UNIVERZITET U SARAJEVU GRAEVINSKI FAKULTET SARAJEVO

HEMIJA U GRAEVINARSTVU (skripta ispitna pitanja)

Sarajevo, januar 2013. godine

AB

1. HEMIJSKE VEZE 1.1. Objasniti jonsku vezu 1.2. Objasniti kovalentnu vezu 1.3. Objasniti metalnu vezu 1.4. Definisati rastvor 1.5. Definisati proces rastvaranja 2. HEMIJSKE REAKCIJE 2.1. Objasniti preko opte jednaine hemijsku ravnoteu 2.2. Objasniti hemijsku ravnoteu (napisati jednainu) 2.3. Izvesti konstantu ravnozee (Zakon o djelovanju masa-ZDM) 2.4. Definisati kiseline i baze 2.5. Predstaviti potpunu kiselinsko-baznu reakciju 2.6. Preko polureakcija predstaviti reakciju autoprotolize vode 2.7. Jonski proizvod vode 2.8. Izvesti jednainu za pH-vrijednost rastvora 2.9. Izvesti konstantu ravnotee reakcije kiseline sa vodom 2.10. Izvesti konstantu ravnotee reakcije baze sa vodom 2.11. Navesti sukcesivne reakcije nastajanja kompleksnih spojeva 2.12. Navesti reakciju nastajanja kompleksnih spojeva 2.13. Helati, Helatna stabilnost 2.14. Definisati taloenje 2.15. Proizvod rastvorljivosti 2.16. Izvesti konstantu rastvaranja za supstancu opteg tipa AaBb 2.17. Definisati potpunu redoks reakciju 2.18. Nernstova jednaina 2.19. Reakcije sa izmjenjivaima jona 3. KVALITATIVNA HEMIJSKA ANALIZA 3.1. Podjela kvalitativne hemijske analize 3.2. Definisati analitiku reakciju i analitiki reagens 3.3. Sistematska kvalitativna anorganska analiza 3.4. Rastvaranje ispitivanog uzorka u kvalitativnoj hemijskoj analizi 4. KVANTITATIVNA HEMIJSKA ANALIZA 4.1. Koraci kvantitativne hemijske analize

4.2. Provoenje rastvaranja u kvantitativnoj hemijske analize 5. HEMIJSKI SASTAV MINERALNIH VEZIVA 5.1. Navesti osnovna veziva u graevinarstvu 5.2. Navesti postupak dobijanja ivog krea 5.3. Opisati postupak dobijanja hidratisanog krea 5.4. Naini proizvodnje gipsa 5.5. Navesti osnovnu podjelu graevinskog gipsa 5.6. Navesti dobra svojstva gipsa kao veziva u graevinarstvu 5.7. Navesti postupak dobijanja sirovog cementnog brana 5.8. Navesti podjelu cementa 5.9. Navesti osnovne karakteristike kamena granita 5.10. Osnovne karakteristike kvarca 5.11. Osnovne karakteristike pijeska i ljunka 5.12. Osnovne karakteristike betona 5.13. Navesti sastav betona 6. HEMIJSKA KOROZIJA BETONA 6.1. Objasniti djelovanje praine kao uzroka korozije betona 6.2. Objasniti djelovanje SO2 na koroziju betona 6.3. Objasniti mikrobioloku koroziju betona 7. HIDROSFERA 7.1. Opisati veliko i malo kruenje vode u prirodi 7.2. Svojstva vode 7.3. Navesti fizikalne pokazatelje kvaliteta vode 7.4. Navesti hemijske pokazatelje kvaliteta vode 7.5. Navesti bioloke pokazatelje kvaliteta vode 7.6. Navesti protokol uzorkovanja vode 7.7. Opisati postupak primarnog preiavanja otpadnih voda 7.8. Opisati postupak sekundarnog preiavanja otpadnih voda 7.9. Opisati postupak tercijernog preiavanja otpadnih voda

1. HEMIJSKE VEZE 1.1. Objasniti jonsku vezu Jonska veza se ostvaruje izmeu atoma sa izrazito razliitim afinitetom za elektron (razliitim elektronegativnostima). Takva veza se gradi izmeu izrazitih metala i izrazitih nemetala. Atom koji otpusti elektron postaje pozitivni jon a onaj koji ga prima negativni jon. Jonska veza je izmeu natrijuma i hlora u kuhinjskoj soli, Na+Cl-.
Na(g) Na+(g) + eCl(g) + e- Cl-(g)
_____________________________________

Sumarno: Na+(g) + Cl-(g) Na+Cl-(g)

1.2. Objasniti kovalentnu vezu Kovalentna veza nastaje izmeu atoma koji imaju sline afinitete prema elektronu pa elektron koji uestvuje u stvaranju veze ostaje izmeu atoma. Poto svaki atom daje po jedan elektron (nekada moe i vie) onda dolazi do obrazovanja elektronskog para. Kovalentna veza moe biti polarna i nepolarna. Ako su atomi ba isti (ili veoma slini) onda je nepolarna (O2 i H2) jer se centar elektronskog para nalazi na sredini izmeu dva atoma. Ako su atomi razliiti veza je polarna (CO) jer se sredite elektronskog para pomjera ka atomu sa veim afinitetom pa negdje ima malo vie pozitivnog a negdje vie negativnog naelektrisanja. U polarnoj vezi dolazi do razmicanja centara pozitivnog i negativnog naelektrisanja, dakle, dolazi do polarizacije. Nepolarna kovalentna veza je u molekulu kiseonika:
H* + H* H**H H2 .

1.3. Objasniti metalnu vezu Metalna veza je zastupljena kod metala i ine je slobodni (nelokalizovani) elektroni u meuatomskom prostoru atoma metala, odnosno u kristalnoj reetki metala. To su lahkopokretljivi elektroni koji povezuju u kristalnoj reetki nastale pozitivne metalne jone. Shodno tome metalima pripadaju posebna svojstva kao to su: velika elektrina i toplinska vodljivost, metalni sjaj i kovnost, mogunost apsorpcije i emitovanja svjetlosti vidljivih valnih duina. 1.4. Definisati rastvor Rastvori su homogene smjese istih supstanci tj. rastvori sadre dvije ili vie supstanci pomjeanih u stanju molekulske disperzije. Supstance koje ine rastvor nazivaju se komponenatama, pa tako razlikujemo: a) rastvara komponenta koja se u rastvoru nalazi u veoj koliini od drugih komponenti i b) rastvorene supstance. Sastav nekog rastvora moemo izraziti odnosom koliine rastvorene supstance prema koliini rastvaraa. Taj odnos moe se izraziti na razne naine i naziva se koncentracijom rastvora. Razlikujemo: koliinsku, masenu i zapreminsku koncentraciju kao i molni udio, maseni udio i volumni udio rastvorene supstance. 1.5. Definisati proces rastvaranja Rastvaranje supstanci (vrstih, tenih ili gasovitih) u tenim rastvaraima predstavlja proces u kojem se joni ili molekule rastvorene supstance moraju smjestiti, odnosno dispergovati meu molekule rastvaraa. Pri rastvaranju moraju biti savladane dvije vrste sila: a) meujonske ili meumolekulske privlane sile izmeu jona ili molekula rastvorene supstance, b) privlane sile izmeu molekula rastvaraa. Energija potrebna za proces rastvaranja dobija se uzajamnim djelovanjem jona ili molekula rastvorene supstance sa molekulima rastvaraa. Ako je ova energija dovoljna, supstanca e se rastvarati, a ako nije, supstanca se nee rastvarati. Razlika izmeu potrebne energije i energije koja se pri rastvaranju dobija odreuje rastvoljivost supstanci. Pri rastvaranju supstanci u rastvaraima energija Hrast (entalpija rastvaranja) negativna ili pozitivna razlikujemo:
AB

a) egzotermni proces - Hrast negativna b) endotermni proces - Hrast pozitivna. Ako je rastvaranje egzotermni proces, rastvorljivost supstanci opada sa porastom temperature. Ako je pak rastvaranje supstanci endoterman proces, rastvorljivost supstanci raste sa porastom temperature. 2. HEMIJSKE REAKCIJE 2.1. Objasniti preko opte jednaine hemijsku ravnoteu Pretpostavimo da imamo hemijsku reakciju opteg tipa: aA + bB + ... cC + dD + ... gdje velika slova A, B, C, D itd. predstavljaju formule reagujuih supstanci (jona, molekula, atoma), dok su mala slova a, b, c, d, itd. koeficijenti potrebni da se izbalansira jednaina. Gornja jednaina pokazuje da a jedinki (jona, molekula, atoma) supstance A reaguje sa b jedinki supstance B itd. dajui c jedinki supstance C, d jedinki supstance D itd. Kako je broj jedinki proporcionalan koliini supstance (konstanta proporcionalnosti je Avogadrova konstanta, a jedinica koliine supstance je mol), to a molova supstance A reaguje sa b molova supstance B itd. dajui c molova supstance C, d molova supstance D itd. Kod mnogih hemijskih reakcija brzo se postie stanje pri kome je brzina kojom proizvodi reakcije nastaju tano jednaka brzini kojom ovi proizvodi meusobno reaguju dajui ponovo reaktante iz kojih su i nastali. U takvim uslovima, koncentracije svih uesnika hemijske reakcije postaju konstante, i za sistem kaemo da je postigao stanje hemijske ravnotee. To ne znai, meutim, da hemijska reakcija prestaje nakon to je stanje ravnotee postignuto, jer reaktanti i dalje reaguju dajui proizvode reakcije, i obrnuto, proizvodi reakcije, takoe, meusobno reaguju dajui reaktante, ali zbog jednakosti brzina ovih dviju reakcija sastav sistema ostaje konstantan. Kaemo zato da se radi o dinamikoj ravnotei. Uticaj reakcionih promjenljivih, kao to su temperatura, pritisak ili koncentracija, na poloaj ravnotee hemijske reakcije kvalitativno se moe predvidjeti na osnovu Le Chatelierovog principa. Prema ovom principu, ako se uslovi u kojima se sistem nalazi u stanju ravnotee promjene, ravnotea u sistemu e se pomjerati u pravcu koji potpomae uspostavljanje prvobitnih uslova. Tako e poveanje temperature dovoditi do pomjeranja ravnotee u pravcu apsorpcije toplote, poveanje pritiska pomjerae ravnoteu u pravcu nastajanja onih uesnika koji zauzimaju najmanju zapreminu, dok e dodavanje ili uklanjanje jednog od uesnika reakcije (bilo reaktanta ili produkta reakcije) dovoditi do takvog pomjeranja ravnotee koje tei da se suprostavi poveanju ili smanjenju koncentracije te komponente. Uticaj koncentracije i pritiska na poloaj hemijske ravnotee kvantitativno se obrauje pomou zakona o djelovanju masa. 2.2. Objasniti hemijsku ravnoteu (napisati jednainu) Hemijska ravnotea je stanje u reakcionom sistemu pri kojem se koncentracija reaktanata i produkata ne mijenja tokom vremena. Do ravnotee obino dolazi kada se kod prirodnih hemijskih reakcija brzine reakcija u oba smjera izjednae. Opti primjer jednaine bi izgledao ovako: aA + bB + ... cC + dD + ... 2.3. Izvesti konstantu ravnozee (Zakon o djelovanju masa-ZDM) Na osnovu hemijsku reakciju opteg tipa: aA + bB + ... cC + dD + ... imamo v1 = k1 [ ] [ ] i v2 = k2 * [ ] [ ] , a kako je v1 = v2 slijedi: K=
[ ] [ ] [ ] [ ]

