ISBN 9944-100-24-2

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ

SANAT VE MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI
(ÝSMEK) YAYINLARI
Branþ Kitaplarý Serisi

Yayýna Hazýrlýk: ÝSMEK Yayýn Editörlüðü

Editör: Muhammet ALTINTAÞ

Mizanpaj: Doðan SEVEN

Tashih: Dilek CAN, Hatice GÖZLEMECÝ
Baský: Numune

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ

SANAT ve MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI
www.ismek.org - (0212) 531 01 41
 HAT
SAN’ATI
TARÝHÇE, MALZEME VE ÖRNEKLER

Dr. Süleyman BERK

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ

SANAT ve MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI
www.ismek.org - (0212) 531 01 41
 HAT SAN’ATI

Resim 1- Hattat Ali Haydar Bey’in celî tâl’ik zer-endud levhasý “el-Kâsibu habîbullah” (Sultanahmed Camii).

“Birinci Cihan Harbi’nde askerlik münâsebetiyle tanýþtýðým Macaristanlý

ressam ve subay bir arkadaþým vardý, ara sýra Ýstanbul câmilerini, müze ve
kütübhânelerini birlikte gezer, her çeþid san’at eserlerini ziyâret ve tedkîk
ederdik. Bir gün, Sultan Ahmed Câmii’ndeki Melek Paþazâde Ali Haydar Bey
merhûmun ta’lîk celîsi “el-Kâsibu habîbullah” levhasý önünde bulunuyorduk.
Arkadaþým ona bakdý da, sonra bana dönerek:

---‘Dostum! Bu sizin yazýlarda bir hâl var. Çok dikkat ediyorum, ilk bakýþta
sâde bir renk, geometrik bir sessizlik, baktýkça harekete geliyor, canlanýyor,
cilveleniyor. Önce bir tatlý bakýþ, arkasýndan yavaþ yavaþ içe süzülen canlý bir
akýþ, sessiz bir armoni içinde rûhu oynatan metafizik bir mûsiki var. Lâkin
ondaki âhengi kulaklar duymuyor, içler dinliyor, dinledikçe bir baþka âleme
yükseliyor. Bakarken ne oluyor anlamýyorum, içimi içine çeken büyüleyici bir
çehre, bir güzellik denizi, sevimli titreþimlerle gönlümü ferahlatan bir hava,
derken bir melek sesi ve nefesi kadar gizli ve ýlýk bir okþayýþ ve sarýlýþ içinde
kalýyorum; o, ben; ben o oluyoruz gibi bir þey oluyor, sizde de böyle þeyler
olur mu?’ demiþti.”

Mahmud Bedreddin Yazýr,

Medeniyet Âleminde Yazý ve
Ýslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli,
c. I, s. 69

4
 HAT SAN’ATI
BAÞKAN’DAN...
Hüsn-i hat yani yazýlarýn en güzeli… Tarih boyunca
kalem tutan zarif eller, yazýyý nesilden nesile geliþtirerek
güzel sanatlar seviyesine çýkartmýþlardýr. Özellikle Osmanlýlar
zamanýnda özel ilgi gören bu sanatýmýz, padiþahlar tarafýndan
dahi icra edilmiþtir… Gerek padiþahlar gerekse halk
tarafýndan çok sevilen hat sanatý, Latin alfabesine geçiþten
sonra geleneksel sanatlarýmýz arasýndaki seçkin yerini
almýþtýr.
Bir dünya baþkenti olan kültürler beþiði
Ýstanbulumuz, bütün sanatlarda olduðu gibi hat sanatýnda
da önemli bir merkez olmuþtur. Nice hattat, tarihin tozlu
sayfalarýna, þehrimizin adýný altýn harflerle kazýmýþlardýr.
Osmanlýlar zamanýnda en parlak devrini yaþayan hat
sanatýnýn, en nefis örneklerine, Ýstanbulumuzun simgesi
haline gelen ulu minarelerde, yüce kubbelerde, hüzünlü
mezar taþlarýnda kýsacasý hemen hemen bütün tarihi
yapýlarýmýzda rastlamaktayýz. Bir hazine deðerindeki el
yazmasý kitaplarýmýz, kütüphanelerde muhafaza edilen,
müzelerde örnekleri sergilenen müstesna eserlerimiz de
o dönemlerden bizlere kalan kýymetli yadigârlardýr.
Geçen zaman, geliþen teknoloji ve deðiþen insan
yaþamý, sanattaki incelikleri yok etmek için büyük gayret
sarfetse de, geleneksel sanatlarýmýz ÝSMEK gibi kurumlar
vasýtasýyla yaþatýlmakta, büyük bir özveri, titizlik ve itina
ile geleceðe aktarýlmaktadýr. Kültürel deðerlerimize sahip
5
çýkmamýz gerektiði gerçeði bütün açýklýðý ile önümüzde
durmaktadýr. Çünkü geçmiþine sahip çýkmayan toplumlarýn
geleceði de parlak olmamakta, böylelikle tarih sahnesinden
silinip giden nice insan topluluðu bulunmaktadýr…
“Yaygýn eðitimin ilkeleriyle gerçekleþtirilen bir
yetiþkin eðitimi organizasyonu” olarak tanýmlanan ve
Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi’nin önemli sosyal doku
projelerinden biri olan ÝSMEK, bugün gerek ulaþtýðý yüz
binlerce kursiyer sayýsý, gerek eðitim verdiði 193 kurs
merkezi ve 97 branþýyla adeta “dünyanýn en büyük halk
üniversitesi” haline gelmiþtir. Genç, yaþlý, kadýn, erkek,
özürlü, mahkum ayýrt etmeksizin toplumun her kesimine
ulaþan ÝSMEK sadece ücretsiz eðitimleri ile deðil, seminerleri,
sergileri, alanýnda önemli bir boþluk dolduran yayýnlarý ile
de toplumsal bir hizmete imza atmaktadýr.
Alanýnda uzman usta öðreticileri vasýtasýyla elleri
geleceðe uzanan deðerli sanatkârlar yetiþtiren ÝSMEK,
hazýrladýðý branþ kitaplarý ile sanat dünyasýna bir ýþýk
tutmaktadýr. Saygýdeðer hat sanatçýsý ve ÝSMEK hat usta
öðreticisi Süleyman Berk Beyefendi’nin Hat Sanatý kitabý
ÝSMEK Yayýn Editörlüðü bünyesinde yayýna hazýrlamýþtýr.
Bu sanat kokan, enfes kitapta emeði geçen herkese de
ayrý ayrý teþekkürlerimi sunuyorum…
Sanatla güzelleþen, sevgi, saygý ve hoþgörü dolu bir
yaþam dileklerimle…
 HAT SAN’ATI

FOTOÐRAF DÝZÝNÝ
Mehmed Özçay:
12, 20, 24, 27, 32, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 64,
65, 66, 67, 68, 86, 78, 82, 83, 84, 100, 102, 106, 107, 110, 112, 114, 118, 119, 121, 126, 127, 128, 129, 130, 131,
132, 133, 136, 135, 140, 141, 142, 143, 146, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170,
175, 176, 177, 181, 182, 183,
184, 186, 187, 192, 193, 197, 210, 215, 216, 227, 228, 229
Mustafa Yýlmaz:
6, 7, 8, 9, 13, 14, 17, 18, 47, 53, 60, 74, 77, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 98, 104, 115, 116, 120,
122, 123, 124, 134, 137, 171, 173, 174, 175, 188, 191, 194, 195, 196, 206, 207, 211, 212, 213, 214, 219, 225
Bahadýr Taþkýn:
2, 3, 4, 5, 10, 21, 22, 23, 26, 30, 31, 33, 34, 63, 72, 73, 80, 95, 144, 179, 190, 222, 223, 224
Dr. Aras Neftçi:
1, 28, 29, 71, 138
Yavuz Özdemir:
117, 145, 172, 180, 185
Turgut Engin:
51, 96, 97, 125, 178
Abdüsselam Ferþadoðlu:
11, 36, 94
Hâdiye Cangökçe:
19 ve Mehmed Þevki Efendi Meþkleri
Muhittin Serin Arþivi:
221
Ali Toy Arþivi:
189, 217, 218, 220, 226
Antik A.Þ. Arþivi:
15, 50, 69, 75, 81, 105, 135
Turan Sevgili Arþivi:
209

6
 HAT SAN’ATI
ÝÇÝNDEKÝLER
Önsöz ...................................................................................................... 8
Genel Kýsaltmalar .......................................................................... 10
I. BÖLÜM
Hat Sanatý Tarihi............................................................................. 11
1. 1. Ýslâm Yazýsýna Genel Bir Bakýþ .......................................... 12
1. 1. 1. Arap Yazýsýnýn Doðuþu .................................................... 12
1. 1. 2. Ýslâm Yazýsýnýn San’at Olarak Çeþitlenmesi ............ 12
1. 1. 3. Emevîler Döneminde Yazý ............................................. 13
1. 1. 4. Abbasiler Döneminde Yazý............................................ 14
1. 1. 5. Selçuklular’da Celî Yazý ................................................... 16
1. 2. Osmanlý Yazý San’atýnda Ekoller....................................... 18
1. 2. 1. Þeyh Hamdullah ve Ekolü.............................................. 19
1. 2. 2. Hattat Ahmed Karahisâri ve Ekolü............................. 22
1. 2. 3. Hâfýz Osman Efendi ve Ekolü........................................ 25
1. 2. 3. 1. San’atý................................................................................ 26
1. 2. 4. Ýsmail Zühdî Efendi ve Ekolü......................................... 31
1. 2. 5. Mustafa Râkým Efendi ve Ekolü .................................. 33
1. 2. 5. 1. Mustafa Râkým’ýn Celî Sülüs’te Yaptýðý Yenilik. 35
1. 2. 6. Mahmud Celâleddin Efendi ve Ekolü ........................ 40
1. 2. 7. Mehmed Þevki Efendi ve Ekolü................................... 43
1. 2. 8. Hattat Sâmi Efendi ve Ekolü ......................................... 45
II. BÖLÜM
Yazý Çeþitleri..................................................................................... 57
2. 1. Hat Sanatýnda Yazý Çeþitleri............................................... 58
2. 1. 1. Aklâm-ý Sitte ...................................................................... 59
2. 1. 1. 1. Sülüs................................................................................... 59
2. 1. 1. 2. Nesih .................................................................................. 59
2. 1. 1. 3. Muhakkak........................................................................ 60
2. 1. 1. 4. Reyhâni............................................................................. 61
2. 1. 1. 5. Tevkiî ................................................................................. 61
2. 1. 1. 6. Rikaa’ (Ýcâze Hattý)........................................................ 61
2. 2. Diðer Yazý Çeþitleri ................................................................. 61
2. 2. 1. Kûfi .......................................................................................... 61
2. 2. 2. Dîvâni...................................................................................... 63
2. 2. 3. Celî Dîvâni ............................................................................. 64
2. 2. 4. Ta’lik........................................................................................ 65
2. 2. 5. Rik’a ........................................................................................ 66
7
III. BÖLÜM
Hat Sanatýnda Kullanýlan Malzemeler ................................ 69
3. 1. Kalem .......................................................................................... 70
3. 1. 1. Okuma Parçasý (Kamýþ Kalem) ..................................... 72
3. 2. Kâðýt............................................................................................. 73
3. 2. 1. Kaðýdýn Boyanmasý ve Aherlenmesi ......................... 73
3. 3. Mühre.......................................................................................... 74
3. 4. Mürekkep .................................................................................. 74
3. 5. Mýstar........................................................................................... 76
3. 6. Kalemtraþ .................................................................................. 76
3. 7. Mürekkep Hokkasý................................................................. 77
3. 8. Yazý altlýðý .................................................................................. 77
3. 9. Makta’ ......................................................................................... 77
IV. BÖLÜM
Hat Sanatýnda Tuðra Formu ..................................................... 79
4. 1. Tuðranýn Kýsýmlarý .................................................................. 81
4. 1. 1. Sere ......................................................................................... 81
4. 1. 2. Beyze...................................................................................... 81
4. 1. 3. Tuð ve Zülfe ......................................................................... 81
4. 1. 4. Kol (Hançer).......................................................................... 82
4. 2. Hattat Mustafa Râkým’ýn Tuðra’da Yaptýðý Yenilikler... 82
V. BÖLÜM
Ýcâzetnâme........................................................................................ 85
5. 1. Hat San’atýnýn Diplomasý (Ýcâzetnâme) ......................... 86
VI. BÖLÜM
Celî Bir Yazýnýn Hazýrlanýþý ........................................................ 91
6. 1. Celî Sülüs Bir Hat Levhasýnýn Hazýrlanýþ Safhalarý...... 92
VII. BÖLÜM
Lügatçe ve Deyimler .................................................................... 97
7. 1. Lügatçe ve Deyimler............................................................. 98
7. 2. Bibliyografya.......................................................................... 101
VIII. BÖLÜM
Hat San’atýndan Örnekler........................................................ 107
IX. BÖLÜM
Hattat Mehmed Þevki Efendi’nin Sülüs Nesih (TSMK-GY
190/1) Hattat Halim Özyazýcý’nýn Rik’a Meþkleri .........167
 HAT SAN’ATI

ÖNSÖZ

Son yýllarda klasik san’atlara karþý büyük bir ilginin ekol sahibi hattatý Þeyh Hamdullah, kendinden önceki
olduðu bilinmektedir. Hat, Tezhip, Ebru, Minyatür, Cilt gibi önemli hattat Yâkut’un eserleri üzerinde çalýþmýþ, Hâfýz
klasik san’atlarýmýza olan ilgi, bu sanatlarýn tarihine ve Osman da Þeyh Hamdullah yazýlarý üzerinde çalýþarak
kullanýlan araç-gereçlere olan ilgi ve talebi peþinden ekollerini tesis etmiþtir. XVIII. yüzyýl hattatý Ýsmâil Zühdî
getirmiþtir. Efendi ve XIX. asrýn dâhi hattatý Mustafa Râkým, Hâfýz
Osman’ýn yazýlarý üzerinde uzun tedkîkatlar yaparak,
Bu ilgi, yazý san’atýndaki geliþimi hýzlandýrdýðý gibi,
yazýda söz sahibi hattatlar olmuþlardýr. Sâmi Efendi’nin
yazý san’atý ve geleneksel san’atlar üzerine yapýlan
terakkîsinde, eline geçen Ýsmâil Zühdî’nin bir murakkaa’sýnýn
çalýþmalarý da artýrmýþtýr. Yüksek lisans ve doktora tezleri
büyük tesiri olmuþtur.
yanýnda, nitelikli yayýnlar dikkat çekici seviyeye ulaþmýþtýr.
Tarihte olduðu gibi bugün de, Ýslâm yazý san’atýnda
Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek
öncülüðü ülkemiz yapmaktadýr. Bunda, þüphesiz bu san’atýn
Eðitimi Kurslarý, sanat eðitimi konusunda Ýstanbul’da büyük
sýký bir usta-çýrak iliþkisiyle öðretilmesinin rolü büyüktür.
bir görevi yerine getirmektedir. Yeni baþlayan kursiyerlere
Asýrlarýn oluþturduðu kuvvetli bir gelenek, yazýyý
yönelik sanat eðitimi yanýnda, ileri seviyedeki kursiyerlere
bozulmadan günümüze taþýmýþtýr. Yazý san’atýnýn
açtýðý tekâmül ve ihtisas kurslarýyla ciddi bir sanat eðitimi
öðrenilmesinde önemli rolü olan güzel örneklerin
vermektedir. Sanat eðitimi alan kursiyerlere pratik eðitim
Ýstanbul’da olmasý, sanatýn merkezi olarak burayý
yanýnda, öðretilen sanatýn tarihi ile ilgili akademik bilgi
göstermektedir. Müze ve kütüphânelerde, özel
verilmesine ve seminerler düzenlenmesine gayret
koleksiyonlarda, dîni ve sivil mimâri eserlerde önemli yazý
edilmektedir.
örnekleri bulunmaktadýr.
Yazý san’atý sýký bir usta-çýrak iliþkisi ile
Hazýrlanan bu kitap, meraklýsýna, yazý san’atý ile
öðrenilmektedir. Hoca ile talebe dersi bire bir yapmaktadýr.
ilgili gerekli bilgiyi vereceði gibi ana kaynaklara yönlendirme
Talebenin, hocanýn sözlerine ve eline dikkat kesilmesi
görevini de yerine getirecektir. Dipnotlarda ve
gerekmektedir. Hoca’nýn kendisine verdiði dersi dikkatle
çalýþmasý yanýnda, güzel örneklerin devamlý incelenmesinin bibliyografyada zikredilen eserler, bu konuda gerekli

yazý taliminde önemi büyüktür. Tarihte ekol sahibi hattatlar, yerlere yönlendirecektir. Daha ilk bölümde, Arap yazýsýnýn

kendilerinden önce gelmiþ usta hattatlarýn eserleri üzerinde kaynaðý, yazýnýn sanata doðru seyri ve hat sanatýnýn çýkýþ

uzun süre çalýþarak ekollerini oluþturmuþlardýr. Osmanlý’nýn kaynaðý ile ilgili bilgiler verilmiþtir. Yazý sanatýndaki önemli

