Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph Joseph von Hammer von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

NDEKLER KIRKDOKUZUNCU KTAP ........................................................................................... 7 ark'ta Erkek Ve Kadn....................................................................................... 7 Sultan brahim'in Clusu ................................................................................ 10 Clusun Teblii Ve Anlamann Yenilenmesi ......................................... 11 Birka ehzadenin Doumu; Zelzele Ve Yangn .................................... 14 Sikke'nin Yenilenmesi Ve Umum Tahrr ................................................. 15 Azak Kalesinin Zabt ......................................................................................... 17 Silahdar Mustafa Paa'nn dam ................................................................. 20 Baz Zorba Ve akilerin Cezalandrlmas ................................................ 21 Nasuhpaa-Zade'nin syan Ve dam ........................................................ 21 Msr Valileri ........................................................................................................ 25 Zlfekaar Ve Faik Paalarn dam .............................................................. 26 Cinci Hoca ............................................................................................................. 28 Sadrzam Kara Mustafa Paa'nn dam ................................................... 30 Yeni Sadrazamn Gelii .................................................................................... 35 Pyale Paa'nn dam ...................................................................................... 36 Narhc Hasann dam ...................................................................................... 37 Deli Kaasm .......................................................................................................... 37 Mevlid- Peygamberi enlikleri ................................................................... 38 Baz Olaylar.......................................................................................................... 39 Cinci Hoca Ve ekerpare in Saray ns ............................................... 40 Padiahn Edirne'ye Seyahati ....................................................................... 41 Krm Hanl'na slam Giray'n Tyini...................................................... 43 Lehistan, Rusya, Transilvanya le Diplomatik Mnasebetler ........... 46 Baron D ernin'in Sefareti .......................................................................... 48 ELLNC KTAP ............................................................................................................. 53 Sultan brahim'in Sefihne Hayt .............................................................. 53 Kzlaraas Snbl Aa'nn Esareti............................................................. 58 Padro Ottomano................................................................................................. 58 Girit Adas............................................................................................................. 61 Aya Todori Ve Hanya'nn Fethi .................................................................... 68 stanbul'da Hdiseler ....................................................................................... 73 ngiltere Ve Fransa Elileri ............................................................................ 78 Eli Greyfanklau ................................................................................................. 79 Krm Han, Lehistan Ve Rusya ..................................................................... 81 Mehmed Paa'nn Vefat ................................................................................. 84 Kesmo'nun Zabt ................................................................................................ 85

Kapdan Paa'nn ehdeti .............................................................................. 86 Fazli Paa'nn Dn Ve Cinci Hoca'nn Gzden Dmesi .............. 87 Sahte Abaza ......................................................................................................... 88 Krm'da, Kbrs'ta Ve Anadolu'da Karklklar .................................... 88 Kandiye Muhasaras Hazrlklar ................................................................. 89 Dalmaya'da Osmanl - Venedik Mcadeleleri....................................... 90 Sadrzam Salim Paa'nn dam ................................................................... 92 dar Deiiklikler.............................................................................................. 92 Harem Saltanat Ve Dnler ....................................................................... 93 Anadolu'da Ve Badad'da syanlar ............................................................. 94 Kandiye Muhasaras ......................................................................................... 96 Vardar Al Paann syan ............................................................................... 98 Ahmed Paa'nn Dn ..............................................................................105 Krm Aleyhine Lehistan Ve Rusya'nn ikyetleri .............................108 Samur Krk Ve Anber Vergisi .....................................................................109 Valide Sultan'n Srlmesi ...........................................................................110 Uursuzluk Belirtileri ....................................................................................111 Yenieri Ve Ulemann Orta Camiinde Toplanmalar..........................111 Sadrazam Ahmed Paa'nn Boulmas ....................................................114 Rumeli Kazaskerinin ldrlmesi ............................................................117 ELLBRNC KTAP ..................................................................................................126 Yeni Pdihn Eyp Cmii'nde Kl Kuanmas ................................126 Sofu Mehmed Paa Sadrazam .....................................................................126 htiyar Ve Gen Valide-Sultnlar ...............................................................127 Cinci Hoca'nn dam ......................................................................................128 Clus Bahii .....................................................................................................130 Hademe-i Hassa Odalarnn Tanzmi .......................................................130 Hademe syan ..................................................................................................133 Sipahilerin syan.............................................................................................136 Sipahileri Yenierilerin Mahvetmesi .......................................................138 Ekya Reisi Haydarolunun dm ..........................................................143 Sadrazamn Mzakereleri ............................................................................145 Sofu Mehmed Paa'nn Azli Ve dam ......................................................148 Asya Ve Avrupa Hkmetleri Elileri ......................................................150 Grc Nebi'nin skdar'da syan .............................................................153 Girit'te Askerin Kyam ..................................................................................157 Kandiye Muhasaras .......................................................................................158

lmyye'deki Gelimeler ................................................................................159 Katrcolunun Affedilmesi ........................................................................162 Kara Murad Paa'nn Sadaretten Azledilmesi ......................................164 Yeni Tayinler Ve Aziller ................................................................................167 Girit'te Ve Akdeniz Boaznda Deniz Vakalar .....................................169 Bosna Vekaayii .................................................................................................171 Melek Ahmed Paa'nn Sadreti ................................................................172 Zarar Verici Ml Tedbirler ..........................................................................172 Van'da, Ayntab'da, Suriye'de Karklklar ...........................................174 zmir Ve Selanik Kadlarnn Azli ..............................................................176 Sadrazamla Aalar Arasnda htilaflar ...................................................176 Sofra sraflar ....................................................................................................177 Kadzdeliler'le Tarikat Ehli Arasndaki ekime ..............................178 eyhlislmn Deimesi..............................................................................180 Melek Ahmed Paann Azli ..........................................................................184 Esnaf Kyamnn Bastrlmas .....................................................................185 htiyar Valide Sultann ldrlmesi ........................................................187 ELLKNC KTAP .....................................................................................................198 Sadrazam Siyavu Paa'nn Azli ................................................................198 Venedik, spanya Ve Avusturya le Siyas Mnasebetler .................200 Abaza Hasan le bir Paa'nn syan ......................................................202 Sipahiler Kanununun hlli..........................................................................205 Dervi Mehmed Paa'nn Kapdan Paala Getirilmesi ....................205 Mes'd Efendi le Sadrazam Grc Mehmed Paa Rekabeti ............207 Tarhuncu Ahmed Paa'nn Sadreti.........................................................208 Mal Tedbirler ...................................................................................................210 Kzlaraas le eyhlislmn Azledilmeleri..........................................213 Kadzdeliler'le eyh Mridleri .................................................................215 Zelzele ..................................................................................................................216 Sarkam Kazaklar (Zaporog Kazaklar) ............................................216 Krm Hn ..........................................................................................................217 Tarhuncu'nun dam ......................................................................................218 Sadrazam Dervi Paa'nn daresi ............................................................220 damlar Ve Msadereler ...............................................................................222 Hindistan Ve Lehistan Elileri ....................................................................226 Krm Han'nn Moldavya'daki Aknlar ..................................................228 Venedik'le Deniz Muharebesi .....................................................................229

Karadeniz Sahillerinde Moskoflar'la Yenierilerin Hasarlar ........231 Yeni Sadrazam bir Paa .............................................................................237 Derv Mehmed Paa'nn lm ...............................................................241 br Paa'nn stanbul'a Girii ...................................................................241 Sadrazam br Paa'nn craat .................................................................245 Yenieri Ve Sipahilerin Ayaklanmas, br Paann dam .............247 Murad Paa'dan Sonra Sleyman Paa'nn Sadareti .........................252 Yenierilerin Kyam ......................................................................................255 Siyavu Paa'nn Sadrazamla Getirilmesi Ve Vefat .......................257 Boynuyaral Mehmed Paa'nn Sadreti ................................................259 Hindistan Elisinin Kabul ..........................................................................260 Lehistan Elileri ...............................................................................................261 anakkale'de Deniz Muharebesi ...............................................................263 Bozcaada Ve Limni'nin Venediklilerce Zabt ........................................264 Mft Mes'd Efendi'nin Azli Ve dam ....................................................264 Melek Ahmed Paa'nn Uzaklatrlmas, Dier Deiiklikler ........266 Kprl'nn Sadrete Getirilii .................................................................267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

KIRKDOKUZUNCU KTAP ark'ta Erkek Ve Kadn Sultn Murad saltanatnn kanl dehetlerinden Sultn br -hm'in pek de merde saylmyacak olan tecrd edilmi haytna geilirken, sarp dalardan aarak, incecik yollarn keskin talarndan ayaklar erha erha olduktan sonra, kendisini birden bire sefahatin gbeinde bularak kendini istirahat yastna koyuveren seyyahn hislerine benzer bir his, inam istil eder. brhm, I. Mustafa gibi meczb deildi; III. Murad gibi, beden kudretine hccet olmak zere yz evld brakmad; trihte onun nmn belirleyen, sdece dizginlenemez sefahatidir. iddetli mizalar, kuvvetli tabatler -hkmet ilerini haleldar etmeksizin- zevklerin sihirli cazibesine kapldklar zaman muasrlar, hatt iddetli bir mnekkid olan trih. Devlet zerinde hibir vahim te'sre yol amayan bu ahlka ktl kolayca affederler. Lkin zevk ilerinde ifrata dalarak, hem cismini, hem ruhunu btb etmekle beraber, kadnlarn, nedimlerin tahakkmlerinden kendisini kurtarmay da bilmeyen bir hkmdar, adalar ve haleflerinin hakl olarak ar isti hk a an altnda kalr. Hanenin asayiini, ailenin vahdetin i harb eden taaddd-i zevct, en eski zamanlardan beri Asya ve Afrika'da erkekler, zellikle hkmdarlar iin mutlak bir stnlk veslesi saylmtr. Vaka, erkein muhabbeti birka kadna inksam edince, hibiri onun yegne zevcesi ve hayt arkada deildir; hepsi ayn aa dereceye dmlerdir. rfiu i'tiyd, zten trih bakmndan te'yd edilmi olan i'tirz olu namaz muhakemelerle sabit olduu zere, katmerli bir yanlla dayanmaktadr. nk, eksery vki olur ki, taaddd-i zevcta cevaz veren kaanun hkmleri hilfna olmak zere, bir zevce btn nedimelere stnlk salayarak, hakikatte bir melike gibi addolunur (Bu trih, Roksalan'da bunun parlak bir mislini gsterir); b-zan da vki olur ki, kadnlarn zayf bir hkmdarn sebatsz muhabbetinde birbirlerine derek, saltanat kudretini aralarnda para para taksim ederler. Nasl ki, ibrahim'in saltanat bunu isbt eder. Kadnn erkee kar bulunduu dereceyi Asya ve Avrupa li sanlar aka tyn etmilerdir. Lkin Asya dillerinde ev sahibesi, evin idarecisi iin huss bir kelime yoktur. Yalnz aile reisini tyn eden

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

kelimeleri vardr ki, Acemler kedhud1 derler; kadnn erkekle dier mnsebetlerindeki mhiyetlerin belirlenmesine dellet eden kelimelere gelince, bunlar, mutlak bir mecburiyet y-hud yabanc gzlerin nfuzuna tammiyle kapal bir ikaametgh mnsn mutazamrmndrlar. Avrupallarn yanl olarak safa srlen yer mnsn verdikleri harem kelimesi, asla girilmesi caiz olmayan muhterem bir mesken demektir. Acemlerdin ebistnlan gece odas, baka bir ifdeyle yatacak yer demektir. Trklerin odalk kelimesi, Almanca'nn kadnlar odas demek olan Frauenzim-mer kelimesine mudildir. Ksacas, arkl, kadn insan bir ahs deil, yabanclar iin nfuzu kaabil olmayan bir harm-i huzuzt (her trl nazlarn iinde toplanm olduu yasak ve mukaddes bir ey), yalnz zevcee mnhasr bir oda2 sayar. Hkmdarn vlidesiyle en ok sevdii sultn (kadn) ise baka trl telkki olunur. Bunlarn birincisi V-lide-Sultn'dr ki, hkmdar dourmu olan kadndr. kincisi, Ha-sek Sultn,3 yni en sammi demektir. Birincisi Harem diresini idare eder, ikincisi pdihn huss haytna itirak eder: Her ikisi, hkmdarn dncesinde gerek birlikte ve gerek ayr ayr icra eyledikleri huss te'srlerle saltanat melikesi olurlar. tstibdd ve esaretin beii olan Eski trn, yalnz harem direlerinde ve zevlerinin zerinde mir durumunda olmu deil, devlet ve kavimler zerinde saltanat srm birok kadnlar arz etmektedir, islmiyet'in meru zevceler iin tyn ettii drt adedi, Dr'nn drt karsnda grlmektedir: Atsa, rtstne, Prms, F-dme;4 Trk Roksalan'ndan evvel Acem Roksalan', yni parlak demek olan Ruen vard. Bir periden domu demek olan Pz-zats'in kanl saltanat ark vekaayinvislerine nazaran Perzde'-nin hkmetine tekaddm eylemitir. Dmann yaklatn anszn haber alarak pern bir kyafetle ata binmi ve ancak galebe ettikten
Hlbuki Farsa'da Icedbml' kelimesi vardr ki, evin hanm demektir: 'kez-bAV smi bundan bozulmadr. Trklerin de hayme ana.s vard ki, Osman Gflzfnfn validesine nfsbet ftldlfci zannedilen -Haymana, kazasnn smi bu keTfcneoVndfr. K)*i yanda bu Jtelfrrenn ha. hflrffyte yazlmas br iml yanlldr, noHa .h. e yazlmas lzmdr; nk trkede ha. harfi yoktur. (Mtercim) 2 Mverrihin bu ifdesi odalk- kelimesine verdii mndan dolaydr. Odalk, ayn odada birlikte yaanmaya abghn kadn demektir; hlbuki Ham -mer oda ittihz olunan ey. mns vermig grnyor. (MtHercim). 3 Haseki, .Hs -eski* dir M, bu unvan eskiden pdihlarn ilk nikahlandktan kadna tahsis olunurdu (Osmanl harem tekilt ve saray kadnlar hakknda daha shhatli ve mull malmat in bkz : Ord. Prof. 1- H. Uzunar-h, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, kinci basm. Ankara 1984; M. Zeki Pahaln, Osmanl Trih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1971, 3 dld; slm Ansiklopedisi ilgili maddeleri, vd.) 4 Herodot, 3, 88. Atusa ve Fidme, ahn&me'nin Ate ve Fatma, isimlerinde grlr.
1

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

sonra endamna ekidzen vermi olan Rdgnenin5 ordu kuvvetiyle kudretini muhafaza eden Ksem Sultn'm cesareti tanzr eder. Trkmen, Tatar, Trk trihlerinde birok hretli kadnlar vardr ki. valide yhud en sevgili olmak zere oullan, y-hud zevcleriyle saltanat paylamlardr.6 Ancak Arab vekaayi-nmeleridir ki, siyset safhasnda grnen bir yhud iki kadn gsterirler.7 Lkin buna mukabil, birok takva sahibesi, lime, ire8 zikr ederler ki, gzellik ve akn en mkemmel timslidirler.9 Emev ve Abbas halfelerinin stibdad, ehenh unvann alan Iran hkmdarlarndan geri olmamakla beraber, Arablar, huylar i'tibriyle, kadnlar hakknda daha nazikne muamelede bulunurlard ki, bu hl Ehl-i Salb ve Murbtlar ma'rifetiyle Avrupa'ya yaylarak, Frenk valyelerinin kabalm ta'dl etmitir. Bu vak'alardan u neticeler karlr ki, bir taraftan kadnlarn hkmetteki itiraki en mutlak istibdd ile kaabil-i i'tilftr ve dier taraftan kadnlara dknlk sikasyle kendilerine gsterilen sayg ve ihtiram, kadnlarn hkmet ilerine karmalarna hak vermez. Bundan baka, Asya istibdad, baz mu'teber tarihilerin dndkleri gibi, kadnlar hakknda, harem diresinde kapanp kalmalar suretiyle yaplm olan bask uslnden kaynaklanmad gibi, bu tazyik usl de istibdadn cb deildir. Bunun da delili udur ki: Cumhuriyet tekil eden Yunanltlar'da kadnlar Ginese tbir ettikleri yerlerde birer mahbs hlinde bulundurulmakta iken, Halfeler ve Emirlerin devirlerinde civnmerdce bir nezket u kfesi alarak, nisbeten yakn bir zamandan beri bu durum Avrupa'ya intikal ederek, letafeti artrlmtr. Arab ahlkna gre meru kadnlar, erkein en necb duygularndan kaynaklanan ihtiramlara, muhabbetlerinin cazibesiyle kocalarnn btn heveslerine hkim olmak hakkna, rakbleri zerinde inkr kaabil olmayan bir stnle mliktirler. Lkin hkmet hakk El-hkmi limen galebe kaaidesi ve eskiden beri gelen ftiydn' eseri olmak zere erkee aittir ve
PolienDs, 8; 27. Polienos'un .Rdgne.si Herodot'un Fronogne.si ve h-nflme'nin <Rdbe> (Rdbih) si olmak gerekdir. 6 Timur'un dokuz zevcesinden baka, Trk melikelerinin mehutlar unlardr: Cengiz Hn'n torunu Kayuk Hn'm atas Turagine; Emr oban'n kz torunu ve Olcayto'nun Eb Sad'in zevcesi Dild Htn (Badd Htn); onun kn Zt Bg (Sat-BIg) ki. oban Hanedanndan Arpa Hn'n zevce -sidir. 7 (Hazret-) Peygamber'in zevcesi Aie (R.A.). Hkim bl -EmriHah'n herct-resi Sitt'1-mlk; Msr'da Trk cariyesi eceret'd-Drr. 8 Endets iresi olan Rabia -i Adviyye (Endels deil, Irak'ta Basra'da ya -gairas. ve birok mutasavvf ve limlerin yetimesinde rol oynam olan va evliyadan saylan Hz. Rabia'dr. Hazrlayan) ve Stt -I Nefise. 9 AbIe (Abla?), Selm. Leyla. Belks.
5

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

bunda kadnlarn hissesi yoktur. Arablar'm kadnlara hrmet zerfeti Trker'ce mehuldr; bununla beraber Osmanl trihi bize birok defalar pdihlarn cariyelere ve dvn- hmynun kadnlarn nfuzuna mahkm olduunu gstermektedir. Rus Roksalan'm, Venedikli Bafa'mn, Rum Ksem'in Sleyman, III. Murd, I. Ahmed zamanlarnda ve onlarla Devlet zerinde saltanat ettiklerini grdk: Ancak yle yalnz bir kadnn sal tanatnn neticeleri, Ibrhm zamannda birok nedimelerin mtereken nfuzlarn kullanmalarndan hsl olan hallerle kyasla sa, bir saadet idi .10 Sultan brahim'in Clusu IV. Murad'n irtihlinden sonra, Devlet'in ileri gelenleri, yeni Pdih'n clusunu haber vermek iin, sevin hklanyle ehzadelerin ikaametgh demek olan kafese kotuklan zaman, brahim, hkmdarn dnydaki soluunu tamamlam olmayp da henz haytta olan yegne biraderi bulunmas hatsna mukabil, kendisini, mrnn geri kalan gnlerinden mahrum etmek cezasna uratmak iin, byle bir hileden istifde etmek istiyor korku-suyle, kapsnn srmelerini ektirdi. Kapy krmak iin zor kullanmak mecburiyeti hsl oldu. Fakat ne kadar hrmet gsterilmek mmknse gsterildi; brhm, Murd'm vefatn validesi Ksem Sultn'n bizzat tasdik edip de, mteveffa hkmdarn na*n diresinin nne getirmek suretiyle kat' bir delil gstermesine kadar, kendisine arz olunan tebriklerin halisane olduuna inanmak istemedi. Ondan sonradr ki, Sultn Ibrhm taht odasna giderek, dvn erknnn, ulemnn, aalarn ta'zmtm kabul ederek, biraderinin na'n saray kapsna kadar gtrd. Sonra, an'aneye gre, Eyb Cmii'nde kl kuand. Ksem Valide-Sultn, vaadi gereince vezirleri makamlarnda brakarak, snm olan iktidarn yeniden alevlendirmek iin, birbirini mtekib gzel cariyeler tak-dm etmekten baka bir eye bakmad. Kadm zamanlardan beri ehvet-engz Zhre'ye tahsis edilen ve isminden de anlalaca gibi. slmiyet'te affne ve dindrne bir itimaa mahss ve mnhasr saylan her cum'a gn Ksem Sultn, vezirler kendisine refakat etmekte bulunduklar halde, olunun akametine yeni kurbanlar getirirdi. brhm, bir tek kadnn bezm-i sohbetinde bulamad iktidar, kadnlarn okluunda bulmak midiyle teselli buluyordu. Saray
10

Sayfa

10

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/311 -315.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

byklerini her cum'a gn Pdihn yatana yeni bir criye getirmeye mecbur eden haftalk terifat, yalnz brahim'in saltanat zamannda mer' olmutur; bu Pdih'n vefatndan sonra, eski bir det iade olundu: Senenin yedi mukaddes gecesinden11 Kur'n'n nzul gecesi olan Leyle-i Kadr*de Pdih'n Ayasofya'dan saraya dnnde, devlet ileri gelenler ellerinde renkli gerdek fenerleriyle kendisine refakat eder; o gece zt- ahaneye bir criye takdim olunurdu.12 Clusun Teblii Ve Anlamann Yenilenmesi Dvn- hmyn Sultn brahim'in clusunu ecnebi hkmetlerine haber verdi. Bir avu, Fransa'ya, Felemenk'e, ngiltere'ye gitmek iin emir ald; Mteferrika Mehmed Venedik'e gitti; bir aa, 60 svari ile Viyana'ya gnderilerek, varndan yedi gn sonra Im-parator*un huzuruna kabulnde, Lehller'e asla yardm edilmemek artyle sulhun bekaasn arzetti. Sultn Murad henz haytta iken Lehistan hkmeti, Devlet'in hududunda Kodak Kalesi'nin insndan dolay kan ihtilfn halledilmesi iin, Adalber Myaskovskfyi sefaretle stanbul'a gndermiti. Sefir Osmanl payitahtna vardnda saltanat tahtnda Sultn brahim'i buldu. Yeni Pdih kendisine arz edilen sulh teklifini kabul etti. Ruslarla bir ittifak akdinden vazgeilmesi iin bir avu ve Lehistan'a dnmek zere bulunan Pzandota Dziriski nmmdaki mektupu vstasyle Vladislas'a bir nme gnderildi.13 Ruslar tarafndan da, Sultn brahim'e clusunu tebrik ve Azak Kalosi'nin istilsndan dolay harb hlinde bulunan Kazak ve Ta-, tarlar arasnda efendilerinin tarafsz kalacan te'mn eylemek zere iki eli gelmiti. Balyos Aloizio Kontarini yerine gelen Venedik maslahatgzar Pietro Foskarini kapitlasyonlar yeniledi.14 Kont D Sezi ile sefr Peter Vik'e halef olan Fransz elisi Msy D L-hey ve ngiliz elisi Sakvil eski muahedelerin devam etmesi hususunda te'mint aldlar. Lehistan ile anlama, evvelce malm olan ve balicas hududun Kazak ve Tatarlarda
Bu yedi gece Regib, M'rc, Bert, Kadir, Mevlidi Saadet e iki bayramn ilk geceleri olmak gerekir (Mtercim). 12 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/315 -316. 13 IV. VlaHftla* Tarihi. Kuynfcovskrnfn eseri. Varova tab' 1823, s. 241 1679'da baslm bir eserden naklen. Sultan brahim'in clusunu bildiren, Lehistan Kralna yazlan narne Reslkttb Mehmed Efendi'nin inasnda dercedil-mslir. nu : 40. 14 Venedik Arivi'nde bulunan ve Rets Mehmed Efendi'ntn nsnda yazl olan bu kapitlasyon, Martens'te yoktur.
11

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

kar karlkl olarak muhafazasn ve Lehliler tarafndan Tatarlar'a senelik bir vergi denmesini mutazammn bulunan artlarla tasdk edildi. ran elisi brhm Hn alen bir kabul treninde zt- ahaneye hediyelerini takdm ederek, dndnde kendi milletinden Yedikule'de mahbs olan esrleri alp birlikte gtrmek ve ran'a kar defalarca hyanet gsteren TV. Murad'm arkada- Emr Gne'nin dm olunduunu grmek15 (14 Temmuz 1641) tesellisine nail oldu. Emir Gne, Boazii'nin Avrupa sahilinde bir kye ismini brakmt ki, rezlne haytn srd yer olan muhteem saray buradayd. Sultn brhm, Emr Gne'nin IV. Murad iin koydurmu olduu taht kaldrdkt an sonra, bu saray vezr-i azama verdi.16 Avusturya ile siys mnsebetler ve dima yeni taarruzlarla sarslan sulhun yenilenmesi hayl byk glklere mruz kalmaktan geri kalmad. Trkler Aa stirya'y istil ettiler; Kont Dra-kovi Lutenberg'in maliknelerinden yalnz Mr Inna'yla ayrlan melnizn ve tstrahof kylerini itaat ettirdiler. Lutenberg'den yarm mil mesafede Vistia'y igal ederek, hububat ve un olarak vergi aldlar; Ratisbon'a kadar btn mntkay yama ederek bu ehre yakn olan Dominzen ve Dordrinzen karyelerini Osmanl hkmetine tbiiyyetlerini tanmaya mecbur ettiler. Gra'ta toplanlan meveret meclisi, bilhassa ba bozumu mevsiminin yaklamakta olduu; Ratisbon ve Lutenberg'deki gayet gzel balarn dmana ikr olmak tehlikesinde bulunduu iin, Osmanllardn ilerlemelerinden dehete kapld. Bu vak'alar zerine, Ratisbon Diyet meclisi, yeni Pdih clusundan dolay tebrik iin bir Macar'n yhud bir Al-man'n entornons sfatryle Dvn- hmyna gnderilmesi hakknda Kestenberg hss maviri tarafndan yaplan teklifi kabul etti. Bu memuriyet zden nmnda bir Macar'a verilerek, zdeni 26 Nsn 1641 trihinde stanbul'a vsl oldu. Dvn tercman Zlfe-kaar hasta olduundan i'timdnmelerin tercmelerine talyan ta-bbi Grassi memur oldu. Bilmukabele Pdih tarafndan Ratisbon'a gnderilen Mehmed Aa -ki mrnn otuz senesini Osmanl saflarnda vatan aleyhine kullanmtRatisbon'a elli kiilik bir maiyyet ile varp, Diyet Meclisi tarafndan alen ve resm surette kabul edildi (7 Ekim 1641). Sadrzam, stirya'da son olarak

12
Sayfa

Nam. Ravzatnl-Ebrar. Venedik Hulsas'ndan : Emir Gne 7 Ekimde sadrzamn saraynda bouldu. Ferieke'de damna sebep olarak: Vcdu lzm olmamakla* der. 16 Emr Gne olunun katil Acem elisinin desisesine hami olundu. Kdhne' -de bina etdigf kasr ve baeyi pdih ald. Nam. c. 4, s. 5.
15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

17

htiml ki CizvRler'in1 Yesiyyn sftretinde tercmesi bu hataya yol am yhud Cizvitlere verilen

Sayfa

13

yaplan aknlar hakknda enternons zdeni ile mukm eli mid'in ileri srdkleri ikyetlere mukabil, olan olmu cevabiyle iktifa etti. Bununla beraber Kanije, Ve-senz, Vobo aknclar Eersek kalesini anszn ele geirmi, yalarna bakmakszn kadn ve erkek btn ahlsini ldrm, 300 esr alm, kale dndaki evleri batan baa yakm idiler. Sokollu' -nun torunlarndan Kanije belerbei Hasan Paa, -muhalefet ettikleri takdirde hepsinin burunlarn, kulaklarn kesmekle tehdd ederek- Mr ve Raab sahilleri zerindeki kyler ahlsine vergi vermelerim emretti (5 Ocak 1641). Kostanvi aas Petrinya genel kumandanna ikyet zemininde yazd ki, Bosna valisi kendisine her trl taarruzdan uzak durmasn emretmi olduu halde, geen k Dobia'ya Avusturyallar tarafndan taarruzlar vuku bulmu ve gen Kont Tersanovi'ye asker sevk etmitir. Ms Paa da kraln maviri Baron Kestenberg'e ve meveret meclisi resi Kont lik'e bir kd gndererek, hududun tahdidi iin tyin edilen komiseri beklemek zere akdedilen mtreke esnasnda Batyani'nin Balaton G-l'n geip Kopan mlhakatndan tgol Palangasn yakm ve drt ky tahrb etmi olduunu bildirdi (4 Nsn 1641). Bu daim endie verici durum sulhun yenilenmesini Avusturya'ya iddetle arzu ettiriyordu. Lkin sadrzam, hediye-i ihtir-myye nm altnda 200.000 ek (guru) verilmedike, muvafakat etmek istemiyordu. mparator, diplomatik evrak arivinden son ahid-nmey kard ki, bunda Avusturya'nn 200.000 guruu yalnz bir defalk te'diye edecei tasrh olunmutu. Sadrzam son kapitlasyonlarn tasdikinde Sultn Murad'n yann kklnn ktye kullanldn, emr-i lh mucibince Osmanllar'n ey, yni slm'n kabul, cizye yhud kl teklif etmeleri lzm gelecei cevabm verdi. Buna ramen sulh anlamas mparator nmna -refakatinde iki Macar olduu hlde- Baron Kestenberg ve Pdih nmna kapc-ba Osman Aa ile dier aa tarafndan imza olundu. Bunun akdedildii yer Son beldesidir k, onbe sene nce Zit -vatorok Muahedesi de burada yenilenmi, Zitvatorok ahidnmesi bu defa dokuz madde zerine tasdik olunarak, u kadar ki Bulundvar ile son defa Trkler tarafndan feth olunan kylerin hududlarna dir olan ihtilf mevzuu meseleler bir hudud komisyonuna braklmtr. Dikkate ayandr ki, Latince nshann yedinci maddesi yalnz Cizvitler'e it iken, Trke nshann buna karlk olan maddesi umumiyetle dn-i seviyye rhiblerine mildir.17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Avusturya ile anlama yapldktan birka hafta sonra, stanbul'a bir Rus elisi geldi: Bunun ta'lmt, Dvn- Hmyndan Moskova'ya gnderilen avuun katlinden dolay, Osmanl Devleti'ne mazeret arzetmek ve Tatarlarn Rusya toprana aknlarnn durdurulmas iin taraf- ahaneden taahhdde bulunmas artyla ar?n Azak kalesini terk etmeye hazr bulunduu hakknda te'mnat vermesini mir idi. Bir Raguza elisi ile Transilvanya'dan gnderilen drt memur Mays iinde mu'td vergileri getirdiler. Transilvanya'nm maslahatgzar memleketlerinin milletini, yni Macarlar*, Sakson-lar', Segelileri (ehler) temsil ediyorlard. Drdncs Rakoi tarafndan gnderilmiti. Rakoi, mevkiinin oluna braklmasn garantiye almak istiyordu. Senenin sona ermesinden evvel, Rakoi'nin Varadl Etiyen Karosi nmnda bir elisi bir vergi ve hediyeler getirdi. Bu eli, -mparator elisinin ancak ikiyz ek vermi olduu- Macar'dan dnme Devlet tercman Zlfekaar*a da ayrca 2.000 ek getirmiti. Maksd Hn isminde yeni bir Acem elisi 150 kiilik bir maiy-yetle 22 Kasm trihinde stanbul'a geldi ve istikbline gnderilen 84 avu ile ehre dhil oldu. Bu sefr ah II. Abbs'n -pederi h Saf'yi dm ettirdikten sonra-18 14 Mays 1642 (14 Safer 1052) trihinde tahta km olduu haberini getiriyordu. Mevcud muahedeler hkmlerine gre, Van Dalar'nda bulunan Millet (Milt veya Melt?) yklmasn taleb etmekle grevli idi. Byk bir iltifatla kabul edilmesine yol aan kymetli hediyeleri aadaki eylerden ibaretti: Herbiri iki zira' olmak zere yetmi para srmal kuma, kadife ieklerle menku yirmi para srmal kuma, srma ilemeli altmbe para ipek kuma, imame iin yetmidrt dl-bend ve baka bir tbirle Hind muslini, yetmidrt para ipek ve canfes kuma, anber ve misk dolu yedi ie, otuz drt kabza kl, krkdrt ipek giye, yirmisekiz ok keman, altm fafr tabak, yirmialt byk kalie, zerlerine srmal rt rtlm elli deve, on hecin devesi, ondrt cins at.19 Birka ehzadenin Doumu; Zelzele Ve Yangn 2 Ocak 1642 (30 Ramazan 1051) trihinde Sultn brahim'in bir olu

14
Sayfa

msadelerin ta'mirr.inde beis rlmedigi halde, Avusturyallarn maksad anrak Cizvitler'in imtya7i olduundan, ahidnme-nin LAtincesi. ona gre yazlmtr (Mtitorcim). 18 h- Acem Sam bin San mevt olup oh, Abb&s nm sab h. olmutu, Nam. s. 14. (Mtercim) 19 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/316 -319.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

dnyya geldi ki, daha sonralar IV, Mehmed nmyle saltanat etmitir.20 O sene Nsn'm 15'inde dah bir ehzade domu,21 o da biraderi Sultn Mehmed'den sonra tahta kmtr. ehzade Mehmed'in dnyya gelii haftann en mes'd gn saylan Perembe'ye rastlam olmakla beraber, dousundaki talihi kefe memur olan mneccimler, o gece Teravih Namazn mtekib stanbul'da bir yer sarsnts hissedilmi ve birka gn nce yenieri kii asndaki barut mahzeninin alev almasna sebep olan bir yangn vuku bulmu olmasn, hayra almet saymadlar. Sultn brahim'in clusunda dah zelzeleler, yangnlar vukuu, kuyruklu yldzlar domas, yldrmlar dmesi (yldz kaymas zannedilen gk hdiseleri) halk efkrn rktmt. Tebriz ehrinin byk bir ksmn ve Mool imparatorunun enb-i Gzn adn tayan ve harabesi seyyahlar iin henz bir hayret konusu tekil eden trbesini batan baa ykan bir zelzele, Sultn brahim'in hemen hemen clusu anna rastlam ve ay sonra Galata'da bir yangn zuhur etmitir. Bu muhtelif ahvlin telkin ettii kt fallar, ehzade Mehmed'in doumu zerine, ehirde gn sren ve Trke'de donanma tbir olunan umm enliklerle bir dereceye kadar unutulmutur. Bu donanma kelimesi, Trke'de bayram, deniz kuvveti, enlik olmak zere mnya geldiinden, bir muzafferiyet, yhud bir ehzadenin doumu mnsebetiyle yaplmas ln edilen umm enliklerde ehir hanelerinin sslenmesine, gemi direklerine bayraklar ekilmesine, toplar ve fiekler atlmasna da byle denir.22 Sikke'nin Yenilenmesi Ve Umum Tahrr Sadrette bulunan Kara Mustafa Paa -ki aslen Macar olduu halde, yenieri neferliinden kul kedhuds ve segbn-ba, Revan muhasarasnda yenieri aas, Badd muhasarasndan sonra, hcum srasnda vefat eden Tayyar Mehmed Paa yerine vezr-i zam olmutur- Devlet'i intizam ve askeri itaate byk bir dikkat ve riyetle idare etmitir. Lkin vak'alar, slahat teebbslerinin verdii mdleri te'yd etmedi. Kara Mustafa,
Doumuna trih : -Nurdur geMi Muhaimr.ed sulb-i brahim'den (1051) -n-i Vn (Mtercim). Sultan Sleyman'n veldeti trihi Nam'da yle kaytldr : 15 Muharrem 1052. (Mtercim). 22 Ton (don) astnda at ksmnn rengiyle berSher libas ve znet mflnsna -dr. Donanma (tonanma) gemilerin tehizi, ehirlerin tezyini demektir- M-lflrndur ki bayramlarda dahi donanma yaplr; fakat bayrama donanma de-nilrrez. (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/319 -320.
20 21

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

btn nazar- dikkatini mthi eye atfetti: Sikkenin slh, is'rn (zaruri ihtiya maddelerine fiat artlarn kontrol altnda tutmak iin narh konul mas ileri) tanzimi, Osmanl memleketlerinin tahriri (umm saym ve istatistik! kaytlarn tanzimi). 'tibr bir fatla tedavl eden guru ve duka -ki birincisi 120, ikincisi 250 akeye kmtr- yeni bir sikkenin tedavle karlmasyle asl rayilerine irca olundu. Guru 80 akeye, arslanl guru 70 akeye, duka 160 akeye gemek zere fit tyin edildi. Yalnz yiyecek eya pazarlar deil, at ve esr pazarlar da huss nizmlar altna alnarak, mfetti Hasan bu nizmlar o kadar iddetle icra etti ki, hilfnda hareket edenleri tokmak cezasna arptrarak, yni balarna ar bir aa paras vurmak suretiyle yere ykp ezerek, ldrd. Avrupa ve Asya eyletlerini tahrre memur mbairler, vazifelerini daha az bir iddetle yerine getirdiler. Nfsu tammiyle tahrr ederek -Sultn II. Mehmed zamannda Rumeli ve Anadolu'da yaplm olan son tahrrden bu yana bz mahallerin nfsu azalm, bzlar bilkis oalm iken, vergileri vuku bulmu olan bu deiikliklere gre deitirilmemi bulunduundan- vergilerin daha dilne tevziine altlar. Bununla beraber bu srada vergilerin tarh iin yaplm olan faydal slhat uzun mddet devam etmedi. nk otuz sene sonra mverrih Mehmed bin Hseyin bin Nash, vzer ve seltn vakflar hakknda verilen muafiyetlerden dolay, vergilendirme uslnn haleldar edilmesinden ikyet eder. IV. Murad'n mkerrerler hakknda dm cezas da dhil olmak zere, ienlere en ar cezalar tertb etmi olduu ttn memniyyeti kanunu kaldrlmad iin, ttnn verdii tiryakilik keyfinin mbtellar enfiye ekmek suretiyle cezadan kurtulmak yolunu buldular ki, Mntehe bt-i Tevrh sahibi, bunlarn u alkanln aksrmak maksadna hamleder. Osmanl vekaynmeleri Osmanl memleketlerinde buruna ekilecek ttnlerin kullanlmasn bu 1642 (1052) senesinde kaydederler. Sadrzamn tarafszca hakkaniyeti, kad Hocazde Mes'd Efendi'nin tahrikleri zerine Bursa ahlsinin tahrb etmi olduklar- bir Hristiyan kilisesi hakknda da zuhur etti. Bu kad, tslm eratine mugayir olduunu iddia ederek, yeni bir Rum kilisesinin insna engel olmutu. Sadrzam kady azletti ve Hristi-yanlar'n yapmaya baladklar kilise ve manastrda meydana getirilen tahribatn failleri hakknda tahkikat atrmak zere bir hey'et tyn etti. Kara Mustafa'nn gsterdii iddet, mutaassb Mslman ahl arasnda umm bir honudsuzlua yol aarak, dier kilisenin tahrb

Sayfa

16

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

edilmesine sebep oldu. Azledilmi olan Kad Hocazde Mes'd Efendi, srgne mahkm edilmi iken, shilhnesine ekilip ikaa-met etmesine izin verildi. Hocazde, Sultn I. Ahmed'in hocasnn olu idi. 20 sene mderris olmutu; Haleb kadlna tyn edilmiken, azledilerek, Bursa kadl nasb edilinceye kadar, 10 sene ma'-zl kalmt. Kadlk bertlarn 50.000 akeye satmak i'tiydnda bulunan mflft Yahya Efendi, Hocazde Efendi'nin uzun mddet mansbdan mahrum bulunduunu gznne alarak, Bursa kadl n meccnen tevcih eylemiti.23 En byk ilm mesned olan me-hat- slmiyye'de (eyhlislmlk makamnda) defa bulunan Yahya Efendi, ertesi sene, gayet faal bir mft ve hner sahibi bir nzm hreti brakarak, irtihl etmitir. Bir Dvn' olduu gibi, Kasde-i Brde'yi tahmis etmi; mrsa dir bir eser ve Cinn n-mye tbba dir bir kitap yazmtr. Bunlardan baka Gaffr'nin Nigristn'n tercme etmitir. Te'ss etmi olduu medrese yannda medfndur. Yahya Efendi'nin yerine Sa'deddn Efendi'nin torunu, Es'ad Efendi-zde Eb Sad Mehmed Efendi eyhlislm olmu, bu zt da defa o makamda bulunmutur.24 Azak Kalesinin Zabt Sultn brahim'in saltanatnn ikinci senesinde, be seneden beri Kazaklar'n elinde bulunan Azak Kalesi zerine karadan ve denizden asker sevkedildi. Kapdn-paahkta bulunan Hseyin Paa'-nn yerine Siyvu Paa tyn edildi. Hseyin Paa z Valilii ile ordunun serdrlna tyn edilerek, Bahdr Giray idaresindeki Ta-tarlar'la birlikte hareket etmek emrini ald.25 Cezir-i Bahr-i Sefd beleri tarafndan tedrik olunan ve ilerinde birka bin yenieri ve sipahi26 bulunan sekiz byk kadrga, muhalif rzgrdan dolay on gn Kavak'da kaldktan ve sadrzamn
fstanbul ve Edirne kadlklarna tyn olunan iki zttan ellier bin ake mjde alm iken, Mes'd Kfendi'nin ektii iddetli azle merhameten, mansbnn menurunu Yahya Kfendi kendi eliyle vererek, .rr.Gjde alnmamtr. O vaktin uslne gre, bu trl akeler Bb- Fetva memurlarnn idt (rd) lanndand. Mevlevyetlerin. niyabetlerin tevcihi srasnda bir mikdr para alnmas yakn zamanlara kadar devam etmitir: nasl ki Bb- l'de dah terifat harc alnrd. Hammer bu husus ta Yahya Efendi'ye haksz bir s-i zanda bulunmutur- (Mtercim) 24 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/320 -322. 25 Nam'ya nazaran (c. 3, s. 458), kapdan paann dpgitirilmesi ve Hseyin Paa'ui z'ye me'mriyeti 105(1 senesi vak'alarndandr. Azak zerine sevkyt ve mverrihin bundan sonra hayan edecei vak'alar ertesi seneye aittir: yni Sultn brahim'in saltanatnn kinci senesindedir. (Mtercim) 26 Natm, 500 yenieri ve bir nrikdar slpfthl der. Leves (4, s. 26), yirmi yenieri der. (?). Mbftlfia 'tiydnda dan Evliya elebi elli firkateyn, iklyz kayk, yirtnisekiz sancak askeri, krkbln Besarabya Tatar, krkbin Efttkh ve Bodanl, yirmibln Erdelli, seksen bin Krm Tatar gnderildii ni yazar. Maa-haza, Osmanl askerinin sayca okluuna ramen, ric'atini syler.
23

Sayfa

17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

kilercilerinden bir Rus esri vatanna dnmek midiyle donanma krekileri arasna karm olduu halde ele geirilerek, stanbul halknn gzleri nnde Aksaray arsnda asldktan sonra, Boaz'dan Karadeniz'e ktlar. Sarayn btn bostanclar ve tersane adamlar, tersane kedhuds Uzun Piyle'nin kumandas altnda olmak zere kadrgalarda idiler. Rumeli timr ve zeamet askeri -Valide tarafndan bir sultn (kadn) in torunu olduu iin Sultn-zde denilen Silistire Vlsi Mehmed Paa kumandasnda bulunuyorlard. Azak kalesi, silh tamaya muktedir 14.000 erkek ile kocalarnn sava duygularna itirak eden 8.000 kadn tarafndan mdfaa ediliyordu. Lkin mahsurlar, Krm Hn'yle Osmanl kumandam arasndaki ittihadszlk ve Osmanl ordusunda telefata yol aan ktlk ve bulac hastalk gibi hallerde, daha kuvvetli yardmclar bulmu oldular. Bundan dolay ay muhasaradan sonra Osmanllar -telef olan Eflkh ve Moldavyallar*-dan ve Tatarlar'dan baka- yenierilerden 7.000 ve dier askerden 800 zayi t vererek, ekilmeye mecbur oldular. Donanma Boazii'ne /doru yelken at zaman, kadrgalarn bir takm Don mansabn-da karaya oturarak Kazaklar'n eline geti, istanbul'a ulalnca Siyvu Paa azledildi. Yerine Uzun Piyle tyin edildi. Knm Hn Bahdr Giray Azak'dan dndkten az sonra vefat etti. O vakte ka dar Rodos'ta mahbs tutulmu olan kk kardei Mehmed Giray, ona halef oldu. Yine Rodos'ta tutuklu bulunan ahin Giray, Pdi-h'n emri zerine, memuriyet mahalli olan Msr'a giderken, Cezire nnde bekleyen Mustafa Paa m'rifetiyle kati edilmiti.27 Ertesi sene (1642) Azak zerine yeni bir asker kuvvet gnderildi. Msr valiliinden Silis tire valiliine nakledilen ve o valilii seferde dah bulunmu olan Sultn-zde Mehmed Paa -ki Cuvan Kapc-ba unvnyle de yd olunurdu- kara ordusu serdrhna ve Uzun Piyle Kapdn deniz kuvvetleri kumandanlna getirildi.28 Zt- hne, sefer masraflar iin Krm Hn'na
NatmS'nn Veclhf'den naklen rivayetine gre, Ahn Giray kendi hlinde oturmaktayken, bir chil-i mechfll, Osmanl Devleti'nin kus isimli bir ahstan ziyan greceini haber vermekle, onun bu bflbl szne timd edilerek ahin. Giray kati olunmutur. Fakat uras garlbdh* ki, birbucuk asr sonra yine ahin Giray nftmudaki Knm Hn. Krm'n Rusya eline gemesine sebep olarak, o zaman Rodos'a srlp fdimna ferman karlm ve kendisi Fran sz konsoloshanesine and halde, Rodos kads bulunan Siinblzde Vehb konsoloshaneyi topa tutacan syleyerek ahin Gray' oradan karp, bir kasidesinde syledii zere, Gk gzl mkri Idm etmitir- Konsoloshaneler chflric ez mlk hakkna mlik olmadndan ir kadnn tehdidi, milletler hukuku ahkmna da mugayir deildi. Devletin byk zarar grecei ku isimli kurse, anlalan bu sonraki ahin Giray'dr! (Mtercim). 28 Sultn ibrahim'in saltanatnn ikinci senesinde* diye balayan fkralarda yazd olan Azak vak'alan karm grndnden, Nam'ya nazaran bu vak'a-lann tertibi aadaki ekilde tashih olunur :
27

Sayfa

18

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

mu'td olduu zere izme paras nmyle 12.000 altn gnderdi. Baharn ilk gnlerinde Mehmed Giray, Sultn-zde'nin geliini beklemek ve muhasaraya balamak zere 100.000 Tatar ile Azak'a gitti. Kazaklar Osmanl ve Tatar birleik kuvvetlerine mukavemet edemiyeceklerini bildiklerinden, ehre bir taraftan su bastrdktan ve bir taraftan da ate verdikten sonra, brakp gittiler. Bunun zerine Azak hem su ile, hem atele tahrb olunmutur. gn sonra Sultn -zde Mehmed Paa, Tatar ordusuyla birleti. Hernekadar Azak kalesini fethetmediyse de, tamir etmeye muvaffak oldu. Krm trihi, Azak'm Deli Hseyin tarafndan muhasarasn, Tatarlar tarafndan fethini, Sultn -zde tarafndan tamir edilmesini arkllar tarafndan birbirine mudil vak'alardan olarak kaydeder. Sultn-zde, bu suretle Altun Ordu Hnlarnn Krm Hnlarnn, asr evvel Azak'a gelip yerleen Cenevizlilerin izinden gitmitir. Kalenin muhafazasna yirmi takm yenieri, alt topu, on cebeci, yedi -bin Tatar, yedi sancak bei, cem'an 20.000 kii ile pekok top brakld. Azak'n Hseyin Paa tarafndan muhasarasnda ve Tatarlar tarafndan fethinde Osmanllar'n en mehur seyyah olan Evliya e-leb, mezzin sfatyle Hseyin Paa'nn ve Krm Hm'nm maiy-yetinde bulunuyordu. Evliya, Sultn brahim'in clusu senesi seyahate km ve maceras yirmi sene srmtr. ran ve Arabistan'a kadar Anadolu'yu, Habe memleketine kadar Afrika'y dolam, Almanya'nn ve sve'in bir ksmndan gemitir. Seyahatinin hikyelerini drt ciltte yazmtr. Mezzin ve ktib sfatyle valilerin maiyyetinde idar ilerle uraarak, mahir bir idare memuru sfatn almtr. Evliya, bizzat hid olduu vak'alar hakknda ky metli vesikalar brakmtr. Lkin aka mbalaaya temayl ci-hetiyle ihtiyatla bavurulmak ve bilhassa trh-i kadm hakkndaki ifdelerini olduka ihtiyatkra kabul etmek gerekir. Bil'akis grd yerlerin tarifleri tamm
1050 senesinde Siyfivu Paa kapdnha ve sabk kapdn Hseyin Paa z valiliine tyin olundu. 1051 MuharrenVinde Hseyin Paa Azak fethine ve Hn ve Kapdn ile birlikte gitmee memur oldu. O sene Azak alnamad; bozgunluk zuhura geldi. Donanma dnd. Krm Hn Bahdr Giray Azak'ta hastalanmt, Gzleve'ye geldiiade vefat ederek, yerine Mehmed Giray tyn edilip kara tarafndan gnderildi. Bozguna uram donanmann stanbul'a girmesine msade olunmas iin eyhlislm Yahya Efendi tavas sutta bulunarak, Seferlerde bzan fetih husul bulamamas asri Peygambe-rde dah grlmtr; egeri Azak fethi gelecek seneye kald; fakat dman da ok rahnedr edildi* suretinde mruztta bulunmas zerine, msade gsterildi. Yine 1051'de, Msr'dan azledilmi olup Silistre valiliine deil, darbhne nezretine tyn edilmi olan Sultn-zde Mehmed Paa, serdr-lkla Azak fethine memur oldu. Siyvu Paa dah kapdnlktan azl edilip, kapdnlk bir mddet kimseye verilmiyerek, sadrzam bir zaman bizzat do nanma ileriyle megul oldu. Daha sonra Sultnzde Azak seferine gitmitir . ki, Hammer'in Cezir -i Bahr-i Sefd beleri. szleriyle balayarak verdii tafsilatn tamm bu sefere aittir. Buna gre Sultn -zde"nin Azak seferine me'mriyeti yalnz bir defadr. (Mtercim).

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

tammna hakikate uygundur.29 Silahdar Mustafa Paa'nn dam Azak'n fethedildii sene sadrzam Kara Mustafa Paa, IV. Mu-rad'n nedimi olan Silhdr Mustafa Paa'mn defiyle tehlikeli bir rakbden kurtulmutu. Kudretli Silhdr Mustafa'nn i'tibrdan d mesinin ilk almeti, himyesi altndaki Kna-olu'nun dm olmutur. Kna-olu'nun Teke ve Aydn taraflarndaki isyanlar IV. Mu-rad devrinde cezasz kalmt. Lkin sonra Sivas valiliine nakledilmesi zerine ahlnin ikyetlerine binen stanbul'a getirilerek, emlki msadere olundu ve Ayasofya karsnda bir kasab dkkn nnde asld (20 Ocak 1642 - 18 evval 1051). Himaye ettii kii hakknda vukua gelen bu muamele, Silhdr'n da akbetini hisset-tirebilirdi. Sultn brahim'in clusunu mtekib Silhdr Mustafa Paa Budin Valiliine tyn edilmiti. Ancak eyleti merkezine git meden nce Ms Paa ile becayi olunarak, Ms Paa bu suretle nc defa olarak, Devlet'in en mhim hudud eyletlerinden olan Budin'e memur olmutur ki, bu zt yeni istihkmlar ilve ettii Ms Paa Palangasnda nmn zamanmza kadar muhafaza etmitir. Mustafa Paa, bu trihin iine aldmz vak'alannda grdmz zere, Canpulad ve dierleri gibi kudretli ve korkun nedimleri in bir felket kaps olmu olan Tamvar'a gnderildi. IV. Murad'n eski mahremi ikbl gnlerinde byk servet top amit. S- istimalleri cmlesinden olmak zere asker maalarna mahss olan ve senede 80.000 guru tutan Kbrs vergisini drt senedir cebe indirmiti. Vezr-i zam Mustafa Paa, mrye ait mallarn ktye kullanmasn sebep ittihaz ederek, hakknda tahkikat almasn emretti. Tahkikata iddetle devam olunarak, Kaya Sul-tn'm kedhuds Mevkuftc Mehmed Efendi'nin yapt entrikalar da Kara Mustafa Paa'nn mesasini kolaylatrd. Mehmed Efendi, Silhdr Mustafa Paa'nn dnmesi msadesini almak ve IV. Mu-rad'n tasavvur etmi olduu vehile, onun kermesi olan Kaya Sultn ile izdivacm kolaylatrmak iin Vlide-Sultn ikna etmeye alyordu. Tahkkatin neticesi, Silhdr*n i'tirf ettii 50.000 guru servetinin hkmet haznesine alnmasndan ibaret oldu. Lkin ! sadrzam, Vide-Sultnn azndan kard birka szden izdiva plnn anlam olmas zerine, Silhdr hakknda dm emri almak iin bunu frsat
29

Sayfa

20

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/322 -325.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

bildi. Edirne bostanc-bas Sinan Aa krk celld-la birlikte kanl irdenin icrasna memur oldu. Silhdr'n stanbul'daki hanesinde saklam olduu bebin kese kymetinde altn ve g-Jm bir sofra takm ile birok nakid hazneye alnd. Kara Mustafa Paa, daha sonra vaktiyle Mneat sahibi tevkii Ferdn'a it bulunmu ve Emr Gne'nin dmnda kendisine hediye edilmi olan muhteem sarayda Pdih'a parlak bir ziyafet verdi (1 Safer 1052 -1 Mays 1642). O srada, Valide Sultnn skdar'da yaptrd c -I mi ve hamamn ins hitm bulmutur. Silhdr, Vlide-Sultmn rzs olmakszn bodurulmu olmakla beraber sadrzam, bir mddet daha gl iktidarn muhafaza edebildi. Ertesi sene -ki hafta zarfnda iki ehzadenin yni ileride tahta kacak olan Ahmed ile on aylkken vefat eden Murad'n veldetlerini grmtr- Kara Mustafa Paa'nn dne hid oldu (1 Muharrem 1053 - 22 Mart 1643).30 Baz Zorba Ve akilerin Cezalandrlmas Sadrzamn damndan az evvel, silhl bir vaziyette yakalanan zorba bir s ile eyletlerinde zulm icra ettikleri tahakkuk eden birka vl kati edilmiti. Kara Mustafa'nn iddeti o zamana kadar gerek eyletlerde, gerek stanbul'da isyan fikrini bastrmakt. Si-listre'den Bosna'ya gnderilen Hseyin Paa yeni eyletinde isym te'db etmi, ve Badd Vlsi Dervi Mehmed Paa Arab sergerdelerini malb ederek, eyletinin merkezine 600*den ziyde ba gndermiti. Edirne ve Selanik arasndaki yollarda ekyalk eden ve Hey-dk (Hayduk) denilen haydutlarn zerine, esasen avda Pdih'a refakat etmek zere ihdas olunan ve muahharan Belgrad, Kanije, Eri, Budin arasnda nbeti unvnyle hudud muhafazasna memur edilen avc yenieriler gnderilmiti. Bu askerin, bostanclarn ve segbnlarn yardmlaryle, Edirne bostanc-bas Krkkilise'de Heydkler'e hcum ederek onlar hezimete uratt.31 Nasuhpaa-Zade'nin syan Ve dam

ehzade Ahmed. kinci haseki Muazzez Hamm'dan 6 Zilhicce 1052 ve 15 ubat Rmt aramba gn ve ehzade Murd. 1053 senesi Mha irem'inin ilk gn domulardr - Nalm (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/325-326. 31 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/326 -327.
30

Sayfa

21

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

19 Austos 1642 (23 Cumdelul)*de stanbul'da byk bir zelzele vuku bularak, ar siys vak'alarn meydana geleceine almet saylm ve bu kehnet, mteakiben, asalet ve servetine pek marur olan Devlet askeriyle sadrzam Nash Paa'nn olu arasnda cereyan eden ldrme hadiseleriyle te'yd edilmitir. Babasyle gurur duyan Nashpaa -zde Hseyin Be, sadrzam hakknda hakaret-miz szler sarfetmi, yenierinin en aa snfndan yetime olduu iin orbac diye lkab takm, okuma yazma bilmediini syleyerek tahkir etmiti. Bundan baka, hudud valilerinin tury- hmynu ihtiva eden ferman vermelerini yasaklayan emirlere itaat etmek istemiyordu. Bu husustaki nizma itaatkr davranmasn ihtar iin gnderilen sadrzam aasna: - Tura ekmek bana mirastr; ben vezr olu vezirim, senin paan gibi Arnavud serserisi deilim! cevbn vermiti. Bu ekilde alenen tahkire urayan aa, stanbul'a dnd zaman, eer Nashpaa-zde, Erzurum'da Abaza'nn yaptn yapacak olursa, Devlet iin bir muhatara olacan sadrzama ihtar etti. Bunun zerine Kara Mustafa, Nashpaa-zde'yi Erzurum'dan Haleb'e gnderdi. Lkin Nashpaa-zde memuriyet mahalline varr varmaz, Haleb eyleti Kalahk Siyvu Paa'ya tevch edildi. Daha o zamanlar Devlet'in mansblar muntazaman satlmakta olduundan, Nasuhpaa-zde: - Ben bu memuriyet iin elli kese verdim diyerek, Haleb'i halefinin mtesellimine, yni vekiline teslm hususunda engel kardi. Mtesellim, vazifesini if edemeden stanbul'a dnerek, Nash -paa-zde'nin muamelesinden ikyet etti. Nashpaa-zde'nin Sivas'a nasbim ve muhalefet gsterirse silhla tenkil olunmasn mu-ta zam m in bir hatt- hmyn karld. Sadrzam da, Nashpaa-zde'nin- Sivas valiliinde yerine geecei brahim Paa'ya -ki Abaza Paa'nn yetitirmesi olup Kr Hazinedar unvnyle anlrd- u mealde bir kd yazd: Senin memuriyetin Nashpaa-olu'na ancak lzm-i cile meb-ni sret-i zahirede tevcih olunmutur; Sivas' zabt etmeye gelirse ne suretle olursa olsun kendini mahv et. brhm Paa, askeriyle, Haleb'de toplad segbn ve sancala -nyle gelmekte olan Nashpaa-zde zerine yrd. ki rakb Kayseri civarnda karlatlar. brhm Paa malb oldu ve ldrld. Nashpaa-zde Sivas' zabta tenezzl etmeyip, daha yksek ve harsne bir emelle, istanbul'daki dostlarna ve payitaht yolu zerindeki eyletlerin paalarna, sadrzam ile dvasn Pdih'n huzurunda halletmek zere devlet

Sayfa

22

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

merkezine gitmekte olduunu yazd. Bu haber stanbul'u heyecana drd, dkknlar kapand, fe-sd erbab ehirde yaylan korku ve teltan istifdeye kalktlar. Kara Mustafa Paa dkknlar atrd, Nashpaazde'nin gelii hakknda sz sylenilmesini yasak etti, birok kimseyi tevkif ettirdi. Belllarn en ileri gelenlerinden oniki kadarn, emsalinin gzn korkutmak iin, payitahtn muhtelif sokaklarnda astrd. Anadolu belerbei iftelerli Osman Paa, serdarlk ile Nashpaa-zde zerine gnderildi. Nashpaa-zde ise zmit civarna kadar gelmiti. Bu haber zerine sadrzam, yenieri ve bostanclar zmit'e gitmek zere gemilere bindirdi, kendisi de snin cr'etkrne maksadna mni olmak iin, stanbul yolu zerinde bir mevk tuttu. Payitaht ihtisb aas bn Aga, Tmva sahrasnda (Kazda semti) Anadolu'dan levend toplamaya gnderildi. stanbul'dan Kaytas Aa kumandasyle gnderilen asker zmit yaknnda Hoca sahrasnda Hamd sancak-bei ehsuvar Beg askeriyle birleti. Osman Paa'nn Nashpaa-zde zerine hcum etmekte gsterdii tereddd s ile mttefik olduu hakknda bheye yol aarak, Kaytas'm adamlar alenen sulamaya baladlar. Osman Paa ummun gsterdii sabrszla bakarak Al Pakh K'yii civarnda cen^e giriti. Lkin Kaytas Aa ve birka yz neferle birlikte ldrld. Nasl hpaa-zde, esr alnmasn ve firarilerin tkbine men' ederek mkilta rastlamakszm skdar zerine yrmeye devam etti. 30 Hazrn I43 (Rebevvel 1053)'de Bulgurlu Tepesi'ne32 adr kurdu. Bu mevk yle muhteem bir noktadr ki, Karadeniz'i, Marmara'y, Boazii'ni, yedi tepe zerine kurulmu stanbul'u, payitahtn sinesinde gnl okayc uzantlar tekil eden Altn Boynuz tbir edilen liman gzler nne sererdi. Eer Nashpaa-zde, Osmanl generallerinin teredddlerinden istifde ile hemen skdar zerine yrm olsayd, stanbul'un urad hayret o kadar bykt ki, skdar' birka svari ile zabt edebilecekti. Ancak hle ve entrikalarla evriliydi. Kendisini mahvetmekte faydalar olup, skdar karsna vsl olunca mhr-i hmynu alacan yazm olan adamlarn szne fazlaca gvenerek, galebesinden istifdeye bakmayp haftay o yalan vaadleri beklemekle geirdi. Kedhuds Bekir, kendisini o beyhude
Reblevvelin evetmda vezr-i zam skdar'a asker ve toplar geirp yenieri aas ve alt blk neferatyle gettp Grc Mehmed Paa ser-asker tyn olundu. Safidetl Pdih ve maiyyeti skdar baesine varup karar tdfler. Nasohpaga-zde dah gelGp askeriyle Bulgurlu havlisinde Seyrn Bedevtyesi nm mahalle nzfl oldu. Nam, s- 24, ve 25 (Mtercim).
32

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

mdlerle oyalatmak iin g sarfetti. Nashpaa-zde, kedhudnn hyaneti hakknda stanbul'da bulunan kardei Al Be'den kurtulmasna vesile olabilecek ihtarlar alm ise de, bunlara inanmam idi. Bununla beraber kardeinin ende ve ztrbm teskin iin Bekir'i azletti, fakat haytna ilimedi. Onun yerine, vaktiyle Abaza'nn hizmetinde bulunmu olan Msellim Mehmed Aa nmnda fesat bir herifi getirdi. Sadrzam, Nashpaa-zde'ye gnderilen aldatc mektuplarla kanat etmiyerek, onun mahv iin baka vstalar da kulland. Asnin eski adamlarndan birini buldurarak, Nashpaa-zde'nin, te tarafa getikten sonra Rumeli valiliine tyn edileceini syleyip, ikna etmek zere gnderdi. Nashpaa-zde bu tuzaa tutuldu: Kara Mustafa Paa'ya bir itat-nme yazarak Boazii'nden Rumeli'ne geti. Ancak sdedilliinden dolay md ettii Rumeli eyletinin bertnn gelmediini, kendi askeri kumandanlarnn terk ettii or-dughda bayraklarn baaa ekerek sadrzamn ayana kapanmaya gittiklerini grnce, yalnz on kii ve olu ile birlikte kap Pravadi'ye iltica etti. Olunu Sevne (Sne)33 iftlii'nde brakp Krm Hm'nm nezdine gitmek ve ona dehalet etmek niyetiyle Ruscuk'a doru gitti. Ruscuk'a varaca srada 40 bostanc ile bos -tanc-ba yetiti; zincire vurularak stanbul'a gtrld. Henz on -alt yanda bulunan olu da sadrzamn kedhuds tarafndan Sne (Sona; veya Sevne?) iftliinde tutuldu (Temmuz 1633 - Rebl-hir 1653). Nashpaazde, Kara Mustafa Paa'mn huzuruna getirilerek, bz mverrihlerin rivayetlerine gre ar hakaretlere urad ve ikence iinde dm edildi. Ertesi gn ba, saray kapsnda tehir edildi. Kardei Al, ekmece'ye gitmek zere kaya bindirildi ve orada ortadan kaldrld; dier iki kardei Ysuf ve mer habsolundu. Eski kedhuds Bekir Gelibolu'da tutulup ldrld ve ondan sonraki kedhuds Deli Msellim ve ktibi Bak Aa34 zincire vuruldu. Nashpaa-zde'nin olu Mehmed ve biraderi Al Be1-in olu -pederlerinin idamndan sonra Canpulad ve Fahreddn'in ocuklar hakknda yapld gibi saray hademesi arasna alnd. Nash Paa'nm torunu ve Nasnpaa-zde'nin olu Mehmed35 sonralar pederinden ve byk-pederinden daha mtevzne ve tehlikesiz bir erefe nail olmutur: Sultn brhmin clusundan balayarak otuz

24
Sayfa

Nafcnft'da Prevadi krtnde Zona nm mahalde olan iftliini. (Mtercim). Urfal Bflkt Efendi, sonra efaatle kurtulmutur. Natm, s. 30 (Mtercim). 35 Ele Setii vakit yukarda yazld gibi onalt yanda olmakla bprAber gze! imi. Seyyidlinden dolay nakibSlerfifn efaatiyle kurtulmutur. Nai-' mft'dan.
33 34

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

senelik bir trih yazm ve buna Mntehabt-i Tev-rh nmn vermitir. Mkemmel malmat ve emsali ndir br btaraflk ile temayz eder; pederinin idamn naklettii srada kaa-tiler hakknda babasnn kinini gdecek hibir iddetli tbr kullanmad gibi, dima kendisince tabi olan veyhud ihtiyatn gerektirdii bir i'tidl gsterir.36 Msr Valileri Nashpaa-zde'nin idamndan sonra vukua gelen idar deiiklikler srasnda, Msr valiliinde bulunmu olan Bostanc Mustafa ve Sultn-zde Mehmed Paa'larn Kubbealt vezretine tyin edilmeleri dikkat ekicidir. Sultn-zde Mehmed Paa'dan Azak seferi mnsebetiyle bahsetmitik. Msr eyletinde halefi olan Bostanc Mustafa Paa, Sultn brahim'in clusu sralarnda stanbul'a arlarak hapse atlm ve hazneye sekiz milyon ake nakid cezas vermeye mahkm edilmiti. Serbest brakldktan ve milyon akesi daha msadere olunduktan sonra affedilerek Kubbealt vezirliine getirildi. Mustafa Paa'nn yerine, Vlide-Sultn'n rzs hilfna, Msr valiliine gnderilen Maksd Paa, eyleti tam bir adletle idare etti ve nceki yllarda ran seferi ihtiyalar iin veya kendinden ncekilerin tama'yle konulan vergileri kaldrd. Bu vergilerden kaldrdklar, krk eitten az deildi. Lkin Maksd Paa'nn iyi idaresine veba salgn tekabl etti. Bu fet o kadar iddetle hkm srd ki, bir gn Kaahire'de yalnz Cmi''l-Ezher'de 92 defa cenaze namaz klnm ve zamann mverrihlerine gre, meydanda tabutlar bir kervann birbirine skm develeri gibi yekdierini tkb etmitir. 230 ky bsbtn boald; askerden de birok telefat vukua gelerek, hazneye bunlarn birikmi maalarndan 172.000 altn kald. Bu durum, mfettilerin ve mltezimlerin isyanna yol at. Bun lar senelik mukaataalardan pein verilmesi gereken te birini demekten imtina ederek, bunun vebadan zuhur eden telefattan dolay hazneye kalan mebldan mahsb edilmesini istediler; ancak istekleri kabul olunmamas zerine vl Maksd Paa'y azlettiler. Maksd Paa'nn idaresi zamannda bir cuma gn denize bir gemi indirilmiti; halk camilerde namaz klmakta iken tersanede alan 600 Hristiyan esirinden I50'si zincirlerini krarak
Pek nadir tarihlerden olan SuHan-zade Mehmed Paa Tfirihi'nin yazma bir nshas Dresden Ktphanesinde ark Yazmalar arasnda mevcuttur. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/327-330.
36

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

byk bir kadrgay zabtedip sahilden alm ve tkblerine gnderilen kayklar yetiememiti. Pdih Maksd Paa'nn asker tarafndan azle dildiini haber alnca, Sultn Murad'n dyesinin kocas olup hazr bulunan ihtiyar vezr Eyyb Paa'ya37 dnerek: - Msr valiliini sana tevch ettim dedi. Eyyb Paa yer perek kendisinin bu hizmete lyk olmadm beyn ile ltf- ahaneyi kabul etmemek istedi. Lkin Sultn tbr-hm: - Verilmi verilmitir, git falne hareket et! cevbn verdi. Binenaleyh Eyyb, Kaahire'ye gitmeye mecbur oldu. Fakat ktibi ile kedhudsnn elinde oyuncak oldu ve bunlar eski vl zamannda lv edilen vergileri tekrar koydular. -Kedhud, az nce dm olunan Silhdr'n nianls Kaya Sultn'in ilerini idare eden Mev-kuft Mehmed Efendi idi. Kara Mustafa Paa, Eyyb Paa'nn ma-iyyetine tyn etmek suretiyle bu entrikacy stanbul'dan uzaklatrdna memnun idi.38 Zlfekaar Ve Faik Paalarn dam Nashpaa-zde'nin balca taraftarlarndan Zlfekaar Paa, bu aralk, isyannn cezasn grd. Safed sancandan azledilmesi zerine Nashpaazde'nin gnderdii mektuplara kanarak, su orta-yle birlemek zere Konya'ya kadar ilerlemiti. Lkin Dvn- Hmyn, kendisini Kbrs valiliine tyn etmek ve derhl memuriyet mahalline gitmesi iin emir vermek yolunda tedbr alnca, hareketini durdurdu. Bu tedbr, daha nce Nashpaa-zde'ye Sivas eyletini tevcih etmek ve bir taraftan da Sivas valisine ehir kaplarn amamasn bildirmek yolunda alnm olan aldatc muameleye benzer bir hareketten ibaretti. Bununla beraber, bu defa da Zlfekaar Paa'nm Ada'ya girmesine mni olunmas iin kadya ve Kbrs askeri aasna gizli tlmt tebli olundu. stanbul ihtisb aas (belediye
Eyyb Paa nianc idi. Nalm'dan (Mtercim). Pdih, sadrzam saraya arp : Msr' Eyyb lalama verdim, dedkde Kara Mustafa Paa : Gzel olmu pdihm, amma benimle birlikte Msr'da bulunan Mevkuft Mehmed beraber giderse iyi olur, yalnz giderse emvAl- amiriyyenb tahsilinde ftur gstermesi melhuzdur dedi. Pdih derhl divt ve kalem isteyip : Sen ki Mevkuft Mehmed Efendi'sin, seni Eyyb lalama divn efendisi tmiem, gidesin diye hatt- hmyn verdi. Mevkuft geri Msr'a bir dereceye kadar rabet gstermiti; ancak bu irde knca dnd. Kaya Sultn hslarndan ve mevkuftibktan her sene birok paralar ald halde, bunlar brakp da uzak bir yere gitmeyi m-nsib grmedi; istifa iin pdiha mracaat et. Sultn brahim ise n-i cebin gsterip: Ban kesercm, git, Msr emvalinin hesabm senden s -terem cevbm vermesiyle, mecburen azimet eyledi. Natm'dan, s. 70. Hammer'in Pdih le Eyyb Paa arasnda yazd konuma bundan galat olsa gerektir (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/330 -331.
37 38