gdje A, B, C, D, itd. predstavljaju koncentraciju rastvorenih supstanci A, B, C, D, itd. ili parcijalne pritiske ako su reagujue supstance gasovi, a K je konstanta zavisna od temperature, koja se naziva konstantom ravnotee reakcije. Ovakav izraz se primjenjuje na sve hemijske ravnotee i predstavlja matematiki izraz zakona hemijske ravnotee (zakona o djelovanju masa). Po konvenciji, kod pisanja ovog izraza produkti reakcije se uvijek stavljaju u brojitelj, a reaktanti u imenitelj. Velika vrijednost
5

konstante ravnotee znai da reakcija onako kako je napisana tee daleko udesno, a vrijednost mnogo manja od jedinice ukazuje da je poloaj ravnotee pomjeren ulijevo. 2.4. Definisati kiseline i baze Za hemijska jedinjenja, kiseline i baze, postoji vie definicija: 1) ARRHENIUS-ova DEFINICIJA Kiseline su jedinjenja koja u vodenom rastvoru disocijacijom kao katjon daju samo H+ jone, dok su baze jedinjenja koja u vodenom rastvoru disocijacijom, kao anjon daju samo (OH)- jone. Treba istai da su slobodni protoni (H+) u vodenim rastvorima nepostojani, te se veu sa molekulom vode, dajui hidronijum jon (H3O+) po sljedeoj reakciji: H+ + H2O (H3O)+ U anhidrovanim (bezvodnim) organskim rastvaraima slobodni protoni (H+) se jedine sa molekulama rastvaraa. 2) BRNSTED-LOWRY-eva DEFINICIJA Kiseline su svaka supstanca koja moe da daje protone (proton-donori), dok su baze svaka supstanca koja moe da primi protone (proton-akceptori). Predstavimo to sljedeom hemijskom ravnoteom: k b + H+ kiselina baza + proton Gubei proton kiselina prelazi u oblik koji je potencijalni primalac protona, tj. u bazu. Primajui proton baza prelazi u kiselinu. Takva baza se naziva konjugovanom bazom kiseline iz koje je nastala. I suprotno, primajui proton baza prelazi u svoju konjugovanu kiselinu. Po ovoj definiciji u konjugovanom paru (kiselina - baza), kiselina uvijek mora biti pozitivnija od baze za jednu jedinicu naelektrisanja i pri tome mogu biti neutralni molekuli ili joni, npr. kiselina CH3COOH NH4+ baza CH3COONH3 + + proton H+ H+

2.5. Predstaviti potpunu kiselinsko-baznu reakciju U jednoj kiselinsko-baznoj reakciji uvijek imamo dva kiselinsko-bazna (konjugovana) para, tj. kiselina1 baza1 + H+ baza2 + H+ kiselina2
______________________________________________________

SUMARNO:

kiselina1 + baza2 baza1 + kiselina2

konjugovani par

Poto se kiselinsko-bazne reakcije zasnivaju na izmjeni protona (H+), te reakcije nazivamo protolitikim reakcijama, a kiseline i baze koje u tim reakcijama uestvuju, protolitima. 2.6. Preko polureakcija predstaviti reakciju autoprotolize vode Voda kao rastvara moe djelovati i kao kiselina i kao baza to predstavljamo polureakcijama: H2O H+ + OHH2O + H+ H3O+
___________________________________________

SUMARNO:

H2O + H2O H3O + OHkis1 + baza2 kis2 + baza1

Sumarnu reakciju koja predstavlja ravnoteu u istim vodenim rastvorima, nazivamo autoprotolizom vode (ravnoteom disocijacije vode).
6

2.7. Jonski proizvod vode Primjenom zakona o djelovanju masa (ZDM) na ravnoteu disocijacije vode dobija se konstanta ravnotee (iskazana preko aktiviteta jona) K-= Kako je aktivitet iste vode ( vode: = .

) jednak jedinici dobija se dalje konstanta poznata kao jonski proizvod Kw = Kw = [ ] [ = 1 * 10-14 (t = 25C) ] = 1 * 10-14 mol2/dm6

Ako umjesto aktiviteta uvrstimo vrijednosti koncentracije dobijemo izraz:

2.8. Izvesti jednainu za pH-vrijednost rastvora Koncentraciju [ ]i[ ] iskazujemo kao negativni logoritam: pH = - log [ ] i ], pOH = - log [ tada moemo konstantu jonskog proizvoda vode pisati u formi: Kw = a odatle pH = 14 pOH pOH = 14 pH Ako je: a) pH < 7 kaemo da je rastvor kiseo b) pH = 7 kaemo da je rastvor neutralan c) pH 7 kaemo da je rastvor bazian 2.9. Izvesti konstantu ravnotee reakcije kiseline sa vodom Protoliza kiseline HB u vodenim rastvorima se vri po sljedeoj reakciji: HB + H2O B + H3O+ kis1 + baza2 baza1 + kis2 Ako primjenimo zakon o djelovanju masa na datu ravnoteu dobijemo vrijednost konstante disocijacije ili aciditeta, odnosno konstantu protolize kiseline: Ka = poto je = 1 jednaina poprima sljedei oblik: Ka = ili Ka =
[ [ ] [ ] ]

= 1 * 10-14 pKw = pH + pOH = 14

mol/dm3

2.10. Izvesti konstantu ravnotee reakcije baze sa vodom Protoliza baze B u vodenim rastvorima se vri po sljedeoj reakciji: B + H2O BH + OHbaza1 + kis2 kis1 + baza2 Ako primjenimo zakon o djelovanju masa na datu ravnoteu dobijemo vrijednost konstante disocijacije baze ili alkaliteta, odnosno konstantu protolize baze. Kb =
7

poto je

= 1 dobijemo sljedei oblik jednaine: Kb = ili Ka =

[ [ ] [ ] ]

mol/dm3.

Protolitike reakcije kiselina i baza sa vodom esto nazivamo hidrolizom. 2.11. Navesti sukcesivne reakcije nastajanja kompleksnih spojeva Kompleksna jedinjenja nastaju u reakciji metalnog jona sa molekulama ili jonima koji sadre slobodan elektronski par. Metalni jon se naziva centralni jon, a molekuli ili joni vezani na njega nazivaju se ligandima. Veza izmeu centralnog jona i liganada je polarna kovalentna veza. Reakcija izmeu metalnog jona i liganda moe se prikazati optom jednainom pri emu naboj metalnog jona nije uzet u obzir. M + :L M : L Kako metalni joni u rastvorima postoje samo kao hidratisani joni forme M(H2O)n, tako reakcija graenja kompleksa, praktino predstavlja reakciju supstitucije molekula vode sa odgovarajuim ligandima. Tu reakciju moemo predstaviti jednainom M(H2O)n + L ML(H2O)n-1 + H2O Sukcesivna zamjena (supstitucija) molekula vode, sa ligandima, vri se dok se ne nagradi kompleks MLn, gdje je n koordinacijski broj metalnog jona, a on oznaava maksimalan broj liganada koji mogu biti kovalentno vezani za centralni atom (jon). Taj sukcesivni proces moemo prikazati sljedeim ravnotenim reakcijama, gdje svaku od njih karakterie odgovarajua parcijalna konstanta nastajanja ili stabilnosti kompleksa (nastalog) u tom stepenu. 1 M + L ML 2 ML + L ML2 3 MLn-1 + L MLn K1 = [ K2 = [ K3 = [
[ [ [ ] ] [ ] ] ] [ ] ] ] [ ]

Konstante K1, K2 i K3 u ovim jednainama su parcijalne konstante nastojanja ili stabilnosti kompleksa. ukupna ili kumulativna konstanta stabilnosti kompleksa oznaava se sa i definie se obrascem: n = [
[ ] ] [ ]

Iz toga slijedi da je: 1 = K1 2 = K1 * K2 3 = K1 * K2 * Kn Mjera stabilnosti kompleksa je ukupna konstanta stabilnosti. 2.12. Navesti reakciju nastajanja kompleksnih spojeva Kompleksna jedinjenja nastaju u reakciji metalnog jona sa molekulama ili jonima koji sadre slobodan elektronski par. Metalni jon se naziva centralni jon, a molekuli ili joni vezani na njega nazivaju se ligandima. Veza izmeu centralnog jona i liganada je polarna kovalentna veza. Reakcija izmeu metalnog jona i liganda moe se prikazati optom jednainom pri emu naboj metalnog jona nije uzet u obzir. M + :L M : L Kako metalni joni u rastvorima postoje samo kao hidratisani joni forme M(H2O)n, tako reakcija graenja kompleksa, praktino predstavlja reakciju supstitucije molekula vode sa odgovarajuim ligandima. Tu reakciju moemo predstaviti jednainom M(H2O)n + L ML(H2O)n-1 + H2O