8
 HAT SAN’ATI
ilk dönemlerden sonra, Osmanlý’nýn hat sanatýna katkýlarý
ve hat sanatýnýn kilometre taþlarý, muhtasar da olsa bu
kitapta yer alan ana konulardýr. Ýslâm san’atýnda kullanýlan
yazý çeþitleri; aklâm-ý sitte ve diðer yazý çeþitleri tek tek
ele alýnarak incelenmiþtir. Hat San’atý’nda kullanýlan
malzemelere ayrý bölüm ayrýlmýþtýr. Kamýþ kalem ve
çeþitleri, kamýþ kalemden baþka kullanýlan kalemlerde
bahsedilmiþtir. Aherli kaðýt ve kaðýdýn terbiye edilmesi,
aherlenmesi bu bölümde anlatýlmýþtýr. Kalem açmada
kullanýlan kalemtýraþ, kalem aðzýnýn kat’ ve
þakkedilmesinde kalemin konulduðu makta, örnekleriyle
verilmiþtir. Ýnce ruhlu sanatkârlarýn, özenli malzemeleri
arasýnda mürekkep hokkasý ve divitin ayrý bir yeri
bulunmaktadýr. Tarih boyunca nice sanatkârýn çok büyük
emeklerle hazýrlattýðý bu malzemelerin numûneleri ilgili
bölümde yer almaktadýr. Geçmiþte sanatkârlarýn kullandýðý
âletleri görmesi ve tanýmasý, hat talebesi ile birlikte hat
meraklýlarýna da nostalji yaþatacaðý muhakkaktýr.
Hat San’atý’nda ayrý formuyla önemli yeri olan tuðra
hakkýnda geniþ bilgi verilerek tarihî perspektiften bakýlmýþtýr.
Bir baþka önemli konu, bir hat levhasýnýn meydana getiriliþ
safhalarý bütün ayrýntýlarýyla altýncý bölümde anlatýlmýþtýr.
Eser yedi ana bölümden oluþmaktadýr. Yedinci
bölümde hat sanatýnýn þeçkin örneklerinden bir demet
sunulmuþtur. Ayrýca, hattat Halim Özyazýcý’nýn nesih ve
rik’a meþkleri de bu bölüme konmuþtur. Yazý sanatýyla
ilgili ana kaynaklar, seçme bibliyografyada yer almaktadýr.
Konularla ilgili daha geniþ ve derin bilgi bu kaynaklardan
edinilebilecektir.
Yazý sanatýnda üstad hattatlarýn eserlerinin neþri
çok önemlidir. Hat talebesinin bunlar üzerinde yapacaðý
tetebbûlar, onu mutlaka sanatýnda ileri noktalara
taþýyacaktýr. Katalog kýsmýnda mümkün olduðunca fazla
eser konulmasýna gayret edilmiþtir. Levha yanýnda mimâri
eserler üzerinde bulunan kitâbelerden de örnekler
verilmiþtir. Ayný bölümde, geçmiþ hattatlarýmýz yanýnda
günümüzün güzîde sanatkârlarýndan Ali Toy, Mehmet
Özçay ve Osman Özçay’ýn eserlerinden örnekler verilmiþtir.
Bu sanatlarýn, bir geçmiþ zaman sanatý olmayýp günümüzde
de hakkýyla icrâ edildiðini göstermesi bakýmýndan bu üç
9
güzîde sanatkârýmýzýn eserleri verilmiþtir. Yazý sanatýnýn
“tarih olmaktan” kurtulduðunu bu eserlerden anlayabiliriz.
Fotoðraflar büyük ölçüde þahsî arþivimden alýnmýþtýr.
Bunun yanýnda, sanatkâr dostum Ömer Faruk Dere, basým
merhalesindeki eseri “Hattat Hâfýz Osman Efendi” kitabýndan
bazý fotoðraflarla, fotoðraf arþivinde yer alan Topkapý
Sarayý Müzesi Güzel Yazýlar Bölümü 190/1 numaralý hattat
Mehmed Þevki Efendi’nin sülüs nesih meþk murakkaasýnýn
fotoðraflarýný hiç tereddütsüz kullanmamýz için vermesinden
dolayý teþekkürü hak etti.
Meþkler bölümünde, Mehmed Þevkî Efendi’nin
sülüs-nesih meþkleri yanýnda, XX. asrýn önemli hattatý
Halim Özyazýcý’nýn (1898- 1964) rik’a meþkleri konulmuþtur.
Antalya eþrafýndan Hüseyin Tulpar Bey’e, Halim Hoca’nýn
meþklerini neþre müsaade ettikleri ve koleksiyonuma
kazandýrdýklarý için minnet borçluyum. Merhum Emin Barýn
koleksiyonundan çekimlere izin veren Tevfik Barýn’a, ayný
zamanda ÝSMEK’ten mesâi arkadaþlarým Dr. Münevver ve
Dr. Kaya Üçer çiftine koleksiyonlarýný istifademe cömertçe
açtýklarý için teþekkür ediyorum.
Öncelikle bu eserin yayýnlanmasýný saðlayan Ýstanbul
Büyükþehir Belediye Baþkaný Sayýn Kadir TOPBAÞ
Beyefendi’ye, kendilerinden devamlý feyzaldýðým hocalarým
Prof. Dr. Muhittin Serin ve Prof. M. Uður Derman beylere;
fotoðraflarý çeken sanatkâr dostlarým Mustafa Yýlmaz,
Bahadýr Taþkýn, Dr. Aras Neftçi, Abdüsselâm Ferþadoðlu,
Turgut Engin ve Galata Mevlevihânesi Müzesi Müdürü
Yavuz Özdemir’e teþekkür ediyorum.
Çalýþmalarýmda büyük desteðini gördüðüm vefakâr
eþim Dilek hanýma her zaman þükran borçluyum. Kitabýn
hazýrlanmasýnda azami dikkat ve titizlik gösterilmiþtir.
Olabilecek hatalarýmýzýn mazur görüleceði ümidiyle…
Gayret bizden, baþarý Allah’tan…
Dr. Süleyman BERK
Ekim 2006
Akþemseddin- Fatih
 HAT SAN’ATI

GENEL KISALTMALAR

a.g.e. : Adý geçen eser

a.g.m. : Adý geçen makale
a.g.r. : Adý geçen risale
a.mlf. : Ayný müellif
bkz. : Bakýnýz
c. : Cilt
DÝA : Türkiye Diyânet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi
Env. No. : Envanter Numarasý
Haz. : Hazýrlayan
h. : Hicrî
IRCICA : Ýslâm Tarih San’at ve Kültür Araþtýrma Merkezi
ÝA : Ýslâm Ansiklopedisi
ÝKMHS : Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat Sanatý
m. : Milâdî
MEB : Milli Eðitim Bakanlýðý
nþr. : Neþreden
ö. : Ölümü
s. : Sahife
sy. : Sayý
TÝEM : Türk-Ýslâm Eserleri Müzesi
ts. : Tarihsiz
TSMA : Topkapý Sarayý Müzesi Arþivi
TSMK-GY : Topkapý Sarayý Müzesi Kütüphanesi Güzel Yazýlar Bölümü
TTK : Türk Tarih Kurumu

10
 HAT SAN’ATI

I. BÖLÜM

HAT SANATI TARÝHÝ

11
 HAT SAN’ATI
1. 1. ÝSLÂM YAZISINA GENEL BAKIÞ
1. 1. 1. Arap Yazýsýnýn Doðuþu
Arap yazýsýnýn ortaya çýkýþý hakkýnda Ýslâmî
kaynaklarda çok farklý ve çeþitli rivayetler mevcuttur.1
Bu bilgiler ihtilâflý olduðu gibi kesin de deðildir. Merhum
Nihad M. Çetin (ö. 1991) bu bilgi ve rivayetleri üç ana
grupta toplamýþtýr.2 Birinci görüþ: Yazýnýn kaynaðý tevkîfî,
yani ilâhîdir. Buna göre, bütün yazýlarýn mucidi, ilk insan
ve peygamber olan Hz. Âdem'dir. Hz. Âdem, yazýlarý
balçýklar üzerine yazmýþ, Nuh tufanýndan sonra da her
kavim kendi yazýsýný bulup öðrenmiþtir. Ýlk Arap yazýsýný
öðrenen Hz. Ýsmail olmuþtur. Ýkinci görüþ: Arap yazýsýnýn
"güney arabistan yazýsý" yahut "himyerî" yazýdan türediði
þeklindedir. Yazý Güney Arabistan'dan, ticarî münasebetler
sebebiyle, önce Þam bölgesine, daha sonra da Hicâz
bölgesine intikal etmiþtir. Üçüncü görüþ ise: Arap yazýsýnýn
“nabat” yazýsýnýn deðiþiminden elde edildiði þeklindedir.
Bugün artýk ilmî araþtýrmalar sonucu kabul edilen
görüþ, Arap yazýsýnýn nabat yazýsýndan türediði, hatta onun
geliþmiþ bir devamý olduðu þeklindedir.3 Nabatî yazýsýndan
Arap yazýsýna geçiþ, IV. ve V. milâdî asýrda olmuþ, yazýnýn
Hicaz bölgesine geçiþi, Havran, Petra ve el-Ulâ üzerinden
gerçekleþmiþtir.4 Arap yazýsý, ârâmi halkasýyla Fenike
yazýsýna baðlanmaktadýr. Arâmi yazýsýndan nabat yazýsý
geliþtirilmiþ ve bundan da Arap yazýsý doðmuþtur. 5
Nabat yazýsýndan Arap yazýsýna geçiþteki merhaleleri
görme imkâný verecek kitabelerin en eskisi Ümmü'l-Cimâl
(m. 250) ve en-Nemâre (m. 328) kitabeleridir. Bu kitabeler
Araplara ait olduðu halde Nabat kültürünün etkisi ile nabat
yazýsýyla yazýlmýþtýr.6 Bahsedilen kitabeler dikkatlice
incelendiðinde, ilk devir Arap yazýsýnýn, nabat yazýsý harf
þekillerine yakýnlýðý görülebilir.
Arapça, Süryâni dili ve yunanca olarak yazýlan
Zebed Kitâbesi (m. 512), artýk nabat yazýsýnýn Araplarca
benimsendiðini, Arapça’nýn da yazý dili olarak kendini
göstermeye baþladýðýnýn iþaretidir.
Ýslâm'ýn doðuþu sýrasýndaki Arap yazýsý ile, Þam'ýn
güneydoðusunda bulunan milâdî 528 tarihli Üveys kitâbesi
ve Þam'ýn güneyinde bulunan, milâdî 568 tarihli Harran
kitabelerindeki yazýlar arasýndaki benzerlik çok ileri bir
seviyededir.7
12
1. 1. 2. Ýslâm Yazýsýnýn Sanat Olarak Çeþitlenmesi
Ýslâm'ýn ilk yýllarýnda yazýnýn, kullaným sahalarý ve
kullanýlan malzemenin tesiri ile iki ayrý tarzý doðmaya
baþladý. Bunlar mushaf, kitabe ve önemli vesikanýn yazýldýðý
sert ve köþeli yazý ile günlük iþlerde kullanýlan yumuþak
ve kavisli hatlarýn hâkim olduðu yuvarlak karakterli yazý
tarzýdýr.8
Yazýnýn asýl geliþme yolunu bulduðu yuvarlak
karakterli yazýnýn kalýn kalemle yazýlmýþ þekline kalemü’l-
celîl adý verilmiþtir. Esasen, o devirde her iki karakterdeki
yazýnýn kalýn kalemle yazýlan cinsine, bu ad verilmekte
idi.9 Osmanlý mektebinde celîl ismi celîye dönüþmüþ ise
de1 0 baþlangýçtaki celîl yazý ile Osmanlý celîsi arasýnda
-ikisinin de kalýn yazýlmalarý dýþýnda- bir iliþki yoktur.
Yazý Mekke'de mekkî, Medîne'de medenî adýný aldý.
Hz. Ömer ve Hz. Ali hilâfetleri döneminde yazý Basra ve
Kûfe'de, evvelâ geldiði þehirlere nispeten mekkî ve medenî
olarak isimlendirildi; kýsa süre sonra da yazý þehirlere
nispetle basrî11 ve kûfî isimlerini aldý. Baþlangýcýndan beri,
mushaf, kitabe ve önemli vesikanýn tespitinde kullanýlan
sert ve köþeli yazý Kûfe þehrinde geliþtirilerek kûfî ismini
aldý.12 Böylece ilk defa yuvarlak karakterli yazý ve köþeli
yazý isim ve vasýf olarak kesin olarak ayrýldýlar. Daha
1- Bkz. el-Belâzurî, Fütuhu'l-Buldan, Çev: Mustafa Fayda, Ankara, Kültür Bakanlýðý,
1987, s. 690-691; Ýbnü'n-Nedim, el-Fihrist, Beþrut, (ts), s. 4; el-Kalkaþandî
(Ahmed b. Ali), Subhu'l-A'þa, III, Beyrut, 1987, s. 10-11; Muhammed Hamidullah,
Muhtasar Hadis Tarihî ve Sahife-i Hemmam Ýbn Münebbih, Çev: Kemal Kuþçu,
Ýstanbul, Bahar Yayýnevi, (ts), s. 15; Ýsmail Hami Dâniþmend, Ýzahlý Ýslâm
Tarihi Kronolojisi, I, Ýstanbul, Bâb-ý âli Yayýnevi, 1960, s. 191-205; Selahaddin
el-MÜNECCÝD, Dirâsât fî târihi'l-hatti'l-Arabî, Beyrut, Daru'l-Kitâbi'l-Cedîd,1972,
s.12-27; Rýfký Melûl MERÝÇ, "Ýslâm Yazýsýnýn Menþei ve Ýntiþârý", (Der. Cüneyt
EMÝROÐLU, Ýslâm Yazýsýna Dair), Ýstanbul, Sebil Yayýnevi1977, s. 101; Mahmûd
Es'ad Efendi, Ýslâm Tarihi, Ýstanbul, Marifet Yayýnlarý, 1983, s. 158-159; Nihad
M. ÇETÝN, Ýslâm Hat San'atýnýn Doðuþu ve Geliþmesi (Ýslâm Kültür Mirâsýnda
Hat San'atý), s. 14-15; Ali ALPARSLAN, "Ýslâm Yazý Sanatý", Doðuþtan Günümüze
Büyük Ýslâm Tarihi, c. XIV, Ýstanbul, Çað Yayýnlarý, 1993, s. 441-443; B. Moritz,
Arabistan (Yazý) ÝA, I, 498-499; Ýbrahim CUM'A, Dirâsât fi tatavvuri'l-kitabati'l-
kûfiyye, Dâru'l-fikri'l-arabiyye, ts., s. 17.
2- Çetin, a. g. e., 14.
3- Çetin, DÝA, III, 276; a. mlf., ÝKMHS, 14.
4- B. Moritz, Arabistan (Yazý), ÝA, I, 499; Çetin, DÝA, III, 276; a. mlf, ÝKMHS, 15.
5- Müneccid, a. g. e. , s. 19 ; Çetin, ÝKMHS, 15.
6- Çetin, DÝA, III, 276 ; el-Müneccid, a. g. e., 19, 20.
7- Çetin, DÝA, III, 276 ; a. mlf, ÝKMHS, 14; Ali Aktan, “Arap Yazýsýnýn Doðuþu,
Geliþmesi ve Ýslâm Yazýsý Haline Gelmesi, Ýslâmî Araþtýrmalar”, sy. 6 (1988),
s. 62; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 445.
8- Çetin, ÝKMHS, 17.
9- Çetin, ÝKMHS, 31.
10- Ali ALPARSLAN, “Mimarî Yapýlarýn Yazý Sanatý Bakýmýndan Önemi”, Boðaziçi
Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi, sy. 4-5, 1976-1977, s. 3; Çetin, ÝKMHS,
30.
11- Basrî hattan günümüze herhangi bir örnek gelmemiþtir. bkz. Müneccid,
75
12- Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 19-20; Müneccid, a. g. e., 75; Mustafa el-HABÝB, "Yazý
Ýle Mimarînin Kaynaþmasý" Görüþ, sy. 12 (Aralýk 1977), s. 44; Çetin. ÝKMHS,
20-21; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 458; Mübahat S. KÜTÜKOÐLU, Osmanlý
Belgelerinin Dili (Diplomatik), Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1994, s. 54.
 HAT SAN’ATI

sonralarý kûfi yazý geliþerek muhtelif bölgelerdeki ayný

karakterdeki yazýlarýn ana ismi olmuþtur.13 Kûfî yazý daha
sonralarý çok farklý þekillerde tasnif edilmiþtir. Yapýlarýna
göre yapýlan tasnifte kûfî yazý beþ kýsma ayrýlmýþtýr; 1-
Basit kûfî, 2- Yapraklý kûfî, 3- Zemini süslü kûfî, 4- Örgülü
kûfî, 5- Geometrik kûfî.1 4 Yazýldýklarý bölgelere göre de
kûfî yazý üç kýsma ayrýlmýþtýr; çýktýðý bölge ve çevresinde
yazýlanlar kûfî, çýktýðý bölgenin doðusunda yazýlan ve farklý
özellikleri bulunanýna meþrik kûfîsi, yine çýktýðý bölgenin
batýsýnda yazýlana ise maðrip kûfîsi adý verilmiþtir.1 5

Resim 2- Tûmâr yazýya bir örnek. (TSMK-K 882, 2a) Resim 4- Kûfi yazý. (TSMK-EH, 16, 6a)

Meþrik kûfîsi ile maðrip kûfîsi arasýndaki merhalede

kayravan kûfîsi ortaya çýkmýþtýr.1 6

1. 1. 3. Emevîler Döneminde Yazý (41-132/661-750)

Hat sanatýnýn asýl geliþimi, daha çok yumuþak ve

yuvarlak karakterli yazý üzerinde olmuþtur.17 Bu geliþme
en belirgin þekilde Emevîler döneminde baþlamýþtýr.1 8
Emevîler döneminde meþhur hattat Kutbetu'l-muharrir
kûfî yazý üzerinde deðiþiklik yaparak, dört çeþit yazý
meydana getirmiþtir. Bunlar celîl, tûmâr, sülüs ve nýsf’tan
ibârettir.1 9 Emevîler’in sonu ile Abbasîler’in ilk yýllarýnda
yaþayan Kutbetü’l-Muharrir, daha önce kullanýlan ve kalem
aðzý geniþliði belli olmayan celîl’e nispeten, kalem aðzý

13- Çetin, ÝKMHS, 21

14- Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 45-46.
15- Derman, ÝKMHS, 179-184
16- Derman, ÝKMHS, 183.
17- Çetin, ÝKMHS, 21.
18- Çetin, ÝKMHS, 20.
19- Clement HUART, Les Calligraphes et Les Miniatures de L'orient Musulman,
Resim 3- Meþrik kûfisine bir örnek. (TSMK-EH 209, 2a) Paris, Ernest, Leroux, Editer, 1908, s. 12; Müneccid, a. g. e., 81; Alparslan,
Ýslâm Tarihi, XIV, 459; Kütükoðlu, a. g. e., 54.