Sayfa

26

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

resi, ehremini) bn Aa da, zahiren Ada'daki yenierilerin kumandasn uhdesine almak ve hakikatte Sultn fbr-hm'in Zfekaar Paa hakknda sdr olan irdesini infaz etmek zere Kbrs'a gitti. bn Aa, Kapdn Piyle Paa gelinceye kadar yeni valinin emniyetsizliini izle edecek surette hareket etti. Piyle Kalabra sahillerinde alt ay dolatktan sonra, ganimet olarak ald iki hrsz gemisi, iki tartana,39 200 esr, birok eya ile Kbrs'a geldi.40 bn Aa'mn teklifi zerine, Kapdn Paa Zlfe-kaar' amiral gemisine (bastarda) davet etti. Ziyafet esnasnda Zl-fekaar'n ba bedeninden ayrlarak bn Aa, Pdih irdesinin icra olunduunu isbt eden bu kanl hccetle dnd. Bundan az mhim olmayan bir dm da Rumeli Vlsi Faik Pa-a'nn ortadan kaldrlmasdr. Faik Paa Sultn II. Mehmed zamannda Mora'ya sevk edilen ordu kumandan olup kabri hl Malkara'da grlmekte olan Turhan (Turahn) neslindendi. Defalarca hakknda irtikb sulamas yaplm ve hatt IV. Murad zamannda sadrzam Husrev Paa zulm ve ktlklerinden dolay kendisine bin denek vurdurmutu. Senede 30.000 guru rd olduu ve ihtiyarl sebebiyle artk para biriktirmekten vazgemesi lzm geldii halde, yine de zulmlerine nihayet yoktu. Sofya Kads Muizzeddn Sincr Mehmed Efendi, Faik Paa'nm azli iin, memleket ahlsinin ikyetlerini hamilen stanbul'a geldi. Pdih'n emri zerine Faik Paa, kapc-ba ahbaz Aa vstasyle, mukayyiden (tutuklu, bal olarak) getirildi; Nashpaa-zde aleyhine kendisinden faydal hizmetler grm olan sadrzam Kara Mustafa Paa'nn her trl mesasi semeresiz kald. Faik Paa, Kad'mn sulamalarna mukabil, ancak Rumeli valiliinde selefi olan Dilver Paa'nn eh-detine dayanyordu. Lkin Dilver Paa, ya hakkata ballndan dolay, yhud sadrzamn yaknda sukuut edeceini anlad iin, Kad'mn btn memleket ahlsince hrmete mazhar olmu namuslu bir adam olduunu tasdik etti. Kendisinden fetva taleb olunan eyhlisl m Yahya Efendi dah: - Bunun katli vcib olal otuz yldur41 cevbn verdi. Bununla beraber Turhan (Turahan) neslinden olan Faik Paa'nn ba saray avlusunun ortasnda kesildi (16 Mart 1643 - 25 Zilhicce 1052).42 Bu idam ne kadar hakl olursa olsun, ne Pdih'm, ne de sadrzamn
keli bir yelkenli gemi. Kapdn Piyle Paa'ya da Zlfekaar Paga'mn tdm iin emir verilmitir. Nalmft'dan (Mtercim). 41 Nalmft'dan aynen, c. 4, s. 40 (Mtercim). 42 Nam iM zilhicce- trihini gsterir- (Mtercim)
39 40

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

adaleti eseri deildi; hatt sadrzam, Faik Paa'y kurtarmak iin yaplan teebbslerin akim kaldn grnce, istifa etmek derecesine kadar koruduu ahsn tarafn tuttu. Faik Paa'mn cezalandrlm olmas Kara Mustafa Paa aleyhine kurulmu bir tertibin neticesi idi. nk sadrzamn dmanlar, himayesinde bulunan Faik Paa'nm dm edildiini grp de kendi bann da kesilecei korkusuna dmesini arzu ediyorlard. Bu fesd o zamandan beri Valide Ksem Sultn ile beraber devlet ilerinin idaresine itirak ederek ortak olan kuvvetli ahstan kaynaklanyordu. Bir kadnn te'sri altnda ve merdlik vasflarndan tecrid olmu bir P-dih'n nmna hareket eden bu l kadro, Kubbealt vezri Su-tn-zde Mehmed Paa, Pdihn mrhoru Ysuf43 ile -Osmanl Devleti'nde Pdih hocalnda bulunanlarn hepsinden ziyde kt hret kazanm olan - Cinci Hoca'dan teekkl etmiti. Kaann Sleyman zamanndan, Rstem Paa'nn ve II. Selm zamanndan Piyle Paa'mn zevceleri bulunan sultnlarn neslinden bulunduu iin Sultn-zde diye anlan Mehmed Paa, Sultn II. Osman'n Hotin seferine gidii esnasnda saraydan km, insan m -zcna ainalk vasflarndan dolay Sultn-zde Cuvn Kapc lkabn muhafaza etmitir. Sultn brahim saltanatnda Msr valisi ve daha sonra Rumeli belerbeiliiyle Azak kalesi zerine ikinci defa sevkedilen askere serdr olarak, nihayet Kubbealt vezirliine tyin olunmu ve haksz olmakszn kendisine rakb addeden Kara Mustafa Paa tarafndan m valiliine gnderilmiti. Kara Mustafa Paa iin vazifesi gerei dima huzr- ahanede bulunan mr-hor Ysuf, daha korkun bir rakb idi. Sultn tbrhm, biraderi Murd'n ihtiyata aykr olan cmerdliini tammiyle takld ederek Ysufa (silhdrlk'la beraber) mushiblik memuriyetini ve tulu vezir rtbesini vermiti. Murd'n nedimi olan Silhdr'a ne trl atfetler cmerte verilmise Ysuf Paa da onlara nail oldu, hatt kedhud tyin etmesine de msade edildi.44 Cinci Hoca Lkin sadrzamn en kudretli dman, Osmanl ls (trium -vira) nn dikkate yn trih ahsiyeti -Anadolu'da Zafernbolu (Safranbolu) kazas
Nalm&'ya nazaran, bu trihte rikbdfir Ysuf Aa silhdrlk ve ikinci ve -ztrlikle musfthib-i aehryari olmutu ki, bu zt Girit ftihi Ysuf Paa'dr. (Mter cim)44 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/332 -334.
43

Sayfa

28

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

kylerinden birinin ahlsinden ve byk tasavvuf eyhi Sadreddn Konev ahfadndan olan- Cinci Hoca Hseyin'dir. Birderiyle beraber stanbul'da renim grmt. Ancak er' ilimlerden ziyde, sihirle ilgili ilimler ve hastalklarn tedvsi iin efsunla itigl ettiinden ilmiyye mertibinde ykselemedi. Hatt muallimleri onun bu hlinden dolay utanrlard.45 Fakat Cind Hseyin'in ulem nazarnda hakr grlmesine en ziyde yol aan durum, sarayda nail olduu ikbl idi. Cind'nin validesi, olunun babasndan irsen devrald efsunlarla hayret edilecek iflar vermekte olduunu ve urad nzul ve iktidarszlk darbelerine kar ta-biblerin youn mesisinden bir fayda grmeyen Pdih'm shhatine kavuabileceini sarayda bulunan bz tandklar vstasyle V-lide-Sultn'a telkin etti. Pdih, Cinci Hseyin'in mlik olduu ta-biatst kudreti haber alarak tecrbede bulunmak istedi. Sultn 1b-rhm, -gerek kendi hayline aldanm olsun, gerek hakkaten hlinde bir deiiklik vuku bulsunbycnn ilminden daha ilk tecrbede bir iyilik mahede etmesi zerine, bahtiyar tabibi atflara bodu. Gm evn46 ve kymetli kumalar verdi ve mnhal olan kapc ve mteferrika mansblarnn tahsisatlarm, Cinci'ye tah-ss etti. Henz krkl, yni gnde 40 ake alr mderrislerden deilken altml payesini de tevcih etti. Mft Yahya Efendi bu tevcihin kurulu dzene tammiyle aykr olduunu arzetti; lkin birka gn sonra, bir hatt- hmyn, bu ihtara ramen, Cinci'yi mderris rtbesine ve daha sonra hce (hoca; muallim-i sultan) ma-kaamna terf eyledi. te Cinci, o zamandan itibaren ulem ve halk lisnnda Cinci Hoca lkabn almtr. Nm bize kadar vs olmam ve ancak Nasihat adl eserinde o zaman Osmanl saray ve idresinin teekkl ekli hakknda kymetli vesikalar brakm olan bir vezirin akllca arzalar, Pdih'm kuvvetini yok etmeye alan bu l kadronun te'srine kar uramaya muktedir olamamtr.47

Cinci Hseyin Efendi mukaddema eyh Mehmed Efendi'ye dftnimend ol -musidi. (Yni onun talebelerindendi); eleb, Sleymniye Medresesinden Iz-mir kazasna ricdkda Molla Hseyin'i istihkar ile mlzm yapmadkdan baka mansba da beraber gtrmedi. Hseyin, efendisinin bz ihvan ve ehib bsndan istif' idp onlar da eleb'den : .Bu zavallya yazkdr; bu kadar vaktdir size dnimendlik itdi, birlikde alnz, diye rica itdiler. elebi : .Bizim namusumuz vardr; kadnlara, ocuklara afsun okur bir adam beraber gtrp de mansbda rezl mi olalm cevbn virmiidi. Nafm^ s, 36 -37- Nam bunu yazdktan sonra : -Cenb- Hakk'm hikmetine akl rmez; efendisinin r eyledii efsngerlik Cinci'ye sermye -i izzet old.. m-tfilasm Srfid eder. (Mtercim) 46 Cinci'ye defaten 4sahn medresesi' virilmiidU. Nama, s. 36. Haraner bunu gm evn anlamtr. Cinci'ye sahn medresesyle birlikte vazifeler, muayyent ve mkemmel demesiyle byk bir saray ihsan olunmutu. (Mtercim). 47 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/334 -335.
45

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sadrzam Kara Mustafa Paa'nn dam Sadrzamn dman, onu mahvetmek iin birletiler; kendisi de gerek Sultn brahim'e, gerek Harem'e ho gelmeyen faaliyetleriyle onlara yardm etmi oldu. Hatt hasmlarnn dmeleri iin gereken sebepleri hazrlyor zannnda bulunurken, kendi dn hzlandrmaktan baka bir ey yapmyordu. Yenieri ocanda mnhal olan mansblann kaldrlmas, o kadar zararl olan avarz vergisinin iadesi, vergi tahsilinde gsterilen iddet (Bundan dolaydr ki Menemen kadsn ehir ahlsi ldrmlerdi),.hsl btn bu birikmi hatal hareketler, Kara Mustafa Paa hakknda asker ve ahlnin kinini celbetmiti. Nasl ki, Sultn Murad'n eski nedimi Silhdr'm dm da Valide Sultn'n dmanln gerektirmiti. Kara Mustafa, Harem-i Hmyn'daki kedhud kadn da incitmek bedbahtlna urad. Kedhud kadn beyz araba odun istemi idi; sadrzam, mhim ilerle megul olduundan, odunun tedrikinde gecikti. Bir gn dvnda bulunduu halde, ta'tl iin belirlenmi olan vaktin girmesinden iki saat nce, huzr- ahaneye gelmek zere emir ald. Pdih kendisini grnce: - Khya kadn iin emrettiim odun bu vakte kadar niin verilmedi? dedi. Kara Mustafa Paa: - Pdihm, tenbh edelim, verilsin. dedikten sonra, ihtiyat-krlktan ziyde cr'etkrlk gstererek: - Pdihm, ben senin vezirinim; byle kk bir ey iin dvn bozdurup da beni aryorsun. 500 eki odun 15.000 ake eder; bunun iin mhim devlet ilerini ta'tl ettiriyorsunuz da tebea, hazne, serhadler ahvlinden bir ey sul buyurmuyorsunuz? szlerini ilve etmiti. Mft Yahya Efendi, Hseyin Efendi48 vstasiyle bu grmeden haberdr olunca, sadrzama, ihtiyat ve basiret zere bulunmasn ve Pdih'a mhim grnen hususlar ehemmiyetsiz grmemesini gizlice ihtar etti. Kara Mustafa Paa ise bu ihtara: - Benim hakkat-i hli syleyiim, Pdih'a muhabbetimden dolay deil midir? Mdhene mi edeyim? Esir olarak yaamaktansa hr olarak lmek evldr szleriyle mukabele etti.49

30
Sayfa

Hseyin Efendi, sadrzamn mahremlerinden olup bu fkray nakleden zttr. Nam. (Mtercim) Nam diyor ki : Hseyin Efendi Pdih le vezirin mklemesini Kara Mustafa Paa'dan iitdikde akl bandan giderek eyhlislm Yahya Efen-di'ye mracaatla arz- mcer itmi, Yahya Efendi hemn gzlerini aarak ve ellerini kaldrarak mn saknsun! Pdihlara byle sylenmez. Umr - mhimme
48 49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Kara Mustafa Paa, Silhdr Ysuf Paa'y mahvetmeye karar vererek sarayda ilk yaplacak geit resminde orba yemekten imtina ederek silhdnn sadrzama nfuz bakmndan stnln honudsu zluk sebebi olarak gstermeye ikna etmek iin yenieri zabitlerine datmak zereyenieri kedhudsna yz kese ake verdi. Lkin bu entrika, onu cd edenin aleyhine dnd. Epeyce zamandan beri sadrzamdan memnun olmayan yenieri zabitleri, en akll mavirlerinden olan Muslihiddn Aa'ya bavurdular; o da yenieri aasn bu iten haberdr etti. Yenieri aas Kara Mustafa'nn entrikasn zt- ahaneye haber verince, Sultn brhm, Muslihiddn Aa'y huzuruna getirterek, tasavvur edilen fesad na klettirdi; ondan sonra unu sordu: Ben imdi lalam ldrsem, kullarm bana incinirler mi? Muslihiddn Aa yle cevb verdi: - H Pdihm, cmlesinin boynu kldan incedir, hepsi mu -t'dirler; sadrzamn katli onlar memnuniyete gark edecekdir. Ertesi gn (22 Mart 1643 - 1 Muharrem 1053), Pdih kafes arkasndan dvn gzlyordu. Sadrzamn bz i sahiplerine kabalk ve iddetle muamele ettiini grerek dvnn ta'tli iin eliyle iki defa kafese vurdu. Kara Mustafa Paa, dvn sonunda mu'tad olduu zere huzr- ahaneye girmek istedii halde, kabul olunmad. Mahremlerinden biri, Muslihiddn Aa'nn Pdih'a maceray haber vermi olduunu bildirmesi zerine, Kara Mustafa Paa koynuna bir Mushaf- erif alarak saraya gitti; demir kapdan ieri girip: Pdih' yryerek gezinir buldu. Sultn brhm hiddetle: - Lala! Ne acb ki babann evine gider gibi da'vetsiz geliyorsun! dedi. Sadrzam, hareketini hakl gstermeye alt:50 O zamana kadar yenierilerin dizginlerini zabtetmeye almt. imdi itaatsizlik gstermeleri, kendisinin iktidardan dtn anlam olmalarndan kaynaklanyordu. Sultn brhm: - Yalan sylyorsun! Fitneyi karmak isteyen sensin; mhr-i
dedii hep olur biter- Pdihn emirlerini cr etmelidir; umr- muazzama pdihn syledii lerdir. Bizden olunuza selm syle, byle huunet gstermesin, dimi. Hseyin Efendi eyhlislm'm selmn ve ihtarn teblg etkde sadrzam cevaben : cMansb in yalan sylemek ve mdr itmek bana g gelir. Benim sa'ym kendi devleti indr - Herkes bir tarafdan sz syleyerek pdih azb iim nifaka baladlar, hangi birine mdr ideyim? Byle yaamakdan lmek yegdr. dimi. Nam, s. 50. (Mtercim) 50 Kara Mustafa Paa. getirdii Mushaf zerine de yemin etmi ise de Pdi -fih'a kanat gelmemi idi.. Nam'dan (Mtercim).

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

hmynuma senden lyk birini bulurum dedi ve hazr bulunan bostancbaya dnerek: Al unu! diye seslendi. Bostanc-ba bu emrin mhre mi, yoksa sadrzamn ahsna m it olduunu bilemiyerek, Kara Mustafa'ya en rnsid olan kkn lehinde tefsir etti. Bunun zerine sadrzam, lm korkusuyla, hanesine dnd.51 Hemen kyafet deitirerek harem diresinin damndan kat. Bostanc-ba yalnz mhrle huzr- ahaneye dnnce, Pdih bu yanl yorumlamaya iddetle fkelenerek: - Hinin ban imdi getir! diye bard.52 Bostanc-ba derhl 500 bostanc ile sadrzamn konana gitti. Kaplar kapal bulmas zerine cebren atrd ve adamlarn fir-ryi takibe gnderdi. Kara Mustafa, harem diresinin arka tarafndaki Nalli-Mescid tarafnda bir ot yn altnda saklanmt. Gece kamay dnyordu. Lkin sadrzamn saray duvar stnden bakmakta olan bir bostanc, ynn hareket etmekte olduunu grerek, arkadalarndan birkayla phe edilen yere kotu. Kara Mustafa klcn ekti; fakat faydasz bir mdfaadan sonra, saldrganlarn sayca okluuna malb oldu. Pdihn mkerrer emriyle, bal olarak Hocapaa ars'na gtrlp eme nnde celld Kara Ali tarafndan bouldu.53 Cesedi Sultn brhm'in yanma gtrld; sonra, yaptrm olduu trbeye gmdler. Bedbaht vezr-i zamin saray aranarak bir heybe iinde otuz-bin duka (filori) bulundu. Lkin baka kymetli bir ey bulunmad. u kadar ki, bir odada gizlenmi bir taht ve bunun zerinde Kara Mustafa Paa ile devletin byk memurlarndan dier drt z-tm elik ivilerle mhl tasvirleri bulundu. Halkn btl inanlar bu taht bir sihir mahsl eklinde deerlendirdi. Hatt sadrzama sihir dersleri verdii zannedilen bir marib yakld. Bu tasvirlerin bir sihir maksadyle toplanm olmas -o zaman sihre, ilm-i nc-ma, tlsmlarn kuvvetine dir yalnz Asya'da deil, Avrupa'da dah mevcd olan i'tikada gre- pek muhtemeldir. Bununla beraber resime merakl olan Mustafa'nn bu tasvirleri, yasak eylerden olmas cihetiyle bir odada saklam olmas da mmkndr, islm, insan tasvir eden her trl

32
Sayfa

Kara Mustafa, adamlarna silhlanmalarn emretmi ise de onlar emre itaat etmediler. Natn'dan (Mtercim) 52 Sultan brflhm, bostanc-baya : Tz kfir! Ya ba. ya ban! demiti. Keza. 53 Hocapaa arus*nda Trnak Saray Kapus ve Sebilhane nnde, al-me-li'n-ns Kara Ali tarafndan kemend ile boulmu idi. Keza.
51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ekl eserleri men* eder; bu resimleri Hil-kat'm yaratcln istihfaf ve tahkir addederek, rz- maherde tablo ve heykellerin bunlar yapanlardan dnyda verememi olduklar can isteyeceklerini telkn eyler.54 Kara Mustafa'nn izdiimiz tasvirine birka hat daha ilve edeceiz. Tabiat, en ok kininin iddetinde grlrd. Akrabasndan zulm ilemi olan birini Arnavudluk'ta dm etmi olan Na-sh Paa'ya can dman olmas bu tabatinden dolaydr. Kara Mustafa, memuriyetleri satmazd; yalnz mu'td olan aidat alrd. Hseyin Efendi, bir gn kendisini memuriyet bertlarndan para almaya cr*et eden- tezkirecisi Ahmed Efendi'ye pek fkelenmi bir halde buldu. Ahmed Efendi'nin olduka mahir ve btn gn yorulmakszn almaya muktedir br ktib olduunu syleyerek, aff iin tavassutta bulundu. Kara Mustafa, bu efaat zerine, Ahmed Efendi'yi. yerine dieri tyin edilmiken, vazifesinde brakmaya muvafakat etti. Hseyin Efendi kmak zere iken vezr-i zam arp dedi ki: - Dur, bu haramzadenin bir ayb daha var: Dvna, yhud benim sarayma geldii zaman libs o kadar periandr ki, kapamasnn altndan ukuru grnr. Rica ederim, Allah akna syle, mnsib surette giyinmeyi rensin!55
slm'da tasvir (resim)'in men'i, putlara ibdeti kaldrmak hkmne mebn olduu ve hl Hristiyanlk'ta bz mezheblerde kilise resimlerinin hangi btl itikadlara yer verdii, izaha muhta deildir. (Mtercim) 55 Narc bu fkray, Hseyin Efendi'nin lisnndan yle nakleder: .Br gn Kara Mustafa Paa'nn huzuruna duhl n saraya vardmda tezkireci Ahmed Efendi'yi ieriden mer'b kar grdm : Beeres integayylr ve perian olmu. Bu ol Ahmed Efendi'dir d sonra defterdar ve veztr -i zam olup kati plunmusdur. Tegayyr ve telndan sul itdftm. Vezir kendisine gazab itdit cihetle havf - cana ddn beyn ile efaat istedi; Var, odana sabr eyle. nice dur grelim dyp ieri girdim. Vezlr- zami mnfail ve gazabnk buldum. Beni grdkde : Neredesin behey adam!, dedi. Beni dahi : Buyurun sultnm; Simanzda flsr- melal grlyor; asl nedir, ne makule emri mkil zuhur itiradir?. diye mtecfthilne sul ildiimde ul veledi'z-zinya ne dirsin? Benim virdgim bertlar derkenar idp begler -begilerini haklar imi;; simdi kati itsem gerekdir. dfdi. Ya yirine istihdam ifn kimi tedrik buyurdunuz? didiimde Gynkl MahmOd'a haber gnderdim, imdi gelir* didi. Ben Aman sultnm! Evvel Gynkl Mahrd pr-I zafdir; huzurunuzda ayak. zere durmaa kaadir deildir, tez-kirecUk g hdmetdir; ammft bu haramzade btn gn ayakda dunnak-dan ciz deildir, ve birden otuz mektb buyursamz bir satde yazmaa zahmet ekmez: sori'l-kalem. rsih ktibdir. Saniyen bunca zamandr siz bum istihdam derefc kftffe-1 umflnnza mahrem Udiniz; simdi ldirirseniz kan itmi olursunuz. Bu makle adamlarn kan ne eydir ki onunla eteinizi tel vs ideceksiniz? Eer azl iderseniz mahrenvi esrarnz mahrem-i 'dmz olmak lzm gelir, didim. Y itdigi yanna kalsn ra? didi; Ma'kuli budur ki rsh - kitabetine nazaran yine tenbh ve atb le iktifa ve hdmetinds ibkaa olunsun didim. #Sen bu veled'z -zinya bask ol! Senin hatrn in yle idelim- didi. Ahvline nezreti taahhud ile getirp el pdrraek in kmak istedim. Arkamdan agrup didi ki : Hseyin Efendi, bu haramzadenin bir byk ayb daha vardr: Dvnda ve burada ayakda dururken ukun sarkup karmzda grnr. Esvab pern; kapamas alup ukun grndijinden haberi olmaz. Allah' seversen u edebsze tenbh eyle! U -kurn saklayup libsm adam gibi geysn! Ahmed Efendi "ye buralarn an-latdiktan sonra getirp el pdirerek htdmetinde ibkaa itdirdim.. Vak'amn nakledicisi Hseyin Efendi, daha sonralar bu Ahmed Efendi'nin sadrzam olup huzuruna gittiinde sklp istiskal gsterdiini (varlndan huzursuzluk duyduunu) ilve etmitir. (Mtercim).
54

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Kara Mustafa'nn idar ilerde mahareti, messeseleri, yaptrd binalar nmna eref vermitir. Sultn brahim'in clusunda, Venedik sefinelerinin minarelerini ykm olduklar Avlonya ehrine verdikleri zararlarn tazminat olmak zere, Venedik hkmetinden 250.000 duka taleb etmitir56 Henz kapdn-paa iken mhim tasarruflarda bulunarak Akdeniz'de bulunan kadrgalarn adedini krk'a kard. Sadrete ykseldiinde sipahilerin miktarm 12.000'e, yenierilerin miktarn 16.000'e indirdi. Yukarda zikr olunduu zere tahrr ile, sikkenin ayarlanmas ile megul oldu. daresi zamannda her ayda bir, asker, maalarn ifte guru (80 paralk) olarak muntazam alrd; yeni saray hademesine dvndan ake tahsis ve her sene hazneden kaftan paras tyn etti. Be sene zarfnda 6.000 kese tasarruf etmitir.57 Okur yazar olmamakla beraber sadrzam iin bu trl mlmt - asliyyenin ne kadar lzm olduunu takdir etmez deildi: Dima yle sylerdi: - l'tirf ederim ki, u bulunduum memuriyete lyk deilim; daha muktediri bulunmad iin geldim. Yalnz kendisinden sonrakilere hareket dstru olan messeseleriyle deil, hayr iin yaptrd binalarla da nmn ebedletir-mitir. Mekke'de, Arafat'dan gelen suyun mecrasnda bulunup ancak drt parmak miktar kesilmi olan siyah ta bir o kadar daha kestirerek suyu oaltt. Ayn- Zerka zerine bir kale bina ettirdi ki .muhafzlar iin Mekke'ye senelik 2.500 altn gnderdi.58 Galata'da Kurunlu Mahzen bitiiinde olup kapatlm oan kiliseyi camie evirtti. Tokad ve Sivas arasnda, harb olmu olan Meh-med Paa Han'm yeniledi. Burada cami ve hamam yaptrarak ve etraftan drt-be yz hne getirterek Sivas Yeniehiri nmyle mruf bir kasaba ihya etti. Edirne'de Mihl Be Kprs'nn tm-ri iin 20.000 gurutan ziyde harcad ve orlu'da bir ve Filibe ile Tatarpazarc arasnda Kuruay zerinde bir kpr in ettirdi. E-ri'de, hamam, mekteb, baruthane yaptrd. stanbul ve skdar'da emeler ve Rumeli'de geilmesi ok g yollarda kaldrmlar (yaya kaldrm deil, ta deli yolun kendisi) ve su bulunmaz yerlerde emeler in ettii gibi, Parmakkap'da

34
Sayfa

Nam'ya nazaran alnan tazminat elli bin ma'a' krmz filori. olup 45-000'i Pdih'a teslim olunmu, ve 5-000'i sadrzama kalmtr. (Mtercim). 57 Yni be sene zarfnda btn maalar ve masraflar (.dedikten sonra 6.000 kese ake artrp hazne -i mireye (i-hazne) teslim etmitir. Nam'dan. (Mtercim). 58 Matmfl Kal'a-1 mezbre mstahfazlanna mevftcib ve hayrat* slresi leva -ziraiyle evkaafndan beher sene fldbin begyz sikke-i hasene irsal olunur. diyor, c 4, s. 58. (Mtercim)
56

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

medresesi, emesi, trbesi vardr.59 Yeni Sadrazamn Gelii Sadret mhr, o zaman m Vlsi bulunan Sultn -zde Meh-med Paa'ya gnderildi. Ken'n Paa, onun geliine kadar kaymakam tyn olunup fakat gnlk ilerle megul olarak, mhim ilere bakmad ve defterhne almad.60 Kara Mustafa Paa zamanndaki kedhud be yenieri aas kapsnda kahve ierken boulup, cesedi kap nne brakld. Mmr Kaasm, tersane emini Narhci Hasan, kapclar ktibi Hseyin Efendi61 tezkireci Ahmed Efendi, yeni kedhud Mehmed, kapc Receb -ki hepsi eski sadrzamn mahremlerinden olmak zere maruf idiler- habse atldlar. Lkin Mehmed ve Receb hemen mteakiben salverildiler. Mft Yahya Efendi, verdii fetvadan yahud Kara Mustafa Paa'mn katli hakknda sktu tercih etmesinden dolay bir samur krk ve bin altn ald. thtiyr tav Dilver Aa, Vl Maksd Paa aleyhine ikyetlerle, Kara Mustafa Paa'mn dmmdan iki gn evvel stanbul'a gelmiti. Lkin sadrzamdan korktuu iin, zerindeki arzhlleri verememiti. Bu kdlar hakknda kendisine Pdih tarafndan sul sorulduunda, yaknda gelecek olan birka Msrh'nm ellerinde bulunduunu sylemiti. Ancak Msrllar, arzhllerin Dilver'de bulunduunu sylediklerinden, ihtiyar harem aasnn hayt tehlikeye dt. Dmanlar dr's-sade aasnn yerine tyin edilmek zere Kara Mustafa Paa tarafndan getirtildiini yaydlar. Msrllar, Dilver Aa'mn zorlama neticesinde gnderildiine ehdet etmeleri zerine kurtulabild. Bu aralk vukua gelen birok idar deiiklikler arasnda Ha-leb Vlsi Siyvu Paa'nm azlini zikretmek lzm gelir ki, zulmlerinden dolay stanbul'a celb olunmu ve mteakiben Receb Paa zevcesi Gevher Hn Sultn'n kz Safiyye Hanm ile izdiva etmitir. IV. Murad zamannda, Pdih aleyhine hyanet ile sulanm olanlar srgn etmekle grevli olan Edirne bostanci-bas Sinan Aa, bunlarn drt binden ziydesini ellerindeki mallan almak iin- bomu olduundan, bu trl alaklklarla
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/335-341. Defterhne: Bu tbir idftrt stlahlardan olup mallarn tasarruf muamelelerinin yapld ve kaytlarnn muhafaza edildii yer demektir. Arfizt ile ilgili ler, timr, zeamet ve haslara alt kay tlar burada tutulur. Tahsis srasnda has. Umar ve zeamet kaydedilen kylerin tescili, bunlarn ahlisinin miktar. Aar vs. rsmt, bunlarla flgfl! tevcih bertlar her trl kaytlarn tutulduu yerdir. (Hazrlayan) 61 Baz vak'alan naklettii yukarda zikredilen Hseyin Efendi'dir. (Mtercim)
59 60

Sayfa

35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

elde ettii servetten dolay sorguya ekilerek (srlmek suretiyle) Trhala san-cak-beliine gnderildi. Yenieri aas Bosna'ya srgn edildi; bunun kedhuds efendisiyle birlikte Edirae-kaps'ndan karken geri getirtilip, yz denek vurularak, yar l hlinde bir kilim iinde gtrld. Yeni sadrzam am'dan stanbul'a vsl oldu (10 Mart 1644 -1 Muharrem 1054). ehre giriinin nc gn dvnda bulunarak bz idri tevchtta bulundu. Grc Mehmed Paa m Vlsi, kaymakam Ken'n Paa Anadolu Vlsi, avu-ba Torak Aa Karaman Vlsi, vezir Osman Paa Budin Vlsi oldular.62 Pyale Paa'nn dam KapdAn Piyle Paa Tarablus- Garb'e son seferinde Mehmed Dav'y davet etmiti. Lkin Mehmed Day63 Kapdn Hall Paa'nn Sefer Day'y davetinde ettii muameleye uramak korkusuyla, davete icabetten kanarak, kendisinin ziyaretine bedel olu Mehmed Kapdn vstasyle kymetli hediyeler gnderdi. Gelen eya iinde iki sofralk altn ve iki sofralk gm sahan ve hlis altndan birok glleler vard. Altn sahanlarn kenarna Pdih'n ad yazld gibi gm sahanlardan bir takmnn kenarna yine Pdih'n ve bir takmnn kenarna da sadrzamn isimleri yazlmt. Piyle stanbul'a vardnda bir takm altn ve bir takm gm sahanlan Pdiha, bir takm gm sahanlar da sadrzama vererek, altn sahanlardan bir takmye Sultn brhm iin gnderilmi bulunan altn glleleri kendine saklamt. Humr-olu -asker disipline aykr bir hareketinden dolay kendisine denek vurdurmu ve tlib olduu tersane kedhudlm engellemi olduu iin- bir mddetten beri, vel-i nimeti olan Piyle'ye kzyordu. Nam'nn tbiri vehile Humr-olu eeklik idp hrsla istedii mansb Galata kads bulunan Cinci vsta3iyle ele geirmek iin vel-i nimetinin sahan ve glleler hakkndaki muamelesini haber verdi. Humr-olu'nun bu hyaneti zerine, Piyle huzr- -hneye getirtildi, bir taraftan da hanesi aratrlarak zerlerinde Pdih'n ad yazl sahanlarn
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/341 -342. Day: tdftrt bir stlahtr. Tunus'ta, Barbaros'un kurduu ve Yemen ftihi Sinan Paa'nm tamamlad idare tekil Atnda, dar iler dvn a braklmtr. Dtvfln, kendi yeleri arasndan birini day. unvnyle reis seer ve memleket! dare ederdf. Daylk, eski Trkler'deki Alplk, messesesine benzerdi. Daylar Akdeniz'in ak sularnda denize boyun ediren. Hristiyan donanmalarm dize getiren ve bu suretle isimleri etrafnda bir eref hlesi meydana getiren kimselerden seilirlerdi. Tunus'ta ayrca bunlarn dnda bir de stanbul'dan gnderilen vAUler de bulunmakla beraber, gerekte dare daylarn elinde yrtlrd. Vlle, bir nevi Pdiah'n oradaki mmessili idiler. (E. Kun)
62 63

Sayfa

36

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ele gemesi zerine, derhl bouldu. Piyle'nin mansbna Bekir Paa vris oldu; fakat bu da tersane ked-hudhm Humr-olu'na vermiyerek vardiyan-ba (yni liman muhafz) Kurd eleb'ye verdi. Rekir Paa'nm nasbndan birka gn sonra Pdih, onun iin bir iltifat olmak zere, tersaneyi ziyaretine gitti. Sultn brhm dndkten sonra Bekir Paa, Nam'nn ifdesine gre bir resm-i py-endz- terif drtbin altn ve on kese il ake gnderdi.64 Narhc Hasann dam Son sadrzamn zamannda merhamet tanmaz iddetiyle fena bir hret kazanm olan emvl-i emriyye tahsildar Narhc Hasan Efendi, vel-i nimeti idam olunduu vakit, silhdnn efaati sayesinde, ldrlmek yerine Rodos'a srlmekle kurtulmu iken, defterdar Mevlevi Mehmed Paa'nn telkinleri zerine dma mahkm oldu. Buna ramen, yetimlerin mallarnn msaderesinin caiz ola-myaca hakknda mft tarafndan yaplan ihtardan dolay, met-rkt sekiz yanda bulunan bir oluna brakld.65 Deli Kaasm imdiye kadar saray ve ehir mmrl kayd- hayt ile verilirdi. Bu det, Sultn brhm zamannda, Mmr Kaasm'u azliy-' le, ilk defa olmak zere bozuldu. Mmnn Deli lkabyle anlan bir nmda kendisi iin br bahtiyarlk olmak zere, Pdih'n na -zar- dikkatini celbetti. Dvudpaa'daki yazlk sarayda ikaamet etmekte bulunan Sultn brhm, bir gn at ile gezerken Deli Kaa-sim'n Silivri-kaps nndeki iftliinin nnden geti. Bu iftlik, evvelce PSih'n emriyle tahrb edilmiti. htiyr Kaasm, Pdih'n ayaklarna kapand; Sultn brhm dedi ki: - htiyr deli! u Kara Mustafa dedikleri Arnavud tuhaf bir usta deil mi idi? - Pdihm, genliinden beri yle idi. - Genliini nereden biliyorsun? - Ahr hizmetkr olarak alt ay yannda bulunmutur.
64 65

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/342 -343. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/343.

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

- Ya sen ne vakitten beri benim hizmetimdesin? Pdihm, seksen senelik mrmden altmm hizmetinde geirdim. Bununla beraber bana hakszlk ettin, bahemi ykrdn. Senden kime ikyet edeyim? - Keder etme, baheni yaptracam; Kaasm nmnda Pdl-gh yok ise de, bundan sonra Kaasm Bahesi nmyla yd olunacaktr. Hakkaten, Silivri-kapis karsnda Kaasm Bahesi nmiyle anlr ki, burasn Sultn I. Selm'n vezirine nisbetle Kaasm Paa denilen mahal ile kar trm amalidir.66 Mevlid- Peygamberi enlikleri 19 Mays 1644 (12 Reblevvel 1054) (Perembe) (Sultn Ah -med Cmii'nde) Mevlid-i Hazret-i Peygamberi cem'iyyeti oldu. Ulem arasnda car olan usl-i tekaddm bu cem'iyyette bozuldu. Henz Anadolu kazaskeri payesinde olan ve bundan dolay Rumeli kazaskerlerinden sonra gelmesi lzm gelen Cinci Hoca, bil'akis onlara tekaddm ederek mihrabn sol tarafnda mftnin yannda bulundu. Sa tarafnda sadrzam var idi; zt- ahane yukardaki maksurede bulunarak67 orada mftyi, Sultn-zde'yi (ayn ayn) huzuruna davet etti. Pdih, birincisi ile oturduu yerden, ikincisi ile ayakta grt, Sultn-zde zt- hne ile musfaha erefine nail oldu. Rumeli kazaskeri Mud Ahmed Efendi, Cinci Hoca'nn protokol srasnda kendisine tekaddm etmesinden bozularak, cem'iyyet-ten sonra kedhudsm sadrzama gnderip honudsuzluunu izhr etti. Sultn -zde,
Bu karlkl konuma Namfl'da yle kaytldr: (c. 4, s. 71) ; .Deli Kaasm Aa'ntn Silivri kapusi hricinde olan baesi hasbe'I-fermn yer He beraber ohn iken Pdih Dvddpasa'dan araba ile geliyorken iftlii nne uradkda kar kup atnm ayana dp marfar- letif ve eltf- b-hisb olup (Pdih) Ne dfrsln, koca deli! u Arnavud aceb murmid deil mi di? diy Kara Mustafa Pasa'yi yfid itdiler. Deli Kaasm cevb virp P-difihum, U kfickden beri byle munnid idi didi. tY sen anm kkln! ne bilrsin? didikde .Pdihma, evvel benm hidmetkrum id alt ay atum umar itmidr didi. Y sen ecdduma ka yldr hdmet idersin? didikde Altm yldr eedd- izmuna hdmet iderem, hl seksen yandaym didikde .Behey deli! Koca (htiyar) ma'tflh imisin (bunamsm). diyB buyurdlar. O mahal Deli Kaasm yir pp Pdihum, zulm gren pdlhuma se&rdr, ekva der; bana sen zurn itdfn, baecimi harb tdrdn: brn Idme varaym? didikde -Elem ekme! Yine yapdnram. diyp tekrar ta'mrine tenbh eyledi. Ve Deli Kaasim'a ltiften Yolda bfr gelecek vardur: egerci Kaasm adhi pdih ohnamdur; amma senn htran n anun ismini Kaasm koyaym diy mezd HUft idfip Deli Kaasm yine merei -l enam old. (imlas dahi aynendir, yalnz noktalama iaretleri konulmutur) Gdrlyor ki, Hammer yolda gelecek: var. tbirinin bir ocuk do masn beklemek demek olduunu anlamayp, iftlie .Kaasm. ismini verdir -mitir. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/343-344. 67 Pdih, maksre- fevkaanfnin kafeslerini aup cem'iyyete defa selm virerek sonra oturmi idi. Naftr.'dan (Mtercim).
66

Sayfa

38

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

kazasker efendinin infialinden istifde edip de lyk olduu makam kendisine para ile satn aldrabileceini dnerek: - Bunun mft olmaktan baka resi yoktur cevbn verdi. Mud Ahmed Efendi, sadrzamn szlerinin mnsn anlad, yetmi kese ake hediye etti. Lkin Sultn-zde vaadinin icrasn ebe-diyyen te'hr ej'ledi. Bununla beraber sonralar (sadretten azlinden sonra) Girit'e gittiinde, bu ii Sultn brahim'in kendisine dima iltiftkr davrand Silhdr Ysuf Paa'ya tavsiye etti. Ysuf Paa daha otuz kese ald. Mud Ahmed Efendi mftlie ykseltilerek Cinci Hoca'ya tekaddm etti.68 Baz Olaylar Ysuf Paa, bir mddetten beri m eyletine tyin olunmu ve eyletini bir mtesellim vstasyle idare etmekteyken, Bekir Pa-a'nn yerine kapdnla getirildi. Sabk samsoncu Hamza Aa ve tersane kedhuds Hseyin, Sakz'a srldler: Birincisi, kendisine verilen yaya beliini (piyade zabitlii) kabul etmeyip bu haksz rtbe tenzilinden dolay mnasebetsiz szler sylemi; ikincisi, Kap-dn Paa'nm tersaneye geldii bir gn vazifesi banda bulunmamt. Tersane kedhudsimn bir gnlk yokluu, uzun mddetten beri olan hizmetlerinin semerelerini kaybettirmise de, sonralar affedilerek istanbul'a getirtilmitir. defa Budin Vlsi olan Ms Paa (azledilerek stanbul'a gelmi olduu halde) sadrazamla t-Hb olmu olmakla sulanarak, Sivas Valiliine gnderildi. oktan beri te'db edilmeyi hak eden s -ki biri Husrev Paa hizmetinde bulunan Uzun Ysuf, biri bostanc ocandan yetime Matrak Selm, ncs slerin khyas olup sakland yerden erken km olan Kma-olu'dur- dm olundular. Azak kalesinin fethinden sonra Kazaklar'a kar parlak muvaffakiyetler kazanm olan cesur Kefe Vlsi slm Paa dah ayn hle urad. Kendisi Azak'ta iken Kefe'de bulunan olu erke Aa'-mn yapt zulmler lmne bahane oldu. Fakat katlinin hakk sebebi Pdih'm, ihmalkr ve saf-perest haytndan dolay, affe-demedii kadr kymeti idi. Tunuslu eyh Mehmed nmnda bir marib, Kara Mustafa Pa-ga'ya intisab dhetiyle Marib'de ganimetlerin taksimi vazifesini grmek zere bir
Nam'nn (s- 76) fdesine gre, Mud Ahmed Efendi'den alnan paralar bilhare Sultan brahm'e verilmi, Ahmed Efendi fetva makaamua gelebil' mek cn yz keseye kadar fedkrlk etmitir. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/345.
68

Sayfa

39

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

emir alm, Marib ocak halknn engellemeleri zerine stanbul'a gelerek. Kara Mustafa'nn dne rastlam olduundan bir tarafa srlm idi. Yine Marib'e giderek eski vazifeyi aratrmaya balamas zerine, payitahta getirtilerek katlolundu.69 Belgrad yenierileri serdr Al Be, dvnn bz emirlerini uygulamamasndan dolay, zincire vurularak stanbul'a getirildi. Pdihn ikaametgh olan Dvudpaa Bahesi, Al Be'in idamna -hid olmu ve ikence yaplmtr. Yenieri acemolanlanmnbu kanl ibretten itaat dersi alsnlar diye, kesilmi ba onlarn klalarna atld. Msr Vsi olup birok vergileri kaldrm olmakla beraber, askerin her istediini yapamam olduu iin, hakknda ikyetler zuhur eden Maksd Paa, Pdih'n Yal Kk'nde bulunduu srada gemi ile sahile kt. Sultn brhm birka defalar: - Maksd Msr'da o Arnavud'a sihirbazlar arar imi; grnce ldrrm demiti. Bu defa Maksd Paa'nm gemisi, geliine iaret olmak zere top atnca, Pdih: - Maksd geldi! demi ve karaya ayak basar basmaz, celld tarafndan yakalanarak, bir sz sylemesine msade olunmakszn boulmutur. Krkkilise ve atalca taraflarnda ortaya karak bir iftlii basp, mallarn ve gizli mcevherlerini syletmek iin sahibini ite kebb etmi, zevcesini kzgn bakr tepsi zerine yatrm, kznn memesine kezlik kzgn at nal koymu olan haydudlar tkb edildi ve Istranca Dalar eteinde yakalandlar. Ekserisi kati olunup, bir takm kaza vuruldu. Tayy kabilesinin bir ubesi olup Eb R takmndan Hlid Ac-cc. yni Topal Hlid nmnda bir Arab akisi, Badd ve Haleb yolu zerinde yer tutarak birka kervan durdurmu ve yama etmiti. Bu aki gen bir erke klesi tarafndan ldrlm, bunun vcdunun ortadan kaldrlmas Devlet'in bu taraflarda syini te'mn etmitir.70 Cinci Hoca Ve ekerpare in Saray ns Sayfa

40
69

Bu fkra. Nnitr.'ya (s. 110) mracaatla dzeltilerek yazld. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/345 -347.

70

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Cinci Hoca'nm te'sri gnden gne artmakta, onun mntesib -leri yalar ve mertebeleriyle pdihn lutflanna mstehak zevata tercihnterakkilere nail olmaktayd, zellikle Cerrah eyhi mteveffa brhm Efendi ile Cinci Hoca'nn pederi arasnda tanklk bulunduu iin eyh'in olunu mhim bir hizmete tyn ettirmi, eyhlislm Efendi'nin Hayreddn Paa Medresesi'ni tevch etmi olduu Osman eleb'yi, mftnin malmat olmadan, arada birok medreseleri atlaratak, Sleymniye Medresesi'ne kadar terfi ettirmiti. Mustafa Paa'nm idamnda muvakkaten Gelibolu'ya srdrmek suretiyle haytn koruduu Mmr Kaasm' da me'mri-yetine iade ettirdi. Cinci, vaktiyle kendisine 100 altn hediye etmek ve sadrzam Kara Mustafa Paa'nm huzuruna kabul ettirmek suretiyle lutufta bulunmu olduu iin, Mmr Kaasm'a minnetdr idi. Kaasm Aa'nn me'mriyetine iadesi u ekilde vuku bulmutur: Zt-i hne, yeni mmra, daha nce Kaasm Aa'nn yapm olduu ahr gibi bir ahr yapmasn emretmiti. Yeni mmrn masraf listesi 15.000 guruu buluyordu. Hoca, teki ahra bundan ok daha az para sarf edildiini Pdih'a ifde etti. Eski ahrn masraf defteri 3.050 gurutan ibaret olduu tahakkuk etmekle, mmr deitirildi ve Kaasm Aa yine tyn edildi. Hoca iin masraf hazneden verilerek muhteem bir saray yapld. Bu saraya iki milyon akeye kadar para sarfed ilmesi ne izin karlmt. Pdifih'm gzdelerinden ekerpare de bir saray ve bir bahe ald: ehremini kedhud sfatiyle hizmetine verilerek, bu zt mteakiben siph generali, yenieri generali, vezr unvnyle defterdar, mushib-i ehriyr mansblarna nail oldu. Yeni vezr damadn ekerbol (ekerpare)'ye kedhud tyin ettirdi; o da birka gn sonra kapc-ba ve vezr unvnyle yenieri aas oldu; bu da yeni bir eydi: nk o zamana kadar hibir yenieri aas vezr olmamt.71 Padiahn Edirne'ye Seyahati Cinci Hoca ile ekerpare Sultn brahim'i bir Edirne seyahatine ikna ettiler. Hoca'dan, res Hasan Hilm Efendi'den, kapudar (?) ve silhdr Kapdn Ysuf Paa'dan baka kimse Pdih ile beraber bulunmayacakt. Sultn brhm, stanbul hricinde birinci merhale olan Haramderesi'ne vsl olduunda, sadrzam maiyyet-i -hneye iltihak ederek, birlikte
71

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/347 -348.

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

42

bulunmasna msade istedi; lkin Pdih u cevb verdi: - Ben sayd ve teferrce gidiyorum; vezr ve kazaskerler birlikte, bulunursa her taraftan halk gelir; onlar dvna mracaat etsinler; en mahrem yaknlarmdan baka kimse beraber gelmesin! Ereli civarnda Rankl kyne varldnda, mushib Mr Acem Anevkebden ayrlarak ileri gidip, ota- hmyn kurulan mahallin hem havasnn ar, hem de susuz olduunu Pdihla arzetmesini Ereli naibine syledi, Nib efendi byle ey yazmak vazifesi hricinde olduunu ifde ettiyse de, Acem: - Eer Pdih oradan holanmazsa sonra sen piman olursun dedi. Tehdd zerine nib, bir kda taleb olunan mlhazalar yazd; lkin Sultn brhm bundan haberdr olunca, naibi getirterek yazlan bu satrlarn kendisi tarafndan yazlp yazlmadm sordu. Nib tasdk cevb vermesi zerine brhm gazaba gelerek: - Sen bir nib paras iken beni mlkme kondurmazsn, aln unu ldrn! dedi. Bostanclar irdeyi infaz etmek zereyken, silhdr PdiVm ayana kapanarak naibin cann kurtard. orlu naibi (Bal-zde mahdumu) bu vak'adan o kadar korktu ki, brahim'in gelmesini beklemeksizin kat: Pdih onun mansbn, hatt- hmyn ile, ie yaramaz bir ihtiyara verdi. Edirne'de Pdih yakalanm olan birka hrsz ldrtt. Bunlardan biri, celldn dprdest edecei srada: - Ben yenieriyim! dedi. Pdih: - Ben de pdihm! diyerek ve bu adamn ellerini, ayaklarn krdrarak ar iine attrd. Sultn brhm, Edirne odununu stanbul odunu kadar gzel yanmaz bularak, veyhud bunu birinden iiterek, stanbul'dan odun getirilmesini emretmi, bu irde halkn dedikodusuna sebep olmutur.72 Sadrzam bu frsattan istifde ederek, Pdih'a sr'atle geri dnmesi gerektiini ar zetti; sokaklarda, meydanlarda -yenierilerin isyanlarnda mu'td prensipleri olan Orta Cmii'nde bir fesd zuhuru korkusunu verecek- fitne uyandracak kdlar brakldn bildirdi. Mehmed Paa, bir isyan zuhuru ihtimli hakknda yayd rivayetleri tasdik ettirmek iin, hapishaneden onbe-yir-mi
Nam bu odunlarn stanbul'dan hamallar arkasnda gnderildiini kaydeder ve kan dedikodudan bahsederken Pdih Edirne'ye giderken yenieriler Sdet -i tnustemirreleri zere bahi isterler; avda bana yenieri lzm de3-dir. diyerek geri evirmi bulunduunu ilve eder. (s. 32) (Mtercim).
72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

cn kard, Pdih'n dnnde tasavvur olunan karklklarn tertibisi olarak bunlar gsterdi. Bu bedbahtlarn balar kesilerek cesedleri denize atlp kesilmi balan ehrin arlarnda tehir olundu. Pdih av ve harem safsyla vakit geirmek zere Edirne'de iken Haleb Valiliini brhm Paa'ya vermiti, tbrhm Paa Haleb'e vardnda, ln mstakil hkimi olan Eb R airetinden Emr Assaf , ziyafet bahanesiyle bir tuzaa drmt. Emr, Pa-a'nm adrna girecei esnada, valinin muhafazasna me'mr maiy-yeti halkndan -tfeklerine ifte kurun koymu olan- drt kiinin drd birden ate ettiler; ancak kurunlar, emrin elbisesi altna giymi bulunduu kat zrhn ancak birinden ge erek dierlerini delememiti. Emr Assf in sdk adamlar her taraftan onu kua tarak haytm kurtardlar. Assf pek uzak olmayan adrlarna dndnde, Paa'nn ordughn maiyyeti askerine terketti. Bunlar l ocuklarnn harblerine mahss naralarla hcum ettiler.73 brahim Paa, berberindekilerden birounu ve ziyafet takmlarn braktktan sonra, Haleb'e g kaabildi. Paa l pdihna ziy-fet veriyormu diyerek seyre km olan Haleb ileri gelenleri de Arablar'n yamasna uradlar. brhm Paa Assfa ziyafet vermi olmasndan, yhud daha dorusu muvaffak olamamasndan dolay azledildai. Emir, Pdih tarafndan bir hil'at ve hayt mabfz kaldndan memnuniyeti belirten bir kd ald (Austos 1644 - Cu-mdelhir 1054). Sultn brahim Edirne'den dndnde, eskiden byk nfuz sahibi olan, Sultn Murd'n silhdrna nianlanm bulunan kardeinin ocuu Kaya Sultan, Erzurum muhafazasn dan getirtilen Trnak Melek Ahmed Paa'yla nikahlad. ki ehzadenin doumu (Selm ve Osman) Osmanl hanedannn bekaasna yeniden iki te'mnt vermi oldu.74 Krm Hanl'na slam Giray'n Tyini Yukarda yazdmz gibi, Selmet Giray'n kk olu Mehmed Giray Krm Hanl tahtn igal ediyordu. Mehmed Giray'n, kendisinden daha yal kardei olan slm Giray, byk biraderleri Bahdr Giray zamannda kalgay mansbnda bulunmutu.75 Cengiz Hn'n irs kaaidesi gereince
Nam .zlfiit didkleri velvele, diyor, c. 4. s. 108. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/348 -350. 75 islm Giray, daha nce Leh ve Moskoflar'la cengde esir olarak Lehistan Kral kendisini yedi sene habsetmiti. Nam'dan, s. 82- (Mtercim)
73 74

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

slm Giray, Bahdr Giray'n vefatndan sonra kendisinin tahta kacan md edebilirdi. Lkin sadrzam Kara Mustafa Paa, onun hanlna kar konulamaz bir mania olmutu. slm Giray, midini kaybettiinden beri Akdeniz ' Boaz'nn Avrupa tarafnda Sultaniye Kalesi'nde76 kaamet ediyordu. Orada ikaamet ederken rih'1-Menr-zde77 kendisini ziyaret etti. Bu zt, slm Giray'Ia konuurken, babas Selmet Gi-ray'n tahtna nail olmas ihtimlinden bahsetti. Selmet Giray Lehistan'da pederinin bulunduu hapishanede ikaamet etmi olduu cihetle rih'1 -Menrzde: - na*allah pederinizin tahtna vsl olursunuz mlhazasnda bulunmutu. slm Giray mteveffa biraderinin ki tabi arn dan, onun yazsyla yazlm bir Hafz Dvn'n muhatabna verip o da'bundan fal at. Hn'n arzusuna ve evvelki temenniye muvafk bir msra tesadf etti.78 Lkin sadrzam Kara Mustafa Paa'nn idamndan sonra slm Giray, adam Sefer Aa vstasiyle, pederinin tahtna tlib olduunda, Mehmed Giray, bunlarn Krm'da ihtill karmak istediklerini bildirerek stanbul'daki adamlarn aleyhlerine sevket-tiinden, gerek Hn, gerek Sefer Aa Rodos'a srldler. Mehmed Giray, bir taraftan kardeinden, bir taraftan da Volga (Etil) nehri tarikiyle Krm' istil etmek isteyen Kalmuklar'dan korkuyordu. Kalmuklar, Byk ve Kk Kabartay airetleri resi Alayk Be tarafndan malb edildi. Bu cengde, Krm Hfin'nn Kalmuklar aleyhine erkesler'e imdd iin gnderdii Salan Mirza79 bir ok ile telef oldu. Hakamak Be ve Antunak Be nmnda iki karde erke belii iin ekiiyorlard. Bunlarn husmetleri Bahdr Giray zamanndan balamt. Bahdr Giray, ikisine de eref vermek isteyerek herbirine ellier segbn ile birer aa gndermi, fakat henz ocuk bulunan kendi olunun terbiyesini Antunak Be'e tevd etmiti. Antunak silh elde, Hakamak zerine yrd; Hakamak, Azak Valisi Siyvu Paa'ya snd. Antunak'm taleblerine ramen, Siyvu Paa,
Nam'da Hisr- Sultaniye denilmitir; Anadolu tarafnda bulunan Kal*a -i Sultaniyedr- slm Giray' 7iy3ret ettii imdi grlecek olan rih'1-Me-nfir-zftde Gelibolu'da idi. Hammer bundan Rumeli yakasnda Sultaniye kalesi olduunu zannetmitir. rih'1 -Menr-zde' Gelibolu'dan karya gemi olacaktr. (Mtercim) 77 Namfl'nn mehazlarndan olan mverrih. 78 Nam bunun Ysuf kem Rosto b -zid be-Ken'n gamm- mihver. (?) cms-r olduunu tasrh ediyor. Hafzdan fal ama alkanlnda olanlarn hepsi elbette buna tesadf etmi, ve herkesin dnmesini bekledii bir Ysuf'u olaca cihetle, msra ve gazelin geri kalan ksmlarm hle muvafk bulmulardr. Hner, o gazel gibi hl-i flin&yne sz syleyebilmektedir. Bunu keramet addetmek de pek mbala olmaz. (Mtercim) 79 Natmft'da bu isimler cKalmak, Alayok, Saltana.dr.
76

Sayfa

44

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

rakibini Antunak'a teslim etmekten ekindi. Hakamak stanbul'a gnderilerek Sultn I. Ahmed'in bertyle verilen erke Bei unvan tasdik olundu. Kefe Vlsi slm Paa, erke toprana taarruz etmi olmak bahanesi yhud sebebi ile kati edildi. Krm Hn Mehmed Giray, slm Paa'nn teebbslerine ortak olmak thmetiyle azledilerek -yarmadann hkmdarl uhdesine verilmek zere davet edilen- biraderinin yerine Rodos'a srld. Yeni hn, Pdih'n huzuruna kt zaman, Pdih bir havuz kenarnda, altn ilemeli bir yasta bir yanyla dayanm, banda bir takye ile oturuyordu. Hn, yer perek ayaa kalkt; Sultn brahim hi hlini bozmayarak: - Bak, slm, seni ite hn etdim. Greyim seni, benim dostuma dost, dmanma dman olmalsn. dedi. Hn tekrar yer pp kalkt: - Cenb- Hak sadetli hnkrmn vcdunu hatlardan saklasn, in'allah hizmette kusur etmem; hemn hnkrmn duas benimle beraber olsun. cevbn verdi. Pdih; - Benim duam seninle beraberdir. Bana sadkane hizmet et, benden bakasnn szn dinleme! dedi. Ondan sonra ka yanda olduunu ve inip binmekte nasl olduunu sordu. Hn: - Krk yandaym; inmee, binmee henz balamm; devletinde iyiyim, pdihm. dedi. Srmal kumaa (sersire) kapl bir samur krk verildi, yakasn pp giydi; bir de murassa kl verildi, onu da kuand (Ha ziran 1644 - Reblhir 1054). Hn, huzr- ahaneden knca, Pdihsn szlerine marri-yetle sadrzama dedi ki: - Madem ki beni Krm Hn yaptnz, md ederim ki, yazdklarm nazar- i'tibra alrsnz, dmanlarla ne muamele edilmek lzm geleceini bildirmekle uramazsnz. Memleketin ilerine karmaynz, ben ne yapacam bilirim. Benimle dman arasnda ittifak korkusu yoktur. Onlarla benm aramda yalnz kl vardr. Sultn-zde Mehmed Paa, yze glc olduu iin bu gereksiz szlere yle cevap verdi: - Cenb- Hak tevfk ihsan buyursun, biz sizin hibir iinize karmak istemeyiz.

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Hn, Gzleve'ye vardnda ehremini Selmn eleb'yi ldrd; Antunak' himaye ederek, onu erke Bei olarak tand. Hak-amak'i dma mahkm etti. Biraderi Kaasm Giray'i kalgay tayin etti ve Gaaz Giray' nreddnlikte brakt. slm' Krm tahtna oturtmak iin stanbul'da birok entrikalar evirmi olan Sefer Aa, ba-aaha, yni asker bakumandanlna geti. Kalgay az zaman iinde vefat ettiinden onun mansb nreddn Gaaz Giray'a, n-reddnlik de biraderi dil Giray'a verildi. Mehmed Giray'n ve fs.-lm Giray'n kardei olup hailesi Hanzde Hanm ile beraber irfan ve manzum eserleriyle imtiyaz kazanm olan Bahdr jGiray zamannda Krm mftsi Hfzeddn'in vefatna iaret etmeyi unutmutuk. Bu Hfzeddn'dr ki bir fetvasyla Mansr kablesinn imhasnn meru olduunu beyn etmi ve bu imha iinde o zaman Bahdr Giray'm kalgay bulunan slm Giray, en'fazla gayret gstermitir.80 Lehistan, Rusya, Transilvanya le Diplomatik Mnasebetler Devlet'in Avrupa hududunda Lehistan ve Rusya ile yaplan anlama, Kazak ve Tatarlar tarafndan yeniden bozulduu gibi Avusturya ile iyi mnsebetler dah hakkaten bir nifak atei olan Travsilvanya Prensi Rakoi'nin entrikalaryle daha ziyde bozuldu. Sultn brahim'in clslmdan sonra, Krm Hn' Kral Vladislas*a bir sefaret gndererek III. Sigismund zamannda mukaveleye balanm ve 2.000 ko postu ile ince kumalardan ve 6.000 ift izmeden tertb edilmi bulunan hediyeyi istemiti. Vladislas, Tatar memurlarn Gusdin'de alkoyarak Hn'n tahkir edici muamelesinden dolay Aleksandr Utfinovski vstasyle Pdih'a ikyet etti. brhm cevaben, isteklerinden vazgemesi iin Hn'a emir verdiini tebli etti. Bununla beraber Rusya aleyhine gidecek bir Trk ordusunun Lehistan toprandan gemesine msade istedi. Lkin bu teebbsten bir netice kmad. sene sonra, Krakovia kalesi kumandan, Tatarlar'n aknlarndan ikyet etmek ve Zaborok Kazaklar tarafndan mukabele-i bi'1-misil ile tehdd edilmek zere imyeleki nmnda bir zabitini stanbul'a gnderdi. 1644 senesinde Nikola Bi-yeganovski Ohamtovo'da Tatarlar'n aleyhine kazanlan galebeyi haber vermek zere, yine kale kumandan tarafndan stanbul'a gn derildi. Biyeganovski payitahta, yzseksen kiilik bir maiyyet ile girdi. Lkin takdim edecek bir
80

Sayfa

46

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/350 -351.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

hediyesi olmad iin souk kabul edildi. Kazaklar Azak' terkettikleri zaman, ar Mel, sadrzama gnderdii mektupta sulhun bekaasn te'mn ve Tatarlarla Kefe'deki Trk askerinin kendi arazsi zerindeki aknlarndan ikyet etti. 1645*te yeni ar Aleksi Mihailovi, hediyeleri ve clus haberi ile, stanbul'a Etiyen Vasili'yi ve bir mliye memurunu gnderdi. Sefirler ihtiramla kabul olunarak dnlerinde, ar'a Pdih'n tebriklerini tebli ve dostluun bekaas te'mntn yenilemek zere, bir mteferrika kendilerine refakat etti. Sultn brhm, mektubunda, Kazaklarn Karadeniz sahillerindeki faaliyetlerinin kontrol al tna alnmas ve Moskova Carlan tarafndan eskiden beri verile -gelen verginin Krm Hn slm Giray'a te'diye edilmesi lzm geleceini yazyordu.81 Avusturya ile bir i'tilf daha mkilta uruyordu. Son (ehri) muslehasn tkib eden sene Kakoi ile sve ordusu ba-generali Trstenson arasnda, Rakoi'nin kanlar Jan Hanri Bisterfeld ve sve memuru Jak Rebinstok vastalaryla, mparator Ferdinand aleyhine yedi maddelik taarruz ve tedf bir ittifak82 akdedilmiti. Rakoi, kendi maslahatgzar ve sve ve Fransa sefirleri v-stasyle, Avusturya memleketlerinde harb etmesi iin Bb- Hm-yn'dan msade istemiti. Transilvanya Prensi Kaav ile Eper'i ve Leveni'yi eline ald zaman, 10.000 duka Transilvanya vergisinden mada bunun iki misli dier bir vergi ve yedi vezir iin senelik hediyeler vaad ederek, Yukar Macaristan hkmdarln almak iin stanbul'da mzkereye girimiti. Sultn-zde Mehmed Paa, kararlatrlan 20.000 dukann ilk defa denecek olan ksm te'diye olunur olunmaz hkmdarlk bertnn gnderilecei cevbn verdi. Zeamet ve timr shibleri, Macaristan hududuna gnderilmek zere arldlar. Rakoi'nin harsne tasavvurlarnn husul, Moravya ve Ostria' -dan geerek Viyana kaplarna kadar muzafferne ilerlemi olan Trstenson'un muvaffakyetleriyle de kolaylamt. Lkin Rakoi'nin Buiamb tarafndan malb edilmesi mparatordun Son Muahedesi tasdiknamesini stanbul'a
Krm Hftm tsISm Giray Hn dnetO selmethye kad'mden Moskov ar -lan tarafndan gnderilen vfrgleri mu'tfld zere vakt zemniyle rsal cy-leyeslz. 82 Katona'da (32, s. 211), dercedilrr.i ve Avusturya Arivi'nde mevcud bulunn bu ahidnme Lt in, Alman, Macar lisanlarnda yazlm ve Veysamburg'da 16 Eyll 1643 tarihli olup Trstenson tarafndan Moravya'da kin Tobicao'daki ordughnda tasdk olunirutur. Ariv'de Rakoi ve Trstenson arasndaki muhabere evraknn tamm ve Rebenstok, Dlahey i le Bisterfeld'in ele geirilen mektuplar vardr. u mektuplara baknz: Rakoi'den Trstenson'a, Veysamburg. 4 Mays 1643; Bisterfeld'den Trstenson'a. 12 Mays 1643; Trs-tenson'dan Rakoi'ye, Tobicao. 8 ve II Temmuz 1643; Rcbenstok'dan Trstcn-son'a Fogara. 10 ve 26 Eyll Ifi43; Rakoi'den Trstemon'a, 16 Kasm; Re -brn-trtk'f)an Torstenson'a. yine ayn tarihte, vs.
81

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

gnderdii sefaretin, uzun zaman bekledikten sonra u aralk gelmesi durumu deitirdi. mparatordun memurlar Avusturya menfaatlerine kazanlan Bodn Prensi Le-pol tarafndan gsterilen muavenet zerine, Rakoi'yi bundan byle tutmaktan vazgemeleri iin hudd valilerine ve her trl taarruzdan beri durmas iin Rakoi'ye emir verilmesi baarsna nail oldular. Avusturya ile Rakoi arasnda Viyana'da anlama imzaland. u artla ki, Erdel Prensi'nin istedii ondrt komitelik (kaza) yerine Betlen'in mlik olduu yedi komtelik lnceye kadar kendisine terkolunacak; bunlardan kisi, yni Zatmar ve Sabolic komiteleri evld intikali kaabil olup onlar tarafndan hayatlar boyunca tasarruf olunacak; bunlardan mada Macaristan'da Tokay, Taral, Reke, Eed gibi birok emlkin tasarrufu kendisine braklacakt (8 Austos 1645). Bb- Hmyn da yaknda 15.000 dukaya karlan Transilvanya vergisinin 10.000 dukaya indirilmesi hakknda Rakoi tarafndan yaplan teklife muvafakat gsterdi.83 Baron D ernin'in Sefareti Son Muhedesi'nin yenilenmesini mtekib, Bb- Hmyn Avusturya'dan byk bir sefaret gnderilmesini istemiti. Ancak Rakoi'nin hli ahidnmesinin bekaasm henz pheli gsterdiinden mpar ator, stanbul'daki mukm elisi mid'in yerine Volvatl Alek-sandr Grayfanklao'yu tyin etmekle iktifa etti ki, bu eli btn karklklara ve dierleri arasnda Valastayn ittifakna dhil olmutu. Transilvanya ilerinin dzeltilmesi hususunda rhib Felvar ve Selepenili Jorj, Grayfanklao'nun refakatna verildi. Sefire verilen ta'Imt zabtedilmi olan kalelerin iadesi ve mtekabilen bir sefaret iin mzkere etmesi hakknda idi. Getirdii hediyeler, 1.300 ek kymetinde gm bir sandktan ibaretti: Elinin huzura kabul gn, Hseyin Paa'nn ba br mzrak zerinde payitahtta tehir edildi (10 Haziran 1643). Sultn brhm, mparatordun nmesine cevaben, Osman Aa vstasyle mektup gnderdi (2 Austos 1643). Se lepenili Viyana'ya dndnde palatinin (valinin) elileri Jan Sem-leki ve Etiyen Hanko ile beraber, Rakoi'ye yardm etmekten vazgeirmek iin, Budin Vlsi Ms Paa nezdine gitmeye memur oldular (Nsn 1644).84 Ms, cevb olarak, Rakoi'nin Macaristan' zabt etmek iin deil,
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/352 -355. Ms Pasa bu sene iinde azl olunmu ve halefi Osmftn Pasa, Budln'e gel* iriig olduunu 1644 Austosunda mparator* bildirmitir.
83 84

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Homonay'n kendisine Arabac ve Arabac-olu, karsna fahie demek suretiyle vki olan tahkirinden dolay intikam almak iin silha sarlm olduunu, ve bununla beraber mparator'un Devlet'e tbi prenslerle sulh hlinde bulunup bulunmamasnn Budin valisine bir taallku olmayp Pdi&h'n Pe-te'de, Sofya'da, Belgrad'da, Eri'de bulunan 50.000 askeriyle btn Roma mparatorluu'na haddini bildirmeye muktedir bulunduunu syledi. Rakoi'nin adamlar Misel Maurer ve Baltazar Sedesi'nin entrikalarna galebe etmek iin mavere meclisi ktibi Sanler, fevkalde sefaretle stanbul'a gnderildi. Nihayet Baron D ernin -ki 28 sene nce Viyana Muahedesi tasdiknamesini hmil olarak mzkas nde, bayraklarn aarak stanbul'a girmi olan ilk sefirdir- imdiye kadar drt defa yenilenen Komorn ahidnmesinin bekaasna almak ve Budin Vlsi Ms Paa tarafndan iddetle desteklenen Rakoi'nin teebbslerine kar uramak vazifesiyle, Bb- Hm-yn'a gnderildi. Baron do ernin'in getirdii hediyeler arasnda suyu bittike asma saat gibi anahtarlarla kurulur bir eme, 30 gm sahan, yine gmten leenler, ibrikler nazar- dikkati celbe-diyordu.85 Baron D ernin'in kabul iin belirlenen gn yamurlu idi. Hediyeler saraya gnderilmiti. avu-ba yola kmas iin sefiri sktrd. Sefir yamurdan dolay muhalefet ederek avu-baya: - Byle amur ve yamur iinde hediyeler o kadar nazar- dikkati celbetmez; benim iin deilse kendiniz iin bu merasimi te* -hr etmelisiniz. dedi. En eski avulardan pervasz konumas ile mruf olan Pr avu yle cevap verdi: - Alay ve hediyelerin gzel bir havada, fena bir havadan ziyde halkn gzne daha ho grneceini biz de biliriz; kabul resmi iin bu gn tyin etmi olan Pdihsn sz dnmez. Sizin bir mlakat talebinde bulunduunuz kendisine arz edilince Sefr hayl zahmet ekmitir; onun gibi bahelerde, krlarda serbest yaamaya alm bir adam hanenin
Pke gmden masn* bir adrvan idi ki kum saati gibi evrilerek aadan yukar su srayup t sakafn derdi; saat mifth gibi mifthlanyle bunlup mflnflsb fskiye velveleleri vaz* olundukda gSh bir, gh , gh be, gh onbe defadan ziyde su srayup akard; temam suy dkdkde evvel bir canibi dndirilerek yine hemfln ol su san'at le srayup habbesi zayi' olmazd, ve kunlurd, yine bozjlurd. Burma mhlar ile saat eklinde zabta ve rabtalar var idi. Bu adrvandan mada otuz aded sm sahan k tl ile en dde idi. Kezlik bir n, bir leen ve ibrik ki glflar iinde evn - fcHa idi. Nam, c. 4. s- 99 ve 100{Mtercim)
85

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

50

duvarlar iinde daha fazla sklmamal-dr; sal gn mlakata gelsin, ondan sonra rahatla seyahatine devam eder. szlerini sylemek ltfunda bulunmutur. imdi Pdih sizi bekliyor; eer siz bizim ricalarmza muvafakat gstermiyecek olursanz, srarnz sadrzamn bann dmesine yol aar. Sefr: - stediiniz gibi yapalm; lkin beni byle sktrmanz gerekmezdi. dedi. Pr avu, tercmann yardmiyle sze balad: - Pdih sizi oktan beri bekliyor; daha fazla gecikmek, sizin haytnz tehlikeye koymak demektir. Sizi sktrdmz faydanzadtr. Baron ernin, Sultn ibrahim'e Almanca bir nutuk rd etti. Pdih, Avusturya saraynn kendisini gndermekte uzun mddet gecikmi olmasndan dolay iddetli ta'rzlerde bulunarak, dedi ki: - Bu ne demektir? Niin daha evvel gelmediniz? mparatorunuz bilmiyor mu ki be seneden beri clus ettim? Bu hl, dostne muamele deildir. Bari, mzkerelere balamak iin tam bir me'z-niyete mlik inisiniz? Sefire yardma memur mbeynciler, hareketlerini Pdih'n szne uydurdular. Yere kapanmas iin o kadar iddetle icbar ettiler, o kadar acele hareketler yaptrdlar ki, 4.000 duka kymetinde bir yz parmandan dt. Ertesi gn, bir saray zabiti gelerek yz eliye getirdi. Bir gn evvelki kabulyle ilk me'mriyetindeki kabul arasnda bulunan farktan ikyet gstermekten kendisini alamad. On gn sonra, ernin, isteklerini yazl olarak arzetti. Bu teklifler unlard: Karlkl olarak mutantan birer sefaret gnderilmesi; sve ile ittifakn kesmesi iin Rakoi'ye emir verilmesi; Son*da yenilenmi olan anlamann tasdiki ve bir hudd komisyonu tyini. Bu muhtelif istekler kabul olundu. Lkin veda kabulnde Beyt-i Mukaddes anahtarlar hakknda ileri srd talebler reddedildi. Bizzat Hazret -i Peygamber'in temellkn Rumlar'a brakm olduu Mukaddes Ma haller'in, onlardan alnamyaca cevb verildi. Rumlar, temellk haklarn Hazret-i PeygamberMn verdiine inanlan ve yedi sene nce stanbul'da yenilenen ahidnmeye bina ediyorlard.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

1645 baharnda ernin, brhm Paa nmnda bir sefr refakatine verilmi olduu halde, Viyana'ya dnd.86 mparator bu eliye kendisinin ve maiyyetinin yiyecei iin 200 florinlik zahire ve eitli eya ve 230 filorin nakid tyin etti. Bb- Hmyn'un Avusturya'ya dostne nmayileri ve Rakoi'nin entrikalarnn kesilmesi, Venedik ile bir muharebenin balamasndan kaynaklanm olmak gerekir ki, bunun sebebini ve nasl cereyan ettiini gelecek kitabta nakledeceiz. 87

ernin, 5 Mart 1645 trihiyle mparatora unlar yanyor : -Dan ch bis hero dreyen R. Kaisem getreulichen zur hechster Regulatur gedient und niemals von dessen lebichsten Erzhaus gewischen, wie auch alhler grossen namen verlassen, und solite ich anjezo in E. M. Densten zu Kostantlnopel di Suppen versehtten, das wolle Gott nlt. ernin'in timftdnmes cevblar ark Encmen-i Dnii lnfis'nda derce-dilmitir ki, Pdih'n cevb 7 ve sadrzamn cevb 22 numaradadr- Reis Efendinin insnda 52 numara le kaytldr. Mukm eli mid tarafndan yazlan ve bu Mtabta zikredilen eitli raporlardan baka yine bu elinin memuriyetinin sonuna doru; tnparator'a takdim ettii ummi rapordan bahsetmellyiz ki, Trih in Hazne -i Evrak mecmuasnn 20. yayn ylnda Mart saysnda mevcuttur. 87 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/355 -358.
86

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ELLNC KTAP ............................................................................................................ Sultan brahim'in Sefihne Hayt .................................................................... Kzlaraas Snbl Aa'nn Esareti .................................................................... Padro Ottomano ............................................................................................... Girit Adas ......................................................................................................... Aya Todori Ve Hanya'nn Fethi ......................................................................... stanbul'da Hdiseler ........................................................................................ ngiltere Ve Fransa Elileri ................................................................................ Eli Greyfanklau ................................................................................................ Krm Han, Lehistan Ve Rusya .......................................................................... Mehmed Paa'nn Vefat .................................................................................. Kesmo'nun Zabt ............................................................................................... Kapdan Paa'nn ehdeti................................................................................. Fazli Paa'nn Dn Ve Cinci Hoca'nn Gzden Dmesi .............................. Sahte Abaza ...................................................................................................... Krm'da, Kbrs'ta Ve Anadolu'da Karklklar .................................................. Kandiye Muhasaras Hazrlklar........................................................................ Dalmaya'da Osmanl - Venedik Mcadeleleri ................................................. Sadrzam Salim Paa'nn dam ........................................................................ dar Deiiklikler .............................................................................................. Harem Saltanat Ve Dnler ........................................................................... Anadolu'da Ve Badad'da syanlar ................................................................... Kandiye Muhasaras.......................................................................................... Vardar Al Paann syan .................................................................................. Ahmed Paa'nn Dn .................................................................................. Krm Aleyhine Lehistan Ve Rusya'nn ikyetleri ............................................. Samur Krk Ve Anber Vergisi ............................................................................ Valide Sultan'n Srlmesi ................................................................................ Uursuzluk Belirtileri ........................................................................................ Yenieri Ve Ulemann Orta Camiinde Toplanmalar ......................................... Sadrazam Ahmed Paa'nn Boulmas .............................................................. Rumeli Kazaskerinin ldrlmesi .....................................................................