2.13. Helati, Helatna stabilnost Neki jednostavni ligandi kao to su amonijak, halogenidi, cijanidi i voda mogu se na metalni jon vezati samo na jedno koordinacijsko mjesto, preko jedne elektron-donorske grupe. Takvi ligandi se nazivaju jednozupastim (monodentatnim). Drugi ligandi (obino organski molekuli ili joni) koji u jednom istom molekulu sadre dva ili vie vezujuih elektron-donorskih atoma mogu djelovati kao dva ili vie monodentatnih liganada. Takvi ligandi se uopteno nazivaju polidentatnim ligandima i njihovim vezivanjem na metalni jon pomou dva ili vie zuba nastaju kompleksi prstenaste strukture helatni kompleksi ili jednostavno helati. Helatni kompleksi se odlikuju velikom stabilnou (tzv. helatni efekat). Jednu od najvanijih grupa helatnih kompleksa, preteno anjona, predstavljaju kompleksi metalnih jona sa aminopolikarbonskim kiselinama. Najzanajniji predstavnik ove grupe liganada jeste etilen-diamino-tetra siretna kiselina ili EDTA. HOOC H2C HOOC H2C 2.14. Definisati taloenje Pod taloenjem podrazumijevamo izdvajanje neke komponente iz rastvora u formi malo rastvorenog jedinjenja. Taloenje je suprotan proces rastvaranju. Konstanta ravnotee taloenja reciprona je vrijednosti proizvoda rastvoeljivosti: K= 2.15. Proizvod rastvorljivosti Pri rastvaranju neke malo rastvorene soli, opte formule MmAn u vodi, u trenutku kada nastaje zasiena otopina te soli, uspostavlja se ravnotea izmeu vrste faze i hidratisanih jona. [ gdje je: [ [ ](s) - vrsta faza soli ](aq) - oznaava rastvorene, ali nedisosovane molekule soli ](s) [ ](aq) mMn+ + nAm. N CH2 CH2 N CH2 - COOH CH2 - COOH

mMn+ i nAm- - hidratisani joni Primjenom zakona o djelovanju masa na uspostavljenu dinamiku ravnoteu, dobijamo konstantu ravnotee, koju moemo iskazati preko koncentracija ili aktiviteta jona: K= a poto je aktivitet vrste faze
[ [ ] [ ] ]

= 1, dobija se nova konstanta poznata kao proizvod rastvorljivosti: Ksp = .

Ako aktivitete hidratisanih jona zamijenimo vrijednostima njihovih koncentracija dobijemo koncentracijski proizvod rastvorljivosti. Kc = [ ] [ ] = . to je proizvod rastvorljivosti vei i rastvorljivost taloga je vea, i obrnuto. Meutim, to je rastvorljiv ost vea taloenje je manje kvantitativno i obrnuto. Tako za konstantu ravnotee taloenja vai odnos: K= , konstanta ravnotee taloenja reciprona vrijednosti proizvoda rastvorljivosti.

Rastvorljivost se u analitikoj hemiji najee izraava koliinom supstance (mol/dm3), tj. koncentracijom njenog zasienog rastvora. Ovako izraenu rastvorljivost nazivamo koliinskom rastvorljivou i obiljeavamo je sa (S). Razmotrimo rastvaranje jonskog taloga sastava MmAn
9

MmAn mMn+ + nAmS mS + nS Svaki molekul (mol) taloga koji se rastvori daje m molova jona Mn+ i n molova jona Am-, pa je ukupna koncentracija jona Mn+: [ a ukupna koncentracija jona Am-: [ ] = n * S, odnosno S = Kc = [ uvrtanjem prethodnih izraza dobijemo: Kc = (m*S)m * (n*S)n = S(m+n) * mm * nn odavde slijedi: S(m+n) = S= S= . , ako je m = n = 1 ] [ ]
[ ]

] = m * S, odnosno S =

Kako je koncentracijskih proizvod rastvorljivosti:

Pomou poznatog proizvoda rastvorljivosti Kc moe se izraunati rastvorljivost kao i koncentracije jona u zasienom rastvoru. 2.16. Izvesti konstantu rastvaranja za supstancu opteg tipa AaBb Rastvaranje supstance opteg tipa AaBb: AaBb aAb+ + bBaS aS + bS. Svaki molekul (mol) supstance koji se rastvori daje a molova jona Ab+ i b molova jona Ba-, pa je ukupna koncentracija jona Ab+: [ a ukupna koncentracija jona Ba-: [ ] = b * S, odnosno S = Kc = [ uvrtanjem prethodnih izraza dobijemo: Kc = (a*S)a * (b*S)b = S(a+b) * aa * bb, odavde slijedi: S(a+b) = S= S= . , ako je a = b = 1 ] [ ] ,
[ ]

] = a * S, odnosno S =

Kako je koncentracijskih proizvod rastvorljivosti:

Pomou poznatog proizvoda rastvorljivosti Kc moe se izraunati rastvorljivost kao i koncentracije jona u zasienom rastvoru. 2.17. Definisati potpunu redoks reakciju Redoks-reakcije (oksido-redukcione reakcije) su hemijske reakcije u kojima se vri razmjena (primo predaja) elektrona u rastvoru. Zbog primo-predaje elektrona atomima i jonima se mijenja valentnost, odnosno oksidacijski stupanj. Materija koja prima elektrone (e-) naziva se oksidacionim sredstvom (pri
10

emu se sama redukuje), a materija koja odaje elektrone (e-) naziva se redukciono sredstvo (pri emu se sama oksiduje). Redoks-reakcije u rastvoru prikazujemo sa sljedee dvije polureakcije: Oks1 + ze- Red1 Red2 Oks2 + zeto sumarno daje redoks-reakciju: Oks1 + Red2 Red1 + Oks2
konjugovani par

Kako elektroni ne mogu postojati u rastvorima slobodni, potrebna su najmanje dva redoks-sistema od kojih jedan ima ulogu donora, a drugi ulogu akceptora elektrona. Broj primljenih i otputenih elektrona u obadvije polureakcije mora biti jednak. Npr. 2Fe2+ 2Fe3+ + 2eCl20 + 2e- 2Cl__________________________________________________________

2Fe2+ + Cl20 + 2e- 2Fe3+ + 2Cl- + 2e2.18. Nernstova jednaina Potencijal koji elektroda poprima kada se na njoj uspostavi ravnotea odgovarajue redoks-reakcije naziva se elektrodnim potencijalom. Elektrini potencijal jedne elektrode se ne moe mjeriti, ali se moe mjeriti razlika elektrinog potencijala izmeu dvije elektrode. Granina vrijednost razlike elektrinih potencijala dvije elektrode (kada kroz eliju ne tee struja) naziva se elektromotornom silom i oznaava se velikim slovom E. Mjeri se razlika potencijala izmeu elektrode koja nas interesuje i standardne hidrogenove elektrode (SHE) potencijala nula volta. Elektrodni potencijal elektrode koja nas interesuje je E = E1 E(SHE), odnosno E = E1 0. Matematiki izraz za elektrodni potencijal se naziva Nernstovom jednainom (uz oznaku redoks-para na koji se odnosi) i za polureakciju Oks + ze- Red ima oblik: E=E-+ ln ,

gdje je: E - -Standardni elektrodni potencijal [ ], za odreeni redoks - par. To je elektrodni potencijal E kada su aktiviteti oksidansa i reduktora jednaki jedinici. R - gasna konstanta (=8,314 JK-1mol-1) T - temperatura elektrolita (=stepen Kelvina, K) F - Faradej-eva konstanta (=96485 Cmol-1) Z - broj elektrona (e-) koji se izmjenjuju u redoks - reakciji. Uvrtavanjem: numerikih vrijednosti za pojedine konstante, koncentracije umjesto aktiviteta i prelaskom na dekadni logoritam Nernstova jednaina (na t = 25C) poprima sljedei oblik: E=E-+ log [
[ ] ]

Potencijal ukupne redoks - reakcije odraava u sutini konstantu ravnotee date reakcije. Ako iznova posmatramo dvije polureakcije vidimo da njima pripadaju odgovarajui potencijali E1- i E2-, a potencijal ukupne redoks-reakcije E- je razlika potencijala te dvije polureakcije Oks1 + 2e- Red1 E1 Red2 Oks2 + 2e E2 __________________________________________________________

SUMARNO: E - =E2- + E1-

Oks1 + Red2 Red1 + Oks1 E -

Konstanta ravnotee redoks-reakcije iskazana preko dekadnog logoritma je: logK - = odnosno K - =10ZE
- 0,0591

