Hat Tehip Sözlüğü

HAT, TEZHP VE CLT TERMLER SZLKLER Fikret USLUCAN ZET Hat, tezhip ve cilt, klasik Trk slam sanatlarndandr.
. Globalleen dnyada pek ok eski sanat hayatn devam ettiremezken bu sanatlara ilgi az da olsa devam etmektedir. Dier taraftan Trk ve Batl aratrmaclarn hat, tezhip ve cilt sanatlarna ilgisi gittike artmaktadr. Bu durumda bu sanat dallarnda kullanlan terimleri bilmek de bir zorunluluk olmaktadr. Bu almada hat, tezhip ve cilt terimleri iin hazrlanm szlkler ve szlk olmad halde bir ksm szlk zelliine sahip eserler tantlp deerlendirilmitir. Anahtar Kelimeler: hat, tezhip, cilt, klasik sanatlar, terim, szlk. GLOSSARIES OF CALLIGRAPHY, ILLUMINATION AND BINDING TERMS ABSTRACT The Calligraphy, the illumination and the binding are among classical Turkish-Islamic arts. Whereas a great number of arts belonging to old times are not able to survive in the global world, the interest in these arts has been continuing even a little. On the other hand, the interest of Turkish and Western researchers in the arts of calligraphy, the illumination and the binding increases more and more. In that case, it is also necessary to know terms used in these branches of art. In this study, glossaries prepared for terms of the calligraphy, the illumination and the binding and works,
Dr., Erzincan niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, retim yesi, f_uslucan@hotmail.com
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Turkish Studies
Volume 4/4 Summer 2009
Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri
979
a part of which has characteristics of glossary though they are not a glossary, are introduced and evaluated. Key Words: calligraphy, illumination, binding, classical arts, terms, glossary.
Trk ulusunun yaratclna inanm olan bir insanm. Ekinsiz bir toprak bulmutum. zerindeki yaban otlarn sktm. Bu topra ekebildiim kadar da ektim. Daha ok emek, daha ok ekmek, daha ok rn almak bizden sonra yetieceklere dyor. Toprak var, gne var, bitkileri bitiren Allah da var. Siz de bizim gibi durmayp aln.1 GR Bilimsel aratrmalarn amalarndan ve belki de grevlerinden biri de tasnif etmek ve ad vermektir. Bu durumda, aratrma sahasnda kullanlacak terimlere ve kavramlara ihtiya duyulur. Aratrma sahasnn uzmanlarnn kulland zel anlaml kelime ve kelime gruplar olan bu terim ve kavramlar, aratrma sahasna uzak olanlarn, hatta baz durumlarda sahann uzmanlarnn da bilemedii veya yanl kulland -ho bir durum olmasa da- ska rastlanan bir gerektir. Dier taraftan alanna vakf olan aratrmaclarn da zaman zaman, alanyla ilgili terim ve kavramlar kullanrken baz tereddtler yaad grlmektedir. Yalnzca bilimsel aratrma yapanlarn deil; sanatlarn, okurlarn, yazarlarn ve daha bakalarnn da; bilimsel bir almay veya herhangi bir konu zerine yazlm bir yazy okurken ya da bir kalem almasn irdelerken kendileri iin yabanc olan bu terim ve kavramlar anlayamadklar, bu terim ve kavram anlayamaynca ellerindeki yaznn veya aratrmann onlar iin bir ey ifade etmedii de ska rastlanlan bir durumdur. nk; bir bilim veya sanat dalnda kullanlan terimler, kavramlar, deyimler; bazen gnlk dilde kullanlmasna ramen terimletikten sonra, gnlk dildeki anlamndan tamamen uzaklamakta, bambaka bir anlam kazanmaktadr. rnein; gnlk dilde kullanlan byk kelimesi, erkeklerin st dudaklarndaki kllarn btn anlamndayken zoolojide
smail Hakk BALTACIOLU, Trklerde Yaz Sanat, Kltr Bakanl Yay., Mersin 1993, s. 84.
1
Turkish Studies
980
Fikret USLUCAN
baz balklarn az kenarlarndaki deri uzantlar anlamndadr. Hepimizin bildii trnak kelimesi, hat sanatnda cel yazlardaki bir ssleme iareti anlamnda kullanlmaktadr. Bir organ ismi olan burun kelimesinin terimletikten sonra corafya ilmindeki anlam da hepimizin malumudur. Bu rnekleri daha da oaltmak mmkndr. Bunlarn yannda gnlk dilde hi kullanlmayan; ama sanat ve bilim dallarnda, sahann uzmanlarnn sklkla kulland terimler, deyimler ve kavramlar vardr ki sahann mensuplar iin bunlar, bazen sayfalar dolusu bilgiyi akla getirir. Gnmz dnyas kendi dar alanlarna hapsolmu bilim ve sanat adamlarndan hazzetmiyor. Uzmanlk derecesinde olmasa da dier alanlardan da haberdar, dier alanlarla ilgili konumalar dinleyip, yazlanlar okuyup anlayan, entelektel dzeyi yksek insanlar, kendi sahalarnda daha da baarl oluyor. Bu durum ok eski zamanlarda da byleydi. Sonradan uzmanlama yaygnlat. Hatta uzmanlk iin nokta alanlar