Sayfa

52

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10 ELLNC KTAP

Joseph von Hammer

Sultan brahim'in Sefihne Hayt Mtemadiyen yenilik peinde koan arzulan her n yeni bir zevk aramakta olan Sultn brahim, muhayyile gcnn cd edebildii ve saltanat kudretinin salanmasna msid olduu her trl sefthne durumlara gark olup gitmekteydi. Padiahlnn balangcnda Osmanl hanedannn yegne mmessili bulunduu vakit, btn vezirler, kadnlara olan temayllerini tevik ederek gzel cariyeler takdiminde birbirine rekabet etmeyi vazife saydlar. Kendisi de ehir hricinde atla bir gezinti yapt veyhud bir elenceye gittii zaman, evld ihsan etmesi iin Cenb - Hakk'a dua etmek zere kapclara drt-be kese para verirdi. Alt kadar ehzadenin domas nesilsz olarak lmek hakkndaki korkusunu izle etmekle beraber, zevklere olan meylini asla azaltmad; kadnlarn te'sri kuvvet bulduka da kendi kuvveti zaaf buldu. 24 yana gelmi olan hararetli ve bnyesi kuvvetli delikanl, birok kadna mlik bulunduu vakit tab gc i'tidl haddi bilmeyen arzularna o kadar sadkane hizmet ederdi ki, yatam' yirmidrt saat iinde birbirini takiben yir-midrt criye ziyaret edebilirdi.88 Bu trl ifratlarn neticesinden btn bnyesinin mteessir olmas gecikmedi. Sefahatin sonucu olarak urad zaaf ve hzn ve iz tr ba dknlk vs. hakknda fikrine mracaat ettii tabb Hamml-zde Efendi, kendisine i'tidl ve istirahattan baka bir il tavsiye etmediinden, gzden derek Bykada'ya srld. Hamml-zde'nin mansb -phesiz ki daha hogrl bir ilme sahip olan- ts Efendi'ye verildi.' Sultn brhm hereyden ziyde kadnlar, kokulan, krkleri severdi. Onun iin harem diresi tbb kokular nereden gzel ve yumuak krklerle mzeyyen bir safa yatandan baka bir ey deildi. Criye, anber, krk satn alnaca vakit hi para hesab kaydnda bulunmazd; saltanatnda cariyelerin kymeti o kadar artt ki, hibiri 500 Kurutan aa satlmaz, en gzelleri ise 2.000*e kadar kard. Koklad yhud asabna kuvvet vermek iin kaynar kahve inde hallettii anberin miskaji 15-20 gurua kadar yksek fiyata kt. Bir gece, ge vakit haremde anber bulunamad; saray mersndan biri Galata'daki bir ngiliz tacirinde piramit eklinde bir anber
88

Zbde, .Hatt m geldi..

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

54

paras olup mrnde bundan daha byn grmemi olduunu syledi. Derhl Galata'ya gnderilen adamlar, taciri korku ve heyecan iinde uykudan kaldrdlar ve henz sabaha iki saat varken saray kapsna getirdiler. ngiiz gnein douunu beklemeye mecbur oldu. Lkin ondan sonra huzr- ahaneye kabul olunarak anber parasn pek stifadeli bir surette, yni 13.000 gurua satt, brhlm krk israfn o dereceye gtrd ki, Sibirya sincab, vaak, kakm moda oldu, samurun kymeti on misline kt. Pdih'n kadnlara, triyyfita. mkeltef rubalara, oyuna ibtils gittike artt. Sultn brhlm -nezketleri, revnaklar, dilc kokulan ile kadnlarn misli olduu in- iekleri severdi. Padiahlk imamesinin mu'tfid ziyneti olan mcevher ineli sorgu yerine salarna, kulak-larmm arkasna iekler takard; bu ise Osmanllarca ho grnmezdi. brhfm. zevk zamanlan iin, ii d samur krk ile mzeyyen bir libas icd etti. Yalnz kendisine mahsus olmak zere dier bir elbise daha cd etti ki, kymetli talarla ssl kopalarnn her biri 8.000 guru tutard. Harem kadnlarnn elbiselerindeki ihtiam o zamana kadar ve o zamandan beri grlm olanlan glgede brakt. En gzel ngiliz ukalan, en yumuak Fransz ipeklileri, en kymetli Venedik kadife ve srmal ukalar sarayda gzleri kamatracak bir bollukta idi. Akdeniz Boaz'na nefs kumalarla dolu bir gemi geldii stanbul'da iitilince, eer tesadfen kuzey rzgrlar girmesine mni olursa, Pdihn cariyeleri beklenilen gemiye mahss adamlarn gnderirler ve bunlar emtiay para vermeden cebren alrlard. ngiltere elisi, milletinden birka ngiliz tacirin urad bu trl taarruzlardan dolay tazminat almak istedi. ark'ta, memurlarn yapt zulmn halk nazanna kapal olan hkmdnn evketli huzuruna ulatrmak iin, kulun mracaat edebilecei iki vsta vardr. Vakt ki h, yhud pdih, atna binerek sarayndan kar, mazlum kddan yaplm bir kaftan ile ortaya kar. Demektir ki, kd kaftan ahsn ikyetleri bunun zerine yazlacak olsa sdrmak mmkn deildir. Yhud ba zerinde yanar bir fanus ile ortaya klr ki, arkllarn mecaz lisanlarna gre, intikam istemek zere ge ykselen elem ferydlanm tasvir eder.89 ngiliz elisi, hondsuzluunu gstermek iin bu ikinci yolu seti. Limanda bulunan on geminin toplann aldrd, lombarlann kapatarak, serenlerine fanuslar yaktrd. Bu suretle donanm olan u kk
Dd-i ahlar gklere kmakta (Amasndan kinaye olmak zere, mazlumlarn balarna hasr konarak tututurduklar Bama hasr yakar da ikyet ederim - tarznda eskiden kalm bir tbirden anlalr. (Mtercim)
89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

filo, saray nne demir att. Dalga dalga etrafa yaylan klan ilk nce grm olan gmrk emni, hemen sadrzama haber verdi. Sadrzam, ngiliz tacirlerinin isteklerinin yerine getirileceine dir mutantan vaadlerle gemilere memurlar gndermekte sr'at gsterdi. Eli, vatandalanyle grtkten sonra, ateleri sn-drtt. Gemiler saraydan grlmeksizin, yhud grlmek istenilmek-sizin Galata'ya dndler.90 Sultn brhm, kadnlarla geirmedii zaman kemanc, tram-petci gibi mugannilere ve rakkaslara tahss etmiti. Pek ne'eli bir vaktinde Ahmed nmnda bir ingene soytary yenieri aas nasb etmi ve bir muhasara ile muharebe tasvir eder Kr Musullu-olu nmnda bir atebaza kapdn-paa unvann vermiti. Lkin Ahmed ve Musullu-olu ihsan olunan bu tehlikeli erefleri -yenieriler ve gemiciler tarafndan para para edileceklerinden hakl olarak korkup- kendilerinin selmeti iin reddettiler. Bununla beraber, IV. MehmedMn clusunda, tevcih olunmak istenilen makamlar kabul et tikleri iin deil, yalnzca Sultn brhm'in byle bir niyette bulunmu olmasndan dolay, hkmet kadrgalarnda kree vurulmaktan kurtulamadlar. te Sultn brhm, gndzlerini bu trl adamlarn refakatiyle geirirdi. Geceleri, nnde me'aleler, Davud Paa Saray'ndan kp ehrin sokaklarn dolar ve dima bir yerden bir yere, bir safadan bir safya intikal ederek byk saraya giderdi. Harem kadnlarndan yedisi hasek unvann alm ve son olarak bu unvan, mehur Telliye verilmitir. Bu yedi gzdesinden her birinin huss saray, kedhuds bulunur, her biri pamak bahs olmak zere bir sancan varidatn alr, kendilerine kymetli talarla ziynetenmi sandallar, arabalar tahss edilirdi. Pdih nazarnda iltifata mazhar olan sultanlardan (kadn) baka, ayrca gzde cariyeleri vard ki, bunlarn en hretlileri ekerpare ve eker -bol idi. Sultanlarn pamak bahs olmak zere sancaklar bulunur91 cariyeler ise
Yedi pare ngiliz kalyonu Galata nnde derya ortasnda ak bayrak diktin etrftf - seftnede her ngiliz birer bakra zift yakup gayr- ma'td vaz le cnib- saltanata bes- ekva gsterdiler. Meer elli bin guni mukaabilesln-de ahld-n&me virilp yzde gmrk ile iktifa merut iken yBzde alt gu -rus istenp ve takriben be bin guruluk roet'lan tira ile akesi te'hlr olundundan gayr harbde agarye eklinde gitmeleri ferman buyuruldun-dan mfiteezzl olup cmle ingiliz taifesi palyoslanyle sefinelere girerek, H sn- hl ile .zerimizden bu mezlim reF buyurulsun, yld sefinelerimizle ummen telere vanam dimek isterlerind. Ba'de*l-istifsr ma'lm- hmyn oldukda avu-ba gnderilp illetleri zle ve irz olundlar. Na-m, c. 4, s. 372-373. (Mtercim) 91 Zhde, varak : 3. Bu tafsilt hakknda hibir veska -pederinin vefatndan sonra hademe -i sultan arasna kaydedilerek sarayn hussi ahvline hid olmu bulunan- Nashpaa-zde olunun eserinden ziyde izahl ve wska deerinde deildir. Muttali olduumuz tafsilttan baka, daha tafsilt yazm olmas mmkndr, nk Dresden Kfitinhnesi'ndeki kendi el yazsndan kma nshada nc varakann ikinci
90

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

devletin en byk makamlarnn satn inhisar altna alrlard. Sultn tbrhm, zevklerini mtemadiyen deitirmekle beraber kuvve -i muhayyilesi yine tatminsizlik iinde bulunurdu. Bir gn skdar civarnda atla gezerken, zevkin derecesinin eklin geniliiy-le mtensib olmas lzm geleceini dnerek, olduka byk csseli ve son derece iman bir kadn aratrlmas iin derhl memurlar gnderildi. Gayet iri yapl bir Ermeni kadn bularak saraya getirdiler. Bu yeni gzde, Pdih'n gznde yle sr'atle itibr kazand ki, ksa zamanda btn rakblerini geti. Lkin VlideSultan bu kadn Ermeni'nin her gn artan nfuzunu kskanarak, bir gn kendisini bir ziyafete davet edip bodurdu. Pdih n bir nzul inerek ldne kanaat getirmekle beraber, kaybndan dolay asla avunamyor grnd. Sultn brahim'in clusunda sarayn en mhim mevklerinden bulunan ve safa esri bir pdih zamannda elbette te'sri fazla olacak olan kzlar aas mevki ihtiyar hadm Snbl*de92 idi. Sn-bl, hadmlarda en sk grlen isimlerdendir. nk bunlara sn-bl, lle, nergis gibi ieklerin, yhud anber, misk, kfur gibi triyatn adlar verilmesi mu'td olmutur. Anlaldna gre kadnlarda muhafazalarna memur hadmlarn ehrelerini grmekten hsl olacak te'sr tammiyle isimlerinin htra getirecei holukla karlanmak istenmitir. htiyar hadm Snbl'n bir haremi vard ki, zha hacet olmad vehile, tabatiyle zevcine bir faydas olamazd. Ancak hadmlarn evlenmeleri, pek eski zamanlardan beri ark'-da yerleip kalm dncelere gre, bulunduklar yksek mevkie mnsib bir debdebe hkmndedir. Arab, Acem, Trk rivayetlerine nazaran Firavunun byk hazinedar Potifar da bir hadm idi ki, bu hl zevcesi Zeliha'nn gzel Ysufa ak - sznm93 tammiyle zh eder. ran'da e-heh saraynda yalnz saray ve harem kedhudlklar deil, ba hazinedarlk ve ba-mbeyncilik de yalnz hadmlara verilirdi. nk kadm ark detlerine gre, hazne odas yatak odasnn yannda bulunur ve bu direlere girmek iin hadmlardan bakasna msade edilmezdi. Sarayn en byk drt mansbna hadmlardan bakasnn tyn olunamamasn cb ettiren bu kadm ark

56
Sayfa

sahffesinin yans yrtlmtr. 92 Hammer, bu hadma SOnbGll. nmn veriyorsa da, bizim trihlerde hep Snbl Aa. diye kaytl olduundan, tercmede dorusu tercih edildi. (Mtercim) 93 Almanlar'm ak szn> dedikleri -Lychnis chalce donica iei ark't Hsn-i Ysuf- smiyle mruflar.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

94

Tayatar Alt Aga. Nam, c, 4. s- 92 RavMtl Ebrr, s. 625 (Mtercim).

Sayfa

57

usl, ba-mbeyncilik makam mstesna olmak zere, Osmanllarca dah intikal etmitir. Zr sarayn byk idarecisi (kap-aas), haremin idarecisi (kzlar-aas) pdihn hazinedar (hazinedar) mutlaka hadmdr. Bu byk memurlarn pdih nezdinde mahremiyete nail olmak iin dr olduklar mahrumiyet, zellikle z noksanlklarina ramen manev gce mlik bulunurlarsa, vezirlerin dahil direlere onlar gibi serbest girme hakkna nail olmamalarna mukabil bir teselli konusu addedilebilir. Hadmlarla kadnlar arasnda, direnin daha da daraltlmasiyle, pdihn gzdesi durumundaki kadnlar ve Valide Sultan arasndaki stnlk mes'elesi rakblerin maharet dereceleri veyshud hkmdarn tabat ve hevesleri ile hallo-lunmutur. Pdih zerinde hkmn icra eden kadn (valide veyhud iltift gerde) hadmlarn resi ile iyi uyum ierisinde olduka, har emin rahat emniyet altndadr. Lkin Sultn Ibrhm gibi zevk mb-tels bir hkmdarn zamannda gzdelerin Pdihn fikirlerini tesir altna almak iin birbiriyle yhud Vlide-Sultn ile urarlarsa, ekseriya hadmlar resi (kzlar-aasi) malb olan tarafla birlikte der. Snbl Aa da bu hle urad. brhm'in clusundan az sonra, 450 gurua bir gzel criye almt. Bunu kz olmak zere ald halde, erkek ocuk dnyya getirdi. O cariyeyi, bu srada domu olan ehzade Mehmed'in st-ninelii iin tavsiye etti. brhm gen st ninenin ocuu iin yle muhabbet besledi ki, alenen kendi oluna tercih etti, Pdih'n bu temayl, ilk olu olan ehzde'nin validesini gerek criye, gerek hmisi olan Snbl Aa hakknda fkeye drd. Bir gn Sultn brhm, kadnlar ve o-cuklanyle birlikte -bunlar birbirini mtekib havuza atmalctan ibaret olan- sevdii elence ile megul iken, Hasek Sultn olunun st ninesi hakknda uzun mddetten beri saklad kni tahkr edici szlerle aa vurdu. brhm, hiddetli bir darbeyle, olu Meh-med'i Hasek Sultn'n kucandan ekti, kfrederek bir att ki, derhl imdadna yetiilmemi olsa orada mutlaka telef olacakt. ehzde'nin derken yaralanm olan alnnda -pederinin izle edilemez bir dell olmak zere- yarann izi kalmtr. Kzlar-aas, bu gibi ahvl iinde, memuriyetinin felkete yol aabileceini dnerek, Hac iin Mekke'ye gitmek ve harem yneticilerinin mu'td inzivgh olan Msr'a ekilmek zere msade istedi. Hadmlar resi mevki Tayatar Aa'ya94 verildi. Snbl Aa, pdih zamannda toplam olduu hazneleri, criye ile olunu, Kaahire kads tyin olunmu olan Bursal Mehmed Efendi'yi. dier

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

bir takm haclar alarak res fbrhm eleb'nin in etmi olduu bir gemiye bindi.95 Kzlaraas Snbl Aa'nn Esareti Snbl Aa o kadar aceleyle gitti ki, geminin tammiyle tehiz edilmesini beklemedi. Bunun iine ancak drt top konulmu, dier iki gemi ile yedi kayk beraberinde olduu halde yola kmt. Alt Malta kadrgas bunlar tkb ederek Karpatos aklarnda gemilere taarruz ettiler. brhm eleb ve Snbl Aa vuruarak ldler. Hadmn hazneleri, 30 kadn, 350 esir, Kaahire kads, st ninenin ocuu gaaliblere av oldu.96 Kad ile ocuk sonralar muhtelif yollarla hret kazanmlardr.97 Padro Ottomano Kaahire kads fidye-i necat ile kurtularak derece derece eyhlislmlk makamna kadar kmtr. Maltallar'n Osmanl ehzadesi dedikleri st nine olu, Malta tarikatnn ve Pdihn mas-rafyle98 bytlerek Domihiken papas rubasna girdi ve Osmanl hanedan saltanat neslinden olmak zere Padro Ottomano99 adyla btn Avrupa'y dolat. Bu adam, Avrupa tarihilerinin Osmanl ehzadesi olmak zere istihale ettirdikleri nc serseridir, htiya zamannda Osmanl tahtna iddiac karmak zere bu trl dzmece ilere revc vermek, o zaman hkmdarlarnn siyseti bakmndan mhim bir eydi. Otuz sene nce (Hammer'in trihi ka leme ald zamana gre) bir Rum kadnn Yahya ad verilen olu, Sultn I . Ahmed'in biraderi olmak zere ortaya karak, bu sfatla Varova'y Prag', Floransa'yi Napoli'yi ve Roma'y ziyaret etmiti. XV. asrda dah Ftih Sultn
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/359-364. brhfim eleb reisin sefinesi Aa'nn acelesinden top ve barutunu ve ir harb gerelerini tekmil edemeyip yalnz on top koymutu. Bunu pekok mallarla tedariksiz ktn haber alan alt Malta ekdirrnesi Girit'te saklanarak beklediler. Bunlarn gemiyi beklemekte olduklar Rodos'ta Snbl Aa'ya haber verildi. Rodoslular bir mddet elemelerini istediler, sefine reisi bu Malta gemileriyle baa klamyacam hatrlatt. Snbl Aa ile kad efendi srar ederek yola ktlar- Girid'e varldkta dman gemileri zuhur ederek Aa ve reis ehd ve kad ile sefinede bulunan alt yz kiiden sa kalan altm kii estr oldu. Gemi de zabt edildi. Kad bu vak'adan dolay Esrt* lakabn almtr. (Nanft'dan telhis, s. 93). {Mtercim) 97 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/365.365. 98 Bu fkrann bizim trihlerde tatbik edildii yer yoktur. St ninenin olu mes'elesi esasen sahH olsa bile, terbiyesi iin Pdih tarafndan para sar-fedilmesi Avrupallarn bu serseri zerine kurduklar efsneden dolay uydurulmu olsa gerektir. (Mtercim) 99 Yni Osmanl Papas.!-. (Mtercim)
95 96

Sayfa

58

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Kbrs fethiyle ilgili bu yanl mlhazaya dair, bu kitabn o bahsinde gerekli not konulmutu. Girit fethiyle ilgili olarak, Trk atlarnn inedii topran fethedilecei eklindeki halk efkr da. irdll vicdann bu fethi arzulad k-linde yorumlanabilir. (Hazrlayan)
100

Sayfa

59

Mehmed'in gy olu olan bir gahsn Papa III. Kaikat'in eliyle vaftz edilmi, mparator III. Frederik tarafndan gaayet msadekr bir ekilde kabul grm, btn seyahatlerinde ona refakat etmi, Leyta nehri zerinde Brk arazsi varidatna nail olarak Hohenfeld ailesinden bir kz almak zereyken lm olduunu gryoruz. mparator'un iltifat, pdih ile szde akrabal, Papa ile mnevi yaknl cihetiyle mehur olan bu serseri, trihte Kalikstus Ottomanus ismiyle mruftur. Malta donanmas, Snbl'n gemilerini zabtettikten sonra, peksimet almak ve atlar karmak iin, o zaman Venedikliler elinde bulunan Girit adasnn gney sahilinde Kalismen limannda demirlemiti. Bu hl, Pdih'n Venedik'e harb ilnna karar vermesine yol at. Venedik'e harb iln edilmesini silhdr ile kapdn-paa oktan beri tevk ediyorlard. Dorudan doruya Maltahlar aleyhine olmayan bu intikam, Pdihn siys maksadlarna daha uygun geliyordu: Zira Girit'in fethi, Malta'nn fethinden daha kolayd. Bununla beraber Osmanl atlarnn Kalimsen'e karlmas, Pdih'n Girit topra zerinde muzafferiyete nail olacana yanlmaz bir iaret sayldndan, halk Girit engine tevk iin kf bir sebepti. Rodos'un ve Kbrs'n fetihlerinden az bir zaman nce, her iki adaya bir Osmanl gemisi yanaarak at karmt. Osmanl Devleti ve Venedik arasnda husmetin yenilenmesi srasnda dah ayn hl vki' olduundan, halk efkr Osmanl atlarnn inedikleri topran slm'n muhafzlarna it olmas gerekeceine hkmederek, Girit'te Osmanl ordusunun yaknda muzafferiyete nail olaca neticesini karmt. Bu trihte grdk ki, Kbrs adasnn fethi arzusunu, II. Selm'e Yahd Don Josef Nassi telkn etmitir.100 Girit'in Osmanl Devleti'ne intikali de, Dalmaya'da Verane denilen mahal halkndan iken Ysuf nmyle kapdnlk makamna kadar ykselen Josef Maskovi isminde bir ecnebinin tevkleriyle olmutur. Verana ile Zara ve Sebeniko arasndaki arazye reyet olmak zere mutasarrf bulunan Al Aa'nn klesi olarak domu bulunan Josef Maskovi, haytnn ilk zamanlarnda hayl meakkatler grmtr. Nadin bei Sinan'n ahr hizmetkrlnda iken, o kadar zaruret iinde idi ki, bir gn ihtiyar bir kadn, hline acyarak bir ift ayakkab verdi. Bosnasaray'da ikaameti esnasnda, ehresindeki gzellik ve zek, oradan geen bir kapc banm nazar- dikkatini celbetti. Onun vstasyle, gnde yedi ake ile saray

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

kapcs hizmetine geerek, daha sonralar baltac, bostanc oldu. Pdihn ltfu sayesinde silhdr Mustafa'ya halef olarak, sadrzam Mustafa Pa a'nm idamndan sonra vezrete ve kapdn-paala tyn edilmekle hreti artt. lk efendileri olan AH ve Sinan beler, verdikleri yanl ma'lmt ile Venedik hakkndaki husmetini ziydeletiriyor-lard. Nadin'de kendisine ayakkab vermi olan velinimetine, ihsannn cezas olmak zere beyz guru gnderdii gibi, doum yeri olan Verana'da bir cami insn emretmiti. Caminin zerine denecek kiremitlerin Pulya'dan m. yoksa Macaristan'dan m getirilecei sorulmas zerine, gerekli olan kiremitleri vaktinde bizzat getireceini syledi. Venedik balyosu bu cevb, dvna, sulhun bozulacana dellet eder bir sz olarak arzetti. Ysufun Venedik aleyhine kini bir kat daha iddetlendi ve Snbl Aa gemilerinin zabte dilmesi, Venedik hakkndaki kt niyetinin husulne bir vesile oldu. Ada'nn fethi hususundaki dncesini icraya her zaman hazr bulunan Ysuf, zahiren Malta zerine toplanan kara ve deniz kuvvetlerinin serdrlna getirildi. Pdih da, gemiteki ltuflanna ilve olarak, henz ikibuuk yanda olan Fatma nmndaki kzn nianlad. Baharn ilk gnlerinde yardmc kuvvetleriyle birlikte Selanik'te bulunmalar iin Rumeli belerine emir verildi. Devletin Asya kt'asnda Kastamonu, Saruhan, Hamd, Teke, Ankara, Aydn, Kr-ehri, Nide, Aksaray, Sivas, orum, Amasya, Bozaduk (Yozgat) sancak-beleri, Sakz karsnda eme limannda toplanmak iin ferman aldlar. stanbul'da donanmaya 15.000 kantar barut, 50.000 glle, 50 byk top, kazma, krek, her trl muhasara gereleri konuldu. Garb Ocaklar daylar (Mahall askerlerin reisleri) -ki ayrlk fikirleriyle son zamanlarda Bb- Hmyn'un hondsuzlu-unu davet etmi ve kendilerim intizam diresine sokmaya memur olan valileri, itaate bedel mahbs veya rehin olmak zere alkoymu idiler- pdiha hizmetlerinde sadkatlerini arzetmek zere eliler gnderdiler. Daylarn son gnderdikleri adamlar, Sultn brhm tarafndan iyi kabul edilmemilerdi. Pdih onlara: - Foa ve Karaburun nahiyelerinde vergi verir kyl olduunuz halde memleketlerinizi terkederek Marib sahillerinde yerletiniz de imdi firavunluk ediyorsunuz? diye hitb etmiti. Bu azarlamaya ramen, Marib Ocaklar ve Daylar Bb- Hmyna daha ziyde itaat gsterdiler. Vl brahim Paa'nn kedhuds Hzr Aa'y 50 gn Cezayir'de tevkif ederek, dnmesine msade etmemi idiler; muharebeye hazrlanmak zere bir avu v-stasyle emir alr almaz, Hzr

Sayfa

60

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Aa'y braktlar. Bunlarn ganimete nail olmak midi, Pdih'n iddetli szlerinden daha ok tesir etti. Cezyirliler'in sekiz kadrgas, istanbul limannda yelken amak zere hazrlklarda bulunan 73 kadrgaya iltihak etti. Bu kuvvete iki mauna ile Sultne101 isminde byk bir kalyonu, 10 skenderiye sefinesini, 2 Tunus gemisini, Felemenkliler ve ngilizler tarafndan kiralanm olan 10 gemiyi, nakliye hizmetlerinde kullanlan 300 karamrsel kayn ilve etmek lzm gelir.102 inde 7.000 yenieri, 14.000 siph, 50.000 timr ve zeamet sahibi, 30.000 piyade bulunan donanma, 30 Nsn 1645 (4 Reblevvel 1055) trihinde istanbul'dan kt.103 Girit Adas Mlikiyeti iin. yirmibe senelik kanl bir mcdele baladn greceimiz Girit Adas'nn vaziyeti, ahlsi ve trihi hakknda burada bz tafsilt vermek faydadan hli olmayacaktr. Avrupa arazsinin en gneyinde bulunan Girit'in genilii 9, uzunluu 36 mildir. Yunan mitolojisine nazaran, Girit ismi Hesperidler'in104 birinden yhud Jpiter'in tde adl periden hsl olan olu Kresden gelir. Bu adaya, Girit Jpiterinin medfeni olmak itibariyle, Jpiter'in st anas Makaronezos yni Mes'd Ada denildii gibi Aeria, Ka-tonia, Dolihe, Idea ve Kretis yhud Telhinia, Daktiles yhud Ko-ribantes dahi denilirdi. Girit, madenciliin mcidleri olan Ida Da Yz Daktilleri ile mehurdur. Adann yz ehri arasnda unlar zikredeceiz: Knossos, Gortinia, Kidonia ki birincisi oklar, ikincisi yaylar, ncs ayvalar ile mruftur; Prezus, ki Epimenid ve Fisa-gor hakimlerin ziyaret etmi olduklar mehur Dikte Da Maara-s'nda domu olan Dikte Jpiteri erefine bu ehirde bir mbed yaptrlmtr; Kaeno, k Jpiter'le Minos'un aknn takibinden kurtulmak iin kendini denize atm ve Diana tarafndan balk ayla kurtarlm olduu iin Diana Diktina yni Balk a atan nmna kurtarcsna izafeten bir mbed in ettirmi olan - peri Karina'mn kz, avc peri Britumartis'in105 vatandr; Amnizus, ki Lu-sin
Hammer'de byle yazl ise de dorusu Sultaniye olacaktr. (Mt) Sultn brhm, tedrikt- umr- gazada kemfiM i'tinlan cihetiyle her gn bizzat tersfine -i mireye giderek donanma sefininin ve muhasara levazmnn ihzarna kendilerini ikdam ve ihtirm iderleridi.. Nam'dan. c. s. 4. s. 120 (Mtercim). 103 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/365 -368. 104 Jpiter'in ofih Atlas'n kznn ismidir. (Mtrrcim) 105 Britomartis yalnz doumu Kaeno'da deil, Girit'm dier iki ehrinde yni Keronezos ile Olus'da dahi tebcil edilirdi. Bu ehirlerde perinin Girit lbirenti raimn olan Daidake tarafndan tahta zerine ilenmi heykeli grlrd.
101 102

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

62

maaras ve mabedi ile Minos tersanesi burada bulunurdu. Apet -ra, ki sanatkr perilerin bir tegann mcdelesinde malb ettikleri deniz perileri kanadlarm burada karmlardr; bir de Festos, ki Knossos ve Kidon ia gibi Minos tarafndan in edilmitir ve Laton Fitia106 (Kesr'l-Evld) ile Afrodit Skotia'ya (Esrarengiz) burada ibdet edilirdi; Festos ahlsi olduka iddetli nkteleriyle tannm olup, daha ocukluklarndan itibaren istihza ve hicve altrld. Girit'in yeni ehirlerinden Osmanllar tarafndan fethedildikle-rini sylediimiz srada bahsedeceiz. Girit'in mehur dalan unlardr: Ida Da, ki takriben ortada bulunur ve senenin byk ksmnda karla rtldr; Dikte Da, ki dou ksmda bulunur ve Britomaris'in validesi peri Dikte'ye izafeten byle isimlendirilmitir. Daha douda bulunan Beyaz Dalar (bugn Sfakia), ki ahlsi hrriyetleriyle vnr ve sava ahlklarndan dolay Maynotlar'a benzetilebilir. Adann denize doru 16 burnu olup, bunlar drt yne dalmlardr: Kuzeyde, Psakon, Kiamon, Drepanon, Ritimna, Dion, Zefirion, Ketion, bugnk isimleriyle Kapospada, Meleka, Dre -pano, Retimo, Sassoso, Sansuan, Sidero burunlar; douda, Karpa-tos (Skarpanto) adasndan dolay byle simlendirilmi olan Karpat Denizi'nde Samoniom, Ampelos ve Eritreum, bugnk isimleriyle Salomo, Ksakro ve Diagodro burunlar; gneyde Afrika'ya kar Leondi, Matala ve Trivadi burunlar; batda Yunan Denizi'nde ise, burunlarn en by olan ve denize kar geni ve yass bir vehe gsterdii iin Krio Matapon yni Teke aln diye isimlendirilmi olan burun. Bu mnsebetle una da nazar - dikkatleri celbedece-iz. Boazii'nde Tophane burnuyla Torid burnu dahi buna benzer bir sebeple o isimle isimlendirilmitir. Ve bu yarmadann imdiki ismi olan Krm'n Sember isminden ziyde Kriomatapon isminin birinci ksmndan gelmi olmas mmkndr. Kriomatapon burnu karsnda ve drt-be mil mesafede Klod Adas bulunur, bu ada son radan Gozoro ve zamanmzda Gavdos diye isimlendirilmitir. Ka-pakrio burnundan sonra hemen Keronezos burnu gelir ki, buna zamanmzda Kapokurbo derler. Bundan sonra Kimaros burnu gelir ki, bunun da yeni ismi Kapokaraboza'dr. Girit adas mahsuldar olmas sebebiyle, yal, mer'alar bol, bereketli diye vasflandrlmtr. amlarnn, ayva aalarnn, balarnn, incir
Laton mabedinde nikab bayram kutlanrd- nk Galate erkek ocuk hline girdii vakit nikahn (yzndeki rty) orada atmt.
106

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

aalarnn ve budaylarnn bolluu bu vasf hakl gsterir. Giritliler, ilk ekinleri ekmi olmak erefi iin Atinallar ve atei cd etmi olmak erefi iin de Promete ile kendilerini ra-kb sayarlard. Onlarn iddiasna gre, Demetrius, ilk defa olarak adada, toprak ierisinden bol mahsl karm ve Daktiller de ilk defa olarak Berekintos Da zerinde akl talar arasndan ate kartmlard. Girit'in arablan ve bilhassa kaynam arablar pek makbuld. 1da Da'ndaki anlar, ballarnn lezzeti itibariyle Hibla Da anlarnn rekabetinden hibir vehile korkmazlard. Ada yzeyinin hsl ettii kokulu nebatlardan bilhassa -ylan zehirine kar kuvvetli bir panzehir olduu sanlan ve hakkaten rmceklerin huss bir cinsinden baka zehirli btn hayvanlar adadan kartm olan- Girit otu (baklet'l-gazl) yn- dikkat idi. Bilakis kei ve kpek gibi ehlletirilmi hayvanlar boldu. Yunan hurafelerine nazaran Dikte Da maarasnda Jpiter'in keiler st anas, kpekler bekisi olduklar iin bunlar hurfttaki an'aneye gre, takds edilirdi. Adada ne tilki, ne de kurt vard (Herkl bunlarn hepsini bitirmiti); fakat Kidonia'da geyik ve yaban domuzu ile Gortinia'da krmz tyl ve drt boynuzlu kolar bulunurdu. Girit'in atlan Tos-kana, Sicilya ve Asya atlan ile kyaslanabilirdi. Adada bir de rmcek ve akreb sokmasna kar bir tlsm saylan, altn benekli kymetli bir ta vard. Omiros'un Eteokretler ad altnda tand, Girit'in en eski ahlsi, kendilerini adadan (adann kendisinden) ne'et etmi sayarlard. da'nn Daktller*i ile onlann torunlan olan Kretler ve Kori -bantlar -Frigya'da dah bir da Da ve Rea Frigya'nn hizmetinde Daktiller ve Koribantlar bulunduu iin- Frigya'dan hicret etmi olduklan zannedilir. Bunlar adann ilk sahiplerine, mzrakla avlamay, hayvanlar terbiye ve topra srmeyi rettiler. Traklar, Felajlar, Elinoslar, belki de Fenikeliler adaya karak, herbirinin ayr ayn mezheblerini mterek bir hurafeler mezhebi olarak bir-, letirdiler. Bilhare Minos ile Radamante'nin isimleri adann kanunlarna baland. Fakat bunlarn akllca kurduklar messeseler, Girit skinlerinin, gerek Yunan gerek Roma hkimiyetleri zamannda yalanclk ve hyanetle fena bir hret kazanmalanna mni olamamtr. Giritlilemek yalan sylemenin mteradifi ve Giritli ahdi eski Tunus ahlsi olan Kartacallar nazarnda ahdinden hibir surette dnmez demekti. Demir, ilk defa olarak tda Da zerinde izabe edilmi, kl ve mifer ilk defa olarak orada iml edilmi, Girit akrebi denilen harb maki na orada

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

cd edilmitir. Girit ahlsi vctlarn cimnastk oyunlanyle idman ettirirler, tegann ve iir mcadeleleriyle megul olurlard. lk defa olarak iirlerini hurma yapraklarna yazanlarn kendileri olduunu iddia ederlerdi. Jpiter'e u nmlarla ibdet ederlerdi: Heteros, yni ittifaklar hmsi, Hekatombeos (Ahl kendine her sene -belki de adann yz ehri olduu iin- yz hayvan kurbn ederdi); Arbius, Taleus ve Biennius; Dikte Da zerinde Jpiter'in kulaksz ve sakalsz heykeli grlrd. Hermes, Edas yni btn mallan tevzi eden nmyle; Febos Dromayos yni koucu n-myle tebcl olunurdu. Hekatomfonia bayramlarnda Mars'a, Ellotia bayram lannda Oropa'ya yn ile kurbanlar keserlerdi. Mitras ile Kadmos, Epimenid ve Diogene'nin dah mbedleri vard. Btn bu mezheblere ve adann idaresi iin konulmu olan akllca kanunlara ramen, ahlk pek bozuktu. Erkek ve kzkardeler arasnda izdivaca msade edildikten baka, erkek ocuklarn karlmasna bile izin verilmiti. Bu ocuklar iki ay kendilerini karan efendilerinin zevklerine hizmet ettikten sonra ebeveynlerine merasimle geri verilirdi. Ahlnin muhtelif snflan, esirlerle hr adamlar arasnda fark kat' bir ekilde tyn edilmiti. Esrler ya mr mal yhud huss ahslann mlk olurdu; birincilere Menuitler, ikincilere Afamiotlar ve ahlye kur*a ile da-tldklan iin Klarotlar denilirdi. lotlar Sparta'ya nisbetle ne ise, Afamiotlar yhud Klarotlar da Girit'e nisbetle o idi. Romahlar'da-ki Saturnal bayramlanna rastlayan Merkr bayramlannda esirler emrederler ve efendileri itaat ederler, sofrada hizmet ederlerdi. Hr adamlar, gen delikanllar, burjuvalar, valyeler, ihtiyarlar ve memurlar diye tabakalara ayrlmt. Delikanllar muhtelif snflara (Akele) ayrlarak sk bir terbiye grrler ve yay ile ta atmaya mahss ipi olduka maharetle kullanrlard. Burjuva snflan He-tair (cemiyetler) diye isimlendirilerek her ehirde -biri Andreon yni hemehriler iin erkeklere mahss hne, dieri Koimetrion yni yabanclara mahss hne denilen- iki hne bulunurdu. valyeler ile ihtiyarlar yhud mavirler Sparta'daki valyelerle mavirler ayni haklara ve imtiyazlara nail olmulard. Kozmoslar da bu ehirdeki Eforlara mukabil idi, u kadar, ki, birinciler ikincilerin iki misli yni on taneydi. Girit'in muhtelif ksmlarndaki ahl hemen dima aralarnda muharebe ederlerdi. Fakat mterek dmana kar mdfaa gerektiinde ahs husmetleri tammiyle unutarak Sinkra Tismos n-myle bir cemiyet tekil ederlerdi. Giritliler'in, adada domu olduklarm iddia ettikleri ilhlardan ve byk kanun-koyucu olan Minos ile Radamante'den,

Sayfa

64

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Agamemnon'un mttefikleri olan domene ile Merio'dan ve Sicilya'da, Dardani'de, Mile'de, Manisa'da, Sakz'da, Peparetos'ta Ksantos'ta mstemlekeler te'ss etmi olan res Otinos, Tuser, Dardanus, Miletus, Sarpedon, Stafilos'dan mada, Girit'in trih isimlerinden unlar zikretmeliyiz: Yedi kil'den biri Nilon; Antik alarn en byk filozoflarndan Epimenid; Yunan ehirlerine dir bir trihin mellifi Heraklid: kendi ismiyle adlandrlan dans ve ahengin icd edicisi Pirikius; ilk defa olarak ve bayram kyafetiyle, Febos'a bir payan tegann etmi olan Krisotemis; Efes'te Diana mabedinin mmr Ktezifon; yz dman katlettikten sonra, ilk defa olarak, Ares'in erefine Hekatomfonia bayramn icra etmi olan Aristomen; ran hkmdar Keykvus'un tercih eyledii rks (dans) Zeno ve Byk skender'in postacs Filonides. Ada'd'a ahlnin Sen Pol tarafndan Hristiyan edilmesinden sonra piskoposlar ve din urunda kendilerini feda etmi adamlar olup bunlarn isimleri kilise trihinde Fedaler defterinde kaytldr. Truva'nn fethinden itibaren, btn Yunan hkmetleri gibi, Girit trihi ve hurafelerin bulutlu rts ile daha az kapaldr. do -mene'nin ve Merio'nun vefatndan sonra hkmet ekli aristokrasiye dnt. Likrg ile Zalokus Sparta ve Lukris'e vermi olduklar kanunlar ksmen ksmen bu aristokrasiden almlardr. Adann kanun koyucular olan Minos le Radamante'nin an bu dnydan br dnyya gemi ve bunlar cehennemde hkimlik vazfesini zerlerine almlnrdr. Onlarn kanunlar sava ve bundan dolay Giritlilerin ahlkna uygun idi. Girit liler cengden evvel, gen ocuklarnn en gzelini sslerler ve Eros iin kurban ederlerdi. Trih bize Giritliler1! gh haric dmanlara kar, gh yekdierleriyle muharebe hlinde gstnrir. Onlarn sava telkkileri istirahata raz olamazd. Alt Hnhili nmhArebp vnrrhr: Birincisinde Knoslar hemen tekmil aday zabt ederek Liktos'u, mukavemetinin cezas olarak, tahrb ettiler. kincisi Knoslar ile Goritinienler arasnda olmu, fakat Roma'dan gnderilmi olan Apius'un mdfthelesi umm bir sk n husule getirmitir. ncs yine ayn milletler arasnda vuku bularak, konsolos Moisius'un araclyle geici olarak teskin edilmi ise de, alt ay sonra yeni bir iddetle tekrar balamtr. Drdncs Spartal Garamides, beincisi de Atina sefirleri tarafndan itmam edilmitir. Altncsnda Knoslar ile Goritinienler Ravkos ahlsini yok etmek iin onlara kar aralarnda ittifak etmilerdir. Giritlilerin yekdierini mtekib harb ettikleri ecnebi dmanlar,

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

evvel, -Truva muhasarasnda Yunan kumandanlarndan biri olan Androgen'in vefat intikamn almak isteyen- Atinallar ile Dedal'n ihracna mecbur etmek istedikleri Sicilyallardr. DedaTin Minos'u katletmesi zerine, Giritliler, Palihni ve Prezus ahlsi mstesna olmak zere, Sicilya'ya akn etmiler ve Kamikos'u be sene muhasara etmilerdir. Fakat ktlk kendilerini ric'ate mecbur ettiinden, tekrar gemilerine bindiler; bir frtna donanmay datt ve sahile atlarak Girit'e dnemeyenler Kaabra'da Yapisria ve Mesa-pia (zamanmzda Mesania) mstemlekelerini te'ss ettiler. Prezus ahlsi ile dier Yunanllar, sekeneden mahrum kalm olan Girid'i igal ettiler. Giritliler, Yunanllarn iranllarda kar muharebelerine hi itirak etmemilerdir. nk istiare eyledikleri Delf Khini, ran altn ile satn alnm olmas muhtemel bulunan u cevb vermiti: Sersemler, Menelas'n mdfaas iin Minos*un size gnderdii musibetleri ancak kendinize atfediniz! Giritiler'in Spartallar'la yaptklar bir muharebede Epimenid esr edilmi ve ldrlmtr. Giritliler Rodoslular'a kar da harp etmilerdir. Fakat Yunan tarihilerinin syledikleri dier iki akn kime kar yaptklarn sylemek mkldr. Suriye hkmdar An-tiokus'un iki torunu arasndaki muharebede Giritliler, korkak Alek-sandr'a kar cesur Demetro'ya taraftar olmulardr. Mitridd'a gtrm olduklar imdd, Romallarn kinini celb etmelerine sebep olmutur. Triumvir*in babas Antuan adada bir akn yapmaya memur olduu vakit, muzafferiyetten o kadar emn idi ki, alaca esirler in zincirlerle dolu bir gemiyi birlikte gtrmt. Fakat Girit liler bu hodpesendne gururun intikamn aldlar; adallar Antuan'n donanmasn batrdlar, muharebe esnasnda esr aldklar Romallar*! gemilerin serenlerine astlar ve bu suretle muzafferen dndler. Bir mddet sonra Metellos btn aday demir ve atele tahrbetti; zellikle Knossos'u, Eritre'yi ve beldelerin anas olan Kidonia'y yama etti. Zulm o derecedeydi ki, zafrt edilmi olan mevkiler ahlsinden bir ou, uradklar ikencelerden kurtulmak iin, kendilerini zehirlediler; dier bzlar da Pompe'ye itaat ettiler. Bu suretle Metellos gaalibiyetten ancak zafer erefini ve -zten Antuan'-n malbiyetine ramen ona dah verilmi olanGiritli unvanm kazand. Romallar fethettikleri adaya nezret iin, orada bir mstemleke te'ss ettiler. Knossos Romal valinin hkmet merkezi oldu. An -tuan, Giritlileri esr etmek istemi olan byk pederinin aksine olarak, onlara serbesti vermek istedi. Brutus ve Kassius, Oktav'm kudretinin artm olduunu

Sayfa

66

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

107

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/368 -375.

Sayfa

67

grdkleri vakit, Suriye'ye mukabil Girit'i braktlar. Antuan, evvel Girit'i serbest brakmak istemi olduu halde, Fenike, Filistin. Suriye ve Kbrs adas gibi Girit'i dahi Kleo-patra le mnsebetlerinden domu olan ocuklarna malikne olarak verdi. Tiber istibdadn emn olarak te'ss ettikten sonra, senatoya szde bir iktidar vererek -ilh Ogst'n kanununu istihsl ve bu suretle taarruzdan ma'sn melce' olmak payesini elde etmek iin- mparatorluk ehirlerinden gelen talebler hakknda karar vermesine msade ettii vakit, Giritliler, kul olmak isteyen herkesin istedii inayeti istirham ettiler. Her mutasarrfn vefatnda, idareyi muvakkaten kestor ile muavinleri zerlerine alrlard. htilf konusu olan hrriyetin son mdflerinden biri, Petos Trazea, Neron zamannda, pek kudretle ve mtekebbir Klodius Timarkos'u itham etmek cesaretini gstererek, onu adadan srdrd. Konstan-tin zamannda Roma mparatorluumun taksimi srasnda, Girit Konstantin'e dt. Mslman vekaayin mel eri Hristiyanlk trihini 653. senesinde, Halfe Osman'n generali Muaviye'nin emri altnda olarak, Arablar'n ilk. defa Girit'e ktklarndan bahsederler. Misel Balbus zamannda, Kurtuba'dan tard edilmi olan Rabz kabilesi Arablar', bir mddet skenderiye'de kaldktan sonra, Girifte teesss ederek, orada 834 sene futundular. hralarndan 5 sene evvel (345/956), Arablar Girit sularnda bir Yunan donanmasn malb ettiler; fakat Makedonyal BazTin torunu Romanos zamannda general Nikefor Fokas, onlar Girit'ten tamamen kard. Kostantiniyye'nin Boduan ve Dan-dplo tarafndan zabtndan sonra ada, birincisinin hissesine isabet etti. Daha sonra Cpneviz korsanlarnn av oldu; Monfera dukas Bo -nifas Girit'i korsanlardan alarak bilhare Venediklilere satt. Cumhriyetin (Venedik) senatosu Girit'i iki zeamete ayrd. Zeametlerden 132'si svarilere, 48'i piyadelere verilmiti. Venediklilerin hkimiyeti vakit vakit isyanlarla zedelendi. Bunlarn en tehlikelisi Aleksis Kaleragos'un isyan olup hakk bir harpti ve ancak Cumhuriyet ile mes'd s arasnda kat' bir sulh ahidnmesi ile sona erdi. 50 sene sonra Venedikliler, be sene zarfnda yekdierini mteakiben zuhur eden iki isyan daha bastrdlar. Ada Yunanllar ve Cenevizliler tarafndan yardma mazhar olmakla beraber, itaate mecbur oldu ve onu mtekib trih asr, adann Osmanllar tarafndan fethine kadar, dikkate yn hibir ey gstermez.107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Aya Todori Ve Hanya'nn Fethi Sultn brhm Anadolu ve Rumeli askerini nakledecek gemilerin ilk toplanma yeri olmak zere Sakz' ve ikinci toplanma yeri olarak nebaht'nn gneydeki en ur noktas olan Karistos'u 108 t-yn etmiti. Sakz ve Karistos arasnda Osmanl gemileri bir frtna ile dalarak bir takm Mikona'ya ve dier bir takm Tine'ye dtler. Midilli bei Vel Be, Donanmay yemden Mora'da Sikla Bur-nu'nun batsndaki Termis109 limannda toplamak zere emir ald. 98 gemi Rumeli askeriyle Termis'e yanatlar. Serdr Ysuf Paa, ordunun belerine, aalarna el ptrdkten sonra ve bir Frenk gemisini yakalayan Karabatak Be'e kaftan giydirerek mkfat verdikten sonra, Girit'e mteveccihen yola ktr. Monembazia, dier adyla Malovazi Napolisi aklarnda poyraz o "kadar iddetle esti ki, donanma limana snmaya mecbur oldu. Bu manevray yapamayan gemilerin bir takm Mayna Burnu'na, bir takm erigo'ya doruldular. erigo110 nlerine demir atan dokuz kadrga ve bir kalyon Venedik proveditoruna111 bir memur gndererek, mu'td olan kahve ve eker hediyesini istediler. Talebleri mkiltszca karland. O zamana kadar donanmann nereye gideceine dir bir ey hissedilmemiti. Ancak Venedik'ten mhimmat ile Retmo'ya (Reti-mo; Resmo) gnderilen bir sefinenin 112zabt -her ne kadar tiraz olunmam ise de- sevkyatn maksadn sezdiriyordu. Tutulan geminin taifesi esr edilerek kadrgalara taksim olundu. 28 Mays 1645'-de (2 Reblhir 1055) sabk kapdn paann olu Bekir, Ysuf Paa tarafndan belerbeilikle Tunus'a gnderildi. Ondan sonra donanma muazzam bir debdebe ile Navarin113 limanna girdi. Serdr, ehrin nnde demir atm olan 17 kalyona, Malta'ya doru yelken amalar iin emir verdi. Askeri istirahat etmek zere karaya kard. Tunus ve Trablus belerbeileri 8 kadrga ile vsl olunca ordu mersn el pmek merasimine kabul etti ve hepsine h'at-ler giydirdi. hafta ikaametten sonra 20 Haziran'da (25 Reblhir) Ysuf Paa
Nam'da .Kzl Hisar., s. 121 (Mtercim). Morada sevhili bdr ve sahras letafetle mehur olan Nermi nm hisar liman. Nam'dan (Mtercim). 110 Bizim eski trihlerde uka ada s dr. (Mtercim) 111 Venedik mlkiye memuru, vfil. mutasarrf. (Mtercim) 112 Sab-reftr, ii barut, dne, kurun, bumbara, tfek, fitil e mlaml gemi Natmfl. (Mtercim) 113 Nafm'da .Navftrin.. (MOtercim)
108 109

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

yeniden yelken at. Ancak aa kmadan evvel, donanma kapdnlann toplayarak seferin Girit adasnn zerine olduuna dir olup o zamana kadar gizli tutulmu olan hatt- hmynu okudu ve Hanya Burnu zerine ynelmelerini emretti. Donanma msid rgr ile sevk olunarak, erigo nnden byk bir intizamla geip demir att (23 Hazrn - 28 Reblhir). Ertesi gnn akam ufukta Girit dalan grnd; gemilerin fenerleri yakld. Rzgr arzu edilen cihette iddetle esmekte olduundan, Ysuf o gece -Venediklilerin gzetleme noktas yapm olduklar- Skal-ya nmndaki bo adaya.114 Sahile karlan bir miktar asker, Venedik karakol neferlerini tutarak gemilere getirdiler. 24 Hazrn'da Osmanllar Kapospada Burnu'nu dolaarak Hanya'nn 18 mil alt tarafnda bulunan Goniye Krfezi'ne girdiler. Gece esnasnda Hanya zerine yryerek ertesi gn -n olduu kadar byk bir tehlikenin baladn gren ahlyi muazzam bir dehet iinde brakarak- ehrin karsndaki tepelere adr kurdular.115 Hanya'nn kuzeybatsnda ve az bir mesafede, evresi -drt milden ibaret kk bir ada vardr ki, eskiden Koite ve imdi Azz Todero116 nmiyle mruftur. Bu ada, biri dierinden bir mil uzak ve her ikisi 12 zira' yksekliinde, 6 zira* kalnlnda, iine top konulmu bir sed ile evrili iki kule ile mdfaa edilmekteydi. Osmanl ordusunun sahile karak Hanya'ya yneldii gece Amasya sancak-bei Ahmed Paa, Trhala bei Ahmed Be, yenieriler ve Marib Ocaklar askerleriyle birlikte Todero'ya ayak basp Venediklilerin terketmi olduklar yukar kaleyi zabt ettiler. Gne doarken ikinci kaleyi de aldlar. Mu'td olduu zere 40 kii den ibaret olup proveditor Navaciero'nun imdd kuvveti olarak kendilerine 25 kii gndermi olduu muhafzlar, miktarlar pek fazla olan Osmanllar'a kar mukaavemet edemezlerdi. Venedik zabiti Biacio Gioliani teslim olmak istemiyerek bir lma ate verdi ve bunun zerine hcum edenlerden 500 kii telef oldu. Todero'nun zabtndan sonra, 80 kadrgadan mteekkil olan
Girit yaknnda Skelya nm ada. Nama, s. 23. (Mtercim) Nafmfi'nn tayinine gre 25 Reblhir, aramba gn Avrin'den klp o gece uka adasna pelindi; cuma akam Girit dalan seilip cuma ertesi seheri, GirftVin Kl Burnu dolalarak, Girit ile Todori arasnda liman misli bir mevzide (Hammer'm Goniye dedii yer olacaktr) karaya kld. Serdarn gflzel bir tedbiri olmak zere kylerin ahlisinden ve zellikle kadn ve ocuklardan tutulanlar fa&d edilmekte ve asker yakp ykmaktan men' edilmekte olduundan memleketin ahftlsi her taraftan zahire getirmee ve adamn blftm eline dmesini nrz etmee baladlar. Bu durum, Venedkli -ler'In adada iyi hret brakmadklarn gsterir. (Mtercim) 116 Hammer'de Sen Todero. denilen bu mahal Nama'nn Aya Todori ve Todori suretlerinde yazd mahaldir- (Mtercim)
114 115

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

btn donanma -Osmanllarn zabt etmi olduklar mstahkem mevk ile korunmakta bulunan- Hanya limanna girdi. 27 Hazrn 1645*de muhasara toplar ve btn mhimmat sahile karlarak, ehre hkim olan Konstantin Tepesi zerine metris almaya baland. Rumeli beglerbei Hasan Paa, Alaca Hisar, Avlonya, tlbasan beleri ve 7 bvk muhasara topu ile Konstantin Tepesi zerine yerlemiti. Yenieri kedhuds Murad, bu toplarn muhafazas altnda, metrisleri igal ediyordu. Sa cenhda Trhala, Kstendil, Is-kenderiyye (kodra) beleri 4 top ile, denizin karsna den sol cenbda skb, Selanik, Ohri, Vuletrin beleri 6 top ile bulunmakta idiler. Haseki Al Aa ve samsoncu-ba yenierilerle ilk hatlarda idiler. Dukakin sancak-bei Al Be ile sipahileri serdengetiler, Tunus askeri, kaleye adam ve mhimmat ile yardm verilmesini nlemek zere Sde Krfezi'ne konuldular. Kane (Hanya), yni kadm Kidonia -ki Girit adasnn nc payitahtdr^ bu ismini spanya Arablan'nn adaya geldiklerinde vermi olduklar Hendek nmndan almtr. spanya Arablar bu hususta Hicret'in beinci senesi Medne-i Mnevvere'de byk bir muharebeye mevk olan Hendek'i atrm olan Hazret-i Peygamber*! rnek almlardr. Rabz ismiyle mruf olan Endels Arablar, zikredilen hendek kelimesini sdece tahkm etmi olduklar ehre deil, btn adaya vermi ve ada Ortaa'da genel olarak Korpsus ismiyle yd olunmutur. Sekiz asr nce slm bayrann dalgaland bir noktaya asker karlmas, Osmanllar iin btn adann fethine dellet eden bir hayr almetiydi. Venediklilerin idaresi altnda, Hanya ehemmiyet ve istihkmlaryle adann drdnc mevki ve Kazalia adyla anlp Aprikorna, Kisamo, Selino, Aya-nikita, Sfakia (Isfakiye) ehirleriyle 244 ky ihtiva eden bir kazann merkezi idi. Kale, paralelkenar eklinde bir drtgen tekil ederek herbirinin zerinde 20 top bulunan 7 bur ile mdfaa edilmekteydi. Her istihkmn arkasnda, herbirinde 15 top bulunan 9 tabya vard. Sedlerin nnde ve arkasnda dolmalar yaplmt ki, bunlarn her biri 20 top ile muhafaza edilirdi. Bodrumlarda pekok kurun ve barut bulunurdu. Duvarlar, be svr yanyana geecek kadar penis olduu gibi, bu duvarlara istind eden dolmalarn zerinden 20 svr geebilirdi. Hendek 15 zira* derinliinde ve 72 zira* geniliinde idi. Deniz tarafnda bulunan tersane kurun ile rtl 23 mahzen ve tezgh ihtiva ediyordu. Venedikli proveditor, mahir mhendis Voeret'in muvenetiyle mdhi bir savunma hazrlnda bulundu. Sabionera ve Retmo kaplar

Sayfa

70

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

kapatlarak toprak duvar ekildi. stihkmlarn iyi halde bulunmayan ksmlar tamir edildi. Lkin siperler her tarafta barb idi. Osmanllar, Retmo kapsn ykmak iin Kostantin Kilisesi'nin karsnda 6 topluk bir batarya kurdular. gn sonra, dier batarya -ki biri Yahudi mezarlnda, ikincisi Aya-Lazari'de, ncs yine Kostantin Te-pesi'nde ve fakat ehrin daha yakmndayd- istihkmlara kar ate atlar. Muhasarann ITntA gn (13 Temmuz 1645 - 19 Cumdelul 1055) Osmanllar'a yardm getiren 50 Cezayir gemisi ada aklarnda grnd. Osmanl donanmas birok selm toplar atarak istikble kt. Cezayir askeri, Sde limannda demirlemek zere, istihkmlarn atei altndan geti. 17 Temmuz (23 CumdelulVda, ada serdr Kornaro'nun. Kont Fenarolo kumandasnda mahsurlarn imdadna gnderdii 500 kii, Trkler'e malb oldular. Muhasara edenler. Ayadimitri istihkm -Iarmn d hendek duvarna yerletikten sonra, ehrin proveditor-larr.Morosini, Badero, Kornaro -Osmanllardn balca kuvvetlerinin ynelmi bulunduuRetmo, Sabionera, Ayadimitri istihkmlarn kahramanca savundular. Girit adasna asker karlmasndan dolay memnuniyeti beyn iin Pdinh'n, samur krkl ve srmal iki kaftan ile birlikte serdara gndermi olduu bir hatt- hmynun gelii, Osmanl askerinin ecaatini artrd. 27 Temmuz'da, Ayaditnitri istihkmnn altna ustalkla konulmu olan bir lm atelenerek, bir gedik at. Trkler ehre girmek iin buradan hcum gsterdilerse de, muvaffak olamadlar. gn sonra dier bir lm atldysa da, bundan daha fazla bir ne-tce grlemedii gibi, mahsurlara teslm ihtarn mutazammn olarak Hanya dhiline bir okla drlen mektuba da cevap alnamad. 6-17 Austos trihleri arasnda Osmanllar iki defa daha iddetli hcum ettiler. Bunlara da mukaavemet gsterildi. Serdr, birbirini tkb eden zayiat zerine bn Aa'nn kumandas altnda, yardm istemek iin stanbul'a kadrgalar gnderdi. Lkin muhafzlar bir nc hcumu bekemiyerek teslm bayram ektiler. Rehin mbadelesinden sonra, sekenenin serbest ekilip gitmelerini, can ve mallarnn mahfuz bulunduunu belirten bir teslm mukavelenamesi imzaland (17 Austos 24 Cumdelhire). Ysuf Paa, proveditor Navaciero'nun ehir anahtarlarn teslm etmek zere bizzat gelmesini istediinden, serdr bu talepten vazgeirmek zere mlik-neli svariler kumandan Antonin Zankorolo Osmanl ordughna gnderildi. Yenieri aas tarafndan Osmanl kumandanna takdim edildi. adra girdiinde, iki gm kupa ile nefis

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

arap verildi, 22 Austos'ta 3 Trk kadrgas ve 2 Cezayir gemisi mahsurlarn eyasn ald. Ertesi gn, mahsurlar kadnlar ve ocuklar ile ehirden kp iki saf hlinde yollarna dizilmi olan Osmanl ordusu arasndan, asla hakarete uramakszm, getiler (25 Austos 1645 - 3 Re-ceb 1055). Hanya'nn Santa Nikola Ba-Kilisesi ile dier iki kilise camie tahvil edildi ve birincisi Hnkr Camii ve dier ikisi Ysuf Paa Camii ve Ms Paa Camii (26) diye adlandrld. O gn, kapclar kedhuds Hseyin Aa ile yenieri mersndan mer Aa, kalenin teslm olduu mjdesiyle, stanbul'a gnderildi. Hanya'nn fethinden dolay stanbul'da gn gece enli k ve donanma yapld. Kapclar kedhuds, Pdih tarafndan samur krkl bir hil'at ve bir murassa kl gtrmek zere, serdrn nezdine dnmekle grevlendirildi, Krm Hn'na ve btn eylet valilerine zafer-nmeler yazld. Ysuf Paa, Hanya'da asker, silh ve yiyecek, mhimmat brakarak ehrin Osmanllar elinde bekaasini temin etmekle megul oldu. Osmanlilar'n muzafferiyeti mn sebetiyle yaplan tevcht arasnda Pr Be torunlarndan Hanya fethi mverrihi Fahr Be'in Rumeli defterdarlna tyn edildiini zikretmeliyiz. Kalenin tesliminden bir ay sonra (26 Eyll - 5 bn) kapclar kedhuds eref hediyeleriyle gelerek, bunlar mutantan bir dvnda tevz olundu. Venedik gemileri ancak o zaman grnmeye baladlar. Maren Kapello kumandasnda bulunan Girit donanmas, uzun mddet S-de limannda hareketsiz kaldktan sonra, nihayet yelken at. Amiral Ciorolamo Morosini kumandasnda bulunan kuvvetli bir donanma Mio ile Arkentiera ve nebahtt ile Malovazi arasnda dolat ise de, tesadften dima kanan Osmanl donanmasn bulamad. stanbul'dan gnderilen yardm kuvveti, birka kk nc arpmasndan sonra, cidd bir muharebeye tutumadan Hanya'ya vsl oldu. 4.000 siph. yeni yazlan 4.000 yenieri, topular, cebeciler, istihkmlar tutmakla grevli 4.000 asker. Hasan Paa kumandasnda Hanya muhafazasna tyn olundu. Askerin dier ksm gemilere bindirilerek Cezayir, Tunus, Tarablus yardmc kuvvetleri -balca reislerine hiPatler giydirilmesinden sonra- terhs edildiler. 21 Ekim 1645 (1 Ramazan 1055)'de, serdr donanmaya yelken atrarak. Karistos'a gitti ve orada askere ruhsat verdi. Ysuf Pa -a'nm, muhalif rzgrlardan dolay Karistos'ta kald srada Ah -med Paa, pirin, buday, peksimed ve dier levazm ile dolu 2 kadrga ve 8 kal yon'la

Sayfa

72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Hanya'ya geldi. Msr gemileri de o kadar yiyecek getirdiler ki. pirincin kilosu 28 akeye indi. Gemi taifesi ve asker arasnda hastalklar karak bu erzak bolluu ile bir tezd tekil etti. Mteakiben haber alnd ki, sabk Budin belerbei Deli Hseyin Paa Hanya Vlsi tyn olunarak (karadan) Monembazia'-ya gelmitir. Ysuf Paa, Karistos'dan Sakz'a yelken at. Hava m-sid olmad iin donanmay bu adada brakarak, kendisi iki kadrga ile istanbul'a gitti. Bayram gn stanbul'a vsl olarak Sultn brhm tarafndan iltifatlarla kabul edilip rikb- hmynda bulunmak erefine nail oldu. Alt gn sonra, Sakz'da kalm olan donanma, Ms Paa kumandasyle stanbul'a geldi ve zt- hne donanmay ziyaret etti. Budin valiliinde. Hanzndo Rultn'm kocas bulunan sabk Di-yrbokir Valisinin yerine gemi olan Deli Hseyin Paa, kan bir frtnadan dolay Monembazia'da durmaya mecbur oldu. Denizin iddetine bakmyarak kmak istemesi zerine birka gemi kaybederek dnmeye mecburiyet grd. 60'tan ziyde ekya kadrga ve gemilerinin Girit ile muvasalay tamamen kesmi bulunduklar hakknda alnan haber zerine, Monembazia'dan Romania Napolisi'ne dnd ve mkl bir vaziyette bulunduunu oradan Bb- Hm-yn'a arzetti. Tersane kedhuds Ammrzde 7 kadrga ile imdadna gnderildi. Akdeniz Boaz'ndan ktktan sonra frtnaya tutulmu olmakla beraber Ammr-zde, 28 Ocak 1646 (11 Zilhicce 1055)*-de Romania Napolisi'ne vard. Hseyin Paa derhl Girit'e doru yelken at. Be gn sonra. Hanya muhafzlarnn sevin tezahrat arasnda, adaya vard. Adada ktlk o dereceye gelmiti ki, peksi medin okkas 40 akeye, tuz 90 akeye kmt. Lkin 25.000 kile buday ile un ve peksimed tevz olunarak refah hsl oldu. Eski vl Hasan Paa stanbul'a gitmek zere gemiye bindi. Halefi Hseyin Paa ertesi gn Sde tarafna bir akn yaparak, adaya dehet sald.117 stanbul'da Hdiseler Hanya seferi srasnda stanbul'da eyhlislm Eb Sad Efendi azledilerek yerine kazasker Sad Ahmed Efendi getirilmiti. Venedik ile muharebenin balca tahrikilerinden olan Cinci Hoca, harbin balangcnda ordu ve donanmann yiyecek noksanndan ztr-ba dmesi zerine, itibrn kaybetmiti. O dereceye kadar ki, yapt bz tevcht sadrzam
117

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/375 -381.

