You are on page 1of 42

A NAO MODERNA: NOVA LEGITIMIDADE E VELHAS IDENTIDADES Franois-Xavier GUERRA Universit de Paris I

A novidade da linguagem poltica que se imps a partir da Revoluo Francesa foi percebida imediatamente por todos os contemporneos. No mundo hispnico, que nos servir de fio condutor neste trabalho, os testemunhos desta novidade radical so incontveis. Citemos apenas o de um deputado s Cortes de Cadiz, a grande assemblia revolucionria que promulgou a Constituio de 1812 e que foi, poca, fonte e modelo para todos os pases hispnicos, para Portugal e Brasil e at mesmo para os revolucionrios italianos e russos:

Ouvem-se e lem-se as palavras ptria, nao, constituio, liberdade, nomes que nem as leis, nem os legisladores nas Cortes clssicas, jamais pronunciaram1.

Curiosamente, o orador Antonio de Capmany, um letrado catalo, membro importante da Academia espanhola, tinha sido o autor, dois anos antes, de um dos best-sellers da literatura patritica anti-napolenica, Centinela contra franceses, que era uma ardente apologia de uma nao espanhola de extraordinria modernidade:

De que valeria a um rei ter vassalos se no tivesse uma nao? Esta se forma, no pelo nmero de seus indivduos, mas pela unidade das vontades, das leis, dos costumes e do

idioma que as delimita e mantm de gerao em gerao [...] Onde no h nao, no h ptria; pois a palavra pas apenas terra que sustenta pessoas e animais ao mesmo tempo2. Falta, contudo, nesta imagem, um atributo essencial da nao moderna, a soberania, justamente aquele que fez das Cortes de Cadiz uma assemblia revolucionria desde o primeiro instante em que se reuniu:

Os deputados que compem este Congresso, e que representam a Nao espanhola, declaram-se legitimamente constitudos em Cortes gerais e extraordinrias, e que nelas reside a Soberania nacional3.

A novidade denunciada por Capmany no se encontra tanto nas prprias palavras, mas em sua utilizao como referncia jurdica numa assemblia poltica. Encontra-se tambm, embora tenha menos conscincia do fato, na multiplicidade de atributos dessa nao que ele prprio contribuiu a socializar e que tornaram-na profundamente diferente daquela que dominava no Antigo regime e muito prxima que se impusera com a Revoluo Francesa. Para compreender o que representa esta nova imagem da nao, partiremos da anlise de uma srie de termos, que nos permitiro reconstruir os imaginrios do sculo XVIII e sua evoluo, ou seja, as diferentes maneiras de pensar e sentir a coletividade. Pode-se, assim, evitar o risco de coisificao que sempre ameaa o estudo das identidades coletivas. Nenhum destes termos unvoco, nem invarivel. Palavras como nao ou ptria, por exemplo, so sempre polissmicas e remetem a uma constelao de significados. Como as estrelas no cu, seus diferentes sentidos alteram-se sem cessar.; alguns tornam-se mais fortes, outros empalidecem e a constelao como um todo vai tambm se alterando.

Toda identidade coletiva o que um grupo considera ser e que, por conseguinte, o faz diferente dos demais implica, com efeito, diferentes dimenses. Algumas remetem constituio ntima do grupo, ao modo como se concebe o vnculo social: a unio de seus membros e sua fundamentao histrica ou filosfica -, bem como a articulao com os sub-grupos que o compem. Outras, intimamente relacionadas s anteriores, dizem respeito ao tipo de autoridade que o governa: sua legitimidade, os limites de seu poder, o regime poltico. Outras expressam as relaes do grupo com a terra, com Deus, com o territrio e com outros grupos anlogos desde aqueles mais prximos at os mais distantes. Outras, por fim, remetem ao campo dos valores, das virtudes, dos sentimentos que do vida a esses conjuntos ou a esteretipos sobre o gnio, o carter e as qualidades e defeitos de seus membros.

Os elementos constitutivos da identidade so, portanto, mltiplos e alguns, at mesmo, parecem distantes das caractersticas habitualmente atribudas s identidades coletivas. Contudo, como no considerar a diferena entre uma nao de vassalos e uma de cidados? Ou entre a exaltao da fidelidade e a da igualdade? Ou entre uma coletividade imaginada como corpo poltico e outra pensada como sociedade?

Empregamos a palavra imaginrios no plural, pois numa mesma poca nem todos os membros da coletividade compartilham-nos integralmente. Mesmo que exista um ncleo comum, as variaes so mltiplas. Algumas revelam opes polticas, outras a distncia social ou geogrfica com relao aos lugares onde se produzem as principais mutaes.

precisamente a diversidade geogrfica, social e temporal desses imaginrios que explica muitos dos conflitos da poca revolucionria e dos problemas polticos do sculo XIX.

Identidades do Antigo Regime

Tendo em vista que nao e ptria so as imagens centrais da poca revolucionria, comecemos explorando brevemente seus diferentes sentidos no sculo XVIII4. Fique claro, para evitarmos generalizaes simplificadoras, que desde suas antigas etimologias a nao remete a significados diferentes, unificados por se referirem s origens. A etimologia de nao do verbo latino nascor remete, com efeito, aos indivduos nascidos numa mesma poca ou lugar: no mundo animal, ninhada. Por isso, j muito antigamente, aproxima-se de gens, dos descendentes de um mesmo antepassado varo, e de genus, raa, conjunto de indivduos com uma origem comum e, portanto, com caractersticas semelhantes; mas tambm remete queles que nasceram num mesmo lugar, ou compartilham traos semelhantes, como a lngua, considerados como conseqncia de um parentesco.

Esta mesma oscilao entre o tnico 5 e o territorial est presente desde h muito em espanhol. J em 1490, Alfonso de Palencia, em seu Universal Vocabulario en Latin y en Romance, apresenta a nao sob seus dois aspectos. Primeiro como estirpe ou linhagem:

Se llama de naser: et dizense naiones llamadas de las gentes iuntas em proprios parentescos et lenguas: como naion alemana: et italica: et francesa. Et segund afirma Sesto Pompeyo el linaie de ombres que no vienen de otras partes: ms son ende nascidos se llama naion6.

Por isso, no primeiro sentido, desde a Idade Mdia o termo se emprega para grupos corporativos fundados sobre uma origem comum, geogrfica ou poltica, real ou suposta, como as quatro naes da Universidade de Paris ou as colnias de comerciantes estrangeiros, como a nao espanhola, de Anturpia na Idade Mdia que abarca a todos os nativos da Antiga Hispania, sem distino por reinos -, ou a nao francesa em Cadiz no sculo XVIII. Ou se emprega tambm para designar a gentes- povos -, como os italianos ou alemes, que compartilham caractersticas culturais comuns (os esteretipos mais citados nos dicionrios do sculo XVIII so relativos ao carter nacional: chaque nation a son caractre particulier7). por isso, igualmente, que nao serve, por extenso, para designar de modo figurado, tanto em espanhol como em francs, a qualquer grupo com caractersticas semelhantes: cego de nao8, ou la nation des pdants9.

No segundo sentido, nao designa um grupo humano assentado em um territrio, a ptria. Nao e ptria aparecem intimamente ligados desde h muito e no como resultado de uma evoluo recente:

Et hay diferencia entre gente y naion: ca naion requiere el suelo de la patria, et gente es ayuntamiento de muchos desendientes de una cabea10.

Embora a ptria possua, antes de qualquer outro, um sentido geogrfico concreto A terra onde se nasceu11 -, que se concentrar depois na pequena ptria: o lugar, Cidade ou Pas em que se nasceu12, seu vnculo com a nao tornar possvel aplic-la a todos os significados polticos de nao.

Chegamos, assim, a um terceiro sentido da palavra nao, aquele poltico, que predominar no sculo XVIII e que tambm aparece precocemente. J em 1611 Covarrubias define nao como Reino ou Provncia extensa, como a nao espanhola 13, definio que eminentemente poltica, e no apenas geogrfica, pois, como veremos a seguir, reino e provncia so termos fortemente polticos no vocabulrio espanhol. O mesmo sentido poltico aparece nos dicionrios franceses de fins do sculo XVII, com definies terminolgicas mais modernas que fazem referncia a um povo submetido a uma mesma dominao:

Nation. Nom collectif, qui se dit dun grand peuple habitant une certaine ettendue de terre, renferme en certaines limites ou sous la mme domination14.

O Dicionrio da Academia Francesa, instituio rgia estreitamente vinculada ao rei, acrescenta inclusive uma referncia ao Estado e uma definio, bastante unificadora, de elementos polticos e culturais, prpria do absolutismo de Luis XIV:

Nation. Terme collectif. Tous les habitants dun mme Estat, dun mme pays, qui vivent sous les mmes lois & usent du mme langage &c.15

A nao que aparece aqui uma imagem com atributos mltiplos, precursora j da nao moderna, mesmo que, no momento, trate-se mais de um ideal que de uma realidade, tendo em vista que os exemplos com que o dicionrio ilustra sua definio A nao francesa ou a nao espanhola no renem precisamente estas caractersticas. Nem Frana, nem

Espanha, possuem ento uma nica lngua, nem um corpo unificado de leis. Ademais, os autores tm conscincia desse fato, pois em outros exemplos a associao entre estado e nao desaparece: un prince qui commande diverses nations16.