ortaya kt. Gnmzde ise, fark edilir olmak iin, baarl olabilmek iin saha dnda da dolaabilmek gerekiyor. te bu gereklilik terim szlklerinin nemini artrmaktadr. yleki bazen bir yaz yazarken, bir yazy okurken alanmzla hi alakas olmayan bir terim veya deyim karmza kmakta ya da byle bir deyim veya terimi kullanmak zorunda kalmaktayz. Neticede elimizdeki metni daha salkl kurgulamak yahut anlayabilmek iin bu deyim, terim ve kavram bilmek, bilmiyorsak renmek iin terim szlklerine bavurmak mecburiyeti domaktadr. Edebiyattan sanat tarihine, tarihten ilahiyata, sosyolojiden filolojiye kadar sosyal bilimlerin neredeyse her alannda; hatta mimariye kadar aratrmaclarn karsna hat, kitap, cilt ve tezhip terimleri kmaktadr. Uzmanlk alan bunlar olmayan bir aratrmac bu durumda sknt ekmektedir. Doal olarak bu durumda en byk yardmc bunlarla ilgili terimler szl yahut szlkleri olacaktr. Sz buraya getirdikten sonra sorulacak sorular unlardr: Bu sanat dallarnda yazlm szlkler var m? Varsa hangileri? Bu szlklerin zellikleri nelerdir? Bunlar ihtiyac karlyor mu? almamzn amac da burada ortaya kyor. almamzda szn ettiimiz sanat dallaryla ilgili terim szlklerinin tantm yaplacak, zellikleri gsterilecek, var olan noksanlar zerinde durulacak ve yeni szlk yazmyla ilgili tekliflerde bulunulacaktr. Hat, kitap, cilt ve tezhip terimleriyle ilgili olarak elimizde bulunan eserleri iki ksma ayrdk. Birinci ksmda dorudan szlk olarak kaleme alnan eserler incelendi. kinci ksmda Turkish Studies
981
ise bir szlk yazma niyeti olmadan bu sahalarla ilgili olarak kaleme alnan; ama bir ksm szlk nitelii tayan veya gerekli bilgilerin iinde bulunabildii eserler ele alnd.
A. SZLKLER 1. Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatlar Deyimleri, Terimleri Szl Eser, Dr. Hasan znder tarafndan 2003 ylnda Konyada yaymlanmtr. nc hamur kada byk boy olarak baslan szlk, yazarn biyografisinden sonra mellif tarafndan kaleme alnan iki sayfalk n szle balamakta ve bol miktarda siyah beyaz resim ve fotoraf iermektedir. Gze de hitap edilmek istenen eserde, bunlar renkli olmad iin, zellikle de tezhiple ilgili resim ve fotoraflarn konulmasndaki amaca ulalamad kanaatindeyiz. n szde eserin hangi ihtiyatan dolay hazrland subjektif ifadelerle dile getirilmitir. Szln sonunda, hazrlanmasnda bavurulan yerli ve yabanc 126 (yz yirmi alt) kaynak kitap ve makale, bir dzenlemeye tabi tutulmadan sekiz sayfalk bir liste halinde verilmitir. Adnda ansiklopedik sfat olmasna ramen eser, bu zellie sahip deildir. Maddeler olduka yzeysel olarak tanmlanmtr. Baz maddelerde ise gereksiz bilgilere de yer verilmitir. 230 sayfa olup iki stun halinde dzenlenen eserde 1375 (bin yz yetmi be) madde hakknda bilgi verilmitir. Karton kapakla ciltlenen eserde barok, ayar, anonim, mzekker, seltn cami gibi hat ve tezhip sanatlaryla ilgisi olmayan maddelere de yer verilmitir. Madde balklar, Latin harfleriyle verilen bu szln belki de en byk kusuru maddelerin eski harflerle yazllarnn gsterilmemesidir. Belirttiimiz bu kusurlarna ramen hat, kitap, cilt ve tezhip terimleriyle ilgili olarak byk bir boluk doldurmakta ve aratrmaclara mutlaka yarar olmaktadr. Bu szln alannda ilk ve tek olduunu iddia eden yazar, eserinin n sznde, uzun yllar devam eden rencilik ve retmenlik hayatndan edindii tecrbelerinden yola karak derslerde geen szlk ve stlahlarn en iyi ekilde aklanmas, terminolojik izahat anlay hzlandryor ve artryor. Bunlar baz mecaz, tebih, temsil ve tasvirlerle deiik ynlerden anlatan hoca, rencisine daha faydal oluyor. demektedir.
Turkish Studies
982
Fikret USLUCAN
Terminoloji bilgisinin verilmesinin gerekliliini bu ekilde akladktan sonra, eserinin kaleme aln sebebini yle aklyor: Bu noktada bir byk aklk her zaman kendini hissettirmitir; bu da hat ve tezhip sanatlarnda geen deyim ve terimlere dair bir szln bulunmaydr. Bu ince el sanatlarnda geen terminolojiye dair yeterli bir eserin yokluu kendini her zaman hissettiregelmitir. Dolaysyla ou zaman stad anlatamamaktan dolay zor, renci de anlayamamaktan dolay mkil durumda kalmtr. te bu eser, btn bu mbrem ihtiyatan dodu. Yazar, yine eserinin n sznde eseri hakknda unlar sylemektedir: eserimiz, derslerin anlalmasn; tekniklerin ve tabirlerin kavranlmasn kolaylatracaktr. stad ile renci arasnda bulunabilecek dil; zaman, mekn ve kltre bal seviye problemlerini byk lde zmleyecektir. Bylece zellikle gen renciler, byk bir kavrama kolayl