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

hkmsz tuttu. Lkin Hanya'nn fethi yeniden ikbline sebep oldu. Haremin nfuzu Pdih'tan, imdiye kadar yrrlkte bulunan usln hepsine aykr olarak, bir takm terakkiler iin msade ald. Yenieri aas, askerin bir isyanndan dolay azledilince Pdih'm gzdelerinden ekerpre'nin kedhuds Ms Aa onun yerine geti. Bundan mada tulu vezr rtbesini alarak eskiden Siyvu Paa'ya verilen hsslara nail oldu. Evvelce Ms Paa'ya verilen hsslar dah musahibe Hadce Htun'un mbeyncisi Baltac Hseyin'e verildi.118 Kzlar-aas Tayatr (Al) Aa'nn yerine, Celli brhm Aa getirildi. Kadrga belerinden Turgud Be bouldu. Nashpaa-zde'nin skdar zerine yrmesinin balca tahrikilerinden s Galatah Mslim'in ba kesildi. Bu srada, 30 saat devam eden iddetli bir yangn stanbul'un byk bir ksmn yakt. Unsuriar'm bu merhametsizlii bununla kalmad; kt hava artlar, frtnalar, su basknlar da ehre dehet verdi.119 Mekke'de Beyt-i Muazzam' su istil ederek, gn iine girilemedi. Bu aralk, mft Eb Sad Efendi'nin azlinden sonra, devlet idaresinde vukua gelen en byk deiiklik, sadrzam Sultan-zde Meh-med Paa'mn dmesidir. Mehmed Paa, sadretinin balarnda, ken disini unutmamakla beraber, zt- ahaneye klliyetli paralar tak-dm ederek hizmet arzetmiti. nceleri, Silhdr Mukbil Ysuf Paa ile iyi geindi. Lkin mteakiben, onun nfuzunu kendisi kazanarak, ona zarar vermek iin frsat kollamaya balad. Silhdr Paa'mn Cinci Hoca ile ittifak edip de, kendisinin dncesine aykr olmak zere Girit seferini atrm olduundan beri, Ysuf Paa'ya husmeti artmt. Muharebenin muvaffakiyete mazhar olmas zerine, yeni bir muzafferi yetin bahettii nfuz ile dnmekte olan Ysuf Paa'y uzaklatrmay dnd. Lkin valilikle Msr'a gndermek isterken, buna muvaffak olamad. Ysuf Paa, hediye olmak zere, Pdih'a ancak birka esr ile Msr granitinden iki stn getirmi olduu cihetle, sadrzam, muhafzlarn btn hazneleriy-le birlikte ekilip gitmelerine msade iin, Venedikliler'den pek ok paralar alm olduu sulamasn yapt ve muhafazas her sene byk masraflar cb ettiren d bir kalenin zabt iin devlet haznesinin tketilmi olduunu ilve etti. Sultn brhm, Sultn -z-

74
Sayfa

Bu da -ekerpare gibi- Pdifth' geceleri tatl tatl masallarla elendiren tatl dilli bir kadndr. Baltac Hseyin de. onun mbeyncisi deil, kocas-dtr. (Mtercim) 119 Bu aralk. Avrupa'da Tunus Days mn (Ahmed) Dny'mn byk olu Ma -met'in (Mehmed) Palermo'da Hristiyan dnini cabl ettiinden bahseden iki kitap nerolunmutur.
118

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

de'nin telkinlerine kaplarak, gy sulu olan Ysuf Paa'mn hapsini emretmiken, Valide Sultn ile Cinci Hoca, Devlet'e byk bir lke ilve eden bir adamn hapisle mkfat grmesinin ne kadar hakszlk olacan arzettiler ve sadrzam, Girit seferine muhalefet iin, Venedik balyosundan 60.000 duka alm ve Ysuf Paa'ya adam ve ake gnderilmesine muhalefetle baka ftuhat mknsz brakm olmakla suladlar.120 Sultn brhm, karlkl ikyetlerini dinlemek iin, silhdr ile sadrzam huzuruna ard. Sultn-zde, makamnn kendisine vermekte olduu tam selhiyete gvenerek, hasmna, kibirli ve tah -kr edici szler syledi. Ve ezcmle -Pdih ile nedimi arasnda cereyan etmi olan mnsebetlere telmih olmak zere- Gen efendi gibi muamele etmekten vaz ge! mealinde bir sz syledi.121 Hlbuki Sultnzde Civan Kapc-ba lakabn hak etmi olduu cihetle, bu sz onun azna yakmazd. Sadrzam, ondan sonra dvna gitti. Pdih yemeinin gelmesini beklerken, kapclar kedhu-ds gelerek mhr-i hmynu istedi. Ysuf Paa'mn kabul etmemesi zerine sadrazamlk, vezirlere henz yemek verilmeden, defterdar Salih Paa'ya tevcih olundu (17 Aralk 1645 - 28 evval 1055). Bosna'da domu ve Kara Mustafa Paa'mn himyesi altnda bulunmu olan Salih Paa, dhili idarede sr'atle terakki ederek def-teremni olmutu. Kanuna mugayir olarak muahharan yenieri aas olmu ve daha sonra ark usllerine alen surette aykr olmak zere defterdarla gemiti. Salih Paa'dan kalan memuriyet, zevcesi ekerpre'nin te'sri sayesinde yenieri aas Ms Paa'ya verildi. Yine ekerpre'nin nfzuyla yenieri aal Pirincizde'ye tevcih olundu. Samsoncu -ba, kedhud be oldu. Salih Paa'mn sadrete ykselmesinden beri, henz bir ay gemiti ki, Devlet'in payitaht, Hanya ftihi Ysuf Paa'mn fec lmyle alkaland (21 Ocak 1646 - 4 Zilhicce 1055). Sznde tidl-sizlik ile tannan Silhdr Paa Pdih ile bir mnazaasn hayatiyle dedi. Sueto'nun Tiber hakknda kulland kanla pekletirilmi amur szne tm mnsyle uyuyordu. Bir gn Ysuf Paa'y ararak Girit adasnn fethini ikml iin 30 gemi ile gitmesini emretti. Silhdr, gemilerin
Bu sulamay Valide Sultn'la Cinci Hoca dfgil. bizzat Ysuf Paa'mn leri sttrdftii Nam'nn ifAflpsinrfen anlalmaktadr, s. 175 (Mtercim). 121 Bu sz, Nam'da aynen dercedildii zere, elebilii taoyadr. Koya -, brak, brak ya!, demektirCeleb (i) lk ise, Hammer'in verdii mnya gre elebilii* demek gibi grnyorsa da, maksad acemilii, devlet ilerinden anlamazca sz sylemesini demek olsa gerektir. Hammer'in bulduu telmih bir zandan ib&rettir. (Mtercim)
120

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

tersanede bulunduunu, ve henz k ortasnda bulunulduunu cevaben syledi. Bu muhalefetten fkelenen brhm, eski kzgnlklarn da hatrlayarak, Hanya'daki kfirleri, mtemeddn bir Mslman'n vazifesi olduu vehile, kamilen dm etmeyip de hazneleriyle birlikte ekilip gitmelerine msade etmi olduunu iddetli bir dille ihtar etti. Ysuf Paa: - Ben elimden geldii kadar hizmet ettim; bir baka kulunuz da gitsin, benim kadar yapsn! dedi. Pdih, gazaba gelerek: - Git diyorum, yoksa seni ldrrm. szlerini sarfetti. Lkin Ysuf, imdiki hlini unutup zt- ahaneye ballna, eski mnsebetlerine ve aralannda akrabalk bulunmasna bakarak: - Pdihm, siz deniz iini bilmiyorsunuz; krekilerimiz yoktur, krekisiz ise denize klmaz. dedi. Sultn brhm: - Mel'n! Deniz iini sen mi bana reteceksin! deyip bostancbaya dnerek: abuk, ban bana getir! dedi. Bostanc-ba, irde-i ahaneyi derhl infaz etmedi. Lkin bedbaht Ysufu -srgne yhud dma mahkm olan vezirlerin gtrld mu'td yer olan aml Kk'e gtrd. Sadrzam Salih Paa ve defterdar Ms Paa, brhm'in ayana kapanarak silh-drn affn istirham ettilerse de, te'sri olmad. Pdih'n dmd bulunan Ysuf Paa dah o gece bir ocuu dnyya geldiini bildirmek ve Sultn brhm'in kz olan zevcesi ve torunlar olan evld nmna affn122 ve bir eylete gnderilmesini istirham etmek zere bir arza yazd. Bostanc-ba kendi haytn tehlikeye koyarak, bu kd Pdih'a arzetti. Lkin, kendisine rica ve istirham kr etmeyen brhm irdesini tekrar ettiinden, Ysuf bouldu! Boulmu olann cesedini huzuruna getirterek ve zerinde henz tervet grnmekte olan yanaklarn grerek: - Yazk! Ne gzel gl gibi yanaklar var imi! Yazk! Yazk! diye defalarca h ekti.123 Pdih'n eski nedimi olan silhdr, kapdn paa, Girit ftihi, sz doru, taassubdan zde bir adamd. Kara Mustafa'nn azlinden ve dm
Sultftn brAhm'in Ysuf Paa ile evlendirdii kz, henz pek klt olduundan, bu ifde Avrupa vesikalarndan gemi bir yanllk olacaktr; yal-ntz YOsuf Paa br istirham arzas yazm olabilir. (Mtercim) 123 Pdih. Ysuf Paa'y boduktan sonra, nadim olup meyyit ini huzuruna getirterek nigh- merhamet ile nazar eyledittde Ne gzel krmz elma gibi yanaklar var imi; yazk oldu ki kydm diye girye -i hay hy ile vfir buna ve sebeb olanlara beddua eyledikleri tevatr mertebesinde ayi' olm di. Narnfl, s. 1R0. (Mtercim)
122

Sayfa

76

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

edilmesinde methaldr olmaktan baka bir hat ile ayiplanamaz olan Ysuf Paa, haytnn son nefesini bu ekilde verdi. Sultn brhm'in bunu dm etmesi, serbest szllnden dolay cezalandrmasndan ziyde, hanesinde byk hazneler bulmak midinden kaynaklanyordu. Ysuf Paa'nn haremdeki hasmlar Girit'ten dnnde birok hediyeler getireceini md ettikleri halde, bir eye nail olamaynca, Pdih'a iki mermer stn verip kendisine altn bir stn saklam olduu rivayetini yaydlar. Silhda-rm idamndan sonra bu altn stunun krmz benekli bir san mermer olduu anlalm ve IV. Murad'n validesi tarafndan yaplmakta olan Yeni Camiin minberine payanda olmak zere kullanlmtr. Sultn brhm'in taassubu hac gemilerinin Maltzlar tarafndan ele geirilmesi srasnda ve Venedik muharebesinin balarnda dah grlmt. Bir Venedik donanmasnn srasyle Patras'a, Modon'a Koron'a yanaarak 5.000 esir aldn haber alnca, ilk hiddet esnasnda, Hristiyanlar'm katlimn emretmiti.124 Ebussuud Efendi'nin II. Selm zamannda Kbrs muharebesini tecvz eder fetvasna benzer ekilde, Girit seferi iin bir fetva vermi olan mft Eb Sad Efendi, Devlet'in btn memleketlerinde Hristiyanlar'n katlinin meru olacan beynda muhalefet gsterdi. Ve yalnz stanbul'da, 200.000 Rum ve Ermeni bulunduunu vergi defterleriyle Pdih'a isbt etti. Celldn satrna brakmak istemi olduu bu kurbanlarnn miktarndan dehete kaplarak, tebeas olan Hristiyan-lar'n hayatlarnn muhafazasna muvafakat etmekle beraber, Venedik balyosundan balamak zere btn Frenkleri ldrtmeye karar verdi. Bu kanl irde, sadrzam, mft, bostanc-ba, yenieri aas tarafndan vuku bulan ihtarlar zerine geri alnabildi. Galata ahlsi, henz kendilerinde kalan iki kilisede iki defa muhakkak bir lme hazrlanm idiler.125 Hristiyanlar*n ve Frenkler*in katlim tasavvurunun verdii korku ortadan kalktktan sonra, Sultn brhm, gemilerinin Maltzlar tarafndan zabt olunmasndan dolay, btn kilise memurlarn habsetmek suretiyle intikam almak fikrindeydi. nk onun ^dncesinde, Papa, kilise reisi olmak sfatyle, muhtelif Hristiyan tarikatleri valyelerinin de resi idi.
Greyfanklao'nun raporu. Nama, Ballobadra'ya (Patras) gelen kuvveti krk kadrga drt mauna le otuz firkateyne karr. Fezleke, Greyfanklao' otuz be kadrga diyor. Hristiyanlar'm veyhud leride grlecei zere Frenk-ler'in katlim tasvirlerine dir bizim tarihlerde bir rivayet grlememitir. (Mtercim) 125 Sent Antonyo Kilisesi Murad zamannda kapatlarak mhrlenmiti, Sultn brahim zamannda, saray kadnlarndan biri mfirtt krp Ayazrna'da ykanarak tekrar kaplar mhrledi. O vakit sadrzam bulunan Kara Mustafa Paa fermn- hmyunun bu surette hllinden dolay fkelenerek bu kiliseyi eflmie evirttii gibi, Sen Fransisko Kilises'ni de jefimie evirtmlttr.
124

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Mukaddes mahalleri Fransiskenler*in elinden almak isteyen Cizvitler bu karara bigne deil gibi grnmekteydiler. Fransiskenler'in ekserisi, spanyol veyhud Venedikli ve bununla beraber Trkler'in doutan dman olduklar iin Cizvitler'in bunlar aleyhine entrikalar kurmakta kolaylklar vard.126 ngiltere Ve Fransa Elileri Bu sradadr ki, Hristiyan hkmetlerinin mukm elileriyle sefirlerinin ikaametghlan Galata'da ve Beyolu'nda olmas kararlatrld. O zamana kadar yabanc milletler sefirlerinin igal ettii Eli Han127 vergi veren Bodn, Eflk, Transilvanya, Raguza hkmetleri maslahatgzar!anna hasr ve tahsis olundu. Pdih'n bu karar, mft ve sadrzamn azledilmi olmalarndan dolay, bir kat daha mndr idi. Bu iki byk memur dima Hristiyanlar' mdfaa etmi ve bunlarn haklarnda gsterdikleri btaraflk sebebiyle defalarca kendi nfuzlarn tehlikeye koymu idiler. Fransa ve ngiltere seyr- sefn ticreti byk darbeler yedi; lkin ngiliz elisi amvil Krev ile ark Ticret Kumpanyas arasnda meydana gelmi olan ihtilftan mteessir oldu. Her iki taraf Bb- Hmyn'a karlkl olarak ikyette bulundular. Ancak D-vn'n msadesi en ok para veren taraf iin mmkn olabildiinden, iki hasm mzayedeye ktlar. Eer sefr, sekizer akelik 60.000 sikke teklif ediyorsa, Kumpanya 200.000 arzediyordu. Nihayet, bu mz'ic mnkaalar akvil'in geri anlmasyle sona ererek, yerine I. arl'm murahhas Sir T. Bandi tyn olundu ve ak-vil zevcesi ve ocuklar ile beraber zmir'e mteveccihen hareket etti. Fransa, Avusturya'nn dman olmak sfatyle, el altndan Trkler'e msid bulunmu olmakla beraber, mteaddid hakaretlere hedef oldu. Msy D Veren'in (Fransz elisi) Osmanl Devleti ve Venedik arasnda tavassutu, halisane olmad iin, muvaffakiyete mazhar olamad. Fransz sefirinin muvasalat srasnda, pek ok para getirdiine dir bir rivayet yayldndan, btn sandklarn ilerinde bulunan 10.000 ek zabt edilmiti. Bunlar ancak sadrzamn mdfaas zerine geriye alabildi.128

78
Sayfa

Fransiskenleri Cizvitler'e kar desteklemek in Greyfanklao'ya verilen emir. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/381 -386. 127 enberlita karnnda Matbaa- Osmaniye'nin bulunduu yer olacaktr ki. Verir Han. da Cenberlila'a yakndr. (Mtercim) 128 GreyfanklatTnun raporu. Flassan bu fevkalde sefaret hakknda bir ey sylemez. Pdih'n ve sadrzamn Fransa Kral'na cevblan ark Encmen-i Dnii nsnn 10. 14. 15 nu. larndadr.
126

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Eli Greyfanklau Don Juan Meneses nmnda bir spanyol serserisi bu aralk stanbul'a gelerek, hakikatte ahlsi Yahdler'den ibaret olan bir Ermeni eyletini Bb- Hmyn'a teklif etti. Bu arz ve teklife ramen, habsolundu; ancak bir mddet sonra slm' kabul etmesi sebebiyle salverilmesi zerine, hanesinde, mparatordun mukm elisi Greyfanklau tarafndan ldrlmtr.129 Greyfanklau ve ernin'-in sefaretinden beri tercmanlk sfatyle mparatordun hizmetinde bulunan Rum Panayoti hapse konuldu. Panayoti, mahareti sayesinde, gerek kendisinin ve gerek felket arkadann serbestisini salad.130 Sadrzamn ikyetleri Don Juan'n katlinden dolay Viyana sarayndan ceza verilmesini salamazdan nce, bir tesadf insan bir adaletin yerine getirilmesine sebep oldu.131 Greyfanklau bir gn atla gezerken, ldrc bir nzul darbesiyle hayata veda etti. Venedik seferi Sultn brahim'i Avusturya ile anlamay bozacak durumlardan kanmaya ve Rakoi'nin mparator*a Kar her trl taarruzdan men'ine karar verdirmiti. Pdih'n Rakoi'ye mektuplarn gtren avu Mehmed Be-zde Budin'e gelerek, Bu-din Valisi Deli Hseyin Paa, avuun refakatine subaylanndan birini koymak suretiyle Eri valisine gnderdi. Mehmed Be-zde, s-phler aas Muhtar ile buradan hareket etti ve Rakoi, Sandrof u tahrb ve Flek zerine tevecch etmi bulunduu iin sr'atli davrand. Bb- Hmyn ile Budin ve Eri valilerinin memurlar Ri-ma Sombat'ta132 Transilvanya prensine rastladlar. Prens, sve ile ttifakn ortaya srerek, hareketine hakkaniyetli bir ekil vermeye alt ve tahribatnda devam etti. Rakoi'nin haydutluu Osmanl Devleti iin elem verici neticelere yol at: Neograd, Solnok, Hatvan, Seeni133 kalelerine bal kyler daldlar ve artk vergi vermediler; bundan dolay Budin ve Eri mal-sandklar bir milyon akeden, tccar ve zirat erbab varidatlarnn mhim bir ksmmdan mahrum oldular. Kakoi, mparatorun murahhas Jan T-rs vstasyle Avusturya ile anlatktan sonra maviri
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/386. 129 Panayoti'nin raporu; Valfero'nun .Kandiye Muharebesi Trihi*, 64. 130 Sadrzama onbesbfn guru hediye vaadiyle. 131 Argiv'de, VA11 Mustafa Paa tarafndan avu Alt vfistasyle fizel mavir AnM Gonzaga'ya gfloderilmJ} 23 Austos 1046 tarihli bir mektup vardr. 132 Namft'da Rime Soynub, s. 181. (Mtercim) 133 Namfl'da Eftri, Hatvan. Novigrad, Solnok. Sincan, kezflllk. (Mtercim)

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sant-Ta-masl Etiyen Saanci'yi Transilvanya vergisi ve vezirlerin hediyeleriyle stanbul'a gnderdi.134 Salanci'nin saraya huzr- ahaneye kabulnde Pdih, Macaristan'n yedi komita (kazas) iin anlamaya balanan 20.000 guruu getirmemi olmasndan dolay kzarak, u ac szleri syledi: -. Senin efendin, pek ok zaman oluyor ki, yedi Macar ko -mitalm tefriki iin yirmi bin guru vaad etmiti; kendisine syle ki, Venedik ile muharebeme marur olmasn, ve bu ceng btn kuvvetimi igal ediyor sanmasn; bir gn kendisine anszn hcum edeceim ve Erdel'i bakasna vereceim. mparator kardama kar da dmanlkta devam etmemelidir. yice anladn m? Sultn brahim'in bu szlerindeki fke eliyi o kadar korkuttu ki, hastaland. Pdih'n Venedik hizmetinde casus olmakla itham ettii bir Raguza memuru dah, korkusundan ondrt gn sonra hayt terk etti. Sadrzam Salih Paa, yedi komitalm vergisini tekil eden 20.000 guruu istemek iin RakoPye birbiri ardnca mektuplar yazd. Bunlardan birinde diyordu ki: Bu 20.000 guruun te'diyesinde gsterdiin gecikmeyi gnderdiin hediyelerle unutturacan m zannediyorsun? Sadrzam Meh -med Paa zamannda defterdar bulunduumdan ve devletin ml idaresine tamamen vkf olduumdan baka, bu ie dir akd edilmi olan ve hukukumuzu aka belirtmekte olan ahidnmelerin hepsi elimdedir. Akba, nm- dierle meret prensi Aleksandr, vergisi olan 4.000 guru (o zamann rayicine gre 500.000 ake)135 yerine 3.000 guru gnderdiinden Salih Paa, bakyyesi olan 1.070 guruu srarla talep etti. Buna mukaabil Gril ve Mingreli (Mekril) beleri-ne hududa riyetlerini emretmeyi vaad etti. Vaadini de yerine ge-, tirdi.136 Lkin Mingreli prensi meret prensinin arazisiyle Osmanl memleketlerine zarar vermeye devam ettiinden, o civardaki paalar, s zerine bir sefer amlardr ki, corafya mtehasss Evi-y bu seferde bizzat bulunarak, buna dir dikkate deer tafsilt yazmtr. Muharebeye itirak eden paalar yediden aa deildi. Sadrzam Salih Paa'nm olu Erzurum Vlsi Mehmed Paa ki, az sonra

80
Sayfa

Expdientes adfulgidam Portam Ottorranicam cum amuali rehnipensione et oonsttetis honoaris nostris ftdelem nabis sincere dilectum Generasum Oteb-hanum, ete. 135 Ref.tlkttb Mehnvd Efendi'nin n'snda 20 numarada derceden mektup 4.070 guru yAni 500.000 akedir. u hlde o zaman 120 ake yerine 123 akeye geiyordu. 136 Dadyan'tn mektubu ark Encmen-! Dftns Mecmuas'ndadr.
134

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ondan bahsedeceiz; sabk Urfa Vlsi Ketenci mer Paa, ki greilikte mehur olup bir gn -iddetli br beden sporla nefesini amadan evvel sofraya oturmamaktan ibaret olan- eski ran detine uygun olarak; Evliy'nn karsnda Seyd Paa ile gremi; Seyd Paa,137 ki Dastan'da bir erke kabilesi ndendir; Ken-ge (?) Ahmed Paa ki, Poltkay nmmdaki erke airetinden olup Suriye'de Hama, Tarablus, Humus sancakbeliklerinde bulunmu, l Arablann Oront nehri zerinde krp kemiklerinden tepecikler yaparak, bunlarla nm yapmtr; meret Grellerinden Dilver Paa ki, IV. Murad zamannda yenierilerin beden eitimlerinde bulunmu ve Tortum sancanda Kenga Paa'ya halef olmutur; Bak Paa; ldr Vlsi Sefer Paa. Yedi paann toplam kuvvetleri Mingreli prensini ksa srede itaat altna ald.138 Krm Han, Lehistan Ve Rusya Moldavya voyvodas Leopol, mparatordun memleketlerinde aknlar yapmaktan ictinb etmesi iin, Bb- Hmyn'dan Rako'ye kat' emir verdirerek, Transilvanya'da syi salad (1645). Leopol, stanbul Patrikhane Kilisesi'nin 200 keseye varan borlarn demeyi taahhd ettiinden, Aya Parask-nn cesedinin Moldavya'ya iadesine msade ald. Bu cesedin Yasi'ye nakli iin de bakaca yz kese sarfetmitir. Cesed bugn orada hrmete mazhar olmaktadr. Sadrzamn huss mektuplar Leopol' huddda falne bir nezret crasna tevk etti.139 Kazaklarn' btn hareketlerine dikkat etmesi de Krm Han*na tavsiye olundu.140 Hn, Rus topranda bir akn yaparak 100'den fazla Kazak esr etmi olduunu mbeyyin, Bb- Hmyn'a bir arza gndermesi zerine, Salih Paa, olan olmu olduunu ve fakat Rusya'nn yeni an Aleksi Mi -hailovi
Cirid atmalrta pek mahir di- Bir gn sarayda ebid oynarken Sultn tbrft-hfnVn nedimlerinden birini az daha ldrecekti. Bu yzden Pdih, katlini emretti. Saray hademesi 13 vahi at yalnz bana te rbiye etmi; olan b3yfe bir ahsn ma'sOrn olarak katledilmesinin ne kadar teessfe ayan otecam htar ettilerse de sz geiremediler,^ Ancak Pdih, dilsizlere me'm iA re verdii zaman Seyd bir atn zerine atlayarak ehrin bir mahallesinde gizlendi, bir ka gn sonra affedilerek Sfmonottnmi sancan ald ve oradan Kroya. Akruva, Palaton Gl etrafnda endie vermekte devam etti. Daha sonra Stuhtveysenburg sanca beglline tytn olunup Raab ve RabHni sft -hiKerine kadar aknlar yapt. Ve Tata, Papa, Vesprim, Uyvar, Sen-Marton, Raab (Yank Kale), Kornom taraflarndan estr ald. Ancak Seydt Paa'nm mtemadiyen suDfl bozmasndan dolay Bb- Hmyfin'a ikyetler gekin-den, sancak-begUSyle ran hududunda Tortum'a gnderilmi ve bu me*mft-riyette iken Mingreli seferinde bulunarak Suek ve Goniye kaleler] mahto-ralarmda byk n salamtr. 138 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/387 -389. 139 Rets Mehmed Kfendi'nln infi'snda 59 numaraya baknz140 Salih Pasa'nn Kran Hanna M mektubu Recep 1066 (Austps J646) tari hiyledir.
137

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

82

zt- hne ile sefr tet ettiinden, bundan sonra taarruzdan ictinb etmesi lzm gelecei hususunu cevaben bildirdi. Bir mddet sonra Krm Han, Ruslarn erke Kirman istihkmlarn tamire balam olduklarn bildirerek, silhlanarak zerlerine hcum etmek iin msade istedi. Tury- hmyn ile sslenmi bir hat ile me'zniyet verildi. Hn'n erkesKirman muhafzlarna hcumunda muvaffakiyete mazhar olduuna dir arzas zerine, kendisine bir tebrik-nme-i hmyn yazld. Lehistan Kral Tatarlarn aknlarndan ikyet ettiinden, bu trl katklklarn tekerrr etmemesi iin mnsib tedbrlerin alnaca ve akdedilmi olan muahedelerin sadkatle icra olunaca ve vergileri vaktinde dedikleri mddete hibir eyden korkmamas cevb verildi. ar tarafndan ikyetlerini teble gelen eliler bu suretle iyi kabul olunmadlar. Sultn brhm bunlarn kendi huzurunda balarn kestirmek istedi; lkin sadrzam hapisleriyle iktifa olunmasna muvaffak oldu. Krm Han'ndan gelen mektuplar Pdih'm infialini arttrd ve elilerin tutukluluk mddetlerini uzatt.141 Bu srada stanbul'a iki Rus serserisi geldi: Biri Jan Grias Vldomirsk nmnda idi ki, byk prens Sinski'nin -III. Sigismund zamannda bir Rum metropolidiye beraber hapse atlm ve ihtiml ki zincir altnda lm olan olu olduu iddia ediliyordu; ikincisi de Dmitrius'un alt sene Krm Hn hizmetinde bulunan torunu olduu iddiasnda idi. kisi de kendilerine Rus hkmdarlnn verilmesini taeb ile Ludomirski (?) bilmukabele Kazan ve Ejder-hn' Osmanl Devleti'ne vaad etti. Bu aralk sadrazamlktan azl olunduktan sonra, Hasan Paa'nn yerine Girit seferine serdr tyn olunan Sultn-zde Mehmed Paa ile yeni kapdn Ms Paa Hanya'ya doru yelken amaya hazrlanyorlard. Ms Paa kapdnlkta silhdra halef olmutu. Ancak mushiblik vezr Fazl Paa'ya verildii gibi, Fazl Paa henz yanda bulunan Fatma Sultn'a nianlanarak dtnd oldu. br-hm Paa Saray denilmekle mruf olup Ysuf .P^a'dan kalan saray -ki vaktiyle birbirini mtekib birka sadrzam, yni Sultn Sleyman'n nedimi brhm, Kanije ftihi brhm, Rstem Paa*-nn dmd Ahmed, IV. Murad'm silhdr ve nedmi Mustafa Paa'ya ikaametgh olmutu- Fazl Paa'ya verildi. Sultn-zde'den evvelki sadrzam Mustafa Paa'nn saray Receb Paa'mn zevcesi Gevher -Sultn'a tahsis edildi. ekerpre'nin yenieri aalna ykselttirmi olduu Piriniolu aala ilveten mushib ve nc vezr oldu. 5 yanda bulunan
141

Bu husustaki mektup 1056 (Mays 1646) tarihlidir.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

142

Nafm'dan alnmtr, s. 203: naklini caiz grmediimiz kelimelerle beraber

Sayfa

83

ehzade Mehmed'e Manisa eyleti tevcih edildi; velahd olan ehzadelerin bu eyleti bizzat idare etmeleri mu'td ise de, ehzadenin yerine bir mtesellim gnderildi. En son azledilen sadrzamn her ite gsterdii mutlak muvafakatten dolay pdihn gzdesi olan sultnlarn (zevcelerin) aldklar sancaklar iin de bu idare usl seildi. Btn Osmanl mverrihleri Sultn-zde'yi en knanacak temayllerini desteklemek suretiyle Sultn brahim'in ahlknn bozulmasna asl sebep olmu olmakla itham ederler. Kara Mustafa Paa sadrzam iken bazen Sultn brahim'in lgnca heveslerine muhalefete cesaret etmiti. Bundan dolay Pdih, Kara Mustafa Paa'nn engellemelerini hatrlayarak, bir gn Sultn-zde'den, kendisinin iyi kt btn hareketlerini nasl olup da dima tasvb ettiini sordu. Utanmaz kle u cevb verdi: - Pdihm, siz Cenb- Hakk'n yeryznde glgesi olan halfesiniz, hatrnza her ne gelirse ihm- Rabbn'dir; sizin n-ma'-kl grnen emirleriniz bile bir hikmete dayand iin, kullarnz hikmeti bilmedikleri halde dah infazna msraat etmelidir (komaldr). Srekli olarak tekrarlanan bu vgler, Sultn ibrahim'e hatlarn da ihm- sumn olduu 'timdn verdi. Harem hal* kndan bzlarnn, zellikle Vlide-Sultn'n bz nasihati an na sadrzamn szleriyle cevp vermeyi det edinmiti. Bu trl klece davranlarn teessfe yn neticeleri olmamas mmkn deildi. Bir gn Sultn-zde Mehmed Paa, mverrih rihfl-Menr-zde'-nin pederi kazasker Abdrrahm Efendi'yi tenhca davet ederek, gizlice birka lle ttn imekte bulunduklar srada, kazasker bir hatt- hmyn gsterdi ki, Sultn ibrahim'in ahlk ktlne, btn mverrihlerin ehdetinden ziyde, reddedilmesi kaabil olmayan bir delildir. Osmanl mektuplar arasnda yegne olan bu mektubun tammn yazmak mmkn olmayp, sadrzama u kaba hitblar ihtiva ediyordu: Bre mtevelli yapl..., bre karpuz kyafetle... Namusu ilgilendiren birok en lflardan sonra: Ecdadm Medine'ye bu kadar cevahir ve emval gndermiler; adam gnderip emval ve cevahiri cmle getirdesin, ve ill sehn derini soyup saman doldurmam mu-karrerdr, yle bilesin. denilmiti.142 Sadrzam mahremi olan kazaskere: - Bak, bir alay Rus, Leh, Macar,- Frenk keferesinin kzlar olan akllar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

eksik cariyelerin evkiyle ne hle geldim; bunun neticesinin ne olacam Allah bilir.143 diye ikyet etti. Lkin Pdihn btn lgnca hareketlerine uursuzcasma itaat etmek suretiyle kendisini yine kendisinin drm olduu bu ztrab girdabndan, mteakiben vuku bulan azliyle kurtuldu.144 Mehmed Paa'nn Vefat Venedikttler'n Tenedos ve Tnva sahillerine ktklar istanbul'da iitilince kapdn paa ve Girit seferi serdr Sultn-zde derhl donanma ile gittiler (20 Safer 1056). Sultn-zde, Boaz'n Anadolu sahilindeki Sultaniye kalesine girerek, adam bana 5 guru vermek zere kendi marifetiyle 500 tfeki toplayp, bunlar Vene-dikliler'i gemilerine geri dndrmek iin Tnjva sahrasna gnderdi. Tfekiler vazifelerinde muvaffak oldular. Ancak Sultn-zde, hl sadrzam imi gibi tam bir istikll ile hkm srmek istedii iin, Ms Paa ile aralarnda mtizacszhk olduundan, Osmanl gemileri ile Venedik gemileri arasnda birka ehemmiyetsiz msademeden baka cidd muharebe olmad. ki donanma kat' bir cenge girimekten kanarak birbirinin yanndan geip gittiler. Osmanllar 26 May 1646 - 10 Reblhir 1056 trihinde Girit'e yanatlar, tki ay sonra serdr stmadan vefat etti. Sultn-zde Mehmed Paa'nn gelmesinden evvel, Girit'te, Kias-mo'nun teslim olmasyle muharebe balamt. Bu tesm, ihtiyar karlatrmak isteyenler olmakla beraber, kadn ve kz olarak 400 esir alnmtr. Bakaptan Jerom Moresini'nin emri zerine Kandiye askeri reisi Kornaro Girit donanmasn, Hanya nnde bulunan Osmanl donanmasyle mu harebe etmek zere, Sde limanna gtrmt. Ancak ihtiyattan, yhud korkudan dolay her iki taraf cenge girimedi. Bu hl ise, o zamann dncesine gre, bir by te'sri olarak yorumland. Sde ve Hanya arasnda birka havuz civarnda mstahkem bir manastr145 vard ki, ncler bunun nnde
Nafmfi ve Fetleke'ye baknz. {Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/389 -392. 145 SOde'ntn Hanya tarafnda olan karssnda dmann Esteml nam metin kal'a mesabesinde bir arfm manastn var idi; Sde'ye havale olmagla etrafa metrisler fcunlup ine - drt bin tfenk endftz girmi di.. Natrc&, s. M. Ham-merln Franszca'snda ctoitre foriff pres de quekjue ctternes diye yan -tan ve -birka havuz civarnda mstahkem manastr* diye tercme edOen yer, Natma'ran Esterni. dedii yer olacaktr. Bu muharebelere Girit'te bulunan Hseyin Paa kumanda ediyordu. Hseyin Paa'nn kahraman tabiat bGyk yanklar uyandrarak hatt musavvirler Kstas nam esb -1 sabft-reftr ile tasvtrin yanp Frengistan'a ve etraf bada* gnderdiklerini Nam kaya eder. s. 190. (Mtercim)
143 144

Sayfa

84

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

defalarca arptlar. Bu kk muharebelerin birinde Trkler 75 ba keserek 23 esir aldlar. Ve byk Sen-Mark bayrayla sancaktar olan zabiti ele geirdiler (8 Nisan 1646 - 21 Safer 1056). gn sonra, bir Felemenkli kapdn 70 kii ile manastrdan karak Trkler tarafna geti,146 bu istihkmn teslimini vaad etti. Lkin manastr iinde brakm olduu birka Arnavud Venediklilerde sdk kalarak bu szn icrasna mni oldular. Sen Mark bayra, Girit mstahkem mevkileri pln, Felemenkli kapdn stanbul'a gnderildiler. Mverrih Nam'mn rivayetine gre, mevkuf bulunan Venedik balyosu mhtedyi bir ziyafete davet ederek zehirlemi ve bu cinayetten dolay hkmet tarafndan ceza grmtr. Aprikorno ve Gladissio civarnda birka msademe oldu. Segbn-ba Murd, Aprikorno muhafzlarnn yapt bir hcum hareketini geri pskrtt (27 Nsn 1646 11 Reblevvel 1056). Hanya'dan gneye doru 4 fersah mesafede bulunan bir da zerindeki Gladissio civarnda Osmanllar dmandan be bayrak ve 3.000 tfek aldlar. Havuzlar Manastr Venedikliler tarafndan tahliye ve yer ile yeksan edildi. ki taraf, Hanya deirmenlerine shp olmak iin kahramanca, fakat byk zyit vermeksizin ceng ettiler (8 Temmuz -5 pumdeluhr). Hanya limannda Osmanl ve Sde limannda bulunan Venedik donanmalarndan her ikisi de yeni gemilerle kuvvetlerini artrarak karlkl olarak birbirlerini gzetlediler; birincisi Sde sahillerini, ikincisi Hanya sahilini abluka altna ald. Aprikorno ile Gladissio'nun teslimlerinden sonra, Trkler Zde mev-kini muhasara ettiler, fakat ok ilerleyemediler. Mehmed Kedhud ile segbn-ba Murd, Gizano karsnda Karaboza nmndaki adacn kalesini zabt ederek iine top ve mhimmat koydular ve Ap-rikorno'yu yeni bir hendek ile evirdiler (16 Eyll 1646).147 Kesmo'nun Zabt Serdr Sultn-zde Mehmed Paa'mn vefatndan sonra, Hanya vlsi ile adadaki Osmanl askeri ba-kumandanlma tyn olunan Hseyin Paa, "Retmo'nun zabtn kararlatrdlar. Retmo (Retimo; Resmo) -ki lk a'da Ritimna ismiyle mruftur- Girit'in kuzey tarafnda Hanya ve Sde gibi bir ehir olup, adann balca belde-lerindendir. Kumdan yaplm dolmalar ve
Nafmfl, bu adatmn smini Kardinal- diye kaydeder. Esternl'de mhim Ur kuvvetin kumandam olduu anlalr, s. 193. Kardinal ismine bakhna rahb -ler snrndan elmas gerekir. Harnirer'in -Felemenkli kapdn ifdesinin me*-han, Avrupa trihleri olacaktr. (Mtercim) 147 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/392 -394.
146

Sayfa

85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

birka kule ile, zellikle bir kaya zerine yaplm ve denize n&nr bir kale ile savunulmaktayd. inde 50 kilise, 150 saray vard. 7 Ekim 1646 (26 bn 1056)'-da Osmanllar hendek atlar. Mahsaramn ondrdnc gn iddetli bir hcum yaptlar ki, Venedik generali Komaro bu hcumda kahramanca can vermi olduu gibi, proveditor Molino da yaralanarak birka gn sonra lmtr. Ahl, mevkiin muhasarasndan nce, kymetli eyalarn adann i ksmlarna gndermi yhud gemilere koymu olduklarndan, hcum edenler ehirde alacak bir ey bulamadlar. Lkin limanda ele geirdikleri bir gemide 500 kantar barut. 3(10 kantar fitil. 100 kantar kurun, 2.000'den ziyde glle ve ir mh immat buldular. Muhasarann otuzdokuzuncu gn bir lm kalenin byk kulesini havaya uurdu. Osmanllar bundan istifde ederek derhl hcum ettilerse de, ric'at ettirildiler. Ertesi sabah istihkmlarn zerinde beyaz bayrak dalgaland grld. Mzkereye giriildi. Serdr, muhafzlarn btn mallaryla serbeste ekilip gitmelerine msade gstermeyi vaad etmekle beraber, esir olmu olan bir Venedikli zabiti salverdi.148 10'u kapdn, 20'si zabit olmak zere 110 esr ile 10 gen kz tstanbul'a gnderile rek, kalenin fethi mjdesi dah verilip, payitahtta gn gece enlik ve donanma yapld. Retmo ba-kilisesi Sultn brahim Camii nmyle slm mabedi hline dntrld ve 5 karyenin vakf bu cami iin tahsis edildi. O civarda bulunan Milopo-tamo kalesi de Osmanllar tarafndan ele geirildi. Aprikorno, Gla-dissio, Kisamo mevkilerine muhafzlar konuldu.149 Kapdan Paa'nn ehdeti Altm kadrga, iki kalyon, onsekiz kayktan ibaret olan kapdan -paa donanmas Hanya'ya pek ok mhimmat ve 150 at kard. Kapdn Paa, Hanya'dan Mora'ya dndnde Arboz taraflarnda bir Venedik gemisine tesadf etti. Vukua gelen cengde gerek Kapdn Paa,150 gerek Venedik kapdm Tomas Morosini telef oldular. Sultn brhm, serdr Hseyin Paa'ya srmal kaftan ile kymetli bir kl gndermiti. Hseyin Paa

86
Sayfa

Retmo ehir ve kaKas pek ok sr- ecaat ibrziyle teshr olunmu ve esnfty- muharebede Hseyin Pasa dah yaralanmdur. ehr-i Ramaznm on nde ve ka]*a takriben yiirmi gn sonra alnmidur. Naim. s. 205 -210. (Mtercim) 149 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/394 -395. 150 Sehd olan kapdftn Ms Paa'nm yerine sabk yenieri aas ve defterdar olan kapc -ba dier bir Ms tyin olunmutur. Nam, s. 217. (Mtercim)
148

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Pdih'a 100 kese ake, yn 50.000 guru ve sadrzama 5000 guru gndermitir ki, Girit'in Osmanl hkmetine gnderdii ilk para budur.151 Fazli Paa'nn Dn Ve Cinci Hoca'nn Gzden Dmesi Mushib Fazl Paa'mn Pdih'n klz ile olan mutantan nikh mnsebetiyle sadrzam Salih Paa sad olarak bu uurda 50.000 guru sarfetti. Vezirler hediye takdiminde birbirlerine rekabet ederek, altndan, gmten nahllar yaptrdlar (11 Mart 1646 - 22 Muharrem 1056). Bu dn esnasnda, evvelce azl edilmi olan Pdih'n st ninesinin dmd, byk mirhor hizmetine ade olundu. Alt hafta sonra, Sultn Ahmed Cmii'nde Mevlid-i Hazret- Peygamberi kraati merasimi icra olundu (28 Nsn - 12 Reblev-vel). eyhlislm mihrbda bulunarak, sa taraf vzerya, sol taraf memuriyet mevkilerine ve hizmette kdemlerine gre srasy-le kazaskerlere tahsis olunmutu. Rumeli kazaskeri birinci, Karaeleb-zde ikinci, Cinci Hoca nc bulunuyordu. Zt- hne, mahfelden, altnc derecede bulunan Bahy Efendi'nin Cinci Hoca ile beraber Karaeleb-zde'ye tekaddm etmesini emretti. Ehemmiyetsiz gibi grnebilecek u vak'ay yazmz, Cinci Hoca'mn hakkaten gzden dm olduunun iaret olmasndandr. Vk hcb duymadan yapt irtikblar hakkndaki defalarca edilen ikyetler, Pdih'm dncesini deitirmeye balamt. Cinci Hoca kadlklar 3.000'den 4.000 gurua kadar satmak ti-ydnda idi. Gelirlerinin menbm artrmak iin, memuriyetlerini para sayarak alm olan kadlar -henz bir sene sona ermeden- azl eder, ikyete kalkacak olurlarsa iddetli bir denek cezsiyle cevap verirdi. Kayseri kads sml, bu memuriyet iin 3.000 guru vermi, iki ay sonra azledilmiti. Cinci Hoca'ya mracaat zerine 1.000 guruu iade olundu. Azledilmi kad ise, iki ay memuriyeti iin, verdii parann 800 guru, yni yzde 60 olarak tahmin ettii faizinin kf olacan iddia ederek, geri kalan 2.000 guruu da is tiyordu. Bu i mft ve sadrzam huzuruna getirildiinden, Cinci Hoca 3.000 guruun tammn iade etmeye ve yaptrd yeni saray da Sultn brahim'in kz Gevher Sultn'a brakmaya mecbur g&nutu.152
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/395. Cncf Hoca. Anadoh kazaskeri olduu halde. Mevld-I Nebevi kraatinden nce, yni RebtGlevvel balarnda gzden dmesinin balangc olmak zere bu memuriyetten azledilerek Bahyl Efendi tyin ohnmustu. Bahfiyt Efen-B'ren CftmM erifte ezellikle yukan karlmas. Hoca'ntn ikbalini muhafaza eden
151 152

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sahte Abaza ran hududunda Van beldesi iddetli bir zelzele ile sarsld. Erzurum'da ortaya kan bir serseri, IV. Murd zamannda dm edilen Abaza Paa olduunu ve katline memur olan celldlarn elinden kurtularak, o zamandan beri Afrika'da ve Arabistan'da bulunduunu iddia ederek, oralarn asayiini ihll etti. Erzurum valisi, her trl karkln nn almak zere, Abaza olduunu iddia eden ahsn ban kesip stanbul'a gnderdi. Serserinin szleri aratrlmak istenildiinden. Abaza'nn imm Mehmed Sincr, ba muayene etmek zere davet edildi. Sincr. ehre bozulmu olduu cihetle efendisini tanyamadn beyn etti. Celld Kara Al sorguya ekildiinde, karanlk bir kkn kesinde yz-st yatm bir adan gsterilerek kendisine Abaza'dr denildiini syledi. Nihayet Dvn - Hmyn. Abaza'nn dm hakkndaki emrin infazna memur olan ve imdi baka sancakta mutasarrf bulunan Due'yi getirtti. Due, IV. Murad'n, henz kendisinde bulunan hatt- hmynunu gstererek, bu emre tammiyle uygun hareket etmi olduuna yemin etti.153 Krm'da, Kbrs'ta Ve Anadolu'da Karklklar Tatarlar'n Rus toprana tecvz ederek, 3.000 esr alp Pre-kop'ta154 satm olmalar zerine, bir Rus ordusu, bu taarruzun intikamn almak iin Azak zerine yrd. Defterdar vezr Ms Paa Azak'n mdfaasna memur oldu. Krm Han bizzat klliyetli asker ile yryerek ve birok muharebede galebe eyleyerek stanbul'a 800 ba ve 400 esr gnderdi. Kbrs belerbei Kse Al Paa, adada her trl zulm ve ktlkleri icra etmekle beraber, sekiz ay ahlnin hrile muhaberesini ylesine kesti ki, Paa'nn hakknda payitahta hibir ikyet gelemedi. Buna ramen
cinlerin dalmaa baladklarna yeni bir alAnoet di' (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/395 -396. 153 Due'nin cevab Pdihm, bu hat ile ben an helak eyledim, bu gelen bas Abaza'nn ba degfildr. szlerinden ibarettir. Hatt- hmyn ise Abaza'nn dmna memur edildiini isbt eder. Yoksa Abaza'nn yerine bakasnn ldrlmemi olduunu gstermez. Due bu cevb maharetli ve metanetli bir surette vermi olmaldr ki, mes'liyeti zerinden atmtr. Asl dikkate deer olan. celld Al'nin Vallahi Pdihm, akam namazndan sonra karanlk bir kede yz stne yatm bir herifi bana Abaza'dr diye gsterdiler; bodum, ve emailini grmedim* szleridir. (Nama, s. 223, 224) ki batan sona phe celbedicidir. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/396 -397. 154 Otuz bin esfr karup Ur boaznda satmakla megul oldular - NatmA, s. 225. (Mtercim)

Sayfa

88

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

adann durumu Dvn'a aksederek, azledildi. Ali Paa stanbul'a gelip hayli fedkrlklar yaparak gasbettik-lerinin byk bir ksmn muhafazaya muvaffak oldu. Bu sralarda Sultn tbrhm valilikleri, vezirlikleri para ile satmaya balad. Anadolu valiliine tyn edilen Dervi Paa 10.000 guru gnderdii gibi, 20.000 daha taleb olundu. Bunun zerine Dervi Paa isyan ederek btn Germiyan taraflarn tahrb etti. Nihayet Sultn brhm 20.000 gurutan vazgemekle beraber, Derv Paa'nn memuriyetini deitirerek Silistre'ye gnderdi. Gelibolu naibi, Gelibolu kazasndan 400 yerine 1.000 guru avarz akesi tahsiline kalkmt. Erefli kynn imam 400'den fazla para alnmamas hususunda ald emri ibraz edince, nib bunu dd. Kyller de toplanarak naibin ve adamlarnn zerine hcum ettiler. Nib efendi, o taraf ayannn mdhelesiyle, yakasn g kurtarabildi.155 Kandiye Muhasaras Hazrlklar Retmo'nun fethini tkb eden sene zarfnda Girit'te adan n payitaht olan Kandiye'nin muhasaras iin faydasz teebbslerden, ehemmiyetsiz arpmalardan, Ziropetra (Prepetre) yaknnda Mi-rabelo156 kalesinin zabtndan baka mhim bir ceng vukua gelmedi. Defterdar bn Efendi btn aday tahrr etmek istedi. Lkin serdr Hseyin Paa, sadkatleri henz pheli olan tebeay, adann tammiyle fethinden evvel, ml tedbirlerle korkutmann siysete muvafk olamyacam syleyerek muhalefet gsterdi. Yeni asker amak zere Girit'ten Mora'ya gitmi olan kapdn Ms Paa, Romania Napolisi limannda, Sen -Marko Prekratoru157 Grimani kumandasndaki Venedik donanmas tarafndan abluka altna aln mt. Bu abluka ve Osmanl kadrgalarnn fena halde bulunduklar haberleri Al Be vstasyle stanbul'a bildirilmesi zerine, sadrzam ve eyhlislm, Bb- Hmyn ile yabanc devletler arasndaki muahedelere ve bar mnsebetlere baklmakszn, Osmanl limanlarnda bulunan btn Hristiyan devletleri donanmalarna ambargo koyulmasna (yni zabtna) karar verdiler. Bu hususta btn limanlara, btn konsoloslara fermanlar gnderdiler. stanbul'da btn yabanc gemiler, hatt -Fransa'nn
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/397. Natrft'da, s. 234, Mernilo nm kastel- denilen mahal olacaktr. (Mtercim) 157 Venedik hkmetinde byk rtbeyi Ifii?, memur. (Mtercim)
155 156

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Osmanl Devleti ile Venedik arasnda arabuluculuk teebbslerine ramenFransz gemileri zapt olundu. Lkin zmir'de bulunan ecnebi gemilerinin hepsi kap kurtuldu. Bunun zerine zmir limannn, Frenklerin teebbs lerine engel olnabilmek zere, hkmet merkezine yakn olmamasndan dolay, tahrb ve ibtli dnlm ve stanbul'un btn yabanc memleketler ile olan d ticreti iin yegne depo olarak ittihaz teklif edilmitir. Ancak bu tasavvur, tevecche mazhar olmaktan ziyde mki-Ita urad cihetle, kendisini Romania Napolisi'nde (Anabolu) muhasara ettirmi olan kapdn paann azliyle yetinilerek, onun mev-ki dmd- ehriyr Fazl Paa'ya verildi. Bir taraftan da, donanma, iine 15.000 yenieri158 konulan 30 kadrga ile takviye edildi. Sakz'da, el konulan gemiler kapdn paaya iltihak ederek Anadolu askerinin naklinde grevlendirildi. Fazl Paa, Sakz nlerinde bulunan Venedik, Malta, Roma harb gemileriyle mhim bir neticesi olmayan- bir cengden sonra, Girit adasna yanaarak, Anadolu askeri ve sahra toplan Kandiye'nin biraz alt tarafna karld (25 Eyll 1647 - 28 bn 1057). atmann balangcndan beri, Venedik ordular, Dalmaya hududunda dah Girit'ten ziyde baarl olamamlard.159 Dalmaya'da Osmanl - Venedik Mcadeleleri Lika sancak-bei Al Be, 20.000 kii ve 7 top ile -daha nceki muharebelerde Osmanllar'a kahramanca mukaavemet etmi olanNovigrad zerine yrd. Yolu zerinde Krapano ehrini muhasara altna ald. Bu mevk, Kataro'ya doru yelken am olan La-padovana adndaki kadrga tarafndan vaktinde yardm grd. Ma-karaska veya inice ahlsi Venedik'e itaat ettiler. Lkin Novigrad Osmanllar'n eline dt. Morlaklar'n arazisi hududunda ve deniz kysnda bulunan Kazanza ehri Al Be'in kuvvetine mukaavemet etti. Grokke ahlsi Osmanllar*! ric'ate mecbur ettiler. Proveditor Katorta, Ponkura Morlaklar'mn Venedik birliklerine iltihaklar iin mzkerelere giriti: Bunlar kendilerini Osmanl tbiiyyetinde bulunmaya mecbur eden Duare kalesinin yklmasndan sonra Venedik ile birleeceklerini vaad ettiler. Proveditor*un bu kaleyi zabt et
158 159

Sayfa

90

Nafrr'da (s. 234). binbeyz'diir ki. dorusu da bu olacaktr. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/398 -399.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

mesi zerine, Makaraska'ya mutantan surette giriini mtekib Venedik'e sadkat gstereceklerine yemn ettiler. Venediklilerdin Vo-dia, Razanza, Toratta, Zara, Vekiya "ahlsi Osmanllar'a itaat ettiler. Venediklilerin Skardona zerine bir taarruzlar akim kald; lkin Trkler Venedik askerleri tarafndan muhasara olunan Zeme-tiko nnde malbiyete uradlar. Zara'dan 7 mil mesafede bulunan Zemetiko Sultn II. Selm zamannda zabt edilerek o zamandan beri Dalmaya hududu ahlsi bu mevkiin kuvvetiyle syi hlin-de bulundurulmutu. Al Be'in olu Dura Be, Zemetiko*nun mdfaasnda ehd oldu ve ehir Venedikliler'e teslm olmak zorunda kald. Bu mevkiin dmesi zerine Polisato, slm, Sukovar mevkileri de dtler. Venedikliler Darlina'da sebat ederek, Novigrad' geri aldlar ve -bir tepe zerinde kin ve ortasnda byk bir kule bulunan istihkmlarla evrili olan- Nadin'i zabt ettiler. Lkin kuleyi havaya uurduktan sonra buray terkettiler. Tampliyelier (Hris-tiyanln Mbediyyn tarkati) byk bir duacsnn eski ikaamet-gh olan Vrano ile Velino ve Rakinia Trkler tarafndan terk edildi. Venedikliler Skardona ve Saona'yi zabtetmeye teebbs ve KhV-le Knin'i tehdt ettiler. Lkin yeni Bosna Vlsi Tekeli Paa, Mart'-ta stanbul'dan hareketle -yolda atalca ve Lostranie taraflarnda yaygaraclk ve ktlk eden ekya frkalarn mahvettikten son ra- 2.000 yenieri ve 2.000 sipahi ile geldi. Austos iinde btn, kuvvetiyle Zemetiko nnde grnerek, bu mevki hafta muhasara etti. Lkin hibir fayda te'mn etmeyen bir hcumda ok z-yit verdiinden ric'at etmek zorunda kald (8 Eyll 1647). Venedikliler Klis le Knin arasnda bulunan Dernis kasabasn zabt ettiler. Bir kaya zerinde bulunan ve iki nehirle evrilmi olmas cihetiyle ele geirilemez zannedilen Knin kalesi nnde Venedik askerinin grnmesini mtekib, Osmanl muhafzlar mukaa-vemet gstermeksizin Setina'ya firar ettiler. Biri 1598 senesinde Aridk arl tarafndan dktrlm olan 800 ateli silhla birok mhimmat ihtiva eden tersane gaaliblerin ellerine dt. Bu muharebeye general Sabino ve Fuskolo ve Zara Vlsi Baron Dekenfeld ile birlikte itirak etmi olan Kont Skotto'nun nasihatlerine ramen, tersane, ehir istihkmlar yakld.160 Sayfa

160

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/399 -400.

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sadrzam Salim Paa'nn dam Girit ile Dalmaya'y tahrib eden muharebeler esnasnda, Sultn brhm Tahtrevan, at yhud araba ile payitaht sokaklarnda gezdii zamanlarda yk arabalar defalarca yolunu kesmi olduundan, stanbul'a hibir arabann girmesine msade edilmemesini sadrzama tenbh etmiti. 18 Eyll 1647'de hastalklar iin okur bir imamn Dvudpaa'daki hanesine giderken, bir yk arabasna rastlad.161 Bu suretle emrine muhalif hareket edilmesine gazab ederek derhl sadrzam Salih Paa'y arttrd, sadrzam, hukuk- ahanelerine muhalif hareket etmi olmaktan, hemen dma mahkm etti. Salih Paa zr beynna kalkt ise de faydas olmad. Pdih: - Boun! Boun! diye bard. Ne celld, ne de kemend bulunamad iin, Salih Paa imamn, hanesinde bir kuyu ipiyle bouldu. brhm, mhr-i hmynu, bftmbeynci (kapclar kedhuds) marifetiyle kapdn Ms Paa'ya gnderdi.162 dar Deiiklikler Kara Mustafa Paa'nn sadretinde tezkireci ve imdi defterdar bulunan Ahmed Paa'y da kaymakam nasb etti. Ahmed Paa gayet entrikac bir adam olduundan, 300.000 guru hediye takdmiyle Pdih' Ms Paa'nn nasbmdan vazgeirtmeye muvaffak oldu. Drt gn iinde ne yapt ise yapt, kendisi sadrzam oldu. Adamlarndan ahin nmnda birini, ba-mbeynciyi alp getirmek zere, gnderdi. Ancak ahin, yolculuu srasnda vebaya tutularak ldnden, ba-mbeynciye yetiemedi. Ms Paa, mteakiben mhr-i hmynu hmil ve yeni me'mriyetine balayacandan emin bulunduu halde istanbul'a geldi. Lkin mdi boa karak Dvn'da mhr Ahmed Paa'ya verdi ve ikinci vezirlie indirildi. Salih Paa'nn kardei Murtaz Paa, Mustafa Paa'nn yerine Bu -din Vlsi
Pdih hazretlerinin mizAc- ltfi hareket ittihz idp gh taht- revn ve gfthl esb-i sab-reftflr ve ght kolara svr olup ehirde sejr slk det' Jeri olmala bir ka defa arabalar karu gelerek sokaklarda mzayaka vir-dinden Arabalar ehre gelmesn ve ehirde br ferd arabaya svr olma -sun, stanbul iinde bir dahf grmeyem* diye yasa itmilerdi. Yrek sklmasna ve sevdvt illetlere mbtel olduklarndan ba'z meyhden erbb- garyime (itlizyonistler) kendilerini okutmakla msterih olurlard. Mh- a'-bnun on yidinci isneyn gni Dvd Paa semtinde mehur nar aac yannda sflMn erbflb garyimden br imfima giderken kazfiy- lh nlerine bir araba geldi-. Nair, s. 241. (Mtercim) 162 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/400 -401.
161

Sayfa

92

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

nasb olundu. O zamana kadar Murtaza Paa'nn igal ettii bykmrhorluk mansb kedhudsna verildi. Kastamonu Vlsi Eri Torak .Paa'ya, avu-ba memuriyeti verilerek, Torak'm paalktan aala indirilmesi dmanlarnn memnuniyetini celbet-ti. Geni omuzlar idare yknden baka her yk kaldrmaya m-sid grnen Arab hamal-ba mbeynci tyin edildi. Hamal bu makama geer gemez, Peygamber sllesinden olduunu iddia ederek yeil sarnd. Yenieri aas, sipahiler aas, dier zabitler de ayn izden yrdler.163 Harem Saltanat Ve Dnler Bu idri deiikliklere ilveten, birok valilikler harem kadnlarnn menfaatlerine olmak zere datld. Arpalk nmyle Sul-tnzde'ye thss olunan Bolu ve Nibolu sancaklar, onun vefatndan sonra, pamak bahs nmyle nc ve altnc hasekiye verilmiti. Beinci haseki Hamid sancan ald. En sevgilileri olan yedinci haseki de m eyletini kendisine ihsan ettirdi. Vaktiyle ran ve Msr meliklerinin zevceleri de kendilerine terlik, yz rts, kemer bahs nmyle verilen bz beldelerin varidatn alrlard. Sultn brahim'in gzdeleri en ok varidat veren mansblan kendi kedhudlanna veya eyletlerinin mtesellimlerine tevcih ettirirlerdi. Saray- hmynda kar'a ihtiya grlmesi zerine Kei Da'ndan getirilmek zere irde-i seniyye karlmt. Bursa kads drs Efendi bu vazifeyi fda kusur etmi olmak thmetiyle azarlandndan, kar kestirmek iin daa kt. Kar altnda kalp vefat ettii haberi yaylm ve mushibelerden amarc am' bir mahmsi iin istemekte olduundan eyhlislm, boald zannedilen Bursa'y ona teklf etmiti. Daha sonra drs Efendi Kei Da'ndan dnerek mansbnda braklm ve amarc kadn zikredilen mahmsi ile evlenerek, Kara Mustafa Paa'dan dul kalan sultnn vefatndan sonra, onun saray Sultn brhm tarafndan bu kadna ih san edilmitir. Pdih'n en kk kzna nianlanm olan Cafer Paa'nin vefat etmesi zerine, sultnn hassa rikbdr Ken'n Paa'ya nikh -lanmas kararlatrld. Pdih'n hemireleri Aye, Fatma, Hn-z-de sultanlar, Sayfa

bu kapclar kedhuds, yenieri aas. Msr paas, sar bayrak aas, kzl bayrak aas cmlesi sdt olup yeil sarndlar. Namfl, s. 242. (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/401.
163

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Edirne saraynda ikaamet etmek zere gnderildiler.164 Sultn brhm nc haseki iin mcevherlerle sslenmi bir araba ml ettirerek, Dvudpaa'da halkn seyretmesi iin konuldu.165 Nihayet. Haremdeki birok cariyeleri ve yedi gzdeyi kf gor-miyerek ok karll bu derecelerde tecviz etmeyen slm eriatna aykr olarak, sekizinci bir zevce ald. Bu er1! hkm Hokze-lan' izdiva etmesiyle Sultn Sleyman tarafndan ve mftnin kzyla evlenmesi sebebiyle Sultn II. Osman tarafndan ihll olunmutu.166 Kizlaraasyle sadrzam vekil olarak izdiva mukaavelenmesini Pdih nmna imza ettiler.167 Dn Dvydpaa'-da yapld. Vezirlerden her biri bir nahtl ve birer criye tedrik ederek zev ve zevceye takdim ettiler.168 Anadolu'da Ve Badad'da syanlar Pdih/in kadnlarn aunda haytn geirdii dnlrse, Devlet idresinin bozulmas ve hkmetin zaafndan dolay eyletlerde isyanlar kmas alacak bir durum olmaz. Haydarolu, AH Baba zaviyesinde anszn tutularak btn adamlanyle birlikte kltan geirilmi olan pederi Mehmed'in intikaamm almak dvsy-le Teke sancanda isyan iaretini verdi. Pdih, Sivas Vlsi Var-dar Ali Paa'dan Iyd harl nmyle 30.000 guru istemi ve 1b-r Paa'nn Sivas'da bulunan nikhl karlarndan birinin gnderilmesini i'r etmiti. Al Paa, bir taraftan paras olmadn ve bir taraftan da bir Mslman'n nikhl karsn bir bakasna teslim etmek er'n men' edilmi olduunu syleyerek bu emirlere itaatte mazeret gsterdi. Bb- Hmyn bu ii daha ileri gtrmeyerek s olan paay teskin iin, eyletinde brakldna dir bir bert gnderdi. Ancak Al Paa, doru ve hr fikirli bir adam olduundan halk dayanlmaz bir
Pdihun hemireleri olan Aye ve Fatma ve Hn-zde Sultn Edirne'ye nefy olundular. Nam, s. 242 (Mtercim). 165 MSh-i Receb'de nci haseki icn mcevher toplu bir araba iletp Dvud Pa -sa'ya gidildfkde alay misl ol arabay tem in halk cem' olup seyre kdlar. Nam, s. 246. (Mtercim) 166 De'b-i kadmi hnedn- Osmn babnda akdi nikh olmayup teserr ile zindekn iken - Sultn brhm'in cevrden birini nikh ettirdii Nam'da dah (s- 250), yazl ise de. sekizinci zevce aldnn asl olmayp, hu sz Hammer'in gzdenin duhke demek olmadm fark etmemesinden kaynaklanmtr. Keza, Sultn Sleyman'n ve Sultn it. Osman'n dah zevcelerin miktarn tahdd eden er' hkme muhalif hareketleri mmkn deildir; nk beinci zevceye er' akid icrii olunur- (Mtercim) 167 DrssaAde aas kz tarafndan, sadrzam PAdish tarafndan vekil olmulard. Bizde izdiva mukaavelenmesi yaplmas Adet olmayp, izdivAcm artlar er'n bellidir. Yalnz mihrinin miktarlar kararlatrlr. Mverrihin mu-kaavelenAme sz Avrupa ahlakna nazaran yaktrlan bir eydir. (Mter cim) 168 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/401 -403.
164

Sayfa

94

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

dereceye gelen mezlim boyunduruundan kurtarmak azmine dt. Vardar Al Paa ile birka belerbe-inin harem kadnlarnn tahriklerine ve valilerin sk sk deitirilmelerinden dolay Devlet'te zuhur eden fetret hline daha fazla tahamml etmeye mecalleri kalmayarak mlkye ve askerye memurlarnn seneden evvel deiti rilmemeleri hakknda Sultn br-hm'den bir hat istemek zere birletiler. Vardar Al Paa, Pdih'a takdm olunan istid-nmeyi te'yd etmek iin bir miktar asker toplamt. Bunlar bir mddet intizam altnda tutarak kasaba ve karyeleri taarruzlarndan muhafaza etti. Lkin askerlerinin yava yava firar edip gitmekte olduklarn grerek bunlan gasb ve yama ihtiraslarna terketti. Bu hlden doan karklklar ise, valilerin ne kadar faslasz olursa olsun deitirilmelerinden doacak ktlkleri amaktayd. br Paa, Vardar Ali zerine gnderildi. Badd eyleti de Anadolu'dan daha sknetli bir halde deildi. Eski sadrzam Salih Paa, Badd eyletini hazinedar brahim'e vermiti. brahim Paa, hamisinin vefatndan sonra, kendi yerine tyn olunan Ms Paa'ya ehrin kaplarn kapad. Lkin daha sonra, Pdih emrine itaat etmek istiyor gibi grnerek, Ms Paa'y ieri alp hapsetti. Bu haber stanbul'a varnca -daha nce iaret edildii gibi- Salih Paa'nm biraderi Murtaz Paa Badd Valisi tyn olundu. Murtaz Paa, s tbrhm Paa'nn katli fermann tayan ikinci mrahorun hareketi srasnda stanbul'dan kt. Murtaz Paa'nn yeni memuriyetine tyn edilmesinden sonra, onun ban stanbul'a getirmek zere, haseki Murad arkasndan gnderildi. Murad Diyrbekir'de, ikinci mrhor Badd'da vazifelerini f ettiler: Gerek brhm Paa'nn, gerek ona halef tyn edilen Murtaz Paa'nn balan ikisi birden stanbul'a gelerek Saray- Hmyn kapsna asld. brhm Paa'nm katliyle hapisten kurtulan Ms Paa, selefinin taraftarlarndan birka kiiyi dm ettirerek vazifesine balad. Lkin o birka kiinin aktlan kanlar, biroklarnn ran tarafna kamalanyla sonuland. s Haydarolu'nun adamlarndan oup Hamd sancan ihtille boduktan sonra orann hkmeti bertn istemek zere stanbul'a gelmi olan bir ahs, bu suretle gsterdii cesurca gvenin cezasn bularak zincire vuruldu. Anadolu ve Karaman valileri Hay-darolu zerine yrmek iin emir aldlar. Pdih'n damad Fazl Paa, -durumun gerektirdiine nazaran bu vazifede bir deniz adamnn bulunmas lzm geldii iin- hizmetinden azledilerek, onun yeri tersane kedhuds Himr-olu'na (Ammr-zde)