O carter ideal dessa nao fica claro quando examinamos a palavra na Encyclopdie de Diderot. Ao lado dos sentidos tradicionais das naes da universidade de Paris, ou do carter das diferentes naes, a definio poltica de nao continua remetendo apenas a um espao de governo, delimitado por fronteiras, sem associar-se unidade das leis ou, menos ainda, da lngua:

NATION (Hist. mod.) mot collectif dont on fait usage pour exprimer une quantit considerable de peuple, qui habite une certaine tendue de pays, renferme en certaines limites & qui obit au mme gouvernement17.

Embora muito semelhantes aos franceses, nos quais se inspiram, os dicionrios espanhis do XVIII possuem caractersticas especficas, que ajudam a compreender as dificuldades posteriores para passar-se nao moderna. A nao remete no mundo hispnico, no tanto a um espao de poder, quanto aos membros de unidades polticas com estatuto definido:

Nao. O conjunto dos habitantes de alguma Provncia, Pas ou Reino. Lat. Natio, Gens18.

Em fins do sculo XVIII, e a despeito da clara influncia da Encyclopdie, a especificidade da definio espanhola permanece: nome coletivo que significa um povo grande, reino,

estado, etc. submetido a um mesmo prncipe ou governo [...] 19. Embora a provncia tenha desaparecido e faa sua apario um povo grande e o abstrato estado, o reino permanece ocupando um lugar central. Embora, como veremos em breve, tambm na Frana a nao remeta ento ao reino, evidente que existe uma peculiaidade espanhola, devida natureza plural desse conjunto poltico ao qual pertencem os espanhis, que no um reino, mas uma Monarquia, ou seja:

um estado grande e extenso, governado por um s, chama-se Monarquia, sendo independente de outro senhor: como a Monarquia da Espanha, to estendida no antigo e no novo mundo20.

A definio pela extenso geogrfica fica explcita no exemplo que a acompanha:

Os inumerveis Reinos, Provncias e Cidades desta imensa Monarquia pertencem a Sua Majestade por justos direitos de legtima sucesso21.

Permanece o carter plural da Monarquia espanhola poca dos Habsburgos, como um agregado de unidades polticas, europias e americanas, com uma seqncia de seus elementos constitutivos que merece uma anlise complementar. Sua estrutura claramente piramidal, com uma sobreposio de comunidades polticas tendencialmente completa: cidades, provncias e reinos.

O elemento de base, os fundamentos de toda a construo poltica so as cidades, s quais o Dicionrio da Academia dedica trs longos artigos para descrever as diferentes acepes do

termo. Em primeiro lugar, a cidade aparece quase como um corpo ou comunidade poltica completo:

Populao de pessoas congregadas em um lugar, sujeitas s mesmas leis e a um governo, gozando de certos privilgios e isenes, que os senhores reis julgaram por bem concederlhes segundo seus servios22.

A primeira parte da definio poderia referir-se ao corpo poltico global, repblica em seu conjunto, nome que, ademais, emprega-se muitas vezes para as cidades. Em segundo lugar, distinguem-se os diferentes tipos de cidades, segundo seus privilgios:

Umas so cabeas de Reino, como Burgos, Toledo, Leo, Sevilha &c. Outras tm voto em Cortes, como as mencionadas e ainda Valladolid, Salamanca, Cuenca &c. Provm do latim Civitas, que significa a mesma coisa23.

A expresso cabeas de Reino situa-nos no imaginrio orgnico e, por conseqncia, da representao. A cidade capital representa nas Cortes, ou, dito de outro modo, representa a toda sua circunscrio, - sua provncia -, a todas as outras cidades, vilas e lugares.

Por fim, e para confirmar a escalada de representaes polticas implcitas, cidade:

Significa tambm um Conselho Municipal, ou Cabido, e os Deputados, ou Procuradores de Cortes, que em virtude dos poderes que lhes so outorgados, detm a representao e a voz da Cidade que os envia. Lat. Senatus24.

Acima da cidade est a provncia: A poro de um Reino ou Estado, que costuma ser governada em nome do Prncipe por um ministro denominado Governador25. Contrariamente cidade, que um corpo poltico, a provncia uma mera diviso administrativa confiada ao governo de um ministro do Prncipe. Sua determinao bastante vaga e nos reinos de Castela, antes da criao dos intendentes, corresponde aos espaos de jurisdio das cidades capitais26.

Por fim, com o reino tornamos a encontrar um corpo poltico, aquele por excelncia:

Reino. Uma ou muitas provncias submetidas a um rei [...] Chama-se tambm o conjunto de vassalos sujeitos a um rei. [...] Chamam-se tambm os deputados, que com poderes do Reino, representam-no e falam em seu nome27.

O reino , ao mesmo tempo, um conjunto poltico governado por um rei, os homens que lhe esto ligados por vnculos pessoais e um corpo poltico completo encarnado nos deputados que o representam. Estes sentidos diferentes remetem a uma imagem corporativa do reino com antigas razes medievais. Ao contrrio do reino vizinho, onde desde Luis XIV La Nation ne fait pas corps en France, pois rside tout entire en la personne du roi 28, na Monarquia espanhola o reino uma unidade poltica completa que existe por si mesma e, como tal, relaciona-se com o rei. A relao bilateral e recproca entre rei e reino reforada pelo tipo de obrigao poltica, a de vassalos frente a seu senhor. O vassalo, termo infinitamente mais empregado que sdito, expressa uma relao pessoal, pactuada, formada por deveres e direitos recprocos, muito distante do discurso absolutista que a Coroa se

esforar por difundir no sculo XVIII. Falta, por fim, uma identidade poltica que no encontramos nas definies dos dicionrios, mas que onipresente no vocabulrio do sculo XVIII e no perodo revolucionrio, os povos. Alm de designar a populao de um lugar e as pessoas comuns, o termo tambm polissmico em seu sentido poltico pois, remetendo a corpos polticos territoriais sentido que tambm possui na Frana: Le roi et ses peuples- pode ser empregado tanto para os reinos como as cidades e, principalmente, para as capitais que, no mundo hispnico, so a estrutura de base do reino. Seu carter de clula primria da sociabilidade poltica to importante que no perodo revolucionrio so os povos, as cidades-provncias, que reassumiro a soberania. Trata-se de um fenmeno certamente excepcional, mas que se funda na tradio jurdica castelhana, como exprime um ouvidor da audincia de Zaragoza em pleno sculo absolutista:

O governo dos povos, por direito natural, pertence aos prprios povos29.

A indicao importante, no apenas para o futuro, mas tambm para abordar rapidamente o tema da soberania, que at agora no apareceu em nenhuma das formas de identidade. As definies francesas de nao incluem-na, talvez, indiretamente, quando falam dos que vivem sob uma mesma dominao ou dos habitantes de um mesmo Estado ou dos que obedecem ao mesmo governo. Nos dicionrios espanhis o Estado, com maiscula, no aparece em suas definies. Estado ainda um termo geral que equivale ao espao onde se exerce uma autoridade independente de outras. Estado. Emprega-se tambm para o Pas ou domnio de um Rei, Repblica ou senhor de vassalos 30. Quanto soberania, sua definio est muito distante de ser um poder de natureza diversa dos demais; apenas

Alteza ou poderio sobre todos31. Quanto ao soberano, seu poder situa-se igualmente no mbito da supremacia:

O Senhor que detm o domnio e o manejo de seus vassalos, absoluto, e sem depender de outro que lhe seja superior32.

A aluso aos vassalos continua a remeter-nos a uma pirmide de autoridades de diferentes tipos, certamente hierarquizadas entre si, mas no a um nico princpio, do alto do qual a autoridade desceria em cascata..

Evolues do sculo XVIII

At o momento, limitamo-nos a analisar de maneira geral alguns termos de identidade, sim levar em conta a quais realidades concretas se aplicavam nem sua evoluo. A despeito das aspiraes da nova dinastia dos Bourbons a edificar um reino unificado, continua existindo, tanto na Espanha peninsular como na Amrica, uma pluralidade de reinos, principados e provncias. Sua diversidade e heterogeneidade jurdica, muito parecida, neste ponto, com a francesa, de tal ordem que, diferentemente desta ltima, a Monarquia espanhola no possui nem mesmo existncia jurdica, pois continua sendo, juridicamente, um agregado de reinos. Nas atas das Cortes de 1789, celebradas no princpio do reinado de Carlos IV, ao final da grande poca do absolutismo reformador de Carlos III, o predomnio dos reinos sobre o reino quase total. Apesar de o singular aparecer esporadicamente (O Reino est pronto para apenas para fazer o juramento e pleito de fidelidade a VM e ao prncipe nosso Senhor... 33), o normal tratar dos reinos: na

titulatura34, nas disputas de precedncia (ordem e grau dos Reinos) e sobretudo na prpria composio das Cortes, nas quais figuram em primeiro plano as cidades cabeas de reino35 (dos Reinos de Castela, Arago, Valncia, Maiorca e Catalunha 36). Da mesma maneira, a grande compilao legislativa de 1807, a Novsima Recopilacin de las Leyes de Espaa, indica sem lugar a dvida em seu prlogo que, a despeito do ttulo, se trata de uma atualizao da Recompilao das leis de Castela e emprega o plural estes Reinos para referir-se ao conjunto da Monarquia. No que diz respeito a nao e a ptria, sua evoluo importante. Na primeira metade do sculo, a palavra nao aplica-se ainda aos antigos reinos e fala-se, assim, da nao catal ou castelhana. Rapidamente, contudo, ser aplicada apenas Espanha. O adjetivo nacional invade todo o lxico para falar de agricultura, educao, teatro nacionais. Os antigos reinos passam a ser designados apenas como ptria. Assim, o valenciano Mayans fala de sua nao, Espanha, e de sua ptria, Valncia37. Esta evoluo, paralela poltica real de uniformizao poltica e jurdica dos reinos, uma aspirao amplamente compartilhada pelas elites espanholas: uma nica nao, ao invs de mltiplas naes unidas por um rei e por um estado comuns:

O esprito de faco de diferentes nacionalidades que costumam reinar naqueles grandes Principados que se formaram de outros menores, como acontece na Espanha, prejudica muito ao Rei e ao Estado em comum [...] J tempo de esquecer a antiga separao entre Coroas e Naes38.