11

Konstanta ravnotee korisno moe da poslui za ocjenu stepena potpunosti odigravanja redoks -reakcija, kao i za izraunavanje minimalne potencijalne razlike dvije polureakcije, za uspjeno odvijanje ukupne redoks-reakcije. 2.19. Reakcije sa izmjenjivaima jona Pod reakcijama sa izmjenjivaima jona podrazumijevamo reverzibilne procese u kojima se joni istog predznaka izmjenjuju izmeu jedne vrste nerastvorene supstance i rastvora. Da bi ovakva izmjena bila mogua, vrsta supstanca mora sadravati jone koje moe izmjenjivati sa rastvorom, a da bi izmjena proticala dovoljno brzo i dovoljno kvantitativno vrsta supstanca mora imati otvorenu propusnu strukturu kroz koju joni i molekuli rastvaraa mogu difundirati. Ovakve vrste supstance koje sadre jone jedne odreene vrste koji se mogu reverzibilno izmjenjivati s drugim jonima iz rastvora nazivamo izmjenjivaima jona. Supstance koje posjeduju jonoizmjenjivake osobine su gline i huminske kiseline tla. U analitikom radu se primjenjuju sintetiki organski jonizmjenjivai, poznati kao smola. Uporeene sa prirodnim jonoizmjenjivaima, sintetike smole su superiornije, jer posjeduju bolje osobine u pogledu mehanike vrstine, hemijske stabilnosti, izmjenjivakog kapaciteta i brzine izmjene jona. 3. KVALITATIVNA HEMIJSKA ANALIZA 3.1. Podjela kvalitativne hemijske analize Kvalitativna hemijska analiza se bavi odreivanjem komponenti od kojih je sastavljen ispitivani uzorak. Moe se podijeliti na: 1. potpunu (kompletnu) ispitivanje svih komponenti, 2. djeliminu (parcijalnu) ispitivanje nekoliko komponenti. Prema komponentama koje se dokazuju, kvalitativna analiza se moe podjeliti na: 1. elementarnu odreuju se elementi od kojih je uzorak igraen (K, Ca, Mn, Cu, itd.), 2. funkcionalnu odreuju se prisutne funkcionalne grupe u uzorku (-OH, -COOH, -CHO, itd.), 3. molekularnu odreuje se potpuni sastav jedinjenja (CaCO3, H2SO4, itd.). Zbog postojanja dvije velike skupine jedinjenja koja se meu sobom razlikuju, hemijsku kvalitativnu analizu moemo podjeliti na: 1. organsku kvalitativnu analizu, 2. anorgansku kvalitativnu analizu. Princip utvrivanja kvalitativnog sastava ispitivanog uzorka bazira na razliitim hemijskim i fizikim svojstvima komponenti od kojih je izgraen. 3.2. Definisati analitiku reakciju i analitiki reagens Hemijske reakcije koje se primjenjuju za dokazivanje prisutnih komponenti nazivamo analitikim reakcijama, a dodavane supstance (poznatog sastava) sa kojima dolazi do reakcije sa komponentama ispitivanog uzorka, nazivamo reagensima. Analitike reakcije se odlikuju sljedeim svojstvima: 1. osjetljivost minimalna koliina tvari koja se moe dokazati, 2. specifinost u datim uslovima reakcija je karakteristina samo za posmatrani jon ili molekul i moe se dokazati u prisustvu drugih supstanci. a imamo selektivne reakcije koje su karakteristine za skupinu jona sa slinim (bliskim) svojstvima i grupne analitike reakcije kod kojih sa nekim primjenjenim reagensom reaguje vea skupina jona. Reagensi mogu biti: osjetljivi, specifini, selektivni i grupni. 3.3. Sistematska kvalitativna anorganska analiza Kako za veinu jona ne postoje specifine analitike reakcije za njihovo dokazivanje, skoro uvijek se primjenjuje sistematska kvalitativna analiza ispitivanih uzoraka. Ona se sastoji od sljedeih faza: 1. prethodna ispitivanja (definisanje izgleda, boje i mirisa, arenje u staklenoj cjevici, ispitivanje bojenja plamena, arenje sa Na2CO3 na ugljenu, ispitivanje pomou boraksove i fosforne inuve u
12

oksidacionom i redukcionom plamenu, ispitivanje pomou razblaene H2SO4, ispitivanje pomou koncentrovane H2SO4, ispitivanje rastvorljivosti i potpuno razlaganje), 2. analiza katjona u rastvoru (najpogodnija je tzv. Hidrogen-Sulfidna-metoda, koja se ogleda u razdvajanju katjona u est analitikih grupa), 3. analiza anjona u rastvoru (olakava se izvjesnim grupnim reagensima, koji omoguavaju klasifikaciju i odvajanje anjona u manji ili vei broj arbitrarnih grupa, u kojima s e pojedini anjoni posebno dokazuju karakteristinim reakcijama). 3.4. Rastvaranje ispitivanog uzorka Veina analitikih reakcija se izvodi u rastvorima, pa kako je veina anorganskih uzoraka u vrstom agregatnom stanju, oni se moraju prethodno rastvoriti. Rastvorljivost se ispituje redom na hladno i toplo u vodi, a zatim u mineralnim kiselinama, prvo neoksidirajuim pa oksidirajuim. Najprije se rastvaranje vri u razblaenim, a zatim koncentrovanim kiselinama, takoe prvo na hladno pa na toplo. esto se koriste i smjese kiselina kao to je HCl : HNO3 = 1 : 3 tzv. zlatotopka ili carska voda. Mnogi anorganski uzorci se u potpunosti ne otapaju u kiselinama. Zaostali nerastvoreni dio uzorka se rainjava taljenjem u Pt-loniu sa anhidrovanim Na2CO3 ili smjesom Na2CO3 i K2CO3 ili taljenjem u Ni-loniu sa NaOH ili KOH. Nastale taljevine se zatim iznova rastvaraju u vodi ili nekoj mineralnoj kiselini. 4. KVANTITATIVNA HEMIJSKA ANALIZA 4.1. Koraci kvantitativne hemijske analize Kvantitativne analize ima zadatak da odredi sadraj pojedinih komponenti u nekom uzorku. U osnovi kvantitativne analize je mjerenje neke fizike veliine (mase, volumena, provodljivosti, ekstinkcije, transmisije) koja je poznatom funkcionalnom zavisnou vezana s masom komponente koja se odreuje. Koraci su: 1. uzimanje uzoraka (uzeti uzorak treba da bude reprezentativan, to znai da treba da karakterie ispitivani materijal kao cjelinu. Operacija uzimanja uzorka moe se podijeliti u tri glavna stupnja: a) uzimanje primarnog uzorka(primarni uzorak se dobija usrednjenjem velikog broja pojedinanih proba ili inkremenata uzetih od ispitivanog materijala sa raznih mjesta i iz razliitih slojeva po dubini, na potpuno sluajan nain, tj. tako da svaki dio cjeline ima istu vjerovatnou da bude ukljuen u uzorak. Ako je materijal nehomogen, za primarni uzorak se moraju uzimati estice razliitih dimenzija, od najkrupnijih komada do najfinijeg praha. to je ispitivani materijal vie heterogen, broj inkremenata mora biti vei pa e i koliina prim arnog uzorka biti vea. Za jako heterogene materijale masa primarnog uzorka moe iznositi 1/100 -ti, pa ak i 1/50-ti dio ukupne mase materijala i moe dostizati nekoliko desetina pa ak i stotina kilograma. Od velikih koliina rastresitog materijala uzorak je najbolje uzimati kada je materijal u pokretu-najbolje pri vertikalnom padu, kod istovara iz transportnih sredstava i sl.-. Prilikom analize kompaktnih materijala ili metala uzorci se uzimaju buenjem sa raznih mjesta i sa raznih dubina.), b) smanjenje veliine primarnog uzorka na veliinu pogodnu za laboratorijski rad (da bi se nakon uzimanja primarnog uzorka njegova veliina svela na veliinu dovoljnu za laboratorijski rad, kod vrstih nehomogenih materijala se mora istovremeno sa smanjivanjem veliine uz orka smanjivati i veliina estica u primarnom uzorku. Za tu svrhu postoji itav niz ureaja za drobljenje, mljevenje, mijeanje i dijeljenje uzorka na jednake i sve manje dijelove. Ranije se smanjivanje uzorka obino obavljalo pravljenjem zaravnjenih kupa materijala i njihovim tzv. etvrtanjem. Postupak etvrtanja mora pratiti usitnjavanje materijala, tako da na kraju materijal mora biti usitnjen toliko da u njemu ne bude estica veih od 1-2 mm, od koga se najzad uzima laboratorijski uzorak.), c) priprema laboratorijskog uzorka za analizu (veliina laboratorijskog uzorka zavisi od broja i veliine tzv. analitikih uzoraka koji se moraju uzimati za pojedina odreivanja, kao i za ponovljena odreivanja, tako da veliina laboratorijskog uzorka moe iznositi i 15 - 30 g, pa i do 1 kg. Laboratorijski uzorak se mora dobro homogenizirati. On se melje i sije kroz fina sita s odgovarajuim razmjerama oica pri emu se krupnije estice koje zaostaju na situ vraaju i ponovo melju. Na kraju se uzorak usitnjava u fini prah u ahatnim avanima i uva u dobro zatvorenim staklenim ili plastinim bocama da bi se zatitio od uticaja svjetla, vlage, oksigena
13

2.

3. 4. 5.

ili ugljendioksida iz atmosfere, koji bi eventualno mogli dovesti do promjene njegovog sastava. Prilikom uzimanja uzorka tenosti mogunost greke je vrlo mala, jer se tenosti odlikuju velikom homogenou. Kod analiza tenosti uzorak uzima kao srednja vrijednost pojedinanih proba uzetih na raznim mjestima i na raznim dubinama. Uzorci gasa uzimaju se usisavanjem pomou pipete sa dvije slavine ili se gas uvodi u odgovarajuu posudu uz istiskivanje vode ili neke druge zaporne tenosti kojom je posuda bila sasvim napunjena.).), vaganje (mjerenje mase supstance uz primjenu analitike vage predstavlja jednu od osnovnih i najtanijih operacija. Analitika vaga je poluga prve vrste s takom oslonca izmeu taaka djelovanja sila. Taka oslonca poluge jeste taka u kojoj se brid centralne prizme oslanja na jednu ravnu noseu povrinu. Razlikujemo dva najea tipa analitikih vaga. Kod vaga jednakih krakova brid centralne prizme se nalazi tano u sredini poluge, tako da su duine dva kraka poluge l1 i l2 jednake. Kod vaga s jednim tasom duine krakova poluge nisu meusobno jednake, tj. raspodjela poluge oko take oslonca je nesimetrina. Kod oba tipa vaga, kada je poluga vaga u horizontalnom poloaju, momenti sila F1 i F2 na krakovima poluge su identini, a poto je odnos izmeu sile (teine) i mase F = m * g, gdje je m - masa, a g - ubrzanje slobodnog pada, gornja relacija se moe pisati i kao m1 * l1 = m2 * l2.), prevoenje uzoraka u rastvor (za rastvaranje se najee upotrebljavaju: voda-destilirana, razblaene kiseline, njihove smjese, kao i smjese kiselina i oksidanasa i rastvori baza.), odvajanje komponenti i odreivanje.

