõòýé îðäîã áàéíà. Æèøýý íü: Àÿòàéõàí
¿ã ÷ îëîîä õýë÷èõýæ ÷àäàõã¿é. Ìàðãààø ºã뺺 ººäòýéõºí õóâöàñëààä ÿâààðàé äàà.
Ñàíàñàí áîäñîíîî çîðèãòîéõîí õýëæ áàé ãýõ ìýò.

ßðèàíû õýë íàéðóóëãûí ºã¿¿ëáýð ç¿éí îíöëîã

ßðèàíû õýëíèé ºã¿¿ëáýð ç¿éí îíöëîã íü áè÷ãèéí õýëíèéõýýñ îëîí òàëààð ÿëãàð÷
áàéäàã.
 ªã¿¿ëýã÷ õ¿íèé õýëíèé áîëîâñðîëûí õýð õýìæýý, ñàíàà áîäëîî îéëãîìæòîé
èëýðõèéëæ äàäñàí ýñýõ, ÿðèõ ç¿éëýý óðüä÷èëàí áýëäñýí çýðãýýñ øàëòãààëàí õ¿í
á¿ðèéí ÿðèà õóâèéí øèíæòýé áîëäîã áºãººä ÿðèàíû õýëýíä ºã¿¿ëáýðèéí õýìæýýã
óðò áîãèíî áîëãîõ, ºã¿¿ëáýðýý äóòóó òºãñãºõ çýðýã ¿çýãäýë íýëýýä ò¿ãýýìýë áàéäàã.
ßðèàíû õýëíèé ºã¿¿ëáýð ç¿éí çàðèì îíöëîãóóäûã òîäðóóëáàë:
1. Õîðøèë ÿðèà çîíõèëîí îðäîã
2. Ýíãèéí ºã¿¿ëáýð èõ îðäîã
3. Àñóóñàí, àíõààðóóëñàí ¿ã èõ îðäîã
4. Áàòàëñàí, ¿ã¿éñãýñýí, çºâøººðñºí, çàõèðñàí ¿ã ìºí ºã¿¿ëáýð èõ îðíð
5. Íýã á¿ðýëäýõ¿¿íä ºã¿¿ëáýð ò¿ãýýìýë îðäîã
6. ªã¿¿ëëýã÷èéí ñýòãýë õºäºëñºí ýñâýë îíîâ÷òîé ¿ã îëîõ ãýæ áîäñîí
øàëòãàíààñ ÿðèàíû õýëýíä çîãñëîò çàâñàðëàãà íýëýýä èõ ãàðäàã.
7. Àéæ ñàíäàðñàí, ýðãýëçñýí ãàéõñàí, áàÿðëàæ áàõäñàí çýðýã ñýòãýë õºäëºëèéã
èëòãýñýí àÿëãà ¿ã èõ îðäîã
8. ¯ã äàâòàëò èõ áàéíà.
9. Òîî÷ñîí ¿ã õýëëýã, îðóóëñàí ¿ã ºã¿¿ëáýð ýäãýýð íü ÿðèàíû õýëýíä ýëáýã
èäýâõòýé õýðýãëýãääýã.

ßðèàíû ñî¸ëûí òóõàé

ßðèàíû íàéðóóëãûí òóõàé ÿðèõûí òóëä ÿðèàíû ñî¸ëûí òàëààð ÿðèëã¿é ºíãºðºõ
áîëîìæã¿é. Ó÷èð íü çºâ áîëîâñîí ÿðèà, ÿðèàíû ñî¸ë õî¸ðò çàð÷ìûí ÿëãàà áàéõã¿é.