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

verildi (8 Zil-ka'de 1057). Vaktiyle Kalabrah Ohiali, kapdnlk makamna terfi olunduktan sonra, Ulu lakabna bedel, daha mnsib olan Kl unvann alm olduu gibi, Himrolu'nun lakab da (iyi terbiye grm adam evld demek olan) Ammr-zde' olarak deitirilmiti.169 Kandiye Muhasaras Kapdn Paa'nm deitirilmesinden biraz sonra Venediklilerin Akdeniz'deki deniz kuvveti iddetli bir frtnaya urad: Bakapdan Grimaniyi170 tayan amiral gemisi ile beraber 18 kadrga ve 8 kalyon psara'da mahv oldu (9 Mart 1648).171 Venedik donanmasnn mahv haberi, Girit'te Karaboza (Gerbze)'y harb etmi olan Habb Aa'nn getirdii 70 ban gelii srasnda stanbul'a vsl oldu. Girit adasnda, serdr, Kandiye'nin muhasaras iin ilk faaliyetlere balam ve Venedikliler Mirabello (Mernil)'yu geri almlard. Kandiye nnde metris almas, dokuz aylk tahsisat, birok yiyecek ve mhimmat getirecek olan Osmanl donanmasnn dima beklenen geliine braklmt. Lkin Amiral gemisine binmi olan Al Aa, yalnz aylk mevcib ve bir senelik uka ile yetersiz mhimmat ve yiyecek ile gelince, mdlerin beyh olduu anlald. Bununla beraber serdr, Nsn nihayetine doru Lazart karsndaki tepe zerine 8 top yerletirmekten geri kalmad. 5 Mays 1648 (11 Reblevvel 1058)*de Trk vekaayinmelerin-de Ak tabya diye zikr edilen byk Aya Dimitri istihkm zerine doru metrisler ald. Mahsurlar bir gece hcumunda Osmanllardn inatndan bir ksmn tahrb ettiler. Hatt lm gzne alm be kii serdrn adrna kadar girdiler. Bu cengde telef olanlarn arasnda, Hanya muhasarasnda dah temayz etmi olan mhendis Devert de vard (20 Mays 1648 - 26 Reblhir 1058). Osmanllardn Azz Lusiya Tepesi zerine yerletirdikleri bataryalara Yes' ve Meryem istihkmlarna ate atlar. hata hatlarnn solunda Anadolu askeri ve alt byk top ile Kengr ve Adana sancak-beleri mevk tutmu; sa tarafta alt muhasara topuyla Rumeli askeri dizilmiti; serdr merkezde idi. Drt hafta sonra vuku bulan bir hcumda Hseyin Paa*nin alt ene kemiine iki kurun isabet ederek, biri bir taraftan te tarafa geti,
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/403 -404. Patrona kapudm olan Grmani., Nam. s. 251. Grimani'nin i*si dm olmaldr. (Mtercim) 171 Narr.a. Muharrem 1056 trihi gsterir. (Mtercim)
169 170

Sayfa

96

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

teki etinde kald. Hseyin Paa yaralarna ehemmiyet vermedi. Bir mendil ile enesini balad, dman ric'ate mecbur oluncaya kadar askerin iinde bulunarak varlyla onlar tec etmeye devam etti. stanbul donanmasnn 470 lmc getirecei md ediliyordu. Lkin keif maksadyle gnderilen birka gemi donanmann Akdeniz boaznda (anakkale Boaz) Venedikliler tarafndan abluka edildii haberini getirince, muhsrlann cesaretleri krlmaya balad. Serdr askerin ecaatini yeniden alevlendirmek iin her ne yapmak mmkn ise yapt. Yaknda konulan lmlarn atklar gedikler, Kont Livio Noris'in KoronaAzze Marya haric istihkmlarn tfek patla tmakszn brakarak hayszca geri ekilmesi, Yes' Kulesi'yle alt top, 500 tfei, 100 bombay, hayli bayra Osmanllardn zabt etmesine yol at (3 Temmuz 1648 - 11 Cumdeluhr 1058). Osmanllar yeralt faaliyetlerine devam ettiler. Lkin -Avru-pallar'n nazarnda Tunus, Tarablus, Cezayir korsanlar her ne ise Trkler'in nazarnda da onlarn ayn olan- Roma, Malta, Floransa dn hkmetlerinin 17 kadrga ve 8 kalyonu imdada gelince, mahsurlar yeniden cesaretlendiler. Rumeli askerinin bulunduu taraftan 14, Anadolu askerinin bulunduu taraftaki metrislerin nnde 16 lm patlatlmt. Buna ramen serdrn emrettii umm hcumu Venedikliler kahramanca geri pskrttler. Aya Dimitri, Gre-vakura, Aya Andria tabyalar etrafndaki arazde Trk svarileri srekli olarak dolayorlard. Muhsrlar Martinego tabyasn zab-tettilerse de, daha sonra terk etmeye mecbur kaldlar. Mil o pota mo kalesi zerine Venedikliler bir hcumda bulunarak, Osmanllar' muhasaray kaldrmaya jnecbr edeceklerini md ettikleri haldo, bu taarruzlar akm kald. Kiropetre (Prepetre) zerine hcumlarnda da bir eye muvaffak olamadlar. Aya Vasili ve Kisamo ahlsi Trkler'e itaat arzetmiken, papaslannm tevikiyle isyan ettiler. Fakat isyan asker kuvvetlerle bastrld, papaslar da bouldu. Lkin bu srada tstanbu'da ortaya kan az sonra nazar- dikkatimizi Devlet merkezine davet edecek olan karklklar, adada Osmanllar aleyhine zuhur edebilen her trl hdiselerden daha ok Kandiye muhasarasnn devamn mkilta drd. Bu sebeplerle Vel Kedhud'nn ihmlleri bu sene zarfnda Osmanllar'm Girit adasnn zabt hususunda ilerlemelerine mni oldu. Donanmann henz ne adam, ne de mhimmat getirmediine dir Hseyin Paa'mn Bb Hmyn'a takdim ettii arza, Kapdn Paa'nn dmndan baka bir netice vermedi. Donanma ba-kumandanl (kapdn paalk) Boaz

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

kumandan Voynuk Ahmed Paa'ya verildi.172 Vardar Al Paann syan Asker tarafndan bir muvaffakiyet kazanlp da stanbul'a kl mahslnn hasad olarak kesilmi Venedikli balar gnderileme-diyse de, Sultn brahim'in birka vlnn ve birok snin balarn drd. Donanmaya kf surette yardm etmemi ve idaresi altndaki ahlye zulm etmi olmakla itham edilen bn Pasa, bir bostanc hasekisi marifetiyl e dm olundu. Anadolu'da asker toplamaya memur olduu halde, bu i iin tahss olunan paralan zimmetine geirmi olan vezr Kavanoz tbrhm Paa. Yediku-le zindanna atld ve dma mahkm edildi. Badd valilii iin birbiriyle uramakta olan San Mehmed Aa ile olak Hseyin Paa ve kapdn Ammrzde'nin balar - birden- saray kaps nne konuldu. Kr krne husmet nmna, mcrim ve msm aynlmaks-zm dm cezalan icra ediliyordu. Sadrzam Ahmed Paa, kendinden nceki Salih Paa'nn akrabasn bu suretle mahvetti. Salih Paa'nn kardei Murtaz Paa'y Badd'a giderken yolda ldrttkten sonra, ihtiml ki evvelce mallarn msadere etmi olduu ikinci kardei Zlfekaar Aa'nn da idamna irde ald. Salih Paa'nn olu Erzurum Valisi Mehmed Paa. dmannn zorlu penesini henz hissetmemiti. Ahmed Paa, onu da yok etmeye karar vererek, Kars valiliine tyin etti. Ve Kars muhafzlarna da, Mehmed Paa'y oraya vardnda katletmeleri iin emir yazd. Mehmed Paa, sadrzamn tasavvurunu anlayarak Kars'a gitmeyip, hdiselerin akna bakmak zere, Aksaray'a iltica etti. Orada son olarak dm olunan amcasnn babasnn eski hizmetkrlarn etrafna toplamakla beraber, levendleri de kendi tarafna ekerek, Ahmed Paa'nn kendi hakknda tasavvur etmekte olduu intikama mukabeleye hazrland.173 Mehmed Paa, vaktiyle Abaza'nn yapt gibi, Erzurum'da mukaavemet gstermek istemise de, yenierilerin muvafakat etmemeleri sebebiyle bu tasavvurundan vazgemeye mecbur olmutu. Erzurum eyletini yeni vl Grc Mehmed Paa nmna zabta gnderilen mtesellim, me'mriyetini iln ettii takdirde Mehmed Paa tarafndan reddedileceinden korktuundan, bir sebzeci kya fetinde kale
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/404 -406. Hammer. Mehmed Paa vekaayiini boraya kadar Nam'dan almtr - Bundan sonra, Vardar AK Paa'nn stanbul'a gnderilmesine kadar olan tafsilt Evliyfi Seyhat -nfime'slnden nakletmitir- (Mtercim)
172 173

Sayfa

98

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ierisine girdi, ilk toplanan dvnda, yenieri aasnn huzurunda, Erzuru m vilyetini Grc Mehmed Paa'ya veren hatt- hmynu okudu. Mehmed Paa, yenieriler kendisine tarafdr olmadklar iin, ekilmeye mecbur oldu. Pek iddetli bir k iinde -evvel Kemah'a, oradan Erzincan'a gitti. Orada Sivas Valisi Vardar Al Paa'dan bir ulak geldi. Al Paa, tbr Paa'mn nikhls olan, Marok Han'n kz Perihan' Sultn brahim'in sarayna gndermi olduu iin. sadrzam Ahmed Paa'nn husmetini celbetmi bulunduunu; Valide Sultn'n kendisine yazd mektuplarda klliyetli asker ile skdar'a gelerek sadrzamn, mftnin. Cinci Hoca'nn, kazasker Mlakkab'm, Bekta Aa'nn, elob Kedhud'nn, Mus-lihiddn Aa'nn, Kara avu'un balarn istemesini bildirdiini yazyor ve bayra altnda vezr ile on be toplandn sylyor; stanbul'a gitmek ve Ahmed Paa'dan intikam almak zere, Mehmed Paa'mn Tokad'a gelerek kendisine katlmasn teklf ediyordu. Mehmed Paa bu mektuptan aalara ve levendlere malmat verince, hepsi birden: - Muvaffakiyet rehberin olsun. Allah deyip yryelim. ahin gibi cenge girielim; ya ldrelim, ya lelim. dediler. Mehmed Paa teebbste muvaffakiyet elde edilmesi iin derhl Sre-i Ftiha'y okutarak, Vardar Al Paa'nn dvetine uygun olarak, oban Kprs, ebnkarahisan, Ldik (kadm Laodiea) yoluyla Merzifon zerine yrd. Merzifon, eski Fazemonitis ehridir ki, Sultn I. Mehmed ile olu Sultn Tl. Murad burada camiler, medreseler, hamamlar, bir de han yaptrmlardr. Mehmed Paa Merzifon'da iken Murtaz Paa'nn dmna memur olup maktuln bayle istanbul'a dnmekte olan hasek Murad ile Horozcu (?) avu'a rastlad. Etrafnda muhafzlar bulunduu halde bunlar yanna getirterek, evvelce yol esnasnda zerleri aratrld zaman, Murtaz Paa'nn kapdn-paala tyinine dir olan berttan baka bir ey kmam olduu cihetle, amcasnn dmna dir olan hatt- hmynu nereye saklam olduklarn sordu. Bu me'm irdeyi bir kurun iesi iine koyarak hayvann terkisine asm olduklarn ve kendilerinin o pdih emrini infaz etmeye me'mr ve mecbur bulunduklarndan bahisle i'tizr beyn ettiler. Mehmed Paa, pederinin bedbaht biraderi iin birka damla ya dkerek Hasek avula Horozcu avu yollarna devam etmelerine izin verdi. Amcasnn idamndan kendisinin de ne hle uratlmak istenildiini an-ayarak, mmkn olduu kadar ok segbn ve sanca (gayrmunta-zam svr) yazmakta acele etti. Bununla beraber ne ekilde hareket edileceini

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

100

mzkere etmek zere, anigrini Vardar Al Paa*-ya ve imm Evliya Mehmed'i birinci hseknin sancan idare etmekte olan Kprl Paa'ya gnderdi. Kprl, Vardar Al Paa zerine yrmek zere Bb - Hm-yfm'dan emir almt. Evliya, memuriyetinde tammiyle muvaffak olamad. Bununla beraber birka yz segbn ve sanca yazarak, efendisi Mehmed Paa'nn bulunduu Merzifon'a gtrd. Mehmed Paa Direkli Beli, Gm Dalan, Bardakl Baba ky yoluyla orum ve Tokad'a doru yoluna devam etti. orum'da 40 kapc ile bir ka-pic-ba Mehmed Paa'ya Diyrbekir eyleti emrini getirdi. Bb- Hmyun. Murtaz Paa'y Badd valiliine tyn etmekle nasl phesini izle etmi ise, yeeni Mehmed'i de bu tedbr ile kandracan md etmiti. Lkin Mehmed Paa kapc-bay kabul etmeden nce etrafna segbn, sanca, gnll kendi adamlar olmak zere 300 kii yerletirmiti. Japc-bat bu kalabal grnce, Pa*a'nn huzurunda titremeye balad. Mehmed Paa kapc-bay ve maiyyetini ddrmek istedii halde, orum ahlsi erafnn ricalar zerine, bundan vazgeti. Mehmed Paa karla kapl olan yollardan Ankara'ya doru giderken Evliya yolunu arm ve o taraflarda dolat srada Haydarzde ve Katrczde nmlanyle mruf olan ekya ile karlamtr.174 Engr'de. Bb- Hmyri'dan gnderilen bir kapc Salih Pa-azde'ye Kars eyleti emrini getirdi. Mehmed Paa'nn o aralk Vardar Al Paa'dan ald mektupta Tokad'a gitmekte acele etmesi iaret edildiinden ve Ibr Paa'nn birok askerle kendisine katlaca haber verilmekte olduundan, Kars tevcihi de Diyrbekir tevcihinden ziyde emniyet verici olmad. Pederinin Sultn IV. Mu-rad'a defterdarl zamanndan beri mektuplar in'snda zarif us-lbuyle mehur olan Mehmed Paa, tstanbu zerine yrmenin tehlikelerini ve br Paa'ya gvenmemesini hatrlatmak zere, Var-dar'a mektup yazd. br, diyordu, alak ve korkak olan Abaza hal-kmdandr. Revan'da Sultn IV. Murad'n byk mirhoru iken -yz kii ile yetmi Acem'in nnden kamtr. Mektubunun sonunda Engr ahlsini kendi tarafna celb edememi ve mttefiki olan s paa ile birlikte ordughm Astenozi kynde ve Murtat-ova v-dsinde kurmu olduunu bildiriyordu. Evliya, Krkezr'da bulunmakta olan Al Paa'ya, bu mektubun ulatnlmasna m em u oldu. Tirkeini ve klcn danda brakarak
Evliya bu eevelmnda, bir ekya yatann hanesine misfifir olarak, herifin yamalamasndan gerek kendisi, gerek maiyyetinin hissedar olduunu yazar-Seyyah da zamann iktlzsnca ekyalk ediyordu demek olur. (Mtercim)
174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Vardar Al! Paa'fim ota bir serperde-i Sleyman! idi. drt tarafn binlerce segbn ve sanca neferfit kat kat ihata etmi olduklar halde, pr silh dururlard.. Evliyfi'dan, c. 2, s. 444. (Mtercim) 176 Pasa. nehri geebilmek iin Evliy'ya bir gzel Arab at ihsan etmidi. (Mtercim)
175

Sayfa

101

Vardar'n huzuruna girdiinde, yer perek efendisinin mektubunu takdim etti.175 Al Paa: - Ho geldin, sen o Evliya deil misin ki, sekiz saatde Kur*n' ezber okudun da Sultn Murd seni hssa silkine ald. imdi Mehmed Paa olumun yannda ne hizmettesin? dedi. Evliya: - Mehmed Paa Erzurum valiliine tyn olunduu zaman mezzini olarak kendisine refakat ettim; Erzurum'da bana gmrk ktibliini verdi ve defa beni ran'a gnderdi. imdi imamym, ocukluktan beri beni bildii iin esrnna en ziyde mahrem olan benim. cevbn verdi. Vardar mektubu okudu ve Engr'y zabt edememi olmasna teessf etti. Evliy'ya 100 altn, bir mercan tebih, bir samur krk, bir mcevherli saat verdi. O gn haber alnd k. Kprl Mehmed Paa, yedi be refa -katyle, Sarmakl Bogaz'n ve Amasya Valisi Hseyin Paa da Direkli Beli'ni zabt etmitir. Bu haber zerine Vardar Al Paa Kzlrmak (Halis) geidine doru gidip, ne bir adam, ne de bir yk hayvan zy etmeksizin, nehirden geti.176 Irman sol tarafn tkb ederek, Ayrak, Durdak kylerinden ve Kum Baba Tekkesinden geti. Zaolide Bb- Hmyn'dan gnderilen paann, yni bakumandan Kprl Paa'nn, Amasya Valisi Kr Hseyin Paa'nm, Divrii belerboi Kara Sefer Paa'nn ncleri grnd. ki ordu Kengr'mn yedi saat gneyinde arptlar. paa malb ve esr edilerek balarndan kavuklar ve arkalarndan hil'atleri alnp boazlarndan gaalibin adrnn kazklarna zincirle balandlar. Evliya, bunlarn eyletleri halkn hayvan srs gibi idare ettikleri iin. kendilerinin de d hayvan muamelesi grdklerini ve segbn ve sarcalarn, her dakika lm beklemekte olan paalarn balar etrafnda devaml olarak kl sallamakta bulunduklarn nakleder. Seyyah. Kengr'ya yakn Bozolan kynde Vardar Al Pa a'ya tebriklerini arzetti. Vardar. ni olduu galebeye marur olarak oul dedii br Paa. Kk avu, ehsvr Gaaz Paa askerinin iltihakndan sonra, vukuunu muhakkak bildii muzafferiyetler hakknda harsne hlyalarla megul oldu. Evliyann malblar hakknda af ile muamele etmesi hakkndaki temennilerine, Mehmed Paa'nn ihtiyatl davranmas hakkndaki ihtarlarna hi ehemmiyet vermedi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Evliy'ya. para dolu bir kese. Kprl ordusundan yamalanm olanlardan bir kheyln at ve bir Grc kle ihsan ederek, ruhsat verdi.177 O da gn zarfnda Murtat-ova'da bulunan efendisinin yantna dnd. Mehmed Paa, kendisiyle emellerini birletirmi olduu Al Paa'nm gaafilne muamelesini anlaynca kendi kendine esef etti. Mehmed Paa'ya da bir hatt- hmyn gelmitiki, Paa bunun ihtiva ettii mhirne ifal fikrine gre, Sdedil Al Paa'nn mutlaka aldatlacana hkmetmiti. Evliy'ya, Siyvu Paa'nn kedhudsmn hazinedar tarafndan ulatrlm olan bu mektubu gsterdi. Mektup u mealde id:178 Eer ban kurtarmak istersen, Ibr Paa, avu Paa, Bak Paa. Ketga Paa, eydi Ahmed Paa, ehsvr Gaaz Paa kardelerinde birlikte s-i mel'n Vardar Al Paa zerine yryp btn emvalini zabt et ve ban Bb- Hmyn'a gnder. Seni Msr Vlsi nasb ettim; imdiden ve bana hibir hediye gndermeksizin yeni mansbn en ok gvendiin aalarndan biri vstasyle idare edebilirsin. Mehmed Paa bu hatt- hmynu Evliya ile Al Paa'ya gnderdi. Vardar'n fikr-i selim sahibi olan kedhuds Halil, kendi efendisine de buradan u mealde bir hatt- hmyn geldiini haber verdi:179 Vezirim, lala Vardar Paa. senin kusurun affolunmutur; Def -terdrzde isyan bayram kaldrmakla evvel Erzurum'da ve sonra Ankara'da yerlemek istedi; onun takibine git; nerede bulursan ldr ve ban bana gnder. Buna mkften, sana Msr eyletini tevcih ediyorum; bundan dolay bana hediye de gnderecek deilsin. Bb- Hmynun siyseti bu suretle her ikisine de itaatlerine mkfat olmak zere Msr valiliini vaad ederek, birbiri aleyhine sevk etmekte ve ihtiml ki, hkmet merkezi, mttefiki zerine galebe edecek ve bylece zaafa urayacak tarafa da kendisi hcuma hazrlanmaktayd. Kedhud Hall, Mehmed Paa'nn adamm efendisinin huzuruna gnderdi. Vardar Al Paa,
AH Pnsa'nn bu rr,uznffpriyptindrn pvvelce Eviy'nn avdete ruhsat istedii zaman Rnnak olan Vnrrinr'n kendine maMus br ed ile : -Beniim ofcltim, katlana bir ka run (birka Sn sahr et) dediini ve sonra Grelm yi-"ne- devrfln ne suret gsterir- msran terennm ettiini Evliya nakl eder, s. 447. (Mtercim) 178 Buralar bizdeki baslm Evliya Seyahatnamelerinde yoktur. stanbul n3has eksik olmaldr. (Mtercim) 179 Bu hatt hmyn dahi EvHy'nm stanbul basksnda yoktur. Mamafih o zamanlarn bilumum hatt - hmyunlar iin okuyucunun hatrnda olmaldr ki. bir ferman -i hmynun pdih imzas demek olan turas, pdih tarafndan yazlmad gibi, byk tevcht ve dm gibi mczat iin varl o zaman Devlet'in usl iktizsndan olan ve bununla beraber pekok emsali bulunan hatt hmynlar pdihn kendi yazs deildir. Ekseriya sadrzamlarn arz ve hatt onlarn gnderdikleri msvedde zerine bu ile grevli ktibler tarafndan yazlrd. (Mtercim)
177

Sayfa

102

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Evliya. Vardar M Paa ta kimiyle hayli gittikten sonra gya kalbine bir ilham vki' olarak Ben bu kalabaln iinde ne yapacam? diyerek, klesiyle dnm ve sonra o tepeye kmt. (Mtercim) 181 Evliya, bu malbiyet zerine hayli zahmette mahkemeye kapa atmt. (Mtercim)
180

Sayfa

103

yalntz Pdihn hatt- hmynunu deil. Valide Sult&n'n, Cinci Hoca'nn, kazasker M-lakkab Muslihiddn'in, mftnin, Bekta Aa ile dier aalarn mektuplarn da gsterdi ki, bu mektuplar payitahtta hkmn yrtmekte olan irtikblara, karklklara, nihayet vermek iin, Vardar' stanbul zerine yrmeye tevik ediyordu. Vardar Paa, seyahat masraflarna tazminat olmak zere, Evliy'ya 300 altn, bir saat, bir mercan tebih, bir samur krkl kaftan, bir kl, bir tirke, eerleriyle Arab at, drt yk hayvan verdi. Evliya gitmek zere iken, br Paa askerinin ncleri grnd. Gz almak mmkn olmayan Vardar, Evliy'ya: - Biraz daha bekle; Ibr Paa ile mlakatmzdan sonra daha ok yazacak eyler olur; Ibr Paa'dan da mektup alrsn. dedi. Ald hediyeleri erke kadsna emnet brakm olan Evliya, bir tepe zerine karak br'in geliini bekledi.180 br'in kabul iin her trl hazrlklar yaplm, sdedilliine nihayet olmayan Al Paa da istikbline kmt. Btn erke ovas atlarla dolu idi. tbr'in ordusu kk erke rman getikten sonra, Allah Allah! sadlanyle Vardar'n ordugh zerine yrdler. Ysuf nmnda bir nefer, bir denek darbesiyle Vardar' atndan aa drerek balad. Yedi saat cengden sonra galebe br tarafnda kald.181 Vardar'n galebe edip de adrnn kazna balam olduu paa kurtarlarak, kendilerine hil'atler giydirildi. Vardar, onlar hazr olduklar halde, ibrMn nne gtrldnde, br Paa'ya ta'rzlere balayp: - Zevcenin rzn synet ettiim iin bana byle mi mkfat ediyorsun? Ben onu Pdih'n emirlerine ramen muhafaza ettiim iindir ki, bu alaklar, Kprl Mehmed Paa, Kara Sefer Paa, Hseyin Paa benim zerime yrdler. Eer senin szlerine timd etmemi olsaydm, onlarn balarn oktan kestirirdim. Senin hyanetine kar bana ihtiyat tavsiye eden Mehmed Paa'ya niin inanmadm? imdi bam kes ve istediin yere koy. dedi. Kprl Mehmed Paa, Vardar ile br Paa'nn, bunlar birbiri aleyhine sevk eden hiddetlerini teskn iin beyhude urat. Vardar, ordusunun balca zbitleriyle birlikte bouldu, balar deneklere geirilerek stanbul'a gnderildi. Evliya, zaferini tebrikle berber mektup ve emir almak iin

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

br'in huzuruna kt. br, Vardar'n cesedini gstererek: - Sen de cesedinin bunun yanna konulmasn istemezsen git! demekle iktifa etti. Evliya cevb olarak dedi ki: - Ben ne syim, ne de sancak bei! Kl kullanmasn bilmem, isyan bayra altnda da gitmem. Bu cevap br'in dudaklarnda bir tebessme yol at; dedi ki: - Defterdr-olu'nun yannda ne yapyordun? Niin hala-zden Melek Ahmed Paa'nn yannda bulunmazsn? Evliya yle cevb verdi: - Sultanm ben, vesle-i seyahat olduu iin vzer hizmetinde bulunuyorum. Defterdr-zde ile Erzurum'a gidiimden maksad budur. Bu hizmet sayesinde ran'a da bir seyahat ettim. Madem ki siz imdi m valisi oldunuz, sizin de hizmetinizde bulunmak ve beraber Suriye'ye gidip, oradan da Arabistan'a kadar seyahat etmek arzusundaym. - Seni ben beraber gtrmem; Melek Ahmed Paa'nn yanna git! - Sultnm, ben nzn de bir derecede akrabamzdanm. Efendim Mehmed Paa'nn validesi gerek sizin, gerek Melek Ahmed Paa'nn yakn akrabasndandr; benim validem de Melek Ahmed Paa'nn validesinin hemresidir; ikisi de sizin gibi Abaza'drlar. - Bak beni defterdarn oluyla bartrmak iin ona akraba yapyor. Gayet hass olan Ibr Paa, Evliy'ya hediye olarak ancak bir at, bir adr, 70 altn vererek, bu cimriliiyle mensub olduu menfur Abaza kabilesine liykatini isbt etti. Evliy'ya bir mektup verdi ki, bununla Defterdr-zde'ye, dostne, stanbul'a gitmesini nasihat ediyordu. Evliya, efendisi Defterdr-zde Mehmed Paa nezdine dnerek, o da Aya, Bepazar, Torbal, Tarakl, Geyve, Aa Denizi denilen orman tarikiyle stanbul'a doru gitmekte fazla gecikmedi. Vardar'n bann gnderilmesi, stanbul'da eitli yorumlara sebep olmutu. Bir takm halk, kendi fikirlerine gre, her trl teline lyk olan bir snin ortadan kalkmasndan dolay memnun olmulard; bir takm da Devlet'te intizmn yeniden salanmasna muktedir olabilecek yegne adamn Ibr tarafndan yok

104

Byk Osmanl Tarihi edilmesine teessf ettiler.182

Cilt 10

Joseph von Hammer

Ahmed Paa'nn Dn Harem'in istibdad, Pdih'n lgnca israf ve sefhne vaziyeti, sadrzamn zulm gnden gne artyordu. Bir Rum papasnn olu olan Mustafa avu sllesinden bulunan sadrzam Ahmed Paa, evvel reslkttb Nr Efendi'nin maiyyetinde bulunarak, son ra Kara Mustafa Paa'ya tezkireci olmutu. Onun idamndan sonra Harem khyas oldu. Emvalini idare ettii Hasek Sultnn nfuzu sayesinde birbirini mtekib siph aas, yenieri aas, defterdar, nihayet sadrzam oldu. Dmd - ehriyr olmak erefini arzu ederek eski hmisi Handan-zde Aa'nn kermesi olan zevcesini boa-m ve vlidesiyle beraber payitahttan uzaklatrarak, fakat daha sonra dnmelerine msade etmitir. Pdih, Ahmed Paa'nn boadi- zevcesini Harem'e aldrm ve Ahmed Paa'ya en kk kz olan Bb Sultn' nikahlamtr. Bu mnsebetle yaplan dn pek parlak oldu. Ziyafetler Saray-i Hmyn'da onsekiz gn devam etti. Sultn brhm, dn nahllannda emsali iitilmemi bir israf gsterdi. Bunlardan minare kadar yksek ve batan aa altn ve gm kaplanm olan iki tanesi, revnak ve letafette Atene'nin bize syledii Msr fallosforilerinin hepsinden stnd. Pdih, Atmeydan'n-daki brhm Paa Saraynn iini yegne nikhl zevcesi olan sekizinci hasek Telli iin krkle tefri etmek garb fikrine dt. Sadrzam ve defterdar Halc-zde, kf miktarda krk bulmak iin her trl ml tedbirleri kullandlar ve her trl zulmleri icra ettiler. Lkin bununla da istenildii kadar krk bulunamad iin, sarayn yalnz bir kknn samur ve vaakla tefriine karar verildi. Pdih kk ziyaret ettii zaman grd ki, bir yerde birbirine dikilmi olan iki derinin renkleri, diki yerini gstermeyecek kadar mnsib dmemitir; bu kusur, btn mefruat gznden drerek kendisini fkelendirip mliye nazrn azl ve haps ettirdi. Harem kadnlar Sultn brhm'i o kadar bylemilerdir ki, bunlardan biri kendisini sakaln mcevheratla ssleyerek halkn karsna bu ekilde kmaya ikna etti. Bu ise pek fena te'sr etti. nk ark rivayetlerine gre, bu ekilde sslenmi olan ancak firavundur, brhm, gzel cariyelerinin heveslerini uygulamak iin dkknlarn
182

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/406 -413.

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

106

btn gece ak kalarak, me'aleler yaklmasn emretti. Bu suretle zten mallar parasz alnan tacirler, yama srasnda dkknlarn aydnlatmaya mecbur oldular. Bir gn Eski Saray'dan bir s-vr karak btn ar'y dolap Dkknlar kapatnz! diye bard grld. Yalnz dkknlar deil, stanbul'un kaplar da kapand. Lkin mteakiben dellllar dkknlarn almas iin bardlar. Pdih'n yhud bir gzdenin arzusu gerei olduu muhtemel olan bu hdisenin sebebi anlalamad. Sadrzamn kardei brhm Aa, bu yaknlarda musahibe Hb -yr Kadn ile evlenmi ve dahilye nezreti demek olan sadret ked -hudhna tyn edilmiti. Ahmed Paa'nn kardelik muhabbetine ve memuriyetinin verdii itibra tammiyle marur olarak, nefsini mskirat tiryakiliine terketti. Bir gn sarho iken, kendisine gnderilmi olan bostancnn bana bir tabak vurarak krd. Sadrzam bunu haber alarak, bostancnn bir kese altnla gnln almakla beraber, brhm Aa'y huzuruna getirterek ve kardei olduuna bakmayarak tabanlarna ikiyz denek vurulmasn emretti. Bu denekler vurulduktan sonra, cezasn bu derecesini de kf grmeyen Ahmed Paa, brahim'in arka st evrilerek daha vurulmas iin emir verdiyse de, ba mbeynci (kapclar kedhuds), yan l hline gelen zavall kedhudnn zerine kapanarak, ilve edilen cezaya kendisini arz etti. Ahmed Paa, bu kadarla iktifa edilmesine pek g muvafakat etti ve bununla birlikte kardeini memuriyetten azl etti, brhm Aa bir ay kadar mehcr kaldktan sonra, bezirgnba Yahud Harun'un srar zerine sadrzam kendisiyle bararak, M-s Paa'nn azliyle boalan Badd valiliini ona verdi. Bu aralk Valide Sultan ile musahibe ekerbol arasnda mnkaa zuhur etti. ekerbol'nin btn mallar msadere olunarak, ekseriya grt ebe kz Hamide ile birlikte Habeistan'a srld. Ancak Hmide'yi sdk bir criye srgnden kurtard: Srgn emrini icraya memur mbairler geldiinde bu criye, kendisini Hamide olarak gsterdi, bu hiyle ile Hamide stanbul'da kald. ekerboli'-nin iki mahremi olan Seymn Dede ve brhm eleb tevkif olunarak, ekerbol'nin haznelerinin nerede bulunduunu syletmek iin tazyk olundular. 250 kese ake, birok kymetli elbise, 200 yorgan ortaya karld. Sleyman Dede bouldu, brahim eleb'nin boynu vuruldu.183
183

ekerpare (ekerbol) hakknda Naim'nm ifdesi daha ziyde malmat htiva etmekte ve okunmaa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

deer bulunmutur. Burada onun ifdesini zetleyeceiz :

Sayfa

107

Fazl Paa, sadrzamn hne denilecek kadar geni olan iktidarna kar uramak tecrbesinde bulundu. Dvn- hmynda ikinci vezirlik memuriyetinde devam etmek zere Rumeli'nden dnd zaman Bosna hududunun skntl durumu ve Venediklilerin Dalmaya'da ilerlemeleri hakknda Pdih'a hakikati sylemek cr'-etinde bulundu. Gerekten, Tekeli Paa'mn Sebeniko muhasarasn kaldrmasndan sonra Kerka sancandan birka kale, hatt Devlet'in Dalmaya hududunda mhim bir hisar olan Klis, dman eline dmt. Pdih Fazl Paa'mn szlerinden hayrete derek dedi ki: - Bu nasl ey? Sadrzam lalam bana kat'iyyen syledi ki, kfirler yalnz bir kilise ile birka palanga almlar; bunlar da zten onlarn imi. Sen o sylediin szleri lalamn karsnda syleyebilir misin? Osmanl mverrihinin tbirince Vezr dmann olursa Pdihn dostluu fayda vermez darbmeselini unutmu bulunan Fazl Mushibelerden ekerpare, birok devlet ilerine kararak adamlar ve adamlarnn adamlar eliyle rvetler abp haddini tecvz etmiti. ir mo-sahibelerle zddiyet peyda ederek. Valide Sultn ile de muhavere ve mnkaaya girimi, hatt Vlide'nin ekerpre'yi krbala dodurduu y olmutu. Nihayet durumu Pdih tarafndan iitilerek, cumdelhirenin nde hanesinde tutularak bir kaya konuldu; Sakz'a srld. Haleb'den azl edilmi olan Hasan Paa'mn hanm ile kz Hamide Htn, ekseriya ekerpare ile grtnden, o da ekerpre'nin saraynda bulunarak, birlikte srlmesi ferman olundu. Lkin Hmide'nin fedakr bir cariyesi Hamide Htn benim dediinden, onu Hamide sanarak. ekerpare ile beraber kaya koydular. ekerpre'nin ballarndan olup, onun kuvvetiyle Kaarun gibi mala sahip olmu bulunan sebzeci ve Sleyman Dede'den ekerpre'nin emvali sul olunarak, Valide Sultan'n yaptrd handa bir odada bulunan onalt sandn anahtarlarn, sebzeci teslim etti. ekerpre'nin mhryle mhrl olan bu sandklar pdihn huzurunda ald, lebleb mcevher, inci, altn, riyal, kymetli taraklar, Hind yadigrlar, ir kymetli eya ortaya knca. Pdih : Hay kfir! Bana akama ekmek alacak akem yoktur diye yemin ederdi. Bak, neler kt, hep benim mahmdr. buyurmular. Hanesinde dah krkler, biri incili, ikisi zerdz olmak zere 200 yorgan ile 250 kese paras kt sylenmitir. Sebzecinin boynun vuruldu; Sleyman Dede bouldu. ekerpare srgne giderken,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

meer yanna harlk alamam olduundan, mbaire ihtiycn sylemi, o da fiOO ake vermi; beraber alamlar, brim'e (Yukar Msr'da, Sad mntkasnda) kadar gtrm. s. 283 -285. (Mtercim) Paa Pdih'm teklifini kabul ederek, Sultn brahim'in ve sadrzamn huzurunda Bosna ve Rumeli'nin durumunu tafsilatl olarak anlatt. Sadrzam hepsini inkr etti. Aralarnda iddetli bir mnkaa oldu. Fazl Paa, Ahmed Paa'y irtikb ile, devletin mansbla-nni satmakla sulad; Ahmed Paa da Fazl Paa iin Yalanc ve mfteridir dedi. Kendisini tekzb eden ahsn Pdih'dan hakikati nasl sakladn ortaya koydu. Sadrzam Pdih'n kulan elem verici haberlerle doldurmann doru olmadn syledi. Sultn 1b-rhm, sadrzam'n tercih ettii akllca skt yolunu pek takdr etti. Dar klaca zaman Ahmed Paa'y gayet mteveccihne iltifatlara garketti. Mteakiben Fazl Paa bir hatt- hmyn ald ki, Girit'e gnderilen orduda bir kumandanlk almasn emrediyordu. Bu memuriyeti kabul etmemesi zerine, be gn celldn dm mahkmu olan vzernn ban kesdi ve ecneb sefirlerinin D-vn'a kabul edilmeyi bekledikleri yerde, yn sarayn birinci ve ikinci sofalar kap aralnda hapsedildi. Azak valiliine muvafakat etmedike oradan kamad gibi, kar kmaz drt kadrga ile harekete mecbur oldu.184 Krm Aleyhine Lehistan Ve Rusya'nn ikyetleri Lehistan ve Rusya hkmetleri, Tatarlar* o taraflara akn ederek her iki devletin tebeasndan 40.000 kiiyi esir etmi olmalarndan dolay ikyet etmilerdi. Bir kapc-ba ile Hn'n elisi (kap ked-huds) Cemd avu, anlamalara aykr olarak alnan esirlerin memleketlerine iade olunmak zere stanbul'a gnderilmelerini emreden bir pdih emri le Krm Hn'na gnderildi. Krm Hn slm Giray, bu azarlayn mhiyetteki irdeyi okuduu zaman hi bozuntu emaresi gstermeyerek: - Biz pdihn bendeleriyiz; Ruslar ancak zahiren ve bizim muzaffer silhmz altnda kaldka anlama isterler; fakat biz nefes almalarna meydan verince Anadolu sahillerini kayklaryle tahrb ederler. Burada metruk iki kale olduunu ve bunlan igal etmek maslahata muvafk olacan defalarca arz eyledik; imdi ise onlar Ruslar istil ettiler, yirmi palanga yaptlar. Eer bu sene de hareketsiz kalrsak Akkirman' ve btn
184

Sayfa

108

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/414 -417.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Moldavya'y (Bodn) zabt edeceklerdir. dedi. ki memur bu cevabla stanbul'a dndler. Sadrzam stanbul'da harb vekaaynden bahsedilmesini iddetle yasaklamt. Venedikliler'in Akdeniz Boazn (anakkale Boaz) yasaklamt. Venedikliler'in Akdeniz Boazn (anakkale Boaz) abluka ettiklerini Pdihtan saklamak istediinden, Venedik donanmasnn Venedik'e dnmek zere yelken atna dir te'm-nt vermiti. br Paa da -Haydar-olu ormanlk olan Sb'd taraflarnda Osmanl askerlerinin her trl mesisine mukaavemet etmekte iken- Anadolu'nun ahvli* hakknda sadrzam paann ifdeleri kadar hakikate yakn bir arza gndermiti. ddiasn isbt iin s nmyle tevkif ettii reayadan yz kiiyi gnderdi; bunlardan yirmisi stanbul sokaklarnda aslp, sekseni kadrgalara konuldu. G-zelhisarl Al eleb Haydar-olu'nun isyan bayra altna mecburiyetin evkiyle gitmi ve ilk frsatta br'in ordughna gelmi olduu halde, sadkatine mukabil ceza grd. br. kendisini stanbul'a gnderdi ve stanbul'da ba kesildi. Gerek Al eleb'nin, gerek onu mtekib dier bir takm ahslarn dm. kanun hkmlerine muvafk sayld. I,kin Vezr Kavanoz brahim Paa'nn na' hakknda reva grlen muamele halkn nefretini celbetti. Pdih'n huss emri zerine brahim Paa'nn cesedi bir atn kuyruuna balana-rnk. Yedikule'den saraya kndar srklendi ve Celld emesi nne atlarak 10 gn oradn durdu.185 Samur Krk Ve Anber Vergisi Sadrzam, mansblarn satlmas yoluyla, Devlet idaresinde bir haydutluk te'ss etmi, zt- ahanenin sonu gelmez krk sevdas en zalimane ktlklere vesile olmutu. Kedhuds Arnavud Ahmed, tezkirecisi m-zde Mehmed, avu-ba (Kejgerd: Eriboyunlu) Torak, selm avuu Mustafa, Ahmed Paa'nn cinayet erikleriydiler. Paa'nn bina insna merakn. Pdih'n krk toplama hastal bir dereceye kadar ma'zr gsteriyordu. Boazii'nin Anadolu Hisan'nda, Incirli'de, stanbul'un birok yerlerinde, ekmece'de mkellef kkler yaptrmt. Bu muazzam masraflar kapatmak iin devlet memuriyetlerini alabildiine satyordu. Girit serdr Hseyin Paa boalm olan siph timar ve zeametlerini,
Oseri on gnden ziyde FAb- Hmyn'da kalup ryiha i kerhasi halk m)ec*7z itmi idi. Npima, s. 285 (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/417 -418.
185

Sayfa

109

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

en fazla fedkrlk gsterenlere vermekteyken, sadrzam paa da en nk para verene satyordu. Bu kabilden olmak zere, Erzurum valiliini 65 kese mukabilinde Hamamc Paa'ya verdi; Kk Pamak-zde'den 18 kese alarak Edime pyesiyle Selnik'i vaad etti. Pdih, Krk ve anber vergisi nmyle yeni bir vergi koydu. Sultn brahim'in krk merak akl almaz bir dereceyi bulmu olmakla beraber, harem kadnlarna masal sylemekle gecelerini geiren Eypl bir falc kar, zamannda krk merakls byk bir pdihn btn elbiselerini, saraynn mefruatn, yastklarn, kali-elerini hep samur krkten yaptrm olduunu Sultn brahim'e hikye edince, bu merak bir kat daha artt. O zamandan itibaren brahim'deki bu fikr -i sabit, hakk bir cinnet hlini alarak, krk gndermeleri iin btn eylet valilerine umm emirnameler kard. Ne ulem, ne aalar bu ml tekliften (vergiden) zde kaldlar. Yalnz birka bu verginin herkes nezdinde douraca hond-suzluu ortaya koymak cesaretinde bulundular. Galata kads Mehmed eleb, derviane kyafetiyle sadrzamn huzuruna giderek, birok taVzttan sonra, Pdih'n huzuruna kabuln srarla taleb ederek dedi ki: - Ben ancak halden birine urayabilirim: Ya beni ldrrsnz; ben de ehdeti minnet sayarm. Ya beni stanbul'dan srersiniz; buna da mteekkir olurum, nk burada iki aydr hareket-i arz oluyor. Yhud beni azl edersiniz; hlbuki bu zahmete hacet yok, ben bugn Galata'ya nib gnderdim ve kad libs ve imamesini bu derviane kisveye, bu derviane serpua tebdil eyledim. Sadrzam, kad'nn bu cesaret ve serbestisinden daha elem verici neticeler doabileceini dnerek, fkesini hazmedip sustu. Yenieri miralaylarndan (yenieri aalarndan) Kara Murad'a -ki 500 yenieri kendisine kr krne bal idiler- hazne tahsil memuru demek olan babk kulu vstasyle, Dvn'n bir kararna uygun olarak, samur krk, anber, bir miktar para vermesi ihtar olundu. Kara Murad, byle bir talebde bulunulmasna hiddetlenerek, dedi ki: - Ben Girit'ten ancak barut ve kurun ile geldim; samur krk, anberi yalnz iitmiimdir; paray ise, borla alp sarf ediyorum.186

110
Sayfa
186

Valide Sultan'n Srlmesi

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/418 -419.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Pdih, bu kadar varidatn artrdna kanat etmiyerek, birok muhaliflerinin mallarn msadere etti. Dima israf penesinde zebn olarak, mcevherle mzeyyen bir sandal ins iin 40.000 guru sarf etti. Hasekilerden ikisi iin ar kymetli tclar yaptrd. Sultn brhm ve sadrzam, Devlet'in snn ylesine unuttular ki, iki fil, beyz para altnl kuma, krk istemek zere ran h'na, eli unvanl bir adam yerine, bir bostanc gnderdiler. Oluna, ummun nefretini celbetmekten kanmasn tavsiye eden V -lide Sultn, saraydan skender elebi bahesine srgn edildi.187 Uursuzluk Belirtileri 16 Receb 1058 - 6 Austos 1648 trihinde, sadrzam Ahmed Paa, kk olu Bak Be'in mteveffa Kara Mustafa Paa'nm sekiz yandaki kzyla dnn icraya balad. Dn Ahmed Paa'nm Topkap'da Kara Kedhud'dan cebren ald bahede yaplyordu. Yenierinin en nfuzlu kumandanlarndan olan Kara Murad, Mus-lihiddn, Bekta, Kara avu davetlilerden idi. Ahmed Paa, bu dn vesilesiyle onlar dm etmek istiyordu. Lkin ziyafet odasnda haklarnda plnlanm olan tuzaktan haberdr olarak, celldn klcndan hemen kamak suretiyle kurtuldular. Btn bu karklklar, o srada vukua gelen ve halk telkksnce uursuzluk saylan krn- kevkib (yldzlarn birlemesi), ksf (gne tutulmas), hareket-i arz (zelzele) gibi durumlardan daha fazla, hakk bir ihtillin belir tileriydi.188 Yenieri Ve Ulemann Orta Camiinde Toplanmalar Kara Murad, Muslihiddn, Bekta, Kara avu sadrzamn kurduu tuzaktan kurtulur kurtulmaz, yenierilerin toplanma mahalli olan Orta Cmi'e gittiler. O akam askerin zabitleri ve eskilerini toplayp Ahmed Paa'nn azlini kararlatrdlar. Sultn Mehmed Cm vaizini mftye gndererek, Ocak'n ittifakn haber vermi ve mf-tnin de ulem ile szbirlii edip hazrlanmasn ihtar etmi idiler. Ertesi cuma gn aalar mretteb ve msellh Orta Cmi'de toplandlar ve ulemya davet
187 188

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/419-420. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/420.

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

tezkireleri gnderdiler. Daha sonra Ftih Cmii'ne gidildi. Ocak aalar Cmi'in i kaps yanndaki safalara oturup, neferler karlarnda e balad. Mft mihrbda oturmu, kazaskerler ve mollalar, mderrisler mihrbdan kapya kadar mf-tnin sa ve sol tarafnda iki saf olmak zere rtbeleri itibariyle yerlemi idiler. Kara Murad sze balayarak, sipahilerin muvafakatlerini istemeye lzum kalmakszn bir karar verilecei dncesini ileri srd. Lkin aalardan bzlar bu iin mme maslahatna mteallik olduunu ihtar etmeleri zerine, onlarn da arlmasna ka rar verildi. Siph zabitleri do gelince, ibadullahn ahvli sylesjlmek zere Cmi'e gelmesi iin Ahmed Paa'ya haber gnderildi. Sadrzamn yerine avubamm geldii grlnce: - Vezire git, mhr iste! diye bartlar. avu-ba bunlar intizama girmek zere davette bulunmaya cesaret edemeyerek kat ve bir daha grnmedi. Pdih tarafndan mftye bir haseki gelerek toplantnn sebebi soruldu. Mft: - Pdih bize sadrzam teslim etsin; baka suretle dalmayz cevbyla iktifa etti. Haseknin cevap vermeye kalkmas zerine, para para edilmek muhatarasna derek enesi yaraland ve glkle kurtuldu. Kara avu cem'iyyetin Orta Cmi'e gitmesini teklif ederek, bu teklifi kabul edildi. Halkn en ok nefret ettii kazasker Muslihiddn camie gelmek iemedi. Mft: - Gelmesin, sonra kendisi bilir diye haber gnderdi. Orta Cmi'de sadrzam Ahmed Paga'nn azliyle ihtiyar Mehmed Paa'nm tyni kararlatrld. Bu Mehmed Paa aslen siph olduu halde, defterdar Bak Paa*nn kedhudlnda bulunarak yirmi sene nce yenieri aas olmu, birka eylet valiliinde ve Kara Mustafa Paa zamannda defterdarlkta istihdam edilmiti. O zamandan beri Yenikapi yaknndaki bahesine ekilerek Mevlevi derv-leriyle birlikte vakit geiriyordu. Bundan dolaydr ki Derv ve Sofu Mehmed Paa unvnyle yd olunur. Mehmed Paa, Cmi'e gelince, halk sadrzam diye alklayarak el ptler, Mehmed Paa'nm sadrete getiini haber vermek zere, Sultn brahim'e de adam gnderildi. Sultn brhm mahremlerinden Tavuku Mustafa Paa'y gndererek cenViyyetin dalmasndan sonra isteklerinin karlanacan tebli ile mft ve yeni sadrzam saraya davet etti. Topluluk mftnin gitmesine izin vermeyerek, yalnz Mehmed Paa'y gnderdiler.

Sayfa

112

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Bre kftpek koca; Ve7r-i Aram olmak in kul tahrik Udun: bu cem'iyyet bertaraf oldukdan sonra. gre. seniin hakkundan jtelirem. Kb'b e'eb Ve NamA. (Mtercim) 190 Hammer'den tercme yerine. NnmVrian alnmtr (Mtercim). 191 Namft'da .Koca Arnavud. yni htiyar Arnavud der ki. Bekta Afta olaaktr. Mrrm>
189

Sayfa

113

Mehmed Paa huzr- hmyna cebren getirildiini beyn ederek mazeret arzetti. Sultn brhm, mhr-i hmynu kendisine vererek: - Ahmed Paa'yi azl ettim! Lkin dmdmdr, nasl teslm edeyim? Onun kurtarlmasn senden beklerim dedi. Mehmed Paa, cevb veremeyerek Sultn brahim'in eteini pmekle iktifa etti. Arkasna bir hi'at giydirildi; Pdih dnmesine izin verdii zaman, kap-aasyle hazinedar, koltuuna girdiler. Cmi'e dndnde Pdih'n szlerini toplulua bildirdi; hepsi birden: - Hayr, devletli (vezirlere verilen resm lkab), bu olacak i deildir diye cevap verdiler. Mehmed Paa Pdih'n yanna dnmeye mecbur oldu; halkn arzusunu, titreyerek ve gzlerinden ya aktarak, beyn etti. Sultn brahim gazaba gelerek: - htiyar kopek Vezir olmak iin askeri kyam ettirdin; sonra sras gelir, sen de grrsn!189 diye bard. Ondan sonra zerine yryerek, bizzat yumrukla dd. Mehmed Paa, byk bir korku ve heyecan ile hanesine dnd, mhr ve kaftan mftye gndererek, istifasnn kabuln rica etti. Yenierilerin ayaklanmasna en ziyde sebep olmu olan Bekta ve Muslihiddn aalar. Mehmed Paa'ya koarak, bu ii zerlerine alm olduklarn sylemek suretiyle, Paa'y Cmi'e getirdiler. syanclar, ehir kaplarn kapatarak, ehzadelerin hayatlarnn muhafazas iin Valide Sultn'a tezkire yazdklar gibi, kapt -aasiy-le bostanc-baya da adam gndererek Ahmed Paa'nm dimna. Sultn brfthfm'i indirerek ehzadeyi tahta oturtmaya karar vermi olduklarn tebli ettiler. Byk mrhor Mustafa Paa, cem'iyyete gelerek, Pdih tarafndan olmak zere: - Bu cem'yyetin asl nedir, niin dalmazlar? Benimle on bine yakn kul vardr; dalmazlarsa hepsini krarm, vezirim kan-dedir (nerededir), ne bileyim, bulsunlar190 szlerini tebli etti. Bir Arnavud191 ilerliyerek: - Biz veziri kendisinden isteriz, eer pdih ise ksn, ayak dvn yapsn! murdlarmz arz edelim. Evvel byle gaflet ile saltanat olmaz.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Elbette veziri verir, Vardar Al Paa bir yarar ve slih ve dindar adam idi; onun ba ve brhm Paa'nm cesedi Bb- H-myn'da n-hak yere yirmi gn yatmak hangi kitbda vardr?192 dedi. Ondan sonra ihtiyar Muslihiddn mrahora hitb ederek: - Baka. nga. Pdih bir zlimi leme taslt edip cem-i ml ve irtia ve terk-i eriat ile dny bu hle geldi. Kadnlar meslih-i devlete musallat; hazne yalnz isrfta yetimez; rey perian; kffr Bosna serhaddinden krk pare hisar ald; hl bu kadar kffr kalyonu boazda yatyor; define tekayyd yok; stanbul mahsur kald; bu ahvli niin grmez? Evvel istikf- ahvl iin Boaz'a giden sen deil mi idin?193 szlerini syledi. Mustafa Paa: - Pdih bu ahvli bilmez ve bildirmediim iin ben suluyum. Vezirin rzs olmad iin, bamdan korkup sylemedim. imdi muradnz ne ise syleyiniz, Pdih'a tebli ederim dedi.194 Muslihiddn Aa, cem'iyyet nmna, drt teklif ileri srd: Evvel, rvetin ortadan kaldrlmas; ikinci olarak kadlarn uzaklatrlmas; nc olarak, sadrzamn drm.195 Mrhor, bu cevb ile saraya gitti. Sarayda bostanclar silhlandrlm, toplar yerlerine (saray barularna. duvarlarna) yerletirilmiti. Akam olunca, ulem hanelerine gitmek istediler. Lki n aalar: - Eer bu gece cemMyyet dalrsa, yarn sabah toplanmak muhal olur; Sultn brhm cmlemizi krar. Ya hepimiz telef olalm, yhud lemin hlini slh edelim de yle dalalm. Bu geceyi sizinle birlikte camide geiririz. dediler. Ulem bu fikre uydular. O gn cuma olduu halde, cuma namaz klnmad; ulem yenieri odalarna dald ve onlar tarafndan kendilerine ziyafet verildi.196 Sadrazam Ahmed Paa'nn Boulmas Sadrzam Ahmed Paa, idamlarm dnd aalarn gitmesinden

114
Sayfa

Nftn'dan nlmir.tlr. (Mtercim) Keza. 194 Keza. 195 Teklif drt ise de. Nam drdncsn .filn tsn diye mbhem brakmtr; galiba teedd-i mn olacaktr. (Mtercim) 196 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/420 -423.
192 193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

eyh hattyle. Nam. (Mtercim) Ahmed Paa. arkasndaki samur kapl krmz havrnsinin sag canibini yire serpp kftd ve divit istedi; kendi eliyle yz kise defter idp .budur* didi.. Nama. s. 312. <Mtercim)
197 198

Sayfa

115

sonra Topkaps'ndaki bahesinde kalamamt. Bunlarn intikam alacaklarndan korkarak, mhrdar, hazinedar, telhsisi (pdiha yazlan arzalarn ktibi) ile birlikte sarayna ekilmiti. Gece yarsna, doru, yenierilerin 81. bl zabitlerinden biri -ki Ahmed Paa'nn mahremlerindendi- aalarn Orta Cmi'de toplandklar haberini vermeye geldi. Ahmed Paa derhl kalkp namaz kldktan sonra (mu'td zere teheccd namaz kldktan sonra) mhrdar ve hazinedarn ard; hazinedara, haznesinde bulunan 6.000 altn bir ata ykletmesini emretti. 10.000 guru kymetinde iki yzkle dier bir byk yakut yz ve bir Mushaf- erifi197 beraber alarak, hademesinden en ziyde gvendii Abd ve Halil ile birlikte ata bindi; muhiblerinden Deli Birader nmnda b ir adamm hanesine gitti. Mhrdar ile hazinedar, paalarnn nereye gittiklerini sadrzamn saray muhafzlarndan olup arkasndan merak sikyle gitmi olan bir muhzrdan renebildiler. Bunlar Deli Bi-rder'in hanesine gelerek efendilerini sordular. Deli Birader, serse-riyne dolamakta bulunan dostunu saklam olduunu inkr etmekle beraber, artk Ahmed Paa'y hanesinde daha fazla bulundurmay ihtiyata muvafk grmedi. Zavall sadrzam. Uzun Ahmed nmnda birinin hanesine gitti; orada dah kendisini emniyette gremedii iin Hac Behrm isminde birinin evine iltica etti. Hac Behrm, hyanet ederek Ahmed Paa'y; Sofu Mehmed Paa'ya teslim etti. Ahmed Paa, krk adam vstasyle inzivghndan karlarak (adamlar ve altnlar ile birlikte) yeni sadrzamn huzuruna gtrld. Mehmed Paa ayakta karlayarak kucaklad. Ahmed Paa, haytnn muhafazasn ve Mekke'ye gitmesine msade verilmesini rica etti. Sofu Mehmed Paa. askerin para kuvvetiyle yattnlabilecei-ni syleyerek teslliyyeye alt. Bununla beraber bir taraftan da, mahbsun hakknda ne muamele yaplabileceine dir mftden bir fetva verilmesini istemiti. Ahmed Paa, yalnz ve byk korku ve heyecan iinde kalarak birka bardak buzlu su iti. ok gemeden Mehmed Paa'mn kedhuds Bergamal Hseyin-aa-zde Mehmed Aa gelerek eteini pt ve hayt kurtanlabilmek zere, haznelerinin defterini istedi. Ahmed Paa, bir kalem alarak kendi eliyle bir hesap yapt ki. btn servetini 300 keseye karyordu.198 Mehmed Kethda, byk bir soukkanllkla dedi ki; - Benim sultnm, yz kese bu yaknda topladnzdr; bununla

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

olmaz; btn malnz askere vermedike kurtulamazsnz; malnz cannza siper etmelisiniz. Ahmed Paa, yekna bir sfr ilve etti. Lkin kedhud, bunun da pek a z olduunu sylemekte olduundan, kendi koynundan 1.000 altm kard gibi, iki adam zerlerindeki 3.000'er altm vermeye mecbur oldular. Ahmed : - Bunlar al. shib-i devlet babamza bizden hediye olsun, baka bir nke nakdim yokdur diyerek, yemn etmeye balad. Mehmed Kedhud: - Yok, sultnm, paa babanz sizden kendisi iin bir habbe is temez; onun murad asker gailesini def etmektir deyip, o paralar da deftere yazdrd. Hseyinaa-zde knca, Ahmed kavuunu Abdi'ye vererek ve iki hizmetkrn ayak ucuna oturtarak, kendisi de yere yatt. Ancak henz uyur uyumaz bir haberci gelerek, uyandrd199 ve askerin kendisini istemekte olduunu, sadrzamn kurtarmaya altn haber verdi (8 Austos 1648 18 Receb 1058). Merdivenden indiinde bir adamn, kendisinin koltuu altna girdiini hissetti. Derhl dnd, elbette titremeksizin deil, pek ok defalar istihdam etmi olduu Kara Al'yi grd: - Hay kfir kahbe olu! dedi. Kara Al, istihza ile glerek, sadrzam paann gsnden perek: - Hay benim devletli efendim hitbyle karlk verdi. O srada celldn muavini Hammal Al sol koltuuna girdi, ikisi birlikte ahr kapsna gtrdler.200 Orada celld, Ahmed Paa'mn sarn bandan ald, bir yumruk ile yere yatrd, boynuna uursuz kemendi geirdi.201
Ahmed Pasa defter ve altm gonderdikde yine v&fir karl buzlu su idikden sonra bandan haraavt sangn karup Abdi elebt'ye virdi, kendi sangn gibi kafes sar - didi. Sark bozulup sankhkdan sonra Abdi ve Halil'e Sz yorgunsunuz, istirahat idiniz- diye izin vererek, onlar da aya Ocuna baslarm koydriar. Kendisi esner, gh belinleyflp gzini aar, gh yumard. O zaman ba'z zuref u kt'ay sylemilerdr. Urad fn stalcama (?) dstr Tuttlup zyk- sadrdan nefesi Kafes inde ku gibi kalcak Bozdi destnn. eyledi kafes!. Saat yediye gelmidi (Hesaba gre sabaha iki saat kadar kalmt). K8 -tib Potur Alt Veztr- hab-fildun dizine yapd. Got adukda zansnu pp Buyurun sultnna didi; Nereye? diye havl -i can le srad. Nalm. s. 313 ve 314. (Mtercim) 200 Sadrzam Mehmed Paa'mn hanesinin ahr kapsdr; Hamrner. istanbul kaplarndan birine Ahurkapu denildii in, Ahmed Paa'y ehrin bu kapsna gtrld sanmtr. (Mtercim) 201 Vezrn ahun kapusna tevecch itdklerinde Ahmed Paa bir kerre ge -rilp turd; o zaman Kara AK kemendi bandaki krmz fes takiyeyl beline sokup veztrn destnn kendi bana geirdi. Zor ile kapudan eri sokup ka fasna bir yumruk urarak yire kertdi. Mheyya olan kemendi belinden kard, veztriin gerdanna takdi. ularm kendisi ve akirdi skdlar. Nam'-dan, s. 314. (Mtercim)
199

Sayfa

116

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sadrzamn emriyle maktuln na' bir al zerine konularak, Atmeydn'na atld. Gne doarken ulem ile asker aalan Atmeydan'ndan geerek Ahmed Paa'nn ruhsuz cesedini grdler ve Sultn Ahmed Cmii'nde sadrzam Sofu Mehmed Paa'nm yanna gittiler.202 Rumeli Kazaskerinin ldrlmesi Rumeli kazaskeri203 -ki gerek sefhne ahlkndan, gerek irtikblarndan dolay kendisinden nefret edilirdi- resm elbisesi srtnda olduu ve stvane eklinde kavuk giymi muhzrlar yannda bulunduu halde, ulem silsilesi iindeki yerine katlmak zere yola kmt. Anadolu kazaskeri Memik-zde'nin yanna gitmek isterken, Memik-zde atn mahmuzlayarak uzaklat; dier ulem da yle yaptlar, Rumeli kazaskeri yalnz kald (Ulemdan Gejdeh d-md) Abdullah Efendi halk ortasna kmamasn tashat ettiyse de te'sr ettiremedi. Rumeli kazaskerinin en iddetli hasmlarndan birka miiftnin yanna giderek: - Sultnm, bu mel'n burada ne arar? Niin geldi? dediler. Mft Efendi: - Biz dnsn, bu gn gelmesin diye haber gnderdik; gelmi; kendi bilir! diye cevap vermesi zerine, ulem, bu sz kazaskerin mahvna iaret sayarak, lanet ve tahkire hedef ettiler. O srada, kazasker Mes'id Efendi'yi tkben, Cmi'in merdivenleri yannda atndan indi. Mderrislerden Musl eleb nmnda cesur bir gen kavuunu bandan ald, Mes'id Efendi, kazaskerin ak bana bir yumruk indirdi. Kuds-zde nmnda bir ncs de, kazaskeri, atn yanatrm olduu tatan aa drd. Musl eleb askere hitaben: - Ne duruyorsunuz? Urun u mel'nu! deyince, asker hcum ederek, bunlardan biri bana bir bak, biri de tfek kunda vurdu. Kazasker, ba iki yerinden yarlm, kan iinde kalm olduu halde o aralk kagelen mftinin zengisine sarld ve bandan akan kan mft efendinin cme-i beyzsm la'l-i gn eyledi (beyaz elbisesini kzla boyad). Mft Abdurrahm
Bu Ahmed Paa'nn para para edilmesinden dolay ismi trihte Hezr -pflre Ahmed Paa kalmtr. Muflsr olan Evliya1 elpb cmle asker Ahmed Paa'nm aesine kl urup pare pflre iderek yajhn szya il olmflk zere yafcma itdklerini yazar. c. 1. s. 274. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/423 -426. 203 Bu kazaskerin ismi Muslin iddin'dir- KitSba nakti caiz olmayan bir lkab olduftu iin Nama on dan bahsettike Mlakkab k.-zasker> der. (Mtercim)
202

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

118

Efendi, onu bir iaret ile, bir sz ile kurtarabilirken, zengsiyle yzne vurarak atn ileri srnce, bedbaht, asker tarafndan para para edildi. Ba kesildikten sonra, cbbesi karlarak yzkoyun yere yatrld. Arkasndan alvar yrtlarak kana boyanm olan ba oraya konuldu ki, bu tahkir edici muamele, ancak dm olunan Hristiyanlar'a mstehak grlr ve onlar iin cevaz verilirdi.204 Ondan sonra na' Atmeydam'nda sadrzamn na' yanna gtrld. Cinci Hoca, daha az menfur olmamakla beraber, kaynpederi marifetiyle askerin penesinden kurtuldu. Cmfin bir tarafnda resm imame ve cbbesini daha kk bir sark ve bir ferace ile deitirerek avu Mustafa Aa delaletiyle kedhudsyle birlikte Cmi'in arka tarafndaki bir kapsndan kat. Mft, kazaskerin kanyle lekelenen beyaz sofu kararak meneke renginde bir sof giydi. Aalar, kazaskerin katli hatsn ulemnn zerine, hakl olarak atarak: - Efendiler, bu ey bizden olmad; yine sizden oldu dediler. Murad Aa, Cmi'den dan karak askeri skta davet etti ve her kim bir taarruza kalkacak olursa iddetle ceza greceini ihtar etti. Bu messir tedbr sayesinde, Ftih Cmii'nin Semniye Medresesi mderrislerinden olup da maktul sadrzamn himyesi altnda bulunan Kse Al -dmanlar kendisini grr grmez Bre Kse mel'n, sen neye geldin? Seni de tepelemeli diye barm olmalarna ramen- haytna dokunulmad. Mekke'de kadlk etmi olan Beyz Hasan Efendi, askerin kendisini grmek istediini sylemek zere Pdih'a gnderildi. Fakat memuriyetinde muvaffak olamad. Msr'dan ma'zl Es'd Efendi ve mderris Uak-zde Fash eleb, ehzadelerin by Sultn Mehmed ile birlikte Cmi'e gelmesini tebl iin Valide Sultn'a gnderildi. Sultn brhnVin hal'ine ve Sultn Mehmed'in iclsna karar verilmi ve bu iki kararn meriyyeti hakknda fetva alnm olduunu da bildirmekle grevliydiler. Valide Sultn: - imdiye kadar camide clus vuku bulmamtr ve aalar, ulem saraya gelsinler dye cevab gnderdi. Sabk Medine kads Seyrek-zde Abdurrahmn Efendi, mukaa-vemetin
Husemfisndan ukadarian ve ir erzil servlinn ardn k idp yzi koy mekT'1 -evre brakdlar; ba'dehu srp vezir Ahmed Paa'nun cssesi yanna gtrdiler. Nam&'dan, c. 3, s. 318 (Mtercim).
204

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

205

Gfirg-i brftn-dfde, pfr- khne koca MusHhddn giryn giryftn sze geldi.. Natmfl, s. 322. (Mtercim)

Sayfa

119

faydasz olduunu ve byle bir hl vukuunda maiyyetinde-ki bostanclarn tammiyle kltan geirileceini bildirmek zere, bostanc-baya gnderildi, Bostanc-ba bostanclara skn zere bulunmalarn ihtar ettikten sonra camie giderek, saraya dadaasz girebileceklerini aalara te'mn eyledi. Sultn brahim hademeleri, bostanclar toplayarak silh tevz' ettirmi ve saray muhafaza tec eylemiti. Lkin tevik edici alklar yerine Pdihmzn emridir eklinde cizane bir tbirden baka sz edilmemiti. Mft, kazaskerler, Muslihiddn, Bekta, Mu-rad Aa'lar saraya gittiler. Valide Sultn siyah ibriim rt rtnm, bir Zenc hadm yelpaze sallyordu. Ulem ve aalar kendisini hrmetle selmladlar. Valide Sultn aalara hitaben yle sze balad: . - Byle fitne karmak olur mu? Siz bu hanedann perverdesi deil misiniz? htiyar Muslihiddn teessr iinde alayarak205 dedi ki: - Benim devletli sultnm, gereksiniz, cmlemiz bu devletin pek ok ni'metine mazhar olduk. Hussyle kulunuz kzl ab ile geldim, seksen yana geliyorum, bu kadar lutflar grdm. te bu ni'metlerin krn ed etmek zerimize vcb olduu iindir ki, efendimizin hanedannn karn -i ihtill olmasna takat getiremiyoruz. Keski bu gnleri grmeseydim! Byle ilere n ayak olmay ben ister miyim? Neye tamm, kime ihtiycm var? Artk rtbe ve man-sb talibi deilim; hepsinden el ektim, devlete hayr dua hizmetin deyim. Lkin, benim devletli sultnm, elhamdlillah Mslman'z. Pdihmzn tavr ve meslei er1 ve akldan hri olduu cihetle leme karklk geldi; yaramaz adamlarn mukaarenetiyle u hle re bulunamayacak dereceye varld. Her taraftan kfirler ba kaldrdlar; serhadlere dman istil etti. Boaz'da yetmi seksen para kale gibi harb gemileri yatyor; Akdeniz'in yolunu kapatm, gece gndz ceng ediyorlar. Pdih bu hallerin cmlesinden gaafil, elenceyle, sefahat ile. mal toplamak, israf ve irtia ile megul. eriat terkedilmi; lem harb! Hazne israflara gidiyor. erM erifin hkm her ne ise onun icras iin ulemmz fetva verdi; onun zerine geldik. ehzade tahta lyktr; clus olmadka cem'iyyet dalmaz ve pek ok kanlar da dklr. Lutf buyurunuz da fesada bis olacak bir muhalefet gstermeyimz! Hkm erM erifindir! Valide Sultn, Pdih'a gcenmi olmakla beraber, analk mu-