Uma evoluo semelhante, provocada por seus vnculos ntimos com a nao, afetar a ptria, levando-a do particular ao geral. A ptria, mesmo conservando sua relao com o particular, tambm se identificar com a nao e com a Espanha, como o caso de tantos

ilustrados, traumatizados por ver sua ptria tornar-se a escria da Europa39. J em seu Amor de la patria y pasin nacional, Jernimo Feijoo, que foi sem dvida o autor mais lido da primeira Ilustrao espanhola, distingue a ptria geral ou comum da ptria particular. Enquanto o amor primeira Espanha louvvel, a exaltao da segunda a cidade, a provncia criticada duramente, como paixo nacional40.

A importncia dessa evoluo ressalta-se pelo fato de que a ptria ocupar um lugar central na linguagem do sculo XVIII, preparando a poca revolucionria, pela carga afetiva que implica e que o termo nao ainda no possui41.

A carga afetiva de ptria, que sempre remeteu aos vnculos primrios o pas do pai e, em seu sentido derivado, o solo ou pas natal 42 torna-se agora explcita em todos os registros desses vnculos, incluindo a cultura e a lngua:

Amor da ptria [...] o apego que temos ao solo em que nascemos, em que conhecemos nossos pais e amigos e adquirimos nossas primeiras inclinaes; o que, geralmente, manifesta-se na lngua, nos usos, nos costumes com que fomos criados, nos princpios da educao, nos objetos que nos recordam as primeiras e indelveis impresses da infncia [...]43. A ptria converte-se em um patrimnio cultural comum, em um pertencimento cheio de emoo. Ainda que tais caractersticas possam ser atribudas a diferentes nveis de pertencimento, mais restritos ou mais amplos da cidade ao reino ou, inclusive, como se ver nos primeiros momentos da crise revolucionria, a toda a Monarquia -, neste momento da Espanha que se trata. Para tanto, necessrio transferir para o conjunto nacional os

contedos culturais e de sociabilidade dos vnculos primrios. Assim, Feijo v a ptria geral com uniformidade de idioma, religio e costume que torna gratificante o comrcio com os compatriotas44. Exceto no tocante religio, trata-se evidentemente de um ideal que corresponde muito mal diversidade de idioma e dos costumes. Corresponde melhor realidade de certas elites que adotaram, todas elas, o castelhano como lngua e possuem hbitos semelhantes de sociabilidade. A aspirao unificadora to forte que muitos escritores, catales, bascos e galegos, advogam o desaparecimento das lnguas de suas provncias em prol do castelhano como uma koin da Monarquia45. preciso dizer, no entanto, para evitar anacronismos, que esta aspirao no acompanhada por realizaes concretas e que o esforo de unificao lingstica limita-se ao trabalho da Academia de la Lengua para purificar o castelhano e para fixar a ortografia e, na Amrica, tentativa de ensinar o castelhano aos ndios. medida que o sculo avana, a ptria carrega-se tambm com um contedo cvico e moral, muito ligado evoluo da sociabilidade. A expanso das formas de sociabilidade modernas academias, sociedades literrias, sociedades econmicas de Amigos do pas, tertlias de diferentes tipos acompanha e socializa uma viso contratualista, igualitria e civil- no sentido de civilidade do corpo poltico. A ptria de Feijo que torna gratificante o comrcio dos compatriotas, tambm, para ele, o corpo de estado no qual, sob um governo civil, estamos unidos sob o jugo das mesmas leis46. As referncias contratualistas da filosofia poltica esto profundamente imbricadas no imaginrio da sociabilidade e da civilidade. Os atributos e o funcionamento das sociedades transferem-se para a sociedade, vista como um conjunto de indivduos iguais, sem distino de estamentos, privilgios e precedncias, voluntariamente unidos para trocar opinies, gozar os prazeres do trato mtuo e trabalhar pelo bem da ptria. A palavra sociedade, empregada at ento para se referir a

associaes e companhias, eruditas ou comerciais companhia de racionais diz o Dicionrio da Academia em 1739 passa a designar nesses anos a sociedade global, tanto na Frana como na Espanha. O sucesso e a polissemia do termo so de tal ordem que a Encyclopdie dedica-lhe 11 entradas e cerca de 1600 linhas (e apenas uma nica entrada e 35 linhas a nao) e o dicionrio de Terreros em 1788 seis entradas e 36 linhas, alm de outras entradas para sociabilidade, socivel, sociavelmente, social, sociedade humana47. Esta sociedade onipresente uma

Reunio de muitas pessoas em um mesmo lugar para viver em unio sob certas leis e ajudar-se mutuamente em suas necessidades.48

Trata-se de uma maneira nova de conceber uma coletividade humana completa que j no mais, por seus atributos, a antiga res-publica ou civitas, mas uma reunio de carter associativo. A sociedade civil, a cuja necessidade e origens dedica-se a maior parte da exposio na Encyclopdie, estritamente a sociedade civil, aquela formada pelo consentimento de seus scios, - os membros da civitas: Pour former une socit, il faut le consentement de tous les associs49. Como associao, a sociedade rene idealmente todas as qualidades atribudas a esse tipo de unio: pacto, unio e amizade que tornam a vida agradvel, desde que seja racional e justa50.

O imaginrio da ptria como sociedade acompanha e conduz viso da ptria como liberdade, ou exigncia de liberdade civil para que exista a ptria. Nesta evoluo, com nuances de republicanismo, o poder absoluto anula a constituio primignia da

sociedade e torna seus membros seres passivos que no participam ativamente na vida da ptria51.

O carter ativo do amor da ptria , com efeito, outro elemento desta constelao semntica. O tema antigo e j Alfonso de Palncia declarava, em 1490, que a ptria deve ser preferida ao prprio pai, pois mais universal. E muito mais duradoura 52. Mas o que antes era uma caracterstica acidental, converte-se agora no centro de inumerveis discursos, com tonalidades diversas, algumas cosmopolitas, outras apaixonadas, dando origem a neologismos de grande futuro: patriotismoe patriota. O patriotismo no apenas o amor da ptria, natural e simplesmente passivo, mas uma virtude ativa, que conduz a uma preocupao eficaz com ela: o patriotismo [...] consiste no desejo ardente de servi-la, de defend-la, de contribuir para seus progressos, para seu bem, para sua prosperidade; quem no age assim, cr possuir patriotismo, mas ainda s possui amor pela ptria53. Patriotas so aqueles que vivem essa virtude de tal modo que saem de si mesmos, contrariamente aos egostas outro termo novo - , que apenas se ocupam de seus interesses ou apenas possuem um amor passivo pela ptria. Antes do perodo revolucionrio, esta atividade consiste, sobretudo, em buscar sua prosperidade econmica, cultural e cientfica: aquela que se desenvolve precisamente nas sociedades patriticas ou de Amigos do Pas (da ptria)54. Depois, patriotismo ser lutar por sua liberdade, por seus direitos, por sua independncia.

Os termos convergem e se fundem: o rei passa a ser visto como o primeiro scio da nao55, as sociedade patriticas como uma reunio de cidados, como um germe do que deve ser a ptria, a nao:

[...] todos renem-se, reconhecem-se como cidados, confessam-se membros da sociedade e no de uma classe [...] O cuidado e a sabedoria juntam suas foras, o patriotismo ferve, e a nao, atnita, v pela primeira vez todos os coraes de seus filhos voltados para si56.

Diante deste modelo ideal e fervoroso de uma sociedade de iguais, de cidados cuidadosos, amantes de sua ptria e cheios de sabedoria, o estado real da nao aparece como irracional e absurdo. A complexidade corporativa do Antigo Regime, com seus mltiplos corpos e estamentos, com sua diversidade jurdica e a defesa que todos fazem de seus privilgios, um obstculo existncia da ptria e da nao:

A Espanha um corpo com muitos corpos opostos entre si, que se oprimem mutuamente, se depreciam e fazem uma contnua guerra civil [por isto ] como um corpo sem vigor, uma Repblica monstruosa; todos os indivduos em guerra; extingue-se o amor pela Ptria; a idia de Nao no penetra57.

Estas palavras de Pablo de Olavide parecem ecoar as de Hobbes, mas aqui no so os homens em estado de natureza que esto em guerra de todos contra todos, e sim uma inumervel coleo de corpos. Da advm o ideal, muitas vezes formulado por ministros e escritores ilustrados, de formar um s corpo de nao pela luta contra a pluralidade de reinos, provncias includos os Reinos das ndias 58 e contra a diversidade de corpos e estamentos, de leis e privilgios, para formar uma verdadeira nao a partir do que era apenas um agregado confuso de povos e jurisdies desvinculados59.

