Witold K

ie

praca i wolontariat przy festiwalach

y Just

orgo na G

Mich

a M

ikow achn

ski

Ma

m To

rci n

as

zS

Ma rsz ae

go Ma

ta M rza

aci

eje

ws

ka
c ko la zy

Fabryka kultury - praca i wolontariat przy festiwalach kulturalnych

Justyna Gorgo, Witold Kie, Micha Machnikowski, Magorzata Maciejewska, Marcin Marszaek, Tomasz Skoczylas

Wrocaw 2013

Stowarzyszenie Instytut Wolnej Kultury.

Niniejsza publikacja dostpna jest na

warunkach licencji Creative Commons, Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0 Polska.

ISBN 978-83-938558-0-3

Recenzje naukowe: dr Adam Mrozowicki, dr Agata Krasowska

Skad: Maria Pawliszewska (maria.pawliszewska@gmail.com) Projekt okadki: Magorzata Sawicka Korekta: Zuzanna Majer

Donansowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury w ramach Programu Narodowego Centrum Kultury  Kultura  Interwencje

Spis treci

Wstp

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 9 12 14 16 16 18 20 26 30 31 35 36 37 41 45 47 49 51 53 55 59 61 66 68 71 72 76 77 80

Budowanie oddolnej teorii pracy przy festiwalach kulturalnych . . . . . . . . . . . . . Struktura publikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Proces pracy w fabryce kultury

1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8.

Cel produkcji, kryteria skutecznoci i czas Czas pracy

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sie wsppracy

Midzy samoorganizacj a biurokratyzacj Proces pracy: kontrola i autonomia

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kontrola zewntrzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podmiotowe efekty procesu pracy Podsumowanie rozdziau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Teoria praktyki robotnicy sztuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5.

Praca, ktra nie mczy, czyli zniesienie alienacji

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Akumulacja zasobw jako strategia minimalizacji alienacji pracy

Materialne ograniczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Autonomia pola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Od pola produkcji do spoecznej fabryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Ideologia sektora kultury

3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6.

Profesjonalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wizje kariery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiara w merytokracj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Festiwal jako anty-korporacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (Re)denicja normalnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odtwarzanie ideologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw . . . . . . . . . . . . . .

4.1. 4.2. 4.3. 4.4.

Tkwimy w miejscu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czyja krytyka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomia i polityka  horyzont narzdzi krytycznych Kultura jako narzdzie polityczne i ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

4.5.

Perspektywa dbr wsplnych  nowy paradygmat

. . . . . . . . . . . . . . . .

88 91 91 91 92 92 92 93 93 96 99

5. Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.1. 5.2.

Kto za tym stoi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Narzdzie badawcze  dyspozycje do wywiadu swobodnego . . . . . . . . . . .

Sposb umawiania si na wywiad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Po wywiadzie, czyli pliki z wywiadami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O czym jest wywiad? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sposb prowadzenia wywiadu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dyspozycje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. 5.4 Bibliograa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dane spoeczno-demograczne uczestniczek i uczestnikw bada . . . . . . . .

Wstp
24 maja 2012 roku pod hasem Dzie bez sztuki mia miejsce oglnopolski strajk artystw, podczas ktrego na jeden dzie zamknito 64 instytucje kulturalne: galerie, muzea i inne miejsca wystawiennicze. By to akt protestu przeciwko pogarszajcej si sytuacji w sferze kultury i zuboeniu pracownikw sztuki, w tym ograniczaniu ich praw do takich wiadcze spoecznych jak ubezpieczenia zdrowotne i emerytalne. Artyci (pomijajc elitarne gwiazdy), w przewaajcej mierze pracujcy na umowy cywilno-prawne, dali przede wszystkim stworzenia takiego systemu, ktry dawaby gwarancj ochrony zdrowia i godnej staroci przy okrelonych warunkach pracy. Jak pisali w swoim manifecie: Artyci nie s biznesmenami, nie tworz z myl o zysku. Niektre dziea, czsto te najwaniejsze dla spoeczestwa, nawet nie nadaj si do sprzeday. A wielu twrcw [...] pozostaje poza systemem ubezpiecze emerytalnych i zdrowotnych. Wytwrcy kultury angauj si spoecznie, podwyszaj jako przestrzeni miejskiej i standard ycia jej mieszkacw. Tworz dobra wsplne [...].Tymczasem wikszo wytwrcw kultury jest biedna. Nie majc staego zatrudnienia, artyci z trudem cz koniec z kocem. Pracuj duo, a zarabiaj sabo i nieregularnie. Staj si te pierwszymi oarami ci budetowych w instytucjach kultury i niekorzystnych zmian na rynku pracy . Strajk by wydarzeniem bezprecedensowym od czasw transformacji ustrojowej, nigdy wczeniej artystki i artyci na tak skal nie zorganizowali si w gecie protestu i solidarnoci. Cho sfera kultury, przynajmniej w przecigu ostatnich dwudziestu kilku lat, nigdy nie bya priorytetowa dla kolejnych rzdw, nie bez znaczenia pozostaje to, e strajk mia miejsce akurat wtedy i e jego organizatorzy sprzeciwiali si niskopatnej pracy bez egzystencjalnego bezpieczestwa. Protest artystw pokaza bowiem, e ich problemy nie s odosobnione i odzwierciedlaj kopoty caego sektora, ktre to coraz silniej odbijaj si na yciu robotnikw sztuki. Sektor kultury stanowi miejsce zatrudnienia coraz liczniejszej grupy osb; od 2005 roku do 2011 roku liczba pracujcych w sektorze dziaalnoci zwizanej z kultur, rozrywk i rekreacj powikszya si o niemal 20 tys. pracownikw (z poziomu 133,6 tys.

2012/05/strajk-artystyczny-odezwa.html,

1 zob.

Blog Forum Sztuki Wspczesnej

http://forumsztukiwspolczesnej.blogspot.com/

data dostpu 7.011.2013

Fabryka Kultury
do 153,5 tys. osb ). Temu procesowi nie towarzyszy jednak wzrost nakadw na kultur, ktre w tym samym czasie oscyloway w granicach 0,5% wydatkw budetowych . Dodatkowo, w Polsce w latach 1995-2012 zostao zlikwidowane 255 kin (36%), 1323 bibliotek lub ich lii (14%), 235 muzew publicznych (40%), 52 teatry (29%) . Rodzi to zatem pytanie o to, jak rozkadaj si koszty pracy w sektorze, w ktrym zaszy tak gbokie zmiany, a rwnoczenie nie doszo ani do silnej technologizacji pracy, ani geogracznego przenoszenia pracy (oshoring) . Mona zakada, e w zwizku z tym, i sektor kultury nadal funkcjonuje w Polsce w duej mierze jako cz sektora publicznego, to stanowi on, podobnie jak inne jego obszary, kolejne miejsce wdraania trendw zarzdzania w modelu, ktry przyszed z sektora prywatnego. Modelu nowoczesnej rachunkowoci, outsourcingu usug (z sektora publicznego do rynku) oraz zarzdzania si robocz typu chudo i podle, w tym uelastyczniania pracy i jej intensykacji, a take maksymalizacji nieopacanej lub nisko-opacanej pracy . Najatwiej zauway to z poziomu lokalnego. Dla przykadu wemy pod lup sytuacj we Wrocawiu. W 2009 roku ruszya budowa Narodowego Forum Muzyki, ktra

2 Obliczenie wasne na podstawie danych pozyskanych z Banku Danych Regionalnych: pracujcy

wedug sekcji R PKD 2007 strony

3 Obliczenie wasne na podstawie danych pozyskanych z ustaw budetowych dla lat 2006-2011, ze 4 Obliczenie wasne na podstawie danych pozyskanych z Banku Danych Regionalnych: kategoria

http://orka.sejm.gov.pl

kultura i sztuka; grupa: biblioteki i lie, dziaalno sceniczna i wystawiennicza, kina, muzea (nansowane ze rodkw publicznych). Podkreli trzeba, e w okresie 1989-1994 rozmiar likwidacji instytucji kultury by jeszcze wikszy, nie jest jednak uwzgldniany w elektronicznych bazach GUS

5 Oba te zjawiska, zwizane z procesem globalizacji, skutkuj obnieniem si poziomu zatrud-

nienia; technologizacja poprzez automatyzacj pracy (zastpowanie pracy ludzkiej prac maszyn), natomiast oshoring poprzez przenoszenie procesw produkcji i usug zwykle tam, gdzie wystpuje tasza sia robocza, inne tasze rodki produkcji lub preferencyjne zasady dziaalnoci gospodarczej (np. zwolnienia podatkowe), zob. S. Sassen, Globalizacja. Eseje o nowej mobilnoci ludzi i pienidzy, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, 2007; B. Silver, Globalny proletariat. Ruchy pracownicze i globalizacja po 1870, Warszawa: Ksika i Prasa, 2009; M. De Angelis, D. Harvie, 2007, Globalization? No Question! Foreign Direct Investment and Labor Commanded, Review of Radical Political Economics, 40(4), 2007, s. 429-444

6 Metafora chudo i podle (z ang. lean and mean) odwouje si do stylw zarzdzania wprowawprowadzaniem coraz bardziej horyzontalnej,

dzanych w latach 1980, cechoway si one zarwno odchudzeniem produkcji z liczby robotnikw czy te menedmentu niszego i redniego szczebla, wraz z rozproszonej struktury organizacji pracy z wielozadaniowymi jednostkami. Ich cech jest take ograniczanie dostpu do zabezpiecze socjalnych dla pracownikw, w tym gwarancji zatrudnienia. Zob. B. Silver, Globalny proletariat..., s. 103; o wprowadzaniu nowoczesnej rachunkowoci do tworzcego si sektora prywatnego podczas transformacji w kontekcie polskim pisze E. Dunn, Prywatyzujc Polsk. O bobofrutach, wielkim biznesie i restrukturyzacji pracy, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008; natomiast o zmianach zarzdzania w sektorze usug publicznych zobacz: E. Charkiewicz, Jeste kapitacj. Choroba jako towar na rynku usug medycznych, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego, 2007,

http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/readarticle. php?article_id=10, data dostpu 7.11.2013; a take: W. Kozek, (red.), Gra o jutro usug publicznych
w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2011; oraz J. Hardy, A. Stenning, Public Sector Reform and Women's Work in Poland: `Working for Juice, Coee and Cheap Cosmetics!', Gender, Work & Organization, 12(6), 2005, s. 503526; natomiast o wprowadzaniu zarzdzania typu chudo i podle do sektora publicznego zobacz: B. Carter, i in., Lean and mean in the civil service: the case of processing in HMRC, Public Money and Management, 31(2), 2011, s. 115-122

Wstp

bdzie kosztowaa budet miasta okoo 350 mln z, a kredyty zacignite przez miasto na jego budow mog nawet podwoi t sum. Jednoczenie miejskie galerie, muzea

i orodki kultury s niedoinwestowane, z tego powodu oszczdza si na kosztach wystaw i wydarze kulturalnych, a cz pracownikw ju dawno zostaa outsourcingowana (kuratorzy, kuratorki wystaw, ochrona czy pracownicy pilnujcy wystaw, ktrzy pracuj zwykle na umowy cywilno-prawne lub s zatrudniani przez rmy zewntrzne). W 2012 roku miasto wydao cznie na nansowanie caorocznie dziaajcych placwek kulturalnych zaledwie 88,64 mln z (muzea, archiwa, teatry, biblioteki, centra kultury i sztuki, galerie, domy kultury i lharmonie), czyli 25% budetu Narodowego Forum Muzyki i 2,3% caoci wydatkw budetowych Wrocawia. Dla porwnania ostatnia edycja

Festiwalu T-Mobile Nowe Horyzonty kosztowaa 6,15 mln z, z czego gmina Wrocaw pokrya a poow (3,1 mln z), co stanowio wicej ni rwnowarto wydatkw na cay rok funkcjonowania galerii i biur wystaw (2,4 mln z) oraz domw i orodkw kultury (2,44 mln z) . Tych kilka liczb  podobnie jak strajk artystw  wskazuje na powane problemy w sektorze kultury: przede wszystkim w sposobach dystrybucji rodkw oraz w warunkach pacy i zatrudnienia jego pracownic i pracownikw. Spektakularne inwesty-

cje (jak Narodowe Forum Muzyki) czy spektakularne wydarzenia (jak Festiwal Nowe Horyzonty) s symptomami procesu, ktry trwa od lat, i ktry mona okreli jako utowarowienie kultury z jej swoist odmian  czyli festiwalizacj. Logika tego zja-

wiska wpisuje si w to, co Guy Debord nazwa (niemal 50 lat temu) spoeczestwem spektaklu, dla ktrego produkcja kulturalna ma coraz wiksze znaczenie. Jak pisa:

Kultura, ktre ulega bez reszty utowarowieniu, staje si jednoczenie agowym towarem spektakularnego spoeczestwa. Clark Kerr, jeden z czoowych ideologw tej

tendencji, obliczy, e warto zoonego procesu produkcji, dystrybucji i konsumpcji wiedzy [podkrelenie autora] siga ju rocznie dwudziestu dziewiciu procent produktu krajowego Stanw Zjednoczonych; wedug jego prognoz w drugiej poowie XX stulecia kultura stanie si dwigni gospodarki, tak jak motoryzacja w pierwszej poowie XX wieku, a kolej w drugiej poowie XIX wieku .

Dobrze wyreyserowany spek-

takl (tutaj towar produkcji kulturalnej) daje zudzenie podmiotowoci, uczestnictwa (przez konsumpcj) w rozwoju spoeczestwa, w tym iluzj szczliwoci i dobrostanu

7 Znamienne jest rwnie to, e sponsor tego festiwalu rma T-Mobile (w ramach, ktrego promowana jest jego marka) dooy do budetu zaledwie 500 tys. Wszelkie nej nam dane przez dotyczce z planw Biuletynu nansowych i Informacji festiwali pochodz miasta: z Ministerstwo Kultury Dziedzictwa Narodowego. z (czyli 9% caoci). udostpniobudetu dotyczce dokumentacji Dane

Wrocawia

http://bip.um.wroc.pl/ wps/portal/bip?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/bip_pl/bip/umw/finanse/Budzet/Budzet%2020012010&sitepath=/bip_pl/bip/umw/finanse/Budzet/Budzet%202001-2010
pochodz Publicznej

8 G. Debord, Spoeczestwo spektaklu oraz Rozwaania o spoeczestwie spektaklu, Warszawa:

Pastwom Instytut Wydawniczy, 2006, s. 131

Fabryka Kultury
oraz inkluzywnoci w sensie kontroli nad przebiegiem procesw w nim zachodzcych . Festiwale kulturalne, szczeglnie te utowarowione i przechwycone przez due miasta, stwarzaj wanie takie wraenie  wita dla wszystkich. Przyjrzenie si festiwalom

pod ktem nansowym daje jednak odmienny pogld na spraw; obecnie bilety na wydarzenia festiwalowe czsto przekraczaj moliwoci naszych portfeli. Karnety na

najdrosze w Polsce festiwale takie, jak: T-Mobile Nowe Horyzonty, O Plus Kamera, Camerimage, Tauron Nowa Muzyka czy Malta wahaj si od 120 z do 350 z, co stanowi od 11% do 32% minimalnej pacy krajowej netto, a pojedyncze bilety to koszty rzdu od 18 z (bilet do kina) do nawet 50 z (bilet do teatru). Sugeruje to, e nie wszyscy mieszkacy miast, w ktrych odbywaj si te festiwale, bd bogatsi o nowe kulturalne dowiadczenia. Innymi sowy wizjonerstwo Deborda trzeba uj we wspczesny kontekst utowarowienia kultury jako elementu szerszego procesu neoliberalizacji sfery wiadcze spoecznych, ktry wywaszcza nas z dostpnoci do dbr, gdy staj si one towarami nie na nasz kiesze. Pod przykrywk wielkich, skomercjalizowanych festiwali kryj si swoiste ukady wadzy i dominacji, w tym nowe rozdania bogactwa, z ktrych wikszo z nas nie korzysta, a mimo paci za nie (z podatkw). Dziki takim chwilowym wydarzeniom lokalni politycy mog si promowa, duej utrzymujc si u wadzy jako dobrzy gospodarze miast, w ktrych kwitnie kultura. Miejscy i pastwowi decydenci czerpi korzyci z festiwali kulturalnych, ktre produkuj dobry PR ksztatujc miasto (i sam festiwal) jako mark. Natomiast, poprzez decyzj wadzy, o tym jak rozwija

kultur - czyli gdzie pokierowa strumie nansowania - masowe, kilkudniowe imprezy kulturalne wchaniaj rodki, ktre mogyby by przeznaczone na codzienn, caoroczn dziaalno artystyczn (wystawiennicz, teatraln, kinematograczn itd.), przy jednoczesnym zmniejszaniu kosztw dostpu dla odbiorcw i upowszechnianiu tej sfery dziaalnoci. Nie wszystkie festiwale kulturalne to due, skomercjalizowane i wysokobudetowe imprezy. S te festiwale oddolne, mocno osadzone w kontekcie lokalnym i tworzone niemal wycznie siami spoecznymi. S te mniejsze niezbiurokratyzowane formy, wspierane maymi grantami. Nie chodzi zatem o potpienie samej idei festiwali, ale raczej o dostrzeenie, w jaki sposb i jakim kosztem (spoecznym i ekonomicznym) s one organizowane, jakimi nakadami pracy s one produkowane i reprodukowane, a take dlaczego akurat tak przebiega ich (re)produkcja. Festiwale  w swojej rnorodnoci  trzeba postrzega w szerszej perspektywie, jako miejsca, gdzie moliwe jest uchwycenie zmian w sektorze kultury: nowych sposobw publicznego zarzdzania (w tym nansowania), sposobw produkcji i konsumpcji dbr kulturalnych oraz wytwarzanych przez to zmian warunkw pracy. Innymi sowy, chodzi o pojmowanie festiwali

9 Jak twierdzi Debord, wraz z osigniciem obtoci w produkcji towarowej nastpuje zmiana
robotnikw w konsumentw, co wymaga (i daje moliwo klasie panujcej) ich podwjnego zaangaowania (uwizania) w nowoczesnym systemie kapitalistycznym: wytwarzania towarw i ich nabywania, co zagospodarowuje nasz wiadomo poprzez zawaszczanie naszego czasu wolnego, Tame, s. 45-51

Wstp

w relacji do panujcego systemu ekonomicznego i wytwarzajcego go dyskursu wadzy. Doba neoliberalizacji, w ktrej yjemy, przynosi urynkowienie kolejnych sfer spoecznych, czyli obszarw ycia codziennego wczeniej nietknitych przez rynek i kalkulacje ekonomiczne

10

. Festiwale kulturalne, jako sfera spoecznej aktywnoci i swoiste dobra

wsplne, rwnie tego nie unikny. Najsilniej wida to wanie na przykadach tych wydarze, ktre  poza produkcj sztuki  produkuj take promocj (a zatem zyski) korporacji takich, jak np.: Heineken, Coca-Cola czy wanie T-Mobile lub Tauron. Festiwale kulturalne wobec swojej intensywnoci i chwilowoci wymagaj stricte zadaniowej organizacji pracy, a tym samym osb, ktre bd pracowa sezonowo i tymczasowo. Brana festiwali wymusza zatem tymczasowe i elastyczne formy zatrudnienia, jak umowy cywilno-prawne lub samozatrudnienie i jest take oparta na darmowej pracy wolontariuszek i wolontariuszy. Innymi sowy festiwale, w zwizku ze swoj specyk, tworz wydajn i elastyczn si robocz o relatywnie niskich lub zerowych gratykacjach materialnych, ktra pracuje w rytmie podporzdkowanym cyklowi ycia tych wydarze

11

. Rodzi to zatem szereg pyta: co i w jaki sposb mobilizuje i dyscyplinuje

do pracy tak si robocz? Czy taka sytuacja generuje nowe konikty, nowe problemy i nowe strategie oporu? Jaki jest etos takiej pracy? Co sytuacja pracownikw w brany festiwali jest nam w stanie powiedzie o wyej wymienionych spoeczno-ekonomicznych przeobraeniach? Co badania pracy przy festiwalach mwi nam o przemianach w sektorze kultury i o przemianach pracy w ogle? Te pytania i badawcza intuicja dotyczca procesw neoliberalizacji poprzez festiwalizacj kultury, doprowadzia nas do mylenia o festiwalach w kategoriach fabryki kultury. Sprzenie midzy dyscyplinarnym oddziaywaniem mechanizmw rynkowych  w tym biurokratycznych mechanizmw nansowania kultury w stylu nowego publicznego zarzdzania  i wewntrzn struktur produkcji kultury (w tym festiwali), moe

10 Neoliberalizm mona konceptualizowa na kilka sposobw. Pierwszym jest postrzeganie go jako

globalnego projektu, czyli dominujcej siy dyskursywnej, ktra ksztatuje polityki i spoeczestwa. Po drugie neoliberalizm mona ujmowa jako proces neoliberalizacji, ktry pokazuje geograczne zrnicowanie i wzrost natenia urynkowienia rnych sfer ycia spoecznego. Trzecie ujcie, ktre mona nazwa spajajcym, to postrzeganie neoliberalizmu jako formy (relacji) wadzy  czyli technologii zarzdzania: innymi sowy dyskursywnego i praktycznego procesu projektowania polityk i wytwarzania instytucji oraz podmiotw zintegrowanych (dostosowanych) i dziaajcych na rzecz nowoczesnego kapitalizmu w ramach odchudzonego pastwa (z zabezpiecze socjalnych lub szeroko rozumianych wiadcze publicznych). O genezie i konceptualizacji neoliberalizmu zobacz: M. Foucault, Narodziny biopolityki. Wykady w Collge de France. 1978-1979, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2011; D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy, Warszawa: Ksika i Prasa, 2008; o kontekcie neoliberalnych zmian dla reprodukowania si spoeczestwa zobacz: M. Luxton, K. Bezanson, Social Reproduction. Feminist political economy challenges neo-liberalism, Montreal: McGill-Queen's University Press, 2006; o polskich kontekstach neoliberalnych zmian zobacz: E. Majewska, J. Sowa, (red.), Zniewolony umys 2, Krakw: Korporacja Ha!art, 2007.

11 Zerowe gratykacje odnosz si gwnie do darmowej pracy wiadczonej przez wolontariuszy

i wolontariuszki. Jeli chodzi o pracownikw patnych, to wedug danych MKiDN ich rednia pensja waha si od 1,6 tys z do 10 tys. z, ktr jednak naley podzieli przez ilo miesicy, podczas ktrych festiwale s przygotowywane. Innymi sowy nie s to stae miesiczne wypaty.

Fabryka Kultury
by opisywane jako jej przeksztacenia w sprawnie dziaajce przedsibiorstwo-fabryk (odnoszc si do opisu Karola Marksa wytwarzania wartoci dodatkowej dla kapitau, czy stosowanego przez Michela Foucaulta porwnania instytucji edukacyjnych do fabryki lub wizienia, czy te do koncepcji fabryki spoecznej woskich autonomistw

12

W niniejszej publikacji podjlimy zatem prb przyjrzenia si temu, jak festiwale s skonstruowane pod ktem pracy, na jakich zasadach absorbuj one si robocz, jak j wykorzystuj, jak wygldaj warunki pracy i pacy robotnikw festiwali, czyli tych osb, ktre produkuj infrastruktur niezbdn do tworzenia i odbioru sztuki. Biorc pod uwag, e zarwno sztuka, jak i nauka, wywodz si z akademii  interesujce jest rwnie to, w jaki sposb sprzgnite zmiany urynkowienia (komercjalizacji i prywatyzacji) systemw edukacji i kultury odbijaj si w karierach wolontariuszy, freelancerw i pracownikw etatowych festiwali. Uwzgldniajc szczeglnie to ostatnie, nasze zainteresowania wynikaj take, a moe przede wszystkim, z sytuacji, ktr  jako doktoranci i doktorantki, a take pocztkujcy badacze i badaczki w dziedzinie nauk spoecznych  mamy na co dzie

13

. Intuicja badawcza podpowiadaa nam, e ma-

terialna sytuacja pracownikw i pracownic festiwali, a take ich najblisza przyszo jest zbliona do naszej i szkicuje wsplne dowiadczenie pokolenia: bezuytecznoci

i nadprodukcji naszych dyplomw, braku stabilizacji materialnej, w tym wieloci rde dochodu i niskiego jego poziomu, wysokich opat za dach nad gow, czy wreszcie ograniczonej dostpnoci do ubezpiecze spoecznych. Rodzi to tym samym obawy o nasze egzystencjalne bezpieczestwo. Te obawy nie maj charakteru indywidualnego (cho

czsto s one w taki sposb przedstawiane w debatach publicznych czy mediach), ale  jako przeycia intersubiektywne  wynikaj z systemowych przemian i obecnych makropolityk. Uniwersytet i instytucje kultury, w tym festiwale, nie s bowiem oderwane od gospodarczo-politycznego kontekstu, s zarwno silnie powizane z wadz pastwow i lokaln, jak i z rynkami. Powoduje to, e podlegaj  tak samo jak i inne wiadczenia spoeczne  podobnym dyscyplinarno-regulacyjnym mechanizmom urynkowienia. W

systemie edukacji wyszej (i szerzej produkcji wiedzy naukowej) te neoliberalne przemiany przyspieszyy i zostay zacienione poprzez wprowadzanie procesu boloskiego,

12 zob.

K. Marks, Kapita - krytyka ekonomii politycznej, t.

1, Warszawa:

Ksika i WieWarszawa:

dza, 1951; M. Foucault, Nadzorowa i kara, Warszawa: Bezpieczestwo terytorium populacja. PWN, 2010 ; styczny, tomie M. Dalla Costa, Drzwi do ogrodu:

Wydawnictwo Fundacji Aletheia, 1993; 1977-1978, Przegld Anarchi-

Wykady w Collge de France.

nr 11, 2011, http://www.przeglad-anarchistyczny.org/artykuly/23-reprodukcjazycia-codziennego/222-drzwi-do-ogrodu-feminizm-i-operaismo; zob. take inne teksty w tym

feminizm i Operaismo,

13 Nieprzypadkowo w 2009 roku cz zespou badawczego IWK byo zaangaowanych w akcj pro-

testacyjn pod hasem Odzyskaj swoj edukacj, wobec postpujcej restrukturyzacji akademii, planowanych reform szkolnictwa wyszego w ramach pogbienia procesu jego utowarowienia, zob. Krtka relacja z Miasteczek,

miasteczek/,
8

http://odzyskajedukacje.wordpress.com/2009/04/24/krotka-relacja-z-

data dostpu 10.11.2013.

Wstp

w tym czciowe przekierowanie na projektowy system nansowania (poprzez granty) i wyprowadzenie szeregu dziaa do sektora prywatnego, w tym do organizacji pozarzdowych

14

. Sfera zinstytucjonalizowanych dziaa kulturalnych zostaa poddana

podobnym mechanizmom

15

. W ich ramach, kroczce procesy komercjalizacji lub pry-

watyzacji z jednej strony prowadz do wzrostu cakowitych kosztw dbr w obrbie edukacji i kultury, w szczeglnoci dla gorzej uposaonych grup spoecznych; z dru-

giej natomiast do swoistego ukierunkowania wytworw tych sfer, na rzecz ich ekonomicznej i politycznej uytecznoci dla biznesu i administracji pastwowej. Odczulimy wspczesne reimy dostosowywania do tego systemu na wasnej skrze, gdy pisalimy wniosek o grant na niniejsze badania. Starajc si o donansowanie z NCK, musielimy konkurowa o pienidze z innymi podmiotami kultury i nauki. Konkurencja taka dyscyplinuje wszystkich pretendentw do dostosowywania przedmiotu bada/dziaa, jzyka wniosku, a przede wszystkim planu nansowego do oczekiwa grantodawcy  tylko to zwiksza szanse uzyskania rodkw. Konkurencj napdza ograniczanie do-

stpu do rodkw na nauk i kultur: chcc nie chcc stajemy si podmiotami tego nowego rynku. Innym mechanizmem neoliberalizacji jest parametryzacja nauki. Midzy innymi dziki niej moliwa jest wycena rynkowej wartoci wiedzy (dziki policzalnoci efektw, gdzie punkty s substytutem zasobw nansowych), to z kolei napdza nansowanie bada uytecznych dla takich przemysw jak biotechnologiczny, farmaceutyczny, informatyczno-telekomunikacyjny czy energetyczny, ograniczajc dostp do rodkw niedostosowanym do rynku (i potrzeb pastwa) dziedzin nauk spoecznych takich, jak historia czy lozoa. Czy podobne mechanizmy nie dziaaj w ramach

handlu dzieami sztuki, ktry kreli podziay midzy tymi wytworami, ktre s niedochodowe (o niskiej wartoci ekonomicznej), a tymi ktre wrcz staj si zasobem na rynkach inwestycji nansowych? Oba procesy wpywaj za na wartociowanie pracy w tych sferach. Cho wyksztacenie uzyskane w uniwersytecie daje pewne pole autonomii dziaa i nadal w pewnym stopniu uprzywilejowuje wobec grup, dla ktrych jest ono z przyczyn ekonomicznych niedostpne, to jednak obecne zmiany w obrbie akademii coraz mocniej uderzaj w warunki ycia jej pracownikw i pracownic oraz studentw i studentek. Dla wikszoci z nas (jako ludzi ksztaconych przez akademi) oznaczaj one bowiem

14 O procesach neoliberalizacji edukacji i szkolnictwa wyszego zobacz: Serwis Edu-factory wy-

edufactory.html,

dawnictwa Korporacja Ha!Art! Dostpny na:

http://ha.art.pl/prezentacje/29-projekty/1634-

data dostpu 10.11.2013; a take: M. Trawinska, M. Maciejewska, (red.), Uniwer-

sytet i Emancypacja. Wiedza jako dziaanie polityczne  dziaanie polityczne jako wiedza, Wrocaw: Interdyscyplinarna Grupa Gender Studies Uniwersytetu Wrocawskiego, 2012,

goskamaciejewska/docs/uniwersytet_i_emancypacja,
15 zob.
M. Iwaski, Kaszel artysty,

http://issuu.com/ http://
dostpu data

data dostpu 9.11.2013 Strajkowa, 22.05.2012,

forumsztukiwspolczesnej.blogspot.com/2012/05/gazeta-strajkowa.html,
10.11.2013; a take inne artykuy w Gazecie Strajkowej.

Gazeta

Fabryka Kultury
stawanie si w coraz wikszym stopniu wyrobnikami, czy te, jak kto woli, robotnicami nauki lub sztuki poprzez to, e nasza praca nie suy jako dobro wsplne a staje si najemn czynnoci na rzecz partykularnych interesw. Jako robotnicy i robotnice oraz jako cz spoecznoci stajemy si podwjnie wywaszczani z tworw naszej pracy, zarwno poprzez brak wpywu na sposoby ich uytkowania, jak i przez ograniczenie ich powszechnej dostpnoci. Inspiracja dla niniejszych bada zrodzia si zatem nie

tylko z ciekawoci wobec problematyki, ktra do tej pory nie zostaa podjta w ramach nauk spoecznych w Polsce, ale take w obliczu naszego gbokiego zaniepokojenia oraz niezgody wobec tego, co dzieje si w systemie edukacji i kultury, a tym samym tego, co dzieje si z naszymi warunkami pracy i jej wytworami.

Budowanie oddolnej teorii pracy przy festiwalach kulturalnych

Konceptualizujc problematyk pracy przy festiwalach kulturalnych zderzylimy si z gruntem dotychczas zatem niezbadanym w analizach w kontekcie polskim. Odniesie w i in-

spiracji

szukalimy

podobnych .

sfer,

dokonywanych

innych

geograczno-historycznych lokalizacjach

16

Cho byy one pomocne w myleniu sys-

temowym o tym, jak dziaa obecnie sektor kultury, to z powodu przecinajcych si problemw: braku odniesie do warunkw pracy w tym sektorze w kontekcie jego

neoliberalizacji w Polsce, miay one dla nas ograniczon moc tworzenia skrzynki z narzdziami do badania pracy przy festiwalach kulturalnych. Swoista prnia empiryczna i teoretyczna pchna zatem nas po pierwsze w kierunku zastosowania jakociowych a nie ilociowych metodologii, a po drugie w kierunku narzdzi teorii ugruntowanej, w wersji zaproponowanej przez Kathy Charmaz, ktre wydaway nam si najbardziej adekwatne do generowania pyta i poszukiwania wyjanie tego, jak uksztatowane s warunki pracy i ycia pracownikw festiwali. Na obszarach dotychczas nieeksplorowanych daj one podwjn przewag w zbieraniu, analizie i interpretacji danych. Z jednej strony uprawomocniaj zaoenie, e najlepszymi ekspertkami i ekspertami tematyki podejmowanej w badaniach spoecznych pracy s sami ludzie. W naszym kontekcie

badawczym, wydaje si naturalne, e najszersz wiedz o warunkach pracy przy festiwalach maj osoby, ktre j wykonuj. To ich reeksje i dowiadczenia pozwoliy uku podstawowe problemy i pytania, na ktre odpowiedzi szukalimy w dalszym etapie procesu badawczego i konstruowania wnioskw. Z drugiej strony  co wynika z powyszego  narzdzia teorii ugruntowanej daj moliwo stworzenia oddolnej teorii, ktr mona dalej rozwija. W naszym przypadku jest to teoria pracy przy festiwalach kulturalnych,

16 A. Beck, Cultural work. Understanding the cultural industries, Londyn, Nowy Jork: Routledge,
2002; P. Bourdieu, Reguy Sztuki. Geneza i struktura pola literackiego, Krakw: Universitas, 2007; B. Jung, (red.), Ekonomika kultury. Od teorii do praktyki, [w:] Ekonomia kultury. Przewodnik Krytyki Politycznej, T. 22, (praca zbiorowa), Warszawa, 2010.

10

Wstp

ktra jest czym na ksztat tworzenia wyjanie poprzez negocjacj midzy wielogosem uczestnikw i uczestniczek bada, a naszymi narzdziami analizy. Przy tym pierwotne i najistotniejsze jest dla nas to, w jaki sposb respondenci i respondentki interpretuj swj wiat, a konkretnie ten jego wycinek zwizany ze stosunkami pracy

17

. Tworzenie

teorii, w tym kontekcie, jest procesem, ktry nigdy nie staje si w peni ukoczony, a jego produkt jest wci otwarty na modykacj, co zdaje si by niezwykle istotne podczas pracy na nowym terenie badawczym. Stosujc teori ugruntowan, mamy wiadomo, e podlegamy wpywowi swych przedsdw, z ktrych cz czyni nas bardziej wraliwymi, a cz lepymi na wane kwestie. Jednak sam sposb budowania teorii wyposaa nas w aparat metodologiczny, ktry przypisuje priorytetow rol danym i pozwala przynajmniej czciowo przekroczy ograniczenia jednostronnych spojrze. Ponadto kae nam stale zastanawia si

w trakcie kodowania  jak i dlaczego stworzylimy dan kategori i dlaczego zakodowalimy do niej poszczeglne zdarzenia

18

. Konstruowanie teorii ugruntowanej nie zakada

naiwnoci teoretycznej, a jedynie stanowi remedium na fetyszyzacj poj. Trzeba tu jednak podkreli, e jest to moliwe poprzez zaoenie bezwzgldnego prymatu danych

17 Jak pisz Barney Glaser i Anselm Strauss: Przyjmujc jako cel teoretyczne generowanie [teorii 
przyp. autorw.], socjolog nie musi zna konkretnych sytuacji lepiej ni uwikani w nie ludzie (cokolwiek niemoliwe zadanie). Jego wyszkolenie i praca wyraaj si w czynieniu tego, czego laicy nie potra dokona  w generowaniu oglnych kategorii i ich wasnoci dla oglnych oraz specycznych sytuacji i problemw. B. Glaser, A. Strauss, Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakociowego, Krakw: Zakad Wydawniczy Nomos, 2009, s. 29.

18 Przeprowadzone wywiady na bieco poddawalimy procedurze kodowania, ktra stanowi rdze

i esencj teorii ugruntowanej. Warto tu zaznaczy, e chocia rni autorzy przedstawiaj t procedur nieco inaczej atwo okreli jej podstawowe cechy. Kodowanie jest procesem etapowym. Polega najpierw na wstpnym opracowywaniu wywiadw linijka po linijce i wypisywaniu wszelkich moliwych interpretacji danego fragmentu w postaci kodw (jak sugeruje Kathy Charmaz najlepiej rzeczownikw odczasownikowych), pozwalajcych okreli co si tutaj dzieje, o czym mwi te dane oraz pisaniu not zawierajcych biece intuicje i pomysy badacza czy badaczki. Kodowanie linijka po linijce koczy si w momencie, gdy badacz bd badaczka zaczyna widzie, e pewne kody si powtarzaj, nabieraj wikszego znaczenia ni inne i wwczas zaczyna poszukiwa ich w kolejnych partiach wywiadw. Podstaw kodowania jest stae porwnywanie przypadkw zdarze pojawiajcych si w danych midzy sob i z wypracowanymi wczeniej kategoriami. Zanim zakoduje si zdarzenie, naley przypomnie sobie poprzednie zdarzenia zakodowane do tej samej kategorii i odpowiedzie sobie na pytanie, w czym jest podobne, a w czym rne od nich. Moe by to podstaw do stworzenia nowej kategorii lub do rozwinicia wasnoci ju uytej. Wobec pojawienia si nowych kwestii lub wystpienia niejasnoci badacz i badaczka powinien wrci do pierwotnej metody analizy linijka po linijce i wypisania wszystkich moliwych interpretacji. Nastpnie sortuje si noty i kody wedle kwestii, jakich dotycz i w ten oto sposb tworzy si kategorie wyszego rzdu i rozwaa na podstawie kodw, ktre si na nie skadaj ich waciwoci oraz wzajemne powizania. Tak powstaj hipotezy, ktre w miar wprowadzania kolejnych, rnych przypadkw do prby umacniaj si oraz niekiedy ograniczaj swj zasig przez rozpoznanie warunkw, w jakich s prawdziwe. K. Charmaz, Teoria ugruntowana: praktyczny przewodnik po analizie jakociowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009.

