VISKOZNOST

(latinski viscositas – lepljivost, tegljivost)

Viskoznost je karakteristi~na osobina te~nosti koja se javlja pri la- Teorijski princip
minarnom (slojevitom) kretanju te~nosti, kao posledica trenja izme-
|u slojeva. Mo`e se definisati i otporom kojim se te~nost suprot-
stavlja te~enju, odnosno protivi pomeranju susednih slojeva te~nosti.
[to je ve}a otpornost ve}a je i viskoznost.
Prou~avanjem viskoznosti bavi se nauka o proticanju te~nosti –
reologija. Ime poti~e od gr~kih re~i rheo (proticati) i logos (nauka).
Ova nauka bavi se i svim pojavama koje nastaju kao posledica pome-
ranja unutra{njih slojeva pod dejstvom spolja{njih sila. Prema tome,
reologija je nauka koja prou~ava proticanje i deformaciju materije.
Kretanje te~nosti izme|u dve paralelne plo~e od kojih je jedna
pokretna a druga nepokretna, mo`e se slikovito prikazati {pilom
karata (slika 1). Sloj te~nosti uz pokretnu plo~u kreta}e se istom brzi-
nom kao i plo~a, a onaj uz nepokretnu osta}e nepokretan.
Ako se pokretna plo~a kre}e nekom brzinom v (koja zavisi od
primenjene sile F’), obrazova}e se gradijent brzine proticanja sused- Slika1.
nih slojeva na rastojanju x, (dv/dx). Usled ovoga javlja se trenje izme-
|u susednih slojeva te~nosti, tzv. unutra{nje trenje F. Ono ne zavisi
od pritiska, ve} od povr{ine slojeva i njihove relativne brzine. Te~-
nost koja se kre}e kroz cev malog pre~nika, npr. kapilaru, ima razli-
~ite brzine kretanja slojeva. Slojevi u sredini cevi imaju najve}u brzi-
nu, a ka zidovima cevi sve manju, da bi u grani~nom sloju uz sam zid
cevi brzina bila jednaka nuli (slika 2).
Njutn (Newton) je dao matemati~ki izraz za silu unutra{njeg trenja:

F=η.A.
dv Slika 2.
(1) Laminarno kretanje te~nosti
dx kroz cev

gde je:
η – konstanta srazmere, tj koeficijent viskoznosti, koji zavisi od
prirode te~nosti i temperature
A – povr{ina slojeva te~nosti na koju deluje sila unutra{njeg trenja
dv/dx = V – gradijent brzine.

1 Eksperimentalna fizi~ka hemija 1

 Tako se Njutnova jedna~ina (1) mo`e jednostavnije prikazati:

F=η.A.V (2)

Ako su povr{ina A i gradijent brzine V jedini~ne vrednosti, sledi

F=η
da je:
(3)

{to zna~i da je koeficijent viskoznosti ili, kra}e, viskoznost jedna-

ka sili unutra{njeg trenja. Ova viskoznost naziva se apsolutna ili di-
nami~ka viskoznost.
Jedinice dinami~ke viskoznosti izvode se iz Njutnovog zakona:

η (=)
F N N
(=) (=) (=) N . m–2s (=) Pa . s
A.V m/s 1
m2 . m2 .
m s
Paskal-sekund (Pa.s) je izvedena jedinica, a defini{e dinami~ku
viskoznost homogenog fluida koji laminarno struji i u kome, izme-
|u dva paralelna sloja na rastojanju od 1 m i gradijentom brzine od
1 m/s, nastaje napon smicanja od 1 paskala.
Recipro~na vrednost dinami~ke viskoznosti je fluiditet ϕ. To je
merilo lako}e kojom te~nost mo`e da te~e.
U tablici 1 date su vrednosti za dinami~ku viskoznost nekih te~-
nosti na 20°C.
Tablica 1. Te~nost η (Pa s)
Dinami~ka viskoznost nekih
te~nosti na 20°C Ricinusovo ulje 0,986
Maslinovo ulje 0,084
Sulfatna kiselina 0,025
Salicilna kiselina 2,71×10-3
Glicerol 1,49×10-3
Etanol 1,20×10-3
Voda 1,005×10-3
Ksilol 0,81×10-3
Toluol 0,59×10-3
Benzen 6,52×10-4
Hloroform 5,80×10-4
Etar 2,33×10-4