13
 HAT SAN’ATI

geniþliði belli olan tûmâr yazýyý icat etti.20 Bu yazý daha eliflerin alt uçlarý sol tarafa doðru kývrýlmýþtýr. Bazý harflerin
sonra icat edilecek yazýlar için ana ölçü görevi görmüþtür.21 uç kýsýmlarýna tomurcuk þeklinde çiçek konulmuþtur.
Kalem aðzý geniþliði muayyen olmayan celîl
kaleminin tûmar’a mahsus kalem aðzý geniþliði 24 beygir 1. 1. 4. Abbâsîler Döneminde Yazý (132-656/750-1258)
(birzevn) kuyruðu kýlýdýr.22 Bu da yaklaþýk 15 mm.’ye eþittir
ki23 celî kaleminde de asgarî ölçü budur. Bu yazý resmî Emeviler’in sonu ve Abbâsîler’in baþlarýnda
yazýþmalarda kullanýlmýþtýr. Tarihte ilk defa hattat unvaný kaynaklarýn bahsettiði iki önemli sanatkâr, yazýyý Kutbe'nin
ile karþýmýza çýkan þahýs Kutbetü'l-muharrir'dir. Kutbe, baþlattýðý yönde geliþtirmiþlerdir. Bunlardan biri ez-Zahhak
Arap hattýný sanat olarak geliþtiren ilk þahýs ve kendinden b. Aclân diðeri ise, Ýshak b. Hammad el-Kâtip'tir. 31
sonra gelen büyük hattatlar silsilesinin baþý olarak kabul Abbâsîler'in ilk devrinde yaþayan meþhur vezir ve ayný
edilir.24 Ýsminde bulunan muharrir sýfatý, hattat anlamýna zamanda hattat olan Ebû Ali Muhammed b. Ali (Ýbn Mukle)
gelmektedir. Gerçek yazý sanatkârý ile yazýsý sadece güzel (ö. 328/940), o zamana kadar uzun tecrübe ve arayýþlarla
olaný birbirinden ayýran en eski kelime “Muharrir”dir.25 elde edilen harf þekillerini belli ölçülere baðladý.32 Artýk
Yazýyý sanatlý bir þekilde yazma endiþeleri olmayýp, sadece kûfînin etkisinden kurtulup, aklâm-ý sitteye dönmeye
kitap istinsâhý ile uðraþanlara ise “verrâk” adý verilmiþtir. baþlayan yazýya yeni bir þekil verdi. Bunda sahip olduðu
Uzun zaman sonra “muharrir” kelimesinin karþýlýðý “hattat”,
“verrak” kelimesinin karþýlýðý ise “kâtip” olmuþtur.
Muhtemelen milâdî XII. yüzyýldan itibaren “muharrir”
sýfatýnýn yerini “hattat” sýfatý almýþtýr.26
Baþlangýçta kalýn yazýlar için sadece celîl ismi
kullanýlmýþtýr. Bu isim, çeþitleri oluþmamýþ biri yuvarlak
diðeri düz karakterli yazýlarýn büyük boyda yazýlanlarýna
verilen bir isim idi.27 Celîl yazýnýn üst seviyedeki devlet
yazýþmalarýnda kullanýlan kalem aðzý kalýnlýðý belirli olan
cinsine, dürülüp, bükülen kâðýt yahut deriye nispeten
tûmâr adý verildi. Kalemu'l-celîl'in ince boyda yazýlanýna
kitap istinsâhýnda kullanýldýðý için “neshî”, verraklarca
kullanýldýðýndan da “verrâkî” adý verildi; bu yazý ince
muhakkak özelliði göstermektedir. Üst seviyedeki devlet
yazýþmalarýnda kullanýlan kalemu't-tûmârýn üçte biri
nispetinde olanýna üçte bir manasýna gelen “sülüs” adý
verilmiþtir.28 Emeviler döneminde devlet merkezi Þam'da Resim 5- Ali b. Hilâl Yazýsý ( TSMK-Baðdad 125, 34 a)

yazý “þâmî” ismini almýþtýr ki bu yazý kûfî yazýnýn bir kolu

20- el-Müneccid, a. g. e., 81; Çetin, ÝKMHS, 21.
olarak sayýlmýþtýr.29 Emeviler döneminde þöhret bulmuþ 21- Çetin, ÝKMHS, 21.
22- Kalkaþandî, a. g.e . III, 53; Çetin, ÝKMHS, 23.
bir diðer isim de Hâlid b. Ebi'l-Heyyâc'dýr; bu þahýs Medine'de 23- Alparslan, DÝA, VII, 265.
24- Müneccid, a. g. e., 81.
Mescid-i Nebevî'nin kýble duvarýna Kur'an-ý Kerim'in son 25- Çetin, ÝKMHS, 21;
26- Çetin, ÝKMHS, 29.
yirmi dört sûresini altýnla ve muhtemelen celîl kûfî ile 27- Çetin, ÝKMHS, 30.
yazmýþtýr. Emeviler döneminden o zamanýn hattýna delâlet 28- M. Uður Derman, "Selçuklu'dan Osmanlý'ya Celî Sülüs Hattýnýn Geliþimi",
IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 25-26 Nisan 1994
edecek bir örnek zamanýmýza ulaþmamýþ, muhtemelen (Ayrý Basým), Konya, Selçuk Üniversitesi, Selçuklu Araþtýrmalarý Merkezi,
1995, s. 91; bkz. Çetin, ÝKMHS, s. 22-23; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 459-
Abbasiler devrinde yok edilmiþlerdir. 3 0 Endülüs 460; el-Kalkaþandî, a. g. e., s. 54-61.
29- Müneccid, a. g. e., 81.
Emevileri’nde kullanýlan celîl yazýnýn zemininde süsleme 30- Müneccid, a. g. e., 82.
31- Çetin, ÝKMHS, 21-22.
unsurlarý kullanýlmýþtýr. Dik harflerde zülfe kullanýlmamýþ, 32- Çetin, ÝKMHS, 24.

14
 HAT SAN’ATI
Resim 6- Hasankeyf’te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii celî sülüs kitabesi.
hendese bilgisinin de etkisi vardýr.33 Yazýyý düzene
koyarken nokta, elif ve daireyi ölçü olarak aldý.34 Noktayý
harflerin boyu, elifi dik harflerin boyu, daireyi ise çanak
þeklindeki harflerin geniþliði için ölçü olarak koydu. Böylece
aklâm-ý sitteyi ölçü içerisine alýp düzene soktu. Ýbn-i Mukle
kalem-i tûmâr-ý kûfi'den bahsetmiþtir ki, kendi ifadesiyle
bu hat cinsi harflerinde yuvarlaklýk olmayan, tamamen
düz hatlardan meydana gelen kûfidir.35 Bu hat daha sonra
ma'kýlî olarak isimlendirilmiþtir.
Ýbn Mukle'den bir asýr sonra gelen ve onun
mektebinin ikinci merhalesini temsil eden Ýbnü'l-Bevvâb
(ö. 413/1022), Ýbn Mukle'nin seviyesine ulaþmak için, yýllarca
onun yazýlarýný inceledi ve taklit etti; Ýbn Mukle yazýsýný
geliþtirdi ve güzelleþtirdi.36 Merhum Nihad M. Çetin'in
ifadesiyle; "... benzerleri arasýnda ortak husûsiyetleri en
bâriz þekilde taþýyan hat üslûplarýný seçti ve çok muhtelif
kanallarýna yöneltti."37 Ýbn Mukle ve Ýbnu’l-Bevvâb’ýn celîl
yazýsýna örnek elimizde olmamakla birlikte, Ýbnu’l-Bevvâb
yolunda yazýlmýþ celîl bir yazý örneði mevcuttur.
Ýbnü'l-Bevvâb'dan iki asýr sonra, Ebu'l-Mecd
Cemâleddin Yâkût b. Abdullah el-Musta'simî (ö. 698/1298),
yazýya yeni bir nefes verdi.38 Yakût uzun süre Ýbn Mukle
ve Ýbn Bevvâb'ýn yazýlarýný inceleyerek, yazýda yeni bir
tavýr ortaya koymuþtur.39 Onun sayesinde aklâm-ý sittenin
kâideleri daha bir belirginleþerek, yazý güzelleþmiþtir.40
Yakût'un yaptýðý en büyük deðiþiklik, o güne kadar
düz kesilen kalemin aðzýný eðri kesmesi ve eðimini
artýrmasýdýr.41 Daha önce de belirtildiði gibi Yâkut, Ýbn
Mukle ve Ýbn Bevvâb yazýlarýndan istifade etmiþ, onlarýn
15
kaidelerine baðlý kalmýþsa da daha çok Ýbn Bevvâb'ýn
yazýlarýna zerâfet kazandýrýp, bir üslûp meydana
getirmiþtir.42 Yâkût'un bilhassa muhakkak ve reyhânîde
ortaya koyduðu estetik kurallar, âhenk ve nisbet Osmanlý
hat mektebinin doðuþuna kadar Ýslâm âleminde ideal
örnekler olarak kabul edilmiþtir. Mustakimzâde, Yâkût'un
Kýbletü'l-Küttab (yazýcýlarýn öncüsü) diye þöhret bulduðunu
kaydeder.43 Abbâsîler'in siyasi hayatlarýnýn bitiþi ve
Yâkut'un vefatýndan sonra Baðdat, san'at merkezi olma
özelliðini kaybetmiþ, yerini önce Kâhire'ye daha sonra
Ýstanbul'a býrakmýþtýr.44
Fâtýmîler döneminde kûfî yazýnýn celîl örnekleri
kullanýlmýþtýr. Bu dönemde celîl yazýnýn kullanýmýnda
zeminde çiçek ve rûmî motifler bulunmaktadýr. El-Hakim
33- Ali ALPARSLAN, Ýbn Mukle'nin Ýslâm Yazýsýna Hizmeti, "Tarih Boyunca
Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan/2 Mayýs 1986 Bildirileri",
Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1986, s. 11.
34- Adolf GROHMANN, Arabische Palãographie (I. Teil), Wien, 1967, s. 16; Issam
el-Said and Ayþe Parman, Geometric Concepts In Islamýc Art, World of
Islam Festival Puplishing Company Ltd. London, 1976, s. 131; Alparslan,
Ýslâm Tarihi, XIV, 463.
35- Müneccid, a. g. e., 81.
36- Çetin, ÝKMHS, 24; bkz. Mustakimzâde Süleyman Sa'deddin Efendi, Tuhfe-i
Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, Ýstanbul, 1928, s. 331-
332; Habib Efendi, Hat ve Hattâtân, Ýstanbul, 1305, s. 44-48, (45-48. sayfalar
arasýnda Ýbn Bevvab'ýn yazdýðý hat ve kalem hakkýndaki kasîdesi "Kasîde-
i râiyye-i Ýbn Bevvâb maa Þerh" mevcuttur.); A. Süheyl ÜNVER, Hattat ALÝ
BÝN HÝLAL Hayatý ve Yazýlarý, Ýstanbul, Yeni Laboratuvar Yayýnlarý’ndan
1958, s. 5.
37- Çetin, ÝKMHS, 26.
38- Selahaddin el-MÜNECCÝD, Yakût el-Musta'simî, Beyrut, Daru'l-Kitâbi'l-Cedîd,
1985, s. 17; Çetin, ÝKMHS, 27.
39- Mustakimzâde, Tuhfe-i Hattâtîn, 575; Çetin, ÝKMHS, 27.
40- Alparslan, Ýslâm Tarihi, 464.
41- el-Müneccid, Yâkut el-Musta'simî, 28; Nihad M. ÇETÝN, "Yâkût Musta'simî,
ÝA, XIII, 354; a. mlf., ÝKMHS, 27.
42- Çetin, a. g. e., 27.
43- Mustakimzâde, 575.
44- Muhittin SERÝN, Hattat Þeyh Hamdullah, Hayatý, Talebeleri, Eserleri, Ýstanbul,
Kubbealtý Akademisi Kültür ve San'at Vakfý, 1992, s. 14.
 HAT SAN’ATI
Resim 7- Hasankeyf’te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii çeþme üstü kitâbe.
Camii, el-Ezher Camii harim duvarý, el-Akmer Camii’nde
bu örnekler görülebilir. Bu dönemden Halife el-Muntasýr'ýn
kudretli kumandanlarýndan Emirü'l-Cuyûþ Bedrü'l-Cemâlî
tarafýndan yaptýrýlan El-Cuyûþî Camii (m. 1085) mihrabýnda
bulunan tezyinî kûfî yanýnda mihrap içerisinde mevcut
celî sülüs yazý önemli eserlerdendir. Fatýmî eserlerinden
incelenen tüm yazýlarýn zeminlerinde tezyinat
bulunmaktadýr.45
Karahanlýlar döneminde tezyinî kûfî ve mâkilî ile
birlikte celî sülüs tezyinatlý olarak kullanýlmýþtýr. Bu
Resim 8- Hasankeyf’te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii
çeþme üstü kitâbe.
16
dönemde Namazgâh Camii yazýlarý makýlî, Özkent Celâleddin
Hüseyin Türbesi portali tezyinî kûfî, Muhammed b. Nasr
Türbesi’nde ise tezyinî celî sülüs örnekleri yer almaktadýr.
Buradaki celî sülüs yazý yalýn olarak deðil tezyinatla birlikte
kullanýlmýþtýr.
Gazneliler döneminde de mimarî eserlerde tezyinî
kûfî kullanýlmýþtýr. Aslan Câzib Türbesi kubbe kasnaðý ve
pencere üstleri tuðladan yapýlan parçalarla tezyinî kûfîye
rastlanýr.
1. 1. 5. Selçuklular’da Celî Yazý
Selçuklular’da mimarî eserlerde celî sülüs ve kûfî
kullanýlmakla birlikte celî sülüs daha çok tercih edildi. Celî
sülüs hem yalýn hem de zemini süslü olarak, kûfîler ise
tezyinî olarak kullanýlmýþtýr. Bu dönemdeki yazýlarýn ortak
özelliði harflerin cýlýz, dik harflerin yukarýdan aþaðý doðru
incelmesidir. Ayrýca, yazýda kalem hareketlerinin özelliklerini
görmek mümkün deðildir.
Horasan Selçuklularý devrinde yapýlýp bünye
deðiþikliði geçirmeden zamanýmýza kadar gelen camilerden,
Zavare Mescid-i Cumasý'nda (m. 1136) bulunan kuþak
45- Bu konudaki örnekler için bkz. Suut Kemal YETKÝN, Ýslâm Sanatý Tarihi,
Ankara, Ankara Üniversitesi Ýlâhiyat Fakültesi, Türk ve Ýslâm Sanatlarý Tarihi
Enstitüsü Yayýmlarý: 2, 1954, Levha, 67-82.
 HAT SAN’ATI
Resim 9- Hattat Ali b. Yahya Sûfi’nin celî sülüs hat ile yazdýðý Amasya II. Bâyezid Camii Kitabesi
þeklinde kûfî yazýnýn zemini kývrýk dallý motiflerle
süslenmiþtir. 46 Ayný dönemden Ardistan Mescid-i
Cumasý’nda (m. 1160) kubbeye geçiþ bölgesinde ve
mihrapta zemini kývrýk dallý motiflerle süslü celî sülüs
örneklerini görmek mümkündür. Burada celî sülüs satýr
esasýna göre yazýlmýþtýr.47
Anadolu Selçuklularý döneminde mimarî eserlerde
kûfî, muhakkak ve celî sülüs yazý kullanýlmýþtýr. Bu dönem
eserlerinden yazýlarýyla dikkat çeken Divriði Ulu Camii (m.
1129) portalinde zemini süslü celî sülüs kullanýlmýþtýr.
Burada dik harfler oldukça uzun ve harfler küttür. Milâdî
1253 yýlýnda I. Alaaddin Keykubad'ýn kýzý Hond Hatun
tarafýndan inþa olunan Erzurum Çifte Minareli Medresesi
yazýlarý da celî sülüs ile olup zemininde kývrýk dallý motifler
bulunmaktadýr. Yazýlar o dönemin özelliðini
aksettirmektedir. Anadolu Selçuklularý döneminden Konya
Sýrçalý Medrese (m. 1242), yine ayný dönemden Divriði
Sitti Melîk Türbesi (m. 1195) portali, Divriði Ulu Camii (m.
1229) inþâ kitabesi yazýlarýnda celî sülüs zemini kývrýmdal
rûmî ve geometrik desenlerle süslüdür. Aksaray Sultan
Haný portali (m. 1229), Konya Ýnce Minareli Medrese (m.
1258) portali ve Konya Karatay Medresesi (m. 1251- 1252)
yazýlarý örgülü kûfî ve ma'kýlî yazý kullanýlmýþtýr. Kubbe
kasnaðýnda kullanýlan kûfî, o zamana kadar görülen
yazýlardan farklýlýk göstermektedir. Tercan, Mama Hatun
Kümbeti, Selçuklular’ýn bir kolu olan Saltuklular’dan kalma
17
abidevî bir eserdir. Burada kûfî ve celî sülüs yazý kullanýlmýþ,
celî sülüs yazý zemininde kývrým dallý motifler yeralmýþtýr.
Kitabelerdeki celî sülüs harfleri yayvan olup, dik harfler
yukarýdan aþaðý doðru incelmektedir.48
Bu dönem celî sülüsünün ortak özelliði, harflerin
çok basit ve küt, dik harflerin yukarýdan aþaðý doðru
incelmesidir. Yazýlarda Osmanlý döneminde göreceðimiz
estetik, kalem hareketlerinin hakký ve özellikleri, istifte
harflerin birbirini kucaklamasý gibi güzellikleri görmemiz
mümkün deðildir. Bu dönemde yazýlan kûfî yazýlar celî
sülüse göre daha baþarýlý sayýlabilir.49
Orta Asya’da Hâkim Tirmizî Türbesi’nde bulunan
celî yazýlar çok baþarýlý, istif ve harfler mükemmeldir. Dik
harfler dengeli bir þekilde daðýtýlmýþ diðer harflerin
daðýlýmýnda da çok baþarýlý olunmuþtur. XIV. yüzyýla ait
olan bu mezarýn yazýlarýndaki baþarý Osmanlý’da ancak
XVI. yüzyýlda yakalanabilmiþtir.
Semerkand, Bibi Haným Camii’nin gerek çini üzeri
gerek taþ üzerine mahkûk celî yazýlarýnýn harfleri tenâsüb
olarak oldukça baþarýlý ve canlýdýrlar. XV. yüzyýl baþlarýna
46- Suut Kemal YETKÝN, Ýslâm Mimarisi, Ankara, Ankara Üniversitesi Ýlâhiyat
Fakültesi, Türk ve Ýslâm Sanatlarý Tarihi Enstitüsü Yayýnlarý: 2, Ankara, 1959,
s. 144.
47- YETKÝN, a. g. e. , 146-147.
48- YETKÝN, a. g. e. , 212.
49- Bazý müellifler, bu dönemdeki celî sülüslere “neshî” adýný vermiþlerdir ki,
bu isimlendirme yanlýþtýr. Zirâ bu yazýlarýn üslûp ve kaide açýsýndan böyle
isimlendirilmesi mümkün deðildir. Bkz. A. Survey of Persian Art, London,
1939, s. 1770-1774; Semra ÖGEL, Anadolu Selçuklularý’nýn Taþ Tezyînâtý,
Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987, s. 89-90.
 HAT SAN’ATI

Resim 10- Ali b. Yahyâ Sûfi’nin Topkapý Sarayý Bâb-ý Hümâyûn üzerindeki celî sülüs Müsennâ kitabesi; Tuðra Sultan II. Mahmud’a ait olup, Hattat Râkým tarafýndan
çekilmiþtir.

ait olan bu yazýlarda, istifteki çizgi uyumu zamanýna göre celî sülüse terk etmiþtir.50
dikkat çekici seviyededir.
Kûfî yazýnýn mimarî eserlerde kullanýmý Anadolu 1. 2. OSMANLI YAZI SANATI’NDA EKOLLER
Selçuklularý’na kadar devam etmiþ, Osmanlý’da Fatih devrine
kadar da zaman zaman süs unsuru olarak kullanýlmýþ, Ýslâm yazý sanatý en hýzlý geliþmeyi Osmanlý hat
Fatih devrinden sonra kûfi yazý bu alanda yerini tamamen 50- Alparslan, Beþerî Bilimler Dergisi, 2-3.