Caminha-se, assim, para uma concepo monista da nao, na qual se fundem o reino, a ptria, as lnguas, os costumes. O novo sujeito possui um nome, Espanha, e o tema central de um discurso que adota, por vezes, um tom exaltado, anunciando o nacionalismo do sculo XIX:

No tenho outra Ptria, outro Partido, outra paisagem, outra carne, nem outro sangue que no seja Espanha, Espanha e Espanha60.

Nada mais lgico do que esta figura idolatrada tornar-se tambm objeto crescente de histria e de essencializao. O relato mtico das origens remonta, como no resto da Europa, Idade Mdia e apresenta um auge considervel na poca moderna. Embora no se trate, diretamente, de uma mitologia do reino, mas dos espanhis, seu objetivo claramente o de unificar no passado, como povo, o que agora est em processo de unificao no reino. Constroem-se, ento, mitos que procurar dignificar as origens, vinculando-as tanto s genealogias bblicas como mitologia clssica. Personagens como Tubal, neto de No, ou Hrcules convertem-se com mltiplas variaes nos antepassados dos espanhis61. A histria propriamente dita crescer sem cessar no sculo XVIII, acrescentando a estes heris mticos grandes personagens histricos nascidos na antiga Hispania,

independentemente de sua poca ou reino os numantinos, Viriato, Recaredo, Pelayo, El Cid, Fernando III, os Reis Catlicos, etc. A premissa, cada vez mais explcita, a de que todos foram espanhis, mesmo que a nao espanhola estivesse dispersa em vrias

unidades polticas. O movimento de unificao de tal ordem que, em 1773, a Real Academia de Histria lana o projeto de elaborar um Dicionrio histrico-geogrfico para

o conhecimento das verdadeiras origens de nossa nao, empreendimento enorme, para o qual j se tinham recolhido, em fins do sculo, 22.000 fichas62.

O processo de essencializao da nao est praticamente concludo em fins do sculo XVIII. A publicao, por Francisco Martinez Maria, em 1808, de seu Discurso sobre el origen de la Monarquia y la naturaleza del Gobierno espaol uma exposio completa de um esquema que ter grande futuro63. A nao espanhola existia j antes da conquista romana e continuou existindo depois, dividida em diferentes reinos, at ser unificada pelos Reis Catlicos e manifestar-se unnime no levante patrtico contra Napoleo

A histria narrada por Martinez Maria, o fundador da histria do Direito espanhol, uma histria filosfica e poltica da nao espanhola: de suas pocas de liberdade a monarquia visigtica e de servido a monarquia moderna a partir de Carlos Quinto e est destinada a preparar precisamente a reunio das Cortes e a restaurao de sua liberdade.

Como na Frana do sculo XVIII, a nao constri-se tambm pela histria de suas antigas liberdades de suas leis fundamentais esquecidas pela progresso do poder real. Na Frana esta reivindicao muito precoce, o que se deve, desde a poca de Lus XIV, nobreza ferida em seu poder64 e teologia de protesto dos jansenistas65. Na Espanha, preciso esperar o ltimo tero do sculo XVIII para ver progredir, mais ou menos abertamente, esta corrente de reconstruo erudita das antigas liberdades medievais. Desenvolve-se ento o constitucionalismo histrico, uma aspirao a um governo livre, muito influenciada pela literatura francesa e inglesa, fundada na reivindicao de velhas

liberdades e da antiga representao do reino, ou dos reinos 66. Em 1780, Jovellanos, em seu discurso de admisso real Academia de Histria, faz j uma apologia das antigas instituies representativas67. Essa tendncia crescer sem cessar no mundo hispnico at converter-se em uma referncia obrigatria para qualquer discurso poltico, mesmo no perodo revolucionrio. A socializao desse imaginrio ser facilitada pela criao, poca de Carlos III, de ctedras de direito ptrio em todas as universidades espanholas e americanas e tambm pelo trabalho de compilao jurdica destinado a uniformizar as grandes colees de leis.

Por fim, busca-se o que genuinamente espanhol e, como em outros lugares da Europa, isto buscado no povo, em suas tradies e folklore, pois afirma-se que nele conserva-se o patrimnio dos antepassados68. Neste ponto, a precocidade espanhola considervel e servir como referncia at mesmo para a Frana69. Em fins do sculo XVIII, aparecem j as primeiras compilaes de romances, canes e msica popular de todas as regies da Espanha70. Neste campo, tal como naquele da lngua, a hegemonia do castelhano por sua extenso e prestgio e sua constituio precoce como lngua culta desde o sculo XV, facilitam esses empreendimentos, que depois sero to artificiais em muitos pases europeus do sculo XIX.

Lxicos americanos

At agora examinamos, essencialmente, as imagens da identidade na Espanha peninsular, sem, contudo, analisar o lugar que nelas ocupa a Amrica espanhola e se os americanos

compartilhavam as evolues peninsulares. Sem entrar fundo em uma questo qual j dedicamos muitas pginas, recordemos alguns pontos fundamentais71.

A condio jurdica da Amrica espanhola a de reinos e provncias da Coroa de Castela, como afirma explicitamente e repetidas vezes a compilao legislativa que os rege: Recopilacin de Leyes de los Reynos de las Indias 72. Reinos e provncias que so corpos polticos com estatuto reconhecido e governados pelas mesmas instituies que os reinos peninsulares. Esta denominao com tudo o que implica em termos jurdicos e nos imaginrios polticos nunca foi questionada nos documentos oficiais. Contudo, inegvel que o imaginrio dos espanhis peninsulares e o lxico que o revela evoluram de maneira sensvel no sculo XVIII. Para eles, Espanha, objeto de todas as suas atenes, no inclui Amrica, nem como sujeito histrico, nem como unidade poltica, nem como sociedade, mesmo que inclua como espanhis os americanos de origem europia. Os reinos das ndias convertem-se em domnios do monarca, ou em domnios espanhis da Amrica e, a partir da dcada de 1770, em colnias ou estabelecimentos, o que indica um estatuto poltico inferior ao da Espanha peninsular73. A Monarquia aparece assim formada por uma metrpole e suas colnias e, de modo anlogo, fala-se da Espanha como de uma ptria-me para os espanhis americanos.

No tocante aos prprios habitantes da Amrica e passando por cima de variaes de detalhe -, seu lxico e seus imaginrios continuam sendo, at princpios da crise da Monarquia, muito mais prximos daqueles peninsulares do passado e do vocabulrio poltico da poca dos Habsburgos. H, em primeiro lugar, uma recusa geral da palavra colniae o emprego, onipresente, e at tardiamente, de reinos e provncias, de

Espanhas em vez de Espanha. Desta maneira, em 1808 a cidade do Mxico manifesta: a ltima vontade e resoluo do reino que este expe por meio de sua metrpole capital 74; em 1810, Santiago do Chile envia um deputado Espanha, explicando que em tal crise pensou o Cabido de Santiago, capital do Reino do Chile, que agradaria a V. Maj. ter a seu lado representantes daqueles Reinos75.

Em segundo lugar, a polissmica palavra nao conserva usos j pouco freqentes na Espanha. Nao emprega-se na Amrica com o sentido de povo, de pessoas da mesma estirpe, independentemente do territrio. Como afirma um dos futuros prceres da independncia de Nova Granada em 1809:

Somos filhos, somos descendentes dos que derramaram seu sangue para adquirir estes novos domnios para a coroa espanhola [...] Somos to espanhis como os descendentes de Don Pelayo e to credores, por essa razo, das distines, privilgios e prerrogativas do resto da nao [...]76

Ao mesmo sentido remete o emprego de nao para falar dos ndios de antes da conquista, ou daqueles no integrados Monarquia. Designar os primeiros como naes um uso antigo, inclusive em outras lnguas como, por exemplo, o francs: Les Espagnols ont extermin presque toutes les nations des Indiens77. Com este mesmo sentido, empregam-no ainda em 1810 os revolucionrios chilenos, para referir-se, propsito da relao com os araucanos, da invencvel antipatia existente entre naes de cor diferente78. Um outro sentido, prximo a este, mas um pouco diferente, o emprego pelos ndios integrados Monarquia, de nao ndia, ou nao indgena, para se designarem

a si prprios, o que foi anacronicamente interpretado por certos autores contemporneos como um precoce nacionalismo indgena, como se a nao de que falam fosse j a nao moderna. A palavra nao foi constantemente empregada pelos ndios desde o sculo XVI em todo tipo de documentos e contextos: s vezes para apresentar queixas, como fez Tupac Amaru em sua revolta de 1780, falando de minha Nao ou de nao indgena; outras vezes, de maneira pacfica, como a Representacin [...] que toda la Nacin Indiana hace la Mgjestad del SeorRey de las Espaas, y Imperador de las Indias, El Seor D. Fernando VI...79; em outros casos, por fim, para manifestar sua lealdade, empregam-no as partes indgenas do Mxico, em 1808, oferecendo-se para defender o rei cativo:

Os ndios so os primeiros que sacrificaro seus poucos bens, prprios e comuns, seu repouso e tranqilidade, seus filhos e famlias, e at a ltima gota de seu sangue, para no render vassalagem quele (Napoleo) que merece apenas o justo repdio de nossa nao80.

Tais usos da palavra nao remetem, mais que a um povo, Repblica dos ndios, a um grupo de estatuto, ao mesmo tempo pessoal e coletivo, fundado em uma fictcia comunidade de origem por sua diferena com relao aos europeus. Um anlogo uso corporativo constata-se ainda nos anos de 1820 para as associaes tnicas dos originrios da frica, as chamadas naes africanas.