Ñî¸ëòîé áîëîâñîí õóâàñëàäàã àæèëäàà ýçýí áîëäîã õýðíýý óäèðäàõ àëáàí òóøààëûí
áîëîí ººðèéíõºº óäèðäëàãàä áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýé çºâ õàðèëöàæ ÷àäàõã¿é áàéõ íü
àìüäðàëä çàðèìäàà áàéäàã íü õàðèëöààíû áà ¿ãèéí ñî¸ë ýçýìøýýã¿é ó÷èð ñî¸ë÷
õ¿íèé øèíæ íýã òàëààð äóòñíûã èëòãýæ áàéíà. Õàðèëöàí áèå áèåíýý õ¿íäýòãýõ ñî¸ë
ýçýìøýýã¿é ñî¸ë÷ áîëîâñîí õ¿í áàéõ ¿íäýñã¿é áºãººä õýë ÿðèàíû ñî¸ë óã õ¿íèé
ñî¸ëûí ò¿âøèíã èëýðõèéëýõ ãîë õýðýãë¿¿ð áîëäîã. ßðèàíû ñî¸ëòîé ýñýõ íü õ¿íòýé
óóëçàæ ìýíäëýõýýñ ýõýëäýã. Ìîíãîë õ¿í “Ñàéí áàéíà óó?”, “Ñàéí óó?”, “Áèå òàíü
àìàð áàéíà óó?”, “Ñàéí óó äàà?”, “Àìàðõàí ñàéí áàéíà óó?” ãýæ îëîí ÿíçààð
ìýíäëýõ áîëîâ÷ õýíòýé óóëçààä àëèéã õýëæ áàéãààãààñ òýð õ¿íèé õàíäàõ õàíäëàãà
õàðèëöàà èëðýíý.
1. “Ñàéí áàéíà óó?” ãýäýã íü íàéç íºõºä áîëîâ÷ áèå áèåòýéãýý çºâ áîëîâñîí
õàðüöäàã
õ¿íèé ìýíäèéí ¿ã.
2.“Çà ÷è ñàéí áàéíà óó?”, “Ñàéí óó?” ãýäýã íü ÿàðóó ñàíäðóó çºðæ ºíãºðºõ ÷
þìóó
ýñâýë òºäèé òîîìñîðëîí ¿çýëã¿é õàéíãà õºíäèé õàíäñàí õ¿íèé ìýíä.
3.“Àìàð áàéíà óó òà?”, “Àìàðõàí ñàéí áàéíà óó?” ýäãýýð ìýíä÷èëãýý íü
èëýðõèéëýõ
óòãà ñàíààíû õóâüä òóí îéðîëöîî áºãººä ìýíäëýõ óëàìæëàëò ¸ñîî ñàéí ìýääýã
õ¿íèé ººðººñºº àõìàä õ¿íä õýëäýã ìýíä÷èëãýýíèé ¿ã
4.“Çà ñàéí óó?” ãýäýã íü òóí òîõèòîé óóëçààã¿é ãîëäóó õ¿íäýòãýõ ¸ñîî áàãà ìýääýã
çàëóó õ¿íèé ìýíäèéí ¿ã.
5.“Áèå òàíü àìàðõàí ñàéí áàéíà óó?”, “Áèå òýíõýý ñàéí óó?” ãýäýã íü óäààí
óóëçààã¿é
àõìàä õ¿íä õ¿íòýé àõèìàã íàñíû òîõèòîé òîìîîòîé õ¿ì¿¿ñ ãîëäóó õýäëýã
ìýíäèéí ¿ã.
6.“Ëàãøèí òóíãëàã óó?”, ”Òàíû áèå ëàãøèí òóíãëàã óó? ” ãýäýã íü ìýíäèéí äàðàà
çàëãàí
õýëäýã õ¿íäýòãýëèéí ¿ã
7.“Ñàéí áàéíà óó äàà õ¿¿ ìèíü?” ãýâýë ººðººñºº ä¿¿ õ¿íèéã ãýíýò òàíèàä àÿòàé
ñýòãýëýýñ òàëàðõàí ìýíä÷èëñýí ìýíäèéã ¿ã
ßðèàíû ñî¸ë ýçýìøèíý ãýäýã íü õààíà, õýíòýé, þóí òóõàé ÿðüæ áàéãàà íºõöºë
áàéäëàà òîõèðóóëàí, èë¿¿ äóòóó, ýòãýýä ãàæóó ¿ã îðóóëàëã¿é òºâ ýíãèéí òîâ÷
òîäîðõîé øóëóóí øóóðõàé óðàí ÿðèõ ÷àäâàð ýçýìøèíý ãýñýí ¿ã.