Eksperimentalna fizi~ka hemija Medenica / Male{ev

 Pored dinami~ke, definisana je i kinemati~ka viskoznost ν, koja
se ~e{}e koristi:

η
ν=
ρ
(4)

gde je ρ – gustina fluida.

Dinami~ka viskoznost koristi se za definisanje osobina samo ~is-
tih (jednokomponentnih) te~nosti, tzv. »njutnovskih sistema« koji
se pona{aju po Njutnovom zakonu, prikazanom jedna~inom (1).
Ostale te~nosti, tzv. heterogeni disperzni sistemi ne pona{aju se po
ovom zakonu i nazivaju se »nenjutnovskim sistemima«.
Ako se radi o binarnim sistemima, rastvorima, koriste se relativ-
na, specifi~na, redukovana i unutra{nja viskoznost.
Relativna viskoznost (ηr) predstavlja koli~nik viskoznosti rast-
vora (η) i rastvara~a (η0):
η
ηr =
η0
(5)

To je mera promene viskoznosti rastvora u odnosu na ~ist rast-

vara~ i zato je uvek ve}a od jedinice. IUPAC* preporu~uje da se ova
veli~ina naziva »viskozitetni koli~nik«. *International Union of Pure and
Specifi~na viskoznost (ηsp) prikazuje prira{taj viskoznosti rast- Applied Chemistry (Internacionalna

η – η0
vora iznad jedinice, prouzrokovan prisustvom rastvorene materije: unija za ~istu i primenjenu hemiju)

ηsp = = ηr – 1
η0
(6)

Specifi~na viskoznost zavisi od vrste rastvara~a. Kako i relativna i

specifi~na viskoznost zavise od koncentracije, uveden je pojam re-
dukovane viskoznosti (ηred) koja predstavlja koli~nik specifi~ne

ηsp
viskoznosti i koncentracije:

ηred = (7)
c

znosti po jedinici koncentracije. Za slu~aj da c g 0 definisan je tzv.

Redukovana viskoznost predstavlja prira{taj specifi~ne visko-

grani~ni broj viskoznosti ili unutra{nja viskoznost [η]:

ηsp
[η] = lim (8)
cg0 c

3 Eksperimentalna fizi~ka hemija 3

 Ovaj broj odre|uje se ekstrapolacijom, sa grafika ηred u funkciji
c, za vrednost c = 0 (slika 3).

me|u unutra{nje viskoznosti [η] i molarne mase M, mo`e se pri-

Za polimere velike molarne mase (ve}e od 30 kg mol-1) veza iz-

kazati Kun-Mark-Hauvinkovom (Khun-Mark-Houwink) jedna~i-

nom:

[η] = K . Mn (9)

kojoj se odre|uje [η], a konstanta n od geometrije makromolekula.

u kojoj konstanta K zavisi od prirode supstancije i temperature na

Vrednosti ovih konstanti za odre|eni sistem polimer–rastvara~ mo-

gu se na}i u literaturi. Na ovaj na~in, odre|ivanjem viskoznosti raz-
bla`enih rastvora polimera, mo`e se odrediti njihova molarna masa.
Viskoznost koloidnih disperzija zavisi i od oblika ~estica dis-
perzne faze. Disperzni sistemi sa sfernim ~esticama pokazuju manju
viskoznost, a sa linearnim ~esticama znatno ve}u. Ako se koloidna
~estica linearnog oblika nalazi u rastvara~u prema kome ima mali
Slika 3.
Grafi~ko odre|ivanje grani~nog broja afinitet, te`i}e da zauzme sferni oblik, {to }e uticati na smanjenje
viskoznosti viskoznosti takvog disperznog sistema.
Viskoznost te~nosti zavisi od temperature, tj. sa porastom tem-
perature za 1°C viskoznost vodenih rastvora opada za 2 – 3%. Na os-
novu eksperimentalnih rezultata do{lo se do slede}e empirijske jed-

Β
na~ine zavisnosti viskoznosti od temperature:

logη= A + (10)
T
gde su A i B – konstante za ispitivanu te~nost.

