BEETHOYEN Ilustrowane monografie wielkich kompozytorw M5W Ates Orga BEETHOYEN Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie PWM EDITION Polskie

Wydawnictwo Muzyczne SA 2001 1000401727 ^5toi ozyginahi: Beethouen This edition published in 1983 by Omnibus Press, a division of Books Sales Limit ed. Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced in any form, by phot ocopying or by any electronic or mechanical means, including information storage or retrieval syste ms, without permission in writing from the publishers. (Jnauthorised reproduction of any part of this p ublication is an infringement of copyright. Przekad ALEKSANDRA HAWRO Projekt okadki seryjnej WITOLD ABAKO L 40 0TMb 00^ Copyright for the Polish edition by Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA Krakw, Poland 2001 ISBN 83-224-0806-4 PWM 20254 BITW-EO- 7 IZ%O i3 Spis tre ci I. Omega 7 II. Kanonizacja" 11 III. Pocztki 23 IV. Wczesne lata: 1770-1792 32 V. Wiede: 1793-1799 48 VI. Rewolucja i zmiana 71 VII. Kamienie milowe: 1800-1804 82 VIII. Heros i Heroina 101 LX. Namitno ci i zagadki 112 X. Prawdziwy romantyk": 1806-1808 124 XI. Antrakt: 1809-1813 138 XII. Kongres wiedeski 154 XIII. Najwikszy spo rd yjcych kompozytorw" XIV. Apoteoza 187 Waniejsze utwory Ludwiga van Beethovena 204 Bibliografia (wybr) 207 Indeks nazw isk i tytuw 208 I Omega Gdy umiera ebrak, na niebie nie pojawiaj si komety, niebiosa staj w pomieniach, gdy u miera ksi. Szekspir Juliusz Cezar Poniedziaek 26 marca 1827 roku by mro nym dniem. Od lska i szczytw Sudetw nad Lasem Wie eskim wia pnocny wiatr. Wok ziemi spowija mikki dywan wieego niegu. Zima bya du otna, zimna i mro na", a tego dnia nic nie zapowiadao, aby jej elazny u cisk sab. Okoo czwartej wiata Wiednia, latarnie uliczne, wiece w tysicach pokoi zaczy rozprasza padajcy powoli zmrok. Dzie dobiega koca. Na drugim pitrze Schwarz-spanierhaus (domu Po d Czarnym Hiszpanem") na zachd od murw starego miasta ycie pewnego czowieka dobiegao kresu. W duym, ubogo urzdzonym pokoju o przygnbiajcym wygldzie", po rd porozrzucanych czy, ksiek i nut, majc w zasigu wzroku swojego ukochanego mahoniowego Broadwooda, Be ethoven, genera muzykw", egna si z yciem. Lec tak w rd zmitej po cieli, nieprzytom zbity i zniszczony jak jego fortepian. Na zewntrz trwaa walka ywiow. Tumany niegu uder

zay w okna. Wtem, zagrzmiao i ciemno przeszyo wiato byskawicy [...] Beethoven otworz , podnis praw rk i z zaci nit pi ci spoglda w gr przez par sekund. Potem jego r powieki zamkny si [...] Usta oddech, serce przestao bi! Duch wielkiego kompozytora od szed z tego wiata zudze do krlestwa prawdy". Tak mier kompo7 T> / -fctfc-.-. s *^\* B hL "S .iV**t! Beethoven na ou mierci. Litografia J. Danhausera zytora wspomina Anselm Hiittenbrenner. Lapidarny zapis w pamitniku Josepha Karla R osenbauma jest jeszcze bardziej poruszajcy: Umiera Ludwig van Beethoven, wieczorem , okoo szstej, na puchlin wodn w wieku pidziesiciu sze ciu lat. Ju go nie ma! Jego im adal w blasku chway". Pogrzeb odby si po poudniu 29 marca 1827 roku. W przeciwiestwie do poprzednich dni, pogoda bya cudowna, ciepa": wiosna zoya swj pocaunek na policzku zimy. Przed domem, w ym mieszka kompozytor, zebra si zdjty alem tum, aby odda zmaremu ostatni hod. Allge heater Zeitung" (z 12 kwietnia) donosia o pitnastu tysicach ludzi. Inni twierdzili, e liczba sigaa dwudziestu tysicy. Niewtpliwie bya to jedna z najbardziej spektakularn ych ceremonii w ponapoleoskim Wiedniu. Zgodnie z opisem pogrzebu, przechowywanym w archiwum Sdu Najwyszego, podwrze domu byo przepenione, a na zewntrz dalsi go no dom si wej cia. Wojsko przysane z koszar Alser z najwiksz trudno ci zdoao odepchn napie Nawet szkoy zostay zamknite. O trzeciej trumn zamknito, zniesiono na d i wystawiono na zewntrz. Przykryto j kirem zamwionym przez Antona Schindlera z 2. Regimentu, krzy oz dobiono bardzo piknym wiecem, a obok pooono Ewangeli i wieniec z li ci dbowych. Otwarto bram tum by tak gsty, e z najwikszym trudem mistrzowi ceremonii i jego pomocnikom uda si ustawi procesj". Hummel Kondukt pogrzebowy. Akwarela F. Stbera. Schwarzspanierhaus w tle na prawo od ko cioa . (Beethoven--Haus, Bonn) i Jirovec nie li kir i wiece spowite krep, za w rd znakomito ci nioscych pochodnie znajd li si Castelli, Czerny, Grillparzer, Graf, Pacini, Schubert i Schuppan-zigh. W rod ku procesji jecha cignity przez czwrk koni pikny karawan poyczony od Kirchenmeister z atedry w. Stefana. Droga orszaku aobnego wioda pod oknami paacu ksicia Lichnowskiego. Chr piewa Miserere w aranacji pochodzcej z jednego z euali na puzony; orkiestra zagraa marsz aobny z Sonaty fortepianowej op. 26. Kronikarz tak kontynuuje swoj relacj: Ko ci by wypeniony nad wszelk miar; gdy wniesiono trumn, onierze penicy sub nie pu ci. Rodzina i przyjaciele mistrza ledwie zdoali wej do rodka. Tych, ktrzy mdleli pod naporem tumu, zabierano do szpitala. Wntrze ko cioa roz wietlao wiato wiec. Rachunek od miejskiego handlarza Zellera za o wi ie trzech gwnych otarzy opiewa na sze i p funta wosku. Ale oprcz tego Johann Wolfmay m pokry koszty wiec na wszystkich otarzach, kolumnach i wiecznikach. Dziewiciu ksiy z chottenstifte piewao Libera Seyfrieda. Trumn zdjto z katafalku i orszak pogrzebowy, na czele ktrego sza orkiestra oraz ksia, 'ruszy przez naw w kierunku drzwi. Ceremonia dobiega koca. Po mszy trumn umieszczono na karawanie. Tum cz ciowo rozproszy si, ale tysice podyy esj poruszajc si powoli ulic Szpitaln. Orszak min Alserbach koo Namentur, przytuek lni, przeszed przez lini Wahringa, doszed do prawego brzegu potoku Wahring i skierow a si brzegiem w stron ko cioa parafialnego. Tam ju czeka pastor w towarzystwie drugiego ksidza. Orszak zatrzyma si. Trumn wniesiono do ko cioa, gdzie zostaa pobogosawiona pr bydwu ksiy. Na wszystkich otarzach pony wiece. Po ceremonii chr parafialny od piewa e i Libera... Nastpnie trumn ponownie podniesiono i procesja ruszya dalej. Wiele osb wci podao za orszakiem. Procesji przyglday si dzieci ze szkoy parafialnej i pilnuj nauczyciele. Za nimi sza wiejska biedota. Trumn poprzedzali ksia, zakrystian i minis trant z kadzielnic. Za nimi podaa rodzina i przyjaciele. Miejscowy mistrz ceremonii ustawi procesj. Majc po prawej stronie strumie, a po lewej agodnie opadajce zbocze, w r bicia dzwonw, orszak aobny skierowa si w stron cmentarza parafialnego. Przed bram nios trumn zoyli swj ciar na ziemi. Wielki tragik, Heinrich Anschutz, wystpi przed zgroma nych, aby wygosi poruszajc mow pogrzebow napisan przez Grillparzera, po ktrej wygosz iersz Schlechty. I tak ten wielki czowiek doczy do innych zmarych. Ksia po wicili gr raz ostatni pobogosawili ciao. W gasncym wietle wiosennego dnia trumn opuszczono do gr

obu. Tobias Haslinger przynis trzy wiece laurowe, ktre Hummel zoy na grobie. Zgodnie z starym zwyczajem, ci, ktrzy stali najbliej grobu, rzucili na trumn gar cie ziemi, po czym zgaszono pochodnie. 9 R* Franz Grillparzer (1791-1872), ktry osobi cie zna Beethovena od 1805 roku, by synnym a ustriackim poet narodowym. Akwarela M. M. Daffingera, 1827 r. (Historisches Museu m w Wiedniu) Mowa pogrzebowa Grillparzera oraz co najmniej dwie cie karet towarzyszcych zmaremu w ostatniej podry s wystarczajcym dowodem (gdyby my takiego potrzebowali), e w 1827 roku Beethoven cieszy si ogromn saw. Grillparzer unie miertelni go jako bohatera niemiecki mowy i jzyka, ostatniego mistrza melodyjnej pie ni [...], spadkobierc wiecznie ywej sa wy Handla, Bacha, Haydna i Mozarta". Grillparzer powiedzia, e Beethoven by artyst, i wszystko co do niego naleao, byo jego tylko dziki sztuce". Tak koczy swoj mow: By take [...] czowiekiem. Czowiekiem w penym, w najwyszym tego sowa znaczeniu. Poniewa dala od wiata, mwiono, e nienawidzi ludzi, a poniewa wystrzega si sentymentalizmu, mw ono, e jest pozbawiony uczu. Ludzie twardego serca przed niczym si nie cofaj. To, co najcenniejsze najatwiej zniszczy, sponiewiera i zama. To nadmiar wraliwo ci skania do rywania uczu! Ucieka od wiata, poniewa w swojej bogatej, penej mio ci duszy nie znajdow broni, ktra mogaby go przed nim ustrzec. Odsun si od ludzi, gdy da im wszystko, nic w amian nie otrzymujc. y samotnie, poniewa nie znalaz bratniej duszy. Ale jego serce bio dla wszystkich ludzi, pene ojcowskiej mio ci dla bliskich i dla wiata. Takim by, takim umar i takim y bdzie na wieki. Wy wszake, ktrzy podali cie za nami a do tego miejsca, nie pozwlcie, aby wasze serca og rn niepokj. Albowiem nie stracili cie go, lecz odzyskali cie. yjcy nie maj wstpu do si y zmarych. Dopiero gdy ciao obrci si w py, otwieraj si bramy do ich krlestwa. Ten, kt opakujecie, stoi teraz obok wielkich ludzi wszystkich czasw, na zawsze nietykalny . Wracajcie do domu, ze smutkiem w sercu, lecz pogodzeni z losem. A je li kiedykol wiek przemona sia jego dziea ogarnie was jak wiosenna burza, gdy wasze uniesienie p rzepynie na pokolenia tych, ktrzy si jeszcze nie narodzili, wspomnijcie na t godzin i powiedzcie sobie: Byli my tam, gdy go chowali, a gdy umar, pakali my. II Kanonizacja" Historia jest najbardziej stronnicz z nauk. Gdy kogo sobie upodoba, darzy go zabor cz mio ci i nie chce sysze o nikim innym. Romain Roland Nastpne pokolenia miay wielokrotnie powtrzy za Grillparzerem te same sowa mio ci i uwie bienia. W 1837 roku William Ayrton piszc we wczesnej wiktoriaskiej antologii The M usical Library, e Beethoven by bez wtpienia chwa naszego stulecia", wyraa uczucia, kt odzielao wielu jego wspczesnych. W tym samym roku w programie koncertw zorganizowany ch w Hanover Suare Rooms przez Londyskie Towarzystwo Filharmoniczne znalazy si 17/ i TV Koncert fortepianowy, a take II Symfonia, III Symfonia Es-dur Eroica", V i VII Symfonia oraz 17 kwietniaJX Symfonia, skomponowana specjalnie na zamwienie Towar zystwa i wykonana w cao ci z chrem pod dyrekcj Moschelesa, przyjaciela, i wsppracownika Beethovena z okresu kongresu wiedeskiego. Kilka lat wcze niej, 18 maja 1832 roku, His Majesty's Theatre po raz pierwszy w Londynie wystawi pen wersj Fide-lia; Niech kad y, kto kocha muzyk, usyszy Fidelia" zachwyca si jeden z krytykw. Thomas Alsager z The Times", absolutnie fanatyczny wielbiciel Beethovena", organizowa prywatne koncerty w swoim domu przy Queen Suare, na ktrych grano gwnie Beethovena: w Wigili Boego Narod zenia 1832 roku odbya si tu premiera Missa solemnis pod dyrekcj Moschelesa. W rok p ni ej Moscheles wystpi jako pianista, wykonujc p ne sona11 Sir Charles Halle (1819-1895); pisa w swojej autobiografii: Jak wiele dzieli rok 1 848 od 1895. Wtedy pytanie brzmiao: czy suchacze zrozumiej t czy tamt sonat? Obecnie t rudno polega na znalezieniu takiej, ktra nie zostaa zbanalizowana". Na podstawie fot ografii Walery'ego, 1890 r. ty op. 109 oraz op. 111 (jak sam wspomina: Niektrzy z obecnych suchali z uwielbienie m"). Nieco p niej, 9 marca 1845 roku Moscheles zagra niemniej monumentalne dzieo Sona t B-dur Hammerklavier" op. 106, utwr, ktry dziewi lat wcze niej Berlioz nazwa zagadk a dla kadego pianisty". Tego samego roku, Alsager powoa Beethovenowskie Towarzystwo

Kwartetowe, ktre dao pierwszy koncert 21 kwietnia przy Harley Street 76. W progra mie znalazy si Kwartet smyczkowy op. 18 nr 1, trzeci z sze ciu kwartetw zadedykowanyc h hr. Ra-zumowskiemu oraz op. 127. Tylko w trakcie tego pierwszego sezonu zostay wykonane wszystkie kwartety Beethovena co jest godnym podziwu wyznaniem wiary. D o tego czasu pojawili si nowi ordownicy sprawy Beet-hovena jednym z nich by Joachim , ktry jako dwunastoletni chopiec w trakcie historycznego koncertu Towarzystwa Fil harmonicznego 27 maja 1844 roku zagra Koncert skrzypcowy D-dur. Utwr ten by przez du gi czas okre lany pogardliwie jako rzpolenie, ktre mg rwnie dobrze napisa jaki podrz pozytor" ( The Har-monicon"). Ale tego wieczoru pod dyrekcj Mendelssohna, ulubieca k rlowej Wiktorii Koncert skrzypcowy D-dur w kocu zdoby czoowe miejsce w repertuarze, ktre zawsze odtd zajmowa. Cztery lata p niej Charles Halle, niegdy w Paryu bliski przyjaciel takich ludzi, jak Chopin, Liszt, Berlioz i Thalberg, podj wyzwanie, debiutujc w Covent Garden brawuro wym wykonaniem Koncertu fortepianowego Es-dur. P niej, jako dyrygent w Manchester, Halle odda si cakowicie popularyzacji muzyki Beeth ovena. W cigu trzydziestu siedmiu sezonw od 1858 do 1895 roku dyrygowa wykonaniami wszystkich dziewiciu symfonii, piciu koncertw fortepianowych, Koncertu skrzypcowego , Koncertu potrjnego C-dur na fortepian, skrzypce i wiolonczel z orkiestr, chralnej Fantazji c-moll na fort., chr i ork. op. 80 i wszystkich uwertur. W jego programi e znalazo si take kilka sonat fortepianowych. W porwnaniu z dziaalno ci Towarzystwa Fil armonicznego w Londynie, aktywno Hallego bya imponujca. Jego program by bardziej wywao ny i cho w tym samym okresie Towarzystwo Filharmoniczne miao na swoim koncie 163 w ykonania symfonii Beethovena, a Halle 123, kad on jednak mniejszy nacisk na te, ktr e ju byy powszechnie znane i lubiane przez publiczno czyli V i VI Symfoni starajc si po wici wicej uwagi Symfo IX (t o-statni wykona dziewiciokrotnie, podczas gdy Towarzystwo Filharmoniczne tylk o piciokrotnie). Promowa take koncerty. Podobnie jak w Londynie TV i V Koncert fort epianowy oraz Koncert skrzypcowy cieszyy si u niego najwiksz popularno ci, lecz publicz no Hallego w Free Trade Hall zaskakujco upodobaa sobie chraln Fantazj (trzyna cie wyko obec piciu wykona Towarzystwa) oraz Koncert potrjny (jedena cie wykona wobec jednego w ykonania londyskiego). Rwnie trzy pierwsze koncerty fortepianowe znacznie cz ciej poja wiay si w programach Hallego. Towarzystwo Filharmoniczne po wicao mniejsz uwag sonatom ortepianowym: ich oferta sprowadzaa si w tej mierze wa ciwie wycznie do Sonaty C-dur tz w. Waldsteinowskiej" zagranej w 1876 roku przez Antoniego Rubinsteina oraz Wariac ji Es-dur z fug op. 35 na temat z finau Eroiki w wykonaniu Hansa von Bulowa. Tymcz asem Halle zaprezentowa nie mniej ni trzydzie ci pi wykona sonat sam Sonat Wald-ste wykonano siedem razy! Dla Hallego kanon trzydziestu dwch sonat by najwysz wito ci i on e jako pierwszy wykona cay cykl wydarzenie to miao miejsce w St. James's Hall w Lon dynie w 1861 roku. W nastpnych latach Halle kilkakrotnie powtrzy ten program. W latach czterdziestych i pidziesitych XLX wieku wysiki Julliena, znakomitego artyst y estradowego, cho nie odznaczay si tak egzaltacj, miay nie mniejsze znaczenie dla pop ularyzacji muzyki Beethovena. W jego wczesnych londyskich koncertach promenadowyc h znalazy si utwory poczwszy od V Symfonii w aranacji na cztery wojskowe orkiestry dt e i orkiestr czy VI Symfonii Pastoralnej" z oryginalnym akompaniamentem grzechotki (metalowej puszki wypenionej grochem) w momencie burzy", po tak mao znane dziea jak 7 Symfonia i tak powane przedsiwzicia jak Festiwal Beethovenowski w 1846 roku. W r ezultacie tych komercyjnych, lecz jednocze nie zadziwiajco miaych jak na tamt epok pocz yna, Musical World" w numerze z 2 grudnia 1854 roku mg napisa, e Jullien uksztatowa muzyczny klasy redniej, ktra teraz sucha Beethovena i Mendelssohna, po13 William Gardiner (1770-1853) Liszt gra Sonat Hammerklauier" dla Wagnera. Sylwetki autorstwa Bithorna. niewa szczerze kocha, a nawet cz ciowo rozumie ich muzyk". Ju od wczesnych lat dziewidziesitych XIX wieku, kiedy to William Gardiner z Leiceste r susznie domaga si zaszczytu uznania go za tego, ktry po raz pierwszy wprowadzi muzyk Beethovena do Anglii" (co godne uwagi, wykonujc Trio smyczkowe op. 3 w 1794 ku zas koczeniu i zachwytowi suchaczy, na wiele lat przed tym, jak dziea Beethovena zostay zagrane w Londynie" w 1806 roku pisaa pani T. Fielding Johnson w Obrazkach z daw nego Leicester), Anglia bardzo dobrze przyja muzyk Beethovena. Za ycia Beethoven czst o otrzymywa dowody tej sympatii: w li cie do wydawcy George'a Thomsona z Edynburga

podkre li nawet szczeglne powaanie i sympati, jak czuje do narodu angielskiego". Jednak nie tylko Anglia wielbia Beethovena. Cho po mierci kompozytora The Times" stw ierdzi cierpko, e w Wiedniu przydaoby si troch wicej uwagi dla kompozytora, gdy y" z t kondolencji i tych wszystkich powozw, ktre jechay za jego trumn, nie ma wtpliwo ci, e w stolicy pastwa Habsburgw Beethoven mia licznych wielbicieli i przyjaci take w rd a kracji, ktra bardzo czsto dawaa materialne dowody szacunku dla kompozytora. Po mierci Beethovena muzycy, ktrych w innych okoliczno ciach dzieliy temperament i po gldy, zgodnie gosili pochwa kompozytora. Tak Mendelssohn, jak i Schumann, nie mwic ju modym Brahmsie, ywili w stosunku do wielkiego Ludwiga ogromny podziw. Liszt, wyko nujc Sonat Hammerklauier" w Salonie Erarda w Paryu w 1836 roku, da take dowd swojej wi rno ci mistrzowi. W Gazette musicale" z 12 czerwca tego roku Berlioz odnotowa, e gra on w taki sposb, e gdyby sam kompozytor mg go usysze w grobie, przepeniyby go duma i ra ie opu ci i nie doda ani jednej nuty ( ledziem gr z partytur w rku) nie pomin adne , ani razu nie zmieni tempa [...] Liszt czynic zrozumiaym niezrozumiae dotd dzieo dowi e jest pianist przyszo ci". Czterdzie ci lat p niej, w trakcie pierwszego Festiwalu w Ba reuth, Liszt mia po raz kolejny oczarowa suchaczy wykonaniem tej samej sonaty, a sz czeglnie Adagia bdcego sercem utworu. 14 W li cie napisanym wcze niej do Wilhelma von Lenza, autora ksiki Beethouen et ses troi s styles, Liszta porwnywa muzyk Beethovena do supa dymu i ognia, ktry prowadzi Izraeli przez pustyni, supa dymu prowadzcego nas we dnie, supa ognia roz wietlajcego ciemno ci ocy" (1852). We Francji, ktra nie zawsze bya otwarta na nowo ci, Bizet stawia Beethov ena ponad najwikszymi, najsynniejszymi kompozytorami [...] tego Tytana, tego .Prome teusza muzyki" (1867). Dla Busoniego Beethoven by uosobieniem wielko ci czowieka, szc zytnych i czystych ideaw", wolno ci, rwno ci i braterstwa". By dzieckiem 1793 roku" i szym wielkim demokrat muzyki" (1920). Dla wielu innych pozosta pierwowzorem teorii wielkiego czowieka sformuowanej przez Georga Kiesewettera w 1834 roku w jego Hist orii wspczesnej muzyki Europy zachodniej. By uosobieniem absolutnego geniuszu", by ta ke dominujcym symbolem epoki. Po ponad stu latach nadal nim jest. Wiek Beetho-vena" wci pozostaje ulubionym okre leniem wspczesnego historyka. Mimo to, na pocztku nie wszyscy byli przychylni Beet-hovenowi wiadcz o tym chociaby pierwsze do wiadczenia Hallego. W Paryu na przykad muzyka Beethove-na regularnie spo tykaa si z niechtnym przyjciem, potwierdza to sam Lenz: Beethovena wci nie rozumiano: z jego trzydziestu dwch sonat grano tylko Sonat As-dur z wariacjami op. 26, Sonat cis-moll quasi una fantasia" ( Ksiycow") oraz Sonat f-moll, ktr wydawcy nie Beethovenowi spodobao si nazwa Appassionata". Ostatnie pi sonat u za potworne dziwactwa germaskiego idealisty, ktry nie mia pojcia o tym, jak pisa muzy k na fortepian. Londyski The Harmonicon" czsto by rdem opinii majcych na celu ukrcenie coraz powszec szej, entuzjastycznej akceptacji muzyki Beethovena. Na jego stronach czytamy midz y innymi, e jeeli Eroica nie zostanie w jaki sposb skrcona, wkrtce odejdzie w zapomnie ie" (kwiecie 1829), e VII Symfonia obfituje w nieprzyjemne ekscentryzmy", e Jest to rodzaj zagadki powiedzieliby my niemale kawa" (lipiec 1825), oraz e IX Symfonia jest za duga i brak jej zrozumiaego planu (kwiecie 1825, po pierwszym wykonaniu w Anglii na koncercie zorganizowanym przez Towarzystwo Fil-harmoniczne 21 marca pod dyre kcj sir George'a Smarta). W Ameryce IX Symfonia wywoaa nieprzychyln reakcj. Pierwsze wykonanie w Nowym Jo rku 21 marca 1846 roku byo porak. Nieco p niej w bostoskim Daily Atlas" z 6 lutego 1853 pisano, e skoro najlepszym krytykom i orkiestrom nie udao si odgadn sensu IX Symfonii, tym bardziej zostanie nam wybaczone, jeeli wyznamy, e i my nie potrafimy si go dos zuka [...] Jest to cakowicie niezrozumiae poczenie dziwnych harmonii". Inny komentato r amerykaski donosi w londyskiej gazecie The Orchestra" z 20 czerwca 1868 roku, e posp olity" temat Finau wielce przypomina jankeskie bazgroy [...] oglne wraenie, jakie mi z niej pozostao, to wraenie koncertu indiaskich okrzykw wojennych i wycia w ciekych kot ". Nawet tak inteligentny czowiek jak Philip Hale uwaa, e cze , jak oddaje si tej symf i, to zwyky fetyszyzm (bostoska Musical Record" z 1 czerwca 1899). Dalej pisa o nutac h penych gupiej i beznadziejnie wulgarnej muzyki", koczc swoje wywody pytaniem: Czy w gbi ducha wierzycie, e gdyby autorem tej muzyki by pan John L. Tarbox z Sandown w N ew Hampshire, jakikolwiek dyrygent czy tu, czy w Europie, byby skonny w ogle rozpoc z z ni prby?".

Jednake dla innych ta sama pozornie naiwna, bezsensowna symfonia zwiastowaa przyszo . Gdy w zaledwie sze lat po pierwszym wykonaniu, w 1830 roku Wagner) zaaranowa j na for tepian, mia zaledwie siedemna cie lat i by w najbardziej podatnym na wpywy wieku. Bru ckner nigdy nie otrzsn si z szoku, jaki wywoao w nim pierwsze w jego yciu wykonanie IX Symfonii: jej pierwotny kosmiczny pocztek, dudnice scherzo, idylliczna cz wolna miay awsze powraca w najbardziej twrczych momentach jego ycia. Take Mahler yiigdy nie zap omnia wraenia, jakie na nim zrobiaTTPotTkoniec ycia, w 1909 roku w trakcie wystpw w No wym Jorku podbi publiczno i krytykw pomiennym i namitnym wykonaniem, a w sezonie 1909/ 1910 dyrygowa ni ponownie w ramach historycznego cyklu beethovenowskiego zorganizo wanego przez Towarzystwo Filharmoniczne. IX Symfonia staa si inspiracj epoki romant yzmu. Liszt transkrybowa j na fortepian , Smetana mwi o niej, e nie jest to muzyka z * Podobnie jak pozostae osiem, 1837-1864. 16 Dyrygujcy Berlioz. Karykatura Dorego, 1850 r. / tej ziemi, lecz boskie objawienie", a wizjoner Berlioz w swoich esejach i wykadac h rozpywa si nad jej zaletami i ju w 1829 roku wystpowa w jej obronie, twierdzc, e to e od niej bierze pocztek nowoczesna muzyka. Potem, w 1852 roku, odwiedzi Londyn, a by poprowadzi dwa legendarne wykonania tego dziea. Inny francuski wizjoner, Debuss y, uwaa IX Symfoni za wspaniay gest muzycznej dumy" (Monsieur Croche Antidilettante). Quinet, w przypywie galijskiego ferworu nazwa j Marsy liank ludzko ci". Okoo 1840 roku Beethoven, przynajmniej dla niektrych, mwic sowami Denisa Arnolda, by n iemale witym. Wielcy romantycy stawiali go na piedestale. Pierwsze wydanie Biografi i Ludwiga van Beethouena pira Schindlera ukazao si w 1840 roku w Monachium, a w 184 1 w Londynie, przetumaczone przez Moschelesa. W sierpniu 1845 roku w Bonn odby si F estiwal BeethoI venowski, w trakcie ktrego odsonito pomnik kompozytora. Liszt odegra wan rol w przyg towaniu tego wy/ darzenia napisa Kantat festiwalow opart na cz ci wolnej Tria fortepianowego B-dur E erzogtrio" ( Dla Ar-cyksicia") oraz dyrygowa wykonaniem Missa solemnis. Co najmniej jeden suchacz odebra to dzieo jako niezrozumiae": niemniej stary mio nik Beethovena, Wi liam Gardiner, przepowiedzia, e nadejdzie czas (cho ja go nie doyj), gdy Missa solemni s bdzie tym, czym dla nas s dziea Handla". W rd publiczno ci pojawi si Fryderyk Wilhelm , krl Prus, krlowa Wiktoria i ksi Albert oraz wielu innych znakomitych go ci. Berlioz, w drugim epilogu swoich Soirees de l'orchestre (1852) podsumowywa to wyd arzenie z gorycz: To bardzo piknie czci w ten sposb pbogw, ktrych ju w rd nas nie i ci wszyscy inteligentni i wraliwi ludzie, na ktrych pada niegdy blask geniuszu [Bee t-hovena] zwracaj si ku niemu, jak ku swojemu dobroczycy i przyjacielowi [...] Ale jest ju za p no. Ten Beetho-ven z brzu nie wie, e dla niego przeznaczone s te wszystkie honory i cze , i smutkiem napawa nas my l, e za ycia ten, ktrego pami tak czcimy, w ja zstych chwilach cierpienia i ndzy nie otrzyma od swego rodzinnego miasta jednej tys icznej tej kwoty, ktr teraz obsypuje si go po mierci". Nie oznacza to, e Berlioz nie u znawa i w peni nie docenia znaczenia tego wydarzenia. 17

2 - Beethoven / PWM 20254 W Pokj Beethovena w domu Pod Czarnym Hiszpanem" ostatnim mieszkaniu, Wiede. W momencie odsonicia pomnika, pisa: rozlegy si oklaski, okrzyki, fanfary, bicie bbnw, lwy, bicie dzwonw oraz oglna wrzawa, bdca wyrazem podziwu u cywilizowanych narodw tak witano posg wielkiego kompozytora". Gdy rok p niej Wagner dyrygowa wykonaniem IX Sym fonii w Dre nie, bardzo osobist i pen uczucia interpretacj dziea dawa w rwnym stopniu az przekonaniom swojej modo ci, co czerpa z atmosfery powstaej wok pomnika w Bonn. Miaa si ona okaza brzemienna w skutki. * * 18 Felix Weingartner (1863-1942), austriacki dyrygent i kompozytor. Napisa sze symfoni i i zaaranowa na orkiestr Sonat B-dur Hammerklauier" Beet-hovena. Fotografia (Columbi a Records) Arturo Toscanini

l&# tS

'WTlm i 1

\^ jfl Nie miertelno to znaczy by pamitanym. W ogle jeeli chodzi o Beethovena, by on zawsze ny w pamici ludzi. Poczwszy od apokryficznych wycieczek Schindlera po dygresje Hux leya, Manna i E. M. Forstera, od filozoficznych wywodw Wagnera i von Biilowa po p sychologiczne pprawdy Newmanna i Sullivana, od gbokich spostrzee Thayera i Nottebohma po naukowe badania wspczesnych muzykologw, od wrogo ci po uwielbienie, od poetyckiej celebracji do romantyzmu Rollanda, od faktw po fikcj literack przez prawie dwa wiek i Beetho-ven by nieprzerwanie rdem inspiracji. Jest to miar jego wielko ci, miar zasug a nastpnych pokole. Romantycy zadbali o to, aby znaki jego obecno ci w historii byy pomnikami na wielk s kal. Prace takie, jak ycie Beethouena Thayera (1866-1879), badania Nottebohma nad zachowanymi szkicownikami (1865-1880) i ksika sir George'a Grove'a po wicona symfonio m (1896), e nie wspomn o brzemiennym w skutki Gesamtausgabe, kompletnym wydaniu dz ie Beethovena opublikowanym przez Breitkopfa i Hartla w latach 1864-1888, jasno w skazyway kierunek. P niej pojawi si Donald Francis Tovey, ktry w swoich Essays in Music al Analysis sformuowa kryteria interpretacji sztuki Beethovena, wci jeszcze cakowicie nie podwaone, cho przecie pojawiy si ju w latach trzydziestych XX wieku. Jego czterdz iestopicio-stronicowa analiza IX Symfonii, poprzedzona szesnasto-stronicowym szki cem, jest by moe najbardziej godnym uwagi literackim obja nieniem na przestrzeni wie kw. Dokonania te pozostawiy po sobie bogate i niezwykle stymulujce dziedzictwo. Byy take potwierdzeniem przemonego wpywu Beethovena na nasze my li i na nasze ycie. Romantycy pooyli nie mniej solidne fundamenty pod sposb wykonania i interpretacji m uzyki Beethovena. Pojawienie si w XDC wieku tradycji wykona charakterystycznych" mi ao kluczowe znaczenie dla popularyzacji i przetrwania sztuki Beethovena, tym bard ziej e jej pocztkw upatrywali w przekonaniach i ideaach samego mistrza. I tak tradyc ja ta, ktrej lady znajdujemy jeszcze u kilku sawnych wykonawcw, rozpoczyna si od Czer nego. Jego nauczycielem by sam Beethoven, a Czerny z kolei uczy midzy innymi modego Franza Liszta. Weimarscy uczniowie Liszta stworzyli legendarne ju koo wielu z nich doyo epoki gramofonu. Szczeglnie znana bya :iiw n!m@%L& 'His IDmbA ^bk' pprgpnfi AUGUST \ ^/ 1I4 ILiad Mr4i li W.; lo-inch 3 6d. Orcfteafra/ BERLIN PHILHARM0N1C ORCHESTRA Cf.t>dued by P0K1SCH; II*. fc *.. K. U ~t fliOTIO * pffc tt W fa, P,r( III. 07i nM lfwi* Hiik p 'v * * lK I." M PWtU** ! !.W- P*n 11, ,-.1 |1 Um H it M i :-.i., =1 >4h PU WJ .! .! fM. tj * 1 ! >! ,- h. irfc-.t^ n-MiiM mi iMn ia* Nagranie V Symfonii Beethovena w wykonaniu Arthura Nikischa wydane przez H.M.V R ecords. Strona z katalogu, sierpie 1914 (EMI) gra szkockiego pianisty Frederica Lamonda oraz wykonania Felixa Weingartnera. W 1907 roku Weingartner opublikowa ksik O wykonaniu symfonii Beethouena, ktra wywara sil ny wpyw na muzykw i ktra wci prowokuje pomimo nawoywa autora do cigego rozwijani orkiestrowych Beethovena. W niedugim czasie doczekaa si ona wielu wznowie. Teoretycznie Weingartner nalea do duej austro-nie-mieckiej szkoy wywodzcej si od Wagne ra (zicia Liszta), do ktrej naleeli take Mahler i Strauss, a p niej Furtwangler, Bruno Walter i Klemperer. Podczas gdy niektrzy, jak na przykad Mahler czy Furtwangler, s ilnie identyfikowali si z wagnerowskim liberalizmem, interpretujc muzyk Beethovena przez pryzmat wasnych pogldw i w kadym wykonaniu wyraajc siebie, jak mona si tego spo ewa, ze zmiennymi rezultatami Weingartner, przeciwny teoriom Wagnera i von Biilow a, stara si wprowadzi do wasnych wykona wicej obiektywizmu. W tym znaczeniu przypomina Toscaniniego, artyst, ktry pozostawa poza krgiem tradycji austro-niemieckiej, i dla

ktrego zachowanie autentyzmu dziea i unikanie przesadnej programowej charakteryzac ji miay due znaczenie. Toscanini ostro skwitowa wykonania Furtwang-lera: Tradycji na ley szuka tylko w jednym miejscu w muzyce!". W 1926 roku tak wypowiada si o Eroice: N iektrzy mwi, e to Napoleon, inni, e Hitler, jeszcze inni, e Mussolini. Dla mnie jest t o po prostu Allegro eon brio". Ta czysta" postawa miaa wyznaczy drog nowego stylu in terpretacji muzyki Beethovena, stylu XX wieku, trzymajcego si wierniej zapisu nuto wego, ni wymaga tego XIX-wieczny kanon, a jednocze nie czsto o wiele mniej osobistego ni wydumane wykonania romantykw, wychowanych w cieniu Beethovena, pod jego przemon ym wpywem. By moe, najlepszego rozwizania naley szuka midzy tymi dwoma skrajno ciami: i wierzy wspomnieniom wspczesnych Beethovenowi, a szczeglnie Schindlerowi i Czernemu , sam Beethoven w rwnym stopniu dba o dyscyplin i czysto wykonania, co o bardziej swo bodne i zaskakujce motywy interpretacyjne. Jak powiedzia kiedy Edwin Fischer (podob nie jak Arrau, ucze Martina Krausego, ktry studiowa z Lisztem): Przed wykonawc otwieraj si dwie niebezpieczne cieki. Na jednej z nich artysta wykorzy stuje muzyk Beethovena do wyraania 20 wasnych uczu, podczas gdy na drugiej trzyma si niewolniczo wszystkich wskazwek zapis u nutowego. Uwizieni midzy Scyll a Charybd, musimy stara si unikn i jednej, i drugiej owstrzymujc si zarwno od niepohamowanej autoekspresji, jak i od bawochwalczego, para liujcego podziwu dla mistrza. Innym dyrygentem, ktry mia wpyw na uksztatowanie tradycji wykona beethovenowskich, by Arthur Nikisch. Jako mody skrzypek gra pod batut Wagnera w 1872 roku, uczestniczc w wykonaniu IX Symfonii, a p niej pracowa z Lisztem, Brahmsem i Antonim Rubinsteinem. Podobnie jak Furtwangler, zosta uksztatowany przez styl wagnerowsko-lisztowski: ja k sam twierdzi, odtwarza arcydziea zgodnie z wasnymi pogldami. Harold Charles Schonbe rg twierdzi, e Nikisch posugiwa si raczej intuicj i emocjami ni chodn refleksj i n mo to, zapamitano go jako Jednego z najznakomitszych dyrygentw w historii muzyki" i przykad, jaki da swoim uczniom, mia trwa przez pokolenia. W 1913 roku jako pierwsz y nagra, na o miu 78-obrotowych pytach gramofonowych, V Symfoni Beethovena z towarzys zeniem Berliskiej Orkiestry Filharmonicznej. Wcze niej, bo w 1891 roku, von Biilow zarejestrowa ju cz Eroiki na fonografie Edisona; cho technika nagra d wikowych wci nagrania te pozostay i dziki nim muzyka Beethovena od pocztku bya kamieniem wgielnym wspczesno ci. Podobnie jak dziedzictwo i rodzca si w ten sposb tradycja nie ulegy zniszczeniu, tak i wspomnienia wspczesnych Beethovenowi, obszerna korespondencja i zeszyty konwers acyjne kompozytora opary si upywowi czasu. W 1946 roku Arthur Bryant, prezes Englis h Association, w mowie inauguracyjnej powiedzia, e biografistyka to sztuka oywiania suchych ko ci martwych ludzi". Jeeli chodzi o Beethovena, mieli my wiele szcz cia: zacho wao si ponad 2000 jego listw, a z 400 oryginalnych zeszytw konwersacyjnych ocalao 136 (pozostae zniszczy Schindler, usiujc wybieli posta swojego bohatera). Materiay te poz alaj tchn ycie w suche ko ci martwego czowieka". Szczeglnie listy, obejmujce czterdzi t ycia kompozytora, s lektur jedyn w swoim rodzaju, zwaszcza ostatnie. Oczywi cie, w se nsie literackim, trudno zaprzeczy, e brakuje im finezji i elegancji listw, powiedzm y, Mendelssohna, dobrych manier Chopina, filozoficzne21 go zacicia Liar+* on Dean), zywv czlowjrt t,3, Wu <Jak "kre li) to Wint: mi -u -j ) cMOMfMziSM'&g/e prze((oczami w ca/ym swym autentyzmie. Wydaj si szczere ich autor nie traci czasu na wyrafinowane arty czy utarte zwroty epoki napoleoskiej, w ktrej zostay napisane. W rezultacie Beethoven jawi si nam nie jako bezosobowa, abst rakcyjna posta, ale jako prostolinijny, ywioowy, ktliwy, zrzdliwy, sarkastyczny i niej ednokrotnie popd-liwy czowiek, peen szorstkiego, swobodnego humoru, z gow do interesw, czasem nawet pozbawiony skrupuw, ktrego wsplnicy susznie si obawiali, lecz ktry jedno ze nie, gdy spotykaa go niesprawiedliwo , dawa dowody poczucia fairplay, za co tak bard zo kochali go jego bliscy przyjaciele. Wraenie to jest tak silne, e czasem wydaje si, i mona cofn wskazwki zegara i sta si cz ci wiata, w ktrym y Beethoven otw o czerwonego wina, przeksi ryb w ulubionej restauracji, nad ranem za w wiedeskiej kaf ejce, w rd postaci z miejscowego p wiatka, chon atmosfer epoki i by wiadkiem czowie

zasw. III Pocztki To cnota, a nie urodzenie, czyni czowieka szlachcicem. Wielkie czyny wiadcz o wielk o ci czowieka i wa nie tacy ludzie powinni rzdzi. Beaumont i Fletcher, The Prophetess Ludwig van Beethoven urodzi si pitnastego lub szesnastego grudnia 1770 roku. On sam uwaa, e byo to pitnastego, jednake tradycyjnie przyjmuje si p niejsz dat, poniewa by si siedemnastego, a w wczesnym niemieckim ko ciele katolickim panowa zwyczaj, aby d zieci chrzci w cigu dwudziestu czterech godzin po narodzeniu. Ciekawe jest to, e pr zez jaki czas nie miano pewno ci co do dokadnego roku urodzenia Beet-hovena. On sam by przekonany, e urodzi si w 1772 w li cie do przyjaciela z modo ci i p niejszego bio Franza Wegelera, wiele lat p niej, 2 maja 1810 roku pisa: Na nieszcz cie, przez jaki cza yem nie wiedzc, ile mam lat miaem kronik rodzinn, ale zagina, niebiosom tylko wiad jakim sposobem". Ta sytuacja ju na samym pocztku bya powodem wielu bdnych i sprzeczny ch informacji midzy innymi Thayer doszed do wniosku, e ojciec Beethovena celowo sfas zowa wiek chopca, aby mc przedstawia go jako cudowne dziecko, rwnie zdolne jak may Moz art, ktry tak zafascynowa Europ w latach sze dziesitych XVIII wieku. W nowym krytycznym wydaniu ksiki Thayera Zycie Beethovena, Eliot Forbes (1967) poddaje w wtpliwo suszno go rozumowania, dodajc, e w wielu przypadkach archiwa rodzinne byy prowadzone niedoka dnie, o czym dobitnie 23 Ludwig van Beetho-ven, dziadek kompozytora (1712-1773). Beet-hoven sprowadzi jego portret z Bonn do Wiednia w 1801 r., a po jego mierci odziedziczy go jego bratane k Karl. Portret olejny pdzla L. Radoux. (Otto Reichert, Wiede) wiadcz rnice w datach urodzenia, pojawiajce si we wspczesnych pismach". Dzieje rodu drugiego syna Johanna van Beethovena i Marii Magdaleny (z domu Kever ich) sigaj XV wieku, kiedy to Beethovenowie pracowali na roli we Flandrii, bdcej wwcz as pod wadz Hiszpanii, a obecnie nalecej do Belgii*. Drzewo genealogiczne Beethovena jest bardzo skomplikowane, ale wydaje si, e potomkowie tych pierwszych niderlandz kich Beethovenw zamieszkiwali w rnych miastach i stopniowo podnosili swj status spoec zny, trudnic si handlem i rzemiosem. W pewnym dokumencie z 1594 roku, pochodzcym z b rabanckiego miasta Kampenhout jest mowa o Arnoldusie beethoven filius uondam Marci ". Inna ga rodziny osiada w Mechelen (Malines) na poudnie od Antwerpii. Tu pradziadek Beet-hovena, Michael van Beethoven, pracowa jako piekarz i handlarz koronk; gdy z bankrutowa, w 1741 roku zbieg do Bonn. Wybierajc Bonn, pody w lady swoich synw, Corne sa i Ludwiga, ktrzy przybyli tu kolejno w 1731 i w 1733 roku. Wkrtce potem Ludwig zosta muzykiem dworskim i w 1761 roku obj stanowisko kapelmistrza. Jego ona, Maria J osepha Poll najprawdopodobniej pochodzia z Nadrenii, cho nazwisko to spotyka si zarw no w poudniowych Niemczech, jak i w Austrii. Ich syn Johann, ojciec Beethovena, t ake zosta muzykiem dworskim, a gdy urodzi si Ludwig, by piewakiem tenorowym w subie e tora i arcybiskupa Kolonii, Maksymiliana Fryderyka. Rodzina ony Johanna, Marii Ma gdaleny, pochodzia z Nadrenii i okolic Mozeli, a w rd przodkw ze strony matki moga pos zczyci si radcami, burmistrzami i kupcami. Zanim po lubia Johanna, bya on szambelana el ktora Trewiru. Ich jedyny syn zmar we wczesnym dziecistwie, a w niecae trzy lata p nie j Maria Magdalena owdowiaa. W 1767 roku wysza za Johanna wbrew woli swojego ojca ( N igdy nie uwierzybym i nigdy nie my laem, e upadniesz tak nisko.") Urodzi im si syn, Lud wig Maria, ktrego ochrzczono 2 kwietnia 1769 roku. Jednak sze dni p niej dziecko zmaro, tak wic * Czon wstpny van" wskazuje na plebejskie, flamandzkie pochodzenie Beethovena. Choc ia pierwotnie by to znak spoecznej pozycji, w adnym wypadku nie mia on konotacji z ni emieckim von" oznaczajcym szlacheckie urodz24 Maria Magdalena z domu Keverich (1746-1787) i Johann van Beethoven (ok. 1740-1792) rodzice kompozytora Ludwig van Beethoven by ich pierwszym dzieckiem, ktre przeyo. Sam fakt, e mu si to uda

, graniczy z cudem. W XVIII wieku miertelno niemowlt bya bardzo wysoka, a Bonn, tak j ak wiele innych miast, nie naleao do najzdrowszych miejsc. Przy zej pogodzie Ren wy stpowa z brzegw, brudna woda zalewaa wskie, brzydkie, zniszczone ulice, na ktrych rzad o spotykao si mieszkacw, a ktre za to pene byy ebrakw domagajcych si jamuny" j m z listw z Niemiec Mary Montagu. Biedniejsze ulice miasta byy niewybru-kowane, a powietrze niezdrowe, rowami i koleinami pyny cieki, po ulicach biegay winie i kury, pr zez drzwi i okna wysypywano mieci, ktre gniy wydajc okropny fetor. Wszdzie peno byo sz zurw i robactwa. Autor pewnego dokumentu z 1786 roku skary si na niezno ny smrd" panujc w mie cie. Posiadamy znakomite opisy czonkw najbliszej rodziny Beethovena. Wizerunek jego dzia dka, podobno znakomitego tenora, na dugo pozosta w jego pamici, mimo e staruszek zma r w grudniu 1773 roku. Franz Wegeler opisa go w swoich Notizen jako czowieka niskieg o wzrostu, muskularnego, o niesychanie ywym spojrzeniu, wielce powaanego artyst". Ro dzina Fischerw, zaprzyja niona z Beethovenami od co najmniej dwch pokole, i w ktrej do mu Beethoven si urodzi, pozostawia nam opis ycia toczcego si w domu dziadka Ludwiga: w zystko byo 25 przepikne, w doskonaym gu cie i cudownie uoone, we wszystkich sze ciu pokojach peno byo nnych przedmiotw i piknych mebli, obrazw i szaf w jednej stay srebra, w drugiej cudo wna zocona porcelana i szko, komplet eleganckich serwet w zotych pier cieniach; wszys tko, od najmniejszego drobiazgu l nio jak srebro". O ojcu Beethovena wiadomo, e od 1752 roku piewa w chrze chopicym w dworskiej kaplicy. Mia wtedy dwana cie lat i zdradza talent do gry na skrzypcach i na klawesynie. Potem , jako muzyk dworski (na mocy rozporzdzenia z 24 kwietnia 1764 roku otrzyma patn pos ad) dawa lekcje dzieciom z bogatych rodzin Bonn, uczc je piewu i gry na klawesynie. Jest jasne, e pomimo ciemnych stron charakteru" w modo ci by ceniony jako kompetentny urzdnik dworski i jako doskonay nauczyciel. Jeden ze wspczesnych opisa go jako wysoki ego, przystojnego mczyzn z przypudrowanymi wosami. Inny (Gottfried Fischer) napisa, e w rzeczywisto ci by redniego wzrostu, mia pocig, naznaczon bliznami twarz, szerokie c artoflowaty nos, powane spojrzenie, by szeroki w barach, a wosy wiza w may ogonek". Matka Beethovena, je li wierzy opisowi bya przystojn, szczup kobiet, o pocigej twarz lim wskim nosem i o powanym spojrzeniu". Bya osob powan, na ktrej yciu i charakterze aya mier ojca, pierwszego ma, a wkrtce po po lubieniu Beethovena, matki. Wedug tak zw manuskryptu Fischerw, napisanego wsplnie przez Gottfrieda Fischera i jego starsz s iostr Cacili, bya bystr kobiet, potrafia rozmawia grzecznie i skromnie z lud mi wysok i niskiego stanu, i z tego powodu bya bardzo lubiana i szanowana. Po dugiej cikiej c horobie umara na suchoty w 1787 roku. Miaa czterdzie ci lat pogrony w smutku Beethoven opakiwa jej mier do koca swych dni". Beethovenowie mieszkali na drugim pitrze domu przy ulicy Rheingasse (wtedy pod nr 934, obecnie nr 7), ktry nalea do rodziny Fischerw. To tutaj, jak wspomnieli my, urod zi si Ludwig van Beethoven. Na tej samej ulicy mieszka jego dziadek kapelmistrz, mu zyk Simrock ktry p niej zosta znanym wydawc, rodzina Riesw, Salomonw, z ktrych jeden nn Peter mia pewnego dnia sprowadzi Haydna do Londynu. 26 W latach 1776-1787 rodzina Beethovena mieszkaa w domu piekarza Fischera przy Rhei ngasse w Bonn W tym czasie Bonn byo maym i dla Europejczyka do prowincjonalnym nadreskim miastem z romaskimi tradycjami, zamieszkiwanym przez blisko spokrewnion populacj, liczc niecae d ziesi tysicy. Byo to jednak miasto nie pozbawione znaczenia, gdy wa nie tu mia swoj s b Maksymilian Fryderyk, arcybiskup i elektor Kolonii. Z tego powodu nie miao ono rw nego sobie 27 w rd wszystkich (w sumie okoo 300) maych i w duym stopniu niezalenych ksistewek, ktre rzyy skomplikowany organizm pastwa niemieckiego w XVIII wieku to arcybiskup Koloni i, wsplnie z arcybiskupami Moguncji i Trewiru, dysponowa najwiksz wadz polityczn. Jako spadkobiercy staroytnego tysicletniego witego Cesarstwa Rzymskiego posiadali prawo d o wybierania witego Cesarza Rzymu (w tamtym okresie by nim Jzef II z dynastii habsbu rsko-lotaryskiej, syn Austriaczki Marii Teresy), piastowali stanowiska i tytuy zat wierdzone przez papiea ksita ko cioa z tych trzech dworw mieli wadz i wpywy. Jako Cesarstwa rzdzcy najpikniejszymi regionami Nadrenii (wedug sw Thayera) zasiadali take

w cesarskim parlamencie, Reichstagu, ktry peni rol niemieckiego zgromadzenia ustawod awczego i dziaali jako przeciwwaga dla krlewskiego absolutyzmu. Koniec witego Cesars twa Rzymskiego nastpi w 1806 roku, lecz dziedzictwo, ktre pozostao po dworach elekto rw, trwao jeszcze ponad p wieku. Jeeli chodzi o Bonn, stolic arcybiskupstwa kolo-skieg od 1263 do 1794 roku, czas nie pozbawi go splendoru i bogactwa, ktre towarzyszyy m u od samego pocztku. Do dzi jest majestatycznym, cesarskim miastem. Widok Bonn od strony Renu, ok. 1792-1794. Akwaforta w kolorze. Anonim. Anglik Henry Swinburne odkry Bonn w 1780 roku. W li cie do brata z 29 listopada pis a: Bonn jest adnym miastem, porzdnie zbudowanym, z ulicami wybrukowanymi czarnym kami eniem. Ley na rwninie nad rzek. Paac elektora stoi przy poudniowej bramie. Nie wyrnia i szczegln urod architektury, jest biay, bez adnych pretensjonalnych ozdb. Udali my si na dwr, gdzie zaproszono nas na kolacj z elektorem (Knigsegg). Elektor ma 73 lata, jest maym, krzepkim, niadym czowiekiem, wielce wesoym i grzecznym. Jego st ni e naley do najlepszych, nie podano wina do deseru, ani w ogle adnych zagranicznych win. Elektor jest bardzo bezpo redni i miy, poniewa cae ycie spdzi w towarzystwie dam, tre, jak powiadaj, przedkada ponad brewiarz. Jego otoczenie tworz kapitanowie dworski ej stray i paru dworzan, a w rd nich prawnuczki jego siostry, madame de Hatzfeld i m adame de Taxis. Paac jest ogromny, a sala balowa wyjtkowo szeroka i niska. Elektor czsto docza do towarzystwa i gra w tryktraka. Poprosi mnie, abym by w jego druynie, a le nie znaem ich sposobu gry. Kadego wieczoru na dworze odbywa si jakie przyjcie. Opisy ycia arystokracji w Bonn s bardzo ciekaw lektur. Na przykad Joseph Clemens, jed en z bawarskich elektorw koloskich podziela powszechn na wczesnych dworach opini, e w o mu z czystym sumieniem korzysta z ycia na sposb ksit wieckich. Szczeglnie, jeeli c o sprawianie przyjemno ci damom, nie liczy si z wydatkami i dla ich rozrywki wydawa huczne bale, urzdza wspaniae maskarady, koncerty, spektakle i polowania" (Karl Edua rd Vehse, Geschichte der deutschen Hfe seit der Reformation, Hamburg 1857). W tym celu Clemens musia w 1698 roku zatrudni 22 muzykw, ktrych wynagrodzenie wynosio w su mie 9000 florenw. Jego nastpca (i siostrzeniec) Clemens August, p niejszy wielki mist rz zakonu teutoskiego, obj urzd w 1724 roku. W swojej ksice Der Spanische Erbfolgekrie g und Kurfurst Joseph Clemens von Cln (Jena 1851) Leonard Ennen pisa: [Clemens Augu st] trwoni ogromne sumy na wspaniae budowle, wystawne ekwipae, meble, kosztowne ze wzgldu na sw rnorodno , i na unikatowe dziea sztuki; na oszaamiajce uroczysto ci dwor uligi, maskarady, opery, przedstawienia teatralne i balety; na szarlatanw, oszustw , piewaczki, aktorw i tancerzy. Sam teatr i opera kosztoway go rocznie pidziesit tysic talarw, a wystawno balw maskowych, ktre w zimie odbyway si dwa razy w tygodniu, wiad , e nie 29 Maksymilian Fryderyk, arcybiskup i elektor Kolonii (1708-1784). Portret olejny pd zla J. E. Marteleux. (Stadtische Kunstsam-mlung, Bonn) aowano na nie pienidzy". Clemens August zmar z wyczerpania w tacu w lutym 1761 roku. Jego nastpc zosta Maksymilian Fryderyk, podniesiony do godno ci elektora Kolonii 6 kw ietnia 1761 roku. Za spraw pierwszego ministra, Kaspara Antona von Belder-buscha, wydatki dworu zostay ograniczone. Ennen pisze, e Belderbusch pooy kres budowaniu, odp rawi wikszo aktorw, ograniczy koncerty i bale dworskie, stwierdzi, e dwr moe obej townych polowa, zmniejszy zarobki urzdnikw dworskich, oficerw i suby, zredukowa obsad hni, piwnicy i ksicego stou, spieniy posiado ci pozostawione przez Clemensa Augusta, rzycieli odprawi z kwitkiem, pocieszajc ich nadziej na lepsz przyszo ". Mimo to wydaje i, e ycie muzyczne na dworze nie ucierpiao zbyt mocno. Dokumentem z 16 lipca 1761 ro ku nadano dziadkowi Beethove-na tytu dworskiego kapelmistrza, a zarwno orkiestra, jak i opera nadal si rozwijay. W dokumentach dworskich z 1774 roku wymienia si czte rnastu muzykw (wycznie grajcych na instrumentach smyczkowych, za wyjtkiem dwch fagocis tw), organist i may dziewicioosobowy chr mieszany. Oprcz tego bya te kapela stray dw ej, miniaturowa orkiestra trbaczy, W i dworski dobosz. Po mierci dziadka Beethovena dworskim kapelmistrzem zosta Andreas Lucchesi (26 maj a 1774 roku). W tym samym roku dziewitnastoletni Franz Anton Ries, niegdy cudowne dziecko, znakomity skrzypek i wierny przyjaciel rodziny Beethovenw, otrzyma patn pos ad na dworze, a kilka miesicy p niej, 23 marca 1775 roku, do boskich muzykw doczy Nik Simrock jako muzyk dworski grajcy na rogu w Toxalu elektora, w komnatach i przy s tole". W 1781 roku doszed Christian Gottlob Neefe, muzyk z pnocnych Niemiec, ten sa

m, ktrego tak bardzo chcia spotka Burney odwiedzajc Lipsk w 1772 roku; niestety, ku jego ogromnemu alowi, bez powodzenia. Poza dworem, w bogatszych dzielnicach miasta take toczyo si oywione ycie muzyczne, ja k wynika jasno z listu wysanego przez Neefego do Magazin der Musik" 2 marca 1783 r oku. Dowiadujemy si z niego, e Belderbusch zatrudnia niezwyky kwintet instrumentw dtyc h, skadajcy si z dwch rogw, fagotu i, co rzadko spotykane w tym czasie, dwch klarnetw. Hrabina von 30 Hatzfeld, siostrzenica elektora, cudownie graa na fortepianie" i ponadto bya znakom it piewaczk. Z kolei Jo-hann Gottfried von Mastiaux by oddanym wielbicielem Haydna, z ktrym korespondowa [...], w swojej bogatej kolekcji ma ju osiemdziesit symfonii, tr zydzie ci kwartetw i czterdzie ci triw tego mistrza! Posiada take tak wiele rzadkich i cennych instrumentw, e wystarczyyby one dla caej orkiestry". Hrabia Alstader utrzymy wa dobry kwartet smyczkowy. Zdaniem Neefego osoby goszczce w tym mie cie i lubice muzy k nie powinny nigdy opuszcza Bonn bez strawy duchowej". Mimo to, koczc musia stwierdz i: wci brakuje duej instytucji pod patronatem Jego Wysoko ci Elektora, ktra sprawowaab ecenat nad koncertami publicznymi. Stanowiaby ona dodatkow atrakcj miasta i byaby ord ownikiem susznej sprawy muzyki". IV Wczesne lata: 1770-1792 Nie spuszczajcie go z oczu, pewnego dnia bdzie o nim go no w wiecie. Mozart To wa nie w takim otoczeniu, w rd ludzi zarazem cywilizowanych i kulturalnych, biednyc h i sualczych, wychowa si Beethoven. Jego wczesne dziecistwo najlepiej opisuje manusk rypt Fischerw. Rodzina Fischerw, jak pamitamy, miaa mnstwo okazji, aby przyglda si y hopca i jego rodziny. (Najstarsze dziecko w rodzinie Fischerw, Cacilia, urodzia si w 1762 roku, a najmodsze, Gottfried, w 1780). Z tego rda dowiadujemy si, w jaki sposb B eethovenowie witowali: Kadego roku, w dzie witej Magdaleny, hucznie obchodzono imieniny i urodziny pani van Beethoven. Z Tucksaalu przynoszono pulpity. W pokojach od strony ulicy, po praw ej i po lewej stronie ustawiano krzesa, a w pokoju, w ktrym wisia portret dziadka L udwiga van Beethovena rozkadano baldachim, piknie ozdobiony kwiatami, li mi laurowymi i zielonymi gazkami. P nym popoudniem proszono pani van Beethoven, aby na chwil udaa a spoczynek, a okoo dziesitej wszyscy zbierali si w kompletnej ciszy. Zaczynano str oi instrumenty i budzono pani van Beethoven. Gdy si ubraa, prowadzono j do salonu i s adzano pod baldachimem na piknie udekorowanym krze le. W tym samym momencie rozbrzm iewaa cudowna muzyka, ktr sycha byo w caym ssiedztwie, i ktra wprawiaa wszystkich g si do snu w wesoy nastrj. Po koncercie podawano kolacj i towarzystwo jado i pio, a do chwili, gdy rozweseleni go cie, nabrawszy ochoty na tace, zrzucali buty i zaczynali taczy w samych poczochach, aby nie czyni zbyt wiele haasu. W ten sposb uroczysto dob aa koca. 32 f 0 V A ,M/

P niejsze dokumenty dowodz jednak, e wbrew temu, co sugerowayby opisy podobnych scen z abawy, rodzina ya w skrajnej biedzie. Zdolno ci muzyczne Beethovena objawiy si po raz pierwszy okoo 1775 roku, w roku mierci jego babki, Marii "Josephy. Niemniej jest wtpliwe, aby ju wtedy zdradza oznaki wyb itnego talentu. Dwa lata p niej, w 1777 roku, Beethoven rozpocz nauk w tak zwanym tiro cinium, aciskiej szkole podstawowej, gdzie wedug jednego z jego kolegw wyrnia si nie stwem i niedbalstwem". Beethoven skoczy szko najprawdopodobniej w 1780, lub latem 17 81 roku. P niej nie kontynuowa nauki w gimnazjum i poza tym krtkim okresem nie pobier a regularnych lekcji z przedmiotw oglnych, cay wysiek skupiajc na muzyce. Mona powiedz e, e skoczywszy dziesi lat, Beethoven nauczy si wszystkiego, czego mg si nauczy i zi sobie sam przy pomocy wasnego rozumu i wrodzonej, nienasyconej ciekawo ci. Okres ten zachowa si we wspomnieniach rodziny Fischerw. Najwyra niej uwaano, e Beethoven

nie za wiele nauczy si w szkole; to wa nie z tego powodu jego ojciec tak wcze nie posad zi go przy fortepianie, i tak rzadko pozwala mu od niego odchodzi. Wedug relacji Cac ilii Fischer, gdy ojciec postawi go przy fortepianie, chopiec, aby gra, musia sta na maym taborecie. Nadburmistrz Windeck te by tego wiadkiem [...] Ludwig van Beet-hoven codziennie bra take lekcje gry na skrzypcach. Kiedy , gdy zdarzyo mu si zagra bez nut, wszed jego ojciec i powiedzia: Co to za gupstwa tutaj wygrywasz. Wiesz, e tego nie z nosz. Graj z nut, gdy w przeciwnym razie cae to twoje rzpolenie nie przyniesie ci ni c dobrego". Gdy Johann van Beethoven przyjmowa niespodziewanych go ci, a Ludwig prz ypadkowo wszed do pokoju i zaczyna krci si przy fortepianie, i praw rk naciska klawi jego ojciec mwi: Co ty tam znowu wymy lasz. Uciekaj mi std, albo natr ci uszu". W kocu jciec zwrci na chopca uwag, gdy usysza, jak gra on na skrzypcach. Znw improwizowa, ni osugujc si nutami. Ojciec zapyta: Czy ty nigdy nie przestaniesz, mimo e tyle razy ci o to prosiem?". Chopiec nie przestajc gra, odpowiedzia: Ale czy nie jest to pikne?". Ojc ec odrzek: A to ju inna sprawa. Nie jeste jeszcze gotw, aby gra z gowy. Ucz si pilnie y na fortepianie i na skrzypcach. Musisz poprawnie gra nuty; to jest waniejsze. Gd y staniesz si do dobry, wtedy bdziesz mg, wtedy bdziesz musia do ciko pracowa, a Nieco p niej Ludwig van Beethoven bra take lekcje gry na altwce. Rodzice Beethovena mieli jeszcze picioro dzieci: Kaspara Antona Karla (ochrzczone go 8 kwietnia 1774 roku),

33 3 - Beethoven / PWM 20254 Nikolausa Johanna (ochrzczonego 2 pa dziernika 1776 roku), Ann Mari Franciszk (pierws za crka, ochrzczona 23 lutego 1779 roku, zmara 27 lutego), Augusta Franza George'a (pity syn, ochrzczony 17 stycznia 1781 roku, zmar 16 sierpnia 1783 roku) i Mari Ma rgareth Joseph (druga crka, sidme i ostatnie dziecko, ochrzczona 5 maja 1786 roku, z mara 25 listopada 1787 roku). W manuskrypcie Fischerw czytamy, e w soneczne letnie d ni panny suce zabieray dzieciaki nad Ren lub do ogrodw paacowych, gdzie bawiy si w piask rwie nikami. Potem, o odpowiedniej godzinie, wracay do domu. Gdy pogoda nie dopisyw aa, bawiy si na podwrku z maymi Fischerami i innymi dziemi z okolicy. Dziecistwo Beethovena, nie pozbawione cikich chwil, zbyt szybko si skoczyo, a jego ojc iec uzna w kocu, e Beethoven-muzyk dors do tego, aby po raz pierwszy wystpi publicznie Koncert odby si 26 marca 1778 w Kolonii. Cho na afiszu zapowiadano go jako sze ciolet niego syna" Johanna, mia wtedy siedem lat i trzy miesice. Z pewno ci by starszy od Moz arta, gdy ten objawi swj geniusz wcze niej (zapewne ku alowi Johanna), cho talent ujawn iony w tak modym wieku wci zdumiewa. Niestety nie wiemy, co gra, ani jak zosta przyjty . W 1778 roku mody Beethoven rozpocz nauk u starego organisty dworskiego Heinricha van den Eedena. Najprawdopodobniej lekcje obejmoway zarwno teori muzyki, jak i nauk gry na fortepianie. Midzy 1779 i 1781 rokiem dokadne daty nie s znane kontynuowa studia u Tobiasa Friedricha Pfeiffera, tenora, utalentowanego pianisty i oboisty, u kr ewnego, Franza George'a Rovan-tiniego (skrzypce i altwka), u Willibalda Kocha, fr anciszkanina (organy?), u Zensena, organisty w Miinsterkirche w Bonn, by moe take u niejakiego ojca Hanzmanna, organisty zakonu braci mniejszych. Z tego czasu zach owaa si relacja dra Mullera, ktry opisuje Beethovena jako nie miaego, maomwnego chopc e to cechy byy nieuniknionym skutkiem samotnego ycia, po wicajcego wicej czasu obserwac jom i rozmy laniu raczej ni mwieniu, gotowego cakowicie podda si uczuciom, ktre budzia nim muzyka, a (nieco p niej) take poezja i obrazy bdce tworem wyobra ni". Wbrew temu, co czytamy w manuskrypcie Fischerw, a take jednym czy dwch innych wiarygodnych rdach, Th ayer take podkre la samotniczy sposb bycia Beethovena, gdy pisze, e aden ze znajomych Beethovena z dziecis twa nigdy nie mwi o nim jako o towarzyszu zabaw". Ostatnie sowo o dorastajcym Beethov enie naley do Fischerw i w tym wypadku, na odmian, Johann ukazuje si nam w lepszym n i zazwyczaj wietle. Gdy Johann van Beethoven odwiedza rodzin Fischerw w niedzielne wieczory, rozmawiano o wielu sprawach. Pewnego razu powiedzia: Mj syn Ludwig jest teraz moj jedyn pociech. Czyni takie postpy w muzyce, e wszystkich wprawia w podziw. Mj Ludwig, mj Ludwig, j estem przekonany, e pewnego dnia bdzie wielkim czowiekiem. Wy, ktrzy zgromadzili cie s i tu i bdziecie tego wiadkami, pamitajcie o tym, co wam powiedziaem".