4.2. Provoenje rastvaranja u kvantitativnoj hemijske analize Kod prevoenja uzoraka u rastvor treba voditi rauna o nekoliko vanih momenata: 1. U odabranom sredstvu za rastvaranje uzorak treba da se rastvara potpuno, jer rastvaranje samo jedne ili samo nekoliko komponenti uzorka i njihovo izvlaenje ili izluivanje obino ne dovodi do njihovog potpunog izdvajanja iz analiziranog uzorka. 2. Rastvarai ili sredstva upotrebljena za prevoenje uzoraka u rastvor treba da su vrlo isti, naroito kod analize komponenti prisutnih u malim koliinama (analiza tragova). U takvim sluajevima pri izboru rastvaraa moe biti presudna upravo njihova istoa. Za rastvaranje se najee upotrebljavaju: 1. Voda (destilirana), 2. Razblaene kiseline, njihove smjese, kao i smjese kiselina i oksidanasa i 3. Rastvori baza. Ako se neki uzorak nepotpuno rastvara u tenim reagensima ili se ne rastvara uopte, za njegovo prevoenje mora se primijeniti energiniji postupak kakav je taljenje, tj. proces kojim se uzorak uz dodatak pogodnih vrstih reagensa topi na visokoj temperaturi i tako prevodi u lahko rastvorljiva jedinjenja u vodi ili u mineralnim kiselinama. Poto su temperature rainjenja visoke 300 1000C obino se mijenja i struktura analiziranog materijala. 5. HEMIJSKI SASTAV MINERALNIH VEZIVA 5.1. Navesti osnovna veziva u graevinarstvu Pod vezivnim graevinskim materijalima podrazumijevamo prirodne ili vjetake materijale koji zamijeani sa vodom obrazuju tijesto koje se nakon odreenog vremena stvrdne i dobije vrstou kamena, usljed fizikih i hemijskih promjena. Prvo vezivo bila je glina, zatim kre i gips, najvaniji-cement i bitumen. 5.2. Navesti postupak dobijanja ivog krea Po hemijskom sastavu to je CaO. Dobija se peenjem krenjaka, krede ili dolomita u jamastim peima na temperaturi od 1200 C. Krenjak ne smije sadravati vie od 10% primjesa jer se dobija ivi kre koji ima hidraulina svojstva. Krenjak se razlae po jednaini: CaCO3 CaO + CO2.
14

Iz 100 kg krenjaka dobije se 45 50 kg ivog krea. ivi kre se dijeli na: -ivi kre u komadu, -ivi kre u prahu. Skladiti se u suhim i zatvorenim prostorima (silosi, kontejneri, papirnata ambalaa, PVC ambalaa...). 5.3. Opisati postupak dobijanja hidratisanog krea Hidratisani kre se dobija gaenjem CaO sa koliinom vode koja priblino odgovara hemijski potrebnoj vodi da sve estice budu ugaene. Mjeanjem se odvija reakcija: CaO + H2O Ca(OH)2. Postupak gaenja se izvodi u hidratorima. Takav kre vie nije opasan i u vidu je finog bijelog praha, koji se pakuje u vree. 5.4. Naini proizvodnje gipsa -Prvi nain proizvodnje: peenjem prirodnog gipsanog kamena u peima. Obrada gipsanog kamena koji se kao takav pojavljuje u prirodi (hemijska oznaka: CaSO4 x 2H2O) odvija se u velikim tehnikim pogonima. Sirovi gipsani kamen iz prirode usitnjava se i melje, a zatim stavlja u pe. Na ovaj nain peenjem djelomino ili potpuno sagorijevaju kristali vode koji se nalaze u strukturi prirodnog gipsa. Obzirom na visinu temperature na kojoj se gipsani materijal u pei obrauje mogue je proizvesti vrste gipsa koje se mogu koristiti u razliitim podrujima. -Drugi nain proizvodnje: kao nus proizvod sagorijevanja ugljena u elektranama na ugljen. Na ovaj nain gips nastaje kao posljedica odreenih hemijskih reakcija tokom kontakta izmeu plina koji se oslobaa tokom sagorijevanja ugljena i otopine vapnenca ili vapnenakog mlijeka. Tokom sagorijevanja ugljena oslobaa se odreeni plin sumporni dioksid (SO2) a kako bi se sprijeilo njegovo izravno dospijevanje u atmosferu on se u prostorima elektrane sadrava i njemu se onda dodaje suspenzija vepnenca (CaCO3) ili vapnenakog mlijeka (Ca(OH)2) u pravilu finim prskanjem iz mlaznica. Kao posljedica hemijske reakcije kalcijev karbonat na sebe vee sumporni dioksid koji je u sastavu osloboenog plina koji onda ponovo oksidira u kontaktu s kisikom iz zraka u dihidrat kalcijum sulfata. Tokom ovog postupka formiraju se gipsani kristali veliine od oko 0,03 0,07 mm. Naknadnim pranjem i filtriranjem dobijemo finalni proizvod gips visoke finoe. 5.5. Navesti osnovnu podjelu graevinskog gipsa 1. tuk-gips: dobija se od sirovog gipsa na temperaturi t = 135200 C i mora sadravati 70% CaSO4 x 0,5H2O, 2. Alabaster gips: isti bijeli fino mljeveni tuk-gips, 3. Modelarski gips: pee se sirovi gips 90% istoe isto kao i tuk-gips, a od njega razlikuje po finoi zrna, vremenu vezivanja i vrstoi, 4. Malterski gips: sadri 70% poluhidrata i 30% anhidrida, 5. Estrih-gips: dobija se od sirovog gipsa na temperaturi t = 9001100 C, sadri samo CaSO4, CaO i malo primjesa. 5.6. Navesti dobra svojstva gipsa kao veziva u graevinarstvu Svojstva gipsa kao veziva u graevinarstvu su: 1. 2. 3. 4. 5. 6. kratko vrijeme i zdrav nain gradnje, visoka vrstoa i dobra toplinska provodljivost, sloboda oblikovanja, postojanost, mogunost brzog koritenja nakon postavljanja i postavljanje na velike povrine bez fugiranja.

15

5.7. Navesti postupak dobijanja sirovog cementnog brana -Sirovine za proizvodnju cementa dobivaju se u kamenolomima. Nakon vaenja veliki komadi sirovina se prevoze do pogona za mljevenje. Zdrobljeni i usitnjeni materijal se transportnim trakama prevozi u prostorije cementare, gdje se skladiti u posebnim bazenima i na kraju homogenizira. Sirovi usitnjeni materijal mijea se s odgovarajuim dodacima kako bismo dobili eljenu vrstu cementa. Ovako pripremljena smjesa usitnjava se do najfinijeg materijala takozvanog cementnog brana. Paralelno s procesom usitnjavanja i doziranja cementno se brano sui. Nakon mijeanja i suenja dobivena smjesa prolazi postupak dodatne homogenizacije u silosima cementare. Obrada cementnog brana nastavlja se u peima na visokoj temperaturi oko 1450 C. U peima zahvaljujui hemijskim promjenama, takozvanoj sinterizaciji, nastaje novi proizvod: klinker cement. Nakon toga cementni materijal dospijeva u prostor tj. mlin za valjanje odnosno usitnjavanje cementa. U ovom mlinu cementnom materijalu dodaje se gips i anhidrid a po potrebi odnosno u zavisnosti kakav cement elimo i drugi dodaci. Po izlasku iz mlina cementni materijal je fino usitnjen i obogaen odreenim dodacima. On se tada s obzirom na razliite vrste i klase vrstoe skladiti u odvojenim silosima a odavde se u pravilu dalje transportira preko razliitih terminala cestovnim i eljeznikim putevima ili se tovari i transportira brodovima. -Sirovina za dobivanje sirovog cementnog brana naprije se sui, a zatim se melje u posebnom mlinu. Na ovaj nain dobivamo sirovo cementno brano kojem se prema potrebi mogu dodavati sredstva za dodatnu korekciju. Dobro promijeano i korigirano cementno brano skladiti se u posebnom silosu i priprema za obradu na visokim temperaturama. tetni i otpadni plinovi koji se formiraju tokom obrade proiavaju se u posebnom elektro-ureaju. Cementni klinker koji se ohladio melje se u okruglom ili cjevastom mlinu skupa s gipsom i dodacima cementnom branu kao to su letei pepeo ili granulirana troska. Iz silosa za skladitenje cementno brano dospijeva do prostora za izmjenu topline. Obrauje se na temperaturi od 800 900 C. Iz ovog prostora cementni materijal dospijeva do cjevaste pei, gdje toplina dostie temperaturu od 1200 C i na taj nain cementni materijal poprima kaastu konzistenciju. Na temperaturi od oko 1450 C klinker se vadi iz pei, brzo hladi i zatim propisno skladiti. 5.8. Navesti podjelu cementa Obzirom na tehnika svojstva kao i na zahtjeve koji se odnose na krajnju namjenu razlikujemo sljedee vrste cementa: a) b) c) d) e) f) g) cement ope namjene, cement sa zgurom niskih poetnih vrstoa, cement ope namjene niske toplinske hidratacije, posebni cement vrlo niske toplinske hidratacije, bijeli cement, sulfatno otporni cement i aluminatni cement.

Cement bismo mogli podijeliti i s obzirom na neke generalne norme (udio dodatnih sastojaka u ukupnom sastavu pojedine vrste cementa) na: 1. Portland cement: osim klinkera portland cementa ova vrsta moe sadravati najvie do 5% dodatnih sastojaka kao to su granulirana troska, letei pepeo, vapnenac ili smjesu ovih dodataka, 2. Kompozitni portland cement: smije sadravati izmeu 6 i 35% drugih sastojaka. Dodatni sastojci koji se koriste su:
-granulirana troska -silikatni/vapnenac bogat leteim pepelom -mikroslika (6 10%) -vapnenac i -smjesa ovih sastojaka.