elde edeceklerdir. Szlk ve stlahlarn daha iyi anlalmas ve zihinde daha gzel yer etmesi iin bilgileri, mmkn olduunca ekil ve resimlerle de destekledik. Yer yer bilgileri genileterek ansiklopedik muhtevay, eitli faydalarn gz nnde bulundurarak uygun grdk. 2. Trk Kitap Sanatlar Tabir ve Istlahlar 2004 ylnda stanbulda Damla Yaynlar tarafndan neredilen eseri Dr. Abdulkadir Ylmaz kaleme almtr. Birinci hamur kada orta boy olarak baslan bu szlk 406 sayfadr. Ansiklopedik olmak gibi bir iddias olmayan eserde 2241 (iki bin iki yz krk bir) madde Hasan znderin almasnda olduu gibi detaylara girilmeden aklanmtr. zellikle aklm- sitte kalemleri gibi baz maddeler ise olduka detayl bir ekilde izah edilmitir. Eserin n sznde, szln hazrlanmasnda dikkat edilen hususlar maddeler halinde verilmi, ardndan szlkte kullanlan ksaltmalarn listesi sunulmutur. Szln sonunda yer alan bibliyografyada yerli ve yabanc 363 ( yz altm ) makale ve kitap bir tasnife sokulmadan alfabetik olarak listelenmi ve 18 sayfa olarak sunulmutur. Bu almada da grselliin kazandrlmas niyetiyle fotoraf, resim ve ekiller kullanlm, ancak siyah beyaz olan bu malzeme dier eserde olduu gibi bu ynyle maksadna ulaamamtr. Fakat, gerek maddelerin derli toplu aklanmas ve gerekse daha fazla madde hakknda bilgi verilmesi bakmndan ok daha byk bir hizmet sunmaktadr. Yazar; ilim ve sanatta terimlerin ve deyimlerin nemini vurguladktan sonra bunlar bilmenin ve doru kullanmann gereklilii zerinde durmakta; Trkenin, deiik sanat dallaryla ilgili pek ok Turkish Studies
983
deyim, tabir ve terime sahip olduunu, ancak bu terim deyim ve tabirlerin Osmanl Trkesi iinde kaldn; hat, tezhip gibi sanat larla uraan gen nesillerin de bunlar anlamakta glk ektiini ifade etmektedir. Yazar yine n szde, gemite yazlan ve bu gibi sanat dallaryla ilgili terimleri, deyimleri aklayan kitaplar hakknda unlar sylemektedir: Gemite iinde Trk el sanatlarnn da bulunduu deiik sanat dallaryla ilgili terim ve deyimleri iine alan kymetli eserler verilmitir; fakat her sanata veya birkana ait mstakil bir eser hemen hemen yok gibidir. Baz risaleler veya eserlerin sonlarna konan lgateler olsa da yetersizdir. Mevcut olup da ulalabilen makale, kitap ve ansiklopediler incelendiinde grld ki, hibirisinde kelimelerin orijinal yazl, asl, farkl sanat dallarnda kullanl detayl bir ekilde birlikte verilmemitir. Bir ksmnda sadece kelimelerin asl yazllar, bazsnda hangi dilden olduu, ekserisinde ise ksaca tarifleri yaplmtr. Yazarn bu cmleleri, eseri kaleme alma sebebinin de bir bakma izahdr. Yazar, eserin hazrlanmasnda dikkat edilen hususlar ise u ekilde aklamaktadr: Tabir ve stlahlarn tespiti iin gvenilir kaynaklara mracaat edildi. Gerektiinde ifahi bilgilerden de faydalanld. Kelimelerin bulunabilen eski ve yeni kullanmlar, galat, dorusu ve her lisanda karlklar verildi. Maddeler yer yer resimlerle zenginletirildi. Yazar, n szde klasik sanatlarmzn gemiinden ksaca sz ettikten sonra, eserin hazrlanmasnda dikkat edilen hususlarla maddelerin dzenleni ve kullanmyla ilgili olarak bilgi vermektedir. Bunlardan yola karak szln baz teknik zellikleri hakknda unlar syleyebiliriz: Madde balklar orijinal, metin iinde ise gerekli yerlerde orijinal, onun dnda Trke telaffuza uygun yazlm; terim ve deyimlerin orijinal yazllar parantez iinde verilmi; kelimelerin hangi dilden veya dillerden geldii ksaltmalarla gsterilmi (Mesela: (A) Arapa, (F) Farsa gibi); Arapa ve Farsa kelimelerin Trke yazmnda ayn harfini karlamak iin (), hemze harfini karlamak iin ( ) iareti, ince sesli harfleri uzatmak i in uzatma iareti (^), kaln sesli harfleri uzatmak iin izgi ( -) kullanlm; hat, tezhip, ebru ve cilt sanatlar asl olmak zere kat ve minyatr gibi sanatlardan da deyim ve terimler alnmtr. nce kelimelerin szlk anlamlar verilerek, isim ile msemma arasndaki iliki gsterilmeye allm; maddelerde genelde zl bilgi sunulurken, neminden tr baz maddelerde detayl bilgiler de verilmi; genellikle tariflerde ve nemli grlen yerlerde dipnotlar verilmitir. Birka eser ve makalesinden yararlanlan yazarlarn Turkish Studies
984
Fikret USLUCAN