Ludwig van Beethoven, ju nieco starszy, tak czsto chodzi brudny i zaniedbany, e pewn ego dnia Cacilia Fischer zwrcia mu uwag: Strasznie nieporzdnie wygldasz. Powiniene bar ziej dba o czysto ". Na co ten odpowiedzia: Czy to wane? Gdy zostan dentelmenem, nikt bdzie na to zwraca uwagi". Pewnego dnia Ludwig van Beethoven siedzia przy oknie i patrzy na podwrko. Gow opar na doniach i wyglda na bardzo zamy lonego. Cacilia Fischer, ktra przechodzia pod oknem, za woaa: Na co tak patrzysz, Ludwigu?". Nie otrzymaa jednak adnej odpowiedzi. P niej zapyt go: Co to ma znaczy? Brak odpowiedzi to take odpowied ". Na co on odpowiedzia: Och nie , to nie tak. Wybacz mi. Byem tak zajty rnymi gbokimi i piknymi my lami, e nie mogem y mi przeszkadzano". W 1781 roku Beethoven, zakoczywszy pierwszy etap nauki, zacz pobiera lekcje kompozyc ji oraz gry na basso continuo i na fortepianie u^Neefego, wieo mianowanego organis ty dworskiego. Pocztkowo skary si na Neefego i ,jego zbyt surow krytyk pierwszych prb ompozycji" (Wegeler), ale p niej dzikowa za rady, ktrymi tak czsto suy mi Pan, pomag onali dar dany mi od Boga. Jeeli kiedykolwiek stan si sawny, bdzie to take Pana zasug . W 1782 roku jedenastoletni Beet-hoven zastpowa Neefego w jego obowizkach organist y (trudne i pracochonne zadanie jak na tak maego chopca), a w roku nastpnym, kiedy t o Gtz z Mannheim opublikowa jego pierwszy utwr Wariacje na fortepian na temat marsz a Dresslera w Cramerowskim Magazin der Musik" z 2 marca, napotykamy na pierwsz not atk o Beethovenie: Ludwig van Beethoven, syn wyej wspomnianego tenora, skoczy jedena ci e lat [w rzeczywisto ci dwana cie] i zapowiada si znakomicie. Jego gra dowodzi znakom itego opanowania warsztatu i jest pena mocy, 35 Maksymilian Franciszek, ostatni arcybiskup i elektor Kolonii (1756-1801). Kopia olejna oryginalnego portretu z paacu Briihl. (Beethoven-Haus, Bonn) chopiec gra z nut bez przygotowania i, krtko mwic, gra wiksz cz Das wohltemperierte er Johanna Sebastiana Bacha, ktry podarowa mu Herr Neefe. Ci, ktrzy znaj ten zbir pre ludiw i fug w rozmaitych tonacjach (i o ktrym mona by powiedzie, e jest to prawdziwe n on plus ultra"), bd wiedzieli, co to znaczy. Herr Neefe, w takim stopniu, w jakim pozwalay mu obowizki, udzieli mu wskazwek w zakresie gry na basso continuo. Teraz uc zy go kompozycji [...]. Ten mody geniusz zasuguje na wsparcie finansowe, ktre pozwo lioby mu podrowa. Jeeli bdzie rozwija si dalej, tak jak si zapowiada, bez wtpienia si drugim Mozartem". Dziki rekomendacji Neefego Beethoven jeszcze tego samego roku otrzyma odpowiedzial ne stanowisko (jednake bez wynagrodzenia) cymbalisty w orkiestrze dworskiej" i ako mpaniatora. P niej, 14 pa dziernika 1783 roku, Bossler ze Speier zapowiedzia publikacj najwikszego jak dotd dziea Beethovena, trzech sonat tak zwanych elektorskich" na for tepian, zadedykowanych, by moe niezupenie szczerze, Memu askawemu Panu" Maksymilianow i Fryderykowi. Elektor zmar 15 kwietnia 1784 roku, a na tron wstpi Maksymilian Franciszek, modszy b rat cesarza Jzefa, ulubiony syn Marii Teresy, czowiek, ktry mia by ostatnim elektorem Kolonii. Swinburne okre li go zwi le jako poczciwego, nic nie znaczcego modzieca". Pow chnie nie przypisywano mu nadzwyczajnej inteligencji czy zdolno ci. W wieku dwudzi estu o miu lat jednake przesta trzyma si maminej spdnicy i po przybyciu do Bonn rozkaza aby zdano mu spraw z wszystkich spraw dworu. Z oficjalnego raportu, ktry ukaza si 2 5 czerwca tego samego roku, dowiadujemy si, e Johann Beethoven ma gos bez wtpienia sab szy, ale jest na subie ju od wielu lat, jest bardzo biedny, powaany i onaty". Nieco d alej czytamy: Ludwig Beethoven [...] nie otrzymuje pensji, ale w zastpstwie kapelm istrza Lucchesi gra na organach. Jest zdolny, wci mody, spokojny i uczciwy". Przegld ajc sporzdzon dwa dni p niej list rocznych wynagrodze osb zatrudnionych na dworze, nie ekiwanie natykamy si na nazwisko Beethovena z zarobkami 150 florenw rocznie, podcz as gdy zarobki Neefego zostay obnione do 200 florenw rocznie. Wydaje si jasne, e Beet -hoven znalaz si w delikatnej sytuacji, gdy stanowisko 36 13-letni Beethoven. Anonimowy portret, poprzednio znajdujcy si w posiadaniu dr. Kl amanna-Parlo, kolekcjonera sztuki ze lska. (Historisches Museum Wiede) drugiego organisty musiao prowadzi do konfliktu midzy poczuciem lojalno ci wobec Neef ego, ktremu tyle zawdzicza, a konieczno ci kontynuowania wasnej kariery. W nastpnych mi sicach nowi muzycy zostali zatrudnieni w subie elektora, inni otrzymali awanse. Naj

bardziej godny uwagi jest najprawdopodobniej Joseph Reicha, ktry w czerwcu 1785 r oku zosta kantorem. To wa nie w tym okresie Beethoven blisko zaprzyja ni si z Wegelerem i rodzin von Breunin g. W Aus dem Schwarzspanierhaus (Wiede 1874) Gerhard von Breuning, urodzony w 181 3 roku syn Stephana von Breuninga, stara si wyobrazi sobie tamten okres. Dzieci maj towarzyszy zabaw, uczniowie po szkole przyprowadzaj do domu przyjaci. W t en sposb w miar upywu czasu musiao powsta u mojej babki mae kko rodzinne. Ta wykszta pena cnt dama miaa wpyw nie tylko na swoje dzieci, ale take na innych modych ludzi. P ewien biedny student, o miym usposobieniu i bystrym ' umy le, wkrtce sta si czonkiem ro dziny. By to Franz Gerhard We-geler, syn austriackiego mieszczanina, ktry wcze nie z apaa pragnieniem wiedzy, przezwycienia ogranicze, jakie nakadao na niego jego pochodze ie i rozwijania si w kierunku, ktry by mu przeznaczony, jak dobrze wiedzieli ci, ktr zy otaczali go na co dzie. W 1782 roku, bdc ju staym go ciem w tym domu, pozna syna muzyka z elektorskiej kaplicy dworskiej, ktry, wci bdc bardziej chopcem ni modziecem, ju pon mio ci do muzyk n sam kocha sztuk i nauk, a ktry ju wtedy znakomicie gra na fortepianie.

Dom Breuningw. Akwarela pdzla M. Frickla. (Stadtarchiv, Bonn) Eleonora i Lenz potrzebowali nauczyciela fortepianu, a mody przyjaciel Wegelera m usia zarabia na utrzymanie siebie i swoich rodzicw dajc lekcje muzyki. Takim to wa nie sposobem Ludwig van Beetho-ven pojawi si w go cinnym domu mojej babki. Wegeler w swoich Notizen podkre la z emfaz wpyw rodziny von Breuning na Beethovena: Ludwig po raz pierwszy zetkn si z literatur niemieck, a przede wszystkim z poezj u Bre uningow, tam te po raz pierwszy uczy si prawdziwych manier i odpowiedniego zachowan ia w towarzystwie. W domu tym krlowao uwielbienie dla kultury, pomimo atmosfery mod zieczej swobody. Christoph von Breuning wcze nie zacz pisywa eseje o poezji (nie bez s ukcesw), podobnie jak znacznie p niej Stephan von Breuning. Przyjaciele rodziny nieu stannie oddawali si rnym rozrywkom, ktre czyy przyjemne z poytecznym. Gdy dodamy, e na posiadaa spory majtek, zwaszcza przed wojn [z Francuzami], bdzie nam atwo zrozumie, dlaczego to wa nie z nimi wizay si pierwsze radosne przeycia Beethovena. W niedugim cza ie traktowano go jak jedno z dzieci. W domu Breuningow spdza nie tylko wiksz cz dnia, le take wiele nocy. Tu czu si wolny, tu mg zachowywa si swobodnie, a wszystko wydawao sprzyja zarwno rozrywce, jak i rozwojowi jego umysu. Jak wspomina Gerhard von Breuning, w tym czasie (1785-1786) Beethoven idc w lady o jca, zacz dawa lekcje muzyki, aby uzupeni swoje dochody oraz wesprze finansowo chor ma k i coraz cz ciej pijanego ojca. Biorc pod uwag jego idealistyczn i atwo poddajc si atur, mamy wszelkie podstawy przypuszcza, e podkochiwa si w swoich uczennicach. I tak najprawdopodobniej ywi gbokie uczucie do Eleonory von Breuning (ktra w 1802 roku wys za za Wegelera). W tym czasie Beethoven kontynuowa nauk gry na skrzypcach u Franza Antona Riesa, ka ntora kaplicy ele-ktorskiej i wiernego przyjaciela. Skomponowa take trzy kwartety fortepianowe i w dalszym cigu aktywnie uczestniczy w muzycznym yciu kaplicy i dworu . Od czasu do czasu pozwala sobie na arty, ktre jednych bawiy, a innych oburzay. I ta k wedug jednej z powszechnie znanych anegdot, pewnego razu udao mu si wybi z tonu pie waka, ktry recytowa dugi pasa po acinie na jedn nut. Beethoven zapyta piewaka, ktr stao ci trzyma nut prowadzc, czy pozwoli mu wybi si z tonu, i otrzymawszy zbyt pocho udzielone pozwolenie, wprowadzi tak wariacj w akompaniament, jednocze nie nie przesta jc maym palcem gra nuty recytaty38 Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791). Rysunek srebrnym owkiem D. Stocka, 1789 r. (M iejska Biblioteka Muzyczna, Lipsk) wu, e piewak zupenie pogubi si i nie mg znale wa ciwej kadencji koczcej pasa. Oj y pierwsze skrzypce, szczegowo opowiada, jak kapelmistrz Lucchesi, ktry by tego wiadk iem, zdumia si gr Beetho-vena. Pocztkowo rozgniewany Heller poskary si na Beethovena e ektorowi, ktry nakaza uproszczenie akompaniamentu, cho zdarzenie to rozbawio dowcipn ego i czasem take skonnego do artw ksicia" (Wegeler, marzec 1785). W Cramerowskim Magazin der Musik" z 8 kwietnia 1787 roku Neefe opisuje ycie muzycz ne w Bonn pod panowaniem Maksymiliana Franciszka: Nasze miasto staje si coraz bardziej atrakcyjne dla mio nikw muzyki, a to dziki askawem u mecenatowi naszego ukochanego elektora. Posiada on obszern kolekcj najpikniejszyc

h utworw muzycznych i kadego dnia czyni wysiki, aby j powikszy. To jemu take zawdzicz przywilej goszczenia znakomitych wirtuozw grajcych na rozmaitych instrumentach. D obrzy piewacy rzadko nas odwiedzaj. W rd mieszkacw grono melomanw stale ro nie. Szczeg upodobaniem darz oni fortepian. Mamy kilka fortepianw Steina z Augs-burga, a take i nne rwnie dobre instrumenty. Tymczasem Beethoven, mody geniusz", na krtko o-pu ci Bonn, i dzie przed pojawieniem si ego wa nie numeru gazety Cramera przyby do Wiednia, stolicy Habsburgw. Najprawdopodob niej wyjecha z rodzinnego miasta 20 marca, 1 kwietnia dotar do Monachium, gdzie w lokalnej gazecie Miinchener Zeitung" wspomina si o niejakim Herr Peethofen [sic], M usikus von Bonn bei Koln". Beethoven spdzi w Wiedniu niecae dwa tygodnie. Najwaniejs zym momentem tej wizyty byo spotkanie z Mozartem, ktry w tym czasie pracowa nad Don Giouan-nim. Otto Jahn w swojej biografii Mozarta (1851) pisze^e szesnastoletnieg o Beethovena przyprowadzono do Mozarta, gdzie na pro b kompozytora zagra jeden utwr, za ktry Mozart pochwali go do pow cigliwie, poniewa by przekonany, e by to specjalnie przygotowany owy numer. Beet-hoven, widzc to, poprosi, aby dano mu temat do improwizacji. Pod w pywem emocji zawsze gra znakomicie, ja w tej chwili dodatkowo inspirowaa go obecno mi strza, ktrego gboko podziwia. Zagra tak, e Mozart, ktrego zainteresowanie chopcem ros minuty na minut, w kocu podszed cicho do przyjaci siedzcych w pokoju obok i powiedzia oywieniem: cNie^jyuszczajcie z niego oczu, pewnego dnia bdzie o nim go no w wiecie". Beethoven otrzyma kilka powierzchownych lekcji i je-eli wierzy Czernemu, jednemu z jego p niejszych uczniw, musia take sysze, jak Mozart gra na fortepianie: gra wytworn ecz niezbyt pynnie, jego gra bya pozbawiona legato". W roku tym Beethovena dotkna tragedia osobista 17 lipca zmara jego matka. W li cie do doktora Josepha Wilhelma von Schaden z Augsburga z 15 wrze nia 1787 roku, najwcze n iejszym zachowanym li cie Beethovena, ze smutkiem pisze o wstrzsie, jaki wywoao to wy darzenie: Zastaem moj matk przy yciu, ale w opakanym stanie. Cierpiaa na suchoty i w kocu po wie kich cierpieniach oraz dugiej agonii zmara siedem tygodni temu. Bya dla mnie tak do br, tak czu matk, moim najlepszym przyjacielem. O, kt by szcz liwszy ode mnie, gdym m ze wymwi sodkie imi mojej matki, a ona syszaa i odpowiadaa na moje woanie. Do kogo te mam si zwrci? Do niemego obrazu, ktry stawia mi przed oczami wyobra nia? Od mojego po wrotu do Bonn nie zaznaem ani chwili spokoju. Przez cay czas dokucza mi astma i za czynam obawia si, e choroba ta moe przej w suchoty. Ponadto cierpi na melancholi, kt moim przypadku jest rwnie wielk tortur, jak moja choroba. Wiele lat p niej Beethoven wci mg powiedzie, e nigdy nie zapomnia, w jaki sposb umar atka. Stan ojca Beethovena by jeszcze bardziej godny poaowania. Zaduony po uszy, zaama ny, zniszczony fizycznie i psychicznie, stale pod wpywem alkoholu, na tydzie przed mierci ony zwrci si do elektora z tak pro b: Muzyk dworski pozwala sobie wyja ni, tym opakanym stanie z powodu dugiej choroby swojej ony, co zmusio go do sprzeday cz ci obytku i zastawienia reszty, oraz e nie wie ju, co mgby zrobi dla swojej ony i dzieci. Modli si on o ask, by mg otrzyma 100 talarw zadatku na poczet przyszego wynagrodzeni Nie otrzyma adnej odpowiedzi i jedyn o-sob, ktra wspara go finansowo, by Franz Anton ies. Rodzina upada najniej w hierarchii spoecznej w swojej historii, o wiele poniej statusu, jakim cieszya si za czasw kapelmistrza Ludwiga van Beethovena, osigajc punkt , z ktrego trudno byo dostrzec przyszo . Na pocztku 1788 roku na dwr elektorski przyby abia Wald-stein. Cho by on starszy od Beethovena o cae dziewi lat, poczya ich silna d owa wi , ktra miaa roz40 & L ^Lw&>. ffUimti*.** <"A/ y // i^LTt* J*,~ ~ ***J 1 1 \ IL. 1 Hrabia Ferdinand kwitn w atmosferze znamienitego domu Breuningw. Waldstein (1762-1823); Wegeler (Notizen) pisa o znaczeniu tej przyja ni: sylwetka i synne sowa poegnania napisane Pierwszym, i pod kadym wzgldem najwaniejszym mecena sem w boskim sztambuchu Beethovena by hrabia Waldstein, kawaler zakonu teutoskiego

oraz Beethovena, 1792 r. (co waniejsze) faworyt i nieodczny towarzysz el ektora, a p niej Pod koniec ycia hrabia mistrz zakonu w Virnsbergu i kanclerz cesarza austriac kiego. By nie popad w kopoty tylko znawc muzyki, ale take muzykiem. T o wa nie on udziela i umar w biedzie. Beethovenowi wszelkiego wsparcia oraz jako pierws zy w peni doceni (Fischer & Kock) i wynagrodzi jego dar. Dziki niemu mody geniusz ro zwin talent do improwizacji na zadany temat. Od niego otrzyma take pomoc finansow, ofiarowan w sposb , ktry nie rani jego honoru i wraliwo ci, jako skromny dowd przychylno ci elektora. Siedemnastoletni Beethoven nieustannie poszerza swoje horyzonty. Zainteresowanie Neefego literatur niemieck oraz znajomo z Breuningami i hrabi Waldstei-nem stanowiy dl a niego zacht nie tylko do odkrywania coraz to nowych dzie literackich (w tym klasy kw Homera i Plutarcha), ale take do zgbiania nauki, filozofii i polityki. Cho zakoczy ormaln edukacj w wieku dziesiciu lat i nie mia adnego wyszego wyksztacenia, nie przesz adzao mu to w uczszczaniu na wykady filozofii na nowo utworzonym uniwersytecie boski m. W 1789 roku jego nazwisko pojawia si nazi cie kandydatw, obok nazwiska jego przyj aciela, flecisty Antona Reichy. Ponadto czsto jada w Zehrgarten, miejscu odwiedzan ym przez boskich profesorw, artystw i literatw. Klimat kulturalny miasta, ktrego rozwj bynajmniej nie usta po wstpieniu na tron Maks ymiliana Franciszka, sprzyja tym poszukiwaniom intelektualnym. Po przedstawieniac h teatralnych sztuk Lessinga i Schillera, a takO e (w tumaczeniu) Garricka, Woltera, Beaumarchais'go, Moliera, Sheridana i Szekspir a, ktre naleay do najwaniejszych wydarze kulturalnych za panowania poprzedniego elekt ora, w sezonie karnawaowym 1785 przysza kolej na seri oper, w rd ktrych znalazy si Alc a i Orfeusz Glucka, Armida Salieriego oraz opery Paisiella i opery francuskie. W 1788 roku otwarto w Bonn Teatr Narodowy. Zaangaowano znakomitych aktorw, a w rd muzy kw (w liczbie trzydziestu jeden) wyrniaj si nazwiska Neefego (pianisty i dyrektora sc eny operowej), Josepha Reichy (dyrektora), Franza Riesa i Andreasa Rom-berga (sk rzypka), Bernharda Romberga (wiolonczelisty), Simrocka (grajcego na rogu) i Anton a Reichy (flecisty). Beethoven gra na altwce (ulubionym instrumencie elektora), je dnocze nie zachowujc stanowisko organisty. Postawiono na modzie. Pierwszy sezon trwa o d 3 stycznia do 23 maja 1789 roku. Godnymi uwagi s opery Bendy, Gretry'ego i Sali eriego, a take przedstawienie Uprowadzenia z seraju Mozarta. Drugi sezon trwa od 1 3 pa dziernika 1789 roku do 23 lutego 1790 roku (nastpnego dnia na wie o mierci Jzefa I I teatr zamknito). W repertuarze znalazy si Don Giouanni i Wesele Figara Mozarta. P otem nastpiy kolejne sezony i Beethoven, wsppracujc ci le ze starannie dobranym zespoe ajlepszych instrumentalistw, zdoby zapewne nieocenione do wiadczenie jako muzyk orki estrowy. W 1789 roku wyjtkowe zwizki czce Beethovena z arystokracj i rodzinami o wysokiej pozyc ji spoecznej, a take jego pragnienie doskonalenia si, zostay zauwaone w wielu krgach i pod koniec roku (dekretem z dnia 20 listopada) oficjalnie uznano go za gow rodzin y, dajc mu prawo do pobierania, oprcz wasnego zarobku, poowy pensji swojego ojca. Jo hann by ju wtedy inwalid oraz alkoholikiem i Beethoven nieustannie musia ratowa go z rk policji. Trudno wic si dziwi, e na dworze w kocu uznano za konieczne zwolni go ze s . Uwieczeniem 1790 roku bya wizyta Haydna, ktry w grudniu wraz z Salomonem, udajc si do Londynu, wstpi do Bonn. Dies w Biographische Nachrichten von Joseph Haydn (Wiede 1 810) opisa to wydarzenie: W stolicy, Bonn, czekao go wiele niespodzianek. Dotar do miasta w sobot 25 grudnia i nastpny dzie spdzi, odpoczywajc w samotno42

ci. W niedziel Salomon towarzyszy mu do kaplicy dworskiej, gdzie wysuchali mszy. Zal edwie zdyli wej do rodka i zaj odpowiednie miejsca, zacza si msza. Gdy zabrzmiay p uty, okazao si, e dane im bdzie wysucha dziea Haydna. Nasz Haydn odebra to jako pochl ajcy mu zbieg okoliczno ci, niemniej wysuchanie wasnej kompozycji sprawio mu przyjemno . Pod koniec mszy kto zbliy si do niego i poprosi, aby zechcia uda si do kaplicy, gdzie

oczekiwano. Haydn posucha i by mocno zdziwiony, gdy okazao si, e zosta wezwany przez lektora Maksymiliana, ktry zaraz uj jego do i tymi sowami przedstawi go muzykom: Prze awiam wam Haydna, ktrego wszyscy tak gboko czcicie". Elektor da wszystkim czas na za warcie znajomo ci i chcc okaza Haydnowi szczeglny szacunek, zaprosi go na kolacj. To ni espodziewane zaproszenie wprawio Haydna w zakopotanie, poniewa wraz z Salomonem zamw ili wcze niej skromn kolacj w miejscu, gdzie si zatrzymali i byo za p no, by rzecz odwo aydn by zmuszony znale wymwk, ktr elektor przyj jako prawdziwy i wystarczajcy powd Haydn poegna si i wrci do siebie, gdzie otrzyma kolejny dowd specjalnych wzgldw i a elektora, na jego sekretne bowiem polecenie skromna kolacja zostaa zmieniona w ba nkiet dla dwunastu osb, na ktry zaproszono najznakomitszych muzykw. Czy Beethoven znalaz si w rd tych najznakomitszych muzykw", pozostaje rzecz wtpliw. W cze nie cieszy si tak pozycj, jak Neefe czy Reicha. Pewne jest jednak to, e scena, ktr ej wiadkiem by Haydn w dworskiej kaplicy, naprawd miaa miejsce. W manuskrypcie Fisch erw znajdujemy ywy opis typowej mszy boonarodzeniowej w Bonn: Na Boe Narodzenie, kiedy to elektor odprawia pasterk w kaplicy dworskiej od godziny jedenastej do pnocy, muzycy oraz damy piewajce w chrze dworskim na dworze w Tucksaal musieli da najwyszy dowd swoich si i zdolno ci. We mszy uczestniczya caa arystokracja suba w od witnych strojach. Stra przyboczna elektora w paradnych mundurach ustawiaa sz paler od bramy koblenckiej do kaplicy paacowej, a cay regiment stawa w penym rynsztu nku. Po pierwszym czytaniu, w poowie mszy i po ostatnim czytaniu oddawali trzy sa lwy, po ktrych z murw miasta rozlegay si wystrzay armatnie. W owym roku zima bya bardz o mro na. Po mszy Johann Beethoven, jego rodzina i przyjaciele wrciwszy do domu, zg odnie ze starym zwyczajem gotowali wiee kiebaski, pili grzane wino, poncz i, kaw. W ten sposb witowano Wigili Boego Narodzenia. [...] Muzycy dworscy mieli na sobie stroje galowe: fraki w kolorze morskim, krtki e bryczesy do kolan ze sprzczkami, jedwabne poczochy, biae lub czarne, buty z czarn ymi kokardami, biae jedwabne kamizelki w kwiaty z kieszonkami, obszywane czystym zotem, wosy mieli uczesane w loki i ogonki; pod lewym ramieniem trzymali kapelusze , za u lewego boku, na srebrnym pasie, mieli przypite szpady. 43 Mimo gry w orkiestrze i innych obowizkw dworskiego muzyka, Beethoven znajdowa coraz wicej czasu na komponowanie. I tak w 1790 roku napisa dwie kantaty, jedn na okolic zno mierci Jzefa II, drug z okazji koronacji Leopolda II. Ukoczy take cykl dwudziestu terech wariacji na temat arietty Righiniego (kapelmistrza na dworze elektora w M oguncji) Venni Amore, dedykujc je hrabinie von Hatzfeld. Nastpnie, w ostatni niedzi el karnawau, 6 marca 1791 roku, odbyo si przedstawienie Ritterballet, ktry mia u wietni ykonanie pantomimy przedstawiajcej zamiowanie staroytnych ludw germaskich do wojny, po lowania, mio ci i picia". Jednake nazwisko kompozytora nie zostao podane. Inne dziea o bejmoway pie ni oraz utwory kameralne i fortepianowe. Szkicowniki (ju wtedy Beethove n je prowadzi) zdradzaj nie urzeczywistnione plany napisania koncertu skrzypcowego i koncertu na obj. Szkice te dowodz rwnie, e bardzo wcze nie mia ambicje pisania wiks h kompozycji: pierwszy projekt Symfonii c-moll powsta okoo 1788-1789 roku. Pierwsza zapowied wydania drukiem wariacji na temat arii Righininiego ukazaa si w Wi ener Zeitung" w sierpniu 1791. Abbe Sterkel, jeden z najsynniejszych wczesnych pia nistw, widzia nuty i spotkawszy Beethove-na w jaki miesic p niej stwierdzi, e uwaa za we, aby mody kompozytor by w stanie je zagra. Wedug Wegelera, w odpowiedzi na to wyz wanie Beethoven w typowym dla niego odruchu dumy i buntu zagra nie tylko te wariac je, o tyle, o ile mg je sobie przypomnie (Sterkel nie mg znale nut), ale po nich kilka innych, nie mniej trudnych, ku wielkiemu zaskoczeniu suchaczy nie tylko doskonale , ale jeszcze na ladujc sposb gry Sterkela, ktry zawsze stara przypodoba si suchaczom. Wkrtce potem Beethoven podrowa wzdu ukochanego Renu wraz z orkiestr dworsk, ktra uda do Mergentheim, stolicy zakonu teutoskiego, ktrego wielkim mistrzem by Maksymilian Franciszek, gdzie mia odby si kilkudniowy zjazd rycerzy i dostojnikw. W Mu-sikal Corr espondenz" Bosslera z 23 listopada 1791 roku ukazaa si relacja z tego spotkania na pisana przez Karla Ludwiga Junkera. Opis, cho nieco przydugi, wart jest przytoczen ia ze wzgldu na celne obserwacje, koloryt sytuacji i nieco plotkarski ton: 44 [...] Wtedy to na wasne oczy przekonaem si, jakim szacunkiem i powaaniem elektor dar zy orkiestr. Prba wa nie miaa si rozpocz, gdy Riesa wezwano do ksicia i w chwil p n kiewk pen zota. Panowie rzek jako e dzi jest dzie imienin elektora, przesya wam

ji tysic talarw". Byem take naocznym wiadkiem nadzwyczajnych umiejtno ci teje orkiestr Herr Winneberger, kapelmistrz z Wallenstein, wrczy im symfoni wasnego autorstwa, ktra bynajmniej nie bya atwa do wykonania, szczeglnie jeeli chodzi o instrumenty dte, gdy zawieraa liczne koncertujce partie solowe na te wa nie instrumenty. Ku wielkiemu zask oczeniu kompozytora, ju przy pierwszej prbie orkiestra doskonale wykonaa utwr. Konce rt rozpocz si godzin po poobiednim muzykowaniu. Na pocztek zagrano jedn z symfonii Moz arta, po ktrej nastpi recyta-tyw i aria w wykonaniu Simonettiego; po niej koncert w iolonczelowy w wykonaniu pana [Bernharda] Romberga; czwarta bya symfonia Ple-yela ; pita jedna z arii Righininiego ponownie piewana przez Simonettiego; szsty podwjny koncert na skrzypce i wiolonczel w wykonaniu braci Rombergw; koncert zakoczy si utwor em Winnebergera penym byskotliwych pasay. Koncert ten potwierdzi wcze niejsze opinie o orkiestrze. Osignicie wikszej dokadno ci wykonania byo niemoliwe. Tak perfekcyjne pian , forte, rinforzando to stopniowe nabrzmiewanie, wzmacnianie, a nastpnie niemal n iezauwaalne wyciszanie, ga niecie d wikw, pynne przechodzenie od mocnych do najlejszych kcentw wszystko to mona byo wcze niej usysze jedynie w Mannheim. Trudno byoby znale k orkiestr, w ktrej zarwno smyczki, jak i basy byyby w tak znakomitych rkach [...]. W orkiestrze tej wszyscy muzycy niemale bez wyjtku przeywaj swe najlepsze lata, tryska j zdrowiem, ich wygld jest elegancki, a ich maniery wiadcz o wysokiej kulturze. Prze dstawiaj prawdziwie pikny widok, zwaszcza gdy maj na sobie wspaniae stroje, w ktre wyp osay ich elektor pikne czerwone fraki bogato obszywane zotem. Syszaem take o jednym z najwspanialszych pianistw drogim, poczciwym Bethofenie [...] . Co prawda nie wystpi on publicznie, ale Rynek w Bonn, w tle Ratusz Miejski. Po prawej Zehrgarten, ulubiona restauracja B eethovena, a zarazem miejsce, w ktrym spotykaa si elita intelektualna miasta. Rycin a C. Dupuisa na podstawie F. J. Roussaux. jeeli o mnie chodzi, nieskoczenie bardziej pragnem usysze jak improwizuje w prywatnym gronie. Poproszono mnie nawet, abym podda mu temat wariacji. Wielko tego miego, wesoe go czowieka mona moim zdaniem miao oceni na podstawie niemal niewyczerpanych zasobw po mysw muzycznych, charakterystycznego sposobu gry oraz wielkiej zrczno ci wykonania, j ak zaprezentowa. Nie brakuje mu adnej z tych cech, ktre stanowi o wielko ci artysty. Sy zaem pianist Voglera [...] wiele razy i za kadym razem jego doskonae wykonanie utwor u wprawiao mnie w zdumienie; ale Bethofen, oprcz doskonaej gry, posiada wiksz jasno i my li oraz wicej wyrazu krtko mwic, bardziej przemawia do serca i jest rwnie wspania adagio jak i w allegro. Nawet czonkowie tej wybitnej orkiestry s bez wyjtku jego wi elbicielami i gdy gra, wszyscy zamieniaj si w such. Mimo to jest on niesychanie skro mnym i bezpretensjonalnym czowiekiem. Nastpnego lata zmar Leopold II i Franciszek II zosta koronowany na cesarza witego Cesa rstwa Rzymskiego" we Frankfurcie nad Menem. Potem, w lipcu, Haydn wracajc z Londy nu, aby doczy do swego opiekuna Antona Esterhazyego, aktualnie przebywajcego we Fran kfurcie, ponownie odwiedzi Bonn. Wydaje si, e tym razem mia okazj spotka Beethovena i pozna niektre jego utwory (zazwyczaj wymienia si kantat na mier Leopolda II). Jednake u we wczesnych relacjach pojawiaj si rozbieno ci odno nie do szczegw tego wydarzenia, okadna data jest niepewna. Wystarczy powiedzie, e dziki wsparciu i zachcie ze strony takich osb, jak Waldstein, Beethoven wkrtce otrzyma pozwolenie na wyjazd do Wiednia na koszt elektora, aby studiowa pod kierunkiem Haydna i doskonali swoje umiejtno ci w dziedzinie kompozycji" (Neefe). W pa dzierniku rozpocz si pity sezon, ostatni, w ktrym Beethoven gra w orkiestrze dwors iej. Nie bya to ju jednak ta sama orkiestra, atmosfera bya bardziej napita, brakowao dawnej swobody i dobrego humoru. W kocu, tu po tym jak zaostrzenie dziaa wojennych z Francj doprowadzio do upadku Moguncji i poddania lewego brzegu Renu, gdy ulice Bo nn pene byy uciekinierw i konduktw pogrzebowych, ^osoby zamone musiay po piesznie pakow kufry, aby ratowa swj majtek, Beethoven uda si do Haydna, do Wiednia. Byo to 2 listopa da 1792 roku. Ju nigdy nie mia powrci do Bonn. Przyby do stolicy Habsburgw w poowie miesica, podrujc traktem pocztowym przez Koblencj Frankfurt, Norymberg i Linz. Podrowa bardzo skromnie, dokad46 nie notujc wszystkie wydatki; jednego dnia pdzi jak szatan" przedzierajc si przez armi hesk, drugiego cudem unikn spotkania z szybko posuwajc si naprzd armi francusk. Wzi mitkowy sztambuch wypeniony dedykacjami i poegnalnymi wpisami od swych boskich przyj aci, w ktrym jednak nie znalazo si ani sowo od kolegw muzykw czy od podupadajcego na

wiu ojca (ktry zmar dwa tygodnie p niej 18 grudnia). Hrabia Waldstein pisa: Drogi Beethovenie! Wyjedasz do Wiednia speniajc marzenie, ktre ywie przez tak dugi czas. Duch opiekucz ta wci opakuje mier swego podopiecznego. Znalaz schronienie w niewyczerpanym umy le Hay na, lecz wci brakuje mu zajcia. Przez niego pragnie zjednoczy si z now dusz. Pracuj be wytchnienia i przyjmij ducha Mozarta z rk Haydna. Bonn. 29 pa dziernika 1792 r. Twj szczery przyjaciel Waldstein Eleonora von Breuning wpisaa kilka linijek z Herd era: Przyja , i wszystko co w niej dobre, Ro nie jak wieczorny cie, A zajdzie soce ycia. Beethoven zachowa ten sztambuch do koca ycia. W ten sposb Bonn egnao kompozytora. Wied e mia teraz sta si scen, na ktrej rozegra si dramat jego nadziei i rozczarowa, sukces poraek, mio ci i nienawi ci, ycia i mierci. V Wiede: 1793-1799 Z czasem Beethouen zdobdzie pozycj jednego z najwikszych europejskich kompozytorw. Haydn Pod koniec XVIII wieku zabudowania Wiednia rozcigay si wzdu Dunaju; dzielnice, przedm ie cia i wioski otaczay zwartym pier cieniem mury stojcej na wzniesieniu cytadeli, bro nicej miasta przed Turkami. Za murami twierdzy, mierzcej w najszerszym punkcie nie wiele ponad mil, znajdowa si kompleks paacowy, na ktry skaday si: paac cesarski (Hof , paac Lobkowitzw, wpywowy Burgtheater (teatr zamkowy), paac Kinskich, stary ratusz miejski, Karntnertortheater (teatr przy Bramie Karynckiej), Kohlmarkt jedna z naj bardziej ruchliwych ulic miasta, przy ktrej znajdowaa si oficyna wydawnicza Artaria , Herrengasse (ulica szlachecka) i Neuer-markt, plac na ktrym w zimie urzdzano san ny. Nad cao ci growaa wiea gotyckiej katedry w. Stefana, doskonale widoczna z odlego ci wielu mil. Mury cytadeli, z ktrych roztacza si wspaniay wi dok na okolic, suyy mieszkacom miasta jako miejsce przechadzek. Poniej rozciga si pa artej przestrzeni, Glacis, pozostao po dawnej fosie. Na pnocny zachd, po drugiej stron ie rzeki lea Augarten, na wschd za Prater. Od strony poudniowej cytadel otaczay wspani paace, stojce w rd drzew i ukryte w gbi starannie utrzymanych ogrodw, a powietrze prze eniay zapachy i odgosy Lasu Wiedeskiego. W rd budynkw wyrnia si Belweder, przepyszn a budowla, wzniesiona dla ksicia Eugeniusza Sabaudzkiego, Wocha, ktry wychowa si na d worze w Wersalu. Kilka mil dalej, przy drodze do Linzu, znajdowa si Schnbrunn, letn ia rezydencja rodziny cesarskiej, ukoczona przez Mari Teres. Magiczn atmosfer miasta doskonale uchwycia Mary Montagu, ktra odwiedzia Wiede na poczt u XVIII wieku. W li cie do siostry, hrabiny Mar z 8 wrze nia 1716 roku, pisaa: Miasto to, ktre cieszy si zaszczytnym tytuem siedziby cesarza, w rzeczywisto ci w naj mniejszym stopniu nie odpowiada moim wcze niejszym wyobraeniom. Okazao si znacznie mn iej wspaniae, ni si tego spodziewaam. Ulice tworz prawdziwy labirynt i s tak wskie, e iedzajcy nie moe podziwia stojcych przy nich domw, cho niektre z nich na to zasuguj rawdziwe paace, wszystkie bez wyjtku zbudowane z eleganckiego biaego kamienia i nie sychanie wysokie. Wydaje si, e miasto jest o wiele za mae, by pomie ci wszystkich, ktrz pragn w nim zamieszka, i dlatego budowniczowie postanowili zaradzi temu nieszcz ciu, dobudowujc drugie miasto nad 49 4 - Beethoven / PWM 20254 nawet i sze piter. Moesz sobie >atwo wyobrazi, ze ho Ci\Tr>rLn P<5k rzadko dociera wi poniewa ulice s bardzo wskie, i, co w mojej opinii jest znacznie trudniejsz do znie sienia niewygod, tylko W nielicznych domach mieszka mniej ni pi czy sze rodzin. Aparta menty najwikszych dam, a nawet ministrw stanu, tylko wska cianka dzieli od mieszkani a krawca czy szewca. Nie znam tu nikogo, kto zajmowaby wicej ni dwa pitra, jedno majc dla siebie, drugie, grne, dla suby. Ci, ktrzy maj wasne domy, wynajmuj ich cz pier chtnemu. W ten sposb paradne (kamienne) klatki schodowe s rwnie zadeptane i brudne j ak ulica. Co prawda, gdy raz odwiedzio si apartamenty, trudno byoby znale co bardziej zdumiewajcego i wspaniaego zarazem. Zwykle skadaj si one z o miu lub dziesiciu przestro nych pokoi, drzwi i okna s bogato rze bione i wyoone zotem, wszdzie stoj meble, jakie r adko mona znale w paacach suwerennych ksit w innych krajach przepikne arrasy holend e, cudowne lustra w srebrnych ramach, eleganckie stoliki japoskie, oa, krzesa, balda chimy, zasony z najdelikatniejszego adamaszku i aksamitu z Genui, niemale cae pokry te zot koronk lub haftem. Oko ciesz obrazy wiszce na cianach i wazony z chiskiej porce

any, a prawie wszystkie pokoje roz wietlaj ogromne krysztaowe yrandole. Miaam zaszczyt go ci na kolacji w domach wielu znakomitych osb i musz przyzna, e ich st smakiem i przepychem dorwnuj ich apartamentom. Wiele razy uraczono mnie tutaj nie mniej ni pidziesicioma rodzajami znakomicie przyrzdzonych mis, za kadym razem podanyc na srebrnej zastawie; po nich nastpoway rwnie smaczne desery serwowane w naczyniac h z delikatnej chiskiej porcelany. Jednake najbardziej zaskoczya mnie rnorodno i bogac wo win. Zgodnie z powszechnym tutaj zwyczajem, list win kadzie si obok talerzy go ci wraz z serwet, wielokrotnie doliczyam si osiemnastu rnych rodzajw trunkw, a wszystkie kazay si wyborne. W istocie nieliczni zdawali sobie spraw z bogactwa i przepychu arystokratycznego Wiednia. Podczas kongresu wiedeskiego w 1814 roku w samym tylko Hofburgu co wieczr odbywao si czterdzie ci bankietw, a wystrj przepysznych apartamentw go cinnych wiadczy ie liczono si tu z groszem. Krlewskie stajnie mogy poszczyci si prawie ptora tysicem i i setkami powozw. Co si tyczy reszty, Franciszek II, jak na prawdziwego mio nika mu zyki przystao, nie szczdzi swoim podwadnym rozrywek. Nieustannie urzdzano bale maskow e, opery, pokazy sztucznych ogni, polowania. Wydaje si, e mieszkacy Wiednia nigdy n ie mieli do przyjemno ci, i gdy chodzio o zabaw i rozrywk, nic nie mogo stan im na pr odzie. Okres ten by zarazem epok rozkwitu i dekadencji, prnej przyjemno ci oraz swawol i, ktre 50 prawdopodobnie pozostawiay niewiele czasu na cokolwiek innego. Nawet plebs, ktry t ak jak w Bonn, y w ndzy, stara si na ladowa styl ycia panw. Niepokoje i rewolucje epoki przechodziy jakby obok wiedeczykw, a w kocu pochony ich, im zdali sobie z tego spraw. Konsekwencje rewolucji francuskiej 1789 roku, doj cie do wadzy Korsykanina Napoleona Bonapar-tego, upadek starego porzdku wszystko to byy zmartwienia innego wiata, innego czasu. Dopiero w chwili gdy samo cesarstwo stao si terenem wojny, a Wiede znalaz si pod okupacj francusk, wiedeczycy zdali sobie spraw sytuacji i z faktu, e ich beztroski, swobodny, nieskomplikowany tryb ycia nalea do w iata, ktry bardzo szybko odchodzi w przeszo . Wtedy jednak byo ju za p no. Nadszed ro i wite Cesarstwo zniko z mapy Europy. W swoim studium po wiconym Beethovenowi George M arek podsumowa Wiede z lat przeomu XVIII i XIX wieku: miasto paacw i parkw, ciemnych, usznych pokoi i sonecznych domw na przedmie ciach, wielu reprezentacyjnych budynkw, k tre wyszy spod rki najznakomitszego architekta baroku i jeszcze liczniejszych zapro jektowanych przez jego niezdarnych na ladowcw; miasto ko ciow, ktre bardziej zachcay do gaskich obrzdkw, ni do modlitwy, miasto zacisznych zaktkw nad rzek i ulic penych pros utek; miasto posiadajce uniwersytet, ktry sta si jedn z wiodcych szk w Europie i gdzi nawet wtedy, pomimo cenzury i prze ladowa, studenci mogli wysucha wykadw Leibniza, Kant a, Hume'a i Woltera". Do takiego wa nie miasta, ktrym rzdzi cesarz, przedkadajcy swoje grody nad swoj armi, do miasta, w ktrym panowa duch historii sigajcy czasw Marka Aurel usza i ktre niegdy byo przedmurzem chrze cijastwa, gdzie jak w kotle mieszay si kultury niemiecka, sowiaska, aciska i wgierska, do takiego wa nie miasta przyby mody i podatn nowe wpywy Beethoven. Niektrzy biografowie w bardzo romantyczny sposb opisywali przybycie Beethovena do stolicy. Jednake, cho Neefe widzia w nim najznakomitszego pianist" swych czasw, cho je o przyjaciele w Bonn uwaali go za kompozytora z aspiracjami, Beethoven by wtedy w rzeczywisto ci stosunkowo mao znany. Wprost z zamknitego, prowincjonalnego rodowiska Bonn trafi nagle do miasta 51 wiatowego i wymagajcego, bdcego nie tylko niezaprzeczaln stolic muzyczn Europy rodkow zdominowanej przez wpywy austro-niemieckie, lecz take stolic imperium panujcego nad ponad poow kontynentu. Wiede liczcy dwie cie tysicy mieszkacw, a wic dwudziestokrotn szy od Bonn takiego, jakim zna go Beet-hoven, stawia na drodze kompozytora o tyle w icej nowych przeszkd do pokonania. Beethoven may, chudy, ciemnooki mody muzyk o ciemn ej, oszpeconej bliznami cerze, nie zauwaony przyby do stolicyj aby doskonali si w tr udnej sztuce kompozycji u maego, chudego, cie-mnookiego starego muzyka o ciemnej, oszpeconej bliznami cerze" (Thayer). Niczym nie rni si od wielu innych modych ludzi przybywajcych do Wiednia w celu zrobienia kariery. Biorc pod uwag specyfik rodowiska, w jakim si znalaz, jasne byo, e ma tylko dwie moliwo ci: odnie sukces lub ponie kl istrzem lub pozosta nikim. O ile chodzio o mieszkacw Wiednia, nikt oprcz niego samego nie przywizywa najmniejszej wagi do rezultatu tej rozgrywki.

Pierwsze mieszkanie Beethovena mie cio si na poddaszu. W notatkach kompozytora znajd ujemy dokadny zapis wszystkich wydatkw. wiadcz one, e stylem ycia i obyczajami stara s dostosowa do otoczenia, o ktrego wzgldy zabiega. Cho wystajce zby i due usta, szeroki ki nos i okrge czoo sprawiay, e wygldem przypomina Maura, nie przeszkadzao mu to jedn bra lekcji taca, ani kupowa nowych ubra: czarne, jedwabne poczochy 1 dukat, 1 para zi owych jedwabnych poczoch 1 floren 40 grajcarw, buty 6 florenw, trzewiki 1 floren 30 grajcarw". Nieco dalej dowiadujemy si, e czynsz wynosi 14 florenw, a posiek z winem k osztowa 16 i p florena. W kilka tygodni p niej przenis si do pokoju na parterze domu k a Karla Lichnowskiego na ulicy Alserstrasse. Przeprowadzka ta nie wiadczya jednak ani o wikszej zamono ci, ani o wikszych wpywach. Jak zauwaya Mary Montagu, wiedeczycy io wynajmowali poddasza i partery domw. Jedynie pierwsze pitro uznawano za godne z amieszkiwania przez arystokracj. Tak wic Beethoven nadal prowadzi ycie ubogiego stud enta, odkadajcego kady grosz, utrzymujc si ze swojego talentu i starajc si jak najlepi j wykorzysta listy polecajce, ktre przywiz z sob z Bonn. Bya to ko52 Ksi Karl Lichnowsky (1756-1814) ucze i protektor Mozarta, przyjaciel i mecenas Beeth ovena. To wa nie w trakcie jednego z pitkowych porannych koncertw u ksicia, Beethoven po raz pierwszy wykona sonaty op. 2 zadedykowane Haydnowi, wydane w marcu 1796 r. Anonimowy portret olejny. Ul nieczno teraz, po mierci ojca, by gow rodziny, a wynagrodzenie, ktre otrzymywa w Bo yo bardzo skromne. Fakt, e mieszka blisko ksicia, ktry przypadkowo by muzykalny, w tam tych czasach nie mia znaczenia. Wci jeszcze nie dowid swojej warto ci. Tu po przyje dzie rozpoczy si lekcje u Haydna. Pierwsza wzmianka o nim pojawia si w not atkach z dat 12 grudnia 1792 roku, a w notatce z pa dziernika 1793 czytamy, jak mis trz i ucze pij razem kaw i czekolad. Cho pozornie Beethoven utrzymywa dobre stosunki z e starym, wtedy sze dziesicioletnim kompozytorem, w istocie nie by zadowolony z tego, czego si od niego nauczy a raczej z tego, czego si nie nauczy. W swoich Notizen z 1838 roku Ferdinand Ries potwierdza ten stan rzeczy: Haydn pragn, aby Beethoven podpisywa si na swoich pierwsz ych dzieach jako ucze Haydna. Beethoven nie chcia na to przysta, poniewa, jak powiada ho otrzyma od Haydna kilka wskazwek, nigdy niczego si od niego nie nauczy". W rezulta cie, Beethoven po kilku tygodniach lekcji, zwrci si do niejakiego Johanna Schenka, aby ten uczy go kontrapunktu i teorii muzyki, w ktrych to dziedzinach, pomimo lekc ji u Neefego, mia zaskakujce braki. Wiele lat p niej Schenk wspomina o cakowitej niezna omo ci podstawowych zasad kontrapunktu" stwierdzenie godne uwagi, o ile jest prawdziwe. Lekcje te trzymane byy w tajemnic y przed Haydnem. W styczniu 1794 roku Haydn wyjecha do Londynu. Na krtko przed opuszczeniem Wiednia , w li cie z 23 listopada 1793 adresowanym do elektora Kolonii, donosi o postpach Be ethovena: Z ca pokor pozwalam sobie przesa Waszej Wielebno ci kilka utworw muzycznych: kwintet, P rthie na osiem gosw, koncert na obj, kilka wariacji na fortepian oraz fug, skomponow anych przez mojego ukochanego ucznia Beethovena, ktrego w swojej askawo ci powierzye W asza Wysoko mojej opiece. Pochlebiam sobie, e zostan one askawie przyjte przez Wasz Wy oko jako dowd pilnych stara wykraczajcych poza zakres jego studiw. Syszc te utwory, z o znawcy, jak i amatorzy, bd musieli przyzna, e Beethoven z czasem zasynie jako najwik szy muzyk Europy, a ja z dum bd mg mieni si jego nauczycielem. Jedynym moim yczeniem t, aby mg ze mn pozosta jeszcze czas jaki . Skoro jestem ju przy temacie Beethovena, pozwoli Wasza Wieleb-no , e porusz kwesti jego sytuacji finansowej. W minionym roku otrzymywa 100 dukatw. Suma ta, jak zapewne W asza Wielebno wie, nie wystarczaa na pokrycie podstawowych wydatkw. Nie wtpi 53 jednak, e Wasza Wielebno mia powody, aby wysa go w wielki wiat z tak skromnym zabezpie zeniem. Biorc to pod uwag, a jednocze nie pragnc uratowa go z rk lichwiarzy, z jednej s trony porczaem za niego, z drugiej poyczaem mu gotwk, tak e obecnie jest mi winny 500 lorenw, z czego nawet grajcar nie poszed na niepotrzebne wydatki. Prosz teraz o wypa cenie mu tej kwoty. A poniewa praca za poyczone pienidze zwiksza koszty i co wicej, d la artysty takiego jak Beethoven, jest niezwykle uciliwa, my l, e gdyby Wasza Wielebno rzyzna mu 1000 florenw na przyszy rok, byoby to oznak najwyszej aski i pozwolioby mu

jaki czas uwolni si od wszelkich kopotw. Biorc pod uwag nauczycieli, ktrych absolutni otrzebuje oraz wydatki, ktre s nie do uniknicia, jeeli ma zosta wpuszczony do niektryc h domw, prosz przyj, e minimalna kwota na ich pokrycie wynosi okoo 1000 florenw. Co si a tyczy pokus, ktre czyhaj na modego czowieka w wielkim wiecie, mog z caym sumieniem okoi Wasz Wielebno . Wielokrotnie, w rozmaitych sytuacjach, przekonaem si, e dla muzyki jest gotw po wici wszystko. Jest to godne podziwu, zwaszcza w obliczu wielu kuszcych ok azji i powinno da Waszej Wielebno ci cakowit pewno , e jego dowody aski dla Beethovena wpadn w rce lichwiarzy. Joseph Haydn Odpowied elektora, ktra nadesza w miesic p niej, postawia Beethovena w kopotliwej sytu i: Utwory Beethovena, ktre przesa mi Pan, otrzymaem wraz z listem. Poniewa jednak, z wyjt kiem fugi, powstay one i byy wykonywane w Bonn przed jego wyjazdem, nie mog uwaa ich za dowd postpw poczynionych przez niego w Wiedniu. Jeeli chodzi o subsydium, ktre ma do dyspozycji na to, aby utrzyma si we Wiedniu, w istocie, wynosi ono jedynie 500 florenw. Ale oprcz tego, jego wynagrodzenie tu w B onn, wynoszce 400 florenw, jest mu stale wypacane, tak e za cay rok otrzyma 900 floren . Dlatego te nie bardzo rozumiem, dlaczego popad a w takie dugi, jak Pan pisze. Zastanawiam si przeto, czy nie byoby lepiej, gdyby wrci do nas, aby ponownie podj swoj e obowizki. Poniewa szczerze wtpi, czy w trakcie pobytu w Wiedniu poczyni jakiekolwie k istotne postpy w sztuce kompozycji, i czy rozwin swj gust muzyczny, obawiam si, e po dobnie, jak to si stao w czasie pierwszej wizyty w stolicy, przywiezie z sob wycznie dugi. Haydn by niezadowolony. Jak nietrudno przypu ci, wyjecha do Londynu bez Beethovena. T rzy miesice p niej przestano wypaca Beethovenowi pensj w Bonn, cho oficjalnie pozosta subie elektora. Czy i jak bardzo go to zmartwio, pozostaje kwesti sporn. By wtedy zajt innymi, waniejszymi sprawami. Z dziennikw dowiadujemy si, e bra lekcje u Ignaza Schu ppanzigha, ktry, cho modszy od niego o pi lat, by wtedy uznanym muzy54 kiem i prymariuszem w kwartecie smyczkowym ks. Lichnowskiego. Bra te lekcje kontra punktu u Albrechtsber-gera najsynniejszego nauczyciela w tej dziedzinie", studiowa kompozycj wokaln, prozodi oraz muzyk wosk i operow u nikogo innego, jak tylko cesarski go kapelmistrza Salieriego, ktry chtnie udziela bezpatnych wskazwek muzykom o skromnyc h moliwo ciach finansowych". Lekcje u Salieriego, cho sporadyczne, trway co najmniej do 1802 roku. Nie brakowao innych wydarze, ktre mogy wynagrodzi Beethovenowi nieask Bonn. W niedugi zasie po przyje dzie do Wiednia jego reputacja znakomitego pianisty zacza rosn, jak pr zekona si o tym jeden z popularnych w tym czasie pianistw Abbe Josef Jelinek: Popros zono mnie, abym zmierzy si z pewnym modym pianist, ktry niedawno przyjecha. Dam mu szk o". Kilka dni p niej ju z mniejsz pewno ci siebie pisa: To nie czowiek, to diabe. N ie, ale i wszystkich nas zamczy na mier swoj gr. A jak improwizuje!". Wkrtce wszyscy n a ladowali sztuczki Beethovena. W postscriptum listu do Eleonory von Breuning w Bo nn (czerwiec 1794), w ktrym przesya adresatce kilka wariacji fortepianowych na skrz ypce i fortepian na temat jednej z popularnych melodii z Wesela Figara Mozarta, Beethoven pisze: Wariacje s do trudne do zagrania, zwaszcza tryle w finale. Ale niech Ci to nie onie mie la i nie zniechca; kompozycja jest tak pomy lana, e moesz zagra tylko tryl i opu ci pozo tae nuty, gdy pojawiaj si one take w partii skrzypiec. Nigdy nie napisabym czego podob ego, gdybym nie zauway wielokrotnie, jak niektrzy tu w Wiedniu, wysuchawszy moich im prowizacji, nazajutrz notuj wiele charakterystycznych elementw mojego stylu i poda j je p niej z dum za wasne. Wariacje na temat Wesela Figara zostay opublikowane przez oficyn Artaria. Ogoszenie ukazao si 31 lipca 1793 roku w Wiener Zeitung", zaledwie osiem miesicy po przybyciu Beethovena do Wiednia. Do tego czasu zdoa nawiza bliskie stosunki nie tylko z wielo ma wpywowymi muzykami, ale, co waniejsze, z czonkami arystokracji. Tu, podobnie jak w Bonn, znajomo z osobami o najwyszej pozycji w kraju nie bya rzecz tak wyjtkow, jak dzie indziej. W wielu krgach artystycznych wsplne zamiowania muzyczne sprawiay, e zac ieray si rnice 55 midzy klasami spoecznymi. J. F. Reichardt, jeden z godnych zaufania wiadkw owej epok

i, dostarcza cennych informacji o yciu, jakie pdzono w Wiedniu na przeomie wiekw: dz iaay tu koa kulturalne, odbyway si Assem-bleen i wieczorne spotkania, ktre rozpoczynay si o godzinie 22 i byy po wicone czytaniu poezji, muzyce i teatrowi. Jednym z nieunik nionych, istotnych skutkw tego stanu rzeczy bya stopniowa zmiana statusu muzykw, ktr ych zaczto postrzega ju nie jako sucych, lecz raczej jako niezalenych artystw, grup zgldem intelektualnym dominujc. To przesunicie akcentu zmienio take charakter mecenatu . Od muzykw przestano oczekiwa wyra nego zwizania si z mecenasem, czy te prawdziwej su Wspieranie i rozwijanie dziwnie niewytumaczalnych aspiracji twrczych lub odtwrczyc h u-mysw byo wystarczajcym wynagrodzeniem dla tych, ktrzy byli do bogaci, by sobie na o pozwoli. Zaakceptowany przez to otwarte i schlebiajce artystom rodowisko, Beethoven rozkwit a. Jednym z jego pierwszych wielbicieli by baron Gottfried von Swieten, dyrektor c esarskiej biblioteki. Ulubionymi kompozytorami Swietena byli Handel i Bach i to on wa nie, bardziej ni ktokolwiek inny, obudzi w Beethovenie szczeglne i trwae uznanie dla oratoriw i utworw chralnych tych dwch mistrzw. Baron posiada ich rkopisy w zbiorac biblioteki i czsto je wykorzystywa, organizujc prywatne wykonania w swoich apartam entach. Beethoven z kolei czsto gra fugi Bacha jako wieczorne bogosawiestwo" dla stare go barona. Innym nowym przyjacielem kompozytora by jego gospodarz, ksi Karl Lichnowsky. Wegeler opowiada w swoich Notizen, jak uciekajc przed armi francusk okupujc Bonn, przyby do W iednia w pa dzierniku 1794 roku (w tym czasie elektorat koloski upad, a w 1797 zosta zaanektowany przez Francj), ku swojemu zaskoczeniu zasta swojego przyjaciela z dzi ecistwa (Beethovena) ju nie na parterze, gdzie byo zbyteczne paci, gospodyni wicej ni edem florenw", ale w apartamentach, gdzie jako go ksicia zajmowa osobny pokj. Wegeler pisze, e ksi by wielkim mio nikiem i koneserem muzyki i sam gra na fortepianie. Studio twory Beethovena i wykonujc je gorzej lub lepiej, stara si go przekonywa, e jakiekolw iek zmiany jego stylu kompozycji s niepo56 trzebne. Z kolei pani von Bernhard szczeglnie sugestywnie wspominaa atmosfer tej zn ajomo ci i kontrast midzy Lichnowskim a Beethovenem: Beethoven, gdy nas odwiedza, mia zwyczaj zaglda do pokoju, aby upewni si, e nie ma tam nikogo, kogo nie lubi. By may i wyglda pospolicie z brzydk, czerwon, zeszpecon bliz twarz, wok ktrej zwisay nieporzdnie ciemne, prawie czarne wosy. Jego ubranie byo zwyc ne i niczym nie odbiegao od panujcej wwczas, szczeglnie w naszych krgach, mody. Co wic ej, mwi dialektem z silnym akcentem i wyraa si do pospolicie. Oglnie mwic, caa jeg ie sprawiaa wraenia, aby posiada jakkolwiek ogad wrcz przeciwnie, jego sposb porusz i maniery wiadczyy o cakowitym braku obycia. By bardzo wyniosy. Na wasne oczy widziaam jak matka ksinej Lichnowskiej, hrabina Thun, rzucia si przed nim na kolana, bagajc, b y zagra, gdy on zadowolony rozpiera si na sofie i w kocu nie zagra. Z drugiej jednak strony, hrabina Thun bya eks-centryczk. Lichnowscy czsto zapraszali mnie do siebie, abym graa. On by bardzo yczliwym i dysty ngowanym dentelmenem, ona [jego ona] bardzo pikn kobiet. Mimo to nie wygldali na szcz ych; ona zawsze miaa melancholijny wyraz twarzy, a o nim syszaam, e trwoni ogromne su my, znacznie przekraczajce jego moliwo ci. M jej jeszcze pikniejszej siostry, [hrabia R azumowski] by protektorem Beetho-vena. Ksina bya obecna na wszystkich koncertach. Wc i znakomicie pamitam zarwno Haydna jak i Salieriego, siedzcych na sofie pod jedn ze ci n maego pokoju muzycznego, elegancko, cho nieco staromodnie ubranych, w perukach i trzewikach z jedwabnymi kokardami, podczas gdy Bee thoven przychodzi ubrany swobodnie, zgodnie z mod panujc po drugiej stronie Renu, ni emale w zym gu cie. To wa nie podczas jednego z wieczorw u ksicia Lichnowskiego, gdzie pod koniec 1793 lub na pocztku 1794 roku po raz pierwszy wykonano trzy tria fortepianowe Beethovena op. 1. Ferdinand Ries opisuje to wydarzenie, tak jak opowiedzia mu je sam kompozy tor: Zaproszono wikszo artystw i melomanw, a przede wszystkim Haydna, ktrego opini wszyscy ragnli usysze. Tria od razu wzbudziy niezwyke zainteresowanie. Haydn take powiedzia o ich wiele dobrych sw, ale doradzi Beethovenowi, aby nie publikowa trzeciego z nich, tria c-moll. To zdumiao Beethovena, gdy uwaa je za najlepsze ze wszystkich do tej po ry to wa nie trio jest najlepiej przyjmowane i wywouje najwikszy efekt. W rezultacie, uwaga Haydna pozostawia na Beethovenie bardzo ze wraenie i zacz on podejrzewa, e Hayd

by zawistny, zazdrosny i wcale mu nie sprzyja. Tria fortepianowe op. 1 byy wanym dokonaniem. Oficyna Artaria opublikowaa je w leci e 1795 roku wraz z list subskrybentw, zawierajc 123 nazwiska, w rd ktrych obok rodziny ichnowskich (tria byy zadedykowane Karlowi), pojawia si rodzina Erddy, ksi Mikls Ester azy, ksi Lobkowitz, rosyjski ambasador hrabia Razumowski, rodzina Schwarzenbergw i b aron von Swie-ten, czyli, jak powiedzia Robbins Landon, mietanka arystokracji austr o-wgierskiej". Wszyscy ci ludzie mieli odegra swoj rol w yciu Beethovena. Sprzedano 2 41 kopii utworu i Beethoven cakiem sporo zarobi. Przychylno ksicia Lichnowskiego, jed nego z pierwszych protektorw Beethovena, miaa szczeglne znaczenie, gdy zapewniaa mu n ie tylko wsparcie finansowe, gdy przesta otrzymywa wynagrodzenie z Bonn, ale take s tanowia zacht i zapewniaa bezpieczestwo, ktrego potrzebowa i ktre, jak si wydaje, ni si z adnymi specjalnymi zobowizaniami ze strony kompozytora. Jeszcze zanim opublikowano tria, w czerwcu 1794 roku rudowosy brat Beethovena, Ka spar Anton Karl przyby do Wiednia z Bonn i zacz dawa lekcje muzyki (p niej pracowa w ur zie podatkowym). Take inne przyja nie odyy, jako e coraz wicej dawnych przyjaci Beetho na z Bonn uciekao przed okupacj francusk. Jednak najwaniejszym wydarzeniem tego okre su by publiczny debiut Beethovena jako pianisty i kompozytora. W tam58

tych czasach koncerty miay mniej oficjalny i mniej formalny charakter. Wystpy publ iczne bd na wp prywatne odbyway si w salach balowych, przestronnych pokojach muzycznyc h w paacach arystokracji, lub w tym czy innym teatrze. Znanym miejscem koncertw by Augarten zwany wiedeskim Tuileries ogrd publiczny podobny do ogrodw XVIII-wiecznego Londynu, pooony midzy Dunajem a kanaem. Wybudowano tu sal koncertow, ktra zostaa otw a przez Jzefa II 30 kwietnia 1775 roku. W 1782 roku zaczto organizowa tu letnie kon certy poranne, ktre byy kontynuowane do p nych lat dwudziestych XIX wieku. Wkrtce miej sce to zasyno na cae cesarstwo. Tu wici triumfy swoimi koncertami i symfoniami Mozart, tu wystpowali wszyscy wielcy muzycy czasw Beethovena, mimo e koncerty czsto zaczynay si bardzo wcze nie, nawet o sidmej rano. Koncerty dobroczynne lub akademie na rzecz towarzystw dobroczynnych lub samych artystw byy na porzdku dziennym, podobSale koncertowe Augarten. Kolorowy sztych L. Poratzkiego. 59 nie jak nieustanne bale maskowe w sezonie zimowym. Oprcz tego nie brakowao przedst awie operowych i baletowych. Koncerty publiczne w obecnym tego sowa znaczeniu naleay do rzadko ci i cho zaamanie si dawnego mecenatu oraz wojny napoleoskie przy pieszyy ich rozwj, to w czasach Ludwiga van Beethovena wci odbyway si rzadko. Warto przypomnie, e ondyskie koncerty rozpoczy si dopiero w 1776 roku, koncerty lipskiej orkiestry Gewan dhaus w 1781 roku, a Londyskie Towarzystwo Filharmoniczne i wiedeskie Towarzystwo Przyjaci Muzyki powstay dopiero w 1813 roku. Publiczne recitale byy jeszcze rzadszym zjawiskiem. Na dobre pojawiy si dopiero w latach czterdziestych XIX wieku. Niedzi elne poranne koncerty abonamentowe Wiedeskiej Orkiestry Filharmonicznej rozpoczy si dopiero w roku 1860. Oficjalny debiut Beethovena we Wiedniu mia miejsce w trakcie wielkiej akademii muz ycznej" na rzecz sierot i wdw Stowarzyszenia Muzykw 29 marca 1795 roku w Burgtheat er, jednej z najbardziej prestiowych scen stolicy. Na sali zebrao si ponad sto pidzie sit osb, dla ktrych Beethoven zagra oryginaln wersj swojego nowego Koncertu fortepiano wego B-dur, ukoczonego zaledwie kili A f,fl

fl:i P%in lii i ' ':'., Wiede, Kohlmarkt. W budynku na pierwszym planie po prawej stronie mie cia si oficyna wydawnicza Artaria. Kolorowa rycina L. Beyera. ka dni wcze niej. Bez wtpienia ju wtedy jego gra odznaczaa si cechami, ktre dziesi lat j opisa Czerny: Styl Beethovena: wyrnia go przede wszystkim charakterystyczna i pena pasji sia wyraz u, przeplatana urokliwym, gadkim cantabile.