18
 HAT SAN’ATI
Resim 11- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan celî sülüs hatla yazýlan Ýstanbul Davud Paþa Camii kitâbesi.
mektebinde yaþamýþtýr. Özellikle Fatih Sultan Mehmed
döneminden itibaren, yazý sanatýnda ekoller geliþmiþ ve
yaklaþýk her yüz yýlda bir geliþme yaþanmýþtýr.
Osmanlý döneminde yazýda görülen ilk ciddi geliþme
hattat Yahya Sûfi51 ve oðlu Ali b. Yahya Sûfi52 ile görülür.
Yahya Sûfi’nin Fatih Camii avlu pencerelerinde iç ve dýþ
kýsmýnda bulunan yazýlar incelendiðinde, harflerin hareke
ve süs iþaretlerinden arýndýrýlmýþ hâli göze çarpar. Ancak
harflerde istenen olgunluk henüz yoktur. Harfler satýh
üzerine dengeli bir biçimde yayýlmýþ durumdadýr. Dik
harfler, özellikle Fatih Camii avlu pencereleri iç taraftaki
yazýlarda uzunca ve hâlâ küt bir haldedir. Bu dönemin
belirgin bir özelliði, dik harflerin üzerinde satýr halinde kûfi
yazý bulunmaktadýr. Ayný özelliði, hattatý belli olmayan
Çinili Köþk yazýlarýnda da görmekteyiz. Yalnýz burada üst
kýsýmda bulunan yazýlar muhakkak hattý iledir. 53
Ali b. Yahyâ Sûfi’nin yazýlarý, Fatih Camii kitabesinde
harfler satýra nisbeten yayýlmakla beraber, dik harflerin
yer yer kümelendiði görülmektedir. Kitabe hareke çok
az, tezyinî iþaretler ise yok denecek kadardýr. Bu kitabede
baþarýlý olmasa da istif denemesine giriþilmiþtir.
Ali Sûfî’nin, sekiz yýl sonra yazdýðý, Topkapý Sarayý
Bâb-ý hümâyun kitabesi, kitabe üstü müsennâ âyet,54
sað kapý yuvasýndaki âyet55 ile sol kapý yuvasýndaki
“ketebe” yazýlarý þüphesiz Râkým’a kadar celî sülüsün en
güzel örnekleri olarak kabul edilmektedir.56 Bu kitabelerde,
harf yapýsý olarak çok mükemmel bir seviye yakalanmýþtýr.
Fatih Camii kitabesine göre harflerde kalem hakkýnýn
19
halâvetini görmek mümkündür. Bâb-ý hümâyun
kitabelerinin istifi çok girift ve baþarýlýdýr; özellikle müsennâ
âyet, istif olarak mükemmeldir.
Müsennâ yazýnýn alt kýsmýnda bulunan tarih kitâbesi,
girift istifi ve devrine göre harflerin yapýlarýndaki güzellik
dikkat çekmektedir. Kitabe harf yapýsý ve istifi ile bütünüyle
deðerlendirildiðinde, Râkým öncesi mükemmel bir örnek
olarak kabul edilebilir. Ayný dönemde sülüs ve nesih
yazýda Yâkut el-Musta’sýmî üslûbu hâkimdir.
Fatih döneminden sonra temelleri II. Bâyezid’in
valiliði döneminde Amasya’da atýlan aklâm-ý sitte’deki
uyanýþ, II. Bâyezid’in padiþah olmasý ve Þeyh Hamdullah’ýn
Ýstanbul’a gelmesiyle hýz kazanmýþ ve aklâm-ý sitte’de
yeni bir devre baþlamýþtýr. Bu dönemde özellikle sülüs ve
nesih yazý büyük bir geliþme dönemine girmiþtir.
1. 2. 1. Þeyh Hamdullah Hayatý ve Ekolü
Osmanlý Hat Ekolü’nün kurucusu olan Þeyh
51- Yahya Sûfî: Edirnelidir. Abdullah Sayrafî’yi taklit etmiþtir. 882/1477’de vefat
etmiþtir. Fatih Camii þadýrvanlý avlusunda pencere üstü Fatiha sûresi
kendisinindir. (bkz. Nefeszâde, 46; Suyolcuzâde, 43; Mustakimzâde, 583-
584; Ekrem Hakký AYVERDÝ, Fatih Devri Hattatlarý, 49-50; Rado, 46.)
52- Ali b. Yahya Sûfî: Yahya Sûfî’nin oðludur. Fatih devri hattatlarýndan olup
özellikle celî sülüs ve müsennâ yazýda üstat idi. Celî sülüs’te açtýðý çýðýr
Râkým’a kadar devam etmiþtir. Yazýlarýnda harflerin tenâsübü, terkibin
mükemmeliyeti ve harflerin satýra diziliþteki baþarýsý, hemen fark edilir.
(bkz. Nefeszâde, 47; Suyolcuzâde, 83; Mustakimzâde, 333; Ayverdi, a. g. e.,
16-21; Rado, 46.)
53- Fatih Camii ve Çinili Köþk yazýlarý için bkz. Tahsin Öz, Topkapý Sarayý’nda
Fatih Sultan Mehmet II.’ye Ait Eserler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1953,
s. 13-15 (Resim 27) ; Abdülhamit Tüfekçioðlu, Erken Devir Osmanlý
Mimarîsinde Yazý, Ankara, Kültür Bakanlýðý, s. 360-363.
54- Hicr Sûresi, 45-48.
55- Saff Sûresi, 13.
56- Alparslan, Beþerî Bilimler, 7; (Kitâbeler ve okunuþlarý ile ilgili bkz. Abdurrahman
 HAT SAN’ATI

Resim 12- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan nesih hatla yazýlan Kur’an-ý Kerîm. (TSMK-YG 913)

20
 HAT SAN’ATI
Resim 13- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan celî sülüs hatla yazýlan Ýstanbul Sultanahmed Fîruzaða Camii kitâbesi.
Hamdullah, 1429 yýlýnda Amasya’da dünyaya geldi. Babasý,
Buhâra Türklerinden olan ve Amasya’ya göç eden Mustafa
Dede’dir. Babasý ayný zamanda Sühreverdiyye tarikatinin
þeyhidir. Þeyh Hamdullah, imzalarýnda daima babasýna
izafeten “ibnu’þ-þeyh” sýfatýný kullanmýþtýr. Þeyh
Hamdullah’ýn isminin baþýnda bulunan þeyh sýfatý, Okçuluk
Tekkesi Þeyhi olduðundan verilmiþtir. Osmanlý yazý
Resim 14- Þeyh Hamdullah’ýn Karacaahmed 8. adada bulunan Kabir Kitabesi.
21
ekolündeki öncülüðünden dolayý kendisine “kýblettü’l-
küttâb, hattatlarýn öncüsü”; “kýdvetü ehli’l-hatt, hattatlarýn
baþý” gibi sýfatlar verilmiþtir.57
Þeyh Hamdullah Amasya’da ilim tahsili yanýnda,
Hayreddin Mar’aþî’den Yâkut yolunda aklâm-ý sitte’yi meþk
etmiþtir.58 Yâkut el-Musta’sýmî yazýlarý üzerinde uzun
süren çalýþmalar yaptý. Þeyh Hamdullah yazýlarý incelendiði
zaman, Yâkut harflerinin en güzellerini alarak ekolünü
oluþturduðu görülür.59
Amasya’da vali olan II. Bayezid ile dostluk kurdu
ve ona hat dersleri verdi. II. Bayezid tahta çýktýktan kýsa
bir süre sonra Þeyh de Ýstanbul’a gelerek Saray’a intisap
etti. Þeyh’in sanat hayatýndaki gerçek terakkî Ýstanbul’a
geliþinden sonra baþlamýþtýr.60 Padiþah kendisine, yazý
yazarken hokkasýný tutacak kadar ilgi göstermiþ ve kendisini
devamlý desteklemiþtir.
Þeyh Hamdullah’ýn kaynaklarda, ömrü boyunca 47
Kur’ân-ý Kerîm, sayýsýz en’âm ve Kur’an cüzü yazdýðý
kaydedilmiþtir. Ýstanbul Bâyezid, Sultanahmed Firuzaða,
Davud Paþa Edirne Bâyezid Camii celî sülüs kitabeleri Þeyh
ÞEREF, “Topkapý Sarayý Humâyunu”, TOEM, 1 Kanûn-i evvel 1326, cüz, 5, s.
174; Ekrem Hakký AYVERDÝ, Fatih Devri Mimarîsi, Ýstanbul Fetih Cemiyeti
Neþriyatý, Ýstanbul, 1953, s. 143, 146, 150, 303, 310, 315.)
57- Süleyman Sa'deddin, Tuhfe-i Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý,
1928, s. 185
58- Tuhfe-i Hattâtîn, 58; Melek Celâl. Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, 1948, s. 6; M.
Uður Derman. Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San’atý, Ýstanbul, IRCICA, 1992, s.
191; Muhittin Serin. Hattat Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyâtý,
1992, s. 28
59- Serin, Þeyh Hamdullah, 28
60- Derman, ÝKMHS, 191
 HAT SAN’ATI

Hamdullah hattý iledir.61

Sultan II. Bâyezid, Þeyh Hamdullah’tan Yâkut üslûbu

dýþýnda bir tavýr geliþtirmesini arzu etmiþ, ayrýca kendisine
Saray hazinesinde bulunan Yâkut yazýlarýný vermiþtir. Uzun
araþtýrmalardan sonra Þeyh, Yâkut’un yazýlarýndan seçmeler
yaparak Osmanlý Hat Mektebi’nin temellerini atmýþtýr.62

Þeyh Hamdullah ile birlikte Mushaf yazýmýnda

reyhâni hat yerine nesih yazý kullanýlmýþtýr. Yâkut
mektebinde Mushaf kitabetinde aklâm-ý sitte’nin karýþýk
olarak kullanýmý da terk edilerek sadece nesih yazýya
öncelik verilmiþtir.

Aklâm-ý sitte, Þeyh Hamdullah mektebi ile olgunluk

kazanmýþ, koltuklu kýt’a yazýmý da Þeyh Hamdullah ile
baþlamýþtýr. Þeyh Hamdullah nesih yazýda, Yâkut’taki
durgunluk ve donukluðu kaldýrarak, canlýlýk ve kývraklýk
getirmiþtir. Harflerin yapýsýna büyük deðiþiklik getirmiþ,
harflerin satýra oturuþu düzelmiþtir. Hareke ve harfler
birbirleri ile uyumlu hâle gelmiþlerdir. Yazý bütünüyle
uyumlu bir hüviyet kazanmýþtýr.63

Þeyh Hamdullah mektebinde aklâm-ý sitte’de

gösterilen baþarý, maalesef celîde gösterilememiþtir. Harfler Resim 15- Hattat Karahisari hattýyla sülüs karalama.

hâlâ küt ve basit, istif de karýþýktýr. Yine de celi ile yazdýðý
kitabeler, celi sülüs yazýnýn tarihi geliþimi içerinde önemli
bir yere sahiptir.
1520 yýlýnda vefat eden Þeyh Hamdullah’ýn cenâze
namazýný, devrin Þeyhülislâmý Zenbilli Ali Efendi Ayasofya
Camii’nde kýldýrmýþtýr. Þeyh Hamdullah, Üsküdar
Karacaahmed Mezarlýðý’na defnedilmiþtir. Kabri hâlâ ziyaret
edilmektedir.
1. 2. 2. Hattat Ahmed Karahisâri ve Ekolü
Doðum tarihi kesin olarak bilinmeyen Ahmed
Þemseddin Karahisâri’nin, Afyon’da doðduðu imzalarýndan
anlaþýlmaktadýr. Yazýlarýna attýðý imzalarýnda Esedullâhi
Kirmâni’nin talebesi olduðunu kaydetmiþtir. Esedullahi
Kirmâni, Yâkut ekolüne baðlý bir hattattýr.
Karahisâri, Þeyh Hamdullah’ýn yazý talebelerinden
Ýshak Cemâleddin Halvetî’ye intisab ederek tasavvuf yoluna
da girmiþtir. Kaynaklarda uzun boylu, zayýf yapýlý ve temiz
giyimli, nur yüzlü, Arapça ve Farsça’ya vâkýf, üç dille þiir
söyleyebilecek kadar kültürlü bir zat olduðundan bahsedilir.
Çocuðu olmadýðýndan, yazý talebesi ve kendinden sonra
yolunu devam ettiren Hasan Çelebi’yi evlatlýk almýþtýr. H.
963/ 1556 yýlýnda doksan yaþlarý civarýnda vefat etmiþ,
Sütlüce’de Ýshak Cemâleddin Halvetî’nin yanýna
gömülmüþtür.64
Þeyh Hamdullah’tan sonra Kanuni döneminde hattat
Karahisâri tarafýndan Yâkut ekolüne dönüþ görülmüþtür.
Karahisâri, aklâm-ý sitte’de Yâkut ekolüne yeni bir güzellik
kazandýrmýþtýr. Fakat, geliþen Þeyh ekolü karþýsýnda
tutunamayarak kendisinden bir nesil sonra terkedilmiþtir.
61- Muhittin Serin, Þeyh’in 30 Mushaf, 50 En’am-ý þerîf ve cüz, 121 murakaa
ve kýt’a, 8 ilmî eser ve altý duâ mecmuasýný tespit etmiþtir. Bkz. Serin, Þeyh
Hamdullah, 79-186.
62- Konu ile ilgili daha geniþ bilgi için bkz. Nefeszâde Ýbrahim Efendi. Gülzâr-ý
Savâb, Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1939, s. 48; Tuhfe-i
Hattâtîn, 185-186; Melek Celâl, Þeyh Hamdullah, 9.
63- Yâkût yazýsý ile Þeyh Hamdullah yazýsýnýn geniþ mukayesesi için bkz. Serin,
Þeyh Hamdullah, 36-42
64- Ahmed Karahisârî’nin hayatýyla ilgili daha geniþ bilgi için bkz. Menâkýb-ý
Hünerverân, 25; Nefeszâde, 59-60; Suyolcuzâde, 9-10; Habib, Hat ve Hattâtân,
84-86; A. Süheyl ÜNVER, Hattat Ahmet Karahisari, Ýstanbul, 1964, 13 s.+ 7

22
 HAT SAN’ATI

Resim 16- Hattat Karahisari tarafýndan muhakkak ve reyhani hatlarýyla yazýlan mushaf. (TSMK-H.5)

Karahisâri’nin özellikle celî sülüste terkip kabiliyeti yazýda istif ve terkip bakýmýndan Þeyh Hamdullah’tan
vardýr. Þeyh Hamdullah’da harf mükemmeliyeti yanýnda ileridir.65
Karahisâri’deki terkip mükemmeliyeti de olsaydý, Râkým’la
65- Ali ALPARSLAN. Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, Ýstanbul, Yapý Kredi Yayýnlarý,
yakalanan geliþme daha erken olabilirdi. Karahisâri, celî 1999, s. 56.

23
 HAT SAN’ATI

Resim 17- Kaynaklarda, inþâ edildiðinde Karahisârî tarafýndan yazýldýðý bahsedilen Süleymaniye Camii kubbe yazýsý, Sultan Abdülmecid zamanýndaki Fossati tamirinde
Hattat Abdülfettah Efendi’ye yazdýrýlmýþtýr. Resimde görülen kubbe yazýsý Hattat Abdülfettah Efendi’ye aittir.

Resim 18- Hattat Karahisârî talebesi Hasan Çelebi tarafýndan celî sülüs hat ile yazýlan Süleymaniye Camii kitâbesi.

Karahisari’nin müze, kütüphane ve özel
koleksiyonlarda eserleri mevcuttur. Kaynaklara göre
Süleymaniye Camii kubbe yazýsý ve külliyenin mutfak
yazýsý Karahisârî’nindir. Fakat, Süleymaniye kubbe yazýsý
Fossati’nin XIX. asýrdaki restorasyonunda hattat Abdülfettah
Efendi tarafýndan, Râkým üslûbunda yeniden yazýlmýþtýr.66
Ýstanbul Türk- Ýslâm Eserleri Müzesi’nde bulunan
bir En’am’daki müselsel besmele ve kûfi kompozisyon
Karahisâri’nin sanattaki farklý konumuna iþaret etmektedir.
Özellikle müselsel besmeledeki duruþ güzelliðiyle birlikte
harflerdeki metin tavýrlar dikkat çekmektedir.67 Topkapý
Sarayý Kütüphânesi Hýrka-i Saadet Dairesi’nde 5 numarada
kayýtlý büyük boy Mushaf onun sanatýný aksettiren önemli
66- Süleymâniye Camii yazýlarý için bkz. M. Uður Derman, “Süleymaniye
Camii’nde Hat Sanatý”, Mimarî Mirasýn Bugünü. Ýstanbul, IRCICA, 1996, S.
303-305.
67- Karahisâri’nin bu eseri için bkz. Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, 56;
ayný eserde (s. 56) Karahisâri’nin sanatý için yazýlan þu satýrlar dikkat
çekicidir: “… Ahmed Karahisârî, aklâm-ý sitte’de Yâkut-ý Musta’sýmî ekolünü,
Ýstanbul’da yeniden, fakat ondan kat kat güzel bir noktaya ulaþtýrarak
yaþatan ve onu lâyýkýyla temsil eden büyük bir sanatkâdýr. Bu yüzden,
onun sanatýný temsil ettiði ekolün estetik anlayýþý içinde mütâlaa etmek
îcâb eder. Sülüs yazýlarýnda ciddî ve azametli; muhakkak yazýlarýnda da
âbidevî bir duruþ ve görünüþ sezilir. Hattâ sülüs ve celî yazýda istif ve
terkip bakýmýndan Þeyh Hamdullah’tan ileridedir.