3. Metalurki cement: moe sadravati od 36 do 80% granulirane troske. 5.9. Navesti osnovne karakteristike kamena granita Granit je iroko raspostranjena vrsta kamena koja se moe nai u predjelima kontinentalnog dijela Zemljine kore i koja se povrinski iskoritava. Spada u vrstu dubinske eruptivne stijene koja posjeduje masivnu, grubu i kristaliziranu strukturu. Sastoji se od minerala glinenca (20% - 40% npr. biotit ili muskovit), plagioklasa, tinjca i kvarcnog kamena. Odlikuje ga izrazita tvrdoa i vrstoa njegove
16

strukture. Granitni elementi otporni su na vanjske vremenske utjecaje, otporni su na niske remperature i smrzavanje kao i na uticaj kiselina. Granitni kamen posjeduje srednje do najvie grubu zrnastu strukturu. Najee su boje granita svijetlo siva i ukasti tonovi. Lahko se polira, brusi i daljnje obrauje. Moe se paliti, mlaznicama obraivati i rezati. 5.10. Osnovne karakteristike kvarca Kvarc ili kremen (SiO2) ini vrlo vaan dio naeg ivota, a u naem okoliu moemo ga svuda pronai. Koristi se u proizvodnji lijevanih metala, ulja, u farmaceutskoj industriji, u podruju medicine ili industriji ukrasnih proizvoda, pa i papir u svom sastavu sadri kvarc. Sve to svakodnevno oko nas dodirujemo ili sadri kvarc ili se proizvodi, obrauje ili pokree pomou kvarca: niti jedan drugi materijal nema tako svestranu primjenu, niti jedan drugi materijal nije tako fleksibilan, niti jedan nema tako svijetlu budunost kao kvarc. Kvarc je drugi po redu mineral koji se pojavljuje u prirodi i sam ini 12% Zemljine kore. Pojavljuje se ili u istom obliku ili zajedno s drugim elementima kao silikat. 90% svih minerala sadrava vie od 0,1% kvarca, a mnogi minerali sadre 30% i vie udjela kvarca. 5.11. Osnovne karakteristike pijeska i ljunka U vodenim masama mnogih rijeka nalaze se velike koliine grubog i otopljenog pjeanog materijala koji se s obzirom na stalne promjene toka i koliine vode u rijeci taloi u tipinim sedimentnim slojevima, a ove naslage se iskoritavaju i poznate su kao ljunare i iskopi pijeska. Prvi korak je dobivanje smjese sirovog pijeska/ljunka iz tla. Sirovine se pomou lopatica na posebnim strojevima vade iz suhog iskopa ili iskopa pod vodom. Sirovine se vade pomou: 1. plutajuim hvataljkama- na dno se na debelim elinim icama sputaju hvataljke, zatim se one hidrauliki ili mehaniki zatvaraju i onda se podiu na povrinu. Mogue je dosegnuti vrlo visoke dubine od vie 10-aka metara, 2. plutajuim grabilicama- koriste se na mjestima na kojima se naslage pijeska/ljunka ne nalaze na velikim dubinama. Grabilice su na ovim strojevima tako posloene da ine jedan lanac i pokreu se kao na pokretnoj traci, 3. usisnih pumpa- postupak vaenja pijeska/ljunka kad se radi o dubinama do 30 metara. Usisne pumpe usisavaju smjesu pijeska, ljunka i vode s dna. Postoje dva naina transportiranja sirovog pjeanog i ljunanog materijala i to: -pomou plutajuih transportnih vrpca i -posebnim teretnim strojevima za prevoz pijeska/ljunka direktno do pogona za obradu. U pogonima za obradu ispire se smjesa pijeska/ljunka, isti se od primjesa (drvo, ilovaa i glina), sortira se u razliite frakcije i razliite veliine zrna i tek se tada transportira do skladita kako bi bila dostupna za potrebe trita. Onaj ljunak koji je zbog svojih dimenzija pregrub za trite mogue je usitnjavati pomou drobilica. Zdrobljeni materijal tada se ponovo sortira, odnosno formiraju se pojedine frakcije razliitih veliina zrna ili se obrauju u standardnom postupku obrade. 5.12. Osnovne karakteristike betona Zahvaljujui njegovoj varijabilnosti u procesu obrade ali i oblikovanju njegova sastava, beton je univerzalno primjenjivo graevno sredstvo koje ispunjava ekoloke kriterije, kao to ispunjava i standarde i potrebe za ekonomski i financijski prihvatljivom gradnjom. Karakteristike betona su: -komfor i sigurnost, -postojanost, -otpornost na vatru, -akumulacija energije, -zvuna izolacija i dobre termike osobine, -oblikovna sloboda. Prednosti gotovih montanih elemenata su: -brzina i visoka kvaliteta, -mogunost gradnje neovisno o vremenskim prilikama, -proces od planiranja do proizvodnje odvija se pod jednim krovom, -potencijalne pogreke i nesporazumi su eliminisani u samom poetku,
17

-gradnja se odvija brzo i precizno s utedom vremena i do 70%, -jednostavna gradnja, -moe se nanijeti i odgovarajua boja, -ekoloki savreno rjeenje kad je rije o odvodnim cijevima, -visoko otporni beton kojeg odlikuje postojana kvaliteta i neosjetljivost na otpadne vode i utjecaje na snane hemijske reakcije. Obzirom na vrlo visoke standarde suvremene gradnje svaki beton prije upotrebe zahtijeva odreenu provjeru kvaliteta koja poprilino stoji i vremena i novaca. 5.13. Navesti sastav betona -Beton je plastian graevni materijal kojem se tokom pripreme dodaju granulati (sastojci) i ija je unutranja i vanjska struktura zahvaljujui odreenom vezivu (vezivno sredstvo) trajno povezana i vrsta. Mogue ga je pripravljati koristei se razliitim vezivima: cement (+ voda), bitumen (za asfaltni beton) ili umjetni materijal (polimerni beton). Cementni beton pripravlja se od cementa, vode i drugih granulata (ljunak, pijesak ili drugi lagani materijali), a mogu se dodavati i drugi sastojci u zavisnosti od toga kakve tano karakteristike betona elimo postii. Vezivo koje tako usko i vrsto povezuje sve sastojke nazivamo cementnim ljepilom a ono je sastavljeno od vode i cementa. Ovrsne i na zraku i u vodi i trajno vee sve sastavne materijale betona. -Sastav betona ine: voda, vezivo (sastavljeno od vode i cementa), granulati (ljunak, pijesak i drugizavisno od karakteristika) i ispuna. 6. HEMIJSKA KOROZIJA BETONA 6.1. Objasniti djelovanje praine kao uzroka korozije betona Praina se djelomino pojavljuje u vrlo visokim koncentracijama, oslobaa se oko 45 tona praine mjeseno na 1 km2 u atmosferi i podrujima industrijskih zemalja. Na stvorenu prainu esto se adsorbuju (prilijepe) spojevi koji izazivaju koroziju, kao to su metalni oksidi, soli-(NH3)2SO4 ili mikroorganizmi. Stepen zagaenosti atmosfere presudan je inilac koji definira koliinu klica u zraku. Stoga moemo rei da betonski objekti u gradskim podrujima u kojima je koncentracija praine u granicama od oko 2 mg po m3 zasigurno su manje ugroeni od korozije od onih objekata u podruju industrijske atmosfere u kojima se koncentracija praine kree oko 1000 mg/m3. 6.2. Objasniti djelovanje SO2 na koroziju betona Sumporni dioksid (SO2) predstavlja najvaniji korozivni element u sastavu atmosfere. On se u pravilu formira kao rezultat izgaranja ugljena, nafte i savremenih pogonskih goriva. SO2 + NO2 SO3 + NO SO3 + H2O H2SO4 Visoki udio oteenja korozije, od oko 80 do 90 % otpada na koroziju koja je prisutna u atmosferi uglavnom sainjava sumporni dioksid. Koncentracije SO2 u industrijskim podrujima su vrlo visoke, a sa udaljenou od takvih podruja one opadaju. Sumporni dioksid koji se nalazi u plinovima osloboenim tokom izgaranja skupa s vodom stvara kiselinu (H2SO4 ili H2SO3). Ova se kiselina pojavljuje u hemijskim proizvodima, otpadnim vodama i obinoj vodi. Kiselina skupa sa kalcijevim hidroksidom stvara kalcijev sulfat (gips). Ca(OH)2 + H2SO4 CaSO4 + 2H2O 6.3. Objasniti mikrobioloku koroziju betona Mikrobioloka korozija predstavlja ponaanje betona i eljeza pod djelovanjem mikroorganizama. Bakterije, gljivice, alge, liajevi ili sitne praivotinjice mogu gotovo sve prirodne i industrijske proizvode napasti, otetiti i razloiti. Energija koja se pri tome stvara troi se za izgradnju staninog tkiva. Mikroorganizmi napadaju razliite materijale. Za njihov razvoj potrebni su odreeni ivotni uslovi, kao to je: povoljna pH vrijednost okolia, odreena temperatura, aerobni i anaerobni milje. Mjesto koje mikroorganizmi napadaju istovremeno im predstavlja ivotni i hranidbeni okoli. Napadaju direktno (isto mehaniko djelovanje na metal) ili indirektno (predstavlja luenje i izmjenu tvari i proizvode
18