Odre|ivanjem viskoznosti neke te~nosti mo`e se izra~unati nje-

na va`na aditivna i konstitutivna veli~ina – reohor. Aditivnost zna~i
da zavisi od vrste i broja atoma ili atomskih grupa u molekulu, a

Μ.η 8
konstitutivnost od na~ina vezivanja atoma. Izraz za reohor glasi:
1

ρt + 2ρp
R= (11)

Eksperimentalna fizi~ka hemija Medenica / Male{ev

 gde je:
M – molarna masa
η – dinami~ka viskoznost
ρt – gustina te~nosti
ρp – gustina pare.

U tablici 2 date su vrednosti reohora za neke atome i atomske

grupe, pa se na osnovu aditivnosti mo`e izra~unati reohor slo`enijih
jedinjenja.

ATOM/ATOMSKA GRUPA REOHOR Tablica 2.

Vrednosti reohora nekih atoma
i atomskih grupa
C 12,8
H (u C–H) 5,5
H (u C–OH) 10,5
O (etarski) 10,0
Cl 21,3
Br 35,8
CH2 23,8
COO (kiseline i estri) 36,0

Za farmaciju je poznavanje viskoznosti od velikog zna~aja pri-

likom formulacije farmaceutskih preparata i njihovih oblika za ade-
kvatnu primenu (emulzije, paste, supozitorije ili filmovi za oblagan-
je tableta). Proizvodnja medicinskih i kozmeti~kih krema, pasta i
losiona zahteva dobro poznavanje i reolo{kih osobina, kako bi pre-
parat bio pogodan da se primeni na ko`u. Ta~no definisani reolo{ki
parametri od presudnog su zna~aja prilikom izrade injekcionih hi-
podermijskih rastvora, da bi prilikom primene nesmetano proticali
kroz iglu.
Istiskivanje pasta iz tuba, pakovanje granuliranih preparata i
mnogi drugi postupci u farmaceutskoj industriji zahtevaju dobro
poznavanje zakona reologije.
Prou~avanje viskoznosti, kako pravih rastvora tako i koloidnih
disperznih sistema, pored teorijskog ima i prakti~no zna~enje. Me-
renjem viskoznosti koloidnih rastvora mogu}e je odrediti molarnu
masu koloida i objasniti oblik koloidnih ~estica. Ovo je veoma zna-
~ajno u proizvodnji rastvora za zamenu krvne plazme (npr. dekstra-

5 Eksperimentalna fizi~ka hemija 5

 na). Pored ovoga, poznavanje viskoznosti va`no je i za predvi|anje
procesa apsorpcije leka iz gastrointestinalnog trakta.

Za odre|ivanje viskoznosti koriste se ure|aji koji su zasnovani

na:
a) Poazejevom (Poiseuille) zakonu za isticanje te~nosti kroz kapi-
larnu cev – metoda kapilarne cevi.
b) Stoksovom (Stouks) zakonu za brzinu padanja kugle kroz stub
te~nosti – metoda padanja tela.