ßðèàíû ñî¸ëä õàðøèëäàã ç¿éëñ
1.Á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëëýã. Õýòýðõèé øèð¿¿í, ýåëäýã áîëîâñîí õýâ ¸ñîíä ãàæ ó÷ðààñ
áè÷èã
çîõèîëûí áîëîâñðîíãóé ¿ã ÿðèàíä õàðø ¿ã õýëëýãèéã á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëëýã ãýíý.
Á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëëýã íü õýë ÿðèàíû ñî¸ëä õàìãèéí èõ õàðøèëäàã õ¿÷èí ç¿éëèéí
íýã þì. Á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëëýãèéã ¿ãèéí ñàíãèéí áóþó íàéðóóëãûí á¿ä¿¿ëýã ¿ã
õýëëýã ãýæ 2 àíãèëäàã. ¯ãèéí ñàíãèéí á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëëýã ãýäýã íü óã òýìäýãëýí
áàéãàà óõàãäàõóóí íü ÿðèàíä äóðñàõ õýðýãã¿é, çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýíä ¿ë
çîõèëäîõ ¿ã õýëëýãèéã õýëäýã. Íàéðóóëãûí á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëëýã ãýäýã íü ºã¿¿ëýí
ãàðãàæ áàéãàà þì ¿çýãäýë óõàãäàõóóí íü ÿìàð íýã á¿ä¿¿ëýã óòãà àãóóëäàãã¿é
áîëîâ÷, èëýðõèéëýõ ¿ã íü áóñäûã ¿ë òîîìñîðëîí, ¿çýí ÿäàõ, äîðîìæëîõ, äàéðàí
äàâøëàõ çýðýã ºí㺠àÿñòàé çîõèñæã¿é ¿ã õýëëýãèéã õýëíý. Õàðààë ç¿õëèéí îðäîã.
Á¿ä¿¿ëýã ¿ã õýëëýã íü ñî¸ë÷ õ¿íèé ÿðèàíä îðäîãã¿é.
 2.Ýòãýýä ¿ã õýëëýã. ßðèàíû õýëíèé òºâ ýíãèéí ÿðóó òîäîðõîé øèíæèä ýðñ
õàðøèëäàã.
Àëèâàà õýë íèéãìèéí á¿õ ãèø¿¿íä àíãè äàâõðàà, ìýðãýæèë, áîëîâñðîë, àëáàí
òóøààë õàðãàëçàõã¿é ¿éë÷èëäýã áîëîâ÷ òóõàéí õýëýýð õýëýëöýã÷ õýñýã á¿ëýã õ¿í
ñîíèðõëîîðîî ýòãýýä ìàðçàí ¿ã õýëëýã, àÿëàãà ãàðãàí õîîðîíäîî ÿðèëöàõ ¿çýãäýë
õýëíèé ò¿¿õýíä áàéñíààð áàéíà. Ãýõäýý èéì ¿ãñ íü òýð õýëíèé ¿ã õ¿ðýëöýýã¿éãýýñ
áîëæ ¿¿ñäýãã¿é, õàðèí ýõ õýëýý ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ãóéâóóëñàí ýòãýýä ìàÿã,
áóñäààñ íóóõ ãýñýí ñîíèðõîë çýðãýýñ ¿¿ñäýã òóë îëîí ò¿ìýíä îéëãîìæ ìóóòàé
áàéäàã. Ýòãýýä ¿ã õýëëýãèéã ìýðýãæëèéí áóþó íèéãìèéí ýòãýýä ¿ã õýëëýã ãýæ 2
õóâààäàã. Ýòãýýä ¿ã õýëëýãèéí á¿òöèéã àâ÷ ¿çâýë
:
- Åðäèéí ¿ãèéí óòãûã øèëæ¿¿ëýí ººð óòãààð õýðýãëýñýí áóþó ä¿ðñëýí
õýëáýðýýð õýðýãëýñýí ýòãýýä ¿ã. Æèøýý íü: Íýã þì öààø íü õàðóóëàõ, íýã þì
óñòãàõ ãýõ ìýò.