24
 HAT SAN’ATI
Resim 19- Hattat Hâfýz Osman Efendi’ye ait sülüs nesih bir kýt’a. (TSMK-GY 146 6a)
bir þâheserdir.68 Kaynaklarda, Sinan Türbesi yazýlarý
Karahisârî’ye atfedilirse de tarih olarak mümkün deðildir.
Zira, Sinan, Karahisârî’den 32 yýl sonra vefat etmiþtir. Kezâ,
Piyale Paþa Camii kapýlarý dýþýndaki yazýlarýn da Karahisârî’ye
ait olmasý mümkün deðildir. Zira, bu cami hattatýn
vefatýndan 21 yýl sonra yapýlmýþtýr.
Talebeleri arasýnda Hasan Çelebi (ö. 1594’ten sonra),
Ferhad Paþa (ö. 1574) ve Derviþ Mehmed (ö. 1591) sayýlabilir.
1. 2. 3. Hattat Hâfýz Osman Efendi ve Ekolü
Hattat Hâfýz Osman Efendi h. 1052/1642 yýlýnda
Ýstanbul Haseki’de dünyaya gelmiþtir. Babasý, Haseki Sultan
Camii müezzini Ali Efendi’dir. Küçük yaþta Kur’ân-ý Kerim’i
ezberlediði için kendisine “hâfýz” lakabý verilmiþtir. Köprülü
Fâzýl Ahmed Paþa (1637-1691) himâyesinde öðrenim
görmüþ ve bu esnada yazýya ilgi duymuþtur. Yazýyý, önce
I. Derviþ Ali’den69 meþk etmiþtir. Derviþ Ali, o sýralar çok
yaþlý olduðundan, bu kabiliyetli genci, önde gelen
talebelerinden olan Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi Efendi’ye70
gönderdi. Hâfýz Osman, Suyolcuzâde’ den h. 1070/1686
tarihinde, on sekiz yaþýnda icâzet aldý.
25
Hâfýz Osman Efendi, Þeyh Hamdullah yazý ekolünün
incelîklerini öðrenmek için Nefeszâde Seyyid Ýsmâil
Efendi’den71 yeniden meþke baþladý. Bu meþkle, Þeyh
vadisinin bütün özelliklerini öðrendi ve h. 1090/1678’den
68- Bu Kur’an’ýn Kültür Bakanlýðý tarafýndan 2000 ve 2003 yýlý olmak üzere iki
defa týpký basýmý yapýlmýþtýr.
69- Tarihte hattat olarak adý geçen üç Derviþ Ali vardýr. Bunlar sýrasýyla; I. Derviþ
Ali (ö. 1084/1673) ünlü hattat Hâfýz Osman (1642-1698)’ýn hocasýdýr. (bkz.
Suyolcuzâde Mehmed Necib, Devhatü’l-Küttâb, Ýstanbul, Güzel Sanatlar
Akademisi, 1942, s. 49; Müstakimzâde, 336; Derman, DÝA, IX, 191, 192); II.
Derviþ Ali (ö. 1128/1716), I. Derviþ Ali’den ayýrmak için “Anbârizâde” veya
“Ýmam Derviþ Ali” diye de bilinir. (bkz. Suyolcuzâde, 50; Mustakimzâde,
338; Rado, 123; Derman, DÝA, IX, 192); III. Derviþ Ali (ö. 1200/1786), Hüseyin
Hablî’nin talebesidir. Kalenderhâne Camii imam-hatipliðini de yaptý. Râkým
kendisinden meþketmiþtir. Râkým’ýn bir devir nesih yazýlarý kendisine
benzer. (bkz. Mustakimzâde, 340; Derman, DÝA, IX, 192-193.)
70- Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi: H. 1028/1619 tarihinde dünyaya geldi. Eyüp’te
doðduðu için “Eyyûbî”, Suyolcu Ömer Aða’nýn oðlu olduðu için de
“Suyolcuzâde” lâkabýyla anýlmaktadýr. Davhatü’l-küttâb müellifi Suyolcuzâde
Mehmed Necîb Efendi’nin büyükbabasýdýr. Baþlangýçta Dede ismiyle bilinen
bir hattattan ders almýþtýr. Bu zâtýn vefatý ile I. Derviþ Ali’den aklâm-ý sitte
meþkederek icâzetnâme almýþtýr. Sultan IV. Mehmed devrinin seçkin
hattatlarýndandýr. Suyolcuzâde, Þeyh Hamdullah Mektebi’nin son halkasý
olarak kabul edilir; zîra yetiþtirdiði Hâfýz Osman yeni bir mektebin sahibi
olmuþtur. Yetiþtirdiði en önemli talebeleri; Hâfýz Osman (1642-1698),
Hocazâde Mehmed (ö. 1695), Câbizâde Abdullah (ö. 1736)’týr. Elli kadar
mushaf, yüz kadar en’am yazdýðý rivâyet olunur. 1097/1686 tarihinde vefat
ederek Eyüpsultan’da topraða verildi. Mezarý tahrip olunca, mezartaþý
kitâbesi Ýstanbul Türk ve Ýslâm Eserleri Müzesi’nde muhafaza altýna alýndý.
Daha geniþ bilgi için bkz: Suyolcuzâde, 73; Mustakimzâde, 536-537; M. Uður
Derman, “Hattat Suyolcuzâde Eyyûbî, Mustafa Efendi”, Yeþilay, sy. 413
(Nisan 1968) s. 18-20; Rado, 104; Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, ;
Dere, Hâfýz Osman Efendi, Yüksek Lisans Tezi.
71- Nefeszâde Ýsmail Efendi: Ýstanbulludur; Nefeszâde olarak bilinir. “Gülzâr-ý
Savâb” müellifi Nefeszâde Seyyid Ýbrahim Efendi’nin akrabasýdýr. Sülüs ve
nesih yazýyý Halid Erzurûmî’den meþketmiþtir. Þeyh Hamdullah vâdisinde
 HAT SAN’ATI
Resim 20- Hattat Hâfýz Osman Efendi’nin ilk hocasý I. Derviþ Ali’nin sülüs nesih bir kýt’asý.
sonra tamamen Þeyh Hamdullah üslûbunda yazmaya
baþladý. Þeyh Hamdullah üslûbunu elde etmek için, onun
eserlerini tetkik ettiði gibi, Saray’da bulunan bir Þeyh
mushafýný da takliden yazmýþtýr.72 Sultan II. Mustafa, Hâfýz
Osman Efendi’ye çok hürmet gösterir; yazý yazarken
hokkasýný tutardý. Bir ders esnasýnda Padiþah “Artýk Hâfýz
Osman gibi bir hattat yetiþmez” deyince, Hâfýz Osman
Efendi’nin “Efendimiz gibi hocasýna hokka tutan padiþahlar
geldikçe, daha çok Hâfýz Osman’lar yetiþir hünkârým”
cevabýný verdiði çok meþhurdur.73
Bir gün hocasý Suyolcuzâde ile Sadrazam Fâzýl
Ahmed Paþa (1635-1676)’nýn bulunduðu bir mecliste
sadrazam, Hâfýz Osman’dan bir Mushaf yazmasýný ister;
bu arada hocasýnýn kim olduðunu sorar. Hâfýz Osman,
hocasý Suyolcuzâde’yi iþaret ederek “Efendi hazretlerinden
me’zûnum” cevabýný verir. Bu cevaptan çok mütehassis
olan Suyolcuzâde, dýþarý çýktýklarýnda talebesinin alnýndan
öper ve ona hayýr dua eder.74 Yine karlý bir kýþ günü,
Haseki’den Eyüpsultan’a yalýnayak derse gitmesi, hocasýnýn
takdir ve sevgisini kazanmasýna vesile olmuþtur. Aðakapýlý
Ýsmail Efendi’nin “Hüsn-i hattý biz bildik, Osman Efendimiz
yazdý” sözü çok meþhur olmuþtur.75
Sünbüliye tarikatine intisablý olan Hâfýz Osman,
Sümbül Efendi Dergâhý þeyhi Seyyid Alaaddin Efendi’den
mânevi eðitim almýþtýr. Ölümünden üç yýl kadar önce felç
26
geçiren Hâfýz Osman, tedavi sonucu rahatsýzlýðý hafif
geçirmiþ, fakat bu durum yazýlarýna olumsuz tesirde
bulunmuþtur.76 Hastalýðý esnasýnda, kalem açma hizmetini
talebesi Çinicizâde Abdurrahman Efendi77 görmüþtür.78
Ömrünün sonlarýnda Silahtar’da oturmuþtur.
Hâfýz Osman Efendi, genç denilebilecek bir yaþta,
elli sekiz yaþýnda 29 Cemâziyelevvel 1110/ 3 Aralýk 1698
tarihinde vefat etmiþtir. Kabri, Kocamustafapaþa Sümbül
Efendi Camii haziresindedir.
1. 2. 3. 1. San’atý
Hâfýz Osman Efendi kendi üslûbunu yakalamak için
önce, Þeyh vadisinde yazan bu mektebin önemli isimleri
I. Derviþ Ali, Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi ve Nefeszâde
Ýsmail Efendi’den ders almýþ; Þeyh yazýlarý üzerinde uzun
çalýþmalarda bulunmuþtur. Hâfýz Osman yazýlarýnda bulunan
özellikler yer yer Þeyh Hamdullah yazýlarýnda mevcuttur.
Hâfýz’ýn yaptýðý bu özelliklerin yazýlarýnda karar bulmasýdýr.
rakipsiz olduðu bilinmektedir. H. 1090/1679 tarihinde vefat etmiþtir. Bkz.
Tuhfe-i Hattâtîn, 129; Rado, 102.
72- M. Uður Derman, “Hâfýz Osman”, DÝA, c. XV, s. 99
73- Derman, DÝA, 98
74- Tuhfe-i Hattâtîn, 301-302.
75- Tuhfe-i Hattâtîn, 302.
76- Tuhfe-i Hattâtîn, 303
77- Çinicizâde Abdurrahman Efendi: Ýstanbulludur. Sülüs ve nesih yazýyý Ramazan
Efendi’den öðrenmiþ ve ondan icâzet almýþtýr. Gubârî yazý yazmýþtýr.
Padiþahýn mevlidhanlýðýný yapmýþtýr. Derviþ tabiatlý olduðu rivayet edilir.
H. 1137/1724 yýlýnda vefat etmiþtir. Tuhfe-i hattâtîn, 253-254; Çýð, Hattat
Hâfýz Osman Efendi, 7; Rado, 131.
78- Tuhfe-i Hattâtîn, 303
 HAT SAN’ATI

Resim 21- Hattat Hâfýz Osman hattýyla bir hilye-i þerif, (Sadberk Haným Müzesi 11671 Y12).

Padiþah hattatý olunca, Þeyh üslûbunu daha iyi elde
edebilmek maksadýyla, Topkapý Sarayý’nda bulunan Þeyh
Hamdullah mushafýndan taklid sahifeler yazmýþtýr. Bir
manada, klâsik yoldan, Þeyh Hamdullah yolundan
ayrýlmadan sülüs ve nesih yazýyý kemâl noktasýna
ulaþtýrmýþtýr. Þeyh Hamdullah’tan Hâfýz Osman’a kadar
gelen hoca silsilesi þöyledir: Þeyh Hamdullah, Þükrullah
Halîfe, Pir Mehmed Dede, Hasan Üsküdâri, Halid Erzurûmi,
II. Derviþ Ali ve Mustafa Eyyûbi.79
79- A. Süheyl Ünver. Hattat Hâfýz Osman, Ýstanbul, 1967, s. 7

27
 HAT SAN’ATI

Resim 22- Hattat Hâfýz Osman hattýyla nesih En’am-ý Þerîf (Ömer Faruk Dere Fotoðraf Arþivi).

Hâfýz Osman ile Þeyh Hamdullah yazýlarý düþürülerek harfe hareket verilmiþtir.
karþýlaþtýrýldýðýnda þunlar söylenebilir:80
7- Hâfýz Osman, ortada ve sonda yazýlan “ayýn”
1- Dik harfler devamlý olarak satýra yarým nokta harfinin ortasýný devamlý kapalý yazmýþtýr.
sola meyilli yazýlmýþtýr.
8- Hâfýz Osman’da “vav”, “fe” ve “kaf” harflerinin
2- “Rý” ve “vav” gibi bülbül týrnaðý bulunan harflerin baþ kýsmý öne eðik durumdadýr.
týrnaklarýnýn yukarý olan aþýrý meyilleri törpülenmiþtir.
9- Þeyh Hamdullah keþîdeyi çok kullanmýþken,
3- Ayýn harfinin baþ kýsmýnýn sola olan düþüklüðü Hâfýz fazlaca kullanmamýþtýr.
düzeltilmiþtir.
10- Þeyh Hamdullah nesih yazýda kapalý cezm hiç
4- Lafza-i celâl’de sondaki “he” harfi küçüldüðü kullanmamýþtýr.
gibi, “he” harfinden önceki “lam” harfinin açýklýðý artmýþ
11- Hâfýz Osman harfleri, Þeyh Hamdullah harflerine
ve yukarý çýkýþ daha narin bir hâl almýþtýr.
nazaran daha küçüktür.
5- Ýsm-i Nebi yazýmýnda “ha” harfinden “mim”
Hâfýz Osman Efendi, sanat vadisinde ilerleyiþ
harfine geçiþte Þeyh’te bulunan açýklýk Hâfýz’da kapanmýþ,
serüvenini bizzat kendisi kaleme almýþtýr. Burada, Þeyh
ikinci mim harfi de küçülerek, isim daha narin bir hâl
Hamdullah’a olan hayranlýðýný ve çalýþma gayretini
kazanmýþtýr.

6- “Sin” harfinin ikinci dendaný yarým cezim aþaðý 80- Daha geniþ bilgi için bkz. Dere, Hâfýz Osman Efendi, 38-50.