Czsto do najwyszych granic wzmaga rodki ekspresji, w szczeglno ci jeeli chodzi o ton ar obliwy. Rzadko stosuje intrygujcy styl dominantowy. Ale wa nie dziki temu rodki oglne, cz ciowo dziki wyra nemu legato, cz ciowo dziki niezwykemu wykorzystaniu pedau forte, s wykorzystywane. Beethoven [...] osiga zupenie nowe i miae efekty dziki wykorzystaniu pedau i wyjtkowe sposobowi gry, polegajcemu przede wszystkim na pynnym czeniu akordw uzyskiwa w ten sp sb nowy rodzaj piewnego tonu i wiele innych niespodziewanych efektw. Jego gra bya po zbawiona tej czystej i byskotliwej elegancji, charakterystycznej dla wielu innych pianistw. Z drugiej jednak strony bya uduchowiona, monumentalna, pena nowych emocj i i romantyzmu. Cho zdrowie mu wtedy nie dopisywao, Beethoven cakowicie podbi publiczno . Wiener Zeitun " pisaa: synny Ludwig van Beethoven zdoby sobie szczere uznanie publiczno ci". 61 Nastpnego dnia odby si drugi konc Beethoven improwizowa. W sztuce tej pc do wiadczenie i tego dnia bez wtpienia peni zasuguje na reputacj, ktr pows szy. W artykule dla Lon Musical Misc pnia 1852 roku, Czerny tak wspomina tal strza: Najbardziej byskotliwe i uderzajce byy jego wzgldu na to, w jakim towarzystwie zdarz yo mu si jak wywrze na suchaczach takie wraenie, e rz aby czyjekolwiek oko pozostao su che, a wielu wybu niem, gdy jego gra, oprcz piknych i oryginalnych nych i byskotliwe go wykonania, miaa w sobie co skoczy improwizowa, wybucha miechem i kpi czy, artujc cji, ktre w nich wzbudzi: Jest mwi. Czasami czu si wrcz obraony tymi wyrazi wytrzyma akich zepsutych dzieci?" wy powodu (jak mi powiedzia) odrzuci zaproszenie, kti dob nych improwizacji otrzyma od krla Prus. Ferdinand Ries nigdy nie sysza o nik naby Beethovenowi w sztuce improwizacji Po tym sukcesie przyszed nastpny w miesica. Wdowa po Mozarcie zorganizowa nie La Cle menza di Tito w Burgtheater. W stawienia Beethoven wykona Koncert d-mc den ze swo ich ulubionych, na ktrego pod p niej wasne kadencje. Beethoven w peni zasuy na szcz liwe szty roku. W maju podpisa kontrakt z o: nicz Artar ktra publikowaa ju utwory zarta, a wkrtce z satysfakcj mg przeczy Zeitung" ogoszenie powiadajce wydani pianowych op. 1. Potem, okoo 18 maja uw cign balet Le Nozze Disturb ate, wystaw dujcym si tu obok targu Friehausthea Schikanedera, w ktrym kiedy odbya si odziejskiego fletu Mozarta. W rezultacie { wariacji na temat jednej melodii z ba letu, towarzystwie przyjaciki, odwiedzi oper stawiano wtedy La Molinara Paisiella. B eet kolejnych kilka wariacji. W miar zbliania si zimy, Beethoven pracowa. Cho wci kontynuowa studia : raz cz ciej jako pianista i kom 62 stopadzie spotkao go szczeglne wyrnienie: otrzyma zamwienie na dwa cykle tacw spod p strza", na doroczny bal maskowy organizowany przez Towarzystwo Artystw Malarzy. B al odby si w Redoutensaal 22 listopada w dzie w. Cecylii. Lista kompozytorw, ktrzy nap isali tace na t okazj bya imponujca: poczwszy od Haydna, poprzez Koeluha, cesarskiego ompozytora, po Dittersdorfa. W 1795 roku na balu bawiono si take przy muzyce nadwo rnego kapelmistrza, Sussmayra. Beethoven dostpi prawdziwego zaszczytu. Mniej wicej trzy tygodnie p niej, 8 grudnia, Beetho-ven ponownie pojawi si w Redoutens aal, tym razem dajc wsplny koncert z Haydnem. W programie znalazy si trzy spo rd symfon ii salomonowych Haydna napisanych w Londynie, oraz ponownie, Koncert B-dur Beeth ovena. Wydaje si, e kompozytorzy znw byli w dobrych stosunkach. Wkrtce potem, 8 styc znia, jeszcze raz wystpili na wsplnym koncercie. Na pocztku 1796 roku wszyscy trzej bracia Beethoven znowu byli razem. Nikolaus Jo hann wedug Czernego kompletny dandys" przyjecha z Bonn 26 grudnia i po kilku tygodn iach zacz pracowa jako aptekarz. Potem otworzy wasn firm. Po sukcesach roku 1795 wydaw si, e rwnie Beethoven zapewni sobie spokojn przyszo . Ju nie by uczniem Albrechtsb jego kontakty z Salierim byy nader sporadyczne. Wrci jednak do Bal maskowy w Redoutensaal w Hofburgu. Rycina J. Schutza, ok. 1800 r. (Hans Swar o-wsky). Sala jest otwarta od dziewitej rano do szstej po poudniu. Opata za wstp wynos i 2 floreny. Podaj tu przerne napoje. Mona take zamwi kolacj w jednym z prywatnych po , ktre otaczaj gwne sale. Dwie orkiestry graj menuety i walce, ale niewielu taczy..." cytat z przewodnika, 1803 r. fil ii #lfc Si -luft snPcfe

W nauki gry na skrzypcach. Tym razem jego nauczycielem by Wenzel Krumpholz, jeden z wielu Czechw mieszkajcych wtedy we Wiedniu, pierwszy skrzypek opery dworskiej. Be ethoven bardzo go polubi. Wedug Riesa Beethoven gra na skrzypcach z entuzjazmem, ac z nie za dokadnie: co strasznego [...] nie sysza, e zaczyna pasa od zego uoenia pal Pozycja spoeczna Beethovena bya dobra. Wyprowadzi si od Lichnowskich i wynaj pokoje na Kreuzgasse. Mia sucego oraz konia i wydaje si, e dysponowa modn, nawet je li rzadko garderob. Dawa lekcje arystokratom, nie zawsze rwnie chtnie, zwaszcza gdy nie grzeszy li talentem muzycznym. W rd jego przyjaci byli nie tylko muzycy, ale take arty ci, pisar ze i aktorzy. Do tej ostatniej grupy nalea Johann Heinrich Friedrich Muller, miesz kajcy obok Karntnertortheater drugiego pod wzgldem rangi w Wiedniu po Burgtheater. To wa nie w domu Mullera w 1796 roku spotka Beethoven barona Kiibecka von Kiibau, a ustriackiego ministra, wspominajcego Beethovena w swoich dziennikach jako bohatera muzyki, ktry by maym czowieczkiem z rozczochranymi, nastroszonymi, jak zwykle nie u pudrowanymi wosami, twarz znieksztacon bliznami po ospie, bdcego w nieustannym ruchu". W nastpnym roku, 10 marca ten sam von Kiibau pisa: Kto ujrzy Beethovena po raz pie rwszy, nic o nim nie wiedzc, bez wtpienia we mie go za zo liwego, zego i ktliwego pijak zupenie niewraliwego na muzyk [...], z drugiej strony, kto ujrzy go po raz pierwszy w glorii sawy, bez wtpienia w kadym rysie brzydkiej twarzy dostrzee talent muzyczny [...]". W korespondencji Beethovena z tego roku pojawia si luka midzy listem z 19 lutego a dresowanym do brata Jo-hanna a listem z 19 listopada napisanym do Johanna An-dre asa Streichera z podzikowaniem za nowy fortepian, ktry od niego otrzyma. Streicher by znanym wytwrc fortepianw, a jego salon wiedeski by o rodkiem ycia muzycznego. Mimo przerwy wiadomo, e Beethoven w okresie od lutego do lipca odby wane i udane tourne e, w trakcie ktrego odwiedzi Prag, Drezno, Lipsk i Berlin. List do brata zosta napis any w Pradze, gdzie towarzyszy ks. Lichnowskiemu. Mam si dobrze, znakomicie. Moja s ztuka zjednuje mi przyjaci i przysparza sawy, a czeg wicej mgbym pragn? No i tym ra obi duo 64 pienidzy". Kwietniowa wizyta w Dre nie bya rwnie udana. Jeden ze wspczesnych pisa do Ma symiliana Franciszka: Beethoven przeduy swj pobyt tu do o miu dni. Wszyscy, ktrzy usys i jego gr, byli zachwyceni". Ponadto mia zaszczyt gra dla elektora Saksonii. Ferdinand Ries pozostawi nam opis pobytu Beethovena w Berlinie, stolicy Prus: Wystpi kilk a razy na dworze [krla Fryderyka Wilhelma II], gdzie zagra dwie sonaty na fortepia n i wiolonczel op. 5, napisane dla Duporta, pierwszego wiolonczelisty krla. Przy p oegnaniu otrzyma w prezencie zot tabakier wypenion zotymi ludwikami. Beethoven o wiad dum, e nie jest to pospolita ta-bakiera, ale taka, jak zwykle darowuje si ambasadoro m". W Berlinie Beethoven pozna take synn Singaka-demie, gdzie wystpi jako improwizator . Po krtkim odpoczynku w Wiedniu, p n jesieni ponownie wyruszy w podr, tym razem do Br sawy i Pesztu. Tymczasem w Lipsku 21 listopada czeska sopranistka Josefa Du ek, ktra odegraa wan rol w yciu Mozarta, wykonaa scen wosk", specjalnie napisan dla niej p ho-vena. Bya to aria Ah perfido! lub Primo amore bez wtpienia jeden z owocw lekcji z Salierim. Najwaniejszym wydarzeniem wydawniczym tego roku by druk sonat op. 2 za dedykowanych Haydnowi. Ogoszenie wydawnictwa Artaria ukazao si w Wiener Zeitung" 9 m arca. Potem, w 1797 roku, wydano drukiem kolejne dziea kompozytora: sonaty na fortepian i wiolonczel op. 5 ukazay si w lutym wraz z oryginalnym opracowaniem Ade-laidy Mat thissona. W drugiej poowie roku, w pa dzierniku, ukazaa si sonata na klawesyn lub for tepian op. 7, zadedykowana hrabinie Babette von Keglevics, w rwnym stopniu godna uwagi ze wzgldu na klasyczny charakter, jak i ze wzgldu na rewolucyjny, postpowy ry s. Beetho-ven udziela hrabinie lekcji fortepianu. Je li wierzy jej siostrzecowi, komp ozytor mia ciekawy zwyczaj (jeden z wielu): mieszkajc w domu naprzeciw przemierza ul ic i przychodzi na lekcje w szlafroku, kapciach i szlafmycy". Jeeli chodzi o pomnie jsze dziea, ukaza si cykl wariacji na temat rosyjskiego taca z baletu Paula Wra-nitz kiego Das Waldmddchen wystawionego w Karntner-tortheater 23 wrze nia 1796 roku. Wa riacje zadedykowane zostay hrabinie Annie Margarete von Browne, jednej z pierwszy

ch subskrybentek triw fortepianowych op. 1. 65 5 - Beethoven / PWM 20254 W podzikowaniu za dedykacj jej m jak pisze Ries da kompozytorowi [...] piknego wierzchowca [...] w darze. Beethoven wybra si kilka razy na przejadk, le cz wkrtce zupenie zapomnia o zwierzciu i, co gorsza, take o jego ywieniu. Sucy Beeth , ktry szybko zorientowa si, jak sprawy stoj, zacz wynajmowa konia na wasn rk, i a rci uwagi pana, przez dugi czas chowa przed nim rachunki za owies. W kocu jednak, ku wielkiemu zdumieniu Beetho-vena, przynis mu jeden rachunek na du sum, ktry szybko przy pomnia obdarzonemu zarwno o koniu, jak i o wasnej niedbao ci. W 1797 roku odbyy si dwa wane koncerty: 6 kwietnia w czwartek Schuppanzigh zagra Kwi ntet Es-dur na fortepian, obj, klarnet, fagot i rg op. 16 napisany w stylu mozarto wskim, zadedykowany innemu wczesnemu protektorowi Beethovena, ksiciu Josephowi vo n Schwarzen-bergowi. Magdalena Willmann (Beethoven pozna j w Bonn, zakocha si, a naw et podobno o wiadczy si, bez powodzenia, gdy jak powiedziaa by brzydki i pwa-riat") z jedn z arii kompozytora. Pod koniec roku, w listopadzie, wykonano po raz kolejny urocze tace napisane w 1795 roku, co byo nie lada zaszczytem. Rok 1798 by peen wanych wydarze. 29 marca Beet-hoven wraz z Schuppanzighiem wzi udzia koncercie dobroczynnym na rzecz Josefy Du ek, w trakcie ktrego prawie na pewno wyk onali jedn z trzech sonat na fortepian i skrzypce op. 12, nad ktrymi Beethoven wci j eszcze pracowa (oficyna Artaria wydaa je drukiem z dedykacj dla Salieriego dopiero pod koniec roku). W czasach gdy muzyk kameraln grano raczej w prywatnych apartamen tach ni w publicznych salach koncertowych, wystp ten musia zwraca uwag, jako niezwyke i rzadkie wydarzenie. Gdy sonaty zostay opublikowane, we wpywowej lipskiej Allgemei ne Musikalische Zeitung" 5 czerwca 1799 roku ukazaa si recenzja, ktr trudno nazwa prz ychyln. Autor, ktry wcze niej nie mia okazji zapozna si z muzyk fortepianow tego kompozytora, m si wyzna, e po przestudiowaniu z wielkim wysikiem tych nader osobistych sonat, penyc h niespotykanych utrudnie, jego odczucia, cho gra pynnie i z mozoem, podobne byy do uc zu czowieka, ktry zamierza przespacerowa si z bliskim przyjacielem po piknym lesie, al ktry na swej drodze nieustannie natyka si na gste zaro la, a w kocu wyszed z gstwiny y i wyczerpany, nie zaznawszy adnej przyjemno ci. Niezaprzeczalnie pan Beethoven po da wasn drog, lecz jak dziwaczna i pena trudw jest 66 Antonio Salieri (1750-1825), wielbiciel Glucka, rywal Mozarta, nauczyciel Beetho vena, Schuberta i Liszta. Miedzioryt A. Ehrenreicha wg N. Schiavoniego. to droga! Peno tu uczonych sztuczek i jeszcze raz uczonych sztuczek, ale brak nat ury, brak prawdziwej muzyki! Po uwanym przestudiowaniu tych utworw dochodzi si do w niosku, e wiele tu materiau, ale adnej poprawnej metody; upr, ktry wzbudza niewielkie zainteresowanie, usilne poszukiwanie niezwykych modulacji, pogarda dla zwykych pocz e d wikw, nagromadzenie trudno ci, ktre sprawiaj, e grajcy szybko traci cierpliwo i przyjemno z gry. Artyku by strat czasu: Beethoven dobrze wiedzia, co robi. Kilka dni po tym wydarzeni u Salieri da dwa koncerty na rzecz wdw i sierot w Hofburgtheater (1 i 2 kwietnia). Na sali znajdowa si cesarz wraz z rodzin. 2 kwietnia Beethoven ponownie zagra Kwint et Es-dur op. 16, a take popisa si znakomit improwizacj na fortepianie". Wkrtce potem Beethovena przedstawiono Jeanowi Ba-ptiste Bernadotte, modemu 34-letn iemu generaowi francuskiemu, ktry, po ponownym nawizaniu stosunkw dyplomatycznych Fr ancji z Austri, w wyniku pokoju z Campoformio, zosta mianowany przez Napoleona amb asadorem francuskim w Wiedniu. Wedug Schindlera, to wa nie Bernadotte podsun Beethoven owi my l napisania symfonii heroicznej": autorem pomysu [III] symfonii by podobno gene ra Bernadotte, ambasador francuski w Wiedniu, ktry wielce powaa Beethovena. Syszaem o tym od wielu przyjaci kompozytora. Potwierdzi to take hrabia Moritz Lichnowsky (brat ks. Lichnowskiego), ktry czsto przebywa w towarzystwie Beethovena i generaa Bernado tte". Schindler take pisze, e jeszcze w 1823 roku Beethoven doskonale pamita generaa B ernadotte, ktry jako pierwszy podsun mu pomys Eroiki". W 1798 roku Beethoven, pianista i kompozytor po raz pierwszy spotka na swej drodz e godnego przeciwnika w osobie Josepha Wlffla, modszego od niego o trzy lata muzyk a z Salzburga, ktry uczy si u ojca Mozarta, Leopolda oraz u modszego brata Haydna, M ichaela. Wiele lat p niej Ignaz von Seyfried, jeden z dyrygentw z Freihaus-theater,

tak wspomina rywalizacj midzy nimi, ktra wtedy bya gwnym tematem rozmw we Wiedniu: Na czele wielbicieli Beethovena sta ksi Lichnowsky, a w rd zwolennikw Wlffla znajdowa skonale wyksztacony baron Raymond von Wetzlar, w ktrego przepiknej willi (na Griinb ergu, w pobliu zamku, gdzie mia zwyczaj odpoczywa cesarz), w czasie letnich miesicy liczni arty ci, zarwno rodzimi, jak i zagraniczni, znajdowali mie i podane schronienie , oferowane z prawdziwie brytyjsk go cin67 no ci. Tam te liczne, cho starannie dobrane grono nierzadko miao okazj uczestniczy w pr wdziwej uczcie duchowej i artystycznej, jak byy pojedynki tych dwch atletw. Kady z ni ch prezentowa swoje najnowsze dziea. Raz jeden, raz drugi dawa upust swojej fantazj i; czasami obydwaj siadali do fortepianw i na przemian improwizowali na tematy, k tre sobie wzajemnie zadawali, w ten sposb tworzc wiele kaprysw na cztery rce, ktre, je i zostayby zapisane na papierze, z pewno ci przetrzymayby prb czasu. Pod wzgldem techni znej zrczno ci byoby trudne, a nawet niemoliwe ktremukolwiek z gladiatorw przyzna palm erwszestwa. Natura bya szczeglnie askawa dla Wlffla, obdarzajc go ogromn doni, ktra j dziesi d wikw z rwn atwo ci, z jak inni obejmuj oktaw i pozwalaa mu z szybko e pasae w tych interwaach. Jeeli chodzi o improwizacj, Beethoven ju wtedy zdradza skon o do tajemniczo ci i mrocznego nastroju. Gdy raz zatopi si w nieskoczonym wiecie d wik em odrywa si od spraw ziemskich; duch jego, zerwawszy wszelkie wizy i zrzuciwszy ja rzmo niewoli, wzbija si w radosnym triumfie ku wietlistym przestrzeniom. Nieraz jeg o gra rwaa do przodu jak wzburzony wodospad, a on wydobywa z instrumentu brzmienie o tak silnym wyrazie, e poruszyby nawet najtwardszy kamie; to znw opada, wyczerpany, wydajc westchnienia cichej skargi, rozpywajc si w oceanie melancholii. Potem duch j ego wzbija si ponownie, triumfujc nad chwilowymi ziemskimi cierpieniami, zwracajc oc zy w gr z pie ni uwielbienia na ustach, znajdowa ukojenie na dziewiczym onie witej mat natury. Ale kto zdoa zbada gbie oceanu? Jest to mistyczny wity jzyk, ktrego tajemne z i mog odczyta tylko wtajemniczeni. Gra Wlffla z kolei, wychowanego w szkole Mozarta , bya nieodmiennie zrwnowaona; nigdy pytka, lecz zawsze przejrzysta i z tego wzgldu d ostpna liczniejszej grupie suchaczy. Dla niego sztuka bya rodkiem do celu, nigdy oka zj do popisania si wasnymi umiejtno ciami. Zawsze udao mu si przyku uwag suchaczy i h do podania w lad za jego systematycznie rozwijan my l. Ale proteges niewiele o to [opini protektorw] dbali. Szanowali jeden drugiego, pon iewa najlepiej potrafili wzajemnie si doceni i jak na szczerych, uczciwych Niemcw pr zystao, kierowali si zasad, e droga sztuki jest dostatecznie szeroka, aby pomie ci wiel u i uleganie zawi ci w walce o saw jest zupenie niepotrzebne. W drugiej poowie roku Beethoven ponownie uda si do Pragi, miasta, ktre w kwestii muz yki zawsze byo wymagajce i dobrze orientowao si w najnowszych tendencjach. Toma ek mia okazj usysze, jak Beethoven gra wa nie ukoczony Koncert fortepianowy C-dur, niedawno pr zerobiony Koncert B-dur oraz fragmenty Sonaty A-dur op. 2 nr 2. Beethoven take im prowizowa. W Autobiografii wydanej w 1845 roku Toma ek, ktry przez cae ycie sucha najwi zych pianistw epoki, nadal pisa o Beet-hovenie jako o gigancie w rd pianistw". Istotna war68 to tych wspomnie polega nie tyle na nieustannych wybuchach zachwytu i uwielbienia, co na fakcie, e momentami znajdujemy w nich trafne uwagi krytyczne. Suchaem dzie Beethovena z wikszym opanowaniem. Podziwiaem jego byskotliw i mocn gr, iej nie uszo mojej uwagi, e jego czste przechodzenie od jednego motywu do drugiego zaburzao budow organiczn i stopniowy rozwj tematu przewodniego dziea. Podobne sabo ci c to niszcz jego najwspanialsze kompozycje, te, ktre wypywaj z wybujaej wyobra ni. Nierza dko yczliwie nastawiony suchacz jest brutalnie wyrywany z ekstazy. Jego gwnym celem w kompozycji wydaje si odmienno i oryginalno pomysw, czego dowodzi odpowied , jak us wna dama, zapytawszy go, czy czsto chodzi na opery Mozarta. Nie znam ich odpowiedz ia [co byo przesad, gdy zna wiele z nich] nie interesuj si muzyk innych, gdy nie c i nic z mojej wasnej oryginalno ci". W 1799 roku, przedostatnim w mijajcym XVIII wieku, Beethoven pozna kontrabasist, wi rtuoza Domenica Dra-gonettiego, podrujcego przez Wiede do Londynu. Dra-gonetti wprow adzi Beethovena w tajniki gry na kontrabasie, ktre znane byy tylko nielicznym i zad ziwi kompozytora, wykonujc na tym instrumencie Sonat g-moll na fortepian i wioloncz el op. 5 nr 2, co byo nie lada wyczynem. W nastpnych latach drogi ich miay si ponowni e skrzyowa. Innym wielkim artyst epoki, ktrego w tym czasie pozna Beethoven i ktrego s

zczerze podziwia, by mieszkajcy w Londynie, znakomity pianista Johann Bap-tist Cram er. Cramer, cho w duym stopniu samouk, przez dwa lata bra lekcje u Clementiego. Mia wybitnie klasyczny gust podziwia Bacha, Handla, Scarlattiego i Mozarta. Haydn w c zasie pobytu w Londynie zwrci na Cramera szczegln uwag. Wedug Riesa, Beethoven tylko o jednym piani cie wyraa si pochlebnie o Johan-nie Cramerze. Wszystkich innych mia za ni c". Co si tyczy Cramera, uwaa on, e nie mona mwi, e syszao si improwizacj, dopk mprowizacji Beethovena". Ze wszystkich dzie skomponowanych, rozpocztych lub wydanych w tym roku, jedno wyrnia si szczeglnie, zarwno ze wzgldu na saw, jak zdobyo, jak i na wyjtkowe znaczenie w d u kompozytora: jest to Sonata fortepianowa c-moll, op. 13, nazwana przez samego Beethove-na patetyczn", opublikowana przez wiedeskiego wydawc Hoffmeistera w grudniu 1799 roku i zadedykowana ksiciu Karlowi Lichnowskiemu. Allgemeine Musikali69 sche Zeitung" z 19 lutego 1800 roku wychwalaa j gorco. Budowa Sonaty oparta na pomy sach, ktre po raz pierwszy pojawiaj si w sonatach elektorskich z 1783 roku, sprawia, e utwr ten, bardziej ni ktrekolwiek inne z dotychczasowych dzie Beethovena, wydaje s i zapowiada nadej cie nowej epoki. Poczwszy od otwierajcych utwr powanych, dramatycznyc akcentw, poprzez pene wyrazu i emocji Adagio do nerwowego napicia i wyzwania finaow ego Allegro, Sonata Patetyczna" bya jednocze nie poegnaniem przeszo ci i zwiastunem przy szo ci. Lata nauki dobiegy koca, nadeszy czasy Beethovena.

VI Rewolucja i zmiana aden czowiek nie yje w pustce i biograf nie spodziewa si, e zrozumie obiekt swoich bada, jeeli nie oddycha atmosfer czasw, w jakich y. Artur Bryant Ferruccio Busoni widzc w Beethovenie nie tylko symbol wolno ci, rwno ci i braterstwa", ale take dziecko roku 1793 [...], pierwszego wielkiego demokrat w krlestwie muzyki", wyraa opini, ktr podzielaa wikszo my licieli romantyzmu, a mianowicie, e artysta j ie wytworem bdcym odzwierciedleniem epoki. W berliskich Wykadach z filozofii dziejw H egel jako jeden z pierwszych pisa o narodzinach filozofii romantycznej, ktrej fund amentalnym zaoeniem byo przekonanie, e sztuka i literatura, podobnie jak prawo oraz i nstytucje wadzy s wytworami spoeczestwa i w zwizku z tym s nierozerwalnie zwizane z in ymi elementami rozwoju spoecznego". Gustav Schilling w 1841 roku kre li szerokie par alele i analogie midzy muzyk a polityk. Jego zdaniem, zmiany w jednej z tych dziedz in pocigay za sob zmiany w drugiej. Podobnie jak Busoni, podziela powszechny pogld, e Beethoven by wcieleniem ducha wolno ci. Opinie te miay przetrwa a do naszych czasw. I tak na przykad Paul Henry Lang w ksice M zyka w zachodniej cywilizacji (1941) tak pisze o Goethem, Schillerze i okresie p o epoce burzy i naporu": Swoj wyjtkow energi czerpali z atmosfery epoki okresu, w ktrym duch sprzeciwu wobec i stniejcych instytucji i przekona sta71 Popoudnie u Liszta. Natchniony Liszt gra na fortepianie Grafa, majc przed sob sonat y Beethovena. Po lewej zasuchany Kriehuber, z prawej przypatruje mu si skrzypek Wi lhelm Ernst, w rodku stoj Berlioz i Czerny. Litografia J. Kriehubera, 1846 r.

nowi najsilniejszy bodziec w kierunku poszukiwa nowego ycia. Splot okoliczno ci, w ktr ym znalaza si ludzko , sprawi, e narody przeszy od struktury niewolniczej do nowoczesne o porzdku spoeczno--ekonomicznego, od ksicej autokracji do wspuczestnictwa klasy redn w rzdzeniu, od dominacji szlachty i dworu do ustanowienia praw obywatelskich. Zm iany te otwary nowe perspektywy rozwoju, a na horyzoncie pojawiy si nowe cele. Ludw ig van Beethoven, bardziej ni ktokolwiek inny, y w samym rodku tych zmian i by niesio ny ich prdem. Dalej Lang pisze o Beeethovenie jako o poecie ideau". Wedug niego, Beethoven dowid po nad wszelk wtpliwo , e prawdziwy idealizm to heroizm", by heroldem XIX wieku", muzycz rorokiem siy woli". Podobnie Wilfrid Mellers, w ksice Czowiek i jego dzieo (1962) pis ze, e nie sposb zrozumie Beethovena, pki nie pojmie si, e dla niego muzyka nie bya po

ostu zorganizowanym zbiorem d wikw, nie bya nawet rodkiem autoeks-presji; bya to take s moralna i etyczna". Dalej posuwa si do stwierdzenia, e istnieje zwizek midzy muzyk Be ethovena a rewolucj francusk". W innym opracowaniu, tym razem w bardzo popularnej monografii Zoty wiek Wiednia (1948), Hans Gal przytacza te same argumenty: Osobiste stosunki Beethovena z jego mistrzem, Haydnem, nie zawsze byy serdeczne, raczej do oficjalne, a czasem nawet napite. Dua r72 nica wieku nie przeszkodzia Haydnowi i Mozartowi w nawizaniu szczerej przyja ni. Hayd na i Beethovena dzielio jednak nie tylko czterdzie ci lat, ale take najwikszy kryzys w historii nowoczesnej Europy. Dla Haydna, wychowanego w czasach ancien regime'u , rewolucja francuska bya koszmarem. Mozart, o ktrego osobistym wyborze wiadczy rewo lucyjny, aczkolwiek starannie zagodzony temat Wesela Figara i ktry mg sympatyzowa z w alczcym o wolno narodem francuskim, zmar wkrtce po jej wybuchu. Ale dla pokolenia Bee thovena byo to wydarzenie wielkiej wagi i Beethoven, cho potpia wybryki rewolucjonis tw, ideay, ktre im przy wiecay, uwaa przez cae ycie za wasne. Epoka, ktra sprzyjaa takim pogldom, od pierwszych chwil uwaaa je take za element spraw czy, ktry ksztatowa ideay i postawy, pogldy i filozofi, a take wyznacza kierunki rozw artystycznego w Europie. W rezultacie arbitralne porwnania i opinie staway si wkrtc e niezbitymi faktami do tego stopnia, e kompozytorzy, tacy jak Weber, Schumann, B erlioz czy Wagner, stali si symbolami miejsca i czasu, barometrami klimatu intele ktualnego, gosami ci le okre lonych zmian spoeczno-politycznych. W przypadku Beethovena , dziecka okresu przej ciowego, mamy do czynienia z narodzinami tego sposobu my leni a. Kady gest Beethovena polityka, idealisty, ordownika walki o wolno , filozofa, wyzn awcy wiary w uniwersalnego boga by w rwnym stopniu zapowiedzi epoki romantyzmu, co poegnaniem klasycznej przeszo ci, do ktrej naleeli jego poprzednicy. Jego korespondencja, a take relacje wspczesnych dowodz, e podziela wiele dogmatw epoki Mimo i cae ycie spdzi we Wiedniu, by czowiekiem wiatowym, z ywym zainteresowaniem as, duo czyta. W Sonacie Patetycznej", Eroice, Fideliu, Missie solemnis i IX Symfoni i da wyraz podgldom, ktrych charakter i niezaleno byyby nie do pomy lenia w oderwaniu rewolucyjnego charakteru nowej, nieustannie poszukujcej wolno ci epoki, w ktrej przy szo mu y. Mwienie o Beethovenie w oderwaniu od jego epoki, prby zrozumienia go bez po znania historycznego ta czasw, w ktrych y, oznaczaoby ograniczanie si do postrzegania o jako czowieka i artysty w jednym tylko wymiarze. Romantycy mieli racj, patrzc na niego przez pryzmat wasnej estetyki i widzc w nim luminarza przewyszajcego wszystkic h pozostaych postrzeganie go w jakikolwiek inny sposb 73 oznaczaoby niedocenianie siy jego osobowo ci, istoty jego, przywodzcego na my l Roussea u, rozkwitu. Geniusz Beethovena dojrza, jak pisze Gal, w momencie najpowaniejszego kryzysu w his torii nowoczesnej Europy". Jest to wany fakt. Mapa polityczna Europy na pocztku i pod koniec ycia Beethovena wiadczy o stosunkowym spokoju panujcym na kontynencie. L ecz w okresie twrczego rozwoju Beethovena, gdy by on najbardziej podatny na wpywy, w 1789 roku nastpio zburzenie Ba-stylii. Mwic sowami Edmunda Burke'a, min wiek rycerst a, nadszed wiek sofistw, ekonomistw i wyrachowania, chwaa Europy zgasa na wieki". Aust ria prowadzia wojn z Imperium Otomaskim, swoim odwiecznym wrogiem, i przez nastpne wi er wieku Europa zostaa zmieniona w jedno wielkie pole bitwy, a nietrwae rozejmy na krtko pozwalay przerwa pasmo rewolucji i wojen. To wa nie w tym chaosie i w rd krwawego ozpadu dawnego wiata Beethoven stawia pierwsze kroki. Wielcy tej epoki wybijaj si ponad przecitno jak latarnie morskie. Apostoowie francuski ego o wiecenia Wolter, Condorcet, Diderot, Rousseau rozpalili nard ideami, ktre dopr owadziy do wyniesienia buruazji i kapitalistw na dominujc pozycj, zniesienia feudalizm u i w 1793 roku zaprowadziy dom Burbonw, dom Ludwika XVI i krlowej Marii Antoniny, na gilotyn. Francja wypowiedziaa ju wojn habsburskiej A ustrii, rewolucja powoli zmieniaa si w koszmar okresu terroru, a wojska Katarzyny II, carycy wielkiej Rosji, zajy Polsk. W 1799 roku, gdy wojny francuskie wci wstrzsay urop, trzydziestoletni Korsykanin Bonaparte zosta mianowany pierwszym konsulem rep ubliki. Pi lat p niej, w roku 1804, ogosi si cesarzem. Rok 1805 przynis nie tylko zwy pod Trafalgarem, ale i kapitulacj Austrii pod Ulm, zwycistwo Napoleona nad Austri akami i Rosjanami pod Austerlitz i okupacj Wiednia. Cztery lata p niej Francuzi pono wnie zajli miasto. Haydn, do koca niepokorny, zmar przy huku ich dzia, a Metternich,

przyszy arbiter Europy, zosta pierwszym ministrem Austrii (stanowisko to mia piast owa a do 1848 roku). Rok 1812 sta pod znakiem brzemiennego w skutki sojuszu francusko-pruskiego, wypra wy na Rosj, bitw pod Smoleskiem i Borodino, wkroczenia wojsk Napoleona do Moskwy o raz ostatecznej, tragicznej klski wielkiej armii, gdy rosyjska zima obrcia wniwecz jej strategi. Rok p niej Austria wypowiedziaa Francuzom wojn, a Wellington pokona ich p od Vitori. W 1814 roku Napoleon abdy-kowa, a pod koniec roku po raz pierwszy zebra si kongres wiedeski, aby ponownie zjednoczy rozdart podziaami Europ. Kongres doprowadz i do ostatecznego zniesienia struktur, na ktrych wspiera si dawny wiat. Rodzi si nacjo alizm. Ostatni zryw Napoleona zakoczy si klsk pod Waterloo w 1815 roku i wygnaniem na Wysp witej Heleny. Cho wywrotowe, rewolucyjne ruchy wci tliy si na horyzoncie (festi w Wartburgu w 1817 roku, dekrety karlsbadzkie z 1819 roku, kongres w Opawie w 1 820 roku), w przewaajcej cz ci Europy ponownie zapanowa pokj. Zycie spoeczno-ekonomiczne przechodzio proces nieustannych, wanych zmian. I tak w 1 787 roku w Anglii kwakrzy utworzyli Stowarzyszenie na rzecz Zniesienia Niewolnic twa. Dwadzie cia lat p niej niewolnictwo zostao zniesione, a w tym samym czasie Stein znis poddastwo i przywileje szlacheckie w Prusach. W roku 1810 zostay zlikwidowane re dniowieczne cechy. W 1812 roku w Rosji nastpio rwnouprawnienie ydw. Prawa robotnicze nabieray coraz wikszego znaczenia, czego dowodem by z jednej strony strajk generaln y w Hamburgu 75 w 1791 roku, z drugiej zalegalizowanie zwizkw zawodowych w Anglii w 1825 roku. Rozwj przemysu, nowoczesnego uzbrojenia, wykorzystanie gazu i elektryczno ci naleay do najwaniejszych wydarze epoki. Pod koniec lat osiemdziesitych zaczto uywa gazu do o wie lania ulic i pomieszcze. W 1809 roku monachijczyk Smmerich wynalaz telegraf elektry czny. W 1823 roku zbudowano silnik elektryczny, a w 1826 roku otwarto w Hanowerz e pierwsz w Niemczech gazowni. W tym samym roku ukazaa si Elektrodynamika Ampere'a, wkrtce potem w 1827 Ohm sformuowa prawo obwodw elektrycznych. W innej dziedzinie, de cydujcym krokiem okazao si wynalezienie przez Senefeldera litografii w 1796 roku. N a polu militarnym byo nim zbudowanie przez Congreve'a rakiety artyleryjskiej w 18 05 oraz otwarcie zakadw Kruppa w Essen w 1810 roku. W 1814 roku pojawi si nowy rodek lokomocji, pierwsza prawdziwa lokomotywa parowa Stephensona, a w jedena cie lat p nie j otwarto pierwsz lini kolejow ze Stockton do Darlington. Do tego czasu pierwszy st atek parowy przepyn ju Atlantyk (1818). Beethoven entuzjastycznie wita nadej cie epoki pary. Ten burzliwy okres historii i sposb, w jaki klasycysty-czna, stateczna Europa zos taa rzucona wprost w wir nowoczesno ci, najlepiej oddaj epokowe wypowiedzi i pisma w ielkich filozofw i pisarzy, ktrzy podobnie jak Beetho-ven znale li si na drodze, z ktr ej nie byo ju powrotu i ktra prowadzia prosto w XIX wiek. W ich dzieach bezustannie n atykamy si na stwierdzenia, uczucia, aspiracje i ideay bdce cakowicie w duchu Beethov ena. Monumentalne dziea tego niespokojnego pwiecza stay si dziedzictwem przyszych pokole. K ytyka czystego rozumu Kanta ukazaa si w 1781 roku, Krytyka praktycznego rozumu w 1 788, Krytyka wadzy sdzenia w 1790, a trzy lata p niej Religia w granicach rozumu. Naj cz ciej powtarzajce si zdanie w dziennikach Beethovena z 1820 roku to: Moralne prawo w nas, niebo gwia dziste nad nami" znieksztacony cytat z zakoczenia Krytyki praktyczn ego rozumu. W latach 1784-1791 Herder opublikowa swoje My li o filozofii dziejw, za w 1785 roku ukazay si Eseje o sile ludzkiego umysu Reida. Pi lat p niej wydano Rozmy lania o rewolucji francuskiej Edmunda Burke'a. Aforystyczn e sformuowania 76 autora wci stanowi podsumowanie dwch cywilizacji, dwch rnych porzdkw wiata, a ich d e wymaga komentarza: pastwo niezdolne do zmian nie jest zdolne si utrzyma"; uczyni rew olucj matk nowego porzdku, a nie wylgarni kolejnych rewolucji"; ludzie, ktrzy nigdy ni spogldali w przeszo , nie bd take umieli patrze w przyszo "; rzd jest rodkiem, z dzka mdro stara si zaspokoi ludzkie potrzeby. Ludzko ma prawo oczekiwa, e jej potrze rzez mdro t zaspokajane"; nie ma ju tego wyczucia zasad, poczucia czysto ci honoru, kt sprawiay, e najmniejsza plama bya jak otwarta rana"; w ich ogrodzie mdro ci, na kocu ka j alejki wida szubienic"; krlowie bd tyranami, gdy poddani bd lekceway zasady"; sz st wdziczn ozdob wieckiego porzdku. W cywilizowanym spoeczestwie jest ona jak zwiecze

korynckiej kolumny". W latach 1791-1792 Thomas Paine opublikowa Prawa ludzkie, w ktrych wyraa uczucie w p eni podzielane przez Beethovena: Moj ojczyzn jest wiat, a moj religi czynienie dobra". Odzwierciedleniem filozofii epoki byy take p niejsze idealistyczne Pamflety na temat rewolucji francuskiej Fichtego (1793), Listy o estetycznym wychowaniu czowieka Sc hillera (1794), Eseje o dawnych i obecnych rewolucjach Chateaubrianda (1797) wsz ystkie te pisma wiadczyy o powszechnie panujcym duchu zmian, dogbnych przemy le i przew rto ciowa. 77 W pierwszym dwudziestoleciu nowego wieku czoow pozycj w rd filozofw zaj Hegel (jego kr ka Kanta ukazaa si w 1799 roku), publikujc w 1807 roku Fenomenologi ducha, w 1817 En cyklopedi filozofii, a w 1821 Filozofi prawa. Wcze niej, bo w 1819 roku ukaza si wiat j ako wola i wyobraenie Schopenhauera. Narodzinom nacjonalizmu towarzyszyo pojawienie si take nacjonalistycznych pism filo zoficznych: w rd nich byy Kazania do narodu niemieckiego Fichtego (1807), Duch czasw Arndta (1806-1817), czterotomowe studium promujce niemiecki nacjonalizm, napisane przez czowieka znanego ze swych patriotycznych uczu oraz krytyczne wydanie Pier cie nia Nibelungw Lachmanna (1826). Inn godn uwagi pozycj narodowej literatury byy Ba nie b raci Grimm. Jeeli chodzi o literatur pikn, w rok po Egmoncie, ktry wyszed drukiem w 1788 roku, Goe the wyda Fausta (Fragment). W 1795 roku ukaza si Wilhelm Meister, a w 1808 Faust (C z I). Tymczasem, w 1798 roku zaczo wychodzi Atienaum" ( gazeta romantyczna") redagowa zez braci Schleglw. W latach 1800-1803 ujrzaa wiato dzienne nowela Jeana Paula Tytan , ktra ponad osiemdziesit lat p niej miaa zainspirowa / Symfoni Mahlera. Ponadto w pier szej dekadzie nowego stulecia pojawiy si w Europie takie nazwiska, jak: Scott, Jan e Austen, Byron, Wordsworth, Shelley, Keats, Victor Hugo, Lamartine, Manzoni, He ine i Puszkin kada z tych postaci miaa pierwszorzdny wpyw na epok. Zainteresowania Beethovena uksztatowane w okresie boskim i rozwijane, co prawda ch aotycznie, przez cae ycie, obejmoway wikszo najwaniejszych dzie epoki. Interesowa si tkim, poczwszy od filozofii i klasykw, a skoczywszy na najnowszych wynalazkach i od kryciach naukowych. Prowadzi dokadny spis ksiek, cen i antykwariatw wiedeskich, w zapi skach z lat 1816-1819 pojawia si nie mniej ni 148 tytuw spisanych z gazet codziennyc h. W jego ostatnim mieszkaniu, w domu Pod Czarnym Hiszpanem", jak pisze Gerhard v on Breuning, obok drzwi, midzy oknami staa komoda z szufladami, a na niej oparta o c ian biblioteczka pena ksiek i gazet...". Wydaje si, e duo czasu po wica na lektur: llparzer wspomina, jak pewnego razu (w 1820 roku) zasta go lecego w koszuli nocnej n a nie za cielo78 nym ku z ksik w rku". W jego zeszytach konwer-sacyjnych i w listach znajdujemy kolejne dowody pasji dla sowa pisanego, ludzi ocenia wedug zdolno ci ksztacenia si poprzez lekt r". Co dokadnie czyta i kiedy, jest mniej pewne. Wiadomo jednak, e zna Waltera Scotta (o ktrym mwi, e pisze dla pienidzy") i Szekspira w przekadzie Eschenburga (ktry uwaa zy ni przekad Schlegla). W jego wasnych egzemplarzach sztuk Szekspira peno jest podk re le. Podkre lone grub kresk sowa Jessiki z Kupca weneckiego: mio jest lepa, a koch epcami", to tylko jeden z licznych przykadw. Z klasykw antycznych mia w swoim ksigozb iorze ywoty Plutarcha, Listy Cycerona, Polityk Arystotelesa, i Republik Platona, a oprcz tego, zgodnie ze sowami Schindlera, sztuki Eurypidesa, wiersze Tacyta, Owidi usza, Lukiana i Kseno-fonta. By take oddanym wielbicielem Homera, ktrego Illiad i Od ysej posiada. Szczeglnie Odyseja przypada mu do gustu wiadczy o tym ilo podkre lonyc gmentw. Zna take klasyczn literatur persk. Jeeli chodzi o pisarzy austriackich i niemieckich, ubstwia Schillera i Goethego, ch o autorzy, tacy jak Herder i Lessing take nie byli mu obojtni. Nigdy te nie przesta p odziwia pisarzy swej wczesnej modo ci Klopsto-cka i Gellerta. W trakcie zbyt krtkich studiw filozoficznych na uniwersytecie boskim zaznajomi si z poezj Eulogiusa Schneide ra. Wzbudzia w nim uczucia, ktre najprawdopodobniej nabray konkretnych ksztatw dopier o kilka lat p niej. Cytujc Hansa Konrada Fischera i Ericha Kocha, poezja Schneidera b ya przepeniona duchem rewolucji francuskiej, wolno ci, burzy i naporu, ktrym oddychay o econe koa akademickie nadreskie-go Bonn". Tym jednak, ktry najbardziej poruszy wyobr a ni Beethovena, by Goethe, wielki Goethe". Beethoven posiada wszystkie opublikowane d

ziea poety. W li cie z 8 lutego 1823 roku pisze o podziwie, mio ci i szacunku, jakie ju w modo ci [ywi] dla jedynego, nie miertelnego Goethego". W jednym z notatnikw z tego okr esu pisze, e jego zdaniem Faust jest najwikszym osigniciem sztuki". Wielokrotnie rozw aa moliwo napisania opery na podstawie tego wa nie utworu. Co si tyczy jego wasnej filozofii, pogldy Beethovena s w rwnym stopniu wymowne, jak p ogldy poetw i pi79 sarzy, ktrych tak czsto cytowa (wiernie bd nie). Jak powiedzia Schindler rewolucja nar dzia si w jego onie. Dziki niemu wzrosa w si i wraz z nim umrze". Ju w 1797 roku cyto on Carlosa Schillera: Prawda jest w zasigu mdrego czowieka. Wraliwe serce potrafi dos trzec pikno, gdy wzajemnie do siebie nale". Rok p niej, w okresie, w ktrym powstaa Son Patetyczna", pisa: moc jest zasad moraln ludzi wybitnych, jest ona take moj". Bdc p wnikiem przemocy, stwierdza: sia jako jedyna jest zdolna do wszelkiego gwatu na rzec zach wyszych". Jako republikanin, w jednym z p niejszych zeszytw konwersacyjnych notu je: naszym zadaniem jest odsun krlw od wadzy". Beethoven-filozof mia niewiele czasu na ortodoksyjny katolicyzm, czy te na masoner i popularn w rd jego przyjaci (wolnomularstwo, stopniowo ograniczane po wstpieniu Franc szka II na tron, zostao w kocu zakazane edyktem cesarskim z 1795 roku), wydaje si j ednak, e silnie przemawia do niego uniwersalizm i poczucie nieskoczono ci orientalneg o mistycyzmu, ktry w tym okresie zacz przyciga uwag wiata zachodniego. Szczeglnie pod ia sowa zaczerpnite z filozofii hinduskiej: Bg jest niematerialny. Poniewa jest niewidzialny, nie moe przybra adnej formy, ale je go widzialne dziea dowodz, e jest wieczny, wszechmogcy, wszechwiedzcy i wszechobecny. Wielki jest ten, ktry jest wolny od wszelkich pragnie; on jeden, i nie ma wikszego od niegoPewnego razu, czytajc esej Schillera, zwrci uwag na pewien cytat z pism staroegipski ch: Jestem, ktry jestem. Jestem wszystkim, co jest, co byo i co bdzie. aden miertelnik nie uchyli zasony kryjcej moje oblicze. On jest jedyny z samego siebie, od niego p ochodz wszystkie stworzenia". Sowa te oprawi w ramk i trzyma na biurku. Co si tyczy przekona religijnych Beethovena, oto co Schindler mia o nich do powiedz enia: Beethoven wychowa si w religii rzymskokatolickiej. Jego cae ycie wiadczy o tym, e by c wiekiem gboko religijnym. Charakteryzowao go midzy innymi to, e nigdy nie dyskutowa na tematy religii czy dogmatw rnych wyzna chrze cijaskich. Moemy jednak z ca pewno ci e jego pogldy religijne byy blisze pewnej postaci deizmu ni doktrynie Ko cioa [podkre ie AO]. Cho nigdy nie dopracowa si adnej konkretnej teorii, uwaa, e Bg 80 objawia si w wiecie, a wiat w Bogu. Ten pogld uksztatowa si pod wpywem obserwacji nat , a take pod wpywem lektury wielokrotnie przytaczanej ksiki Christiana Sturma Betrac htungen der Werke Gottes in der Natur i nauki wysnutej z pism filozoficznych mdrcw staroytnej Grecji. Nikt, kto widzia, w jaki sposb tre ci zawarte w rnych lekturach sta way si cz ci jego ycia wewntrznego, nie zaprzeczy, e byo tak, jak mwi. Herder napisa kiedy : Muzyka rodzi mnstwo intymnych uczu, prawdziwych, lecz niesprecyzowanych, zaledwie postrzegalnych, nieokre lonych. I ty, modziecze, bye po rd nich, w tej mrocznej sali. P li, wzdychali w uniesieniu i w zachwycie; czue to wszystko, kady d wik wprawia twoje ci ao w drenie. Lecz co to byo, co sprawio, e pakae , wzdychae i drae w uniesieniu i Nawet nie cie czegokolwiek dostrzegalnego. Wszystko to poruszao si tylko w najciem niejszych gbiach twej duszy jak wiatr, ktry porusza gbie oceanu. Podobna postawa umysu z czasem przygotowaa drog pojciu romantyzmu sformuowanemu przez Friedricha Blume'a: Romantyczna koncepcja muzyki miaa swoje korzenie w swego rodzaju wyznaniu wiary: muzyka przewodzi wszelkim sztukom. Przewysza ona wszelkie inne sztuki dziki swojem u niematerialnemu charakterowi jest czystym duchem, wyrazem najgbszego ja" (Hegel), obrazem woli (Schopenhauer) i jak aden inny wytwr ludzkiego umysu moe prowadzi czowie ka ku nieskoczono ci. W muzyce zaciera si granica midzy tym, co skoczone a tym, co nie skoczone, a czowiek znajduje zbawienie i oczyszczenie. Beethoven, mody rewolucjonista i romantyk wychowany w kulturze klasycznej, wyprze dza to denie do zmian, te impulsywne porywy, te ideay dziaania i my lenia w rwnym stopn u, w jakim oddycha atmosfer epoki, w ktrej y". Jego muzyka, wiadectwo prekursorstwa, b

urzeczywistnieniem jego marze, wizji i poszukiwa.

6 - Beethoven / PWM 20254 VII Kamienie milowe: 1800-1804 Czu, kocha, cierpia. Vincent dlndy Rok 1800 i pocztek nowego wieku przyniosy z sob nie tylko ukoczenie tak wanych dzie ja k sze kwartetw smyczkowych op. 18 w rod 2 kwietnia o wp do sidmej wieczorem w Hofbu ater obok zamku odby si pierwszy koncert Beethovena, z ktrego dochd by cakowicie przez naczony dla niego. Bilety do l i na parter mona kupowa u pana van Beethovena w jego m ieszkaniu przy Tiefen Graben nr 241, na trzecim pitrze oraz w kasie". W programie znalazy si: jedna z symfonii Mozarta, dwa fragmenty Stworzenia wiata Haydna, popis improwizacji, nieokre lony koncert fortepianowy oraz premierowe wykonanie / Symfo nii C-dur i Septetu Es-dur op. 20 najpokorniej i z najwikszym posuszestwem zadedykow anego Jej Wysoko ci Cesarzowej". Lipska Ahge-meine Musikalische Zeitung" donosia w p a dzierniku: Pewnego razu pan van Beethoven wynaj teatr i da koncert, ktry bez wtpienia naley do na jbardziej interesujcych, jakie odbyway si tu ju od duszego czasu. Zagra nowy koncert w nego autorstwa, napisany w wikszej cz ci z duym smakiem i uczuciem. Potem po mistrzow sku improwizowa, a pod koniec wykonano jedn z jego symfonii, ktra wiadczy o godnym u wagi znawstwie sztuki kompozycji autora, jest pena nowo ci i obfituje w interesujce pomysy. Jedyn jej wad jest nadmierne uycie instrumentw dtych, w wyniku czego wicej w n ej harmonii ni muzyki orkiestrowej. Wydaje si, e warto poczyni rwnie pewne uwagi na te mat koncertu fortepianowego. Orkiestra 82 Afisz koncertu Beetho-vena z 2 kwietnia 1800 roku, pierwszego, z ktrego dochd by pr zeznaczony dla kompozytora. Mlii^MlMi^g trr Sirtroiq an Skrt&oorr. tir C6>< (.JK |eine ^roic mufitalifc^e 5lfabemie Iri i fi * *' 3>nti:t ui Al ken. I?* .. Ti* NnM voiEpmmt< RW (inD fcijcnfcc J ) C -i y-i- J--na.bir < r*V *<L*%} Jxr;n KflMlOtifcl WfV*ct. j! ?-: iuf.. >;i*r. >j Nm l'i" Y **! . Lfrff) u* f*mwHn wf pr* SbMij nt* Pcnlumi U L.: Lt SIlRUt.i ftjifftiil *Urw<nbl>iu*i! su^Morf- * >* *>< VuHn*>*'^ntwtoi lmr?nw emf, a.rf 4 *i, > fc. T iii. i** *.'= " "i- 4J*tw*l. V*IMpt W* i^nn tm> 9KUr ^j' mH ki * " %*m%, ** n<taMt <* n|m * 3t;. m. w ; ** *u 5? fu vinir.i!puii< (ii Wic ffwitcisa;. Lct tl|fl tt m HU r Mbr. ^^irs^s^s^^^^^^s opery woskiej daa marny pokaz swoich umiejtno ci. Po pierwsze, zaczo si od ktni, kto rygowa. Beethoven susznie uwaa, e powinien powierzy to zadanie nie panu Conti, lecz pa nu Wranitzkie-mu. Muzycy jednak odmwili wystpienia pod jego batut. Kompozycje Beeth ovena s trudne do wykonania, w zwizku z czym wszystkie braki orkiestry wyszy na jaw . W partiach akompaniamentu muzycy nie zwracali najmniejszej uwagi na solist, co cakowicie pozbawio akompaniament subtelno ci i jakiejkolwiek odpowiedzi na uczucia w yraane w grze solisty. W drugiej cz ci symfonii muzycy tak si lamazarzyli, e pomimo usi lnych stara dyrygenta, nie udao si z nich wykrzesa ani iskierki ognia, szczeglnie z s ekcji instrumentw dtych. Symfonia, zadedykowana baronowi Gottfriedowi von Swieten, zostaa wydana drukiem w grudniu 1801 roku i szybko zdobya popularno . Wkrtce jednak przymi j Septet, ktrego, Czerny mwi, Beethoven nie cierpia i zo ci go powszechny aplauz, z jakim si spotka". Mniej wicej dwa tygodnie p niej, 18 kwietnia, Beet-hoven wystpi ponownie, tym razem ma jc u boku wirtuoza gry na rogu Johanna Wenzla Sticha, znanego pod pseudonimem Pun to. W przeddzie Beethoven, wedug Riesa, rozpocz prac nad Sonat F-dur na fortepian i na rg op. 17 i udao mu si j skoczy na ostatni chwil przed koncertem cho partia forte

zgodnie ze zwyczajem kompozytora, bya zaledwie naszkicowana. Midzy 83 Ksi Franz Joseph von Lobkowitz (1772-1816), czeski arystokrata. Utrzymywa wasn orkiest r i to jemu wa nie Beet-hoven zadedykowa kwartety op. 18, Eroi-k, ViVI Symfoni oraz cyk l pie ni An die ferne Geliebte. Rycina punktowa C. H. Pfeiffera na podstawie F. A. Oelenhainza. kocem kwietnia a pocztkiem lipca Beethoven spdzi par dni w Budapeszcie. Regularnie od wiedza te wiejsk rezydencj rodziny Brunsvik w Martonvasar. Jego uczucia do sistr Jose phiny i Theresy Brunsvik wykraczay poza zwyke zainteresowanie. Podczas pobytu w Bu dapeszcie da kolejny koncert ze Stichem. W jednej ze wspczesnych relacji czytamy: Ki m jest ten Bethover [sic]? Historii muzyki niemieckiej nazwisko to jest nie znan e. Punto oczywi cie jest doskonale znany". Z kolei inne rdo wspomina o synnym muzyku na zwiskiem Beethoven, ktry swoim wystpem zwrci na siebie uwag wszystkich obecnych". Warto wspomnie take dwa inne wydarzenia z tego roku: po pierwsze, ksi Lichnowsky post anowi kontynuowa swj mecenat, wypacajc Beethovenowi roczn rent w wysoko ci 600 gulden o chwili gdy znajdzie on stae zatrudnienie; po drugie, Beethoven zgodzi si uczy modeg o wiedeczyka, Carla Czernego. W 1842 roku Czerny ywo wspomina swoje pierwsze spotka nie z wielkim czowiekiem: Miaem jakie dziesi lat, gdy dziki wstawiennictwu Krumpholza po raz pierwszy zabrano m nie do Beethovena. Byo to zim 1799/1800 roku. Jake szcz liwy i zarazem przeraony byem t go dnia, gdy miaem spotka mistrza, ktrego tak szanowaem. Jeszcze dzi kada chwila jest wa w mojej pamici. Pewnego zimowego dnia, mj ojciec, Krumpholz i ja udali my si z Leo poldstadt, gdzie wci mieszkali my, do miasta, do tak zwanego Tiefer Graben. Strome j ak w wiey schody zaprowadziy na gr, na pite lub szste pitro, gdzie do niechlujnie wy sucy zapowiedzia nas Beethovenowi, po czym wprowadzi do rodka. Pusty, ubogi pokj, wsz ie porozrzucane papiery i ubrania, kilka pude, goe ciany, prawie adnych krzese, oprcz jednego rozklekotanego przy fortepianie (by to Walter, w tamtych czasach najlepsz a marka). W pokoju zastali my sze do o miu osb, a w rd nich braci Wranitzkich, Siissmayra Schuppanzigha i jednego z braci Beethovena. Beethoven ubrany by w pcienn kurtk szaroburego koloru i spodnie z tego samego materiau , co natychmiast przywiodo mi na my l Robinsona Crusoe Campe'a, ktrego niedawno prze czytaem. Kruczoczarne wosy obcite na Tytusa" sterczay mu wok gowy. Niego-lony od wiel ni zarost pokrywa ciemnym pasmem doln cz twarzy o i tak ju do ciemnej cerze. Zauway razu, jak to maj w zwyczaju dzieci, e mia w uszach wat, ktra wydawaa si nasczona jak pynem [...] Musiaem natychmiast co zagra, a poniewa byem zbyt onie mielony, aby zagra kompozycji mistrza, zagraem Koncert C-dur Mozarta [KV 503], ktry zaczyna si od ako rdw. Natychmiast wzbudziem zainteresowanie Beethovena. Zbliy si 84 30-letni Beethoven. Rze biarz, ktry panuje nad swoim materiaem i nagina go do swej don i, wielki budowniczy, dla ktrego polem pracy jest Natura" (Romain Rolland). Czowie k szatan, syn poranka, w blasku chway i mocy" (Marion Scott). Rycina J. Neidla na podstawie rysunku G. E. Stain-hausera von Treuberta, 1800 r. do mnie i lew rk zacz gra partie orkiestry w miejscach, w ktrych ja miaem gra tylko aniament. Mia wochate rce, grube palce z wyjtkowo szerokimi opuszkami. Wyrazi zadowol enie z mojej gry, co o mielio mnie do tego stopnia, e zagraem Sonat Patetyczn", ktr d o co wydano, a na koniec Adelajd, ktr mj ojciec za piewa piknym tenorem. Gdy skoczyem thoven odwrci si do mojego ojca i rzek: Chopak ma talent. Przyjm go na ucznia i sam b uczy. Prosz przysya go do mnie kilka razy w tygodniu. A przede wszystkim, prosz kupi mu podrcznik Emanuela Bacha o wa ciwym sposobie gry na pianinie, tak aby mg przynie go sob, gdy przyjdzie do mnie nastpnym razem". 'W trakcie pierwszych \ekcji Beethoverv kaza mi wiczy gamy w rnych tonacjach, pokaza, jak naezy prawidowo ukada Tece i pa\ce tva klawiaturze, a przede wszystkim zaznajomi mnie ze szczeglnym sposobem uycia kciuka, wwczas nie znanym wikszo ci pianistw reguy miaem w peni opanowa dopiero znacznie p niej. W nastpnym roku, 1801, Beethoven ukoczy wiele wanych sonat (w tym take Sonat cis-moll uasi una fantasia", op. 27 nr 2, tzw. Ksiycow"), balet Prometeusz, Kwartet smyczkowy C-dur op. 29 oraz wyda drukiem fragmenty I Symfonii, Koncertw fortepianowych C-du r i B-dur (w tej kolejno ci) Kwintetu Es-dur op. 16 oraz kwartetw op. 18 zadedykowa nych ksiciu Lobkowitzowi. W cyklu koncertw na rzecz onierzy rannych w bitwie pod Hohenlinden (gdzie Austriacy

zostali ostatecznie pobici przez Francuzw), zorganizowanych na pocztku roku, 30 s tycznia odby si koncert Beethovena i Sticha, na ktrym ponownie wykonali Sonat F-dur na rg i fortepian. Take Haydn dyrygowa wykonaniem dwch symfonii wasnej kompozycji. Wan iejszym wydarzeniem owego roku bya premiera baletu Prometeusz, pierwszego prawdzi wego scenicznego dziea Beethovena, jeeli pominiemy Rit-terballett z wczesnego okre su boskiego miaa ona miejsce 28 marca w Burgtheater. Balet by wtedy w modzie na dwo rze wiedeskim, w niemaej mierze dziki wysikom baletmistrza Salvatore Vigan (1769-1821 ). W jednym ze swoich wspomnie, opublikowanych po miertnie w Wiedniu w 1814 roku, Hein rich von Collin potwierdza znaczenie Vigan. Za panowania Leopolda II balet, ktry sta si popularn rozrywk w Wiedniu dziki wysikom N verre'a, powrci na scen. Zainteresowanie publiczno ci ogromnie wzroso, gdy oprcz baletm istrza Muza-rellego, nowy mistrz Salvatore Vigan, ktrego ona ukazaa oczom widzw nie z nan do tej pory sztuk, zacz dawa przedstawienia. Najwaniejsze sprawy pastwowe nie byy w stanie wywoa gortszych 85 emocji, ni rywalizacja midzy tymi dwoma mistrzami. Mio nicy teatru bez wyjtku podzieli li si na dwa obozy, ktre patrzyy na siebie z nienawi ci i pogard z powodu odmiennych po gldw. Nowy balet-mistrz zawdzicza swoje niezwyke zwycistwo nad starszym rywalem temu, porzuci przesad i sztuczno wyrazu charakteryzujc balet woski, przywracajc tej sztuce ostot i naturalno . Oczywi cie, czasem trudno byo oprze si zaskoczeniu, widzc jak forma amatyczna, ktr do tej pory czono wycznie z podskokami, podrygami, nienaturalnymi figur ami i skomplikowanymi tacami, nieoczekiwanie ustpuje miejsca akcji dramatycznej, gbi uczu i piknu formy plastycznej przedstawienia, ktre w tak cudowny sposb charakteryz oway wczesne balety pana Salvatore Vigan, otwierajc przed nami drzwi do nowego krles twa pikna. I cho by moe to prawda, e to wa nie radosny, nieskrpowany taniec pani Vigan z rwnie fascynujca co ekspresywna gra rysw jej twarzy wzbudzay powszechny aplauz, je st take prawd, e tematy baletw Salvatore Vigan rniy si na korzy od poprzednich wyd istorii, a jego klasyczny, mski styl i zrczno zasugiway w peni na to, aby budzi podzi la mistrza i jego dzie. Wiedeska gazeta wyszych sfer Zeitung fur die ele-gante Welt" (19 maja 1801 roku) ni e bya jednak cakowicie zadowolona z rezultatw wsppracy Beethovena z Vi-gan. Muzyka, mimo pewnych niezaprzeczalnych i niespotykanych zalet nie w peni spenia nas ze oczekiwania. Kwesti tego, czy pan van Beet-hoven potrafi osign to, czego tutejsza publiczno domaga si tak jednogo nie, a nawet monotonnie, pozostawiam nie rozstrzygnit. Co do tego, e jego sztuka jest zbyt uczona jak na balet i zbyt mao po wica on uwagi t acowi, nie ma adnych wtpliwo ci. Mimo to Prometeusz odnis natychmiastowy sukces, czego dowodzi 16 przedstawie w 1801 roku, 13 w 1802 oraz wydanie przez oficyn Artaria w czerwcu 1801 roku wycigu fort epianowego caej partytury opracowanego przez kompozytora. Pod koniec 1801 roku, oprcz Czernego i innych, Beet-hoven przyj nowego ucznia: sied emnastoletniego Ferdi-nanda Riesa, wieo przybyego z Monachium syna Fran-za Riesa, k try tak niezmiennie wspiera rodzin Beetho-venw w najtrudniejszym okresie w Bonn. Jak Ferdinand napisze w swoich Notizen, Beethoven uczy go gry na fortepianie: Musz przyzna, e w trakcie lekcji, ktre mi dawa, Beethoven okazywa wbrew swojej naturze niezwyk cierpliwo . To, a take jego yczliwe nastawienie do mnie, ktre rzadko go opuszc ao, byem skonny przypisa gwnie wielkiemu przywizaniu i mio ci do mojego ojca. 86