eserlerinin isimlerinde ksaltmalar yaplm ve bunlar genel ve bibliyografya ksaltmalarnda ak ekilde yazlm; dipnotlarda ise sadece rumuzlar ve sayfa numaralar kullanlmtr. Madde halinde verilen baz deyim ve terimlerin farkl isimleri veya alt balklar neminden dolay bazen madde halinde de verilmi; genelde Arapa ve Farsa tamlamalar Osmanl Trkesinde kullanld ekliyle, Farsa tamlama kurallarna gre yazlm; Avrupa dillerinden Trkeye giren kelimelerin orijinal yazllar da ayrca verilmitir. 3. Kitaplkbilim Terimleri Szl Trk Dil Kurumu tarafndan 1974 ylnda yaymlanan bu szlk, Berin U. Yurdadn tarafndan hazrlanm ve z Trkeci anlayla kaleme alnmtr. Kurumun 394nc yayn olan eser, cep kitab boyutunda, nc hamur kada baslm olup 111 (yz on bir) sayfadr ve karton kapakla ciltlenmitir. Eserin ba tarafnda kurumun sunu yazs ve yazarn imzasn tayan n sz yer almaktadr. Eserin 97inci sayfasna kadar 701 (yedi yz bir) kitaplkbilim teriminin aklamas bulunmaktadr. Bundan sonra szln hazrlanmasnda yararlanlan kaynaklar listesi sunulmutur. Bu listede on sekiz yerli ve yabanc eser ismi zikredilmektedir. Aklanan terimlerin bazlarnn yanna ngilizceleri de verilen eserde bu ngilizce terimlerin dizini ayr bir liste halinde ve alfabetik olarak ayrca verilmitir. Eserde ayrca, hangi amala hazrland ve nasl bir mantk szgecinden getii anlalmaz bir baka liste yer almaktadr. Eski Terimler baln tayan bu listede cilthane, dibace, hcre, hususi nsha, ithaf, mkerrer nsha, min ktp, mstensih, mzehhip gibi kelime ve terimlerin yan sra abone ktphane, abstrakt, akronim, alfa-sistematik konu katalou, derleme nshas, bibliyografik not, faset, evrensel bibliyografya, kritik bibliyografya, ktphane, uzman ktphaneci gibi kelime ve terimler yer almaktadr. Kelime ve deyimlerin aklamalar olduka yzeysel kalm, pek ou bir iki kelimeyle karlklar verilerek geitirilmitir. Yukarda da belirtildii gibi z Trkeci bir anlayla hazrlanan szlk, bugnk nesil iin bile ar olarak deerlendirilebilecek bir dil zellii gstermektedir.
Turkish Studies
985
B.
BR KISMI SZLK NTEL TAIYAN ESERLER 1. Trk Cilt Sanat
Eser, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar arasnda 1998 ylnda yaymlanmtr. Mine Esiner zen tarafndan kaleme alnan bu kitap, 92 sayfa olup karton kapakla ciltlenmitir. n szden sonra Klasik Dou Ciltleri baln tayan birinci blmde cilt sanatnn tarihesi, klasik cildin blmleri, eitleri, klasik Dou cildinin Bat cilt sanatndan farklar ve cilt eitleri hakknda detayl bilgiler verilmitir. 31 ve 33 sayfalar arasnda nl ciltiler ksaca tantlmtr. Eserin 35inci sayfas ile37inci sayfalar arasnda ksa bir cilt terimleri szl yer almaktadr. Bu ksmda 43 (krk ) cilt terimi ksaca aklanmtr. 39 ve 40nc sayfalarda eserin hazrlanmasnda yararlanlan kaynaklar liste halinde takdim edilmitir. Bu listede 32 adet kitap, makale ve ansiklopedi maddesi zikredilmektedir. Kitabn 43 ve 92nci sayfalar arasnda ise 50 (elli) adet renkli cilt fotoraf yer almaktadr. Fotoraflarn altnda ise bu eserlerin isimleri, hangi cilt trnden olduu, eserin nerede bulunduu ve demirba kayt numaras, bazlarnda ok ksa cilt bilgileri ve bazlarnda da hangi mcellidin almas olduu hakknda bilgiler yer almaktadr. Eserin en byk hizmeti belki de bu grsel malzemeyi oluturan fotoraflardr. 2. Harflerin lmi bn Arabnin orijinal ad lml-Hurf olan bu eseri, Mehmet Kank tarafndan Trkeye kazandrlm ve 2000 ylnda Asa Yaynlar arasnda neredilmitir. Eserin aslnda bn Arabnin Ftuhtl-Mekkiye isimli eserinin 1, 2 ve 26. baplar olduu i kapaa not olarak kaydedilmitir. Karton kapakla ciltlenen eser, 240 sayfadr. Eserin ba tarafnda mtercim tarafndan kaleme alnan ve Harflerin lmini sunarken baln tayan n sz mahiyetinde bir ksm yer almaktadr. Mtercim burada eser hakknda okuyucuya n bilgi vermektedir. Baplar halinde dzenlene kitapta ruh hakknda bilgiler, ruhun neetinin aklanmas, rumuz ehlinin kutuplar hakknda bilgiler, lemdeki harflerin ve harekelerin mertebeleri ve bunlarn ilahi isimlerdeki karlklar hakknda bilgiler, kelimeler hakknda bilgiler; ilim, alm ve malum hakknda bilgiler, harflere dair zikredilen baz sebeplerin ve lafzlarn aklanmas, harekelere ya da kk sesli harflere dair kelimeler gibi ana balklar yer almakta, buralarda Turkish Studies
986
Fikret USLUCAN