- ¯ãèéã õàãàñëàí õýëñýí áóþó äóóäëàãûã ãóâóóëñàí õýëáýðýýð õýðýãëýñýí
ýòãýýä ¿ã áàéäàã. Æèøýý íü îíãèðîõ, öàã á¿ð ÿéëààä ºãºõ, àâààðòàé ÿðèõ ãýõ ìýò.
3. Õàðü ¿ã. ¯¿íèéã çîõèñã¿é õýðýãëýõ íü áè÷ãèéí õýë, ÿðèàíû õýëíèé àëü
àëèíûõ íü
öýâýð àðèóí øèíæèíä õàðøèëäàã. Òóõàéí óëñ ¿íäýñòíèé îðøèí áàéãàà ãýäãèéí
áàòàëãàà áîëñîí ýõ õýëýý õàéðëàí, ýõ õýëíèéõýý ¿ãèéí ñàíã áàÿæóóëæ, ýõ
õýëíèéõýý
õýëíèé ç¿éí õóóëèàð õýëáýðæ¿¿ëýí ÿðèõ íü ÷óõàë. ßðèàíû õýëýíä õàðü ¿ãèéã
çîõèñã¿é
õýðýãëýõ, áóðóó õàçãàé õýëýõ íü ÿðèàã óòãàã¿é áîëãîäîã.
4. Íóòãèéí àÿëãóóíû ¿ã õýëëýã. Á¿õ ¿íäýñòíèé äîòîðõ íýãýí á¿ëýã àðä ò¿ìýí,
àëü íýã
ÿñòíû äóíä õýðýãëýãääýã áîëîâ÷, íèéò ¿íäýñòíýýðýý áàðàã ¿ë ìýäýõ ¿ãèéã íóòãèéí
àÿëãóóíû ¿ã õýëëýã ãýíý. Íóòãèéí àÿëãóóíû ¿ã õýëëýã íü ãýð çóóðûí ÿðèàíä
çîíõèëäîã
îíöëîãòîé. Æèøýý íü: Áàðóóí ìîíãîëä ãóòëûã ãîñ, õºõ¿¿ðèéã àðõàä,òýðëýãèéã
ëàâøèã,
 òàøóóðûã ìàëèà ãýõ ìýò…
5. Àëáàðõàã ¿ã õýëëýã. Æèðèéí ÿðèà áîëîí èëòãýë ñîíñãîëä àëáàðõàã ¿ã õýëëýãèéã
îðóóëñíààñ áîëæ õºíäèé àÿñòàé áîëäîã. Æèøýý íü : “Õ¿íèé áèåä àøèãòàé”,
“õ¿íèé àìüäðàëä èõ òóñòàé” ãýõèéí îðîíä “õ¿íèé àìüäðàëä ºíäºð à÷
õîëáîãäîëòîé” ãýõ ìýò
6. Áóðóó íàéðóóëãà. Õýë ÿðèà îéëãîìæòîé ýñâýë á¿ðõýã áîëîõûí ãîë øàëòãààí íü
¿ã,
ºã¿¿ëáýðèéã áóðóó íàéðóóëñíààñ áîëäîã. Áóðóó íàéðóóëñàí æèøýý áóþó ÿðèàíû
íàéðóóëãûí àëäààã:
 ¯ãýý áóðóó ñîíãîñîí
 Õýëíèé ç¿éãýýð áóðóó õýëáýðæ¿¿ëñýí
 Ó÷èð øàëòãààíû õîëáîî àëäñàí ãýæ àíãèëäàã. Æèøýý íü : Äîëîî õîíîãò
òîãòìîë
óñàíä îðîõ – Äîëîî õîíîãò óñàíä òîãòìîë îðîõ, ªíäºð øàð äýýëòýé õ¿í – Øàð
äýýëòýé
ºíäºð õ¿í ãýõ ìýò.