Tak wic czasami pozwala mi powtrzy to samo wiczenie dziesi, a nawet wicej razy. Gdy m Wariacje F-dur zadedykowane ksinej Odescalchi (op. 34), kaza mi powtrzy ostatni wari acj Adagio prawie siedemna cie razy; wci jednak nie by zadowolony z wyrazu krtkiej kade ncji, cho wydawao mi si, e gram j nie gorzej ni on. Tamta lekcja trwaa prawie dwie god iny. Rzadko zwraca mi uwag, gdy popeniem bd w pasau lub opu ciem nuty i momenty, ktr podkre li, lecz je li myliem si w wyrazie, w crescendo lub w oglnym nastroju muzyki, wpa da w gniew, gdy jak mwi, pierwsze pomyki byy przypadkowe, podczas gdy te ostatnie dowo dziy braku wiedzy, wraliwo ci lub uwagi. Te pierwsze nierzadko zdarzay si jemu samemu nawet wtedy, gdy wystpowa publicznie. Listy Beethovena z 1801 roku nale do pierwszych istotnych dokumentw spod jego pira, ktre przetrway do naszych czasw. I tak, okoo 15 stycznia pisa do swojego lipskiego wy

dawcy, Franza Antona Hoffmeistera, komentujc krytyczne recenzje publikowane w Allg emeine Musikalische Zeitung", na ktrej stronach pojawiay si ju takie tyrady, jak ta na temat tria op. 11: Kompozytor, dziki swojej niezwykej znajomo ci harmonii oraz zam iowaniu do powanych kompozycji, dostarczyby nam wiele utworw, ktre pozostawiyby daleko w tyle dziea naszych najsawniejszych kompozytorw, gdyby tylko sprbowa pisa bardziej n aturalnie" oraz Pan van Beet-hoven moe i jest dobrym improwizatorem, ale nie ma po jcia o pisaniu wariacji". W innym li cie, napisanym 22 kwietnia, tym razem do Breit kopfa i Hartla, wydawcw Ahgemeine Musikalische Zeitung", bezpo rednio odnosi si do op inii wyraanych przez krytykw piszcych do gazety: Prosz doradzi swoim krytykom, aby wykazali si wiksz przezorno ci i inteligencj, w szcz o ci, gdy chodzi o utwory modych kompozytorw. Wielu bowiem z tych, ktrzy w przeciwnym razie mogliby daleko zaj , moe si przestraszy. Jeeli o mnie chodzi, daleki jestem od p rzekonania, e osignem doskonao , ktra opiera si wszelkiej nieprzychylnej krytyce. Ale waszych krytykw na pocztku by dla mnie bardzo przygnbiajcy. Gdy jednak zaczem porwny i z innymi kompozytorami, trudno mi byo przywizywa do tej krytyki jakkolwiek wag. Odzy skaem spokj, powiedziawszy sobie: nie maj pojcia o muzyce". I, co z tym wiksz atwo ci lio mi zachowa spokj, zauwayem, jak niektre osoby, ktre w Wiedniu cieszyy si niewiel raktycznie adnym powaaniem w rd najlepszych tamtejszych kompozytorw, bez wzgldu na zal ty, jakie mogy posiada, s tu wychwalane pod niebiosa. Ale pax uobiscum pokj z wami. 87 Listy z 1801 roku s godne uwagi nie tyle z powodu miejsca, jakie autor po wici intere som, z powodu wyrazw uwielbienia dla Bacha, tego ojca harmonii" czy te z powodu arto bliwych dygresji (listy do Mikulasa Zme kala von Domanovec, Wgra i bliskiego przyja ciela Beethovena z wczesnego okresu wiedeskiego), co ze wzgldu na sposb, w jaki nie oczekiwanie i dramatycznie odsaniaj gbi ycia duchowego i fizycznych cierpie kompozytor . Nic we wcze niejszych listach Beethovena nie zapowiadao wyzna, ktre pojawiy si w nich w 1801 roku, po raz pierwszy w li cie z 29 czerwca do Wegelera w Bonn: i Tylko zawistny demon, moje nieszczsne zdrowie, rzuca mi kody pod nogi; krtko mwic, przez ostatnie trzy lata mj such nieustannie sabnie! Przyczyna choroby ley podobno w kiepskim stanie mojego brzucha, ktry, jak wiesz, by mizerny, jeszcze zanim opu ciem Bonn, a w Wiedniu tylko si pogorszy, poniewa nieustannie drczyy mnie biegunki i ogrom ne wskutek tego osabienie. Frank [dyrektor szpitala] prbowa podstroi" moje zdrowie za pomoc lekw wzmacniajcych, a mj such za pomoc olejku migdaowego, ale niewiele mi to po ogo! Leczenie nie przynioso adnych skutkw, moja guchota pogbia si, a stan mojego brz pozosta bez zmian. Trwao to a do jesieni ubiegego roku. Nieraz poddawaem si rozpaczy. Wtedy to jaki medyczny osio poradzi mi, abym bra zimne kpiele. Inny, bardziej rozsdny lekarz przepisa mi zwyke letnie kpiele w wodzie z Dunaju. Kpiele te zdziaay prawdziwe cuda. Ble brzucha ustpiy. Jednake mj such nie poprawi si, powiedziabym nawet, e si Ostatniej zimy byem w aosnym stanie z powodu naprawd strasznych napadw kolki. Ponown ie popadem w poprzedni stan. Trwao to do czasu, gdy przed czterema tygodniami, pos zedem po rad do Verin-ga. Uwaaem bowiem, e mj stan wymaga take uwagi chirurga, a miae o niego zaufanie. Ot, udao mu si prawie cakowicie opanowa silne biegunki. Przepisa mi etnie kpiele w wodzie z Dunaju, do ktrych miaem zawsze dodawa butelk wzmacniajcego pyn . Pocztkowo nie zaleci adnych lekw, dopiero przed czterema dniami przepisa mi tabletk i na odek i napar na moje ucho. W rezultacie mog rzec, e czuj si nieco silniejszy i zd owszy; tylko w uszach szu-\ mi mi i brzczy we dnie i w nocy. Musz wyzna, e pdz ndzne e. Od prawie dwch lat unikam towarzystwa, poniewa nie mog zdoby si na to, by powiedzi e ludziom: jestem guchy. Gdybym tylko mia inny zawd, potrafibym poradzi sobie z moim i nwalidztwem; ale w mojej profesji jest to straszliwe upo ledzenie. C powiedzieliby n a to moi wrogowie, ktrych mam sporo? Aby da Ci jakie takie wyobraenie o mojej dziwn ej guchocie, powiem tylko, e w teatrze musz siada blisko orkiestry, aby rozumie, co mw i aktorzy, a gdy tylko si oddal, nie sysz wysokich d wikw instrumentw czy piewu. Co ludzkiej, dziwi si, e niektrzy do tej pory niczego nie zauwayli 88 przypuszczalnie przypisuj mj brak reakcji chwilom gbokiego zamy lenia, w ktre czsto w iej popadaem. Czasami ledwie sysz osoby mwice cicho; sysz d wiki co prawda, lecz nie m w stanie rozrni sw. Jednocze nie nie mog znie krzykw. Niebiosa tylko wiedz, co ze Vering powiada, e mj such na pewno si poprawi, cho nie zostan cakowicie wyleczony. Wie e razy przeklinaem ju Stwrc i moje istnienie. Plutarch pokaza mi drog rezygnacji. Staw i czoo losowi, o ile to w ogle moliwe, lecz czuj, e w moim yciu zawsze bd momenty cz

mnie najnieszcz liwszym spo rd boskich stworze. Bagam, by nie mwi o moim stanie nikomu nawet Lorchen [Eleonora von Breuning]. Mwi Ci o tym wszystkim w sekrecie, ale bybym zadowolony, gdyby napisa do Veringa. Jeeli moja choroba nie ustpi, odwiedz Ci nastpne wiosny. Wynajmiesz mi dom w jakim piknym miejscu na wsi i przez sze miesicy bd wid ie niaka. By moe to co zmieni. Pogodzi si z losem, co za nieszczsne rozwizanie! A jedn to wszystko, co mi pozostao. W li cie napisanym kilka dni p niej do Karla Amendy, skrzypka i nauczyciela muzyki dz ieci ksicia Lobkowitza, wspomina o tych samych symptomach i smutnej rezygnacji", p odczas gdy inny list do Wegelera z 16 listopada wiadczy, e Beethovena nagle ogarna d epresja: Przez kilka ostatnich miesicy Vering kaza mi przykada na obydwa ramiona wezykatoria", czyli, jak niewtpliwie wiesz, specjalne okady z kory drzewa. C, jest to wyjtkowo nie przyjemne leczenie, gdy przez kilka dni (a kora dostatecznie wyschnie) jestem cakow icie pozbawiony moliwo ci swobodnego posugiwania si rkami, nie mwic ju o blu, jaki mu si. Co prawda nie mog zaprzeczy, e brzczenie i szum w uszach nieco osaby, zwaszcza w ym uchu, od ktrego tak naprawd zacza si moje guchota. Jednak, jak na razie mj such ni oprawi si ani troch; wrcz jestem skonny my le, cho nie miem stwierdzi tego ostateczn st nieco sabszy. Mj brzuch jest w nieco lepszym stanie, zwaszcza gdy przez kilka dn i bior letnie kpiele, przez tydzie, a czasem nawet przez dziesi dni czuj si cakiem ni Bardzo rzadko zaywam tonik na odek, a je li ju, to tylko jedn dawk. Ale idc za twoj czynam stosowa okady z zi na brzuch Vering nie chce sysze o natryskach. Oglnie wcale e jestem z niego zadowolony. Zbyt mao po wica uwagi i czasu moim dolegliwo ciom. Nie w idywabym go wcale, gdybym sam nie chodzi do niego do domu, co jest mi bardzo nie n a rk. Co my lisz o Schmidcie? To prawda, e niechtnie zmieniam lekarzy, ale wydaje mi s i, e Vering zbyt wielkim jest praktykiem, by czerpa wiedz z ksiek. Pod tym wzgldem uwa , e Schmidt jest zupenie innym czowiekiem i co wicej, by moe okae mi wicej zaintereso ia. Kryzys nadszed w poowie 1802 roku. Zgodnie z wczesnym zwyczajem, wiedeczycy spdzali l ato na wsi; podobnie Beethoven przez kilka lat pakowa walizki i wyrusza 89 z miasta ku otwartym przestrzeniom. W kwietniu 1802 roku za rad Schmidta, swojego nowego doktora, wynaj pokoje w domu w Heiligenstadt, miejscowo ci syncej ze rde siark ch. Widok na otwarte pola rozcigajce si nad Dunajem, a dalej na szczyty Karpat, nis p ociech, ktrej Beethoven mia szuka w p niejszym okresie ycia; Thayer pisze o wieym po , socu, zielonych polach, uroczych spacerach, kpielach, moliwo ci szybkiego kontaktu z lekarzem, a jednocze nie o odosobnieniu, ktre w naszych czasach trudno sobie wyobr azi, aby byo moliwe tak blisko miasta". W swoich Notizen Ferdinand Ries potwierdza entuzjazm, jaki wzbudzao w Beethovenie to spokojne, sielankowe, skaniajce do rozmy la otoczenie, a jednocze nie pisze o pierwszych ostatecznych symptomach guchoty kompoz ytora: Przewanie mieszka na wsi, gdzie czsto przychodziem do niego na lekcje. Czasami, o sme j rano, zaraz po niadaniu mwi: Przejd my si troch". Szli my wic i czsto wracali my do rzeciej lub czwartej po poudniu, obiad jedzc po drodze w ktrej wsi. W trakcie jednej z tych przechadzek Beethoven po raz pierwszy da mi dobitny dowd utraty suchu, o ktr ym wcze niej powiedzia mi Stephan von Breuning. Chciaem zwrci jego uwag na pasterza, kt y w lesie bardzo adnie gra na fujarce, zrobionej z gazki czarnego bzu. Przez p godziny Beethoven nic nie sysza, i cho zapewniaem go, e i ja podobnie nic nie sysz (cho byo ciwnie), zrobi si bardzo milczcy i ponury. Od czasu do czasu robi si weselszy, prawie haa liwy; ale to zdarzao si rzadko. Pod koniec pobytu w Heiligenstadt, na pocztku pa dziernika, Beethoven w kocu pogry si w depresji i rozpaczy. Wtedy to wa nie powsta wany dokument, testament adresowany do br aci Karla i Johanna (Jeg imi nie pojawia si w tek cie), ktry a nadto jasno i bole nie do odzi rozmiaru zaamania duchowego: Heiligenstadt, 6 pa dziernika 1802 roku DO MOICH BRACI KARLA I [JOHANNA] BEETHOVEN O Moi Bli ni, ktry my licie lub mwicie o mnie, e jestem nieyczliwy, skory do gniewu, a n awet zgorzkniay, jak bardzo mnie krzywdzicie! Nie znacie bowiem sekretnego powodu , dla ktrego mog si Wam takim wydawa. Od dziecistwa moje serce i dusz przepeniao prag nie czynienia dobra. Zawsze byem gotw dokonywa nawet wielkich czynw. Ale pomy lcie tyl ko, od sze ciu lat [tzn. od 1796 r.] cierpi na nieuleczaln chorob, ktr tylko pogorszyli

niekompetentni lekarze. Z roku na rok moje nadzieje na wyzdrowienie rozwieway si, a w kocu jestem zmuszony pogodzi si z perspektyw trwaego kalectwa (ktrego usunicie m rwa lata, a nawet moe okaza si niemoliwe). Cho natura obdarzya mnie namitnym i ywym ramentem i cho lubi rozrywki i towarzystwo ludzi, jestem zmuszony odsun si od nich i y w samotno ci. Gdy czasami postanawiaem po prostu zignorowa moje upo ledzenie, niestety , jake okrutnie przypominay mi o nim kolejne smutne do wiadczenia. A mimo to nie moge m zmusi si, aby powiedzie ludziom: Mwcie go niej, gdy jestem guchy". Niestety! Jake zyzna si do upo ledzenia zmysu, ktry wa nie u mnie powinien by doskonalszy ni u kogoko innego, zmysu, ktry kiedy posiadaem w najwyszym stopniu perfekcji, takim, ktrym w moj ej profesji bez wtpienia niewielu moe czy kiedykolwiek mogo si poszczyci. Nie, nie mo g tego uczyni. Wybaczcie mi wic, gdy kiedykolwiek zauwaycie, e unikam Waszego towarzy stwa, ktre kiedy tak lubiem. Co wicej, mj nieszczsny los przygnbia mnie podwjnie, gdy awia, e jestem niesprawiedliwie oceniany. Nie dla mnie spokj i odpoczynek w towarz ystwie ludzi, nie dla mnie kulturalne rozmowy, nie dla mnie wzajemne zwierzenia. Musz y w samotno ci, wkradajc si midzy ludzi zmuszony tylko absolutn konieczno ci. M wyrzutek. Gdy znajd si w towarzystwie, ogarnia mnie palcy niepokj, strach, e naraam si na niebezpieczestwo, i ludzie odkryj mj stan. Tego wa nie do wiadczyem w cigu ostatnic iu miesicy, ktre spdziem na wsi. Mj roztropny lekarz sugerujc, i powinienem oszczdza w takim stopniu, w jakim jest to moliwe, niejako zachci mnie do tego, do czego w na turalny sposb skania mnie moje obecne usposobienie, cho niekiedy dajc si ponie instynk ownej potrzebie ludzkiego towarzystwa, ulegaem pokusie, aby o nie zabiega. Lecz ja ke czuem si upokorzony, gdy kto stojc obok mnie sysza w oddali flet, a ja nie syszae , lub gdy kto sysza piew pasterza, a ja znw nic nie syszaem. Podobne do wiadczenia nie wpdzay mnie w rozpacz i byem bliski targnicia si na swoje ycie. Jedyn rzecz, ktra m rzed tym powstrzymywaa, bya moja sztuka. Albowiem wydaje mi si niemono91 ci opu ci ten wiat, zanim stworz wszystko to, do czego zostaem powoany. I tak oto pdz ten ndzny ywot prawdziwie ndzny ywot widzc, e mam tak wraliwe ciao, e jakakolwi iana wystarczy, aby zepsu mi najlepsze nawet samopoczucie i wprawi mnie w jak najg orszy humor. Cierpliwo oto cnota, ktra, jak powiadaj, ma mi teraz suy za przewodnika ak wic jestem cierpliwy i mam nadziej, e wytrwam w postanowieniu, aby znosi to wszys tko cierpliwie do koca, pki nieubagane Parki nie postanowi przeci nitki ycia. By moe an si polepszy, by moe nie. W kadym razie pogodziem si z losem w wieku zaledwie 28 la musiaem zosta filozofem, cho nie byo to atwe. W istocie dla artysty jest to trudniej sze ni dla kogokolwiek innego. Wszechmogcy Boe, ktry znasz najgbsze tajemnice mojej du szy, znasz moje serce i wiesz, e przepenia je mio do ludzi i pragnienie czynienia dob ra. O Moi Bli ni, gdy pewnego dnia przeczytacie to wyznanie, pamitajcie, e krzywdzil i cie mnie. Oby inny nieszcz nik mg znale pocieszenie, odkrywszy, e znalaz podobnego s rwnie nieszcz liwego czowieka, ktry, pomimo wszystkich przeszkd, jakie na jego drodze stawiaa natura, czyni wszystko, co w jego mocy, aby znale si po rd wielkich artystw i achetnych ludzi. A Wy, Moi Bracia, Karlu i [Johanie], gdy umr, popro cie w moim imi eniu profesora Schmidta, je li bdzie jeszcze y, aby opisa moj chorob, i doczcie ten l o jego relacji, tak abym w kocu, po mierci, mg pojedna si ze wiatem. Jednocze nie usta iam Was obydwu spadkobiercami mojego skromnego majtku (jeeli mog uy tego sowa) podzie cie si nim sprawiedliwie, yjcie w zgodzie i pomagajcie sobie wzajemnie. Wiecie dob rze, e ju dawno wybaczyem Wam zo, ktre mi uczynili cie. Jeszcze raz chc Ci podzikowa e Mj, Karlu, za oddanie, ktre okazae mi w ostatnich latach. Moim jedynym yczeniem jes t, aby Wasze ycie byo wolne od trosk i szcz liwsze od tego, ktre ja sam wiodem. Powiedz cie swoim dzieciom, aby byy cnotliwe, gdy jedynie cnota moe uszcz liwi czowieka. Pieni nie s w stanie tego uczyni. Wiem to z wasnego do wiadczenia. To cnota bya dla mnie op arciem w nieszcz ciu. To wa nie dziki niej i dziki mojej sztuce nie popeniem samob ajcie kochajcie si wzajemnie. Dzikuj wszystkim moim przyjacioom, a szczeglnie ksiciu ichnowskiemu i profesorowi Schmidtowi. Chciabym, aby instrumenty od ksicia Lichnow skiego [kwartet zoony z dwojga skrzypiec, altwki i wiolonczeli, obecnie znajdujcy si w Beethoven-Haus w Bonn] zatrzyma jeden z Was, pod warunkiem, e nie bdzie to przycz yn sporu midzy Wami. Lecz jeeli tylko mog by przydatne Wam w inny sposb, po prostu spr zedajcie je. Bd szcz liwy mogc zza grobu by Wam pomocnym. C, to wszystko z radosnym m id na spotkanie mierci je li nadejdzie, zanim w peni rozwin mj talent, wtedy, mimo m jego cikiego losu, nadejdzie przedwcze nie i bez wtpienia chciabym jak najdalej odsun j d siebie. Ale nawet wtedy bd zadowolony, bo czy nie uwolni mnie ona od nieustajcych

cierpie? Przyjd wic, mierci, kiedy tylko zechcesz, a z odwag w sercu wyjd Ci na spotka nie. Zegnajcie, a gdy umr, nie zapomnijcie o mnie. Zasuguj na Wasz pami, gdy przez ca ie my laem o Was i staraem si uczyni Was szcz liwymi. Bd cie szcz liwi Ludwig van Beethoven 92 Heiligenstadt, 10 pa dziernika 1802 roku DO MOICH BRACI KARLA I [JOHANNA] Aby odczytali i wykonali po mojej mierci I tak egnam si z Wami i co wicej, ze smutkiem tak nadziej, nadziej na przynajmniej owe wyzdrowienie, ktr ywiem i ktra przywioda mnie tu t nadziej musz teraz na zawsz ci. Jak li cie jesienne opadaj i widn, tak wszelka nadzieja dla mnie znika. Opuszczam t o miejsce niemale w takim samym stanie, w jakim byem, gdy tu przyjechaem. Nawet odw aga, ktra przepeniaa mnie czsto w pikne letnie dni, znika. O Opatrzno ci, daruj mi cho den dzie czystej rado ci. Od tak dawna wewntrzny gos prawdziwej rado ci by mi nie znany. Kiedy, o kiedy, Wszechmogcy Boe, bd mg znw usysze ten gos rozbrzmiewajcy w wi ontakcie z lud mi? Nigdy? Nie, to byoby zbyt okrutne! Ten traumatyczny tekst, odkryty przez Schindlera po mierci Beethovena i po raz pi erwszy opublikowany w Allgemeine Musikalische Zeitung" 17 pa dziernika 1827 roku, o kaza si punktem zwrotnym. Beethoven przekroczy Rubikon, spojrza nieszcz ciu prosto w oc zy i jakim sposobem zdoa ujrze przed sob co poza nim. Otar si o mier i jednocze nie salnie, odkry ycie na nowo. Kilka dni p niej by ju w Wiedniu, pisa do wydawcw, kompono przygotowywa si na nadchodzcy rok. Piszc testament heiligenstadzki, sta si filozofem b ardziej ni kiedykolwiek przedtem, przezwyciy najpowaniejszy kryzys w swoim yciu, a jeg o duch znalaz zbawienie nie w wiecie materialnym i w ziemskich pociechach, ale na Polach Elizejskich muzyki, ktra miaa by jego yciem przez nastpne dwadzie cia pi lat. Natychmiastowym rezultatem tego triumfu bya oczywi cie niesychanie radosna II Symfon ia, dzieo, o ktrym H. C. Robbins Landon susznie powiedzia, e powinno by ostrzeeniem d wszystkich tych, ktrzy z uporem widz stay zwizek midzy sztuk Beethovena a jego yciem [ odkre lenie AO]. Nie posuniemy si tak daleko jak W. H. Auden, ktry podwaa wiarygodno li stw Beetho-vena, ale pisze dalej Landon jest rzecz oczywist, e jego muzy przebyway n wyszym poziomie, czsto w oderwaniu od fizycznych i duchowych cierpie kompozytora". Nie mniej reprezentatywne s trzy sonaty fortepianowe op. 31, oraz trzy sonaty sk rzypcowe op. 30 zadedykowane carowi Aleksandrowi I. Sonaty G-dur z obu cykli cha rakteryzuje ten sam rodzaj klasyczno-romantycznej, idyllicznej byskotliwo ci, ktr sysz ymy w Symfonii, lecz 93 ***L%'ty* ** ~~Z *& /--r *~*/- ~L?i Uu taje*/') * **?-> > ** S -

/ ju w Sonacie fortepianowej d-moll i Sonacie skrzypcowej c-moll kompozytor wybiega w przyszo , ukazujc nowo odkryt tosamo i osobowo , ktre zapowiadaj w twrczo ci Be alny i nowy tak zwany drugi okres Beethovena nazwany przez d'Indy'ego okresem uze wntrzniania". Tymczasem ycie w Wiedniu toczyo si dalej swoim spokojnym i eleganckim trybem. Artyk u po wicony Rozrywkom wiedeczykw po karnawale, ktry ukaza si w berliskiej Freymuthig wietnia 1803 roku, sugestywnie oddaje puls ycia muzycznego miasta i jest godny uw agi ze wzgldu na przypadkowe, lecz istotne wiato, jakie rzuca na aktywno Beethovena: 94 Czsto odbywaj si tu koncerty amatorskie, ktrym przy wieca niczym nie skrpowana przyjemn o . Rozpoczynaj si ktrym z kwartetw Haydna lub Mozarta; potem nastpuje, przypu my, co -riego lub Paera, nastpnie jaki utwr na fortepian lub na fortepian i inny instrumen t obbligato, a na koniec z reguy pie chralna lub aria z jakiej popularnej opery. Najl epsze utwory fortepianowe, ktre zdobyy powszechny podziw publiczno ci w ostatnim sez onie karnawaowym to nowy kwintet [op. 16] Beethovena, inteligentny, powany, peen gbok ich znacze i oryginalnych pomysw, cho miejscami nieco przejaskrawiony, od czasu do c zasu Odenspriinge w stylu mistrza; a take kwartet Antona Eberla, zadedykowany ces arzowej, utwr nieco lejszy, peen eleganckich, a jednocze nie gbokich pomysw, oryginaln peen ognia i siy wyrazu, byskotliwy i wspaniay. Spo rd wszystkich nowych kompozycji, kt e si ostatnio pojawiy, te dwie s bez wtpienia najlepsze. Beethoven niedawno zosta zaa ngaowany za wysokim wynagrodzeniem przez Theater an der Wien i wkrtce na scenie te j zostanie wykonane jego oratorium zatytuowane Christus am lberg {Chrystus na Grze

Oliwnej). W rd skrzypkw wyrniaj si Clement, Schuppanzigh (ktry w lecie daje koncerty w garten) i Lui-gi Tomasini. Clement (dyrektor orkiestry Theater an der Wien) jest wspaniaym solist. Schuppanzigh bardzo zgrabnie wykonuje kwartety. Jednym z pierwszych rezultatw wsppracy Beethove-na z teatrem Schikanedera byo wykona nie 5 kwietnia 1803 roku nowego oratorium Chrystus na Grze Oliwnej. W programie u mieszczono rwnie wa nie ukoczony III Koncert fortepianowy c-moll , a take, aby zaspokoi nienasycony apetyt muzyczny XIX-wiecznej publiczno ci, I i II Symfoni oraz par utworw wokalnych. Jak pisze Ries, prba rozpocza si o smej rano; bya bardzo cika [...], o w zeciej wszyscy byli wykoczeni i mniej lub bardziej niezadowoleni": Ksi Karl Lichnowsky, ktry od pocztku przysuchiwa si prbie, posa po maso i chleb, wino, ktre przyniesiono w duych koszach. Grzecznie poprosi wszystkich, aby si czstow ali. Zaproszenie zostao przyjte z wielk ochot i wszyscy powoli odzyskali dobry humor . Wtedy ksi poprosi, aby jeszcze raz zagrali oratorium od pocztku, tak by wieczorem p ierwsze dzieo Beethovena z tego gatunku zostao godnie zaprezentowane. Tak wic prba t rwaa nadal. Koncert rozpocz si o szstej, ale by tak dugi, e nie zagrano kilku utworw * Niedawno odkryty manuskrypt, zaginiony od czasw II wojny wiatowej, wydaje si poch odzi z 1803 roku, a nie jak wcze niej przypuszczano z 1800. Fakt ten wyja niaby szkico wy charakter utworu, o ktrym wspomina Seyfried. 95 Z koncertu tego zachowao si wiele relacji. Ignaz Rit-ter von Seyfried opowiada, ja k w trakcie wystpu przewraca Beethovenowi kolejne strony partytury: Lecz na Boga atwiej byo to powiedzie, ni zrobi. Nie widziaem nic oprcz pustych str o najwyej, na jednej czy drugiej stronie kilka hieroglifw zupenie dla mnie niezrozu miaych, ktre miay suy mu za wskazwki. Prawie ca parti solow gra z pamici, gdy, darzao, nie zdy przela jej na papier. Gdy dochodzi do koca ktrego z niewidzialnych p rzuca mi ukradkowe spojrzenia, a mj nieukrywany niepokj, aby nie przeoczy decydujcych momentw wielce go bawi podczas kolacji, ktr w doskonaych humorach zjedli my wsplnie koncercie, szczerze si ze mnie mia. Komentarze prasy wiadcz jednak, e publiczno wiedeska przyja koncert chodno, by nie r ko katastrof. Gazeta Freymuthige" pisaa: Nawet naszemu dzielnemu Beethofenowi [sic], ktrego oratorium Chrystus na Grze Oliw nej wykonano po raz pierwszy w Theater an der Wien, nie poszcz cio si, i pomimo stara jego wielbicieli nie udao si zdoby aprobaty publiczno ci. Co prawda, obydwie symfonie i niektre fragmenty oratorium uznano za bardzo pikne, ale generalnie dzieo jest zb yt dugie, sztucznie zbudowane i brak mu wyrazu, zwaszcza w partiach wokalnych. Tek st, ktrego autorem jest F. X. Huber, wydaje si rwnie powierzchowny jak muzyka. Mimo to, dziki koncertowi Beethofen zarobi 1800 florenw, i zarwno on sam, jak i Abbe Vog ler, otrzymali anga. Beethofen ma napisa jedn oper, Vogler trzy. W zamian, oprcz darm owych l, maj otrzyma 10 procent dochodw z pierwszych dziesiciu przedstawie. 96 Z kolei, zdaniem krytykw Zeitung fur die elegante Welt": Pierwsza symfonia jest lepsza ni druga [D-dur], gdy zostaa napisana w lejszy i mniej wymuszony sposb, podczas gdy w drugiej, dominuje pragnienie nowo ci i oryginalno ci. Jednake jest oczywiste, e nie brak im byskotliwych i zaskakujco piknych fragmentw. Mn iej udany okaza si Koncert c-moll, ktrego wykonaniem pan v. B., skdind znany jako zna komity pianista, nie zdoa zadowoli publiczno ci. Chrystus na Grze Oliwnej ukaza si dopiero w pa dzierniku 1811 roku i moemy przypuszcza, e Beetho-ven by z niego szczerze niezadowolony. Niemniej, w p niejszych latach utwr c ieszy si pewnym powodzeniem. Kompozycje wykonane podczas nastpnego koncertu, ktry odby si w Augartensaal 24 maja o godzinie smej rano, znacznie szybciej zdobyy popularno . Beethoven i skrzypek Georg e Augustus Polgreen Bridgetower po raz pierwszy wykonali wtedy koncertujc Sonat skr zypcow A-dur op. 47, znan jako Kreutzerowska". Cho utwr by zadedykowany Rudolfowi Kreu tzerowi, znakomitemu francuskiemu skrzypkowi i kompozytorowi, na fragmentach man uskryptu wystawionego na aukcji w 1965 roku, a obecnie znajdujcego si w BeethovenHaus w Bonn, widnieje tytu Sonata mulattica Composta per ii Mulatto Brisch-dauer". Wedug Bridgetowera, niezwykle utalentowanego skrzypka, ktrego Beethoven darzy wiel kim szacunkiem, powodem zmiany dedykacji bya sprzeczka o dziewczyn. Po kilku tygodniach odpoczynku w Baden, Beethoven spdzi lato w berdbling, w domu sto jcym w rd winnic, przy ulicy prowadzcej w d zbocza w stron Heili-genstadt. W tym wa ni

u Beethoven przez cae lato pracowa nad symfoni, ktra miaa p niej zasyn jako Eroica. naty Kreutzerowskiej" i Chrystusa na Grze Oliwnej byo to bez wtpienia najwaniejsze osignicie artystyczne tego roku. Nic nie moe si z ni rwna, nawet niebanalny cykl wariac i na temat Rule Britannia i God Saue the King, czy te szkice nowej opery Vestas F euer. Eroik, wwczas najwiksz symfoni, jaka kiedykolwiek zostaa napisana, a zarazem pierwsz z wielkich symfonii XIX-wiecznych, Beethoven ukoczy wiosn 1804 roku. To z Notizen Rie sa pochodzi doskonale znana anegdota o rdle inspiracji i pierwszej dedykacji Eroik i: 97 7 - Beethoven / PWM 20254 Piszc symfoni, Beethoven my la o Bonapartem, gdy ten jeszcze by pierwszym konsulem. ywi dla niego wtedy ogromny szacunek i czsto porwnywa z wielkimi konsulami rzymskimi. P odobnie jak wiele bliej zaprzyja nionych z nim osb, widziaem partytur lec na jego biur ze sowami: Buonaparte" na samej grze strony tytuowej i na samym dole Luigi van Beeth oven", lecz nic ponadto. Czy i czym mia zamiar wypeni pust przestrze, nie jest mi wia dome. To ja jako pierwszy przyniosem mu wiadomo , e Bonaparte koronowa si na cesarza, c o syszc wpad we w cieko i wykrzykn: A wic i on jest tylko zwykym czowiekiem? Tera ze wszystkie ludzkie prawa, aby tylko zaspokoi swoj ambicj. Wywyszy si nad wszystkich , bdzie tyranem!". Po czym podbieg do stou, chwyci stron tytuow, podar i rzuci na po j strona tytuowa zostaa przepisana i wtedy dopiero pojawi si tytu Eroica. \> Pierwsze wydanie (pa dziernik 1806) zostao opatrzone dedykacj dla ksicia Franza Josep ha von Lobkowitza i jake wymownymi sowami: Dla uczczenia pamici wielkiego czowieka". Poza Eroik rok 1804 jest godny uwagi ze wzgldu na dwa inne utwory: Koncert potrjny C-dur na fortepian, skrzypce, wiolonczel i orkiestr (ktrego zamys powsta ju na pocztku 1802 roku, wtedy pod postaci symfonii koncertujcej D-dur) oraz imponujc Sonat fortepi anow C-dur op. 53, ktr Beethoven zadedykowa swojemu przyjacielowi z p nego okresu boski go, hrabiemu Waldsteinowi. W szkicownikach pojawiaj si pierwsze lady powolnych naro dzin kolejnej opery tym razem jest to Fidelio. Nastpnym dzieem na warsztacie kompozytora bya Sonata fortepianowa f-moll op. 57, ta k zwana Appassionata". Ries opowiada, jak pewnego letniego dnia tego roku on i Be ethoven wybrali si na dugi spacer, w czasie ktrego tak bardzo oddalili my si od Dbling, gdzie mieszka Beethoven, e wrcili my dopiero przed Beethoven przez cay czas mrucza co pod nosem, a od czasu do czasu zawodzi to wysoki m, to niskim gosem, cho nie mona powiedzie, aby wyaniaa si z tego jaka konkretna melo . Odpowiadajc na moje pytanie, rzek: Przyszed mi do gowy temat ostatniej cz ci sonaty.. ". Gdy weszli my do pokoju, podbieg do pianina, nie zdejmujc kapelusza. Usiadem w kcie , a on wkrtce zupenie o mnie zapomnia. Przez co najmniej godzin wygrywa pikny fina son ty. Na koniec wsta i zaskoczony, e wci tam byem, powiedzia: Nie mog dzi ju da Panu Musz jeszcze popracowa". W roku tym opublikowano uwertur do Prometeusza, II Symfoni, a w lecie 27/ Koncert fortepianowy c-moll zadedykowany Ludwikowi Ferdynandowi, ksiciu Prus, kt98 Beethoven. Miniatura w ko ci soniowej C. Hornemana z 1803 r., ofiarowana przez komp ozytora przyjacielowi, Stephanowi von Breu-ningowi na znak pojednania po sprzecz ce. ry sam by zdolnym kompozytorem. Wcze niej Beethoven otrzyma ju od Erarda z Parya nowy fortepian (przesany mu w podarunku w sierpniu lub wrze niu 1803 roku), instrument n owego typu z szerszym rejestrem w porwnaniu z piciooktawowym rejestrem fortepianw z tego okresu. Element wirtuozowski pojawiajcy si w opublikowanej wersji utworu z p ewno ci odzwierciedla moliwo ci nowego instrumentu. Koncert zosta wykonany przez Rie-sa podczas jednego z koncertw czwartkowych, ktre odbyway si w Augarten, 19 lipca 1804 roku. 99 Beethoven da mi manuskrypt swojego przepiknego Koncertu c-moll (op. 37), abym mg zad ebiutowa nim przed publiczno ci jako jego ucze; nikt oprcz mnie nie wystpi jako ucze B hovena za jego ycia... Beethoven dyrygowa, i cho tylko odwraca strony partytury, nig dy aden koncert nie mia pikniejszego akompaniamentu. Odbyy si dwie due prby. Poprosie eethovena, aby napisa dla mnie cadenz, ale odmwi, mwic, abym sam j napisa, a on j sp i. By zadowolony z mojej kompozycji i nanis tylko niewielkie poprawki; jednake by tam

jeden popisowy i bardzo trudny pasa, ktry podoba si mu, lecz ktry jednocze nie uwaa z byt ryzykowny, dlatego te poprosi, abym zastpi go innym. Tydzie przed koncertem, Beet hoven chcia jeszcze raz usysze cadenz. Zagraem i pomyliem si. Tym razem nieco rozgniew ny jeszcze raz kaza mi j zmieni. Uczyniem to, lecz nie byem zadowolony z nowego pasau. Tak wic zaczem pilnie wiczy, lecz przed koncertem nie byem zupenie pewny swego. Gdy n desza kolej na cadenz, Beethoven cicho usiad w rd publiczno ci. Nie mogem jednak zmusi aby zagra atwiejszy pasa. Gdy odwanie zaczem gra trudniejszy, Beethoven gwatownie pod czy na krze le. W kocu wszystko poszo dobrze i Beethoven by tak zachwycony, e go no krz a Brawo!". To zelektryzowao ca publiczno i tym jednym wystpem natychmiast zdobyem po wiecie artystycznym. Po koncercie, wyraajc zadowolenie, doda: A jednak jest Pan upar ty! Gdyby pomyli si Pan w pasau, ju nigdy wicej nie dabym Panu lekcji". Pod koniec 1804 roku muzyka Beethovena bya powszechnie znana i wykonywana w caej E uropie, a sawa kompozytora rozcigaa si od Sankt Petersburga po Pary i Edynburg. Beeth oven, w sposb oczywisty, zajmowa uprzywilejowan pozycj, czego potwierdzeniem byo opub likowanie w Wiener Zeitung" z 30 stycznia 1805 roku kompletnego, uporzdkowanego ka talogu dzie kompozytora byo to wydarzenie bez precedensu w historii au-striacko-ni emieckiej prasy z tego okresu. Jak mwi Thayer: Beethoven [...] cho osobi cie prawie nie znany poza granicami kilku austriackich mi ast bez pomocy apostow, gotowych gosi jego ewangeli, nie zawdziczajc nic dziennikarz ani pamflecistom, wzgardziwszy metodami, ktrymi ludzie o efektownym, lecz w grunc ie rzeczy miernym talencie posuguj si dla zdobycia sawy w cigu zaledwie o miu lat, dzi samej sile geniuszu przebijajcej z jego opublikowanych utworw, wysun si przed wszyst kich kompozytorw muzyki fortepianowej, a w opinii publicznej, sta si take jednym z d wch najwikszych kompozytorw muzyki orkiestrowej. Nie znany nikomu student, ktry przy by do Wiednia w 1792 roku, w 1804 by ju uznanym czonkiem wielkiego triumwiratu: Hayd n-Mozart-Beethoven. VIII Heros i Heroina Nigdy nie bd si czoga moim krlestwem jest wszech wiat. Beethoven Zim 1804/1805 roku odbyo si pierwsze na wp publiczne wykonanie Eroiki podczas jednego z niedzielnych koncertw porannych, organizowanych przez bankierw Wiirtha i Fellne ra. Allgemeine Musikalische Zeitung" z 13 lutego 1805 roku donosia: Ta duga kompozycja, niesychanie trudna do wykonania, jest w rzeczywisto ci ogromnie rozbudowan, mia i dzik fantazj. Nie brak jej zaskakujcych i piknych pasay, ktre wi rgii twrczej i talencie kompozytora, jednak kompozycja czsto grzeszy dowolno ci. Symf oni rozpoczyna ywioowe Allegro Es-dur, po nim nastpuje Marsz pogrzebowy c-moll, ktry przechodzi w fug. Po niej za Allegro scherzo i fina, obydwie cz ci w tonacji Es-dur. R ecenzent, cho zalicza si do szczerych zwolennikw pana van Beethovena, musi wyzna, e z najduje w tej kompozycji zbyt duo przejaskrawie i dziwacznych elementw, co przeszka dza dojrze zamys cao ci i powoduje, e cakowicie traci si poczucie jedno ci dziea. Wkrtce potem w niedziel wieczorem, 7 kwietnia, w Theater an der Wien odbyo si pierws ze wykonanie publiczne Eroiki, ktrym dyrygowa sam Beethoven. Allge-meine Musikalisc he Zeitung" wci utrzymywaa, e kompozycja byaby lepsza, gdyby tylko bya nieco krtsza, dyby tylko historia w kocu koczya si". Wedug relacji brata Beethovena, Karla, kompozy tor w istocie sam na pocztku my la, e powtrzenie pocztku pierwszej cz ci [ekspozycji] i, e symfonia bdzie zbyt duga, lecz p niej, po kolejnych wykonaniach, okazao si, e pom 101 Beethoven. Dla kadego, kto ledzi kampanie wojenne duszy, z ktrych narodziy si takie zw ycistwa, jak Eroica czy Appassio-nata", najbardziej uderzajc rzecz nie jest liczebno a mii, potoki d wikw, masy rzucone na barykady, ale duch wszystkim dowodzcy, wszechwadny rozum" (Rolland). Stylizowany portret olejny pdzla W.-J. Mahlera, ok. 1804-05. ( Historisches Museum, Wiede) nicie tego powtrzenia szkodzi dzieu". Jeeli wierzy anegdotom, jeden ze suchaczy, ktrzy mieli szcz cie znale si na sali w ten pamitny wieczr, nie mg powstrzyma si, by nie pac drugiego grajcara, eby tylko si to skoczyo". We Freymiithige" 26 kwietnia ukazaa enna i pena trafnych obserwacji recenzja: 102 Joseph Ferdinand Sonnleithner (1776-1835), sekretarz dworski i wydawca Kalendarz

a dworskiego. Portret olejny A. Kar-nera. (Gesellschaft der Musikfreunde, Wiede) Najblisi przyjaciele Beethovena twierdz, e symfonia ta jest arcydzieem mistrza, e jes t to prawdziwy styl muzyki najwyszej klasy, i je li nie podoba si ona dzi , dzieje si t ak dlatego, e publiczno nie jest dostatecznie wyksztacona artystycznie, aby poj jej wz niose pikno. Za par tysicy lat bez wtpienia spotka si ona z naleytym u-znaniem. Druga rakcja odmawia dzieu jakiejkolwiek warto ci artystycznej, goszc, e daje si w nim zauway ycznie niepohamowane pragnienie oryginalno ci, ktre nie prowadzi jednak do osignicia pi na, wznioso ci i siy wyrazu. Dziwaczne modulacje i gwatowne przej cia, czenie elementw dmiennej naturze, takich jak na przykad przerywanie fragmentu o charakterze jak n ajbardziej pastoralnym basami, trzema rogami itp., pozwala bez wikszych trudno ci u zyska pewien niepodany efekt oryginalno ci; lecz geniusz przejawia si nie w dzieach nie spotykanych i fantastycznych, ale w piknych i wzniosych. Beethoven swoimi wcze niejs zymi utworami sam udowodni prawdziwo tej zasady. Trzecia grupa, najmniej liczna, wa ha si midzy dwoma poprzednimi zgadzaj si, e symfonia zawiera wiele piknych momentw, przyznaj jednocze nie, e czsto brak pocze midzy poszczeglnymi elementami, oraz e ni ana dugo tej najduszej, i by moe najtrudniejszej ze wszystkich symfonii, nuy nawet zn , a jest ju zupenie nie do zniesienia dla zwykego melomana. Pragn take, aby pan van B eethoven uy swojego wielkiego talentu, ktry bez wtpienia posiada, do tworzenia takic h dzie, jak Symfonie C-dur i D-dur, uroczy Septet Es-dur, Kwintet D-dur [C-durl], czy inne wczesne kompozycje, ktre umie ciy go po rd najwikszych kompozytorw muzyki inst umentalnej. Obawiaj si oni, e jeeli Beethoven bdzie dalej poda t drog, ucierpi na t o on sam, jak i publiczno . Jego muzyka szybko znajdzie si w punkcie, w ktrym suchacze nie bd odczuwali adnej przyjemno ci, i jeeli nie zgbi zasad oraz zawio ci sztuki, op l koncertow zmczeni, przytoczeni mas niespjnych pomysw i nieustannym haasem wszystki strumentw. Zarwno publiczno , jak i pan van Beetho-ven, ktry dyrygowa, nie byli z siebi e zadowoleni tego wieczoru. Suchacze uznali, e symfonia jest za cika, za duga, a komp ozytor zachowa si nieuprzejmie, gdy nie skoni si w podzikowaniu za brawa cz ci sali. ei Beethoven uwaa, e zbyt sabo go oklaskiwano. W ten sposb Eroica, symfonia antycznego alu", ktr Berlioz uwaa za tak uduchowion i z m tak wznios", dzieo, ktre wedug Wagnera nioso z sob zapowied zbliania si momentu , ujrzaa wiato dzienne. * * Najwaniejszym, najbardziej znaczcym wydarzeniem 1805 roku, w wikszym stopniu ni pier wsze publiczne wykonanie Eroiki, bya premiera Fidelia w Theater an der Wien 20 li stopada pod dyrekcj Seyfrieda. Fidelio zo103 sta napisany na zamwienie teatru, i tak zwane szkicow-niki Leonory, znajdujce si w B erliskiej Bibliotece Narodowej, wiadcz, e Beethoven po wici pracy nad oper wikszo 1 5 roku, w tym take lato, ktre spdzi w Hetzendorf. Fidelio powsta na podstawie libretta w trzech aktach Josepha Ferdinanda von Sonnl eithnera, bdcego adaptacj francuskiego oryginau Bouilly'ego Leonom czyli mio maeska ly pisze w Pamitnikach (Pary 1836--1837), e wszystkie jego utwory byy oparte na praw dziwych wydarzeniach, w ktrych on sam w jaki sposb uczestniczy. Inspiracj Fidelia staa si historia heroicznego po wicenia i penej oddania lojalno ci ony, pragncej ocali ma otyny. Opowie Bouilly'ego nie tylko zdobya popularno , lecz take uczynia autora sawnym zafascynowaa kompozytorw, ktrzy widzieli w niej odpowiedni materia na oper. Pierwszym , ktry dokona adaptacji dziea na scen operow by Gaveaux premiera jego opery odbya si aryu w 1798 roku. Po niej powstay opera Paera wystawiona w Dre nie w 1804 roku, i Ma yra wystawiona w Padwie w 1805. Leonora Paera, przynajmniej pod pewnym wzgldem, p osuya Beethove-nowi za model do jego wasnych prb (Beethoven posiada zapis partii gosow ch opery, ktry zosta sprzedany na aukcji po jego mierci). W pewnym stopniu wzorowa s i take na wersji Gaveaux. Wyra nie widoczna jest inspiracja dzieami Cherubiniego (do pewnego stopnia mona nawet mwi o plagiacie) i Mehula, dwch kompozytorw oraz twrcw oper wych, ktrzy fascynowali Beethovena. Warto wspomnie, e popularn Lodoisk Cherubiniego, bdc podobnie jak Fidelio oper wybawienia", grano w Theater an der Wien w marcu 1803 r oku, podczas gdy szczeglnie interesujc i oryginaln pod wzgldem dramatycznym oper Ariod ante wystawiono na tej samej scenie w lutym 1804. Beethoven, mio nik opery od czasw boskich i czsty bywalec w operze wiedeskiej przez pierwsze dziesi lat pobytu w stolic y, musia by zadowolony, e ma moliwo bezpo redniego zapoznania si z tymi dzieami. Jesz nnym rdem inspiracji mg by Gluck: Beethoven gra fragmenty Ifigenii na Taurydzie przed

rancuskimi oficerami w czasie okupacji Wiednia pod koniec 1805 roku. 104 Fidelia uznano za najwiksz z wszystkich oper okresu terroru", czy te oper wybawienia" , napisanych w cigu dwudziestu lat od czasu wystawienia Les rigueurs du cloitre B ertona w Paryu w 1790 roku, uwaanej za wzorcowy przykad gatunku. Adaptujc orygina Bou illy'ego, Sonnleithner zachowa wiksz cz historii, cho z my l o cenzurze uzna za stos zenie wydarzenia z Francji okresu rewolucji do XVI-wiecznej Hiszpanii. Gwni bohaterz y opowie ci to walczcy z tyrani, uwiziony Florestan i jego ona, Leonora, ktra chce go u ratowa. Przebrana za chopca, Fidelia, przedostaje si do wizienia jako pomocnik dozor cy Rocca. W midzyczasie gubernator Pizzaro postanawia zabi Florestana, swojego prz eciwnika politycznego. Rocco i Leonora dostaj si do wiey, w ktrej wiziony jest Flores tan i zaczynaj kopa mu grb. Pizzaro usiuje zabi Florestana, lecz w krytycznym momenci e zostaje powstrzymany przez Leonor, ktra w scenie wyjtej prosto z okresu terroru, w ostatniej chwili ratuje ma od niechybnej mierci. W oddali odzywaj si fanfary zapowi adajce pojawienie si ministra. Wi niowie zostaj uwolnieni, Pizarro uwiziony, a Leonora ratuje swojego Florestana. Z pozoru historia ta bya interesujca dla Beethovena ze wzgldu na aktualno i popularno ematu oraz teatralny charakter, ktry doskonale pasowa do niezliczonych francuskich oper porewolucyjnych, na punkcie ktrych Wiede oszala. Ale w rzeczywisto ci miaa ona d la niego o wiele wiksze znaczenie. Podobnie jak w rd winnic Oberdbling kompozytor Ero ik uczci swojego idealnego bohatera, tak w lasach Schnbrunn w postaci Leono-ry uwie czni idealn heroin, idea kobiety penej wzniosych uczu i humanitarnych zasad. Beethoven podobnie jak Lessing uwaa, e kobieta jest arcydzieem natury", a szlachetno Leonory uc ynia z niej uosobienie tego ideau. Premier Fidelia (tytu, na ktry nalegay wadze; Beet-hoven zawsze pragn nazwa oper imi bohaterki) poprzedziy miesice rosncego napicia i eskalacji dziaa wojennych. Interesuj e i pene trafnych spostrzee Dzienniki Josepha Karla Rosenbauma, znajdujce si w zbiora ch Austriackiej Biblioteki Narodowej, szczeglnie ywo oddaj atmosfer panujc w stolicy. Ju w lipcu 105 dao si odczu napicie panujce w mie cie. Rosenbaum opisuje trzy dni od niedzieli 7 do wt orku 9 lipca: Niedziela, 7 lipca. Przyszli my pod piekarni Pod Pawiem". Sklep i zaplecze zostay cako wicie ogoocone [...]. Tum stratowa ogrodzenie, elazn bram, drzwi wej ciowe i drzwi do p mieszcze w rodku domu. Wszystko zaczo si od piekarzowej, ktra odmwia sprzedania mode eladnikowi chleba za 1 grosz, cho miaa jeszcze par bochenkw. Zamieszki zaczy si w pit i trway ca noc. Dwr jest w Baden. Nie bdzie zadowolony z tych wie ci. Poniedziaek, 8 lipca. Pojawili si demonstranci, niektrzy nie li pene worki chleba, inn i kije i paki. Gdy tylko si pojawili my, grenadierzy zaczli strzela [...] jacy chuligan i zatknli kawaek ptna na kij i zaczli macha nim jak flag. Kto inny pocz bi w stary w cieczony tum zacz gwatownie rzuca w onierzy kamieniami. Jeden z kawalerzystw rozpa u, ktry nis flag, inny odrba rami doboszowi, a grenadier przebi jego ciao bagnetem. grenadierzy zabarykadowali si w Szkole Podchorych. Tum nadal miota kamienie i grozi, wyway drzwi. Grenadierzy zaczli strzela do ludzi z okien. Ponad setka zgina lub zost aa ranna. Francuzi wkraczaj do Wiednia, 1805 r. (Osterreiche Natio-nalbibliothek, Wiede) Zdaj e mi si, e pki Austriacy maj ciemne piwo i parwki, adnej rewolucji nie bdzie" (Beethov n). Wtorek, 9 lipca. onierze rozlokowali si na przedmie ciach. Trwaj przygotowania wojenne . Wszdzie zbieraj si hordy demonstrantw. Wydano rozkaz, aby o dziewitej we wszystkich domach zamknito drzwi i aby opuszczono gospody. 20 pa dziernika pod Ulm Rosjanie ulegli Francuzom. Dziesi dni p niej armia francuska po d wodz Jeana Baptiste'a Bernadotte wkroczya do Salzburga. Rosenbaum tak opisywa roz wj wypadkw w stolicy: Poniedziaek, 4 listopada. Nieustannie widzimy wozy zaadowane bagaami i karety podrne. Po poudniu poszedem do TH[eresy] nad Dunaj. Widzieli my, jak statkiem odprawiaj doby tek dworu. Dwr wywozi wszystko, nawet termofory i stojaki na buty. Wyglda to tak, jakby nie mieli zamiaru kiedykolwiek powrci do Wiednia. roda, 6 listopada. Po obiedzie przyszed Eppinger ze straszn wiadomo ci, e Rosjanie wyco fali si a pod St. Plten. Wiedniowi grozi wielkie niebezpieczestwo ze strony maruderw,

ktry pldruj okolic. Na Josephplatz przyprowadzono setk koni, ktre miay pocign wozy ne skrzyniami ze zotem, drogocennymi przedmiotami ze skarbca, medalionami i kolek cj muzeum historii naturalnej, srebrami, ptnem. Na placu zgromadzi si tum, niezadowolo ny z wywoenia wszystkiego, co tylko si dao. Niedziela, 10 listopada. Wszystkie trzy mosty zostan spalone. Pod mostami stoj ju s tatki zaadowane drewnem. Wrbna wezwa wszystkich urzdnikw do ratusza i o wiadczy: Jego W soko jest zdecydowany nie dopu ci do tego, by nawet jeden strza zosta oddany w kierunku miasta, i w zwizku z tym wysa posw do wroga na rozmowy, aby ustali w jaki sposb Wiede oe zosta oszczdzony. Jego Wysoko oczekuje jednak, e mieszkacy Wiednia bd unika eksc chowywa si spokojnie i yczliwie [w stosunku do wroga]". roda, 13 listopada. O wp do dwunastej wielki tum zacz napywa przez bramy miasta. Wszy krzyczeli: Francuzi nadchodz". W awangardzie sza kawaleria. Niektrzy onierze mieli du ie brody jak ydzi. W rodku jecha ksi Murat, otoczony generaami, wysoki, silny, przysto ny mczyzna. Nieumundurowana piechota wygldaa niechlujnie. Jedni mieli na gowie kapelu sze, inni czapki lub czako, jedni jedwabne szaliki, inni mu linowe chustki, jedni wysokie buty, inni trzewiki lub kapcie, jedni kalesony, inni spodnie tekstylne; jednym sowem groch z kapust. Wygldaj jak dzikusy. Nie ma adnych wie ci o naszej armii. Wycofali si daleko od Spitz. Francuzi s panami caej okolicy. Pitek, 15 listopada. Na rynku wieci pustkami. Wczoraj funt masa kosztowa dwa, a nawe t trzy floreny. Nikt nie odway si nic przywie do miasta, bo [Francuzi] wszystko rekw iruj. Nawet konie odprzgaj od wozw. W poudnie na Laimgrube, francuski onierz, ktry mi darte buty, zapa jakiego czeladnika i si chcia odebra mu obuwie. Gdy chopak si opier z zamachn si na niego mieczem i rozci mu twarz. Na to nadbiegli nasi na pomoc chopcu, rozbroili onierza i zaprowadzili do najbliszego posterunku stray. [...] W teatrach p rawie nie spotyka si kobiet, za wyjtkiem dziwek. 107 Niedziela, 17 listopada. Kadego dnia magistrat ma dostarcza wojsku 50 000 racji ch leba, misa, wina, ziarna i somy. Wszyscy obawiaj si godu. Ciary naoone na miasto w z z kwaterowaniem armii s niewyobraalne. W specjalnym wydaniu gazety przeczytaem, e Ty rol zosta podbity. Arcyksi Johann zbieg w gry, a we Woszech ksi Karol si wycofa. zna strata! li % ttitiM+Sm^ / tom* SWtwwfc M *>. Vit*mba i6f ES. tn M f. Kb r. r. prto e4utt>\,Umt a* Ml l'|ttii: 3in etMiRal: tmt iw (a 3 ttftw, fm tfe bm grosttyifttca Ub< itt *M 3*fc*t fflMrflillll. V llllll /Im ftmn; Anm-mt M gm<|l<ini>il *.. tt. ]kl. > , na Mnmtii - . . L. Jmn *i * OkaufNaa mmi M Wfll * *> (. <Mlu. *- , iln<ni . # * . IMN> Iw!*, .' i*>n . ' . Tfc * <. 3tMM, WMMt ' * UiMnwM " > 9*$m. te ftltiM \vit # C -. 1>ifTtf nt cr#r Ajimr Ci* Penie tnt Hiuti, na <rt|xtt(T Pi| -..itr lmi:l . j r, it< ftjfrrtc na criKttrr <?<$ 5*nm 1urtm ut ftim (<Nlntt 5<<i.l> (IjU.nf ... fr. a 4 o

Cm:M.

< .

4* i*

-> i II .*> tiMdi iii.o wpmtui tLt<x hnO orp Ocm jtaflTtft {h5 I. uud) r. f. National ^tK UKie ju ^jbtn #

Trzy dni p niej, 20 listopada, w samym rodku okupacji i wojennego pandemonium, podcz as gdy genera Hulin, naczelny dowdca Wiednia pod okupacj zaj paac nalecy do mecenasa thovena, ksicia Lobkowitza, The-ater an der Wien miao otworzy swoje drzwi dla wszyst kich, ktrzy mieli ochot usysze najnowsze dziecko geniuszu Beethovena. Rosenbaum pisz e, e dla niego bya to pikna, wyrafinowana, trudna muzyka i nudne libretto. Nie miaa p owodzenia i teatr by pusty". Recenzja, ktra ukazaa si w gazecie Freymuthige" z 26 gru dnia, bya rwnie krtka, przymiy j relacje o innych, bardziej palcych wydarzeniach z yc miasta. Pod nieobecno protektorw i przyjaci Beethovena, w atmosferze intryg i sprzeczek, ktre zakcay prby, w sytuacji, ktra raczej nie sprzyjaa bywaniu w teatrze, po premierze odby si jeszcze tylko dwa przedstawienia, 21 i 22 listopada. Potem oper zdjto z afisza. W par dni p niej, na pocztku grudnia, w bitwie pod Austerlitz stracio ycie ponad trzyd zie ci tysicy Rosjan i Austriakw. Cesarz Franciszek zwrci si z pro b o rozejm i ten b jak mia o nim powiedzie Beethoven) Napoleon powrci do Wiednia. Traktat pokojowy podp isano 26 grudnia, a dwa dni p niej Napoleon opu ci stolic, ktra odzyskaa wzgldny spokj Wcze niej odbyo si wane spotkanie, w ktrym uczestniczyli, oprcz Beethovena i ksicia Lic nowskiego z on, jego brat Karl, Stephan von Breuning, poeta Heinrich von Collin, a ktor Lange, Georg Friedrich Treitschke, dyrektor dworskiej sceny operowej, Franz Clement, szef orkiestry i inni. Na spotkaniu tym postanowiono zmieni i skrci Fidel ia. Von Breuningowi powierzono zadanie przerobienia libretta Sonnleithnera, prze niesienia kilku scen, zmiany kolejno ci pasay w tek cie i zastpienia trzech aktw dwoma. Oryginaln uwertur (Leonora nr 2) zastpiono now (Leonora nr 3) o wikszym rozmachu sym fonicznym. Gwne wtki opery zostay rozproszone w pewnego rodzaju poemacie muzycznym, lecz uwerturze wci byo daleko do utworu, ktry byby zadowalajcym pocztkiem przedstawien a . Mimo to opera zostaa w znacznym stopniu udoskonalona, a premiera nowej wersji * Pierwsza wersja uwertury, Leonora nr 1, zostaa porzucona na etapie prb. 109 odbya si w Theater an der Wien w sobot 29 marca 1806 roku; drugie przedstawienie za 10 kwietnia. Jednake przedsiwziciu znw towarzyszy po piech, i cho tym razem utwr bardz spodoba si publiczno ci, Beethoven by coraz bardziej niezadowolony. Do odtwrcy roli P izar-ra, Friedricha Sebastiana Mayera pisa: Od barona Brauna dowiedziaem si, e moja opera ma zosta wystawiona w czwartek. Gdy si spotkamy, wyuszcz Ci swoje powody ale usilnie prosz Ci, aby dopilnowa, by lepiej prze czono na prbach partie chralne, poniewa ostatnio popeniono straszliwe bdy. Ponadto w c zwartek musimy zrobi jeszcze jedn prb w teatrze z ca orkiestr prawda, orkiestra cak ie le si spisaa, ale nie mona powiedzie tego samego o aktorach na scenie, ktrzy mylili si wiele razy. Jednak naleao si tego spodziewa, gdy mieli my zbyt mao czasu. Spodziewane kolejne przedstawienia w sezonie 1806 nie odbyy si. Wa ciciel teatru baro n Peter von Braun, niegdysiejszy wsplnik, ale nie cieszcy si zaufaniem wiedeskich k te atralnych, zirytowa Beethovena. Joseph August Rckel, nowy Florestan, tak wspomina ktn i, ktra rozsierdzia kompozytora: Pewnego razu, gdy przypadkiem czekaem w przedpokoju gabinetu barona, usyszaem gwatow n sprzeczk midzy finansist a rozgniewanym kompozytorem w pokoju obok. Beethoven by pee n podejrze, e przynalena mu cz zysku z przedstawie bya wiksza, ni suma, ktr wypa bankier i dyrektor Theater an der Wien. Ten ostatni stwierdzi, e Beethoven dziki sw oim niezwykym zasugom by jedynym kompozytorem, z ktrym zarzd teatru zgodzi si podzieli yskami i wytumaczy szczupo dochodw ze sprzeday biletw faktem, i podczas gdy loe i m w pierwszych rzdach zostay wykupione, gsto obsadzone miejsca w dalszej cz ci sali przy noszce najwikszy zysk, tak jak dziao si to na operach Mozarta, byy puste. Podkre li, e k na razie muzyka Beethovena zostaa zaakceptowana przez bardziej wyksztacone warst

wy spoeczne, podczas gdy opery Mozarta niezmiennie wzbudzay powszechny entuzjazm, zarwno posplstwa, jak i elity. Beethoven miotajc si tam i z powrotem po pokoju, wrze szcza: Nie pisz dla posplstwa pisz dla ludzi wyksztaconych!". Ale ludzie wyksztaceni nie zapeni teatru z najwikszym spokojem odpowiedzia baron po ebujemy posplstwa, ktre paci, a poniewa w swojej muzyce odmwie Pan wszelkich ustpstw jego rzecz, win za mae zyski obarczaj Pan siebie. Gdyby my dali Mozartowi taki sam u dzia w zyskach, uczyniliby my go bogatym". To niekorzystne porwnanie ze sawnym poprzednikiem zdawao si trafia w najczulszy punkt Beethovena. Pozostawiajc wypowied barona bez odpowiedzi, wykrzykn tylko z w cieko ci: z odda mi partytur!". 110 Baron zawaha si, gapic si jak raony piorunem na rozw cieczonego kompozytora, podczas gd y ten, w uniesieniu powtarza z uporem: Chc moj partytur moj partytur, natychmiast!". Baron pocign za sznurek. Natychmiast zjawi si sucy. Prosz przynie Panu partytur wczorajszej opery" powiedzia baron z wymownym wyrazem twa zy. Sucy po pieszy po partytur. Przykro mi mwi dalej arystokrata lecz wierz, e rozway Pan spraw..." Lecz Beethoven ju go nie sucha. Wyrwa ogromn partytur z rk su ieg z pokoju, nawet mnie nie zauwaywszy, zbieg po schodach. By to, na razie, koniec Fidelia. Pomimo rnych planw, opera zostaa wznowiona dopiero w 1814 roku.