11

Fabryka Kultury
nad teori i teorii indukcyjnej nad dedukcyjn

19

Innymi sowy, pomimo, e kady

i kada maj tendencj do narzucania swoich przedsdw i uprzedze na przedmiot bada, najlepsze wyniki osiga si, pracujc najbliej danych. Swoj drog metoda

konstruowania teorii ugruntowanej oferuje cakiem cile opisan drog analizy i interpretacji, ktra stosunkowo atwo poddaje si kontroli, szczeglnie przy pracy zespoowej takiej, jak nasza

20

. Sia zastosowania teorii ugruntowanej polega wic nie tylko na tym,

e kwestia wymuszania danych jest tu otwarcie problematyzowana, lecz rwnie na do rygorystycznych (zwaszcza jak na analiz jakociow) kanonach postpowania, ktre zostawia nam akurat tyle swobody, by nie tumi kreatywnoci i eksplorowania i jednoczenie nie wycisza gosu uczestnikw bada. Na materia badawczy w niniejszej pracy skadaj si zatem pogbione, czciowo ustrukturyzowane wywiady. Tematy rozmw z uczestnikami i uczestniczkami bada

byy jednak bardzo szeroko zarysowane i przebiegay gwnie wok problemw zwizanych z ich dowiadczeniami pracy, motywacji do jej wykonywania a take oczekiwa wobec dotychczasowej pracy i perspektyw na przyszo. Tropy, jakie krok po kroku wypyway w trakcie wywiadw z uczestnikami, zostay na dalszym etapie bada skonfrontowane z analiz danych zastanych pochodzcych z dokumentacji udostpnionej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego: budetw poszczeglnych festiwali, a take zbiorczych danych dotyczcych ich nansowania. Analiza zawartoci

tych dokumentw daa nam mocniejsze (strukturalne) usytuowanie wnioskw zrodzonych podczas interpretacji wywiadw. Jedn z kwestii, ktra nas zaskoczya, a take pokazaa owocno zastosowania teorii ugruntowanej, to swoiste przegldanie si, jak w lustrzanym odbiciu, danych pochodzcych z wywiadw i danych pochodzcych z dokumentw. cznie przeprowadzono 48 wywiadw z pracownikami i pracownicami, wsppracownikami i wsppracownicami oraz z wolontariuszami i wolontariuszkami, pracujcymi przy 12 festiwalach donansowanych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa

19 Jak pisz Glaser i Strauss: Podczas gdy werykowanie jest zasadniczym i niezwykle istotnym zadaniem badacza w przypadku ju istniejcych teorii, to jego gwnym celem w rozwijaniu teorii nowych jest, jak sugerujemy, ich ukierunkowane, systematyczne generowanie z spoecznego. danych badania Oczywicie werykowanie, na ile to moliwe, z tak cisym jak moliwe materiaem

dowodowym (evidence), jest wymagane w trakcie odkrywania i generowania teorii  jednake nie do tego stopnia, by stao si tak wane, e hamuje generowanie. Dlatego generowanie teorii na drodze analizy porwnawczej zarwno zakada, jak i wycza werykacj oraz cise opisy, ale tylko w zakresie w jakim su generowaniu (...) cisy opis i werykacja nie maj a tak kluczowego znaczenia, gdy celem jest generowanie teorii. B. Glaser, A. Strauss, Odkrywanie teorii ugruntowanej..., s. 28. ktre przeprowadzay, przepisyway i analizoway wywiady.

20 W zespole badawczym projektu Fabryka kultury bray udzia cznie dwadziecia dwie osoby,
Interpretacj i opracowaniem wynikw

bada zajmowao si sze osb wymienionych jako autorki i autorzy tomu. Taka organizacja pracy wymuszaa cig, wzajemn werykacj, a take negocjacj ram interpretacyjnych, w tym cisego trzymania si danych, co odnalelimy jako wysoce owocne w procesie badawczym.

12

Wstp

Narodowego, odbywajcych si w 6 miastach w Polsce.

Dobr uczestnikw i uczestPrba nie jest wic

niczek do bada opiera si na zaoeniach teorii ugruntowanej.

reprezentatywna w statystycznym sensie, aczkolwiek jest dalece zrnicowana. Wikszo zrekrutowanych stanowiy osoby pracujce na umowy cywilno-prawne (27), lub wiadczce nieodpatn prac czyli wolontariat (16), zaledwie 5 osb pracowao na umow o prac. Sta pracy uczestnikw (niezalenie od formy umowy, pracy patnej czy niepatnej) waha si od kilku miesicy do 8 lat i by zrnicowany take pod ktem iloci wyprodukowanych festiwali (od jednego do kilkunastu). Prba obejmowaa wszystkie szczeble hierarchii pracowniczej, jednak zdecydowana wikszo uczestnikw i uczestniczek wykonywaa proste prace usugowe, w tym organizacyjne lub porzdkowe (jak np. obsuga centrum festiwalowego, opieka nad artystami i artystkami, koordynacja wolontariatu), mniejszo natomiast zajmowaa si merytoryczn opraw festiwali, czyli ich programami kulturalnymi (w tym aspekcie, tylko dwie osoby zajmoway kierownicze stanowisko). Wikszoci stanowiy bardzo mode osoby, w wieku od 25 do 30 lat, cho rozmawialimy take z osobami niepenoletnimi i zbliajcymi si do wieku emerytalnego. Praca przy festiwalach jedynie dla niewielkiej czci naszych informatorw jest podstawowym rdem utrzymania, wikszo natomiast czy bardzo rne rda dochodu z wyranym udziaem prac dorywczych. 10 badanych osb otrzymywao pomoc od rodzicw. Liczba kobiet i mczyzn w prbie jest niemal rwna. Kadej z 48 osb, ktre udzielay wywiadu nadalimy kcyjne imi, pod ktrym wystpuje w tekcie publikacji. Niektre informacje spoeczno-demograczne o uczestniczkach i uczestnikach bada znajduj si w tabeli doczonej do niniejszej pracy. Pytania zadawane inda-

gowanym przez czonkw naszego zespou, a przytaczane w tekcie s opatrzone ich inicjaami.

Struktura publikacji
Niniejsza publikacja skada si z czterech rozdziaw. Rozdzia pierwszy stanowi

szczegowe omwienie organizacji procesu pracy przy festiwalach kulturalnych zrekonstruowanego na podstawie informacji udzielonych nam przez uczestnikw i uczestniczki bada. Pozwoli on zrozumie specyk pracy w brany i ustanowi kontekst dla kolejnych rozdziaw. Ustalenia pierwszego rozdziau koresponduj w duej mierze z teori pracy niematerialnej Mauritzio Lazzarato. Rozdzia drugi ma za zadanie wyjani strategi obierane przez pracownic i pracownikw brany oraz przedstawi logik jaka nimi kieruje, a wic odpowiedzie na pytanie dlaczego s one racjonalne z ich perspektywy. Nawizujemy w nim rwnie do teorii pl Pierra Bourdieu, a zwaszcza do teorii powstania i rozwoju pola produkcji artystycznej. Rozdzia trzeci stanowi analiz ideologii 13

pola produkcji kultury.

Rozdzia czwarty za przedstawia krytyk procesw zacho-

dzcych w brany festiwali gosem samych respondentw i respondentek oraz zawiera prb poczenia poczenia tej krytyki z ekonomi polityczn brany. Stanowi wic on nawizanie o idei bada spoecznie zaangaowanych. Tom zamyka tabela z informacjami o uczestniczkach i uczestnikach badania oraz lista dyspozycji dla osb, ktre przeprowadzay wywiady, czyli narzdzie badawcze.

1. Proces pracy w fabryce kultury

W tym rozdziale chcielibymy podj zagadnienie pracy w kulturze z punktu widzenia procesu pracy, tzn. zwracajc uwag przede wszystkim na problematyk autonomii, kontroli oraz konstytuowania si podmiotowoci w miejscu pracy. Praca najemna z denicji stanowi pole heteronomii: obszar na ktrym dziaania podmiotu pracujcego podporzdkowane zostaj oczekiwaniom i celom pracodawcy czy zleceniodawcy. Element ten odrnia to, co w spoeczestwie kapitalistycznym nazywa si prac, od innych form aktywnoci: Zatrudniony ogrodnik pracuje; grnik hodujcy pory w swoim

przydomowym ogrdku prowadzi dobrowolnie wybran aktywno

21

Jednak poziom

tego podporzdkowanie nie jest zawsze jednakowy i nie mona go wywie z istnienia samego stosunku zatrudnienia. Z jednej strony bowiem kapitalistyczny pracodawca

moe by wycznie zainteresowany przejciem produktu pracy (do czego uprawnia go wanie stosunek zatrudnienia

22

z drugiej moe przej kontrol (w formie zawasz-

czenia) nad caoci procesu pracy, a po najdrobniejsze czynnoci wykonywane przez zatrudnion osob. Na gruncie autonomicznego marksizmu zagadnienie to jest reprezentowane przez rozrnienie midzy formaln a realn subsumpcja pracy pod kapita (A.Negri, Przedmowa do polskiego wydania [w:] K.Marks, Kapita 1.1 Rezultaty bezporedniego procesu produkcji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013, str.

VII-XXVII) okrelajce poziom interwencji kapitau w sam proces pracy, to do jakiego stopnia jest on organizowany i koordynowany przez agentw kapitau a do jakiego stopnia zachowuje on swoj wzgldn autonomie w ramach kapitalistycznych stosunkw produkcji. Harry Braverman w swoje pracy zatytuowanej Labor and Monopoly Capital

23

opisa szczegowo historyczny proces wywaszczenia robotnikw i robotnic

przemysowych (przemysu cikiego) oraz pracownikw i pracownic biurowych z ich umiejtnoci i kontroli nad wasn prac, za pomoc technik naukowego zarzdzania, regulujcych czynnoci pracownic w najdrobniejszych szczegach (tzw. tayloryzmu,

do nazwiska twrcy koncepcji: Fredericka Winslowa Taylora) oraz zastosowania (nie tylko w przemyle) rnych wariacji na temat tamy produkcyjnej, dyktujcej tempo

21 A. Gorz, Farewell to the Working Class An essay on Post-Industrial Socialism, Londyn, Sydney:
Pluto Press, 1982, str. 1 Company, 1986

22 R. L. Heilbroner. The Nature and Logic of Capitalism, Nowy Jork, Londyn: W.W Norton& 23 H. Braverman, Labor and Monopoly Capital: The Degradation of Work in the Twentieth

Century, Nowy Jork: Monthly Review Press, 1974

Fabryka Kultury
i rytm pracy. Konsekwencja tego procesu byo nie tylko przeksztacenie procesu pracy w monotonny szereg zrutynizowanych i narzuconych czynnoci, lecz take pozbawienie pracownic i pracownikw kontroli nad czasem i intensywnoci swojej pracy (czas przeznaczony na kad czynno by szczegowo okrelony tak, by uzyska maksymaln intensywno pracy). Oznaczao w kocu take dekwalikacj (deskilling) przeksztacajc wykwalikowane i samodzielne pracownice lub pracownikw w pozbawione szczeglnych waciwoci automaty do wykonywania szczegowych polece i jednoczenie ograniczajc ich si przetargow w negocjacjach z pracodawcami

24

Znaczenie tych

rozwaa dla analizy procesu pracy festiwalowej wynika jednake z tego, e wspczesny kapitalizm przejawia raczej tendencj przeciwn: przechodzenia od realnej do formalnej subsumpcji, od szczegowej regulacji i kontroli procesu pracy do pobudzania pracowniczej samodzielnoci, decyzyjnoci i samoorganizacji. Opisany przez Maurizio Lazzarato

25

cykl produkcji pracy niematerialnej, charakteryzujcy post-fordowskie sek-

tory przemysu i usug opiera si nie tyle na odgrnej organizacji procesu produkcji na terenie fabryki co na pobudzaniu autonomicznych synergii wytwrczych w rodowisku sieciowym (tzw. jest przez kapita. W tym kontekcie produkcja kultury (a by moe tym bardziej produkcja wydarze kulturalnych) zajmuje szczegln pozycj. Stanowi ona do daleko posunity i jednoczenie dobrze zintegrowany ze wspczesn gospodark kapitalistyczn przykad produkcji post-fordowskiej  funkcjonowania autonomicznych synergii wytwrczych pracy niematerialnej wewntrz hierarchicznego systemu kapitalistycznych stosunkw produkcji. Badane przez nas formy organizacji produkcji rozcigaj si od oddolnych, samoorganizujcych si, opartych na rodkach wasnych organizatorw i napdzanych czystym entuzjazmem procesw  po wielkie, formalne i hierarchiczne para-instytucje, powoywane cyklicznie w celu realizacji produkcji danego wydarzenia. Jestemy przekonani, e mimo tego istnieje midzy nimi pewna cigo (przyjmujca niekiedy form cigoci chronologicznej, kiedy mae, tworzone przez grup entuzjastw wydarzenie rozrasta si i biurokratyzuje wraz z kolejnymi edycjami), ktrej analiza pozwoli lepiej zrozumie mechanizmy oraz ograniczenia relacji formalnej subsumpcji pracy niematerialnej. fabryka rozproszona

26

, ktrych produkt nastpnie przechwytywany

24 W literaturze polskojzycznej z zasadami i konsekwencjami naukowego zarzdzania mona zapozna si w: D. Sidorick, Kapitalizm z puszki. Campbell Soup i pogo za tani produkcj w XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2012; Krytyczne spojrzenie na model Bravermana z punktu widzenia przemysowego zakadu pracy prezentuj za: M. Burawoy, Manufacturing Consent: Changes in the Labor Process Under Monopoly Capitalism, Chicago: University Of Chicago Press, 1982, oraz E. Dunn, Prywatyzujc Polsk, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2007 the workplace, (red.) J. Sokoowska, Muzeum Sztuki w odzi, 2010

25 M. Lazzarato, Praca niematerialna, [w:] Robotnicy opuszczaj miejsca pracy / Workers leaving 26 M. Lazzarato, Praca niematerialna, ... str. 84

16

1.

Proces pracy w fabryce kultury

1.1. Cel produkcji, kryteria skutecznoci i czas

Celem procesu produkcji w brany festiwali jest stworzenie wydarzenia kulturalnego (czy te serii takich powizanych wydarze skadajcych si na festiwal) przy ograniczeniach czasu, rodkw i si. Nie istniej jednak cise kryteria oceny tego, co stanowi udane wydarzenie kulturalne. Bezporedni proces produkcji zorientowany jest na w miar pynn realizacje wszystkich zaplanowanych punktw programu w ramach okrelonego harmonogramu wydarze. Przede wszystkim jednak liczy si  jako (jako przedstawianych dzie, jako ich prezentacji, jako obsugi uczestnikw i goci), ktra pozostaje (inter)subiektywn i negocjowaln kategori. Sytuacja ta ma wane konsekwencje dla moliwych do zastosowania mechanizmw kontroli i nadzoru nad procesem pracy, w zasadzie wykluczajc stosowanie wszelkich biurokratycznych, porednich, ilociowych metod kontroli powszechnym w sektorze gospodarki (od rachunkowoci, okrelajcej stop zysku przedsibiorstwa do ilociowych miar wydajnoci pracy: liczby wyprodukowanych elementw czy obsuonych klientw przy okrelonych nakadach czasu i rodkw). eby skontrolowa jako pracy potencjalny nadzorca moe jedynie przyj na miejsce i zobaczy poszczeglny, konkretny rezultat. I to wanie rezultat, nie za sam proces pracy jest przedmiotem kontroli.

1.2. Czas pracy

Jednak pomimo tego, e proces produkcji festiwalu nie jest zorientowany na wydajno (tj. maksymalizacj produkcji w jednostce czasu) praca przy festiwalu potra by niezwykle intensywna i czasochonna. Weronika: Od listopada jeszcze jest tak, e pracujemy po 8 godzin, w grudniu te, ale od stycznia to ju jest taka praca po 15 godzin dziennie 7 dni w tygodniu. No, a jak ju si koczy [nazwa festiwalu] to wszyscy jestemy jak zombi. Okres festiwalu, (a take okres bezporednio go poprzedzajcy) to dla pracownic i pracownikw czas wyjtkowo intensywnego wysiku, stresu i dugich godzin pracy. Konieczno terminowego osignicia wyznaczonego przez kierownictwo rezultatu okazuje si by mechanizmem dyscyplinujcym rwnie skutecznie co tama montaowa. Maja: Nie ma wyjcia, to ju jest taka maszynka, ktra ruszya i nie mona si wycofa. No i to mi czasem przeszkadzao jeeli siedziaam 12h i nie dostawaam, no powiedzmy tego ciepego posiku i nawet nie miaam jako moliwoci wyjcia, bo to si wszystko krcio cigle. O ile czas stanowi wany wymiar kadego procesu pracy, o tyle w przypadku produkcji wydarzenia staje si gwnym czynnikiem wywierajcym presje nad dziaalno 17

Fabryka Kultury
pracownic i pracownikw. eby wydarzenie mogo dotrze do konsumentw, musi mie miejsce w okrelonym terminie, trwa przez okrelony czas. eby miao spjna form, poszczeglne wchodzce w jego skad wydarzenia musz zosta skoordynowane w czasie. W ten sposb pomimo braku kryterium wydajnoci czas pozostaje obecny jako kluczowy element procesu produkcji. Dyktatura dedlajnw oraz konieczno by to si wszystko krcio cigle bezwzgldne wyznaczaj intensywno pracy. W przeciwiestwie do sztywnego terminu wydarzenia czas pracy wydaje si by z kolei nieskoczenie elastyczny.

Karol: No w ogle praca w kulturze, to, to nie jest praca od smej do szesnastej. To, to tak si nie da. To si pracuje w kko i czsto si pracuje w nocy, pniej odsypia w dzie, wic to to zupenie nienormowany czas pracy i duo zlece powoduje, ze w ogle si nie ma ycia prywatnego praktycznie.

Pracownicy i pracownice festiwali nie pracuj w okrelonych godzinach, nie pracuj te przez okrelon liczb godzin dziennie czy tygodniowo, lecz tyle ile jest konieczne (z punktu widzenia procesu produkcji), powicajc sen i inne aktywnoci yciowe (tzw. ycie prywatne) jeeli jest taka potrzeba. Dla pracodawcw czas pracy nie jest czynnikiem, ktrym musz si zajmowa  pracownikom pac za rezultaty, nie za godziny.

Wiktor:

Nie, no oczywicie s pewne dedlajny, e do pewnego... skoczy dane teksty.

w pewnym

momencie musz np.

Oczywicie teraz mwimy jakby

o pracy pomidzy festiwalami. Prawda. Na festiwalach to oczywicie ju kada godzina jest ju ustalona. [...] A w pracy kuratorskiej kiedy kto... musz si kontaktowa z artystami, co zaatwia, mam zdecydowanie wicej czasu. Ile miesicy na przykad. A na przykad zadanie prac, jak mam w przypadku [nazwa festiwalu], ktry odbywa si w listopadzie. To waciwie zaczynam prac i... tak od maja, waciwie ju mam zadane, e mam to robi. Wic dostosowuje jakby to wszystko do mojego wolnego czasu, wic... i to sobie bardzo cenie wanie

w pracy na festiwalach (miech). e mog sobie dostosowa, e mog pracowa w nocy, bo wtedy mi si najlepiej pracuj.

Z drugiej strony dokadnie ten sam mechanizm sprawia, e kiedy terminy nie goni, a do daty festiwalu zostao wiele czasu pracownica, czy pracownik odzyskuje niemal zupen kontrol nad swoim czasem pracy, mogc go sobie organizowa wedle wasnych potrzeb i upodoba. 18

1.

Proces pracy w fabryce kultury

1.3. Sie wsppracy

Charakteryzujc cykl produkcji pracy niematerialnej Lazzarato napisa: Teren jej [tj. pracy niematerialnej  przyp. autorw] dziaania znajduje si na zewntrz, w caym spoeczestwie, w obszarze ktry mona nazwa rezerwuarem pracy niematerialnej. Mae, czasem bardzo mae jednostki produkcyjne (czsto jednoosobowe) s tworzone dla konkretnych powoywanych na bieco projektw i istniej tylko przez okres trwania okrelonego zadania. Cykl produkcyjny jest uruchamiany tylko, jeli kapitalista tego

potrzebuje; po wykonaniu pracy cykl rozprasza si z powrotem w sieciach i przepywach, ktre umoliwiaj reprodukcj i wzbogacenie moliwoci wytwrczych.

27

. Charaktery-

styka ta jak si zdaje do dobrze pasuje do cyklu produkcji festiwalowej: Franciszek: festiwal tworzy [nazwa stowarzyszenia]  tak to si nazywa  ktre jeszcze do roku czasu temu miao swoj siedzib w [nazwa miasta]. I tak na-

prawd tam s zatrudnieni ludzie, ktrzy s na umow o prac i to jest bardzo mao osb. To jest moe z pi osb tak naprawd. I to s ci najwaniejsi gocie, czyli pan [imi osoby], ktry jest wacicielem jak gdyby, zaoycielem tego wszystkiego, jest dyrektor zarzdzajcy, dyrektor artystyczna festiwalu, oczywicie tam ksigowe, czyli takie techniczne jak gdyby stanowiska, no i powiedzmy, jeszcze dwie osoby. I to s jak gdyby... I to jest trzon, ktry organizuje festiwal, czyli tylko te par osb. Natomiast caa reszta ludzi pracuje na umow zlecenie i teraz to si odbywa rnie. Dyrektor Departamentu goci jest zatrudniany par miesicy wczeniej, dlatego e on ma bardzo duo pracy zwizanej z ogarniciem tych paru setek goci. Take on jest zatrudniony duo wczeniej. Teraz w zalenoci jak... ile masz obowizkw, no to tak jeste wczeniej zatrudniany, eby sobie jak gdyby poukada te wszystkie graki czy jakie przyloty, odloty i tak dalej, czy inne rzeczy. Wiktor: Jakby mam nadziej, e za kilka lat zaowocuj to jak pen, konkretn, du... duym wydarzeniem. A wiem, e ile osb we [nazwa miasta] ktre te to robi te chce tak dziaa, wic myl, e poczymy siy. Powstanie sieci wsppracujcych ze sob osb i instytucji stanowi punkt wyjciowy kadego procesu produkcji festiwalu. W zasadzie nie potrzeba wiele wicej. Std te wraenie, e festiwale mog powstawa niejako z niczego. Instytucje organizujce mog by nieproporcjonalnie mae w stosunku do wydarzenia, ktre tworz dla tego, e funkcjonuj one dziki sieci relacji wsppracy raczej, ni dziki wasnym, zgromadzonym zasobom. Wiksza cz rodkw wykorzystywanych przy produkcji festiwalu, nie znajduje si w rkach samych organizatorw. Istnieje ona rozproszona pomidzy rne

27 M. Lazzarato, Praca niematerialna, ... str. 85

19

Fabryka Kultury
podmioty indywidualne i instytucjonalne. Proces produkcji festiwalu mona rozumie jako lokaln i chwilow aktywizacje sieci relacji i kontaktw. Punkt przecicia si trajektorii heterogenicznych podmiotw, funkcjonujcych niezalenie od siebie nawzajem, lecz jednoczenie zalenych od takich wanie spotka: artystw i artystek, instytucji kulturalnych, wadz miejskich, urzdnikw administracji publicznej, prywatnych sponsorw, podwykonawcw, pracownic i pracownikw kultury, wolontariuszy, wolontariuszek i widzw. Organizatorzy funkcjonuj w tym ukadzie jako podmioty inicjujce i kontrolujce przebieg tego spotkania, tak by przybrao ono koherentn form festiwalu, ktrego w ostatecznym rozrachunku zostaj symbolicznymi wacicielami.

Maciej: To si po prostu wie z takim aspektem technicznym, jeeli nie ma wsparcia nansowego, no to waciwie to trzeba, no nie wiem co zrobi. Przez pierwsze trzy lata mymy poyczali w ogle kamery. Na przykad nakrcilimy w 2008 roku wszystkie wydarzenia festiwalu [nazwa festiwalu], nie majc ani jednej kamery. [...] I ani zotwki na przykad na kasetki. A mimo wszystko

znaleli si ludzie, ktrzy chcieli nam pomc, ktrzy nam pomogli, poyczyli nam swoje sprzty.

Sie tworzy wspln pul si i zasobw, z ktrej korzysta si przy procesie produkcji. Kada osoba czy instytucja zaangaowana w realizacj projektu wnosi wraz ze sob take swoj wasn sie kontaktw i znajomoci. Rozszerzaj zatem zasig wsplnej

sieci, tym samym zwikszajc wspln pul zasobw. W tym wanie obszarze praca przy produkcji festiwalu, w najwikszym stopniu, zlewa si z yciem osobistym. Nie

tyle je pochania, jak w przypadku pracy po kilkanacie godzin dziennie, gdzie nie ma ju czasu na adne ycie osobiste, lecz wanie si z nim zlewa:

Bartek:

Najprostsza denicja.

Jeli wiesz, przychodzisz do swojej ulubionej

knajpy i siadasz sobie przy barze, witasz si z barmanem, on ci nalewa piwo i koczy si beczka i on ci mwi  wiesz co, musz przynie now beczk z zaplecza, a ty mwisz  pomog ci  niesiecie t beczk we dwch, to ju jest inna relacja. Ty ju bye na zapleczu w tym barze, tak? I to jest przykad

barowy, przykad knajpiany, ale to si wszdzie sprawdza. I ty bye dla niego wolontariuszem przez chwil, powicie chwil czasu za darmo, ale trzeba mie wiadomo e w tym momencie jeli przyjdziesz do niego i powiesz  kurcze, mam jaki tam problem, nie wiem, chc zrobi imprez w barze, tak, w twoim barze chc zrobi imprez, potrzebuj wynaj bar, a on ci mwi  nie no, przecie my si znamy, nie musisz wynajmowa baru, ale ustalimy taki termin, e mi bdzie odpowiada, tobie bdzie odpowiada, ja ci zrobi jeszcze jaki upust fajny na barze. I to tak dziaa. 20

1.

Proces pracy w fabryce kultury

Kontakty i znajomoci zawierane poza kontekstem pracy nabieraj charakteru rodkw produkcji. Znajomi i koledzy s rwnoczenie potencjalnymi wsppracownikami i rdem zasobw, do ktrych mona si odwoa jeeli zajdzie taka potrzeba. Stosunki zawodowe i pozazawodowe staj si nieodrnialne. Dawid: To jest grupa... duy festiwal, duo eventw, wic tam nie jest tak,

e musisz co z kosmosu sobie wytrzasn tylko oni maj kontrakt z t rm nagonieniow, z t rm transportow, z t rm, ktra przewiezie toi toie, z t rm, ktra przywiezie ogrodzenia, z t rm ochroniarsk i z cateringiem. Poleganie na osobistych kontaktach pracownikw niesie ze sob duy stopie niepewnoci, zarwno co do jakoci, jak i dostpnoci niezbdnych zasobw i usug. Nieznana jest take skala owych kontaktw. Wraz ze stabilizacj nansowania, ronie tendencja, by osobiste relacje i kontakty pracownika zastpowa relacjami i kontaktami wasnymi instytucji organizujcej.

1.4. Midzy samoorganizacj a biurokratyzacj

Zasadnicz trudno w opisywaniu procesu pracy festiwalowej stanowi jego due zrnicowanie pomidzy poszczeglnymi przypadkami. Wrd badanych przez nas festiwali byy zarwno takie, ktrych organizacja przypominaa zoon instytucje biurokratyczn, jak i te organizowane  mniej lub bardziej celowo  chaotycznie i na bieco. W naszym przekonaniu zrnicowanie to nie stanowi jedynie przygodnej wariacji lecz reprezentuje pewien proces, ktry bdziemy stara si przybliy za pomoc weberowskiej kategorii biurokratyzacji. Max Weber opisa biurokracj jako typ panowania najbardziej charakterystyczny dla nowoczesnych spoeczestw i instytucji. W oglnym ujciu biurokracja stanowi typ organizacji opartej na formalnych przepisach i regulacjach, pisemnej dokumentacji, cile okrelonych funkcjach przydzielonych okrelonym stanowiskom, hierarchii stanowisk oraz systemowi wadzy wpisanemu w t hierarchi. Wadza biurokratyczna sprawowana jest przez zawodowych funkcjonariuszy zajmujcych okrelone stanowiska, rozporzdzajcych ni jedynie z racji ich zajmowania i jedynie w granicach okrelonych przez zakres odpowiedzialnoci tego stanowiska.

28

Jako taka biurokracja

stanowi jedynie typ idealny, nie wystpujcy nigdy w formie czystej. Nie chodzi nam o to by wykaza, e festiwale s (lub nie s) biurokratyczne, posugujemy si tym pojciem do opisu przeksztace i zrnicowania procesu produkcji  bdziemy zatem mwi raczej o biurokratyzacji. Jednoczenie biurokracja bdzie nas interesowa przede wszystkim jako forma sprawowania wadzy i kontrolowania procesu pracy. Bdziemy

28 M. Weber, Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej, (tum. Dorota Lachowska), PWN, 2002 str. 269-272.

21

Fabryka Kultury
bowiem analizowa proces pracy nie tyle z perspektywy jego efektywnoci (co jest charakterystyczne dla teorii zarzdzania), ile jako pole produkcji i reprodukcji okrelonych stosunkw spoecznych i podmiotowoci. W bezporedniej relacji wzgldem biurokracji chcielibymy umieci autonomi synergii wytwrczych pracy niematerialnej

29

 tzn.

samoorganizujc si (wy)twrcz

wspprac stanowic form post-fordowskiego procesu produkcji. Nie chodzi tu jednak o prost opozycje midzy spontanicznoci a organizacj, lecz zbadanie wzajemnych relacji i wspzalenoci midzy hierarchi a autonomi w przypadku brany festiwalowej. Pocztki wielu festiwali, podobnie jak pierwsze kroki w brany festiwalowej wielu z naszych respondentw i respondentek, to wzgldnie mae

30

wydarzenia kulturalne

o ograniczonym nansowaniu zewntrznym i szcztkowej jedynie organizacji formalnej, tworzone przez grup entuzjastw:

Dawid: Podobaa mi si ta swoboda i e nie ma te takiej odpowiedzialnoci, poniewa nie s to grube miliony z... od sponsora i zobowizanie typu: logo musi by w takiej wielkoci i tutaj i tutaj... no, bo byo kilku maych sponsorw moe plus maa dotacyjka z miasta i po prostu to si tak jako hulao bardziej na... nie wiem, na ywio. No i wsppraca, tak naprawd, wielu osb... Hej stary, potrzebuj monitor. Moe by poyczy? Troch na takiej zasadzie, nie? Take to byo spoko, ale z drugiej strony te ten brak profesjonalizmu czasami wkurza, poniewa.. nie wiem.. dziewczyna nie dowioza, albo znudzio jej si, tak? I nie powiedziaa nam o tym. Albo kto zrobi plakat i przesa mi jakie dane do

zrobienia ulotek, ale wszystko byo bez wektorw tylko... po prostu musiaam w photoshopie to kroi... jako nie wiem, takie bzdury, nie?

Niezaleno od sponsorw (prywatnych i publicznych)  ktrzy nansujc festiwale oczekuj take realizacji swoich interesw  okupywana jest koniecznoci polegania na wasnych zasobach i osobistych relacjach w celu uzyskania niezbdnych rodkw produkcji. Z kolei nieformalna organizacja wsppracy nie daje zbyt wielu moliwo-

ci egzekwowania zobowiza, uzaleniajc pracownice i pracownikw bezporednio od dobrej woli innych.

Krystyna: No i tutaj jakby.. my si te dzielimy tymi zadaniami, one czasami s

29 M. Lazzarato, Praca niematerialna, ... 87 30 Mae jak na festiwal; naley pamita, e festiwale z denicji stanowi due wydarzenia, zdecydowanie wiksze ni indywidualne wystawy, koncerty czy pokazy. W zasadzie nie da si zorganizowa festiwalu bez jakiego zewntrznego nansowania oraz szerokiej sieci kontaktw. Nawet may festiwal jest przedsiwziciem ktrego realizacja przekracza moliwoci wskiej grupy ludzi  samych organizatorw - i wymaga uzyskania pomocy od innych osb i instytucji, stawiajcych swoje warunki.

22

1.

Proces pracy w fabryce kultury

pynne. W tym roku to... moim gwnym zadaniem to byli artyci... czyli szukanie artystw, szukanie teatrw, kontakt z tymi artystami i zbieranie te... ju nie w penym zakresie natomiast po trochu zbieranie materiaw promocyjnych, hotele  to bya caociowo moja dziaka. No i pniej wszystkie inne kwestie czyli zamawianie, nie wiem, namiotu, jakie zgody, pisma i tym podobne rzeczy.

Podzia pracy przyjmuje raczej posta osobistych dziaek, ni okrelonych stanowisk skupiajcych czsto bardzo rnorodny zakres zada, zalenie od predyspozycji i umiejtnoci pracownikw. Nie koniecznie musi to oznacza, e pracownica czy pracownik za kadym razem moe samodzielnie wybiera sobie czym si chce zajmowa  podziaem zada w tym wypadku rzdzi raczej poczucie odpowiedzialnoci ni osobiste preferencje  lecz czsto oferuje moliwo bardziej wszechstronnego zaangaowania i rozwoju. Pozycja pracownika czy wolontariuszki jest w takiej sytuacji szczeglna dlatego, e wnosz oni do procesu produkcji nie tylko wasn si robocz, ale cay szereg niezbdnych zasobw w postaci kontaktw, umiejtnoci i wasnych pomysw.

31

Pozycja

pracownicy czy pracownika wzgldem organizatorek i pracodawcw jest odpowiednio silniejsza (z drugiej strony nie mog  przynajmniej nansowo  wiele od nich oczekiwa):

Amelia: Tak, tak, jak najbardziej tak i to jest w ogle co, co w ogle jest niesamowicie przyjemne z jednej strony, z drugiej strony trudne i wymagajce. Tam rzeczywicie nie jestem jak tam odtwrczyni roli i nie mam zada, ktre s do wykonania i nic wicej nie mog zrobi, tylko to jest o tyle fajne, e to jest rzecz ktra si dopiero tworzy i ktra jest w powijakach.. Trzecia edycja dopiero. Jest dwch chopakw, ktrzy to organizuj plus kilka ludzi dochodzcych. To jest jakby przez to czy dziki temu... Naprawd mona tam zrobi sporo, mona mie swoje pomysy i wprowadza je w ycie i mie jaki gos w dyskusji, bo wiadomo, e tam przy reszcie nie do koca, bo jakby to jest rzecz ktra funkcjonuje od lat, wic oni nie potrzebuj nowych idei, potrzebuj kogo, kto podtrzyma, a [nazwa festiwalu] jest wanie.. i tej szansy na jak kreatywno, na tworzenie wasnych projektw. Na to, e jak robi debiuty to zawsze staram si konsultowa bo nie do koca jestem jeszcze pewna jakie s granice tego wszystkiego, na co mog sobie pozwoli, a na jakie nie, ale zdarzao mi si ju wiele razy, e tam jakie

31 Jak mona wnioskowa z wypowiedzi przytaczanej ju w podrozdziale o organizacji sieciowej

(Dawid: duy festiwal, duo eventw, wic tam nie jest tak, e musisz co z kosmosu sobie wytrzasn tylko oni maj kontrakt z t rm nagonieniow, z t rm transportow ...) sytuacja w ktrej organizatorzy zapewniaj wszystkie rodki produkcji jest raczej wyjtkiem, charakteryzujcym najwiksze imprezy, ni regu

23

Fabryka Kultury
pomysy ode mnie, ktre zostay zaaprobowane, czy to dotyczce artystw, ktrzy maj przyjecha, czy tam nie wiem... nawet miejsca imprezy czy cokolwiek, e naprawd tam mona duo zdziaa. Bo to jest nowa rzecz, nowa instytucja, nie jest duo ludzi i tak naprawd mona si rozwin.

W tej formie proces pracy festiwalowej nie redukuje pracownika czy pracownicy wycznie do roli wykonawcy cudzych polece i realizatora cudzych pomysw, lecz daje moliwo autentycznego wspuczestniczenia w decydowaniu o ksztacie wydarzenia, daje gos w dyskusji zamiast sprowadza do bycia odtwrczyni roli [...] i nic wicej  jak to okrelia autorka przytoczonej powyej wypowiedzi. Element nowoci czy modoci wydarzenia jest tu take istotny: tam gdzie wszyscy stawiaj pierwsze kroki i przecieraj szlaki wystpuj wzgldem siebie na bardziej egalitarnych pozycjach  nikt nie moe roci sobie specjalnych pretensji do bycia depozytariuszem wiedzy, dowiadczania i skutecznych rozwiza nagromadzonych przez poprzednie edycje.

Julia: Wic tak bardzo oglnikowo: zabrako troch czasu, troch energii, troch jakby si wyczerpa taki zapa pierwszy, ktry nam dodawa skrzyde i potem wszystko jakby... no bo wtedy wszystko robiymy wasnymi... eby wszystko zorganizowa same. Wic uywaymy oczywicie wasnych komputerw, wasnych samochodw, wasnych telefonw, wszystko na wasny koszt, take do tego dopacaymy mnstwo i energii i te pienidzy, a na bazie tych dowiadcze wiedziaymy, e kolejna edycja musi by ju na pewno zorganizowana tak bardziej profesjonalnie [...].

Oddolny i samoorganizujcy (a take do pewnego stopnia:

samonansujcy) si

proces produkcji okazuje si jednak by bardzo wyczerpujcy: zycznie, emocjonalnie i nansowo. Nawet jeli nie wszystkich to zniechca to nakada ograniczenia na wielko, a co za tym idzie trwao

32

, tworzonego festiwalu. Jednoczenie trudno jest stwierdzi

co tak naprawd wywouje proces biurokratyzacji produkcji festiwalu. Wedug dominujcej opinii due wydarzenia po prostu wymagaj wikszej kontroli nad procesem ich wytwarzania: (Anna: [...] Festiwal zacz si troszk zmienia, troch rosn. I

tak jako te organizacyjnie stwierdzili, e musz zmieni jakby zasady dziaania caej organizacji i wtedy pojawio si stanowisko, takie jak producent.). Innym czynnikiem s take interakcje z otoczeniem, ktre oczekuje istnienia formalnych instytucji: (Julia: To by taki czas, e potrzebowali takiej imprezy i te byli zadowoleni z tej organizacji, wic moe i chcieliby to dalej pocign, no ale musiaybymy wyj z troch innego

32 Jedn z si napdzajc rozrost festiwali s mechanizmy nansowania, ktre skupione s wok

wielkich wydarze. Mae festiwale s w zasadzie stale zagroone utrat nansowania podczas gdy te najwiksze mog spokojnie snu wieloletnie plany

24

1.