28
 HAT SAN’ATI
Resim 23- Hattat Hâfýz Osman hattýyla sülüs nesih bir kýt’a. (TÝEM, 2469)
görmekteyiz. Hâfýz Osman’ýn nesih hatla yazdýðý ve Topkapý
Sarayý’nda olan bu belge Arapçadýr ve tercümesi þöyledir:
“Benim yazýma dikkatlice ve insafla bakan kiþi!
Allah binlerce, binlerle merhamet etsin. Þunu bil ki ben,
ilâhi lütûflara mahzar olmuþ ve ‘Ýbnu’þ-þeyh’ olarak bilinen
Hamdullah’ýn zamanýna ulaþamadým. Onun yanýna gidip
gelerek bu güzel san’atý nasýl öðrettiðini göremedim. Onun
terbiyesinden geçme mertebesine de nâil olamadým. Fakat
birçok latîf kýt’asýný toplayarak onlar üzerinde mütâlaalar
yaptým ve ondan nakiller yapmaya kendimi mecbur
gördüm. Gece gündüz çalýþarak, sonsuz ilim ve kudret
sahibi olan Allah’ýn yardýmý ile bu seviyeye ulaþtým.
Allah’tan, ulaþamadýðým baþka derece ve merhalelere de
nâil kýlmasýný, en kalbî hislerimle niyâz ederim. Çünkü, bu
çalýþmalarým gençlik yýllarýmda olmuþtur. Þimdi ise zaman
þüphesiz, daha ileri safhalara ilerleme zamanýdýr.
29
Allah’ýn kullarýnýn en zayýfý ve bu isme en az lâyýk
olana Kur’an hâfýzý Osman”81
Hattat Hâfýz Osman Efendi, sülüs, nesih, muhakkak,
reyhâni ve tevkiî (rikaa) yazý çeþitleriyle eser vermiþtir.
Sülüs’leri, ileride celî sülüste büyük atýlým yapacak olan
Mustafa Râkým (1758-1826)’a örnek olan Hâfýz Osman, celî
sülüsle de eser vermiþtir.82 Bugün, kolaylýkla görülebilecek
Üsküdar Doðancýlar Þehit Süleyman Paþa Camii çeþmesi
kitabesi ile Karacaahmed Mezarlýðý’nda Siyavuþ Paþa
mezartaþý Hâfýz Osman’ýndýr.83
Hâfýz Osman’ýn sanatýnýn en parlak yýllarý 1678-
81- TSMK - EH. 2213; Ayrýca bkz. Dere, Hâfýz Osman Efendi, 27-28.
82- Hâfýz Osman’ýn, Hattat Mustafa Râkým’a tesiri hakkýnda geniþ bilgi için bkz.
Süleyman Berk. Hattat Mustafa Râkým Efendi, Ýstanbul, Kaynak Yayýnlarý,
2003, s. 85
83- Ýmzasý bulunmayan bu eserlerin Hâfýz Osman’a aidiyeti, üstad Necmeddin
Okyay’da bulunan yazma bir tarih kitabýndaki nottan naklen; M. Uður
Derman, Hâfýz Osman’ýn Yazý Sanatýmýzdaki Yeri”, Hayat Mecmuasý, sy. 52
(1967), s. 9
 HAT SAN’ATI
Resim 24- Hatat Hâfýz Osman Efendi’ye ait sülüs nesih bir kýt’a.
1688 yýllarý arasýdýr.84 Özellikle 1690 yýlýndan sonraki
yazýlarýnda nesih harfleri küçülmüþ ve daha olgun bir hâl
almýþtýr.85
Hâfýz Osman’ýn yazýda yeni üslûp oluþturmasýndan
baþka, yaptýðý diðer önemli bir yenilik, Hilye-i þerif formu
oluþturmasýdýr. Hz. Peygamber’in beþerî ve ahlâki vasýflarýnýn
yazýyla anlatýlma þekli olan hilyenin, bugün de en çok
kullanýlan formu, ilk defa Hâfýz Osman tarafýndan
geliþtirilmiþtir.86 Baþmakam denilen kýsýmda “Besmele”,
göbek kýsmýnda genellikle Hz. Ali rivayeti olan metin; bu
kýsmýn dört köþesinde Hulefâ-i râþidîn (Hz. Ebûbekir, Hz.
Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali) isimleri; göbek kýsmýnýn hemen
altýnda Hz. Peygamberle ilgili bir âyet, alt kýsýmda da
göbekte yazýlý metnin devamý bulunacak þekilde tasarlanan
bu hilye formu, bugünkü bilgilerimize göre ilk defa Hâfýz
Osman tarafýndan tasarlanmýþtýr.87
30
Hâfýz Osman Efendi, Kur’ân-ý Kerim, En’âm-ý þerîf,
Delâil-i hayrât, kýt’a, murakkaa, karalama, hilye ve kitabe
þeklinde bir çok eser vermiþtir. Kaynaklarda, hayatý boyunca
yirmi beþ Kur’an yazdýðý kayýtlýdýr. Eserleri, Ýstanbul’da
Topkapý Sarayý Müzesi, Türk ve Ýslâm Eserleri Müzesi,
Vakýflar Hat Sanatlarý Müzesi, Süleymaniye Kütüphanesi,
Ýstanbul Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, Sadberk Haným
Müzesi, Sakýp Sabancý Müzesi, Bursa, Türk ve Ýslâm Eserleri
Müzesi, Ýstanbul Üniversitesi Kütüphanesi ve birçok özel
koleksiyonda görülebilir.88
Hâfýz Osman yazýda birçok talebe yetiþtirmiþtir.
84- Derman, Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San’atý, 199; a. mlf. P Sanat Dergisi,
142.
85- Ünver. Hattat Hâfýz Osman, 6.
86- M. Uður Derman. “Yazý San’atýmýzda Hilye-i Saadet”, Ýlgi, Yýl. 13, sy. 28
(Aralýk 1979), s. 35.
87- Hilye hakkýnda geniþ bilgi için bkz. Derman. “Yazý San’atýmýzda Hilye-i
Saadet”, Ýlgi, 32-39; M. Uður Derman. Türk Hat Sanatýnýn Þâheserleri. Ýstanbul,
Kültür Bakanlýðý, 1982, L. 49; Ali Yardým. Peygamberimiz’in Þemâili. Ýstanbul,
Damla Yayýnlarý, 1997, s. 55-60
88- Hâfýz Osman Efendi’nin talebeleri ve eserlerinin toplu listesi için bkz. Dere,
Hâfýz Osman Efendi, Talebeleri için s. 12-24, eserleri için s. 67-199.
 HAT SAN’ATI
Resim 25- Hatat Hâfýz Osman En’am’ýndan bir sahife. (Özel Koleksiyon)
Bunlarýn içinde en çok tanýnanlarý, Yedikuleli Seyyid
Abdullah Efendi, Rodosizâde Abdullah Efendi, Ýkinci Derviþ
Ali, Hasan-ý Üsküdâri’dir.89
1. 2. 4. Ýsmail Zühdî Efendi ve Ekolü
Ordu’ya baðlý Ünye kazasýnda dünyaya geldi. Doðum
tarihi belli deðildir. Genç yaþta, takriben 1750 yýllarýnda90
babasý Mehmed Kaptan tarafýndan Ýstanbul’a getirildi. Ýlim
tahsili yanýnda, Ahmed Hýfzý Efendi’den91 sülüs ve nesih
meþk etti. Bu arada Mehmed Emin isimli bir baþka hattattan
da istifade ederek icâzetini ve “Zühdî” mahlasýný aldý. Ýcâzeti
zamanýmýza kadar gelmediðinden hangi tarihte icâzetname
aldýðý bilinmemektedir.92 Kendisinden önce yaþamýþ ve
ayný ismi taþýyan hattat Ýsmail Zühdî (ö. 1144/1731)’den
ayýrt etmek için “Yeni”, “Ýkinci” ve Zühdî-i Sâni” olarak da
anýlmýþtýr.93
Sultan III. Mustafa devrinde Enderûn-i Hümâyun’a
yazý hocasý oldu, vefatýna kadar bu görevde kaldý.94 Kýrk
Mushaf, birçok hilye-i saadet, murakkaa, kýt’a ve levha
yazdý. Bugün, müze ve özel koleksiyonlardaki eserlerinden
31
Resim 26- Hattat Ýsmail Zühdî Efendi’ye ait bir levha. (Özel Koleksiyon)
baþka, Eyüp Defterdar’da Þah Sultan Türbesi’ndeki celî
yazýlar,95 Ortaköy sýrtlarýnda talebesinden Þânizâde Atâullah
Efendi’nin yaptýrdýðý çeþmenin h. 1198/1784 tarihli celî
kitâbesi96 ile Fatih Niþancý Camii haziresinde h. 1219/1804
tarihli Hatice Haným mezartaþý kitâbesi, Ýsmail Zühdî ‘nin
önemli eserlerindendir.
1 Þevval 1221/12 Aralýk 1806 tarihinde vefat eden
Ýsmâil Zühdî, Edirnekapý mezarlýðýna defnedildi. Kabir
89- Hâfýz Osman Efendi’nin talebelerinin toplu listesi ve hayat hikayeleri için
bkz. Dere, Hâfýz Osman Efendi, 12-24.
90- M. Uður Derman, “Hattat Ýsmail Zühdî Efendi”, Hayat Mecmuasý, sy. 49 (27
Kasým 1969), s. 26; a. mlf. “Ýsmail Zühdü, Yeni” Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm
Ansiklopedisi (DÝA), Ýstanbul, Türkiye Diyanet Vakfý, 2001, s. 125
91- Ahmed Hýfzý Efendi’nin hayatý için bkz. Mustakimzâde Süleyman Sadedin
Efendi, Tuhfe-i Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, 1928, s.
86-87; Rado, Türk Hattatlarý, 169; Devhatü’l-Küttâb, 43; Derman, ÝKMHS,
203
92- Ýbnülemin, 472; A.Süheyl Ünver. Hattat Ýsmail Zühdü Efendi, Ýstanbul 50
San’at Sever Serisi, 1, 1953, s. 1; Derman, Hayat Mecmuasý, sy. 49 (27Kasým
1969), s. 26; a. mlf. , ÝKMHS, 204; a.mlf. , DÝA, s. 125; Bu kaynaklardan Son
Hattatlar s. 472’de ve Derman, ÝKMHS, 204’de 1180/1766 yýlýnda icazet
aldýðý belirtilmesine raðmen, Derman, DÝA, 125’te bunun zaman olarak
mümkün olamayacaðý belirtilmiþtir. Zira, belirtilen tarihten üç yýl sonra
1183 tarihinde Ýsmail Zühdî, kardeþi Mustafa Râkým’a sülüs-nesih yazýdan
icazet vermiþtir; belirtilen tarihte Ýsmail Zühdî baþarýlý bir hattattýr. Yine M.
Uður Derman’ýn tespitiyle, en eski eseri 1175/1761 tarihini taþýdýðýndan,
bu tarihten evvel icâzet almýþ olmalýdýr.
93- Derman, Hayat Mecmuasý, 26; a. mlf. DÝA, s. 125.
94- Derman, Hayat Mecmuasý, 26
95- Eyüp Þahsultan Türbesi içerisinde bulunan paftalý celî sülüs yazýlarla ilgili
bkz. Süleyman Berk, “Eyüpsultan’da Celî Sülüs Kuþak Yazýlar”, Tarihi Kültürü
ve Sanatýyla V. Eyüpsultan Sempozyumu, 11-13 Mayýs 2001, s. 109-110
96- Bu çeþme ile ilgili bkz. Affan Egemen, Ýstanbul’un Çeþme ve Sebilleri,
Ýstanbul, Arýtan Yayýnlarý, 1993, s. 780-781; Berk, Hattat Mustafa Râkým
Efendi, 34.
 HAT SAN’ATI
Resim 27- Hattat Ýsmail Zühdî Efendi’ye ait celî sülüs bir levha. Ýmza kýsmýnda “Veli Efendi Çayýrýnda” yazýldýðý belirtilmiþtir. (Türk Petrol Vakfý Koleksiyonu)
kitâbesi, talebesi ve kardeþi Mustafa Râkým (1758- 1826)
tarafýndan nazmedilip yazýldý. Kabri, hat meraklýlarýnca
hâlâ ziyaret edilmektedir.
Celî’de eski tarza baðlý olan Zühdî Efendi, sülüs ve
nesih yazýlarýnda, Þeyh Hamdullah ve Hâfýz Osman’dan
sonra harf ve kelimelere zarif bir görünüþ kazandýrmýþtýr.
Sülüs ve nesih yazýlarýnda Hâfýz Osman yolunu en güzel
þekilde, Ýsmâil Zühdî geliþtirmiþtir.
Hat sanatý tarihinde Ýsmail Zühdî Efendi’nin önemi,
özellikle sülüs ve nesih yazýda, Þeyh Hamdullah ve Hâfýz
Osman’dan sonra bir atýlým gerçekleþtirmiþ olmasýdýr.
Kendisinden evvel yaþamýþ bu iki hattatýn eserleri üzerinde
uzun süre çalýþýp tetkiklerde bulunduktan sonra, beðendiði
harf ve kelimeleri seçerek, kendi üslûbunu ortaya
koymuþtur.97 Fakat sülüs ve nesih yazýda üslûbu Hâfýz
Osman’a daha yakýndýr. Elinden tashihsiz harf çýkarmadaki
mahareti onu, hattatlar arasýnda öne çýkaran bir diðer
32
özelliði olmuþtur.98 Ýsmail Zühdî Efendi yazýdaki üslûbuyla
kendinden sonra gelen hattatlarý derinden etkilemiþtir.
Vakit bulduðunda mesire yerlerine giden Ýsmail
Zühdî Efendi, buralarda boþ durmamýþ ve yazdýðý kýtalarýn
altýna, mekânýn adýný da kaydetmiþtir. Veliefendi Çayýrý,
Sâdâbâd, Yedikule Bostaný ve Çeþme Meydaný gibi
mahallerin isimlerini belirttiði yazýlarý bulunmaktadýr. Kuþ
formu þeklinde besmele istifi, yaþadýðý devre göre yenilik
sayýlabilecek terkip ve tertipteki yazýsýdýr. 9 9
Ýsmail Zühdî Efendi’nin yazmýþ olduðu sülüs nesih
bir murakkaa, yýllar sonra 1310 yýlý Ramazan’ýnda hattat
Sâmi Efendi’nin eline geçmiþtir. Murakkaa üzerinde çalýþan
Sâmi Efendi, celî sülüste yeni bir döneme girmiþtir.100
97- Ünver, 50 San’at Sever Serisi, 1; Derman, Hayat Mecmuasý, 26
98- Derman, DÝA, 126; a.mlf. Sabancý Koleksiyonu, 100.
99- Topkapý Sarayý Müzesi Güzel Yazýlar Bölümü 314/40 numarada olan ve
altýn mürekkebiyle iþlenen bu yazýnýn tarihi sehven h. 1013/1604 olarak
atýlmýþtýr. Bkz. Derman, Hayat Mecmuasý, 26; a. mlf. DÝA, 126
100- Bu murakkaanýn Sâmi Efendi’nin eline geçiþiyle ilgili daha geniþ bilgi için
bkz. M. Uður Derman, “Hattat Sâmi Efendi’nin Diþ Kirasý”, Hayat Tarih
Mecmuasý, sy. 12 (Ocak 1969), s. 20-22
 HAT SAN’ATI
Resim 28- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Fatih Nakþýdil Türbesi avlu giriþ kapýsý üzerindeki celî sülüs kitâbesi.
Enderundaki yazý hocalýðý dolayýsýyla imzalarýnda
“Kâtib-i Saray-ý Sultâni”, “Hâce-i Enderûn-i Hümâyun”
sýfatlarýný kullanmýþtýr. 1 Þevval 1221/12 Aralýk 1806
tarihinde vefat eden Ýsmail Zühdî Efendi, Edirnekapý
kabristanýna defnedilmiþtir. Celî sülüs baþ taþý ile celî talik
ayak taþý kardeþi hattat Mustafa Râkým Efendi tarafýndan
yazýlmýþtýr. Manzum ayaktaþý yine kardeþi tarafýndan
nazmedilmiþtir.
Ýsmâil Zûhdi ile alâkalý olarak, merhum Necmeddin
Okyay ve merhum Mâcid Ayral birlikte, M. Uður Derman
Bey’e þu tespitte bulunmuþlardýr; “Tashihsiz olarak elinden
güzel harf çýkartmakta, Ýsmâil Zûhdi Efendi’nin geçmiþ
üstatlar içinde benzeri gelmemiþtir.101
Bilinen en meþhur talebesi ayný zamanda kardeþi
olan hattat Mustafa Râkým Efendi’dir.
1. 2. 5. Mustafa Râkým Efendi ve Ekolü
Celî sülüs’te ve tuðrada yaptýðý inkýlâpla, mektep
sahibi olan Mustafa Râkým, bunu saðlayabilmek için uzun
süre Hâfýz Osman yazýlarý üzerinde çalýþmýþtýr.102 Râkým’ýn
yazý sanatýndaki yeri deðerlendirilirken üç hususa dikkat
çekilir:
1- Celî sülüs harflerinin estetiðinde saðladýðý baþarý
2- Celî sülüs’ün istifinde saðladýðý âhenk.
3- Tuðra ölçülerinde yaptýðý estetik yenilik103
Râkým’ýn yaptýðý bu deðiþiklik ve yenilikler “inkýlâp”
kelimesi ile ifade edilmiþtir.104 Celî sülüs ve tuðra, Râkým’ýn
yaptýðý büyük deðiþim sebebiyle “Râkým öncesi-Râkým
sonrasý” þeklinde bir ayýrýma tâbi tutulmuþtur.105 Celî
33
sülüs'te geçmiþ bütün üslûplarý silen Râkým mektebi, Sâmi
Efendi’de kemâl noktasýný bulmuþtur.106 Sert ve durgun
bir üslûba sahip olan Mahmud Celâleddin mektebi, bu
özelliðinden dolayý Râkým mektebi karþýsýnda
tutunamamýþtýr.107
Sanat hayatýnda devamlý arayýþ ve yenilik içinde
olan, serbest nükteleriyle bunu yazýlarýnda gösteren Râkým,
yeni ortaya koyduðu celî üslûbunu ancak, aðabeyi ve
hocasý olan Ýsmâil Zühdî’nin vefatýndan sonra ortaya
çýkarmýþtýr.108 Râkým’ýn eserleri kronolojik olarak tasnif
edildiði zaman durum açýkça görülebilir. Aðabeyinin
vefatýndan sonra, Râkým celî’sinde hýzlý bir geliþme görülür.
Mustafa Râkým, celî’den baþka padiþah tuðralarýný
da hat ve þekil yönünden ýslah ederek, bu konuda da
“inkýlâp” yapmýþtýr. Tuðranýn harflerine kalem hakkýný
101- Derman, ÝKMHS, 204
102- Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 90; M. Râkým Dosyasý, Derman Arþivi,
Dosyada Necmeddin OKYAY’dan naklen þöyle bir not mevcut: “Bir defaya
mahsus olmak üzere, mahalle mektebinde ilk yazý gösterdiðim Ahmed
Cenâb Bey’in elinde bir (Hâfýz Osman Murakkaa’sý) vardý. Takdîr-i ilâhî ile
onu bana bir aralýk sattý. Çýkartmýþ olduðum (Mustafa Râkým’a ait)
fotoðraflarla bunu bir de karþýlaþtýrdým ki, Râkým bu murakkaadan
çalýþarak tirfil’in açýk yerini dahi aynen taklit etmiþ. Hakký Bey bize gelmiþti.
Bir tatbikat yaptýk, hayretlere gark oldu. Sonra Emîn (Yazýcý) ve biraderi
Ömer (Vasfi) Efendi’ye bu murakkaý aldým götürdüm. Fotoðraflarý çýkarýp
karþýlaþtýrdýlar. Râkým Efendi’nin yazýyý Hâfýz Osman’ýn bu meþkinden
yazdýðýný görünce, ondan sonra Hâfýz Osman Efendi’ye ehemmiyet
vermeye baþladýlar.”
103- Alparslan, Ýslâm Tarihi, 491- 492.
104- Ýsmail Hakký BALTACIOÐLU, Sanat, Sühulet Kütüphanesi, 1934, Ýstanbul,
s. 64; Derman, ÝKMHS, 34; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 492.
105- Derman, ÝKMHS, 35.
106- Derman, TA, XIX, 58.
107- Derman, ÝKMHS, 35; Baþlangýçta Sultan Abdülmecid’in tesiriyle, Mahmûd
Celaleddin mektebine tabi olan Kadýasker Mustafa Ýzzet Efendi, birgün
talebesi Muhsinzâde Abdullah Bey’e, “Abdullah Bey, Abdullah Bey!
Gidilecek yol Râkým yoluymuþ, biz bunu anlamakta niye gecikmiþiz?”
demiþtir. (Derman, Sabancý Koleksiyonu, 120)
108- Derman, Türk Hat Sanatýnýn Þaheserleri, Lv. 22; Sâmi Efendi bu konuda,
“Üstada tazim böyle olur. Bulmuþ olduðu þiveyi, olur ki gücenir diye
hocasý ölünceye kadar meydana koymamýþtýr. Ondan sonra bulmuþ
olduðu yolu yürütmüþtür” demiþtir. (M. Râkým Dosyasý, Derman Arþivi).
 HAT SAN’ATI
Resim 29- Hattat Mustafa Râkým Efendi tarafýndan celî sülüs hat ile yazýlan Fatih, Nakþýdil Türbesi kuþak yazýsýndan bir bölüm.
vererek ýslah etmiþ, kürsü kýsmýnda istifi yeniden tertip
ederek kürsüye tok bir görünüm kazandýrmýþtýr.
Râkým’ýn, sanattaki kudretini ve yerini þu hüküm
çok güzel özetlemektedir: “Yalnýz þu kadarýný söyleyelim
ki bir Sinan, Türk mimarlýðýnda, Michelange, heykeltraþlýkta
ne yapmýþsa, daha ziyâdesini Râkým yazýda yapmýþtýr.109
Titiz bir sanatkâr olan Râkým, yaptýðý herþeyi düþünerek
ve hesap ederek yapmýþtýr. Bu kudretteki eserler de ancak
böyle meydana getirilebilir.110
Topkapý Sarayý Müzesi Arþivi’nde bulunan111
Sultan Mahmud’a hitaben yazýldýðý anlaþýlan bir arîzada,
Mustafa Râkým’ýn sanat kudreti þu þekilde anlatýlmaktadýr:
“Benim Efendim,
Buyurmuþsunuz ki, yazýlarýný Mustafa Râkým
hazretleri gibi yazsýn. Ayâ, cihanda anýn mislini yazan
gelmiþ midir ki bu fakîr yazabileyim? Kendi mikdârýmca
yazabildiðim bu kadardýr. Vâzýulasl Hamdullah Efendi ve
Hâfýz Osman Efendi’nin ahsen olan murakkâtýndan yazýp
ve onlardan da en güzel harflerini intihâb ederek bu uslûba
eriþtirmiþtir ve hatt-ý müselsel olarak müfredât hurûfu
muttasýlan bir Murakkaa yazmýþlardýr ki, sâlifuzzikr üstâdân
görseler pesend edip, alnýndan bûs ederlerdi. Yazdýðý
yazýlarda sülüs kaleminden itibâren bir karýþa kadar bir
kalemle yazý yazsa hüsnünü muhafaza ederdi. Bütün
esrâr-ý hat’ta vakýf olup, Rabb-ý Bedîin yedinde ihsân
eylediði perkâr-ý kudretini bir kuluna bahþ etmiþ deðildir.
Bundan böyle de gerçi tecelliyât-ý ilâhiyesi mahdûd
olmamakla berâber böyle bir zâtýn âlem-i hat’ta
yetiþmesine imkân göremem. Bu sözüme Fatih’de,
Cihangir112 ve Tophâne’de yazdýðý celî yazýlar bürhân-ý
celîdir ki, kýyâmete deðin mislini kimse vucûda
ve getiremeyecektir. Kaldý ki, bu abd-i fakîr pergâr-þinaslýk’da
olan mahareti de inzimâm ederek istif meselesini de bir
hatt-ý mustakîme irca’ ile üst ve altýný mýstara yerleþtirmiþtir.
Þi’r u inþâ ve kitabet-i cedîdede yed-i tûlâsý cümlenin
müsellemidir. Rahmetullâh-i aleyhi rahmeten vâsiaten.
Cenab-ý Hak turâb-ý menþûri kadar sizleri pâyidar
109- Ýsmail Hakký BALTACIOÐLU, “Türk Yazýlarýnýn Tetkikine Medhal”, Darü’l-
Fünûn Ýlâhiyat Fakültesi Mecmuasý, sy. 5-6 (Haziran, 1927), s. 30.
110- Ünver, Tarih Dünyasý, 275.
111- Bu ariza TSMA.E. 1193, numarada olup 24.5 x 12 cm. ölçülerinde ve krem
rengi Alikurna kaðýdýna yazýlmýþtýr.
112- 1290/1873 yýlýnda yanan eski Cihangir Camii’nde Râkým’ýn celî sülüs bir
kuþaðý mevcut idi. TÝEM’deki Râkým Efendi’nin kuþak yazý kalýplarý tasnif
edildiðinde, bu yazýnýn 2646 Envanter numaralý Mülk suresi yazýsý
olabileceði kanaatine varýlmýþtýr. Konu ile ilgili daha geniþ bilgi için bkz.
Süleyman BERK, “Cihangir Camisi Yazýlarý”, AD Art Dekor, sy. 89 (Aðustos
2000), s. 156-164.
34
 HAT SAN’ATI
Resim 30- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin çizdiði papaðan taslaðý ve ayný taslaðýn içini doldurduðu yazý-resim. (M. Uður Derman koleksiyonu)
ve serîr-i saltanatýnýzda berkarar buyursun. Âmin.
“Ýlm-i hattýn sýr olan bekâretini
Fâþ edip celîle gösterdi.”
Bu arîzada, Râkým’ýn sanat kudreti, güzel tespitlerle
ortaya konmuþtur. Bunlar sýrasýyla; Râkým’ýn, Þeyh
Hamdullah ve Hâfýz Osman’ýn sülüs harflerinden seçmeler
yaparak, celîde bir üslûp oluþturmasý, bu üstadlarýn sülüs
harflerindeki canlýlýðý celî harflerine tatbik etmesidir.
Arîzada, istife getirdiði yeniliðe de iþaret edilmiþtir. Râkým’ýn
müselsel113 olarak yazdýðý hurûfat meþkine iþaret edildikten
baþka, hat sanatýnda böyle bir zatýn yetiþmeyeceði
belirtilmiþtir ki, bu konu ile ilgili olarak, hattat Sâmi Efendi;
“Râkým geçilemez, onu geçmek isteyen geri döner!” demek
suretiyle Râkým'ýn büyüklüðünü ifade etmeye çalýþmýþtýr.114
Râkým'ýn celî sülüs yazýsýndaki estetik güzelliklerin
açýkça görülebilmesi için daha önce ortaya konan örneklere
bakýlmasý, Osmanlý dönemi örneklerinin ise dikkatle
incelenmesi gereklidir. Bu konuda kýsa bir karþýlaþtýrma
35
Râkým celî'sinin azametini ve farkýný ortaya koyacaktýr.
Râkým'da önce harfler yapý olarak geliþmiþ ve güzelleþmiþ,
daha sonra da istifteki yerlerine en güzel þekilde
oturmuþlardýr.
1. 2. 5. 1. Mustafa Râkým’ýn Celî Sülüs’te
Yaptýðý Yenilik
Mustafa Râkým’ým celî sülüs’te yaptýðý deðiþim þu
baþlýklarda toplanabilir. Bunlar:
1- Harflerin bünyesini ýslah etmiþtir.
2- Harflerin kalýnlýðý ile kalem kalýnlýðý arasýndaki
ideal ölçüyü yakalamýþtýr.
3- Ýstifte baþarý saðlamýþtýr.
Mustafa Râkým’a gelinceye kadar hattatlar, celî
113- Bu müselsel hurufat meþkinin iki kýtasý bugün, Emin Barýn koleksiyonundadýr.
Bu meþklerle alâkalý olarak bkz. Derman, Türk Hat Sanatýnýn Þaheserleri,
Lv. 30; a. mlf., ÝKMHS, 205; Berk, Hattat Mustafa Râkým Efendi, 64.
114- M. Uður DERMAN, “Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi” Hayat Tarih
Mecmuasý, 5 (Haziran, 1969), s. 7.
36
HAT SAN’ATI