Por fim, de maneira anloga ao que ocorria na Espanha peninsular, a nao possui um contedo poltico, remetendo ao reino, embora no se trate aqui de um virtual reino unitrio

da Espanha, mas do conjunto da monarquia. Assim o emprega o Cabido do Mxico, para rechaar a abdicao do rei em 1808:

esta funesta abdicao involuntria, forada [...] sem qualquer efeito contra os respeitabilssimos direitos da Nao. Despoja-a da mais preciosa regalia que a protege. Ningum pode chamar-se Soberano, sem seu consentimento e aquele universal de todos os povos [...]81

A Nao espanhola remete aqui ao conjunto dos povos que a compe, aos reinos e provncias dos dois continentes, viso plural e pacifista da monarquia dos Habsburgos.

Quanto ptria, predomina seu emprego para designar as ptrias particulares, os reinos, cidades ou povoados nos quais se nasceu. Os americanos de origem europia adotam com freqncia o vocabulrio peninsular, empregando ptria me, que remete sua terra de origem. Contudo, quando se produzir a grande crise de 1808 utilizaro o termo para o conjunto da Monarquia. A ptria geral impe-se, ento, na linguagem patritica como um resumo do patrimnio de valores comuns s duas partes da Monarquia. Como afirma, apaixonadamente, uma senhora do Iucat:

Sim, meus filhos, a amvel ptria no seno a doce unio que vincula todos os cidados entre si pelos laos indissociveis de um mesmo solo, uma mesma lngua, leis prprias, uma religio imaculada, um governo, um Rei, um corpo, um esprito, uma f, uma esperana, uma caridade, um batismo e um Deus, pai universal de todos82.

Nascimento e atributos da nao moderna

s vsperas da Revoluo Francesa, que inventar o primeiro grande modelo de nao moderna, podemos resumir os diferentes elementos que a preparam na Monarquia espanhola. Durante todo o sculo XVIII, imaginrios diversos convergem na direo de uma identidade unificada. Por um lado, nao e ptria, na pennsula, deixam de ser aplicados aos reinos e provncias e concentram-se em um ente nico, Espanha. A mesma aspirao multiforme unidade manifesta-se no campo das leis e do idioma. A histria essencializa a nao espanhola, tornando-a um sujeito histrico unificado que mergulha suas razes num passado muito distante.

Por outro lado, a coletividade concebe-se, cada vez mais, como uma sociedade, formada pela associao voluntria de indivduos iguais; o que acarreta o abandono do imaginrio orgnico do corpo poltico da res-publica e o desprezo pela diversidade de corpos e estamentos privilegiados, contrrios razo e igualdade dos indivduos 83. Paralelamente, embora de maneira implcita, surge a referncia a um momento constituinte no qual, ao congregar-se em sociedade, os homens constituem a autoridade. Os direitos da nao, cada vez mais invocados, encontram seu fundamento ltimo, seja filosfico ou histrico, no direito natural ou nas leis fundamentais do reino ou dos reinos. A soberania, por sua vez, mais uma invocao do poder total do rei que um princpio abstrato de autoridade. Por fim, o amor ativo pela ptria, o patriotismo, cujo contedo carrega consigo valores republicanos.

O avano desses novos contedos incontestvel, embora tenhamos deixado de lado mltiplos matizes por vezes considerveis dessa evoluo 84, pondo unicamente em evidncia as diferenas entre a pennsula e a Amrica, bem como o carter mais tradicional desta ltima. Os homens frente dessa evoluo pertencem, mais que a um grupo social, a um meio humano, Repblica das Letras, a uma rede que, como na Frana, mas de modo muito menos intenso, agrupa homens que compartilham as mesmas formas e prticas da sociabilidade moderna85. Diferentemente da Frana, os ilustrados espanhis ocupam postos-chaves na administrao real. Apenas na ltima dcada do sculo que, com Carlos IV, o valimento de Godoy e a Revoluo Francesa, tendo muitos dentre eles cado em desgraa, formulam ento uma crtica ao regime e pronunciam-se por um governo livre; alguns, reivindicando as liberdades histricas e a soberania compartilhada entre o rei e o reino as leis fundamentais e outros a soberania radical da nao proclamada na Frana em 1789.

Graas a esta, o que antes eram tendncias, aspiraes ou possibilidades, converge agora para um novo modelo de nao, modelo no duplo sentido da palavra: como uma combinao complexa, mas coerente, de mltiplos atributos, e ao mesmo tempo como fonte de inspirao. O modelo de nao que a Revoluo Francesa ento constri o ponto de chegada e a sntese das diversas evolues que assinalamos anteriormente. Aqui aparece o primeiro modelo de nao moderna, sem dvida um dos mais completos, eficazes e influentes na rea euro-americana, seja por sua primazia cronolgica, seja tambm pela universalidade que lhe confere seu carter abstrato.

Com relao ao poltico, a nova nao inclui todas as mutaes que se tinham forjado na reflexo filosfica sobre a sociedade e o poder: a nao uma comunidade soberana, formada pela associao voluntria de indivduos iguais. Seu carter contratual traz consigo sua soberania: dela procede toda a autoridade e todo o poder, entre eles o primeiro de todos, o constituinte, ou seja, a liberdade de escolher suas prprias instituies. Tambm implica a igualdade dos contratantes, pois esta baseia-se numa igualdade radical, a das vontades, acima de qualquer diferenciao social ou econmica. Com ela triunfa o indivduo, do qual nenhum grupo ou corpo, por essncia posterior e secundrio, pode privar de seus direitos primordiais. Somente o indivduo-cidado fonte de legitimidade das instituies e do governo, somente ele pode ser representado, excluso de qualquer grupo ou corpo cujos interesses particulares sero sempre um obstculo produo da vontade e do interesse gerais... Contudo, a nao no remete apenas a uma mera enumerao de caractersticas constitucionais. A nao revolucionria diz respeito, igualmente, s paixes e expressa-se, com freqncia, em termos religiosos. Paixo por uma liberdade nova, que repudia como desptica qualquer autoridade que no provenha de si e que adquire um contedo messinico ao encarnar-se em um povo eleito para libertar os que ainda gemem cativos nas cadeias de uma opresso ranosa. A paixo democrtica aparece por toda a parte nestes primrdios da era democrtica, atacando todos os privilgios e todas as distines que no se fundamentem no mrito, assim como desconfiando de uma riqueza que, no entanto, valorizada como resultado do mrito individual e transformada, com o desaparecimento dos privilgios, no critrio predominante da hierarquia social. Paixo democrtica que se manifesta na desconfiana com relao aos governantes, suspeitos de despotismo, e na aspirao utpica da abolio da distino entre o povo, fonte de todo o poder, e aqueles

que o exercem em seu nome. Paixo unificadora, de fundar uma nova comunidade, imaginada como uma grande fratria, na qual deve fundir-se a variedade de provncias, condies, sentimentos e aspiraes86.

A vontade no apenas a origem abstrata e distante de sua existncia, mas tambm uma energia que se expressa no presente para sua construo e defesa. ela, de fato, o critrio essencial de pertencimento ou de excluso, conforme se manifeste, ou no, a adeso nova natureza da nao. Nos momentos de paroxismo, a nao revolucionria admite apenas patriotas ou traidores, transformando-se, assim, no apenas no pertencimento absoluto a que todos devem subordinar-se mas, at mesmo, no valor supremo ao qual todos devem sacrificar-se.

Nesta descrio, que adota voluntariamente uma parte da retrica prpria poca, pois nao , em grande medida, discurso e retrica, deixamos de lado o que ser, no sculo XIX, um problema central: o da identidade cultural da nao. Nada, com efeito, do que foi dito at aqui remete a uma coletividade dotada de identidade lingstica e cultural concreta. A nao francesa da poca revolucionria , at certo ponto, - e at certa poca uma coletividade aberta e universalista, pois define-se por um pertencimento voluntrio. A Grande nation nem sempre foi, para os que se incorporaram a ela, e para os povos limtrofes, um simples tema de propaganda87. No entanto, essa nova comunidade humana tambm o reino da Frana com Inglaterra-Reino Unido e Castela-Espanha um dos reinos mais antigos e coerentes da Europa, dotado de forte identidade lingstica e cultural88. Da provm a dramtica tenso, consubstancial Revoluo Francesa, entre a nao universalista, heraldo da liberdade, e a nao particular, dominadora e expansionista.

A nao inventada pela Frana revolucionria inclui, portanto, vrias naes diferentes. A nao-reino, uma comunidade poltica forjada pela histria e herdeira de um amplo processo de incorporao e integrao de mltiplos territrios em uma nica unidade. A nao-Estado, independente de qualquer outra: um espao governado, no somente pelas mesmas autoridades, mas regido igualmente por leis uniformes e gerais, oriundas da razo ou da vontade geral. Uma nao-soberana, que assume a autoridade absoluta e os amplos atributos que o absolutismo atribura ao monarca. Uma nao-povo, no duplo sentido da palavra; em primeiro lugar, o sentido poltico, como uma unidade poltica constituda por todos os habitantes, sem distino de condies e estamentos, que lhe confere, pelo peso numrico, um carter essencialmente popular; e, em segundo lugar, povo como comunidade cultural, com um passado e uma memria comuns, com um imaginrio compartilhado e um projeto de futuro. Uma nao-ptria, por fim, por seu carter afetivo no qual se unem o amor pelo espao familiar, pelo solo, pelos costumes, com o dessa nova ptria que a liberdade. este o novo modelo de nao que triunfa no mundo hispnico a partir de 1808, quando a recusa da abdicao forada da famlia real espanhola em favor de Napoleo, faz da nao uma fonte de legitimidade. O levante armado espanhol e a lealdade da Amrica com os patriotas espanhis revelam, de incio, a permanncia de imaginrios muito tradicionais89, mas o novo modelo de nao se impor rapidamente, no apenas por seu poder de mobilizao, sua fora e coerncia internas, mas por que correspondia evoluo dos imaginrios espanhis no curso do sculo XVIII.