Proces pracy w fabryce kultury

puapu, czyli takiego, e reprezentujemy jak swoj organizacj) czy w kocu oczekiwania i nawyki samych pracownic: (Karolina: [Ludzie] Spodziewaj si jednak od szefa tego e ustawi im struktur, zadania, bdzie egzekwowa, pilnowa i oglnie bdzie si zajmowa, tym czym si normalnie zajmowa ekonom). Z drugiej strony zdarzaj si przypadki aktywnego przeciwstawiania si procesom biurokratyzacji: Karolina: Ja w odrnieniu od moich kolegw pracowaam w wielu miejscach zanim zaoyam [nazwa instytucji]. I wiem czego nie chciaam w moim yciu wicej. Nie chciaam korpodyscypliny, nie chciaam korpologiki, nie chciaam

w ogle wielu rzeczy, ktre uznaj za ze, dla siebie i dla kadego czowieka. Dlatego [nazwa instytucji] te od samego pocztku by t organizacj, ktra wyranie eksperymentowaam z ludzk cierpliwoci. Poniewa ja postanowiam nie wprowadza struktury, nie wprowadza hierarchii i zarzdza chaotycznie. Idea sfery kultury jako tej wyraniej innej od sfery gospodarki  nie tylko pod wzgldem wytwarzanych dbr, lecz take samej organizacji procesu pracy  pozostaje bardzo silna. W wyej przytoczonej wypowiedzi jest ona ugruntowana we wczeniejszych dowiadczeniach (mona si domyla, e wanie pracy w warunkach korpodyscypliny) std zyskuje szczeglnie wiadom i zdecydowan posta. Jednak nawet wrd mniej dowiadczonych pracownikw i pracownic kultury, przy caym ich zamiowaniu do profesjonalizmu  akceptacja dla struktur biurokratycznych ma swoje wyrane granice: Bartek: Tak naprawd nagle zostaa wynajta rma, to jest plus i minus, nagle zostaa rma eventowa wynajta, ktra zajmuje si festiwalem. To jest tak,

e jest jakby to powiedzie biuro organizacyjne festiwalu, ktre wynajo rm eventow ktra zajmuje si tym, i jakby pomidzy, znaczy... o, pomidzy biurem festiwalowym a wolontariuszami jest ta rma. No i tyle. I z jednej strony jest to dobre, bo troch zyska festiwal, troch zyskaa organizacja, jest wiele rzeczy przemylanych bardziej, natomiast jaka taka rado twrcza zostaa zmieniona na taki szablon rmowy. Ok, przychodzimy do was, i dobra, no mamy w swojej ofercie takie i takie rozwizania ktre robimy. Po czym do tych rozwiza s

potrzebni jaka tam pula ludzi pod tytuem wolontariusze. Biurokratyzacja przede wszystkim zmienia charakter relacji midzyludzkich w procesie produkcji, nadajc im bardziej instrumentalno-racjonalny charakter: rozwiza s potrzebni jaka tam pula ludzi pod tytuem wolontariusze. do tych

Wzajemne

stosunki  zarwno wewntrzne jak i zewntrzne  staj si bardziej formalne i precyzyjniej uregulowane. Podziay  czy to funkcjonalne czy hierarchiczne  staj si bardziej sztywne. Osobiste dziaki i obszary odpowiedzialnoci przeksztacaj si w stanowiska, bdce czciami dziaw czy departamentw. Wasne kontakty i pomysy pracownic 25

Fabryka Kultury
zostaj zastpione wynajmowanymi przez organizatorw podwykonawcami i gotowymi ofertami rozwiza. Dawid: To jest grupa.. duy festiwal, duo eventw, wic tam nie jest tak,

e musisz co z kosmosu sobie wytrzasn tylko oni maj kontrakt z t rm nagonieniow, z t rm transportow, z t rm, ktra przewiezie toi toie, z t rm, ktra przywiezie ogrodzenia, z t rm ochroniarsk i z cateringiem. I ty dostajesz do nich wszystkich namiary, oni wiedza ju dokadnie, maj harmonogram kiedy co maj ci przynie, ale i tak musisz to jeszcze tam przypilnowa i jakby... chodzi o to eby ogarnia, eby kontrolowa jak, co i gdzie [...]. To jest takie pilnowanie... jakby dobytku. I dopilnowanie tego, eby wystawa si odbya bez zgrzytw, eby wszystko byo podczone, eby nikt si nie zabi i eby byo wszystko zgodnie z harmonogramem, zgodnie z riderami technicznymi, i eby nie byo jakich... nie wiem faux pas jakiego. Dla pracownic i pracownikw zachowujcych jeszcze do duy poziom samodzielnoci praca wsptworzenia festiwalu  wymylania i organizowania przeksztaca si w prac kontroli  pilnowania dobytku  nalecego ju w zasadzie w caoci do organizatorw (nawet jeli wynajmowanego raczej ni posiadanego na stae). Maja: Bo jest te wikszo wolontariuszy, nie ma stycznoci z takim czym

bardziej [organizacj festiwalu] na przykad. Przy... bo to s rne, rne sekcje s i jest sekcja na przykad rozdawania.... jak jest, przypina te... bileterzy

w kinach, czy rozdawanie jakich ulotek, czy, jak ci mwiam: przynie, podaj, pozamiataj... czyli, no duo jest tych sekcji. Z drugiej strony wyksztaca si warstwa pracownikw  czy cilej rzecz biorc: wolontariuszy  przydzielanych niemal wycznie do pracy prostych i rutynowych: przynie, podaj, pozamiataj. Oddzielonych od koncepcyjnego elementu procesu produkcji i pracujcych w zamian za moliwo darmowego uczestnictwa w wydarzeniach festiwalowych

33

Franciszek: I tu jak gdyby gwn osob, ktra rozwizywaa te wszystkie konikty jest dyrektor Departamentu Goci, ktry jest jak gdyby szefem nas wszystkich, mona powiedzie. On bezporednio odpowiada ju przed [imi szefa festiwalu], ewentualnie przed dyrektorem zarzdzajcym festiwalu, czyli osob jak gdyby te bardzo wan. No i on rozwizuje  on czy ona  rozwizuje te

33 Nawet w najbardziej zbiurokratyzowanych festiwalach wolontariusze i wolontariuszki mog zajmowa mniej lub bardziej odpowiedzialne, i mniej lub bardziej samodzielne stanowiska, uzyskujc tym samy w niektrych przypadkach bardziej interesujce zajcie oraz moliwo wykazania si. W tym wypadku chodzi jednak o pojawianie si grupy wrd wolontariuszy, ktrzy z racji wykonywania zada s tego pozbawieni.

26

1.

Proces pracy w fabryce kultury

problemy. [...] I ona je rozwizuje bardzo szybko, dlatego e tam nie ma czasu, eby jak gdyby te si rozwodzi nad pewnymi rzeczami, tylko po prostu no byo konkretnie pokazane, co zrobie le i jak ewentualnie, co zrobi, eby ten bd si nie powtrzy.

W kocu wraz ze stanowiskami wyksztaca si wypisana w nie hierarchia  acuch dowodzenia  dajca zwierzchnikom i zwierzchniczkom prawo do nadzorowania i korygowania pracy podwadnych. Zmienia si take znaczenie sowa odpowiada  o ile w procesach samoorganizacyjnych oznaczao ono przede wszystkim odpowiada za (ten czy inny element lub aspekt festiwalu) tutaj zaczyna take oznacza odpowiada przed (kierownikiem, dyrektorem). Osobist odpowiedzialno zastpuje odpowiedzialno instytucjonalna.

Maja: To mj kolega teraz... on zapieprza strasznie, bo jego wanie koordynator, ktry powinien co robi, to taki nie by za bardzo ogarnity. Zreszt

pracy byo bardzo duo i by na wolontariacie, a robi tyle co robili ludzie, ktrym pacili. A ludzie ktrym pacili nie robili praktycznie nic i nie speniali si w tym i... no i on powiedzia, e jeeli w przyszym roku mu nie zaproponuj ju pensji jakiej... z tego, jakiej zapaty no to on nie bdzie si... bo si czu wykorzystywany w tym roku. No, bo jakie takie ucinicie rki pana dyrektora no to nie jest wszystko czasem. Bo fajna zabawa fajn zabaw, ale...

Organizacja biurokratyczna nie mogaby jednak skutecznie funkcjonowa bez wsparcia samoorganizujcego si procesu, ktry stara si kontrolowa. W sytuacji gdy ocjalne struktury i hierarchi zawodz - to wanie osobiste zaangaowanie i inicjatywa osb zajmujcych formalnie szeregowe stanowiska ratuj sytuacj. Opisywane w po-

wyszym cytacie poczucie bycie wykorzystywanym wynika z tego, e zbiurokratyzowany proces produkcji potrzebuje, ale jednoczenie nie rozpoznaje i nie wynagradza oddolnego zaangaowania pracownikw i pracownic.

1.5. Proces pracy: kontrola i autonomia

Bartek: I najfajniejszy tekst, jaki usyszaem od dyrektora tego festiwalu, ktry zarazem w sumie by moim wychowawc, brzmi mniej wicej tak: Zajmij si tym, ma by zrobione dobrze, ja si na tym nie znam, ale jeli bdzie le, to masz przerbane.

Najbardziej charakterystyczna dla procesu produkcji festiwalu form organizacji pracy jest organizacja zadaniowa, eliptycznie podsumowana w wyej przytoczonym 27

Fabryka Kultury
cytacie. Dyrektor (producentka, koordynator etc.) zleca pracownicy czy pracowni-

kowi wykonanie okrelonego zadania pozostawiajc woln rk co do sposobu realizacji i rozliczajc jedynie z uzyskanego rezultatu. Nie naley da si zwie artobliwemu

charakterowi wypowiedzi Pana Dyrektora  osoba, ktra nie wywie si ze zleconej pracy rzeczywicie moe mie, w ten czy inny sposb, przerbane. Przydzielenie zadania jest bowiem jednoczenie przydzieleniem zakresu odpowiedzialnoci za okrelony element czy aspekt procesu produkcji festiwalu. Jest wezwaniem do samodzielnego  autonomicznego  dziaania, ale wypowiedziane tym samym tonem co w przypadku ludzi, ktrzy stanowili kadr wykonawcz w epoce tayloryzacji

34

Stanisaw: [...] W gruncie rzeczy nawet, poza tym, e dostaem pakiet lmw, ktre mam puci i jak tam kolejno, czyli podzia na dni, to w zasadzie to ju byo raczej taka, taka dobrowolno, i wanie tego jak my sobie z tym poradzimy, nikt nam niczego nie sugerowa, i zreszt nikt te nie mia czasu na to, eby z nami siedzie i mwi nam.

Przytoczona powyej wypowied opisuje wanie typowy przebieg przydziau zadania: kierownik lub koordynator przedstawia wolontariuszowi (tym wypadku) rezultat jaki ma uzyska lub cel jaki ma osign. Zadanie jest okrelone przez to, co jest istotne ze wzgldu na przebieg caoci wydarzenia: tre (pakiet lmw) i termin (podzia na dni); wolontariusz otrzymuje do dyspozycji okrelone zasoby, ktre ewentualnie musi uzupeni wasnymi rodkami (Stanisaw: [O tym samym zadaniu]: W zasadzie dostalimy knajp, dostalimy lmy i na naszej gowie byo, eby zorganizowa sprzt). Warto te doda, e w przypadku zada bardziej zoonych pracownik albo pracownica ma take czasami moliwo samodzielnego dobierania sobie wsppracownikw czy podwadnych.

Bartek: Bo jeli na przykad kto ca swoj prezentacj ktra jest wielka, i cay swj dorobek kto chce zaprezentowa, ma na swoim dysku, ktry nie jest przenonym dyskiem, to trzeba znale przejciwk. Z kolei jeli kto ma t sam prezentacj na noniku typu CD czy dysk wymienny to mona mu da laptopa swojego i on te poleci, tak. dowiadczone osoby, ktre... Wszystko zaley od tego, jak bardzo masz

czasem jest tak, e przykadowo jaki nazwijmy

to koordynator jakiego dziau technicznego, ktry wanie odpowiada za takie wystpy live spanikuje, wanie przychodzi wolontariusz i mwi  ale ja mam laptopa takiego, i tak dalej, wyciga i p sekundy, i po prostu jest zaatwiona sprawa.

34

M.Lazzarato, Praca niematerialna, ... str. 82

28

1.

Proces pracy w fabryce kultury

Jednoczenie nie wszystkie wykonywane zadania s wynikiem kierowniczego przydziau  znaczna ich cz pojawia si w sposb niespodziewany, w trakcie procesu produkcji. W takich wypadkach pracownik nie moe czeka  w powszechnym przekonaniu naszych respondentek i respondentw  a kto mu wyda polecenie zaatwienia sprawy, lecz musi wykaza si wasn inicjatyw. Wyej przytoczony przykad wskazuje take na znaczenie poczucia odpowiedzialno (postawa wolontariusza) nad odpowiedzialnoci instytucjonaln (koordynator, ktry odpowiada za takie wystpy spanikuje). W zmiennym i nieprzewidywalnym rodowisku festiwalu organizacja pracy nie mogaby sprawnie funkcjonowa bez takiej formy samoorganizacji. Antoni: Musiaem sobie sam organizowa prace i od razu byem wrzucony w taki tryb, e po prostu dostajesz zadanie i wiesz co masz zrobi, to znaczy stoi przed tob cel, jakim jest utworzenie wystawy, dostajesz list artystw, i to co musisz zrobi to sprawi, e ta wystawa si otworzy, a nie stoi nad tob nikt i nie mwi jakie kroki po kolei masz dokonywa, eby do tego doprowadzi. To jest cakowicie... sposb w jaki tutaj pracuj jest zaleny ode mnie. Oczywicie przychodz tutaj do biura i siedz ile tam godzin, ale to nie jest tak ze przychodz eby siedzie od 10 do 18:00. Proces pracy festiwalowej daje pracownicom i pracownikom wysoki stopie autonomii  sposb w jaki pracuj zaley od nich  nie musz trzyma si narzuconych procedur, wyznaczonych godzin pracy, wyznaczonego miejsca etc. Oczywicie tak dugo jak dugo bd w stanie zrealizowa zadanie. Pracownica czy pracownik samodzielnie organizuje, wykonuje i kontroluje przebieg swojej pracy

35

. Z jednej strony daje to pewn

moliwo dostosowania procesu pracy do wasnych potrzeb, upodoba (respondentki mwiy np. o preferowaniu pracy w nocy), czy innych zaj (np. studiw, pracy zarobkowej etc.). Z drugiej strony jednak narzuca na pracownika konieczno samodzielnego podporzdkowania swoich dziaa warunkom realizacji zadania: samoorganizacji, samodyscypliny, samodzielnej, krytycznej oceny rezultatw wasnej pracy (Bartek: Wszyscy mwi: wietnie, super i tak dalej, a ty sam oceniasz  kurde, a tyle rzeczy jeszcze jest niedorobionych)  inaczej mwic zarzdzania sam sob. Ta tzw. odpowiedzialna

autonomia zastpuje zewntrzny nadzr nad wewntrzn prac nadzoru. Dawid: I to [wsppraca z bardziej dowiadczon pracownic] byo fajne, bo

poznaem troch technik jej roboty i ona naprawd jest bardzo zorganizowana, take... takie... duo, duo mi to dao, bo sobie pozapisywaem na kompie rne jej nie wiem... metody, co mi teraz nadal pomaga w pracy do dzisiaj...

i dowiadczenie te.

35 Posugujemy si tu liczb pojedyncz lecz rozwaania te stosuj si take do autonomicznych

zespow pracowniczych

29

Fabryka Kultury
Wysoki poziom autonomii w miejscu pracy pozwala zachowa kontrol nad rozwojem wasnych umiejtnoci. Samodzielno daje wiele okazji do nauki i pogbia-

nia wasnych umiejtnoci zawodowych (Krystyna: Miaam jednak du decyzyjno w moich dziaaniach. Wielu rzeczy si nauczyam.). Jednoczenie do repertuaru niezbdnych umiejtnoci technicznych i administracyjnych dodaje umiejtnoci samoorganizacji pracy. Organizatorki i organizatorzy festiwali sporadycznie jedynie inwestuj w rozwj umiejtnoci swoich pracownikw, dajc im w zamian moliwo zdobywania nowych i pogbiania ju posiadanych umiejtnoci w trakcie samego procesu pracy. Ponisza wypowied przedstawia t sytuacj jako rodzaj wymiany midzy organizatorkami a pracownikami: PK: A czy pracodawca inwestuje w rozwj Twoich umiejtnoci? Bartek: Wiesz co, czy inwestuje w rozwj... tak, ale pozostaje jakby widzisz, ja sam inwestycj widz to, e na przykad mog co robi po swojemu. Bo to jest jaki koszt alternatywny. Kto... to jest tak zwane zarzdzanie ryzykiem. Jeli ja co zrobi dobrze i po swojemu, to si wiele naucz, ale jeli robic... i bdzie to dobrze zrobione. Jeli to spieprz, to czasem si naucz jeszcze wicej, tylko, e impreza ponosi wielkie ryzyko. Organizatorki i organizatorzy festiwalu bior na siebie ryzyko wysokiej autonomii pracowniczej  pracownik robic po swojemu moe popenia bdy zagraajce przebiegowi i jakoci festiwalu. Z drugiej strony nie musz inwestowa w nabywanie i rozwj kompetencji zawodowych swoich pracownikw i pracownic, gdy ci zobowizani s zdoby je na wasn rk w drodze dowiadczenia. Krystyna: Ja odpowiadaam w ogle za zamawianie katalogw, ulotek, plakatw take.. to byo dla mnie takie pierwsze w ogle zderzenie si z tym wiatem

wydrukw... e w ogle s jakie gramatury papieru, wymiary... Oczywicie to si wydaje w tym momencie oczywiste natomiast ja wtedy byam taka... Matko boska, po prostu... PK: Co tu wybra? Krystyna: Tak, jak ja mam... ten... jak ja mam to oceni, skd ja mam to

wiedzie, take... no tutaj, to byo takie bdzenie wrcz kompletne. Ta tendencja do czenia wykonywania pracy z nauk zawodu bywa przyczyn stresw i obaw. Powyszy cytat pokazuje jak nawet wzgldnie proste (patrzc wstecz,

z perspektywy zgromadzonego ju dowiadczenia) zadania mog okaza si problemem, kiedy wykonuje si je po raz pierwszy. Do zada wykonywanych przez autonomicznego pracownika czy pracownicy naley zatem take zaliczy ustawiczn nauk wasnego zawodu. 30

1.

Proces pracy w fabryce kultury

1.6. Kontrola zewntrzna

Natalia: I tak naprawd ten moment nadzoru jest tak naprawd straszny, przychodzi na samym kocu, i dopiero wtedy przychodzi ewaluacja pracy ktr si wykonao, i czsto okazuje si, e na samym kocu co si zrobio le, nie wiedzc o tym, szczeglnie jeli pracujesz po raz pierwszy w takim systemie i nie wiesz jak robi rne rzeczy, i wtedy powstaj rne problemy i konikty z tym zwizane. Najwaniejsz, stosowan w procesie produkcji festiwalowej, metod zewntrznej kontroli pracy jest kontrola nad jej rezultatem. Jak wiadczy wyej przytoczona wypowied kontrola taka moe mie form bardzo stresujcego momentu ewaluacji gotowego dziea: mamy tu do czynienia z pracownikiem technicznym odpowiedzialnym za realizacje poszczeglnych elementw festiwalu. Tam gdzie pracownica czy pracownik jest odpowiedzialny raczej za jaki oglny aspekt, ni okrelony element (np. logistyk, zakwaterowanie, wolontariuszy, kontakty z mediami etc.) kontrola rezultatw wie si z oczekiwaniem pynnego przebiegu caego wydarzenia i wchodzi w gr dopiero kiedy zaczynaj pojawia si jakie zauwaalne nieprawidowoci (np. opnienia, problemy z noclegami etc.). Ewentualna bardziej szczegowa (i bardziej stresujca) ewaluacja pracy nastpuje ju zazwyczaj po zakoczeniu imprezy. Anna: Bo ja te zatrudniam na kade miejsce, gdzie odbywaj si spektakle, jednego czowieka, ktry musi tam by od pocztku do koca. I on tam siedzi. Dostaje jakby ode mnie taki pakiet, czyli cay sprzt ma wynajty, miejsce. Wszystko jest uzgodnione, ale na miejscu musi z zespoem porozmawia i to, co ja uzgodniam wczeniej dopilnowa, eby si faktycznie wydarzyo. W przypadku wikszych i bardziej zbiurokratyzowanych festiwali (powyszy przykad pochodzi z jednego z wikszych polskich festiwali teatralnych) kontrola nad rezultatami pracy przybiera bardziej systematyczn form pilnowania toczcego si w wzgldnie autonomiczne (wszystko jest uzgodnione) procesu pracy. Dawid: [...] Kto tam nie zaatwi sobie gonikw  mimo i wpisa, e bdzie mia goniki  no to trzeba teraz szybko wynaj jakie inne, a jest... lato to jest po prostu festiwalowy bum i strasznie ciko jest zaatwia sprzty, no wic... po prostu zaatwiem gonik za 2000z, strasznie drogo, a to na przykad si nie miecio w budecie. Wic by troch gnj. Drug, powszechnie stosowan zewntrzn form kontroli procesu pracy, jest wyznaczanie mu granic, ktrych nie moe przekracza. Chodzi tu o ograniczenia czasu

(dedlajn) i rodkw (nansowych, sprztowych i osobowych), ktre pracownik ma do dyspozycji. Przytoczony wyej cytat pokazuje, e pracownica odpowiedzialna za 31

Fabryka Kultury
okrelony element festiwalu moe samodzielnie podejmowa dowolne kroki, ktre doprowadza do jego powodzenia, lecz jeli przekroczy wyznaczone granice (w tym wypadku: budet) robi si gnj. Przekroczenie wyznaczonych granic daje przeoonym podstaw do wszczcia szczegowej kontroli przebiegu procesu pracy i zasadnoci podjtych decyzji (w powyszym przykadzie: pracownica musiaa si tumaczy z przyczyn wydania tak duej sumy pienidzy), niszczc iluzje penej autonomii i przypominajc o funkcjonujcych relacjach hierarchicznych. Jeli przyjrzymy si ponownie przedstawionym przykadom funkcjonowania mechanizmw zewntrznej kontroli (Anna: Wtedy powstaj rne problemy i konikty z tym zwizane. Dawid: Wic by troch gnj.) zauwaymy, e s one miejscem przeja-

wiania si koniktu midzy pracownikami a organizatorami (wystpujcymi wzgldem nich jako pracodawcy). W tych wanie momentach hierarchiczna struktura organizacji festiwalu wdziera si we wzgldnie autonomiczny proces pracy, potwierdzajc jego subsumpcj w ramach panujcych stosunkw produkcji i przypominajc o zasadniczo heteronomicznym charakterze pracy najemnej, o ktrym pisalimy na pocztku tego rozdziau.

1.7. Podmiotowe efekty procesu pracy

Zwizek midzy warunkami procesu pracy, wysok autonomi a podmiotowoci pracownic i pracownikw mona opisa jako szczeglny mechanizm kontroli normatywnej, zastpujcy w procesie produkcji festiwalu bardziej bezporednie formy kontroli pracy. O ile przedsiwzicie ma zakoczy si sukcesem, pracownica czy pracownik

musi wnie do niego  nie tylko swoj prac i umiejtnoci  lecz take kreatywno, inteligencj i umiejtno reagowania na nieprzewidziane sytuacje. Ale take umie-

jtno samodzielnego podejmowania niezbdnych, w danych okolicznociach dziaa, bez oczekiwania na polecenia z gry, a w kocu take swoje zdolnoci komunikacyjne i osobowo. S to rzeczy, ktrych nie sposb wyegzekwowa za pomoc nadzoru.

Std te zarzdzanie ludmi w procesie produkcji festiwalu zorientowane jest nie na nadzorowanie ich zachowa, lecz na wzbudzanie w nich poczucia odpowiedzialnoci. Zatrudnienie do pracy przy festiwalu nie jest prostym aktem sprzeday siy roboczej:

Antonina: Bardzo zaangaowaam si ca sob w festiwal, bo byam w stanie powici wszystko dla niego [...] bo jak si chce zaangaowa tak kompletnie, cakowicie, ca swoj sob, to wiadomo jak przy festiwalu [nazwa festiwalu] chciaam by na kadym koncercie, chciaam by codziennie w biurze i pomaga i wykonywa wszystko o co mnie poprosz. 32

1.

Proces pracy w fabryce kultury

Zatrudnienie si do pracy przy festiwalu ma charakter zaangaowania, zarwno emocjonalnego jak i moralnego. Oznacza co wicej ni umow czy nawet ofert pomocy (w przypadku wolontariuszy), lecz stanowi wzicie na siebie osobistej odpowiedzialnoci za realizacje wydarzenia. Oczywicie, poczucie odpowiedzialnoci za cao festiwalu, cho niewtpliwie wane, ma znaczenie drugorzdne wobec bardziej konkretnej odpowiedzialnoci za wasn dziak  tzn. przydzielony lub wybrany element festiwalu

(lub te po prostu szereg okrelonych zada), ktrym dany pracownik czy pracownica ma si bezporednio zajmowa. Proces rozdzielania zada jest zatem take procesem rozdzielania obszarw odpowiedzialnoci, odpowiedzialnoci zarwno w sensie instytucjonalnym  tzn. tego kto za co jest rozliczany  jak i moralnym  jako pewnego Symetryczne wobec zobowizania branego na siebie przez

moralnego zobowizania.

pracownice jest zaufanie, jakim obdarza j kierownictwo:

Krystyna: Take... no tak, jest taki... Nie mam kogo kto tak nade mn stoi lub, e wykonuj tylko i wycznie funkcje w stylu... tak jakbym... mona powiedzie, e nawet przy [nazwa festiwalu], gdzie ja z nimi do... no to nie jest jakby a taka dua funkcja. Natomiast, ja dostaje ridery techniczne czyli oni maj do jednak... oni wiedz, e ja zbior wszystko

mnie due zaufanie dlatego, e...

i to wszystko bdzie na miejscu. Czyli ja tutaj mam jakby swoj dowolno, ja sama sobie planuj godzin... jak, kiedy, co, gdzie... sama odpowiadam za to, nie wiem, eby z kierowc si dogada. Wszystko jest na mojej gowie, take... no ja nie czuj tutaj jakby takiej duej kontroli czy czego takiego. To s moje zadania po prostu.

Stanisaw:

No po prostu jest si w miar, powiedzmy, dorosym czowiekiem

i trzeba si ogarn z sytuacj.

W tym procesie moralnej wymiany, ktry moemy okreli jako kontrol przez upodmiotowienie lub te kontrol normatywn, kierownictwo obdarzajc pracownika czy pracownic zaufaniem rozpoznaje j jako podmiot moralny

36

: doros, kompetentn

i odpowiedzialn osob, ta z kolei rozpoznajc si w tej interpelacji bierze na siebie odpowiedzialno, przeksztacajc cel wyznaczony przez kierownika w swj cel osobisty. W ten sposb dusza robotnika moe sta si czci fabryki

37

. Pracownicy i pracownice

widzc, e s traktowani jak osoby odpowiedzialne i samodzielnie staraj si dobrze wykonywa swoj prac, eby nie zawie pokadanego w nich zaufania.

36 L. Althusser, Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa.

Staro), Nowa Krytyka, [w:] XI)

http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article374

Wskazwki do bada, (t.

Andrzej

(data dostpu: 9

37 M. Lazzarato, Praca niematerialna ..., str. 81

33

Fabryka Kultury
Dawid: A podoba mi si to, e wanie jest... e jestem bardzo odpowiedzialny tam, e musz by odpowiedzialn osob i ja decyduj o rnych rzeczach. A jak si da komu moliwo decyzyjnoci, bycia decyzyjn osob w pewnych kwestiach to si po prostu bardziej chce, bo jest wiksza motywacja.

Kade zlecone zadanie do wykonania jest jednoczenie przydzieleniem pewnej odpowiedzialnoci, pracownica czy pracownik podejmujc si jego wykonania staje si osobicie odpowiedzialny za okrelony element lub aspekt festiwalu. Pisalimy ju wczeniej o znaczeniu jakie poczucie osobistej odpowiedzialnoci ma dla funkcjonalnego, jak rwnie hierarchicznego podziau pracy w procesie produkcji festiwalu.

Dawid: A dziewczyna, ktra bya opaconym menaderem tej sali bya chyba w ciy czy... nie wiem, miaa dzieci i jej tam praktycznie nie byo. Z, w ogle... Wic

laska dostaa wypat z dotacji, tak? zapierdalaem za ni.

z funduszy fundacji, a ja

Poczucie odpowiedzialnoci stanowi mechanizm samoorganizacji procesu pracy, wzgldnie niezaleny od wszelkich ocjalnych i hierarchicznych podziaw, czego najlepiej dowodzi fakt, e jest je w stanie zastpi kiedy te struktury zawodz.

Krystyna: To jest takie podejcie troch... z jednej strony eby to wpisa w CV, ale te mam wraenie, e to jest nie kwestia szukania dowiadczenia tylko tak naprawd zdobycia plakietki i ewentualnie moliwoci, po prostu, wejcia na... tylko i wycznie tyle. Bo widz takie... tak jakby sytuacje, gdzie kto si zgasza na wolontariat i zapisuje si tylko raz, na przykad, na dyur czterogodzinny. Festiwal ma, nie wiem, 5 dni, a on przychodzi tylko jednego dnia, ma plakietk i widz go pniej na wszystkich spektaklach, bo on chce wej.

W opozycji do odpowiedzialnego podmiotu, zaangaowanego i godnego zaufania, znajduje si podmiot oportunistyczny, powszechnie wystpujcy jako negatywny bohater narracji naszych respondentek i respondentw

38

. Podmiot oportunistyczny (nieko-

niecznie wolontariuszka) zainteresowany jest tylko swoimi korzyciami (np. darmowym uczestnictwem w festiwalu), nie chc robi wicej ni to niezbdne, nie poczuwa si do odpowiedzialnoci i nie podziela entuzjazmu. Bez cisego nadzoru nie mona na nim

polega i w kontekcie festiwalowego procesu pracy okazuje si zupenie bezuyteczny.

38 W kadym razie tych, ktre zajmoway ju pewne kierownicze stanowiska. Wolontariuszki i wolontariusze  grupa powszechnie podejrzewana o skonnoci oportunistyczne  s bardziej wyrozumiali wzgldem takich postaw, nawet jeli same si od nich odcinaj (Maja: No, chciaabym z roku na rok co wicej robi i chciaabym mie tak moliwo rozwoju w tym wszystkim, e... no nie chciaabym by cae ycie, powiedzmy, tak jak wikszo chopakw jest z techniki czyli przynie, podaj, pozamiataj i chodz... A oni maj... maj wiksz szans chodzenia na lmy, na wicej lmw mog i.)

34

1.

Proces pracy w fabryce kultury

Hanna: Bo jak nie ma obowizkw kto  co to jeden si bdzie poczuwa i bdzie robi duo, a drugi tak jak mwiam wczeniej zrobi 1/4, a na koniec powie: Ale mymy odwalili festiwal!, nie? I na przykad powie: Bo ten festiwal nie polega na organizowaniu tylko ratowaniu.. I mymy zrobilimy, mymy poszlimy, mymy pooyli tory przed Ratuszem, nie? Bdzie sta i tylko patrzy si jak

mj [imi osoby] z... o 4 rano... kad chopaki tory, ktre przyjechay tam spod [nazwa miasta].

Organizacja pracy oparta w duym stopniu na poczuciu osobistej odpowiedzialnoci i ograniczonej kontroli sprawia, e osoby zaangaowane s na niekorzystnej pozycji wzgldem oportunistw i oportunistek. Ci ostatni mog czerpa korzyci z uczestnictwa w procesie produkcji festiwalu (jak darmowy wstp czy po prostu przypisywanie sobie zasugi za organizacj z wyej przytoczonego przykadu), biorc na siebie nieproporcjonalnie ma ilo pracy. Oglnie mao represyjna atmosfera procesu pracy sprawia take, e nie ma moliwoci dyscyplinowania takich osb (Krystyna: [O wolontariuszu oportunicie] I wiesz, no my nie moemy z tym nic zrobi... w sensie, no ja nie mog powiedzie: Suchaj, ale tylko raz bye.). Std te proces pracy najlepiej funkcjonuje, kiedy realizuje go wsplnota zaangaowanych:

Mateusz: I jak widzisz takie zaangaowanie z drugiej strony nie tylko na polu kupienia napojw i zaatwienia materiaw, tylko te osoby, ktra bdzie czytaa wszystkie testy i wyapie kad literwk, oprcz tego wyapie kady bezsens ktry jest tam napisany, praca z tak osob od razu bardziej angauje ci, i wiesz, e to jest priorytet, a inne rzeczy s... to jest chyba tak, e jak widzisz, w ogle w pracy, e jak widzisz czyje zaangaowanie to od razu sama te si chcesz zaangaowa w co tam bardziej.

Wspdzielony entuzjazm i zaangaowanie s kluczem do dobrej atmosfery pracy. Osoby zaangaowane mobilizuj si wzajemnie i s dla siebie przykadem. Osignicie takiej atmosfery jest jednak przede wszystkim kwesti odpowiedniej selekcji uczestnikw procesu pracy:

Dawid: Ja si staram by raczej miy ni rozkazujcy. Ale z drugiej strony te trzymam taki dystans, bo... od razu te da si wyczu jak dana osoba podchodzi do pracy, tak? Czy przysza tutaj, eby si powozi czy przysza, eby co zrobi rzeczywicie. I wtedy z takimi od razu nawizuj kontakt, a tamtym nawet nie wiem czy daj szans eby si wykazali, bo widz, e jak gadam, a oni tam patrz na co innego, co nie? Wic nie chce mi si marnowa nawet czasu na nich. Wiem, e na przykad jutro ich ju nie bdzie. Wic staram si tak 35

ciepo powiedzie: Suchaj, zrobimy tak i jakby wsppraca, a nie, e ja tobie rozkazuj. My razem robimy projekt to musimy razem sobie tutaj pomaga, nie? Rozpoznawanie osb przejawiajcych waciw postaw okazuje si istotne, nie tylko w procesie rekrutacji, lecz take w samym procesie pracy. Pozwala oddzieli wartociowych wsppracownikw i wsppracownice, na ktrych bdzie mona polega  od oportunistw  ktrzy mog by tylko rdem koniktw.

1.8. Podsumowanie rozdziau

Proces pracy festiwalowej, cho zrnicowany pod wzgldem stopnia biurokratyzacji, charakteryzuje si jednak wysokim poziomem pracowniczej autonomii i przewag normatywnych mechanizmw kontroli nad zewntrznymi. Pracownik czy pracownica

festiwalowa powoana jest do samodzielnoci, zachowujc kontrol nad swoj prac i jednoczenie podejmujc powierzone jej zadania jako osobist odpowiedzialno. Bez tego poczucia odpowiedzialnoci organizacja procesu produkcji, zredukowana do formalnej hierarchii, nie byaby w stanie sprawnie funkcjonowa w zmiennym i wszechstronnie angaujcym rodowisku pracy festiwalowej. Organizatorzy procesu produkcji zmuszeni s zatem tworzy warunki dla funkcjonowania autonomii pracowniczej. Jednoczenie

musz cile kontrolowa rezultaty procesu pracy, potwierdzajc tym samym swoje niezbywalne prawo do wycznego dysponowania produktem.

2. Teoria praktyki robotnicy sztuki

Eviva l'arte! Czowiek zgin musi c, kto pienidzy nie ma, jest pariasem, ndza porywa za gardo i dusi zgin, to zgin jak pies, a tymczasem, cho ycie nasze splunicia niewarte: evviva l'arte! (...) Evviva l'arte! Duma naszym bogiem, sawa nam socem, nam, krlom bez ziemi, moemy z godu skona gdzie pod progiem, ale jak ory z skrzydy zamanemi wic naprzd! C jest prcz sawy co warte? eviva l'arte!

39

Karolina: (...) Jeli stracisz sens pracy czy jak... rado tej pracy, to ci nic ju nie zostaje, poniewa si pracuje po 16 godzin, ma si bardzo mae stosunkowo wynagrodzenie, i jeli nie ma tego sensu, tego wiata, ktre ci razi w oczy, ci przyzywa i wieci ci tam prosto w oczy i kae ci robi rne rzeczy, jeli ono ganie, jeli okazuje si e nie wiem... ludzie zawodz, rzecz nie ma sensu poniewa nie spotyka si z wdzicznoci, ani z adn reakcj, to to jest ten moment trudny bardzo, to jest trudny moment. Pierwsze pytanie, jakie nasuwa si gdy przygldamy si uwaniej festiwalom kulturalnym, brzmi: jak to si dzieje, e ludzie w ogle chc przy nich pracowa? Kolejne za: jaki sens ma dla nich, aby pracowa niekiedy intensywnie, po wiele godzin i wci wykazywa si nowymi pomysami, zaangaowaniem i lojalnoci? Postawy takie s bowiem w omawianej brany powszechne, zwaszcza wrd osb, ktre pozostaj w niej duej i odnosz sukces. Jednoczenie ich rozumienie sukcesu zwykle niewiele ma wsplnego z sukcesem ekonomicznym, a denia do niego nie sposb zrozumie posugujc si prostym schematem pracy za pienidze, czyli pracy najemnej. Wikszo uczestnikw naszego badania nie bya w stanie utrzyma si wycznie z festiwali kulturalnych, a jeli ju to raczej nie z pracy przy jednym festiwalu. Nawet ci za, ktrzy mogli

39 K. Przerwa-Tetmajer, Eviva l'arte

Fabryka Kultury
tego dokona, mieli wiadomo, e ich zarobki s nisze ni wynagrodzenie za podobn prac w innych branach. rednie stawki za prac przy badanych festiwalach koresponduj z wynikami naszych bada jakociowych i z rozpowszechnionym przekonaniem,

e w kulturze nie ma pienidzy.

40

. Aby zrozumie to, jak funkcjonuje brana, musimy

zrozumie dlaczego opaca si w niej pracowa za darmo, lub za p darmo. Bez pracy niskoopacanej i nieopacanej organizacja festiwali musiaaby wyglda zupenie inaczej ni obecnie.