Resim 31- Hattat Mustafa Râkým Efendi’ye ait celî sülüs levha. (TSMK-GY 1319)
 HAT SAN’ATI
Resim 32- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin sülüs bir yazýsý.
sülüs harflerinde ölçüyü bir türlü saðlayamamýþlardýr. Ayný
harfin yazýmýnda bile standart tutturulamamýþ, yazý sadece
kalýn yazýlabilmiþtir.115 Osmanlý’da baþlangýcýndan, Fatih
devrine kadar celî sülüs, mimarîde bir süs unsuru olarak
görüldüðü için baðýmsýz ele alýnmamýþ, bu sebeple de celî
sülüs’te gerek harf yapýsý, gerekse istif yönünden aklâm-ý
sitte derecesinde baþarý saðlanamamýþtýr. 1 1 6
Râkým’ýn celî sülüs’te yaptýðý yenilik
deðerlendirilirken þu hüküm çokça kullanýlýr: “Hâfýz Osman’ýn
sülüs’te yaptýðýný, Râkým celî’de yapmýþtýr."117 Sâmi
Efendi’nin þu tespiti bu hükmü doðrular mahiyettedir:
“Hâfýz Osman’ýn sülüslerini büyütürseniz Râkým’ýn celîsini,
Râkým’ýn celîsi’ni küçültürseniz Hâfýz Osman’ýn sülüslerini
bulursunuz."118
Osmanlý hat mektebinde sülüs’te, Þeyh Hamdullah
ve Hâfýz Osman’la birlikte harflerin estetik ölçüsünde baþarý
saðlanmýþ, fakat celî’de bu ölçü bir türlü saðlanamamýþtýr.
37
Bu durum Râkým’a kadar devam etmiþtir. Râkým, Hâfýz
Osman’ýn sülüs ölçülerini büyüterek, celî sülüse baþarý ile
tatbik etmiþtir.119 Bu sebeple Râkým’ýn celî harfleri canlý
ve hareketli bir yapýya sahiptir.120 Bu durum, harfler tek
tek incelendiðinde açýk bir þekilde görülebilir.
Yazýda harflerin veya harfleri teþkil eden kýsýmlarýn,
genel bir tabirle istifi oluþturan çizgilerin istif sahasýna
uyumlu bir þekilde ve ayný nispette yayýlmasý yani istif
örgüsünün her tarafýnýn ayný yoðunlukta olmasý istifte
organik bütünlüðün temini, çizgiler arasýnda denge, uyum,
115- Derman, ÝKMHS, 34; a. mlf., Baþlangýcýndan Bugüne Türk Sanatý, 385.
116- Baltacýoðlu, Türklerde Yazý Sanatý, 45; Derman, Baþlangýcýndan Bugüne
Türk Sanatý, 385.
117- Baltacýoðlu, Türklerde Yazý Sanatý, 46; Derman, ÝKMHS, 35; Alparslan,
Ünlü Türk Hattatlarý, 90; a. mlf., Ýslâm Tarihi, 491-492.
118- Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 90; M. Uður Derman Bey’in, Necmeddin
Okyay’dan tespit ettiði þekliyle, Sâmi Efendi þöyle söylemiþtir: “Râkým’ýn
yazýlarýný küçülttüðünüz vakit, Hâfýz Osman’ýn aynýný bulursunuz. Lâkin
öyle Hâfýz Osman yazýlarý sizin elinize nereden geçecek.” (M. Râkým
Dosyasý, Derman Arþivi).
119- Derman, ÝKMHS, 35; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 491-492.
120- Baltacýoðlu, Türk Plastik Sanatlarý, 117.
 HAT SAN’ATI

Resim 33- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Nakþî Tâcý þeklinde istiflediði yazýsý. (TSMK-Arda 90)

38
 HAT SAN’ATI

Resim 34- Hattat Mustafa Râkým Efendi’nin Eyüp Mihriþah Sultan Türbesi için hazýrladýðý hilye. (TÝEM 2732)

39
 HAT SAN’ATI

canlýlýðý celîye aktarmýþtýr. 1 2 4

Râkým’la ayný asýrda yaþayan
Mahmud Celâleddin de
Þeyh Hamdullah ve Hâfýz
Osman yazýlarý üzerinde
çalýþmýþ, sülüs ve nesih’te
latif bir tavra sahip olmakla
birlikte, celî sülüs harfleri
donuk ve katý kalmýþtýr.125
Ýstifte de harfler
birbirleriyle alâkasýz ve

Resim 36- Hattat Mahmud Celâleddin’in Eyüp Þeyh Murad Tekkesi’nde bulunan kabir taþý.
daðýnýk bir görünüm
Resim 35- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’ye ait sülüs celi sülüs bir levha.
(Kaya Üçer Koleksiyonu). almýþtýr. Mahmud
ritim ve ahengin bulunmasý güzel bir istifin temel Celâleddin'in celîlerinde
unsurlarýdýr. Râkým, harflerdeki tenâsübü ve ölçüyü hareke ve diðer tezyinî
saðlamakla beraber, gerek satýr, gerekse katmerli istiflerde iþaretler seyrek olduðundan,
harfleri birbirleri ile kaynaþtýrmýþtýr. Ýstifte harfler âdeta harfler bütün donukluðu ve
birbirlerini kucaklamýþlardýr. Harflerin tenâsübünde, istifteki katýlýðý ile ortaya çýkar.
yer ve duruþlarýna göre, bazý tasarruflarda bulunmuþtur.
1.2.6 Mahmud
Harflerin ölçüsünü yerine göre büyültmüþ yerine göre ise
Celâleddin Efendi ve Ekolü
küçültmüþtür, istif icabý bunu yerine göre denemiþtir.121
Bu durum istifte yazýnýn güzelliðine güzellik katmýþ, harf Aslen Daðýstanlý olan
gövdeleri donup kalmamýþtýr.122 Nakþýdil Türbesi yazýlarý, Mahmud Celâleddin Efendi,
özellikle Nakþýdil Ýmaret Çeþmesi üzerindeki müsennâ babasý Þeyh Mehmed Efendi
âyet ve aslý Atina Benaki Müzesi’nde olan papaðan ile birlikte Ýstanbul’a gelmiþtir.
þeklindeki istif, harflerin onun elinde nasýl yumuþadýðýnýn Doðum tarihi belli deðildir.126
delilidir. Ayrýca Râkým, istiflerinde tezyinî iþaretleri çok
Ýlk yazý derslerini Ak
fazlaca kullanmamýþtýr; Râkým yazýlarý, harf gövdeleri ile
ön plandadýr. Ancak harfler yerlerine oturduktan sonra Molla Ömer Efendi ve Hoca Râsim Efendi’nin talebelerinden

belli sayýda, yazýyý boðmayacak miktarda hareke ve tezyinî
iþareti kullanmýþtýr. Þu bir gerçektir ki, Osmanlý'da istif,
Râkým'la birlikte geliþme yoluna girmiþtir.
Önceki yüzyýllarýn celî yazýlarý ile Râkým'ýn harf,
kelime gruplarý ve istifleri karþýlaþtýrýlýrsa Râkým’ýn
harflerindeki canlýlýk, azamet ve istiflerindeki güzellik daha
iyi görülebilir. Râkým öncesi celî harflerinde mevcut
donukluk ve orantýsýzlýk, yerini tenâsüp ve canlýlýða
býrakmýþ, istif daðýnýklýktan kurtulmuþtur. Râkým istiflerinin
diðer bir özelliði ise, harflerin uzaktan rahatça görülebilecek
toklukta oluþlarýdýr. Harfler yazýlacaklarý yahut asýlacaklarý
yere göre güzellik ölçüsüne kavuþmuþlardýr. 1 2 3
Râkým, Þeyh Hamdullah, özellikle Hâfýz Osman
yazýlarý üzerinde çalýþmýþ, Hâfýz Osman’ýn sülüslerindeki
Abdüllatif Efendi’den almýþtýr. Yamakzâde Sâlih Efendi ve
Ebubekir Râþid Efendi’ye yazý dersi almak için yaptýðý
müracaatlar ise, dik baþlýlýðý sebebiyle reddedilmiþtir.
Bunun üzerine, Hâfýz Osman Efendi (1942-1698)’nin
121- M. Bedreddin Yazýr buna “kaide üstü durumlar” ismini vermiþtir. (bkz.
Kalem Güzeli, III, 308-309).
122- Baltacýoðlu, Türk Yazý Sanatý, 47-48.
123- Ahmed Süreyyâ, “Osmanlýlarda Sanâyi-i Nefîse ez-Cümle Hutûtu Bedîa”,
Sýrât-ý Mustakîm, sy. 174 (14 Muharrem 1329), s. 282. Hattat Hasan Rýzâ
Efendi’nin (1849-1920) oðlu olan Ahmed Süreyyâ (Saltuk) bu makâlesinde,
Râkým celîsinin özelliklerini dört madde halinde belirtmiþtir. Bunlar özetle:
Harflerin týknazlýðý, hareketliliði, tenâsübü ve istifin âhengidir.
124- Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 90; a. mlf., Ýslâm Tarihi, XIV, 491.
125- Derman, Kök, 14; Alparslan, Ünlü Türk Hattatlarý, 103-104.
126- Ýbnülemin, 187. Doðum tarihi kesin olarak bilinmeyen Mahmud Celâleddin
Efendi’nin, doðum tarihi ile ilgili olarak, M. Uður Derman, Sabancý
Koleksiyonu, s. 104’de þöyle bir bilgi mevcuttur: “Doðum yýlý belli
olmamakla birlikte gördüðümüz 1188/1774 senesinde yazýlmýþ mükemmel
bir murakkaasýndan 1163/1750 tarihi civarýnda doðduðu neticesini
çýkarýyoruz.”

40
 HAT SAN’ATI
Resim 37- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’ye ait celî sülüs bir levha. (Mehmet Çebi Koleksiyonu).
eserlerine bakarak kendi kendini yetiþtirmiþtir. 127
Sülüs ve nesih yazýda kendine has güzel bir tavra
sahip olmuþ ve çok kuvvetli ve kudretli eserler ortaya
koymuþtur. Celî sülüs’te ise ayný baþarýyý gösterememiþtir;
celî sülüs harfleri donuk ve küt kalmýþtýr. Celî’nin istifinde
de harfler birbirinden baðýmsýz gibi kalmýþ, hareke ve
tezyinat iþaretlerini baþarýlý bir þekilde daðýtamamýþtýr.
Ayný asýrda yaþayan celî sülüs üstâdý hattat Mustafa
Rakým’ýn celî sülüs’te yaptýðý atýlým ve deðiþimin yanýnda,
Mahmud Celâleddin’in celî anlayýþý tutunamamýþtýr.128
Sultan Abdülmecid’in, Mahmud Celâleddin’in
talebesi Mehmed Tâhir Efendi (?-1846)’nin talebesi olmasý
sebebiyle bir ara bütün hattatlar padiþah sevkiyle Mahmud
41
Celâleddin Efendi yolunda eserler vermiþseler de, padiþahýn
ölümü ile bu yol terkedilmiþtir.
Râkým ile Mahmud Celâleddin’in arasýndaki farkla
alâkalý olarak, hattat Ömer Vasfî Efendi, Sâmi Efendi’den
naklen þu hadiseyi anlatýrmýþ; “Vaktiyle Ýstanbul’un tanýnmýþ
hattatlarýndan biri cuma günleri kendisinden celî dersi
almaya gelen öðrencilerine Mustafa Râkým çýðýrý ile
Mahmud Celâleddin çýðýrý arasýndaki ayrýlýðý akla gelmeyen
bir yolda anlatýrmýþ. Bu yazý üstadýnýn uzun boyu, uzun
sakalý varmýþ. Ayaða kalkar, dimdik durur, sonra sakalýný
127- 101. Habib, 166; Ýbnülemin, 187; M. Uður Derman, “Mahmud Celâleddin”
Kültürde ve Sanatta Kök, c. 1, sy. 20-22 (Ekim-Kasým-Aralýk 1982), s. 14;
a. mlf. ÝKMHS, 205
128- Ýbnülemin, 188; Derman, KÖK, 14; a.mlf., ÝKMHS, 206; Süleyman BERK,
Hattat Mustafa Râkým’da Celî Sülüs ve Tuðra Estetiði, s. 94-95.
42
HAT SAN’ATI

Resim 38- Hattat Mahmud Celâleddin Efendi’nin talebesi Mehmed Tahir Efendi’nin celî sülüs bir levhasý.
 HAT SAN’ATI

1. 2. 7. Hattat Mehmed Þevki Efendi

Sülüs ve nesih yazýnýn zirve

ismi olan Þevki Efendi h. 1244/1828
yýlýnda Kastamonu Seyyidler’de
dünyaya geldi.131 Küçük yaþta
Ýstanbul’a getirilerek ilmî tahsili

Resim 40- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin Merkez Efendi kabristanýnda bulunan mezar taþý kitabesi.
yanýnda, dayýsý hattat Mehmed
Hulûsi Efendi’den sülüs ve nesih
dersleri aldý. Hulûsi Efendi’den h.
1257/1841 yýlýnda icazetini aldý.

Menþe-i Küttâb-ý Askerî’de

rik’a hocalýðý yaptý. Ayrýca Sultan II.
Abdülhamid’in þehzâdelerine iki
yýldan fazla yazý dersi verdi. Esas
görev yeri Harbiye Nezâreti Mektûbi
Kalemi’ndeydi.132

Ýcâzetini verdikten sonra

hocasý kendisine “Ben yazýyý sana
bu kadar öðretebilirim; yazýyý
ilerletmen için Kazasker’e götüreyim”
Resim 39- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin Amme Cüz’ünden bir sahife.
(Gülbün Mesara Koleksiyonu). deyince: “Ben sizden baþka hocaya

ileri doðru uzatýp, gözlerini açar, ileri atýlýr gibi durup “Ýþte gitmem” cevabýný vermiþtir. Bu cevap

Mustafa Râkým elifi” dermiþ. Sonra sakinleþir, sakalýný üzerine hocasý, Þevki Efendi’ye hayýr duada bulunmuþtur.

göðsünün üzerine dayar, gözlerini kapar “Ýþte Mahmud

Celâleddin elifi” dermiþ."129 Hattat Necmeddin Efendi,
Râkým ile Mahmud Celâleddin arasýndaki farký, dinlerdeki
mezhep ayrýlýðýna benzetmiþtir. Ýkisinin kaynaðý da Þeyh
ve Hâfýz Osman’a varýr.130
Mahmud Celâleddin Efendi’nin, mushaf ve dua
kitaplarý yanýnda, hilye ve kýt’a þeklinde de eserleri
mevcuttur. Eyüp, Mihriþah Sultan Türbesi celî sülüs iç
kuþak yazýsý Mahmud Celâleddin Efendi’ye aittir. H.
1245/1829 yýlýnda vefat etmiþ ve Eyüp Niþancý Þeyh Murad
Dergâhý’na defnedilmiþtir. Mezartaþý kitâbesi þöyledir:
Huve’l-Hayyu’l-Bâkî
Meþâyih-i hattâtînden
Cennetmekân merhum ve maðfûr
Mahmud Celâleddin Efendinin
Ruhîçûn el-Fatiha
Sene 1245
Aslýnda bu sebat ve vefâ, Þevki Efendi Mektebi’nin
doðmasýna vesile olmuþtur. Eðer Kazasker Mustafa Efendi’ye
devam etseydi, Kazasker yoluna mensup Þefik Bey,
Muhsinzâde Abdullah Efendi, Abdullah Zühdî Efendi ve
Hasan Rýza Efendi gibi isimlere bir yenisi eklenmiþ olacaktý.
Fakat kendisi, ekol sahibi her hattatýn yaptýðýný yaparak
Þeyh Hamdullah, Hâfýz Osman, Ýsmail Zühdî Efendi ve
Mustafa Râkým’ýn yazýlarýný inceleyerek ve onlarýn yolundan
yürüyerek kendi üslûbunu oluþturmuþtur. 1 3 3
13 Þaban 1304/7 Mayýs 1887 tarihinde vefat eden
Þevki Efendi, Merkezefendi Kabristaný’nda hocasý ve dayýsý
129- Baltacýoðlu, Türk Plâstik Sanatlarý, 117
130- Baltacýoðlu, Yeni Adam, sy. 447, s 7.
131- Ýbnülemin, 397 ve Derman, ÝKMHS, 214’te doðum tarihini h. 1244/1828
olarak; A. Süheyl Ünver, Hattat Mehmed Þevki, Ýstanbul, 50 San’at Sever
Serisi-6, 1953, s. 1 ve Rado, 225’te Ünver’den naklen doðum tarihi
1245/1829 olarak vermiþlerdir.
132- Derman, ÝKMHS, 214
133- Ünver, Hattat Mehmed Þevki Efendi, 1; Derman, ÝKMHS, 214

43
 HAT SAN’ATI

Resim 41- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin Kur’ân-ý Kerîm’inden bir sahife. (TSMK-GY.309-111, 2b)

44
 HAT SAN’ATI

Mehmed Hulûsi Efendi’nin ayak ucuna defnedilmiþtir. Mürekkebi ile hazýrlamýþ ve çok iyi
tashih etmiþtir. Bu kalýplardan