kelama ve tasavvufa dair malumatlar verilmekte, ele alnan konularn zahiri ve batni taraflarna deinilmektedir. Ele alnan konularn ieriiyle ilgili iirlerin de yer ald eserin konumuzu ilgilendiren asl blm ise, 129 - 173. sayfalar arasnda yer alan ve Harfler Hakknda Tek Tek Bilgiler baln tayan 2. bap, 1. fasln 2. eki ksmdr. Burada Arap alfabesindeki btn harflerin srayla tasavvufi deerleri, anlamlar, rumuz olarak kullanllar ve simgesel zellikleri hakknda bilgi verilmektedir. Kuran- Kerimde geen ve hurf- muktaa denilen harflerden ibaret ayetler hakknda da bilgiler yer almaktadr. 3. Hat Sanat ve Mehur Hattatlar nl hat sanats Muhittin Serin tarafndan hazrlanan eserin ilk basks 1999 ylnda stanbulda, geniletilmi ikinci basks 2003 ylnda yine stanbulda Kubbealt Neriyat tarafndan yaplmtr. Byk boy kue kada baslan kitap karton kapakla ciltlenmitir. Kitabn hazrlannda grsellie byk nem verilmi bol miktarda fotoraf kullanlmtr. ok az siyah beyaz olan bu fotoraflar, konuyla ilgili hat eserleri ve nl hattatlarn fotoraflardr. Altlarnda nereden alndklar, boyutlar, okunular gibi bilgiler bulunmaktadr. 383 sayfalk eser, be blmden olumakta; ba tarafnda bir n sz, sonunda ise kaynaka ve dizin yer almaktadr. Kitabn blmleri Sanat ve Hat Sanat, Hat Sanatnn Tarihesi ve Aklm- Sitte, Osmanl Dneminde Hat Sanat ve mehur Hattatlar, Aklm- Sitenin Dnda Gelien Yazlar, Yaz Alet ve Malzemeleri, Hsn-i Hat Eitimi ve retimi: Mektir. Bu blm balklarnn her birinde alt balklar bulunmakta ve her konuyla ilgili teferruatl bilgiler yer almaktadr. Verilen genel ksaltmalar listesi kaynakann anlalmasn kolaylatrmaktadr. Kaynaka ksmnda ise yerli ve yabanc aratrmaclar tarafndan kaleme alnan telif ve tercme 308 ( yz sekiz) kitap ve makale alfabetik olarak listelenmitir. Bir szlk olarak hazrlanmamasna ramen eserde kullanlan alt balklar ve dizin ksm, kullanm kolaylatrmakta, dolaysyla aranan bir bilgiye kolayca ulalabilmektedir. Dier taraftan kullanlan grsel malzeme ve bu malzemenin renkli oluu, okunan konularn daha iyi kavranmasn salamaktadr.
Turkish Studies
987
4. Tezhib stanbulun fethinin 550. yl hatrasna ithaf edilen eser Nilfer Kurfeyz tarafndan hazrlanm, Tarih ve Tabiat Vakfnca 2003 ylnda stanbulda yaymlanmtr. Byk boy kue kada baslp mukavva kapakla ciltlenmitir. ki stun halinde dzenlenen sayfalarda bir stun Trke, dier stun ise Trke stunda verilen bilgilerin ngilizcesini ihtiva etmektedir. ngilizce tercmeler Dr. Dara olakolu tarafndan yaplmtr. Doksan sayfalk eserin ba tarafnda tezhip sanatnn tarihesi ve bu sanatla ilgili baz genel ve teknik bilgiler yer almaktadr. Bu bilgiler iinde, alt balklar halinde tezhiple ilgili terimlerin aklamalar verilmitir. Eserin on dokuzuncu sayfasnda 10 (on) maddelik bir kaynaka sunulmutur. Kitapta yirmi ikinci sayfadan son sayfaya kadar tezhip ve hat sanatna ait eserlerin renkli fotoraflar yer almaktadr. Btn fotoraflarda bu eserlerin kime ait olduu, teknik zellikleri gibi bilgiler de bulunmaktadr. ou fotoraflarn baz detaylar bytlerek ayr bir fotoraf olarak asl fotorafn yanna yerletirilmitir. Eserin asl hizmeti kullanlan bu renkli fotoraflardr. 5. Talik Yazya Plastik Deer Asndan Bir Yaklam Nihat Boydan kaleme ald eser, Milli Eitim Bakanl Yaynlar arasnda stanbulda 1994 ylnda yaymlanmtr. Akademik bir alma olan kitap byk boy 159 sayfadr ve karton kapakla ciltlenmitir. Bir giri ve iki blmden oluan eser sonu yazsndan sonra bir szlk ve kaynak listesi de iermektedir. Giri ksmnda slm kltr ve sanatnda hat, slm yazlarnn eitleri, keli yazlar, makil yaz eitleri, kf yazlar, yuvarlak yazlar, eik yazlar, fantezi yazlar, turalar, slm sanatnn dier sanatlarla mnasebeti gibi konularda doyurucu bilgiler verilmektedir. Eserin birinci ve ikinci blmleri ise talik yazya ayrlm olup burada talik yaznn douu ve bu konuyla ilgili tartmalar, talik yaznn eitleri ve bunlarla ilgili teknik bilgiler, talik yazda plastik unsurlarn kullanl, talik yaznn resim sanatyla ilikisi zerinde durulmaktadr. Eserde yer yer rnek olarak verilen levhalarn tahlilleri yaplmaktadr. Bu arada ele alnan konularla ilgili olarak kullanlan terimlerin aklamalarna da yer verilmektedir. Kitapta deiik yaz trlerinden levha ve mek rnekleri bulunmaktadr. Bu ynyle gze de hitap eden eserin en byk kusuru bu malzemenin siyah beyaz oluudur. 151 153. sayfalarda 63 (altm ) hat teriminin yzeysel bir aklamas verilmitir. En sonda yer alan be sayfalk kaynaka Turkish Studies
988
Fikret USLUCAN