Por isso, a nao que triunfar nas Cortes de Cadiz de 1810, e que se expressar na

Constituio da Monarquia espanhola de 1812, muito semelhante em seus atributos francesa, mesmo que mantenha diferenas substanciais.

As semelhanas so evidentes, em primeiro lugar pela soberania, pela nova legitimidade que substitui do rei: A soberania reside essencialmente na Nao 90. Uma nao que a revoluo espanhola encara, igualmente, como uma associao de indivduos:

A Nao espanhola a reunio de todos os espanhis de ambos os hemisfrios91.

O corolrio lgico desta viso que apenas os indivduos excluindo-se todos os corpos e estamentos nomeiam os deputados que representam a Nao92; nem os corpos e estamentos nem, estritamente falando, as provncias ou povos so representados. O deputado, como na Frana revolucionria, no o representante da circunscrio que o elegeu, mas apenas da nao. Embora a realidade esteja muito distante deste ideal, a nao concebida, de modo unitrio, como povo, homogneo, sem distino por pertencimento a reinos, provncias ou corpos, e como uma fratria, uma unio voluntria de irmos. Como afirma o principal jornal revolucionrio de 1808, ao narrar o juramento por Madri do rei cativo:

Neste augusto dia juraram tambm os espanhis uma unio estreita e eterna, vendo-se de aqui em diante como um povo de irmos dirigidos por um s e mesmo interesse: neste augusto dia, desapareceram para sempre as diversas denominaes de reinos e Provncias, e apenas permaneceu a de Espanha93.

Para uma nova nao, novas instituies. As Cortes reunidas em Cadiz so constituintes no sentido mais forte da palavra, como se o antigo corpo poltico se tivesse dissolvido e se tivesse retornado ao estado de natureza, a um momento fundador no qual se constri uma coletividade nova, uma sociedade:

O povo recobrou sua liberdade, cativa de to malvado egosta, e ps-se em estado de anarquia por dissoluo, reclamando incessantemente a ordem e seus direitos para formar uma sociedade nova, cujo edifcio principie pelos cimentos slidos do direito natural e se conclua com a mais perfeita harmonia do direito civil, arruinando, ao mesmo tempo, o castelo gtico construdo s custas do sofrimento e da ignorncia de nossos antepassados94.

Recolhendo a evoluo secular de ptria e patriotismo, a ptria assume matizes republicanos e identifica-se com uma sociedade livre:

onde no havia leis voltadas ao interesse de todos [...] onde todas as vontades, todas as intenes e todos os esforos, ao invs de se encaminharem para um centro, estavam escravizados pelo arbtrio de um s [...] l havia, certamente, um pas, um povo, um conjunto de homens; mas no havia Ptria95.

No entanto, as diferenas com a nao francesa da revoluo so tambm evidentes. A primeira nas intenes e nos textos evitar o risco jacobino, ou seja, que a soberania da nao torne vassalos os direitos individuais, o que far da constituio de Cadiz o ponto de partida do liberalismo poltico 96. A segunda que, apesar da radicalidade de boa

parte das elites, permanecem imaginrios de tipo antigo e, dentre estes, a persistncia da viso orgnica do corpo poltico e da relao pactuada entre governantes e governados, com a correspondente dificuldade de conceber a representao poltica e o Estado modernos.

A terceira, e mais importante para a tica deste trabalho, diz respeito comunidade antiga que se transformar em nao. Na Frana, a nao herdeira do reino: o reino converte-se em nao ao proclamar sua soberania97. Na Monarquia espanhola o ponto de partida semelhante, embora a operao seja difcil e precria por conta de sua estrutura plural. Num primeiro momento, todos, espanhis e americanos, identificaro a Monarquia com a nao. A unanimidade de um patriotismo comum a ambos os continentes serve para postular a existncia da nao, mesmo que este patriotismo no tivesse, no incio, um carter muito moderno, pois centrava-se na defesa do rei, da religio, de valores e costumes comuns. No entanto, logo surgiro os problemas, quando for necessrio dar uma expresso poltica unidade moral. As Cortes de Cadiz, seguindo o exemplo francs e a forte corrente unificadora do sculo XVIII, definiram-na como nao unitria.

Na Espanha peninsular, essa definio no provocou, de momento, grandes problemas. A nao Espanha, to exaltada pelas elites na literatura do sculo XVIII, foi socializada e fortalecida pela luta contra o invasor. Como em tantos outros casos, a guerra contra um inimigo comum forjou identidade, mesmo sem resolver o problema da compatibilidade entre a nao unitria do liberalismo espanhol e a realidade, sempre plural, dos antigos reinos e provncias espanholas98. O debate sobre a estrutura poltica da Espanha ocupar os dois sculos seguintes e adquirir nova intensidade com o aparecimento, em fins do sculo

XIX, dos nacionalismos catalo, basco e galego, fundamentados, como no resto da Europa dessa poca, em identidades lingsticas e culturais.

Na Amrica, o imaginrio unitrio da nao provocou imediatamente incontveis problemas. Os governos e os constituintes peninsulares foram incapazes de superar seu imaginrio unitrio da nao e sua viso colonial da Monarquia. A recusa da igualdade poltica total entre os dois continentes e a incapacidade de inventar uma estrutura poltica plural de governo e de representao acabaram provocando o surgimento de pases independentes na Amrica99.

No entanto, a independncia no era uma garantia de existncia para a nao. As naes que surgiam ento na Amrica possuam apenas alguns atributos da nao moderna. O nico ponto indiscutvel para todos era que constitua uma comunidade soberana, independente de qualquer outra, sem que isso organizasse, contudo, a permanncia do novo estado. Em poucos anos, novas naes se formaram a partir do Imprio mexicano, das Provncias Unidas da Amrica Central, da Grande Colmbia e at mesmo as Provncias Unidas do Rio da Prata desintegraram-se em vrios estados 100. Essa desintegrao poltica manifestava duas coisas. Em primeiro lugar, que a unio dos reinos e provncias americanos entre si fundava-se apenas nos vnculos verticais com o rei. Desaparecendo o rei, ou o governo provisrio que governava em seu nome, rompia-se a unio entre eles e ficava desfeita a Nao Espanhola101, a Monarquia que tinha sido identificada com a nao. Em segundo lugar, e como conseqncia, manifestava-se a incerteza que reinava na Amrica sobre quais comunidades humanas deviam ter acesso ao estatuto de Estadonao.

A nao no podia apoiar-se na Amrica espanhola em um identidade tnica, em um povo, em uma gens, com origens e histria supostamente comuns, fossem os ndios ou os criollos. A diviso entre a repblica dos ndios e a repblica dos espanhis era constituinte das ndias de Castela e a nao no podia fundar-se sobre nenhuma delas, que ademais estavam imbricadas no mesmo territrio. Por um lado, os mltiplos povos indgenas no constituam identidades tnicas particulares e interiorizadas mas remetiam, na base, a pequenos povos e, num grau mais alto, nao indgena, que era apenas uma unidade corporativa. Por outro lado, os espanhis americanos, por sua homogeneidade de origem, de cultura e por sua situao privilegiada, tampouco podiam pretender ser um povo. A identidade criolla, que a historiografia clssica tanto valorizou, remete, verdade, a uma ptria americana, mas era uma ptria comum, incapaz de vencer os obstculos de uma geografia imensa e difcil de compartilhar com os ndios.

O que havia na Amrica espanhola eram identidades polticas fortes, aquelas dos povos, que no coincidiam sempre com as divises administrativas da Coroa. Os povos, que sempre eram cidades ou, por vezes, um reino mais ou menos constitudo e imaginado, eram as verdadeiras naes, no sentido que ainda lhe conferia o Dicionrio da Academia: o conjunto de habitantes de alguma Provncia, Pas ou reino. Foram eles os verdadeiros autores da revoluo e da independncia, os que reassumiram a soberania, uniram-se, cada qual por sua vez, e promulgaram as primeiras constituies. Contudo, a despeito de sua forte identidade poltica, os povos-cidades eram identidades demasiadamente restritas e rivais para que fosse fcil construir uma unio superior. Como, com efeito, transformar o mltiplo os povos e seus direitos primignios no uno? A operao que as Treze

Colnias conseguiram ex pluribus, unum era muito difcil de realizar-se na Amrica espanhola, no apenas globalmente como o equivalente da ptria comum americana -, pela imensido do espao, mas mesmo em mbitos mais reduzidos. Apenas naquelas regies onde a construo do imaginrio do reino havia progredido no Chile, na Nova Espanha e, um pouco menos, em Quito a passagem para a nao fez-se, como na Europa, sem demasiadas incertezas territoriais102. Mesmo a, no entanto, o imaginrio de um corpo poltico formado por povos engendrar mltiplos conflitos no sculo XIX entre a soberania monista da nao e a soberania, compartilhada e dispersa, dos povos.