IX Namitno ci i zagadki Beehouen byl nieustannie zakochany i za kadym razem szaleczo. Wegeler O ile Fidelio by uosobieniem marze Beethovena o idealnej kobiecie, modej istocie o nieskalanej urodzie, penej szlachetno ci, cnt, zasad moralnych, inteligentnej i wrali wej, o tyle rzeczywisto bya daleka od ideau. Na drodze yciowej komozytora pojawio si w ele kobiet, wielkich i zapomnianych, ich losy na pewien czas miay sple si z jego prz eznaczeniem, ale wydaje si, e adna z nich nie spenia jego oczekiwa. Nawet gdy pod taki m czy innym wzgldem ktra z nich zbliaa si do ideau, umys Beethovena natychmiast zaczy tawia rne przeszkody, a on sam ucieka do swojego tajemnego, ulotnego, prywatnego wiat a, odnajdujc bezpieczestwo w krlestwie ducha, gdzie wizje wyobra ni i duchowe tsknoty trway nieskalane kontaktem z tym, co on sam uwaa za mniej wzniose, ziemskie, cielesn e doznania. Niemniej, potrzeba i zdolno do fizycznego aktu mio ci wydaj si czym , przed czym nie pot afi uciec. Jednak nie lubi siebie za to. Pod koniec ycia wyzna Karlowi Hol-zowi, z k trym utrzymywa bliskie stosunki, e zawsze aowa, gdy jego lepsze ,ja" ulegao nieszczs otrzebie" ciaa. Dla Beethovena mio istniaa na wyszym poziomie ducha. W jednym z jego d ziennikw czytamy: przyjemno cielesna bez jedno ci dusz jest i pozostanie rzecz zwierzc ie pozostawia po sobie ladu szlachetnych uczu, a jedynie al". Tymczasem trawia go po trze112 ba fizycznego kontaktu. Oto fragment listu od Josephiny Deym, z domu Brunsvik, w ielkiej mio ci Beethovena w latach 1804 1806 (z okresu powstania Eroiki, Fidelia, Ap-p assionaty", z okresu lirycznej ekstazy TV Symfonii, TV Koncertu fortepianowego i Koncertu skrzypcowego): Wyrnienie, ktrym mnie zaszczycie , przyjemno , jak znajduj w towarzystwie, byyby najwiksz ozdob mojego ycia, gdyby tylko kocha mnie mio ci mniej niewa nie mog zadowoli si t mio ci gniewasz si na mnie zerwaabym wite wizy, g mu pragnieniu". Stosunek Beethovena do kobiet wydaje si jasno okre lony: Jedn z moich naczelnych zasa d pisze do Marii Bigot w marcu 1807 roku jest nigdy nie wiza si w aden inny sposb z innego mczyzny, jak tylko czyst przyja ni. Poniewa nie chciabym, aby jakikolwiek inny s osunek napeni moje serce nieufno ci do kobiety, ktra by moe pewnego dnia podzieli mj l i abym tym samym wasnymi rkami mia zniszczy t najcudowniejsz i najczystsz wi ". O po e tej wiadczy take prawdziwy wstrt do kobiet o mniej wzniosych ideaach, ni jego wasne. W p niejszym wieku czu wrcz obrzydzenie do on swoich braci, ktre w yciu kieroway si n bardziej swobodnym kodeksem moralnym. Rzadko te spdza czas z prostytutkami zabawiajc ymi jego przyjaci w Wiedniu. Strze si caej hordy zych kobiet" pisa do Johanna 19 lu 1796 roku, a mia wtedy dopiero dwadzie cia pi lat. Jednocze nie, paradoksalnie, wydaje

si, e by skrycie zafascynowany upadkiem moralnym. Zastanawiamy si, o czym my la, gdy po d koniec ycia, jak opisuje Grillparzer, przyglda si Lizie Floh-berger, dziewczynie s wobodnych obyczajw: Naprzeciw domu mojej babki sta rozwalajcy si dom wie niaka nazwiskiem Flohberger, ktry syn z rozpustnego ycia. Oprcz ndznego domostwa, Flohberger posiada take urodziw cr tra nie cieszya si zbyt dobr opini. Zdawao si, e Beethoven bardzo interesuje si t d n. Wci widz go, jak idzie ulic Hirschgasse, trzymajc w prawej rce swj biay jedwabny k, ktry cignie si za nim po ziemi i w kocu zatrzymuje si przy bramie prowadzcej na pod wrze Flohbergera, gdzie frywolna pikno , stojc na kupie siana lub gnoju, lubienie wymac huje widami nieustannie wybuchajc miechem. Nie widziaem, aby Beethoven kiedykolwiek si do niej odezwa. Po prostu sta tam w milczeniu, zagldajc do rodka, a w kocu dziewcz , ktra gustowaa raczej w chopakach ze wsi, rozgniewaa go, 113 8 - Beethoven / PWM 20254 rzucajc w jego kierunku jakie pogardliwe sowo, lub uparcie go ignorujc. Wtedy Beetho ven odwraca si gwatownie i odchodzi, jednak nastpnym razem nie omieszka znowu zatrzyma si przed jej domem. Ferdinand Ries pisa, e Beethoven uwielbia patrze na kobiety, a w szczeglno ci na mode e twarze. Zwykle gdy na ulicy mijali my jak adn dziewczyn, odwraca si, mierzy j uwa zeniem zza okularw i mia si lub krzywi, gdy spostrzeg, e go obserwuj". Wiele razy my aestwie. Teraz moesz pomc mi poszuka ony pisa artobliwie do barona Ig-naza von Gl ina w marcu 1809 roku. Moe we F[reiburgu], gdzie obecnie przebywasz, spotkasz jak p ikn dziewczyn, ktra by moe od czasu do czasu westchnie do mojej muzyki [...]. Musi jed nak by pikna bo nie potrafi kocha niczego, co nie jest pikne w przeciwnym razie musi ym kocha siebie samego". Kwestia ta jednak budzia w nim mieszane uczucia. Do Nanni Giannatasio del Rio powiedzia, e nie zna adnego maestwa, w ktrym jedno lub drugie n p niej tego kroku i e jest zadowolony, e adna z kobiet, o ktrej po lubieniu my la kied o najwikszym bogosawiestwie, nie zostaa jego on. To dobrze, e nasze marzenia czsto p aj nie spenione". Czytajc listy Beethovena i rne inne dokumenty, ktre przetrway do naszych czasw, jeste m wiadkami rozmaitych dziwnych, czsto irracjonalnych, wrcz kalejdoskopowych zmian na stroju i reakcji emocjonalnych. Czasami nie mona oprze si my li, e Beethoven by zakocha ny w samej idei mio ci, e y w wiecie marze, e w gbi duszy by zdeklarowanym starym k i e by moe w modo ci mia jakie ze do wiadczenia. Wydaje si, e w okresie dojrzao ci kterze dosza do gosu cecha kojarzca si ze Svengalim . Wybranki kompozytora to cz ciej d ziewczta ni kobiety, znacznie od niego modsze, nie uksztatowane, mie i by* Svengali fikcyjna posta wdrownego, podstpnego dyrygenta-hipno-tyzera. Dziki swym z dolno ciom podporzdkowa sobie utalentowan wokalnie dziewczyn o imieniu Trilby, ktra w r ezultacie jego nauki, a take wprowadzana w trans zachwycaa swym piewem cay wiat (Geor ge du Maurier Trilby, 1894). Imi Svengali weszo do potocznej mowy i okre la osob zrczn ie manipulujc lud mi, by osign wasne cele. Mawia si tak o menederach politykw, gwiaz mediw itp. [przyp. red.] 114 Beethoven: Potrzebuj tekstu, ktry bdzie mnie inspirowa; musi to by co wysoce moralnego budujcego. Nigdy nie bybym w stanie komponowa muzyki do takich tekstw, jak te, do k trych pisa Mozart. Nigdy nie bybym w stanie wczu si w nastrj swawolnych tekstw". Portr t olejny I. Neugassa, ok. 1806 stre, lecz pod wzgldem intelektualnym nie mogce by dla niego partnerkami. W p niejszyc h latach ycia Beet-hoven nie szuka jednak podniet intelektualnych czy polemik pod tym wzgldem jego wasne towarzystwo a nadto mu wystarczao. Wkrtce jednak odkrywamy czynnik, ktry by motorem jego poszukiwa uczuciowych i ktry z gry skazywa go na porak. O ile mi wiadomo utrzymuje Wegeler wszystkie jego ukochane aleay do wyszych sfer". Biorc pod uwag rodowisko, w jakim obraca si Beetho-ven, fakt nie moe zaskakiwa. Jednake poza krlestwem sztuki, podziay klasowe wczesnego spoeczes 115 habsburskiego uniemoliwiay jakikolwiek trwalszy zwizek, jeeli kobieta chciaa zachowa s wj status i pozycj, nawet gdy jej ukochanym by sam Beethoven. Jak uj to Marek: kobiety , ktre zna Beethoven, nie byy kobietami, ktre publicznie wyznayby mu mio ". W innym mi cu Marek pisze: Niepewno to sowo najlepiej opisuje miosne poszukiwania Beet-hovena. To dumne serce p

otrzebowao mio ci, bardzo jej potrzebowao i czsto jej szukao. Ale najcz ciej, gdy j w nalaz, prdzej czy p niej odwraca si od niej, jakby si czego obawia. Nie mg zwiza , co cakowicie uniemoliwiao trway zwizek i udaremniao plany maeskie, nie byy trudno y praktycznej, pozycja spoeczna kobiety, guchota, choroba, czy niedbale prowadzone gospodarstwo, lecz wewntrzne wahanie, jak gdyby my l, by wpu ci mio do swego serca, poz alajc jej dzieli to mieszkanie z muzyk, bya mu wstrtna. By moe, nigdy nie spotka wa obiety. Pon wielkim, lecz krtkotrwaym ogniem. W 1814 roku Alois Weissenbach, chirurg, dyletant i niedoszy pisarz stwierdzi: Jeeli chodzi o grzech lubieno- ci, Beethoven jest nieskalany". Dziewi lat p niej mody pisarz J hann Chrysostomus Sporschil twierdzi, e Beethoven ywi do kobiet najgbszy szacunek, a j ego u-czucia s dziewiczo czyste". Po upywie kolejnych dziewiciu lat, Seyfried kateg orycznie stwierdzi, e Beethoven nigdy nie mia romansu". W wietle zarwno bezpo rednich, ak i po rednich dowodw wiemy, jak wag naley przykada do tych opinii. Nie pomniejsza to ednak ich znaczenia, gdy daj nam wyobraenie, jak bardzo Beet-hoven chroni swoj prywat no i do jakiego stopnia jego romanse byy raczej jego osobist spraw, ni przedmiotem pub licznego zainteresowania. Spo rd wszystkich kobiet w yciu Beethovena a do roku 18201821, kiedy to skoczy pidziesit lat, zwykle by zaangaowany w taki czy inny zwizek" i kilka postaci o szczeglnym znaczeniu. Pierwsz z nich bya hrabina Giulietta Guiccia rdi (1784-1856), spokrewniona z rodzin Brunsvi-kw. W 1803 roku po lubia hrabiego Wenz la Roberta Gallenberga i zamieszkaa w Neapolu. Beethoven zakocha si w niej w 1801 r oku i jej wa nie zadedykowa Sonat cis-moll Ksiycow". Uwaa si, e list do Wegelera z ada 1801 roku zawiera znaczc, cho w sposb dla niego charakterystyczny zawoalowan, alu zj do niej: Zmian t zawdziczam uroczej dziewczynie, ktra mnie kocha i ktr ja kocham. Po dwch latac samotno ci w kocu zaznaem kilku szcz116 Hrabina Giulietta Guicciardi (1784-1856). Miniatura w ko ci soniowej. (Kolekcja Bod mera, Beethoven--Haus, Bonn) Hrabina Therese Brunsvik (1775-1861). Kopia olejna portretu J. B. Lampiego Stars zego. (Beethoven--Haus, Bonn) liwych chwil; po raz pierwszy czuj, e maestwo mogoby mnie uszcz liwi. Na nieszcz ci ona do mojej klasy, a i ja w chwili obecnej nie mog si eni wci jeszcze musz pracowa lczy o pozycj. Wydaje si jednak, e Beethoven w kocu si jej o wiadczy, a ona bya gotowa go przyj, lec kowi sprzeciwi si ojciec Giulietty, twierdzc, e Beethoven nie ma odpowiedniej pozycji , majtku ani staego zatrudnienia". Beethoven przechowywa w biurku jej miniatur wykon an w ko ci soniowej, i w jednym z zeszytw konwersacyj-nych z 1823 roku (kiedy to Giul ietta wraz z mem na krtko odwiedzia Wiede) mwi Schindlerowi: Kochaa mnie bardziej ni ykolwiek kochaa swojego ma, lecz on by bardziej jej kochankiem ni ja". Byy te siostry Therese (1775-1861) i Josephine Brun-svik (1779-1821). Brunsvikowie naleeli do wgierskiej arystokracji i Beethoven by z nimi blisko zwizany. Therese ni gdy nie wysza za m, Josephine za dwukrotnie pierwszy raz za hrabiego Josepha Deyma, czowieka prawie trzydzie ci lat starszego od niej, ktry zmar w 1804 roku, potem, w 18 10, za barona Christopha von Stackel-berga. Obydwie siostry gray na fortepianie i byy bardzo muzykalne. To dla nich Beethoven napisa 6 wariacji D-dur na cztery rce na temat pie ni Goethego Ich denke dein, a w 1809 roku zadedykowa Therese Sonat fort epianow Fis-dur op. 78. Therese bya wyra nie nim zainteresowana ofiarowaa mu swj portr et z inskrypcj: Wyjtkowemu geniuszowi, wielkiemu arty cie i dobremu czowiekowi T.B.". Beethoven przechowywa go w sekretnej szufladzie w swoim biurku. Historia, jakoby o wiadczy si jej przy wietle ksiyca w maju 1806 roku, jest najprawdopodobniej nieprawdz iwa. W latach 1804-1806 Beethoven zapaa mio ci do jej siostry. Josephine wysza za hrabiego D eyma wbrew wasnej woli. Nienawidzi on muzyki i wpdzi j w kopoty finansowe. Po jego mie ci w 1804, w lecie tego roku odnowia swoj przyja z Beethovenem. Jej towarzystwo spraw iao mu przyjemno , dawa jej te darmowe lekcje. Wiosn 1805 roku jego uczucia do niej sig zenitu. O, Ukochana J[osephine], to nie podanie do przeciwnej pci przywiodo mnie ku Tobie, l ecz Ty, Ty sama z Twoimi wasnymi zaletami to one wzbudziy mj szacunek, sptay moje ucz ucia ca moj mio . Przychodzc do Ciebie, przysigem sobie nie dopu ci, by naj117

Hrabina Josephine Deym, z domu Bruns-vik (1779-1821). Anonimowa miniatura. Hrabia Joseph Deym (1752-1804). Anonimowa miniatura. mniejsza iskra mio ci zatlia si w moim sercu. Ale podbia mnie pytanie brzmi, czy chcia ego czy nie ? Bez wtpienia J[osephine] odpowiesz mi kiedy na to pytanie. Wielki Boe , o tylu innych rzeczach chciabym Ci powiedzie jak bardzo o Tobie my l co do Ciebie c zuj lecz jak sabe i niezrczne s to sowa a przynajmniej moje sowa. Oby dugo, jak najduej trwaa nasza mio , gdy jest tak szlachetna, tak mocno oparta na w emnym szacunku i przyja ni, jeste my do siebie podobni pod tak wieloma wzgldami nasze my li i nasze uczucia O Ty, Ty budzisz we mnie nadziej, e Twoje serce bdzie dugo bio la mnie. Moje przestanie bi dla Ciebie tylko wtedy, gdy samo nie bdzie ju bio. Nie pielgnowana namitno zgasa i jesieni 1807 roku Beethoven pisa: lepiej bdzie dla n o oboplnego spokoju, abym Ci nie widywa". Dziesi lat p niej The-rese pisaa ze smutkiem swoim Pamitniku: Zastanawiam si, czy Josephine nie cierpi kary z powodu cierpienia Luigiego. Gdyby zostaa jego on kogo mogaby uczyni z tego bohatera!". P niej, 4 lutego 46 roku pisaa: Mowa jest srebrem, lecz milczenie, milczenie w odpowiednim momencie, jest czysty m zotem. To pikne przysowie zostao wyraone muzyk przez Beethovena. Beethoven! Ten wspa niay duch by naszym przyjacielem, czonkiem rodziny dzi zdaje si to snem! Dlaczego moj a siostra J. nie wysza za niego po mierci Deyma? Byaby z nim szcz liwsza ni ze S[tackel bergiem]. Mio sprawia, e porzucia wasne szcz cie. W 1848 roku moe my le o Josephinie i Beethovenie ju tylko jak o przeznaczonych sobie o d urodzenia". Hrabina Anna Marie Erddy (1779-1837), take naleca do znamienitej austro-wgierskiej ro dziny arystokratycznej, bya znakomit pianistk, wielbicielk dzie Beet-hovena i oddan je go przyjacik. W 1796 roku wysza za Wgra, w 1815 roku osiada w Chorwacji, a w 1820 najp rawdopodobniej na stae opu cia Austri. Beethoven zajmowa pokoje w jej apartamentach je sieni i zim 1808--1809 roku, a od 1807 do 1817 roku, czyli przez prawie dziesi lat, utrzymywa z ni bliskie stosunki. Marek uwaa hrabin Erddy za najbardziej enigmatyczn i ntrygujc" kobiet, jak zna Beethoven. Nie pozostawia po sobie adnych listw, adnego pa a, a tylko sprzeczne relacje i pogoski o skandalu wywoanym nigdy nie dowiedzion zbr odni (podobno miaa pewien udzia w zabiciu wasnego syna). Podobnie jak wielu innych wg ie118 Hrabina Anna Marie Erdody (1779-1837), powiernica Beethove-na. Miniatura w ko ci so niowej. (Kolekcja Bodmera, Beethoven--Haus, Bonn) rskich arystokratw, pada na koniec ofiar pastwa policyjnego, jakim staa si Austria pod rzdami Metternicha. Mniej tragiczn ni siostry Brunsvik i mniej niepokojc ni hrabina E rdody bya dziwna posta, Niemka woskiego pochodzenia, Bettina Brentano (1785-1859). Wydaje si, e w latach 1810-1812 ta ywioowa, zgrabna, ciemnooka, obdarzona bujn wyobra n i przyjacika Goethego, nader czsto ulegajca skonno ciom do przesady i konfabulacji, str cia gow dla Beethovena. Poeta Varn-hagen tak wspomina j w swoich Pamitnikach: Gdybym si nie opiera, Bettina wkrtce zamieniaby mnie w swojego niewolnika; to niesam owite, jak szybko oplata ludzi swoj sieci [...] Sprawia, e wydaje ci si, i nie ma nic waniejszego ni to, aby si jej przypodoba. Zawsze czego chce od mczyzny, chce go podzi ia, wykorzystywa, droczy si z nim, lub by on j podziwia, wykorzystywa lub droczy si . Po mierci Beethovena Bettina opublikowaa trzy listy, ktre rzekomo od niego otrzymaa. Najprawdopodobniej autentyczny jest jedynie drugi z nich, z 10 lutego 1811 roku , ktry zachowa si w oryginale. Lekki ton tego dokumentu ( Wrciem do domu z tej hulanki dopiero o czwartej nad ranem rezultat tych zabaw jest taki, e dzi rwnie serdecznie pacz, co wczoraj si miaem") sugeruje, e Beethoven przejrza frywolno Bettiny i nawet, przez pewien czas go pocigaa, wydaje si mao praGaleria Muller, am Rothen Turm", nad brzegiem Dunaju. Popularne miejsce spotka art ystw. Siostry Brunsvik kieroway ni od 1804 r. Wntrze Burgtheater. Anonimowa rycina barwna. wdopodobne, aby ywi do niej rwnie gbokie uczucie co do Josephine Brunsvik. Therese Malfatti (1792-1851) bya siostrzenic Johan-na Malfattiego, fundatora Wiedes kiego Towarzystwa Medycznego, ktry opiekowa si Beethovenem w czasie jego ostatniej choroby. Antonie Adamberger, odtwrczyni roli Klarchen w wiedeskim przedstawieniu E gmonta w 1810 roku z muzyk Beethovena, uwaaa Therese i jej siostr Ann za dwie najpikni

jsze dziewczyny w Wiedniu". Beethoven zakocha si w osiemnastoletniej Therese, jej ciemnych lokach, czarnych oczach i ywym temperamencie, i nagle zacz przywizywa uwag do swojego wygldu i garderoby. Zamwi koszule z delikatnej baweny i ubrania u najlepszy ch krawcw w Wiedniu. Do Wegelera zwrci si z pro b o przywiezienie z Bonn wiadectwa chrz u. Nagle i niespodziewanie kwestia maestwa znw staa si aktualna. Marion Scott, ktra za sze darzya sympati Therese Brunsvik, tak pisaa o ostatecznym upokorzeniu Beethovena : Zadurzenie si Beethovena w tej modej kokietce byo zupen gupot. Jej rodzina bya w ciek na, zabawiwszy si jego uczuciami, 120 odrzucia o wiadczyny. Therese Malfatti, nie wiadomie, pom cia The-rese Brunsvik. Wkrtce nastpi kolejny powierzchowny romans, tym razem z Amalie Sebald (1787-1846), p iewaczk, ktr Beethoven spotka w Teplicach w 1811 roku. Trwalszym zwizkiem bya najprawd opodobniej wieloletnia przyja z Dorothea von Ertmann (1781-1849), ktra w 1798 roku po lubia austriackiego oficera, a pi lat p niej zacza bra lekcje gry na fortepianie u ovena. Dorothea staa si wkrtce jedn z najsynniejszych pianistek swoich czasw i sawn i rpretatork utworw fortepianowych Ludwiga. Jej to wa nie zadedykowa Sonat A-dur, op. 101 z 1815-1816 roku. Pod koniec ycia wspominaa: Przez dugie lata Beethoven bywa staym go ciem w naszym domu. Czsto skary si, e nie ma ytu, po czym nagle przypomina sobie, e wa nie zjad doskonay obiad. Kiedy indziej, cho c u silny gd, zapomina, e w swoich wielogodzinnych wdrwkach od rana nic nie jad. By po , draliwy, przewraliwiony i z tego powodu czsto niesprawiedliwy i podejrzliwy w sto sunku do swoich najlepszych Teplice przyjaci. Lecz kt mgby si gniewa na nieszcz nika dotknitego coraz gbsz guchot? Trzeba byo pamita o jego fizycznych i moralnych cierpieniach i wsz ko wybacza. W ten sposb yli my wiele lat w niezmconej przyja ni. Wydaje si, e Dorothe i Beethovena czy zwizek platoniczny, gboka, serdeczna przyja . arek w niej wa nie widzia prawdopodobn adresatk listu do Nie miertelnej Ukochanej", napi anego w 1812 roku. Argumenty, jakie przytacza na poparcie swojej tezy, nadaj hist orii tego sawnego, wzbudzajcego wiele kontrowersji dokumentu zupenie nowy wymiar. J est jednak wtpliwe, aby kwesti t mona byo ostatecznie rozstrzygn. List do Nie miertel kochanej", odnaleziony w sekretnej szufladzie w biurku Beethovena obok portretu Therese Brunsvik, by nie zaadresowany i najprawdopodobniej nigdy nie zosta wysany d o adresatki. Jeeli rzeczywi cie list nigdy nie zosta wysany, to czy moe Beethoven napi sa go w chwili silnej emocji pod wpywem tego samego impulsu, ktry kaza mu napisa i za chowa Testament Heiligenstadzki? brzmi interesujce pytanie Marka. Oryginalny list, obecnie przechowywany w Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie, obejmuje jedn dob od poniedziaku 6 lipca do wtorku 7 lipca. Zaczyna si sowami: Mj Aniele, moje wszystko, moje drugie ja". Ostatnie sowa brzmi: Bd spokojna, gdy tylko spokojnie rozwaajc nasz , moemy osign swj cel i by razem. Bd spokojna kochaj mnie dzi jutro co za st ta za Tob za Tob, Tob moje ycie moje wszystko wszystkie moje dobre my li dla Cieb , nie przestawaj mnie kocha nigdy nie osdzaj le najwierniejszego serca Twojego koch anka. Na zawsze Twj, na zawsze moja, na zawsze dla siebie wzajemnie". W tek cie poj awiaj si takie zdania: Mio da wszystkiego i da sprawiedliwie"; Aby zmierzy si z ob lub nigdy wicej Ci nie zobaczy"; Twj spokj powrci, gdy przekonasz si, e jestem C y, moje serce nigdy nie bdzie naleao do innej kobiety nigdy nigdy Boe, dlaczego nie mog by z t, ktra jest mi tak droga". W innym miejscu wybucha potokiem namitnej deklam acji: Co za ycie!!! Moje obecne ycie!!!! Bez Ciebie nkany dobroci ludzi tu i tam, dobroci, na ktr w rwnie maym stopniu zasuguj, co i pragn zasuy hod czowieka dla czowiek bl i kiedy my l o moim miejscu we wszech wiecie, czym jestem i czym 122 , jest ten czowiek nazwany najwikszym z ludzi z drugiej strony wci pozostaje boski pie rwiastek w czowieku pacz, gdy pomy l, e najprawdopodobniej usyszysz o mnie dopiero w ot. Jak wielka byaby Twoja mio do mnie, moja jest jeszcze wiksza lecz nigdy nie uciek j przede mn. Oprcz Dorothei von Ertmann, w rd moliwych adresatek tego listu wymieniano kobiety, o ktrych tu pisali my, jak i wiele innych. Bez wtpienia zamieszanie, ktre zaczo si od Sch ndlera faworyzujcego Giuliett Guic-ciardi, bdzie trwao nadal. Przytoczmy tylko kateg

oryczny wniosek Elliota Forbesa, zawarty w przedmowie do monografii Thayera: nikt nie moe twierdzi, e udao mu si z powodzeniem rozwiza kwesti tosamo ci adresatki teg . Istniej na ten temat tony materiaw, ale adnych dowodw". Fanny Giannatasio del Rio w swoich Wspomnieniach (1857) napisaa: Moja siostra, zau waywszy na palcu Beethovena zot obrczk, zapytaa go przekornie, czy mia jakie inne mi za Dalek Ukochan. Nie otrzymaa, jak si zdaje, adnej odpowiedzi". Podobnie nie otrzyma j nikt inny. Zagadka ycia Beethovena, jego najwiksza tajemnica, umara razem z nim.

X Prawdziwy romantyk": 1806-1808 Nie chc mie nic do czynienia z lud mi, ktrzy nie chc we mnie uwierzy tylko dlatego, ze nie jestem jeszcze sawny. Beethoven Hrabia (p niejszy ksi) Andrzej Kiryowicz Razumowski (1752--1836). Portret olejny pdzl B. Lampiego Starszego. (Historisches Museum, Wiede) O ile rok 1805 by okresem burz i epokowych manifestw, czasem powstania Fidelia i S onaty fortepianowej op. 57, o tyle rok 1806 by okresem lirycznych wyzna i konsolid acji. Powstay wwczas trzy wielkie kwartety smyczkowe op. 59, TV Koncert fortepiano wy, TV Symfonia i Koncert skrzypcowy D-dur, epokowe pomniki doskonao ci muzycznej, ktre w peni miay zosta docenione dopiero przez przysze pokolenia. Kwartety zostay napisane na zamwienie hrabiego Andrzeja Kiryowicza Razumowskiego, ro syjskiego ambasadora w Wiedniu, ktrego nazwisko znajdujemy po rd pierwszych subskryb entw triw fortepianowych op. 1. Razumowski by barwn postaci. Reputacj w koach dyplomac i zdoby nie tyle dziki zdolno ciom dyplomatycznym, co dziki wystawnemu yciu i romansom z damami z najwyszych sfer, w rd ktrych bya nawet krlowa Neapolu". Jak pisa jeden ze ws esnych: y on w Wiedniu jak ksi, wspierajc sztuk i nauk, otoczony ksikami ze swej b blioteki, drogocennymi przedmiotami oraz powszechnym podziwem i zazdro ci; jak zysk iway na tym sprawy Rosji w Wiedniu, to ju inna kwestia". Jego wspaniay paac w pobliu Prateru by o rodkiem ycia 124 Zamek ksicia Karla Lichnowskiego w Gratzu koo Troppau, z czasw Beethovena. Szczeg obr azu olejnego F. Amerlinga artystycznego, a zarazem odskoczni dla wielu znakomitych wczesnych muzykw. Pod koni ec 1808 roku mg pozwoli sobie na utrzymywanie prywatnego kwartetu smyczkowego, w ktr ym pierwsze skrzypce gra Schup-panzigh, wwczas jeden z najsynniejszych wiedeskich mu zykw kameralnych. Utrzymywa szerokie kontakty z wiedesk arystokracj, a szczeglnie z ks iciem Lichnowskim jego ona Elbieta, hrabina Thun, bya starsz siostr ksicia. Chcc od tworze narodowo Razu-mowskiego, jak twierdzi Czerny, Beethoven stara si wple do kadeg wartetu rosyjsk melodi". W tamtych latach rosyjska muzyka ludowa cieszya si w Wiedni u duym zainteresowaniem i w prasie po wicono jej wiele artykuw. To jednak, czy Beethov en wczy motywy rosyjskie do kadego kwartetu, pozostaje rzecz dyskusyjn. Pierwsze ich w ykonanie spotkao si ze szczeglnie wrogim przyjciem. Jak pisze Czerny: Gdy Schuppanzig h po raz pierwszy zagra Kwartet F-dur [nr 1] muzycy miali si i byli przekonani, e Be ethoven zaartowa sobie z nich i nie by to ten obiecany kwartet". Inni uwaali kwartet y za szalon muzyk". Z drugiej strony Allgemeine 125 Musikalische Zeitung" z 27 lutego 1807 roku utrzymywaa, e trzy nowe, bardzo dugie i trudne kwartety smyczkowe Beethovena przycigaj uwag wszystkich koneserw. Koncepcja u tworu jest gboka, a budowa doskonaa, lecz nieatwo je zrozumie". Nieco p niej (5 maja) k mentowano: Najnowsze kwartety Beethovena, wykwintne, cho trudne, ciesz si w Wiedniu coraz wiksz popularno ci". Jak wida, nie wszyscy odrzucili utwr, nie po wiciwszy mu g wagi. Kwartety zostay opublikowane przez Bureau des Arts et dlndustrie w styczniu 1808 roku. W postscriptum listu do Breitkopfa i Hartla z 3 wrze nia Beethoven pisa: Pozostan tu na lsku przez ca jesie, jako go ksicia Lichnowskiego, ktry przesya Panom pozdrowien sz pisa do mnie na adres: L. v. Beethoven w Troppau [Opawa]". Beethoven spdzi wrzesi e i pa dziernik 1806 roku w wiejskiej rezydencji ksicia Lichnowskiego w Gratz [Hrade c], na terenach, ktre wtedy wci znajdoway si pod okupacj francusk. Theodor von Frimmel

opowiada, jak zakoczy si ten pobyt, powoujc si na relacj wnuka osobistego lekarza ksi , Antona Weisera. Aby si im [francuskim oficerom] przypodoba obiecano, e po kolacji bd mieli przyjemno u sze gr Beethovena, ktry wtedy go ci w zamku. Usiedli do stou. Jeden z oficerw na niesz zapyta Beethovena, czy potrafi take gra na skrzypcach". Weiser, ktry rwnie by obecny, atychmiast zauway, jak rozgniewao to artyst... Nie raczy nawet odpowiedzie swojemu roz mwcy". Weiser nie mg zosta na kolacji do koca, gdy, jako dyrektor szpitala w Troppau, musia uda si tam z wizyt. Dalszy cig historii usysza od samego Beethovena. Kiedy nades pora, by Beethoven zagra, nigdzie nie mona byo go znale . W kocu odszukano go. Ksi b mi i pochlebstwami chcia go przekona, aby zagra. Bezskutecznie. Nastpia nieprzyjemna, nawet prostacka scena. Beethoven natychmiast kaza spakowa swoje rzeczy i pomimo u lewnego deszczu poszed na piechot do Troppau, gdzie spdzi noc u Weisera. To wa nie ten deszcz zniszczy Sonat f-moll op. 57 Appassionat", ktr Beethoven mia wtedy przy sobie. eiser opowiada dalej, e nastpnego dnia, pozbawieni pomocy ksicia, mieli trudno ci z u zyskaniem paszportu, ktry pozwoliby kompozytorowi wrci do Wiednia. W kocu jednak udao si go zdoby. Przed wyjazdem Beethoven napisa do Lichnowskiego buczuczny list, ktry po dobno brzmia nastpujco: Ksi! Tym czym jeste , jeste za spraw urodzenia i okoliczno c m ja jestem, jestem za spraw siebie samego. Ksit byo i bdzie jeszcze tysice. Beethoven jest tylko jeden". Niestety wydaje si, e marsz w ulewnym deszczu z Gratz do Troppa u znaczne pogorszy such Beethovena. 126 Jednym z pozytywnych skutkw pobytu na lsku byo ukoczenie IV Symfonii, promiennego rad osnego eseju, ktry Schumann porwnywa do smukej greckiej nimfy midzy dwoma nordyckimi o lbrzymami". Hrabia Franz von Oppersdorff, ktremu Beethoven zoy w tym czasie wizyt i k trego orkiestra najprawdopodobniej wykonaa 7/ Symfoni dla uczczenia tej okazji, zapa ci Beethovenowi 500 florenw za przywilej zamwienia u niego IV Symfonii. Z powrotem w Wiedniu, Beethoven teraz ju wujek, gdy jego bratu Karlowi i jego po lub ionej przed zaledwie czterema miesicami onie Johannie Reiss 4 wrze nia urodzi si syn, Karl zacz ponownie zastanawia si nad niedawno odnowion korespondencj z wydawc George Thomsonem z Edynburga. Thomson poprosi go o napisanie triw na gos i na fortepian n a motywach pie ni ludowych, podobnych do tych, ktre ju wcze niej pisali dla niego Pley el, Koeluh i Haydn. W li cie z 1 listopada, napisanym po francusku inn rk, Beethoven p isze: Zadbam o to, aby kompozycja bya atwa i podobaa si, na tyle, na ile bd mg, nie niewierzajc si temu wzniosemu oryginalnemu stylowi, ktry, jak sam Pan powiadasz, cec huje moje dziea i od ktrego nigdy nie odstpi". Rok ten zakoczy si koncertem, ktry odb 23 grudnia w ramach dobroczynnej akademii Franza Cle-menta w Theater an der Wien , w trakcie ktrego po raz pierwszy wykonano wa nie ukoczony Koncert skrzypcowy. Ten h istoryczny utwr, pierwszy z wielkich koncertw skrzypcowych XIX wieku, spotka si z po cztku z chodnym przyjciem. Wbrew opinii Czernego, jakoby wykonanie zrobio ogromne wrae nie", wiedeska Zeitung fur die Theater, Musik und Poesie" z 8 stycznia 1807 pisaa: Z nawcy wydali jednogo ny wyrok: przyznaj, e utwr ten nie jest pozbawiony pikna, ale utrz ymuj, e jego budowa jest fragmentaryczna, i powtarzanie bez koca tych samych pospol itych motyww moe z atwo ci znudzi suchaczy". Tym, co podobao si publiczno ci byo wyk ementa, ktry podobno gra bez przygotowania. Po piesznie napisany i wielokrotnie popr awiany manuskrypt, znajdujcy si w zbiorach Biblioteki Narodowej w Wiedniu, dowodzi , e jak zwykle, utwr pozosta nie ukoczony do ostatniej chwili. Zgodnie z panujcym zwy czajem, pierwsz cz wykonano w pierwszej poowie koncertu, pozostae dwie w drugiej. W pr zerwie Clement zagra kil127 ka innych utworw, w tym jedn wasn kompozycj gran na jednej strunie ze skrzypcami odwrc nymi do gry nogami, co byo popularn sztuczk. Pomimo kilku prb wskrzeszenia Koncertu, zaadaptowanego nawet na fortepian i orkiestr w wersji zawierajcej interesujc kadencj na fortepian i cymbaki, opublikowanej wsplnie z wersj pierwotn w 1808 roku, pocztkowo utwr ten nie zrobi kariery. Alan Tyson zauway, e w cigu nastpnych trzydziestu lat doc eka si niewiele ponad p tuzina wykona". Maratony koncertowe, podobnie jak patronat arystokracji spragnionej kulturalnego o wiecenia, byy w rwnym stopniu nieodczn cz ci ycia XIX-wiecznego Wiednia, jak przys , przypominajca Napoleona posta samego Beethovena. Jednym z oczywistych, wymownych tego przykadw byo wydarzenie, ktre miao miejsce w pierwszym tygodniu marca 1807 roku . Journal des Luxus und der Modern" donosi w kwietniu:

Beethoven da dwa koncerty w paacu ksicia Lobkowitza, w trakcie ktrych wykonano wycznie jego wasne kompozycje, a mianowicie pierwsze cztery symfonie, uwertur do tragedii Koriolan, koncert fortepianowy i melodie z opery Fidelio. Bogactwo pomysw, orygin alno , sia wyrazu, ktre w szczeglny sposb charakteryzuj muzyk Beetho-vena, byy oczywi la kadego, kto uczestniczy w tych koncertach. Teraz, gdy pochopna ktnia z Lichnowskim zostaa jako tako zaegnana, uwertura do Korio lana moga take znale si w programie jednego z prywatnych koncertw ksicia. Dopiero co u oczony (na manuskrypcie widnieje data 1807 rok) poemat symfoniczny, napisany w tr agicznej tonacji Beethovena c-moll i czony z tragedi Heinricha von Collina Koriolan , po raz pierwszy wystawion w Wiedniu w listopadzie 1802 roku, w przeciwiestwie do Koncertu skrzypcowego od razu zrobi dobre wraenie. AUgemeine Musikalische Zeitung" pisaa o ogniu i sile". 20 kwietnia 1807 roku Beethoven podpisa wany kontrakt z londyskim wydawc Muzio Cleme ntim, w rezultacie czego jego dziea mogy by w kocu oficjalnie wydawane w Anglii (wcz e niej ukazyway si wydania pirackie). Dwa dni p niej Clementi pisa do swojego partnera w interesach, Collarda, uywajc sw, ktre sugeruj, e by wielce kontent ze swego osigni Za pomoc niewielu zabiegw i nie angaujc si zbytnio samemu, w kocu zdoaem podbi nasz ikno , Beethovena, ktry 128 rsaden miejsce na pocztku w miejscach publicznych pocz u miecha s i do mnie letniego wypoczynku szeroko i kokieteryjnie, do czego ja oczywi cie star aem si go nie znieBeethovena chca. Wkrtce nawizali my mi pogawdk, a w kocu p dnia spotkaem go na ulicy. Gdzie Pan mieszka powiada tak dawno Pana nie widziaem!" na co daem mu swj adres. Dwa dni p niej znalazem na stoliku jego wizytwk, ktr, jak mo oskowa z opisu czarujcej postaci, jaki daa mi pokojwka, przynis osobi cie. To wystarczy pomy laem. Trzy dni p niej zjawia si ponownie i tym razem zastaje mnie w domu. Wyobra s obie, jak wzajemn ekstaz wywoao to spotkanie. Mocno staraem si wykorzysta dobry pocz u poytkowi naszej oficyny i majc to na wzgldzie, gdy tylko pozwolio mi na to poczuci e przyzwoito ci, wyraziwszy si wielce pochlebnie o jednej z jego kompozycji, zapytae m: Czy jest Pan zwizany z jakim wydawc w Londynie?", Nie" odpowiada, A gdyby wybra Pan mnie?", Z najwiksz rado ci." Zgoda. Co ma Pan dla mnie?", Przynios Panu spis". Krtko godziem si przyj trzy kwartety, symfoni, uwertur i pikny koncert na skrzypce, ktry zg i si zaadaptowa na fortepian, a take koncert fortepianowy, za ktre to dziea mamy mu w cao ci zapaci dwie cie funtw szterlingw. Prawa obejmuj jednake tylko terytoria Krlest yjskiego. Dzi wyrusza do Londynu drog przez Rosj kurier, ktry przywiezie Ci dwa lub trzy z wymienionych utworw. Prosz pamita, e koncert zaadaptuje sam i wy le nam tak szybko, jak to tylko bdzie moliw . Co si tyczy kwartetw, moe Pan poprosi Cramera lub jakiego innego bystrego koleg, aby z aadaptowa je na fortepian. Symfonie s przecudowne i uwaam, e zrobili my doskonay intere s. Jak Pan my129 9 - Beethoven / PWM 20254 li? Oprcz tego, zobowiza si napisa dwie sonaty i fantazj na fortepian, ktre sprzeda n za sze dziesit funtw szterlingw (prosz zauway, e targowaem si w funtach, a nie w gw Krtko mwic, obieca nie wiza si z nikim innym oprcz nas na terenie Krlestwa. Beethoven spdzi lato w Baden i w Heiligenstadt pracujc nad now V" Symfoni c-moll oraz nad Msz C-dur, ktr zamwi ksi Mikls Esterhazy na imieniny swojej ony. Beethoven oso rygowa wykonaniem mszy w Eisenstadt 13 wrze nia. Nie byo to mie do wiadczenie. Spodziew a si, e zostanie potraktowany jak czonek tej samej klasy i otrzyma mieszkanie w zamk u Esterhaz, a tymczasem ulokowano go w jakim wilgotnym, lichym pokoju w apartamen tach dworskiego sekretarza muzycznego. Wedug Schindlera, nie by to koniec upokorze. Na dworze tym panowa zwyczaj, e po mszy zarwno lokalne znakomito ci muzyczne, jak i g o cie, spotykali si w pokojach ksicia, aby rozmawia o utworach, ktrych wysuchali. Gdy w szed Beethoven, ksi zwrci si to niego z pytaniem: A c to Pan znowu wymy li, drogi ?". To dziwne pytanie, po ktrym nastpiy zapewne inne krytyczne uwagi, uczynio na nas zym arty cie tym bardziej przykre wraenie, i zauway, e kapelmistrz [Hummel], ktry sta k ksicia, mieje si. Sdzi, e jest o mieszany i nic nie mogo zatrzyma go w miejscu, gdz

go dzieo spotkao si z takim niezrozumieniem i gdzie na domiar wszystkiego, jak si mu wydawao, jego brat w sztuce cieszy si z jego poraki. Mimo tego przyjcia, a take faktu, e bya to pierwsza prba zmierzenia si z gatunkiem, kt y osign szczyt doskonao ci w dzieach Haydna i Mozarta, Beethoven wcale nie by niezadowo ony z samego utworu. Pisa do Hartla (8 czerwca 1808 roku): Uwaam, e potraktowaem teks t tak, jak rzadko kiedy by traktowany". Jednak Hartel nie mg zdecydowa si na druk (uc zucia religijne w tamtym okresie schodziy na drugi plan), i miesic p niej Beethoven u zna za konieczne zaproponowa, aby tekst aciski zosta przetumaczony na niemiecki, co uc zynioby go bardziej zrozumiaym. Jaki czas p niej Hartel zleci to wa nie zadanie Christi wi Schreiberowi. Reakcja Beethovena w interesujcym li cie z 16 stycznia 1811 roku j est wielce wymowna i wiadczy o tym, jakie pogldy ywi sam kompozytor. Tumaczenie Gloria uwaam za bardzo dobre, lecz Kyrie jest mniej udane. Chocia pocztek tief im Staub anbeten wir" jest bardzo stosowny, jednake wiele wyrae, takich jak ew' gen Wetlenherrscher" czy 130 Allgewaltigen" wydaje si bardziej pasowa do Gloria. Oglny charakter Kyrie (a uwaam, e w tego rodzaju tumaczeniu naley odda tylko oglny charakter poszczeglnych cz ci) to szcz re poddanie si woli boej, gboka i prawdziwa religijno , Gott erbarme dich unser", ktra dnocze nie wcale nie oznacza smutku. agodno to fundamentalna cecha tego utworu. Dlate go wyraenia takie jak AUgewaltiger" i tym podobne nie oddaj znaczenia caego dziea. Po za Eleison erbarme dich unser" msz t przepenia rado . Katolicy id w niedziel do ko c oich najlepszych ubraniach, w dobrym humorze i witecznym nastroju. Jeeli tu zostan uy te takie mocne wyraenia, niewiele pozostanie na te cz ci, ktre wymagaj uycia naprawd si nych sformuowa. Msza zostaa opublikowana w pa dzierniku 1812 roku. Pod koniec 1807 roku powstao Towarzystwo Rycerskie, do ktrego naleeli midzy innymi k sita Lobkowitz, Esterhazy i Schwarzenberg. Towarzystwo objo zarzd Theater an der Wien i dwch innych teatrw dworskich. Beethoven, co jest do dziwne, biorc pod uwag jego pocz ucie niezaleno ci, uwaa, e moe by to dla niego okazja do uzyskania intratnej posady i p stanowi ubiega si o stanowisko kompozytora operowego, zobowizujc si (w sposb zdumiewaj ) dostarczy co rok co najmniej jedn du oper [...] ma operetk lub divertissement, utw ny lub inny utwr okoliczno ciowy", wszystko to za stae wynagrodzenie 2400 florenw rocz nie oraz przychody ze sprzeday biletw z co trzeciego przedstawienia podobnej opery , oraz co najmniej raz w roku udostpnienie za darmo sali teatralnej na zorganizow anie koncertu na swoj rzecz". Zwaywszy charakter tej propozycji, trzeba byo duo dobr ej woli ze strony adresata, aby da jej wiar. Beethoven mg marzy i my le o sobie jako o ajwikszym kompozytorze operowym epoki, ale zarwno pod wzgldem artystycznym jak i ko mercyjnym, Fidelio by tego marnym dowodem, a samego Beethovena znano z aspiracji, ktre uwaano za zbyt wzniose dla szerokiej publiczno ci. By moe, tym czego naprawd chci byy pensja i gwarancja dostpu do darmowej sali, w ktrej mgby gra muzyk tak, jak naj j potrafi pisa. Ksicy dyrektorat, ktry nie by ani naiwny, ani sentymentalny, odrzuci anie. W drugiej poowie 1807 roku kilkakrotnie wykonano dziea Beethovena w ramach cyklu k oncertw, tak zwanych Liebhaber-Konzert, w gwnej auli uniwersytetu. W programie znal azy si II, III i TV Symfonia, a take 131 uwertury do Prometeusza i Koriolana wykonywane przewanie pod batut samego Beethove na. W listopadzie w Burgtheater, na jednym z koncertw dobroczynnych, zagrano take TV Symfoni. Inicjatywa ta bya kontynuowana w kwietniu 1808 roku seri koncertw, w tra kcie ktrych wykonano Eroik (pomimo domniemanej niewielkiej popularno ci tego utworu) , a take TV Symfoni, III Koncert fortepianowy i uwertur do Koriolana ponownie pod d yrekcj Beethovena. Potem w maju w Augartensaal odbya si wiedeska premiera Koncertu potrjnego, opublikow anego poprzedniego lata z dedykacj dla ks. Lobkowitza. Pocztkowo napisany dla arcy ksicia Rudolfa i prawie na pewno wykonany na koncercie prywatnym w 1805 lub 1806 roku z udziaem Beethovena w roli pianisty, koncert by ju poprzednio prezentowany pu blicznie w Lipsku, niedugo przed witami Wielkanocnymi 1808 roku. Wedug Schindlera, dzieo popado w nieask i odzyskao nalen mu pozycj dopiero w 1830 ro awet je li tak byo, fakt, e takie koncerty w ogle miay miejsce, dowodzi, wbrew powszec hnej opinii, e w Wiedniu w tym okresie istniao zapotrzebowanie na muzyk Beethovena.

W kadym razie kompozytora absolutnie nie zaniedbywano, wrcz przeciwnie, cieszy si u znaniem i jak pisze Thayer, wydaje si, e cho jego utwory orkiestrowe byy wtedy nielic zne, adne inne kompozycje nie daway podobnej gwarancji penej sali". Lato 1808 roku Beethoven ponownie spdzi w Heili-genstadt. Po powrocie do Wiednia z acz przygotowywa si do kolejnego maratonu koncertowego, ktry mia si odby w Theater an r Wien w czwartkowy wieczr 22 grudnia. Cho nie wywoa on powszechnego aplauzu ze stro ny publiczno ci i krytykw, zarwno pod wzgldem dugo ci jak i pozycji programowych, mia si kaza jednym z najbardziej niezwykych wydarze o historycznym znaczeniu. Program obej mowa pierwsze publiczne wykonanie ni mniej, ni wicej tylko V Symfonii (oznaczonej jako nr 6), VI Symfonii (oznaczonej odpowiednio jako nr 5), TV Koncertu fortepia nowego G-dur, Fantazji c-moll na chr, fortepian i orkiestr oraz improwizowanej Fan tazji g-moll na fortepian, a take rne inne drobne utwory, midzy innymi fragmenty Msz y C-dur. Biorc pod uwag obszerno programu, nietrudno zrozumie tych sucha132

Oftrarr 6} Partitiou ~* L JR X J> JF T Jt\ czy, dla ktrych byo to do wiadczenie zbyt dugie i niestrawne muzycznie. Niemniej nie mona zaprzeczy, e koncert wywar ogromne wraenie, narodziy si na nim arcydziea, ktre adecydowa o kierunku rozwoju muzyki europejskiej w nadchodzcym stuleciu. Z dwch wyk onanych wtedy symfonii, V Symfonia c-moll, zadedykowana wsplnie ks. Lobkowitzowi i hr. Razumowskiemu, zostaa ukoczona wiosn tego roku. Dla umysw romantycznych V Symfo nia bya manifestem programowym w wikszym nawet stopniu, ni towarzyszca jej VI Symfo133 nia. Wydana w kwietniu 1809 roku, staa si tematem silnie zaangaowanego, bardzo osob istego i zawierajcego wiele trafnych spostrzee artykuu napisanego przez E. T. A. Hof fmanna do Allgemeine Musikalische Zeitung" w lipcu 1810 roku. Skre lone przez niego sowa miay si sta inspiracj dla przyszych pokole: Recenzent ma przed sob jedno z najwaniejszych dzie mistrza, ktrego pozycja w rd najleps zych kompozytorw muzyki instrumentalnej nie moe by przez nikogo podwaona. Tak przeni knity jest on swoim tematem, e ma nadziej, i nikt nie we mie mu za ze, jeeli, wykraczaj poza granice zwykej recenzji, postara si ubra w sowa gbokie uczucia, ktre obudzia w n ta kompozycja. Gdy mwimy o muzyce jako o sztuce niezalenej, powinni my zawsze mie na my li muzyk instrumentaln, ktra nie korzystajc z adnej pomocy, z adnego wsparcia ze str ny innych sztuk, wyraa wycznie swoj wasn istot artystyczn. Jest to najbardziej romant na ze sztuk mona by nawet powiedzie, jedyna czysto romantyczna. [ ] Haydn i Mozart, tw cy nowszej muzyki, jako pierwsi przywrcili j wiatu w peni chway. Lecz tym, kto spojrz a na ni przepeniony mio ci, kto przenikn jej najgbsz istot jest Beethoven. Cho instrumentalnych tych trzech mistrzw obecny jest ten sam romantyczny duch, wypywajc y z tej samej gbokiej zdolno ci do przeniknicia indywidualnej natury tej sztuki, ich utwory znacznie si od siebie rni. W kompozycjach Haydna dominuje mody, radosny duch. Jego symfonie prowadz nas w wiat nieskoczonych zielonych gajw, w beztroski, barwny k orowd roze mianych ludzi. Mozart wiedzie nas w otchanie wiata duchowego. Strach ciska nasze serca, lecz pozostaj one wolne od niepokoju, gdy poprzez jego muzyk zaczynamy przeczuwa wieczno . Muzyka instrumentalna Beethovena take otwiera nas na to, co wiel kie i nieskoczone. Palce promienie soca przebijaj ciemn noc tego wiata i zaczynamy prz czuwa ogromne cienie poruszajce si w niej, otaczajce nas coraz to cia niejszym krgiem, unicestwiajce wszystko w nas, za wyjtkiem udrki nieskoczonej tsknoty. Beethoven jest czystym romantykiem i wa nie dlatego prawdziwym kompozytorem. To moe by powodem, dla ktrego odnosi mniejsze sukcesy w muzyce wokalnej (ktra nie pozwala na wyraanie nieo kre lonych tsknot, lecz przedstawia tylko te namitno ci wyraone za pomoc sw, ktrych do aliby my w krlestwie wieczno ci), a jego muzyka instrumentalna rzadko trafia do tumw. B eetho-ven nosi gboko w duszy romantycznego ducha muzyki, dajc mu wyraz w swych dziea ch w sposb genialny i z wielk przytomno ci umysu. Wasz recenzent nigdy nie czu tego tak wyra nie, jak wa nie w przypadku tej symfonii, w ktrej bardziej ni w jakimkolwiek dzie le Beethovena ujawnia si romantyczny duch kompozytora, sigajcy szczytu i unoszcy such acza w cudowny wiat nieskoczono ci... Nieco p niej rozpowszechnia si najprawdopodobniej apokryficzna historia o losie pukajcy m do wrt" (przypisywana na zmian to Riesowi, to Schindlerowi), w rezul-

134 tacie czego V Symfonia, a w szczeglno ci otwierajcy j motyw, jest wci dla wielu symfoni rzeznaczenia" bardziej ni jakiekolwiek inne dzieo. Podobnie wyobra ni milionw zawadna ja triumfu nad nieszcz ciem, bdca wyrazem czysto romantycznej koncepcji dramatycznej, widoczna zwaszcza w finale, z jego cudownym wprowadzeniem puzonw (nie po raz pier wszy pojawiajcych si w symfonii klasyczno-romantycznej, ale bez wtpienia po raz pie rwszy z tak teatralnym efektem i z takim splendorem) oraz w monumentalnej perorz e w C-dur, wizji wznoszcej si biaej wiato ci. Dzi moemy spojrze na V" Symfoni bardzi ktywnie, moemy studiowa szki-cowniki, cytowa z nieco wikszym dystansem romantyczny p ogld Czernego, i motto przeznaczenia" nie jest niczym wicej jak rytmicznym woaniem tr znadla, moemy odrzuci koncepcj triumfu nad nieszcz ciem", argumentujc, e Beethoven poc wo planowa zupenie inny, mniej bojowy fina w tonacji c-moll (|) lecz konotacje, jak ie wywouje symfonia taka, jak wykonano po raz pierwszy, subiektywne implikacje muz ycznego ta finau oraz niemale namacalna wizja Beethovena wygraajcego pi ci przeciwnik wci pozostaj niesychanie sugestywnymi elementami ksztatujcymi odbir dziea. Trudno op si wraeniu, e podobnie jak Eroica bya poegnaniem z epok klasyczn, tak V Symfonia bez w ienia zapowiadaa nadej cie nowego wiata. Pod kadym wzgldem byo to niesychanie odwane, tpowe dzieo twrczej wyobra ni Beethovena. W stolicy Austrii do 1808 roku nie syszano n igdy czego podobnego. Podobnie jak V Symfonia, VI Symfonia Pastoralna" pod wieloma wzgldami otwieraa nowe perspektywy. Program VI Symfonii, zadedykowanej ponownie ks. Lobkowi-tzowi i hr . Razumowskiemu, zosta do wcze nie zapisany w szkicownikach: Suchacze powinni mie moliwo odkrycia sytuacji Sinfonia caracteristica czyli wspomnien ie ycia wiejskiego Wspomnienie ycia wiejskiego Wszelka obrazowo w muzyce gubi si, jeeli doprowadzi j do przesady Sinfonia pastorella. Kady, kto ma pojcie o yciu na wsi, i bez tytuw odgadnie intencje kompozytora Take bez tytuw cao bdzie odbierana bardziej jako wyraz uczu ni malarstwo d wikowe 135 "W manuskrypcie znajdujcym si w Beethoven-naus w Bonn poszczeglne cz ci symfonii zostay opatrzone tytuami w jzyku niemieckim (prorocza reakcja przeciwko obowizujcemu wtedy woskiemu internacjonalizmowi")-. 1) Radosne uczucia wywoane przybyciem na wie ", 2) Sc ena nad strumykiem", 3) Zabawa wiejska", 4) Burza", 5) Pie pastuszka pogodne i pene w ziczno ci uczucia po burzy". Pojawiajce si w p niejszych zapiskach, w oryginalnym planie utworu oraz w li cie do Hartla (z 28 marca 1809 roku) okre lenie: Symfonia pastoraln a, czyli wspomnienie ycia wiejskiego, wyraz uczu raczej ni opis" (podkre lenie AO) do bitnie wiadcz o prawdziwych intencjach Beethovena i dowodz, e nigdy nie mia zamiaru t rzyma si ci le jakiego okre lonego planu. Charakter Symfonii Pastoralnej", z jej domniem nymi cytatami ze styryjskich i karynckich piosenek ludowych, aluzjami do austria ckich tacw chopskich (szczeglnie czytelnymi w metrum trzeciej cz ci), wyobraeniem wiejs iego pejzau, ktry narodzi si w rd letnich pl i nad szemrzcym grskim potokiem, po rd wie niakw z Heiligenstadt i Baden, jest nie mniej zdecydowany i jasno okre lony ni ch arakter V Symfonii. Debussy mg twierdzi co prawda, e natur poznaje si najlepiej patrzc na wschd soca, lecz dla niezliczonych rzesz odbiorcw atmosfera dziea i sia wywoywanych przez nie konotacji bya wyrazem wczesnoromantycznej wizji rzeczy najbardziej elem entarnych i istotnych. W lipcu 1808 roku Wilhelm Rust w li cie do siostry nakre li taki portret Beethovena: J est rwnie niezwykym i oryginalnym czowiekiem, jak jego kompozycje; zazwyczaj powany, czasami wesoy, ale zawsze ironiczny i rozgoryczony. Z drugiej strony czsto przypo mina dziecko i bez wtpienia jest bardzo szczery. Wielce miuje prawd i czsto posuwa s i w tym za daleko; nigdy nikomu nie schlebia i to przysparza mu wielu wrogw". Taka postawa nie czynia go ulubiecem orkiestr do tego stopnia, e orkiestra Theater an d er Wien zgadzaa si na prby wycznie pod warunkiem nieobecno ci Beethovena na sali. Tylko dyrektorzy orkiestry Seyfried lub Clement utrzymywali z nim kontakt. To co na t en temat ma do powiedzenia Rei-chardt, obecny na grudniowej akademii, daje nam w yobraenie o trudnych relacjach midzy Beethovenem i muzykami. 136 Z gorcymi podzikowaniami przyjem uprzejme zaproszenie ksicia Lobkowitza, abym zaj miej ce w jego loy. Tam te pozostali my, dotkliwie marznc, od wp do sidmej do wp do jedena na wasnej skrze do wiadczajc prawdziwo ci stwierdzenia, e nadmiar dobrego moe szkodzi

waszcza nadmiar haasu. Niestety, nie mogem opu ci loy przed kocem, podobnie jak nie mg o uczyni dobry i taktowny ksi, poniewa zajmowali my pierwsz lo na balkonie od strony ; tu pod sob mieli my orkiestr i dyrygujcego ni po rodku Beethovena. Tak wic liczne pot ia w wykonaniu draniy nas w najwyszym stopniu. Biedny Beethoven, ktry wa nie z tego kon certu mia otrzyma jedyny, skromny dochd, jakiego mg si spodziewa w caym roku, napotka rakcie prb i w trakcie samego koncertu na siln opozycj i nie mg liczy na najmniejsze w sparcie. Zarwno piewacy, jak i orkiestra stanowili przypadkow zbieranin, i cho wszyst kie utwory byy najeone trudno ciami, nie byo moliwo ci przeprowadzenia ani jednej penej rby. XI Antrakt: 1809-1813 Nieokrzesany nied wied . Cherubini Bezpo rednie skutki koncertu z grudnia 1808 roku byy kontrowersyjne, przygnbiajce i p od co najmniej jednym wzgldem nieodwracalne: Beethoven pianista, trzydzie ci lat po swym debiucie, gdy wystpi jako cudowne dziecko w Kolonii, na zawsze poegna si ze sce n. By rozczarowany, pozbawiony zudze i zy, czego jasno dowodzi wymowny list do Breitk opfa i Hartla z 7 stycznia 1809 roku, w ktrym wspomina midzy innymi o otrzymanej j u wcze niej jesieni poprzedniego roku ofercie od Jerme'a Bonapartego z Westfalii, w k trej nagle ujrza okazj do uwolnienia si od intryg, plotek, zawi ci i zo liwej maostkowo anoszcej si w Wiedniu. Najprawdopodobniej w Musikalische Zeitung" znw uka si nieprawdziwe artykuy na temat mo jego ostatniego koncertu. W adnym wypadku nie jest moim zamiarem, aby usun wszystko , co pisze si przeciwko mnie. Ale chciabym, aby pamitano, e nikt w Wiedniu nie ma ty lu osobistych wrogw, co ja. atwo to zrozumie, biorc pod uwag fakt, e muzyka jest tu w coraz gorszej kondycji. Mamy kapelmistrzw, ktrzy nie tylko nie wiedz jak dyrygowa, a le prawie nie potrafi czyta nut. Oczywi cie, najgorsza sytuacja panuje w Theater an der Wien. Musiaem da tam koncert i przy tej okazji tutejsze koa muzyczne postawiy na mojej drodze wszystkie moliwe przeszkody. Z nienawi ci do mnie promotorzy koncertu na rzecz wdw wraz panem Sa-lierim, moim najbardziej zaciekym przeciwnikiem, zrobi li mi pod sztuczk. Zagrozili, e zerw stosunki z kadym muzykiem, ktry zgodzi si dla mn zagra. Pomimo licznych bdw orkiestry, ktrym nie mogem zapobiec, publiczno gorco okla cay koncert. Lecz wiedescy pismacy na pewno nie omieszkaj wysa do Musikalische Zeitun g" jaki oszczerstw na mj temat. 138 Jakkolwiek zaszczytne byoby stanowisko na dworze westfalskim w Kassel, trudno wyo brazi sobie Beethovena z jego temperamentem, guchot i uporem, zamknitego ze swoj prac w ciasnych granicach prowincjonalnego dworu, jeszcze bardziej ograniczonego ni te n, z ktrym mia do czynienia w Bonn. w pomys wydaje si rwnie absurdalny i nieprzystajcy do jego charakteru, jak ten, aby zosta kompozytorem operowym Towarzystwa Rycerski ego. Na szcz cie, jego najblisi i najwierniejsi przyjaciele zdawali sobie spraw z pow agi sytuacji i ze straty, jak dla Wiednia byby wyjazd Beethovena. Wydaje si, e to wa ni e adresatka dedykacji triw fortepianowych op. 70, hrabina Marie Erddy, zaproponowaa , aby oferta dworu westfalskiego zostaa odrzucona w zamian za formalny kontrakt p isemny, ktry zagwarantowaby Beetho-venowi niezaleno finansow i artystyczn. Kompozytor pomoc barona Ignaza von Gleichensteina przygotowa w lutym 1809 roku projekt umowy zaczynajcej si od sw: Przedmiotem stara i celem kadego artysty powinno, bez wtpienia, by zdobycie takiej p ozycji, ktra pozwalaaby mu po wici si cakowicie tworzeniu wielkich dziel, nie bdc odr m od tego zajcia przez inne przypadkowe czynno ci czy kopoty finansowe. Nastpnie Beethoven nadmienia, e krl Westfalii zaoferowa mu 600 zotych dukatw na ycie odatkowo 150 na wydatki podrne (co razem dawao sum 3375 guldenw). Potem, z konieczno ci i kierujc si wzgldami przyzwoito ci, uderza w zupenie inne tony ni te, ktre pobrzmiewa w li cie do Hartla napisanym kilka tygodni wcze niej: Jednocze nie Beethoven do tego stopnia przedkada nad wszystko inne moliwo staego zamies zkania w tym mie cie, jest tak bardzo wdziczny za liczne dowody dobrej woli, ktre ot rzyma, a jego uczucia patriotyczne dla jego drugiej ojczyzny s tak gbokie, e nigdy ni e przestanie zalicza si do grona artystw austriackich i nigdy nie zamieszka nigdzie indziej, pod warunkiem, e zostan mu zapewnione nastpujce przywileje... Przywileje te obejmoway dochd roczny nie mniejszy ni 4000 guldenw biorc pod uwag obecn royzn", moliwo swobodnego podrowania, gdzie bdzie mu si podobao w interesie swej s

ytu cesarskiego kapelmistrza, ktry bardzo by go uszcz liwi" i zachci do po139 Arcyksi Rudolf (1788-1831), najmodszy syn Leopolda II i przyrodni brat Franciszka II . Gorcy zwolennik Beethovena a do koca, zacz pobiera u niego lekcje w 1803 lub w 1804 r. Portret olejny pdzla J. B. Lampiego Starszego, 1805 r. zostania na stae w Wiedniu, oraz, na koniec, znajomo brzmic pro b: Jako e Beethoven pragnie, aby jego nowe i jeszcze wspanialsze utwory od czasu do czasu byy wykonywane przed szersz publiczno ci, chciaby otrzyma od dyrekcji teatrw dwor kich zapewnienie zoone w ich imieniu oraz w imieniu ich nastpcw, e co roku w Niedziel Palmow bdzie mia do dyspozycji sal Theater an der Wien, gdzie bdzie mg urzdza koncer ktrych dochd bdzie przeznaczony wycznie dla niego samego. Pod aktem umowy sporzdzonym 1 marca 1809 roku podpisali si arcyksi Rudolf (21 lat), k si Lobkowitz (35 lat) i ksi Ferdinand Kinsky (27 lat). Majc na wzgldzie dowody nadzw nego talentu i geniuszu muzycznego oraz kompozytorskiego, jakie codziennie daje nam Ludwig van Beethoven" oraz poniewa postanowili stworzy mu warunki, w ktrych koni eczno ci yciowe nie bd go kopota i przeszkadza w rozwijaniu geniuszu", uzgodniona suma 000 guldenw zostaa mu zagwarantowana na tak dugo, jak to bdzie konieczne. P n wiosn 1809 roku Francuzi ponownie zaatakowali Wiede. Arcyksi Rudolf wraz z rodzin rsk opu ci stolic 4 maja, a zadanie obrony miasta pozostawiono szesnastu tysicom onierz , studentom, artystom i oddziaom obrony cywilnej. Artyleria francuska otworzya ogi e 11 maja. Jeden ze wiadkw tych wydarze relacjonowa: Rano wszyscy na przedmie ciach siedzieli jak myszy pod miot [...] W mie cie ludzie sta rali si zabi czas i niepokj opowiadaniem kawaw. Z nadej ciem nocy wszystko umilko. Haa dlegych wybuchw ucich. wawo zasiedli my do kolacji. Gdy podawano pierwsze danie, usysze li my detonacje. Spojrzeli my przez okno i ujrzeli my, jak przez zachmurzone, bezgwiez dne, nocne niebo szybuj czarne obiekty cignce za sob ogony ognia. Nagle jedno z tych cia spado na nasze podwrze, zaczo podskakiwa na granitowym bruku i tak jak stali my yscy przy oknie, rzucili my si na podog. Sze dziesicio-funtowa bomba eksplodowaa. Jak j enny wiatr wstrzsa drzewami, tak podmuch wybuchu wstrzsn ca ulic. Szyby w oknach rozbi si w drobny mak. Usyszeli my dzwony od w. Stefana wybijajce dziesit. Pod domami przemyk cienie, szukajc schronienia przez bombardowaniem. Beethoven schroni si w piwnicy, przykrywajc gow poduszkami, podczas gdy po drugiej st ronie miasta Haydn w ostatnim ge cie wyzwania skierowanego do naje d cy gra bez przerwy Gott erhalte den Kaiser byy to jego 140 ostatnie dni, umar 31 maja. Nastpnego dnia po poudniu, o wp do trzeciej wysano na pozy je wroga bia flag na znak kapitulacji". Dla Beethovena, ktry koczy wa nie nowy utwr fortepianowy V Koncert Es-dur, ycie stao rdziej nie do zniesienia ni kiedykolwiek. Ogrody publiczne zamknito, a on nie mg wyr wa si na zewntrz, na sodkie, wonne powietrze swoich letnich siedlisk na wsi. Francus ka okupacja naoya na miasto straszliwe ciary i podatki: W normalnych warunkach pisa thoven do Hartla 26 lipca powinienem zmieni teraz powietrze i sceneri od dzisiaj z aczynaj pobiera podatki co za straszne zniszczenie i chaos otacza mnie ze wszystki ch stron, nic tylko bicie bbnw, kanonady i ludzkie nieszcz cie pod wszelak postaci". Ca rodziny zostay zmuszone do ebrania na ulicach i tylko nieliczni bratali si z wrogi em. O ile pozbawiony wikszych skrupuw brat Beethovena, Johann, nie widzia niczego zeg o w zaopatrywaniu w leki zarwno Austriakw jak i Francuzw, w Beethovenie zarwno sam N apoleon, jak i jego ludzie wzbudzali obrzydzenie: gdybym tylko by generaem i zna si n a strategii rwnie dobrze, jak bdc kompozytorem znam si na kontrapunkcie, dabym wam za jcie" powiedzia podobno do pewnego oficera. Mniej wicej w tym czasie baron de Tremont zoy Beethovenowi wizyt, ktr tak opisa w swo Dzienniku: Skierowaem kroki w stron domu nieprzystpnego kompozytora i przy drzwiach zdaem sobie spraw, e le wybraem moment, gdy zamierzajc nieco p niej zoy oficjaln wizyt w spr ych, miaem na sobie codzienny mundur czonka Rady Stanu. Ca spraw jeszcze pogarsza fakt , e Beethoven mieszka w pobliu murw miasta, a poniewa miano je zburzy z rozkazu Napole ona, pod oknami kompozytora nieustannie rozlegay si wybuchy. Ssiedzi wskazali mi jego drzwi. Jest u siebie powiedzieli ale nie ma teraz sucego, bo nieustannie ich zmienia i jes t rzecz wtpliw, czy panu otworzy.