2.1. Praca, ktra nie mczy, czyli zniesienie alienacji

Jeli nie pienidze, to co innego musi motywowa do dziaania osoby pracujce w brany festiwalowej. Pytanie co to jest i jakimi prawidami rzdzi si ekonomia tego dobra? Krystyna: [...] Ja nie potrzebuj penego etatu, ja nie potrzebuj takiej satysfakcji tego, e ja musz zarabia nie wiadomo jak kas eby y nie wiadomo na jakim poziomie. Niech to robi mj chopak [...]. Poza tym jest ta kwestia tego, e no OK, czowiek moe si mczy, natomiast jeeli bd miaa t moliwo, eby pracowa w miejscu gdzie ja si dobrze czuj no to oczywicie bd do tego dya[...]. Tomasz : Bardziej robi to dla przyjemnoci, czy dla jakiego rozwoju, ni dla pienidzy. Powiedzmy sobie szczerze: pienidze w kulturze nie s za due. I,

i to, to nie jest adne moje rdo utrzymania. Powysze wypowiedzi, obie osb zatrudnionych na umow cywilno-prawn, nie s w adnym razie odosobnione. Pierwsza z cytowanych respondentek dodatkowo wskazuje na warunek, ktry umoliwia jej takie podejcie, czyli wsparcie nansowe partnera. Tymczasem to, co rzuca si w oczy najbardziej w powyszych cytatach, to denie do czerpania przyjemnoci z pracy. Uczestniczki i uczestnicy badania nie chc widzie

pracy jako czasu straconego na rzecz przedsibiorstwa, jako kosztu uzyskania pienidzy na ycie, lecz jako jego integraln cz  podporzdkowan takiemu samemu celowi jak reszta: osiganiu przyjemnoci, dobrego samopoczucia i rozwoju (ostatni, jak si okae nie jest wartoci sam w sobie). WK: Skd te przekonania, e chcesz robi co w kulturze? Amelia: Wiesz co... ja myl, e to wyszo troch z domu rodzinnego, znaczy

40 Jak ju zostao wspomniane we wstpie, wg danych MKiDN rednia pensja pracownikw festiwali waha si od 1,6 tys z do 10 tys. z. Niestety nie wiemy jak bardzo odlege od redniej s ekstrema (czyli najwysze i najnisze wynagrodzenia)

38

2. Teoria praktyki robotnicy sztuki

z domu mojej mamy bardziej ni rodzinnego. Moja mama bya zawsze t osob, ktra mnie w jaki sposb inspirowaa. Ona zawsze robia rzeczy, ktre chciaa, ktre niekoniecznie byy dochodowe, w sumie nigdy nie byy. Teraz te nie s, ale zawsze robia to, co j pociga, i to wanie bya ta praca w wydawnictwie. Trudno to nazwa prac, z ktrej moga y. Ona jest te profesorem na uczelni, zajmuje si literatur rosyjsk i organizuje [nazwa festiwalu], i w ogle naprawd jest tak osob, z ktrej czerpaam duo i jak tak ch do robienia czego wicej ni siedzenie na uczelni od 8 do 15 i w sumie pniej nie wiadomo co do robienia. Praca jest zatem widziana jako sposb na robienie czego ciekawego, czego wicej, jako okazja zrealizowania pasji twrczej. Jak wida powysza respondentka utosamia take stae godziny pracy z rutyn i nud. Czowiek zmczony po nudnej pracy, oddaje si nudnym, odtwrczym rozrywkom (nie wiadomo co robi). Jeli praca jest twrcza, ciekawa nie ma znaczenia czy odbywa si w ustalonych godzinach. Staje si integraln czci ycia, rozrywk, realizacj pasji, wewntrznej potrzeby tworzenia, a wic zostaje zniesiona alienacja pracy.

41

Taka praca nie musi, a nawet nie powinna podlega

adnym ograniczeniom. Mona miao postawi diagnoz, e to denie do zniesienia alienacji pracy, lub te utosamienia ycia i pracy, jest istotnym czynnikiem, ktry czyni atrakcyjno brany czciowo niewraliw na poziom pac i stabilno warunkw. Denie do zniesienia alienacji pracy skada si z czterech istotnych wymiarw, ktre postaramy si po kolei omwi. Po pierwsze alienacja pracy moe by usunita m. in. dziki poczuciu wagi (z punktu widzenia jednostki, lub z perspektywy dbr wsplnych) tego czego si robi. Dawid: No nie wiem, jak robilimy taki koncert synnego zespou [...] mog

opowiada przez ptorej godziny co tam si dziao, no ale duo si dziao. A panowie zagrali, zagrali chyba z cztery czy pi bisw. [...] Potem powiedzieli, e najlepszy koncert na trasie koncertowej i skrzyda rosy. Ja wtedy mylaem, e w ogle ju nie robi adnych maych koncertw, maych festiwali, e teraz tylko i wycznie fajne, due wyzwania i due koncerty, nie. No ale wiesz co? Jakby przeszo mi (miech). [...] WK: A jak przy [nazwa festiwalu] robisz to chyba tam nie za bardzo masz... Dawid: Nie. Nie interesuj si muzyczn mas. To jest robota. Ale to jest tyle pracy, e wszyscy tam mnie zachcali ebym poszed co zobaczy, ale to troch za bardzo popowe dla mnie. No brakuje tam pazura, jakiej wyrazistoci. Nie, nie do koca.

41 Alienacj pracy rozumiem po prostu jako traktowanie pracy jako czasu utraconego na rzecz
pracodawcy i w tym sensie wyczonego z ycia, por. K. Marks, Rkopisy ekonomiczno-lozoczne z 1844 r. [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea, T.1,. Warszawa 1976, str. 546-560

39

Fabryka Kultury
Ten uczestnik badania wyranie rozgranicza prac, ktra moe by przeyciem niemal mistycznym, gdy czy si z obcowaniem z wysok, traajc w jego gusta sztuk i robot przy masowych festiwalach, ktr wykonuje si dla pienidzy. Robota

za, o ile ma miejsce w sektorze kultury, nadal jest wedug niego lepsza ni lepiej patne zadania z kultur nie zwizane.

WK: A jak to si stao, e wybrae sobie sektor kultury? Filip: Jak to si stao? A nie wiem. Waciwie chyba dlatego, e mnie to

pociga, idea mnie pociga  to, e kultura no jest taka... co to niby pcha wiat do przodu, nie, rzeczywisto, i polepsza ludzkie egzystowanie i bytowanie na tym wiecie. Zwaszcza... ja to jestem taki do twr... nie wiem, czy twrczy, zbyt pewny siebie chyba jestem. Lubi, eby co si... Ale tak, jestem twrczy. Lubi co tworzy.

co powstawao dziki mojej pracy, a nie e tylko co

odtwarzam albo, nie wiem... [...]. Lubi, jak co jest cige, perspektywiczne, wizjonerskie  tak, jak to u nas jest troszeczk. Zwaszcza jeli chodzi o wizje dyrektora artystycznego tutaj  pana O. Take dlatego kultura. Daje wolno. Wolno to jest podstawowe sowo mojego ycia.

Powyej cytowany respondent wskazuje, obok wiary w wag kultury pojmowanej jako dobro wsplne, na dwie kolejne cechy, ktre sprawiaj, e utosamia si ze swoj prac. S to zaspokojenie wewntrznej potrzeby tworzenia oraz nierozwinita tutaj Na temat wolnoci mwi:  jestem czowiekiem niespokoj-

szerzej kwestia wolnoci.

nym, wic musz robi wiele rzeczy na raz oraz, e  jestem osob, ktra nie mogaby siedzie w jedynym miejscu na etacie. Ta potrzeba wolnoci oznacza wic potrzeb

zmian, niech do rutyny, lecz take preferowanie swobody w realizacji powierzonych zada. Zaspokojenie tych potrzeb czyni prac przyjemn i znosi odczuwanie trudnoci. Moemy jeszcze doda na marginesie, e cytowanego tu uczestnika bada cechuje wrcz pogarda wobec koleanek i kolegw, kierujcych si logik zysku ekonomicznego i niepodzielajcych entuzjazmu do pracy na rzecz dobra kultury (co jest istotne rwnie dlatego, e w swojej pracy osoba ta kieruje ludmi).

Wiktor: Ja nie musz dostawa pienidzy, eby przy czym robi.

Jeeli jest

to zwizane z kultur i przyznaj, e sam i to jest chyba najwaniejsze, to jest najbardziej satysfakcjonujca rzecz. A wszystkie pozostae jakie, czyli kontakt z artystami, ktrych cenie, moliwo samemu gdzie czasami wpywania na program niektrych z tych festiwali. No to s takie dodatkowe rzeczy.

Dodatkow rzecz, czyli czwartym czynnikiem zmniejszajcym alienacj, jest zatem take skala moliwego wpywu na kocowy efekt swojej pracy. 40 Powyej zacytowany

2. Teoria praktyki robotnicy sztuki

uczestnik badania planuje zreszt w nieodlegej przyszoci zaoy wasny festiwal, a wic radykalnie zwikszy swj stopie kontroli nad rezultatem pracy. Pierwszy z wymienionych czynnikw dezalienujcych prac w kulturze  poczucie wagi tego co si robi, jest efektem pracy sektora kultury jako caoci. Efektem, ktry zaczyna oddziaywa na pewne jednostki na dugo przed rozpoczciem kariery zawodowej. Praca przyuczania do kultury i do pracy na rzecz kultury jest wykonywana zreszt nie tylko przez rodziny, szkoy i uniwersytety. Zajmuj si tym take, z du skutecznoci, modzieowe ruchy i subkultury, a take grupy towarzyskie i kka zainteresowa. Mona powiedzie, e dziki tej pracy system zapewnia sobie przetrwanie, wychowujc nastpcw obecnych twrcw, kuratorw, animatorw, popularyzatorw i pedagogw. Wiara w prymat wartoci pracy kulturalnej nad innymi, pozwala akceptowa im nisze wynagrodzenie materialne (wicej o tym procesie powiemy w ostatniej czci tego rozdziau). Szymon: Zaczo si wszystko od tego, e od dziecka byem pasjonatem kina i caej szeroko pojtej kinematograi, nawet nie opierao si to tylko na tym, e lubiem oglda lmy, tylko te interesoway mnie same festiwale lmowe, wszystkie wydarzenia zwizane z lmami i organizacja. I potem jak osignem ten wiek 16 lat kiedy mogem si udziela jako wolontariusz, to tak zrobiem, zaczem tutaj od [nazwa festiwalu], to by mj pierwszy wolontariat przy wydarzeniach kulturalnych, no i tak jako poszo. Moment rozpoczcia pierwszej darmowej pracy, moe by jak wic widzimy momentem wyczekiwanym od dawna. Drugi i trzeci z wymienionych czynnikw: wewntrzna potrzeba tworzenia i potrzeba wolnoci zdaj si mie duo bardziej zoon genez, jednak paradoksalnie oba zdaj si wspbrzmie z wymaganiami jakie stawia si obecnie na rynku pracy, zwaszcza w brany festiwalowej. Potrzeba wolnoci, spontanicznych zachowa i przyzwyczajenie do braku staego nadzoru, waciwego stosunkom pracy, moe by wynikiem treningu jaki odbywaj wspczenie modzi ludzie wchodzc na rynek pracy. Warto take doda, e wszystkie respondentki i respondenci (nie liczc

najmodszych) s po, lub w trakcie studiw, ktre generalnie sprzyjaj zatrudnianiu na umowy cywilno-prawne, lub umowy w niepenym wymiarze czasowym i do nich przyzwyczajaj. Antoni: [...] No myl, e moje ycie i to jak to wyglda te jest jak wypadkow szerszych procesw globalizacyjno-ekonomicznych, ktre zachodz nie tylko w Polsce, a tutaj tak naprawd zachodz z opnieniem wieloletnim, i te moje dowiadczenia nie s jako specjalnie wyjtkowe. To jest pokoleniowe dowiadczenie po prostu braku pracy i koniecznoci, po prostu, bkania si z miejsca na miejsce i robienia jakich... od fuszki do fuszki. [...] Te duo moich znajomych 41

Fabryka Kultury
lawiruje jak takie elektrony wolne, z miejsca na miejsce, wic no, to jest gwna przyczyna tego [...].

Mona powiedzie, e uczestniczki i uczestnicy naszych bada pragn mniej wicej tego, czego dowiadczaj, lub te inaczej, e przyzwyczaili si atwo do pozytywnych stron swojej sytuacji. Przyzwyczajenie do negatywnych stron przychodzi jednak trudniej, o czym przyjdzie nam pisa dalej. Cztery wyej wymienione czynniki: potrzeba odczuwania subiektywnej lub intersubiektywnej wagi tego co si robi, denie do swobodnej realizacji swojej twrczej pasji, zniesienie krpujcego nadzoru oraz potrzeba kontroli efektw swojej pracy (podejmowanie uwaanych za istotne decyzji) przycigaj ludzi do brany festiwalowej. Trzy

ostatnie napdzaj za kariery, motywujc do poszukiwania moliwoci awansu, (albo, jak mwi same respondentki i respondenci: rozwoju). Moe wydawa si to niekiedy absurdalne, skoro  jak zauwaa jeszcze inny uczestnik bada   jak masz z tym frajd, stoisz przed wejciem, bez jaj, albo stoisz i kierujesz samochody na parking, bez jaj. Wiele osb w brany wykonuje prace mao twrcze. Strategie wolontariuszek, wolontariuszy, pracownic i pracownikw festiwali orientuj si na zniesienie alienacji pracy, lecz zakadaj niekiedy wykonywanie pracy, ktra gdyby nie bya wpisana w tak strategi byaby alienujca (sama przez si bowiem nie przynosi frajdy). Jak to moliwe?

2.2. Akumulacja zasobw jako strategia minimalizacji alienacji pracy

Weronika: Nie, bo to bya, oni nas totalnie ograniczali w ogle z kontaktem do jakich takich rzeczy wikszych. Do programowania, do jakby zapraszania, do formuowania programu. e to byo tak, e przychodzisz w ogle na 17t, jeste do 19tej, pniej ju cie nie ma, nie? Ju jakby nie uczestniczysz w tym. To

czego mi brakowao to np. pracy w biurze. [...] I to byo dla mnie dziwne, bo oni mi na to nie pozwalali i jakby tak byo, e za kadym razem jak chciaam nie wiem, to ok, roznios te plakaty ale mog wrci i co zrobi, nie? Napisa jakiego maila albo sprawdzi wam skrzynk info, przeczyta co, cokolwiek. O nie, nie, my sobie tutaj poradzimy, wiesz nie ma miejsca i w ogle by musiaa mie wasnego kompa i zawsze byo co, e nie, nie? e w ogle tylko te plakaty i daj nam ju wity spokj. To tak jakby takie wykorzystywanie troch, nie. Bo idea wolontariatu, gwnie wiadomo opiera si na tym, e ty dajesz ale nie te, e to jest jednostronne. Wanie te czerpiesz z tego, prawda? I to jest

bardzo wane, e si uczysz, e poznajesz i jakby dostajesz te troch, nie, z tego wszystkiego, co te oferujesz ty. No i to byo takie dziwne. 42

2. Teoria praktyki robotnicy sztuki

Paradoksalnie nieco moe wydawa si, e osoba cytowana powyej (obecnie pracownica etatowa na kierowniczym stanowisku, przykad szybkiej, udanej kariery, ktra tu opisuje swoje pierwsze dowiadczenie) jako zapat za prac oczekiwaa wicej pracy. Jednak nie bez przyczyny, gdy praca ma w tym sektorze podwjny charakter. Po

pierwsze polega na wytwarzaniu oczekiwanego efektu zewntrznego, ale rwnie na gromadzeniu wiedzy i znajomoci. Powyej przytoczona osoba nazywa wykorzystywaniem zablokowanie dostpu do wiedzy i brak moliwoci awansu, co jasno wskazuje na to, co uwaa za zapat  moliwo skumulowania wiedzy i znajomoci umoliwiajc awans. Opacalno tej logiki wyznacza rzecz jasna szansa awansu (o czym dalej), jednak nie tyle rzeczywista, co postrzegana. Powyej podany cytat jest zreszt idealnym przykadem logiki wykazywania si i chci robienia czego wicej. Logiki, ktra jest tak ewidentna, e dostrzegana nawet przez osob, ktra niestety nie widzi w niej nadziei dla siebie:

WK: Spodziewasz si, e zostaa tam zapamitana? Maria: Zapamitana? Wtpi, szczerze powiedziawszy. Ja jestem zbyt nie-

miaa, zbyt cicha, eby... i mao przebojowa, eby jako tam si wybi z tego grona wolontariuszy caego. No, c. Moe si co zmieni w moim yciu jeszcze [miech]. WK: Co masz na myli? Maria: Nie wiem, piorun mnie walnie [miech] i nagle wstan taka przebojowa, bd tam brylowa. Bd najbardziej ambitnym wolontariuszem w przyszym

roku, najbardziej rozgadanym. [...] Nie wiem, w ramach jednego wolontariatu gdybym bya taka ambitna, bym zostaa polecona na inny wolontariat. Bym

jeszcze bardziej ambitna i tak si po tych wolontariatach, wolontariatach, z tego jednego wolontariatu na drugi wolontariat, moe by mnie w kocu gdzie przyjli do pracy. Nie wiem, ciko powiedzie.

Kluczowe jest tu zagadnienie bycia polecon, ktre nie oznacza bynajmniej wycznie ocjalnych referencji. cieki zatrudnienia i awansu w opisywanym obszarze rynku pracy s zdecydowanie nieustandaryzowane i opieraj si gwnie na bezporednich znajomociach. Wobec ich istnienia celowe jest nie tylko zbieranie szeroko reklamowanych wpisw w CV, lecz rwnie nawizywanie znajomoci, utrzymywanie kontaktw itp. Trzeba take by rozpoznanym w tych znajomociach jako pasjonatka lub pasjonat, najbardziej ambitnym i najbardziej rozgadanym. Bycie najbardziej ambitnym oznacza, e trzeba wykazywa si (pasj, a wic chci do dziaania), robi wicej ni jest si proszonym. Trzeba take umie i chcie nawizywa i podtrzymywa kontakty z odpowiednimi osobami w strukturze. 43

Fabryka Kultury
Pozwol sobie teraz omwi histori pewnej wolontariuszki. Na pocztku, gdy rozpocza si jej przygoda z festiwalami kulturalnymi bya entuzjastycznie nastawiona, z uwagi na relatywnie odpowiedzialne i samodzielne zadanie oraz dobry kontakt z bezporedni przeoon. Gabriela: No i jak si dowiedziaam, e mog sama zorganizowa koncert, zajmowa si tym od pocztku, no to mi si to bardzo spodobao, bo ja lubi takie rzeczy, no i po prostu wtedy zaczymy zajmowa si wszystkim. Od ulotek

poczwszy, szukaniem grakw, poszukaniem sponsorw, poszukanie artystw, ktrzy tam wystpi za darmo, poszukanie lokalu. [...]. Podobao mi si to, e mielimy fajny kontakt z B. i ona tak liczya si z naszym zdaniem. Bo tak

naprawd duo osb tak jakby traktuje wolontariuszy jak osob, ktra moe ci zrobi kaw. [...] My po prostu byy... bylimy wsppracownikami na rwnym, na rwnym poziomie. Bylimy, po partnersku si kontaktowalimy. Wic to byo fajne. Opowiadajc o tym pierwszym dowiadczeniu respondentka mwi, e minusem by niewystarczajcy natok zada. Gabriela: e wanie mao, e tak jakby dla mnie jak dla mnie to byo mao zada. Po prostu ja bym moga jeszcze wicej wzi na siebie. (...) Mogam

pomagajc innym, ale te no nie czuam takiej nerwwki, wszystko tak na spokojnie. Jestem przyzwyczajona, e wszystko jest tak zrzucane tak na koniec. No i to jedno mi si nie podobao, dlatego e ja lubi robi wicej. Jednak, nim miny dwa lata od tamtego momentu, stosunek uczestniczki do przedmiotu bada zmieni si radykalnie. Gabriela: Pniej po wakacjach zaczymy... tak jakby zerwaymy z [nazwa

festiwalu]. Jeszcze byam kilka razy, bo B. nas poprosia o to ebymy poszy jako bileterki [...] Wic tam byymy te kilka razy, to ju nawet wczeniej. To tam nam si podobao, ale tam jest tak, e po prostu trzeba jakby stale mie kontakt z osob, ktra zajmuje si tymi bileterami. No i jak festiwal si skoczy, to B. te przestaa pracowa w [nazwa festiwalu] [...] my miaymy ju tak jakby wyrobione tam miejsce, e my jestemy tam na stae, my jestemy do pomocy, e jak zadzwoni to my raczej moemy. Po prostu dobrze si znaymy i dobrze si im z nami wsppracowao. A jak si zacz padziernik, poszlimy na zajcia, ja poszam do pracy, bo to byo w tamtym roku jeszcze, rok temu. To po prostu B. te nie byo, to te za bardzo nam si nie chciao tam i, bo tez chodziymy troch dla niej [...] stwierdziymy, e nie do koca to ju ma sens, po prostu, e chodzimy tam, ale tak naprawd ju w zasadzie nie mamy czego oczekiwa. Tym 44

2. Teoria praktyki robotnicy sztuki

bardziej, e poznaymy na przykad wolontariuszk, ktra pracowaa w [nazwa tego festiwalu] przez 6 lat. I cay czas, co roku bya w centrum festiwalowym, duo ogarniaa, a w zasadzie te ju nic z tego nie miaa. e po prostu dalej si nie moga pi. No i my stwierdziymy, e... to znaczy ja z druga koleank, bo jedna jeszcze jest w [nazwa festiwalu], tak obok. Stwierdziymy, e mamy swoje zajcia, e mamy prac, mamy studia, warto jest jeszcze i na jakie inne praktyki i rozwija si w tym kierunku. Ale zrobi te co swojego. Te

zaczymy prac nad stowarzyszeniem, bo wiadomo, e to troch trwa.

Nie chcemy przez to sugerowa, e ta czy inna osoba, lub jaka grupa ma podejcie instrumentalne. Twierdzimy jedynie, e opisana powyej strategia akumulacji wiedzy i znajomoci, celem zajcia stanowiska o wikszej kontroli nad efektami pracy, ma najwiksze szanse powodzenia w zbadanych warunkach. Powodzenie za mierzone jest

stopniem zniesienia alienacji pracy. Nie ma znaczenia czy jest to strategia podejmowana wskutek kalkulacji, czy te jest ona naturalnym przejawem cech indywidualnych danej jednostki. Warto jednak doda, e znajomo regu gry jest do powszechna w badanym rodowisku. Rozwj (rozumiany jako uczenie si, zdobywanie znajomoci i pozycji, ale take jako zwikszanie kontroli nad efektem swojej pracy, tzn. zajmowanie coraz bardziej decyzyjnych stanowisk) jest tu procesem, ktry suy zmniejszaniu alienacji pracy i zarwno to jak i rozwj s poczonymi i kluczowymi stawkami w badanym obszarze. Strategi majce zminimalizowa alienacj pracy d do tego poprzez akumulacj zasobw i rozwj, a wic w w konsekwencji:

1) Awans w ramach tej samej organizacji na stanowisko zapewniajce wiksz kontrol nad procesem pracy i jej efektem, 2) Zwikszenie tej kontroli na skutek nieformalnej zmiany zakresu obowizkw

w ramach tej samej organizacji (bez formalnego awansu), 3) Przejcie z jednej organizacji do innej, oferujcej wyszy poziom kontroli 4) Usamodzielnienie si, zaoenia wasnej rmy, stowarzyszenia, wydarzenia,

bazujcego na zdobytych zasobach.

Gra polegajca na wykazywaniu si jest opacalna jedynie wwczas gdy podmiot dziaajcy widzi moliwo cigego rozwoju. Brak rozwoju, stagnacja, s powodami rozczarowa i odej z konkretnej organizacji lub w ogle z sektora kultury. Opisana w tym podrozdziale logika akumulacji zasobw nakada si i znieksztaca logik stosunku pracy (czyli zasad: czas/wysiek za pienidze) prowadzc do rezultatw absurdalnych z punktu widzenia materialnej ekonomii (np. praca za darmo, praca 45

Fabryka Kultury
bez odpoczynku, wykonywanie czynnoci poza zakresem obowizkw itp.) Zastpi j jednak mona jedynie wwczas gdy materialne podtrzymanie swojego ycia nie stanowi problemu.

2.3. Materialne ograniczenia

Nowe znajomoci, moliwo nauczenia si, wpis w CV mog zastpowa gratykacj ekonomiczn i wiadczenia spoeczne, ale tylko jeli rwnoczenie s one zapewniane z innego rda, lub te mieszcz si w spektrum wyrzecze jakie (chwilowo) moe znie jednostka.

WK: Mylisz, e tam [w innej brany  przyp. autorw] by Ci byo pod pewnymi wzgldami lepiej? Dawid: No myl, e nansowo by to si bardziej zgodzio. A, no jak w pewnych wzgldach, pojawiaj si pewne kryteria tak, e no, chciaoby si po prostu, nie wiem no. W chwili obecnej takiej jak niema dzieci niema takich rzeczy, no to niema tego problemu, no ale raz po raz pojawiaj si takie myli i nie wiem czy to jest metoda eby spdzi cae ycie. Jak si da to super ale... [...] Bo w tym momencie odpowiadam tylko za siebie i swoj partnerk. To znaczy ona te odpowiada za siebie i za mnie, wic jakby wp odpowiadamy za siebie, no ale jak pojawia si may ludek no to odpowiadamy za niego. Jak nie ma ju tej takiej klarownoci nansowej, no to, nie wiem, jak pojawi si ten problem to tak naprawd wtedy si z nim zmierz.

Zuzanna: [...] To nie jest spoko, to nigdy nie bdzie spoko [umowy o dzieo  przyp. autorw]. Bo to jest zaciankowe, zamojskie mylenie, bo jak pjd do lekarza... Nie no wiesz, co jest bardzo spoko dopki... Ja te nie czuje takiego wiesz, takiej presji, e gdzie mam ten etat, e si nie powodzi, take wiesz, o co chodzi? Ja pki co chce duo rzeczy naraz robi, nie? Nie wiem czy to bdzie tylko lm, tylko muzyka, czy tylko radio, nie wiem. I to na razie mnie tak nie trzyma, wiesz na stae w jednym miejscu, zawsze mog co zmieni, zawsze mog powiedzie, e mam tylko umow o dzieo, o co mu chodzi [...]. W kadym razie, teraz jest spoko, dopki jeszcze studiuj, jeszcze sobie te dwa lata zrobi, tego magistra polskiej produkcji i to jest spoko, nie? chciaa... Ale pniej ju bym tak nie

ZN: A co si zmienio w twojej sytuacji yciowo-zawodowej, edukacyjnej, od czasu tego pierwszego festiwalu do teraz? Antoni: No wiesz, w tym czasie skoczyem studia, ta sytuacja pracy umowy 46

2. Teoria praktyki robotnicy sztuki

o dzieo zacza doskwiera, w tym sensie e kiedy studiujesz posiadasz ubezpieczenie, a pniej ju jak jeste chory nie moesz i do lekarza, wic trzeba zacz byo renegocjowa t sytuacje, i oczywicie nie ma tutaj takiej sytuacji eby kto mg pracowa na umowy o prac, wic musielimy walczy, wsplnie waciwie walczylimy o to, eby mona byo chocia jedn umow zlecenia podpisywa, eby mona byo zapaci ZUS. W midzyczasie podejmowaem te prby kontynuowania edukacji, nadal je podejmuj, jest to trudne ze wzgldw czasowych, bo jak si okazuje nawet studia w weekendy staj si niemoliwe w tym trybie pracy, bo okazuje si, e w weekendy te co musisz robi, gdzie musisz by. To co si zmienio, to taka postpujce zawaszczanie twojego czasu przez prac i walka cigle trwajca eby odzyskiwa jaki czas na prywatne rzeczy.

Jak zobaczylimy powyej, dwoma momentami przeomowymi w biograach respondentw jest skoczenie studiw i wejcie w okres planowania rodziny. Pierwszy moment przeomowy pozbawia ich zabezpiecze socjalnych wiadczonych przez pastwo (niekiedy take stypendiw lub wsparcia rodzicw), drugi zwiksza ich potrzeby nansowe i potrzeb stabilnoci dochodw. Druga cytowana tu respondentka dodatkowo potwierdza fakt, e do tego czasu plusem sytuacji osoby pracujcej na umowy cywilnoprawne jest moliwo zmian i wiksza swoboda ni u pracownikw etatowych. Jak uczestniczki i uczestnicy bada radz sobie z powyszymi problemami? Antoni wspomina o prbach kontynuowania edukacji, celem utrzymania zabezpiecze spoecznych. Jako ostatecznie wypracowane rozwizanie wspomina wsplne wywalczenie chocia jednej umowy zlecenie. Oznacza towywalczenie na grantodawcy, czyli zaakceptowanie przez niego takiego budetu, ktry umoliwia opacenie skadek dla pracownikw (ten respondent akurat ma wpyw na tre wnioskw skadanych przez jego organizacj). Inny uczestnik badania w tym samym czasie walczy indywidualnie (i wygra)

o zastpienie umowy zlecenia umow o dzieo, gdy jest ubezpieczony w KRUS-ie, a potrzebuje dodatkowych pienidzy. Najczciej jednak prby rozwizania problemw tego typu koncentruj si na szukaniu pracy poza sektorem kultury (co koczy si jego opuszczeniem), zwikszaniu liczby przyjmowanych zlece, rozszerzaniu zakresu wiadczonej pracy itp. Wobec utraty pewnoci bytowej respondenci i respondentki chtniej podejmuj bardziej alienujce prace. Wobec utraty warunku podtrzymujcego strategi akumulacji wiedzy i znajomoci nie zmienia si jedno  podejmowane strategie nadal s bardzo indywidualne. Przywodzi to na myl obserwacj, e by moe nie wszystkich sta na to, aby pracowa w kulturze. Obta produkcja dyplomw humanistycznych, a wraz z nimi osb 47

Fabryka Kultury
rozpoznajcych warto kultury oraz warto pracy w kulturze (lub te po prostu uznajcych stawki, o jakie si gra szukajc pracy przy festiwalu, za warte tej gry)

42

owocuje

kilkoma osobami ubiegajcymi si o jedno miejsce na wolontariacie przy znanym festiwalu

43

. Jeli przyj zaoenie, e cho poowa z osb starajcych si o to miejsce to

osoby kierujce si logik wyraon przez Mari

44

, okae si, e na jedno miejsce pracy

gwarantujce stabilne zaspokojenie potrzeb bytowych w brany jest kilkuset lub kilka tysicy chtnych. Podczas za tego niezwykle rozbudowanego procesu rekrutacji, kto musi podtrzymywa biologiczn egzystencj kandydatw. Obietnic jak sektor skada wchodzcym w niego osobom jest zniesienie alienacji pracy i poczenie pracy z przyjemnoci. Jednak w praktyce moliwo przeycia z tej pracy, bez wsparcia z zewntrz jest przywilejem bardzo nielicznych. Denie do tego celu za pomoc strategii wykazywania si, indywidualnego gromadzenia zasobw poprzez prac nieodpatn lub nisko patn, jest rdem produktywnoci sektora przy niskich kosztach. Obietnica ta  w poczeniu z eksportem kosztw pracy (na rodziny zatrudnionych, przyjaci itp.), ktry umoliwia produkowanie festiwali, w tym ksztacie, w jakim je znamy  pozwala wytwarza kluczowe dobro w promocji miast i osiganiu wskanikw uczestnictwa w kulturze.

2.4. Autonomia pola

Musimy zauway, e powysze ustalenia wpisuj si w duej mierze w teoremat Pierre'a Bourdieu. Francuski badacz analizujc rodowisko literackie okresu Drugiego Cesarstwa, czyli sprzed stu pidziesiciu przeszo lat, wykaza w jaki sposb pole producentw kultury wyonio si z pola polityki i ekonomii. Aby zilustrowa ten proces zacytowa jego uczestnika, Gustave'a Flauberta:

Jest rzecz suszn, e ten, kto nie zwraca si do tumu, nie jest przez tum opacany. To zasada ekonomii politycznej. Utrzymuj wic, e dziea sztuki,

godnego tego miana i stworzonego z pen wiadomoci nie mona oszacowa, e nie ma ono wartoci handlowej. Wniosek: jeli artysta nie ma innych dochodw, powinien zdechn z godu! Okazuje si wic, e pisarz, skoro nie otrzymuje

pienidzy od monych, jest o wiele bardziej wolny, szlachetniejszy. Caa za elita spoeczna razem wzita to tyle, co jeden sklepikarz. Co za postp!

45

42 Cho to nie edukacja formalna jest gwnym, ani pierwszym miejscem, w ktrym uczy si
rozpoznawania tych stawek, stanowi ona raczej uzupenienie i zwieczenie tego procesu aplikacji, spord ktrych wybrano ponad 300 wolontariuszy

43 Wedle naszego informatora w 2013 roku do biura festiwalu, w ktrym pracuje, wpyno 1200 44 Jakbym w ramach jednego wolontariatu gdybym bya taka ambitna, bym zostaa polecona na

inny wolontariat. Bym jeszcze bardziej ambitna i tak si po tych wolontariatach, wolontariatach, z tego jednego wolontariatu na drugi wolontariat, moe by mnie w kocu gdzie przyjli do pracy.

45 G. Flaubert, Correspondance, T. VI, str. 458, za P. Bourdieu, Reguy sztuki... str. 128

48

2. Teoria praktyki robotnicy sztuki

Jak Bourdieu zauwaa, sam Flaubert y ze spadku i m.

in.

dziki temu mg

zajmowa si czyst sztuk, dystansujc si od gustw mieszczastwa i polityki. Flaubertowi chodzio zapewne nie tylko o wyraenie pogardy wobec tych, ktrzy musieli rozmienia swj talent na drobne, lecz rwnie o podkrelenie tego co stanowi istot autonomii pola, czyli istnienia stawek, ktrych waga jest niezalena od ich wartoci w innych grach spoecznych. Radykalizm zacytowanego literata wynika zapewne z wczesnej wieoci jego tez  w owych czasach mao kto myla podobnie. Artyci dugo walczyli o to, aby mc wygasza tak obrazoburcze sdy, czterysta lat wczeniej obrazy woskich mistrzw wyceniano wedle wartoci materiaw jakich uyli do produkcji

46

Teza, e dzieo artysty ma jak warto sam w sobie i dodatkowo, e warto ta nie jest zalena od wartoci rynkowej, w czasach Flauberta wymagaa obrony. Oczywicie dzi mao kto przyjmuje tak radykalny pogld jak cytowany wyej literat. Jednak jego istnienie wskazuje nam na fakt, e pole produkcji artystycznej wypracowao wasne stawki (i w konsekwencji wasny rodzaj kapitau), a wic wartoci, do ktrych jednostki wchodzce w to pole dyy, i wasne reguy gry. Wanie dziki autonomii pola Flaubert mg by wielkim pisarzem niezalenie od tego, czy jego ksiki si sprzedaway i czy zdobyway uznanie monych. Pole z czasem wytworzyo szereg wasnych instytucji, ktre dystrybuoway uznanie i presti  czasopisma, krytycy, koa, terminy u mistrzw, ocjalne kursy, rauty i wreszcie nansowane przez pastwo szkoy, nagrody itd. Wewntrz pola pojawiy si wasne tytuy szlacheckie, takie jak wielki artysta, znawca sztuki, czowiek oczytany, ktrych zdobycie byo, przynajmniej w teorii, niezalene od powodzenia na innych polach. Nie ma bowiem prostych sposobw na transfer kapitau nansowego, czy politycznego w kapita kulturowy. Wszystkie za istniejce wymagaj zaangaowania instytucji zajmujcych si produkcj artystyczn. Oznacza to take, e odniesienie sukcesu w polu produkcji artystycznej umoliwia dostanie si na pozycj pozwalajc kontrolowa transfery kapitaw, a wic rwnie czerpanie zyskw. Nie ma potrzeby abymy tutaj omawiali ca teori pl, czy teori pola produkcji artystycznej stworzone przez Bourdieu, zainteresowanych odsyajc po prostu do jego powszechnie znanych i cytowanych ju pozycji. Wane dla nas jest, e opisany powyej proces akumulacji jest po prostu procesem akumulacji kapitau kulturowego i spoecznego, waciwego dla pola produkcji artystycznej i odbywa si zgodnie z reguami tego pola. Brana festiwalowa jest bowiem podpolem pola produkcji artystycznej i podlega jego reguom. Centraln stawk w polu jest udzia w wytwarzaniu kultury, ktrej Pole to posiada wasn, zmieniajc

warto jest oceniana przez same agendy pola.

si, wskutek toczonych w nim walk, struktur, ktra na bieco pozwala okreli jak warto kulturaln, czy artystyczn ma dana aktywno. Opisane powyej zniesienie alienacji pracy oferowane przez brane festiwalow jest w kontekcie teorii Bourdieu

46 P. Bourdieu, Dystynkcja, spoeczna krytyka wadzy sdzenia, Warszawa 2002 s.11

49

Fabryka Kultury
po prostu ofert uzyskania poprzez prac tego, w czego warto naprawd si wierzy  kapitau kulturowego. Wiara w stawki (illusio pola, za P. Bourdeiu.

47

) jest wytwarzana

przez waciwe dla niego mechanizmy socjalizujce. Pole szkoli wic (za porednictwem kin, galerii, wieczorkw literackich, rodzin, szk i uniwersytetw) osoby aspirujce do tytuw szlacheckich jakie nadaje. Szkolenie okazuje si w skali masowej nadzwyczaj skuteczne, jeli skutkuje armi ludzi gotowych walczy o kapita kulturowy. Praca w brany festiwali kulturalnych jest tutaj tylko jedn z moliwych strategii, inne to amatorskie tworzenie, organizowanie wydarze w ramach kultury DIY, prowadzenie fotoblogw i wiele, wiele innych.

2.5. Od pola produkcji do spoecznej fabryki

Prba zrozumienia wspczesnoci na podstawie teorii pola produkcji artystycznej, w tej formie w jakiej sformuowa j Bourdieu, pozostawi nas czciowo lepymi na to wszystko (a byo tego niemao), co wydarzyo si w dziedzinie produkcji kulturalnej od lat 70. Umasowienie produkcji i konsumpcji kultury, moliwe dziki upowszechnieniu rodkw masowego przekazu, a zwaszcza Internetu, wspomoone przez postpujc autoreferencyjno produkcji kulturalnej doprowadziy do podkopania fundamentalnej opozycji jak wytworzyo pole  czyli opozycji pomidzy kultur nisk i kultur wysok. Take w tym czasie powstay i zostay wchonite subkultury modzieowe, a wraz z nimi nastpi rozkwit i zmierzch undergroundu. Wszystko to doprowadzio do rozmycia si granic pola produkcji kulturalnej, a wedug Pasquinelliego do powstania fabryki kultury, tzn. wczenia szerokich mas spoecznych do produkcji niematerialnej. Nastpio poczenie rozrywki ze swobodn twrczoci i konsumpcji z produkcj. Jej najbardziej ekstremalnym przejawem zdaje si by, jak na razie, powstanie portali spoecznociowych i powolne wchanianie przez nie reszty Internetu, z tak zwanymi mediami gwnego nurtu wcznie. Mona powiedzie, e tak jak Flaubert rozsawi powicenie dla sztuki czystej, wobec ktrej pienidz jest niczym  subkultury drugiej poowy XX wieku nauczyy cieszy si radoci tworzenia szerokie rzesze modziey  tak Internet i portale spoecznociowe sprawiy, e niemal kady bywa literatem, grakiem, copywrighterem, fotografem. Uczymy si nawzajem staej, kreatywnej, niematerialnej pracy  pracy,

ktra przynosi rozrywk i za ktr nie oczekujemy zapaty.

48

47 P. Bourdieu, L. Wacquant, Zaproszenie do socjologii reeksyjnej, (tum. A. Sawisz), Warszawa:

Ocyna Naukowa, 2001, str. 79

48 por.