Faltavam tambm, nos novos pases, outros atributos da nao moderna: os indivduos cuja associao d-lhe forma; sua constituio ntima em sociedade e o correspondente Estado; a elaborao, por fim, de uma histria e uma geografia patriticas que fizessem remontar a nao a tempos remotos e, portanto, fizessem da independncia uma emancipao nacional, a conquista da liberdade pela nao.

***

Ao fim deste percurso que se termina nas primeiras dcadas do sculo XIX, a nao moderna triunfou no mundo espanhol. Uma nao que essecialmente poltica, em cuja formao praticamente no intervieram os elementos lingsticos-culturais que sero to importantes no posterior movimento europeu das nacionalidades. As naes hispnicas so, neste momento, fragmentos de uma Monarquia plural; uma monarquia que teve que enfrentar por causas exgenas os mltiplos problemas colocados pela nao moderna s diferentes formas de identidade que existiam no Antigo regime. Que este novo modelo de

nao tenha sido, no essencial, o francs revolucionrio, no significa que fosse estrangeiro ao mundo hispnico, pois na Espanha peninsular o movimento de unificao das antigas identidades estava j muito adiantado. Da conclui-se que a tese popularizada por Anderson do papel motor, na inveno da nao, dos criollos pioneiros, no resiste a um mnimo de anlise103. A nao moderna uma construo das grandes monarquias da Europa ocidental, da Frana primeiramente, depois da Espanha, dedicadas desde h muito empreitada de unificar em um nico sujeito o reino, o povo, a ptria, a soberania, a sociedade e a histria.

Antonio de Capmany, cit. por Pierre Vilar, Estado, nacin y patria en las conciencias espaolas: historia y actualidad, em Hidalgos, amotinados y gerrilleros. Pueblo y poderes en la Historia de Espaa, Barcelona, Critica, 1982. 2 Antonio de Capmany, Centinela contra franceses, (1808), edio crtica de Franoise Etienvre, Londres, Tamesis Books limited, 1988, p. 116-117. 3 Decreto das Cortes de 24.IX.1810, em Coleccin de todas las rdenes, decretos y providencias emanadas de las Cortes generales y extraordinarias de los dominios de espaa e Indias instaladas em la Real Isla de Len, el 24 de septiembre del ao de 1810, Tarragona, impr. De Brusi, 16 p. 4 Vamos empregar como fio condutor os vocabulrios, tesouros e dicionrios antigos, embora no de modo exclusivo, pois estes tipos de obras tem uma grande inrcia em acolher as novidades. 5 Empregamos a palavra com muitas reticncias, devido conotao biolgica e fechada que lhe do, agora, alguns nacionalismos e muitos especialistas em cincias sociais. Empregamo-la em seu sentido clssico de estirpe os descendentes de um mesmo antepassado mtico. 6 Citado por Mnica Quijada, Qu nacin?, in F. X. Guerra y M. Quijada, Imaginar la Nacin, no. 2 de Cuadernos de Historia Latinoamericana, AHILA, no. 2, 1994. 7 Antoine Furetire, Dictionnaire universel, concernant generalement tous les mots franois, tant vieux que modernes, et les termes des sciences et desx arts [...], Paris, 1690. 8 Real Academia espaola, Diccionario de la Lengua castellana en que se explica el verdadero sentido de las voces, Madrid, 1726-1739. Ed. facs., reed. de 1990, citada adiante como Diccionario de Autoridades, seguida do ano da primeira edio do tomo correspondente, aqui, 1737. 9 Le Dictionnaire de l'Acadmie franoise ddi au Roy , Tome second, Paris, chez la Veuve de Jean Baptiste Coignard [], 1694. 10 Alfonso de Palencia, Universal Vocabulario, cit. 11 Sebastin de Covarrubias, Tesoro de la lengua castellana o espaola, segundo a impresso de 1611, com as adies de Benito Remigio Noydens publicadas na de 1674. 12 Diccionario de Autoridades, 1737. 13 Ibidem. 14 Furetire, Dictionnaire universel, cit.. 15 Dictionnaire de l'Acadmie, cit. 16 Ibidem. 17 Encyclopdie ou Dictionnaire raisonn des Sciences, des Arts et des Mtiers, par une socit de gens de lettres, Tome XV, Neufchtel, chez Samuel Faulche & Compagnie, 1765, ed. facs. Paris, 1960. 18 Diccionario de Autoridades, 1734. 19 Esteban de Terreros y Pando, Diccionario castellano con las voces de ciencias y artes y sus correspondientes en las tres lenguas francesa, latina e italiana, Madri 1786-1793, 4 vol. 20 Diccionario de Autoridades, 1734. 21 Ferndez de Navarrete, Conservacion de Monarquias, Dise. 2, en Ibid. 22 Diccionario de Autoridades, 1729. 23 Ibidem. 24 Ibidem. 25 Ibidem, 1737. 26 As intendncias passaro, com facilidade, a chamar-se de provncias, mas o sentido antigo permanecer, com freqncia, vivo, j que, normalmente, as intendncias coincidem com os antigos espaos de poder das cidades principais, mesmo que no de todas. 27 Ibidem, 1739. 28 Citado por Pierre Nora, Nation em Franois Furet, Mona Ozouf, Dictionnaire critique de la Rvolution franaise, Paris, Flammarion, 1988, p. 802.
1

29

Lorenzo de Santayana Bustillo, Gobierno poltico de los pueblos de Espaa, (1742), reed. Madri, Instituto de Estudios de Administracin local, 1979, cap. I, 1. Que a frase citada seja seguida por outra na qual se acrescenta que Destes derivaram-se os magistrados e os prncipes, sem cujo imprio no pode sustentar-se o governo dos povos no impede essa primeira e lapidar afirmao, reforada pouco aps pela afirmao: os prncipes deixaram aos povos o governo poltico si mesmos. 30 Diccionario de Autoridades, 1732. 31 Ibidem. 32 Ibidem. 33 Cortes de Madrid celebradas por el Seor Rey Don Carlos IV en 1789, Coleccin de documentos inditos para la historia de Espaa, por D. Miguel Salv y D. Pedro Sainz de Baranda, Madri, 1850, p. 61 34 Don Carlos por la gracia de Dios Rey de Castilla, de Len, de Aragn, [segue a longa enumerao dos reinos], Decreto del Seor Rey Carlos IV nombrando Notario de los Reinos , Ibid. , p. 9 35 Ibid. , p. 30. 36 Ibid. , p. 52. A lista de reinos varivel, o que indica tambm a fragilizao da antiga estrutura plural. 37 Seguimos aqui, no essencial, Pedro Alvrez de Miranda, Palabras e ideas : el lxico de la Ilustracin temprana en Espaa (1680-1760), Madri, Anejo LI del Boletn de la Real Academia Espaola, 1992. 38 Miguel Antonio de la Gandara, Apuntes sobre el bien y el mal de Espaa , 1759, citado em Ibidem. A palabra nacionalidade, to freqente no sculo XIX excepcional no XVIII. 39 Jos del Campillo, Lo que hay de mas y de menos en Espaa, para que sea, lo que debe ser y no lo que es, in Dos escritos polticos, Oviedo, Clsicos asturianos del Pensamiento Poltico, 1993. 40 Jernimo Feijoo, cit. por Javier Fernndez Sebastin, Espaa, monarqua y nacion. Cuatro concepciones de la comunidad espaola entre el Antiguo Rgimen y la Revolucin liberal, in Estudios sobre el nacionalismo espaol, Studia historica, Historia contempornea, vol 12/ ao 1994, pp. 45-74. 41 A reflexo sobre a Frana em Jean-Yves Guiomar, La Nation entre lhistoire et la raison , Paris, La Dcouverte, 1990, cap. I. 42 Le Robert. Dictionnaire historique de la langue franaise, sous la dir. dAlain Rey, Paris, 1992, t. II. 43 Jos Lpez de la Huerta, Examen de la posibilidad de fixar la significacin de los sinnimos de la lengua castellana,1789, en Alvarez de Miranda, El vocabulario, cit., p. 242. 44 Falamos aqui de imaginrios socializados e no de uma filosofia poltica, cuja apario foi muito anterior 45 Fernndez Sebastin, Espaa, monarqua, cit. 46 Feijoo, Amor de la patria, cit. in Ibidem. 47 LEncyclopdie um dicionrio de coisas, mais que de palavras. 48 Terreros y Pando, Diccionario castellano, cit. , 1788. 49 Encyclopdiecit., t. XV, p. 258. 50 Terreros y Pando, Sociedad, Diccionario castellano, cit. , 1788. 51 Para as razes inglesas e francesas desta evoluo, cfr. Javier Varela, in Nacin, patria y patriotismo en los orgenes del nacionalismo espaol, in Studia historica, ,cit., p. 33. 52 Alfonso de Palencia, Universal Vocabulario, cit. 53 Lopez de la Huerta, 1789, cit., in Alvarez de Miranda, El vocabulario, p. 242. 54 Alvarez de Miranda, El vocabulario, cit., p. 245 ss. 55 Ignacio Luis Lpez de Aguirre, Utilidades de la sociedades patriticas, in Memorias de la Real Sociedad Patritica de Sevilla, 1779, in Varela, Nacin, patria cit. p. 34.