Zadzwoniem trzy razy i ju miaem odej , gdy jaki szpetny mczyzna o bardzo nieprzyjemnej nie otworzy drzwi i zapyta, czego chc. Czy mam zaszczyt rozmawia z panem van Beethoven? Tak, Panie, lecz musz powiedzie rzek po niemiecku e nie najlepiej radz sobie po fr usku! Moja znajomo niemieckiego nie jest lepsza, Panie, ale zadanie moje ogranicza si do wrczenia panu listu od pana Reichy z Parya. 141 Zmierzy mnie wzrokiem, wzi list i wpu ci mnie do rodka. Jego mieszkanie skadao si, ja daje, z dwch pokoi w pierwszym bya alkowa, w ktrej stao ko, ale poniewa bya maa i toalet urzdzi w drugim pokoju, to jest w salonie. Przedstawcie sobie najbrudniejsze , najbardziej nieporzdne miejsce, jakie tylko moecie sobie wyobrazi plamy wilgoci n a suficie, podniszczony fortepian, zakurzony i zarzucony stosami nut, pod nim (n ie przesadzam) sta nie oprniony nocnik, obok stolik z orzecha woskiego, przywyky do c zstego przesuwania umieszczonego na nim sekretarzyka; mnstwo pir pokrytych grub wars tw zaschnitego atramentu, w porwnaniu z ktrymi przysowiowe pira w karczmie po prostu l iyby jak srebro, i jeszcze wicej nut. Na wyplatanych krzesach leay talerze z resztkam i kolacji z poprzedniego wieczoru, fragmenty garderoby, itd. Balzac lub Dickens kontynuowaliby ten opis przez co najmniej nastpne dwie strony, kolejne dwie po wicajc opisowi stroju znakomitego kompozytora, ale jako e nie jestem ani Balzakiem, ani Dickensem, powiem po prostu, e byem u Beethovena. Wiede, gdy jego fortyfikacje zostay zrwnane z ziemi, wyglda jak zupenie inne, bezbronn miasto. Pod koniec listopada, gdy toczyy si negocjacje pokojowe pod wodz Metternic ha, cesarz Franciszek ukradkiem powrci do stolicy. Wiedeczycy, wedug sw Beethovena, ci szyli si krtk chwil spokoju po dugim okresie zniszczenia i wszelkich cierpie, jakie ty lko mona sobie wyobrazi". By to jednak niepewny, jak powiedzia Beethoven, martwy pokj : nie licz ju na adn stabilizacj w naszej epoce. Jedyn pewn rzecz, na ktrej moemy st lepy los". Aby poprawi sytuacj i zyska na czasie, Metternichowi w godny podziwu s posb udao si doprowadzi do zawarcia wanego aliansu politycznego. 11 marca 1810 roku ad na osiemnastoletnia ksiniczka Maria Luiza, crka cesarza, po lubia przez po rednikw ysie o, czterdziestoletniego Napoleona. Przez jaki czas przynajmniej Austria i Francja miay pozostawa w stanie zbrojnego zawieszenia broni. Ale napicia tych lat, wojna, pozostawiy swj lad na Ludwigu. Jak mwi Marek Wiay silne wiatry i panowa surowy klima W przeciwniestwie do swojej muzyki, Beethoven nie by odporny na upyw czasu. Mg uciec przed bombardowaniami, ale nie przed ogln atmosfer wyczerpania panujc w Wiedniu, prz ed inflacj, ani tym bardziej przed trudnymi do zniesienia oszczdno ciami w muzyce" (j ak to sam okre li), chmurnymi minami swoich zatroskanych protektorw, czy, jak pisa w grudniu 1809 roku, melancholi 142 Kartka z yczeniami noworocznymi wysana przez Beethovena do Dorothei von Ertmann: Do baronowej Ertmann z okazji Nowego Roku 1804 od jej przyjaciela i wielbiciela, B eethove-na". (Kolekcja Bodme-ra, Beethoven-Haus, Bonn) MA

|fc. X.- U____ -fU....... panujc w tym, co pozostao z tego kraju, ktry upad tak nisko cz ciowo, przyznaj, z ej winy". Mimo to lata 1809-1814 nie byy pozbawione momentw chway. Lato 1809 rozpocz kompilacj w skazwek podrcznikowych Materialen zum Generalbass dla nieobecnego arcyksicia Rudolf a, a 9 sierpnia otrzyma list z Amsterdamu informujcy, i zosta mianowany Korespondente m czwartej klasy Krlewskiego Instytutu Nauki, Literatury i Sztuk Piknych". W rd kompo zycji ukoczonych tego roku znalazy si: V Koncert fortepianowy (zadedykowany arcyksic iu), Kwartet smyczkowy op. 74, wiele pie ni i sonat fortepianowych, cznie ze synn Sona t Es-dur Das Lebewohl" op. 81a. Manuskrypt znajdujcy si obecnie w zbiorach Towarzyst wa Przyjaci Muzyki, zosta opatrzony tak adnotacj obja niajc: Poegnanie, Wiede, 4 ma na okoliczno wyjazdu Jego Cesarskiej Wysoko ci Czcigodnego Arcyksicia Rudolfa". Take t ytu finau potwierdza okoliczno ci powstania u-tworu: Przybycie Jego Cesarskiej Wysoko c i Czcigodnego Arcyksicia Rudolfa 30 stycznia 1810 roku". Cz rodkowa zostaa zatytuowana Abwesenheit (nieobecno ). Utwory opublikowane w tym czasie (wszystkie bez wyjtku u l ipskich wydawcw Breitkopfa i Hartla), to Sonata wiolonczelowa A-dur op. 69, tria

fortepianowe op. 70 oraz dwie nowe symfonie. Pod koniec roku (23 listopada) Beet hoven ponownie rozpocz negocjacje z George'em Thomsonem z Edynburga, ktry 25 wrze nia przesa mu czterdzie ci trzy melodie irlandzkie i walijskie. W li cie Beethoven prosi Thomsona, aby by pewien, e ma do czynienia z prawdziwym artyst, ktry lubi, by mu dobr ze pacono, lecz dla ktrego waniejsza jest sawa, a sawa sztuki przede wszystkim ktry n gdy nie jest z siebie zadowolony i zawsze stara si czyni postpy". List koczy takim o to wymownym postscriptum: nastpnym razem prosz przysa mi take sowa pie ni, gdy s one wane dla zrozumienia wa ciwego wyrazu utworu". Jeeli chodzi o koncerty, baronowa Dorothea von Ertmann i wiolonczelista Nikolaus Kraft 5 marca po raz pierwszy wykonali Sonat wiolonczelow A-dur op. 69. 8 wrze nia, w miesicu wina", w wito Narodzin Naj witszej Marii Panny, odby si koncert dobroczynny rzecz aktorw i ich rodzin, na ktrym zostaa wykonana Eroica 143 pod batut Beethovena. Nieco p niej, 24 grudnia, w programie dorocznej akademii Cleme nta w Theater an der Wien, znalazo si oratorium Chrystus na Grze Oliwnej. Pod konie c 1809 roku Beethoven by, wedug sw Tha-yera, mistrzem w peni dojrzaym, u szczytu si". Ksita, ktrych szczodro uwolnia go, przynajmniej na jaki czas, od trosk materialnych, li spodziewa si, e ich pragnienie, aby speni wielkie oczekiwania, ktre usprawiedliwia ego wcze niejsze dokonania" zostanie natychmiast zaspokojone. Czekao ich jednak gor zkie rozczarowanie. Kinsky nie doy narodzin adnego nowego dziea orkiestrowego spod t ego do niedawna tak podnego pira. Lobkowitz, ktry pozostawi nam dowody swojego nieza dowolenia, usysza tylko trzy nowe utwory, podczas gdy arcyksi Rudolf by wiadkiem, jak ata upywaj stosunkowo bezowocnie: w cigu dziesiciu lat powstao bowiem niewiele wicej u tworw ni poprzednio w cigu dwch, wyjwszy niezwyky rok 1814. Z kocem roku 1809 upywaa da (1800-1809), podczas ktrej jeeli wzi pod uwag zarwno jako , jak i liczb, rnorod oryginalno dziea Beethovena okazay si wspanialszym popisem siy intelektu ni dziea gokolwiek innego kompozytora napisane w podobnym okresie. Nowy rok 1810 rozpocz dr ug dekad (1810-1819), ktra w porwnaniu z pierwsz wiadczy o zdumiewajcym osabieniu akt o ci twrczej kompozytora. W wydaniu krytycznym ycia Beethouena Thayera, Elliot Forbes sugeruje, e Thayer mgby wycign inne wnioski, gdyby mia dostp do bardziej wiarygodnych danych chronologicznych , ni te, na ktrych opiera si w latach 1850-1860. Jednake zaczona tabela chronologiczna najwaniejszych ukoczonych dzie Beethovena potwierdza opini Thayera, e osabienie produk tywno ci Beethovena w latach 1810-1819 byo wyra nie widocznym, a nawet niepokojcym zja wiskiem, ktre osigno szczyt w szczeglnie bezpodnym roku 1813. Fakt, i Beethoven pracow wtedy nad innymi mniejszymi projektami i niezliczonymi korektami, w niczym nie p odwaa oczywistych Uwertura i muzyka do Egmonta Kwartet smyczkowy f-moll op. 95, zadedykowany ks. M ikulasowi Zme kalowi von Domanovec Trio fortepianowe B-dur op. 97, zadedykowane ar cyks. Rudolfowi VII Symfonia A-dur, zadedykowana ks. Moritzowi von Fries VIII Symfonia F-dur Sonata skrzypcowa G-dur op. 96, zadedykowana arcyks. Rudolfowi wnioskw. 1809-1810 1810 1811 1811-1812 1812 144 1814 Trzecia wersja Fidelia z now uwertur Sonata fortepianowa e-moll op. 90, zadedykowana hr. Moritzowi Lichnowskiemu 1815 Uwertura C-dur Zur Namensfeier" zadedykowana ks. Antonie mu Radziwiowi 2 sonaty wiolonczelowe: C-dur, D-dur op. 102, zadedykowane hr. Marie von Erddy 18 15-1816 Sonata fortepianowa A-dur op. 101, zadedykowana baronowej Dorothei von Ertmann 1816 Cykl pie ni An die ferne Geliebte zadedykowanych ks. Fran zowi Josephowi von Lobkowitz 1817-1818 Sonata fortepianowa B-dur op. 106, zadedykowana arcyks. Rudolfo wi

Wydaje si, e rok 1810 by cikim okresem dla Beet-hovena. Na pocztku lutego pisze do Har tla: Nie cakiem wrciem do zdrowia. Karmi nas kiepskim jedzeniem, za ktre musimy paci rendalne ceny. Sprawy dotyczce mojego stanowiska jak na razie nie id gadko i jak do td od Kinskich nie otrzymaem zamanego grosza. Obawiam si, czy raczej mam nadziej, e bd usia wyjecha za granic, by moe take ze wzgldu na moje zdrowie. Zapewne duo czasu jesz upynie, zanim poczuj si lepiej. Ale w kadym razie, nigdy ju nie bd cieszy si tak do zdrowiem jak niegdy ". W czerwcu ponownie pisze o rosncych kosztach utrzymania oraz , e to przeraajce, ile teraz trzeba mie pienidzy. Std te, z tego punktu widzenia, a t pod kadym innym wzgldem, moje wynagrodzenie, bez wtpienia nie jest wysokie. Moje 40 00 guldenw, ktre teraz nie wystarczaj mi na ycie [...] nie s warte nawet 1000 guldenw we wsplnej walucie". Mia take inne powody do zmartwie: znowu nie do10 - Beethoven / PWM 20254

pisao mu szcz cie w mio ci: p n wiosn Therese Mal-fatti odrzucia jego o wiadczyny. Pra to, z wyjtkiem kilku tygodni w Baden, spdzi w Wiedniu. Trzy najwaniejsze wydarzenia tego roku pod wzgldem muzycznym to: ukoczenie uwertury i muzyki do dramatu Goethego Egmont w czerwcu, sfinalizowanie Kwartetu smyczkow ego f-moll w pa dzierniku oraz yczliwe przyjcie 28 listopada w Lipsku pierwszego wyk onania V Koncertu fortepianowego, ktry przedstawia lipska orkiestra Gewandhausu z Friedrichem Schneiderem jako solist. Beethoven rozpocz prac nad muzyk do Egmonta w pa dzierniku 1809 roku, w odpowiedzi na zamwienie dyrektora teatru cesarskiego, Josepha Hartla Edlera von Luchsenstein. C ho bya ona przeznaczona na wiedesk premier dramatu Goethego 24 maja 1810 roku, zostaa ukoczona dopiero 15 czerwca. W li cie do Hartla z 21 sierpnia 1810 roku Beethoven pisze: Napisaem j wycznie z mio ci do poety i aby tego dowie , nie przyjem za ni adnego wy od dyrekcji teatru. Zgodzili si na to, i w nagrod potraktowali moj muzyk tak jak za wsze to robi i robili, czyli wielce niedbale. Nie ma bardziej ograniczonych ludzi ni nasi wielcy. Lecz musz uczyni wyjtek dla arcyksit... Beethoven napisa do Goethego 12 kwietnia 1811 roku: Korzystajc z uprzejmo ci mojego przyjaciela i zarazem gorcego Pana wielbiciela, ktry w tej wa nie chwili opuszcza Wiede [Franz Oli-va dorczy list Beethovena Goethemu 2 maj a], pozwalam sobie naprdce podzikowa Panu za dug znajomo (gdy znam Pana od dziecistw niewiele w zamian za tak wiele Bettina Brentano zapewnia mnie, e przyjmie mnie Pa n askawie, a nawet jak przyjaciela. [Beethoven i Goethe spotkali si dopiero w lipc u 1812 roku w Teplicach]. Lecz jak mog liczy na takie przyjcie, ja, ktry mog zbliy si Pana tylko z najwikszym szacunkiem i uczuciem najgbszego podziwu dla Pana wspaniaej twrczo ci! Podobnie jak Faust, dramat Goethego w piciu aktach pt. Egmont, napisany w latach 1775-1787 zosta oparty na faktach: w tym przypadku byo to ycie i mczeska mier Lamorala hrabiego Egmonta (1522-1568), flamandzkiego generaa i ma stanu, nalecego do jednego z najznamienitszych rodw szlacheckich w XVI-wieczny eh Niderlandach. Akcja dramat u Goethego rozgrywa si midzy Egmontem, diukiem Alby oraz Wilhelmem Oraskim i Klarch en, ktrej mio do Egmonta odkrywa przed nami 146 gbsze uczucia bohatera. Fakty historyczne zostay potraktowane bardzo swobodnie (jak zauway Schiller w jednej z pierwszych recenzji). Skutki tych zmian wida szczeglnie wyra nie w scenie finaowej, w ktrej uwiziony Egmont syszc w oddali bicie bbnw wojennyc ykrzykuje: Jak czsto d wik ten wzywa mnie, bym wolny kroczy po polu bitwy do zwycistwa! Jak ra nie oi towarzysze maszerowali po niebezpiecznych ciekach chway! I ja take wyjd z tej wiey na spotkanie chwalebnej mierci. Umieram za wolno , dla ktrej yem i walczyem, i dla ktr teraz si po wicam w ofierze. Ta melodramatyczna mowa bya w rzeczywisto ci przekamaniem, czyst retoryk skierowan do p ubliczno ci. Jak pisa Ronald Gray: Egmont nie y dla wolno ci, nie o ni walczy i nie powinni my da si wprowadzi w bd udu ertur Beethovena. Walka o wolno bya wa nie tym, czego Egmont nie chcia uczyni. Finaow olog bohatera stoi w jawnej sprzeczno ci z tym, o co walczy przez ca akcj dramatu, gdy zarwno jest on gotw mimo wszystko dalej przelewa krew, jak i dlatego, e dziaa, by osig n inny przyszy cel uwaajc, i jego cierpienie jest cz ci planu, ktry doprowadzi go do

cznego zwycistwa jednake ani jedno sowo wiadczce, e zdaje sobie z tego spraw, nie pa z jego ust... Silna reakcja Beethovena po pierwszej lekturze Egmon-ta najprawdopodobniej wynik aa z dwch powodw: po pierwsze, wywoaa j pena sprzeczno ci scena finaowa, w ktrej Egm o sobie jako o ofierze... cierpicej" za wolno oraz po drugie posta Klarchen, bdcej z wne dla niego kolejnym uosobieniem idealnej kobiety, uciele nieniem marzenia o dos konao ci, ktre znalazo najpeniejszy wyraz w postaci Leonory. Trudno oprze si nieustanny skojarzeniom z Fideliem. Klarchen pojawiajca si w nie uwizionemu Egmontowi (jako al egoria wolno ci), przywodzi na my l Leonor zjawiajc si w wiey, w ktrej wiziony jest oc y na egzekucj Flo-restan. Nietrudno w diuku z tragedii Goethego zobaczy Pizzara, j ako e zarwno w przypadku Fidelia jak i Eg-monta, kanw, na ktrej oparto obydwie histo rie, jest walka z niepodanymi politycznie jednostkami przy uyciu tyraskich metod XVI -wiecznych wadcw hiszpaskich. * R. Gray Goethe: Critical Introduction, Londyn 1967. 147 Beethoven, kopia popiersia gipsowego zamwionego u F. Kleina przez wytwrc fortepianw Streichera, 1812 r.: Nad wszystko ukochaem krlestwo umysu, ktre jest dla mnie najwspa nialszym spo rd wszystkich krlestw, duchowych i doczesnych". Beethoven spdzi 1811 rok na korygowaniu planowanych wyda nowych dzie, coraz bardziej sfrustrowany niedbao ci Breitkopfa i Hartla oraz niezliczonymi bdami w druku: Pomyki, omyki sami jeste cie jedn wielk pomyk [...] trybuna muzyczny w Lipsku nie jest w stan znale jednego dobrego korektora" (6 maj). Niemniej, oglnie biorc, rok ten by okresem odpoczynku i wikszego spokoju. W marcu, w przecigu zaledwie trzech tygodni, Beetho ven napisa synne Trio fortepianowe Dla Arcyksicia" op. 97. Lato spdzone w Teplicach p o wici pracy nad muzyk do dwch sztuk Augusta von Kotzebue byy to prolog do Krla Stefa i epilog do Ruin Aten, zamwione przez nowy teatr w Peszcie, posiadajcy wasne aparta menty, kasyno, restauracj i kawiarni, otwarty z kilkumiesicznym op nieniem w lutym 181 2 roku. Beet-hoven otrzyma libretta pod koniec lipca 1811 roku wa nie gdy wsiadaem do powozu, ktry mia mnie zawie do Teplic". Muzyka do obydwu sztuk zostaa ukoczona 13 wrze ia i wydaje si, e praca ta sprawia Beet-hovenowi prawdziw przyjemno , pomimo i akcja za no jednej, jak i drugiej sztuki bya sztuczna i schematyczna. Z powrotem w Wiedniu, peen zapau, podniesiony na duchu udanym wykonaniem Mszy C-du r w rezydencji ksicia Lichnowskiego w Gratzu, z dugo wyczekiwanymi pienidzmi od Kin skich w kieszeni, Beethoven rozpocz prac nad szkicami do dwch nowych symfonii: VII S ymfonii A-dur i VIII Symfonii F-dur. W 1812 roku Beethoven ukoczy obydwie symfonie, a take pogodn Sonat skrzypcow G-dur op. 96. W tym samym roku, 11 lutego, odbya si wiedeska premiera V Koncertu fortepianow ego z Czernym w roli solisty. Koncert ten, poczony z wystaw malarstwa, zosta zorgani zowany przez Towarzystwo Charytatywne Dam. Podobne wydarzenia nie najlepiej nada way si do popularyzacji muzyki Beethovena, co wyja nia chodne przyjcie, z jakim spotka si kompozytor pisze o tym Castelli w Thalii: Jeeli kompozycja [...] nie spotkaa si z przyjciem, na jakie zasugiwaa, powodem tego by z jednej strony subiektywny charakter dziea, z drugiej obiektywna natura suchaczy. Pewny siebie Beethoven nigdy nie pisze dla szerokiej publiczno ci. da zrozumienia o raz uczucia, i z powodu zamierzonych trudno ci kompozycji moe oczekiwa ich 148

jedynie od znawcw, ktrzy rzadko pojawiaj si przy podobnych okazjach. Po uchwaleniu patentu finansowego 15 marca 1811 roku, ycie koncertowe w Wiedniu w kroczyo w ciki okres. Katastrof, jak spowodowa patent, obrazowo opisaa w swoich Pamit ach Therese Brunsvik. Ten, kto w marcu 1811 roku spokojny pooy si do ka, cieszc si, e jest kapitalist, z rzyma swoj on i dzieci, na drugi dzie budzi si ebrakiem. W cigu jednej nocy to co by oliwe, stao si faktem: pienidz austro-wgierski straci piciokrotnie na warto ci, a to c niego pozostao, wkrtce take ulego dewaluacji na skutek wysikw, aby pokry koszty wojny i zapobiec bankructwu rzdu. W rezultacie kwota 4000 guldenw roczny dochd Beethovena zdewaluowaa si do tego stopn ia, e jej sia nabywcza wynosia w rzeczywisto ci 1600 guldenw. W 1812 roku ycie jako tak o wrcio do normalno ci i dziaalno koncertowa z poprzednich lat zostaa wznowiona. VII Symfonia, ekstatyczny hymn rytmu i ycia, zostaa ukoczona 13 maja, VIII Symfonia

za w pa dzierniku, w czasie pobytu w Linzu. W midzyczasie Beethoven spdzi lato w czes kich kurortach w Teplicach, w Karlsbadzie i w Franzensbrunn, starajc si podreperow a zdrowie. W Teplicach w lipcu po raz pierwszy spotka Goethego. W li cie do Karla Fr iedricha Zeltera, dyrektora berliskiej Singakademie od 1800 roku, Goethe pisa: W Teplicach poznaem Beethovena. Byem zdumiony jego talentem. Na nieszcz cie, jest on cakowicie nieokieznan osobowo ci i nie mona powiedzie, by by cakowicie w bdzie uwa st okropny, ale z pewno ci postawa ta nie czyni go przyjemniejszym ani dla niego sa mego, ani dla otoczenia. Jednake nietrudno go usprawiedliwi, i w istocie naley racz ej mu wspczu, jako e powoli traci such, co, by moe, mniej szkodzi jego muzyce, ni jeg iu towarzyskiemu. Jest do maomwny z natury i kalectwo z pewno ci nasili t cech. Po zorganizowanym naprdce koncercie charytatywnym na rzecz ofiar poaru w Baden 26 lipca, w ktrym spono 117 domw, cznie z paacami arcyksicia Antona i ksicia Karla Est go, Beethoven powrci do kpieli w rdach, porannych spacerw po lesie, mio ci do natury niejakiej Amalii Sebald. W kocu uda si do Linzu, gdzie przyby 5 pa dziernika, poprzedz any saw Orfeusza i wielkiego poety muzycznego naszych czasw". Zatrzyma si u brata Joha nna, w jego domu nad 149 brzegiem Dunaju. Wydaje si, e wizyta nie bya udana. Johann bowiem zamierza po lubi swoj gospodyni, Therese Obermeyer, czemu Beethoven stanowczo si sprzeciwi. Johann nie za mierza si podporzdkowa. Thayer znakomicie opisa sytuacj: Rozzoszczony napotkanym oporem, Beethoven uciek si do wszelkich moliwych rodkw, by pos tawi na swoim. Spotka si w tym celu z biskupem. Odwoa si do wadz. Czyni w tej sprawie k arliwe zabiegi, e na koniec udao mu si uzyska nakaz policyjny odesania dziewczyny do Wiednia, jeeli miaaby si ponownie pojawi w Linzu. Upokorzenie biednej dziewczyny, s ilne uczucie, jakie dla niej ywi, upokorzenie dla niego samego, i nie moe by panem we wasnym domu te i inne przyczyny doprowadzay Johanna do rozpaczy. Beetho-ven, dopiw szy swego, mg zapewne z wyrozumiao ci znosi gniew swojego brata, wspczu mu i nawet st go pocieszy w cierpieniu. Lecz nie gdy Johann wpad do jego pokoju z wyrzutami, Bee tho-ven te wpad w zo i nastpia scena, ktr lepiej pomin milczeniem. W rezultacie porywcze, irracjonalne plany Beethovena spezy na niczym. Johann po lubi Therese 8 listopada. W 1813 roku Beethoven boryka si z coraz wikszymi kopotami finansowymi i konfliktami rodzinnymi. Stosunki z drugim bratem, Karlem, czowiekiem schorowanym, byy dalekie od ideau. Beethoven nienawidzi ony Karla w rwnym stopniu, co Karl jej nie ufa; ponadt o w pa dzierniku by zmuszony nakoni wydawc, Steinera, aby poyczy rodzinie pienidzy. Po a ta miaa by zwrcona w naturze lub z wynagrodzenia za przysze publikacje nowych komp ozycji Beethovena. Sytuacja skomplikowaa si jeszcze bardziej, gdy pocztkowo dobre s tosunki kompozytora z Breitkopfem i Hartlem nagle si urway, a ponowne wstrzymanie wypaty pienidzy nalenych mu zgodnie z podpisan umow od Kinskich (ksi zmar w listopad 812 roku po upadku z konia) i od ksicia Lobkowitza (ktry przesta paci swoj cz ju we 1811 roku i ktremu Beethoven uzna za stosowne wytoczy proces), znacznie ograniczyo jego i tak ju bardzo skromne rodki. Zarwno plany koncertw, jak i wyjazdu do Anglii spaliy na panewce. Lato Beethoven po nownie spdzi w Ba-den, ale ju we wrze niu by z powrotem w Wiedniu. Jesieni pracowa nad tworem okoliczno ciowym Welling-tons Sieg oder die Schlacht bei Vittoria, tzw. symf oni bitewn" czyli Bitw pod Vittori. Historyczna walka mi150 Azy Napoleonem a ksiciem Wellingtonem pod Vittori rozegraa si 21 czerwca. Armia Napo leona zostaa rozbita. Beethoven przyja ni si ju wtedy z Johannem Nepomu-kiem Malzlem, wynalazc (jego chronometr muzyczny zainspirowa drug cz VII Symfonii, podczas gdy metro nom zosta opatentowany w 1815 roku) i przedsibiorc, ktrego zakad by dla Beethovena rd ieustannej fascynacji. Malzel i jego brat bardzo dobrze przyjli kompozytora, a na wet zrobili dla niego cztery suchawki. Jednym z najbardziej zadziwiajcych wyna lazkw Malzla w tym czasie byt panharmonikon, instrument zbudowany z obracajcych s i cylindrw, ktry na ladowa orkiestr i odnis wielki sukces komercyjny jako sztuczka dla zrywki tumu. Malzel uwaa zwycistwo Wellingtona za wydarzenie, ktre mona wykorzysta, a oniewa akurat panowaa moda na utwory okoliczno ciowe u wietniajce podobne okazje, nie t racc czasu, poprosi Beethovena, aby TOXN^xyl moliwo podjcia si takiego zadania. Beetho ven wyrazi zgod, a Malzel, jak wspomina Moscheles, zaoferowa pomoc. Byem wiadkiem narodzin oraz powstawania dziea i pamitam, e Malzel nie tylko skoni Beet

ovena do napisania go, ale nawet przedstawi mu cay gotowy projekt. Sam napisa wszys tkie partie marszowe W R \. LI N 0 T 0 X S S I K (J K.ir cU l'i,.i,.; - Kort? ///M ,., J)it//ft Vi//

Ignaz Moscheles (1794-1870). Staloryt C. Mayera. z udziaem bbnw oraz trbek armii francuskiej i angielskiej, da kompozytorowi kilka wsk azwek, w jaki sposb wprowadzi zaciekle walczcego Malbrooka, w jaki sposb powinien opi sa koszmar bitwy i jak zaaranowa God saue the King, tak aby uzyska efekt tumu krzyczce go hurra!". W wersji oryginalnej symfonia bitewna" zostaa napisana na panharmonikon. Malzel je dnak potrzebowa pienidzy na podr do Anglii, a wiedzia, e Beethoven chcia zarwno pieni jak i koncertu. W kocu od 1808 roku nie odbya si ani jedna akademia na jego rzecz. W zwizku z tym Malzel zaproponowa, aby zorganizowa koncert dobroczynny na rzecz onie rzy rannych w bitwie pod Hanau. Pierwszy udany koncert argumentowa pozwoli zorgan izowa nastpne, z ktrych zysk podziel midzy siebie. Pragnc jeszcze bardziej zachci kom ytora, Malzel, jako dobry psycholog, zgodzi si zwrci partytur symfonii bitewnej", aby mona j byo przepisa i opracowa na orkiestr i zaproponowa, aby w programie znalaza si nie wykonywana dotychczas VII Symfonia. W przerwie midzy symfoniami znalazyby si ty lko dwa marsze Du ka i Pleyela, grane na kolejnym wynalazku Malzla, mechanicznym t rbaczu. Beethoven uwaa, e jest to doskonay plan i w rezultacie ustalono, e koncert odb zie si 8 grudnia 1813 roku, w auli gwnej uniwersytetu. O ile akademia sprzed piciu lat bya jednym z najbardziej godnych uwagi wydarze w ka rierze Beethovena, o tyle koncert z 1813 roku przynis mu w kocu popularno : jak powied zia Schindler wszystkie do tej pory sprzeczne gosy [...] zgodnie uznay go za godnego najwyszych laurw". Popularnemu i przedsibiorczemu Malzlowi, dziaajcemu w susznej spra wie, udao si uczyni ten wieczr go nym i wyczekiwanym wydarzeniem. Schuppanzigh poprowad zi smyczki, obok niego siedzia Spohr nowo mianowany dyrektor orkiestry Thea-ter an der Wien, Dragonetti stan na czele kontrabasw, Romberg poprowadzi fagoty, Salieri, wci jeszcze kapelmistrz cesarski, prowadzi perkusj bitewn, Meyerbeer i Hummel grali n a bbnach, a Moscheles na cymbaach. Dyrygowa Beethoven. Sugestywne wspomnienia Spohr a z tego koncertu, cho czsto cytowane, wci s warte przytoczenia: 152 Beethoven mia zwyczaj podpowiadania wa ciwego wyrazu orkiestrze za pomoc wszelkiego r odzaju ruchw ciaa. Gdy nastpowao sforzando, gwatownym gestem rozpo ciera ramiona, ktre przednio skrzyowa na piersiach. Przy piano schyla si coraz niej w zaleno ci od tego, ja cicho miaa gra orkiestra. Przy crescendo za ponownie wyprostowywa si, a gdy dochodzi do forte podskakiwa w powietrze. Czasami, bezwiednie krzycza, aby odda si forte... Franz Wild, synny tenor, ktrego autobiografia ukazaa si w 1860 roku, wspomina ten wie czr podobnie jak Spohr, lecz oto co mia do powiedzenia o symfonii bitewr>* nej . Jego rce i donie byy w nieustannym ruchu, jak gdyby wraz z muzyk w jego ciao wstpio ty ic nowych istnie. Pocztkowo nie zagraao to wykonaniu dziea, poniewa przykucanie i pros owanie ciaa odpowiadao wznoszeniu si i opadaniu muzyki. Lecz nagle geniusz wyprzedz i orkiestr. Znika w momentach forte i pojawia si ponownie przy piano. Tym razem byo to niebezpieczne, i w krytycznym momencie kapelmistrz Umlauf przej prowadzenie orkie stry pokazujc, e powinni poda za nim. Przez duszy czas Beethoven niczego nie zauway. w kocu zorientowa si w sytuacji, na jego ustach pojawi si u miech, ktry, cho nigdy nie ne mi byo ujrze prawdziwego anioa, z pewno ci zasugiwa na miano anielskiego. Odpowied publiczno ci bya natychmiastowa. Musiano powtrzy Allegretto VII Symfonii, ktre nagrodzono ekstatycznymi oklaskami", a prasa zareagowaa jednogo n pochwa kompozytora. ay program powtrzono jeszcze w tym samym tygodniu, w niedziel o dwunastej w poudnie, w rezultacie czego cakowity dochd wynis 4000 florenw, ktre, jak donosia Wiener Zeitu z 20 grudnia, zgodnie z wcze niejsz umow w cao ci przekazano Ho-hen Kriegs-Prasidio". B yo to nieoczekiwanie radosne zakoczenie smutnego roku. * Thayer przypisywa uwagi Wilda do p niejszego koncertu, jednak relacja rozpoczyna s i od wyra nej wzmianki o pierwszym wykonaniu" symfonii bitewnej". XII

Kongres wiedeski Czowieku, pom sobie sam. Beethoven L'art unit tout le monde". Synna rycina Hfela przedstawiajca Beethovena, na podstawi e rysunku owkiem L. Letronne'a, 1814 r. Wedug jednego ze wspczesnych, bya to szczeglni wierna podobizna kompozytora, rozprowadzana w czasie kongresu. Triumfalny koncert z 1813 roku mia okaza si pod kadym wzgldem prawdziwym punktem zwro tnym w wiedeskiej karierze Beethovena, ktry od tej chwili zacz cieszy si powszechn sa eputacj i dochodami, jakie nigdy wcze niej nie byy jego udziaem. Mimo to wci pozosta cz iekiem zgorzkniaym, podejrzliwym i czsto bez powodu porywczym. 18 grudnia, tu po ty m wspaniaym sukcesie, pisa: We wszystkim czego si podejm w Wiedniu, zewszd otaczaj mni niezliczeni wrogowie. Jestem na krawdzi rozpaczy mj brat [Karl?], ktrego obsypaem zo tem i za ktrego spraw cz ciowo sam znalazem si w kopotach finansowych, jest moim najwi ym wrogiem!". Bdc w zym, nierzadko ktliwym nastroju, czsto ryzykowa utrat wszystkich przyjaci i w eli, z wyjtkiem tych najbliszych. Karl Lichnowsky nigdy si go nie wyrzek i wiele ane gdot z tego okresu wiadczy o tym, jak nadzwyczajny, peen zrozumienia stosunek czy tyc h dwch mczyzn. W tym czasie Beethoven mieszka na czwartym pitrze domu Pasualati na Mlk r Bastei, w apartamencie z piknym widokiem na Glacis. To wa nie tu odwiedza go ksi Lich owsky. Thayer, powoujc si na relacj Rckela, Florestana z 1806 roku, opisuje jedn z tak ich wizyt. Zapraszajc Rckela do siebie zaznaczy, e udzieli swojemu sucemu specjalnych wskazwek, wpuszcza go do rodka o kadej po154 rze, nawet przed poudniem, kiedy to mia zwyczaj pracowa. Ustalono, e jeeli Rckel zasta nie Beethovena przy pracy, przejdzie przez pokj do ssiadujcej z nim sypialni i pocz eka tam jaki czas. Jeeli kompozytor si nie pojawi, Rckel ma po cichu wyj . Pewnego pora nka, w trakcie pierwszej wizyty zdarzyo si, e przed drzwiami wej ciowymi Rckel zobaczy powz, w ktrym siedziaa jaka dama. Gdy wszed na czwarte pitro, zasta tam ksicia Lichno iego kccego si z sucym. Ksi chcia wej do rodka, lecz sucy o wiadczy, e nie pracuje i wyra nie zakaza mu wpuszcza kogokolwiek. Jednake Rckel, ktry mia pozwolenie a wej cie, powiedzia Beethovenowi, e Lichnowsky stoi za drzwiami. Cho by w zym humorze, Beethoven nie mg nadal odmawia wpuszczenia ksicia. Lichnowsky i jego ona przyjechali , aby zaprosi go na przejadk i Beethoven w kocu si zgodzi, lecz wsiada do powozu z ba o niezadowolon min. Nie wszyscy jednak byli rwnie tolerancyjni, w zwizku z czym wywizyway si ktnie, po kt h rany rzadko si goiy. I tak na przykad, wkrtce po grudniowym koncercie, Malzel wypa d z ask mistrza i Beethoven zacz czyni co w jego mocy, aby upewni si, e wszystkie doc y z nastpnych koncertw, w ktrych programie znajdzie si symfonia bitewna" przypadn wyc e jemu, a nie, jak byo to uzgodnione, w rwnych cz ciach jemu i Malzlowi. Zamiary Beet hovena po raz pierwszy wyszy na jaw 2 stycznia 1814 roku, kiedy to ponownie wykon ano symfoni bitewn" i VII Symfoni, tym razem w wikszej Redoutensaal. Mechaniczny trbac z Malzla zosta usunity i zastpiono go fragmentami muzyki do Ruin Aten. Jak 155 pisze Thayer: Nietrudno wyobrazi sobie, co czu Malzel, pozbawiony udziau w dochodach uzyskanych dziki jego poprzednim zasugom, i w zwizku z tym pozostawiony bez jakieg okolwiek wynagrodzenia". Symfonia bitewna" szybko zdobya popularno , lecz Malzel nie dosta nic. Prbowa uzyska prawo do pierwszego wykonania utworu w Anglii, ale Beethove n wci wysuwa jakie obiekcje. W kocu Malzel uciek si do oszustwa: udao mu si podstpe partie koncertowe i zrekonstruowa utwr dla wasnych celw (partytura symfonii bitewnej" zostaa opublikowana dopiero w lutym 1816 roku). Umie ci symfoni w programie dwch wasny ch koncertw, ktre odbyy si w Monachium w marcu 1814 roku. Oburzenie Beethovena nie m iao granic. Coraz bardziej skaniajc si do pomocy adwokatw, poda Malzla do sdu, co byo iaaniem zupenie bezcelowym, jako e Malzel w tym czasie wa nie uda si w podr do Anglii ajdowa si poza zasigiem austriackiego wymiaru sprawiedliwo ci. Beethoven wysa kopi utwo u ksiciu regentowi i 25 lipca zoy Wyja nienie i apelacj do muzykw londyskich", w ktr y Malzel zosta oskarony o popenienie naduycia wobec publiczno ci", jeeli wystpiby z bitewn". W zeznaniu przygotowanym dla prawnika Beethoven utrzymywa, e Malzel by czowie kiem nieokrzesanym, niewyksztaconym i bez kultury", wspomina take o braku patriotyzm u". Tyle wysiku na marne. Proces przeciga si, a w kocu 1817 roku Malzel wrci do Wiedn pogodzi si z Beethovenem i obydwaj, podzieliwszy koszty procesu midzy siebie, znw w

najlepszej przyja ni zjedli wsplnie kolacj. Beet-hoven ze swojej strony publicznie chwali nowy wynalazek Malzla metronom, a lipska Allgemeine Musikalische Zeitung" z 17 grudnia 1817 roku opublikowaa list sugerowanych oznacze metronomowych o miu symfo nii. Malzel poszed dalej swoj drog. Zmar w lipcu 1838 roku na amerykaskim brygu pyncym z Filadelfii do Indii Zachodnich, bogatszy prawdopodobnie o jakie p miliona dolarw. Pomimo tych drobnych nieporozumie i przecigajcego si procesu przeciwko Kinskim, rok 1814 by dla Beet-hovena rokiem chway. Moje krlestwo jest w powietrzu pisa do hrabiego Franza Brunsvika 13 lutego. Podobnie jak wiatr, tak harmonie kbi si wok mnie i tak 156 samo rne rzeczy kbi si w mojej duszy". W niedziel 27 lutego odbya si kolejna akademi ktrej programie znalazy si raz jeszcze VII Symfonia (Allegretto ponownie bisowano), symfonia bitewna" i po raz pierwszy wykonywana VIII Symfonia. Allgemeine Musikali sche Zeitung" tak pisaa o tej ostatniej: To najmodsze dziecko geniuszu Beethovena zdawao si wzbudza najwiksze zainteresowanie suchaczy, ale pene napicia oczekiwanie nie zostao w peni zaspokojone po pierwszym wyk onaniu, i aplauzowi, z jakim zostao przyjte, nie towarzyszy entuzjazm, z ktrym witan e s dziea wzbudzajce powszechny zachwyt. Krtko mwic jak powiadaj Wosi nie zrobio ry. Zdaniem recenzenta, stao si tak nie z powodu sabo ci czy niedostatkw artystycznych rzemiosa (gdy i ta symfonia, tak jak i wszystkie inne dziea Beethovena tego gatunk u, przepeniona jest tym samym szczeglnym duchem, w ktrym zawsze objawia si oryginaln o kompozytora), lecz cz ciowo dlatego, e wykonano j po Symfonii A-dur, co byo bdem, a o dlatego, e nadmiar pikna i doskonao ci musz wywoa reakcj. Symfonia ta bez wtpienia sie sukces, jeeli od tej pory bdzie wykonywana osobno. Schindler, ucze Schuppanzigha, donosi, i na sali znajdowao si 5000 osb, a Beethoven mi a przyjemno dyrygowa najwiksz orkiestr, z jak kiedykolwiek mia do czynienia. W notat swoich wspomina o 18 pierwszych i 18 drugich skrzypcach, 14 altwkach, 12 wioloncz elach, 7 kontrabasach i 2 fagotach, co byo wyjtkowym zjawiskiem na tamte czasy, zw aywszy, e lipska orkiestra Gewandhaus w 1831 roku posiadaa sekcj smyczkow 8-8-4-3-3, podczas gdy orkiestrze opery wiedeskiej jeszcze w 1842 udao si zgromadzi jedynie 9 p ierwszych i 9 drugich skrzypiec, 4 altwki, 5 wiolonczel i 5 kontrabasw. Muzyka Bee thovena pojawia si w programach wielu innych koncertw, a 25 marca z okazji doroczne j wiosennej akademii w Karntnertortheater kompozytor dyrygowa raz jeszcze symfoni b itewn", ktra szybko staa si w Wiedniu prawdziwym przebojem roku. Potem, 11 kwietnia w sali Hotelu zum Rmischen Kaiser, na kilka dni przed gorzko opakiwan mierci Karla Li chnowskiego (zmar 15 kwietnia), Beethoven zgodzi si raz jeszcze zagra na fortepianie , tym razem z towarzyszeniem Schuppanzigha i Linkego, po raz pierwszy wykonujc sw oje najnowsze Trio fortepianowe B-dur, tzw. Dla Arcy-ksicia". Spohr tak wspomina je dn z prb, ktra odbya si w mieszkaniu Beethovena: 157 Niestety, nie bya to uczta duchowa, gdy po pierwsze fortepian by strasznie rozstroj ony, co zupenie nie przeszkadzao Beethovenowi, poniewa go nie sysza; po drugie guchot sprawia, e niewiele pozostao z dawnej, niegdy tak bardzo podziwianej wirtuozerii ar tysty. W pasaach forte biedny guchy czowiek wali w klawisze tak, e a struny dzwoniy, a przy piano gra tak cicho, e pomija cae grupy d wikw, co sprawiao, e muzyka stawaa si oznawalna, chyba e miao si przed oczyma parti fortepianu. Ciki los kompozytora gboko e zasmuci. Guchota byaby dla kadego wielkim nieszcz ciem, ale jak ma j znie muzyk, ni dajc si rozpaczy? Nieustanna melancholia Beethovena nie bya ju dla mnie zagadk. Wkrtce potem Beethoven zagra Trio jeszcze raz na jednym z porannych koncertw Schupp anzigha na Prate-rze. Potem nigdy wicej nie dotkn klawiatury fortepianu przed publi czno ci, z wyjtkiem niewielu koncertw, na ktrych wystpi jako akompaniator. Pierwszym prawdziwym dowodem wieo zdobytej sawy i popularno ci Beethovena byy nie tyle te trzy koncerty, co pro ba, z ktr zwrcili si do niego piewacy Saal, Vogl i Weinmiill r aby wskrzesi Fidelia, to chorowite, zapomniane dziecko sprzed prawie dziesiciu l at, ktre miaoby si pojawi w programie zbliajcego si be-nefisu. Dyrekcja Karntnertorthe ter przychylia si do tej propozycji i mile poechtany Beethoven wyrazi zgod, pod warun kiem jednak, e opera zostanie ponownie zmieniona. Zadanie przerobienia libretta S onnleithnera powierzono Georgowi Friedrichowi Treitschke. Akcj skrcono, scen caego pi erwszego aktu umieszczono na zewntrz, na podwrzu", a jej fina rozbudowano. Oto, co mia do powiedzenia Treitschke, piszc drugi akt: Beethoven chcia pocztkowo wyrni biednego Florestana dajc mu ari, ale zwrciem mu uwag

y niemoliwo ci kaza czowiekowi umierajcemu z godu piewa brauura [...] Beethoven przys mnie okoo sidmej wieczorem. Gdy ju omwili my par kwestii, zapyta mnie, co z ari. Dopi co j skoczyem i podaem mu nuty. Przeczyta j, biegajc po pokoju tam i z powrotem, mruc , krzyczc jak to mia w zwyczaju zamiast piewania po czym otwar fortepian. Moja ona cz to na darmo bagaa go, by zagra; tego dnia pooy przed sob tekst i zacz cudownie impro a muzyk, ktrej nie sposb byoby powstrzyma adnymi czarami. Zdawao si, e wyania si otyw arii. Mijay godziny, a on cigle improwizowa. Podano kolacj, ktr zamierza zje z ale nie pozwoli, aby mu przeszkadzano. Byo ju p no, gdy w kocu u ciska nas i odmwiwsz iku, po pieszy do domu. 158 Scena z przedstawienia Fidelia z 1814 roku. Ilustracja z Wiener Hoftheater Alman ach. Na samym kocu Treitschke ponownie zmieni sceneri finaowej sceny uwolnienia, ktra miaa rozegra si w samo poudnie, na sonecznym, zielonym dziedzicu paacu". W marcu 1814 roku eethoven mg ju napisa do Treitschkego: Otrzymaem Pask wersj i sprawia mi ona wielk o . Utwierdzi mnie Pan w zamiarze pod wignicia z ruin starego zamku". Pomimo duych zmian w libretcie i w obsadzie, Beethoven wci nie by cakowicie zadowolony z rezultatu. Ta opera powtarza 159 przyniesie mi koron mczesk", a w li cie do Treit-schkego datowanym okoo 14 maja (obecn e znajdujcym si w zbiorach Biblioteki Kongresu) zastanawia si: ta caa sprawa z oper je t niesychanie mczca, poniewa z wikszej jej cz ci jestem niezadowolony prawie nie ma w ej fragmentw, ktrych moje obecne niezadowolenie nie kazaoby mi poprawi dla wasnej sat ysfakcji a to jest zupenie co innego, ni mc pozwoli sobie na swobodne medytacje czy poddawanie si natchnieniu". Premier trzeciej i ostatecznej wersji Fidelia zaplanowano na 23 maja. Treitschke wspomina: Prba generalna miaa si odby 22 maja, ale obiecana nowa uwertura wci nie opu cia biurka cy. Orkiestr poproszono o stawienie si na prb rano w dniu przedstawienia. Beethoven si nie pojawi. Po dugim oczekiwaniu, w kocu pojechali my po niego do mieszkania. Zasta li my go w ku pogronego w gbokim nie; obok staa karafka z winem, kawaek ciasta, a w ku i na pododze, leay porozrzucane nuty. Cakiem wypalona wieczka wskazywaa, e prac j nocy. Ukoczenie uwertury wydawao si nam cakowicie niemoliwe. Tym razem wykonano uwe rtur do Prometeusza [obecnie do Ruin Aten], a wyja nienie, e pewne nieoczekiwane prz eszkody uniemoliwiy wykonanie nowej uwertury, pozwolio wikszej cz ci publiczno ci odgadn awdziwy powd zmiany w programie. Wieczr by niekwestionowanym triumfem. Anna Milder-Hauptmann jako Leonora, obecnie starsza i bardziej do wiadczona, stworzya wspania, niezapomnian kreacj, Vogl piewa par izarra, a Radicci by Flore-stanem. W przeciwiestwie do przedstawie z 1805 i 1806 ro ku, premier nowej wersji poprzedzi okres prb (od poowy kwietnia) i Treitschke utrzym ywa, e bya znakomicie przygotowana. Beethoven dyrygowa, w zapale czsto wybiega przed o kiestr, ale stojcy za nim kapelmistrz Umlauf pewn rk poprowadzi przedstawienie do sukc esu. Opera zostaa przyjta gorcymi oklaskami, ktre rosy z kadym kolejnym wykonaniem". D oniesienia prasy wiedeskiej potwierdzaj sukces wieczoru. Kolejne przedstawienie od byo si 26 maja, tym razem z now u-wertur. Przyjcie ponownie byo entuzjastyczne. Oper w stawiano raz po raz przez cay 1814 rok. cznie z premier, tego roku odbyo si jakie 20 p zedstawie. Dochody z przedstawienia z 18 lipca przypady Beethovenowi; darmowe zapr oszenia zostay wycofane, a sala pkaa w szwach; aplauz by nadzwyczajny, o entuzjazmie dla kompozytora, ktry sta si ulubiecem publiczno ci, 160 wiadczy fakt, e po kadym akcie aktorzy byli ponownie wywoywani na scen". ( Wiener Zeitu ng"). Cho partytura trzeciej i ostatniej wersji Fidelia zostaa wydana drukiem dopi ero w 1826 roku we Francji (w trzech aktach), oficyna Artaria, nie tracc czasu, j u w sierpniu wydaa partie gosowe zaaranowane przez zaledwie dwudziestoletniego Mosch elesa. Dziwnym zbiegiem okoliczno ci wa nie 18 lipca, w dniu przedstawienia na rzecz Beethov ena, Metternich powrci do Wiednia z zapowiedzi, e zbliajcy si kongres wiedeski w koc woli przywrci jaki taki spokj i pozory normalno ci Europie, spustoszonej trwajcymi od w ier wieku rewolucjami i wojnami. Historycy okre lili kongres wiedeski mianem ,jednej z najwaniejszych midzynarodowych konferencji w historii europejskiej". Ci, ktrzy b

yli jego wiadkami, wspominali to wydarzenie zupenie inaczej. Dla nich by to roztaczon y kongres" Wiede, u-znawany za miasto karnawau, oferowa a nadto pretekstw do miej roz ywki, zabawy, pojedynkw i zarwno publicznych, jak i potajemnych namitnych romansw. Z anim rozegra si ostatni akt jakie dziewi miesicy p niej, zwyciskie mocarstwa podzieli siebie wiksz cz Europy, ale w sposb tak przypadkowy i chaotyczny, e jest rzecz zdumi jc, i podzia ten w ogle doszed do skutku. Talleyrand, przedstawiciel Francji, pisa do udwika XVIII: Car Rosji jest zakocha161 11 - Beethoven / PWM 20254 ny, krl Danii pije, krl Wirtembergii je, krl Prus my li, krl Bawarii mwi, a cesarz aust riacki paci". I to jak paci! Bankiety, bale w Redoutensaal, koncerty, wystawy, polo wania, kuligi, pokazy sztucznych ogni i lotw balonem (w wykonaniu synnego Kraskowi tza) to tylko cz rozrywek, ktre specjalnie powoany komitet festiwalowy by w stanie za roponowa niezliczonym mom stanu i czonkom wskrzeszonych rodzin krlewskich Europy, prz ybywajcym do Wiednia przez wiksz cz roku. Koszty byy niewiarygodne piset tysicy g ennie na samo wyywienie go ci, ktrzy oblegali Wiede. Podobno przybyo ich ponad sto tys icy. Oprcz rodzin krlewskich, jak pisze Dorothy McGuigan, pojawiy si setki ministrw, p litykw, dyplomatw, pomocnikw i sekretarzy. Oprcz tego zjechali si take lobby ci, karier wicze, arty ci, pisarze, wynalazcy, filozofowie, aktorzy i aktorki, tancerze, akro baci, prostytutki, zodzieje, oszu ci, reformatorzy oddani sprawie oraz polityczni m arzyciele z cudownymi konstytucjami w kieszeni. Wszyscy gromadnie zdali do Wiednia , aby zobaczy wielki wiat i zosta przez niego dostrzeonymi, aby dawa apwki i zbija fo n, aby odzyska dawne krlestwo lub zdoby nowe krtko mwic, cigali tu wszyscy, ktrzy dziej uszczkn jaki ksek z europejskiego tortu" . Muzyczne ycie miasta take dostosowao si do kongresu i jego wymaga. 26 wrze nia odbyo si rzedstawienie Fidelia dla rodzin krlewskich, a po nim 10 pa dziernika wystawiono Sa msona Handla. Potem, na 20 listopada zapowiedziano wielki koncert galowy muzyki Beethovena w Redoutensaal. Termin ten musiano jednak przesun najpierw na 22., a w kocu na niedziel 27. Wtedy jednak pojawi si problem, ktrego nikt nie przewidzia: Angli y donoszono w raporcie przygotowanym dla wiedeskiej tajnej policji s tak poboni, e n ie suchaj muzyki w niedziel". W rezultacie koncert musiano znw odoy na p niej, tym ra a wtorek 29 listopada, na godzin dwunast. W tym samym raporcie policyj* Liczby szacowane przez Dorothy McGuigan w Habsburgach. Harold Ni-colson w Kong resie wiedeskim sugeruje, e cakowity koszt poniesiony w cigu caego kongresu wynis co mniej trzydzie ci milionw florenw" (czyli jakie 150 milionw austriackich guldenw). Tall eyrand wspomina o rwnie astronomicznej kwocie 220 000 guldenw dziennie. 162 nym napisano, e kompozytor nie odnis penego sukcesu. Wczorajsza akademia muzyczna w ad nym razie nie zwikszya podziwu dla talentu Ludwiga van Beethovena. Pojawiy si frakcj e za i przeciwko Beethovenowi. Obok Razumowskiego, Apponyiego i Krafta, ktrzy go ubstwiaj, istnieje cakiem spora grupa ludzi wyksztaconych, ktrzy nie chc sucha jakich wiek utworw pana Beet-hovena". Toma ek podobnie pisa o programie, w ktrym znalazy si VI I Symfonia i symfonia bitewna" oraz nowa kantata Der glorreiche Augenblick utwr z zamierzenia okoliczno ciowy, napisany do wiersza Aloisa Weissenba-cha, ktry zdaniem Thayera musia dokadnie przestudiowa i przyj zasady kompozycji wyoone przez Marti-nus criblerusa w Traktacie o Bathos, czyli o sztuce zatapiania si w poezji, gdy trudno sobie wyobrazi tekst rwnie napuszony, a jednocze nie rwnie absurdalnie prozaiczny, p ozbawiony nawet iskierki poetyckiego ognia, ktra roz wietliaby te ponure strony". To ma ek pisa we Wspomnieniach (1845): Koncert zakoczono Bitw pod Vittori, ktra wzbudzia entuzjazm wikszej cz ci publiczno ci sam, wprost przeciwnie, byem wielce przygnbiony, widzc Beethovena, ktrego Opatrzno umi e cia na najwyszym tronie w krlestwie d wiku, w rd najgupszych materialistw. Syszaem e on sam niepochlebnie wyraa si o tym utworze i e lubi go tylko dlatego, bo odnis suk es zapierajcy dech w piersiach wiedeczykw. Moim zdaniem to nie symfoni bitewn", ale in nymi wspaniaymi dzieami Beethoven stopniowo zdoby sobie przychylno Wiednia. Gdy orkie stra zostaa cakowicie zaguszona przez bezbony harmider bbnw, grzechot i trzaski, zwrac ajc si do pana Sonnleithnera wyraziem swoj dezaprobat dla burzliwych oklaskw, na co on odpar kpico, e tum byby jeszcze szcz liwszy, gdyby w podobny sposb walono w ich puste y. Orkiestr dyrygowa Umlauf, obok ktrego sta Beethoven wybijajc tempo i przewanie mylc si z powodu swojej guchoty. To jednak nie powodowao zamieszania, gdy orkiestra trzym

aa tempo wybijane przez Umlaufa. Zupenie oguszony katarakt huku, byem szcz liwy, gdy po ownie znalazem si na wieym powietrzu. Byli jednak i tacy, ktrych mieli na temat tego wydarzenia zupenie inne zdanie. Kar lowi Betruchowi, weimarskiemu wydawcy, ktrego wysiki zmierzajce do ustanowienia pra wa autorskiego s szczeglnie godne uwagi, koncert podoba si. W swoim Dzienniku odnoto wa, e na sali znajdowali si car Aleksander I i caryca Elbieta Ale-ksiejewna, krl Prus i ksi Sycylii: Sala bya pena". Wiener Zeitung" z 30 listopada pisaa o ekstatycznej 163 przyjemno ci" i donosia, e w rd muzykw orkiestry dostrzec mona byo najznakomitszych wi , ktrzy mieli zwyczaj okazywa szacunek Beethovenowi i jego sztuce, uczestniczc w or ganizowanych przez niego akademiach". Na drugim koncercie, ktry odby si w pitek 2 gr udnia i z ktrego dochody przeznaczone byy dla Beet-hovena, sala bya tylko w poowie w ypeniona, lecz kolejny, 25 grudnia, zorganizowany na rzecz szpitala w. Marka, zost a ponownie przyjty entuzjastycznie. Kongres przynis nowe znajomo ci. Beethoven, prawdopodobnie dziki staraniom hrabiego R azumowskiego (ktrego w tym roku dotkna osobista tragedia: jego paac spon w nocy z 30 n 31 grudnia, po bankiecie dla 700 osb) zosta przedstawiony carycy Rosji. Przyja ona dedykacj Poloneza C-dur na fortepian op. 89, a take opracowanej przez Czernego na dwa fortepiany VII Symfonii, wedug Beethovena najbardziej udanego produktu mojego skromnego talentu". Potem, w czasie uroczysto ci dworskiej zorganizowanej dla uczc zenia urodzin carycy Elbiety, Beethoven zgodzi si jeszcze raz zagra na fortepianie, tym razem akompaniujc Franzowi Wildowi w Adelajdzie. Kongres wiedeski zakoczy si oficjalnie 9 czerwca 1815 roku ratyfikacj traktatu wiedesk iego, na kilka dni przed bitw pod Waterloo.\Dla czterdziestopicioletniego Beethove na by to okres zasuonej sawy, nieprzerwanych oklaskw i powszechnej akceptacji. Cytujc Thayera, mg zapoyczy od Kotzebuego tytu Najbardziej niezwyky rok w moim yciu i spis i roku 1814 w radosnym i triumfujcym tonie".