Metoda kapilarne cevi Ako se koeficijent viskoznosti odre|uje merenjem brzine istica-
nja te~nosti pod dejstvom Zemljine te`e (slika 4), onda je pritisak
stuba te~nosti p jednak sili F1 koja pod uticajem sile zemljine te`e
deluje na povr{inu popre~nog preseka stuba te~nosti S:
F1
p= (12)
S
Kako je:

p=h.g.ρ (13)

gde je:
h – visina stuba te~nosti
g – ubrzanje Zemljine te`e
ρ – gustina te~nosti,
to se iz jedna~ina (12) i (13) dobija izraz za silu F1, koja pod uti-
cajem sile Zemljine te`e vr{i smicanje slojeva:

F1 = h . g . ρ . S (14)

Slika 4. Te~nost po~inje da isti~e kada se sila trenja F (jedna~ina 2), koja
Metoda kapilarne cevi spre~ava kretanje slojeva, izjedna~i sa silom F1, koja pokre}e slojeve:

F = F1 (15)

Eksperimentalna fizi~ka hemija Medenica / Male{ev

 Iz jedna~ina (2), (14) i (15) dobija se izraz za koeficijent

h.g.ρ.S
viskoznosti:

η= (16)
A.V
Po{to su veli~ine h, S i A – konstante koje zavise od karakteristika
viskozimetra, a g – konstanta Zemljine te`e, to se ova jedna~ina mo-

ρ
`e napisati u slede}em obliku:

η=K (17)
V
Kako gradijent brzine (V = dv/dx) ima dimenzije (1/s), to se mo-
`e zameniti sa 1/t (gde je t – vreme isticanja te~nosti iz viskozimet-
ra), pa jedna~ina (17) dobija slede}i oblik:

η=K.ρ.t (18)

Za odre|ivanje viskoznosti iz brzine isticanja te~nosti koristi se

Ostvaldov (Ostwald) viskozimetar (slika 5).
To je relativna metoda, jer se upore|uje brzina isticanja odre|ene
zapremine te~nosti poznate viskoznosti, standarda (npr. vode) sa
brzinom isticanja iste zapremine te~nosti nepoznate viskoznosti na
istoj temperaturi. Slika 5.
Prema jedna~ini (18), koeficijent viskoznosti vode izra~unava se Kapilarni viskozimetar po Ostvaldu

ηH2O = K . ρH2O . tH2O

iz: A – gornja oznaka
B – donja oznaka
(19)

a koeficijent viskoznosti te~nosti nepoznate viskoznosti:

ηx = K . ρx . tx (20)

Ako se vremena isticanja analizirane te~nosti i vode mere istim

viskozimetrom, tada su konstante K iste.

7 Eksperimentalna fizi~ka hemija 7

 Deljenjem jedna~ina (19) i (20) i re{avanjem po ηx dobija se iz-
raz iz koga se izra~unava koeficijent viskoznosti:
ρx . tx
ηx = ηH2O
ρH2O . tH2O
(21)

gde je:
ηx – koeficijent viskoznosti analizirane te~nosti
ηH2O – koeficijent viskoznosti vode
tx – vreme isticanja analizirane te~nosti
tH2O – vreme isticanja vode
ρx – gustina analizirane te~nosti
ρH2O – gustina vode.

Metoda padanja tela Primenjena je kod viskozimetra s kuglom, a zasniva se na Stokso-

vom zakonu:

F = 6π . η . r . v (22)

gde je:
η – koeficijent viskoznosti te~nosti
F – sila trenja pri kretanju kugle kroz stub te~nosti
r – polupre~nik kugle
v – brzina kretanja kugle (v = l/t, gde je l – du`ina stuba te~nosti,
a t – vreme padanja kugle).

Kugla pada pod dejstvom Zemljine te`e, a sila koja deluje na

kuglu jednaka je:

r π g(ρ – ρt)
4 3 .
F1 = (23)
3
gde je:
g – ubrzanje Zemljine te`e
ρ – gustina kugle
ρt – gustina te~nosti.