ksmnda ise 123 (yz yirmi ) yerli yabanc kitap, makale ve ansiklopedi maddesi yazar soyadna gre tertiplenerek verilmitir. 6. Hsnhat Ahmet Soysal tarafndan yazlan eser Norgunk Yaynlarnca 2004 ylnda stanbulda yaymlanmtr. Kk boy nc hamur kada baslm ve karton kapakla ciltlenmitir. Kitabn ortasnda sekiz adet renkli fotoraf bulunmaktadr. Fotoraflarda hat sanatnn deiik rnekleri bulunmakta, altlarnda ise kimin eseri olduu, boyutlar vs bilgiler verilmektedir. Kitabn giri ksmnda hat sanatnn kurucular tantlmakta, hat sanatnn temel estetik sorunlar zerinde durulmaktadr. 68 sayfalk eserde bundan sonra; hat sanatnn kkenlerine inilmekte, ilevi zerinde durulmakta, modernlik sorunsal tartlmakta, hat sanatnn temsil sorununa deinilmekte, in yaz sanatyla karlatrma yaplmakta, tarihsellik mant zerinde durulmaktadr. Btn bunlar yaplrken ok az sayda terim ve kavram bir balk altnda olmasa da ksaca aklanmaktadr. Eser, daha ok hat sanatnn estetii ve tarihesiyle ilgilenenlere faydal olacaktr. 7. Trklerde Yaz Sanat Ismayl Hakk Baltacolu tarafndan yazlan eser, byk boy birinci hamur kada baslm, karton kapakla ciltlenmi, Kltr Bakanl yaynlar arasnda 1993 ylnda yaymlanm ve Mersinde baslmtr. Bata yazarn biyografisi ve eserlerinin listesi verilmitir. Eser, bundan sonra 14 blme ayrlm, son szn ardndan yaz trlerinin rnekleri, fotoraflar, Arap yazsndaki harflerle insan bedeninin deiik figrlerinin benzerliklerini gsteren resimler verilmitir. Kitabn 87, 143. sayfalar arasnda yer alan bu resim ve fotoraflar siyah beyaz olarak baslmtr. Eserin birinci blmnde Trk sanat yazlarn inceleme plan, ikinci blmde Trk sanat yazlarnn ana karakteri, nc blmde Trk sanat yazlar ve srrealist resim, drdnc blmde Trk sanat yazlarnn srrealistlii, beinci blmde Trk sanat yazlarnda gzelliin kaynaklar, altnc blmde Trk sanat yazlarnn trleri, yedinci blmde kf yaz, sekizinci blmde sls yaz, dokuzuncu blmde talik yaz, onuncu blmde divn yaz, on birinci blmde rka yaz, on ikinci blmde yaz bezemeleri ve bezeme yazlar, on nc blmde Trk sanat yazlarnn estetii, on drdnc blmde Trk sanat yazlarnn tarihi zerinde durulmaktadr.
Turkish Studies
989
Eserin zellikle 6, 7, 8, 9, 10, 11 ve 12. blmleri konumuzla alakaldr. Bu ve dier blmlerde hat sanatyla ilgili terimler yeri geldike aklanmaktadr. Baz bilgileri tartlmakla beraber, alannda nemli bir boluk dolduran kitabn son szn nemine binaen aynen almakta fayda gryoruz: Trklerde yaz sanat iin syleyeceklerimi syledim, bitti. Ancak, bu konuda gerekli olan her eyi syleyip sylemediimi bilmiyorum. Sylediklerimin hepsinin doru olduunu da sanmyorum. nk ben yaplmas gerekeni deil, yalnz elimden geleni yaptm. Ben yaam boyunca Trk hattatl, Trk dekorculuu ile uraan, btn Trk plastik sanatlarn incelemi, psikoloji, sosyoloji ve felsefe zerinde alm, Trk ulusunun yaratclna inanm olan bir insanm. Ekinsiz bir toprak bulmutum. zerindeki yaban otlarn sktm. Bu topra ekebildiim kadar da ektim. Daha ok emek, daha ok ekmek, daha ok rn almak bizden sonra yetieceklere dyor. Toprak var, gne var, bitkileri bitiren Allah da var. Siz de bizim gibi durmayp aln. 8. Trk Hat Sanat Ara, Gere ve Formlar, Osmanl Devletinin 700nc kurulu yldnmne armaan edilen eser, M. inasi Acar tarafndan yazlmtr. Bask tarihi hakknda bir kayt bulunmayan kitab Artk A. .ce stanbulda yaynlam. Byk boy kue kada baslan eser 305 sayfa olup mukavva kapakla ciltlenmitir. Eserin ba tarafnda yaync Turgay Artamn nsz, Ali Alparslann sunu yazs ve yazarn n sz yer almaktadr. Kitapta ele alnan konular; hat sanat ve hattatlk, hat sanatnn ara ve gereleri, hat sanatnn formlar, hat sanatnn grnd yerlerdir. Btn bu blm balklar alt balklara ayrlm ve her konuda detayl, doyurucu bilgiler verilmitir. Pek ok terim, deyim ve kavramn bu bilgiler iinde uygun balklar altnda aklandn da belirtmemiz gerekir. Trke konu anlatmlarndan sonra ayn bilgilerin ngilizce tercmesi de yabanclar dnlerek ayrca sunulmutur. Eserin son ksmnda yer alan kaynaka ksmnda 71 (yetmi bir) yerli ve yabanc kaynak yazar adna gre dzenlenerek verilmi. Bunun ardndan drt sayfa, stun isim ve terim indeksi yer almaktadr. Eserin gze de hitap etmesi gerektii dnlerek bol miktarda hat levhasnn; hat sanatnda kullanlan ara ve gerelerin, cilt ve tezhip sanatlarnda kullanlan malzemelerin ve aletlerin fotoraf renkli olarak kitaba konulmutur. ngilizce sayfalarda bu fotoraflar ak mor renkte baslmtr. ema, resim ve fotoraflarn altlarnda bunlarla ilgili aklayc bilgiler yer almaktadr. Eserin Turkish Studies
990
Fikret USLUCAN