XIII Najwikszy spo rd yjcych kompozytorw" Za granic powiadano czasami, e w Wiedniu Beethouen by zaniedbywany i nkany przez wro gw. Prawda jest taka, e nawet jako mody czowiek cieszy si wsparciem, zacht i szacunki tutejszej arystokracji. Czerny Pod wzgldem twrczym, ostatnie dziesiciolecie ycia Beethovena stao pod znakiem takich dzie, jak pi ostatnich wielkich sonat fur das Hammerklavier"; (1816--1822), monument alne 33 wariacje C-dur na fortepian na temat walca Diabellego (1819-1823), Missa solemnis, gigantyczna afirmacja na chr, solistw, organy i orkiestr (1819-1823), ni e mniej potna, galaktyczna IX Symfonia oraz pionierskie wewntrzne poszukiwania piciu ostatnich kwartetw smyczkowych (1822-1826). Obok tych historycznych arcydzie, pow staway niezliczone nie dokoczone plany innych dzie. Szkicowniki, listy, a p niej zeszy ty konwersacyjne z lat 1815-1827, ukazuj nam umys, w ktrym roio si od nowych pomysw. P wszechnie znany jest projekt dziesitej symfonii c-moll (1825-1826), muzycznego le wiatana, najprawdopodobniej zamwionego przez Londyskie Towarzystwo Filharmoniczne, lecz w okresie tym zainteresowania Beethovena zmierzay w rnych kierunkach: powstay wtedy m.in. plany uwertury B-A-C-H opartej na tych wa nie nutach (1822-1824), u-wert ury charakterystycznej" es-moll (ok. 1824-1825), szstego koncertu fortepianowego D-dur i koncertu na rg G-dur (obydwa w 1815 roku), liczne utwory kameralne 165 (m.in. kwintet fletowy w 1824) oraz dwie sonaty fortepianowe na cztery rce (1824) . Co si za tyczy sceny operowej, Beethoven do koca darzy j niezmienn mio ci. Spo rd dziestu dzie operowych, ktrych plany powstay midzy 1801 a 1826 rokiem, ponad poowa po chodzi z okresu po 1816 roku. S w rd nich dziea zainspirowane takimi tematami, jak Ba cchus, Romulus i Re-mus, Antygona, Orestes, Meluzyna, Romeo i Julia, Kenil-worth (na podstawie Scotta) oraz Klaudyna z Villa Bella (na podstawie Goethego). Inny mi rdami inspiracji byli Schiller, Schlegel i Wolter, a take Rellstab i Grillparzer, ktrzy podsuwali Beethovenowi nowe kuszce pomysy. Rosncy podziw dla mistrzw baroku i epoki preklasy-cznej take owocowa projektami nowy ch dzie. Niedo cignionym wzorem by Handel. Od pocztku okresu wiedeskiego, kiedy to usys za muzyk Handla w apartamencie barona von Swietena, Beethoven ubstwia idea, ktry jego

zdaniem Handel uosabia. Przed nim chyl czoo" o wiadczy w 1824 roku; dwa lata p niej s dzi, e fortepian nie jest odpowiednim dla niego instrumentem. W przyszo ci bd pisa jak wielki mistrz, Handel". W ostatnich miesicach ycia, w grudniu 1826 roku, wydarzeni em, ktre sprawio mu najwiksz rado byo otrzymanie z Londynu wszystkich dzie Handla w c rdziestu tomach oprawnych w skr cielc, wydanych przez dra Arnolda. Od dawna pragnem je mie rzek gdy Handel jest najwikszym, najzdolniejszym kompozytorem, jaki kiedykolwiek y. Wci mog si od niego uczy". Bach ju w 1801 roku by nie miertelnym bogiem harmoni statnich latach ycia Beethoven darzy go niezmienn czci. Palestrina uwaany by za wito pozytorw muzyki religijnej. Pod wpywem tych niemodnych, jak na tamte czasy dzie, po wstay nie tylko Missa solemnis czy fina chralny IX Symfonii szczeglnie sowa seid umsc lungen Millionen! Diesen Kuss der gunzen Welt!" (Miliony obejm w braterskim u cisku , jednym pocaunkiem witam cay wiat) zainspiroway one take cudownie kontrolowane archa izmy uwertury do Po wicenia domu (1822). Szkicowniki z tego okresu dowodz, e Beethove n wiadomie kopiowa, absorbowa cae pasae z Mesjasza Handla i z Kunst der Fug Bacha. Poj awiaj si w nich projekty requiem (1818-1826), mszy c-moll (1824) oraz muzyki do Ve ni Creator Spiritus (1825--1826). Oprcz tego powstaj plany oratoriw i kantat w styl u Handla: Namitno ci (1818), Judasz (1819-1822), Cztery ywioy oraz Saul i Dawid (obyd wie z 1826 roku). Beethoven rozwaa take projekty innych oratoriw dla synagogi wiedesk iej oraz dla nowo powstaego Gesellschaft der Musikfreunde Towarzystwa Przyjaci Muzy ki. Entuzjazm kompozytora nie zna granic pomimo kopotw, coraz gorszego zdrowia i ni esnasek rodzinnych, jego energia intelektualna nie osaba, a umys by rwnie chonny jak z awsze. W ostatnich latach ycia odczuwa nieustann, niesabnc potrzeb wydawania drukiem oraz wyk nywania swej muzyki napisanej wcze niej i nowej. Poniewa w wyniku wcze niejszych nieporozumie, urwa si kontakt z lipskimi wydawcami Breitkopfem i Hartlem (odnowiony dopiero w l utym 1822 roku publikacj fragmentw uwertury do Fidelia oraz w 1826 roku publikacj p artytur V i VI Symfonii), coraz cz ciej zwraca si do wiedeskiego wydawcy Steinera, do Simrocka w Bonn, do Schlesinge-rw w Berlinie i w Paryu oraz do Schotta w Moguncji. Sigismund Anton Steiner (1773-1838) otworzy swj wasny zakad w pierwszych latach XIX wieku (w 1804 kupi zakady litograficzne Senefeldera, a w 1823 przej take Bureau des A rts et dlndustrie). W listach z tego okresu Beethoven nazywa Steinera czule gene raem porucznikiem (on sam jest oczywi cie generalissimusem), a wsplnika Steinera, To biasa Haslingera (ktry przystpi do spki w 1814 roku i prowadzi firm po odej ciu Steine w 1826 roku) adiutantem. Anton Diabelli, wwczas kopista, korektor i oglnie mwic totu mfacki, by to Diabolusem, to komendantem. Metafora militarna bya rozwijana i sklep Steinera zosta mianowany kwater gwn", a bdy i niedba prac szybko karano sdem woj u przewodzi sam generalissimus. Steiner odwdzicza si podobn serdeczno ci, poycza Beet nowi pienidze i w ogle pomaga mu jak mg. Przez jaki czas czya ich szcz liwa, wolna rzyja . To wa nie u Steinera Beethoven w kocu opublikowa VII i VIII Symfoni oraz w latac 1816-1817 Bitw pod Vittori (zarwno partytura, jak i partie gosowe, co byo niezwyke ja k na tamte czasy, gdy wydawano zazwyczaj wycznie partie gosowe), Kwartet smyczkowy f -moll op. 95, Sonat skrzypcow G-dur op. 96, Trio fortepianowe B-dur Dla Arcyksicia", w 1816 roku cykl pie ni Ukochanej dalekiej, a w latach 1815-1817 sonaty fortepian owe op. 90 i 101. Po nich nastpiy pomniejsze dziea. Jednak i tym razem nie wszystkim atwo przychodzio y z Beethovenem w zgodzie. Mg on mie swoje powody, kierowa si wasnym kodeksem moralnym, lecz czsto sprawia wraenie czowieka interesw, niegodnego zaufania, pozbawionego skrupuw i niewiele dbajcego o zasady fai r-play. Chytrze podawa stare utwory za nowe, da wysokiej zapaty za stosunkowo drobne utwory (kiedy zaproponowa bagatele op. 119 Karlowi Friedrichowi Petersowi w 1822 roku, ten zwrci manuskrypt piszc, e 168 Ignaz Schuppanzigh (1776-1830). Mj Pan Falstaff" jak zwa go Beethoven. Karykatura, 1810 r. nie s warte pienidzy, ktre kompozytor za nie da osiem zotych dukatw [36 guldenw] z oraz e Beethoven nie powinien traci czasu na podobne gupstwa); nie widzia te nic nie etycznego w oferowaniu tego samego utworu kilku wydawcom rwnocze nie. Klasycznym pr

zykadem takiego postpowania bya Missa sole-mnis. W cigu czterech lat od 1820 do 1824 roku, zaproponowa j siedmiu rnym wydawcom (Simrockowi, A. M. Schlesingerom w Berlin ie, Petersowi, Artarii, Diabellemu, M. Schlesingerowi w Paryu i Probstowi). Tego samego dnia, w ktrym Beethoven zoy propozycj Probstowi (10 marca 1814), napisa take do Schotta, ktry w kocu zagwarantowa sobie prawo publikacji za 1000 guldenw. W nie publ ikowanym dotd eseju po wiconym Missa so-lemnis, Arthur Hutchings kilka lat temu suszn ie zauway, e brak odpowiedniego prawa autorskiego na pocztku XIX wieku w szczeglny sp osb godzi w interesy autorw i kompozytorw oraz e sytuacja ta dopiero niedawno ulega zm ianie. W konkluzji trafnie podsumowuje sytuacj, w jakiej znajdowa si Beethoven: Chciwo i dwulicowo Beethovena w sprawach sprzeday swoich dzie zagorzali wielbiciele je go muzyki czsto okre lali mianem haniebnie nieuczciwej" i niewybaczalnej". Wielu z na s, ktrzy nie s a tak gorcymi wielbicielami mistrza i nie szukaj usprawiedliwienia dla Beethovena-handlarza, przyglda si temu z uczuciem podobnym do tego, jakie wzbudza widok lisa czy przestpcy, ktremu udaje si przechytrzy swoich prze ladowcw. Beethoven b y pierwszym wielkim kompozytorem, ktry twardo stawa w obronie tego, co uwaa za swoje prawo, cho w istocie byo to co wicej i aby je sobie zagwarantowa, bra pienidze, nie tarczajc w zamian tego, czego spodziewali si jego klienci. Dobrze wiedzia, w jakiej biedzie y Mozart i zapomina si czasami, e on sam take zna strach przed ndz. Wykonania utworw Beethovena cieszyy si niezmiennym powodzeniem, chocia w latach 1815 -1827 odby si tylko jeden benefis kompozytora (7 maja 1824 roku w Karntnertortheat er). Wykonano wtedy po raz pierwszy IX Symfoni. Muzyka Beethovena pojawiaa si jedna ke w programach licznych koncertw, szczeglnie tych organizowanych przez Gesellschaf t der Musikfreunde (powoane w 1813 roku przez Sonnleithnera pod patronatem arcy-k sicia Rudolfa). W 1818 roku w programie jednego z kon169 certw grudniowych pojawi si Kwintet smyczkowy op. 104, bdcy przerbk wczesnego Tria for epianowego op. 1 nr 3. W sezonie 1820 (w lutym, kwietniu i w listopadzie) uhonor owano Beethovena wykonaniami 777, V i V777 Symfonii. 29 listopada 1825 roku Beet hoven wraz z Cherubi-nim, Spontinim i Spohrem zosta honorowym czonkiem towarzystwa . Byo to kolejne zaszczytne wyrnienie spo rd wielu, jakie spotkay kompozytora, od czasu gdy w 0,815 roku otrzyma oficjalny tytu honorowego obywatela Wiednia. Muzyka Beethovena pojawiaa si take czsto w programie Concerts spirituels Franza Xave ra Gebauera odbywajcych si w Landstandischer Saal. W latach 1819--1820 wykonano pi erwsze cztery symfonie oraz Symfoni Pastoraln" i Msz C-dur. Pozostae symfonie (V, VII i VIII) wraz z oratorium Chrystus na Grze Oliwnej pojawiy si w nastpnym sezonie 182 0-1821. Byy take koncerty dobroczynne Towarzystwa na rzecz wdw i sierot, koncerty n a rzecz szpitala w. Marka i inne. Wydaje si, e ulubionymi i najcz ciej granymi utworam i byy VII i V777 Symfonia. Po poarze paacu Razumowskiego, Schuppanzigh wyjecha na tournee do Niemiec, Polski i Rosji. Do Wiednia wrci dopiero w 1823 roku. Przed wyjazdem 11 lutego 1816 roku da poegnalny koncert w paacu hrabiego Deyma. Program obejmowa Kwartet smyczkowy C-dur op. 59 nr 3, Septet Es-dur op. 20, Kwintet Es-dur na fortepian i instrumenty dte op. 16 (przypuszczalnie w opracowaniu na fortepian i trio smyczkowe) z udziaem Cz ernego. W zwizku z tymczasowym rozpadem kwartetu Schup-panzigha, wiolonczelista L inke take wyjecha, obejmujc posad muzyka kameralnego u hrabiny Erddy; on rwnie wystpi oncertem poegnalnym 18 lutego 1816 roku w hotelu Zum Rmischen Kaiser. Wraz z Czern ym zagra wielk Sonat wiolonczelow A-dur op. 69, podczas gdy Stainer von Felsburg wyk ona jedn z sonat fortepianowych, najprawdopodobniej e-moll op. 90. Byo to jedno z n iewielu znanych publicznych wykona sonat fortepianowych Beethovena w Wiedniu za yc ia kompozytora, i z tego wzgldu miao wyjtkowy charakter. Po powrocie do Wiednia w 1823 roku Schuppanzigh^ wsplnie z Linkem, obecnie pierw szym wiolonczelist Thea-ter an der Wien, odnowili wspprac z Josephem Mayse170 derem i grajcym na altwce Franzem Weissem. Ci czterej muzycy ponownie stworzyli ze sp kameralny na niezrwnanym poziomie, z ktrego synli w Wiedniu ju od 1808 roku. I znw artety Beethovena stay si gwn pozycj w ich repertuarze. 1 lutego 1824 roku zagrali Kwa rtet smyczkowy f-moll op. 95 oraz Septet, ktry ju wtedy by standardem. Obydwa utwor y powtrzono w rok p niej na koncercie, ktry odby si 23 stycznia. Rok 1825 obfitowa w wy onania kwartetw Beethovena: sam tylko nowy Kwartet Es-dur op. 127 zosta zaprezento wany sze razy, cznie z premier 6 marca. Kwartet a-moll op. 132, po raz pierwszy zagra

ny 9 wrze nia, doczeka si piciu wykona, w tym jednego publicznego 6 listopada. W tym s amym roku Czerny i Anton Halm wykonali wiele triw fortepianowych, 18 wrze nia w Kar lskirche zabrzmiaa Msza C-dur, a 27 listopada przypomniano Eroik. 21 marca 1826 ro ku Halm zagra Trio Dla Arcyksicia". W koncercie bra udzia kwartet Schuppanzigha, ktry po raz pierwszy wykona Kwartet smyczkowy B-dur op. 130 w oryginalnej, penej wersji , cznie z finaow wielk fug. Rwnie due znaczenie dla ugruntowania reputacji Beethovena Wiedniu, wbrew temu co mgby my le lub czego mgby si spodziewa, byy wznowienia Fidelia szczegln uwag zasuguj przedstawienia w Karntner-tortheater w listopadzie i grudniu 18 22 roku, z Wilhelmin Schrder z Hamburga w roli Leonory. Schrder, jedna z najsynniejs zych odtwrczy roli Leonory wszech czasw (w ktrej wystpia take w trakcie pierwszego wyk nania Fidelia w Londynie w His Majesty's Theatre 18 maja 1832 roku), cho miaa wted y zaledwie osiemna cie lat, ju cieszya si znaczn saw, ktr zdobya wystpujc jako Pam dziejskim flecie Mozarta i jako Agata w Wolnym strzelcu Webera, ktr to parti piewaa w Wiedniu rok wcze niej pod dyrekcj samego kompozytora. Beethoven by wzruszony i zach wycony, tym bardziej, e z powodu guchoty prby dyrygowania oper spezy na niczym. W niec ae dwa lata p niej wci rozpaczliwie prbowa dyrygowa publicznie, ale jak ju wcze niej y, nauczone latami do wiadcze orkiestry ignoroway wybijane przez niego tempo i poday za wskazwkami Michaela Umlaufa, kapelmistrza dwch teatrw dworskich, ktry stawa obok lub za Beethovenem. O ile ju w latach 1813-1814 sprawy w tym wzgldzie nie 171 miay si zbyt dobrze, nie ma wtpliwo ci, e w 1819 roku, kiedy to Beethoven znowu odway s wystpi publicznie, prbujc dyrygowa VII Symfoni, sytuacja bya znacznie gorsza. Premiera uwertury do Po wicenia domu i muzyki okoliczno ciowej z okazji otwarcia nowego teatru Josephstadt midzy 3 a 6 pa dziernika 1822 roku, bya jeszcze bole niejszym wydarzeniem , tym bardziej e Beet-hoven powrci do swego dawnego zwyczaju dyrygowania zza pianin a. Schrder, we wspomnieniu opublikowanym w 1846 roku, opisaa chwil zaamania Beethove na, gdy usiad przed orkiestr na prbie Fidelia. Ze zdezorientowanym wyrazem twarzy i nieziemskim natchnionym spojrzeniem, gwatown ie wymachujc batut w ty i w przd, sta w rd grajcych muzykw i nie sysza ani jednej n my la, e naley gra piano, kuli si, niemale chowa za pulpit dyrygencki, a gdy chcia f odskakiwa, przedziwnie gestykulujc i wydajc najdziwniejsze d wiki. Z kadym nastpnym utw rem odwaga opuszczaa nas coraz bardziej, a ja czuam si tak, jakby przede mn pojawi si ktry z fantastycznych stworw z opowiada Hoffmanna. W kocu staa si rzecz nieunikniona: chy mistrz zupenie wybi z tempa piewakw i orkiestr, powodujc wielkie zamieszanie, tak nikt nie wiedzia, w ktrym miejscu si znajduje. Schindler dodaje historii wzruszajco smutne zakoczenie: Niemono kontynuowania prby pod kierunkiem autora dziea bya oczywista. Ale w jaki sposb powiedzie mu o tym fakcie? Ani dyrektor Duport, ani Umlauf nie kwapili si, by wypo wiedzie te smutne sowa: Nic z tego, odejd nieszczsny czowieku!". Beethoven, zaniepokoj ony, patrzy to w prawo, to w lewo, szukajc na twarzach wyja nienia powodu przerwania prby. Zewszd otaczaa go grobowa cisza. Wtedy wezwa mnie. Podszedem do niego w poblie orkiestry. Poda mi swj notatnik, dajc znak, bym napisa o co chodzi. Po piesznie napisae m: Prosz przesta. Wicej w domu". Jednym skokiem by na parterze i powiedzia Wychodzim szybko!". Nie zatrzymujc si pobieg do mieszkania. Tam rzuci si na kanap, zakry twarz r ma i pozosta w tej pozycji a do kolacji. Gdy jedli my, ani jedno sowo nie pado z jego ust. By obrazem zupenego zaamania i rozpaczy. Gdy po kolacji chciaem wrci do siebie, b ga, abym nie zostawia go samego, pki nie trzeba bdzie wrci do teatru. Wilhelmin Schrder bya oczywi cie tylko jedn z przedstawicielek nowej generacji, ktra od samego pocztku wychowaa si w atmosferze przesiknitej muzyk Beet-hovena i w cieniu jeg o charyzmy. Nalea do niej take mody Franz Schubert. Wsplnie z Louisem Schlsserem, 172 skrzypkiem orkiestry w Darmstadcie, uda si w 1822 roku na wznowienie Fidelia. Schls ser pisa: Razem z nami trzej dentelmeni, na ktrych nie zwrciem wikszej uwagi, gdy byli do nas od wrceni plecami, wyszli z dolnego korytarza. Nie byem jednak zaskoczony widzc, e wszy scy ludzie udajcy si do foyer, stoczyli si z jednej strony, ustpujc im drogi. Schubert delikatnie pocign mnie za rkaw, palcem wskazujc na tego, ktry sta w rodku i ktry w rci gow, tak e pado na niego jasne wiato lamp; ujrzaem znane mi z rycin i obrazw ry opery, ktrej wa nie wysuchaem, samego Beethovena. Moje serce zaczo go no bi, nie pam z tego, o czym rozmawiali my z Schubertem, ale dobrze pamitam, jak podaem za Upragnio

nym i jego towarzyszami (jak si p niej dowiedziaem, byli to Schindler i Breuning), ja k cie przez krte uliczki, pod stromymi dachami, pki ciemno nie skrya mi go przed oczym a. Byli take inni uczniowie i wielbiciele. Na przykad w lutym 1818 roku Beethoven otr zyma pikny prezent w postaci sze ciooktawowego fortepianu skrzydowego od Johna Broadw ooda z Londynu. Po mierci kompozytora instrument trafi do rk Liszta. 3 kwietnia 182 0 roku zdumiewajca, zaledwie o mioletnia Leopoldine Blahetka zagraa Koncert fortepia nowy B-dur. W 1823 roku Irlandczyk John Field wykona 7/7 Koncert fortepianowy. W Operze Krlewskiej w Dre nie 29 kwietnia 1823 roku Weber dyrygowa ostatni wersj Fidelia z Wilhelmin Schrder, wieo po jej wiedeskim triumfie*. Potem 26 marca 1824 roku, w due j mierze za spraw ksicia Nikoaja Golicyna, ktry zamwi trzy z p nych kwartetw op. 127, 130 i op. 132, w Sankt Petersburgu wykonano Miss solemnis. Nastpnego roku, 23 maja , na VII Dolnoreskim Festiwalu Muzycznym w Akwizgranie, Ferdinand Ries poprowadzi oratorium Chrystus na Grze Oliwnej i IX Symfoni. Nawet Amerykanie interesowali si B eethovenem. Z jednego zeszytu konwersacyjnego dowiadujemy si, e jesieni 1822 roku B ostoskie Towarzystwo Muzyczne zwrcio si do Beethovena z pro b o napisanie oratorium. Niezliczeni go cie przychodzili odda mu hod. Niektrzy z nich mieli sta si sawni. Jedena toletni Franz Liszt odwiedzi go w kwietniu 1823 roku. Bra wtedy lekcje u Czernego, ktry jako nauczyciel i pianista cieszy si coraz wikszym wziciem. Ludwig Rellstab, ktr y wiele Wersj z 1805 roku wykonano w Dre nie ju w kwietniu 1815. 173 Ferdinand Ries (1784-1838). Od 1813 do 1824 r. mieszka w Londynie, gdzie odnowi st ar znajomo z Salomonem i zyska reputacj Jednego z najznakomitszych pianistw epoki". Na lea do najbardziej utalentowanych uczniw Beet-hovena. Anonimowy portret olejny, ok. 1814 r. (Beethoven-Haus, Bonn) lat p niej porwna Sonat cis-moll op. 27 do Jeziora Czterech Kantonw widzianego z odzi w ietle ksiyca, odwiedzi go w 1825 roku. W tym samym roku sir George Smart (1776-1867 ), organista w Kaplicy Krlewskiej, jeden z pierwszych czonkw Londyskiego Towarzystwa Filharmonicznego, a od 1821 jeden z jego dyrygentw, take zoy Beethovenowi wizyt, ktre pamitny opis pozostawi w swoim Dzienniku. Kolejnym go ciem z Anglii by Cipriani Pott er (1792-1871), p niejszy rektor Royal Aca-demy of Musie (od 1832 roku). To wa nie on, znany pianista, po raz pierwszy wykona w Anglii wiele koncertw fortepianowych Bee thovena na koncertach organizowanych przez Towarzystwo Filharmoniczne w Argyll R ooms przy Regent Street w 1824 i 1825 roku. Beethovena spotka w 1817 roku. Mistrz stwierdzi, e Potter ma talent do komponowania". W Anglii Beethoven mia zawsze wielu zwolennikw. Postawa Towarzystwa Filharmoniczne go, ktrego wielu czonkw i korespondentw byo oddanymi wielbicielami, moe nawet przyjaci Beethovena (wymieni tylko kilku J. B. Cramer, Clementi, William Ayrton, Salomon, Smart, Bridgetower, Ferdinand Ries i Potter), w szczeglny sposb wiadczya, co przez te wszystkie lata do czasu mierci kompozytora, my laa o nim rzesza angielskich muzykw i melomanw. Od samego pocztku jego dziea pojawiay si w programach koncertw Towarzystw a: na wszystkich o miu koncertach zorganizowanych w sezonie 1813 pod patronatem ks icia regenta wykonywano jego kompozycje, w tym trzy symfonie, uwertur do Prometeus za, septet oraz wiele niezidentyfikowanych utworw kameralnych. W kolejnych latach muzyka Beethovena bya rwnie faworyzowana. 28 lutego 1814 roku Cramer poprowadzi Er oik, a sezon zakoczono w maju wykonaniem fragmentw Chrystusa na Grze Oliwnej, tych s amych, ktre kilka miesicy wcze niej, 25 lutego, sir George Smart przedstawi w Teatrze Krlewskim przy Drury Lane. Przez cay nastpny rok Towarzystwo Filharmoniczne pozost awao w staym kontakcie z Beethovenem za po rednictwem jednego ze swoich czonkw, Charlesa 174 Neate'a, przebywajcego wtedy w Wiedniu. Zaoferowano kompozytorowi 75 gwinei za tr zy nowe uwertury, otrzymano Ruiny Aten, Krla Stefana oraz Namensfeier. Nie naleay j ednak one do najlepszych dzie kompozytora, adna z nich nie bya zupenie nowa, czy te n apisana dla Towarzystwa", jak tego oczekiwano. W li cie do Neate'a z 18 grudnia 181 6 Beethoven przyjmuje obronn i zarazem oskary cielska postaw: Z wielk przykro ci przyj iadomo , e moje trzy uwertury nie spodobay si w Londynie. Ja sam w adnym razie nie zali czam ich do swych najlepszych dzie [...], ale tutaj i w Peszcie podobay si, cho miej scow publiczno nieatwo zadowoli. Czy nie byo to skutkiem zego wykonania lub te stronn

o ci?". Mimo to Towarzystwo wci byo przychylnie nastawione do Beethovena. V Symfonia zostaa wykonana w Anglii 15 kwietnia 1816 roku, a w 1817 odbya si angielska premier a uwertury do Fidelia. W tym samym sezonie wykonano take VI i VII Symfoni. Tego la ta Towarzystwo Filharmoniczne, wci zainteresowane zacie nieniem kontaktw z Beethovene m, za po rednictwem Ferdinanda Riesa zaproponowao mu 300 gwinei za napisanie dwch now ych symfonii, ktre pozostayby wasno ci Towarzystwa" oraz przekazao mu jednocze nie zapro zenie do Londynu. Kompozytor odpowiedzia Riesowi 9 lipca 1817 roku w zwykym dla ni ego tonie: Argyll Rooms przy Regent Street, miejsce pierwszego angielskiego wykonania IX Sy mfonii. Rysunek W. Wes-talla, 1825 r. (British Museum, Kolekcja Crace) [1] Bd w Londynie w pierwszej poowie stycznia 1818, najp niej. [2] Dwie wielkie symfonie, zupenie nowe, bd wtedy gotowe i stan si oraz pozostan na za wsze wyczn wasno ci Towarzystwa. [3] Za te dwie symfonie Towarzystwo zapaci mi 300 gwinei oraz dodatkowo 100 na po krycie kosztw zwizanych z wyjazdem, ktre jednak na pewno przewysz t kwot, gdy musz m y sobie towarzysza podry. [4] Poniewa od razu rozpoczynam prac nad skomponowaniem tych dwch symfonii, Towarzy stwo (po zaakceptowaniu mojego o wiadczenia) wypaci mi tu w Wiedniu 150 gwinei, tak abym mg bez zwoki zakupi powz i poczyni inne przygotowania do podry. [5] Akceptuj warunek zaprzestania wystpw z inn orkiestr oraz wystpw publicznych i dyry owania, a take warunek zapewnienia Towarzystwu pierwszestwa w tym wzgldzie; biorc po d uwag moje umiowanie honoru, rzecz ta jest przesdzona. [6] Bd mg liczy na pomoc Towarzystwa w organizowaniu i promowaniu jednego, lub jeeli o koliczno ci pozwol, kilku koncertw, z ktrych dochd bdzie przeznaczony dla mnie. Zarwno rzyja niektrych dyrektorw waszego szacownego zgromadzenia, jak i yczliwe zainteresowa nie wszystkich artystw moj prac, gwarantuj powodzenie tego przedsiwzicia. Z tego wzgld jeszcze chtniej bd si stara speni ich oczekiwania. Lecz Towarzystwo pozostao niewzruszone w swojej decyzji, aby nie oferowa wicej ni 30 0 gwinei. Beethoven take nie zamierza ustpi i caa sprawa speza na niczym. Jednak pi ej pyta Riesa (6 lipca 1822): Czy wie Pan moe, jakie wynagrodzenie mogoby mi zaofero wa Towarzystwo za jedn wielk symfoni?". Na zebraniu 10 listopada zarzd Towarzystwa po stanowi zaproponowa Beethovenowi 50 funtw za jedn wielk symfoni. Pozwoli, aby mg ni onowa po upywie osiemnastu miesicy od ich otrzymania pod warunkiem, e przyjedzie w m arcu nastpnego roku". W porwnaniu do oferty z 1817 roku oraz 25 funtw za uwertur do Po wicenia domu, wypaconych w styczniu 1823 roku, honorarium wynoszce 50 funtw za now s ymfoni byo bardzo skromnym wynagrodzeniem. Pomimo to Beethoven przyj propozycj. Nowa symfonia, dziewita, zostaa ukoczona dopiero wiosn 1824 roku, czyli z ponad rocznym op nieniem. Towarzystwo niecierpliwio si, lecz wci czekao. Gdy manuskrypt wreszcie dotar do Londynu, widniaa na nim adnotacja: napisa na dla Londyskiego Towarzystwa Filharmonicz-nego". Cho Towarzystwo musiao spodziewa si, e zostanie mu zagwarantowane prawo do pierwszego wykonania, w rzeczywisto ci zos tao pozbawione tego przywileju. 176 Gdy 25 marca 1825 roku sir George Smart poprowadzi wykonanie IX Symfonii na konce rcie, ktry uwieczniono w annaach Towarzystwa, pomimo i nie zosta entuzjastycznie ode brany przez publiczno i krytykw, symfonia bya ju wcze niej grana w Wiedniu. Gdy w sierp niu 1826 roku Schott w kocu opublikowa partytur, Towarzystwo ponownie zostao pozbawi one penego udziau w chwale dziea, gdy ukazao si ono z dedykacj dla krla Prus Fryderyk ilhelma III. Jednake mimo to ani Beethoven, ani Towarzystwo Filharmoniczne nie zapomnieli o so bie. Zaledwie pi tygodni przed mierci, osabiony kompozytor napisa taki oto aosny list Moschelesa do Londynu: Kilka lat temu Londyskie Towarzystwo Filharmoniczne zaproponowao zorganizowanie ko ncertu na moj rzecz. Wtedy, dziki Bogu, okoliczno ci pozwoliy mi nie przyj tej szlachet nej propozycji. Teraz niestety jestem w zupenie innym pooeniu, gdy od prawie trzech miesicy niezmiernie uciliwa choroba przykua mnie do ka. To puchlina wodna Schindler ze Panu wicej na ten temat w li cie, ktry zacza. Od dawna wie Pan dokadnie, jakie pdz . Wie Pan take, jak i z czego yj. Od duszego czasu nie mog komponowa i na nieszcz cie nale si w potrzebie. Ma Pan nie tylko szerokie znajomo ci w Londynie, ale take wpywy w Towarzystwie Filharmonicznym. Bagam Pana, by uy tych wpyww i sprawi, aby Towarzystwo F

lharmoniczne podjo na nowo swj szlachetny zamiar i niezwocznie go zrealizowao. Towarzystwo zgodzio si wysa Beethovenowi 100 funtw zaliczki na poczet planowanego kon certu. W niedziel 18 marca, na osiem dni przed mierci, kompozytor podyktowa Schindle rowi list do Moschelesa: Nie potrafi znale sw, aby wyrazi uczucia, jakie wzbudzi we m Paski list z 1 marca. Szczodro Towarzystwa Filhar-monicznego, ktra niemale wyprzedzia moj pro b, wzruszya mnie do gbi prosz Pana, mj drogi Moschelesie aby by Pan moim iem i przekaza Towarzystwu Filharmonicznemu moje najgortsze i najszczersze podzikow ania za ich szczegln sympati i wsparcie". * * * W latach 1815-1827 Beethoven w blasku chway wici triumfy, w rd ktrych szczeglnie wyr rzy dziea, bdce nie tylko wspaniaym wiadectwem mocy twrczej kompozytora, lecz take od awna uznanymi i 177 12 - Beethoven / PWM 20254 oklaskiwanymi kamieniami milowymi dziedzictwa kultury europejskiej. S to Wariacje na temat walca Diabellego, Missa solemni i IX Symfonia z jej finaem chralnym do sw S chillera An die Freude. Dziwnym zrzdzeniem losu Beethoven jako dziecko rozpocz swoj karier kompozytora muzyki fortepianowej kilkoma wariacjami na temat pozornie banalnego marsza Dresslera, aby niemale czterdzie ci lat p niej zakoczy j innym cyklem wariacji, tym razem na temat eszcze lejszej melodii, walca czy partaniny" napisanej przez dawnego kopist Sigismu nda Steinera, Antona Diabellego. Pomys napisania podobnego utworu podsun Beethove-n owi sam Diabelli, gdzie okoo 1819 lub 1820 roku. Dia-belli mia zamiar wyda zbir waria cji, bdcych opracowaniem tego samego tematu przez rnych kompozytorw, pod tytuem Vaterl andischer Kiinstleruerein (Ojczyste Stowarzyszenie Artystw) i zwrci si do Beethovena z pro b, by wzi udzia w tym przedsiwziciu. Wedug Schindlera Beethoven pocztkowo odm z czasem pomys podjcia wyzwania twrczego, jakie przedstawia walc Diabellego wzbudza w nim coraz wiksze zainteresowanie. Napisanie tylko jednej wariacji nie leao jednak w jego stylu. My la o sze ciu lub siedmiu, potem dziewiciu, w kocu dwudziestu piciu. 5 czerwca zaoferowa dzieo Petersowi z Lipska za 30 zotych dukatw (122 guldeny). Jednake jeszcze przed ukoczeniem caego cyklu 33 wariacji, Peters odrzuci propozycj Beethove na i zostay one wydane przez Diabellego w czerwcu 1823 roku jako pierwsza cz planowa nego zbioru. Nieco p niej ukazaa si cz druga (w ktrej znalazy si wariacje napisane p cyksicia Rudolfa, Jelinka, Halma, Hummla, Liszta, Maysedera, Moschelesa, syna Moz arta, Pixisa, Schuberta, Sechtera, Abbe Stadlera, Toma ka, Umlaufa oraz Vofi ka) w d wch tomach, zapowiedzianych w Wiener Zeitung" 9 czerwca 1824 roku. Diabelli przeds tawia cykl Beethovena w najbardziej pochwalnych sowach, jakie tylko mona sobie wyob razi ( Wiener Zeitung", 16 czerwca 1823). To, co przedstawiamy tu wiatu, to nie s zwyke wariacje, lecz wielkie i wane arcydzieo o historycznym znaczeniu, ktre naley zaliczy do nie miertelnych dzie starych mistrzw k lasycznych arcydzieo, ktre tylko Beethoven, najwikszy yjcy przedstawiciel prawdziwej sztuki mg napisa. Dzieo to wyczerpuje wszystkie zasoby najbardziej 178

oryginalnych konstrukcji i pomysw, naj mielszych idiomw muzycznych i harmonii; wykorz ystane zostay wszystkie moliwe efekty oparte na solidnej technice fortepianowej; f akt, e powstao ono na kanwie tematu, o ktrym chyba nikt by nie pomy la, e moe posuy ria do takiego opracowania, jakie spo rd wspczesnych kompozytorw moe stworzy tylko nas wielbiany Mistrz, czyni je tym bardziej interesujcym [...]. Jestem dumny, e daem ok azj do napisania tej kompozycji i e co wicej, dooyem wszelkich stara, aby ich wydanie elegancj z precyzj. Dla Toveya w 1900 roku wariacje byy po prostu najwspanialszym cyklem, jaki kiedyko lwiek napisano". Opinia ta nie wymaga ani uzasadnienia ani rozwinicia, gdy jest oc zywistym stwierdzeniem kolosalnego geniuszu, szlachetnego umysu i humorystycznego ducha, ktre uosabia to niezwyke arcydzieo. Mniej wicej w tym samym okresie co Wariacje na temat walca Diabellego, czyli w la tach 1819-1823, powstaa Missa solemnis opatrzona imponujc dedykacj: Z najwikszym szacu nkiem Jego Cesarskiej Wysoko ci, Eminencji Kardynaowi Rudolfowi, Arcyksiciu Austrii, Ksiciu Wgier i Czech, Arcybiskupowi Oomuskiemu". Projekty obydwu dzie znajduj si w ty h samych szkicownikach. Podobnie jak wcze niejsza Msza C-dur, Missa solemnis zostaa

skomponowana na konkretn okazj tym razem bya to uroczysta intronizacja arcyksicia R udolfa na biskupstwo w Oomucu w katedrze koloskiej. Na nieszcz cie dla Beethovena, cer emonia odbya si 19 marca 1820, kiedy to dzieo byo dalekie od ukoczenia. Beetho-ven mg rczy arcyksiciu ukoczony manuskrypt dopiero trzy lata p niej, dokadnie 19 marca 1823 ro u. Mia zamiar odoy publikacj dziea do czasu, kiedy uda mu si sprzeda kopie manuskrypt m koronowanym gowom europejskim, co pozwolioby mu zdoby pienidze, ktrych tak bardzo p otrzebowa. W zwizku z tym napisa nawet do Goethego do Weimaru, lecz bez adnego skutk u. Na koniec udao mu si zebra dziesiciu subskrybentw, ktrych wymienia w li cie do Schot a z 25 listopada 1825 r. Byli w rd nich: rosyjski car Aleksander I, krl Prus Frydery k Wilhelm III, krl Francji Ludwik XVIII, krl Danii Fryderyk IV, elektor saski Fryd eryk August I, Ludwik I, wielki ksi Darmstadtu, Ferdynand III, wielki ksi Toskanii, ks . Golicyn, ks. Radziwi oraz frankfurcka Fundacja Caecilii. Schott opublikowa partyt ur mniej wicej tydzie po mierci Beethovena. Kompozytor 179 nigdy nie ujrza wydanego drukiem dziea, ktre uwaa za swoje najwiksze osignicie. Jak widzieli my, pierwsze pene wykonanie mszy odbyo si w Petersburgu za spraw ksicia Go licyna, ktry pisa do Beethovena: Przez wiele miesicy z najwiksz niecierpliwo ci czekaem na chwil, w ktrej bd mg us j pikna mogem si tylko domy la z partytury. Nie sposb opisa wraenia, jakie wywara ona ubliczno ci i nie przesadz mwic, e jeeli o mnie chodzi, nigdy nie syszaem niczego rwn niosego, nie wyczajc nawet arcydzie Mozarta, ktrych niebiaskie pikno nie wywoao we zu, takich jak te, ktre wzbudziy we mnie Kyrie i Gloria Paskiej mszy. Mistrzowska ha rmonia i poruszajca melodia Benedicus wznosz serce na wyyny prawdziwej rozkoszy. Cae to dzieo jest istnym skarbcem przernych cudowno ci; mona powiedzie, e Paski geniusz wy edzi epok i e obecnie nie ma suchaczy na tyle o wieconych, aby mogli do wiadczy caego p tej muzyki. Lecz to wa nie potomno odda jej hod i bdzie bogosawi Pana pami o wiele ni potrafiliby to uczyni wspcze ni Panu. Podczas pierwszego wiedeskiego wykonania na koncercie 24 maja 1824 roku, w trakci e ktrego zaprezentowano take IX Symfoni, zagrano tylko Kyrie, Credo i Agnus Dei, i wydaje si, e msz w cao ci Wiede usysza dopiero w 1845 roku, w tym samym, w ktrym zost onana na Festiwalu Beethovenowskim w Bonn pod batut Liszta. Do tego czasu dzieo wy konano w czasie liturgii mszy witej w katedrze w Pressburgu (Bratysawie) w 1835 rok u. Beethoven opatrzy manuskrypt synnymi sowami: Z serca aby trafio do serca". Aby wa ciw przyswoi sobie znaczenie tekstu aciskiego, zleci tumaczenie sw mszy na niemiecki, stud owa dawnych mistrzw, cakowicie pogry si w duchowej kontemplacji. Joseph Schmidt--Grg a: To najpotniejsze ze swoich ostatnich dzie pisa z gbi swego jestestwa. Niepokonany prze z lata cierpienia, znalaz muzyk do witych sw pokornej adoracji, radosnego uwielbienia i szczerego wyznania wiary. Wiadomo, e na ou mierci wypowiedzia sowa: Plaudite amici, omoedia finita est!", a w pierwszym zachowanym szkicowniku Mszy, obok tematu fug i Et vitam venturi saeculi" napisa sowa App-laudite amici". Sowa te wyja niaj, dlaczego po monumentalnej fudze Credo nastpuje wyciszony epilog, przywodzcy na my l wietliste postacie lekko wznoszce si ku grze, ktre zdaj si rozpywa w oddali. Podobne wskazwki o rzadko pojawiaj si w szkicach Beetho-vena. My limy o unoszcych si w powietrzu bogosaw onych duszach, odkupionych dzieciach tego wiata, wstpujcych do nieba. Zycie wiecz180 ne najwysze spenienie ziemskich nadziei. Beethoven cierpia z pie ni nadziei na ustach, ktr piewa nieprzerwanie od czasu Missa so-lemnis do ostatniego tchu. Na koniec przyszed czas na IX Symfoni, dzieo, ktre poza Fideliem, miao sprawi Beethove nowi najwiksze kopoty twrcze. Wiksz jej cz Beethoven napisa w latach 1822-1824, ale ocztki sigaj daleko w przeszo , do lat 1792/93, kiedy to Beethoven mia zamiar napisa m k do sw wiersza Schillera An die Freude traktujcym o sprawach wolno ci i sprawiedliwo ci . Najwcze niejsz wzmiank o IX Symfonii jako takiej znajdujemy po rd szkicw do VII i VIII Symfonii, w tak zwanych szkicownikach Pettera, pochodzcych z 1812 roku, ktre obec nie znajduj si w Beethoven-Haus w Bonn. Na tym etapie miay one charakter krtkich not atek, takich jak 2te Sinfonie, d-moll" i Sinfonia d-moll, 3te sini". W li cie do wyd awcw Breitkopfa i Hartla z ok. 24 maja 1812 roku Beethoven wspomina: Pisz trzy nowe symfonie, z ktrych jedna (nr 7) jest ju ukoczona", tak wic wzmianka o symfonii d-mol l nr 2 lub nr 3 odnosi si do wspomnianych trzech nowych symfonii".

Bardziej konkretne lady nowej symfonii pojawiaj si w szkicownikach z 1815 roku, z k trych najwaniejszy wskazuje, i Beethoven my la o wprowadzeniu cz ci wokalnej: Symfonia pocztku tylko z czterema gosami, 2 skrzypcami, altwk, ktrym towarzyszy bas forte i in ne gosy, i o ile to moliwe wprowadza pozostae instrumenty stopniowo, po jednym". Tha yer by zdania, e notatki tej nie mona czy jednoznacznie z IX Symfoni, lecz w pewnym stopniu dowodzi ona, e Beethoven przynajmniej zastanawia si nad symfoni, w ktr ej w sposb zamierzony znalazaby si cz wokalna. Pomys dziea symfonicznego z cz ci p zupenie nowy. Zaledwie rok wcze niej Peter ^on 'Winter napisaY Symfoni bitewn z udziae m gosw, a Beethoven sam eksperymentowa w podobny sposb w chralnej Fantazji z 1808-180 9 roku, podczas gdy wczesne szkice do uwertury orkiestrowej Namensfeier op. 115 ukazuj uwertur z udziaem chru, piewajcego tekst zaczerpnity wa nie z An die Freude. * W pierwszej wersji brzmiay one An die Freiheit" (Do wolno ci); tytu zosta zmieniony przez cenzur ze wzgldw politycznych. 181

Najwcze niejszy rozpoznawalny szkic tematyczny IX Symfonii pochodzi z 1815 roku po mys w tonacji d-moll, z ktrego p niej powstao scherzo. Dwa czy trzy lata p niej mona wy i pierwsze lady powaniejszych szkicw symfonii d-moll. Niemniej, do 1822 roku w szkic owni-kach pojawia si jedynie chaos, bdcy wynikiem poszukiwania oglnego zarysu, czy c hoby podstawowego planu poszczeglnych cz ci. Jest to do niezwyke, gdy cho szkice po ch symfonii wiadcz o niepewno ci co do ostatecznego ksztatu dziea oglny zarys powstawa u na bardzo wczesnym etapie, i mimo stopniowego oczyszczania materiau w procesie k omponowania, wiksza cz gwnych pomysw nie zmieniaa kontekstu poszczeglnych, od pocz isanych im cz ci. Z wyjtkiem pomysu otwierajcego cz pierwsz, nie mona tego samego po o IX Symfonii i od pierwszych szkicw melodycznych wida, e Beethoven szuka podstawow ego planu dziea. Zupenie niezalenie od notatek pojawiajcych si w szkicownikach, suger ujcych alternatywne rozwizania, powstay co najmniej cztery rne koncepcje budowy dziea, ktre zostay kolejno odrzucone. Z licznych koncepcji dziea, tylko dwie mona z ca pewno i uzna za konkretne plany przyszej symfonii z chra182 mi", a mianowicie pierwsz z 1817-1818 roku i ostatni z 1822, ktra powstaa zanim Beet hoven rozpocz prac nad wa ciw symfoni. Zawiera ona list tematyczn, w ktrej Adagio pl j symfonii piciocz ciowej pozostaje puste (szkice cz ci wolnej IX Symfonii powstay dopie ro w 1823 roku, nieco p niej ni pozostaa cz dziea). W midzyczasie pojawiay si setki omysw i koncepcji struktury utworu. W 1818 roku na przykad symfonia w stylu antycznym". W notatce w szkicowniku czytam y Adagio canti-que, pobona pie w symfonii w stylu antycznym chwaa Panu Alleluja sa zielnie lub jako wprowadzenie do fugi. Ca drug symfoni mona opisa w ten sposb, i w tak m przypadku partie wokalne pojawiyby si w ostatniej cz ci, lub od razu w Adagio. Skrz ypce etc. orkiestry powinny pojawi si z dziesiciokrotn moc w ostatniej cz ci, w ktrym przypadku partie gosowe byyby wczane stopniowo w tek cie mitu greckiego w Adagio, Cant iue Ecclesiastiue w Allegro, wito Bacchusa [sic]". Latem 1822 roku Beethoven powiedz ia Rochlitzowi, e rozmy la nad dwiema symfoniami, ktre rniyby si od siebie, i uwagi, k czytamy we wspomnianej notatce sugeruj, e my l jego podaa w tym kierunku ju w 1818 roku Co wicej, podczas gdy szkice z 1817-1818 dotycz symfonii czysto instrumentalnej, partie gosowe w 2te sinfonie" oparte na tek cie zwizanym z antyczn Grecj byy od pocztk rane pod uwag. P niej pojawia si Sinfonia d-moll/D-dur" (1822); co interesujce, sigajca wstecz do II fonii i wybiegajca w przd do pierwszego rozpoznawalnego zarysu synnego finau An die Freude w IX Symfonii. Szkice z 1822 dotycz take Sinfonie allemand", pocztkowo czonej z wersami Schillera i koczcej si sowami: zakoczenie symfonii muzyk tureck i chrem", z iczy pomys, ktry powrci w trakcie pisania IX Symfonii. Pod koniec roku, jak wiemy, T owarzystwo Filharmoniczne zamwio u niego now symfoni, co wystarczyo, aby w kocu wyzwol i i ukierunkowa energi twrcz Beethovena ku jasno okre lonemu celowi. Premiera IX Symfonii, po tygodniach niezdecydowania i irytacji i zaledwie po dwch prbach, bya najwyra niej niezbyt udana. Wedug Josepha Karla Rosenbauma, Karntnertort heater nie by przepeniony [...] wiele l 183 byo pustych, nikogo z dworu. Marny efekt, biorc pod uwag zaangaowane rodki. Uczniowie

Beethovena klaskali, wikszo publiczno ci zachowaa milczenie, a wielu nie doczekao do k oca". Sonnleithner potwierdza, e sam Beethoven sta na czele, ale dyrygowaniem orkies tr zaj si Umlauf, ktry wybija tempo, i Schuppanzigh grajcy pierwsze skrzypce". Mimo to orkiestra nie bya pewna swego; kontrabasi ci nie mieli najmniejszego pojcia, co robi p rzy recytatywach" twierdzi Sonnleithner. Relacja Schindlera, zeszyty konwersacyj ne i recenzje prasowe wiadcz jednak, e wieczr nie by pozbawiony momentw chway, a nawet smutku poegnania. Schindler pisa: Jeeli chodzi o muzyczny sukces tego pamitnego wieczoru, mona by go z powodzeniem po rwna z kadym innym wydarzeniem, jakie miao miejsce w tym czcigodnym teatrze. Niestet y! Czowiek, dla ktrego przeznaczone byy te wszystkie zaszczyty, nie sysza ich gdy po koncercie rozlegy si entuzjastyczne brawa, sta nieruchomo zwrcony plecami do publicz no ci. Wtedy Caroline Unger (kontralt), dajc dowd przytomno ci umysu, odwrcia Mistrza tw rz do proscenium, poka184

ujc mu wiwatujcy tum, podrzucajcy w gr kapelusze i wymachujcy chusteczkami. Beethoven znak wdziczno ci ukoni si. To wywoao dotd niemale niespotykany ekstatyczny aplauz, k wa i trwa, a ktrym uradowani suchacze pragnli podzikowa Mistrzowi za przyjemno , jaki dostarczy. Mimo to wpywy z tego koncertu (a take z nastpnego, ktry odby si 23 maja) byy niewielki . Po pokryciu wszystkich kosztw pozostao 420 florenw. Pocztkowo przygnbiony Beethoven , wkrtce zrobi si podejrzliwy i rozegraa si scena, przypominajca dokadnie awantur z 1 roku, w ktrej chodzio o wpywy z Fidelia. Schindler kontynuuje opowie : Beethoven czu si zobowizany wynagrodzi Umlaufowi, Schuppan-zighowi i mnie nasz trud. Aby nam podzikowa, zaproponowa kolacj w tawernie Zum wilden Mann" na Praterze. Pojaw i si w towarzystwie bratanka wyra nie wzburzony. Nie przejawia cienia serdeczno ci; mwi ame krytyczne i zo liwe rzeczy. Spodziewali my si jakiego wybuchu. Gdy tylko usiedli my, wda si w rozwaania na temat dochodw z pierwszego koncertu, wprost oskarajc dyrektora D uporta i mnie o zmow z zamiarem oszukania go. Umlauf i Schuppanzigh prbowali przek ona go, e jakiekolwiek oszustwo byo niemoliwe, przypominajc, i kady grosz przeszed pr rce obydwu kasjerw teatru, a ich sprawozdania dokadnie si zgadzay; przez cay czas jeg o bratanek, w rezultacie nalega brata-aptekarza, i wbrew panujcym zwyczajom, towar zyszy kasjerom jako pewnego rodzaju inspektor. Jednak Beethoven upiera si przy swoi ch oskareniach, dodajc, e dowiedzia si o oszustwie z wiarygodnych rde [najprawdopodob j od brata Johanna, czowieka wyjtkowo nieprzychylnie nastawionego do Schindlera]. Nie chciaem nic wicej sysze. Tak szybko jak to tylko byo moliwe wyszli my razem z Umlau em, a Schuppanzigh, usyszawszy stek przeklestw pod swoim adresem, wkrtce uczyni to s amo. Udali my si do tawerny Zum goldenen Lamm" w Leopoldstadt, aby w spokoju dokoczy p rzerwany posiek, pozostawiajc rozw cieczonego Mistrza samemu sobie, by mg w spokoju tr yska ci na kelnerw i belki stropowe, spoywajc wykwintny posiek w towarzystwie bratan Beethoven nie mg si powstrzyma, aby nie napisa do Schindlera zjadliwego listu, nie po zostawiajcego adnych wtpliwo ci co do swych prawdziwych uczu wzgldem niego: Nie oskaram Pana o uczynienie czegokolwiek zego w zwizku z koncertem. Jednak gupota i bezmy lno udaremniy wiele przedsiwzi. Co wicej, napawa mnie Pan pewnym strachem, oba pewnego dnia za Pana spraw spadnie na mnie wielkie nieszcz cie. Dugo zamknite tamy pkaj nagle; i tego dnia na Praterze byem przekonany, e pod wieloma wzgldami skrzywdzi mni e Pan dotkliwie. W ka185 dym razie, o wiele bardziej wolabym odpaca si Panu czsto maym podarunkiem za Pana usug , ni zaprasza do mojego stou. Musz bowiem wyzna, e Pana obecno mnie drani. Gdy widzi mnie w nie najlepszym nastroju, mwi Pan Okropny dzie, nieprawda?". Biorc pod uwag pana prostacki wygld, jak moe Pan doceni cokolwiek, co nie jest prostackie? Krtko mwic, zb yt sobie ceni swoj wolno . Z pewno ci bd Pana od czasu do czasu zaprasza. Lecz jest dl e niemoliwo ci mie Pana nieustannie przy sobie, poniewa uczynioby to moje cae ycie nie ym [...] W adnych okoliczno ciach nie powierzybym moich spraw w Pana rce, poniewa Pan nigdy si nie zastanawia, tylko dziaa zupenie samowolnie. Ju raz zaskoczyem Pana w nie korzystnej dla Pana sytuacji; podobnie jak i inne osoby. Jestem zmuszony o wiadczy, e czysto mojego charakteru nie pozwala mi wynagrodzi Pana uprzejmo ci przyja ni, cho o wi cie jestem gotw suy Panu we wszelkich sprawach zwizanych z jego pomy lno ci. Te oskarenia, ten wybuch, ta popdliwo ... Zerwane wwczas definitywnie stosunki zostay n

aprawione dopiero pod koniec 1826 roku. Lecz wtedy byo ju za p no.

XIV Apoteoza Jest rzecz wspania y odwanie i umrze w blasku wiecznej chway. Aleksander Wielki W: Beethoven. Obraz olejny F. Schi-mana, 1818-1819. Nienaturalnie skierowane w bok spojrzenie przypisywano nadmiarowi kawy. (Beethoven--Haus, Bonn) Wraz z zakoczeniem kongresu wiedeskiego, odesza w przeszo nie tylko napoleoska Europa, ale praktycznie cay wiat, jaki zna Beethoven. Od tej pory by geniuszem cieszcym si pow szechn saw i uwielbieniem, a y w wiecie, w ktrym nie istnia ju stary, dobrze znany p , byy to dwie zupenie rne sprawy. W 1815 roku wikszo dawnych protektorw Beethovena ju ya, pozosta jedynie jak zawsze oddany, lecz coraz bardziej zajty sprawami polityki i rzdzenia pastwem arcy-ksi Rudolf. Nowi mecenasi: ksi Golicyn czy Fryderyk Wilhelm I byli daleko. Gdy Beethoven pragn porozmawia, mg liczy tylko na przygodnych go ci lub n Schindlera, nadgorliwego modego czowieka, o ktrym Heine pisa w 1841 roku, e przypomi na dug, czarn tyczk, ze straszliwym biaym krawatem pod szyj i min grabarza [...] Jak wielki artysta mg cierpie u swego boku tak okropne, ograniczone indywiduum i mie go z a przyjaciela?^. Beethoven, ktrego zdrowie i such od modo ci dotknite byy miertelnym pr eklestwem, stawa si coraz bardziej zgorzkniay i zamknity w sobie. Czsto sprawia wraen dzikiego i nieokieznanego szaleca. Zdoby sobie opini czowieka niecywilizowanego i niet o-warzyskiego". Poeta Carpani stwierdzi, e jest mizantropem" i dziwakiem. W notatni kach kompozytora na jednej ze stron czytamy: Moim wyrokiem jest pozostanie na wsi; jak atwo mi to uczyni! Mj nieszczsny such nie d okucza mi tutaj. Wydaje mi si, e na wsi wszystkie drzewa mwi do mnie: wity! wity! Eks a w lesie! Kto zdoaby to opisa? Nawet jeeli wszystko inne zniknie, pozostaje wie , Bad en, Untere Briihl itd. W zimie mgbym z atwo ci wynaj mieszkanie u jakiego wie niaka; o porze roku z pewno ci nie kosztowaoby mnie to drogo. Sodki spokj lasw! Wiatr, ktry zacz na wia ju w drugi pogodny dzie, nie zatrzyma mnie w Wiedniu, gdy to miasto jest mi w rogiem. Sir John Russell, Anglik, ktry odwiedzi Wiede na pocztku lat dwudziestych XIX wieku potwierdza ten stan rzeczy. Beethoven jest najsynniejszym yjcym kompozytorem w Wiedniu, a dla niektrych najznako mitszym kompozytorem swoich czasw. Cho niestary, jest stracony dla towarzystwa z p owodu gbokiej guchoty. W sposb widoczny zaniedbuje swoj osob, co nadaje mu nieco dziki wygld. Jego rysy s mocne i wyra ne, oczy pene surowej energii, wosy, ktre, jak si zdaj od wielu lat nie spotkay si z grzebieniem ai noyczkami, opadaj mu na czoo gst grzyw arwno pod wzgldem obfito ci jak i spltania przyrwna mona wycznie do wowych splotw go zachowanie nie pozostaje w sprzeczno ci zi tym mao obiecujcym wygldem zewntrznym. W yjwszy chwile, gdy znajduje si w rd zaufanych przyjaci, grzeczno czy uprzejmo nie na o cech charakteru, -cakowita utrata suchu pozbawia go wszelkiej przyjemno ci, jak daje towarzystwo ludzi i najprawdopodobniej znieksztacia jego temperament. Mia zwyczaj bywa w pewnej winiarni, gdzie spdza wieczory zaszyty w kcie, z dala od rozmw oraz dys kusji toczcych si na gwnej sali, pijc wino i piwo, jedzc ser i ledzie, czytajc gazety ewnego wieczoru przysiad si do niego jaki czowiek, ktry nie przypad mu do gustu. Spojr za gro nie na nieznajomego, splun na podog, jak gdyby zobaczy ropuch, po czym wrci d y, spojrza znowu na intruza, znw splun, wosy na gowie zjeyy si mu jeszcze bardziej, u przerwawszy seri spluni i spojrze wykrzykn: Co za ajdacka gba!", po czym wybieg z Nawet jego najblisi przyjaciele musz traktowa go z wyrozumiao ci, jak rozkapryszone dzi ecko. W Dziennikach doktor Karl von Bursy opowiada o jednym z wcze niejszych spotka z kom pozytorem, 1 czerwca 1816 roku. Bardzo czsto nie mg mnie zrozumie i gdy mwiem, musia skupi ca uwag, aby poj, o c Ta sytuacja bya dla mnie oczywi cie bardzo krpujca i kopotliwa. On take by zakopotany, w zwizku z tym sam zaczyna mwi duo i bardzo go no. Wiele opowiada mi o swoim yciu i o niu. By jadowicie zo liwy i zgorzkniay. Wszystko go irytowao, z wszystkiego by niezadow olony, przeklina Austri, a w szczeglno ci Wiede. Mwi szybko i z wielkim oywieniem. Cz ali pi ci w fortepian i robi haas na cay po-

188 kj. Nie by skryty. Mwi mi o swoich prywatnych sprawach, wiele opowiada o sobie i swoj ej rodzinie. To wa nie zachowanie byo signum diagnosticum hipochondrii. Byem nawet za dowolony, e okaza si hipochondrykiem, gdy dziki temu usyszaem wiele o jego yciu z jeg snych ust. Skary si na obecne czasy z wielu powodw. Sztuka nie zajmuje ju tak wysokie j pozycji jak niegdy , nie jest ju tak szanowana, w szczeglno ci jeeli chodzi o wynagro dzenie artystw. Skarc si na ze czasy, mia take na my li kwestie materialne. Czy mona zy, e Beethoven mia jakiekolwiek powody do takich skarg? Dlaczego pozostaje Pan w Wiedniu, jeeli kady zagraniczny wadca byby szcz liwy mogc mie a na swoim dworze lub obok swojego tronu?" Pewne okoliczno ci trzymaj mnie tutaj odp owiedzia ale wszystko tu jest mae i wstrtne. Rzeczy nie mog mie si gorzej. Od pocztk o koca wszystko tu jest pode. Nikomu nie mona ufa. Jeeli co nie zostao napisane czarno na biaym, nikt nie bdzie si tego trzyma. daj muzyki, a pac ebracze wynagrodzenie, n e to, co wcze niej obiecali zapaci." Coraz bardziej ekscentryczne zachowanie Beethovena nie polepszao oczywi cie jego st osunkw z gospodarzami i sucymi. Rossini, ktry prbowa zgromadzi fundusze na zakup domu a Beethovena, spotka si z jednomy ln reakcj: W dzie po tym, jak zostanie wa cicielem d natychmiast go sprzeda. Nigdy nie potrafi przyzwyczai si do staego miejsca zamieszk ania; musi zmienia lokum co sze miesicy, a sucych co sze tygodni [...]". W okresie 1 827 Beethoven w istocie a trzydzie ci jeden razy zmienia miejsca letnich i zimowych pobytw, co dla wszystkich byo niesychan udrk i powodem do nieustannych utyskiwa, dzien iki za z lat 1819-1820 wiadcz o cigych zmianach gospody, kucharek i sucych, ktre ch yjmoway posad, a nastpnie czym prdzej odchodziy. Jednak bya take inna strona osobowo ci Beethovena. Byy chwile, gdy ten rozgniewany, z raniony lew agodnia i zmienia si w istot bardziej przystpn i wraliw. Rossini odwiedz 1822 roku, i wiele lat p niej opowiada Wagnerowi o nieokre lonym smutku, ktry przebija jego twarzy [...] niskim gosie [...] mikkim i jakby pyncym z oddali". Tego samego r oku Rochlitz pisa do ony: Wa nie udawaem si na kolacj, gdy spotkaem Schuberta, tego modego kompozytora, gorcego lbiciela Beethovena. Beethoven rozmawia o mnie z Schubertem. Jeeli chce go Pan zast a w bardziej normalnym i weselszym nastroju powiedzia Schubert prosz i na kolacj do spody, gdzie on sam wa nie si uda". Wzi mnie z sob. 189 Beethoven pracujcy nad Missa solemnis. Obraz olejny J. Stielera 1819-1820. Schind ler wspomina o piewaniu, wyciu, tupaniu [...] Beethoven sta przed nami, z min, ktra m iaa wzbudzi w nas strach. Wyglda jakby stoczy walk na mier i ycie z ca hord kontr jego odwiecznych wrogw".

Wikszo miejsc bya zajta. Beethovena otaczali ludzie, ktrzy w wikszo ci byli mi obcy. N awd wydawao si, e jest w dobrym humorze. Zrobi na mnie wraenie osoby o bogatym, agresy wnym intelekcie i nieograniczonej, wci aktywnej wyobra ni. Wyda mi si czowiekiem, ktry, gdyby wyrzucono go na bezludn wysp jako zaledwie modego, rozwijajcego si chopca zabra z sob wszystko to, co przey i czego si nauczy, ca wiedz, ktra utkwia mu w pamici, y i zastanawiaby si gboko, a porozrzucane fragmenty stworzyyby jedn cao , a jego my y si w przekonania, ktre wykrzyczaby wiatu prosto w twarz z niewzruszon pewno ci siebie [...]. Nasze trzecie spotkanie byo najweselsze ze wszystkich. Przyjecha tu, do Baden, i t ym razem wyglda zupenie czysto i porzdnie, a nawet elegancko. To jednak nie przeszko dzio mu wybra si w ten ciepy dzie na spacer do Helenental drog, ktr podruj wszys 190 wet cesarz i rodzina cesarska, i gdzie wszyscy przeciskaj si obok siebie na wskiej c iece. Tu zdj elegancki czarny surdut, przewiesi go sobie przez rami na patyku i konty nuowa wdrwk w samej koszuli. Podobnie jak nasze wyobraenie o zachowaniu Beetho-vena zostao w pewnym stopniu zni eksztacone przez jego biografw, a nawet przez wspomnienia przyjaci i wspczesnych, tak te zosta znieksztacony obraz fizycznego wygldu kompozytora. Czsto przedstawia si go ja ko niechlujnego i zaniedbanego czowieka, le ubranego i nieopisanie biednego. To pr awda, e za t ostatni opini jest odpowiedzialny on sam i jego listy. Mamy take wiele d owodw na to, e czsto by zaduony, ale szczegowe badania jego stanu posiadania daj nie ny obraz. I tak na przykad, posiada wystarczajco duo akcji Narodowego Banku Austriac

kiego, aby w momencie mierci przyniosy one dochd 7441 florenw, nie mwic o sporych wypa ach ze skarbca arcyksicia Rudolfa, Lobkowitzw i Kinskich. Posiada take wiele mebli, naczynia kuchenne i zastawy stoowe (14 talerzy z chiskiej porcelany, 1 kubek cynow y, szklanki, butelki, miski, 4 mosine wieczniki, brytfann, par sreber itd.). Jego gar deroba osobista, co interesujce, bya bardzo bogata i bynajmniej nie moga nalee do ubo giego, nie dbajcego o wygld czowieka: mia dwa fraki, dwa spencery, dwa surduty Princ e Albert, jeden surdut z bkitnego sukna, szesna cie par poczoch, osiem par spodni, dw a kapelusze, sze par butw, trzy pary podwizek, jeden szlafrok, czterna cie koszul, dwa dzie cia podkoszulkw, dwadzie cia krawatw i chusteczek, osiemna cie par skarpetek, osiem koszul nocnych, czterna cie par kalesonw, sze golarek, dwa mae pistolety i lask. Wedug Schindlera, Beethoven wiedzia, jak odpowiednio ubra si, gdy wychodzi na spacer, a jak gdy szed z wizyt. Pod tym wzgldem naley powiedzie o Mistrzu, e do ostatnich dni ycia, w stopniu na jaki pozwalay mu warunki, lubi by dobrze ubrany i po wica temu wiele stara tak e jego strj by zawsze dobrze skomponowany. Doskonale wyglda w eleganckim niebies kim surducie (niebieski by wtedy jego ulubionym kolorem) z mosinymi guzikami. W jeg o garderobie nigdy nie brakowao takiego niebieskiego surduta i podobnego ciemnozi elonego. W lecie, w soneczne dni, zawsze nosi biae spodnie, buty i biae poczochy (ktre wtedy byy w modzie). Bez wzgldu na por roku, zawsze mia na sobie 191 bia kamizelk i biay krawat, ktre nawet w powszednie dni zwracay uwag swoj nieskazitel ysto ci". W innym miejscu Schindler pisa: Dla Beethovena mycie i kpiel byy najbardziej nieodzown konieczno ci yciow. Pod tym wzgl m przypomina prawdziwego czowieka Wschodu. Sam Mahomet nie zaleciby takiej ilo ci abl ucji, ktra mogaby go zadowoli. Gdy pracowa i nigdzie nie wychodzi przed poudniem, aby si odpry, stawa w miednicy, czsto w zupenym negliu, oblewa ramiona obficie wod i wy odmian rycza, przechodzc przez cay zakres skali, to ciszej, to go niej, po czym zaczyn a biega po pokoju, przewracajc oczami lub wpatrujc si w jeden punkt; rzuca na papier k ilka nut, po czym wraca do polewania si wod i wycia [...]. Na niadanie Beethoven pija kaw, ktr zwykle przygotowywa sam w maszynce. Kawa wydawaa s pokarmem, bez ktrego najtrudniej byoby mu si oby, i w procesie parzenia by rwnie dokad y jak ludzie Wschodu. Na jedn filiank przypadao sze dziesit ziarenek, ktre bardzo czs wyliczone z dokadno ci co do jednego, szczeglnie gdy przyjmowa go ci. Jednym z jego ulu bionych da byo spaghetti z parmezanem. Oprcz tego szczeglnie lubi potrawy rybne. Dlat ego te go ci zwykle zaprasza w pitki, kiedy mona byo poda sandacza ryb z Dunaju przy ajc dorsza, z ziemniakami. Na kolacj zwykle wystarcza mu talerz zupy i resztki z obi adu. Jego ulubionym napojem bya wiea rdlana woda, ktr w lecie pija w niewiarygodnych iach. Z win najbardziej lubi wgierskie wina Ofen. Na nieszcz cie, najchtniej pija wina rozcieczane, ktre bardzo szkodziy jego wraliwym jelitom. Ale w tym przypadku nie pom agay adne ostrzeenia. Nasz Mistrz lubi take wypi kufel piwa wieczorem, palc fajk i cz jc gazet [...]. Fizyczny wygld Beethovena w tym okresie zosta na tyle dobrze opisany, e nie pozosta wia wiele miejsca na fantazjowanie czy wypaczenia. Znw autorem tego wanego podstaw owego opisu jest Schindler, i nie ma adnych powodw, aby mu nie uwierzy. Beethoven nie mg mierzy wicej ni 5 stp i 4 cale wedug wiedeskiej miary. By do przy budowy, mia grube ko ci i silne mi nie. Nadzwyczajnych rozmiarw gow porastay dugie, r chrane i zupenie siwe wosy, co nadawao mu do dziki wygld. Wraenie to pogbiao si, g cza dug brod, a zdarzao si to do czsto. Mia wysokie, szerokie czoo i mae, brzowe awie zupenie zapaday si i znikay, gdy si mia, lecz ktre take niespodziewanie robiy yczajnie due i niemal wyupiaste, gdy przewraca i byska nimi, renice prawie zawsze zwra cajc ku grze innymi razy nieruchomo wpatrywa si w dal, zajty jak now my l. Mia ks rwne wargi, (powiadaj, e gdy by modszy, jego dolna warga bya lekko wydta) i do szer os. Gdy si u miecha, jego twarz nabieraa yczliwszego i przyjemniejszego wyrazu. Pomagao to zwaszcza w czasie rozmw z nieznajomymi, ktrzy 192 czuli si w ten sposb zachceni do pogawdki. Z drugiej strony, czsto wybucha nieopanowan ym miechem, ktry znieksztaca jego inteligentne i wyraziste rysy. Ogromna gowa jeszcze bardziej si wtedy rozdymaa", twarz robia si jeszcze szersza, i w rezultacie nierzadk o sprawia wraenie swojej wasnej karykatury. Na szcz cie wraenie to szybko mijao. Gerhard von Breuning w swojej ksice Aus dem Schwarzspanierhaus pozostawi nam barwne opisy Beet-hovena czowieka. Sylwetka Ludwiga van Beethovena jest w nich doskonal