M. Pasquinelli, Na ruinach miasta kreatywnego, berliska fabryka kultury, a sabota

renty. [w:] Ekonomia Kultury: Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2010 i T. Terranova, Free Labor: Producing Culture for the Digital Economy,

electronicbookreview.com/thread/technocapitalism/voluntary
50

http://www.

data dostpu: 13.11.2013

To, co wydaje si najbardziej uderzajce, to wanie fakt, i powszechno wiary w stawki pola produkcji kulturalnej tworzy du liczb chtnych do podejmowania trudu zdobycia kapitau kulturowego, a co za tym idzie wzmaga jego inacj. Wracajc do brany festiwali: ogromna liczba chtnych do udziau w duych i rozpoznawalnych projektach wymaga od nich relatywnie wysokiego kapitau na wejciu i intensywnej pracy nad pomnaaniem go, aby w brany pozosta. Aby odnie sukces naley mie bogate CV lub portfolio, rozpoznawalne nazwisko i liczne znajomoci. To za sprawia, e kontrola nad procesem pracy jest rozcignita waciwie na cae ycie  nie mona pozwoli sobie na marnowanie czasu, skoro konkurencja nie pi. Odpowiedzialno za stae wyszukiwanie wolontariatw, praktyk, stay, kursw, ofert uczestnictwa w ciekawych projektach, okazji nawizania znajomoci itd. spoczywa  niezalenie od pory

dnia i roku  na barkach uczestniczki czy uczestnika pola. Ten ogrom pracy jest jednak czsto utosamiany z zabaw, realizacj swojej pasji  sowem wynika z gbokiej wiary w stawki gry i (inter)subiektywn warto podejmowanych wysikw. Wobec niewielkich gratykacji materialnych i ogromu pracy strategia ta napotyka jednak niekiedy na wspomniane ograniczenia natury bytowej. Wreszcie, niemoliwe aby we wszystkich wypadkach owocowaa sukcesem; kanay awansu ku najwyej ocenianym pozycjom w polu nie s wiecznie otwarte i maj bardzo okrelon przepustowo. Std rozczarowania, wynikajce ze staego zajmowania niskich pozycji, wyganicie entuzjazmu i odejcia.

3. Ideologia sektora kultury

Entuzjazm wobec pracy przy festiwalach wytworzony zostaje jeszcze przed podjciem wolontariatu, lub pracy w tej brany, midzy innymi poprzez procesy socjalizacji w rodzinie, edukacj szkoln i uczestnictwo w podzielajcych okrelone zainteresowania grupach spoecznych (towarzyskich czy koleeskich). Mog one wytwarza specyczny zestaw trwaych przekona dotyczcych tego, czym jest kultura (rozumiana jako autonomiczna sfera dziaa podmiotowych wraz z wytworami tych dziaa  dobrami kultury) i w jaki sposb rni si ona od innych sfer ycia spoecznego. W konsekwencji, osoby podejmujce prac w brany festiwalowej dysponuj ju pewnym zestawem oczekiwa wzgldem jej charakteru oraz moliwoci, jakie przed nimi otworzy. Przekonania poprzedzajce dostp do brany ulegaj nastpnie modykacji pod wpywem ideologii wytwarzanej ju przez samo rodowisko pracy, ktra rewiduje niektre wczeniejsze wyobraenia, inne z kolei wzmacniajc. Interpretacj motywacji i racjonalizacji dziaa podejmowanych przez pracownikw i wolontariuszy festiwali kulturalnych bdziemy nazywa roboczo ideologi sektora kultury. Praca przy festiwalu jest bowiem, jak pokazujemy w dalszej czci rozdziau,

pojmowana jako pocztkowy etap kariery w tym sektorze. Mwienie o ideologii kultury generujcej entuzjazm pracownikw i pracownic brany festiwalowej nie oznacza, e ideologia ta stanowi kompletny i wyczny sposb postrzegania przez nich sytuacji, w ktrej si znajduj. Nie znaczy te, e s oni czym w rodzaju pozbawionych podmiotowoci marionetek, interpretujcych otoczenie i dziaajcych wedug niezalenego od nich scenariusza, jak rwnie, e s biernymi oarami zewntrznej manipulacji. Innymi sowy, operowanie kategori ideologii nie podwaa

faktu, e osoby pracujce przy organizacji festiwali s wiadomie i twrczo zaangaowane w to, co robi. Nie neguje rwnie tego, i dowiadczaj autentycznej satysfakcji z rezultatw pracy oraz, e podejmuj wysiki zmierzajce do racjonalnej optymalizacji

3. Ideologia sektora kultury

swoich dziaa  z punktu widzenia wspomnianej wczeniej akumulacji zasobw. Niemniej, ideologia sektora kultury, jak kada inna ideologia, stanowi medium ich subiektywnego dowiadczania wiata.

49

. Co wicej, skoro mowa jest o ideologii jako o czynniku punktu widzenia

motywujcym do pracy, nietrudno wskaza na jej funkcjonalny  z efektywnoci organizacji  wymiar.

Oglnie rzecz ujmujc, ideologia kultury wpywa na dowiadczenia podmiotw w czterech obszarach: 1) Stosunek do kultury, jako abstrakcyjnie pojmowanej sfery rzeczywistoci; 2) Stosunek do sektora kultury; 3) Stosunek do dbr kultury (w oglnoci oraz jako produktw pracy w sektorze); 4) Stosunek do pracy w sektorze kultury (w tym: w brany festiwalowej).

W niniejszym rozdziale gwny nacisk zostanie pooony na czwart kwesti  stosunek do pracy w sektorze kultury reprezentowanym tutaj przez cykliczne festiwale. Pozostae trzy obszary dowiadczenia uksztatowane s przez przekonania, ktre, jak ju wspomnielimy stanowi baga wnoszony wraz z podjciem pierwszej pracy przy organizacji festiwalu. W tym miejscu wystarczy przypomnie, e najoglniejszym rdem motywacji do pracy w brany kulturalnej jest wczeniej nabyte przekonanie, e uczestniczy si w ten sposb znajduj w szczeglnego rodzaju rzeczywistoci. Podzia na sfer kultury i to, co poza ni (codzienno, przyziemno, wiat zwyczajnej egzystencji) przypomina w pewnym sensie podzia sacrum  profanum. Idealizacja kultury nie jest jednak jedynym czynnikiem przesdzajcym o akceptacji stawek gry w interesujcym nas obszarze. Rwnie istotne jest to, e pracownicy i pracownice organizacji tworzcych festiwale kulturalne dostrzegaj w nich szans na osignicie swoich celw zawodowych. Ideologia ksztatujca oczekiwania wzgldem brany podtrzymuje ich zaangaowanie w to, co robi, wzbudzajc w nich przekonanie, e niezalenie od uwiadamianych sobie wad pracy przy festiwalach, jednak warto przy nich pracowa. Jak wspominalimy w kategoriach wsko pojtej racjonalnoci ekonomicznej praca w sektorze kultury jest nieracjonalna  dla wikszoci zaangaowanych osb nisko patna, zwaszcza w stosunku do nakadu si, czasu i kompetencji, lub w ogle niepatna (wolontariat). Podjcie, a nastpnie kontynuacja zatrudnienia lub ponawianie z roku

49 Takie rozumienie pojcia ideologii nawizuje do prac Louisa Althussera i jego uczniw. Ideologia nie jest wiadomoci jakiego bytu, form wiadomoci spoecznej odzwierciedlajc (nawet na zasadzie odwrcenia) materialne warunki egzystencji i przekadajc si na jaki dyskurs mniej lub bardziej oderwany od rzeczywistoci (a wic abstrakcyjny, idealistyczny). Stanowi raczej form wiadomego bd niewiadomego (zafaszowujcego bd nie) przeywania przez jednostki, na poziomie wyobraenia, owych warunkw [podkr. oryg.]. . Balibar, Przedmowa do wydania z 1996 roku, [w:] L. Althusser, W imi Marksa, (tum. M. Herer), Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2009, str. 26. Balibar nawizuje tu do tezy Althussera: Ideologia przedstawia urojony stosunek jednostek do ich realnych warunkw bytowych. L. Althusser, Ideologie i aparaty...

53

Fabryka Kultury
na rok wolontariatu musi by wic motywowane perspektyw gratykacji symbolicznej, psychologicznej oraz perspektyw swoicie pojtego awansu w rodowisku pracy. Awans ten niekoniecznie jest tosamy ze sformalizowanym awansem w ramach hierarchicznej struktury. Co wicej, dostpne formy gratykacji tego rodzaju (np. otrzymanie bardziej odpowiedzialnego albo zwizanego z wiksz autonomi stanowiska, satysfakcja z realizacji zadania albo z jego twrczego charakteru, nawizanie wartociowych znajomoci, moliwo powiedzenia o sobie, e wsptworzy si znany festiwal, e poznao si sawnego artyst itd.) peni swoj funkcj, to znaczy postrzegane s jako gratykujce wanie w ramach ideologii sektora kultury, tzn. wiata. Mona tu sformuowa ogln hipotez mwic, e idealizacja kultury jako abstrakcyjnej sfery odgrywa kluczow rol motywacyjn na etapie decyzji o podjciu pierwszej pracy lub wolontariatu przy festiwalu, nastpnie natomiast na znaczeniu zyskuje percepcja szans w ramach organizacji i caego sektora. Tym samym krytyka ideologii jest rwnoznaczna z kryzysem wiary w realno owych szans. Krok po kroku przeanalizujemy teraz najwaniejsze skadniki ideologii, w ramach ktrej praca w sektorze kultury, a konkretnie praca przy organizacji festiwali, ma by ciek udanej kariery. Kariery rozumianej zgodnie z przyjtymi tu zaoeniami, przede wszystkim jako denie do zniesienia alienacji pracy. Omwione zostan kolejno: znaczenie podjcia pierwszej pracy przy organizacji festiwalu; wiara w moliwo awansu i sukcesu zawodowego (tak jak s one pojmowane w interesujcej nas brany); przekonanie o merytokratycznej naturze kryteriw zatrudniania i awansu; wizja brany festiwalowej jako swoistej anty-korporacji; (re)denicja tego, co normalne w sytuacji pracy. w ramach specycznej interpretacji

3.1. Profesjonalizacja
Dla kogo, kto ma ju w swojej biograi pewne dowiadczenia zwizane z tworzeniem kultury, podjcie pracy przy festiwalu jest jednoznaczne z przekroczeniem granicy pomidzy dziaalnoci amatorsk a profesjonaln. Efekt ten jest krtkotrway  mao kreatywny charakter wikszoci zada, ktrymi obarczani s wolontariusze, zwaszcza na pocztku swojej kariery, w brany festiwalowej, utrudnia postrzeganie pracy w kategoriach tworzenia kultury  niemniej przewiadczenie o profesjonalizacji wasnej aktywnoci  nawet w tym krtkim czasie trwania festiwalu  stanowi czynnik motywujcy. Zjawisko to znakomicie ilustruje ten krtki fragment wywiadu z wolontariuszem:

WK: Ale co masz na myli mwic, e jest to przejcie na jaki inny... Kacper: No na taki poziom, wiesz e dotychczas robie to tylko dla zajawki, 54

3. Ideologia sektora kultury

tutaj nagle zaczyna si profesjonalizowa. Zaczynasz robi to zawodowo nie-

mal. Tak przynajmniej sobie, wiesz, roiem. Ale to by bardzo krtki moment. Te przebudzenie bardzo szybko nastpio.

Ten sam respondent sygnalizuje wspomnian prawidowo jeszcze raz, z pewn doz autoironii wspominajc to, w jaki sposb da si uwie aurze profesjonalizmu towarzyszcej, w jego wczesnym mniemaniu, festiwalowi:

WK: I co ci si spodobao w tej pracy, a co nie? Kacper: Co mi si spodobao? Spodoba mi si przede wszystkim, no dla mnie to byo co nowego i chciaem si temu przyjrze i jakby te struktury, wydawao mi si, o wiele bardziej profesjonalne od tego, czym ja si zajmowaem i w zwizku z tym, chciaem si temu przyjrze bliej na zasadzie takiego rozwoju, samorozwoju. No wiesz, no jakby wiadomo, blichtr salonu jaki tam.

Co wie si z poprzedni kwesti, praca przy festiwalu, nawet w formie wolontariatu postrzegana jest jako moliwo dowiadczenia wydarzenia kulturalnego od kuchni. Co interesujce, rozmwcy, nawet w retrospekcji, nie werykuj zasadnoci

swoich oczekiwa, mimo e de facto, z punktu widzenia szeregowego personelu, trudno o moliwo obserwacji caoci procesu produkcji ( jak to wszystko si dzieje). Do-

tyczy to zwaszcza wielkich festiwali cechujcych si rozbudowanym podziaem pracy, na ktrych tylko drobny jego wycinek, zwizany z przedmiotem wykonywanych zada, jest moliwy do obserwowania. Mona zatem przypuszcza, e istotna jest tu

sama moliwo uczestnictwa, a wic e motywujc rol odgrywa fascynacja samym dowiadczeniem udziau w przedsiwziciu kulturalnym.

Micha: Przede wszystkim zyskaem na tym to, e, e taki poznaem jakby troch tryb pracy na takich festiwalach, bo wczeniej si nie, nie ocieraem zbytnio. I, no to jest takie ciekawe dowiadczenie do, e, e rzeczywicie mogem tego, tego wszystkiego, no by wrod, w centrum tego i rzeczywicie wiedzie jak to funkcjonuje od rodka.

PK: Czy mylisz, e twoje oczekiwania zostay spenione w stosunku do, do festiwali, co si tam dzieje, co one oferuj? Wiktoria: W sensie ja nie miaam jakich oczekiwa. Miaam nadziej, e po prostu bd miaa okazj pozna ciekawych ludzi, pracowa przy festiwalu, widzie, jak to wszystko si dzieje i zobaczy co innego [...] no, i, wanie, pozna ludzi i jeszcze za darmo do tego oglda lmy i spektakle wic... Tak. To wszystko si stao. 55

Fabryka Kultury
Ostatni cytowany fragment zawiera jeszcze jeden godny odnotowania trop. Z punktu widzenia osoby zafascynowanej dan dziedzin kultury (tu: lmem), praca przy festiwalu stanowi okazj do obcowania z przedmiotem zainteresowa w sposb zasadniczo odmienny  i jakociowo lepszy  od indywidualnej konsumpcji. Jak bowiem stwierdza inna uczestniczka bada, Maria: Siedzenie na kanapie i ogldanie lmw, a pomoc przy takim festiwalu, no to wiadomo, e to... dwie zupenie rne rzeczy. Dodatkow zalet stanowi tu oczywicie moliwo ominicia ogranicze ekonomicznych. Cytowana pracownica sektora kultury mwi wszak o ogldaniu lmw i spektakli za darmo, nawet jeli z perspektywy zewntrznego obserwatora mona by uzna, e paci za nie swoj nieodpatn prac na rzecz organizatora

50

3.2. Wizje kariery

Omwione dotychczas wyobraenia na temat pracy w brany festiwali wyjani mona jeszcze ogln idealizacj tej sfery dziaa ludzkich, jak jest kultura. Ideologia waciwa omawianemu sektorowi obejmuje bowiem rwnie przekonanie o moliwoci osignicia sukcesu i zrobienia w nim kariery

51

. W tym sensie ju pierwszy wolontariat

przy festiwalu kulturalnym stanowi dla wielu osb pocztek planowanej kariery w sektorze kultury. Tym samym nie jest czasem straconym, ale czym, co mona wpisa

do CV i co z perspektywy dalszej kariery w tej konkretnej dziedzinie moe okaza si wartociowe, niezalenie od wartoci takiego dowiadczenia na rynku pracy w szerszym rozumieniu.

Wiktoria: Ja myl, e chc w tym dziaa, bo taki maj prol studiw i taki maj plan na ycie i najczciej wanie tak jest, e chc pracowa przy tym, przy festiwalach. Albo w czym podobnym. I wic to im si przydaje, wanie, do CV, wanie, zawsze. A poza tym, zawsze to jest dobry fun. Wikszo z nich ju pracuje na festiwalach, natomiast ja si jeszcze ciuam tak o, eby by.

Z punktu widzenia denia do akumulacji kapitau spoecznego (rozbudowy sieci kontaktw) oraz kompetencji, rwnie wan kwesti dotyczc inicjacji w sektorze kultury jest wiara w to, e ju pierwsza praca daje pewne moliwoci nawizywania znajomoci i uczenia si pracy w brany. Respondenci wielokrotnie opisuj dowiadczenia nabyte podczas swojego pierwszego festiwalu jako niezbdny etap swoistego rozpoznania specyki sektora oraz mechanizmw, ktre umoliwi mog dalszy rozwj osobisty

50 Wicej o tym, w ostatnim rozdziale 51 Naley cay czas mie na uwadze, e niekoniecznie chodzi tu o sukces i karier w wymiarze
nansowym ani nawet o formalny awans w strukturze organizacyjnej; sukcesem jest osignicie pozycji zwizanej z autonomi, wpywem, twrczym wkadem w realizacj festiwalu itp.

56

3. Ideologia sektora kultury

i zawodowy w jego ramach, ale rwnie jako okres skokowego wzrostu posiadanych kompetencji, cenionych w brany. Jeden z rozmwcw mwi w tym kontekcie o nabywaniu realnej wiedzy:

Pawe: Wiesz, to byo niesamowite dowiadczenie, jakby ilo, niesamowite dowiadczenie i taka realna wiedza, nie? Wiedza od podstaw, od kuchni na temat... Na temat promocji, narzdzi promocji, pewnych standardw. Kontakty z ludmi mediw, ale te nie wiem, z ludmi decyzyjnymi w sprawach jakby polityki kulturalnej. No te jakby spotkania z przedstawicielami innych organizacji. Po

prostu zobaczenie, jak dziaa taka machina produkcyjna.

Co godne uwagi, narracja tego typu suy nie tylko jako racjonalizacja decyzji o podjciu wolontariatu, ale rwnie pojawia si w opisie pierwszych dowiadcze zwizanych z kierowaniem organizacj festiwalu. poniej koordynatorki: Tak jest na przykad w przypadku cytowanej

DK: To bardzo due dowiadczenie z tym pierwszym festiwalem. ocenia w ogle? Jak byo?

Jak Pani je

Julia: No, tak jak Pani sama powiedziaa, bardzo due dowiadczenie, przede wszystkim dao mi to takie rozeznanie, powiedzmy  bardzo oglne rozeznanie, poczwszy od moliwoci pozyskania donansowa, partnerw, jakby... jakimi drogami to trzeba robi, te tam jakiego maego PR-u, i tak dalej, bo to te bya dziaka ktr... bo mymy w trjk miay ten komitet organizacyjny, no. Pod takim patronatem wjta i prezesa [nazwa instytucji], ktry nam bardzo duo pomg. Ale jakby w trjk zaatwiaymy wszystkie sprawy. Wic jakby tak naprawd ogld taki caociowy, jak si robi. Bo teraz mam powiedzmy

jak tam wsz dziak, a wtedy wszystko. Czyli poczwszy od tego, e eby zorganizowa koncert, to potrzebne jest wicej prdu ni do tego, eby podczy czajnik. I e kabel siowy to jest troch inny ni normalny.

Respondentka omawia szerok gam kompetencji, ktre uzyskaa podczas pierwszego realizowanego projektu, od kompetencji technicznych, po organizacyjne i prawne. Jeeli natomiast przyjrzymy si wypowiedziom uczestnikw i uczestniczek badania, ktrzy wspominaj pocztki swojej pracy wolontariackiej, zauwaymy rwnie, e pierwsze dowiadczenia w sektorze kultury postrzegane s jako kluczowe z punktu widzenia gromadzenia kapitau spoecznego. Przykadem niech bdzie nastpujca reeksja na temat roli kontaktw nawizanych na pierwszym festiwalu w dalszej karierze: 57

Fabryka Kultury
Jan: Ale ludzie ktrych poznaem na [nazwa festiwalu] pracuj te przy innych festiwalach i dziki temu pracowaem, czy tam byem wolontariuszem, przy innych festiwalach. Czyli w pewnym sensie tak. Wiesz, to niby jest due miasto, ale tak naprawd niedue i jak zaczniesz prac, pewnie to wiesz, nie? Wraz ze staem w sektorze kultury ronie motywujca rola postrzeganych moliwoci uzyskania staego, patnego zatrudnienia w organizacji realizujcej festiwal, awansu w obrbie brany czy te  ujmujc rzecz bardziej oglnie  poprawy swojej pozycji w ramach brany. Fundamentalnym skadnikiem ideologii sektora kultury, ktry

omwimy poniej, jest wobec tego obietnica kariery, w swych najbardziej jaskrawych przejawach przybierajca posta mitu od wolontariusza do organizatora (czy te od wolontariusza do menadera). Cytowana ju wczeniej respondentka relacjonuje przebieg swojej kariery w sektorze kultury jako drog od maego festiwalu zrealizowanego oddolnie  dziki indywidualnej determinacji i z ograniczonym wsparciem z zewntrz  do prestiowego, duego festiwalu, z pewn dum nazywanego jednym z wikszych w kraju: DK: Ale zanim  tak przerw Pani  Pani mwia o tym, e patrzc z perspektywy i teraz w tym miejscu, w ktrym Pani jest, e w sumie si udao speni te oczekiwania. Julia: No, w sumie si udao, no bo tak, no bo dziki wanie temu, dziki

tej imprezie pierwszej, ktr wanie wykreowaymy razem z koleankami  w domu, w mieszkaniu, to zacza si taka moja droga, ktra doprowadzia mnie do tego miejsca, w ktrym jestem, czyli e pracuj przy jakim wikszym wydarzeniu. A [nazwa festiwalu] to jest jedna z wikszych imprez takich w ogle w Polsce, w regionie [...] to w ogle jedna z najwikszych. To jest kilka tysicy osb co roku, no, jest to impreza na takim poziomie, ktry te mi odpowiada w jaki sposb, bo uwaam, e poziom jej merytorycznie te jest do wysoki  wic no tak, doprowadzio mnie midzy innymi do tej imprezy, do takich te ludzi, z ktrymi wanie wsppracuj, ktrych bym nie poznaa gdybym nie zacza od takiego maego [nazwa festiwalu]. Wic poniekd si to udao. Inna wypowied operuje z kolei imiennym przykadem osoby, ktra odniosa sukces w brany  sukces zdeniowany w pierwszej kolejnoci jako bycie przy kadym festiwalu, wiadczce przede wszystkim o rozpoznawalnoci w brany i posiadaniu rozwinitej sieci kontaktw, oraz profesjonalizm. A czy znasz kogo kto pracuje w sektorze kultury, o kim mogaby powiedzie, e ma dobr prac? Wiktoria: [X] to po prostu jest przy kadym festiwalu i wszdzie i gdzie si nie 58

3. Ideologia sektora kultury

pjdzie, to tam jest [X]. To jest wanie taki czowiek, ktry jest na kadym festiwalu, jest takim, no, profesjonalist. No i oglnie wszyscy ludzie, ktrzy

s dyrektorami tych wszystkich festiwali. Ale tak koordynatorzy, to maj fajne zajcie, ale nie wiem, czy tak dobrze patne.

Jak ju zaznaczylimy, sukces zawodowy pracownika lub pracownicy kultury utosamiany jest ze spenieniem takich warunkw, jak autonomizacja wasnej pozycji, uzyskanie twrczego wpywu czy profesjonalizacja. Wikszo uczestnikw czy uczestniczek badania otwarcie zdaje sobie spraw z tego, e jedynie nieliczne pozycje w festiwalowej hierarchii pracy daj gwarancj spenienia tych oczekiwa. Chodzi tu oczywicie o stanowiska kierownicze, zwaszcza te, ktre zblione s do funkcji dyrektora artystycznego czy te, oglniej, zwizane z produkcj wydarze kulturalnych. W mniejszym stop-

niu rwnie stanowiska zwizane z promocj, public relations i kontaktem z mediami. Co charakterystyczne, respondenci stosunkowo rzadko wprost ujawniaj aspiracje do zajcia tego rodzaju pozycji w ramach festiwalu, przy ktrym aktualnie pracuj, dostrzegajc, e dostp do nich jest mocno ograniczony.

DK: A czy na przykad masz jakiego znajomego z Festiwalu ktry, nie wiem, od, nie wiem, wolontariusza albo nawet nie. Teraz ma taka prac, ktr mgby powiedzie, e jest fajna? W sensie, e... Jan: Tutaj przy Festiwalu? DK: No na przykad tym albo innym. Jan: No wanie nie. Wanie nie, bo te grupy osb, z ktrymi wanie pracuj przy tym Festiwalu no to s w tym samym miejscu. Przy innych festiwalach to rnie. Wiesz, ja te przy innych festiwalach, tak jak mwiem szczeglnie przy [nazwa festiwalu] miaem rol bardziej tak koordynujc, nie. Ale tutaj tkwimy w miejscu.

Cytowana powyej wypowied jest przejawem wyranej tendencji do przenoszenia aspiracji zawodowych, bd na inny festiwal (zazwyczaj znany z krcych o nim opinii w rodowisku osb zwizanych z produkcj kulturaln), bd na bliej nieokrelony typ idealny maego festiwalu, przedstawianego jako rodowisko sprzyjajce deniu do zniesienia alienacji pracy. (May festiwal charakteryzuje si mniejszym stopniem

biurokratyzacji i komercjalizacji, bardziej otwart struktur stanowisk, a take mniej sztywnym podziaem zada. Otwiera to przed szeregowymi pracownikami i pracownicami wiksze szanse wpywu na jego ksztat artystyczny oraz wiksze szanse na awans.) W wersji optymalnej, celem de jest stworzenie od podstaw nowego festiwalu, urzdzonego wedug wasnego projektu i wolnego od negatywnych cech przypisywanych festiwalom masowym czy komercyjnym. 59

Fabryka Kultury
DK: A masz jakie plany na rozwj swego hobby, pracy przy festiwalach? Jan: Wiesz co? Tak. Znaczy plany, nie do koca sprecyzowane. Chciabym

pracowa przy mniejszym festiwalu. Gdzie miabym wicej decyzyjnoci, wicej, wicej wpywu. Czyli jak wczeniej pytaa o, o co? O wychodzenie z inicjatyw, czyli wicej rzeczy, na ktrych mia bym wpyw, nie? Na ktrych mgbym

decydowa, wspdecydowa. Wiesz koordynowa, rozmawia itd. Ale nie myl na razie o stworzeniu wasnego festiwalu, raczej podczeniu si do innego. Przypadek cytowanego respondenta wskazuje, e mitologizacja maego, niezalenego festiwalu  jeli spojrze na ni jako na element ideologii brany festiwalowej  umoliwia skanalizowanie niezadowolenia z aktualnie wykonywanej pracy przy duym przedsiwziciu kulturalnym w wizji alternatywnej drogi rozwoju zawodowego. Przyczynia si bowiem do podtrzymania przekonania o tym, e w sektorze kultury generalnie istniej moliwoci zaspokojenia aspiracji zawodowych (w tym egzystencjalnego bezpieczestwa, jakie daje stay i wystarczajcy dochd), nawet jeli biece dowiadczenia zwizane z prac ka podda to w wtpliwo.

3.3. Wiara w merytokracj

Paradoksalnym efektem oddziaywania ideologii wytwarzanej przez sektor kultury moe wydawa si wspistnienie obok siebie  przejawiajce si w wielu wypowiedziach  dwch modeli postrzegania mechanizmw awansu i kariery. Z jednej strony, mamy do czynienia z powszechn i zasadniczo niekwestionowan wiadomoci, e zajcie korzystniejszej pozycji w ramach brany wymaga uruchomienia zasobw kapitau spoecznego w postaci kontaktw i znajomoci. Na przykad: Julia: Angaowaam si te w takie dziaania poza prac, zwizane midzy innymi wanie z wydarzeniami kulturalnymi [...] No i t ciek, tymi kontaktami, bo ten wiat nie jest duy tak naprawd, no to wanie znalazam si w [nazwa miejscowoci] i zaczam prac przy organizacji imprezy w [nazwa miejscowoci]. Zuzanna: Na innych festiwalach, niektrzy, czy tam teraz mam, w [nazwa miejscowoci] byam, tam jest ten dyrektor festiwalu, to on ju wiesz, mnie przedstawia jako, mwi to jest dziewczyna z [nazwa festiwalu], to jest ta co robi sceny muzyczne, od razu, nie? I ju naprawd w tym rodowisku gdzie tam grasz

rol i ju nie jestem tylko jako osoba, wiesz, od PR-u, tylko to jest osoba, ktra dobiera muzyk i robi scen muzyczn [...] Z drugiej strony, w zebranym materiale badawczym wielokrotnie mamy do czynienia z przekonaniem, e mechanizmy awansu maj charakter merytokratyczny, a wic e jest 60

3. Ideologia sektora kultury

on efektem realnej wartoci, jak pracownik czy pracownica stanowi dla zatrudniajcej organizacji. Warto ta jest z kolei mierzona skal kompetencji i indywidualnego

zaangaowania w prac. Wiktoria: Natomiast, no, wiedziaam, e moe by tak, e oni mog mnie zatrudni, bo, no, okazaam si by fajna. Nawet chcieli mnie zatrudni, ale ja

stwierdziam, e, no, nie, studia [...] I, no, i tak wanie jest tak, e mona co zdziaa, jak si przykadasz.[...] bo my zostajemy zauwaeni przez to, e co

zrobimy ponad, ponad nasze obowizki wolontariusza i wiadomo, e na przyszy rok zawsze, jak na przykad bd chcieli kogo zatrudni, czy co takiego, albo my nawet bdziemy chcieli si zgosi ju do pracy, to bdzie to jako tak rozpatrzone pozytywnie, ni jak bymy byli zwykymi wolontariuszami, ktrzy przychodz, robi swoj robot i wychodz, bo musz zdy na jaki lm, nie. Wic jeli kto si bardziej tak powica, w sensie, robi co ponad, to zawsze lepiej dla niego, bo moe za rok zosta zatrudniony. Obie przytoczone powyej wypowiedzi wolontariuszki znakomicie ilustruj przekonanie o wadze osobistego zaangaowania i wasnej inicjatywy w wykonywaniu zada  czyli o zrobieniu czego ponad oczekiwania przeoonych  jako kryterium decydujce o szansach na zatrudnienie przy kolejnej edycji festiwalu. W jaki jednak sposb mona pogodzi to postrzeganie mechanizmw rzdzcych selekcj i nagradzaniem pracownikw i pracownic brany festiwalowej z  rwnie majcym pozr oczywistoci  faktem, e w awansie w brany porednicz sieci nieformalne? Wydaje si, e paradoks jest tu jedynie pozorny

52

W wypowiedziach respondentw poruszajcych ten temat Po pierwsze, posiadanie

ewentualna sprzeczno rozwizywana jest na dwa sposoby.

odpowiedniej sieci kontaktw przedstawiane jest jako warunek konieczny, by demonstrowane kompetencje i zaangaowanie w prac mogy skutkowa osigniciem lepszej pozycji w brany. Po drugie, co jednak stanowi rzadziej stosowan strategi retoryczn, model oparty na merytokratycznej racjonalizacji moe by przywoywany wwczas, gdy celem jest uprawomocnienie wasnej pozycji, natomiast drugi model  gdy wypowied ma relacjonowa oglnie obowizujce mechanizmy. Obie tendencje zostay poczone w zamieszczonym poniej fragmencie wywiadu: Julia: Aczkolwiek te mog si pochwali tym, e pewnie jestem wrd jakiego nielicznego grona osb, ktre nie korzystay z takiej protekcji, e tak dosownie: e kto, wujek mi co zaproponowa, czy tam nie wiem kto, czy kuzyn, czy nawet

52 W teorii kapitalistycznego rynku pracy kluczow rol odgrywa zaoenie, e kryterium uzyskania
zatrudnienia i awansu s kompetencje. Jednake w sytuacji, w ktrej mamy do czynienia z nadwyk osb dysponujcych odpowiednimi kompetencjami, zaoenie to okazuje si faszywe, a istotnym czynnikiem staje si sie kontaktw. Naley tu wic raczej mwi o mechanizmie funkcjonowania rynku pracy ni o paradoksie.

61

Fabryka Kultury
kolega mnie gdzie tam wcisn na si, na si czy po prostu powiedzia, e co bdziesz robi, tak nigdy nie byo, ale na pewno po prostu to, e pracowaam z kim, kto mnie zarekomendowa, wystawi referencje, to oczywicie, e to miao znaczenie. W innym wywiadzie podobny tok rozumowania pojawia si w odwrotnym porzdku, w ktrym wyraenie przekonania o decydujcym znaczeniu wasnych kompetencji (wiedziaa, e jeli ja przyjd na sta, to ich nie zawiod) poprzedzone jest okreleniem wstpnego warunku  wykorzystania sieci kontaktw: Zoa: Obserwowaam to troszeczk na pocztku kultury od tej drugiej strony, czyli od strony dziennikarza i dopiero pniej jakby po, po tych wszystkich aspektach zwizanych z dziennikarstwem, pisaniem recenzji, obserwacji tej kultury, przysza propozycja najpierw pracy wolontaryjnej przy rnych festiwalach, a nastpnie propozycja stau po zakoczeniu pracy. Nie ukrywam, e, e tak naprawd sta otrzymaam wanie dlatego, e byam twarz, ktr kto gdzie zapamita, e, e wsppracowaam z osob, ktra potrzebowaa kogo do pracy i, i tym sposobem po prostu wiedziaa, e jeli ja przyjd na sta, to ich nie zawiod [...] A pniej udao mi si uzyska etat w instytucji, w ktrej pracuj. Niezalenie od tego, w jaki sposb wyraana jest merytokratyczna racjonalizacja sukcesw w brany festiwalowej, ju sama moliwo odwoania si do tego rodzaju uzasadnie przyczynia si do marginalizacji i czciowego zapoznania roli czynnikw nieformalnych i towarzyskich, takich jak znajomoci. Tym samym, podtrzymuje ona motywacj pracownikw i pracownic do angaowania si w wykonywane zadania oraz zwikszanie kompetencji.

3.4. Festiwal jako anty-korporacja

DK: A co si w obecnej pracy podoba, a co nie? Julia: Podoba mi si... podoba mi si sposb, z jednej strony podoba mi si

bardzo sposb pracy, czyli taki wanie, e nie jest od  do, czyli nie jest od 8mej do 16tej, e nie ma takiej hierarchii, bardzo sztywnej, jak np. w urzdzie, e si nie nudz nigdy, jak na przykad pracujc w galerii (miech), e po prostu mam zawsze jakie tam... e sama organizuj sobie t prac, wic mam jej duo, no... Dziaalno w brany festiwalowej, tak jak przedstawiaj j sobie jej pracownicy i pracownice, jest przeciwiestwem pracy w zbiurokratyzowanej i hierarchicznej organizacji, co stanowi kolejny zasugujcy na omwienie czynnik ideologiczny przesdzajcy 62

3. Ideologia sektora kultury

o tym, e sektor kultury postrzegany jest jako przestrze realizacji oczekiwa zwizanych ze rodowiskiem pracy. Takie przeciwstawienie mona odnale na kilku pasz-

czyznach: charakteru pracy (rnorodno i zmienno zada), jakoci relacji midzyludzkich (dobra atmosfera), korzyci towarzyskich (nawizywanie znajomoci), stopnia hierarchizacji (przyjacielskie relacje z przeoonymi, rozstrzyganie sporw poprzez dyskusj). Tego rodzaju wyobraenia odgrywaj istotn rol, zwaszcza w przypadku pracy przy organizacji wielkich festiwali oraz pracy nad zadaniami uchodzcymi za nieangaujce, rutynowe i pozbawione elementu twrczego (np. obsuga centrum konferencyjnego albo kasowanie biletw). Innymi sowy, w odniesieniu do takich dowiadcze zwizanych z prac w sektorze kultury, ktre z jednej strony stoj w sprzecznoci z wyobraeniem pracy w tej sferze jako ciekawej i twrczej, ale mimo to w wielu przypadkach traktowane s jako wartociowe dowiadczenie zawodowe. Naley jednak mie na uwadze, e obserwacje poczynione na ten temat w dalszej czci rozdziau w mniejszym stopniu dotycz pracy przy organizacji wielkich festiwali oraz pracy nad zadaniami uchodzcymi za nieangaujce, rutynowe i pozbawione elementu twrczego (np. obsuga centrum konferencyjnego albo kasowanie biletw). Innymi

sowy, dotycz w mniejszym stopniu tych dowiadcze zwizanych z prac w sektorze kultury, ktre stoj w sprzecznoci z dominujcymi wyobraeniami. W pierwszej kolejnoci poruszy trzeba kwesti wyobrae dotyczcych charakteru i rytmu pracy przy organizacji festiwali kulturalnych. Poza wyjtkowymi sytuacjami wymienionymi powyej, dominuje przekonanie, i jej cech charakterystyczn jest rnorodno i nieprzewidywalno zada oraz zmienno rytmu ich wykonywania rodzca konieczno adaptacji poprzez uelastycznienia godzin pracy.

Zoa: Co mi si podoba.

Myl, e ludzie, myl, e takie troch wanie ta

zmienno, o ktrej na pocztku rozmawialimy, taki ruch, takie tempo, ywe tempo. I to, e pracuje si, wtedy kiedy pracuje si intensywnie to trzeba pracowa intensywnie, kiedy mona odpocz to mona odpocz. Czyli takie, te takie troszk mobilne godziny pracy.

Na oglniejszym poziomie rnorodno moe by rozumiana jako zrnicowanie pomidzy festiwalami (istotna z perspektywy osb zaangaowanych przy wicej ni jednym festiwalu), a take pomidzy kolejnymi edycjami danego festiwalu.