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

habbetiyle teessr iindeydi. Sultn brahim'e verdii nasihatler, hondsuzluunu mcib olmu, haseki sultnlarn entrikalanyle -yukarda yazld gibi- skender eleb bahesine srlmt. Hatt Rodos'a srlmek tehlikesi de vard. brahim, kzkardeleri Aye, Fatma, Hn -zde ile birder-zdesi Kaya Sultn'a fena muameleler etmi, onlar hasekilere criye gibi hizmet etmeye ve leen tutmaya kadar icbar eylemiti.206 Valide Sultn iin bu trl tahkirleri unutmak mmkn deildi. Bununla beraber Sultn brahim'in ulem ve vzer vesayeti altnda olmak zere saltanatta braklmasn teklif etti.207 Mft ve Abdlazz Efendi, Valide Sultn'n bu teklifine mu-kaabil uzun uzadya mtalalar serd ettiler. Nihayet Anadolu kazaskeri Hanef Efendi dedi ki: - Benim sultnm, biz sizin ltf unuza ve ibadullaha merhamet ve efkatinize i'timden buraya geldik. mm'l-m'minnsiniz (Mslmanlarn atlassnz); btn Mslmanlara acyarak, bu iin bir n evvel bitmesine himmet buyurunuz! Zr hl mkil oldu; dman etrafa hcum etti; msadere ve rvetle devlet nizm elden gitti. Pdih hevy- nefs ile megul olmaktadr; saltanat ileriyle ilgili tedbrde tldr; er'i daba mer (ayna) deildir. Davul, zurna, eng, etr (alt telli )sesi Ayasofya minarelerinde mezzinlere ezan yanltyor. Kimse nasihat edemez; herkes can korkusundadr; hatt sultnm bile defalarca gcendirdiler. nsaf hricinde salgnlar, bedestn basp tccar maln gasben almalar, n-hak katiler, kadnlarn tasallut ve ricsyle mstehak olmayanlarn leme yaylmas bunun zamannda haddi gemitir, hibir ekilde slh kaabil de ildir. Valide Sultn tekrar cevp vererek: - Efendi, doru sylyorsunuz; lkin kt etrafn errine urad; yaramaz szne uydu. Bundan byle mushibleri atlsn, akll nashatclann szn tutsun. dedi. Hanef Efendi: - Ya sultanm, mukaarn olan (kendine yakn olan) iyileri niin ldrd; Kara Mustafa Paa gibi bir veziri heveslerine tbi olmad iin

120
Sayfa

(isimleri geen) sultnlara kahr ile muamele idp emlk ve mcevheratlarn alm idi, taht- nikhndaki Hmh Sultn tesmiye itdkleri Telli Hasek'ye o sultnlar criye makamnda koup mesel hasek yemek ye-dftkde sultnlar ayakda durur, elini ykayaca zaman Kaya Sultn sabun vi -rp dierleri leen ve ibrik getirirlerdi.- Nafmfi'dan, s. 323-324. 207 Bu konugmalar, Hammer'n tercmesinden tercme yerine, Nafm'dan nakledilmektedir. (Mtercim)
206

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Banda mnftsib mcevveze, arz galan etrafm alm. Kuhane Kapus semtinden zuhur idp muntaartne arz-i didr eyledi. Nalmfl, s- 326. (Mtercim)
208

Sayfa

121

dm edildi. Hanya ftihi Ysuf Paa'y Sen bana Girit'ten mal getirmedin diye haksz yere ldrtt. Bunlar gren, bundan sonra, nasl emn olur ve nasl ona yaklamaya ve nashata cr'et eder? cevbn verdi. Valide Sultn : - Amma yedi yandaki ma'smun saltanat nasl olur? mlhazasn leri srmesi zerine, Hanef Efendi cevaben: - Mezhebimizin imamlar olan Hanef limleri Kebr muh-teli'l-akln saltanat caiz deildir; sab-i kilin caizdir (Akl bozuk olan byk evldn saltanat caiz deildir; akll olan ocuun saltanat caizdir) buyurduklar kitaplarmzda yazldr; buna gre fetvalar verilerek i bitmitir. Ma'sm clus eder; veziri ileri yrtr; amma meslb*l-akl (akl alnm, akl bozuk) oturursa kan dklr, i*za tecvz olunur, msadere, zulm ve tasallut, ibtl-i eriat sebebiyle lem fenaya gider, dman girer, saltanat ecnebilere intikal eder. Muhalefet buyurmaynz, hemn ehzade hazretlerini getiriniz. szlerini syledi. Karaeleb-zde dah Valide Sultn'a birka sz sylemise de, pek mnasebetsiz olduu iin Devlet tarihisi Nam onlar nakle cesaret edememitir. Azz Efendi bile bu szlerden utanm gibi grnmektedir; nk o kadar faal bir rol oynam olduu bu sahneye dir trihinde hibir ey yazmamtr. Valide Sultnn nihayet: - Gideyim ehzadenin sancan sardraym, karaym. dedi. Bu sz ulem, aalar tevik edercesine alkladlar. Drssade nnde bir taht hazrland, henz yedi yanda bulunan ehzade Sultn Mehmed, saray aalan etrafn evirmi olduklar halde, ieriden kt 208 (8 Austos 1648 18 Receb 1058). Gnein batmasndan saat evvel yeni pdiha vezirler ve ulem dest-bs merasimini f ettiler. Lkin ocuk kalabalktan korkar diye, btn devlet bykleri bu merasime kabul olunamadlar. Pdih'in muhafazas Valide Sultn ile bostanc-baya skca tenbh olunduktan sonra, vezirler ve limler -silhdr, ukadar, bos-tanc-ba nlerinde bulunduu hlde- hal'ini tebli iin Sultn tb-rhm'in yanna gittiler. htiramla: - Pdihm, ulem ve ynm re'yleri mucibince ieri buyurunuz! dediler. Sultn brhm:

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

- Bre hinler! Ben sizin pdihnz deil miyim? Bu nasl itir? diye feryada balad: Karaeleb-zde Abdlazz Efendi cesurlanarak sze balayarak: - Hayr, sen Pdih deilsin; umr- er'iyye ve dniyyeye tekayyd etmeyerek, cihan harb ettin. Vakitlerini elence ve gaflet ile geirip rveti ta'mm, zlimleri leme musallat, beyt'1-mli telef ve israf ettin. dedi. brhm, mft ile, Azz Efendi ile, Muslihiddin ve Bekta Aa lar ile uzun uzadya mcdele etti; dima: - Ben sizin pdihnz deil miyim? Bu ne demektir? szlerini tekrar ederdi. Enderun aalar: - Evet pdihsnz; birka vakit istirahat ediniz dediler. Sultn ibrhm: - Lkin niin tahttan ineceim! dedi. Yine Azz Efendi cevap verdi: - nk ecdadnn mesleine slk etmediin iin tahta lyk deilsin. brhm, Azz Efendiye, mftye, dier hazr bulunanlara: Hin diye hitb ederek, hepsini azarlad. Ondan sonra elini yere doru indirerek dedi ki: - u kadar ocuu mu pdih edeceksiniz? yle bir ocuun padiahl nasl caiz olur? Demek ki (Sofu Mehmed Paa'y iaret ederek) bu ihtiyar pdih edeceksiniz? Hi vezir pdih olur mu? Bu ocuk benim olum deil mi? Abdlazz Efendi, Pdih'a nce syledii elem verici szleri tekra r etti; baka szler de sylemitir ki. Devlet tarihisi, padiahlk evketine saygsndan dolay nakline cesaret edememitir. Azz Efendi de bunlardan utand iin trihinde yazmamtr. Sultn brhm o zaman kendi yetitirmesi olan yenieri aasyle mftye hitb ederek, grdkleri iyiliklere mukabil hyanet ve kfrn- ni'met etmi olduklarn syleyerek, zellikle mftye, o makama getirenin kendisi olduunu ihtar etti. Mft: - Beni mft yapan sen deilsin; Allah'dr deyince, Sultn brhm, ellerini ge kaldrarak byk bir hzn ve inkisar ile beddua etti. Silhdr ve ukadar koltuuna girerek birka adm ileri gtrdler; lkin yine durdu ve sze devam etmeye balad. Kendisi ekenleri tkbe

Sayfa

122

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

mecbur olarak, hazr bulunanlara daha birka sz syledi. Nihayet, mukavemetin faydas olmadn anlaynca, bir elini dierine srerek: - Alnmn yazs bu imi; emir Allah'n! deyip gitti. Kuhane mahbesine gtrlerek, yalnz kk bir pencereden aydnlk alan iki odaya kapand. Nefsinin itah duyduu eylere kendini teslim etmi olan Sultn brhm, daha dn saraynda herkesin mfrit ta'zmt ile kuatlm iken, bugn hakarete uram ve nefret edilen biri olarak saltanat mddetinin uzun sefahatinin cezas olmak zere, utan duyu lacak bir hal*e ve ar bir mahbsiyete dr oldu. Sultn brahim'in hapsinden on gn sonra, sipahiler, babasnn tahtndan cebren indirilmi ve saltanat makamna kk bir ocuk getirilmi olmasndan ikyet ederek, halledilmi hkmdarn lehine seslerini ykselttiler. Mft Abdurrahm, sadrzam Sofu Meh-med, kazaskerler, yenieri aas, Murad Aa, Kara avu, eski hlin iadesi devletin ve kendilerinin selmeti iin felkete yol aacandan korkarak, brahim'in hemen idamna karar verdiler. Tasavvur edilen katle meru bir ekil vermek iin mftye yle bir sul soruldu: lmiyye ve seyfiyye mansblarn ehline vermeyip, rvet ile ehil olmayanlara tevcih etmekle nizm- leme halel veren pdihn hal' ve izlesi caiz olur mu? Fetva Olur muhtasar cevbn verdi. Mft kararn u er' hkme bina etmiti: ki halfe itim ederse, birisini ldrnz. islm hukukunun mdhi kaidesi, ki indirilmi olan btn hkmdarlarn deil, hatt saltanat tahtnda bulunan hkmdar iin tehlikeli grnen btn prenslerin idamna cevaz verir. Vakt ki mft. sadrzam, kazaskerler, aalar Sultn brhm'i ldrmek iin saraya gittiler, saray hademesinden hibiri, ilenecek cinayete karmak istemeyip hepsi katlar (28 Receb 1058 - 18 Austos 1648). Sadrzam ve mftnin adamlar mahbes kaplarn krdlar. Celld Kara AH bile kendisine den vazifeden dehete derek gizlendi. Sofu Mehmed bizzat: - Celld nerede, u mel'n nerede? diye aratryordu. Kara Al alayarak Sofu'nun ayaklarna kapand; bu ii yapamayacan ve elinin ve dizlerinin titremekte olduunu syleyerek, kendisinin ldrlmesini istirham etti. Sadrzam: - Gel mel'n! diye bana bir denek vurdu ve mft ile Kara Al'yi ve

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

yardmcs Hammal Al'yi arkasna alarak mahbese girdi. Kazaskerlerle aalar Sultn brahim'in odasna alm olan pencereden dmn seyrettiler. Bir atlas entari giymi, krmz akrnn srmal ukurlar darda kalm, banda bir takye, sol elinde Mushaf- erif bulunduu halde, sadrzam ve mftnin -defalarca hizmetine mracaat ettii celld ile birlikte- ieri girdiklerini grnce: - Ekmeimi yiyenlerden kimse yok mudur ki, bana merhamet etsin de muhafaza etsin! Bu zlimler beni ldrecekler! Aman, Aman! diye bard. Ondan sonra mftye dnerek: Bak Abdurrahm, Ysuf Paa senin fitneci ve hin olduunu syleyerek ldrmemi tavsiye etmiti. Ben seni ldrmedim. Meer sen beni ldrecek imisin. te Kitbullh! Beni ne hkm ile ldryorsunuz, zlimler! diye feryd etti. O zaman celldn elini omuzuna koymas zerine, birok l'n ve nefrin ederek, pdihlarna sadakatsizliklerinden dolay Trk milletinin intikaam - lhi'ye uramasn istedi.209 Nihayet uursuz kemend, szlerine ve haytna son verdi. Na' Hasoda nndeki avluya karld. Muallim ve imm- sultan m Hseyin Efendi gasl ettikten sonra, Ayasofya Kaps yannda Sultn Mustafa'nn trbesi yannda defn olundu. Kk ve byk oda zabitleri Trbesinde Kur'n okuyarak, od ve anber yaktlar, t ki -arkllarn tasavvurlar vehile- iyi ruhlarn tekil ettii bulut ve du dalgalar iinde titreen ruhu nr- ebed ve rhat- ebediyyeye doru aheste aheste ykselebilsin.210

Sayfa

124
209

ELLBRNC KTAP ..................................................................................................... Yeni Pdihn Eyp Cmii'nde Kl Kuanmas ............................................... Sofu Mehmed Paa Sadrazam .......................................................................... htiyar Ve Gen Valide-Sultnlar....................................................................... Cinci Hoca'nn dam ......................................................................................... Clus Bahii ..................................................................................................... Hademe-i Hassa Odalarnn Tanzmi ................................................................. Hademe syan .................................................................................................. Sipahilerin syan ............................................................................................... Sipahileri Yenierilerin Mahvetmesi ................................................................. Ekya Reisi Haydarolunun dm ....................................................................
Sultn brfthlm'in. mensup olduu Trk milleti hakknda byle bir sz sylediine bizim trihlerde tesadf edilmedi. Onun lanet okumas ve nefret ifdeleri, kendi eliyle yetitirdii adamlara idi. (Mtercim) 210 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5 /426-433.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sadrazamn Mzakereleri ................................................................................. Sofu Mehmed Paa'nn Azli Ve dam ............................................................... Asya Ve Avrupa Hkmetleri Elileri ................................................................ Grc Nebi'nin skdar'da syan...................................................................... Girit'te Askerin Kyam ...................................................................................... Kandiye Muhasaras.......................................................................................... lmyye'deki Gelimeler..................................................................................... Katrcolunun Affedilmesi .............................................................................. Kara Murad Paa'nn Sadaretten Azledilmesi................................................... Yeni Tayinler Ve Aziller ..................................................................................... Girit'te Ve Akdeniz Boaznda Deniz Vakalar .................................................. Bosna Vekaayii .................................................................................................. Melek Ahmed Paa'nn Sadreti ....................................................................... Zarar Verici Ml Tedbirler ................................................................................ Van'da, Ayntab'da, Suriye'de Karklklar ....................................................... zmir Ve Selanik Kadlarnn Azli ........................................................................ Sadrazamla Aalar Arasnda htilaflar.............................................................. Sofra sraflar..................................................................................................... Kadzdeliler'le Tarikat Ehli Arasndaki ekime .............................................. eyhlislmn Deimesi................................................................................... Melek Ahmed Paann Azli ............................................................................... Esnaf Kyamnn Bastrlmas ............................................................................. htiyar Valide Sultann ldrlmesi ..................................................................

Sayfa

125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ELLBRNC KTAP Yeni Pdihn Eyp Cmii'nde Kl Kuanmas Sultn Mehmed tahta kt zaman211 yle bir yata idi ki, gerek Mslman ve gerek Hristiyan takvimleri hesaplarna nazaran her trl kehnete ve fala sermye olabilirdi.212 Clsundan sekiz gn sonra Pdih, kl kuanmak zere Eyp C-mii'ne gitti (16 Austos 1648 - 26 Receb 1058).213 Byk mrhor Pdih'n bindii atn dizginini tutuyordu. Sultn Mehmed, ieriden sar renkte bir libs giymi olup, onun zerinde altn ilemeli krmz bir cbbe vard. Sultn Selm usl ml edilmi destnnda bir mcevher ine parlamakta ve onun zerinde bir sorgu bulun maktayd.214 Sofu Mehmed Paa Sadrazam Ulemnn ve aalarn Sultn Mehmed'i tahta oturttuklar gnn ertesinde, sadrzam Ahmed Paa'nn ve kazasker Muslihiddn'in na'lar Atmeydam'ndan kaldrlmt. Bir yenieri Ahmed Paa'nn etlerini szya gayet faydal bir deva olmak zere paras 10 gurua satmaya kalktndan, halk baklanyle koarak gerek sadrzamn, gerek kazaskerin na'larm para para ettiler.215 Bundan dolaydr ki, btn Osmanl mverrihleri Ahmed Paa'ya Hezr-pre lkabn verirler ki, Bin para edilmi demektir. Haytnda da bu lkab almt; fakat baka mnda, yni Sultn brahim'in ve etr-fndakilerin her an yeni bir surette grlen mnsz heveslerini icra etmek zere para para (bin para) olduu iin. Haremin ihtiyalarna ve zevklerine gerekli olacak her trl eya iin evini
fiils- Hn Mehmed eyledi s\1de dnyy. Cevr. (Mtercim). Mslman takvimleri hesabna gre IV. Mehmed yedi yandan 71 gn eksikti. Hirstyanlar'a gre G sene. 7 ay. 7 gnlk idi. Nam. clusunu 28 Receb ve Hac Kalfa 8 gsterir, dorusu H Receb'dir. (Bask yanllklar bir yana Sultn IV. Mehmed'in 18 Receb I05R cumaertesi gn ikindi vakti (saat 9) clus ettii bizim trihlerde ittifakla belirtilir. Mtercim.) 213 Pazar gn idi, eyhlislm kl kuatm idi.. Nam, c. 4, s. 335. (Mtr..) 214 eri libstan kibriti zer -beft (altnl kuma) di; zerine bent (benekli) erguvan! zer-beft giyp balarna selim! mcevveze, zerine iki arze (?) sorgu vaz' olunup tepe sorgucunda nm beyza - deccce (yanm tavuk yumurtas) kadar bir zmrd var idi. Sinn-i erifleri yedi, gzleri mkemmel, cebin-i mbninde bir elif resm olunup halkdan dufiy- aleyhe avn'uh feleke km idi. Nalm, s. 335. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/434 -435. 215 Nam'nn bu fkraya me'haz olan ifdesi biraz sonra nakledilecek. (Mt).
211 212

Sayfa

126

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

deta bir mahzen hline koymutu: Anberle dolu atlas torbalar, krk elli livrelik birok od paralar, inci ile dopdolu keseler. Hasekilerden biri 1.000 miskal klbdn isteyecek olursa, birka bohe gnderirdi; bir dieri glya isterse 200-300 miskallik bir ie verirdi.216 Ahmed Paa 30-40'dan ziyde criye, muganniye, rakkaase. tedrik etmiti ki, Pdih yed isterse diye hanesinde hzr bulundururdu. Bunlar vefatndan sonra Sofu Mehmed Paa tarafndan zd edildi. Eyp'te kl kuanma merasiminin yapld gn, sadrzam Sofu Mehmed Paa resm hil'at ve vzerya mahss altn telli kumatan kll kavuk giyecek yerde -Devleti idare eden bir dervi olduunu aktan aa gstermek maksadyle- kasden, mevlev dervilerine mahss hrka ve klah giyinmiti. Ancak dervilik elbise ile deil, nefsn temayllere tahakkm ile olurken, Sofu Mehmed Paa tarkatin yalnz hrici eklini iltizm ederek, manev esslarna hi riyet etmezdi.217 htiyar Ve Gen Valide-Sultnlar Sultn brahim'in haseki ve cariyeleri eski usller gereince Eski Saray'a nakl olundu. Sultn Ahmed'in zevcesi, IV. Murd validesi Ksem Mhpeyker Sultn'n da saraydan kmas lzm gelirdi. Lkin torunu Sultn Mehmed'i tahta karm olduu iin, onun nmna saltanat etmek zere sarayda kald. Asl Rus olan gen valide sultn Turhan da sarayda bulunuyordu.
(Sadrflzamn saraynda) her nevi libs ve tuhaf ve egy hzr boga boga tururd: her gn her gice hnkrdan bir ka defa adam gelp eyfly- muhtelife ve mtenevvi'a isterdi. Mesel hasekiler n biri gelp bin miskal klbdftn isterdi; bir iki boga kangal klabd&n gnderirdi- Biri gelir, rt- &hf ister; revgan- zeyt giesi kadar raeml zccflceler le yzer kier yzer miskal gnderirdi. KezAlik anber-i emftta atlas kiseler le od yiirmi er otuzar okka ve l'l' kezlik kiseler ile hemn gnderirdi. Bilcmle ha-ttra gelmez nevdir eyay cem ve ihzar ve istenildike lyenkati' tesyr iderdi. Naim, s. 310. (Mtercim) 217 Clus gnnn ertesi pazar gn vezr Ahmed Paa'nn ve Mlakkab'n csseleri nar altndan kaldrld; fakat yalnz kemikleri kalmt. Bu esnada iki garb hl mahede olundu: Evvel mft -zdenin vezr sarayna hrka ve mevlev klah getirmesi ve vezr -i zamln mevlev Mehmed Paa'ya intikal etmi obnasna beret-i istihll sayld. kinci olarak, Ahmed Paa mansblan ve nssm erzakn ake ile satard. Kendisi ten-perver, mfrit derecede yal ve iman olduu iin nsan ya mafsal arlarna faydaldr sz avmm arasnda mehur olduundan yenieri kyafetinde bir ak vezrin btn yalarn ve etlerini bakla kesip halka beer onar akeye para para satt. Bundan dolay maktul, .hezr -pre denmekle mehur oldu.. Nam'dan teHs, s. 335. (Sofu Mehmed Paa'nn takld -i seyf (kl kuanma) alaynda resm elbise yerine hrka ve klah giyinmesi fkras. Namfi'nn szlerinin birinci parasndan galat olacaktr. Halk Miift-zade'nin vezr sarayna hrka ve klah gtrmesini, vezretin bir mev -leviye ntikal ettiine almet bilmi ken, Hammer, sadrzam derv kyafetiyle le alaya kt sanmtr. Bir kimsenin iki lisna bihakkn vkf olmas mmkn deildir; bizim tercmelerimizde grlecek hatlara byk ma'zrrettir, (Mtercim.). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/435 -436.
216

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Fakat devlet ileri zerinde hibir te'sri yoktu. brahim'in zamannda Ksem Sultn'n nfzu hasekilerin nfuzlarna tab olduundan, sultnlarn (yn pdih kzlarnn) izdiva uslleri bakmndan bz deiikliklere gerek duyulmutu. Kanun iktizsnca, paalara nikahlanan sultnlar derhl saraydan kard; ondan sonra ieleriyle ilgili masraflarn kocalar olan paalar if ederdi. Ksem Valide, ekseriya iki- yanda nikhlanmakta olan sultanlarn bul ana varlarna kadar sarayda ikamet ederek lzm gelen masraflarn yamak, pa-mak yhud kemer bahs nmyle Devlet hazinesinden karlanmas usln koydurdu. Mverrih Karaelebzde Abdlazz Efendi -ki brahim'in tahttan indirilmesinde o kadar tahkir edici szler sylemi ve TV. Mehmed'in clusunda Rumeli kazaskeri olmutur- byk-vlide tahsisatnn Osmanl trihinde grlmemi yksek bir miktara varmas hakknda ihtarlarda bulunmu ve Harem'in israflarn iddetle takbih etmi olmasndan dolay dmanl cel -bettiini bize haber veriyor. Onun ifdesine gre, eyhlislmn ve-ftyle alan fetva makaamna kendisinin tyn olunmamas, bundan "kaynaklanmtr.218 Cinci Hoca'nn dam Harem'in lgnca israflarndan dolay hazine boalmt. Hlbuki askere clus bahii datlmas gittike mstaceliyet kesb ediyordu. Bu skk durum iinde Cinci Hoca'nn mallarnn msaderesi tam zamannda imdada yetiti. Sadrzam, clus bahiine yardmc olmak zere Cinci'den 200 kese istemi, kayn pederi Mahmd Efendi vstasyle Cinci'ye ma'zl kazaskere verilmesi mu'tad olan tahsisat vaad etmiti. Cinci ise Sofu Mehmed Paa'nn arzusuna uygun ekilde hareket etmekten imtina eyledi: Lkin br gn hanesine, istenilen akeye mukabil vermek zere, birka kese ayan bozuk para aramakla megul 200 keseyi taleb etmek zere, avu-ba Abdlfetth'n ieri girdiini grd. Cinci Hoca arka kapdan kat; on arn yksekliinde bir duvardan atlad halde, Devlet mverrihinin ifdesine gre zas ikest olmad; kaviyl-bnye ne garb Trk-i strg id, Dursun avu'un hanesine snarak bir hasr altna gizlendi. avu-ba Cinci'yi aramaya balayarak, sakland yerde bulunca, glerek hasn kaldnp: - Efendi hazretleri evvel ervh- ulviyye davet ederdi; imdi ecinne-i

Sayfa

128

218

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/436-437.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

219

Nakledilen sz Hammer'in tercmesinden tercme yerine. Nam'dan aln-rmtr. a. 341 (Mtercim).

Sayfa

129

sfliyye daveti iin hasr altna girmi219 dedi. Cinci: - Bre aslacaklar, ben kazasker ve ulemdan deil iniyim? ekiniz elinizi bre habisler! diye baryordu. Lkin avu-ba, adamlarna: - unun azn kapatn! dedi. Cinci, avulardan hakaret grerek, sadrzamn huzuruna gtrld. 200 keseyi rzsyle vermesini sadrzam tekrar teklif etti. Cinci srarla kar koymaya devam ettiinden, kedhudsyle beraber hapse atld, mallarnn listesi karld ve msadere edilmek zere hanesi arand. Cinci'nun satt mansblar kaydettii deftere nazaran, serveti 3.000 keseyi getii anlald. Sofu Mehmed. Kara Al'ye, korkun ikence letlerini Cinci'nin nne koymasn ve bu hazinelerin nerede saklanm olduunu syletmek zere, gerekirse ikenceye bavurmasn emretti. Cinci, gz-yalan dkerek yeni akelerle dolu oniki gm olduunu ve yeni ve eski paralardan 70.000 guruu bulunduunu -her i'tirf azndan birer birer kmak zere- haber verdi ki, bunlar clus bahii olarak askere datlm ve hazne bunlar toplayp da kendi men-faatna yeniden darbettirinceye kadar Cinci paras nmyle tedavl etmitir. Cinci'nin evinde nakit olarak 3.000 keseden ziyde bulunduu gibi, 200 kese kymetinde altn ve gm evn ele geti. Mefruat msadere edilmedi. Cinci, Sleymniye Evkaaf'ndan kanuna aykr olarak gnde 500 ake. kedhuds da 200 ake almlard. lk verildii gnden beri 15.000 guruu bulan bu para, Sleymniye Vakf'na iade olundu. Sadrzam. Cinci'nin kayn pederinden, kznn mihr-i meccelinin ne kadar olduunu sorarak, 1.000 altn olduu haber verilmekle, bunu gnderdi. Bir aylk bir hapislikten sonra Cinci, sancak-bei nmyle Habe eyletinde brim'e gitmek zere emir ald. Mihal'ta nikrse tutularak birka gn orada kalmak iin msade ald. Bu duraklama, kendisi iin uursuzlua yol at: Kendisinin kabahatsizliinden bahsederek azna geleni syledii gibi, stanbul'da dah bz taraftarlar hakkndaki muamelenin haksz olduunu yaymaya baladlar. R dncesizce szler ve hmsi olan Krm Han'nn, istanbul'a dnmesi iin msade alabileceinden korkulmas, idamnn kararlatrlmasna sebep oldu. Bunun iin Lmnili Hseyin avu

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Mihal/a "ardg zaman. Cinci, avuu, davet haberi getirmitir diye sevinerek kabul etti.220 Osmanl mverrihi, vk bunun bir davet haberi olduunu, fakat stanbul'a deil, Kur'n- Kerm'in nnallhe ve inn ileyhe ric'n kelm gereince topran topraa, ruhun ruha davet edildiini sylyor.221 Clus Bahii Cinci Hoca'nn 3.000 kesesini alm olan Devlet haznesi clus bahii iin 3.80 kese, hazne-i hssa (i-hazne) yalnz 1.000 kese verdi: Her kese 500 guru itibariyle, bunun yeknu 2 milyon 40 bin guruu buluyordu ki, her guru 120 ake itibariyle 244.800.000 ake; 125 ake 1 duka itibariyle 1.958.400 duka tutard. Paradan 50.000 yenierinin herbiri 3.000 ake ald gibi, ayrca (gnlk) 5 akeye kadar tahsisatlarna terakki de aldlar. Byk ve odalar 24 zabiti i-hazneden 1.000 ve d hazneden 1.000 ake aldlar. Bir ay sonra ulemya, II. Selim zamanndan beri verilmesi mu-td olan atyyeler (bahiler, hediyeler) verildi. Lkin krkllar, yni aa derecedeki mderrisler tfet-i ahaneden hissedar olamadlar. Her clusta Galata Saray ile brhm Paa Saray'ndan ve Sa-ray- Hmyn'dan muayyen bir miktar i-olanlarnn222 siph kayd olunmas veyhud dier hizmetlere ykseltilmesi mu'td idi. Mu'td olan bu terakkiler yaplmadndan Galata Saray i-olan-lar gizli entrikalar evirdiler. Ancak bunlarn ve akbetlerinin naklinden evvel, Saray- Hmyn hademesinin nasl tanzim edildiklerini tammiyle tarif etmemiz gerekir.223 Hademe-i Hassa Odalarnn Tanzmi saray vard: Biri Edirne'de, biri Galata'da, biri de stanbul'da, stanbul Saray Sultn Kanun Sleyman'n musahibi brhm Paa

130
Sayfa

Nakledilen szler, Hammer*n tercmesinden tercme yerine, Nam'dan alnmtr, s. 341 (Mtercton). 221 Nam'nn buna dir makaalesi pek gzel yazlmtr. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/437 -439. 222 olan tbirinin imdiki mnsyle deil, delikanl mnsna alnmas lzm gelecei, tekrar tzh olunur. (Mtercim) 223 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/439.
220

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Viyana mparatorluk ve Kraliyet Ktphanesinde Naalhat^me, nu: 96. He -zTenn'fn ftnlyvt'. Devleti Ofttn&nlyyenin IMM Teskfl&t ve tdAresi, c. 2, s. 13-30. M. D'Ohsson, Devleti Osmaniyye Tablosu, 7. s. 34. 44. 225 SeftTUye Hnmmer sflvflrt mnsm vermi fse de, sefer zaman pdihla birlikle gitmee memur demek olacaktr. (Mtercim).
224

Sayfa

131

zamannda te'ss edilmi ve en ok Bosna ve Arnavudluk'ta ebeveynlerinin ellerinden alnan Hristiyan ocuklarna tahsis edilmiti. Hademe-i hssa, bu saraydan karak sph snfna girerler. Yhud sarayn alt odasndan en aa derecede itibr olunan ve Byk Oda, Kk oda denilen iki odaya dhil olurlard. Dhil hiyerarisinin bu ilk iki derecesini kat ettikten sonra Pdih'm ahsna bal olan, yhud Enderun'da dier hizmetleri f eden zabitlere mahss drt odaya kabul olunurlard.224 Herbirinde 300 hademe olan Edirne, Galata, stanbul saraylarnn, hakikatte, asker ve idar meslekler iin talebe yetitirilen birer mektep olduu, bu malmattan anlalr. Byk ve kk odalar henz kaydolunmu hademeye tahsis edilerek, birincisinde 200, ikincisinde 100 hademe vard. Daha yukar olan odalarda zt- ahanenin ahsna bal olan zabitler taksim olunmutu. Bu drt odann en aa derecesinde Se-ferliler yni svariler225 bulunuyordu ki, balarna kedhud ad verilerek, pdihn amarna bakarlard. Sarayn mugannileri, rakkaslar, berberleri, tcleri, ykayclar bu odada idiler. Ba kulluku haftada iki defa gm leen iinde destr- hne dlbendlerini ykar ve esnada seferliler hep birden tegann ederlerdi. nc oda (yn seferli odasndan bir derece yukar) kiler idi ki, erzak, daha dorusu tatl yiyecekler orada bulunuyordu. nk ekerlemeler, erbetler, her trl tatllar bu odada hazrlanrd. Bu odann hademesi pdih diresi ile saray camii iin balmumlan ml eder, pdiha du etmeleri iin yaralardan muztarip olan bedbahtlara yarm arn boyunda yaklar hazrlar ve datrlard; birde anber ve misk ekerleri (hurze) you-rurlar ve misk ve anberden muskalar yaparlard ki, bunlar tlsma kar koruyucu saylmtr. nc odann ba yn kilerci -ba, yhud (vazifesi itibariyle) tatlc-ba matbah- hne adamlarna nezret ederdi. Matbah adamlar tavuku, a, tatlc, ekmeki, st, dondurmac vesaire gibi on iki snfa ayrlrlar. Sultn Sleyman'n bir kanunu mucibince bu muhtelif matbah adamlar 1.350'den aa olamazd. Bu oda hademesi (nc) S^ leymn zamannda 4O' amazken, brhm ve IV. Mehmed zamanlarnda 70'e kadar kmtr. Yine Kanun asrnda 40 olmak zere tyin edilmi bulunan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

132
Sayfa

hazne hademesi sonralar 140'a varmtr. Hazne odasnn226 balca memurlar hazinedar, onun yardmcs demek olan hazne kedhudsi; pdih her gezmeye ktka bir ggm buzlu su ile tkb eden ggm -ba; hfz- mifth demek olan anahtar olan; hazne ktibi; altn ve gm para dolu bir mein anta ile zt- ahanenin arkasndan giden antac; elmasl sorgular muhafaza eden sorguu-ba; pdiha ancak od ile trlanm olarak hademenin arklaryle taksim edilen siyah tilki ve samur krk kapl h'atlerin muhafazasna memur kapanieci-ba; fafurlar muhafz tabak eski ba; blbl ve tt (papaan) muhafz bl-blc ve ttci-bai; nihayet, teferrc srasnda zt- ahaneye takdim olunmak zere tfek hazr bulunduran iki tfeki idi. avular (Devlet emirlerinin ulatrlmasna memur olanlar), mteferrikalar, a-nigirler bu odadan seilirlerdi. Drdnc, nc, ikinci odalarn balar 40 kiiden mrekkeb olan birinci odaya (Has-oda) geerek, bunlar yalnz sarayda ve devlet daresinde en byk mevkilere nasb olunmak zere karlard. Birinci oday tekil eden 40 kiiden dierlerine tekaddm eden memuriyetlerine gre birer unvan alarak, yle isimlendirilirlerdi: Silhdr, ukadr (pdihn st libsn gtren), rikbdr (zengi tutan), dlbend aas (destr muhafz), anahtar olan, pkir aa (havlular ba-muhfz), bini227 pkir aa (kinci havlu muhafz), ibrkdr (ibrik gtrenlerin ba), gze-ba (birinci ve ikinci mfetti),228 ba mezzin, sr ktibi (pdihn ktibi), ba-u-kadr (birinci oda hizmetkr) sark-ba (destr- hmynu sarmaya memur), kahveci-ba tfeki-ba (avda pdiha tfek tak-dm eden), berber-ba. Bu memuriyetlerin son yedisiyle hademenin ilk beine Harem ile Saray'n haric direleri arasnda bulunup mbeyn denilen diresinde hizmet ettikleri iin, mbeynci denilir. Drdnc oda hademesinin diresinde amarlar; ncde tatllar; ikincide hazne bulunur. Birinci odadakiler zt- ahanenin nefsine hizmet edip Hrka-i erif Odas'na bitiik olan hbgh-t sultannin (pdihlarn uyumasna mahsus yerin) muhafazasna memurdurlar. Hrka-i erf odasnda Brde-i Hazret-i Peygamberi, Hazret-i Peygamber'in mukaddes sanca, klc ve ilk halfenin ve ashb- kiramdan pek oklarnn kllar vardr. Birinci oda hademesi ilk zamanlarda yevmi yirmibe, ikinciler on, dier
ltinc oda, yni kilerden daha yksek olmas lzm gelfyor. (Mtercim) Yni pdihn ata binip kt zaman yaplan vazifeye memur. (Mter.) 228 Mfetti* sznde yanlihk vardr; gze -ba > pdiha bardakla su ve erbet takdimine memur olsa gerektir. (Mtercim)
226 227

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

drt oda hademesi yalnz sekiz ake alrlard. IV. Murad birincilerin gnlk tahsisatlarn 30 akeye, ikincilerin 12'ye, dier drdnn 10'a kard. Alt odann her birinde 12 eski vard ki, ke mer, kaftan, klah, astar bahs nmyle birok paralar alrlard. Btn bu odalarn reisi kap-aas (saray ba-nzr) ve beyaz hadmlarn reisi olup saray idarecisi demek olan saray aas, onun maiyyetinde bulunurdu. Edirne ve Galata saraylar i-olanlaryle, stanbul saraynn byk ve kk oda i-olanlar, daha yukar derecede olan drt oda hademesinden baka tarzda elbise giyerlerdi: Birinci takm ukadan urba giyerek kaftan giymezlerdi; ikinci takm ipekli elbise ve kaftan kullanrlard. Her iki takm ark'n itiyad na muhalif olarak balarn tra etmeyip, fakat tepelerinde braktklar bir tutam sa kulaklarnn zerine inerdi. Bunlar bu dette, Ysuf un Firavun'a kle iken salarn bu halde bulundurmu olduklarna dir olan kadm rivayete bal kalyorlard. te Sultn b-rhm zaman saray hademesinin tekilt usl bu ekildeydi.229 Hademe syan Galata Saray hademesi isyana ilk misl oldular. Clus gn bunlardan br takm terakkiye nail olmak iin sadrzam, mft, asker abalar nezdinde usle aykr teebbslerde bulundular. stanbul Sa-ray'nn byk ve kk oda hademesi bundan haberdr olunca, teki saraylardaki arkadalarnn mesisine itirak etmek isteyerek kap-aasma mracaat ettilerse de, bir cevap alamadlar. Bir haseki v-stasyle mftye gnderdikleri istid-nme saray mdrnn (saray aas) eline geerek, onun tarafndan kap-aasma gsterildi. Kap-aas bu intizamszl bastrmak zere mdre emir verdi. Kap-aas RO zlfl baltac (beyaz hadmlar), 40-50 saray kapcs ve yenieri acem olanlar ile byk odaya giderek, hademeye yle kt: - Mel'nlar! Bu grlt ne demektir? Tabanlarnza denek vurarak sizi cezalandrrm. Bu szler o vakte kadar korkudan skt hlinde bulunan isym zincirden kard. Hademe Mel'n sznden dolay bainarak, ka-paasyle ekitiler. Aa. ekilmemi olsayd hanerle vuracaklard. Ondan sonra kaplar kapatarak aralarnda meveret kurdular. Kap-aas tekrar geldi; lkin ieri giremiyerek, kap aralndan u ekilde barmaya mecbur
229

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/439 -442.

Sayfa

133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

134

oldu: .- Evi adlar m, ben size mni* olmak, ayaklarnzn altna denek vurmak istemem; yalnz, braknz da zahir te'dbt yapaym, t ki nizm yerini bulsun. Olmad halde Pdih'a haber veririm, hepinizi ldrr. Bu szlerin cevb olmak zere hepsi birden: - Git oradan! diye bardlar, kap-aas da itaate mecbur oldu. Hademe, odalar camiinde toplanarak asker aalarna mektup yazp gnderdiler. Ertesi gn, baltaclarn ba ve kedhuds, bu karklklar karanlar intizm diresine davet etmek zere, kap-aas nmna geldiler. Bu suretle drt defa haber gnderildiyse de te'sri olmad. Sadrzam, kendisinin mdhalesi lzm geldiini grerek, mbeyncilcr vstasyle hademeye bir kt gnderdi ki, istedikleri terakkilerin bayramda verilecei vaadinde bulunuyordu. Grlt kesildi; lkin hademeden biri: - Dikkat ediniz, arkadalar! te kap-aas bostanclarla geliyor! diye bardndan glkle yattrlabilmi olan kapclar, derhl kl, tfek, yay, sapan, topuz, eki, denekle silhlanarak sofaya doru kotular. Odalarn yeni aas olmak zere nlerine kan birini talarla kardlar. Bununla beraber kap-aas yattrc szlerle intizm salamaya muvaffak oldu. nc odann ba (ki-lerci-ba) ve seksenden fazla hademe saraydan karld. Dierlerine bayramda hizmetler verilecei vaad edildi. Valide Sultn, sadrzam, aalar btn hademe iin birden terkkiler yapmann ihtiyata muvafk olamayacan dndler. Bayramn drdnc gn, ilerinden 200'n siph snfna kaydetmekle beraber, m Vlsi Murtaza Paa ile birlikte Suriye'ye gitmek zere hazrlanmalarn emrettiler. Asl Bosna'dan olan Murtaza Paa IV. Murad zamannda Grc prensi Marul tarafndan Mehmed Paa'ya kle olarak verilmiti; saraya kabul olunarak-23 sene zarfnda birinci odann en byk memuriyetine, yni silhdrla terfi etmiti.230 Seyyah Evliya, Suriye'de ona refakat etmitir. Evliya ile Murtaza Paa'nn genliklerinde tanklklar vard; daha sonralar bu ekilde mnsebetlerini yenilediler: Cinci'nin dmesinden az evvel Evliya, stanbul'da yeni yaplm bir saray dardan seyrederken adyla arldm iitti; ve sarayn sahibi olan Murtaza Paa'nn vaktiyle
Murtaza Paa bu defa sflhdrlkdan fim valiliine t'yn ohmmudur ki, saraydan birok adamlarn vakti muayyende hep birden kmalarna byk kma ve kanlarn en byk rtbelisine -byk kma ba. denildii cihetle, Murtaza Paa da bu unvan almdr. Evliya, c. 2, s - 468.
230

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Safranbolu'daki (Zaferanbolu) mektep arkada olduunu grd. Murtaza Paa kendisini byk bir sevgiyle kabul etti.231 Evliy'nn eski efendisi Defterdr-zde Mehmed Paa, Sultn tbrhm'in tahttan indirildiini zmit'te haber alarak, derhl stanbul'a gidip Sofu Mehmed Paa'mn huzurun* kmt. Sofu, sabk sadrzamn, valiliine tyn ettii Kars'a niin gitmemi olduunu hiddetle sordu. Mehmed Paa, bu azarlamann, kendisi iin kurulmu bir tuzaktan ibaret olduunu syledi. Sofu Mehmed : - Git, yoksa seni ldrrm. dedi. Mehmed Paa hiddetine galebe edemeyerek elini hanerine gtrp: - Allah senin belm versin, ihtiyar mel'n! szlerini mrl-danmasyle sadrzam bir mddet teessr duymakszn ve sknet iinde kaldktan sonra, u cevb verdi; - Paa, eer sadkane hizmet etmek istersen senin iin bir ey yaparm. Pdih, Malatya sancan sana arpalk olmak zere veriyor. Mehmed Paa : - Cenb- Hakk mkfatn ihsan buyursun, paa hazretleri; ahs verg (harc), fevkalde verg (avarz) ile muhassln da veriniz; bu suretle bana ltf etmi olursunuz. dedi. Sadrzam da: - Peki, yle olsun! diyerek mukabele etti. Defterdr-zde Mehmed Paa, bunun zerine sadrzamn elini perek veda etti.232
Galiba mverrih ark menblarndan ald malmat evvel not hlinde kayd ve sonra onlar tafsil eylediinden, bu tarzda yaz yazlmasnda birok yanllklar yapmtr- Bu fkrada dah yanllk vardr: EvIy'nn mnsebetlerin yenilendii Murtaza Paa deil. Cinci Hoca'dr: Evliya Gvn Kupc ba Sarayt'na nazr gzel ve yeni bir saray grerek hayranlkla seyrederken saray sahibinin huzuruna davet olunmu, ve bunun sahibinin kim olduunu sorduunda Hnkr hocas, olduunu anlamtr. Yukarda yetmi seksen kadar samur krkl hademeler arasnda kk bir ulem destnyle kara sakall elebiyi grp bunun *yr- kadmi, eriki eyh-zde olduunu bilmitir. Cinci. Safranbolu'da deil. stanbul'da Htnd Efendi Medrese-si'nde Evliya ile birlikte ders arkada imi. Cinci, Evliya'ya pek ok ilti fat ve bizim tasavvurumuza samiyacak kadar hsanlarda bulunmutur. Cinci, ders arkadana gsterdii bu gzel muflmeleye nazaran zannedildii kadar mayas bozuk bir adam deilmi. Evliya, c. 2, s. 467. (Mtercim) 232 Evliy'nn bu mlakat ve mklemeyi bildiren fkralar aaya zetlenerek alnmtr, s. 470: .Mehmed Pasa, ben kendisinden ayrldktan sonra Istanbul'dan ald mektuplar zerine in -lznik'de (znik'le) bulunan iftliine gelerek, orada clus haberini alnca, Yalova'dan kaykla stanbul'a geldi. Doru ehzade Camia yannda htiyar vezirin hanesine giderek el pt. Ben de hzr idim. - Sadrzam hemen azarlamaya balad. Aralarnda yle bir konuma geti: Sadrzam: elebi Paa, destursuz neye geldin? Yoksa mhre mi geldin? -- H, ben mhre lyk deilem; babamn eski dostu ve benim pederim makaamnda bulunan ve beni Sultn Murd- Rbi* devrinde nil-i mertib eden bir ztn sadrzam olduunu haber alarak hk-i pyine yz srmee geldim. - .tbrhim Hn sana Kars mansbm verdi; neye gitmedin? ~- Y sultnm, Kars emriyle beraber katlime ferman da var idi. Sadrzam tavancl gibi
231

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sipahilerin syan synn yaylma sahas, sdece hademeye mnhasr kalmad. Sipahiler de isyan edip Mehmed Paa'dan memnun olmadklarn, eski taleblerini tekrarlayarak ocuklar iin terakki verilmesini, gul-miyelerinin denmesini, IV. Murad zamannda olduu gibi Bb- H-myn'da istihdam edilmelerini istediler. Siph ocandan yetimi bulunan sadrzam, gelecek senenin balamasyle yeni terakkiler verileceini vaad etmiti; fakat bu msade sleri 25 Eyll (7 Ramazan 1058) trihinde skdar'da toplanmaktan men edemedi. Bu yeni isyann sebepleri sipahilerin tekilt biimlerindeki noksan ile beraber, Sofu Mehmed Paa'nn mnasebetsiz hareketleridir. Yenieriler sipahilerden iyi tanzim edilmiti: Yenieriler'de aa, kul ked-huds, segbn-ba, zaarc-ba, samsoncu-ba, turnac-ba ile er-kn- harb hey'eti tekil eden dier zabitlerden baka, her alayda (orta) o alaya mahss reisler vard: Miralay (orbac), aba, sakn -ba, vekl-harc, yzba (oda-ba), bayrakdr, en kdemli yenieri (ba-eski), bn-karakolluku. lk zamanlarda sipahilerde idare ileri byle ube ube ayrlmamt. Yalnz bir aalar, bir kedhu-dlar ve bir avular bulunuyor ve binenaleyh on-onbebin kii iin onbe kadar zabitle idare olunurdu. Sadrzam da gururu ve hkmet idaresinde tab olacan vaad ettii kaaidelerden sapmas ile sipahilerin hondsuzluunu celbetti. Ulemdan bz dncesiz kimseler ocuk bir hkmdarn zamannda sadrzamn hakk hkmdar demek olduuna kendisini ikna ettiler. Tammiyle bu fikre tab olarak dvnla ilgili ileri ihml etti ve kendisini saltanat kudretine mlik sayd.233 Mansblarn satlmasna son vermeyi vaad etmi olduunu
bararak* - Bre git, yoksa seni imdi katlederim- -- Allah ve Resule, hlime merhamet et Evld ayal shibiyem; bir yldr k onsekiz sancak yerde bu kadar sebgn ve sanca hasertyle ibadullah zere konup hne-berd oldum. (Sorsalar madurun gaddar kendin gsterir.- Rgb Paa. Sofu'nun -mteakiben grlecei vehile- kzmakta hakk vard. Mtercim). Sadrzam, (daha ziyde kzarak) - -Bre k diyorum.* Defter-zde Bre cann ksn! diye hanere el ettikte sadrzam asla sz sylemeyip hayli dnd. Sonra dedi ki - Paa, eer istikaamet edersen seni bir hizmette kullanrz; hele imdiki halde kapu halkn dat. Sadetli pdih sana arpalk olmak zere Malatya sancan ihsan eyledi. - Teekkr ederim, kabul ettim. Avarzn, haracn, muhassUn dah ihsan buyurursanz minnetdr olurum. - yle olsun! Sabah emirlerini al. Defterzde Mehmed Paa bunun zerine du ederek el pp kd. Sleymniye'deki sarayna giderek ailesini Hisar'daki yalya nakletti. Btn adamlan kendisine gzclk ediyorlard. Ben hacca gideceimi syleyerek glkle ruhsat alp hacc - erife gitmek zere Murtaza Paa'ya mezzin-ba. oldum; sadrzam da Mahmel-1 erif imametini yz altn le birlikte ihsan etti. (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/442 -444. 233 Bu byk fitneye birka madde sebep oldu: Biri budur ki, bz ulem-zinde ehas. Sofu Mehmed Paa'y

Sayfa

136

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

unutarak, kendinden ncekiler gibi davrand ve Sultn Mehmed'in clusu mnsebetiyle bir ey alnmakszn vl tyn edilmi olanlardan para istedi. Hrite grevler vermek suretiyle hademelikten karlanlarn aded inin 200'e hasr edilmesi, sarayda intizmn iadesine kifayet edebilmekten uzakt. 24 Ekim 1648 (6 evval 1058)'de, Galata Saray hademesi -ki ehremini kendilerine kfi miktarda yiyecek vermiyordu-234 muhafzlarnn ellerinden kurtularak brhm Paa Sa-ray'nn nne geldiler. Bu sarayn hademesi de onlarla birletiler. Yenieri aas, ehirde kol gezen askerle gelerek kendilerini itaate davet etti; lkin dmanca nmayileri zerine ekilmeye mecbur oldu. Galata Sarayllar'm, kendileriyle birlikte harekete davet iin kd yazm olduklar Saray- Hmyn Kk ve Byk Oda hademesi bu vak'ay iitince arkadalarna katldlar. Hepsi birden, vaktiyle sefirlerin ikaametgh olan Eli Han'n igal ettiler. Bu vak'alar srasnda, hizmetlerinden karlm ve Girit'e gitmek zere sadrzam tarafndan kaydedilmi olan 1.000 sipahi, ilerinden Bykl Mahmd nmnda birinin tahrikleri zerine isyan ederek Silivri'den stanbul'a dndler. Durum, acele hareket edilmesini icb ettirdiinden, ulem Dvn'a arld. Klalarnda silhlanmalar ve kavgaya hazr bulunmalar iin yenierilere emir verildi. 24 Ekim'de leden sonra kazaskerle dier ulem iki defa Sofu Mehmed'in yanna gittiler. O gn iki hatt- hmyn km, bir haseki be defa gelerek sadrzam nezd-i ahaneye, daha dorusu Valide Sultn'n nezdine armt. Ertesi gn sadrzam ile mft yeniden dvna davet edildiler. Bunlar, karklk baslmadka kamayacaklarn bildirerek, Valide Sultn'm arzusuna uygun hareket etmek hususunda mazeret ileri srdler. Sabk Bursa kads Ms Efendi eli olarak sipahilere gnderildi. Lkin siphler, Saray ve Dvn'n kendilerinin karsnda titremekte bulunduunu grerek cr'etlerini bir kat daha artrdlar ve Pdih'n bir ayak dvn yapm ak suretiyle sulamakta olduklar sadrazam ve mft ile mnazaalarn halletmesini taleb ettiler. Sipahilerin ileri gelenlerinden birka, ihtiyar Muslihiddin Aa'ya giderek, Sultn brahim'in katlinde hi medhalleri
acele drp huss Cmi'n'I-Fsl'nde -Ka-an sultn sagr olsa rey bir vl-i azm'-na bat iderler; ol sagrden veklet ile hkm ider; likn hakkatde sultn ol vl i azmdr diye yazlm olan mes'eleyi nakl etmekle tbls gibi derd-mend paay zll itdi-ler. pay- sdedil bu devletin askeri ancak eref-i nesebe i'tibr itdkleri-ni anlaroayup ve stikll i mcerrede halkn tahamml olmadn bilme-yp nice zaman o sevda ile dvn terle eyledi; kendisini velahd-i mebbed makaamtna koyup ittib' bu sz ile iftihar itmek mertebesine vard.. Na -m'dan telhis, s. 354. 234 Sultn brhm zamannda ehremini, maietlerini te'mn edemedii iin Galata Saray'ndan her gn Allah. Allah! sesleri gelir, fukaras kun ekmek ile geinirdi. Nam'dan, s. 356. (Mtercim)

Sayfa

137

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

olmadna dir hccet istediler ve kendilerinin yenierilerle bir niz'lar olmadn sylediler. Muslihiddin: - Vallh, bizim de o hususta rzmz yok di; gidiniz, mft 'ile vezirden sorunuz! dedi. Ertesi gn (26 Ekim 1648 - 8 evval 1058) hademelerle, sipahiler Atmeydan'nda, ulem ve byk devlet memurlar sadrzamn ikametghnda toplandlar. sler Sofu Mehmedin yannda mzkereler yapldndan haberdr olarak, Sultn brahim'in katlinde med -hli olanlarn hepsinin idamn istediler. Sadrzam ve mft o zaman yenieri klalarna gidip isyann bastrlmasn en messir vstalarla ihtar ettiler: Toplanan meclise, dnk gn siler hakknda sdr olan bir fetva gsterildi ki, dosta nasihatten sonra itaat etmemelerine ve serke takm itaat diresine avdet edinceye kadar kendilerinin katline cevaz veren Kur'n hkmne bina edilmiti. Bu fetva mft ile be kazasker, stanbul kads ve selefi, byk molla ve mderrisler tarafndan imza edilmi idi. Ulemnn bu karar, si ph ve hademenin teskin edilmesinde te'srsiz kalmad. Dier taraftan, y siph kaydeden veyhud dier saraylardan Saray- H-myn'daki Byk ve Kk Odalar'a nakleden Galata Saray hademesi arasnda bir Abdurrahmn, yhud Abd vardr ki, pdihn lutfu ile daha sonralar nianc vezr derecesine ykselmi ve Pdh'n emri zerine zamannn trihini yazmtr. Vak'alan bu zttan birka defa naklettik. Lkin bundan sonraki 36 sene zarfnda bize bilhassa rehber olacaktr.235 Sipahileri Yenierilerin Mahvetmesi Sipahilerin sebep olduklar karklk, eer sadrzam ve mft, slerin skdar'a dnmeleriyle iktifa edip de, ertesi gn (27 Ekim 1648 - 9 evval 1058) reisleri Mahmd'un teslimini istememi ve son ayaklanmada haklarnda bhe hsl olan birka ulemya srgn emriyle avu gndermemi olsa idiler, bastrlp bitecekti. Zikredilen ulem vaktiyle haberdr edilerek, hanelerinden katklarndan, avularn aratrmalar faydasz kald. Bu iki hdisenin tekrar alevlenmesine yettii ihtill atei, nc bir sebeple de iddetlendi: Sadrzam kedhuds (efendisinin emriyle) ehirde kol gezerken, Atmeydan'nda bulduu sipahinin (ehzade Camii yannda
235

Sayfa

138

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/445 -448.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

herkesin gz nndc> balarm keserek, kesik balarn ar ortasna atmak ve kendi mzraklarn ayaklarna sokmak gibi lgnca bir harekette bulundu. Bu vahet, sipahileri, kendilerini birer birer tutup ldrmek istiyorlar dncesine sevketmekle beraber bedbaht maktullerin cesedlerine reva grlen tahkirler de kendilerini az kzdrmad. nk kanun cbnca yenieri ve sipahi na'lar ar ortasna deil, denize atlmak ve dm emrinin icras payitahtta ve Boazii'nin iki tarafna bir top ile ha ber verilmek lzm gelirdi.236 Kanuna muhalif hareket edilmesinin sipahilere kt te'sr ettii grlnce, hemen sipahinin na' kaldrld ve kanla lekelenmi olan kaldrmlar (yollar) temizlendi; lkin bunun vakti gemiti. Sadrzam, ihtiyaten stanbul'un kaplarn kapatt. Lkin sipahiler skdar'dan beri tarafa geerek Ahr Kaps denilen kapy krdlar ve isyan bayran Atmeydamna diktiler,237 Geceyi birok me'alelerin aydnlnda orada geirdiler. iddetli, bir rzgr estiinden stanbul ahlsi bir yangn kmasndan korktular. Sipahilerin reisleri, yenierilerin kesinlikle tarafsz kalacaklarndan emn idiler. mdlerinin gereklemediini grnce kendilerini takviye ve efkr- ummiyeyi celbetmek iin ulemdan bzlarn davete karar verdiler. Has-ahr'daki at hizmetilerinden bayraklar altna yazdklar gibi, sabk mft Eb Sad Efendi'yi ve Atmeydam'nda cami kar sndaki hanesinde ikamet eden Hanef Efendi'yi huss hey'etler gnderip davet ettiler. Drt defa Eb Sad Efendi'yi hanesinden cebren karp mft yapmak istediler. Eb Sad Efendi bu hizmeti kabul etmeyeceini syledi. Nihayet, yarn sabah Saray- Hmynca giderek, sipahilerin ikyetlerini pdiha arz edeceini vaad etmekle ellerinden kurtuldu. Hanef Efendi zorla getirilmiti. Onlarn fikirlerine tab gibi grnerek, o gece sknet zere kalmalarn ve ertesi gn sabahla beraber dneceine dir yumuak szlerle dnd. Bu suretle sler kendilerini emniyet iinde zannetmek hatsna dtler ve ertesi gn mansblar ve para datlacan hayl ederek, beklediler. Sadrzam ve mft ise Orta Cmi'e gitmi olduklarndan, geceyi orada
Bu vak'alara meTaz olan Nam'da aadaki fkra yoktur; ihtiml ki, birka satr sonra zikr olunacak Panayoti'nn eserinden alnmtr. Bu son fkrann hakikate uygun olduu phelidir. Yalnz uras malmdur ki, stanbul'a gelen sipShlere dellet eden ve ekseriyetle Panayoti'nin hemcinslerin den bulunan tercmanlar, stanbul'da pekok olaanst durumu grmek ve madamlnra tabi bu ahvl iinde kendilerinin kahramanlk gsterdiklerine delil olabilecek birok kelimelerle tatl tatl nakletmek sevdasnda bulunan seyyahlara her yangn topu atldka te Trkler bir adam daha astlar; bu top ona almettir derler imi. Bu tercmanlarn me'hazlan Panayoti olsa gerektir. (Mtercim) 237 Nafmfl; Panayoti'nin Vtkayf-nimes.
236

Sayfa

139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

geirdiler. Yenierileri vazifelerini fya tevik iin mft kendi civarnda kol dolamakta olan Ellinci Orta neferlerine 10.000 guru verdi. Ve mensup bulunduklar ortaya 500 ake vakfetmeyi vaad etti. Gne dounca sipahiler eskilerinden Kara Abdullah nmnda birini ikyetlerini Valide Sultn'a arz etmek zere Harem-i Hm-yn'a gnderdiler. Bir gn evvel de bu mracaatta bulunmalar zerine yle bir hatt- hmyn verilmiti: Yenieri ve siph kullarmn birbiriyle ceng etmelerine nzy- hmynum yoktur. Siz cenViyyeti datnz, sonra ben ikisini de azl ederim. Bu defa Kara Abdullah u hatt- hmynu getirdi: Ben kullarmn birbiriyle niza' ettiklerine ve birbirlerine kl ekdiklerine raz deilim, ma'kl ve mnsib kim ise onu vezir eylesinler. Sipahiler bu hatt- hmynu hamilen bir temsilciler hey'etini Orta Cmi'e gnderdiler. Pdih'm, daha dorusu Valide Sultn'n kendisini terkettiini gren Sofu Mehmed, u cevb verdi: - Emir pdihndr; eer aalar mnsib grrler ise ben mhr -i hmynu iade ederim Lkin aalar fkelenerek: - Biz vezir ve mftnin idamlarna deil, azillerine bile raz deiliz; sipahiler dalmlar ve ill haklarnda sdr olan fetva mucibince cmlesini ldrrz. Yenieriler Beinci Deveciler Alay miralayn (orta orbacs) bu cevb slere tebli etmeye gnderdiler: Lkin bu miralay At -meydan'na varmadan sipahiler zerine hcum ettiler ve ldrdler. Bu katli, sadrzam tarafndan verilen emre dayanarak sipahi klna girmi adamlarn yapm olmalar muhtemeldir. nk sipahiler kan dkmedike yenierileri silh kullanmaya ikna etmek mkil olduundan, bu saldrganca hareketin istenilen neticeyi ta'cl iin hesb ve icra edilmi olmas lzm gelir. Yenieriler, bu kati haberini alnca, artk intikamdan baka bir ey dnmediler. Aalar, yenierileri ve acem -olan lan m nlerine katp, ulemy ve sadrzam arkalarna takarak, yrdler. eyhlislmn olu olan Galata kads ahlnin tevecchn kazanm bir genti; mkemmel silhl 20 kii ile yenierilere iltihak etti. Konstantin Stunu (Forum'da kadm, krmz somakiden stun) (emberlita) karsndaki Eli Han yannda yenieriler iki takma ayrlarak, paralel iki sokaktan sipahilerin

Sayfa

140

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

toplanm bulunduklar At-meydan'na doru yrdler. Kavgaya balamadan nce Ftih Camii vaizi Vel Efendi ile Ken'n Paa'y sipahilere nashat ve itaate davet iin gnderdiler. Bunlar Sultn Ahmed Camii haremine vardklarnda lzm gelen ihtarda bulundularsa da: - ldrnz unlar! grltsnden baka cevp alamadlar. Vel Efendi kamaya muvaffak oldu. Lkin Ken'n Paa'nn nnde koan adam (atr) ve mataracs ile sabk Kefe Valisi s-ml Paa'nn tesadfen orada bulunan olu para para edildi. Bunun zerine yenieriler Ayasofya'dan Atmeydam'na yrdler, si-phlerin iddetli bir taarruza uramalar zerine eer ihtiyar Mus-lihiddn, yenieri aasn gsterdii' korkaklktan dolay ayplayp azarlayarak yenierilerin zaafa uram olan cesaretlerini tahrik ve tekrar Atmeydam'na sevk etmemi olsayd, bunlar malb olacaklard. Musliniddn'in bu hareketi neticesi olarak, yenierileri siphlere kar koyulamaz bir surette saldrdlar; darbeleri altnda vcd-lar para para olmakta, yorulmak bilmeyen kllan hem sipahilerin ak sal balarm, hem de gen hademenin kara turreli balarn drmekteydi. Cmi'in hareminde siper alm sipahiler iinde birka maharetli ok atcs vardt. Bunlardan Maksd nmnda biri yedi yenieriyi birbirini mtekib ldrm, sonra kendisi de ldrlmtr. syanclarn balan olan Hseyjn Khya ile Kara Aa camide namaz klmak bahanesiyle kamaya altlar. Bykl Mahmd kolayca kamak iin ehrin kaplanndan birini birka sipahi ile tutturmutu. skdar'a gemek zere adamlanyle birlikte iki kaya girdiler. Lkin kayklarn biri fazla ykl olduu iin yolda batt. Bununla beraber slerin cami avlusunda ve iinde ldrlmeleri devam ediyordu. Mihrb zerinde ve minber altnda bile'siph ve hademe kati olundu.238 Pencere ve kaplar kurunlarla delindi. Sipahilerin ileri gelenlerinden Dalakl Ahmed, Oru Be, Bengi Mehmed Efendi, 300 arkadayle beraber ldrlmtr ki, bunlardan 50(si henz siph yazlm at uaklanyd. Malbla-nn bir takm minarelere sndlar; erefelerden Allahu Ekber sadlan yerine mn! mn! sesleri, iitildi. Muslihiddn, mn dileyenlerin haytna iliilmeyeceim syleyerek, siph ve hademe

Cmi'de kalan derdznendler tara hnimde ve i haremde ve adrvan tarafnda kapu pencere iinde, minber ve mihrb nlerinde katl-i rert' le k-lcdn gediler. Cftmi'-i erifin ol nazentn ve musanna* kapulan ve camlan tfenk fndkyle delik delik old. -eln ba'z yirlerinde rafihiddr.* Nam, s. 371. (Mtercim)
238

Sayfa

141

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

katline son verildi.239 llerin akrabas, son hizmeti ed iin ceng sahasna geldiler. Lkin 200'den fazla kimseye sahip kan olmayp, namazlan klmmakszn denize atld. Bu hl ulem arasnda iddetli bir mbhaseye sebep oldu. Bunlardan birou -ki mverrih Hac Kalfa da bunlar arasndayd- Kahistn tarafndan ileri srlen kaideyi destekliyorlard ki, bu kaideye gre, Ceng tuyan mahv edeceinden silh bedest olanlar s addolunmak lzm gelmez.240 Ancak sadrzamn taraftarlar ve zellikle kazasker mverrih Karaeleb-zde Azz Efendi muhalif re'yde bulunarak, bunlarn fikri stn geldi. Yenierilerin slere salad galebe sayesinde haytlarn kurtarm olan sadrzam ve mft, bundan sonra sipahi kardeleriyle iyi geinmelerini yenierilere nasihat ettiler.241 Sdece aalarn mdahalesiyle sadrete gelmi ve onlarn yardmyle makamnda kalabilmi olan Sofu Mehmed, tabiatiyle yenierilerin vesayetine katlanmaya ve ne arzu ederlerse yerine getirmeye mecbur idi. Sipahilerden byk bir ksmnn isimleri defterden karld ve maietleri kesildi. Dierleri veledelerinden242 veyhud ocuklarnn tahsisatlarnn terakkisinden vazgemek zorunda kaldlar ve bunlara bir yeni kedhud nasb olundu. Firar etmi bulunan Kara Kedhud ve Randur oleb dostlarnn te'sriyle dma mahkm edilmekten kur tuldular; ancak azledilerek, avu ve mteferrika hizmetlerinde istihdam edildiler. Fesadn tahrikisi olan Bykl Mahmd, takibine gnderilmi olan Osmanpaa-zde Hseyin Be tarafndan Bursa yolunda yakalanp dm edildi. Hseyin Be mkften Karaman valiliine tyin olundu. syan bastrmak erefi kendisine isnd olunan sadrzama Pdih'n huzurunda bir hil'at giydirildi.243

Katma, bir yenierinin merde hareketini nakleder ki, iki hademeyi Nmden kurtarm ve bunlarn vermi olduu paray yalnzca saklamak iin aldn beyan ile kurtulmalarndan sonra iade etmitir. 240 Bu hussda ulem beyninde vffr kil G kaal old; taakkub - cerigde yfl'nt oknaz diynce fuzala taraf- hilflfa z&hib olup Kahfetnt'de mestur olan nakl ile stidlal itdiler; Fezleke sahibi Kb Celebi dahi ol si sylemi mi. NalmA, s. 371. (Mtercim) 241 Nam'mn bu mtalas duruma uygun ve dikkate ayandr, s. 771: Hsl gerek dhn-dde iki piri dilr (sadrzam ve eyhlislm) cenh- devlet olan iki kul arasnda desse-i mkerrer ve hle-i ikaak ve husmet ilka idp kendier bdire-i beliyyeden emn ve masun oldlar.. Sultn brhm, hal'ine yel aan fesad Sofu Mehme^ Paa'nn tertiplemi olduunu sylemekte hakl ve Abmrrahm Efendi'yi eyhlislm tyn etmekte pek hatJ idi gibi grnyor. (Mtercim) 242 Velw!e$: Asker br tbir olup yenieri oca ileri gelenlerinin ocaa yazdrdklar evld ve akrabalar hakknda kullanlr. (Hazrlayan E.K.) 243 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/448 -452.
239

Sayfa

142

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Ekya Reisi Haydarolunun dm Payitaht bu asker ihtilller hercmerc etmekte iken, Anadolu'da dah isyan yaylyordu. Haydarolu ve onun muavini durumunda bulunan Katrcolu Ilgn ve Akehir arasndaki mntkay harb ettiler. Haydarolu, katledilen sadrzam Ahmed Paa'nn bir sancak iin kendisinden 30.000 guru aldn iddia ederek, bunu isyanna vesle ittihaz etmiti. Anadolu Valisi Ahmed Paa, bunun zerine gnderildi. Karahisr'a yakn vukua gelen bir cengde ekya malb oldu. Lkin Ahmed Paa Sandkl ovasnda hibir ihtiyat tedbrinde bulunmakszn adr kurmu bulunmakla, Haydarolu an szn basp kendisini esr etti. Lkin: - Bayr amazlara (korkaklara) timd idp de bandan gemi bir adamun nne kdun in seni acemline hurmeten bi-rakdum; haydi git, bir daha kullanamadm askerle gaalib geleme-yecen hasm nne kma. diyerek soydu, banda yalnz bir klah brakarak atna binip gitmesini emretti. Ahmed Paa ordughdan kar kmaz Katrcolu geldi; mnsebetsizcesine gstermi olduu merhametten dolay ekya reisini azarlayarak Paa'nn takibine kt; yetiip ldrd; btn levendle -rini kendi sanca altna ald (1648-1058). Ahmed Paa'nn felketle neticelenen maceras stanbul'a aks edince, sabk Bosna Valisi Ketenci merpaa-zde Mehmed Paa'ya Anadolu valilii verildi ve Haydarolu'nu her kim ldrrse kendisine bir sancak verileceine dir etrafa emirler yazld. Ekya Anadolu boazlarnda kervanlar soymaktan geri durmuyordu. Haydarolu birka ehri yama ettikten sonra, Karahisar sancann merkezi olan ayn isimdeki ehir zerine yrd. Eskiden yenieri ocanda tlimhneci-ba ve imdi zeamet erbabndan olup Karahisr'a yakn ay kynde ikamet etmekte olan s Aa, stanbul'a gnderdii bir arzada Haydarolu'na bir mansb verilmesini sadrzama ve aalara tavsiye etmi ve bir memleketi ekyaya harb ettirmek-tense, akiye mansb vermek iki errin hafifi olduunu, arzay getiren bir kad zh etmiti. htiyar Muslihiddn: - Ekyaya tu ve sancak vermek iki errin hafifi deil, ardr! diye, bararak cevap verdi. Haydarolu Karahisar' talan etti. Bunun zerine, Dvn, IV. M-rad'n silhdn Sinn-zde'nin kardei olup Haydarolu'nun kkn kurutmakla grevlendirilmi olan Mehmed Paa'ya, btn kuvvetiyle ekyann zerine

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

yrmesini emretti. Abaza Hasan, Mehmed Paa tarafndan mteselimlikle Hamd sanca merkezi olan sparta'ya gnderilmiti. Karahisar*m yamasndan sonra, Haydarolu sparta zerine yrd. Ahlden 3.000 guru vergi istedi. Is-partallar, Haydarolu'nu kendisini emniyette zannettirerek kandrmak iin emrine itaat edeceklerini vaad ettiler. Ekya resi sparta'ya yakn bir ovada gaflet iinde paralar beklerken, Abaza Hasan anszn bastrd, Haydarolu'nu kavga esnasnda yaralad, esr etti. Haydarolu galib tarafndan stanbul'a gnderildi. Evliya elebi -ki Erzurum'dan dndnde Engr yaknnda Balnhisan kynde Haydarolu takm tarafndan tutulup, bir zarara uramakszn braklmtAbaza Hasan'n; esiriyle birlikte skdar'dan getii srada orada bulunuyordu. Evliya nakleder ki, Haydarolu iki kat koulmu bir tahtrevan iinde gtrlyor imi; bana br sar ipek mendil sarlm, henz gen ve kuvvetli olmakla beraber yaralarndan muztarip grnmekte imi.244 Validesi Abaza olan Evliya, evvel Abaza Hasan ile grp sonra Haydarolu'nu da grmtr. Hayda rolu'na, galib tarafndan, Girit'te Deli Hseyin Paa maiyye-tne gitmek zere haytna iliilmeyeceim vaad etmi; Haydarolu da eer yaralarndan ifakat bulursa bu teklifi memnuniyetle kabul edecei cevbn vermi; lkin getirilen cerrah yaralarnn kapanmasnn kabil olmadn bildirmi. Haydarolu, sadrzamn huzuruna gtrld; Sofu Mehmed Paa, Haydarolu'nun niin ekyalk ettiini sordu. Haydarnlu sadrzam Mevlevi klhyle grnce: - Dede efendi! Kurd olu kurd idim, kii aldna gre satar. Babasndan anasndan grdn iler. El-hkmilillh! dedi. Sadrzam, haznelerini nerede saklam olduunu sordu. Haydarolu u cevb verdi: - Bu maherde olacak suldir. Bu kadar kan dktm, bu kadar ehirler yaktm, btn menhbatm (yamaladklarm) birer birer itiraf etmek iin midir? Koca (yni ihtiyar) vezir! Gn akamldr; dn dodum bugn lrem. Hemn sen iini gr! dedi.245
Haydarolu'nun uyluunda ar yaras olduunu Evliya tafsil eder, s- 477. (Mtercim) Haydarolu'nun szleri, rengi bozulmamak iin, Hammer'n melaz olan Evy'dan alnd. Mrfi! sadrzama Dede Efendi diye htb eden Hay-darolu'mm szlerindeki belagat dikkate fiyfin ve Gn akaml* olduunu gen Haydarolu'nun ihtiyar Sofu'ya ihtfir etmesi bilhassa ibrete ayandr. Sofu Mehmed Paa, grnd gibi deildi; Haydarolu ise olduu gibi grnyordu. Haydraolu asld zaman Sakalsz, henz san byklan gelmi bir tfize yiit olduunu* Natm sylyor. Evliya elebi de (aslmak zere) ParmakkapTya gtrlrken ki yanma arslan gibi gz gezdirdiini naklederek, nihayet Haydarolu'nun birok yiliklerini grdn beyan edip rahmetle anyor. Haydarolu'nun babas Kara Haydar, yirmi sene nce Ev-lyft CePbl'den bir saat gasbetmis. saat Kaya SultAn'n yftdign imi: EV -liyft
244 245

Sayfa

144

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sadrzam: - Ba stne! cevbn verdi, cellda Haydarolu'nun idamn emretti. Haydarolu bir at zerine konularak Parmakkap'ya gtrld, orada asld. Abaza Hasan'a hil'at giydirildi; arzusuna uygun olarak iki yl iin246 Trkmen aalna, yn Anadolu Trkmen airetleri aalna tyn olundu. Ocak aalan bu mansbn Abaza Hasan gibi di bir sipahiye verilmi olmasndan dolay ikyet etmi iseler de Sofu Mehmed Paa: -Bu adam bize byk bir hizmet etti; tevcihi bozmam; muhalefet olunursa mhr~i hmyn bakasna verilsin. diye karlk vermitir.247 Sadrazamn Mzakereleri Sadrzam, Valide Sultn ve yenieri aalarnn nfuzundan korkmakla beraber, makamnn kendisine verdii mutlak iktidardan kolayca el ekmek istemedi. Kapdn Voynuk Ahmed Paa bir frtnal gnde stanbul limanna girmiti; Dolmabahe nnde bir kadrga kaybederek yalnz taifesini kurtarabildi. Payitaht nnde ve Pdih ile Valide Sultn'n gzleri nnde bir kadrgann kaybedilmesi, v-kely- devlet iin uzak denizlerde birka gemi kaybedilmesinden daha tehlikeli idi. nk yle bir hli saklamak yhud mazeret sebepleri bulmak mmkn olurdu. Dier taraftan Aye Sultn'n zevci bulunan Kapdn Paa -pdih hanedanna hibir akrabalk bayla bal bulunmayan- sadrzam kadar Harem-i Hmyn'un fkesinden saknacak bir durumda deildi. Sofu Mehmed Paa korkusundan birka gn sarayndan kmad. Lkin bu inziva, Fazl Pa-a'nm sadrzam olacana dir bir rivayete meydan verdiinden, ef-kr- ummyenin karm olduu bu rakibi, Tamvar valiliine gnderdi. Bununla beraber Harem-i Hmyn ile aralarnda uyuma salamak arzusunda bulunduu iin, Cinci Hoca'mn saraym Fazl Paa'nm zevcesine hediye etti. Sadrzam, ehremnliinden azledilmi olan Bolulu Mecd Mehmed Efendi'yi huzuruna getirterek azli emrini ald zaman kendisinin Yemen
saati bu defa oftlundn grnce -Bre beftim! Bu saat benim idi* demi-Haydaroftlu Gerektir; babam senin malndan bana vermi idi. Hasan Aa'-dan rot: Yolda gelirken Ahmed Paali Evliya elebt'nndir, der idim* ce-vftbm vererek, saati Evliyfi'ya iade etmitir. (Mtercim) 246 Yeni l. Trkmen aal tevcih olunmu idi. Hatnmer Yeni -iM ki yl anlamtr. (Mtercim) 247 Hammer, (Baron Joseph Vo n Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/452-455.