razgradnje mikroorganizama mogu se stvoriti agresivni plinovi, kiseline...). Porozni beton je izloeniji tetnom uticaju od betona koji je po svom sastavu gui. Na nekim mjestima pH vrijednosti oko 4 mogue je izvriti pH ok i tako usporiti ili unititi kulturu mikroorganizama. Druga mogunost je stvaranje odreene odbojne zone koja ima pH vrijednost od 12,6. 7. HIDROSFERA 7.1. Opisati veliko i malo kruenje vode u prirodi Voda mora i okeana, kopna i atmosfere se pod uticajem toplotne energije Sunca i Zemljine tee nalazi u stalnom kruenju. Isparavanjem vode sa povrine Zemlje obrazuje se atmosferska voda u obliku vodene pare. Poto se ohladi u gornjim slojevima atmosfere vodena para se kondenzuje uz formiranje sitnih kapljica vode ili kristala leda, koji se pod djelovanjem Zemljine tee vraaju na Zemlju u vidu atmosferskih padavina. Isparavajui sa povrina mora i okeana i vraajui se u vidu padavina na njihovu povrinu voda ostvaruje malo kruenje u prirodi. U sluaju kad padavine dospiju na povrinu kopna, jedan dio dospijeva u rijeke i jezera, a vei dio filtracijom kroz tlo obogaujui se mineralnim i organskim tvarima obrazuje podzemne vode. Oticanjem, povrinske vode takoer dospijevaju u rijeke i tako se vraaju u mora i okeane. Tako se zatvara veliko kruenje vode. Pri opisanim procesima ukupna koliina vode na Zemlji ostaje stalna. Procjenjuje se da se voda (para) atmosfere obnavlja svakih 10 dana, rijene vode u prosjeku svakih 11 dana, a vlaga tla se obnavlja godinje. 7.2. Svojstva vode Voda je jedna od najjednostavnijih i najrasprostranjenijih tvari u prirodi ija su fizika i hemijska svojstva poznata ovjeku. Ima bitnu ulogu za odravanje ivota na planeti Zemlji.
-Gustina vode: kod veine tekuina sa porastom temperature opada njihova gustina, a kod vode gustina

raste do max na +4,0 C, a tada opada. Tako vrsta voda-led pliva po povrini tene faze. Granini sloj izmeu tople i hladne zone se naziva termoklina. -Polarnost vode: molekula vode je vrlo polarna (zbog kovalentne veze). U njoj se otapaju jonski i polarno-kovalentni spojevi. Voda posjeduje veliku dielektrinu konstantu vrijednosti od D = 80. Hranljive tvari se vodom lahko prevode u rastvorne forme. -Povrinska napetost vode: zbog vodikove veze meu molekulama vode one su vrsto vezane meu sobom, pa je teko probiti povrinu tene vode. Povrinska napetost se ogleda u kapilarnosti vode. U kapilarama malog prenika voda se penje prema gore biljnim uskim sudovima. Voda se u tlu zadrava u malim pukotinama izmeu estica tla i to je rezervna voda. -Termalno svojstvo vode: voda posjeduje veliki toplotni kapacitet 75,5 J/mol K to omoguava akumulaciju te koliine toplote uz minimalnu promjenu temperature. Voda posjeduje i veliku termalnu provodljivost to omoguava brz prelaz toplote sa ili na susjedne tvari. Visoka vrijednost toplote topljenja 6,0 kJ/mol i toplote isparavanja 44,1kJ/mol je posljedica strukturnih svojstava leda odnosno tene vode, za to je odgovorna vodikova veza. 7.3. Navesti fizikalne pokazatelje kvaliteta vode Fizikalni pokazatelji se relativno brzo i lahko odreuju i slue za grubu ocjenu kvaliteta vode.
-Temperatura: ovaj parametar je bitan i za niz drugih odreivanja (zasienje vode rastvorenim kisikom,

bioloka aktivnost, alkaliteti, salinitet vode...). Porast temperature vode iznad normale indicira prisustvo industrijskih otpadnih voda, a pad temperature vode indicira prisustvo izvora dubinske podzemne vode. Temperatura vode je bitna za njeno preiavanje. Glavne negativne posljedice porasta temperature prirodnih voda su: 1. Poveanje brzine hemijskih reakcija 2. Opadanje rastvorljivosti vanih plinova (O2) 3. Ubrzavaju se relacije metabolizma vodenih organizama vea potronja O2ugibaju ivi organizmi 4. Openito se poveava toksinost metala. Korisni efekti poveanja temperature prirodnih voda su: 1. Opadanje gustine i viskoznosti vode
19

2. Poveana isparljivost vode 3. Suspendovane tvari se lake i bre taloe 4. Ako koliina rastvorenog O2 nije znatnije smanjena ubrzava se rast i razvoj vodenog svijeta, posebno u velikim vodenim bazenima. -Miris i ukus vode: miris vode potie od isparljivih tvari, odreuje se pri uzorkovanju vode i uz zagrijavanje. Na osnovu mirisa vode odreuje se: 1. Pogodnost vode za pie 2. Estetska vrijednost vode 3. Rekreaciona vrijednost vode. Miris vode uzrokuje veina u njoj rastvorenih organskih i anorganskih tvari. Odreivanje ukusa vode je jednostavnije jer se ukus vode dijeli na nekoliko jasno definisanih kategorija: slatko, slano, kiselo i gorko. -Boja vode: ista voda je bezbojna, a u debelom sloju poprima plaviastu boju. Istinska boja vode potie od otopljenih otpadnih tvari u njoj i odreuje se na filtratu. Boja vode se odreuje vizuelno uporeivanjem boje uzorka sa rastvorima neke tvari tano definisane koncentracije i najee se koristi metoda sa platinum-kobalta. Intenzitet se oznaava kao: bez boje, slabo obojeno, obojeno i jako obojeno. Voda za pie mora biti bezbojna kao i voda za mnoge industrije koje se koriste kao sirovina direktno u procesu proizvodnje. -Mutnoa vode: mutna voda je nepogodna za pie i mnoge industrije. Koloidno rastvorene i organske i anorganske tvari daju vodi mutnou. Zamuenje vode moe biti prirodno od nanosa gline, pijeska i mulja poslije velikih kia ili vjetako od ulijevanja nepreienih gradskih i industrijskih otpadnih voda. Metode za odreivanje mutnoe se temelje na mjerenju intenziteta rasprenog svjetla u odnosu na neku standardnu referentnu suspenziju. -Rezidualne vrste tvari u vodi (isparni ostatak): koliina tvari koja zaostane nakon isparavanja vode nazivamo ukupni rezidualni ostatak (ukupni isparni ostatak). Odreuje se isparavanjem definisanog volumena homogeniziranog uzorka vode (100 cm3), uz umjereno zagrijavanje. Ostatak nakon isparavanja se sui na 105C do konstantne mase. -Transparentnost vode: pokazatelj kvaliteta vode blisko povezan sa bojom vode i ukupnim isparnim ostatkom. Moe se mjeriti instrumentacijski preko spektralne karakteristike vode. Na vrijednost transparentnosti vode utie: koncentracija rastvorenih tvari, suspendiranih tvari i apsorpciona svojstva vode. Vrijednost transparentnosti se kree od nekoliko cm u mutnim vodama do 40 m u veoma istim i bistrim vodama. -Provodljivost vode: zbog prisustva jona u vodi, voda posjeduje svojstvo provoenja elektrine energije, to nazivamo provodljivost. Mjerenje se vri mjerenjem otpora izmeu dvije elektrode zaronjene u uzorak vode na definisanoj udaljenosti, a najee 1 cm. Provodljivost direktno ovisi od koncentracije otopljenih tvari. 7.4. Navesti hemijske pokazatelje kvaliteta vode Hemijski pokazatelji kvaliteta vode su generalno specifiniji i korisniji za trenutnu procjenu kvaliteta vode od fizikalnih pokazatelja. Postoji veliki broj hemijskih parametara za vodu, ali je poeljno prvo odrediti ope hemijske pokazatelje koji se odnose na otopljene tvari u vodi. Hemijsko ispitivanje se sastoji iz odreivanja: pH vrijednosti, alkaliteta, aciditeta, slobodne ugljine kiseline, prolazne i ukupne tvrdoe, hlorida, aktivnog hlora, fluorida, sulfata, nitrita, nitrata, amonijum-jona, albuminoidnog azota, kalcijuma, magnezijuma, eljeza, mangana, biohemijske potronje kisika poslije pet dana (BPK), organske tvari-utroka kalijum-permanganata i relativne stabilnosti. Kod industrijskih otpadnih voda odreuju se oni sastojci koji su karakteristini za dotinu industriju (fenol, ulja i masti, deterdenti, hrom, bakar itd.). 7.5. Navesti bioloke pokazatelje kvaliteta vode Bioloki pokazatelji predstavljaju pouzdan nain za odreivanje karaktera i stepena zagaenja vode i oni odreuju da li je zagaenje trajno ili prolazno. Za tu svrhu se vre bakterioloka i saprobioloka ispitivanja. -Bakterioloka ispitivanja: se sastoje u odreivanju gustine koliformnih bakterija u ispitivanom uzorku vode. Te bakterije potiu iz crijeva toplokrvnih ivotinja i slue kao indikator prisustva fekalnih tvari u vodi. Sa stanovita sigurnosti vode za pie sigurnije je ispitati sadraj patogenih bakterija ali to zahtijeva
20

vee koliine uzorka vode i due vrijeme ispitivanja. Metode bakteriolokog ispitivanja vode su definisane vaeim Pravilnicima o ispitivanju vode: -princip metode se sastoji u brojanju bakterije Ecsherichie colli. Svaka koliformna klica e na hranljivoj podlozi rasti stvarajui na kraju koloniju bakterija. -metoda diska (malog filter papira) koji se namoi ili se preko njega isfiltrira definisan volumen vode i zatim se disk stavi na hranljivu podlogu u Petrijevu plou i inkubira. Metoda je reproducibilna i brza. -Saprobioloko ispitivanje se vri da bi se dobila potpunija slika stvarnog zagaenja vode. Izvjesne biljke i ivotinje slue kao indikatori zagaenja jer rastu i ive tamo gdje truhnu organske tvari. Odreivanje njihovog broja i uestalosti njihovog javljanja predstavlja osnovu saprobiolokog odreivanja kvaliteta voda. Kao indikatori zagaenja trebaju se uzimati kosmopolitski ivotni oblici kako bi saprobioloka metoda bila univerzalno primjenljiva (pastrmka ili neka vrsta jeeva). Biomonitoring vode: drugi sistem biolokog ispitivanja kvaliteta voda (alternativan saprobiolokom) sastoji se (posebno kod otpadnih voda) u koritenju biolokih organizama koji indiciraju prisustvo hemijskih polutanata u eluentu u odnosu na zdrave kontrolne organizme. Bioloka ispitivanja kvaliteta voda putem biomonitoriranja po sloenosti i brzini se dijele na: 1. A-novi najbra i najjednostavnija ispitivanja daju rezultate za 1 2 sata, mjeri se samo neki pokazatelj aktivnosti ispitivanih organizama u zagaenoj vodi 2. B-nivo ispitivanja traju vie dana i provode se statiki u zatvorenim sistemima pod konrolisanim uslovima, ispituju se latentne doze pojedinih polutanata na odabranim organizmima 3. C-nivo ispitivanja traju najdue, sedmicu pa do godine. Najtea su za izvedbu i interpretaciju dobivenih rezultata. Ovaj nivo ispitivanja je pak najvjerodostojniji, jer blisko simulira vodu vodoprijemnika. 7.6. Navesti protokol uzorkovanja vode Mora se uzorkovati reprezentativan uzorak, a to znai da u svom cjelokupnom sastavu i po svim parametrima odgovara mediju kojeg ispitujemo (vodovodna voda, potok, jezero, otpadna voda, ...). Uzorci se ne smiju kontaminitati drugim tvarima, ne smiju se dozvoliti gubici na pojedine parametre, posebno volatilne komponente. Priprema za uzorkovanje podrazumijeva utvrivanje sljedeeg: 1. 2. 3. 4. 5. Broja i vrsta analiza koje na uzorku vode elimo ispitivati Analitike tehnike pripreme i mjerenja pojedinih parametara Vrsta posuda, materijal (staklo ili polietilen) i broj za uzorkovanje Okvirni nain uzorkovanja Nain transporta i uvanja uzoraka vode