Zoa: Wydaje mi si, e taka, chyba ta zmienno, ktr mona jako przypisa, przypisa rnym festiwalom i tym, e mimo, e, e pracuje si w tym samym rytmie czyli jaki festiwal odbywa si na jesieni, ktry na wiosn, ktry w zimie i, i rytm pracy jest zachowany to, to, e obcuje si za kadym razem z innymi ludmi, za kadym razem zmienia si repertuar tego festiwalu, za kadym razem 63

Fabryka Kultury
przyjeda jaki inny artysta na koncert, dodaje si jakie jakoci, jakie jakoci kompletnie zanikaj. W sposb oczywisty na obu paszczyznach praca przy organizacji festiwalu cechuje si mniejsz rutynizacj i powtarzalnoci, ni ma to miejsce w przypadku typowej pracy biurowej, nawet jeli jest to praca w instytucji kulturalnej. W konsekwencji,

w przekonaniu pracownikw i pracownic, organizacja festiwalu absorbuje ich kreatywno w wikszym stopniu, ni byoby to moliwe gdzie indziej (cytujc t sam respondentk, Zo: Kultura jest w ogle takim sektorem gdzie to nowe pomysy i, i nowa taka, nowe podejcie...). Drug paszczyzn, ktra w analizowanym materiale badawczym odrnia prac w brany festiwalowej od pracy w zbiurokratyzowanej i zhierarchizowanej organizacji stanowi relacje towarzyskie oraz atmosfera w zespole. W przypadku cytowanego poniej wolontariusza aspekt towarzyski stopniowo odgrywa coraz wiksz rol motywujc, zastpujc pierwsz fal entuzjazmu, zwizan w znacznym stopniu z sam moliwoci obcowania z dzieami sztuki. Festiwal jest w takim ujciu miejscem, w ktrym poznaje si przyjaci, a decyzje o ponownym podjciu pracy w kolejnych edycjach podyktowane s czciowo deniem do odnawiania znajomoci. Jan: A nawet mog stwierdzi, e jeli patrz na swj krg znajomych to s ju gwnie ludzie z tego rodowiska powiedzmy, nie? Takiego festiwalowo kulturalnego z [nazwa miasta]. I to si stao na pocztku wartoci dodana do lmw a potem gwn, czyli jakby zauwayem, e w kolejnych latach ten aspekt towarzyski czyli wiesz, przyjaci, ludzi ktrzy czasem przyjedaj tylko, widz si z nimi dwa, trzy razy w roku. A z innymi na co dzie, bo mieszkaj w [nazwa miasta]. To jest rzecz ktra mnie przyciga gwnie do festiwalu. Niekoniecznie lmy, w mniejszym stopniu lmy. Uwodzc moc ma jednak przede wszystkim przekonanie, e praca przy organizacji festiwalu odbywa si w przyjaznej, nieformalnej atmosferze. Co rwnie istotne,

koordynatorzy, koordynatorki i osoby na stanowiskach kierowniczych otwarcie mwi o tym, e podtrzymanie odpowiedniej atmosfery w zespole ma kluczowe znaczenie dla utrzymania wysokiej motywacji w zespole. Przyczynia si do tego ju chociaby samo przebywanie razem z podwadnymi w czasie przerw w pracy, nawizywanie z nimi relacji pozasubowych i niezwizanych z aktualnie realizowanym zadaniem, solidarne znoszenie niedogodnoci charakterystycznych dla pracy w brany festiwalowej itp. Natalia: Ja czasami mam wikszy problem, eby samej mi si chciao na przykad o 2 w nocy jeszcze co robi. Natomiast to s zwykle ludzie, ktrym bardzo

zaley i czasami jest tak, e oni tez s zmczeni... to wtedy... wtedy na przykad 64

3. Ideologia sektora kultury

zamawiamy pizz i siadamy, odpoczywamy, jemy razem kolacj... takie proste zabiegi...

Dbao o atmosfer ma jeszcze jeden niezwykle istotny rezultat, jeli chodzi o podzielan ideologi zwizan z miejscem pracy: generuje wrd pracownikw i pracownic poczucie wsplnej odpowiedzialnoci za rezultat pracy. W efekcie cel organizacji staje si tosamy z prywatnymi celami nie tylko tych spord nich, ktrzy zajmuj w ramach organizacji stanowiska dajce wpyw na ksztat artystyczny przedsiwzicia, ale rwnie szeregowych pracownikw i pracownic realizujcych narzucone z gry zadania.

PK: A czy starasz si tak sama z siebie zachca osoby eby wanie w ten sposb te dziaay? Oprcz tego, e wykonuj swoj prac to jeszcze, no wanie,

suchajcie, dajcie co od siebie... Zoa: Wydaje mi si, e... PK: Dostaj taki sygna? Zoa: Wydaje mi si, e tak i wydaje mi si, e oni mnie rwnie zachcaj. Po prostu wszyscy razem cigniemy ten wzek.

Interesujce jest rwnie przekonanie tej samej respondentki, kierujcej zespoem podwadnych, e w sytuacji, w ktrej wytwr pracy ma charakter jakociowy, a nawet sam jest w pewnej mierze dzieem artystycznym, do podtrzymania dobrej atmosfery wystarczaj mikkie rodki, takie jak symboliczna gratykacja w postaci pochway, a nawet sama satysfakcja z wykonania pracy.

PK: A jak motywujesz, motywujesz swj zesp do pracy? [...] Kij i marchewka albo sama marchewka? Zoa: Nie, wydaje mi si, e po prostu sama, kurcz, ciko mi jest, ciko jest powiedzie, ale wydaje mi si, e my akurat mamy tak moliwo. Ja pracuj w tym, z tymi pracownikami, z ktrymi ja pracuj, oni maj przez to, efekt ich pracy jest bardzo artystyczny, czy nakr... czy nakrcony lm, czy plakat. Czy samo, samo wywieszenie tego plakatu, samo to, e konkretnemu festiwalowi, konkretnemu dziaowi, konkretnemu spektaklowi towarzysz te plakaty, te ulotki, te wykonane zaproszenia jest spor satysfakcj. Jeli kto przychodzi i, i mwi suchaj, ten lmik, ktry zrobie jest naprawd zajebisty, super to, super muza, naprawd ci si co udao i jest okay, jest okay, naprawd kawa dobrej roboty.

Nie naley w tym miejscu ulega mylnemu wraeniu, jakoby przekonanie o wyjtkowoci atmosfery towarzyszcej pracy przy organizacji festiwali kulturalnych byo artykuowane jedynie przez osoby, ktre z racji swojego stanowiska w ramach organizacji kieruj ludmi, a zatem s bezporednio zainteresowane uwiarygodnieniem tego 65

Fabryka Kultury
elementu ideologii. lontariuszy. Przekonanie to znajduje potwierdzenie rwnie w relacjach wo-

Przykadem niech bdzie ponisza wypowied wolontariuszki, w ktrej

szczeglnie podkrelone zostao podmiotowe traktowanie personelu tej kategorii przez przeoonych: Maria: Tam oglnie bardzo radosna atmosfera panuje i tam s wszyscy tak

przyjacielsko nastawieni, wic ju waciwie od pocztku oni si starali t rezerw niwelowa. Ja przypuszczam, e nie jest tak, e po prostu nas traktuj jak jaki, nie wiem, numerek. I e idzie tutaj trzech wolontariuszy, tylko oni si tak staraj do kadego podej personalnie, jako tak go pozna, nie pozna. I, e ta rezerwa ona tak od pocztku bya zwalczana waciwie, wic takie przyjazne stosunki byy utrzymywane cay czas. Inna wolontariuszka, podobnie jak cytowana wczeniej  po raz pierwszy pracujca przy organizacji festiwalu  mwi z kolei o rodzinnej atmosferze w miejscu pracy: Antonina: No atmosfera bya po prostu jak w rodzinie tak naprawd, wszyscy byli dla siebie mili, wszyscy nawet jak byo jakie spicie, co jest no nieuniknione przy festiwalu, bo przecie wszyscy przez dwa tygodnie chodz zestresowani, to no to si jako rozchodzio, nikt si na siebie nie rzuca, nikt si na siebie nie obraa, no byo po prostu jak w rodzinie. To, co do tej pory zostao napisane na temat atmosfery towarzyszcej pracy w brany festiwalowej, rzuca jednoczenie pewne wiato na specyk relacji pomidzy przeoonymi a podwadnymi w tym obszarze. Tutaj rwnie moliwe jest przeciwstawienie

ideologicznie interpretowanego dowiadczenia pracy w brany, sztywnym strukturom organizacji komercyjnych. Jak sugeruje jedna z respondentek  cho w instytucjach

kultury mona stosowa rne metody zarzdzania ludmi  najbardziej waciwy (z punktu widzenia kocowego efektu, czyli dobrze zrealizowanego wydarzenia) w omawianym sektorze jest taki model, w ramach ktrego relacje formalne charakterystyczne dla sektora komercyjnego zastpione zostaj nieformalnymi, negocjowalnymi i opartymi na zaufaniu do podwadnych. Zoa: Czyli da si po prostu gada, da si rozmawia, ale po prostu, ale to te jest kwestia jakby kadry zarzdzajcej, z ktr mnie przyszo wsppracowa, s ludmi, z ktrymi da si rozmawia. Zapewne s tacy, s takie osoby, s tacy dyrektorzy w instytucjach kultury, ktrzy zarzdzaj zupenie inn rk. PK: Tak bardziej menadersk i... Zoa: Bardziej menadersk, bardziej komercyjn, bardziej tak, bardziej tak metod czerni i bieli. U nas tak nie jest, ale to te jest kwestia, prawda, tego... PK: Otwartoci. 66

3. Ideologia sektora kultury

Zoa: Otwartoci, mobilnoci pracownikw i takiego te zaufania do tych pracownikw, bo jeli nie, nie rzdzi si nimi elazn rk no to kto kontroluje czy si w szwach nie roza.

3.5. (Re)denicja normalnoci

Z licznych wypowiedzi uczestnikw i uczestniczek badania jasno wynika, e pod wzgldem warunkw  rozumianych w tym miejscu przede wszystkim jako czas pracy, wielko i forma wynagrodzenia  praca przy organizacji festiwalu kulturalnego nie utrzymuje i tak do niskich standardw obowizujcych w Polsce, mao tego, wydaje si mao atrakcyjna nawet w porwnaniu z zatrudnieniem w innego rodzaju instytucjach sektora kultury, takich jak muzea czy galerie. Jest to oczywiste, gdy mowa

o pracy w ramach wolontariatu, dotyczy jednak rwnie sytuacji osb zatrudnionych za wynagrodzeniem, szczeglnie w okresie natenia pracy bezporednio poprzedzajcym festiwal. Pomimo tego, nasi respondenci, realizujc swoje denia zwizane z bran festiwalow, akceptuj zastane warunki pacowe i czasowe pracy, nieraz wyraajc to w sposb zupenie otwarty. Co wicej, niektrym niedogodnociom charakterystycznym dla pracy w brany przypisuj atrybuty normalnoci i naturalnoci. Mona std wnioskowa, e ideologia brany przeksztaca percepcj norm dotyczcych warunkw pracy oraz oczekiwania wobec tych warunkw  wiat festiwalowy rzdzi si w tym zakresie wasnymi reguami i standardami. Jak ju wczeniej stwierdzilimy, oczekiwania pracownikw i pracownic wobec pracy przesuwaj si z paszczyzny nansowej, rzdzcej si racjonalnoci ekonomiczn, w kierunku paszczyzny pomnaania kapitau kulturowego i spoecznego. Cho wic osoby pracujce przy organizacji festiwali maj oglnie dobre rozeznanie co do materialnego aspektu pracy w brany, nie dostrzegajc w nim szans na wysokie wynagrodzenia, za sytuacja w tym wymiarze z reguy postrzegana jest jako element obiektywnego porzdku, na ktry nie tylko nie ma wpywu szeregowy personel, ale ktry nie zaley rwnie od polityki kulturalnej na szczeblu pastwowym, polityki organizacji czy regu dystrybucji rodkw nansowych w jej ramach.

Zoa: [...] mniej mi si podoba aspekt nansowy. Ale to niestety jest to kwestia jakby budetowa i taka oglnopolska, chyba, tych instytucji kultury, ktre s, e no tak jest po prostu, e ta podstawa tej pracy tutaj jest... Da si y, ale to tylko na zasadzie wanie da si y.

Pociga to za sob dwie istotne konsekwencje. Po pierwsze, co ju zasygnalizowano, za normalne w brany festiwalowej uznaje si niskie wynagrodzenia oraz zastpowanie 67

Fabryka Kultury
ich pozanansowymi formami gratykacji, takimi jak dostp do dbr kultury prezentowanych na festiwalu (moliwo pjcia na lm, spektakl czy koncert), pochwaa albo perspektywa awansu. Wiktoria: Nie, no, nie, nie byo raczej takich adnych koniktw, jeeli chodzi o wynagrodzenie. No, bo, no, bo wynagrodzeniem byo to, e mg sobie i

na lmy za darmo i e, no, widzia festiwal, e pniej mg jak gdyby by zatrudniony, czy jako tak, jak by chcia pniej. Jak by si sprawdzi. W ramach takiej logiki wolontariat, praca za darmo, ma status naturalnego etapu przejciowego poprzedzajcego i zarazem warunkujcego moliwo pracy za wynagrodzeniem. Jedna z osb zwraca uwag na taki sposb rozumowania przytaczajc wypowied swojego przeoonego: Zuzanna: A jak nie wyjdzie to bdziesz si tumaczy, ale jak wyjdzie to bd mia wiadomo, e jeste dobr osob na dobrym miejscu i bdzie lepiej, nie? eby wiedziaa, e teraz robisz to totalnie za darmo, bo ja nie wziam ani grosza, nie? Mam pacone za, za wywiady, ale za koncert to ja nie miaam nic zapacone. I wemiesz to na siebie i robisz to w sumie za darmo, ale wiesz, e za rok ju bdzie inaczej, nie? Na poziomie strategii retorycznych mona zaobserwowa nawet prby dystansowania si od kwestii wynagrodzenia nansowego, bagatelizowanie jej i ironizowanie. Przykadem niech bdzie wypowied, w ktrej respondentka kwituje miechem opis skdind trudnych warunkw na stau: Zoa: [...] mj sta, w ogle nie przypomina takiego stau jak si tam kto

czasami mwi, e siedzi, przyjdzie, komu zaparzy kaw. Nie, mj sta po prostu rozpocz si od penego wymiaru godzin pracy i tak sobie trwa, wic nie by, nie by czasem lekkim, czasem po prostu penowymiarowych godzin pracy tak jak kadego pracownika. Paca bya gorsza (miech). Jednoczenie ta sama uczestniczka badania (majca, podkrelmy, wieloletni sta w brany) zdaje si sugerowa, e akceptacja trudnych warunkw i relatywnie niskiego wynagrodzenia stanowi wiadomie poniesiony przez ni koszt podjcia kariery w sektorze kultury. Jak sama stwierdza, rozpoczynajc tak ciek zawodow wiedziaa na co si pisze: Zoa: Chyba wiedziaam na co si pisz. Po prostu chyba wiedziaam na, na co si pisz. Wiedziaam te, e nie pisze si na kokosy pod wzgldem nansowym bo, no bo nie ukrywajmy, jest to wany aspekt pracy. Osoby, nie wiem, w moim wieku, ktre maj prawie trzydzieci lat i no niestety, ale nie jest to taka, nie jest 68

3. Ideologia sektora kultury

to super pienidz, mona byoby pj i zarobi gdzie indziej i duo lepiej, take ja wiedziaam, i pod wzgldem materialnym, na co si pisz, i pod wzgldem godzin pracy, i organizacji ycia. Po drugie, w podobny sposb, jako zjawiska normalne i nieuniknione, przedstawiane s nieregulowany czas pracy, nadmiar zaj, nadgodziny i zwizane z nimi zyczne wyczerpanie, ktre najbardziej doskwiera w ostatnich dniach przed oraz podczas trwania festiwalu. Zoa: Natomiast w czasie trwania festiwalu godziny s nieokrelone. Po prostu. Nie da si nad tym zapanowa. Natalia: [...] niefajne byo to, e przy pierwszym [nazwa festiwalu] byo tak

mao snu i tak jakby duo si dziao i te nas byo mao do pracy, i w ogle do ogarnicia wszystkiego, e naprawd mymy tam spali po 2-3 godziny na dob przez tydzie. To jest mczce take... Natomiast caa ta energia... Warto zwrci uwag na ostatnie, urwane zdanie powyszej wypowiedzi, ktre pozwala nieco lepiej zrozumie tendencj do postrzegania zycznego zmczenia jako naturalnego, w zwizku z tym dajcego si zaakceptowa, elementu funkcjonowania na festiwalu. Podobn myl znajdujemy take tutaj: Wiktoria: Pracowanie przy festiwalach bardzo mi si podoba, jest wycieczajce, ale podczas festiwalu jest taki power i strasznie lubi ten moment. Po festiwalu zawsze mam depresj, no i tak. Fajnie jest pracowa przy... PK: e ju si skoczy, czy e... Wiktoria: Tak. Zawsze. Syndrom depresji pofestiwalowej, zawsze. Kady ma. Kady, kto pracuje przy festiwalach tak ma. Z perspektywy respondentek energia, power, emocje wynikajce z uczestniczenia w zbiorowym przedsiwziciu, s obecne w zycznym dowiadczeniu pracy na festiwalu w rwnym stopniu jak zmczenie, ktre pozwalaj znosi. Potraktowane jako kategorie ideologii, s natomiast bardzo pojemnymi i jednoczenie nieprecyzyjnymi pojciami, za pomoc ktrych mona usprawiedliwi fakt, e natenie pracy prowadzi do niespotykanego gdzie indziej zycznego wyczerpania.

3.6. Odtwarzanie ideologii

Dlaczego omwiona we wczeniejszych czciach tego rozdziau ideologia sektora kultury, cho nie ma postaci ocjalnego, jednoznacznego i sformalizowanego kodu zarzdzania przez kierownictwo podwadnymi, trwa i spenia swoj funkcj jako narzdzie 69

Fabryka Kultury
uwodzenia? Czy to tylko kwestia wnoszonej do brany wiary w wyszo wiata kultury nad wiatem ycia codziennego (w tym innymi miejscami pracy)? Wydawa si moe, e nawet ta wiara powinna sabn w obliczu rozczarowujcych dowiadcze osobistych zwizanych z prac przy organizacji festiwali, zwaszcza pod presj egzystencjalnych koniecznoci. Gdy, jak ujmuje to jedna z uczestniczek bada, Zoa: [...] fajnie jest by pracownikiem kultury i pracuje si dla idei i to jest super, ale co trzeba do tego gara woy. Istotn rol odgrywa tutaj mechanizm, ktry nazwa mona selekcj

entuzjastw, a ktrego rezultatem jest systematyczne wypychanie poza bran osb sceptycznych wobec gwnych zaoe ideologii. Przyczynia si on tym samym do

przeksztacenia potencjalnie dyskutowalnych przekona skadajcych si na ideologi sektora kultury w doksa  wiedz oczywist i zrozumia sam przez si dla ludzi nalecych do brany. ZN: A w jaki sposb motywujesz do pracy ten zesp ludzi, ktrymi kierujesz? Natalia: Jak ja motywuje... oni sami si motywuj. Naprawd. To tak jest, e .. poniewa tam przyjedaj osoby, ktre chc tam by i dla nich to jest wielkie wydarzenie, to zwykle nawet nie trzeba ich jakby jeszcze nakrca... Lakoniczne sformuowanie cytowanej respondentki (oni sami si motywuj) do dobrze oddaje kluczow z punktu widzenia interesujcej nas problematyki prawidowo. Przyjmowanie przez osoby zatrudnione, w tym wykonujce prac nieodpatnie, okrelonych przekona na temat autotelicznej wartoci pracy w sektorze kultury (oraz zwizanych z ni perspektyw spenienia zawodowego) jest w stanie czciowo zastpi instrumenty nagradzania i motywacji. Przede wszystkim mamy tu na myli instrumenty o charakterze nansowym (wynagrodzenie) i subowym (formalny awans). Motywacja i gratykacja w wikszym, jak mona przypuszcza, stopniu ni w innych rodowiskach pracy jest tutaj spraw ideologii zwizanej z miejscem pracy. Z perspektywy organizacji dcej do zwikszenia efektywnoci i obnienia kosztw realizacji przedsiwzicia

53

Procesem o podstawowym znaczeniu staje si wobec tego zarzdzanie entuzjazmem zaangaowanego personelu, a przede wszystkim wyselekcjonowanie, ju na etapie rekrutacji, kandydatur takich osb, ktre przejawiaj najwikszy stopie entuzjazmu wobec kultury jako caoci, gatunku sztuki reprezentowanego przez festiwal, czy te samego festiwalu jako wydarzenia o okrelonej tradycji i prestiu. W idealnej dla siebie sytuacji zatrudniajca instytucja nie musiaaby w zasadzie realizowa adnej polityki zmierzajcej do utrzymania w swoich szeregach kompetentnych i emocjonalnie zaangaowanych pracownikw i pracownic. Dziki czynnikowi ideologicznemu mielibymy do czynienia z bardzo wydajnym, cyklicznym procesem. Dua nadwyka kandydatw do pracy w sektorze kultury  w stosunku do zapotrzebowania

53 Wicej na ten temat w innych rozdziaach

70

 pozwala kierownictwu festiwali na wstpn selekcj ju na etapie rekrutacji. Rwnie pniej pord masy personelu niszego szczebla wyrniaj si ci, ktrzy przejawiaj najwicej entuzjazmu wobec pracy, a wic ci, ktrzy s najskuteczniej zmotywowani przez sie znacze skadajcych si na ideologi sektora kultury. Otrzymujc szans

pracy wolontariackiej, a nastpnie otrzymujc stae zatrudnienie i awansujc w ramach organizacji, za kadym razem odnajduj potwierdzenie swoich przekona dotyczcych szans zwizanych z prac przy festiwalach. W ramach tego samego mechanizmu osoby sceptyczne odchodz, a przekonania skadajce si na ideologi sektora kultury pozo-

staj niekwestionowan oczywistoci, zdoln motywowa kolejne fale kandydatw do pracy. To jednak, jak zaznaczono, sytuacja idealna  konstrukt teoretyczny, ktry nigdy nie osiga penej realizacji. W rzeczywistoci, poszczeglne elementy ideologii bywaj bowiem kwestionowane, nawet przez osoby, ktre skdind uwaaj swoj prac w sektorze kultury za satysfakcjonujc. Wewntrznej krytyce brany festiwalowej powicony jest IV rozdzia pracy.

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw

Martyna: Pojcie tworzenia kultury zamyka si w tworzeniu artystycznym, ale stworzenie czego artystycznego nie jest samoistne, nie bdzie istniao bez tej caej otoczki, ktrej nie wida, tych ludzi, ktrych nie wida, o ktrych si nie mwi czsto. I to jedno z drugim musi wspgra i to jest ywy organizm wtedy.

Niniejszy rozdzia ma na celu odsoni zrnicowane formy oddolnej krytyki badanej przez nas przestrzeni, czyli festiwali kulturalnych. Jest zatem prb wyjcia poza

eksperck, odgrn perspektyw diagnozy tej brany, gdy nie stanowi go wycznie teoretyczna reeksja autorw i autorek bada, a raczej analiza, jakiej dokonuj sami uczestnicy i uczestniczki bada. W tej optyce rama analityczna wynika zatem wprost z perspektywy, jak roztaczaj przed nami ci i te, ktre s ekspertkami swojej sytuacji, czyli pracownicy i pracownice festiwali. Prba wczania gosu uczestnikw bada do analiz nauk spoecznych jest zainspirowana ide bada spoecznie zaangaowanych (w tym uczestniczcych, inaczej zwanych partycypatywnymi

54

), ktrych istot jest upublicznienie i nagonienie opinii tych grup,

ktre zwykle same nie maj dostpu do tego, by w penoprawny sposb mwi o swojej sytuacji, a przede wszystkim krytykowa pooenie, w jakim si znaleli. W obecnym systemie spoeczno-gospodarczym, nie przez przypadek, do tych grup nale pracownicy i pracownice najemne. Gwny nurt nauk spoecznych uprzywilejowuje zazwyczaj eksperta  naukowca  w procesie produkcji wiedzy, ktry  jak okrela to Donna Haraway  z bosk zdolnoci widzenia wszystkiego znikd"(s.10) interpretuje przez wyuczone modele dziaania ludzi wedug jego kryteriw obiektywnoci i prawdy

55

Od tych tendencji uciekaj antropologiczne i socjologiczne badania jakociowe oparte na analizie wywiadw lub obserwacji uczestniczcej. Metody te nie gwarantuj jednak partycypacji w konstruowaniu wiedzy, zwaszcza gdy przedstawiaj wypowiedzi osb uczestniczcych w badaniu w postaci obrazw odzwierciedlajcych ich wyobraenia, czy

54 Zob. M. Theiss, Participative Action Research. O roli partycypacyjnych bada w dziaaniu

w polityce spoecznej, [w:] Problemy Polityki Spoecznej. Studia i Dyskusje,T. 11, 2009, str. 65-85.

55 D. Haraway, Wiedze usytuowane.

Kwestia

nauki

feminizmie

przywilej

j/ograniczonej perspektywy, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2009,

ekologiasztuka.pl/pdf/f0062haraway1988.pdf,

http://www.

czciowe-

data dostpu 13.11.2013.

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw

te w postaci przykadw lub przypadkw przedstawianych w kontekcie zastosowanych ram teoretycznych

56

Przeamanie takiego paternalistycznego stosunku midzy badaczami a badanymi, na rzecz bardziej horyzontalnie budowanej wiedzy, moliwe jest zatem dziki podejmowaniu prb nawizania swego rodzaju dialogu, a przede wszystkim uwypuklenia krytycznej analizy uczestnikw i uczestniczek bada. W ramach takiej oddolnej optyki mona nastpnie rozwija kolejne warstwy analizy (np. polityk czy instytucji), ktre stanowi szersze to dla historii usyszanych w wywiadach. Tak konstruowana wiedza daje synergi i wspbrzmienie, ktre s w stanie opisa i wyjani wyzysk i opresj jako relacje wadzy zachodzce w badanym obszarze.

4.1. Tkwimy w miejscu

Wiktoria: Nie, mi si w sumie podobao bardziej to. No, to by pierwszy wolontariat, wic ja byam taka bardzo podjarana tym, e ja jestem, e mnie kto chcia i w ogle mog robi co fajnego i jeszcze oglda lmy do tego. Byam taka

zupenie szczliwa. A tak, jak patrzc z perspektywy czasu to nie wiem...[...] Satysfakcja w sumie, ale z czego trzeba te y... darmo... wic to ciko jest tak za

Maja: No wiem o co chodzi. Wiesz to... chciaabym po prostu, ebym miaa takie poczucie, e jeeli ja si sprawdzam to na przykad kiedy mi zaproponuj jaki etat, a nie jest tak, e ja bd przez cae ycie wesoym wolontariuszem, wiecznie podjaranym tym co robi, no bo to nie o to chodzi te. wolontariuszem nie chc by.... No wiecznie

Wspominany wielokrotnie entuzjazm, jaki towarzyszy osobom rozpoczynajcym prac przy festiwalach jest tylko czci obrazu pracy w brany. Podczas rozmw

dotyczcych warunkw zatrudnienia i pacy przy organizacji festiwali, zaangaowanie i pracowito (oddanie spawie), o ktrym tak wiele mwili nam uczestnicy bada, byo take konfrontowane przez nich z krytyczn diagnoz funkcjonowania ich miejsca pracy (w tym wolontariatu). Krytyka pojawiaa si szczeglnie wrd osb, ktre dobrze zakorzeniy si w brany i miay wieloletnie dowiadczenie. Niektre graniczne sytuacje, prowadz nawet do rezygnacji z pracy, pomimo e traktowao si j jako swego rodzaju misj kulturaln. Opowie Stanisawa dobrze odsania kulisy takich kontekstw:

56 Rnorodne rozwinicia koncepcji partycypacji w badaniach jakociowych, zwizkw midzy

nauka a polityk, czy te metodologii emancypacyjnych, zaangaowanych i feministycznych (standpoint theory) zob. N. Denzin, Y. Lincoln (red.),Metody bada jakociowych, Warszawa: PWN, T. 1, 2010

73

Fabryka Kultury
Stanisaw: Ale byway te, bardzo prozaiczne sprawy, ale np. to jak ju byem w knajpie. To byo ju drugi raz kiedy cignem knajp i przyszedem wa-

nie wieczorem do kina-teatru, tam powiedzmy zawsze byo gwne biuro caego [nazwa festiwalu], poprosi o kupon na ywno. To tam byy te kupony na 10 czy 15 zotych. No mwi, jestem godny wezm chocia jakie ciepe kartoe z surwk. No i tam gwna dyrektorka, zreszt powiedzmy te moja znajoma, poniekd zreszt pracownica [nazwa instytucji]. Stwierdzia, e ja za mao pracowaem na [nazwa festiwalu], e nie da mi bonu, nie. O boe. Stwierdziem, e troch wiocha wkurzyem si i wtedy rzeczywicie na kolejnym, przy okazji kolejnego [nazwa festiwalu] nie braem. Dzwonili do mnie, ale powiedziaem, e nie, e nie bior udziau, nie. Pierdoa, no ale doszedem do wniosku... Problemy, o jakich mwili nam uczestnicy bada, to jednak nie tylko nieposzanowanie ich pracy, czy jej niewidoczno. Jan ju 7 lat pracuje wolontaryjnie przy jednym z najwikszych festiwali w Polsce, w tym czasie znalaz prac poza sektorem kultury, gdy wiedzia, e w brany festiwalowej nie znajdzie zatrudnienia. Jak mwi: Jan: Bo to jest co takiego, e czuj, e wiesz, e tutaj do tej pracy jakby

przy festiwalu, to moe nie tyle jest trudne wejcie co jest to rodowisko, jak to uj? Dyplomatycznie a wyczerpujco? Moe troch hermetyczne. Moe to jest kwestia tego, e przez lata my pracowalimy na, znaczy my czyli wanie te osoby, czsto mwi my ale wanie odwouj si do tego, e nie jestem jedyn osob ktra od lat pracuje przy festiwalu....Wanie nie, bo te grupy osb z ktrymi wanie pracuj przy tym festiwalu no to s w tym samym miejscu. Przy innych festiwalach to rnie [...] Ale tutaj tkwimy w miejscu... Z kolei Maja (ktr cytowalimy ju wczeniej), po trzech latach dowiadcze wolontariatu przy festiwalach, ma coraz wicej obaw, czy jej praca i zaangaowanie bd zmierzay w kocu w kierunku jakiej materialnej gratykacji czy stabilizacji. Obecnie coraz bardziej traci na to nadziej. W cytowanym poniej fragmencie mwi, e nie tylko ona tak to odbiera: Maja: ebym ja si czua sama dobrze, a nie czua si na przykad wykorzystywana, e wiem, e po prostu normalnie powinnam za to pienidze dosta, a nie dostaj, bo nie maj tylu funduszy, na przykad. Bo to jest dla nich wygodniejsze eby wzi sobie wolontariuszy, a nie pracownikw. No, te jak tak rozmawiam z moimi znajomymi... no bo to w sumie tak nie tylko moje jakie obserwacje, to mj kolega teraz... on zapieprza strasznie, bo jego wanie koordynator, ktry powinien co robi, to taki nie by za bardzo ogarnity. Zreszt pracy byo bardzo duo i by na wolontariacie, a robi tyle co robili ludzie, ktrym pacili. A ludzie 74

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw

ktrym pacili nie robili praktycznie nic i nie speniali si w tym i...

no, i on

powiedzia, e jeeli w przyszym roku mu nie zaproponuj ju pensji jakiej... z tego, jakiej zapaty no to on nie bdzie si... .bo si czu wykorzystywany

w tym roku. No bo jakie takie ucinicie rki pana dyrektora no to nie jest wszystko czasem. Bo fajna zabawa fajn zabaw, ale... Te bym miaa to samo zdanie co on. No, bo ja wiem ile on robi. No... i takie... takie samo super

wietnie... fajna zabawa, super przygoda... no OK, ale ile mona?

W brany festiwali nie ma standardowej procedury aplikowania na stanowisko pracy, zawsze (wynika to z rozmw przeprowadzonych z uczestnikami i uczestniczkami bada) trzeba odrobi wolontariat. Dopiero majc znajomoci i wykazujc si nie-

przecitnym zaangaowaniem, mona czeka na ofert pracy opartej na umowach cywilno-prawnych. Propozycje duszej lub powaniejszej wsppracy dostaje si od

organizatorw festiwalu. Nie mona samemu prosi o zatrudnienie, pac za prac czy podwyk, gdy jest to le widziane. Jak mwi o tym inny uczestnik bada:

Patryk: Znaczy, inaczej  mam wraenie, e gdybym zacz dyskutowa o pienidzach albo co, no to byby koniec. Jak chcesz sobie pracowa dla pienidzy, to pjd sobie gdzie indziej.

Prac si dostaje, kiedy sprawdzisz si w brany  sumiennie i dobrze wykonujesz przydzielane ci obowizki, a take wykazujesz ten sam poziom entuzjazmu jak na pocztku. Brana festiwali jest ju jednak tak nasycona, e w wielu przypadkach nie ma ju miejsca na zrobienie kariery w znaczeniu picia si po kolejnych szczeblach. Sut kariery  w sensie patnego stanowiska  to najczciej stanowisko przy koordynacji wolontariuszy. W innych przypadkach pozostaje wieczny wolontariat. Obecnie na

due, oglnopolskie festiwale trudno nawet dosta si jako wolontariuszka, jak mwi o tym Maja:

12h robienia na opaskach za darmo i z jednym posikiem, powiedzmy, ciepym dziennie... no to jest dosy przeraajce i nie sdz eby w przyszym roku te osoby si zgosiy. No... i te na przykad na [nazwa duego festiwalu] w tamtym roku bya trzystopniowa rekrutacja na wolontariat. Pierwsza to CV, druga to jakie listy motywacyjne... no troch... troch to zniechca, no. No ja akurat miaam szczcie, e byam w fajnej sekcji, no bo byam na backstage'u [...]. No to byo fajne dowiadczenie, ale jeeli kto chce i i generalnie pojecha po to na wolontariat, bo nie ma pienidzy na bilet i chcia zrobi tylko... po prostu odwali te 6h eby potem mc si bawi na koncertach, na ktrych chcia si bawi, a nie moe przez jak z organizacj no to jest sabe... 75

Fabryka Kultury
Poza kilkustopniowym systemem rekrutacji, podczas organizacji niektrych duy festiwali wymienianych przez uczestnikw bada, napywa ponad 1000 aplikacji na wolontariat, a dostaje si zaledwie 1/3 osb. Jak podkrela jeden z uczestnikw bada, taka machina festiwalowa powoduje cig rotacj pracownikw: Maciej: Krtko mwic jest coraz mniej osb, ktre chce pracowa dla [nazwa festiwalu] [...]. Dlatego mog pozyskiwa tylko i wycznie wieakw, tak? Ludzi niedowiadczonych, bd ludzi z Warszawy, ktrzy s troch stowarzyszeni z rmami-crkami kurcz [nazwa festiwalu]. No wystarczy przeledzi jakby Wic

nazwiska, to s wszystko ludzie z instytutu [Y] i tak dalej, i tak dalej.

jest to frustrujce bardzo i tak wic jakby pierwsz, pierwszym jakby takim problemem, problem duych festiwali uwaam jest wanie ta rotacja i to, e duy gracz moe wicej, wic bdziemy co roku wymienia sobie ekip, eby jak to si nazywa odwiey, prawda? Odwiey t krew. Rotacyjno siy roboczej, czy to tej darmowej czy opacanej, powoduje brak poczucia stabilizacji. Mwimy tu zarwno o braku moliwoci zrobienia kariery zawodowej, jak i braku wiedzy o tym, jak dugo bdzie trwaa wsppraca z organizatorem festiwalu i czy np. bdzie kontynuowana w przyszym roku. Wszystkie te elementy powoduj, e uczestnicy bada spogldaj w swoj przeszo z niepewnoci. Jak krytykuje to Mikoaj - niepewno staje si norm i regu: Mikoaj: Natomiast co jest nie w porzdku, to standardowo, to co wszdzie  czyli umowy. Czyli brak ubezpieczenia. Nie mam jakiej takiej jazdy na to, eby poszczeglne przypadki kara i narzeka, bo tak po prostu robi wszyscy, ale to nie jest fajne, i czasami fajnie zobaczy jakie fajne wyjtki od reguy... I to nie jest wyjtek od reguy. Jedna z uczestniczek bada, wieloletnia staa wsppracownica niezbyt duego, regionalnego festiwalu, przesza na samozatrudnienie, gdy nie byo moliwoci innej formy wsppracy z jego organizatorem. Obecnie, w zwizku z roczn uktuacj zada przy festiwalu, oraz z niskimi zarobkami w takiej pracy podja zatrudnienie w innym miejscu, gdzie pracuje 40 godzin miesicznie. To i inne zlecenia pozwalaj jej si utrzyma. Zapytana o warunki, w jakich pracuje, mwi: Martyna: No musz odpowiada, bo nie ma innych warunkw. Inne warunki s niemoliwe. Nie ma w tej chwili szans na to. To znaczy staramy si znale takie moliwoci, eby to funkcjonowao, eby by mecenat, eby mona byo utrzyma to wszystko przez cay rok, ale to nie jest takie proste. [...] Wie pani, ja bym bya bardziej zadowolona, gdybym bya zatrudniona jak pracownik, miaa opacony ZUS. Bo to jest najprostsza i najwygodniejsza forma, ja wtedy, wie pani, jeeli 76

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw

tak si pracuje i ma si jeszcze nad sob wszystkie sprawy zwizane z takim jakby utrzymaniem, mwi o prowadzeniu rmy oddzielnie, o tych wszystkich sprawach ZUSowych, to te spdza czowiekowi sen z powiek.

Najwiksze i najbardziej znane festiwale w Polsce maj wysokie dotacje z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego; wahaj si one od 1 mln z do prawie 3 mln z. Dodatkowo z danych budetowych festiwali wynika, e im wikszy festiwal tym, wiksza liczba niskopatnych stanowisk. Wikszo uczestnikw bada, zwaszcza wolontariuszy i wolontariuszek, wykonuje przy festiwalach proste prace organizacyjno-usugowe, t niewidoczn prac o ktrej mwi Martyna: sprztanie, opieka nad gomi, ulotkowanie, plakatowanie, obsuga biura. Tej pracy towarzyszy przemczenie i stres, przede wszystkim ze wzgldu na zintensykowan form organizacji pracy przy wydarzeniach, ktre realizowane s przez kilka miesicy, a trwaj przez kilka lub kilkanacie dni (o czym wicej pisalimy w rozdziale I). W ramach tych zaj pryska mit festiwali jako przestrzeni kreatywnoci, wasnej inicjatywy czy samorozwoju. Jednak tylko dziki

takiej pracy festiwale mog si (re)produkowa. Powstaje zatem pytanie, dlaczego ta praca jest tak silnie odwartociowana, e staje si prac za darmo? Po co potrzebna jest taka darmowa sia robocza? Czy nie mogaby by to praca patna, lub jak w przypadku wsppracownikw lepiej patna? Czy nie mogaby dawa bezpieczestwa egzystencjalnego, zwaszcza w przypadku wysokobudetowych festiwali?