Eksperimentalna fizi~ka hemija Medenica / Male{ev

 Kada se ove dve sile izjedna~e, kugla se kre}e uniformno kroz
te~nost brzinom v. Tada iz jedna~ina (22) i (23) sledi:

η= (ρ – ρt)t
2r2g
(24)
9l
Kako su veli~ine u razlomku konstantne, to sledi izraz:

η = K(ρ – ρt)t (25)

Za odre|ivanje viskoznosti po ovoj metodi koristi se Heplerov

(Höppler) viskozimetar (slika 6).
Cev je napunjena te~no{}u poznate gustine. Kuglica, poznate gu-
stine, pada kroz cev ~iji je pre~nik neznatno ve}i od pre~nika kugli-
ce. Meri se vreme padanja kuglice izme|u ozna~enih linija A i B. Ceo
postupak izvodi se uz termostatiranje. Prethodno je potrebno (u
uputstvu za ure|aj) na}i vrednost konstante K za kuglice poznatih
gustina i pre~nika.
Slika 6.
Heplerov viskozimetar

9 Eksperimentalna fizi~ka hemija 9

Odre|ivanje viskoznosti
metodom po Ostvaldu
Zadatak eksperimenta

w Odrediti vreme isticanja odre|ene zapremine standarda (vode)

i analizirane te~nosti.
w Iz srednjih vrednosti vremena isticanja, tabli~nih podataka za
gustinu i viskoznost vode i gustine analizirane te~nosti na radnoj
temperaturi izra~unati koeficijent viskoznosti (ηx) ove te~nosti sa
ta~no{}u datom za viskoznost vode.

Aparatura i hemikalije
w Kapilarni viskozimetar po Ostvaldu (slika 5)
w Termostat sa me{alicom
w Hronometar

w Analizirana te~nost

w Destilovana voda (standard)

Kalibracija viskozimetra

Kalibracija viskozimetra podrazumeva odre|ivanje konstante K, ko-

ja zavisi od karakteristika viskozimetra. Konstanta K odre|uje se
merenjem vremena isticanja vode i izra~unava iz izraza:

ηH2O = K . ρH2O . tH2O (26)

Vrednosti za ηH2O i ρH2O na temperaturi merenja nalaze se u

tablici 1 u Prilogu.
Viskozimetar postaviti u termostat u vertikalni polo`aj i uklju~iti
me{alicu. Pipetom odmeriti odre|enu zapreminu vode, sipati je u
viskozimetar i desetak minuta termostatirati na temperaturi od
20°C ili 25°C. Zapremina vode zavisi od zapremine ve}e kugle
viskozimetra i mora biti tolika da menisk vode bude ni`i od donje
oznake B, ali da omogu}ava podizanje nivoa vode iznad gornje oz-
nake A.

Eksperimentalna fizi~ka hemija Medenica / Male{ev

 Preko gumenog nastavka vodu povu}i iznad gornje oznake na
viskozimetru i pustiti da slobodno proti~e kroz kapilaru. Hrono-
metar uklju~iti kada se menisk poklopi sa oznakom A, a isklju~iti ka-
da se menisk poklopi sa oznakom B na viskozimetru. Vreme isticanja,
izra`eno u sekundama, zapisati sa ta~no{}u hronometra. Merenje
vremena isticanja vode (tH2O) ponoviti deset puta. Viskozimetar za-
tim isprati sa malo etanola i osu{iti na vakuumu.

Postupak

Kao i kod kalibracije viskozimetra, suvom pipetom odmeriti istu za-

preminu analizirane te~nosti i izvr{iti deset merenja vremena isti-
canja analizirane te~nosti (tx) na istoj temperaturi.
Iz eksperimentalno dobijenih srednjih vrednosti vremena istica-
nja i datih vrednosti za gustinu i viskoznost vode (tablica 1 u Pri-
logu) izra~unati koeficijent viskoznosti (ηx).
Rezultate prikazati tabelarno.

11 Eksperimentalna fizi~ka hemija 11

t = ..... °C

V = ..... mL (odmerena zapremina te~nosti u viskozimetru)

t = .......°C

ρH2O= ....... kg m-3(tabli~na vrednost)

ηH2O = ....... Pa s (tabli~na vrednost)

12 Medenica / Male{ev