Ýäãýýðýýñ ãàäíà èë¿¿ ñóë ¿ã õýðýãëýñíýýñ áîëæ õýë ÿðèà òîâ÷ îíîâ÷òîé, ÿðóó
òîäîðõîé áóñ áîëäîã. ßðèàíû õýëèéã á¿õ íèéòýä îéëãîìæòîé, ÿðóó òîäîðõîé,
ñî¸ëòîé
áîëãîõîä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñ áàéäàã. ¯¿íä :
1. ¯ã õýëíèé áàÿëàãòàé áàéõ íü çºâ ñàéõàí ÿðèõ íýã íºõöºë áîëäîã.
2 .Ýõ õýëíèéõýý õýë ç¿éí ìýäëýã áîëîâñðîëûã áàéíãà äýýøë¿¿ëæ áàéõ íüçºâ
áîëîâñîí ÿðèõàä òóñòàé.
3. ßðèàíû õýëèéã ýëãýñýã äîòíî, óÿí íàëàðõàé, ñî¸ë÷ áîëîâñîí áîëãîäîã ç¿éë
íü
ýåð¿¿ëýë, öýýðëýë, õ¿íäýòãýëèéí ¿ãñ áàéäàã.
4. Ç¿éð öýöýí ¿ã áîëîí óðàí íàéðóóëãûí àðãà ìàÿã àøèãëàí õýë ÿðèàãàà ÿðóó
òîäîðõîé áîëãîäîã.
5. ßðèàãàà çºâ ñàéõàí òîäîðõîé áàéëãàõûí òóëä ÿðèàíûõàà òºðºë ç¿éë ºíãº
àÿñàä
òîõèðóóëàí ¿ã ¿ã õýëëýãýý ñîíãîõ íü ÷óõàë áàéäàã.
 6. Ñî¸ë÷ áîëîâñîí ÿðüæ ñóðõàä ÷óõàë ç¿éëèéí íýã íü îíîâ÷òîé òîâ÷õîí ÿðèõ
÷àäâàð
þì. Òîâ÷ ÿðüæ ñóðàõ íü ñîíñîã÷ õ¿íèé öàãèéã õýìíýäýã, ººðèé㺺 áîëîîä
áóñäûã
ÿäðààõã¿é áàéõ çýðýã îëîí ñàéí òàëòàé.
7. Õýìíýë íóãëàà òàñëàë çîãñîöûã çºâ òîõèðóóëàõ íü ÿðèàã óðàí ÿðóó,
îéëãîìæòîé,
òîäîðõîé áîëãîõ íýã íºõöºë áîëäîã.
8. Äóóíû ºíäºð íàì, ºí㺠àÿëãà, õ¿÷ öàðûã çºâ òîõèðóóëàõ íü ÿðèàíû ÷àäâàð,
ÿðèàíû
ñî¸ë ýçýìøèõýä íºëººëºõ íýã õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã.
9. Áèåèéí õºäºë㺺í, í¿¿ðíèé õóâèðàë, äîõèî, çàíãàà çýðãèéã çîõèñòîé
àøèãëàõ íü
ÿðèàã íèéòýä õ¿ðòýýëòýé, ñîíèðõîëòîé, æèðèéí áîëãîõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã.
10. Õýâøìýë ¿ã õýëëýã, ç¿éð öýöýí ¿ã ÿðèàíû íàéðóóëãûã óðàí ä¿ðñëýëòýé,
ÿðóó ñîíñãîëîíòîé, óòãà òºãºëäºð áîëãîõä îíöãîé ¿¿ðýãòýé.