4.2. Czyja krytyka?

Pawe: To tak na dobr spraw moim pierwszy festiwalem by [X]. I pracowaem przy pierwszej edycji, ktra te zostaa jako doskonale przyjta, zreszt zawsze si we wszystko angaowaem dosy na maksa, wic niemale 24 godziny na dob si przy tym pracowao i przy edycji numer dwa. I pierwsza si nazywaa [A], a druga [B] z tego, co pamitam. I to by jaki taki mj pierwszy wkrt. Jakby pierwsza edycja bya jeszcze taka hm... powiedzmy, e lekko romantyczna, bo... No bo bya pierwsza, wic trzeba byo przeprze, przetrze szlaki, zobaczy jak, z czym to si je. [...]. Ale tak, faktem jest, e.. e z [nazwa festiwalu] jakby, nie wiem, zerwaem wspprac, czy daem sobie z tym spokj, ze wzgldu na to co jakby, na sam formu festiwalu i takie jakie, powiedzmy sobie nawet personalne rozamy. Wedug mnie, jakby wtedy przesta... przestao, przestaa to by klarowna dosy intencje w ogle przestay by klarowne, no i si... I si jakby caa sytuacja zacza mocno komercjalizowa. A ja jestem jakby z przekonania i z gruntu przeciwny komercjalizacji... kultury i podwjnego, wiesz, opodatkowania. Czyli w tym wypadku chodzio o to, e, no wanie kto chcia zobaczy 77

Fabryka Kultury
pienidze, czy miay si pojawi pienidze... Tak, to byo moralnie, moralnie to byo podejrzane ju. Znaczy ju dla mnie raczej moralnie podejrzane i te pewne intencje przestay by, no... klarowne. No i atmosfera jakby wewntrz nie... No i przestaa mi odpowiada. Wewntrz, w organizacji, nie? Sposb zarzdzania te nie by jakby moim faworytem. Brana festiwali kulturalnych, jak opisyway wczeniejsze rozdziay, charakteryzuje si specycznym urzdzeniem relacji spoecznych. Opieraj si one na wnoszonym i podtrzymywanym entuzjazmie, nadaktywnoci, innowacyjnoci, braku hierarchii i ukierunkowaniem na wartoci takie jak twrczo czy niekomercyjno. Co wicej, powszechne jest tam zatarcie granic midzy konsumpcj, dystrybucj, organizacj a produkcj, dlatego mona mwi o obowizywaniu modelu uczestnictwa (a nie stosunku pracy najemnej). Festiwale kulturalne mog si zatem wydawa przestrzeni utopii, w ktrej zrywa si z elementami reimu spoeczestwa przemysowego opartego na pracy najemnej, biurokratycznej kontroli czy sztywnej dyscyplinie pracy. T wizj mona podway na co najmniej dwa sposoby

57

. Z jednej strony nawizujc

do wypowiedzi uczestnikw naszych bada, w ktrych opisuj i tumacz mankamenty pracy i funkcjonowania w polu festiwali. Ju one pokazuj, e za zerwaniem z prac najemn, ideologi pracy twrczej oraz za partnerskimi stosunkami kryje si szereg zaobserwowanych przez nich problemw. Z drugiej strony moemy do tego pola zastosowa narzdzia krytyki spoecznej wypracowane przez ekonomi polityczn (i jej rne warianty) lub krytyczn socjologi. W takim ujciu bran festiwali sprbujemy opisa w kategoriach neoliberalnych przeksztace sfery spoecznej oraz stosunkw pracy. Jako np. efekt dyscypliny nansowej i redukcji urzdze spoecznych o powszechnym dostpie, na rzecz spektakularnych wydarze powstajcych niskim kosztem. Albo jako nowa redystrybucja  od biednych do bogatych. Przestrze festiwali jawi si te jako przestrze wyzysku (zwizanej z bardzo niskimi kosztami pracy, ale te specycznym dla pola produkcji kulturowej wyzyskiem symbolicznym) oraz wysokich nierwnoci pacowych (gdzie nieliczni organizatorzy czy liderzy festiwali zarabiaj kilkadziesit razy wicej ni najniej pooeni pracownicy), czy nierwnoci pod ktem zyskw symbolicznych, ktre s ekstremalnie nierwnomierne. Niej chcielibymy podj wanie tak zarysowan krytyk.

4.3. Ekonomia i polityka  horyzont narzdzi krytycznych

Analiza wypowiedzi wikszoci uczestniczek i uczestnikw bada odnosi nas do stwierdzenia, e fundamentem pola kultury (i sztuki) jest zapoznanie materialnych

57 Rozdzia III interpretuje t wizj jako ideologiczny komponent brany festiwali, podtrzymujcy
jej porzdek organizacyjny

78

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw

warunkw jego powstania

58

Rwnoczenie jednak, w sytuacjach granicznych (brak

ubezpieczenia zdrowotnego, niech do komercjalizacji swojej dziaalnoci, niedostatek rodkw do ycia), uwidaczniaj si elementy odsaniajce materialne podstawy, dziki ktrym festiwale s (re)produkowane. Rzeczywicie kwestie ekonomiczne i nansowe s na wiele sposobw pomijane przez naszych rozmwcw i rozmwczynie. Odpowiadali oczywicie na pytania dotyczce sytuacji materialnej, ale w sposb lakoniczny. Co waniejsze, nie myleli ani o swojej pracy i o dziele (wydarzeniu kulturalnym), ani o pracy innych uczestnikw w kategoriach materialnych (np. w sensie bezpieczestwa dochodu). Odstpstwa od tej reguy byy stosunkowo rzadkie i stanowiy margines (w sensie iloci, ale te w kategoriach pozycji w przestrzeni spoecznej). Jest to zgodne z etosem producentw kultury, ktrzy tworz warto niematerialn.

59

. Jednak kiedy si pojawiay

 w formie krytyki, ktr przedstawilimy powyej  byy one niezwykle znaczce dla rozumienia tego podwjnego wizania, ktre zachodzi w brany festiwalowej (a by moe szerzej, w sektorze kultury): niezwykego oddania, powicenia i pracowitoci, ktre  w kontekcie materialnym, egzystencjalnego bezpieczestwa, ale take nawet gratykacji symbolicznych  czsto prawie niczym si nie odpacaj. Wychodzc ju

z poziomu pracowniczego, skonio nas to do pytania, na jakich instytucjonalnych zasadach opiera si to podwjne wizanie, jak politycznie skonstruowane s jego podstawy? Innymi sowy, jak zbudowana jest ekonomia polityczna festiwali. Brana festiwali daje si zaobserwowa jako przestrze spoeczna, bdca czci pewnej caoci (np. ukadu miejskiego albo systemu gospodarki narodowej), analosektorw, jak przemys albo

giczn pod wieloma wzgldami do innych czci (np.

nauka). W tej perspektywie, etos pracownic i pracownikw festiwali nabiera kolejnych znacze; festiwale bowiem staj si pozycj w budecie, efektem kalkulacji kosztw i zyskw, strategi aktorw niezwizanych z polem, polityk promocji miasta bd marketingu duych przedsibiorstw. Sprbujemy rozszerzy krytyk produkcji festiwali poza horyzont zarysowany przez cytowanych ju uczestnikw. Jak ju pisalimy w poprzednich rozdziaach, festiwale wykorzystuj spoeczny i twrczy potencja ludzi: sie znajomoci, entuzjazm, zaangaowanie, kreatywno i pomysowo. W optyce instytucjonalnej, szczeglnie istotn rol peni tutaj rwnie kapita symboliczny, przede wszystkim presti, ktry ma bardzo istotne znaczenie w polu produkcji kulturowej (o czym napiszemy wicej w dalszej czci). Kapita symboliczny jest atwy do przemienienia w inn form kapitaw spoecznych: due nagromadzenie kapitau wywouje efekty jego przeksztacenia, np. festiwal zaprasza znanego artyst, ktry rmuje swoim nazwiskiem (czyli w naszej terminologii kapitaem spoecznym)

58 P. Bourdieu, Reguy sztuki...; por. rozdzia III 59 To zagadnienie szerzej omwiono w rozdz. I i II
79

Fabryka Kultury
dane wydarzenie. Zwiksza tym samym szanse osignicia sukcesu w danym przed-

siwziciu, czyli zbudowaniu nowego kapitau np. w formie dochodu nansowego lub kapitau spoecznego, przez stworzenie specycznej klienteli festiwalu, czy po prostu fanw. Zjawiska te nie s przypadkowe, ale wynikaj z architektury instytucjonalnej

spoeczestwa, w ktrym yjemy. Architektura ta jest dzi ksztatowana i zarzdzana, orkiestrowana w ramach procesw neoliberalizacji kultury. Wycigajc wnioski z poprzednich rozdziaw

60

mona stwierdzi, e organizacja produkcji festiwali zgodna jest

z dominujcymi dyskursami wpisanymi w neoliberalizm, np. elastycznoci, indywidualizacji, w tym indywidualnego rozwoju, i innowacyjnoci. Festiwale artystyczne ze

swojej istoty (zintensykowanej produkcji w cigu kilku miesicy) wytwarzaj instytucje elastyczne, nastawione na cig zmian i dostosowywanie si (np. grantodawcw lub wyobrae dotyczcych oczekiwa publicznoci). do wymogw

Takie podejcie

wymusza i legitymizuje wykorzystywanie elastycznej siy roboczej  ludzie musz si zmienia (tak w sensie rotacyjnoci siy roboczej, jak i dopasowywania swojego ycia do potrzeb procesu organizacji), bo instytucja musi si zmienia (z tym e gowa festiwalu  kierownictwo  zasadniczo nigdy si nie zmienia). To sprzenie jest widoczne w zgodnoci postaw uczestnikw i uczestniczek bada: osb modych, wyksztaconych humanistycznie ludzi z duych miast, ktrzy nakierowani s na karier opart na elastycznoci cige dostosowywanie si. W t logik wpisuje si te ulotno produktu  dziea produkcji artystycznej s zazwyczaj jednosezonowe, bo potrzeba, zgodnie z logik funkcjonowania brany, coraz nowszych (i bardziej zaskakujcych) inicjatyw. W tych ramach kada wyprodukowana usuga czy rzecz (np. projekt graczny, scenograa) jest niemal natychmiast passe, bo innowacyjno wymaga cigych zmian i okrela warto festiwalu wanie m. in. poprzez jego konkurencyjno w innowacyjnoci. Wypowiedzi uczestniczek i uczestnikw naszych bada, ktre pojawiaj si na amach tej publikacji, s zatem swoistym echem neoliberalnych mechanizmw zachodzcych w brany festiwalowej. Z jednej strony odbywa si to na zasadach akceptacji oraz praktykowania;

w wypowiedziach respondentw przewijaj si hasa takie jak: kreatywno, innowacyjno, elastyczno, rozwj jako cige dostosowywanie si. Z drugiej jednak strony odnajdujemy elementy negacji: krytyk pracy za darmo lub pracy niskopatnej, krytyk nadmiaru zada czy niepewnych warunkw zatrudnienia. Wpyw dominujcego dyskursu, jego nacisk na indywidualn trosk o siebie, w tym koncentracj na samorozwoju, skutkuje te brakiem umiejtnoci krytyki w szerokim, analitycznym ujciu: krytyki instytucji, relacji spoecznych w miejscu pracy, relacji

wadzy, czy sposobu mylenia

61

. Dlatego zwykle przyjmuje charakter personalny czy

moralny, ujawniajcy partykularne patologie  wyaniajc niekompetentnych ludzi albo

60 zob. rozdzia I i III. 61 por. E. Majewska, J. Sowa, Zniewolony umys...

80

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw

skorumpowane instytucje (zwykle okrelane w generalny sposb jako chore, zbiurokratyzowane etc.). Niemniej, jak ju zostao wspomniane, rzadko wystpowania

krytyki w wypowiedziach uczestnikw i uczestniczek bada, nie oznacza braku prb ich podejmowania. W nastpnej czci tekstu chcemy je uzupeni o problematyk

instytucjonalnych relacji wadzy, wykraczajcych poza horyzont produkcji kulturowej.

4.4. Kultura jako narzdzie polityczne i ekonomiczne

Jedn z najciekawszych diagnoz stawianych przez uczestniczki i uczestnikw badanego pola, przywoywanych ju wyej, jest problem rozrastania si brany festiwalowej, ktrej towarzyszy te rozrastanie si poszczeglnych festiwali. W takim ujciu festi-

wale wypieraj dziaalno innego typu (systematyczn, caoroczn), z kolei w polu samych festiwali due wydarzenia wypieraj mniejsze inicjatywy, pochaniajc coraz wicej rodkw. Moemy tu opisa procesy zaobserwowane przez uczestniczki bada, pracujce przy dwch rnych festiwalach:

Wiktor: [Nazwa festiwalu] jest to odbywajcy si od ponad dwudziestu... prawie dwudziestu lat...

od

festiwal muzyki eksperymentalnej, ktry jest zawsze

za darmo. Przyjedaj gwiazdy wiatowe i nikt praktycznie nie bywa na tym festiwalu. DK: No wanie ja np. te nie syszaam. Wiktor: Odbywa si w [nazwa maego miasta] i to jest tutaj problemem (miech).

Jan: Po za tym w [nazwa miasta] chyba cierpimy ju na nadmiar festiwali tak naprawd. Nawet si o tym mwi, e kultura festiwalowa, czyli takiego wita nie? Wiesz, eventu. A nawet w programie tej Europejskiej Stolicy Kultury,

chyba przecitnie realizowanym, ale w programie jest wiesz, zapis taki, e musimy pobudza caoroczn aktywno ludzi...

Maciej: No w tej chwili to wyglda tak, e tak naprawd [nazwa festiwalu] jest chyba festiwalem, ktry tylko dzieje si w [nazwa miasta], ale ju z tym miastem za duo nie ma wsplnego. Znaczy jakby ze rodowiskiem jakby tutaj lokalnym, i tak dalej i tak dalej [...]. Tak wic wanie no, no jest niestety, mam jakie

dziwne poczucie i to nie jest wanie tylko mj gos, e jest to festiwal, ktry si po prostu w tym miecie ju tylko dzieje. Jest robiony przez ekip z [nazwa innego miasta], waciwie ma tutaj biuro w miecie, ktre gdzie tam sobie jest, ale gdzie tam w cigu roku w ogle go nie wida. Tak wic... no. I jeszcze

koczc, to ju jakby ostatnia, ostatnia kwestia, to no niestety, niestety to te jakby jest problem o charakterze takim, e zawsze nanse s pewnym problemem 81

Fabryka Kultury
i tak duy gracz jak [nazwa festiwalu] jest po prostu rekinem, ktry gdzie tam niestety poar troch budetu na inne rzeczy i od wielu lat, prbuje si zrobi co takiego, nie wiem, eby to si udao po prostu przeprowadzi, eby ten budet na kultur w [nazwa miasta] rozdzieli. Tak, e [nazwa festiwalu] niech sobie bdzie, niech bdzie swoim, ale niech to nie bdzie siedemdziesit procent budetu na kultur w tym miecie. I tak. Oni startuj w konkursie. Zawsze t kas dostaj i tak dalej, i tak dalej, czyli po prostu s takie te jakby formalne rzeczy, tak?

Zawarte jest tu implicite pytanie (i wyraona wprost odpowied) o to, kto korzysta na takiej formie festiwalizacji kultury. Proces, ktry pozwoli wyjani nam ten fenomen, nazywamy metropolizacj. Jest to pojcie zaczerpnite z geograi spoecznej i oznacza koncentracj ycia spoecznego, gospodarczego i kulturowego w wielkich orodkach miejskich. O ile tendencja ta wydaje si powszechna i naturalna (historycznie rzecz biorc), o tyle dzi jest ona w niespotykanym wczeniej stopniu przyspieszona. Wzmacniana jest nie tylko przez procesy takie jak globalizacja, ale rwnie ocjalne strategie rzdowe i ponadnarodowe. Jest ona tam ujmowana jako proces pozytywny i naturalny. Co

ciekawe, pojcie nawizuje do kolonialnych czasw greckich, kiedy metropolis oznaczao miasto-matk osad kolonialnych. Wydobywa to kontekst relacji wadzy midzy metropoliami a peryferiami, ktre niejako asysajasoby z kolonii (niegdy gwnie zasoby naturalne, dzi dodatkowo kapita nansowy oraz si robocz). Stosunek ten zawsze okrela niesymetryczny przepyw zasobw midzy centrum (metropoli, stolic pastwa lub regionu) a peryferiami (kiedy kolonie, a dzi tzw. Polski  tereny wiejskie czy mniejsze miasta) prowincja lub  w kontekcie

62

T koncentracj doskonale obrazuje

proces ewolucji festiwali  od maych lokalnych wydarze wok jednego tematu (czsto w maych powiatowych miasteczkach) do wielkich i dugich wielotematycznych imprez w najwikszych miastach Polski. Kluczowy jest tu nie tylko sam rozrost, ale wanie przeniesienie festiwalu do centrum metropolitalnego. I nie chodzi tu tylko o przeniesienie w sensie przestrzennym, ale te instytucjonalnym i nansowym, kiedy festiwal staje si niemal czci administracyjn miasta. W Polsce proces metropolizacji jest pokosiem 20-letniego leseferyzmu ekonomicznego, ktry mia pozostawi  przynajmniej z pocztku  kwestie rozwoju regionalnego oraz relacji centrum-peryferie spontanicznym siom rynkowym. To powodowao koncentracje biznesu w pobliu centrw administracyjnych, uniwersyteckich oraz miejsc cechujcych si najwikszym popytem (zdolnoci mieszkanek i mieszkacw do kupowania dbr i usug), czyli w kilku najwikszych miastach. Nastpowao wtedy przy-

spieszone zasysanie tych wszystkich zasobw z peryferii do wielkomiejskich centrw.

62 zob. S. Krtke, The Metropolization of the European Urban and Regional System, "Globalization and World Cities Research Bulletin", 193,[w:] data dostpu 12.11.2013

http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb193.html,

82

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw

Nie omino to sektora kultury. Kilka podstawowych danych zostao zamieszczonych we wstpie naszej publikacji  podkrelalimy tam proces likwidacji wielu instytucji kulturalnych w ostatnich latach. Warto w tym miejscu pokaza, e zjawisko to postpowao nierwnomiernie w zalenoci od pozycji w geogracznym ukadzie centrum-peryferie. Dobrym przykadem jest rozmieszczenie kin. Nastpujca w latach 1990. i 2000. likwidacja oraz prywatyzacja sieci kin dotkna w wikszym stopniu mae miasta ni te najwiksze. W latach 1995-2012 ilo miejsc w kinach (wg danych GUS) zmie-

niaa si zupenie inaczej w zalenoci od miasta. W Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Trjmiecie, Szczecinie, odzi czy Katowicach znacznie wzrosa, w caej reszcie kraju z reguy spadaa. W tym kontekcie festiwale lmowe jeszcze wzmacniaj koncentracj geograczn wydarze kulturalnych. Wracajc do metropolizacji  zgodnie z logik rynkow miasta konkuruj ze sob, w celu dalszego przycigania kapitau: nansowego (z podatkw i inwestycji) oraz siy roboczej (zarwno wykwalikowanej, jak i tej najtaszej, niewykwalikowanej). Promocja miasta, jako towaru, jest narzdziem tej konkurencji. Tu wanie wida jak

przydatne s due, spektakularne festiwale dla zarzdcw wspczesnych metropolii. Utowarowienie miasta poprzez aparat marketingowy polega na nadaniu mu marki, oraz systematyczne kreowanie jej wizerunku, poczwszy od loga i hasa. Logika marketingu opiera si na logice spektaklu, czyli stosowania zakumulowanej wadzy symbolicznej poprzez masowe rodki przekazu, w celu wytworzenia wraenia (emocjonalnego i poznawczego). Festiwal teatralny, muzyczny lub lmowy, ze znanymi gwiazdami, po-

dobnie jak wydarzenia sportowe i polityczne, s wanym narzdziem tego marketingu. Ich skuteczno jednak opiera si na sile oddziaywania, dlatego musz by due o zasigu oglnopolskim, a nawet midzynarodowym. Musz przyciga du liczb

widzw, zagarnia widoczn cz miejskiej przestrzeni  a temu w pierwszej kolejnoci towarzysz kampanie informacyjne, ktre naganiaj nie tylko przedmiot (wydarzenie), ale rwnie obecno zaangaowanych podmiotw (miasto, jego prezydenta, instytucje i organizacje, konkretnych politykw lub rmy). Widoczny jest tu mechanizm wita, w ktrym forma  ktr mona atwo przechwyci dla rnych celw  jest waniejsza ni tre

63

. Powysze procesy staj si spiritus movens festiwalizacji kultury, o ktrej

mwi uczestnicy i uczestniczki badania. Wadze miast kreuj spektakl nie tylko dla miasta, jako pewnej marki, ale te dla siebie. Miejskie elity s rnorodne i skoniktowane: s sieciami i ukadami ludzi oraz instytucji, ktre z kolei konkuruj ze sob nawzajem. Wykorzystywanie festiwali moe by korzystne dla poszczeglnych aktorw tworzcych i zarzdzajcych miastem, bowiem pozwalaj one na generowanie i akumulacj uytecznego kapitau symbolicznego

63 Co wspgra z denicj spektaklu Debroda, por. wstp

83

Fabryka Kultury
(prestiu), czyli takiego, ktry nadaje si do promocji poszczeglnych jednostek, instytucji i organizacji. Innymi sowy, festiwal moe by narzdziem do monopolizowania

prestiu. Jak mwi o tym jeden z uczestnikw badania:

Maciej: I tak. Oni startuj w konkursie. Zawsze t kas dostaj i tak dalej, i tak dalej, czyli po prostu s takie te jakby formalne rzeczy, tak? Naley te spojrze na to w taki sposb, e jeeli [nazwa festiwalu] jest fundacj i teoretycznie kurcz nie jest instytucj, ale w tej instytucji zasiada tak: prezydent miasta, [nazwiska zasiadajcych w instytucji] tak? Jeden, z teraz bogatszych, mieszkacw [nazwa miasta] niejaki pan [nazwisko]. Czyli mam takich kurcz waciwie... grupa

nacisku, grupa wpywu, no nie wiem jak to nazwa. To s najwaniejsze osoby z punktu widzenia biznesowo-kulturalnego w tym miecie, ktre s w zarzdzie fundacji, ktra teoretycznie jest NGOsem?

Kampanie promocyjne miast kieruj nas w stron zadanego wczeniej pytania: kto zyskuje na tych przedsiwziciach? Warto porwna wydatki na promocj poszczeglnych aktorw naszego spektaklu. Nale do nich, przynajmniej z pozoru, due przedsibiorstwa, NGO oraz instytucje publiczne (rzdowe i samorzdowe, najczciej miasta). Moemy tu rozway kilka przykadw obecnych w ramach naszego badania, w ktrych pokaemy wydatki na reklam, wydatki sponsorw na festiwale kulturalne oraz donansowanie od instytucji publicznych. Nie jest to oczywicie precyzyjna i kompleksowa analiza ekonomiczna, a jedynie szereg ilustracji, ktre pozwol pokaza pewne ekonomiczne stosunki, a przede wszystkim odpowiedzie na proste pytanie: czy sponsorzy (prywatni i publiczni) co na tym zyskuj? W pierwszej kolejnoci moemy zatem

przeanalizowa udzia sponsorw w festiwalach kulturalnych, pod ktem tego, w jaki sposb oddziauje on na komercjalizacj festiwali (nawizujemy tu do czstego okrelenia komercyjne w wywiadach). Komercjalizacje postawimy tu jednak pod znakiem

zapytania. Czy w wietle zmian stymulowanych przez neoliberalny kapitalizm, moemy mwi o zawaszczeniu festiwali przez biznes? A jeli tak, to na jakiej zasadzie? Na pocztek moemy odrzuci idealistyczne zaoenie o mecenacie biznesu

w kulturze.

Hiperkonkurencyjne rynki w dobie neoliberalizmu nie pozwalaj nikomu

na eksces ekonomiczny w postaci bezinteresownej pomocy przy tworzeniu kultury. Analiza budetw badanych przez nas festiwali wykazuje wyranie, e sponsoring z prywatnego kapitau jest marginalny. W kwestii zaangaowania kapitau nansowego prywatnych przedsibiorstw, widoczna jest dua dysproporcja midzy maymi a duymi festiwalami. Wielko rozumiemy tu w sensie nansowym (wysoko budetw), ktra zwykle przekada si na skal wydarze i liczb osb we zaangaowanych. W

przypadku 12 badanych przez nas festiwali wydaje si oczywiste, e biznes angauje 84

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw

si tylko w najwiksze imprezy kulturalne.

Analizy budetw

64

badanych festiwali

pokazuj, e stanowi one mniejszo ich wkadu nansowego. Natomiast w przypadku rednich i maych festiwali wkad biznesu jest aden albo bardzo niski. prezentujemy przykad kilku festiwali, bada (kwoty zaokrglone): 1. Przegld Filmw Grskich w Ldku Zdroju: cay budet wynosi 139 tys. z, z tego 46% wkadu to wasny organizatora (przy czym jest to wyjtkowy festiwal, bowiem sponsor jest zarazem organizatorem), 18% wojewdztwo dolnolskie, 22% przychody ze sprzeday, a 14% to grant MKiDN; Sponsorzy: Lotto, Gmina Ldek, Organizator: biuro turystyczne Kompass (rma otrzymuje donansowanie z UE); 2. SynchroniCity (Warszawa): 190 tys. z; brak sponsorw prywatnych; 3. AvantArt (Wrocaw): 615 tys. z; sponsor prywatny nieistotny (mniej ni 0,5% Poniej

przy ktrych pracowali uczestnicy naszych

wkadu); 4. Muzyka w Raju (Zielona Gra): 380 tys. z; komercyjni sponsorzy (dwie dosy

due regionalne rmy oraz 2 midzynarodowe korporacje motoryzacyjne) dostarczaj jedynie 25 tys. z (ok. 6% wnioskowanego budetu), kampania promocyjna jest warta 21 tys. z; 5. Przegld Piosenki Aktorskiej (Wrocaw): 2,7 mln z; festiwal w caoci miejski

(publiczny): ok. 70% pokrywa gmina Wrocaw, sponsorzy prywatni ok. 2%; 6. Nowe Horyzonty (Wrocaw): 6 mln 100 tys. z tego 50% miasto Wrocaw, PISF  10%, Europejska agencja EACEA  5%, dochody ze sprzeday  15%, MKiDN: 10%; T-Mobile: 9%; organizatorzy: Stowarzyszenie Nowe Horyzonty i rma Gutek Film; 7. Festiwal MALTA (Pozna): 5 mln 350 tys. z; samorzd wojewdzki: 355 tys. z  7%; ; przychody wasne: 1 mln 200 tys. z - 22%; Estrada Poznaska (spka miejska): 1 mln 600 tys. z  30%; MKiDN: 1 mln z  19%; sponsorzy (Aquanet S.A., PZU S.A.): 1 mln 150 tys. z  21%; organizator: Fundacja MFT Malta; wsporganizatorzy:

Estrada Poznaska, CK Zamek;

Jak wida w powyszym zestawieniu, festiwale w Polsce s przedsiwziciami przede wszystkim publicznymi (w sensie nansowania z publicznych budetw). W dwch najwikszych budetowo festiwalach sponsoring prywatny stanowi znaczc cz budetu. Oczywiste jest, e tylko w przypadku duych wydarze promocyjne oddziaywanie jest istotne dla tak bogatych rm, jak T-Mobile lub PZU (obie nale do podmiotw o najwikszych przychodach i zyskach w Polsce, mieszcz si w pierwszej trzydziestce

65

).

64 Dane przekazane na wniosek o udostpnienie informacji publicznych przez Ministerstwo Kultury

i Dziedzictwa Narodowego

rankings/show,datadostpu11.11.2013;
brane: nanse

65 Ranking Polityki, Lista 500 najwikszych polskich rm,

http://www.lista500.polityka.pl/

PZU znajduje si na osobnej licie rankingu, w zakadce

85

Fabryka Kultury
Strategi zaangaowania biznesu w kultur moemy pozna, gdy przyjrzymy si bliej tym dwm najwikszym festiwalom i ich sponsorom. Sponsoring Malty ma specyczny charakter, co wynika z innego umiejscowienia w ukadzie miejskim

66

. Instytucje stricte publiczne (miasto, wojewdztwo i Minister-

stwo) pokrywaj ok. 56% (i znacznie wicej, jeli odejmie si przychody ze sprzeday w wysokoci 1 mln 200 tys. z). Sponsorzy dostarczaj a 21% budetu, a przy tym nie rmuj swoj mark nazwy festiwalu. To, co jednak wane to charakter tych sponsorw. Firmy te s de facto publiczne

67

. Jeli wzi w nawias ich form prawn, a uwzgldni

to w jaki sposb budoway swoje zasoby materialne i spoeczne PZU to przez 80 lat (od 1921 do 1998 r.) zakad pastwowy (za II RP, PRL i II RP), ktry by przez wikszo czasu monopolist, a dopiero od 3 lat jest de facto prywatny (obecnie 35% akcji naley do Skarbu Pastwa); z kolei Aquanet to spka akcyjna samorzdw gminnych, w ktrej Miasto Pozna ma ponad 70% udziaw, a reszta naley do innych gmin w okolicach Poznania. Kapita zakadowy jest wic w 100% publiczny. Co wicej, majtek spki to budowana od dziesitek lat, wysikiem spoecznoci lokalnych oraz rzdw, sie wodocigowa i kanalizacyjna. Sytuacja jest identyczna w przypadku pomniejszego inwestora (zwanego na stronie festiwalu niestrategicznym)  rmy Gaz-System S. A. bdcej jednoosobow spk Skarbu Pastwa. W takiej optyce trudno stwierdzi, e festiwal ma prywatnych sponsorw. Sponsorw tych mona na pewno nazwa lokalnymi  szczeglnie Aquanet jest istotnym ekonomicznie graczem w metropolitalnym ukadzie Poznania. Nawizujc do cytowanej wyej wypowiedzi uczestnika, centralizacja festiwalu

Malta, w sensie zakorzenienia jego zarzdu w Warszawie, dotyczy by moe czci merytorycznej czy artystycznej, ale patrzc na to z zewntrz, uyteczno tego festiwalu jest podporzdkowana raczej elitom lokalnym: miejscowym politykom, biznesmenom i zarzdcom instytucji quasi-publicznych (jak sprywatyzowane spki komunalne).

68

Drugi przypadek to festiwal Nowe Horyzonty (NH) sponsorowany przez rm T-Mobile Polska (cz midzynarodowej grupy Deutsche Telekom). Firma ta, w skali kraju, wydaje na reklam (kadego rodzaju) w duym przyblieniu 400 mln z rocznie (dokadniej: 170 mln w I proczu 2013, ale a 291 mln z w I proczu poprzedniego

66 Przez ukad miejski rozumiemy tu cao miejskich stosunkw spoecznych:

i wszystkimi instytucjami zorganizowanymi w jednej przestrzeni

historycznie

uksztatowane relacje midzy wszystkimi aktorami spoecznymi: ludmi, wadzami administracyjnymi

67 Panujcy podzia na publiczne i prywatne, obecny w mediach, ale te w dyskursie pastwa

i ekonomii mainstreamowej jest wynikiem ideologicznej procedury i w pewnym sensie zamazuje procesy spoeczno-ekonomiczne. Rzeczywisto jest znacznie bardziej skomplikowana i posiada wiele stadiw przejciowych. Proste rozrnienie nie uwzgldnia rzeczywistych dysponentw i rzeczywistych decydentw. Nie uwzgldnia te tego, czyimi wysikami majtek jakiej instytucji zosta wytworzony  do tego ostatniego odwoujemy si w tym tekcie.

68 Sytuacja Malty ma zmieni si w 2015 roku, kiedy inwestorem strategicznym bdzie Grupa

ywiec, co jest zapisane we wniosku do MkiDN.

86

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw

roku;

69

). Jeli sponsoring w festiwalu NH nazwa kampani reklamow  a wszystko na

to wskazuje, to rma ta wydaa na 0,5 mln z (w 2013 roku), co daje warto blisk 1 promila oglnych wydatkw na reklam, a stanowi ma cz  tylko 9%  budetu NH z tego roku. T-Mobile dao w ramach sponsoringu 560 tys. z, a koszty promocji zawarte we wniosku do MKiDN to 830 tys. z. Biorc pod uwag to, e logo rmy

pojawia si wszdzie tam, gdzie jest promowany festiwal, oznacza to, e rma otrzymuje reklam wart znacznie wicej, ni sama wkada w przedsiwzicie. Co wicej,

podobnie jak w przypadku reklamy, wydatki na kultur mog by wliczone w koszty prowadzenia dziaalnoci, a zatem zmniejszaj podstaw opodatkowania

70

. Porwna-

nie zyskw marketingowych ze sponsoringu NH nie daje si sprowadzi do kampanii w stacjach telewizyjnych lub reklam billboardowych. Powoajmy si tu na specjalistw z brany PR: Nasycenie mediw reklamami powoduje, e rmom coraz trudniej dotrze do odbiorcw z przekazem, ktry byby wiarygodny i nieskaony znamionami nachalnej promocji. Dziaalno sponsorska pozwala omin te rafy i wzmocni rozpoznawalno marki, a take zdoby dla niej uznanie i przychylno."

71

To jednak nie koniec

promocyjnych korzyci: w przypadku NH caa identykacja wizualna jest podporzdkowana wizerunkowi marki T-Mobile (graczne opracowanie strony, biletw, materiaw promocyjnych). Sponsorzy s dosy wybredni, jeli chodzi o dobr przedsiwzi kulturalnych, ktry zwikszy si oddziaywania symbolicznego ich marki (uywajc jzyka PR-u - polepszy wizerunek). Sponsorowane instytucje nie maj bowiem odpowiada potrzebom najwaniejsze s cele marketingowe: wzrost

kulturalnym ludzi, ale prolowi rmy:

sprzeday, zwikszenie wiadomoci spontanicznej znajomoci marki, zbudowanie pozytywnego wizerunku etc. Drugim do popularnym podejciem do sponsorowania jest realizacja postulatw CSR"

72

. To wanie koncepcja Spoecznej Odpowiedzialnoci Biz-

nesu (z ang. Corporate Social Responsibility  CSR) promuje zaangaowanie biznesu w inicjatywy kulturalne lub charytatywne. Przechwycenie idei spoecznej odpowiedzialnoci przez biznes przypomina przechwycenie idei wolontariatu przez same festiwale. Istnieje bowiem pewna analogia pomidzy CSR a ide wolontariatu: tzw. spoeczna

odpowiedzialno biznesu miaa by w zaoeniu wspuczestniczeniem w kosztach zewntrznych dziaalnoci biznesu (np. ubstwie, wywaszczeniu lub zanieczyszczeniu

http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/lidl-i-nestle-zwiekszyly-wydatkireklamowe-mocno-w-dol-orange-i-t-mobile-top-10. 70 http://www.cte.org.pl/dokument89_regulacje_podatkowe_sponsoringu.html 71 http://www.cte.org.pl/pliki/SPONSORING_KULTURY2.pdf

69

72 Tame. Najlepszym przykadem cakiem instrumentalnego traktowania kultury jest niedawno

ogoszona rezygnacja Grupy ywiec ze sponsorowania festiwalu Heineken Open'er  powodem jest niezakorzenienie si nazwy marki: w powszechnym uyciu funkcjonuje jedynie pen'er". Na marginesie dodajmy, e moe by to odczytane jako przykad niezorganizowanego oporu spoecznego przecikow "korporatyzacji"wydarze kulturalnych

87

Fabryka Kultury
rodowiska

73

), a zostaa wykorzystana do zwikszania atrakcyjnoci rmy, wybielania

jej spoecznych i ekologicznych kosztw funkcjonowania, w tym ocieplania lub azieleniania"jej wizerunku, w celu wikszej konkurencyjnoci i zyskw. Podobnie wolontariat, ktry  historycznie rzecz biorc  mia by narzdziem pomocy chorym, biednym i niepenosprawnym, jest narzdziem realizacji zainteresowa kulturalnych, a przede wszystkim tanim sposobem zaspokajania kulturalnych potrzeb spoecznych (przerzucanym na obywateli). na wolontariacie? Mona zatem zapyta czy praca w kulturze musi by oparta

Kwestia tego co jest, a co nie jest wspierane (i w jakim stopniu)

przez publiczne rodki jest zawsze przedmiotem negocjacji i wynikiem relacji wadzy w spoeczestwie. Podsumowujc, sponsor festiwalu otrzymuje korzyci (w formie kapitau symbolicznego) znacznie przewyszajce ocjalny wkad nansowy. Niemniej, jego udzia T nie-

jest marginalny, a brana festiwali funkcjonuje dziki publicznym rodkom.

symetryczno udziau mona wytumaczy rwnie niesymetrycznymi relacjami wadzy w spoeczestwie. Biznes, szczeglnie ten reprezentowany przez due przedsi-

biorstwa, jest uprzywilejowany w stosunku do instytucji reprodukcji spoecznej, czyli tzw. sfery spoecznej czy inaczej wsppracy i wymiany nietowarowej (integracja spoeczna, opieka, kultura itp.). Przyczynia si do tego konsekwentnie wcielana w ycie ideologia przedsibiorczoci i wzrostu gospodarczego. najintensywniejszego wsparcia publicznego. To ona wyznacza przestrzenie

W tym reimie spoeczno-gospodaczym

instytucje kultury, jak badane festiwale, s zmuszone do akceptacji takich, a nie innych warunkw, aby zrealizowa swoje cele. Dotyczy to gwnie najgoniejszych festiwali  kontakt z biznesem sta si dla nich trwaym elementem w trakcie ich rozwoju, czyli przejcia od maych, oddolnych form zakorzenionych lokalnie, do duych, drogich imprez oglnopolskich . Festiwale nie stay si jednak biznesem w sensie kapitalistycznego przedsibiorstwa, ktre produkuje towary na rynek i musi generowa zysk, aby trwa  jest to bardziej skomplikowany proces. Kultura w dalszym cigu jest uzaleniona od pienidzy publicznych. Jednak dzi produkcja kulturowa zostaje sprzona z fabryk promocyjn miast, politykw i innych podmiotw. W tym sensie jest to "biznes jak zwykle". Jak mwi o tym jedna z uczestniczek badania:

Zuzanna: [...] No tak od kuchni to nie wyglda tak wszystko kolorowo. I to co wida w telewizji... to jak na przykad, no [nazwa festiwalu] z [nazwa patrona

73 Twrca

tego

pojcia

Howard

Bowen

nymi przez spoeczestwo wartociamia:

evolution-of-csr/; to oczywicie mtna denicja, ale mona j interpretowa jako dziaanie na rzecz
sprawiedliwoci lub rodowiska, jako e s to dosy powszechne normy spoeczne (przynajmniej na poziomie dyskursywnym); por.

http://thinkingshift.wordpress.com/2007/03/27/the-

pisa

"kierowaniu

biznesu

zgodnie

poda-

2682
88

krytyczna historia CSR:

http://www.corporatewatch.org.uk/?lid=

4. Krytyka festiwali kulturalnych. czenie perspektyw

medialnego] bardzo mocno wsppracuje, no ze wzgldu na dyrektora festiwalu, ktry jest [krewnym] pana [dyrektora]. I widz jak to wyglda i jak ludzie to postrzegaj z zewntrz, a jaki bajzel jest w rodku czasem. I to do mocny bajzel.... Tak jak kiedy mwi super fajnie, fajnie to si tak wiesz, mona obraca [...] ale teraz tak te dostrzegam... no z dystansem na to patrz wszystko... e to jest taki sam biznes jak kady i to tak si wszystko krci tylko tutaj znane nazwiska dochodz. [...] Jest to festiwal kina niezalenego, a jest promowany

przez najwiksze media w Polsce. To jest totalny mainstream, nie?