Program uzorkovanja podrazumijeva utvrivanje: Vrijeme uzorkovanja (sezonu godinje doba) Frekvenciju uzorkovanja (sezonsko, sedmino, dnevno Lokacija uzorkovanja, pristupana i vidna (rijeka u sredini nikako uz obalu) Broj i volumen uzoraka (broj uzoraka mora biti najmanje dupli) 5. uvanje uzoraka do poetka analize mora biti adekvatno da ne doe do gubitka analita, posebno lahko volatilnih. 1. 2. 3. 4.
-Voda za analizu NO3 se uva na 4 C da bi se izbjegla bioloka razgradnja.
-

-pesticida voda se uva na tamnom i hladnom mjestu. -metala uzorak vode se zakiseli sa HNO3 ili H3PO4. -fenola uzorku vode se dodaje NaOH kako bi mu se smanjila volatilnost. Posebnu panju treba obratiti na uzorke kod kojih se kani ispitivati: Za analizu: 1. NH3, uzorak zakiseliti da NH3 pree u NH4+ oblik, manje volatilan 2. Hloroform, uzorkovati vodu u staklenu bocu i uvati je u tami 3. Hg, u uzorak vode po litri dodati 2 ml 5 molova HCl, pH = 2

21

7.7. Opisati postupak primarnog preiavanja otpadnih voda Primarno preiavanje je zasnovano na fiziko-hemijskim tehnikama i ima za cilj uklanjanje suspendovanog materijala. To se ostvaruje procesima: procjeivanja, usitnjavanja, koagulacije, flokulacije i sedimentacije. Zapoinje preliminarnim procesima kojima se uklanjaju vei agregati, plivajue ili suspendovane vrste tvari (granice, krpe, ulja i masti, nafta). Nakon izbistravanja uklanja se mulj, a voda odvodi u postrojenje za sekundarno preiavanje ili ako njega nema direktno u vodotok . Proputa se voda preko metalnih mreica razliitog promjera gdje se zadravaju plutajue i suspendovane tvari. Mogu se koristiti i mlinovi koji melju vee vrste tvari u sitnije koje se naknadno slijeu u bazenu za sedimentaciju. Mreice mogu biti fiksirane ili pokretne, a sabiranje nakupljenog otpada runo ili automatsko. Nakon toga voda ulazi u bazene za izbistravanje gdje se vri sedimentacija suspendovanih vrstih tvari. Koloidne vrste tvari iz vode ne sedimentiraju dovoljno brzo. Proces sedimentacije se moe ubrzati aglomeracijom, tj. koagulacijom koloida dodatkom hemikalija. Voda se prije isputanja iz sedimentacionog bazena hlorira, talog zgrunjava i digerira anaerobnom fermentacijom . Primarnim preiavanjem se ukloni 30 40 % ukupne BPK i oko 60 % suspendovane tvari. 7.8. Opisati postupak sekundarnog preiavanja otpadnih voda Sekundarno preiavanje predstavlja biohemijsko uklanjanje organske tvari zaostale nakon primarnog preiavanja. Uklanjanje preostale vrste tvari vri se ponovnom filtracijom ili sedimentacijom, oksidacijom ili razgradnjom pomou mikroorganizama. Vode posjeduju sposobnost samopreiavanja uz prisustvo dovoljnih koliina kisika bakterije oksidiraju organsku tvar od ugljen -dioksida i vode. Preduslovi za efikasno sekundarno preiavanje vode su: dovoljan broj mikroorganizama i kisika, dobar kontakt bakterija i hranljive tvari. Tako se oponaa prirodni proces u vodama, samo to je: preiavanje kontrolisano, vremenski skraeno uz stalno odravanje aerobnih uslova uz kontinuirano dovoenje kisika. Proces se sastoji od sljedeih koraka: 1. Voda se dovodi u bazene gdje se nalazi aktivni mulj, 2. Mulj se odrava u suspendiranom stanju strujom kisika koji se uduvava odozdo prema gore. Tako se obezbjeuje i kisik za metabolizam bakterija, 3. Voda dolazi u bazene za izbistravanje vri se sedimentacija vrstog materijala koji se filtrira, sui i prohranjuje, 4. Jedan dio vode se reciklira u ulazni bazen kako bi se odrala bakterijska kolonija. Preiavanjem sa aktivnim muljem ukloni se 95 % BPK i 95 % suspendovanih materija. Sekundarno preiavanje se moe provesti i putem kapajuih filtera. To se ostvaruje proputanjem vode preko povrine na kojoj se nalaze mikroorganizmi u formi tankog filma i sluzi (bioloki aktivan film). Prolaskom vode po toj povrini organske tvari se asimiliraju od strane bakterija. Ovakvo preiavanje je vrlo efikasno, a nedostatak je to se kod niskih temperatura proces sporo odvija. Mulj se na kraju pohranjuje zatrpavanjem u tlo ili se prevodi u poljoprivredno gnojivo, ali samo pod uslovom da ne sadri tetne tvari. 7.9. Opisati postupak tercijernog preiavanja otpadnih voda Tercijerno preiavanje otpadne vode je neophodno ako se voda kani reciklirati, koristiti u razliite svrhe. Pri tercijernom preiavanju uklanjaju se: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Preostali BPK i HPK Ukupni organski ugljik Mineralne tvari Teki metali (na nivou jona) Spojevi nitrogena i fosfora Patogene bakterije 7. Druge tetne tvari Tercijerno preiavanje vode je kompleksan problem i zahtijeva istovremenu upotrebu razliitih tehnika. Zbog visoke cijene kotanja tercijerno rijetko se provodi na gradskim otpadnim vodama, ali su metode pogodne za industrijske otpadne vode. Od tehnika preiavanja najvie su koritene: adsorpcija na aktivnom ugljenu i ultrafiltracija.
22

-Adsorpcija na aktivnom ugljenu, organske tvari koje nisu sedimentirale u primarnom niti oksidirale u sekundarnom preiavanju mogu se ukloniti proputanjem kroz slojeve aktivnog ugljena. Aktivni ugljen ima veliku aktivnu povrinu i adsorpcijom na njegovoj povrini se uklanjaju mnoge vrste molekula, miris i ukus vode. Adsorpcijom se moe ukloniti oko 90 % suspendovanih elija tvari i oko 80 % organskih tvari. -Ultrafiltracija, se primjenjuje na uklanjanje molekulskih ili jonskih zagaivaa iji je prenik ili hidratacioni omota vei od prenika molekula vode. Kao filteri slue osmotske membrane sainjene najee od celuloznog acetata sa malim porama. Proces se naziva i obrnuta osmoza jer se mora zadati dovoljan pritisak vode na filter (pravi se razlika u pritiscima prije membrane i nakon membrane) kako bi se ostvarilo filtriranje relativno brzo. Laboratorijske tehnike preiavanja su neekonomine zbog velikog utroka energije. One su: -Elektrodijaliza (destilizacija morske vode), zasniva se na migraciji jona uticajem jakog elektrinog polja. Provodi se u elijama iji su krajevi suprotno naelektrisani i tako se ostvaruje kretanje katjona i anjona u suprotnom smjeru. -Jonska izmjena, osim za dobijanje dejonizovane vode u laboratoriju i industriji koristi se za preiavanje otpadnih voda za uklanjanje specifinih jona (jona metala). Zaostale koliine bakterija i virusa nakon sekundarnog preiavanja vode se uklanjaju hloriranjem vode i to najee sa Cl2, a povremeno i sa ClO2 i ClBr. Hloriranjem uspjeno se uklanjaju patogene bakterije i dio virusa ali i ostali mikroorganizmi koji su korisni, a moe doi i do potpune sterilizacije vode. Hloriranjem vode mogu nastati izvjesni kancerogeni, hlorirani organski spojevi. Razmilja se o ozoniranju vode, ali i tada mogu nastati toksini nus-proizvodi. Ozoniranjem vode popravlja se ukus vode. Voda igra dvije vane uloge u industriji: 1. Slui za zagrijavanje ili hlaenje 2. Biva upotrebljena direktno u hemijskim procesima (reaktant, produkt ili rastvara) Voda za hlaenje je najmanje reaktivna, najmanje zagaena i ne preiava se prije isputanja u vodoprijemnik. Procesna voda je zagaena i mora se preiavati prije isputanja u prirodne vodoprijemnike. Industrijske otpadne vode se ne mogu preiavati konvencionalnim ureajima jer sadre teke metale, hemijske spojeve koji su bioloki nerazgradivi i koji toksino djeluju na mikroorganizme. Ovisno o tipu industrije u otpadnim vodama moe se nai niz opasnih tvari suspendovanih ili adsorbovanim na suspendovanim esticama.

23