56 57

Melchor Gaspar de Jovellanos, Elogio de Carlos III, citado em Ibidem. Pablo de Olavide, Sevilla, 1767, citado por Miguel Maticorena Estrada, Sobre Nacin, casta e Independencia del Per, Pagina libre, 29/07/1990. 58 Cfr., por exemplo, o projeto de 1768, destinado a [estreitar] a amizade e a unio, e [formar] um s corpo de Nao, in Franois-Xavier Guerra, Modernidad e Independencias. Ensayos sobre las revoluciones hispnicas, 3a ed., Mexico, FCE, 2000, cap. 6. 59 Juan Pablo Forner, c. 1788, citado por Fernndez Sebastin, Espaa, monarqua, cit. p. 57. 60 Gandara, Apuntes, 1759, citado por Alvarez de Miranda, El vocabulario, cit. p. 231. 61 Cfr., por exemplo, Jon Juaristi, El bosque originario, Madrid, Taurus, 2000. 62 Varela, Nacin, patria cit. p. 37. 63 Reed. com estudo preliminar de Jos Antonio Maravall, Madri, CEC, 1988. 64 Sobre estes princpios, em Fenelon e Boulanvilliers, cfr. Guiomar, La Nation, cit., p. 27 ss. 65 Sobre esta pgina essencial do nascimento da nao moderna, cfr. Cathrine Maire, LEglise et la Nation : du dpt de la vrit au dpt des lois. La trajectoire janseniste au XVIIIe sicle, Annales, E.S.C., Paris, 46e anne, n 5, sep.-oct. 1991, pp. 1177-1205. 66 impossvel abordar aqui os matizes do constitucionalismo histrico francs , que pode tanto ser de tipo nobilirquico, como em Boulanvilliers, como popular, como em Mably ou em Antraigues. Cfr. sobre estes temas, Franois Furet, Penser la Rvolution franaise, 1978 p. 52 y ss. 67 Cfr. Guerra, Modernidad e Independencias, cit., cap. V, Las referencias polticas: renacimiento del pactismo. 68 Para estes temas, a fabricao cultural da nao, cfr. o excelente trabalho de Anne-Marie Thiesse, La cration des identits nationales. Europe XVIIIe-XXe sicle, Paris, Seuil, 1999. Infelizmente, e este um defeito comum nesse tipo de estudos, o mundo ibrico completamente ignorado, exceto por algumas aluses precocidade de seus processos culturais. 69 Cfr. Ibidem., p. 121. 70 J.A de Zamcola, Coleccin de las mejores coplas de seguidillas, tiranas y polos que han compuesto para cantar a la guitarra, Madri, 1799-1802, 2 vol, cfr. Fernndez Sebastin, Espaa, monarqua, cit. p. 57. 71 Cfr, por exemplo, La nation en Amrique espagnole : le problme des origines in La Nation, La pense politique, n 3, Gallimard-Le Seuil, 1995, pp. 85-106. (en portugus, in Revista Maracanan, Universidade do Estado do Rio de Janeiro, ano I, 2000, n1, pp. 9-30). 72 Recopilacin de Leyes de los Reynos de las Indias Mandadas imprimir ,y publicar por la magestad catlica del rey Don Carlos II nuestro seor. Madri, Julin Paredes, 1681, 4 t. ed. facs. Madri, Ed. Cultura Hispnica, 1973. 73 Embora a palavra colnia, com seu sentido moderno, aparea em espanhol apenas na segunda metade do XVIII, por influncia do vocabulrio francs e ingls, de Robertson, Adam Smith e Raynal a concepo que encerra aparece j antes nos escritos de projetistas como Ward e Campillo. Para essa questo, cfr. Philippe Castejon, Le statut de lAmrique hispanique la fin du dix-huitime sicle: Les Indes occidentales sont-elles des colonies?, Mmoire de Matrise de lUniversit de Paris I, 1993, 135 p. 74 Acta del cabildo de Mxico del 19.VII.1808, em Felipe Tena Ramrez, Leyes fundamentales de Mxico, Mxico, Porra, 3a ed., 1967, pp.7-14. 75 Joaquin Fernndez de Leyva al Consejo de Regencia, Biblioteca Jos Toribio Medina, manuscritos, t. 223, vrios, 1810, pp. 65-68 76 Camilo Torres, Memorial de agravios. Representacin del cabildo de Santa Fe a la Suprema Junta Central de Espaa, 1809, facsimile da primeira edio colombiana (1832), Bogot, Librera

Voluntad, 1960 p. 9. A reivindicao do carter de espanhol, de membro da nao espanhola forte, mais confusa a afirmao de que o novo mundo foi conquistado para Espanha. 77 Furetire, Dictionnaire universel, , ed. de 1727. O sentido o mesmo que em outro de seus exemplos : Alexandre a conquis, a dompt, plusiezurs nations, plusieurs peuples 78 Plan de defensa estudiado por una comisin compuesta por Don Juan Egaa y propuesto a la suprema Junta gubernativa por el cabildo de Santiago, 27/11/1810, in Coleccin de Historiadores y de Documentos relativos a la Independencia de Chile , T. XIX (IV). 79 Representacin verdadera, y exclamacin rendida, y lamentable, que toda la Nacin Indiana hace la Magestad del Seor Rey de las Espaas, y Emperador de las Indias, el Seor D. Fernando el VI. pidiendo los atienda, y remedie, sacandolos del afrtoso vituperio, y oprobio, en que estn ms ha de doscientos aos. Exclamacion de los Indios americanos, usando para ella misma, que hizo el Propheta Geremias Dios en el cap. 5 y ultimo de sus Lamentaciones, s.l., s.d., [Per, meados do sculo XVIII]. 80 Suplemento a la Gazeta de Mxico, 10/IX/1808, publicado no dia 13, pp. 665-666. 81 Acta del cabildo de Mxico del 19.VII.1808, cit. 82 Carta de la Sra Peon del Valle, in Diario de Mxico, T. XI, n 1450, 10.IX.1809, p. 298. 83 Para uma caracterizao do corpo poltico do Antigo Regime, cfr. Bartolom Clavero, Razn de Estado, razn de individuo, razn de historia, Madri, 1991; Institucin histrica del derecho, Madri, 1992, e Antonio Manuel Hespanha, Vsperas del Leviatn. Instituciones y poder politico (Portugal, siglo XVII), Madri, Taurus, 1989. 84 Cfr. para uma tipificao das diversas tendncias na Espanha, Fernndez Sebastin, Espaa, monarqua, cit. 85 Permitam-nos remeter aqui a nosso trabalho, Modernidad e Independencias, cit. cap. III, Una modernidad alternativa. 86 A festa da Federao na Frana, em 14 de julho de 1790, pe em cena essa fuso que faz desaparecer todas as diferenas. Na Espanha, os redatores do Seminario Patritico, deram a mesma significao ao juramento de Fernando VII na Madri liberada de agosto de 1808. 87 Os casos do norte-americano Thomas Paine, deputado da Conveno, e do venezuelano Francisco de Miranda, general en chefe dos exrcitos do Norte, so exemplos bem conhecidos desse fenmeno. 88 Embora se falem ento na Frana mltiplas lnguas e formas dialetais, o francs, como elemento comum da cultura de todas as elites e da administrao pblica, um elemento central, mesmo que no nico, da identidade cultural. 89 Cfr. Guerra, Modernidad e Independencias, cit. , cap. IV, V y IX. 90 Constitucin poltica de la Monarqua espaola..., Cdiz, impr. real, 1812, art. 3. 91 Ibidem, art 12. 92 Ibidem, art 27. 93 Semanario patritico, t. I, Madrid, n 5, 29.IX.1808, p. 81. 94 Catecismo de Doctrina civil por Don Andrs de Moya Luzuriaga, Cdiz, Imprenta de la Junta Superior de Gobierno, 1810 in Catecismos polticos espaoles arreglados a las Constituciones del Siglo XIX, Comunidad de Madri, 1989, pp. 51-52. 95 Ibidem. 96 Os termos liberais e liberalismo, no sentido poltico, nascem em Cadiz durante as Cortes. 97 Cfr. Pierre Nora, Nation cit.. 98 Cfr. Richard Hocquellet, Rsistance et rvolution durant loccupation napolonnienne en Espagne. 1808-1812, Paris, La boutique de lHistoire, ed., Paris, 2001, 367 p. 99 Cfr. para mais detalhes, F.X. Guerra, La desintegracin de la Monarqua hispnica : revolucin e independencias in A. Annino, L. Castro Leiva, F.-X. Guerra (d.), De los Imperios a las naciones. Iberoamrica, Saragosse, Ibercaja, 1994, cap. 7.

100

Para este ltimo caso, melhor conhecido, cfr. Jos Carlos Chiramonte, Ciudades, provincias, Estados: Orgenes de la nacin argentina (1800-1846) , Buenos Aires, Ariel, 1997 e Genevive Verdo, Les Provinces Dsunies du Ro de la Plata. Souverainet et reprsentation politique dans lIndpendance argentine (1808-1821), Tese de Doutorado, Universidade de Paris I, 1999, 2 v. 101 El publicista de Venezuela, n 2, 1811. 102 Para os elementos constitutivos dessas identidades americanas, cfr. Franois-Xavier Guerra, A nao na Amrica espanhola, cit. 103 Cfr. Benedict Anderson Imagined Communities, London, 1983, trad. fr. Limaginaire national, Paris, La Dcouverte, 1996, chap. 3, Les pionniers croles. Para uma crtica mais ampla deste livro, cfr, nosso trabalho, Formas de comunicacin, espacios polticos e identidades culturales en la creacin de las naciones hispanoamericanas, Simpsio Reading and writing the Nation in Nineteenth-Century Latin America, Woodrow Wilson International Center, Washington, 2000 (no prelo).

You might also like