Wszystkie powysze procesy, w tym festiwalowy boom, mona zrozumie tylko w kontekcie szerszych zmian w ekonomi politycznej i roli sektora kultury. Neolibe-

ralny reim wymusi przeksztacenia sektora kultury, z systemu trwaych i regularnych (caorocznych, czyli stabilnych) dotacji budetowych, w (prekaryjny) system konkurujcych ze sob NGO-sw, napdzany jednorazowymi grantami oraz darmow si robocz. Proces ten by i jest wzmacniany przez dyscyplin nansow na samorzdowym poziomie. Nadmierne obcienie budetw samorzdowych wasnymi zadaniami (zadania kulturalne, podobnie jak opieka, edukacja i mieszkalnictwo, zostay w wyniku decentralizacji przeniesione wanie na barki budetw samorzdowych), i zwizane z tym zaduenie, sprawia e wadze szukaj najtaszych i najefektowniejszych (spektakularnych) sposobw ich realizacji. Nadmiar pracy, niski fundusz pac i elastyczne

formy zatrudnienia s konsekwencj tych procesw, a nie naturaln specyk sektora kultury. W tym kontekcie zaangaowanie, oddanie sprawie i pracowito, o jakiej

opowiadali nam uczestnicy bada, jest wprzgnita w festiwalizacj kultury po to, by takie wydarzenia jak festiwale mogy sprawnie si (re)produkowa.

4.5. Perspektywa dbr wsplnych  nowy paradygmat

Mikoaj: To nie byy projekty komercyjne, chodzio o troch inne rzeczy, chodzio o stworzenie pewnego rodowiska, otwartego rodowiska, o miksowanie si tych rodowisk, takie rzeczy, ktre mogy si uda bez... Bardziej chodzi w nich

o wyobrani, determinacj i dobr wol ni o pienidze. (...) W chwili obecnej startujemy z projektem pracowni lmw animowanych, (...) ktry ma by takim bardziej stricte NGO-sowym konglomeratem projektw prospoecznych  przez kultur, wic jak najbardziej wpisanych w kultur, ale bardziej w kontekcie spoecznym, animacji kulturalnej bardziej ni upowszechniania kultury.

We wspczesne pole kultury (ktrego czci jest brana festiwali) wpisany jest 89

Fabryka Kultury
system instytucji, ktry przechwytuje nadwyk aktywnoci i niewykorzystywane kompetencje w celu rozwoju kulturowych dbr wsplnych, ale rwnie  poprzez zawaszczenie  wzmocnienia i legitymizacji partykularnych podmiotw wadzy biurokratycznej i ekonomicznej. W procesie tym powstaj oglnodostpne dobra wsplne, ale rwnie wytwarzaj si nowe konikty, nowe grodzenia, techniki kontroli i zawaszczenia

74

. Po-

dobn rol peni Internet, ktry te generuje poprzez usieciowion prac caej rzeszy uytkownikw  coraz wicej kapitau kulturowego i spoecznego w skumulowanej formie (przez koncentracj wiedzy obiektywnej, produktw wirtualnych i sieci spoecznych). To, co czy oba pola, to tworzenie pewnej, zarwno materialnej jak i niematerialnej, sieci ludzi, rzeczy, miejsc, instytucji i idei. dobra wsplne. Powstaj nowe wsplnoty i nowe

Pojcie dbr wsplnych daje perspektyw, ktra pozwala zauway

relacje, siy i produkcj, wymykajce si tradycyjnym kategoriom, jak usugi publiczne czy rynkowe. rodowiska brany festiwalowej wytwarzaj dobra wsplne  to jednak system wadzy i architektura instytucjonalna, w ktrej yjemy, decyduje o tym, jak te dobra s produkowane i kto z nich korzysta. Brana festiwali dostarcza nam kilku bardzo wymownych przykadw. Jednym z nich jest mechanizm wpisany w barier, jak ustanawiaj wysokie ceny biletw i karnetw na wydarzenia festiwalowe. Nie tylko wykluczaj one z kultury tych i te, ktre nie maj odpowiednich rodkw, ale uruchamiaj  z tego samego powodu  przypyw darmowej siy roboczej do sektora. Brak pienidzy zmusza ludzi do wymiany swojej pracy na moliwo bezpatnego uczestnictwa w kulturze. Drug stron tego samego procesu jest uprzednia likwidacja lub ograniczenia

istniejcych ju kulturowych dbr wsplnych, jak choby cicia rodkw nansowych domw kultury. Ta nowa runda grodze w polu produkcji kulturowej, cho ogranicza prawa wielu ludzi, to nie generuje bezporednio adnego zysku nansowego (z wyjtkiem bardzo nielicznych elit duych festiwali). Stwarza jednak warunki do wywarzania si nowych rynkw, a take dziki niej nastpuje koncentracja kapitau symbolicznego uytecznego dla wadzy

75

74 Dobrami wsplnymi (z ang. commons) nazywamy tu nie tylko dobra, do ktrych caa wsplnota
ma dostp oraz i ktre s jej wytworem, ale te j konstytuuj. Wicej na temat pojcia dbr wsplnych: czasopisma online: The Commoner, retyczna, numery powicone tematyce: 1/2010, 4/2011 oraz 6/2012, Tanku Feministycznego 2013, [w:]

http://www.commoner.org.uk/, a take Praktyka Teowww.praktykateoretyczna.pl;

S. Federici. Feminizm i polityka dbr wsplnych w erze akumulacji pierwotnej, Biblioteka Online Think

polityka_dobr_wspolnych.pdf,
Kapita...

http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/federici_feminizm_i_

data dostpu 13.11.2013. Wspczesny dyskurs dbr wsplnych od-

wouje si czsto do pojcia (nowej) rundy grodze, czyli mechanizmw zawaszczania tych dbr przez partykularne interesy administracji pastwowej lub podmiotw gospodarki kapitalistycznej: K. Marks, i K. Polanyi, Wielka transformacja, Warszawa: PWN 2010; K. Ruddy Wicej ni backlash: wyobrania feministyczna, akumulacja przez wywaszczenie i nowy kontrakt seksualny, [w:]

http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0118ruddy.pdf
sumpcji formalnej

75 Najstarszy historycznie dyskurs, ktry rozwija problem zawaszczania produkcji spoecznej,

czyli marksizm wykorzystuje do opisu tego zjawiska pojcia akumulacji pierwotnej i mechanizm sub-

90

Pomimo niesprzyjajcych warunkw dla kreatywnej, wolnej i bezinteresownej dziaalnoci na rzecz kulturalnych dbr wsplnych, rodowisko brany festiwalowej tworzy kultur, ktra jest jednym z fundamentw reprodukujcych spoecznoci. Czsto wytwarzajcych rzadkie wartoci podwaajce panujcy system. Wyraa si to w etosie pracownic i pracownikw brany festiwali, czyli niekomercyjnoci, wsplnotowoci, niehierarchicznoci oraz autonomii pracy i dziea. Nawet jeli w kapitalizmie nie mona konsekwentnie trzyma si tych wartoci, lub niekiedy zostaj one wprzone w mechanizmy kontroli i zawaszczania, to stanowi alternatyw dla kapitalistycznego i biurokratycznego spoeczestwa.

5. Aneks

5.1. Kto za tym stoi?

Badania, ktre umoliwiy powstanie tej ksiki, powstay dziki respondentkom i respondentom, ktrzy cakowicie bezinteresownie powicili swj czas, niekiedy mimo natoku zada zwizanych z prac przy festiwalach (wywiady przeprowadzalimy we wrzeniu, a wic w sezonie). k yczliwo. Wielu z nich okazywao czonkom zespou niezwy-

Osoby te pozostan anonimowe, ale do kadej z osobna zwracamy Nie byoby take ksiki, gdyby

si w tym miejscu z serdecznymi podzikowaniami.

Stowarzyszenie Instytut Wolnej Kultury nie otrzymao donansowania od Narodowego Centrum Kultury, w ramach programu Kultura  Interwencje. Podzikowania nale si wic wszystkim czonkom Stowarzyszenia i Grantodawcy. Kluczow rol w projekcie

odegray osoby pracujce w terenie, ktre przemierzay kraj docierajc do wskazanych osb i przeprowadzay wywiady  Zoa Nawrocka, Dominika Kulczyska i Piotr Kaszewski. Hubert Kostkiewicz wyszukiwa osoby, ktre odpowiaday kryteriom metodologicznym i zechciayby udzieli wywiadw, co kosztowao go dziesitki godzin spdzonych przy telefonie, w samym rodku sezonu urlopowego. Julia Dauksza, Ewa ugowska, Marta Gniewkowska, Jakub Hirny, Marta Pasikowska, Bartosz Mielnik, Tadeusz Rolski, Natalia Bado, Agnieszka Kulikowska, Anna Koba, Damian Szuderla i Katarzyna Kobierska dokonali transkrypcji ponad pidziesiciu godzin materiau badawczego. Dr Przemysaw Witkowski oraz Maciej lzak wsparli nas merytorycznymi uwagami. Pozostae osoby, ktre przyczyniy si do powstania tej publikacji wymienione s na karcie tytuowej.

5.2. Narzdzie badawcze  dyspozycje do wywiadu swobodnego

Poniej umieszczamy peny tekst dyspozycji jakie otrzymay osoby przeprowadzajce wywiady. Narzdzie ulegao nieznacznym zmianom w toku bada i rozwoju teorii, zgodnie z reguami przyjtej metodologii.

5. Aneks

Sposb umawiania si na wywiad

Do wszystkich respondentw, przed Wami, dzwoni Hubert Kostkiewicz i wyrazili oni wstpn zgod na badanie. umawiania si: Chciaem umwi si z P. na wywiad do projektu badawczego, dotyczcego sposobw organizacji pracy przy festiwalach kulturalnych. Wywiad potrwa okoo Wane informacje, ktre naley przekaza w trakcie

godziny i bdzie przebiega jak swobodna rozmowa, a jego tre bdzie nagrywana na dyktafon. Jednoczenie zapewniam P., e tre wywiadu jest poufna, nigdy nie opublikujemy listy osb z jakimi rozmawialimy, wywiady za tra do publikacji jedynie w niewielkich fragmentach, po usuniciu szczegw, ktre umoliwiyby P. identykacje. Organizatorem badania jest Instytut Wolnej Kultury, w razie wtpliwoci zachcam do odwiedzenia strony Instytutu www.siwk.pl lub do kontaktu z kierownikiem badania, Witoldem Kieciem. Jeli respondent bd respondentka dokadnie chce wiedzie o czym jest wywiad, przed jego rozpoczciem moecie udzieli szczerych, obszernych wyjanie (np. e

dotyczy P. dotychczasowych dowiadcze, kariery, sposobw organizacji pracy, z jakimi si P. spotka(a) itp., jego opinii o nich itp.), ale nigdy nikomu nie moemy pokazywa narzdzia. Dyspozycje s tylko i wycznie dla WAS!

Po wywiadzie, czyli pliki z wywiadami

Po wykonaniu wywiadu plik audio przesyacie na wskazany serwer za pomoc programu do obsugi FTP (np. Filezilla). W opisie pliku z wywiadem MUSZ znale si nastpujce informacje o respondencie czy respondentce: - Rodzaj obecnego, gwnego zatrudnienia w brany festiwalowej (W-wolontariusz, C-umowa cywilno-prawna, P-umowa o prac) - Jego/jej sta w brany festiwalowej (liczba lat, 1 dla wszystkich, ktrzy s krcej ni rok.) - Festiwal w ramach, ktrego zosta(a) zrekrutowany(a) do bada. - Numer kolejny Waszego wywiadu i Wasze inicjay.

O czym jest wywiad?

Obszar badawczy: satysfakcja i jej brak, w pracy w sektorze festiwali kulturalnych, ich przyczyny i skutki. 93

Fabryka Kultury
Podobszary badawcze: - Poczucie bezpieczestwa, zaspokojenie potrzeb ekonomicznych, rwnowaga midzy prac a yciem - Gratykacje pozamaterialne (realizacja wasnych zainteresowa, zysk towarzyski, zdobywanie nowych umiejtnoci itp.) - Satysfakcja zwizana z twrczoci i kreatywnoci pracy - Konikty zwizane z powyszymi - Sposoby organizacji pracy i ich wpyw na powysze kwestie

Sposb prowadzenia wywiadu

Wywiad naley prowadzi tak, aby rozmowa toczya si wok kwestii zwizanych z obszarem badawczym i jego podobszarami. Konkretne dyspozycje maj w tym pomc i zakadamy, e s ku temu dobrym narzdziem, jeli jednak taka konieczno wyniknie w trakcie wywiadu mona zadawa inne pytania, ktre umoliwi respondentowi bd respondentce odniesienie si do poniszych kwestii. Naley jednak unika pyta sugerujcych, lub drenia jednego tematu, to respondent lub respondentka ma okrela dynamik i przebieg rozmowy, my jedynie naprowadzamy. Uwaga: nie przerywamy wypowiedzi respondenta czy respondentki! Zwaszcza jeli prowadzi on, czy ona, narracj biograczn, tzn. przedstawia kolejne fakty ze swojego ycia, lub opowiada anegdoty, nie wolno mu, czy jej, przerywa. Narracja taka jest dla nas cenna! Wywiad celowo ma kolejno biograczn, aby zachci respondenta lub respondentk do systematycznego opowiadania swojego ycia, Waszym zadaniem jest przede wszystkim w tym nie przeszkadza i dopiero w drugiej kolejnoci dba o to, by wszystkie istotne kwestie zostay poruszone. Jeli respondent lub respondentka sam poruszy jak kwesti w toku swobodnej wypowiedzi, nie ma potrzeby pniej o ni pyta, chyba e co pozostaje niejasne. Oznacza to, e nie musimy zadawa wszystkich pyta. Rwnie kolejno zadawania pyta mona dostosowa do struktury wypowiedzi indagowanego. Wywiad ten

z zaoenia ma przypomina swobodn rozmow. Wane jednak aby wszystkie kwestie zostay poruszone (przez badanego, niekoniecznie przez badacza).

Dyspozycje

1. Jak przebiegao P. ksztacenie? (Jakie szkoy ukoczy(a), jakich nie ukoczy(a), caa kariera edukacyjna, czy i skd pojawio si u respondenta, respondentki zainteresowanie kultur?) 94

5. Aneks

2. Jak wygldaa P. dotychczasowa cieka zawodowa? 3. Jak to si stao, e rozpocz(rozpocza) P. prac lub wolontariat w sektorze kultury? Skd si wzi ten pomys? (Dlaczego zainteresowa(a) si w ogle prac

w sektorze?) 4. Jak to si stao, e tra(a) P. do pracy lub wolontariatu przy pierwszym festiwalu kulturalnym? 5. Na czym polegaa P. pierwsza praca przy festiwalu? (Co robi(a)? Jak wygldaa praca technicznie? Ile w sumie czasu pracy to pochono?) 6. Czy mg(moga) P. sam(a) organizowa sobie prac? (Wybr czasu, miejsca i sposobu pracy, nadzr pracodawcy) 7. Jakie byy warunki P. pierwszego zatrudnienia przy festiwalu? (Wolontariusze 

czy bya spisana umowa wolontarystyczna, pracownicy  czy i jaka umowa, jakie stawki, czy faktyczny zakres obowizkw odpowiada temu co wynikao z umowy i/lub uzgodnie z pracodawc?) 8. Co si P. wwczas spodobao, a co nie? (Jakimi sowami mwi o pracy, czy bya cika, samodzielna, kreatywna, satysfakcjonujca, dlaczego, jakie s plusy i minusy pracy? Czy byy sytuacje naduy, problemy itp.) 9. Jak ocenia P. to dowiadczenie, co P. na nim zyska(a), czy byo warto? 10. Czy wwczas P. wyobraa(a) sobie dalsz prac przy festiwalach kulturalnych, lub w sektorze kultury w ogle, czy mia(a) P. jakie dalsze oczekiwania, jakie? (Jakie rodzaje pracy chcia(a) wykonywa? Dlaczego?) 11. Jak potem wyglday P. dalsze losy w wiecie festiwali? (Kolejne stanowiska, ew. podejmowanie pracy dla kolejnych festiwali i/lub porzucenie dotychczasowej pracy, itd.) 12. Co si zmienio w P. sytuacji zawodowej od pierwszego festiwalu do teraz? (Po-

rwnanie warunkw pracy, pacy i perspektyw, ktra sytuacja bya lepsza, a ktra gorsza, jakie s plusy i minusy?) 13. Czy uwaa P. e te oczekiwania zostay spenione podczas P. dowiadcze z festiwalami kulturalnymi? 14. Jak P. myli co miao decydujcy wpyw na to, e P. losy tak wyglday? 15. Jakie jest gwne rdo P. utrzymania? (Nie tylko w sezonie festiwalowym) 16. Czy ma P. jakie trudnoci z godzeniem pracy stanowicej gwne rdo utrzymania i pracy przy festiwalach? 17. Przy ilu festiwalach kulturalnych pracuje P. obecnie w cigu roku? 18. Jak obecnie prac P. wykonuje przy festiwalu/festiwalach? Jak ta praca wyglda technicznie? 19. Czy moe P. samemu organizowa sobie prac? pracy, nadzr pracodawcy) (Wybr czasu, miejsca i sposobu

95

Fabryka Kultury
20. Ile czasu cznie powica P. na prac przy festiwalach? 21. Czy w swojej pracy wykorzystuje P. informacje lub kontkty zdobyte poza prac? 22. Jaki jest stopie samodzielnoci wykonywanej przez P. pracy, czy musi P. konsultowa swoje dziaania i pomysy ze wsppracownikami i/lub przeoonymi? (Jeli praca jest niesamodzielna zadajemy pytania z czci B) 23. Czy w swojej pracy kieruje P. ludmi? z czci A). Cz A 24. Czy zdarza si P. e ludzie, ktrymi P. kieruje wychodz z wasn inicjatyw, zgaszaj wasne pomysy i rozwizania? 25. Czy zdarza si P., e stara si P. realizowa pomysy ludzi ze swojego zespou? Wedle jakich kryteriw P. je ocenia? 26. Czy podejmuje P. jakie starania by zachci osoby z P. zespou do zgaszania swoich pomysw i rozwiza? 27. Czy zdarzay si rnice zda, czy konikty dotyczce kwestii merytorycznych w zespole, ktrym P. kieruje, jak byy rozwizywane? 28. Jak motywuje P. swj zesp do pracy? Cz B 29. Czy zgasza P. wasne pomysy w ramach pracy, proponuje wasne rozwizania itp? 30. Jak P. pomysy s przyjmowane przez wsppracownikw i/lub przeoonych? Czy bywaj realizowane? (Czy organizacja jest otwarta na pomysy pracownikw, czy stymuluje ich kreatywno?) 31. Jak P. sdzi, wedle jakich kryteriw wsppracownicy i/lub przeoeni oceniaj P. pomysy? Cig dalszy pyta dla wszystkich 32. Jak regulowane s kwestie praw autorskich dotyczcych wynikw P. pracy przy festiwalu? Czy otrzymuje P. z tego tytuu dodatkowe wynagrodzenie? Czy jeli Iloma osobami? (Jeli tak zadaj pytania

zdarza si, e pracodawca wykorzystuje ponownie owoc P. pracy to czy otrzymuje P. z tego tytuu ponowne wynagrodzenie? (Jak reguluje te kwestie umowa?) 33. Czy regulacje takiego typu P. odpowiadaj? 34. Jakie s obecnie warunki P. zatrudnienia przy festiwalu/festiwalach? odpowiada? (Co odpowiada, a co nie?) 35. Co si P. podoba w obecnej pracy, a co nie? (Jakimi sowami mwi o pracy, czy bya cika, samodzielna, kreatywna, satysfakcjonujca, dlaczego? i minusy pracy? Czy byy sytuacje naduy, problemy itp.) 96 Jakie s plusy Czy to P.

5. Aneks

36. Czy P. pracodawca inwestuje w rozwj P. umiejtnoci? 37. Czy dotychczas pracujc przy festiwalach kulturalnych by(a) P. wiadkiem jakich koniktw dotyczcych realizacji projektw, bd wizji artystycznych? przebiegay? 38. Czy dotychczas pracujc przy festiwalach kulturalnych by(a) P. wiadkiem jakich koniktw dotyczcych wynagrodze lub warunkw pracy? 39. Czy myli P. o tym gdzie bdzie P. pracowa za 5 lat? Jakie ma P. plany? (Jakie stanowiska chciaaby/chciaby zajmowa? Czy wolontariuszka chce zwiza si na duej z festiwalem, czy freelancer chce dosta etat itd.) 40. Jak chce P. zrealizowa te plany? 41. Czy zastanawia si P. czasem nad zmian brany? (Porwnanie obecnej sytuacji Jak one

z innymi branami, co sprawia, e wybiera tak a nie inaczej? Co daje praca w kulturze, jakie korzyci, jakie straty?) 42. Czy zna P. pracownic lub pracownika sektora kultury, o ktrym moe P. powiedzie, e ma dobr prac? Dlaczego? 43. Jak ocenia P. swoje szanse na znalezienie dobrej pracy w sektorze kultury? 44. Przy jakich festiwalach kulturalnych w Polsce chciaby/chciaby P. pracowa, a przy jakich zdecydowanie nie? (Jeli respondent lub respondentka odwouje si do ogranicze miejsca lub czasu np. bo jest w moim miecie, lub pasuje mi termin, naley poprosi go o pominicie tych ogranicze i wskazaniu tego festiwalu, przy ktrym pracowaoby si mu/jej najlepiej.) 45. Jaki wg P. jest najciekawszy festiwal kulturalny w Polsce?

5.3. Bibliograa
 S. Sassen, Globalizacja. Eseje o nowej mobilnoci ludzi i pienidzy, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, 2007;  B. Silver, Globalny proletariat. szawa: Ksika i Prasa, 2009;  M. De Angelis, D. Harvie, 2007, Globalization? No Question! Foreign Direct Investment and Labor Commanded, Review of Radical Political Economics, 40(4), 2007;  E. Dunn, Prywatyzujc Polsk. O bobofrutach, wielkim biznesie i restrukturyzacji pracy, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008;  W. Kozek, (red.), Gra o jutro usug publicznych w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2011;  M. Burawoy, Manufacturing Consent: Changes in the Labor Process Under Monopoly Capitalism, Chicago: University Of Chicago Press, 1982 97 Ruchy pracownicze i globalizacja po 1870, War-

Fabryka Kultury
 J. Hardy, A. Stenning, Public Sector Reform and Women's Work in Poland: `Working for Juice, Coee and Cheap Cosmetics!', Gender, Work & Organization, 12(6), 2005;  B. Carter, i in., Lean and mean in the civil service: the case of processing in HMRC, Public Money and Management, 31(2), 2011;  G. Debord, Spoeczestwo spektaklu oraz Rozwaania o spoeczestwie spektaklu, Warszawa: Pastwom Instytut Wydawniczy, 2006;  M. Foucault, Narodziny biopolityki. Wykady w Collge de France. 1978-1979,

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2011;  D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy, Warszawa: Ksika i Prasa, 2008;  M. Luxton, K. Bezanson, Social Reproduction. Feminist political economy challenges neo-liberalism, Montreal: McGill-Queen's University Press, 2006;  E. Majewska, J. Sowa, (red.), Zniewolony umys 2, Krakw: 2007;  K. Marks, Kapita - krytyka ekonomii politycznej, T. 1, Warszawa: Ksika i Wiedza, 1951;  M. Foucault, Nadzorowa i kara, Warszawa: Wydawnictwo Fundacji Aletheia, 1993;  M. Foucault, Bezpieczestwo terytorium populacja. Wykady w Collge de France. 1977-1978, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010;  M. Dalla Costa, Drzwi do ogrodu: styczny, nr 11, 2011;  A. Beck, Cultural work. Understanding the cultural industries, Londyn, Nowy Jork: Routledge, 2002;  P. Bourdieu, Reguy Sztuki. Geneza i struktura pola literackiego, Krakw: Universitas, 2007;  B. Jung, (red.), Ekonomika kultury. Od teorii do praktyki, [w:] Ekonomia kultury: Przewodnik Krytyki Politycznej, T. 22, (praca zbiorowa), Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2010;  B. Glaser, A. Strauss, Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakociowego, Krakw: Zakad Wydawniczy Nomos, 2009;  K. Charmaz, Teoria ugruntowana: praktyczny przewodnik po analizie jakociowej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009;  A. Gorz, Farewell to the Working Class An essay on Post-Industrial Socialism, Londyn, Sydney: Pluto Press, 1982;  R. L. Heilbroner. The Nature and Logic of Capitalism, Nowy Jork, Londyn: W.W Norton& Company, 1986;  H. Braverman, Labor and Monopoly Capital: The Degradation of Work in the feminizm i Operaismo, Przegld AnarchiKorporacja Ha!art,

Twentieth Century, Nowy Jork: Monthly Review Press, 1974;

98

5. Aneks

 D. Sidorick, Kapitalizm z puszki. Campbell Soup i pogo za tani produkcj w XX wieku,Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2012  M. Lazzarato, Praca niematerialna, [w:] Robotnicy opuszczaj miejsca pracy / Workers leaving the workplace, (red.) J. Sokoowska, Muzeum Sztuki w odzi, 2010;  M.Weber, Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej, (tum. Dorota Lachowska), Warszawa: PWN, 2002;  K. Marks, F. Engels, Dziea, T.1,. Warszawa 1976;  P. Bourdieu, Dystynkcja, spoeczna krytyka wadzy sdzenia, Warszawa, 2002;  M. Pasquinelli, Na ruinach miasta kreatywnego, berliska fabryka kultury, a sabota renty. [w:] Ekonomia Kultury: Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2010 ;  L. Althusser, W imi Marksa, (tum. M. Herer), Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2009;  P. Bourdieu, L. Wacquant, Zaproszenie do socjologii reeksyjnej, (t. A. Sawisz), Warszawa: Ocyna Naukowa, 2001;  M.Theiss, Participative Action Research. O roli partycypacyjnych bada w dziaaniu w polityce spoecznej, [w:] Problemy Polityki Spoecznej. Studia i Dyskusje,T. 11, 2009;  N. Denzin, Y. Lincoln (red.), Metody bada jakociowych, Warszawa: PWN, T. 1, 2010;  K. Polanyi, Wielka transformacja, Warszawa: PWN 2010;

Publikacje internetowe:

 Blog Forum Sztuki Wspczesnej

http://forumsztukiwspolczesnej.blogspot. com/2012/05/strajk-artystyczny-odezwa.html, [data dostpu 7.011.2013]; http://orka.sejm.gov.pl;

Charkiewicz, Jeste kapitacj. Online Choroba Think jako towar na rynku usug medycznych, Biblioteka Tanku Feministycznego, 2007,[w:]

 E.

 

http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/readarticle. php?article_id=10 [data dostpu 7.11.2013]; http://bip.um.wroc.pl/wps/portal/bip; http://odzyskajedukacje.wordpress.com/2009/04/24/krotka-relacja-zmiasteczek/ [data dostpu 10.11.2013]; http://ha.art.pl/prezentacje/29-projekty/1634-edufactory.html, [data
dostpu 10.11.2013]; Wiedza jako Interdyscypli-

 M. Trawiska, M. Maciejewska, (red.), Uniwersytet i Emancypacja. dziaanie polityczne  dziaanie polityczne jako wiedza, Wrocaw:

narna Grupa Gender Studies Uniwersytetu Wrocawskiego, 2012 [w:]

http://
99

Fabryka Kultury
issuu.com/goskamaciejewska/docs/uniwersytet_i_emancypacja
9.11.2013];  M. Iwaski, Kaszel artysty, Gazeta Strajkowa [w:] [data dostpu

http:// forumsztukiwspolczesnej.blogspot.com/2012/05/gazeta-strajkowa.html
[data dostpu 10.11.2013]; Wskazwki do bada,

 L. Althusser, Ideologie i aparaty ideologiczne pastwa. (t. Andrzej Staro), Nowa Krytyka [w:]

http://www.nowakrytyka.pl/spip.php? http:
[data

article374

[data dostpu: 9.11.2013]; Producing Culture for the Digital Economy,

 T. Terranova, Free Labor:

//www.electronicbookreview.com/thread/technocapitalism/voluntary
dostpu: 13.11.2013];  D. Haraway, Wiedze usytuowane.

Kwestia nauki w feminizmie i przywilej cz-

ciowej/ograniczonej perspektywy, Biblioteka Online Think Tanku Feministycznego 2009,[w:]

http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0062haraway1988.pdf,

[data

dostpu 13.11.2013];  S. Krtke, The Metropolization of the European Urban and Regional System, "Globalization and World Cities Research Bulletin", 193, [w:]

http://www.lboro.ac.
[data

uk/gawc/rb/rb193.html, [data dostpu 12.11.2013]; Ranking Polityki [w:] http://www.lista500.polityka.pl/rankings/show,

dostpu 12.11.2013];

  

http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/lidl-i-nestle-zwiekszylywydatki-reklamowe-mocno-w-dol-orange-i-t-mobile-top-10; http://www.cte.org.pl/dokument89_regulacje_podatkowe_sponsoringu. html; http://www.cte.org.pl/pliki/SPONSORING_KULTURY2.pdf; http://thinkingshift.wordpress.com/2007/03/27/the-evolution-of-csr; http://www.corporatewatch.org.uk/?lid=2682;

Federici. Feminizm Biblioteka i polityka Think dbr wsplnych w erze akumulacji 2013, [w:] pierwotnej, Online Tanku Feministycznego

 S.

http://www.ekologiasztuka.pl/pdf/federici_feminizm_i_polityka_dobr_ wspolnych.pdf, [data dostpu 13.11.2013];

 K. Ruddy Wicej ni backlash: wyobrania feministyczna, akumulacja przez wywaszczenie i nowy kontrakt seksualny, [w:]

http://www.ekologiasztuka.pl/

pdf/f0118ruddy.pdf

[data dostpu 11.11.2013];

100

Dane spoeczno-demograficzne uczestniczek i uczestnikw bada

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac! "

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

)u ia

*+ pisanie i roz iczanie projektw

-istoria sztuki %ukoczone&

ok. /0

1estiwa e i wydawnictwa ku tura ne i sportowe, 2 etatu w Inkubatorze 3G4

5aja

*+ biuro prasowe %koordynatorka&

#tudentka

,/-,0

6odzice, praca w ca center, praca przy festiwa u

7uzanna

*+ biuro prasowe %koordynatorka&

1i ozofia %brak obrony&

,0-,9

:raca niewykwa ifikowana na emigracji, festiwa e

)akub

'+ opieka nad go;<mi, proste prace porz=dkowe

-istoria sztuki %student&

,0-,>

6odzice, dorywcza praca %dozorca&

" ' ? wo ontariat, * ? umowa cywi noprawna, : - umowa o prac

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac!

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

)an

'+ obsuga kina

:edagogika %ukoczone&

,9-,@

:raca w 3G4 %koordynator projektw&

A eksandra

'+ praca w sk epie festiwa owym i przy produkcji

>

#tosunki midzynarodowe i dziennikarstwo %ukoczone&

,0-,9

:raca w gazecie, praca przy festiwa ac!

5ateusz

*+ insta acje mu timedia ne %projekt i wykonanie&

>

Animacja ku tura na, ma arstwo %ukoczone&

ok. /B

:race dorywcze %fizyczne w sektorze rek amowym, i ustracje, sprzeda$ obrazw, grafiki&

Cartek

*+ grafik i konferansjer

Informatyka

,8-,0

:race dorywcze %grafika komputerowa, instruktor $eg arstwa&

3ata ia

*+ :6 i biuro prasowe

Dziennikarstwo %nieukoczone&

,9-,@

6ek ama i organizacja eDentw d a firm

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac!

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

'iktoria

'+ obsuga centrum festiwa owego

*eramika %w trakcie&

,/-,8

:raca na recepcji w !ote u

7ofia

:+ biuro promocji

Dziennikarstwo i komunikacja spoeczna, :6, administracja pub iczna %wszystkie ukoczone&

,@-,E

:raca w instytucji organizuj=cej festiwa

Facper

*+ booker

Grednie %dawno porzucone studia&

/0

:raca dorywcza za granic= i wie e drobnyc! z ece w kraju

4 iwia

:+ koordynator wo ontariatu

Grednie %dawno porzucone studia&

,E

:raca przy festiwa u

5aria

'+ opieka nad dzie<mi, sprzeda$ bi etw

#tudiuje finanse i rac!unkowo;<

,H-,/

6odzice

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac!

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

5ic!a

'+ montowanie, sprz=tanie

#tudiuje fizyk tec!niczn=

,B-,0

6odzice

A icja

'+ opieka nad artystami

#tudiuje 5I#-

,B-,0

:raca w !oste u i rodzice

Ame ia

*+ koordynatorka wo ontariatu

#tudiuje fotografi i iberystyk

,B-,0

'asno;< i stypendium

#zymon

*+ koordynator wo ontariatu

#tudiuje po ityk spoeczn=

,B-,0

6odzice

Antoni

*+ kurator wystawy

>

Iicencjat fotografii

,0-/B

:raca przy festiwa u

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac!

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

1i ip

*+ koordynator wo ontariatu

>

Doktorant fi o ogii po skiej

,0-/B

6$ne prace dorywcze

Iena

'+ og na pomoc

Jczennica iceum i szkoy muzycznej

H@-,B

6odzice

:iotr

'+ koordynowanie rozadunku sprztu

5gr europeistyki

,0-/B

:raca biurowa ? specja ista

5aciej

*+ dokumentacja wideo, dziennikarz

5gr po ito ogii

ok. ,E

4bsuga wideo festiwa i

A eksander

*+ biuro, asystent, koordynacja wo ontariuszy, marketing

#tudent rek amy

ok. ,0

Jmowy z ecenia przy festiwa ac! i poza ku tur=

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac!

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

5ikoaj

*+ bi eter

Crak danyc!

ok. /B

:race dorywcze, gra w zespo e

1ranciszek

*+ kierowca

In$. 4c!rony ;rodowiska

,@

:raca poza ku tur=

Adam

:+ fotograf, promocja

5gr prawa

ok. ,>

:raca w ku turze, w wie u instytucjac! i przy wie u festiwa ac!

Gabrie a

'+ og na pomoc

5gr pedagogiki

ok. ,8

6odzice, praca w sk epie i w ca center

#tanisaw

'+ organizacja pokazu fi mw

:o ito ogia, dziennikarstwo

ok. /B

:raca w sk epie

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac!

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

-anna

:+ praca administracyjna %zaatwianie pozwo e&

6omanistyka %nieskoczone&, iteratura i ku tura francuska, zarz=dzanie

8B

:raca instytucji ku tury, tumaczenia z francuskiego, korepetycje

'iktor

*+ organizacja sceny muzycznej

>

5gr fi moznawstwa

ok. /B

:raca przy 0 festiwa ac! w roku

Frystyna

*+ prace administracyjne %co roku inneK organizacja bazy !ote owej, rea izacja zapotrzebowania tec!nicznego, fundraising&

Animator i manager ku tury %ukoczone&, ku turoznawstwo %nieukoczone&, psyc!o ogia komunikacji spoecznej %podyp omowe, ukoczone&

/,

:raca w muzeum %wcze;niej w !ote u&, praca przy festiwa ac!, dobrze zarabiaj=cy m=$

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac!

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

Faro ina

*+ szefowa %przygotowanie wnioskw, przygotowanie programu merytorycznego, nadzr nad wykonaniem&

:o onistyka %nieukoczone&

8>

:raca w instytucji organizuj=cej festiwa

'ojciec!

*+ rea izacja wydarze

Fu turoznawstwo %ukoczone&, -istoria sztuki %nieukoczona&

,>

:raca w instytucji organizuj=cej festiwa

Anna

*+ rea izacja wydarze

Fu turoznawstwo %ukoczone&, 5edia interaktywne i widowisko %w trakcie&

,>

#ta$ w instytucji ku tury i utrzymanie rodzicw %wcze;niej praca w sk epie&

'eronika

:+ biuro, pisanie wnioskw o dofinansowanie, koordynacja

Dziennikarstwo muzyczne %ukoczone&

,0-,@

:raca przy festiwa u i w organizuj=cej go instytucji

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac!

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

Antonina

'+ og na pomoc

#zkoa muzyczna %w trakcie&

:oni$ej H@

6odzice

5agda ena

*+ producentka

Lkonomia %ukoczone&

:owy$ej /B

:raca przy festiwa ac!

Igor

*+ promocja, prace organizacyjne, koordynacja wo ontariuszy

Animacja ku tury %ukoczone&

,,-,>

'sppraca z instytucjami ku tury przy organizacji wydarze

5aksymi ian

'+ dyrektor festiwa u

Jkoczone studia na :o itec!nice

:owy$ej 8B

'a;cicie firmy poza sektorem ku tury

Faro

*+ obsuga tec!niczna

'yksztacenie ;rednie

,B-,0

:race przy wie u festiwa ac!

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac!

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

:o a

*+ producentka

Fu turoznawstwo %ukoczone&

,0-/B

:raca w instytucji organizatora festiwa u

Dawid

*+ ogistyk

#ztuki wizua ne, eDent management %oba nieukoczone&, dziennikarstwo muzyczne % icencjat&

,0-,9

:raca przy festiwa ac!

Momasz

*+ tumacz

>

:rojektowanie komunikacji %w trakcie&

,,

'ynajem mieszkania

:atryk

*+ organizacja wydarze

Iicencjat muzyko ogii, w trakcie studiw z !istorii sztuki

,/

6odzice

Imi

Gwne, obecnie wykonywane zajcie przy festiwa u ub festiwa ac!

#ta$ pracy w bran$y %w atac!&

'yksztacenie %ukoczone ub obecnie rea izowane&

'iek %w atac!&

(rda utrzymania

5artyna

*+ organizacja cao;ci

HH

Iiceum og noksztac=ce, tec!nikum budow ane

0B->B

'asny biznes %sprzeda$ pyt muzycznyc!&

Lmi ia

'+ sprzedawanie i kasowanie bi etw, obsuga k ienta

In$ynieria biomedyczna %w trakcie&

,,

1irma rodzicw poza sektorem ku tury

:awe

*+ specja ista od pub ic re ations

5gr po onistyki i icencjat ku turoznawstwa

,0-/B

:raca w instytucji organizuj=cej festiwa

ISBN 978-83-938558-0-3