e, ostro nakre lona, niemal trjwymiarowa, ywa i jednocze nie wzruszajca w swym osamotni eniu. Wygld zewntrzny Beethovena z powodu jego szczeglnej nonszalancji w kwestii stroju s prawia, e na ulicy zwraca na siebie powszechn uwag. Zwykle zatopiony w my lach, mrucza o pod nosem i czsto ywo gestykulowa, gdy by sam. Gdy znajdowa si w towarzystwie, mwi ieniem i do go no, a poniewa jego towarzysz musia pisa swoj odpowied na kartce, space agle przerywany. Ju to samo w sobie zwracao uwag, a przekazywanie odpowiedzi na mig i jeszcze pogarszao sytuacj. Z tego powodu wikszo przechodniw zatrzymywaa si i oglda nim. Czsto by naraony na zaczepki i drwiny ulicznikw. Filcowy kapelusz, ktry wtedy nosi, zupenie straci fason, zrobi si wypuky na grze, w m scu, gdzie zosta za bardzo nacignity. Powodem tego by zwyczaj Beethovena, aby wiesza go na samej grze wieszaka. Gdy pada deszcz i kapelusz ocieka wod, Beethoven otrzepyw a go lekko, co czyni take w naszym domu, nie zwracajc najmniejszej uwagi na meble. K apelusz ten by rzadko o ile w ogle czyszczony, przed deszczem czy po deszczu, w zw izku z czym zupenie zmatowia od kurzu. Gdy byo to moliwe, kompozytor zsuwa go na ty g odsaniajc czoo, a jego rozczochrane wosy (uywajc trafnych sw Rellstaba ani krcone, oste, ale bdce mieszanin wszystkiego po trochu") sterczay z obydwu stron. Klapy zaws ze rozpitego surduta (szczeglnie jego ulubionego, bkitnego z mosinymi guzikami) powiew ay swobodnie, zwaszcza w wietrzne dni, podobnie jak koce dugiego szala, ktry okrca doo oa szyi. Na piersi dynday binokle, ktre nosi z powodu krtkowzroczno ci. W kieszeniach m ia cae mnstwo rzeczy: oprcz chusteczki do nosa, ktr czsto wyjmowa, by tam gruby, zwi otatnik muzyczny, zeszyt konwersacyjny i duy owek stolarski [...], nieco wcze niej no si take przy sobie suchawk. Pod tym ciarem poy surduta wycigay si, a gdy wyjmowa n ub zeszyt konwersacyjny, kiesze wywracaa si na drug stron [...]. Taki to wa nie widok u azywa si czsto moim oczom z okna, gdy sam mu nie towarzyszyem i gdy okoo drugiej bya o jego godzina obiadowa wraca z Schottentor, udajc si przez Glacis obok miejsca, gd zie obecnie stoi Votivkirche, do swojego mieszkania, charakterystycznym krokiem, z ciaem pochylonym do przodu i zadart do gry gow. 193 13 - Beethoven / PWM 20254 Ludwig van Beethoven. Litografia Martina Tejeka. * * Pod koniec 1826 roku Beethoven by czowiekiem zaamanym, zniszczonym, coraz bardziej zamknitym w sobie i schorowanym. W latach 1815-1827 guchota staa si dla niego nie do zniesienia. Cierpia take na reumatyzm, nieytowe zapalenie puc, ble serca, taczk (18 bolesn chorob oczu, z powodu ktrej musia przebywa w zaciemnionym pokoju i nosi bandae kwiecie 1823 stycze 1824), dokuczay mu niezliczone przezibienia, krwotoki z nosa, ni epokojce kopoty odkowe, wrzodowe zapalenie jelit, zapalenie wtroby i na koniec puchlin a wodna, miertelna choroba, ktra trwaa cztery miesice. Byy to cztery miesice mierci za cia. W grudniu 1826 roku, lekarz Beethovena, Andreas Wawruch donosi: Zastaem go wielce niespokojnego. Cae jego ciao poko. Poprzedniej nocy mia straszliwy k szau, ktry zagrozi jego yciu. Przyczyn ataku bya w cieko i wielki al z powodu nie niewdziczno ci i niezasuonego upokorzenia. Trzs si cay i dra, zwinity wp z powodu lit, a jego stopy do tej pory lekko opuchnite, teraz bardzo nabrzmiay. Od tej chwi li zacza si rozwija puchlina wodna, nerki gorzej pracoway, pojawiy si wyra ne oznaki g w wtrobie, taczka nasilia si. Przyjaciele agodnymi baganiami starali si uspokoi wzb umys, a chory przebaczy i zapomnia o wszystkich upokorzeniach, ktrych dozna. Choroba jednak posuwaa si byskawicznie. Ju w trzecim tygodniu pojawiy si nocne duszno ci. Wod madzc si w organizmie w ogromnych ilo ciach naleao szybko usun i byem zmuszony zaleci e jamy brzusznej, aby zapobiec pkniciu. Schindler pisze: Pokojwka postawia pod kiem drewnian misk, aby woda nie zalaa pokoju aym domu zabrako somy do materacw. Cay zapas zgni". Dodajmy do tego fakt, e w tamtych zasach medycyna w nowoczesnym znaczeniu tego sowa jeszcze nie istniaa, a otrzymamy peny obraz ndzy, upodlenia, bezsilno ci i rozpaczy czowieka w obliczu rozwijajcej si n ieuleczalnej choroby. Pod koniec lutego 1827 roku w zeszytach konwersacyj-nych pojawiaj si wzmianki o ro bactwie, ktre nie pozwalao Beethovenowi spa. Powody guchoty Beethovena i przyczyny jego mierci byy wielokrotnie roztrzsane. Pocztk i utraty suchu datuje si zwykle na rok 1799 (na podstawie listu Beethove-na do Weg elera z 29 czerwca 1801 r.), cho manuskrypt Fischerw wspomina o niebezpiecznej cho

robie okoo 1796 194 Beethoven od tyu. Rysunek owkiem i akwarel J. Weidnera (Kolekcja Bodmerowska, Beethoven-Haus, Bonn). Wraenie czowieka, ktry ma kilka gw, kilka serc i kilka dusz" Haydn. lub 1797 roku, przez dugi czas uwaanej za jedn z przyczyn guchoty. W testamencie z " rleihgenstadt, jak pamitamy, rwnie pojawia si aluzja do roku 1796. Jeeli chodzi o gwn podstawow przyczyn p niejszych dolegliwo ci Beethovena, George Grove w 1878 roku po ra z pierwszy zasugerowa, e by to syfilis. Teoria ta zostaa obecnie odrzucona. Jak pi sa Edward Larkin: najprawdopodobniej Beethoven, jak wielu innych, chorowa na rzeczk, ale nie ma adnych dowodw na to, e powodem jego przewlekej choroby czy guchoty by syfil is"*. Dalej Larkin dowodzi, e podobnie oskarenie o alkoholizm jest bezpodstawne". " Niemniej, zwraca uwag na stan zdrowia umysowego Beethovena, podkre lajc jego gwatowne, patologicznie emocjonalne reakcje oraz ogln neuroz. Oto jeden z wycignitych przez ni ego wnioskw: Pojawia si obraz [...] nieustannej choroby, gbokiej depresji, obraz czowieka nerwowe go, podejrzliwego, prze ladowanego", niestabilnego emocjonalnie, yjcego w stresie, cz asami hipomaniakaYnego, impulsywnego a do gwatu perfekcjonisty, guchego i draliwego. Kolejnym rdem problemw Beethovena bya rodzina. We my choby jego brata Johanna, ktry w 2 roku mia do pienidzy, aby nie tylko wynaj, ale i kupi gospodarstwo w pobliu Gneixen f, miejsca ostatniego jesiennego pobytu Beethovena na wsi, a jednocze nie w sezoni e zimowym mieszka w Wiedniu u swojego szwagra, piekarza. Gerhard von Breuning wsp omina: Przez wiele lat po mierci wielkiego wa ciciela mzgu", jego brat wa ciciel ziem" odgrywa zeglnie naiwn rol. Za ycia Ludwiga Johann interesowa si jego dzieami tylko dla zysku, tre mogy mu przynie ; teraz jednak usilnie stara si udawa ich wielbiciela. Wspaniale wy trojony (w niebieskim surducie z bia kamizelk), na koncertach muzyki zmarego brata s iada zawsze w pierwszym rzdzie. Gdy orkiestra przestawaa gra, krzycza brawo" na cae ga do, klaszczc z wszystkich si ko cistymi rkami w zupenie niestosownych biaych rkawiczka ona Johanna, ktra bya przyczyn w cieko ci Beet-hovena w Linzu w 1812 roku, prowadzia si wyraz * W dodatku do Martine'a Coopera Beethoven: The Last Decade, 1970 [Ostatnia deka da]. 195 Modszy brat Beethovena, Johann (1776-1848). Mieszkajc w jego domu w Gneixendorf je sieni 1826 r. Beethoven musia przez pewien czas paci mu czynsz. Obraz olejny L. Gros sa. (Historisches Museum, Wiede) swobodnie i niezmiennie budzia w nim obrzydzenie. Jeden z wielu kryzysw wybuch w 18 23 roku. Johann by chory i Beethoven napisa do niego 19 sierpnia z Baden (list cyt ujemy za Thayerem): Otrzymaem Twj list z 10. z rk tego ndznego szubrawca Schindlera. Wysyaj listy bezpo red nio poczt, gdy w ten sposb mog by pewny, e je otrzymam, gdy unikam tego maodusznego i dnego pogardy czowieka, jak tylko mog Karl przyjedzie do mnie po 29. biecego miesica i te napisze do Ciebie. Nie moesz pozostawa w nie wiadomo ci co do tego, co te dwie kan alie, ta prostaczka i ten bkart, z Tob wyczyniaj, otrzymasz ode mnie i od Karla lis ty na ten temat, gdy, jakkolwiek mao by na to zasugiwa, nigdy nie zapomn, e jeste moi ratem; dobry anio wybawi Ci z rk tych dwu kanalii, tej dziwki, ktra zawsze ni bya i na dal jest, i ktra spaa ze swoim kochasiem nie mniej ni trzy razy, gdy bye chory i ktra, oprcz tego wszystkiego, rzdzi si Twoimi pienidzmi. Co za wstyd, czy nie ma ju w Tobie za grosz mczyzny?!!! By te drugi brat Beethovena, cierpicy na gru lic Kaspar Anton Karl, ktremu brakowao y interesw Johanna, lecz gustujcy w rwnie przynajmniej zdaniem Beethovena nieodpowie dnich kobietach. 25 maja 1806 roku ten brat oeni si z niejak Johann Reiss, bdc w zaaw

owanej ciy, a owocem zwizku by syn, Karl, urodzony w niecae cztery miesice p niej, 4 w ia: synny bratanek, ktrym Beethoven opiekowa si pod koniec ycia. Kaspar Karl zmar 16 l istopada 1815 roku. W testamencie sporzdzonym dwa dni wcze niej opiekunami syna ust anowi wsplnie swoj on i Beethovena. Zdanie wsplnie z moj on" zostao jednak skre lo ie znajdujemy w nastpujcym tek cie, nakre lonym rk samego Beethovena: Nie wiedziaem nic o tym, e zosta spisany testament. Niemniej, zupenie przypadkowo na dszedem w odpowiedniej chwili. Jeeli to, co zobaczyem, byo oryginalnym tekstem, pewn e fragmenty musiay zosta skre lone. Musiaem nakoni mojego brata do tego, gdy nie mogem odzi si, aby wizano mnie z t pod kobiet w tak wanej sprawie, jak wychowanie dziecka. Naturalnie zaniepokojony Kaspar Karl nagle uzna za konieczne doda do dokumentu nas tpujcy kodycyl: Dowiedziawszy si, e mj brat, p. Ludwig van Beethoven, pragnie po mojej mierci wzi do s iebie mojego syna Karla i cakowicie pozbawi go opieki i wychowania jego matki oraz biorc pod uwag, e mj brat i moja ona nie pozostaj w najlepszych stosunkach, uznaem za stosowne doda do mojego testamentu to, e w adnym razie nie ycz 196 sobie, aby mj syn zosta zabrany od matki, ale e ma on na stae z ni pozosta, tak dugo j k na to pozwoli jego przysza kariera, i w tym celu opiek nad nim ma sprawowa zarwno ona, jak i mj brat. Tylko zgoda pozwoli osign cel, ktry sobie wyznaczyem, mianujc moje o brata opiekunem mojego syna, i z tego powodu, a take dla dobra dziecka, zalecam mojej onie ulego , a mojemu bratu umiarkowanie. Ten zapis sta si rdem jednego z najduszych i najtrudniejszych procesw w yciu Beethov Kocha swojego dziewicioletniego bratanka mio ci zaborcz, z entuzjazmem przyj rol ojca atk chopca darzy nienawi ci i cie szekspirowsk. Nazywa j z i zepsut", osob pen widzia w niej Krlow Nocy", rozw cieczon Mede". Inni oskarali j o niewierno (obdarz yrodni siostr z nieprawego oa) i brak odpowiedzialno ci. Breuning wyraa si o niej jako frywolnej [...] nieskoczenie rozpustnej, wulgarnej kobiecie". W lutym 1816 roku, wedug Beethovena, bya Beethoven kilka dni po . premiexzeIX SymfoniL. Julius Benedict porwnywa go w tym okresie do Krla Lira lub jakiego celtyckiego barda, z biaymi wosami spywajcymi na sil e ramiona, ze zmarszczonymi w chwilach szczeglnego wzruszenia brwiami, i z tym je go niesychanym miechem". Rysunek kredk S. Deckera, maj 1824 r. (Historisches Museum , Wiede) Karl van Beethoven, bratanek, w mundurze podchorego. Anonimowa miniatura w ko ci soni owej, ok. 1827 r. (Historisches Museum, Wiede) na balu U Artystw" do trzeciej nad ranem, pokazujc swoj nie tylko umysow, ale take cie esn nago i szeptano, e jest gotowa odda si za 20 guldenw! Co za straszliwa rzecz! I e rce mamy odda nasz cenny skarb [Karla] choby na jedn chwil? Nie, z pewno ci nie". W z szycie konwersacyjnym z marca 1820 czytamy, e Johanna urodzia si intrygantk, doskonal e wyszkolon w kamstwie mistrzyni obudy". Jednak Johanna bya matk Karla i ywia dla niego macierzyskie uczucia. Im bardziej Beet hoven nalega, tym bardziej bya oburzona. W rezultacie procesowali si w sdach wiedeski ch przez prawie pi lat. Kilka tygodni po mierci ma Johanna oficjalnie wystpia o pozbaw enie Beethovena opieki nad dzieckiem. 20 lutego 1816 roku sd rozstrzygn spraw na jeg o korzy . Beethoven by zachwycony: zacz szuka dla Karla szkoy i wychowawcw, marzy, e o speni jego wzniose ambicje, zostanie synnym muzykiem, uczonym jednym sowem problem y rodzicielstwa, za ktrym zawsze tskni, pochony go cakowicie. Jednake tryb ycia, jak wadzi, nie sprzyja wywizaniu si z tego zadania i nie stanowio tajemnicy, e Karl by nie pokojny i nieszcz liwy. Jesieni 1818 roku, w rezultacie procesu wytoczonego przez Jo -hann, ktra utrzymywaa, e Beethoven by nieodpowiednim opiekunem z powodu guchoty, e by hory, e le zaplanowa edukacj Karla, i e chopcem powinna opiekowa si matka, Karl posze gimnazjum. Cho jej argumentacja nie bya pozbawiona sensu, spraw ponownie przegraa. Pod koniec tego roku, 3 grudnia, nastpi kryzys. Fanny del Rio pisaa w swoich Wspomn ieniach: Nigdy nie zapomn chwili, gdy Beethoven przyszed i powiedzia, e Karl uciek od niego do matki po czym pokaza nam jego list, jako dowd nikczemno ci bratanka. Widok cierpiceg o i paczcego gboko nas poruszy. To straszne, e ten czowiek musi cierpie z powodu ta wyrzutkw. Oddaabym za niego ycie! O sobie zawsze my li na kocu. Rozpacza, e nie wie, co si stanie z jego gospodarstwem po odej ciu Karla. Beethoven zwrci si o pomoc do policji i odzyska chopca. Jednak Johanna znowu odwoaa si

o sdu. Z protokou, w ktrym spisano zeznania wiadkw, z 11 grudnia dowiadujemy si, co mi a w tej sprawie do powiedzenia sam Karl: 198 Gdzie woli mieszka z matk czy z wujem? Wolaby mieszka z wujem, gdyby mia towarzystwo, ale jego wuj ma saby such i nie moe z im rozmawia. Czy matka namwia go do ucieczki od wuja? Nie. Czy matka kazaa mu wraca do wuja? Chciaa sama go do niego odprowadzi, ale opiera si, gdy ba si, e zostanie zbity. Czy wuj go bi? Czsto go kara, ale tylko wtedy, gdy na to zasuy; tylko raz zosta zbity, po powrocie, gdy wuj grozi, e go udusi. Kto uczy go religii? Ten sam nauczyciel, ktry uczy go innych przedmiotw, a wcze niej ksidz w Modling, ktry ie lubi go, gdy le zachowywa si na ulicy i rozmawia w czasie lekcji. Czy wyraa si on pogardliwie o jego matce? Tak; i to w obecno ci wuja, gdy uwaa, e w ten sposb mu si przypodoba, bo podziela je anie. Czy czsto by sam? Gdy wuj wychodzi, zostawa zupenie sam. Czy wuj zachca go do modlitwy? Tak; modlili si razem rano i wieczorem. Czekajc na decyzj sdu niszej instancji, Beethoven przemy liwa nad tym, czy zrzec si pra a do opieki nad Karlem. W li cie z lipca pisze o psotach", uporze, niewdziczno ci i nie czuo ci", moja cierpliwo wyczerpaa si, wyrzuciem go z serca, wylaem wiele ez z powod Kilka instrumentw smyczkowych Beetho-vena (Fischer & Kock) go nic nie wartego chopaka. Moja mio dla niego znika. Potrzebowa mojej mio ci. Ja go n potrzebuj [...] Nie chc ju o nim sysze". Ale dalej wybucha: Wiesz, e naprawd tak nie Wci go kocham jak dawniej, bez sabo ci czy niepotrzebnej stronniczo ci, nawet bardziej i mog powiedzie, e czsto przez niego pacz". Sd wyda wyrok 17 wrze nia 1819 roku: Beet przegra i z t chwil przesta by prawnym opiekunem Karla. Jednake pogodzenie si z pora e leao w jego naturze take i tym razem nie mia zamiaru si podda. Majc po swojej stro znakomitego sprzymierzeca w osobie Johanna Baptisty Bacha, dziekana Wydziau Prawa na Uniwersytecie Wiedeskim, zwrci si do Sdu Apelacyjnego. 18 lutego powstao dugie mem randum, zaczynajce si od oskarycielskiej tyrady przeciwko Johannie. 8 kwietnia Sd Ap elacyjny wyda wyrok uniewaniajcy poprzedni decyzj sdu. Beethoven znw by prawnym opiek m Karla, tym razem wsplnie z Karlem Petersem. Johanna nie zaprzestaa stara o odzysk anie syna. Karl ponownie uciek i nie mona powiedzie, aby Beethoven mia z nim atwe ycie . Jednake sprawa ta nigdy nie powrcia do sdu. W 1825 roku Beethovenowi udao si przekona Karla, aby zapisa si na uniwersytet. Karl n ie by jednak typem uczonego. Chcia wstpi do wojska, a gdy mu si to nie udao do szkoy ndlowej. W kocu przenis si na 200 politechnik. W wolnym czasie chodzi do teatru, gra w bilard, popad w dugi, spdza weso zas w towarzystwie kobiet, sam wybiera sobie przyjaci. Zajty innymi sprawami Beethov en obserwowa go, krytykowa, poucza. Karl jednak dobrze zna swojego wuja: Mog z nim rob i co chc, par pochlebstw i przyjaznych gestw wystarcz, aby wszystko naprawi". Napicie idzy nimi roso i kolejny kryzys nastpi 30 lipca 1826 roku: Karl prbowa si zastrzeli. udao mu si to jednak i gdy go znaleziono, poprosi, aby zabrano go do matki. Nie wi adomo dlaczego Karl prbowa popeni samobjstwo. Holz, ktry na pewien czas zastpi Schind a w roli sekretarza Beet-hovena, pisa, e Karl powiedzia, e ma do ycia, gdy patrzy na w sposb, ktrego Beethoven susznie nie Testament Beethovena z 23 marca 1827 roku. Wszystko zapisa Karlowi. (Archiv der S tadt, Wiede) f / '///"' ..& >%-yf?7

vii n i i Oh 7 l/f,(Ac IM- I eh 1 "-ttL&^ *Ci a,,. Maska po miertna Beethovena, J. Dan-hauser (Historisches Museum, Wiede) waniejsz rzecz dla mnie jest mj honor". Po Bogu, naj

pochwala". Policji o wiadczy, e Beethoven go drczy": Staem si gorszy, gdy mj wuj ch by lepszy". Incydent ten by szokiem dla i tak osabionego ju Beet-hovena. Zgodzi si, ab y Karl wstpi do wojska i od tej chwili chopak poszed wasn drog. Zmar w 1858 roku, a j syn Ludwig, rodzinna czarna owca, trafi do Nowego Jorku. Z kolei jego syn, Karl, urodzony w 1870, zmar nagle w Wiedniu w 1917 roku. By ostatnim, ktry nosi nazwisko Beethoven. W kwietniu 1824 roku w Allgemeine Musikalische Zei-tung" ukazaa si recenzja najnows zych trzech sonat fortepianowych Beethovena, poprzedzona podsumowaniem dorobku k ompozytora, podsumowaniem o ostatecznym, wstrzsajcym wyd wiku. Od ponad trzydziestu lat wspaniae owoce geniuszu Beethovena oczarowuj wraliwych i r ozumnych mio nikw muzyki. Geniusz ten da pocztek nowej epoce. Wszystkie warunki, ktre m usi speni dzieo sztuki: wyobra nia, duch i uczucie w aspekcie melodycznym, harmoniczn ym i rytmicznym, pan van Beethoven speni w zupenie nowy, jemu tylko wa ciwy sposb. Fakt , i jego oryginalno szybko napotkaa na opr, jest powszechnie znany i biorc pod uwag ok liczno ci, trudno si temu dziwi. Wszelkie prby krytyki odniosy jednake tylko niewielki i krtkotrway sukces. Beethoven-bohater odnis absolutny triumf. Ju ukazanie si kilku pi erwszych dzie uczynio go sawnym na wieki. Tak bogaty yciorys artystyczny mona by porwn a do cudownego ogrodu, penego cieek wijcych si w uroczy sposb w rd Ia-'xsw,kk, dol tych przepa ci. Podobnie jak w takim ogrodzie czsto niespodziewanie oczom ukazuje s i dech w piersiach zapierajcy widok, ktry najcz ciej w peni potrafi doceni jedynie wpra ne oko, tak te i w tym wspaniaym ogrodzie artystycznym, ktry stworzy dla nas pan v. B., pewne czarujce cechy s szczeglnie widoczne. Tu take cieki czsto tak nagle zmieniaj ierunek i najcz ciej wa nie wtedy, gdy zdawao si nam, e dotarli my do najpikniejszego i pokojniejszego miejsca, e my limy, przynajmniej przez pierwszych kilka chwil, e zawr acamy lub te, e zboczyli my z drogi, na ktrej mieli my nadziej zazna jeszcze wikszych r oszy artystycznych, nad ktrych utrat teraz bolejemy. Niemniej, zarwno w jednym, jak i w drugim ogrodzie powinni my posusznie poda za twrc dziea sztuki. Trzy lata p niej, w lipcu 1827 roku, poeta i historyk Johann Sporschil opublikowa mo w pogrzebow w drezdeskiej Abendzeitung". Byo to nie mniej elokwentne poegnanie z wielk im Beethovenem. Odsonicie pomnika Ludwiga van Beetho-vena w Wiedniu, 1 V 1880 r. Obywatele Wiednia ju nie bd cieszyli si przywilejem ogldania krpego, niedbale odzianeg o czowieka, z kapeluszem o nieokre lonym ksztacie na zadartej wysoko gowie i z wyraze m gbokiego zamy lenia na twarzy. Ju nie zobacz, jak spiesznym i zdecydowanym krokiem i dzie ulic, stopami ledwo dotykajc ziemi, a, szybki jak byskawica, zniknie za rogiem. Ju nie bd mogli szepta midzy sob z yczliw i pen pobaania dum: Widzieli cie? Be w rd romantycznych, cudownych pl Baden lub Mdling nieznajomy w najdalszym zaktku cieni stych grskich lasw nie ujrzy ju tego samego czowieka opartego o pie drzewa lub spoczy wajcego na skale, z notatnikiem w jednej rce i owkiem w drugiej, to kierujcego wzrok ku bkitnemu niebu przezierajcemu przez zielone listowie, to w po piechu kre lcego jakie ziwne hieroglify na kartce papieru. Ju nie bdzie mg przyglda si nie zauwaony temu dzi mu, lecz fascynujcemu zjawisku. A gdy jego obecno zostanie w kocu zauwaona i zjawa zn iknie w gstwinie, nie bdzie mg poda swoj drog, a wrciwszy do swej wesoej kompanii, ze, co widzia i pytajc: Czy nie by to czasem ?", nie usyszy w odpowiedzi: Tak, to wa by Beethoven!". We cie sto stuletnich dbw i wielkimi literami wyryjcie na ich pniu jego imi. Wyciosaj cie w kamieniu jego posta tak ogromn jak w. Bo-romeusz lub jak jezioro Maggiore, ab

y mg patrze ponad szczytami gr, tak jak czyni to za ycia i aby, gdy cudzoziemcy pyncy Renie statkami zapytaj, kim jest ten olbrzym, kade dziecko mogo odpowiedzie: to Beet hoven" na co oni pomy l, e to imi niemieckiego cesarza Robert Schumann Waniejsze utwory Ludwiga van Beethovena NA ORKIESTR SYMFONICZN I Symfonia C-dur op. 21, 1800 II Symfonia D-dur op. 36, 1802 7/7 Symfonia Es-dur Eroica" op. 55, 1803 IV Symfonia B-dur op. 60, 1806 V Symfonia c-moll op. 67, 1808 VI Symfonia F-dur Pastoralna" op. 68, 1808 VII Symfonia A-dur op. 92, 1812 VIII Symfonia F-dur op. 93, 1812 IX Symfonia d-moll op. 125, 1824 --, Wellingtons Sieg oder die Schlacht bei Vittoria op. 91, 1813 Uwertura c-moll do tragedii Coriolan op. 62, 1807 Uwertura C-dur Zur Namensfeier" op. 115, 1815 Uwertura C-dur do sztuki Die Weihe des Hauses (Po wicenie domu) op. 124, 1822 NA INSTRUMENT I ORKIESTR 1 Koncert fortepianowy C-dur op. 15, 1798 II Koncert fortepianowy B-dur op. 19, 1798-1801 III Koncert fortepianowy c-moll op. 37, 1800-1802 IV Koncert fortepianowy G-dur op. 58, 1806 V Koncert fortepianowy Es-dur op. 73, 1809 Koncert potrjny C-dur na fort., skrz. i wioloncz., op. 56, 1804 Koncert skrzypcow y D-dur op. 61, 1806 Fantazja c-moll na fort., chr i ork., op. 80, 1809 KAMERALNE 3 tria fortepianowe op. 1, 1794 2 tria fortepianowe op. 70, 1808 Trio fortepianowe B-dur ( Erzherzogtrio") op. 97, 1811 6 kwartetw smyczkowych op. 1 8, 1800 3 kwartety smyczkowe op. 59, 1806 Kwartet smyczkowy Es-dur op. 74, 1809 204 Kwartet smyczkowy f-moll op. 95, 1810 Kwartet smyczkowy Es-dur op. 127, 1825 Kwartet smyczkowy B-dur op. 130, 1825 Kwartet smyczkowy a-moll op. 132, 1825 Kwintet Es-dur na fort., ob., ki., fg. i rg, op. 16, 1797 Kwintet smyczkowy c-moll op. 104, 1917 Septet Es-dur na skrz., altwk, ki., rg, fg., wioloncz. i kb., op. 20, 1800 3 euale na 4 puzony op. [30], 1812 NA INSTRUMENT SOLO I FORTEPIAN 3 sonaty skrzypcowe op. 12, 1797-1798 3 sonaty skrzypcowe op. 30, 1802 Sonata skrzypcowa A-dur ( Kreutzerowska") op. 47, 1803 Sonata skrzypcowa G-dur op. 96, 1812 2 sonaty wiolonczelowe op. 5, 1796 Sonata wiolonczelowa A-dur op. 69, 1808 2 sonaty wiolonczelowe op. 102, 1815 FORTEPIANOWE 3 sonaty ( Kurfurstensonaten") op. [47], 1783 3 sonaty op. 2, 1795 Sonata Es-dur op. 7, 1797 Sonata c-moll Patetyczna" op. 13, 1799 Sonata As-dur op. 26, 1801 Sonata Es-dur op. 27 nr 1, 1801 Sonata cis~JYioll ( Ksiycowa.") op. 27 nr 2, 1801 3 sonaty op. 31, 1802 Sonata C-dur ( Waldsteinowska") op. 53, 1804 Sonata f-moll ( Appassionata") op. 57, 1805 Sonata Es-dur op. 81a, 1810

Sonata e-moll op. 90, 1814 Sonata A-dur op. 101, 1816 Sonata B-dur op. 106, 1818 Sonata E-dur op. 109, 1820 Sonata c-moll op. 111, 1822 9 wariacji c-moll na temat marsza E. Ch. Dresslera op. [63], 1782 12 wariacji A-dur na temat rosyjskiego taca z baletu Das Waldmadchen P. Wranitzky'ego op. [71], 1796 24 wariacje D-dur na temat arietty Venni amore V. Righiniego op. [65], 1802 6 wariacji F-dur op. 34, 1802 15 wariacji Es-dur (z fug) op. 35, 1802 5 wariacji D-dur na temat pie ni Rule Britannia op. [79], 1803 7 wariacji C-dur na temat pie ni God Save the King op. [78], 1804? Polonez C-dur op. 89, 1814 11 bagatel op. 119, 1820-1822 33 wariacje C-dur na temat walca A. Diabellego op. 120, 1823 205 WOKALNO-INSTRUMENTALNE An die ferne Geliebte (6 pie ni), s. A. Jeitteles, op. 98, 1816 Christus am Olberge (Chrystus na Grze Oliwnej) oratorium na 3 g., chr i ork., s. F. X. Huber, op. 85, 1803 Der glorreiche Augenblick {Przesawna chwil a), kantata na SATB, chr i ork., s. A. Weissenbach, op. 136, 1814 Msza C-dur na 4 g., chr i ork. op. 86, 180 7 Missa solemnis D-dur, op. 123, 1823 SCENICZNE muzyka do Ritterballett, op. [1], 1790-1791 muzyka do baletu Die Geschpfe des Prometheus S. Vigan, op. 43, 1801 uwertura Leonore I, op. 138, 1805 uwertura Leonore II, op. 72, 1805 uwertur a Leonore III, op. 72, 1806 Egmont, muzyka do tragedii J. W. Goethego op. 84, 1810 muzyka do sztuki Die Ruin en von Athen A. von Kotzebuego, op. 113, 1811 muzyka do sztuki Knig Stephan A. von Kotzebuego, op. 117, 1811 Fidelio, oper a, libr. J. Sonnleithner i F. Treitschke, op. 72, 1814 Bibliografia (wybr) Arnold D., Fortune N. The Beethouen Companion, Londyn 1971. Beethouen 1770-1970, album z tekstami R. Rollanda w tum. J. Popiela, opra. W. Dulba, Krakw 1970. Cooper M. Beethoven: The Last Decade 1817-1 827, Londyn 1970. Gal H. The Golden Age of Vienna, Nowy Jork 1948. Grove G. sir Beethouen-Sc hubert-Mendelssohn, Londyn 1951. Hamburger M. Beethouen: Letters, Journals and C onuersations, Londyn 1951. Kerst F. Beethouen im eigegen Word, Berlin-Lipsk 1904, w tum. ang. E. Krehbiela pt. Beethouen: the Man and the Artist as Reuealed in His Own Words, Nowy Jork 21964. Kinsky G., Halm H. Das Wer k Beethouens, Monachium 1955. Landon H. Ch. R. Beethouen. A Documentary Study, L ondyn 1970. The Letters of Beethouen, 3 t., tum. i wyd. E. Andersen, Londyn-Nowy Jork 1961. Lissa Z. Polonica Beethouenowskie, Krakw 1970. obaczewska S. B eethouen, Krakw 1953, 41977. Marek G. R. Beethouen. Biografia geniusza, tum. E. yci eska, Warszawa 1976. Orga A. Beethouen for Voices, w: Musie and Musicians", 1970 nr 8. Genesis of the Ninth, w: Musie and Musicians", 1970 nr 11. Schindler A. F. Bi ographie uon Ludwig uan Beethouen, Munster 1840, nowe wyd. ang. pt. Beethouen as I knew Him, tum. C. S. Jolly, wyd. D. W. MacArdle, Londyn 1966. Schmidt-Grg., Schmidt H. (red. ) Ludwig uan Beethouen, Bonn 1969. Scott M. Beethouen, Londyn 1934, wyd. krytyczne 1974. Sonneck O. G. (opra.)

Beethouen: Impressions of the Contemporaries, Nowy Jork 1926, przedruk 1967. Thayer A. W. The Life of Beethouen, wyd. krytyczne w opra. E. Forbesa, LondynJ?rinceton 1967. Wegeler F. G., Ries F. Biographische Notizen iiber Beethouen, Koblencja 1838, Bonn 1945. Willets P. J. Beethouen and England, Londyn 1970. Indeks nazwisk i tytuw (tustym drukiem wyrniono ilustracje) Adamberger Anonie 120 Albert, ksi 17 Albrechtsberger Johann Georg 55, 63 Aleksander I, car Rosji 93, 163, 179 Aleksander Wielki 187 Alsager Thomas 11, 12 Alstader, hrabia 31 Amenda Karl 89 Amerling F. 125 Ampere Andre Marie 76 Elektrodynamika 76 Anschutz Heinrich 9 Anton, arcyksi 149 Apponyi Anton Georg 163 A rndt Ernst Moritz 78 Duch czasw 78 Arnold 167 Arnold Denis 17 Arrau Claudio 20 Arystoteles 79 Polityka 79 Auden W. H. 93 Austen Jane 78 Ayrton William 11, 174 The Musical Library 11 Bach Carl Philipp Emanuel 85 Bach Johann Baptist 200 Bach Johann Sebastian 10, 56, 68 Das wohltemperierte Klauier 36 Kunst der Fug 167 Balzac Honore de 142 Beaumarchais Pierre Augustin de 42 Beaumont Francis 23 The Prophetess 23 Beethoven Anna Maria Franciszka van 34 Beethoven August Franz George 34 Beethoven Cornelius van 24 Beethoven Johann van, ojciec 24, 25, 26, 33-36, 42, 43 Beethoven Johann van, zob. Beet-hoven Nicolaus Johann van Beethoven Karl van, bratanek 24, 127, 196-198, 198, 200-202 Beethoven Karl van, wnuk bratanka kompozytora 202 Beethoven Kaspar Anton Karl van, brat 33, 58, 93, 101, 109, 127, 150, 154, 196 Beethoven Ludwig Maria van 24 Beethoven Ludwig van 8, 37, 38, 44, 85, 99, 102, 115, 148, 154, 166, 171, 187, 1 90, 194, 195, 197, 200, 202 Ah, Perftdo! 65 An die ferne Geliebte 84, 145, 168 11 bagatel op. 119 168 Chrystus na Grze Oliwnej, oratorium 95-97, 144, 170, 173, 174 Cztery ywioy 167 Der glorreiche Augenblick 163 Egmont 120, 144 Fantazja c-moll 12, 13, 132, 181 Fantazja g-moll na fort. 132 Fidelio 11, 73, 98, 103-105, 108, 109, 111-113, 1 24, 128, 131, 145, 147, 158, 159, 160--162, 168, 171-173, 181, 185 208 Judasz 167 / Koncert fortepianowy C-dur 68, 85 II Koncert fortepianowy B-dur 60, 63, 68, 85 III Koncert fortepianowy c-moll 11, 95, 97-100, 132 IV Koncert fortepianowy G-dur 11, 13, 113, 124, 132 V Koncert fortepianowy Es-dur 12, 13, 141, 143, 146, 148 Koncert potrjny C-dur 12, 13, 98, 132 Koncert skrzypcowy D-dur 12, 13, 113, 124, 127, 128 Koriolan, uwertura 128, 132 Krl Stefan, muzyka do sztuki 148, 175 Kwartet F-dur [nr 1], zob. kwartety smyczkowe op. 59 Kwartet smyczkowy a-moll op. 132 171, 173 Kwartet smyczkowy B-dur op. 130 171, 173 Kwartet smyczkowy C-dur

op. 29 85 Kwartet smyczkowy Es-dur op. 74 143 Kwartet smyczkowy Es-dur op. 127 12, 171, 173 Kwartet smyczkowy f-moll op. 95 144, 146, 168, 171 kwartety smyczkowe op. 18 12, 82, 84, 85 kwartety smyczkowe op. 59 124, 125, 170 Kwintet Es-dur op. 16 66, 67, 85, 95, 170 Kwintet smyczkowy C-dur op. 29 103 Kwintet smyczkowy c-moll op. 104 170 Leonora nr 1 109 Leonora nr 2 109 Leonora nr 3 109 Materialen zum Generalbass 143 Missa solemnis 11, 17, 73, 165, 167, 169, 173, 178-181, 190 Msza C-dur 130, 132, 148, 170, 171 Namitno ci 167 Polonez C-dur op. 89 164 Po wicenie domu, uwertura 167, 172, 176 Primo amore 65 Prometeusz, uwertura 85, 86, 98, 132, 160, 174 Ritterballet 44, 85 Ruiny Aten, muzyka do sztuki 148, 155, 160, 175 Saul i Dawid 167 Septet Es-dur op. 20 82, 83, 103, 170, 171 Sonata B-dur Hammerklauier" op. 106 12, 14, 19 Sonata C-dur op. 53 Waldsteinowska" 13 Sonata cis-moll Ksiycowa" 15, 85, 116, 174 Sonata F-dur na fort. i rg op. 17 83, 85 Sonata fortepianowa A-dur op. 101 121, 145, 168 Sonata fortepianowa As-dur op. 26 9, 15 Sonata fortepianowa B-dur op. 106 145 Sonata fortepianowa C-dur op. 53 98 Sonata fortepianowa c-moll op. 13 Patetyczna" 69, 70, 73, 85 Sonata fortepianoiua c-moCt op. 111 12

Sonata fortepianowa d-moll, zob. 3 sonaty fortepianowe op. 31 Sonata fortepianowa E-dur op. 109 12 Sonata fortepianowa e-moll op. 90 145, 168, 170 Sonata fortepianowa Es-dur op. 7 65 Sonata fortepianowa Es-dur op. 81a Das Lebewohl" 143 Sonata fortepianowa Fis-dur op. 78 117 Sonata fortepianowa f-moll op. 57 Appassionata" 15, 98, 102, 113, 124, 126 209 Sonata skrzypcowa A-dur op. 47 Kreutzerowska" 97 Sonata skrzypcowa c-moll, zob. 3 sonaty skrzypcowe op. 30 Sonata skrzypcowa G-dur op. 96 144, 148, 168 Sonata wiolonczelowa A-dur op. 69 143, 170 3 sonaty elektorskie" op. [47] 36 3 sonaty fortepianowe op. 2 53, 65, 68 3 sonaty fortepianowe op. 31 93, 94 3 sonaty skrzypcowe op. 12 66 3 sonaty skrzypcowe op. 30 93, 94 2 sonaty wiolonczelowe op. 5 65, 69 sonaty wiolonczelowe op. 102 145 symfonia bitewna", zob. Wellingtons Sieg oder die Schlacht bei Vittoria I Symfonia C-dur 13, 82, 83, 85, 95, 97, 103 // Symfonia D-dur 11, 93, 95, 97, 103, 127, 131, 183 III Symfonia Es-dur Eroica" 11, 13, 15, 20, 21, 67, 73, 84, 98, 101-103, 105, 113, 131, 132, 135, 143, 170, 171, 174 IV Symfonia B-dur 113, 124, 127, 131, 132 V Symfonia c-moll 11, 13, 20, 21, 44, 84, 130, 132, 133, 133, 135, 136, 168, 170 , 175 VI Symfonia F-dur Pastoralna" 13, 84, 132-136, 168, 170, 175 VII Symfonia A-dur 11, 13, 15, 144, 148, 149, 151-153, 155, 157, 163, 164, 168, 170, 172, 175, 181 VIII Symfonia F-dur 144, 148, 149, 157, 168, 170, 181 DC Symfonia d-moll 11, 13, 15--19, 21, 73, 165, 167, 169, 173, 175, 177, 179-181 , 182, 182, 197 tria fortepianowe op. 1 57, 58, 62, 65, 124, 170 tria fortepianowe op. 70 139, 1 43 Trio B-dur op. 11 87 Trio fortepianowe B-dur op. 97 Erzherzogtrio" 17, 144, 147,

157, 158, 168, 171 Trio smyczkowe Es-dur op. 3 14 Ukochanej dalekiej, zob. An die ferne Geliebte Uwertura C-dur Zur Namens-feier" 1 45, 175, 181 Vestas Feuer 97 Wariacje C-dur na temat pie ni God save the King 97 W ariacje D-dur na temat pie ni Rule Britannia 97 Wariacje Es-dur (z fug) op. 35 13 Wariacje F-dur op. 34 87 Wariacje na temat marsza Dresslera 35 Wariacje na temat walca Dia-bellego 165, 178, 179 Wariacje na temat z Wesela Fig ara 55 Wariacje na temat z baletu Das Waldmadchen 65 6 wariacji D-dur 117 Wellingtons S ieg oder die Schlacht bei Vittoria 150, 151, 152, 153, 155-157, 163, 168 Beethoven Ludwig van, dziadek 24, 24-26, 30, 32, 40 Beethoven Ludwig van, syn bratanka kompozytora 202 Beethoven Maria Josepha van, babka 24, 33, Beethoven Maria Magdalena van, z d. Keglevich, matka 24, 25, 26, 32 Beethoven Maria Margaretha Josepha van 34 Beethoven Michael van, pradziadek 24 Beethoven Nicolaus Johann van, brat 34, 63, 64, 93, 113, 141, 149, 150, 185, 195 , 196, 196 210 Belderbusch Kaspar Anton von 30 Benda 42 Benedict Julius 197 Berlioz Hector 12, 14, 17, 17, 72, 73, 103 Soirees de 1'orcheste 17 Bernadotte Jean Baptiste 67, 107 Bernhard von 57 Berton Henri-Monton 105 Les rigueurs du cloitre 105 Betruch Karl 163 Dziennik 163 Beyer L. 49, 61 Bigot Marie 113 Bithorn 14 Bizet Georges 15 Blahetk a Leopoldine 173 Blum Friedrich 81 Bonaparte Jerome 138 Bossler, wydawca 36, 44 Bouilly Jean Nicolas 104, 105 Leonora, czyli mio maeska 104 Pamitniki 104 Brahms Johannes 14, 21 Braun Peter von 110, 111 Breitkopf Christoph Gottlob 138, 143, 147, 150, 168, 181 Brentano Bettina 119, 146 Breuning Christoph von 38 Breu ning Eleonor von 38, 47, 55, 89 Breuning Gerhard von 38, 78, 173, 193, 195, 197 Aus dem Schwarzspanierhaus 37, 193 Breuning Stephan von 37, 38, 90, 99, 109, 173 Breuning, rodzina 37, 38, 41 Bridgetower George Augustus Polgreen 97, 174 Broadwood John 173 Browne Anna Margarete von 65 Bruckner Anton 16 Brunsvik Franz, hrabia 156 Brunsvik Josephine, hrabina 84, 113, 117, 118,118-120 Brunsvik Therese, hrabina 84, 117, 117-119, 121, 122 Pamitniki 118, 149 Brunsvik, rodzina 84, 116 Bryant Arthur 21,71 Bulow Hans von 13, 19-21 Burbonowie, dynastia 74 Burk Edmund 74 Rozmy lania o rewolucji francuskiej 76 Burney Charles 30 Bursy Karl von 188 Dzienniki 188 Busoni Ferruccio 15, 71 Byron George Gordon, lord 78 Campe Joachim Heinrich 84 Robinson Cruzoe 84 Carpani Giuseppe Antonio 187 Castelli Ignaz Franz 9, 148 Thalia 148 Chateaubriand Francois-Rene de 77 Eseje o dawnych i obecnych rewolucjach 77 Cherubini Luigi 104, 138, 170 Lodoiska 104 Chopin Fryderyk 12, 21 Clemens August, arcybiskup, elektor Kolonii 29, 30 Clement Franz 95, 109, 127, 136,

144 Clementi Muzio 69, 128, 128, 174 Collard 128 Collin Heinrich von 85, 109, 128 Koriolan 128 Condorcet Jean Antoine Nicolas de 74 Congreve sir William 76 Conti 83 Cooper Martine 195 Beethouen: The Last Decade 195 Cramer Carl Friedrich 35, 39 Cramer Johann Baptist 69, 129, 174 Cyceron 79 Listy 79 Czerny Carl 9, 9, 19, 20, 40, 61-63, 72, 83, 84, 86, 125, 127, 135, 148, 164, 165, 170, 171, 173 211 Daffinger M. M. 10 Dannhauser J. 8, 200, 202 Dean Winton 22 Debussy Claude 17, 136 Monsieur Croche Antidilletante 17 Decker S. 197 Deym Joseph, hrabia 117, 118, 118, 170 Deym Josephine, zob. Brunsvik Josephine Diabelli Anton 165, 168, 169, 178, 178 Vaterlandischer Kiinstleruerein 178 Dickens Charles 142 Diderot Denis 74 Dies Albert Christoph 42 Biographische Nachrichten von Joseph Haydn 42 Diettrich A. 171 Dittersdorf Karl von 63 Dore 17 Dragonetti Domenico 69, 152 Dressler Ernst Christoph 178 Duport, dyrektor teatr u 65, 185 Dupuis C. 45 Du ek Franti ek Xaver 152 Du ek Josefa 65, 66 Eberl Anton 95 Edler von Luchsenstein Joseph Hartel 146 Eeden Heinrich van den 34 Ehrenreich A. 67 Elbieta Aleksiejewna, caryc a Rosji 163, 164 Ennen Leonard 29, 30 Der Spanische Erbfolgekrieg und Kurfurst Joseph Clemens von Coln 29 Eppinger 107 Erard, producent fortepianw 14, 98, 99 Erddy Anna Marie, hrabina 118, 119, 119, 139, 145, 170 Erddy, rodzina 58 Ernst Wilhelm 72 Ertmann Dorothea von 121, 122, 122, 123, 143, 145 Eschenburg 79 Esterhazy Anton 46 Esterhazy Karl 149 Esterhazy Mikls, ksi 58, 130, 131 Eugeniusz Sabaudzki, ksi 49 Eurypides 79 Fellner, bankier 101 Felsburg Stainer von 170 Ferdynand III, wielki ksi Toskanii 17 9 Fichte Johann Gottlieb 77 Kazania do narodu niemieckiego 78 Pamflety na temat rewolucji francuskiej 11 Field John 173 Fielding-Johnson T. 14 Obrazki z dawnego Leicester 14 Fischer Cacilia 26, 32, 33, 35 Fischer Edwin 20 Fischer Gottfried 26, 32 Fisc her Hans Konrad 79 Fischer, rodzina 25-27, 32-35, 43, 194 Fletcher John 23 The Prophetess 23 Flohberger Lisa 113 Forbes Eliot 23, 123, 144 Forster Edward M organ 19 Franciszek II, cesarz Austrii 46, 50, 80, 109, 140, 142 Frank, dyrektor szpitala 88 Frickl M. 37 Fries Moritz von, ksi 144 Frimmel Theodor von 126 Fryderyk IV, krl Danii 179 Fryder yk August I, elektor saski 179 Fryderyk Wilhelm II, krl Prus 65 Fryderyk Wilhelm III, krl Prus 177, 179, 187 Fryderyk Wilhelm IV, krl Prus 17 Furtwangler Wilhelm 20, 21

Gal Hans 72, 74 Zloty wiek Wiednia 72 Gallenberg Wenzl Robert, hrabia 116 212 Gardiner William 14, 17 Garrick David 42 Gaveaux Pierre 104 Gebauer Franz Xaver 170 Gellert Christian 79 Giannatasio del Rio Anna (Nanni) 114 Giannatasio del Rio Fanny 123 Wspomnienia 123, 198 Girodet Ann Louis 74 Gleichenstein Ignaz von 114, 139 Gluck Christoph Willibald 42, 67, 104 Alcesta 42 Ifigenia na Taurydzie 104 Orfeusz i Eurydyka 42 God save the King 152 Goethe Johann Wolfgang von 71, 79, 119, 146, 146, 147, 149, 166, 179 Egmont 78, 146, 147 Faust 78, 79, 146 Ich danke dein 117 Wilhelm Meister 78 Golicyn Nikoaj, ksi 173, 179, 180, 187 Graf, producent fortepianw 9, 72, 165 Gray Ronald 147 Goethe: Critical Introduction 147 Gretry Andre Ernest Modeste 42 Grillparzer Franz 9, 10, 10, 11, 78, 113, 166 Grimm, bracia 78 Ba nie 78 Gross L. 196 Grove sir George 19, 195 Guicciardi Guilietta, hrabina 116 , 117, 117, 123 Habsburgowie, dynastia 14, 39, 46 Hale Philip 16 Halle Charles 12, 12, 13, 15 Halm Anton 171,178 Handel Georg F riedrich 10, 17, 56, 69, 167 Ariodante 104 Mesjasz 167 Samson 162 Hanzmann, organista 34 Hardy Thomas 43 Hartel Gottfried Christoph 130, 136, 138, 139, 141, 143, 145--147, 150, 168, 181 Haslinger Tobias 9, 168 Hatzfeld, hrabina 29-31, 44 Haydn Franz Joseph 10, 26, 31, 42, 43, 43, 46-48, 53, 54, 57, 58, 62, 63, 65, 72 , 73, 75, 85, 95, 100, 127,130, 134,140,195 Gott erhalte den Kaiser 140 Stworzen ie wiata 82 Haydn Michael 67 Hegel Georg Wilhelm Friedrich 71, 78, 81 Encyklopedia filozofii 78 Fenomenologia ducha 78 Filozofia prawa 78 Wykady z filo zofii dziejw 71 Heine Heinrich 78, 187 Heller, piewak 39 Herder Johann Gottfried 47, 76, 79,81 My li o filozofii dziejw 76 HerrF. 171 Hitler Adolf 20 Hfel B. 154 Hoffman Ernest Theodor Amadeus 134, 172 Hoffmeister Franz Anton 69, 87 Holz Karl 112, 201 Homer 41, 79 Iliada 79 Odysea 79 Horneman C. 99 Huber F. X. 96 HugoVictor 78 Hulin, genera 109

Hume David 52 Hummel Johann Nepomuk 8, 9, 178 Hummel, kapelmistrz 130, 152 Hutchings Arthur 169 Huttenbrenner Anselm 8 Hux\ey Aldous Leonard 19 Indy Vincent d' 82, 94 Isabey J. B. 161 213 Jahn Otto 39 Janscha L. 90 Jean Paul (wa c. Jean Paul Richter) 78 Tytan 78 Jelinek Josef 55, 178 Jirovec Vojtech 9 Joachim Joseph 12 Johann, arcyksi 108 Joseph Clemen s, arcybiskup, elektor Kolonii 29 Jzef II, cesarz Austrii 28, 36, 42, 44, 59 Jullien Louis-Antoine 13, 13 Junker Karf Ludwig 44 Kalendarz dworski 103 Kant Immanuel 51, 78 Krytyka czystego rozumu 76 Krytyka praktycznego rozumu 76 Krytyka wadzy sdzenia 76 Religia w granicach rozumu 76 KarnerA. 103 Karol, ksi 108 Katarzyna II, caryca Rosji 75 Keats John 78 Keglevic s Anna Louise Barbara (Babette), hrabina 65 Kiesewetter George 15 Historia wspczesnej muzyki Europy zachodniej 15 Kinscy, rd 48, 191 Kinsky Ferdinand, ksi 140, 144, 145, 148, 150, 155, 156 Klamann-Parlo, kolekcjoner 37 Klein F. 148 Klemper er Otto 20 Klopstock Friedrich Gottlieb 79 Koch Erich 79 Koch Willibald 34 Kotze bue August von 148, 164 Koeluh Leopold 63, 127 Kraft Nikolaus 143, 163 Kraskowitz 162 Krause Martin 20 Kreutzer Rudolf 97 Kriehuber J. 72, 72, 109, 178 Krumpholz Wenzel 64, 84 Krupp Friedrich 76 214 Ksenofont 79 Kiibeck Carl Friedrich 64 Lachmann 78 Pier cie Nibelungw 78 Lamartine Alphonse Marie Louis Prat de 78 Lamond Frederic 20 Lampi J. B. Modszy 179 Lampi J. B. Starszy 117, 124 , 140 Landon H. C. Robbins 58, 93 Lang Paul Henry 71, 72 Muzyka w zachodniej cywilizacji 11 Lange, aktor 109 Larkin Edward 195 Leibniz Gottfried Wilhelm 51 Lenz Wilhelm von 15 Beethouen et ses trois styles 15 Leopold II, cesarz Austrii 44, 46, 85, 140 Lessing Gotthold Ephraim 41, 105 Letronne L. 154 Lichnowscy, rd 64 Lichnowska Christiane, ksina 57 Lichnowska Elbieta, hrabina Thun 109, 125 Lichnowsky Karl, ksi 9, 52, 53, 55-58, 64, 67, 69, 84, 95, 109, 125, 126, 128, 148, 154, 155, 157 Lichnowsky Moritz, hrabia 67, 145 Linke Joseph 157, 170 Liszt Franz 12, 14, 14-17, 19-22, 67, 72, 72, 173, 178, 180 Lobkowitz Franz Joseph von, ksi 58, 84, 89, 98, 109, 128, 131-133, 135, 137, 140, 1 44, 145, 150 Lobkowitz, rd 48, 191 Lonsdale J. 128 Lucchesi Andreas 30, 36, 39 Ludwik I, wielki ksi Darmstadtu 179 Ludwik XVI, krl Francji 74, 75 Ludwik XVIII, krl Francji 161, 179

Ludwik Ferdynand, ksi 98 Lukian 79 Mahler Gustav 16, 20 / Symfonia 78 Mahler Willibord Joseph 102, 166 Maksymilian Franciszek, arcybisku p, elektor Kolonii 36, 36, 39, 41, 43, 44, 65 Maksymilian Fryderyk, arcybiskup, elektor Kolonii 27, 30, 30, 36 Malfatti Anna 120 Malfatti Johann 120 Malfatti Th erese 120, 121, 146 Malzel Johann Nepomuk 151, 152, 155, 156 Mann Thomas 19 Manzoni Alessandro 78 Marek Aureliusz 51 Marek Geor ge R. 51, 116, 118, 122, 142 Maria Antonina, krlowa Francji 75 Maria Luiza, ksiniczka 142 Maria Teresa, cesarzowa Austrii 28, 36, 49 Marteleux J. E. 30 Mastiaux Johann Gottfried von 31 Matthison Friedri ch von 65 Adelajda 65, 85, 163 Mauer K. 172 Maurier George du 114 Trilby 114 Mayer C. 152 Mayer Friedrich Sebastian 110 Mayr Simon 104 Mayseder Joseph 170, 171, 178 McGui gan Dorothy 162 Habsburgowie 162 Mehul Etienne Nicolas 104 Mellers Wilfrid 72 Czowiek i jego dzieo 72 Mendelssohn Felix 12-14, 21 Metternich Klemens Wenzel Nepo muk Lothar von 75, 119, 142, 161 Meyerbeer Giacomo 152 Milder-Hauptmann Anna 160 Moliere Jean Baptiste 4 2 Montagu Mary 25, 49, 52 Moscheles, Ignaz 11, 12, 17, 151, 152, 152, 161, 177, 178 Mozart Leopold 67 Mozart Wolfgang Amadeus 10, 22, 23, 32, 34, 36, 39, 39, 40, 45, 215 47, 53, 59, 62, 65, 67-69, 73, 95,100, 110,115,130,134, 180 Czarodziejski flet 62, 171 Don Giouanni 39, 42 Koncert fortepianowy C-dur (KV 503) 84 Koncert fortepianowy d-moll 62 La Clemenza di Tito 62 Uprowadzenie z seraju 42 Wesele Figara 42, 55, 73 Mozart Franz Xaver 178 Muller Johann Heinrich Friedrich 64 Muller, doktor 34 Murat, ksi 107 Mussolini Benito 20 Napoleon I Bonaparte, cesarz Francji 20, 51, 67, 74, 75, 81, 98, 109, 128, 141, 142, 151 Neate Charles 174, 175 Neefe Christian Gotllob 30, 31, 35, 35-37, 39, 41-43, 46, 51, 53 Neesen 38 NeidlJ. 85 Neugass I. 115 Newmann Ernest 19 Nicolson Harold 162 Kongres wiedeski 162 Nikisch Arthur 20, 21 Nottebohm Gustav 19 Noverre Jean Georges 85 Obermeyer Therese 150 Odescalchi Barbara, ksina 87 Oechs J. D. 122 Oelenhainz F. A . 84 Ohm Georg Simon 76 01iva Franz 146 Oppersdorff Franz von 127 Owidiusz 79 Pacini 9 Paer Ferdinand 95, 104 Leonora 104 Paine Thomas 77

Prawa ludzkie 77 Paisiello Giovanni 42 La Molinara 62 Palestrina Givanni Pierluigi da 167 Peters Karl Friedrich 168, 169, 178, 200 Petter (tzw. szkicownik Pettera) 181 Pfeiffer C. H. 84 Pfeiffer Tobias Friedrich 34 Pixis Johann Peter 178 Platon 79 Republika 79 Pleyel lgnce Joseph 45, 127, 152 Plutarch 41 ywoty 79 Poll Maria Josepha, zob. Beethoven Maria Josepha van PoratzkyJ. 59 Potter Cipriani 174 Probst, wydawca 169 Pusz kin Aleksander 78 Quinet 17 Radicci, piewak 160 Radoux L. 24 Radziwi Antoni, ksi 145, 179 Razumowski Andrzej Kiryowicz, hrabia 57, 58, 124, 124, 125, 133, 135, 163, 164, 170 Reicha Anton 41-43, 141 Reicha Joseph 37, 42, 141 Reicha rdt J. F. 56, 136 Reid Thomas 76 Eseje o sile ludzkiego umysu 76 Reiss Johanna 127, 196, 198, 200 Rellstab Ludwig 166, 173, 193 Ries Ferdinand 53, 58, 62, 65, 66, 69, 86, 90, 95, 98, 99, 114, 134, 173, 174, 174-176 Notizen 53, 86, 90, 97 Ries Franz Anton 30, 38, 40, 42, 45, 86 Ries, rodzina 26 Righini Vincenzo 44, 45 Venni Amore 44 Rochlitz Johann Friedrich 183, 189 Rckel Joseph August 110, 154, 155 Rolland Romain 11, 19, 85, 102 Romberg Andreas 42, 45 Romberg Bernhard 42, 45, 152 Rosenbaum Joseph Karl 8, 106 , 107, 109, 183 Dzienniki 105 Rossini Gioacchino 189 Roussaux F. J. 45 Rousseau Jean Jacues 74 Rovantini Franz George 34 Rozrywki wiedeczykw po karnawale 94 Rubin stein Anton 13, 21 Rudolf, arcyksi 132, 140, 140, 143-145, 169, 178, 179, 179, 187, 191 Russell sir John 188 Rust Wilhelm 136 Saal Ignaz 158 Salieri Antonio 42, 55, 57, 63, 65, 66, 67, 67, 138, 152 Armida 42 Salomon Johann Peter 26, 42, 43, 174 Salomon, rodzina 26 Sandmann 193 Scarlatti [Domenico?] 69 Schaden Joseph Wilhelm von 40 Schenk Johann 53 Schiavoni N. 67 Schikaneder Emanuel 62, 95 Schiller Johann Christoph Friedrich von 41, 71, 79, 80, 147, 166, 183 An die Freude 178, 181 Don Carlos 80 Listy o estetycznym wychowaniu czowieka 77 Schilling Gustav 71 Schiman F. 187 Schindler, Anton 8, 19-21, 67, 80, 93, 117, 123, 130, 132, 134, 152, 157, 172, 1 73, 177, 178, 184, 185, 187, 190-192, 192, 194, 196, 201 Biografia Ludwiga van Beet-houena 17 Schlechta 9 Schlegel August Wilhelm 78, 79 Schlegel Friedrich 78, 166 216 Schlesinger Adolph Martin 168, 169 Schlesinger Maurice 169 Schlsser Louis 172, 173 Schmidt, lekarz 89, 90 Schmid t-Grg Joseph 180 Schneider Eulogius 79 Schneider Friedrich 146 Schonberg Harold C harles 20 Schopenhauer Arthur 81

wiat jako wola i wyobraenie 78 Schott, wydawca 168, 169, 177, 179 Schreiber Christian 130 Schrder Wilhelmin 171, 172, 172, 173 Schubert Franz 9, 67, 172, 173, 178, 189 Schumann Robert 14, 73, 127, 203 Schuppanzigh Ignaz 9, 54, 66, 84, 95, 125, 152, 157, 158, 169, 170, 171, 184, 185 Schutz C. 48 Schutz J. 63 Schwarzenberg Joseph von 66, 131 Schwarzenberg, rodzina 58 Schwind Moritz von 145 Scott Marion 85, 120 Scott Walter 78, 79, 166 Scriblerus Martinus 163 Traktat o Bathos, czyli o sztuce zatapiania si w poezji 163 Scriven E. 128 Sebald Amalie 121, 149 Sechter Simon 178 Senefelder 76, 168 Seyfried Ignaz Ritter von 67, 95, 96, 103, 116, 136 Libera 9 Shelley Percy Bysshe 78 Sheridan Richard Brinsley 42 Simonetti, piewak 45 Simrock Nikolaus 26, 30, 42, 168, 169 Smart sir George 15, 174, 177 Dzienniki 174 Smetana Bedfich 16 Smmerich 76 Sonnleithner Joseph Ferdinand von 103, 104, 105, 109, 158, 163, 169, 184 Spohr Ludwig 152, 153, 157, 170 Spontini Gasparo 170 Sporschil Johann Chrysostom us 116, 202 Stackelberg Christoph von 117, 118 Stadler Maximilian 178 Stainhauser von Treubert G. E. 85 Steiner Sigismund Anton 150, 168, 178 Stephenson George 76 Sterkel, Abbe 44 Stich Johann Wenzel (Punto) 83-85 Stieler J. K. 190 Stber F. 8 Stock D. 39 Strauss Richard 20 Streicher Joha nn Andreas 64, 148 Sturm Christian 81 Betrachtungen der Werke Gottes in der Natur 81 Sullivan J. W. N. 19 Siissmayr Franz Xaver 63, 84 Swarowsky Hans 63 Swieten Gottfried von, baron 56, 58, 83, 167 Swinburne Henry 29, 36 Szekspir William 7, 42, 79 Juliusz Cezar 7 Kupiec wenecki 79 Tacyt 79 Talleyrand Charles Maurice de 161, 162 Taxis, hrabina 29 Tejek Martin 194 Thalberg Sigismund 12 Thayer, Alexander Wheelock 19, 23, 28, 34, 52, 90, 100, 123, 132, 144, 153, 154, 156, 163, 164, 181, 196 ycie Beethouena 19, 23, 144 Thomson George 14, 127, 143 Thun Wilhelmin, hrabina 5 7 217 Tomasek Johann Wenzel 68, 163, 178 Autobiografia 68 Wspomnienia 163 Tomasini Luigi 95 Toscanini Arturo 19, 20 Tovey Donald Francis 19, 179 Essays in Musical Analysis 19 Treitschke Georg Friedrich 109, 109, 158, 160 Tremont de, baron 141

Dziennik 141 Tyson Alan 128 Umlauf Michael 153, 160, 163, 171, 172, 178, 184, 185 Unger Caroline 184 Varnhagen von Ense Karl August 119 Pamitnik 119 Veni Creator Spiritus 167 Vense Karl Eduard 29 Geschichte der deutschen Hfe seit der Reformation 29 Vering, lekarz 88, 89 Vigan Salvatore 85, 86 Vigan, ona Sal vatore'a 86 Vogl, piewak 158, 160 Vogler Georg Joseph 46, 96 Vofi ek Jan Vaclav 178 Wagner Richard 14, 16, 18-21, 73, 103, 189 Waldstein Ferdinand, hrabia 40, 41, 41, 46, 47 Walery, fotografik 12 Walter Bruno 20 Wawruch Andreas 194 Weber Carl Maria von 73, 173 Wolny strzelec 171 Wegeler Franz 23, 35, 37-39, 41, 44, 56, 87, 88, 112, 115, 116, 120, 194 Notizen 25, 38, 56 WeidnerJ. 195 Weingartner Felix 19, 20 O wykonaniu symfonii Beethouena 20 Weinmiiller Klemens 159 Weiser Anton 126 Weiss Franz 171 Weissenbach Alois 163 Wellington Arthur, ksi 75, 151 Westall W. 175 Wetzlar Raymond von, baron 67 Wiener Hoftheater Almanach 159 Wiktoria, krlowa An glii 12, 17 Wild Franz 153, 164 Willmann Magdalena 66 Windeck, nadburmistrz 33 W inneberger, kapelmistrz 45 Winter Peter von 181 Symfonia bitewna 181 Wlffl Joseph 67, 68 Wolfmayer Johann 9 Wolter Francois Mari e Arouet 42, 51, 74, 166 Wordsworth William 78 Wraniccy, bracia 84 Wranitzky Paul 65, 83 Das Waldmddchen 65 Wrbna Rudolph 107 Wiirth, bankier 101 Zeller 9 Zelter Karl Friedrich 149 Zensen, organista 34 Zme kal von Domanovec Mikulas 88, 1 44 Musz przede wszystkim zoy podzikowania mojej onie Josephine za jej ogromn cierpliwo oc oraz za godziny wsplnych inspirujcych rozmw. Dzikuj Ronaldowi i Rosslyn Farren-Pri ce, wobec ktrych mam dug wdziczno ci za ratunek w krytycznej chwili; moim studentom z a ich entuzjazm, zrozumienie i zainteresowanie, a take, patrzc wstecz, Reginaldowi Smithowi Brindle, Mosco Carnerowi, Hansowi Galowi, Arturowi Hutchingso-wi i Bas ilowi Lamowi, ktrzy obudzili we mnie zainteresowanie Beethovenem i jego dzieami. Ponadto pragn podzikowa za pozwolenie na cytowanie fragmentw wydawcom: William Kimbe r & Co., Ltd (George R. Marek, Beethouen); Macmillan & Co., Ltd. / St. Martin's Press (Emily Anderson, The Letters of Beetho-ven). Z wyjtkiem osobnej wzmianki tum aczenia listw Beethovena pochodz z tego wydania. G. Schirmer Inc. / Dover Publicat ions Inc. (O. G. Sonneck, Beethouen: Im-pressions by his Contemporaries). Niektre ilustracje pochodz z moich wasnych zbiorw lub z oryginalnych drukw i rycin, a take z archiwum Polskiego Wydawnictwa Muzycznego SA. Chciabym rwnie wyrazi wdziczno tpujcym instytucjom za u-dzielenie praw do reprodukcji: Beethoven-Archiv, Beetho-v en-Haus i Stadtarchiv w Bonn; Vienna Historisches Mu-seum, Kunsthistorisches Mus eum, Niedersterreichisches Landesmuseum, Vienna sterreichische Nationalbiblio-thek oraz Gesellschaft der Musikfreunde w Wiedniu; Bri-tish Museum, National Gallery i Royal College of Musie w Londynie; Landesmueum w Brunszwiku; Staatsbibliothek w Berlinie; Staats/Universitatsbibliothek w Hamburgu; Theatermuseum w Monachium ; Institute of Arts w Detroit; a take Columbia Records; E.M.I. i R.C.A. Wadhurst, kwiecie 1978 A. O. Na okadce wykorzystano portret olejny J. K. Stielera (1819)

2004

10- 22 . Opracowanie graficzno-techniczne: Barbara Smajdor Komputerowy skad i amanie: Dominika Dzieranowska Skanowanie fotografii: Bogusaw Sowiski Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA, al. Krasiskiego lla, Krakw Wydanie I. Printed in Poland 2001. Druk: Pracownia Poligraficzna PWM. Zam. nr 10/2001