ßðèàíû õýë, áè÷ãèéí õýë õî¸ðûí õîëáîî õàðüöàà
Àëèâàà õýëèéã áè÷ãèéí áà ÿðèàíû õýë ãýæ ÿëãàäàã áîëîâ÷ ò¿¿íèé õîëáîî
õàðèëöààã òóñàä íü ñàëãàæ ¿çäýãã¿é. ßðèàíû õýë áà áè÷ãèéí õýë 2 õýëíèé õóâüä
íàðèéí ø¿òýëöýýò õîëáîîòîé áàéäàã. ßðèàíû õýë õýäèéãýýð õóâü õ¿íèé ÿðèàíààñ
á¿ðäýõ áîëîâ÷ àðä íèéòèéí õýë áîëäãèéí õóâüä òóõàéí õýëíèé óòãà çîõèîëûí õýë
á¿ðäýí òîãòîõ íýã ¿íäýñ áîëäîã. Èéìä óòãà çîõèîëûí õýë íü ñàéòàð áîëîâñîðñîí
ÿðèàíû õýë áºãººä ò¿¿íèé ¿íäýñ íü àðä íèéòèéí õýë þì.
Áè÷ãèéí õýëáýð íü íîì õýâëýëýýð äàìæèí èëýðäýã áîëîâ÷ àìàí õýëáýð íü ëåêö,
ÿðèà, ðàäèî, íýâòð¿¿ëãýýð äàìæèí èëýðäýã.
Òóõàéí õýëíèé íèéò ¿ãèéí ñàíãààñ ñîíãîí àâ÷ áîëîâñðóóëñàí "áîëîâñðîíãóé" õýë
áîëîõ óòãà çîõèîëûí õýëíèé õàìãèéí óðàí íü óðàí çîõèîëûí õýë íàéðóóëãà þì.
Óðàí çîõèîëûí õýëèéã ÿðèàíû õýëòýé îéð áîëãîõ õàíäëàãà õýëèéã áîëîâñðîíãîé
áîëãîõ ÿâöàä ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ èðäýã.
ßðèàíû õýë íü áè÷ãèéí õýëíýýñ óÿàí íàëàðõàé øèíýòýé, ìºí áè÷ãèéí õýëíýýñ
õàðüöàíã¿é õóðäàí õóâüñàæ õºãæäºã ó÷èðààñ óòãà çîõèîëûí õýëèéã ÿðèàòàé
îéðòóóëàõ íü îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé.
Àêàäåìè÷ Ø.Ëóâñàíâàíäàí "Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë ç¿é" íîìîíäîî "Îð÷èí
öàãèéí ìîíãîë óòãà çîõèîëûí õýë íü ìîíãîë÷óóäûí íèéò äóíäûí õýðýãë¿¿ð
áîëñîîð èðñýí ñîíãîäîã áè÷èãèéí õýëýíä õàëõûí àìàí àÿëãóóíû íºëººã õ¿÷òýé
òóñãàñíû ¿ð ä¿íä ¿¿ñýí á¿ðýëäñýí" ãýæ óðàí çîõèîëûí õýë, ÿðèàíû õýë õî¸ðûí
õàðèëöàí óÿëäààã òîäîðõîéëñîí.
ßðèàíû õýë áè÷ãèéí õýë õî¸ðûí ýíý õîëáîî õàðüöàà íü áè÷ãèéí õýëíèé
áîëîâñîí ¿ã õýëëýã íýð òîìú¸î, ÿðèàíû õýëýíä îðîõ ÿðèàíû õýëíèé óÿí õàòàí
õýëëýã áè÷ãèéí õýëýíä íýâòðýõ çàìààð íýã íü íºãººãºº áàÿæóóëäàã áàéíà.
ßðèàíû õýëèéã õàìãèéí ºðãºí äýëãýð òóñãàäàã íü óðàí çîõèîëûí íàéðóóëãà þì.
Óðàí çîõèîë äîòðîîñ æ¿æèã, ¿ðãýëæèëñýí ¿ãèéí çîõèîëä ÿðèàíû õýëèéã
àøèãëàäàã. Óðàí çîõèîëä õàìãèéí ãîë ç¿éë íü óòãà ñàíàà, ä¿ð áàéäàã áîë çîõèîëûí
ä¿ðèéã òîäîðõîé áîëãîõ ãîë ç¿éë íü õýë ÿðèà áàéäàã.