Sayfa

145

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

akkinden olan mhrn gndermeyip de, altn bir mhr gndermi olmasnn sebebini sordu. Mehmed Efendi: - Akk mhr, mehur hakkak Ahmed Be hkk ettirmi olduu iin gndermedim; bununla beraber benden mhr istenilmesi garaz sebebiyledir; benden evvelkilerin hibirinden istenilmemitir. cevbn verdi. Bolulu doru sylyordu; ehir ve tersane eminlerinin ve dier eminlerin azillerinde mhrleri alnmak ve hesap grlmesi de iktiz ederse jcullanlmak kanun icbndan iken, bir zamandan beri emnler sk sk deitirildiinden mhr istenilmez olmutu. Sadrzam, Bolulu'ya fkeyle: - Devlet hizmetinde sa sakal aartm olduum halde, beni yalanc m karmak istiyorsun? dedi; mukabele defterim getirterek azledilmi eminin kaytl bulunduu Krmz bayrak takmndan ismini izdi ve haps ettirdi. Nihayet aalar ve mftnin efaatiyle bir milyon sekizyzbin ake (180 yk) ald gibi, gaddarca grlen muhasebesi iin de otuz sekiz gn hapisle bir milyon ake alnd. Mteveffa sadrzamn kardei brahim Kedhud'dan da 100 ke se istemi ve yalnz 80 kese verdiinden kusuru in hapsettirmi -tir. Kardei Oru Atmeydan'nda dm edilmi olan (Bosnev San Ahmed Aa), Melek Ahmed Paa yerine Diyrbekir Vlsi tyn edildi ve mteakiben Msr valiliine gnderildi. Son karklklarn tahrikilerinden siph San Mehmed denize atld. Sadrzam isyana itirakinden dolay Hseyin Kedhud'y da dm etmek istiyordu; lkin yenieri aas Kara Mrad'n efaati zerine, istemeyerek haytn balad. Hseyin, affedilmesi zerine. Sofu Mehmed'in yanna gitti. Sadrzam memuriyetinin hesaplarm sordu. Hseyin Aa, sadrzamn huzurundan kt zaman, Sofu Mehmed Paa'mn ked-huds Aa-zde, Hseyin'i yakalamak istedi. Hseyin, azim sahibi bir adam olduundan hanerini karp: - Bre sefih olan! Sen mi kaldn benim yakama el uracak? diyerek Aa-zde'ye yardm etmek isteyen adamlarndan birini yaralad. Lkin birok kimseler birden hcum ederek Hseyin'i bodular. Cesedini denize attlar. Bu dm, yenieri aasnn sadrzama kar hondsuzluuna yol at. Sofu Mehmed'in o zamandan itibaren askerin dima artmakta olan nfuzuna kar, te'sri azalmaya balad. Sadrzam, mft le ittifak ederek Ya'kb Efendi'ye Anadolu payesi vermek istemedii halde, yenieri aas Murad'n srar zerine tevcihine mecbur oldu. Haydaraa-zde, Murad Aa'nn te'sriyle stanbul'a gelmeye

Sayfa

146

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

msade almken, sadrzam, hanesinden kmasn ve kimseyi kabul etmesini yasak etti. Lkin Haydaraa-zde'nin dostlar tarafndan vki olan efaat zerine bu yasaklamadan vazgeti. Bosna Vlsi Dervi Mehmed Paa, stanbul'a geldiinde sadrzam tarafndan iyi kabul edilmedi. Kapc-bai Boyac Hasan, Tabam-yass Mehmed Paa arkadalarndan Cnd Hall Paa'nn yanna dosta girerek: - Bir i rica edecek diye bir celld soktu ve Cnd Halil'i bodurdu. Bu dm ise, yalnzca sadrzamn garazndan olmak zere telkki edildi. Bu durumlarn hepsi, aalarla Sofu Mehmed arasnda uyuma olmadna dellet ederdi. Vk sadrzam da eyhlislmla ulemy kendi tarafna ekerek aalar, hatt bizzat Valide. Sultn gze aldrmay dnd. Sadrazamlk haylleri kuran yenieri aas Murad, ve onun yerine gemek arzusunda bulunan Kara avu, Valide Sultn ile sadrzamn azli iin bir tertb kurdular. Be pdih zamannda hizmet etmi ve 20 sadrzamn nasbim ve azlini grm olan ihtiyar Muslihiddn'in yardmn da saladlar. Muslihiddn rzgr gelen taraftan dnvermek hususunda mahir bir eski tilki idi. Tasavvurlar uygulamak iin msMd bir vesile kmasn beklemekte olduklar halde, donanmaya dir bir hdise zuhur etti: Girit'ten Deli Hseyin Paa, adam ve mhimmat olmad iin muhasaray kaldrmaya mecbur olduunu bildirdiinden, Sofu Mehmed Paa fevkalde bir meclis akdetti. Bu mecliste hazr bulunanlardan bzlar, 100 gemi ile kapdn paa'mn imdada gnderilmesini istediler. Lkin sadrzam bu teklfe muhalefet ederek: - Seksenden ziyde gemi donatamadm dedi. Kapdn Paa: - Ben de yzden aa gemi ile denize kamam cevbn verdi. Sadrzamn saraynda bu ekilde ekiilirken, yenieriler Aa-kaps'nda silhl vaziyette bulunuyorlard, ki bu hl, Sofu Mehmed ile yenieri aas arasnda ihtilf domu olduunda, halka phe gtrmez br dell idi. 1 Mays 1649 (18 Reblhir 1059)'da donanma -yalnz 6 mauna ile 65 kadrgadan mrekkep olarak- stanbul limanndan kt, Gelibolu'ya yneldi. Venedik donanmas da Gelibolu yaknlarndaki Ecebd yaknnda Kerte karyesindeydi. Silistre belerbeiliine tyn olunan sabk Bosna Valisi Dervi Paa, istanbul'dan Gelibolu'ya gitmi ve bir batarya kurarak Venedik donanmasn demir alp Anadolu tarafnda Eski stanbul'un

Sayfa

147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

(Aleksandriatraus) alt tarafna ekilmeye mecbur etmiti (7 Mays 1649- 24 Reblhir 1059). Kap-dan paa, Venediklileri def ederek Finike gemileriyle birleti ve Sakz'a uradktan sonra Eski Foa karsnda durmakta olan dman donanmasyle muharebeye gitti. Kapdn paa, bilhassa yenierilerin binmi bulunduklar gemilere istind ederek, zafer kazanmak mdindeyken, deniz engine pek alk olmayan bu asker, daha arpmann balangcnda ve kumandanlar bulunan zaarc-baya kar isyan ettiler ve gemileri demirde tutmakta olan halatlar kesip katlar. Kapdn paa, Midilli limannda demir atm bulunan en byk gemilerinin yardmndan mahrum olduu hlde, yenierilerin bu hareketi zerine birok adam ve kadrga kaybederek Rodos'a ekildi. Oradan, 18 Msr gemisinin ve 10 kadrga ve 10 kalyondan mrekkep Cezayir Garb Ocaklar donanmasnn iltihakndan sonra, Gi-rit'e yelken at.248 Sofu Mehmed Paa'nn Azli Ve dam Yenieri aasyle silhdr. Valide Sultn'a telkin ettiler ki, donanmann bana gelen felket, bu sefer iin gerekli grnen 100 gemiyi techz etmemi ve kapdn paaya gnderilecek 100 kese akeyi cebe indirmi olan sadrzamn hatsndan kaynaklanmtr. Sofu Mehmed Paa, aleyhinde tertiblenen entrikalardan habersiz, aalar ve ulemy saraya davet etti ki, Pdih'n ve Valide Sultn'n huzurunda kendileriyle birlikte donanmann malbiyetini tmr etmenin yollar hususunda mzkere olunsun. Henz yedi yanda bulunan Pdih, tahta oturduu ve byk validesi sa tarafnda bulunduu halde, onun rettii birka sz ile meclisi at ve donanma zayiatndan dolay Sofu Mehmed Paa'y1 paylad. Sofu zr be ynna kalkt; lkin Pdih kalarn atarak: - Sen sadrazamlk edecek adam deilsin; ver mhr! dedi. Sadrzam hayret ve dehet iinde, bir zaman ba nnde suskun kaldktan sonra, mhr-i hmynu Pdih'n eline teslm etti. Sultn Mehmed, mhr bir mddet elinde saklad; hazr bulunanlar iinde birini semek stiyor gibi gzyle meclisi szdkten sonra, yenieri aai Kara Murad' ard: - Gel, aa'. dedi. Al mhr! Seni vezr ettim; bakaym nasl hizmet edersin?
248

Sayfa

148

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/455 -458.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Kara Murad mhr alnca Pdih'n elini perek sadrzam makamna oturdu. Valide Sultn yle bir konuma yapt: - Bu kadar hazneler sarf olunmu iken nihayet u hl grld. Beni ldrmek sevdasna dld; ben drt saltanat grdm ve elhamdlillah, bunca zamandr devlet srdm; ben lmekle dny ne ma'mr olur, ne de harb olur. Bzan beni ldrmek isterler, bzan pdihm bir husus ferman ettike, bunu sana kim retti, canm derler. Pdihlarla byle istihza olur mu? Ya retilmi olsa ne lzm gelir? Bu son sz, sadrzamn bir keidesi ve dayana olan kazasker Karaeleb-zde Aziz Efendi'ye aitti. nk Pdih'n bir gn Aziz Efendi'ye: - Niin rvet alyorsun? diye hitabna mukabil: - Canm, bunu sana kim retti? demiti. Meclisten sonra, Kara Murad, yeni mansbnn verdii gururla kasrn dnda, selefini azarlayarak: - Donanmaya gnderilen o 50.000 guruu niin geri getirttin? diye sordu ve hapsedilmek zere bostanc-baya verdi. Saray mhr altna alnd; birok vzerdan, byk devlet memurlarndan, gasbedilmi olmak zere, 20 milyon akeye varan emvali msadere edildi. Mftnin tevkifi iin emir karldna dir bir rivayet yayldndan, adamlar katlar; yle ki, eyhlislm efendi dar kt zaman seyisiyle birka kiiden baka kimseyi bulamad. Kazaskerler saraydaki demir kapdan geerlerken, yeni tyin edilen yenieri aas Kara avu: - Efendiler, gzlerinizi anz! Geen geti, artk donanma iin kreki tedrikiyle megul olunuz! diye bard. Sofu Mehmed Paa, hapsinden alt gn sonra, pdih iradesiyle Malkara'ya srlmtr ki. mneccimine gre, bir gn evvel Yay burcunda vukua gelen bir tutulma buna dell idi. Sofu'nun kedhu-ds Aa-zde Mehmed, defterdar m-zde Murad Efendi -efendilerinin haznesi ikence ile syletildikten sonra- boulup denize atldlar. Kapc-ba Telhs Mehmed Aa. srgndeki Sofu Meh-med'e refakat etmeye me'mr oldu. Tlmt cftbnca, Dvn- Hmyndan emir gnderilir gnderilmez sabk sadrzam dm edecekti. Sofu, evvel bunun gnderilmesinden korkuya kapld, fakat Telhisci Mehmed. kendisini, paann muhafazasna memur kapcla-nn tyntlann ahlden tahsil etmekle grevli gsterdiinden. Sofu Mehmed Paa korkuyu bir tarafa brakarak, kapic-baya emniyet

Sayfa

149

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

etmeye balad. Hatt bir defa mahremne bir sohbet esnasnda: - Aa-zde Mehmed dedikleri mecnnu kedhud yapmakta hat ettim: naallah yaknda sadrzam olduumda bu mansb ehline tevdi edeceim. demiti. Ksa bir mddet sonra Frenk Ahmed Telhisri Mehmed'e sabk sadrzamn dmi emrini getirdi. Bedbaht Sofu Mehmed hemen bouldu.249 ada olan Osmanl mverrihleri Sofu Mehmed Paa hakknda birbirine zt yorumlar brakmlardr. Karaeleb-zde Aziz ile Vech takdr etmek hususunda Ktib elebi ve rih'1-Menr-z-de'ye nisbetle ileri giderler. Ancak Sofu'nun 15 milyon akelik bir serveti ne ekilde salad dnlrse, Hac Kalfa ile rih'l-Menrzde'nin dnceleri daha btarafne grnr. Bu sadrzam, umumiyetle, sert ve merhametsiz bir adam olarak telkki olunmutur. Kara Mustafa Paa zamannda defterdar iken gemleri sk tutulmu olan tamahkrl, bir mddet dervilik kisvesi altnda rtl kaldktan sonra, sadrzam olunca alabildiine meydan bulmutur. Her ne zaman Dvn'a ikyetle bir adam getirilse, haksz m yoksa hakl m anlamakszn denek vurdurur ve maln msadere ederdi. Bu nsaniyetsizce hkmden sonra da, kimse efaat edeme -sin diye, namaza durup, bu ekilde insafszln mrce bir takva ile gizlerdi.250 Asya Ve Avrupa Hkmetleri Elileri IV. Mehmed'in saltanatnn ikinci senesinde. Avrupa ve Asya hkmetlerinden birkann elileri, yalnz gen pdihn clusunu tebrik iin deil, sulh ahidnmeerinin yenilenmesini de mzkere etmek iin Dvn- Hmyn huzuruna ktlar. zbek elisi Seyyid Abdl-Mennn Pdih'a, mutantan bir kabul resminde 5 kse, murassa bir kl ve haner, 27 top zerdz kuma. 10 asl at, bir srmal sofra rts, 5 srmal gaiye takdim eyledi. Takriben 10 sene nce mam Bahadr Kul Hn'n vefatndan sonra tahta km ve olu Abdlazz Hn'a saltanatn terketmek zorunda kalm olan zbek Pdih Nezir Hn, saltanata tekrar gemek iin gerekli yardm stemek zere bu Seyyid Abd'l-Mennn' gndermiti. Nezir Hn,

150
Sayfa

(Yaknda sadrzam olup da iyi bir kedhda intihb etmek gibi) mli hlyalarla mesRliken sitAne'den Frenk Ahmed Afta hatt- erif e gep ie-ri hanefe girdiikde vezr-I pr yirlnden srayup ba zerinde oan gadd-reye (kOk tabanca) yapaym dir ken kemend atlup iini temam itdi -ler.> Nafmfl, s. 408Sofu Mphmed Paa, bir elinde Kitbullah olan Sultn brahim'e celld Ali kadar merhamet etmemiti. (Mtercim) 250 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/458 -460.
249

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

olundan intikam almak emeliyle, evvelce Hind Pdih Dni Hn'dan yardm isteyerek, yardmna karlk olmak zere Trn'n bir ksmn vaad etmiti. Lkin Dni Hn'n olu Mr Mhl yirmi-otuz bin kii ile Buhara hududuna yaklanca, Nezir Hn Hindliler'e arz- minnet etmi olduuna piman olarak, mttefikleri aleyhine ran h'ndan meded diledi. Ancak Nezr Hn'n olu Abdlazz Hn, dokuz gn muharebeden sonra Hind ordusunu kard. Babasna, Ceyhun tesine Acemler1! armann Hindliler*i armak kadar tehlikeli olduunu yazd. Nezr Hn, bu nashata kulak vererek trn h'na olan mracaatndan vazgeerek Osmanllar tarafna tevecch etti. zbek elisiyle stanbul'a ran h'nn elisi Mahmd Hn da geler ek mutantan bir surette kabul edildi ve Pdih'a iki fil tak-dm etti (2 Haziran 1649 - 21 Cumdelul 1059). Dvn, Sultn Mehmed'in clusunu Rusya ve Lehistan'a bildirdi. Bu mnsebetle, seneden beri stanbul'da tutuklu bulunan Rusya elilerinin hrriyetleri geri verildi. Lkin ne Lehistan, ne Rusya tebrik iin sefaret gnderdiler. Bununla beraber Osmanl Devleti bu iki devletle harb hlinde deildi. Hatt Sultn brahim'in hal'n-den az evvel kapclar kedhuds, bir Lehistan elisinin talebi zerine, Tatarlarn Kersun'da aldklar esirlerin salverilmesini tebli iin Krm Hn nezdine gitmiti. Bb- Hmyn ile alen muhsama hlinde bulunan Venedik hkmeti -Cumhuriyeti Monster Kongresi'nde temsil eden ve on sene nce Cezayir Garb Ocaklar gemilerinin Avlonya'da ele geirildii zaman stanbul'da balyosluk vazifesini f eden- Kontari-ni'yi, fevkalde sefr sfatyle Dvn- Hmyun nezdine gndermek istediyse de, bu tasavvur gerekleemedi. Ktib eleb Ballarino'-nun, Tine ve Parga'nn terkiyle mukabilinde Girit'in alnmas hakknda yaplan teklifinin, Osmanllarca kabul olunmayp, bir aa, Kandiye'nin boaltlmasn Senato'ya teklf etmek iin Venedik'e gnderildi. Lkin onun yapt mzkereler bir netce salamad. Balyos tarafndan yine bu maksatla Venedik'e gnderilen bir ulak; Hanya ve Retmo'mm yklmas teklifiyle dnd. Bu faydasz teebbsler sadrzam o kadar fkelendirdi ki, balyosu Hisar'daki Kara Kue'ye hapis ve -Bb- Hmyn nezdinde uzun mddet sren hizmetleri ve Moldavya prensi Leopol ile akrabal kurtuluuna vesle olamayan- Venedik ba-tercmmn astrd. Jorj Rakoi'nin olunun murahhasyle prensliinin ihtiva ettii millet (Saksonlar, Ulahlar, Macarlar) temsilcilerinden mrekkeb Transilvanya

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

sefareti iin 15.000 ve Kao iin 20.000 duka senelik vergi te'diye etti. Yaplan bir muahede mucibince zt- ahane Ra-koi'yi hkmdarlnda tasdik ediyor ve Transivanya'y Tatarlarn, Eflk ve Bodan voyvodalarnn ve hudud paalarnn taarruzlarna kar mdfaa etmeyi taahhd ediyordu. Gyula, Yenoe, Solnok, Leven (Lewenz/Lwencz/Tr. Leve) ve Tamvar kazalarnda kin olup Batori'nin isyanna kadar Osmanl Devleti'ne vergi veren kylerin yine vergi demeleri ve Jorj Rakoi'nin Barakat ve Helmas ilerine asla karmamas hususlar, karar altna alnan maddelerdendi.251 Mddeti sona ermek zere olan Avusturya muslehanmesi son iki sene zarfnda. lisitria (?) hududunda aknlar yaplmas,252 Gyarmat'n hcumla zabt edilmesi, Raab (Yank) kalesine taarruz olunmas sretleriyle dokuz defa bozulmu olup mparatorluk mavere hey'eti reisi ile Budin vls arasnda olduka sk bir yazmaya sebep olmutu. Sabk Avusturya mukm elisi varzhornlu mid, Sultn Meh-med'in clusunu Viyana sarayna teblie memur kapc-ba Hasan Aa ile Viyana'dan hareket etti. mid'in talimat, ancak sene mddeti kalan Zitvatorok muahedesinin 20 sene iin yenilenmesini ve yalnz bir defalk olmak zere 100.000 ek (guru)'den baka bir ey verilmemesini ve bu akenin senelik olmadnn ve vergi nmn almayacann tasrhini mutazammndi. 40 sene nce Zitvatorok anlamasnn yalnz bir defalk szlerini unutmakla tahrif etmi olan Macar dnmesi ihtiyar Zlfekaar, yeni ahidnmenin yazlmasna ve slm detlere ve saray detlerine dir bz mu'teber eserlerin sahibi olan Lehistan mhtedsi Bobovski, Zlfekaar'a yardmclkla grevlendirildi. Dvn- Hmyn tercman Panayoti (Morozi) iek hastalna tutulmu olduundan, mzkerelere itirak edemedi. Sadrzam Kara Murad, sulh ve harb arasnda kararsz ve mtereddid iken, Venedik muharebesi ve dhili ihtilli fikrini te'yden ortaya sren kazasker Karaeleb-zde Abdlazz Efendi'nin re'yi mcibince tmparator'un tekliflerini kabule karar verdi. mid'in timdn-meleri arasnda Rum Patriki Partenius'a hitaben, dn ilere mdhalesinden dolay teekkr beynn bildiren bir mektup vard.253 Sulh 1 Haziran 1649 trihinde, 22 sene iin
Transilvanya voyvodasnn tasdikiyle prensliin hududuna Civardan ri yet edilmesini emreden ve yukarda yazb bir takm kylerin Devlet'e braklmasn bildiren bir emri pdih! verilmi olmak eklinde anlalmaldr. Yoksa Osmanl Devleti, kendisinin bir prenslii olan Erdel ile muahede akdetmezdi. (Mtercim) 252 J, Nikola Viyerzeri'nin 20 Mays tarihl raporu. 253 Patrik efendiye olan mektubun itimdnmeler arasna kartrlmasnda elbette mnsebet olamaz- ark HrsUyanlanna sahip kmak eklinde teden beri yrtlen siysetten olmak zere, Hamme r buna ehemmiyet vermez-lik edememitir, fakat Avusturya'nn imdiki siyseti bu deildir (Mter cim).
251

Sayfa

152

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

tecdd olundu. htiyar Zlfekaar'n dmd kapc-ba Hasan, Pdih'n tasdknmesiyle gitti ve Viyna'ya kadar kendisine arkadalk eden mid, mpara-tor'un tasdknmesiyle dnd. Panayoti'nin Pdih'n mektubundaki senleri siz eklinde deitirilmesi hakkndaki btn mesisi faydasz kald. Divn- Hmyn ktibleri, zt- ahanenin teklik bildiren zamirlerini kullanarak, tekil olarak ben diye yazarken, tmparator'a oul sigasyle hitb edemeyeceini ileri srd. Panayoti bu mektupta Macaristan Kral unvanm bile kullandramad. mid, Osmanl Devleti ile spanya arasnda dostne mnsebetler tesisi hususunda daha baarl oldu. Fransz elisinin muhalefetine ramen -Doktor Alva nmyle ma'rf Portekizli Yahd iken ihtida etmi olan- Ahmed avu, yeni pdihn clusunu tebli vazifesiyle Madrid saray nezdine eli gnderildi. Madrid'de hussi ve ihtiramkrne bir trenle kabul olunarak, dnnde stanbul'a bir sefaret gnderilecei vaad edildi.254 Grc Nebi'nin skdar'da syan Grc Neb, yni Grc Peygamber255 -ki iki karde olan ve-zr Grc Mehmed Paa ile Adana Vlsi Ca'fer Paa'nn akrabsn -dandr- Anadolu'da isyan bayran ap payitaht zerine yryerek heyecana yol at. IV. Murad zamannda s iken affedilerek, o zamana kadar para kuvvetiyle eyletlerde hkm srm; sadrzam Ahmed Paamdan 30.000 gurua Safed voyvodalm almt. Sultn Mehmed'in clusunda bu paray bir defa daha demesi ihtar edildi. Bundan imtina ederek Nide taraflarna ekilip kendisini mazlum sipahilerin hmisi ln etti. Karahisar- Shib'de ay kyn yakm ve Akehir'e256 vergi tarh etmi olan s Katreolu, kendi kuvvetiyle Grc Nebfnin kuvvetini birletirdi. Kara Murad, yenierileri ve sipahileri toplad. Grc Neb'nin, sipahilerle saray hademesinin ldrlmelerinden ve bu mnsebetle
(Mtercimin bu mtalas 1914-1919 I. Cihan Harbi'nin neticelerinden ok nce yazlmt). 254 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/460-463. 255 Hammer burada kelimeye aidanrmtr. Vk .nebi peygamber demek se de, burada kasdedilen ey Gre! Peygamber* deildir. Mslman isimlerinde Neb kelimesi Nebl-, yhud Nam'nn yapt gibi Abdnneb mn-siyle te'vil olunur. Bununla beraber ikinci te'vl pek doru saylamaz, nk tslm ttjkaadnca ubudiyet mnsyle kulluk yalnz Allah'a olur,. Fakat daha dorusu, mme *neb!> kelimesinin yalnz gzel bir ey olduunu grerek, mnsna dikkat etmeksizin, ocuklarm bununla isimlendirirler. .Grc Nebt>nn isi bu suretle verilmi bir eydir. Yoksa nbvvet iddiasnda bulunmu deildir. (Mtercim) 256 Franszca nshadaki Akhisar, yanltr; tercmede dorusu yazM. (Miitr.)

Sayfa

153

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

verilen fetvadan dolay hesap sorulmasn mutazammn olup, sadrzam il e mftnin eriat nmna te'dblerini taleb eden mektubunu257 okudu. Meclis bunu sktla dinledi. Lkin yenieri aas Kara avu, sipahilere hitb ederek, slerle mttefik olduklar sulamasnda "bulundu. Sipahiler, rznmeci ve sadrzam Salih Paa biraderi Zlfekaar Aa'-y tebli vstas ittihaz ederek, bu sulamay reddettiler ve: - Allah'n keskin klc olan Kelmullah zerine yemn ederiz dediler. Aalan da emirleri altnda bulunan sipahilerden dolay mes'li -yeti kabul edeceklerini, fakat mezarda bulunanlar hakknda bir ey diyemiyeceklerini sylediler. Yenieri aas: - yle ise bizimle beraber sler zerine gider misiniz? dedi. - Sizinle beraber gideriz diye cevp verdiler. Kara avu: - Haydi, zmit'e gidiniz, biz de arkanzdan geliriz teklifinde bulundu. Sipahiler hep birden: - Hayr, bu olamaz. Eer Grc Neb bize itaat etmezse, siz bize onunla mttefiksiniz diye iftira edersiniz; biz ancak yenierilerle birlikte gidebiliriz diye bartlar. Yenierilere: - Siz gider misiniz? diye sorulmas zerine: - Aamz nereye giderse biz de gideriz szleriyle mukabele ettiler. Derhl yenierilerle sipahilere birlemeyi tavsiye eden bir hatt- hmyn karlarak, Neb ile arkadalarnn ldrlmelerinin v -cib olduuna dir bir fetva -imza olunmak zere- ulem arasnda dolatrlmaya baland. ki Karaeleb-zde, Adblazz ve Mah-md Efendiler, evvelemirde Grc'nin taraftan olan ahslarn duymas lzm geleceini ve silhlarn brakmaya bar yollarla davetten nce kendilerini mahkm etmenin meru' olamayacan ileri srerek, imzadan imtina ettiler. Lkin ulemnn ekserisi imza ettiler. Tavuku Paa, siph ve yenierilerle beraber slerin, Katreolu kumandasnda bulunduklar halde, nclerini yerletirmi ol duklar zmit'e gnderildi. Katreolu sahile ilk kan yenierilere dosta hitb ederek, silha sarlmalarnn onlara kar olmadn syledi.
-Evvelfi Grel Neb tarafndan gelen muhdtr kraat ound. Mazmununda Elhamdlillah biz de mselmnlarz, ve padiahtn harem-i hssndan k-mz. Ol zalim ve kaatil Mehmed Paa, nahak yire biri krup hususa bunca zaman harem-i hssda hdmet itmi celb yigitlerinn, kaann zre etmeklerin istedkJeriyn, kanlarna girp kati eyledi ve hakkmzda kfirler gibi vcib'I katUerdr diyfi fetvalar virildi. Kang kitbdan ve ne makle crme bina dp, ne mes'ele ile virilmidr? Hl bize beyn itsn; ve ne sebeb ile katilerim zn zerlerine namaz kldrmayup kfirden trti -lan diller Ribl kati dhnup aelerini arabalar ile deryaya dkdiler. Ve kfr ve katlimze ne mes'ele ile hkm itdi? er"uUah! ger'ullah (Allah'n gerati) diyfl yazmlar. Natm, s. 4!4- (Mtercim)
257

Sayfa

154

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Nam'da (s. 421), Aiem-i erifin kendisi deil, resmi istenildiinden bahsedilmitir. Hammer-in Franszca nshasnda Alem'in istenilmesine tasavvut eden iin nib denilmesi hatdr, dorusu nakb.dir. (Mtercim)
258

Sayfa

155

Yenieriler slerle karde oldular, birlikte kahve itiler. Tavuku Paa geri dnmeye mecbur oldu. Bu haber stanbul'a gelince Haydaraa-zde, Grc Neb zerine gnderilecek askerin serdrlna tyn olundu. Sadrzam da 6.000 yenieri ve 4.000 siph ile bizzat skdar'a geti, Bulgurlu Tepelerinde istihkmlar yaptrd (2 Temmuz 1649 - 21 Cumdeluhr 1059). Bu srada kendilerine henz grev verilmemi olan acem-olanlar bile istihdam edildi. stanbul'da oturak koruculardan, yn mtekaaid ve eskilerden baka yenieri kalmad. Kylerden gelenlerin istanbul'da silhla gezmesi yasakland. Her gn payitahttan skdar'a 10.000 ekmek gtrlyordu. Grc Neb Tuzla ve Maltepe'den yenieri ve sipahilerin ordughlar karsna kadar ilerlemiti; yenieri aas mutlaka ceng edilmesini istiyordu (6 Temmuz 1649 - 12 Cumdeluhr 1059). Kzl bayrak ve sar bayrak sipahilerine u mealde bir hatt- hmyn okundu: Siz ki siph kullanrsnz, lalama (sadrzama) itaat ile muhalifler ile ceng edesiniz; d bir adam siph yazarak memleketime asker ekmi; benim mlkmde ne alkas vardr? Elbette hakkndan gelesiniz. Hakkaten Grc'nin siph blkleri tekil etmek istediine dir bir sz iitilmiti. Yenierilerin dmana kar yrmekte pek de sr'atli davranmadklar, aslsz olmamas muhtemel olan bz rivayet ve bhelerden kaynaklanyordu. Valice Sultn ile kzlar-aas, yenieri aasnn nakb vstasyle istemi olduu Alem-i erifi258 vermekten imtina ederek, bu mukaddes yadigrn Mslmanlar aleyhine deil, ancak kfirler aleyhine kullanlabileceini sylemi idiler. Birok kimseler, saray hasekilerinden ikisinin gece slerin ordughna gittiini grm bulunduklarn iddia ederler ve sadrzam ile Grc Neb arasndaki eski mnsebetlerden de kapal bir ekilde bahsedilirdi. Haydaraa-zde, Kara Murad Paa'ya slerin tekliflerini getirdi: Grc Neb, artk evvelki gibi mftnin idamn deil, yalnz azlini istemekte ve dosta niyetlerle geldiini te'mn etmekteydi. Hakknda yaplan sulamalarn hepsini reddederek, tehlikeli bir ekya reisi olan Catrcolu'nu kendi yanma ekip de, bu suretle verdii zarar hafifletmi olmasn bir hizmet saymaktayd. Nihayet yanndaki adamlarn bahcalar iin sancak-belii, kendisi iin de Trkmen aaln taleb etmekteydi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

156
Sayfa

Sadrzam, bu tekliflerin kabulne hayl msid idi; lkin Grc Neb ile sadrzam arasnda anlama hsl olmak zereyken, Bursa belerinden birinin btn adamlaryle kap dman tarafna gemesi, slerle hibir surette uyumay kabul etmeyerek, sadrzam cenge mecbur etmek isteyen muhalif tarafn stnlne sebep oldu. 7 Temmuz 1649 (26 Cumdeluhr 1059)'da iki ordu, muharebe etmek zere, saf kurdular. Kara Murad, sol cenah tekil eden kendi kaps halkyla Bulgurlu Tepeleri'ni tutmutu; Haydaraa-zde merkezde idi; siph ve yenieriler sa cenah igal ediyorlard ve bu cenahn sonu denize uzanmaktayd. Tavuku Paa, aknclarla Ka-ypnar tarafndan pidrlk ediyordu. Grc Neb, kendi kaymakamn zmit'te brakm ve Katrcolu'nu 400 kii ile ileri gndermiti, Katrcolu bir orman iinde Tavuku Paa ile tututu. Osmanl ordusundan birka paa ve be teleiToldu. Eer galibler, kaanlar kovalam olsalard, sadrzamn btn nc frkas mahv olacakt. Lkin Katrcolu ve Grc Neb, Tavuku Paa'nn arkasndan yenieriler imdada yetiecek diye korktuklar iin, gece Geg-bze (kadm Libissa; bugn Gebze)'ye ekildiler. Bu yanl hareket, Osmanl nc frkasna kendisini toplamak iin vakit kazandrd. Askerler, ber-mutd mkfat, almak iin ordugha birok ba getirdiler. Fakat sadrzam, bunlarn iinde kendi adamlarndan Kasm nmnda birinin ban tandndan259 artk baka ba getirilmesini yasaklad. Bu msademe zerine Grc Neb Nide'ye, Katrcolu Sd Dalarna, Kazaz Ahmed Akehir'e, sadrzam da stanbul'a gitti. slerle cenge yalnz paalarn askeri girimiti; yenieriler yerlerinden hareket etmediler. Bundan dolay sipahilerin tamamen ortadan kaldrlarak yerlerine yenieri konulmasn isteyenler susmaya mecbur oldular, sipahiler efkr- ummyeyi kendi taraflarna celb ettiler. Grc Neb'yi, Katrcolu'nu, Kazaz Ahmed'i ldreceklere mkfat vad eden yeni fermanlar karld. sler arasnda tefrika kt. Katrcolu Grc Neb'ye: Muhrebesiz ekildik diye kyordu. Mudurnu civarnda Ada kasabasn Katrcolu takm basarak, dalara ekilmi olan ahlnin kasabada brakm olduklar 200 kadn hakknda trl enaatlerde
Sadr&zam paa, bas getirenlere bahsis veriyordu. Balara dikkat edince bir tanesinin kendi levendlerinden Kaasm'n ba olduunu anlad. Bre kah -be oullan! Bu bizim Kaaam'un bapdur. diye bard. Getirilen baslarn ekserisi beri taraftan olduu anlalp artk bahff verilmedi. NalmA'dan, s. 428. (MOterdm)
259

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

bulundular ve gayet gzel iki kz, salarn keserek erkek kyafetine sokup Sd taraflarna kardlar. Grc Neb de bu kavgalarda beraberdi. Kazaz Ahmed Akehir'de ele geirilerek, stanbul'a gnderildi ve Parmakkap'da asld. Krehri bei tshk, Grc'yi anszn basarak ban stanbul'a gnderdi; mkften Karaman belerbei oldu.260 Girit'te Askerin Kyam Girit'te kapdn paann vefat ve askerin bir isyan Osmanl zaferlerini sekteye uratmt. Serdr Hseyin Paa'nn iddetli srarlarna ramen, muharebeye girimekten ekinmi 'olan kapdn Ke-zargradl Voynuk Ahmed Paa'ya Sude limannda bir top gllesi isabet etti. Kapdnla Bykl Mustafa Paa'nn tyin olunduu haberi, Dvn- Hmyn'an gnderilen bir memur vstasyle adaya ulatrldnda, asker grlt kararak stanbul'dan istenilen lmc ve cebeciler gelmedike Kandiye muhasarasna balamayacaklarn bildirdiler. Bu isyan, muharebe mddetince boalm olan siph timr ve zeametlerinin tevchtn kendisine hasretmek isteyen serdrla muarz bulunan segbn -ba Mahmd ile, Rumeli V-lsi Srnzen Mustafa Paa tarafndan tahrik edilmiti. syn eden asker Hseyin Paa'nn adrn yktlar, hademesini oklarla ldrdler, btn eyasn yama ettiler. Hseyin Paa, elinde kl slerin iine girerek, bir yenieriyi bir kl darbesiyle ikiye biti.261 Rumeli valisiyle segbn-ba, alevlendirdikleri fitnenin kendilerini de tehlikeye koyduunu grerek, durumu yattrmaya altlar. Askerden vki taleblerine stanbul'dan cevap verilinceye kadar sabretmek vaadini vermeye glkle ikna edebildiler. Donanma kapdnlarnn muhasaraya balamak zere piyadeler, gemiciler, levendlerle Cezayir Ocaklan'nn kendi emirleri altna verilmesi teklifinde bulunmalar zerine serdr, mzayakadan kurtulmu oldu ve askeri toplayarak yle hitb etti: - Siz bana dmanla birlik oldu diyorsunuz. Meramnz ka leyi feth
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/463 -467. ileride Kprl vezrin nfuz ve tecrbesine feda ettiini greceimiz Hseyin Paa, bir kahraman idi- Bu defaki kahramanca darbesini Nam yle tarif eder : Bizzat kasd iden yenierilerden birini serdr orauzundan kiline ile yle muharref (eriliine) ald ki bir omuzundan gep cnib -i hara uyluma innce(ye kadar) ayrlup iki pare eyledi. Hseyin Paa muharebede zrh giymezdi; sarn da bandan karp atard. Dman kumandanlarndan Marko nmnda iri csseli birini de kl ve topuz kullan makszn bana bir yumruk vurarak atandan drmt. Nam, s - 440. Benzer reviin haydare bir anl fetsn Nc. (Mtercim)
260 261

Sayfa

157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

etmekdir de piyade noksandr iddiasnda bulunuyorsunuz? ite top, ite piyade, ite asker, ite kale, ite metrisler! Vazifenizi icra ediniz! Aalar kar durmaya cesaret edemediler. 2.000 yenieri, 4.000 levend -mevsim hayl ilerlemi olmakla beraber- Kandiye muhasarasna baladlar (20 Austos 1649 - 11 bn 1059).262 Kandiye Muhasaras ki ay sren bu ikinci Kandiye muhasarasnda, yetmi lm atelendi. Muhsrlar en iyi askerlerinden 1.000 kiiden ziydesini kaybettiler ve mahsurlar -kelimenin en necb mnsyle- hakk bir Hristiyan bahadr olan263 vl Kont Kolorode'nin veftiyle esef duydular. Hcum, balca, Beytllahm ve Panigra istihkmla-nyle, bunlarn arasnda ve yarm ay eklindeki Moenigo istihkm zerine vuku bulmutu. Asker isyann gizli tahrikileri olan segbn-ba Mahmd ile Rumeli valisinden birincisinin ayam bir glle gtrm ve bu yaradan ifkat bulamam, ikincisinin de patlayan bir bombadan eli paralanmtr. Bu vak'alardan sonra, Kr Hseyin bir hatt- hmyn ile adaya geldi: 1.500 yenierinin dnmesine msade ediliyordu. Sefer ordusunda bu tedbr ile yz gsterecek boluu doldurmak iin, payitahtta 3.000 yenieri ve 1.000 sipahi yazlmt. Kr Hseyin'in geldii duyulunca, ondrdnc, onaltnc, ondokuzuncu, tuzsekizinci, ellibirinci, ellinc yenieri alaylar (ortalan) metrislerden karak zabitleri yalnz kald. Serdr Hseyin Paa hatt- hmynun belirttii zararl tedbre kar btn gcyle mukaavemet etmek istediyse de muvaffak olamad. 1.500 yenierinin gitmesi, geri kalanlarnn mutlaka dnmelerine yol aacan tammiyle tahmin etmiti. Hatt- hmyn ise, Hseyin Paa'nn asker erefini kskanan aalarn sraryla alnmt. Serdr, ordunun zabitlerini, eski lerini toplayarak, kendisinin hareketleri hakknda onlarn ehdeti-ne mracaat etti. Hepsi birden serdrn akllca tedbrlerini, kahramanlklarn ve sebatn; fakat askerin daha fazla durmak istemediini beyn ettiler. Bu tasdk, btn zabitlerin imzasna alarak stanbul bakmndan serdrn muhasaray kaldrmakta mzr olduu tahakkuk etti ve dmanlarn
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/467 -468. Hammer Hristiyanlk cihetiyle Venedikli'yi gklere karmak ister. Asl bahdr olan, Ysuf ve Hseyin Paa'lar idi. (Mtercim)
262 263

Sayfa

158

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

skta mecbur etti. Kr Hseyin segbn-balkla Girit'e gnderildi ve Hseyin Paa'nn kendisiyle imtiza edemedii Bykl Mehmed Paa'nn yerine Haydaraazde kapdn-paala getirildi. Sadrzam, Haydaraa-zde'yi sadrazamla arzulu olduundan bhe ettii iin stanbul'dan uzak bulundurmak istemiti. Adadaki askerin temsilci olarak stanbul'a gndermi olduklar Prizrin alay-bei, dndnde, yaknda 4.000 asker gnderileceine ve tersane belerinin gemileriyle Cezayir Garb Ocaklan'nm da yaknda asker tamaya balayacaklarna dir Dvn- Hmyn'dan bir kd getirdi. Lkin orduyu uzun mddet metrislerde tutmak mmkn olmayp, serdr muha saray kaldrarak klasna ekilmeye mecbur oldu. Rumeli askeri, geen seneki gibi Kpr yannda yerletiler; Hasan Paa Anadolu askeriyle Karantinehne (?) karsnda ordu kurup zaman zaman Karantinehne'yi topa tutmaya ve bir kale in etmek zere ordughna levazm celbine balad. Hseyin Paa, yazdmz sebeplerden dolay muhasaray kaldrmaya mecbur olduuna dir payitahta bir ariza gnderdii gibi, Kandiye'ye dir malmat da verdi. Kandiye'nin byk bir asker mevk olduunu tasvir ederek, kuzeyde denizle, dier cihetten de derin hendekler ve ileriye doru yaplm oniki istihkm ile savunulmakta bulunduunu* bunlardan yaran ay eklindeki Moenigo'nun Osmanllar tarafndan zabt edildii halde, tekrar kaledekerin eline getiini ifde ediyordu.264 lmyye'deki Gelimeler Grc Neb ile slerin Dvn'dan eyhlislmn azlini istediklerini, yukarda sylemitik. Sadrzam bu tedbre n-msid deildi. Lkin asker aalarnn, Muslihiddn ve Bekta Aalardn ihtarlar zerine bundan vazgemesi lzm geldi: Muslihiddn ve Bekta, hakl olarak dnyorlard ki, eer mft slere feda edilecek olsa, sler bu neticeden gururlanarak baka taleblerde bulunmaya cesaret edip, aalarn ve hatt sadrzamn azlini de istemekte gecikmeyeceklerdir. Bununla beraber Grc Neb skdar taraflarndan uzaklanca, Kara Murad mft Abdurrahm'i azletti (18 Temmuz 1649 - 8 Receb 1059); evvel bir iftliine gnderdi; lkin daha sonra olu gen Galata kadsyle birlikte Hacc iin Mekke'ye mteveccihen
264

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/468 -470.

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

160

gemiye binmeye mecbur edildi. Abdurrahm ile olu, birincisi kaba tavrlaryle, ikincisi tafra-furuluu ve tamahkr-lyle ok dman kazanmlard. Galata kadsnn hkmlerini para ile satn alanlardan ou stanbul kads Sun'-zde'nin huzurunda dva aarak, alnan akelerin geri verilmesini taleb ettiler. M-rfaa gn gen kad, kendisini mdfaa edecek yerde Sun'-zde'yi tahkirlere bodu; - Bu nasl hkmdar? dedi. stanbul kads: - Behey eleb, bu senin bildiin mes'ele deildir; ver u Mslmanlar'n hakkn! deyince, mft-zde: - Okuduum bana yetiir; hele ... sfat, rezlesiyle265 mev-sf deiliz. cevbn verdi. Sun'-zde: - eleb! yleleri kendi mstehak olduklar sfat bakalarna isnd ederler; yirmi otuz gzel delikanl istihdam ettiin halde, sen de byle yapyorsun! mukabelesinde bulundu. Marur kazasker Karaeleb-zde Abdlazz Efendi'nin md ettii fetva makam, henz stanbul kads ve bundan dolay ulem silsilesinde rakibinden sonra sekizinci olmakla beraber, Bahy Efendi'-ye verildi. Karaeleb-zde'ye inanmak lzm gelirse, Bahy Efendi'nin intihab, ziyde afyon kullanmakla mecalsiz dm olduundan sadrzam ile Valide Sultann kendisinin istedikleri gibi istihdam edebileceklerini md etmelerinden kaynaklanmtr. Bu sulama, malb bir rakibin lisnnda phe edilmeye yn iken, vak'alarla da tekzb olunmutur. Bahy Efendi'nin nasbmdan az sonra mhim mansblar, sadrzam, arkadalar olan saray mneccimi ve Valide Sultn ile kz-laraasnn himayesindeki Eek Hseyin lakabyle mruf bostanclar hocas gibi ehliyetsiz adamlara vermek istedii iin, sadrzamla yaknlar arasnda honudsuzluk dodu. Abdlazz Efendi, mf-tyi drmek iin bunu frsat ittihaz etmek istemise de, sadrzam iki ay iinde iki defa eyhlislm deitirilmesini mnsib grmemitir. Lkin Bahy Efendi'ye husmet iin, Karaeleb-zde'nin, kendisine eyhlislmlk ^payesi verilmesi hakkndaki garb istidasn destekledi ki, eyhlislmlktan azledilmi olanlar bile bu itibra nail deillerdi. Sadrzam kendisi bu hususu telhis ile arz etme yeceini Azz Efendi'ye ifde edip, ancak kazasker efendi Pdih*-tan bir
Hamtner bu cmleyi Ben 'sined deilim diye zartfne tercme etmitir. Sined, Roma trihinde mehur bir ahstr. Nalmfl, mft-zdenin szn aynen dere etmekte beis grmemi ise de, biz buna cevaz vermiyoruz. (Mtercim).
265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

paye isterse buna mni olmamasn kzlaraasma bildirdi. Karaeleb -zde, fkhtan bir eserini takdim iin huzr- ahaneye kabul olununca, Valide Sultn ve kzlaraas vstasyle Pdih'tan mft payesini ald ki, bilfiil eyhlislmdan baka btn ulemya tekaddm hakkm veriyordu (14 Eyll 1649 - 7 Ramazan 1059). Sekiz gn sonra, vezirler ve kazaskerler mu'td zere Dvn- Hmyn'a geldiklerinde Karaeleb-zde vzerya tekaddm etmek istedi; ikinci vezr Ken'n Paa: - Efendi, kazasker isen aada Anadolu kazaskerinin yanma git, mft isen vezirlerin arasnda ne iin vardr? Biz bu rtbeye nail oluncaya kadar ka defa bamz tehlikeye koyduk! diyerek omuzuyla geri srd. teki vezirler de ayn harekette bulunduklarndan, nev-zuhr eyhlislm pyesiyle yceltilen Karaeleb-zde Anadolu kazaskerinin yannda Rumeli kazaskeri mevkiine kadar atld.266 Ondrt gn sonra bayram iin el pmek zere huzr- ahaneye girildii vakit de bu hdise tekrarland. Yine bu kabl ahvlden olmak zere, bayram merasiminde Bursa kads Beyn Efendi -kanunen Mekke kadlar Bursa kadlarna tekaddm eder olduklar halde- sabk Mekke Kads tsmlzde'ye tekaddm iin ekimi-tir. Mft ile kazaskerler Beyn Efendi'nin tekaddm dvasnda bulunacaklarn bildikleri iin onu davet etmemeye karar vermilerdi. Lkin Beyn Efendi davetsiz olarak geldiinden snil zde ile aralarnda ekime ve kfrleme oldu. eyhlislm mdhale ederek, kanun mucibince Beyn Efendi'nin Mekke kadsndan sonra gelmesi lzm geleceini syledi. Mahzun olarak: - yle ise biz gidelim mi? diye sordu. - Cehenneme! cevb kt. 15 Ekim 1649 (8 evval 1059) *da Azz Efendi (fetva payesi verildii srada mddeti uzatlm olan) Rumeli kazaskerliinden -ihtiml ki hmisi bulunan kzlaraasnm hayt sona erdii iin- azledilerek, yerine Anadolu kazaskeri Memik-zde, ondan boalan makama da Kabakulak-zde tyn olundu. Bu mnsebetle de yine tekaddm ekimesi kt. Kabakulak-zde, Rumeli kazaskeri Memik-zde'nin tekaddmne raz olmayp, Dvn'a
Aziz Efendi cssesiz bir adam idi; Ken'-n Paa omuz uranca mtezelzil olarak teki vezirlerin de ileri gemeleriyle cssesiz kazasker hareketi kas-riyye ile t aaya ddi. Nalm, s. 452. Karaeleb-zde aalara yaranp da eyhlislam olabilmek iin Sultn ibrahim huzurunda gsterdii cr'eti bu defa gsterememitir- (Mtercim)
266

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

gelmediinden, Kabakulak-zde nasbinin onuncu gn ayrld ve o makama Tulumcu-zde Abdurrahmn Efendi getirildi. Bu esnada sipahiler ulufelerinin tevzinde gecikme gsterilmesinden dolay, aalar aleyhine ayaklandlar. steklerini bildirebilmek iin byk bir sr*atle avarz akesi (fevkalde vergi) topland ve imdiye kadar cereyan eden ahvl hilfnda yeni defterdar tbr-Mm, mevcib tevziine memur oldu267 brahim'in selefi tsml Paa kubbealt vezri olmu, sonra muhafaza nmyle Tenedos adasna (Bozcaada) srlmtr. Bu srada Sultn Murad'n kz Kaya Sultn'n Haydaraa -zde Mehmed Paa'yla izdivac vuku bulmu ve defterdar brhm Paa sad olmutur. Bir ay sonra da, Sultn IV. Mehmed ile biraderinin snnet dn yapld. Snnet dnn rntekib, kz-laraas brhm Aa, Pdih' kucanda tutarken kan dindirmek zere mevz- hitana konulan eyler oynadndan, yeniden kan akarak, Sultn IV. Mehmed baylma derecesine varm olduu iin, bu hdise aann kusuruna hami edilerek azledildi., Onun yerine Eski Saray aas Mahmd Aa nasb olundu. Valide Turhan Sultn'n ba-aas kap-olanlma getirilerek, selefi Eski Saray aalna gnderildi. Sadrzam drp yerine gemek emeliyle stanbul'a gelmi olan Badd Valisi Ms Paa, Yedikule'de hapis ve dm olundu. Eski Anadolu vlsi olup isyan bayra kaldrarak srlm olan Boynu -yarah Mehmed Paa, takibine memur edilen ihtiyar Kprl Paa'nn merhamet -i ahaneye dehalet etmesi hakknda vuku bulan ihtar zerine, payitahta gelip affa urad.268 Katrcolunun Affedilmesi

Mverrih rih'1-Menar-zde Galata kads bulunduu cihette, etrafyla 1.500 haneye varan Galata avarzn be gn tahsil ve teslim etmitir. Vergilerin tahsilindeki sr'at, mutedil olmasna ve tahamml hricinde bulunmamasna dellet eder. 268 Kprl Pasa Boynu yaralya gayet mdebbirine ve hakimane nasihat vermiti: Paa, zerinize me'mr olduk. Asker toplamanz beyhudedir. Bu devlete isyan edenlerin hangisi felah buldu. Bunun resi kendi kendinize gidip stanbul'da Valide SuKftn'a ticfl etmektir. mealinde bir kd yazmt ki, en hayrls olduunda phe yoktur. Boynu-yaral da hemen stanbul'a koup boynunu eerek: Beni Pdiha cell oldu diye anlatmlar; isidince geldim, iste boynum kldan ince!, demi, ve Byk -Vtide Sul-tftn'a mcevherat, ocak aalarna da biraz hediyeler vermitir. Vfa bu son muamele takdir olunacak bir ey deilse de, jhfib olunca vehhb da olmak zaruridir, o kadarm zamana balamaldr. Hsl hem Boynu yaral boynunu kurtard; hem ortada kan dklmedi; Boynu-yarah'nn kusurundan dolay zr dilemesine baklmayp hemen tdftm ohmsaym, bu da onun o dahi birok adamm kan dkldkten sonra ldrlmekten daha iyi bir netice olurdu. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/470 -473.
267

Sayfa

162

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Katrc olu, Hamd sancak-bei Topal Mehmed Paa'ya malb olarak Karahisar yaknnda ay kasabasnda Is-olu'nun iftliine konmu: - Ya beni affettirirsin, yhud hnmnn yakar, Acem &h'-na kaarm! diye aaya haber gndermiti. stanbul'da dah tibr sahibi olan s, sadrzam nezdinde efaatilik etti. Kara Murad Paa: - Ben Katrcolu'na kd yazmam; lkin devlet erkn yazsnlar. dedi. Onun tarafndan itaate tevik etmesi hususunda mektup yazld. Katrciolu stanbul'a geldi. Kara Murad, Katrciolu'nu Pdih'a takdim ederek: - Hnkrm, ite Katrcolu dedikleri domuz budur; af istir-himyle Bb- Hmynunuza yz srmeye gelmitir. dedi. Pdih Katrcolu'na Beehri sancan, adamlarndan onse-kizine sipahilik verdi. Katrcolu Beehri'ne mtesellim gnderdi; kendisi stanbul'da kalarak cirid oyunundaki maharetine sadrzam, aalar hayran brakt.269 Mft'yi, kazaskerleri de ziyaret ederek, Pdih'n heybetli baklarnn kendisini korkutmu olduunu ve sadrzam yere kapanmasn emretmemi olsa, kendisi ayakta duramayp deceini hikye etti.270 Bir
Her kime hamle itse elbette cirid ururdi, deme adam ona cirid uramaz-d.. Nam. s. 450 Nam, burada Karcolu'nun taklidini yapar. Anadolu vesiyle: Saadetti hunkrmun garaca garaca (karaca) gzlerini grdim gibi o dem hine yazd; paa d> didi, yz Gstine ddm; enime d dimese hemen yk-lrdum; Allah hunkrmun yauu uzun eylesin deye yir pdm der mi. Kabrcolu, Pdih'n gzlerinden nasl korkmaz ki. sadrzam, iki hayvan adyla takdm etmiti: Katr kullanlrsa da domuz ldrlr; htiml ki bostanc-bann glgesi de oralarda grlyodru. Pdih sekiz yanda ise de ceddi Ftih'in, Yavuz'un, amcas XV. Murad'n kan damarlarnda dolayordu. Binaenaleyh Hammer, Nam'mn ifdesini anlayamayp hsn-i zanda bulunmutur. Fzl Ahmed Paa, Girit'in kabartma haritasn deil, Girit femine vardukda olyle bir gn bir mahalden geerken Ahmed Gi -ridn serbend dalarn- gsteriyordu- O vakft bizde Girit'in dalarn, bayrlarn gsterecek kabartma haritalar bulunduuna inanmak yle dursun Katrcoglu'nun byle ince ilerden anlayacan farz etmek kendisine tahammlnden ok fazla irfan yklemektir. Hammer fukarann alt tarafn da zlr zeber etmitir: Fzl Paa Ne gzel bekleyecek dalardr! demi. Katrcolu bu szn eski haramiliine im olduunu anlam, Efendim, iyi- dalardr; amma krbm ilemez cevbm vermiti. Byle ince kinayelerin ve onlara verilen cevblarn biri de sudur: imdi darlfnun olan konan eski sahibi Ysuf Kmil Paa sergi almas mnsebetiyle 1280 (Hicr) trihinde stanbul'a gelmi olan Ayntbl Hasrc-zde Mehmed Aa'ya Aa, sizin taraflarn sebzesi ok mudur? diye sormutu. .Mehmed Alt Paa zaman uzun mddet Msr'da bulunarak Zeyneb Hanmla evlenmi ve Mehmed Al'ye dmd olarak Msrl* lkabn alm olan Ysuf Kmil Paa gaayet ince fikirli ve mstehzi idi; fakat tereciye tere satlmaz. Mehmed Aa, Kmil Paa'nn hakik fikrine intikal ederek; okdur efendim, lkin teresi azdr demitir. Keeci -zde Fud Paa da, Mehmed Aa'ya Sizinle mnsebetimiz kadmdir* 'demi, Kasrca -zde Evet, efendi, lkin siz sudan kurtuldunuz; biz ayak altndayz cevbm vermitir. u kadar k, Katrcolu nihayet fincan naklettii zaman hayvanlarn rkt-miyecek kadar dirayete mlik bilgiden nasibsiz biri olduu halde, Hasrci -zfide irticalen iir syleyebilen ndir irlerdendi. Ayntb hanedanndan-* biri iin syledii bir bahar kasidesinin matla bilenlerin, s mutlaka her mart ta hatrlarna gelir ki, udur: Deli mart' fasl - bahardan saylr / Mir Rastn de kibardan saylr.. Dvnnn baslmamas AyntfibUlar iin ayp' ve utanlacak bir
269 270

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

gn Fzl Ahmed Paa Girit adasnn kabartma bir plnn gsteriyordu ki, dalar, tepeler pek gzel resmedilmiti. Katrcolu eski haytn hatrndan geirerek: - Tuzak kurmak iin ne gzel dalar, ne gzel bayrlar! dedi. Fzl: - Evet, lkin kervan yok! cevbn verdi.271 Kara Murad Paa'nn Sadaretten Azledilmesi slerin dm, aff ile karklk skn bulduundan, stanbul serbest nemes almaya balad. Lkin vezirler, zellikle asl Arnavud ve yenieri neferliinden yetime olup zevklerinde ve arkadalarnn seiminde pek dikkat etmeyen Kara Murad, elencelere, sefahatlere dadandlar. Yenierilerin klalar yannda olan Sofular mahallesi mezzini her ziyafette ve her defa atla gezmelerde hazrd.272 Kara Murad'n ve kendisine lyk olan arkadann birlikte yaptklar elenceler o kadar ileri gitti ki, bir gn Valide Sultn sadrzama yle bir hatt- hmyn gnderdi: Ben seni balarda, bahelerde y- iret etmek iin mi vezr ettim? Memleket ileriyle gzelce tekayyd et, bir daha ayyaln iitmiyeyim; yoksa senin bam keserim. Sadrzam bu hitbdan infial ederek reslkttb Sddk Efen-di'ye: Ben ne vakit vazifemde kusur ettim? Bu, dmanlarmn; rakblerimin iftrsdr. dedi. Ksa zaman nce Medine'den gelip Pdih'a yaz hocas olan Ber Aa'y artarak: - Byle eyler yazmay Pdih nereden bilecek? Sen ret-misindir diye azarlad. Ber Aa, hatt- hmynlarda pek ok kullamlagelen ban keserem sznn nasl yazldn Pdih'm kendisinden sormu, o da retmi olduunu tirf etmekle beraber, bu hatt - hmynun gnderildiinden ve ne olduundan malmat olmadna yemn etmise de, Kara Murad'n hiddeti zail olmad. Dargnln Harem -i Hmyn'a

164
Sayfa

eydir. (Mtercim) 271 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/473 -475. 272 Sadrzam paa, ocak aalarndan nice mehlr ile kadmden mnsebeti olan di ehas e hem-shbet olurd. Hatt Soflar mahallesinn mezzini Mehmed eleb nnundaki zarif eski bildii oldundan, oradan gedkce debdebe-i ve-zret ile evine urar, orada erbet ve kahve ier, mezzini bir ata bindirp gitdigi ziyafetlere beraber gtrrdi. Nam, s. 46. (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

hissettirmek iin Ber Aa'y yaz hocal etmekten, hatt sarayda durmaktan men' ederek, o hizmete baka bir hadm aas tyin olundu. Hsn-i hat (gzel yaz yazma sanat), pdihlarn kazanmalar lzm gelen san'atkrca vasflarn balcalanndan saylrd. IV. Meh-med zamannda hsn-i hat olgunluunun zirvesine ulat. O zamann en mehur hattat Kadzde'dir ki, Bursa kads olmutur. Msikde dah birka mmtaz san'atkr yetimitir; en mruflar Hayal Hafz, Solak-zde, Vkf Halhl unvnyle mruf Nasrullah idi.273 Mi'mr san'at da bu terakkiden nasibini almtr: stanbul, o vakitki kadar ok kk yapldn grmemitir. Kara Murad, Siyvu Paa-zde Mustafa Paa'nn sarayn satn ald; vakf oldu una bakmakszn batan aa yeniden yaptrd; kendi sarayn da lsapdn paaya terketti. Sadrzam, ile yenierilerin bakumandan muavini demek olan kedhud arasnda, ztlk hsl oldu. Bu hl, Harem-i Hmyn'da imtizcszla yol at. htiyr Byk-Valide Sultn sadrzamn, gen Valide Sultn kedhudnn tarafn tuttular. Kul kedhudsi, Kara M -radln re'yi hilfna defterdar brhm Paa'y azlettirmiti. Kedhud ile defterdar arasndaki ekime, brhm Paa'nn yanndan birka delikanly kendi hizmetine aldrmasndan km, brhm Paa bundan dolay vezire ikyet ederek: - Ben Pdihn mal vekiliyim; vezret payem de var. Yenieri kedhudsnm benim hizmetkrm ayartp almas ne demektir? Makamn nmsu yok mudur? demiti. Kedhud bunu haber alarak brhm Paa'nn yerine Surnazen Mustafa Paa'y nasbettirdi. Azledilmi olan defterdar ile halefi arasnda dah sadrzamn ikametghnda akdedilmi olan dvnda mcdele kt: Yeni mliye nzn: - Bre serho! Kendi keyfnle sarf itdin yz milyon274 ake nerede? demi, eski nazr da: - Defterdarlk zurna almaya benzemez! diye mukabele etmitir. avu-ba bu mcdeleye glkle son verebildi. Mteakiben Pdih Surnazen Mustafa Paa'ya u mealde bir hat gnderdi:
Musikiinaslarn en hretlisi ve en limi Mevln Vkf Halhl'dir -ki ad Nasrullah'dr- Dertene der n dil leyli diyerek vefat etti. Nam, sene 106, c 5, s. 7. Edebyt - Cedde'nin tarz-j nevlnceri imdi Dertene.... yerine re-mi-fa-sol-l-si-do dedirirlerdi. Fakat son nefesinde byle bir sz sylenirse gvurca bir duft zannedilerek, ne Yftsn okurlar, ne zemzem verirler. (Mtercim) 274 Nalm'da cOn bin yk ake denilmitir; bu ise bir milyar akedir. Anlaldna gre Hammer, bunun hesaba sgnnyacagm grerek yz milyona indirmitir; bundan da hayli miktar inecektir : barenin dorusu on bin kese ake. olmaldr ki. be milyon ake demektir. (Mtercim)
273

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Selefinin hesabn gr, ml-i mr lalamda (sadrzamda) olsa dah tahsil et! Kara Murad bu hatt- hmynun karlmasn kedhuddan bilerek, onun uhdesine vezret ile Budin valiliini tevcih etti. Kul kedhuds: - Budin'de benim ne iim var? Vezret benim haddim mi? diyerek bu me'mriyeti kabul etmedi. Sadrzam kul kedhudsn byle erefli bir srgnle uzaklat ramayinca, ilk cirid oyununda aalar vstasyle ldrmeyi kararlatrd. Kedhud^ Kara Murad'in diresinde bulundurduu casuslarndan biri vstasyle haber alarak, cirid oyununa kmad, kendi taraftan olan 300 sipahi vstasyle sadrzam ilk dvn gn ldrmeye karar verdi. Sipahilere, Kara Murad'n Badd'dan getirip de dmd edinmi ve bu suretle kul kedhudlma hazrlam olduu Tophaneli Mustafa Aa'mn kanl bir adam olup vaktiyle birka bin arkadalarn dm ettiini syleyerek, onlar ayartmt. Kara Murad kul kedhudsnm tasavvurunu renerek, tersanede grlecek ii olduunu syleyip dvna gitmedi. O gn sipahiler: -Ulufemiz var! diyerek, eyhlislma mracaat ettiler. eyhlislm'n ihtar zerine Kara Murad Paa, birka kese ake datmak suretiyle sipahileri susturdu. Kul kedhudsnm kabul etmemi olduu Budin valilii IV. Murad'n kz Kaya Sultn'n kocas Melek Ahmed Paa'ya tevcih olundu. Kul kedhuds, yenieri aasyle Bekta ve Muslihiddn Aalar* bahesine davet ederek, sadrzamn azil ve dm hakknda onlarla bir meveret kurdu. Bekta Aa, Kara Murad'n katlinemuhalefet ederek: - Bilirsiniz ki bu adam benim dmanmdr; lkin, rica ederim, canna ilimeyiniz. Siz istediniz de sadrzam oldu; istemediiniz halde ekilmezse, o zaman bildiinizi yapnz. deyip, sadrzama da: Artk senin sadret inde revnak kalmad; mhr Pdih'a teslim et de, kurtul diye haber gnderdi. Sadrzam, kul kedhudsmn hmisi olan gen Valide Sultn'n dmanca nfuzuna artk mukavemet edemeyeceini idrk ederek, Bekta Al Aa'nn nasihatini yerinde kabul edip huzr- ahaneye kt: - evketli hnkrm, bir devlette drt sadrzam olamaz. te mhr -i hiriynunuz. Fakat yenieri ocandan birine vermeyiniz, zr devletinizin zevaline sebeb olur. dedi. Pdih, sadrazaml Melek Ahmed Paa'ya teklif etti. Ahmed Paa

Sayfa

166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

evvel kabul etmemek istediyse de, nihayet yenieri aalarndan hibirinin hkmet ilerine mdhale etmemeleri artyle kabul etti.275 Yeni Tayinler Ve Aziller Kara Murad Budin valiliine gnderildi. Onun sadretten ayrlmas, himaye ettii kiilerin de azline yol at. Osmanllar arasnda en ok yaylm olan fkh kitblanndan Mlteka mtercimi olup ilim erbabndan ve devlet ileri bakmndan maharet sahihlerinden olan ve Sultn brahim tarafndan Msr Vlsi ihtiyar Eyyb Pa-a'mn refakatine verilerek, gerek Eyyb Paa ve gerek Haydaraa-zde zamannda Msr' idare etmi bulunan reslkttb Sdk Efen-di'nin yerine Mevkuft Mehmed Efendi getirildi. Mahrem -i esrar bulunduu Kara Murd Paa tarafndan kapdnla tyin olunmu olan Budak-zde azl ve hapsedildi. Saray mneccimi Hseyin srld. Osmanl mverrihleri, saray mneccimleri iinde devlet i-, leri bakmndan en ziyde nfuz sahibi olan bu Hseyin Efendi hakknda bz tafsilt verirler. Ondan evvelki mneccim Mehmed e-leb'nin talebesi bulunan Hseyin Efendi'nin takviminde dercedil-mi olan bz keifler halkn ve IV. Murad'n tevecchn celb ederek, Sultn Murad tarafndan arpalk nmyle muazzam bir varidat tahsis edilmiti .IV. Murad'n vefat senesi, takviminde (Hz.) Hseyin'in ehdeti gnn Hseyn-i n-murd diye iaret etmi olduundan, IV, Murad'n yaknda vefat edeceine almet saylmt. Mneccim Hseyin Efendi Sultn brahim'in de vefatn kef etmi olduunu iddia etti, nk takviminde bz harflerin yerleri deitirilerek veft- brahim terkibi kabilirdi. stikbl hussunda bu derece kesin malmata sahip bulunmas, sarayda kendisine byk bir nfuz verdi. Eskiden beri arkadal bulunan baltaclar vstasyle Kara Murad'n yenieri aalna ve daha sonra sadrete tyini iin Byk-Vlide Sultn ikna ettii gibi, daha sonra sadrzama, mfti Ab-drrahm Efendi'yi azledip yerine Bahy Efendi'yi tyin ettirdi. Il-miyye mansblann istediine tevzi ettirdiinden, yenieri ocandan bulunduu halde kendisine de Medine payesi tevcih ettirip, btn ulemnn husmetini davet etti. Devletin dahil ilerinde olduu gibi yabanc devletlerle olan mnsebetlerine de mdhale ederdi. m-parator'un elisi varzenhornlu mid'den, kendi nfuzunun vezirlerin nfuzundan aa olmadn iddia ederek, onlar
275

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/475-478.