alannda byk bir boluk doldurduunu bu konularla ilgilenen kiiler, dikkatli bir gzle incelediinde hemen fark edecektir. 9. Rh Hendese Hsn-i Hat Sanat Selim Trkolu tarafndan hazrlanan ve 144 sayfa olan eser, 2006 ylnda stanbulda byk boy kue kada baslm, karton kapakla ciltlenmitir. Kitabn birinci blmnde yaz sanat, hat sanat, hat sanatnda yaz eitleri, harflerin talimi ve iaretler, hat sanatnda kullanlan malzemeler; ikinci blmde mekler; nc blmde hattat biyografileri; drdnc blmde ise menkbe ve hatralara yer verilmitir. zellikle birinci blmde hat sanatyla ilgili terimler, alt balklar halinde verilmi ve detaylara girilmeden aklanmtr. Hat sanatnn gzel numunelerinin, hat sanatnda kullanlan malzemelerin ve deiik yaz trlerinden mek rneklerinin renkli fotoraflar bu esere ayr bir gzellik katmtr. Eserin sonunda yararlanlan kaynaklarn listesinde 14 (on drt) eserin knyesi eser adna gre verilmitir. 10. Medeniyet leminde Yaz ve slm Medeniyetinde Kalem Gzeli, Diyanet leri Bakanl Yaynlar arasnda neredilen eseri Mahmud Bedreddin Yazr kaleme alm, Uur Derman ise yayna hazrlamtr. Deiik zamanlarda deiik basklar yaplan bu eser; bazen iki cilt bir arada, bazen cilt, bazen de iki cilt olarak baslmtr. Kitabn elimizdeki ikinci basks, iki cilt bir arada olarak neredilmi; Ankarada 1981 ylnda, byk boy birinci hamur kada 273 sayfa olarak baslm ve karton kapakla ciltlenmitir. Eserin iindekiler ksm, nce kitaptaki sraya gre, sonra da alfabetik olarak verilmitir. Ardndan Uur Derman tarafndan kaleme alnan Eser ve Mellifi Hakknda balyla bir bilgilendirme yazs gelmektedir. Burada yazar hakknda bilgi verildikten sonra, eserin hususiyetleri, nasl hazrland, hat sanat iin nemi zerinde durulmu, yazarn rka hattyla ve kendi el yazsyla yazd eserin yeni harflere nasl aktarld ve nasl neredildii gibi noktalarda bilgi verilmitir. Sayfalar iki stun olarak dzenlenen eserin mukaddimesinden sonra gelen birinci ksmda yaz hakknda geni bir malumat, yaznn tarihesi, yaznn sanat olma serveni, slm aleminde yaz ve yaz sanat, slm yazlarnn eitleri, hat sanatnn gzel sanatlar arasndaki yeri, hat sanatnn hususi farikalar, hattatla ve hattata ait baz artlar; ikinci ksmda yaz levazm, hattat ve Turkish Studies
991
hattatlkta kullanlan kalemler, kalemi hazrlama, hat sanatnda kullanlan malzemeler; teknik tabirler, stlahlar ve iaretler, yaz taliminde kullanlan iaretler, yazmayla alakal baz artlar, yazarken gzetilecek baz esaslar hakknda olduka geni ve doyurucu bilgiler verilmitir. Btn bu bilgiler iinde hat ve tezhip sanatyla ilgili birok deyim ve terim balklar altnda aklanm, gerekli grnenlerin siyah beyaz resimleri ilgili yerlere yerletirilmitir. Bunlardan baka gerek mellife ve gerekse baka hatalara ait birok eser siyah beyaz olarak uygun yerlere yerletirilmitir. Hat, tezhip ve cilt sanatlaryla ilgili olarak yazlan hemen hemen her kitap, makale ve ansiklopedi maddesine kaynaklk eden bu eserin son ksmnda gramaj dk kue kada basl 26 fotorafta nl hattatlarn eserlerinden semeler, hat sanatnda kullanlan malzemeler, ebru rnekleri yer almaktadr. Biz bu eserin sahasnda yeri doldurulamaz olduu kanaatini tamaktayz. SONU VE TEKLFLER Bu almaya ansiklopedi maddeleri ve dier szlklerde bulunan hat, kitap, cilt ve tezhip terimleri, internette yer alan konuyla ilgili szlkler, bnlemin Mahmut Kemal naln Son Hattatlar isimli nemli eseri, hacimli bir sunu yazsn bnleminin yazd Mustakimzde Sleyman Efendinin Tuhfe-i Hatttni, ranl Habbin ran ve Osmanl hatalarn tantt Hat ve Hattatn isimli eseri ve konumuzla alakal daha pek ok eser dahil edilmedi. Eer bunlar da almamza dahil edilseydi bir makale boyutlarn gereksiz yere zorlam olacaktk. Grld gibi tanttmz eserlerin byk ounluu ihtiyaca cevap vermekten uzaktr. Ancak klasik slm sanatlarna gsterilen ilginin yurdumuzda ve yurt dnda her geen gn artt gnmzde hat, tezhip ve cilt terimlerini geni bir ekilde aklayan efrdn cmi ayrn mn bir ansiklopedik szle duyulan ihtiya da ortadr. Aslnda bu ihtiya sadece hat, tezhip ve cilt sanatlar iin deil, mimariden kuyumculua, musikiden tespihilie ve hatta resimden halcla kadar sanatn her dalnda duyulmaktadr. Yaklak alt yldr fotoraftan makaleye, kitaptan ansiklopediye kadar malzemesini topladmz ve hazrlamaya baladmz ve mrmz olursa tamamlamak niyetinde olduumuz bir alma var. Eer tamamlamak bize nasip olmazsa, geriden gelenlerin tamamlamas iin bu ansiklopedik szln zelliklerini sanki ie hi balamam gibi bir teklif olarak buraya kaydetmek istiyoruz.
Turkish Studies
992
Fikret USLUCAN