Resim 42- Hattat Mehmed Þevkî Efendi’nin hocasý Mehmed Hulûsi Efendi için yazdýðý celî sülüs kabir taþý kitabesi.
Þevki Efendi, Râkým’ýn celî sülüs’teki özellik ve
müzehhibler levhalarý hazýrlamýþ
güzellikleri aynen sülüs yazýsýna aktarmýþtýr. Sülüs yazýlarý
yahut taþa hakkedilmiþtir.
kývrak ve metindir. Þevki Efendi, itinalý ve tekellüflü yazan
bir hattattý. Bu sebeple yazýlarý pürüzsüz ve çok temizdir. Sâmi Efendi’nin müze ve
Celî sülüs’ün eþsiz hattatý Sâmi Efendi “Þevkî’nin elinden koleksiyonlardaki yazýlarýndan
istese de fenâ harf çýkmaz” demiþtir. Þevki Efendi’nin baþka Kapalýçarþý
özellikle h. 1290/1873’ten sonraki yazýlarý kemâl noktasýna Nûrosmaniye 135 ve Fesçiler
ulaþmýþtýr. Bu bakýmdan, bu tarihten sonraki yazýlarý Þevki kapýsý üstü celî talikleri
Efendi’nin örnek yazýlarýdýr. mükemmeldir. Bâyezid kapýsý
üzerinde de II. Abdülhamid adýna
Þevki Efendi’nin sülüs yazýlarýndaki olgunluk yanýnda,
tertiplediði tuðra bulunmaktadýr.
harflerin satýra diziliþleri mükemmeldir. Bu yönüyle,
Nallý Mescid, Þehzâdebaþý, Atikali
harflerde akýcýlýk hemen göze çarpmaktadýr. Sülüs ve nesih
Paþa camileri celî sülüs yazýlarý
harflerinde olgunluk ve mükemmellik Þevki Efendi ile
yanýnda Yenicami Sebili celî sülüs
yakalanmýþtýr. Ayný þekilde nesih yazýda, harflerin satýra
kitâbesi çok meþhurdur. Sâmi
diziliþi ve satýra oturuþu, Þevki Efendi’nin yazýdaki önemli
Efendi’nin Yeni Cami sebili kitabesi
maharetlerindendir.
celî sülüs yazýlarý, celî sülüs
Bakkal Ahmed Ârif Efendi ve Fehmi Efendi en önemli öðrenmek isteyenlere âdeta hoca
talebelerindendir. Fehmi Efendi, Þevki Efendi’nin hakký olmuþtur. 136 Sâmi Efendi bu
olduðu halde fazla tanýnmayan talebesidir. Fehmi Efendi’nin kitabede celî sülüs’ün bütün
bugün, Medine’de Mescid-i Nebevî’de büyük boy hilyesi nüktelerini göstermiþtir.137
bulunmaktadýr.
Sâmi Efendi (1838- 1912) XX. asrýn baþlarýnda h.
1. 2. 8. Hattat Sâmi Efendi 1310/1893’ten sonra bir atýlým yaparak, celî sülüste eksik
kalan kýsýmlarý tamamlamýþtýr.138 1310/1893 Ramazanýnda
Râkým Efendi mektebine dahil fakat farklý bir þîve
eline geçen Ýsmâil Zühdî’nin sülüs-nesih murakkaasýndan
sahibi olan Sâmi Efendi, 16 Zilhicce 1253/13 Mart 1838
seçmeler yaparak Râkým’ýn eksikliklerini tamamlamýþtýr.
tarihinde Ýstanbul’da dünyaya geldi. Babasý Yorgancýlar
Celî sülüs'ün en önemli unsurlarý Sâmi Efendi’de kemâl
kethüdasý hacý Mahmud Efendi’dir. Asýl adý Ýsmail Hakký’dýr.134
bulmuþtur. Celî sülüs'teki iþaretler (tirfil, mim, mimli tirfil,
Sýbyan Mektebi’nde Boþnak Osman Efendi’den hurûf-u mühmele ve harekeler) yanýnda rakamlar da Sâmi
sülüs-nesih meþketti. Daha sonralarý celî sülüs yazýyý Efendi’de kemâl noktasýna varmýþtýr. Tezyinat iþaretlerinin
Râkým’ýn talebesi Mahmud Þakir Recâi Efendi (1804- düz kýsýmlarý Sâmi Efendi'de daha deðirmi bir hal alarak
1874)’den aldý. Talik yazýyý önce Kýbrýsîzâde Ýsmâil Hakký kývraklýk ve canlýlýk kazanmýþtýr. Meselâ, tirfilin sol kýsmý,
Bey (1785- 1862)’den sonra Ali Haydar Bey (1802 – 1870)’den þeddenin sol kolu Râkým'a göre Sâmi Efendi'de daha
meþketti. Dîvâni yazýyý Ebûbekir Nâsýh Efendi (1813 – 1885),
134- Eskiden, kalem efendilerine ikinci bir isim, mahlâs vermek âdet olduðundan
rik’a yazýyý Ebûbekir Mümtaz Efendi (1810 – 1871)’den Ýsmail Hakký’ya da “Sâmi” ismi verilmiþtir. Sâmi Efendi’nin mezar taþýnda
ismi “Ýsmâil Hakký Sâmi” olarak geçmektedir. Bkz. M. Uður DERMAN, -
meþketti. “Büyük Bir Hat Sanatkârýmýz: Sâmi Efendi”, Hayat Tarih Mecmuasý. sy. 5,
Haziran 1969, s. 4.
135- Bu kitabenin yeniden yapýlýþý serüveni için bkz. Refiî Cevad ULUNAY, “
Sâmi Efendi asýl maharetini celî sülüs ve celî talik
Hatâ Düzelir”, Milliyet, 08. 07. 1959; a. mlf., “Ýnandý Teres”, Milliyet, 17-18
yazýda ortaya koymuþtur. Yazýlarý daha çok zerendûd ile Eylül 1961.
136- Derman, Yeni Cami Sebili’nin Kitâbesi, Lâle, 4 (Aralýk 1986), s. 15.
hazýrlanmýþtýr. Mürekkeple yazýlmýþ yazýsý yok denecek 137- Derman, a. g. m., 15.
138- M. Uður DERMAN, “Hattat Sâmi Efendi’nin Diþ Kirasý”, Hayat Tarih Mecmuasý,
kadar azdýr. Kendisi yazýlarýný genellikle siyah kaðýda Zýrnýk sy. 12 (Ocak, 1969), s. 22; a. mlf., Türk Hat Sanatýnýn Þâheserleri, 36.

45
 HAT SAN’ATI
Resim 43- Hattat Sâmi Efendi’nin celî sülüs levhasý. (Merkez Efendi Camii)
yumuþak ve deðirmi bir hal almýþtýr. Harekelerde ötrenin
baþ kýsmýnda baþlangýç noktasý Sâmi Efendi'de bir es
çizerek baþlamýþ, Râkým Efendi'de ise burasý düz bir þekil
almýþtýr. Dolayýsýyla Sâmi Efendi'nin bu yumuþak hareketi
ötreye bir canlýlýk ve yumuþaklýk kazandýrmýþtýr. Sâmi
Efendi'de ötre kuyruðunun alt kýsmý, Râkým'a göre biraz
daha besli bir hâldedir. Diðer harekelerde iki üstat arasýnda
46
bir fark yoktur. Râkým harflerine göre Sâmi Efendi
harflerinde canlýlýk mevcuttur. Sâmi Efendi'de harf zülfeleri
yarým nokta daha fazladýr; Râkým’da bir buçuk nokta olan
elif zülfesi Sâmi Efendi’de iki noktadýr. Elif harfi Sâmi
Efendi'de dibe doðru, son üç noktada hafif bir kývrým
yaparak, Râkým'a göre daha bir hareketlilik kazanmýþtýr.
Esasen bu durum dik harflerin tamamýnda mevcuttur. Rý,
 HAT SAN’ATI
Resim 44- Hattat Sâmi Efendi’nin zýrnýk mürekkebiyle hazýrladýðý bir celî sülüs levha kalýbý. (Süleyman Berk koleksiyonu)
vav gibi kuyruklu harflerin satýra meyli Râkým'da bir buçuk
nokta iken, Sâmi Efendi'de bu meyil daha fazla ve iki
nokta kadardýr. Sin diþlerinde mevcut
kývraklýk ve canlýlýk Sâmi Efendi'de
daha belirgin bir hal almýþtýr.
Râkým'da nun harfinin çanaðý sol
tarafta baþ kýsma bir buçuk
nokta kala bitmiþken, Sâmi
Efendi de sol kýsmýn bitiþ noktasý,
Resim 45- Hattat Sâmi Efendi’nin mezar taþý kitabesi. Fatih Türbesi Haziresi.
nun baþlangýcý ile neredeyse
ayný seviyededir.
Sâmi Efendi yazýda
tezyinat unsurlarýný bol miktarda
kullanmýþtýr. Bu durum onun
celî divânî ile fazlaca meþgul
olmasýndan kaynaklanmýþtýr.
Râkým Efendi'nin istiflerinde
harfler, kendi yapýlarý ile ön
plandadýr, bazý istiflerinde
tezyinat unsurlarý yok denecek
kadar azdýr. Bunun sebebi daha
önceki devirlerde de harekenin
dahi çok kýsýtlý kullanýlmýþ olmasýdýr. Hareke ve tezyinat
47
iþaretleri celî sülüs’e Râkým’la girmeye baþlamýþtýr. Çok
titiz bir sanatkâr olan Sâmi Efendi, yazýnýn tashihi ile fazlaca
uðraþýr, elinden altý ayda yazý çýktýðý olurmuþ.139 Râkým’ýn
tamamlayýcýsý olarak kabul edilen Sâmi Efendi, celî sülüs
ve tuðrada Râkým mektebine dahil olmakla birlikte farklý
bir þiveye sahiptir.140
Hayatýnýn sonlarýný felçli olarak geçiren Sâmi Efendi
16 Recep 1330/ 1 Temmuz 1912 tarihinde vefat etmiþtir.
Kabri, Fatih Camii haziresinde olup, mezar taþý kitâbesi
talebesi Kâmil Akdik tarafýndan celî sülüs ile yazýlmýþtýr.
Hüseyin Hâþim Bey'in Sâmi Efendi hakkýnda yazdýðý
kasidesinin bir beyti þöyledir:141
Râkým da eðer görse celî hattýný derdi
Samî-i senâ pâye bu vâdide yemandýr
Üstat merhum Necmeddin Okyay, hocasý da olan
Sâmi Efendi’nin vefatýna düþürdüðü tarihte, onun vefatý
ile Râkým yolunun üstadsýz kaldýðýna iþaret eder. Tarih
þöyledir:142
139- Kemankeþ Bâhir’in bir sözü var: Sâmi Efendi merhumun yazýlarýný Râkým
Efendi görse idi, mutlaka hayýr duâ eder idi. Zîra yazýda çok titiz
davranmýþtýr.“ Kök, sy. 15 (Mayýs 1982), s. 43.
140- Derman, Hayat Tarih Mecmuasý, sy. 5 (Haziran, 1969), s. 7; a. mlf., ÝKMHS,
217.
141- Ýbnülemin, 359
142- M. Uður DERMAN, Hattat Sâmi Efendi, Hayatý ve Eserleri, 50 San’at Sever
Serisi, 18-1962, Ýstanbul, s. 2.
 HAT SAN’ATI
Resim 46- Hattat Sâmi Efendi’nin Þehzâdebaþý Camii’nde bulunan celî sülüs kitâbesi.
Resim 47- Hattat Sâmi Efendi’nin Kapalýçarþý Fesçiler Kapýsý üzerinde bulunan celî tâlik kitabesi.
Serfürû eyler cihan, târih-i Necmeddin için, Göçtü
Sâmi, kaldý Râkým mesleki üstâdsýz. 1330 H.
Sâmi Efendi’den sonra talebeleri, Nazif Bey,143
Tuðrakeþ Ýsmail Hakký Bey,144 Aziz Efendi,145 Ömer Vasfi
Efendi146 ve Neyzen Emin Yazýcý147 celî sülüs’te Râkým
yolunda, Sâmi Efendi þivesinde yazmýþlardýr. Son devrin
önemli hattatlarýndan Halim Özyazýcý148 ve Hâmid Aytaç149
da ayný vadide eser vermiþlerdir. Son iki üstad doðrudan
olmasa da, Sâmi Efendi’nin eserlerinden istifade ile celî
yazýda maharet sahibi olmuþlardýr.
143- Mehmed Nazif Bey: 1846 yýlýnda bugün Bulgaristan’da kalan Ruscuk’ta
doðdu. Aslen Kýrýmlýdýr. Ýstanbul’a hicretten sonra Enderun’a intisap etti.
Þefik Bey’den sülüs ve nesih meþketti. Daha sonra Sâmi Efendi’den celî
sülüs, celî ta’lik, divanî ve tuðra meþketti. Erkân-ý Harbiye Dairesi hattatlýðý
yapan Nazif Bey, ayný yerde mümeyyiz oldu. Celî sülüs’te Ýsmâil Zühdî
ve Râkým yolunu takip eden Nazif Bey’in celîleri tokça görünümlüdür.
Bunun sebebi, yazýlarýný yazdýktan sonra pertevsuzla (mercek) tashih
etmesiydi. 1913 yýlýnda vefat eden Nazif Bey, Yahya Efendi Kabristaný’na
defnedildi. (bkz. Ýbnülemin, 232-235; M. Uður Derman, Hattat Nazif Bey,
50 San’at Sever Serisi, Ýstanbul, 1965, 3 s.; Rado, 242-244).
144- Tuðrakeþ Ýsmail Hakký ALTUNBEZER:1873 yýlýnda Ýstanbul’da doðdu. Ýlk
yazý derslerini hattat olan babasý Ýlmî Efendi’den aldý. Divan-ý Hümâyun
kalemine girdi ve burada Sâmi Efendi’den, divanî, celî divanî, celî sülüs
ve tuðra meþketti. Müzehhib Bahaeddin Bey’den tezhip öðrendi. Ressam
olmasýnýn verdiði avantajla, yazýda çok güzel istifler meydana getirdi.
1945 yýlýna kadar Güzel Sanatlar Akademisi’nde dersler verdi. 19 Temmuz
1946 tarihinde vefat ederek, Karacaahmed Mezarlýðý’na defnedildi (bkz.
Ýbnülemin, 97-101; Derman, Tuðrakeþ Ýsmail Hakký Altýnbezer, Hayat Tarih
Mecmuasý, sy. 6, 1971 , s. 43-51; Rado, 258-259; Derman, ÝKMHS, 255).
145- Aziz Efendi: 1871 yýlýnda Trabzon/Maçka’da doðdu. Küçük yaþta Ýstanbul’a
gelerek, evvelâ Bakkal Arif Efendi’den sülüs-nesih meþkederek 1896
yýlýnda yazdýðý hilye ile icâzet aldý. Ta’lik yazýyý Hasan Hüsnü Efendi’den,
celî sülüs ve celî ta’liki de Sâmi Efendi’den meþketti. Davet üzerine gittiði
Mýsýr’da uzun süre kalarak orada yazýlar yazdýktan baþka talebe de
yetiþtirdi. 16 Aðustos 1934’te vefat etti, kabri Edirnekapýsý Necatibey
Mezarlýðý’ndadýr (bkz. Ýbnülemin, 68-72; Serin, Hattat Aziz Efendi, 119 s.;
Rado, 251; Derman, ÝKMHS, 220).
146- Ömer Vasfi Efendi: 30 Nisan 1880 tarihinde Ýstanbul/Tophane’de doðdu.
Rüþdiye Mektebi’nde okurken Çukurcumalý Kadri Efendi’den yazý meþketti.
48
Daha sonra Aziz Efendi’den sülüs ve ta’lik, hacý Kâmil Efendi’den sülüs,
divanî ve celî divanî, nihayet Sâmi Efendi’den de ta’lik, celî ta’lik ve celî
sülüs meþketti. Celî yazýda, hocasý Sâmi Efendi’den sonra o yolun en usta
takipçisi oldu. Hýrka-i Þerif Camii hatipliðini de yapan Ömer Vasfi Efendi
1928 yýlýnda vefat etti. Kabri, Eyüp Gümüþsuyu’ndadýr (bkz. Ýbnülemin,
262-267; Derman, Ýki Kardeþ Hattatýmýz Ömer Vasfi Efendi (1880-1928),
Neyzen Emin Efendi (1883-1945), 50 San’at Sever Serisi, Ýstanbul, 1966,
9 s.; Rado; 251; Derman ÝKMHS, 226-227).
147- Neyzen Emin YAZICI: 1883 yýlýnda Ýstanbul’da dünyaya geldi. Ýlk yazý
derslerini Rüþdiye Mektebi’nde iken aldý. Aðabeyi Ömer Vasfi, Sâmi
Efendi’ye derse gittikçe onu da götürdü. Aðabeyi gibi düzenli ders almadý.
Aðabeyinin yazýlarýný tashih ederek celîde maharetini arttýrdý. Dinî ve
lâdinî musikîde de behre sahibi idi. 3 Þubat 1945 tarihinde vefat ederek
aðabeyinin yanýna defnedildi (bkz. Ýbnülemin, 80-84; Derman, Ýki Kardeþ
Hattatýmýz, 9 s.; Rado, 255-256; Derman, ÝKMHS, 226-227).
148- Mustafa Halim ÖZYAZICI: Babasý Kýrýmlý, anasý Sudanlý olan Halim Efendi
14 Ocak 1898 tarihinde Ýstanbul’da dünyaya geldi orta tahsili sýrasýnda
hattat Hâmid Bey’den Rik’a meþketti. Daha sonra Medresetü’l-Hattâtîn’de
devrin önemli hat üstatlarý, Hasan Rýza, Kâmil Efendi, Hulûsi Efendi ve
Tuðrakeþ Ýsmail Haký Bey’den yazý meþketti. Her yazý cinsini büyük bir
kudretle yazdý. 1963 yýlýnda emekliliðine kadar Güzel Sanatlar
Akademisi’nde yazý dersi verdi. 30 Eylül 1964 tarihinde vefat etti (bkz.
Ýbnülemin, 104-106; Derman, Hattat Mustafa Halim Özyazýcý (1898-1964),
50 San’at Sever Serisi, Ýstanbul, 1965, 3 s.; Rado, 260-261; Derman, ÝKMHS,
227; Süleyman BERK, “Hattat Halim Efendi’nin Bilinen Tek Hilyesi“, Tarih
ve Düþünce, sy. 2002/7(Temmuz 2002), s.56-64).
149- Hâmid AYTAÇ: 1893 yýlýnda Diyarbakýr’da doðan Hâmid Bey, ilk yazý
derslerini de orada aldý. Ýstanbul’a gelerek önce Hukuk daha sonra da
Sanâyi-i Nefîse Mektebi’ne devam etti ise de tamamlayamadý. Geçimini
saðlamak için piyasaya yazý iþleri yaptý. Hattat Nazif Bey’den yazý dersine
baþlamýþsa da ancak bir ders devam edebildi. Harf inkýlâbýndan sonra
matbaacýlýk yaptý, ancak yazýyý býrakmadý. Zamanýn büyük hattatlarý ile
görüþtükçe onlardan istifade etti. Her cins yazýyý büyük bir kudretle yazan
Hâmid Bey çok titiz bir sanatkârdý. 18 Mayýs 1982 tarihinde vefat eden
üstat, Karacaahmed Kabristaný’nda, Þeyh Hamdullah’ýn yanýnda medfundur.
(bkz. Ýbnülemin, 119-123; Ali Alparslan, Hattat Hamid Aytaç, Hayat Tarih
Mecmuasý, sy. II, 1972, s. 16-22; Rado, 267-269; M. Hüsrev SUBAÞI,“ Aytaç,
Hamit“, Türkiye Diyanet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi, Ýstanbul, Türkiye Diyanet
Vakfý, 1991, c. IV, s. 287-289; Derman, ÝKMHS, 229; Hattat Hâmid Aytaç’
la ilgili geniþ bir deðerlendirme için bkz. Hattat Hâmid Aytaç (Âmidî) Anma
Paneli - Eylül 1996, Ýstanbul, Diyarbakýr Büyükþehir Belediyesi, 1997; Hattat
Hâmid Aytaç Kitabý, (Hazýrlayan Ýsmail Yazýcý). Ýstanbul, Kitabevi, 2002,
216 s. )