Trk slam Kltr Tarihinde Yaz, Tezhip ve Cilt Terimleri Ansiklopedik Szl adn tayacak bu szlk u zelliklere sahip olmaldr: 1. Medeniyet ve kltr tarihiyle ilgili kitaplar ve makaleler taranmal, almayla ilgili olanlardan elde edilen bilgiler dosyalanmal. 2. Tefsir ve hadis kitaplar taranarak ilgili bilgiler dosyalanmal. 3. Hat, tezhip ve cilt sanatyla ilgili ne kadar makale, kitap, ansiklopedi maddesi varsa; telif ve tercme ayrmna gidilmeden elde edilmeli. 4. Bu sanatlarla ilgili malzeme ve aletlerin isim listesi kartlmal, bunlarla ilgili yazl ve szl bilgiler temin edilmeli. 5. Hat, tezhip ve cilt sanatnn en gzel rneklerinden, kullanlan malzemelerin fotoraflarndan mmknse asllarndan zengin bir ariv oluturulmal. 6. Baz klasik airlerimizin hat gibi plastik sanatlarn ve satran gibi oyunlarn terimlerini kullanarak iirler yazd bilinmektedir. Bu sebeple divan edebiyatna ait eserler taranarak ilgili terimlerin kullanld iir paralar ve beyitler toplanmal ve bunlardan ayr bir ariv teekkl ettirilmeli. 7. Hatratlar toplanmal ve bu hatratlarda alma konumuzla ilgili olabilecek ksmlardan bir baka ariv oluturulmal. 8. Bu makaleye konu edinilen szlkler ve bir ksm szlk nitelii tayan eserler taranarak hazrlanacak olan ansiklopedik szln maddeleri tespit edilmeli. 9. Eseri hazrlayacak olan aratrmac bu bilgi olmasa da olur dncesini kafasndan silmeli. 10. Maddelerin yazmnda verilen bilgiler, okuyucuda soru iareti uyandrmamal, mmkn olduunca detaylandrlarak bilgiler verilmeli. 11. Her maddede en az bir resim, gerekiyorsa ekil, fotoraf bulunmal ve bunlar mutlaka renkli olmal. 12. Yazlan maddeyle alakal anekdot varsa mutlaka zikredilmeli, eer bu madde taranan eski edebi eserlerde, iirde kullanlmsa bu ksm mutlaka uygun bir ekilde verilmeli.
Turkish Studies
993
13. alma mutlaka byk boy kue kada baslmal, kullanmn kolay olmas iin birka cilt eklinde dzenlenmeli; daha da nemlisi hat terimleri, tezhip terimleri, cilt terimleri ayr ayr ciltler halinde olmal. 14. Bu sanatlarda eser vermi nl sanatlarn biyografileri her cildin sonunda bir ek olarak verilmeli. 15. almann tamam CDlere kaydedilmeli ve piyasaya bu CDlerle beraber srlmeli. Byle bir alma tamamlandnda Trk kltr ve medeniyet tarihi iin nemli bir hizmet de ifa edilmi olacaktr.
KAYNAKA ACAR, M. inasi, Trk Hat Sanat Ara, Gere ve Formlar, Artk A.. Yaynlar, stanbul (t.siz). BALTACIOLU, Ismayl Hakk, Trklerde Yaz Sanat, Kltr Bakanl Yaynlar, Mersin 1993. BOYDA, Nihat, Talik Yazya Plastik Deer Asndan Bir Yaklam, MEB Yaynlar, stanbul 1994. ESNER ZEN, Mine , Trk Cilt Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1998. bn Arab, ev.: Mehmet Kank, Harflerin lmi, Asa Kitabevi, 2000. KURFEYZ, Nilfer, Tezhib, Ter.: Dara OLAKOLU, Tarih ve Tabiat Vakf TATAV Yaynlar, stanbul 2003. ZNDER, Hasan, Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatlar Deyimleri, Terimleri Szl, Konya 2003. SERN, Muhittin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, Kubbealt Neriyat, 2. bsk., stanbul 2003. SOYSAL, Ahmet, Hsnhat, Norgunk Yaynlar, stanbul 2004. TRKOLU, Selim, Rh Hendese Hsn-i Hat Sanat, stanbul 2006. YAZIR, Mahmud Bedreddin, Medeniyet leminde Yaz ve slm Medeniyetinde Kalem Gzeli, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1981. YILMAZ, Abdulkadir, Trk Kitap Sanatlar Tabir ve Istlahlar, Damla Yaynlar, stanbul 2004.
Turkish Studies
994
Fikret USLUCAN
YURDADN, Berin U., Kitaplkbilim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1974.
Turkish Studies

Hat Tehip Sözlüğü

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hat Tehip Sözlüğü

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HAT, TEZHP VE CLT TERMLER SZLKLER Fikret USLUCAN ZET Hat, tezhip ve cilt, klasik Trk slam sanatlarndandr.

Volume 4/4 Summer 2009

Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri

Volume 4/4 Summer 2009

Volume 4/4 Summer 2009

Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri

Volume 4/4 Summer 2009

Volume 4/4 Summer 2009

Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri

Volume 4/4 Summer 2009

Volume 4/4 Summer 2009

Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri

BR KISMI SZLK NTEL TAIYAN ESERLER 1. Trk Cilt Sanat

Volume 4/4 Summer 2009

Volume 4/4 Summer 2009

Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri

Volume 4/4 Summer 2009

Volume 4/4 Summer 2009

Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri

Volume 4/4 Summer 2009

Volume 4/4 Summer 2009

Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri

Volume 4/4 Summer 2009

Volume 4/4 Summer 2009

Hat, Tezhip ve Cilt Terimleri Szlkleri

Volume 4/4 Summer 2009

Volume 4/4 Summer 2009

You might also like