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

derecesinde hediye istedi. Talebinin reddedilmesi zerine, timdnraenin cevbn yle yazdrd ki, Pdih mparator'a hitaben tekil hitb sigas kullanyordu. Birincisi parlamentoyu, ikincisi kral temsil eden ve her ikisi de asl sefirin kendisi olduunu iddia eden ngiliz elileri Sir Tomas Bendi ve Sir Sakvil Kruv arasna girdi. Teraziyi Sir Tomas Bendi lehine adrarak ngiltere hkmetinin sefiri olmak zere telkki ve huzr- ahaneye kabul ettirdi. Lehistan, Transil-vanya, Bodn, Eflk ilerini o halletti. Bu muhtelif hkmetler de hepsi mneccim-banm gzel tavassutuna minnettrne mukabele ettiler. Lkin lim mneccimin krk sene sadret edecek demi ol duu sadrzamn276 azlini kefedemedii gibi, kendi gzden dmesini de kefedemedi. Evvel Mekke'ye, sonra Ankara'ya srlmesi kararlatrld halde, stinye'de kalmasna msade edilerek, orada silhdrlar ktibi bulunan akirdi smail Efendi'nin hanesinde bulunmaktayd. s-tinye'den, pdih hareminin kadnlarna, zellikle ihtiyar Valide Sultn'a mracaat ederek, dnmesi iin msade almaya alyordu. Bj^na. dir mj^rtuplgrndan biri ^asmlarnn eline geerek, kendi aleyhine bir silh olduu gibi, o senenin takviminde dah bz harflerin yerlerinin deitirilmesiyle veft- Mehmed terkibi bulunarak, bunun da Sultn IV, Mehmed'in irtihline iaret ve bizzat Pdih'a kar bir cinayet olduu kabul edildi.277 JJfti Bahy Efendi Hseyin Efendi'nin himmetiyle eyhlislm olmu olduu halde, vki olan taleb zerine eski hamisinin katline fetva verdi; celld bu felketli kararn icrasna memur oldu. Celldn gelecei gnn gecesi takvimine bavurarak, ertesi gnn felketli bir gn olduunu anlayp, sabah iin bir
Sdedil Kara Murad Paa, bu kefe o kadar kanmt ki, kapc vezr Ms Paga'mn damna emir verdii zaman Bu dnydr, bir vezirin katli mna-sib deildir- diye efaat etmek isteyenlere Ben tam krk sene sadrazamlk edeceim dye barmt. Ferieke'ya baknz (Mtercim). 277 Hammer bu keifleri iyi anlatamamtr. Ktib elebi gzel tarif eder. Sultn Murad, bz vekayf'de Hseyin Efendi'yi imtihan ederek istihrac driist gelmekle Edremid arpaln vermiti. Mneccim, IV. Murad'n vefatn o senenin takviminde Hseyin-i n-mrd. lfz ile istihra etmiti. Sultn IV. Mehmed'in clusu ylnn takviminde ilk aylara it bkmlerinde pdih lkablan olan lfzlarda birer harf tmiyesi tarki zere takvm-i sl-i clus veft- brhm* lfzn dere edip, bu gerekletikten sonra siz nasl oldu da bunu bilemediniz idi? dediklerinde takvimi getirip, tmiye tarzm gstererek, gehre tantana vermiti. 1060 senesi takviminde dah evvelki slbtaki gibi Veft- Mehmed lfzn dere etmi olduundan, tmiye tarzn kendisinden renenler, bunu halka yaydlar. Fezleke. Mehur bir tablb fkras vardr : Hekimba tedv! ettii hastalarn mutlaka iyi olacam syler, fakat kapnn arkasna tebeirle -flah bulmaz, yazar imi- Hasta elbette iki rahmetin birine vsl olacandan ifkat bulmu (tedv olmu) ise Ben sylemedim mi? diye iftihar eder, vefat vuku bulursa Biz onun muktezy - fenn ile anlam idik. Lkin sizi kederlendirmek istemedik. te kapnn arkasna baknz., diye tafra satarm. Mneccim Hseyin Efendi Sultn brhm'in vefatnda taf-rafurluk edebilmi ise de, ikinci defada kapnn arkasndaki yaz bakalar tarafndan okunuvermi, bu defa ise pdih kemli afiyette kalmt. (Mtercim)
276

Sayfa

168

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

sandal hazrlatm ve Boazii'nin Anadolu tarafnda at hazr bulundurulmasn emretmiti.278 Ancak mneccim kar kmaz ev celld ile aalar tarafndan istil edilerek, Anadoluhisan'na varmadan evvel yakaland; hemen bouldu, denize atld (24 Temmuz 1650 - 28 Ramazan 1060). Ertesi gn defterdarlar, mneccimin metrukatyla megul olmakla vazifeli olanlar, mallarnn msaderesine giritiler; 150 kese -lik kadar mal alnarak 200 keseden fazlas da yamaya urad. Yedi-sekiz yz kese kadar serveti olaca hakknda yaplan ihtar zerine sadrzam, -mteveffann hanesinde misafir bulunduu- akirdi smail'i tevkif ettirdi; ondan 30 kese alp brakt.279 Girit'te Ve Akdeniz Boaznda Deniz Vakalar Ahmed Paa'nm sadreti zamanndaki hdiseleri anlatmaya balamadan nce, Venediklilerin Girit'te ve Dalmaya'da Osmanl Devleti aleyhine devam ettirmekte olduklar muharebelerle, Osmanl donanmasnn seferlerine bir gz atmak gerekir. Dvn- Hmyn Girit'te Kandiye'nin karsnda -biri Lazaret nnde, ikincisi Kastro Kulesi civarnda, ncs askerin sahile karld yerde- kale insn emretti. nat iin gerekli olduu anlalan 250.000 guru, adann varidatndan alnacakt. Adann cizyeden 30.000 guru varidat olup, varidatn bundan gayrisinin yenieri maalarna ancak yetebildii serdr tarafndan arz olunduysa da, faydas olmad. Bununla beraber askerin karaya karld yerdeki kalenin yaplmasna balanmaktan geri duruldu. Hanya ve Retmo'dan 200 ta ke sici usta 150 kirei topland (27 Nisan 1560 - 25 Reblhir 1060). Serdr bir hamam ve hisar iinde dokuz kubbeli bir cami yaptrd. kinci kale de birincisinden 4000 adm mesafede in edildi. Bu inatn haberi stanbul'a, Venedik generali Moenigo'nun zabt edip de muhafazasn Kont Pompeo Strasveldo'ya brakm olduu Sen-Todero Kalesi'nin kayb haberiyle birlikte geldi. Balanlan inatn bitmesinden sonra, serdr, Kandiye'nin dou tarafnda bulunan ve eskiden stinia (ihtiml ki kadim Setia) kalesinin zabtn tasavvur etti. stinia taraflar evvelce Habb Aa marifetiyle ele geirilmiti:
Kati olunaca gnden mukaddem akamda dah zyicesin eline alup teem -ml- tm itdkden sonra didi ki: Tli'szn ta'bri yarn bir nass -i kaa'a gelmek zeredr; kalbmde dahi bum meyyed vehm ve hayet stils (hiss kablelvuku) vardur>- Kezalik. 279 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/478 -480.
278

Sayfa

169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

125 svari ve 800 Dalmayal ile takviye edilmi olan Kandiye muhafzlar darya bir hcum yaparak, bu hcumda Habb Aa Ziropetra (Prepetre) istihkm nnde dm ve bundan dolay stinia zerine olan teebbs gecikmeye uramsa da, Austos nihayetlerine doru stinia duvarlar altnda cenge giriildi: Osmanllar Venediklilerden 20 zabit ve bir general ldrp 500 esr aldlar (29 Austos 1650 - 2 Ramazan 1060). Birka ay nce Bykl Mustafa'nn yerine kapdn-paa olan Haydaraazde, Mays aynda stanbul limanndan kmsa da, Akdeniz Boaz Venedik donanmasyla kapal olduu Kal'a-i Sultaniye (anakkale)'de durmaya mecbur oldu. Girit'ten stanbul'a gelen sipahiler birikmi maalarn byk bir iddetle istediler; Dvn adann mallar zerine demenin havale edilmesi teklifinde bulundu. Lkin yalnz 150'si buna muvafakat ederek dierleri vezirleri sktrmakta devam ettiler. Bu usanmaz istek sahipleri, Hadm Abdurrahman kumandasyle Boaz mdfaasna gnderildi. O srada zemetii ve timarl sipahileri toplamak zere Anadolu'ya avular karld. Toplanacak olan bu asker, dier kol-ordularn Venedikliler zerine vuku bulacak hareketlerinde mzaherete memur idi. Kapdn Paa ile Abdurrahmn, Boaz sahillerini yama etmekte olan donanma yenierilerini itaat altnda tutmann mmkn olmadn bildirdiler; bundan baka 32 kalyon, 7 kadrga ve maunadan mrekkeb olan dman donanmas tarafndan mahsur bulunduklarn bildirdiler. Bu haberler geldiinde Dvn, Akdeniz Boaz'n biri Yeniehir burnunda ve dieri teki sahilde Baba Ysuf burnunda in olun mak zere, yeni kalelerle mdfaa etmek lzm gelip gelmeyecei mes'elesini ortaya kard. Valide Sultn, Feridun Aa'y oralarn muayenesine memur etti. Ancak Feridun Aa, iki burunun birbirine uzakl cihetiyle, oralarda yaplacak kalelerden alacak atelerin, boazdan ieri girilmesine engel tekl edemeyecei kanaatinde bulunduundan, kara askerinin harektn muhafaza etmek zere Soan Deresi'nde batarya konulmakla iktifa edildi ve sadrzam, 29 kalyon ins iin btn Karadeniz tersanelerine emir gnderdi. Yeni kesilmi aalardan yaplan gemilerin ald tecrbeyle anlaldndan, kuru kereste kullanlmasn tavsiye etti. Bu tehizatn masraf Trabzon, Sinop, Gnye'den verilecekti. adr vergisi tbir olunan resmin bu sene iin iki misli olmak zere artrlmas ve tevz edilmesi iin umm tahrrt yazld. Sonbahara doru, Girifte sene hizmet etmek zere 1.000 siph yazlarak bunlara 60'ar ake bahi verildi. Kapdn -

Sayfa

170

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

paala tyn olunan Rodos Paas Hsm-zde Al Paa, gemilere 1.000 siph, drt alay yenieri, sa ve sol cenah ulfecerinden 4.000 kii aldktan sonra, Venedik gemilerini ric'ate mecbur eden bir frtnal havada Akdeniz Boaz'ndan karak Sakz yoluyla Girit zerine yryp bir hafta gittikten sonra Girit'te Ayakasra limanna yanat. Adaya imdd kuvvetlerini ulatrmada gsterdii maharete mkfat olmak zere tulu paa, baka bir deyile vezr unvan verilmek istenilmise de, bunun mukabilinde verilmesi icb eden 400.000 guruu te'diyeye kudreti y-hud arzusu olmad iin, bu rtbeyi kabulden imtina gsterdi. Siph kedhuds Allahverdi, Girit muharebelerinde kendi eliyle 60'tan ziyde dman ldrm veya esr tutmu, altnda 15 at telef olmu ve ald yaralardan elleri sakat kalmt; serdr, bu adamn yapt hizmetleri sayarak 30 ake tekd vazifesi tahsisini yazmt. Cesur kedhud ancak 5 ake terakkiye nail olabildi. Hlbuki mtekaid yenieriler yevmi 40-50 ake alrlard.280 Bosna Vekaayii Bosna ve Hersek Vlsi Hasan Paa ile Hac Memik-zde, Ve-nedikliler'e kar baarl mdfaalarda bulundular. Hasan Paa, aslen Tekeli olan Deli Mahmd nmnda bir syi -ki elebipazan kazasnda Galasicye yaknnda Konih kyn zabt etmi ve btn o taraflar dehete vermiti- kendi saflar arasna almak maharetini gstererek, Deli Mahmud'u dman topranda aknlar yapmak ve esr getirmek hususunda istihdam edip istifde etmiti. Hasan Paa azledildi ve Preveze defterdar Mehmed Paa onun yerine tyn olundu. Bunun zerine Bosna'nn payitaht olan, Saray'da bir isyan kt. Mehmed Paa bir miktar tfeki silahlandrlmasn emrettii halde, aralarnda salma yaparak 5000 ake toplayp, bununla birka segbn tedrik ettiler. Paa segbnlarla kanat etmedi, para istedi. Lkin sarcalar, bu ihtilftan istifde ettiler, karklk vukuunda istifde etmeleri muhakkak olduu iin ahl zerine silh attlar. Mehmed Paa ile beldenin kads, bu isyana sebep olmak hatsn birbirine attlar. Mehmed Paa'nn idaresi altnda nail olamadklar derecede hrriyet arzusunda bulunan birka bet bu grlt frsatndan istifde ederek Mehmed Paa hakknda Bb - Hmynca ikyet ettiler ve adamlar vstas ile uraarak, nihayet paay
280

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/480 -482.

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi azlettirdiler.281

Cilt 10

Joseph von Hammer

Melek Ahmed Paa'nn Sadreti Melek Ahmed Paa Abaza kabilelerinden olup daha yandayken st kzkardeiyle beraber IV. Murad'n haremine girmiti. Kz-kardei daha sonralar stanbul kuyumcu esnaf kedhudsyla evlendirilerek Evliya eleb'yi dnyya getirmitir. Gzelliinden dolay Melek ad verilen Ahmed, hademeliinden silhdrha kadar ykselerek srasyle Haleb, Diyrbekir, Badd Valisi olmutu. stanbul'a dndnde yine Badd valiliine tyn olunarak gitmek zereyken, ihtiyar Valide Sultn ile hallesi (hanm) Kaya Sultn'n nfuzlar, kendisini Devlet'in en byk mansb olan sadrazamla ykseltti. Melek Ahmed Paa, cmert gzel ahlk sahibi, doru bir adamd. Lkin yle bir siyset frtnas zamannda devlet gemisinin dmenini idare etmeye muktedir deildi. Haznede" para yokluuna re olmak zere ald tedbrler hem doruluunun, hem de ehliyetsizliinin parlak delilidir. Bu tedbrler Devlet'e faydadan ziyde zarar verdi. Mcidlerine payitahtn ve eyletlerin emniyet ve tevecchn ve nihayet mevkilerini kaybettirdi. Bu tedbrlerden birincisi bedel-i timr nmyle btn timr sahiplerine konulan fevkalde vergidir ki, her timrn senelik varidatnn yars derecesinde olmas kararlatrlm ve tahsili Anadolu'daki karklklarn ve Girit'teki timr sahipleri isyannn ilk sebebini tekil etmitir.282 Zarar Verici Ml Tedbirler Melek Ahmed Paa mansblann sat s-i istimalini ortadan kaldrmak mmkn olmadn grerek, alnan paralan hazneye rd kaydettirmek istemesi zerine de doruluunu ve ehliyetsizliini gstermitir. Memuriyetlerin hazne menfaatna satlmasn emrederek, bu al veriten hsl olan mebllarn kaydedilmesi iin huss bir kalem tekil edildi. Bu sremle o satn hkmete meruiyeti tas-dk olunmu oldu, fakat hazneye md olunann onda biri derecesinde varidat getirmedi. Sadrzam, gelecek iki senenin varidatm alp sarfetmi olan hazneden asker
281 282

Sayfa

172

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/483. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/483 -484.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Mtekaidlere, dul ve yetimlere, muhtalara verilen maalarn hepsine mil olmak zere pension. mukabili olarak kullanlmtr. cretten saylmayan bu makule tahsisatlar iin byle bir stlahn kabulne lzum vardr (Mtercim).
283

Sayfa

173

maalarnn te'diyesini kolayla-trabilmek zere vezirlerin hsslarndan almakta olduklar ve Dev-let'in iki seneliinden vazgemelerini teklif ettii zaman dah, D-vn'da az heyecana yol amad. Vezirler, dorudan doruya kendi keselerine dokunacak bir tedbr karsnda kaldlar: Grc Paa, Melek Ahmed Paa'ya dedi ki: - Bu ekmek paras bizim hizmetimize nisbetle ok mu saylyor? Siz sadrzamsnz, sizin iin byle sylemek kolaydr; siz bir memuriyeti elli keseye satarsanz yirmi kesesi size gelir; hslardan vazgemenin sizce bir ehemmiyeti olamaz. Lkin dnnz ki, bizim gibi dier vezirleri geindiren, ancak bu varidattr. Ysuf Paa da yle syledi: - Benim on yk ake hssm var; bayram tekaddmesine ve Sultnn masrafna yetimez; hslar kaldrlrsa, zahir, bu masraflar da kaldrlacaktr. Ken'n Paa, sz sras kendisine geldii hlde susuyordu. Melek Ahmed Paa onun da re'yini sordu. Ken'n Paa, yenieri aalarnn en nfuzlusu olan Bekta Aa'ya dnp sa elini kaldrp avucunu yumarak dedi ki: - Cihan bsbtn avucunuzdadr; istediinizi yapnz. Yenieri mevcibi yzbin guru ile kapanrken sekizyzbin guru oluyor; yzbinden madas sizin yannza kalr. Bu trl para alanlarn ulufeye yardm etmeleri lzmdr; yoksa bu kadar ayal ve etb' sahibi olan vezirlerin yirmier, otuzar keselik hslarn almakla ne fayda olur? Aalara, kendi aldklar paralardan bahsedilmesinden dehet geldi, muhtab olan Bekta Aa: __ Benim yevm drtyz ake ulufem vardr; baka ilerde medhalim yokdur diyebildi. Sadrzamn teklifinden bir netice hsl olmad. Vezirlerin srtlamak istemedikleri yk, devletten mevst maa283 alan ulemya, eyhlere, dul ve yetimlere yklendi. Defterdar Emr Paa, mevst tahsisatlarnn bali olduu 70 milyon akenin tevkfiyle, hazne ana karlk satlmasn teklif etti. Zevci Sultn Ahmed zamannda siys zeksn takdir ettiimiz Valide Sultn vezirlere: __ Siz otuz bin kiiyi ekmeklerinden mahrum etmek istiyorsunuz;

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

bunlarn tel'nleri kimin zerine olacaktr? diye haber gnderdi.284 Mneccim-bann vefatndan beri Devlet'in umm mstear olan ve buna benzer tedbrleri cd eden San Ktib ise, bu ihtara u yolda cevap vermekten ekinmedi: - Filn mollann, filn derviin dusyle kale fethedildii iitilmi ey deildir; bu muharebeyi kim kazand, u kaleyi kim ald diye sorarsanz ya sarho brahim Paa, yhud filn zlim paadr. Fakir dervileri n lanetleri de dulan gibi te'srsizdir. O lanetleri ben zerime alnm. Hsl devlet haznesinden verilen btn mevst maalannn bir seneliinin kesilmesi kararlatrld. Lkin bu tedbr de kfi gelmediinden Melek Ahmed Paa, sikke ayannn drlmesi gibi zararl bir tedbre bavurarak, mliye ilerinde ehliyetsiz olduunu is-bt etti. Belgrad'da, hakk deerleri tibr deerlerinin ancak te biri derecesinde olmak zere, ayan dk ake darbettirdi; o surette ki, bir Macar altn almak iin 50 ake yerine 160 ake vermek lzm gelirdi. imdi byle teessfe yn bir idare uslnn dourduu neticelerden bahsedeceiz.285 Van'da, Ayntab'da, Suriye'de Karklklar Anadolu vilyetlerinde bedel-i timr tahsiline memur olan Na-shpaazde kapc-ba mer, vazifesinin bir ksmn Kastamonu alaybeine ykleyerek, bu alay-bei de -Rumeli bedellerinin tahsiline memur edilen Uzun Ysuf derecesinde- hondsuzluk cd etme san'atnda muvaffakiyet gsterdi: Bunlarn saylamayacak derecedeki zulmleri, zulm gren memleketlerde ikyet zerine ikyet gelmesine yolat. Yine o sralarda Devlet'in dou hududlarm-dan elem verici haberler geldi: Huveyza yaknnda Ke nmnda-ki kk bir rmak kenarna ordu kurmu olan 12.000 Acem Ba-dd ile her trl balanty kesiyorlard. Van ehrinde dah kale muhafazasna memur yenierilerin aas Sinan -hayli paras alnarak Van belerbeiliine getirildii halde, bu defa azl olunmas zerinekaleyi yeni vl brahim Paa'ya teslimden istinkf eden Mehmed Emin Paa'ya itaatten yz evirmiti. Yerli muhafzlarn ba olan Hseyin Aa ise Mehmed Emin Paa ile birleerek br-hm Paa'ya, muhalefet gsterdi. ki frka, o civardaki kuvvetli Krd airetlerinin iltihakyle kuvvetlerini artrdlar:
284 285

Sayfa

174

Bunlarm beddualarn hangimiz cilave-i mf'l-a'nk. idersinz?. Natmft, o. 5, s. 71 (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/484-485.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Hseyin Aa Van kazasna bal Hakkri airetini, Sinan Aa da birok Iran kervanlarn yama ve Avnik, Erci, Ahlat, dilcevaz kylerinden 15.000 hayvan gasb etmi olan Hoap Krdleri beini kendi tarafna celbet -miti. Emn Paa, taraftarlanyle kaleye kapanarak ehri topa tuttu, istanbul'dan bu znt verici duruma nihayet vermek zere Cnd Mehmed Aa Van'a mteveccihen yola karld. Cnd Mehmed Aa, Emr Azz'in oluyla beraber bulunduu Bitlis'ten Hoap ve Hakkri airetlerinin aralarm bulmaya alt. Hseyin Aa vs-tasyle Mehmed Emn Paa'y kaleden kartt. Emn Paa stanbul'a geldi. Hseyin Aa ve taraftarlarndan bir takm daha sonra o taraflarda dm edilerek cezalandrldklar halde, Emn Paa'ya iliilmedi. Hoap Krdleri'nin bei asy durumunda kalacana yemn etmi iken, bu durumda uzun zaman sebat etmeyerek, s omar ile birleti. omar denilen bu adam Ayntb havlisinde 700 levend toplayarak stanbul'dan tyn olunan Trkmen Aasnn Trkmen -^ler'den vergi toplamasna iddetle muhalefet gsterdi. Toprak mahsllerinden alman 6.000 guru vergiyi yannda bulundurarak stanbul'a ynelmi olan Trkmen kad vekili, yn nib, yolda omar'n taarruzuna urayarak ldrld, omar nibdeki 6.000 guruu ald; fakat kervandan kymeti 20.000 guruu geen eyaya el uzatmad. Grc Nebi ile Katreolu skdar zerine yrrken bu omar onlarla beraberdi. Sonra Drzler'in bayraklar altna girerek m Valisi Murtaz Paa ile Drziler arasnda vukua gelen cenglerin hepsinde bakumandanlk vazifesini grmt. Murtaz Paa'ya halef olan Ibir Paa-zde zamannda Drz muharebesi daha fazla ehemmiyet kazand. stanbul aalar hesabna Sayda ve Beyrut iltizamlar bedellerini tahsile gnderilmi olan Topkapl Mustafa Voyvoda Maan areti resi Emir Mlhem'e, kardei ve dman olan Al Be'i teslim etmek istememiti. Bunun zerine Mlhem, l Urban emri Eb R neslinden Asf ile ittifak" ederek Ibjr Paa ile muharebeye kt. Ibr, cengde Drz eyhi ahin tarafndan yaraland. Diyrbekir ve Haleb valileri Ibr'e yardm etmekle grevlendirildiler. Lkin Mlhem, stanbul aalarm para ve hediye takdmiyle celbeylediinden, Ibr kendi kendine kald. Topkaptl Mustafa Voyvoda her trl uyuma yollarna mracaat etmek zere Mlhem'in yanma gitti. Ibr Paa'ya tazminat nmyla 10.000 gurutan fazla para ald. Lkin Ibr'e ancak birka at vererek, paralar aalar iin saklad (Aralk 1650 - Zilhicce 1060). Mteakiben Mlhem stanbul'a mracaatla, Ibr Paa'nn kendisinden

Sayfa

175

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

tazminat olarak ancak 8.000 guru almas gerekirken 80.000 istemi ve ancak 30.000 guru alabilmi olduu iin, kendi rakibi olan Ahmededdn'in oluna yardm etmi olmasndan dolay ikyet etti. Aalar en ileri geleni olan Bekta Mlhem'i himaye ettiinden, Ibr Haleb'e tyin olunar ak, onun yerine Mostarl Paa gnderildi. Drz Emri olan bu Mlhem riyaziyeci ve tarihi Mlhem'den bakadr ki, o da 1650 senesinde vefat etmitir. 286 zmir Ve Selanik Kadlarnn Azli tbrhm Paa'nn bb- devletten ald emir zerine, Venediklilerde buday ihracn men etmesinden dolay zmir'de bir isyan kt. zmir kads, zmir'in ileri gelenleriyle Paa'nn nezdine gitti. Fakat bu mzkere karlkl kfrlemeden baka bir netice vermedi. brahim Paa kad aleyhine Bb- Hmyn'a ikyette bulundu. Sadrzam, eyhlislmdan kad'nn azlini taleb ederek, bz mkilta ramen szn yrtt. Selanik'te vergi tahsiline memur Chd Yahya da ayn ekilde Selanik kads Mehmed eleb'yi az-lettirmiti. Yahya, Van'a gnderilen Cnd Mehmed'in de gemi hizmetlerine ramen, kap c-balm ve tahsisatn kendisine vermeye muvaffak olmutu.287 Sadrazamla Aalar Arasnda htilaflar Sadrzam ile aalar arasnda ar ihtilflar kmas gecikmedi. Melek Ahmed Paa (Zurnac) Mustafa Paa'nn sadret talebine dir Harem-i Hmyn'a gnderdii bir tezkireyi ele geirdiinden, bu cr'etkr talibi azletmiti. Aalar Srnazen'in bu dn, resl -kttb olan Mevkft ile sadrzam kedhuds Diyrbekirli Meh -med'in ii olarak bildiler. Yenierilerin alt kumandan muavinlerinden biri olan samsoncuba, bir gn res efendinin elinde bir takvim grerek, bunu gelecekten haber verir bir ey zannettiinden, aalara, res efendi ilm-i ncm ile urayor diyerek, onlar Mevk-ft aleyhine tahrik etti.288 Melek Ahmed Paa'nn yaknda yenieri aasn ve yenieri kedhudsn

176
Sayfa

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/485 -487. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/487. 288 Ba-haseklikten samsoncu-ba olan mer Aa bir gn res efendiye varr; res ekmecesi zerindeki takvimi alp Gurre filn gndr, dir, ve mzkere olunan iin ma gre cevap verir. mer Aa doru shib-zuhr kedhud bee giderek Behey sultnm, ne oturuyorsun? Elinde takvm, yle olacak, byle olacak diye haberler veriyor- der. Nam'dan telhis, c. 5, s. 34 (Mtercim).
286 287

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

azledeceine dir bir rivayet ktndan, yenieriler orba yemekten imtina ettiler. O zurnan her trl ii ziyafetlerde kararlatrmakta olan aalar kedhud bein ektii bir ziyafette toplanarak, kendi aleyhlerine olan tertibat nasl bozabileceklerini mzkereye giritiler. Lkin sadrzamn muhibleri karlan bu yalan rivayeti Melek Ahmed Paa nmna tek-zb ettiler. Ertesi gn (3 Ekim 1650 - 17 evval 1060) sadrzam, kendilerinin azilleri hakknda hibir tasavvuru olmadn Dvn'da kendilerine syledi. Daha ertesi gn kul-kedhuds Topkaps Bahesi'n-de bir ziyafet dzenleyerek Osmanl terifatna gre grlmemi bir muamele olmak zere -^- bizzat sadrzam paa ile khya be (dhiliye nzn) bundan hissedar oldular: Aradaki soukluk arb dalgalar289 iinde bouldu. Surnzen Edirne'ye srlmt; tutulan kt sahte olup dmanlar tarafndan tanzim edilmi olduunu bilvasta sadrzama anlatarak, zimmetini temize karmaya alt. Sadrzam d?.: - Ben de inanmadm; lkin dzmece lflarn ortadan kaldrlmas iin gnderilmesi lzm geldi diyerek mlyemetle geitirildi.290 Sofra sraflar Sofra israflar hibir vakit bu zamandaki kadar ileri gitmemiti. Evliy'nn, ilk efendisi Defterdr-zde Mehmed Paa'nn -ki Osinanllarn Loellus'u ve Apioius'u291 demektir- mutfa hakkndaki hikyeleri o zamann sofras, yemek detleri hakknda bize bir fikir verebilir. Mehmed Paa'nn gm ve fafr birok ev-nsi, klbdnl ve srmal birok kymetli sofra rtleri vard. Alar 40' buluyordu ve Paa sofrada bulunduu zaman 20 neferi sofrac-ba nden gider, 20'si paa ile beraber bulunurdu. Bu 40 ann eyasn nakletmek iin 5'i ahr ua, 10'u adrc olmak zere, 20 hizmetkrdan aa kullanlmazd. 7 a-ba ve bunlarn herbirine mahss bir adr bulunur ve en ilerideki a-bann maa gnde 1 guruu bulurdu.292

Byle yan resmi ziyafet iin mevct sahb. (arab dalgalar) Hammer'il zannndan ibaret olacaktr; bizim trihlerde bu yoktur. (Mtercim). 290 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/487 -488. 291 Loellus, serveti ve oburluu ile meghr bir Roma general ve konsolosudur (M.. 109 -57). Apiius da yine Eski Roma'nu zengin oburlarndan'biridir. 292 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/488-489.
289

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Kadzdeliler'le Tarikat Ehli Arasndaki ekime Paalarn debdebesi, ulem ve kadlarn rveti likleriyle atba beraber gidiyordu. Kadlarn hkm verirken rvetle hareket ettikleri, ortaya kan rezilcesine dvalardan lzumundan ziyde anlalr. Tasavvuf erbab ve mtekellimn arasnda ortaya kan ekimeler de ilerin akna te'srden hli olmamtr: Sa'deddn Efendi torunu mft Bahy Efendi'nin azlinden bahsetmek isteriz. M-tekillimn, mesleklerini kabul ettikleri Kadzde ve Birgili tabileri olmak zere nm alm, tekiler de Sfye, Evlyiyye unvmy-le mruftuk kazanmlard. lemi olduu bir kati cinayetinin cezasndan kurtulmak iin am'dan stanbul'a gelmi ve ders-i mm suretiyle Ayasofya'da direkdibinde tedris etmekte olduu cihetle stvn lkab verilmi olan bir Arab eyhi, mtekellimnin bir rkn idi. Bostanclar, helvaclar ile saray hademesi arasnda kazand taraftarlar vstasyle Hs-oda'da krs kurdurarak vaaza balad. En mehur eyh ve vaizlerden 12 kadar stvru'ye balanarak Sfye ve Evliyiyye aleyhine ve zellikle Mevlevi ve Halveti dervilerinin ny sadsyle raks293 etmeleri hakknda knamalara baladlar. Bu iki tarkatin alen hmisi olan mft, yalnz fetvalarla deil, pdih emriyle de men' edilmi olan ttn ve kahvenin kullanlmasnn mbh olduunu294 beyn etmi olmasndan dolay, Kadzdeliler'in nefretini kazanmt. Mftnin taraftarlar yenieri kedhudsi elebi ile dier asker aalar idi. Lkin ttn ve kahvenin btn dmanlar, devlet tarihisinin tbiri vehile Dhn imeyen b-mzklar eyh st-vn ile hem-fikirlerini desteklerler idi.295 Mft'nin dmanlar, dervilerin raks ve tegannlerinn
Aleyhinde bulunanlarn raks dedikleri ve Hammer'n de ona gre tercme ettii, devran.dan ibarettir. (Mtercim) 294 Nam'dan (s. 63), anlaldna gre, ttn hakknda Bahyi Efendi'nin fet vsi tab*-i selmeye mlayim olan eya tayylbtdan olup haramlna kat' dell olmadka eyada asi olan ibha olduunu beyndan ibarettir. tHaram olduuna dir dell bulan getirsin* denilmi olmasna ramen, muhalifler dell bulmaktan ciz kalmlardr. ittiim bir rivayete gre Bahay Efen-di'ye Sizden ncekiler ttn hakknda byle bir fetva vermedi idi? diye bir mlhaza beyn olunmas zerine, zarif mft hakimane bir cevap yolunu tercih ederek : Ttn halk arasnda yaylm, men'i kaabil olmadna phe yokdur. Murad- Rbi zamannda birok kanlar da dklm, yine ortadan kalkmam. Bu kadar yzbinlerce halk mbh olmayan bir eyi iirip de gnha sokmaktan ise, mbhdr diyerek onlar gnahdan kurtarp yalnz kendimiz gnha girmei daha hafif grdm* diye bahsi kesmitir. (Mtercim) 295 Vaktiyle mft Yahya Efendi : Mescidde riy-peler itsin ko riyay Meyhaneye gel kim ne riya var, ne mry! matlanda bir gazel sylemiti. Onu o zaman kfirlikle ithama kalktlar; lkin Yahya Efendi gayet vakur ve mtehammil olduundan byle eylere ehexo -iniyet vermezdi. Mutaassblar giderek geliigzel sylenmekte ileri gittiler: Nam'dan telhis, c. 5, s. 55 ve 56 (Mtercim).
293

Sayfa

178

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

nlenmesi hakknda sadrzama emir karttlar; bunu silh olarak kullanarak Demirkap yaknnda' Halveti tekkesine gidip, ynle megul olan dervileri doup daldlar. Mteveffa eyh mer Efendi'nin mrdlerinden olan samson-cu-ba (mer Efendi'nin mehatnda bulunmu olduu) Ekmel tekkesinin de Demirkap tekkesiyle ayn hle uramasn engellemek zere maiyyetinden 15 kii ile birlikte, elde silh, muhafazaya hazr bulundu. Hatt mutaassplara ramen, kaftann karp zikir halkasna dhil oldu. Samsoncu-ba ile kedhudnm srarlar zerine sadrzam, dervilerin zikir ve devrnna saldrlmamas iin bir emir kard. Bu emir, ncekini tabatiyle skat etmi oldu. Ka-dzdeliler bir mddet skt zere kaldlarsa da mteakiben, Ke-mlpaazde ile Ebussud Efendi'nin dervilerin yinleri aleyhine (raks ve devr'in haram olduuna dir) vermi olduklar fetvalara benzer bir fetva almak iin her faaliyeti gstermeye baladlar. Bu teebbslerinde muvaffak olamamalar zerine, mft hakknda kin ve husmetlerini aa vurdular. Beyanlarna vsta ve reisleri olan stvn, bir tekkenin postnini olan eyh Abdlkerm eleb'ye u mealde bir tezkire yazd: Raks ve devrn ettiin iin seni men' etmek vcib olmutur. Tekkeni basp seni ve sana tbi' olanlar katlederiz ve tekkenin temelini birka arn kazp topran deryaya dkeriz. Bu dereceye gidilmedike o tekkede namaz klmak caiz olmaz. Abdlkerm Efendi bu tezkireyi mftye gtrd. Mft olduka hiddetlenerek stvn'ye bir kd yazd: Sen ki stvn'sin, bu varakay alnca huzuruma gelmelisin; muhalefet edersen hakknda vahim olur. stvn, hareketinin neticesinden korkarak, sadrzama bavurup mftnin teskin edilmesini istirham etti. Res efendi bunun iin eyhlislmca gnderildi. Mft, res efendi ile grmesinde azarlar gibi hitb ederek: - Baka efendi! Bu devletde imdi rvet alnup mansblar bey'-i men yezd suretiyle satlmakda, mnkirt ve kabyhdn bu kadar ef l icra olunmakda iken byle fitne-engz vcib'1-katl adamlarn himyesi neden lzm geliyor? Mutasavvfnn devrn, fukahnm efkr eski bir hikyedir; biz de zhir-i er'e gre hareket ederek raksn hrmetine (haram olduuna) dir fetva vermekde es-lfmza imtisal eyledik. Lkin nice byk pdihlar, sadrzam hazretlerinden byk vezirler -bizden daha lim ve daha hakm mf-tlerin fetvalar olmakla beraber- soflar dmee, ldrmee, yin-

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

lerinden men* etmee kdm etmediler. On yandaki ma'sm pdi-h- islm' bir blk habs'n-nefs fitnecymn ihata edip de halkn beddusna uratmas neden iktiz ediyor? Ya stvn mutlaka te'db olunur, yhud sakaln tra ederek kree korum szlerini spyledi. stanbul kads Es'd Kfendi, muhalif taraf eyhlerini ayr ayr artarak sfleri krsde tahkirden ve yinlerini ihllden men' etmeye memur oldu. Mft Bahy Efendi gibi, Sa'deddn'in torunu olan Eb Sad Efendi dah, ailelerinin dualar sayesinde mes'diyete nail olduu meyh ve dervilerin, zamannda bunca haksz muamelelere uratlmalarnm lyk olmadn, beyn ederek, eyhlislm fikrinde sebat iin tec etmiti.296 Derviler Ftih Cmii'nde kendi lehlerinde vaaz eden Zkir -zde Mehmed Efendi ile halk arasnda tam bir ihtirama, mazhar olan eyh Erdebfl-zde'yi kendilerine kuvvetli mdf buldular. Kadzdeliler'in taassubu imdilik hrhangi bir tkbta uratlmad.297 eyhlislmn Deimesi Kadzdeliler, .dmanlklarn gsterebilmekten mahrum olunca, hasmlarnn hmisi olan mft Bahy Efendi'nin azli iin gizlice altlar. Tasavvurlarnn icrasnda ttnn alen dman olan Bek-ta Aa'y kuvvetli bir yardmc olarak bulduklar gibi Karaeleb-zde'yi de kendi taraflarna celbetmekte zahmete uramadlar. Ka-raeleb-zde, oktan beri fetva makamna gemek iin hrsl olduundan, bu makamdaki zt hakknda her trl entrikay eviriyordu. Bahy Efendi'nin duruma aykr olarak icra ettii kadlk ve mderrislik tevchtnm bir defterini yaparak, Bekta Aa vsta-syle Pdih'a ve Valide Sultna gnderdi. Valide Sultn Azz Efendi'nin kendisi ve Devlet hakknda can dman olduuna kanaat etmi olduundan, isteini yerine getirmekte muhalefet gsterdi. Azz Efendi'nin ve mutaassblarn entrikalanyle hsl olamayan ey, zmr ngiliz konsolosundan dolay mft Bahy Efendimden sdr olan ihtiyatszlar bir

180
Sayfa

eyhlislm Bahy Efendi, Eb Sad Efendi'nin halfesi olan hemiresini ziyarete gitmiti. (Mtercim) skdr Mabmud Efendi halifelerinden olan Zkirzde, esny- vaazda eizze-i din devrn ve zikr-i ilhyi erkn- tarkatdan olmak zere tavsyye etmiler-dur; efal-i tevhidi ikfr idenler, ikfr olunur zemininde sz sylemi; Hacdan avdet itmi olan Erdebl-zde dah Devr&n- sfye hakknda szi olan gelsin bizden cevbn alsn diyp Ostvn! Bzm szmz onlarun hakfnda de -tldr; ehli lehv ve hevft olanlaradur diye i'tizftra mecbur olm di.. Na-mfl'dan Mtercim, s- 59. Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/489 -492.
296 297

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

hareket ile meydana geldi. Bahy Efendi, kap-dn paann^azli hakknda ecneb devletlerin sefirleri tarafndan yaplan teklifleri destekleme kten imtina gsterdii zaman, aalarn ^e,jsadrzamm hondsuzluunu celb etmiti. O zaman byle bir tedbrin alnmasnn Devlet'e kar bir hyanet ve Hristiyan elilerinin para sayesinde muvaffak olduklar bir hakszlk olacan sylemiti. Sonra, zmir kads, 200.000 akelikten ziyde bir dvann muahedeler mucibince stanbul'da grlmesini taleb eden ngiliz Konsolosu298 hakknda eyhlislma ikyet etti. O da konsolosun azlettirilmesi iin sadrzama haber gnderdi. Sadrzam, hiddetiyle kendisini tehlikeye atmaya hazr bulunan mftye bir hile tertb etmi olmak iin, daha mhim ilerle megul olduunu bahane ederek, zmir mes'elesinin tesviyesini Bahy Efendi'ye havale etti. Konsolosun iddias hakl olmakla beraber, mft efendi vki olan talebten dolay ngiliz sefirini nezdine davet ederek, onun karsnda u ateli hitbda bulundu: - Bu mel'n eliler, hussiyle ngiltere sefirleri inat bir ta-bata mliktirler. ngilizler sylemi olduklar szlerden dnmeyip hayatlar tehlikeye dse de kar koyarlar; kabalk bunlarn tabiatnn bir ihtiycdr..299 Sefir, vakur bir ekilde, mftnin istedii gibi konsolosu azletmenin kendi elinde olmadm syledi. Kuvvetli bir ed ile telffuz olunan bu szler zerine Bahy Efendi, hakaret etmeye balayarak: - Bre dinsiz mel'n! Siz nasl muvahhid geinirsiniz ki dn ve Devlet'e dima hynetden hli deilsiniz? Venedik kfirlerine niin kalyon ve imdd veriyorsunuz? Sizin bu fesatlklarnz bilinmedi mi sanrsnz?300 dedi. Sefir hayl soukkanllkla u cevb verdi: - Bizden her kim kalyon (ve soltat) isterse icar ederiz. Siz de isterseniz veririz, bununla ahidnme bozulmaz301
Bir ngiliz'in dier bir ngiliz'den iki yk akeden az dvas olursa/ Osmanl memleketlerinde Mslman kadlar tarafndan dvas grlp, daha; ziydesi olursa ingiltere'ye havale olunmas ahidnme iktizsndand. NatmflVla yazld gibi, izmir ngiltere konsolosu dvann stanbul'da grleceini, zmir'de grleceini beyn ediyordu. Nam'ya mracaat, s. 65 (Mtercim). 299 Nalm, eyhlislm Efendi'nin ngiliz sefirine konsolosun azli jdn bask yaptn syledikten sonra. IngCHzler szlerinde sabit olup sitelerinden dnmez ve inat olduklar gibi, ilerinde ve szlerinde runet (snepelik) tabiatlarnn bir gerei olduunu kendi tarafndan ird edip, daha sonra sefirin mollaya huunetle cevp verdiini yazar. Hammer bu fkray Nam'dan yanl tercme etmitir. Metinde bu mel'n eliler* diye- balayp htiycdr szyle sona ren fkra, Hammer'in zannettii gibi tnftnfo sz olmayp, bunun dorusu Nalm'nn yazlm olan ifadesidir. (Mter&n) 300 Nam'dan alnmtr, s. 66 (Mtercim) 301 Kezalik, Nam'da aynen yazl olan .soltat. sz Hammer'e. geilmitir. Soltat asker demekti r. (K'f*rcim)
298

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

182
Sayfa

eyhlislm: - Gtrn bu mel'nu paaya! Haps etsin! deyince eli: - Sen beni hapsetmeye muktedir ve me'mr deilsin302 dedi. ekime gittike kzt. Nihayet mft kendini zabtedemiyerek adamlarn arp: - u mel'nu huzurumdan karnz! emrini verdi. Eli yumruklarla odadan karlarak ahrda hapsedildi. Aalar, bir ecnebi devlet elisinin bu muameleye mruz kalmasndan dehete kaplarak kedhud bein hanesine toplandlar ve sefirin salverilmesini ihtar etmek zere mderris Altparmak brahim Efendi'yi mftye gnderdiler. Bahy Efendi Altparmakt: - Aalar dediin heriflerin bu tasallutu nedir? Byle kalr m zannederler? Bir gn onlar da, seni de ldrrler diye azarlad cihetle mderris bir eye muvaffak olmakszn geri dnd. Kedhud beih mahremi olan San Ktib de eyhlislm nezdine gelerek: - Aalar dualar ederler; diyorlar ki: Bu kadar senedir Venedik dedikleri bir balk kfiriyle uralyor. Bu kadar mal, bu kadar can telef oldu; henz tammiyle galebe ol un ama di. ngiltere Kral ise Frengistan hkmdarlarnn byklerinden bu kadar mal ve askere, harb gemilerine sahiptir. Bize mazarrat- azme terettb ettirebilir. Onunla i karmak mnsib midir?303 szlerini syledi. Mft, cevaben, mtedilne: - Ktib Efendi! Eer bu mel'nlann muahedeye riyeti olsa, dmanmza yardm etmezlerdi. dedi. San Ktib ise: - Behey efendi! Hangi mft hanesinde eli 304hapsetti? diye mukabele etti. Mft bundan ve Sar Ktib'in dier buna benzer szlerinden hiddetlenerek: - Aalarn olacak herifler ne demek isterler? Alemi rvetle harb ediyorlar; burada eriat hkm nasl icra olunur? dedi. Hazr bulunan kazasker Kuds-zde bu kadar iddet gsterilmemesini hayrhhne ihtar ettiinde, Bahy Efendi onu da azarlayarak:
Nam'dan alnmtr, s. 66 (Mtercim). Naim'dan alnmtr, s- 67 (Mtercim). 304 Venedik elilerine balyos denilir. O zamanlar stanbul'da dier hkmet elilerine de bu unvan verilirdi. San Ktib de balyos tbirini kullanmtr. (Mtercim)
302 303

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Balyoz mftsidir Abdlazz. msra trih drlmt. Bahy Efendi de Azz Efendi'den sz aldka balyoz mftsi dermi. Nam'ya mracaat, s. 69 (Mtercim). 306 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriya t: 5/492-495.
305

Sayfa

183

- Sen kazasker olduun halde kffr himaye eden adamlarn zamannda nasl dvna gidersin? Yarn hanenden kma, dvna gitme! szlerini syledi. Sar Ktib bu szleri kendi hayline gre birok ilveler ve sslemelerle aalara gtrd. Ertesi gn (2 Mays 1651 - 11 Cumdelul 1061) aalar, son olarak Karadeniz tersanelerinde in edilip de limana gelmi olan gemileri ziyarete gitmek bahanesiyle- Atmey-dan'ndaki brahim Paa Saray'nda toplandlar. Mftnin azlini ta-leb iin saraya haber gnderdiler. Valide Sultn muvafakat etmedii cevbn verdi. Aalar ise szlerinde srar ederek Bahy Efen-di'nin azli suretiyle istekleri yerine getirilmedike, yerlerinden ayrlmayacaklarm bildirdiler. Saray, bu kadar kuvvetli bir nmayi zerine, ric'at gsterdi: Karaelebzde Azz Efendi saraya davet edilerek eyhlislm nasb olundu. Bu tevcih Azz Efendi'nin trihinde tammiyle gizlenememi bir gurur ile beyn ettii gibi, ilm ehliyeti hiz baka zt bulunama-masndan deil, Valide Sultn'n tam gvenini kazanm olan nfuzlu Bekta Aa'nn te'srinden kaynaklanmtr. 50 avu ve 20 kapc-ba Azz Efendi'nin saraya gidiinde kendisine refakat ettiler. amarlkta kap-aas, kilercibai, saray aas tarafndan karland. Kap-aasmn odasnda bir samur krk giydirildikten sonra huzr-u ahaneye karld; Pdih bir altn enfiye kutusu verdi. Huzurdan ktktan sonra 50 avu ile 20 kapc-ba hanesine kadar gtrdler. Azz Efendi'nin bu memuriyete ykselmesi birok teb riklere sebep olduysa da, hakknda bz hicviyeler de sylenmitir ki, bunlar da -ngiliz elisinin azlinden dolay o makama nail olduu iin- eli mftsi denmitir.305 Paradan ziyde n hrsls olduu iin o zamana kadar kendinden ncekilerin arpalk nmyle aldklar Mihal ve Kirmast kazalar varidatndan sarf- nazar etmitir. DvnMa mftnin eli plmesi merasimi 40 seneden beri ter kedilmi olduu halde, Azz Efendi bunun iadesinde srar etmi ve o merasimin icras vesilesiyle huzr- ahanede eref hil'ati giydirilmitir. Bahy Efendi bir gemi ile Gelibolu'ya gnderildi: Gelibolu'dan da Lampsaki (Lapseki)'ye gitti. Orada srgn bulunduu mddete Birgu (Burgaz) kynde Fetheleb-zde Mehmed Efendi'nin (havuz ve selsebil ve yksek kasrlarla mtemil olan) hanesinde ikamet etmitir.306

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Melek Ahmed Paann Azli Mft'nin azlinden drt ay ve Naksos (Naka)'da Osmanl donanmasnn hezimetinden alt hafta sonra Melek Ahmed Paa -akeleri yapt gibigurular da, 1.000 kesede 300 kese kazanacak surette, ayardan drmeyi dnd. Belgrad'da, Bosna'da, Arna-vudluk'ta deeri dk gurular darbettirerek ticar 118 ake hesabiyle kabule icbar etti. Bu muameleden 120.000 altn hsl olarak, bu altnlar da, askerin maalarn karlamak zere, Yahudiler v-stasyle 240.000 korona kard. Dk ayarl paralar tedavle konuldu. Bezzistan kedhuds, esnaf sadrzam tarafndan yeni ml karara uygun davranmaya davet etti. Esnaf kedhudlar pek zlimce olan bu karara raz olmayp Melek Ahmed Paa'nn nezdine gi derek adalet istediler. Sadrzam bunlarn hepsine kfir diye hitb ederek, devlet mverrihinin ifdesinden anlaldna gre: - Ykln, gidin! szleriyle kovdu. Esnaf: - H bu szleri kabul etmeyiz! Biz mslmanz diye bartlar. Melek Ahmed Paa'dan grdkleri muamele zerine, ikyet iin mftye gittiler. Azz Efendi bu ie kar amaya ca m syledi. Sarahane kedhuds Ramazan Dede ile birka sz eri: - Kendinizden krk istenildii vakit ayaa kalkp Sultn 1b -rhm'i ye sadrzamn ldrdnz de imdi sra bize gelince niin karmyorsunuz? Emir eriatndr. Ya kalk nmze d, yhud ki ne olacaksa olsun! 307 dediler. Azz, Melek Ahmed Paa'ya tezkire yazacan syleyerek bunlar yattrmak istedi; faydas olmad. Ondan sonra abdest almak bahanesiyle savumak istedi. Lkin esnaf mftyi aralarna alarak bir ata bindirip saraya doru gtrdler. nlerinde biri delll gibi: - mmet-i Muhammed. Bize olan zulm nedir? Aramza kl girdi; kapayn dkknlarnz.' diye baryordu. Hakkaten btn dkknlar kapand, 50.000'den ziyde esnaf308 mftnin etrafn kuattlar. Drssade'ye kadar sarayn ilk iki avlusunu istl ederek: - Pdihm, dd! diye sloganlar attlar.
307 308

Sayfa

184

Nam'dan alnmtr, s. 100 (Mtercim). Nam'da onbin; dorusu bu olacaktr (Mtercim).

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Pdih, Drssade nnde taht zerinde bulunuyordu. Esnaf kedhudlar bu sene zarfnda on trl teklife (vergiye) uradklar halde, imdi de zyf ake tevz olunmak istenildiini zt- ahaneye tafslen arz ettiler.309 Pdih: - Size byle zulm edilmesine benim rzm yoktur dedi, derhl huzr- pdihye gelmek zere Melek Ahmed Paa'ya bir ha-sek gnderildi. Ancak sadrzam, halkn dmanca baklar karsna kmaya cr'et edemeyerek, saraya bir telhis takdmiyle iktifa etti. Melek Ahmed Paa bu arzada kendini temize karmaya alyordu. Kd getiren ahs (telhsci) az daha para para ediliyordu. Mf-t, Sultn Sleyman kanunuyla konulmu olanlardan mada vergilerin kaldrlmasn mutazammn bir hatt- hmyn ile gelerek, hatt verip: - Artk dalnz! dedi. Esnaf kedhudlar hatt- hmynu aldktan sonra aralarnda mzkere ettiler. Daha sonra balarna toprak savurarak: -Pdihm, lem zulm ile harb oldu. Hakkat-i hli sana bildirmezler; sadrzamn saklar. Onalt kimse vardr ki, sana Padiahlk ettirmezler; beytlml'e, mrye id emvali hep budarlar: Kara avu, Bekta Aa, kedhud be, samsoncu, Sar Ktib, Deli Birader, filn ve filn devletini istl eylediler: l-i Osman Devleti dm ocaa, yanyor! Bunlar ldrlmedike padiahlk edemezsin! Memleketten fitne ve fesd def edilemez! diye bardlar.310 Esnaf Kyamnn Bastrlmas Esnafn ayaklanmas haberi zerine aalar askerlerini klalarda toplamlard. Zt- ahane, daha dorusu Valide Sultn biraz msid davranlmaya ihtiya duyulduunu anlayarak, sadrzam azletmeye karar verdi. Harem erknndan aalara taraftar olan bzlar, Melek Ahmed Paa'ya halef olmak zere Kara avu'u teklf ettiler. Valide Sultn sadreti tevcih etmek zere onu davet etti. Lkin Kara avu bir trl emniyet edemeyerek:
Bu tafsltdan sonra da Pdihm, bu zulme takatimiz yokdur; lalana var -duk, bize kafirler diye sdi. imdi sana geJdk: Halfe-i rfty-i zeminsin, hakkmuz hakk idp zerimzden zulm kaldr* dye feryd itdfler, mfti dah maksdlanm tefhim eyledi.- Natm, s. 101 (Mtercim). 310 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/496 -497.
309

Sayfa

185

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

- lhr bana teslim olunmadka saraya gitmem cevbm verdi. Pdh en mahrem zevat ile mzkere ederek bunlarn ve zellikle Zac hadm Sleyman Aa'nn dncesini alarak, Devlet'in mhrni Siyvu Paa'ya verdi. Abaza kabilesinden ve mehur s Abaz^nn klelerinden olan Siyvu Paa, saray hademelii meslein*- alnarak shdrla kadar ykselmiti; 10 sene nce kapdn -jaala tyin edilerek Azak Kalesi'nin fethi iin vuku bulan ilk seferinde muvaffak olamamasndan dolay azledilmi, valilikle Bu-din'e gnderilip, oradan azlinden beri kubbe vezrliiyle Dvn'a memur olmutu. Yeni sadrzam ile mft isyanclarn nezdine giderek, ertesi gn Dvn- Hmyn'un menfaat ve arzlaryle en muvafk ekli tercih edeceini syleyip, halk dalmaya tevik ettiler. Bu yattrc szler herkesin dalmasna yol at. Valide Sultn'm emri zerine, Siyvu Paa ile mft klalara gittiler ve aalar sknete davet ettiler. Bekta Aa sadrzamn ihtarlarn misli grlmemi bir gurur ile telkki ederek: - Paa karda! Sen fena bir i yaptn. Niin mhr -i hmynu kabul ettin? Ve seni kim sadrzam yapt? Sjyvu Paa cevaben dedi ki: - Talebim olmad halde pdihm beni sadrzam etti; bana teklif olunan bu me'mriyeti iki defa reddetmitim, Bekta: - yle ise gzel! Cenb- Hak mkfatn versin; lkin bizimle istiare etmezsen hibir i gremezsin. cevabiyle mukabele etti. Siyvu Paa: - Ben pdihn emrine gre hareket ederim; benim ve sizin boynumuz pdiha kar kldan ince olmaldr. dedi. Sadrzamn metaneti aalarn srarna galebe etti; yenieriler emre itaat ettiler ve ertesi gn esnafn yeni bir kyamn bastrmak zere silhlandlar. Zabta mdri (ases-ba) kyam erbabnn gitmesini nlemek iin, askeriyle birlikte saraya giden sokan giriini tuttu. Saraya gitmek iin talka art etmi olduunu beyn ile, hi olmazsa saray kapsna kadar gidip de dnmek isteyen bir syi, yenieriler zabta mdrinin emri zerine klla vurarak elini kestikten sonra ldrdler. Birka kii daha kati olundu. Dkknlar alsn emriyle sokaklarda dolaan dellllan halk talarla kovdu. Lkin sadrzam ve mft, nihayet esnaf sknet hline dndrerek alverileriyle uramaya ikna ettiler. Bununla beraber bu fasla ancak zahir idi. Esnaf, aalarn kendilerini

Sayfa

186

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

itaate mecbur etmi olmalarndan dolay, onlara kar kin baladklar gibi, aalar da kendilerinin balarn istemi olduklar iin esnaftan intikam almak arzusunda idiler, tte Osmanl trihinin zikretmekte olduu ilk esnaf kyam, hi. olmazsa muvakkaten, bu suretle sona erdi.311 htiyar Valide Sultann ldrlmesi O zamana kadar aalar Harem ile uyum hlinde bulunmu ve ihtiyar Valide Sultn, hissedilir bir surette, dima Bekta Aa'nin telkinlerine gre hareket etmiti. Yenierilerin muvafakati olmakszn sadrzam tyini Harem'de bir mnazaa srrn ve o zamana kadar hkmet dizginlerini elinde bulunduran Byk-Vlide Sul-tn'n kuvvetinden stn bir kuvvetin varln ortaya koydu. Sarayda ortaya kan bu yeni nfuz, IV. Mehmed'in validesi Turhan Sultn'm, daha dorusu hadm Sleyman Aa'nn te'sridir ki, hadm Sleyman Aa Enderun erknnn yardmlanyle ihtiyar VlideSultn'dan saltanat koparm ve aalarla mbrezeye girmitir. Melek Ahmed Paa'mn azlinden on gn sonra, oktan beri birbirini tehdd etmekte olan ihtiyar ve gen valide sultanlar frkalar, sonunda aktan aa husmet gstermeye baladlar (2 Eyll 1651 -16 Ramazan 1061). Mverrihlerin ortak ehdetlerinden vzhn anlaldna gre, ihtiyar Valide Sultn,- yenieriler arasnda fesad alevlendirmeye alarak, gen Valide Sultn'm balca istindgh olanlarn, y-n kapaas Sleyman ve muallim-i pdih Reyhan ve mushib sml Aalarn idamn talebe tevik etmi ve ilk muharrik Ksem Sultn olmad halde hi olmazsa yenierileri bu kararda sebata tec etmitir. Lkin Turhan Sultn'm ve frkasnn saltanatna son vermek iin, torunu IV. Mehmed'in katliyle, validesi kolaylkla ta-tahakkm altna alnabilir bir kadn olduu iin,312 Sultn Mehmed'in kardei Sleyman' tahta karmak tasavvurunda bulunmu olmas muhakkak bir ey deildir. Hibir delile dayanmayan bu sulama, Ksem Sultndn yksek ahsiyeti ve cmerdlii hakknda btn mverrihler tarafndan ileri srlen takdirlerle kaabil-i telif deildir ve hakkaten bu kadn drt pdih, yn zevci Ahmed, oullan Murad ve brahim, torunu Mehmed zamanlarnda nfuz ve ku dretini
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/497-499. Sultn Sleyman'm validesi Dilagb Sultn bir sAf-dil, meczb mesreb Ur hfttundur; vlidelik makaamnun hkmni virmek sevdasnda olmaz: Hail ve akdi umur... kendlerin (aalarn) stikllinde kalr diy.... Nam, s. 106 (Mtercim).
311 312

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

cmerde ilere ve hayr teebbslerine sarf etmitir. Hibir mverrih Ksem Sultn -men'ine muktedir olamad- brhm'in hal'i ve katli dvasndan mes'l tutmuyor. Ancak ihtiyarlnda P-dih'h deitirilmesiyle ilerin idaresini yine elinde tutmaya alm olsa bile IV. Mehmed'in zehirlenmesi tertibinin, frkasnn ele-. balarna, yn bakapol nna, bostanc-ba Al'ye, kirei-baya atf olunmamas lzm geleceinin isbt gerekir. Helvac veys Aa'-nn hazrlam olduu bir erbetle gen pdihn zehirlenmesi tasavvuru srrna mahrem olan Melek nmndaki cariyenin, bu fesad gen Valide Turhan Sultn'a haber vermi olduu rivayet ediliyor ki, Turhan'n Ksem Sultn ldrmek fikrinde bulunmas da bundan kaynaklanmtr. Herhalde, eer ihtiyar Valide Sultn rak-besini destekleyen Enderun erknndan kurtulmak iin yenieriler arasnda bir kyam tertibi kurmam olsa bile, hi olmazsa bu kya ma msid bulunmu ve Bekta Aa ile ittifak ederek icra mevkiine konulmasna olanca kuvvetiyle almtr. Birka gn nce sadrzam Siyvu Paa'ya 10.000 yeni asker yazmak gibi zararl bir teklifte bulunmu olan yenieri aalar klalarda toplandlar. Gen Valide Sultn'n maviri olan hadm aasnn (Sleyman, Reyhan, Isml)313 Msr'a srlmelerini istemek. zere, Dvn'a temsilciler314 gnderdiler. Saray, aalarn toplandklarn ve ne mzkere ettiklerini casuslar vstasyle haber almt. Hademe uykuya yatmlard, lkin hadmlar Pdih'm nezdinde uyank idiler. Hadm Sleyman Aa, kendisinin ve taraftarlarnn haytn tehdd eden tehlikeye vkf olarak askerin isteklerde bulunmas kendisinin tahrikine atf edilen- Valide Sultn' ldrmek iin dier 14 hadm ile ittifak edip bu hususta hepsi yemn ettiler. Kendisine tammiyle sdk olan 120 beyaz hadm (zlfl Baltac'y)315 silhlandrarak, hademenin birinci odas (Hsoda) penceresinden: - Siz uyuyorsunuz; yenieriler ise hepimizi ldrmek iin saray istil ediyorlar, Byk-Vlide Sultn ile ittifak etmiler, Pdih' ldrecekler, Bekta' tahta karacaklar, Valide de ona va-_ racak diye bardlar. Hassa hademeleri grlt ile uyandlar. Silhlanarak sofaya ktlar, yine ayn ekilde uyanm olan dier odalar mensubu arkadalarn orada

188
Sayfa

Nam'da drt denilmi ise de drdncnn ismi gsterilmiyor; ihtiml ki lala brhm Aa'dir. (Mtercim) 314 Nam'ya nazaran, bunun iin dvna tezkire deil, saraya haber gelmi, sadrzama da puslas gnderilmiti. Nam. s. 116 (Mtercim). 315 Hammer zlfl baltaclar hadm, tav zannediyorsa da, yle deildir. (M tercim)
313

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Akam, vezr-i azam kazasker Kudst-zde ve Sabn Efendi'yi iftara *-rmd. Esny- taamda ioglanlan, mehterler, angrler birbirine bakgup bir muvahha vflz' ile retlerai olduklarndan erbbi meclise dehet geldi. Meer aalar toplanm ve samsonci mer istenilen adamlarm defter -leriyle gelmi. Nalm'ya mracaat, s. 116 ve 117 (Mtercim).
316

Sayfa

189

buldular. Birinci oda hademesi yenierilere daha ziyde dman idiler. nk son derecede arzu ettikleri yenieri aal bir mddetten beri hep ocaktan yetienlere verilerek, kendileri terakkiden mahrum kalmlard. Fakat bu odann resi, yn Hasoda-ba ihtiyar Valide Sultn'n iddetle taraftan idi: mirleri bulunduu hademelerin grltye karmamalarn tenbh etti. Lkin kendisi iin bir felkete yol amak zere, elinde bir denek bulunarak onunla hademeye direlerine dnmelerini iaret ediyordu. Me'lelerin verdii kararsz aydnlk iinde hademe, has-oda-bann bu hareketini bir tehdd olarak telkk edip zerine hcum ederek para para ettiler. synn balamas demek olan bu kanl hdise zerine memnun olan Sleyman Aa, bunlarn bana geerek Byk-Vlide Sultnm diresine gittiler ki, bu direyi yz hadm muhafaza ediyordu. Ba -kapolan, saldrganlarn klc altnda cansz ykld. Dierlerinden bzlar az ok yaralandlar, tekiler de katlar. Sleyman Aa takm Valide Sultn'm diresi nne kotu. Ksem, yenierileri bekliyordu. Ayak seslerini iitince ieriden: - Geldiler mi? diye bard. Sleyman: - Evet geldiler, siz darya buyurunuz diye cevap verdi. Valide Sultn o zaman gelenlerin kim olduklarn anlad. En ierideki odalardan birinde bir dolap iine sakland. Hadmlar, hademeler Sleyman Aa ile birlikte Valide Sultn' aramakla urarlarken, sadakatli bir criye nlerine atlarak: - Valide Sultn benim! dedi. Hadmlar: - O deildir! diyerek, bir tarafa ektiler. Kaplar, dolaplar krld; bedbaht Valide Sultn sakland yerden karld. zerindeki altnlar, mcevherleri avu dolusu datt; lkin bir te'sri olmad. Mehmed nmnda bir baltac bir perdenin iplerini keserek, Valide Sultn' onunla bodu. Kuvvetli ve kanl bir yapda olduu iin hayl zaman lmle peneleti. Burnundan, kulaklarndan kan seylbeleri akarak, celldlannn elbisesini leke-dr etti. Sadrzam Siyvu Paa samsoncu-bann, yenieriler hadimm ban istediklerini ve kendisini yanlarna davet ettiklerini bildirmek zere geldii zaman, reis efendi ve iki kazaskerle kahve iiyorlard.316

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Siyvu ne yolda hareket edeceinde mtereddid idi. Res efendi aalarn dvetine icabet edilmesini nasihat ederek, sonralar bunun iddetli cezasn ekmitir. Sadrzam yenierilerin is,-tekleri hakknda bir arza takdim etti, kendisi de saraya kotu. Her tarafta ktal ve karklk hkm srmekte olduundan, Pdih'n irdesini beklemeksizin derhl ikametghna dnd. IV. Mehmed bir adam vstasyle hemen nezdine gelmesini emretti. Siyvu Paa saraya vardnda Sleyman Aa'dan Valide Sultndn vefatyla ilgili tafsilt alarak huzr-u hmyna gtrld. Pdih: - Lala, ahvl ma'lmun olmutur. Sadkat ile hizmetine devam et; devletime hyanet zere bulunanlarn cezas verilsin! dedi. Sadrzam, sarayn etrafn dolaarak birka gizli kapy (Orn-kap, Kkkap) ak buldu ki, yenierilerin girebilmesi iin Valide Sultn'n emriyle byle braklmt. Ksem Valide Sultn'n emrine uymu olan bostan ci-ba ile kirei-ba bouldu. Seher vakti ulem huzr- hmyna getirtildi. Sultn Mehmed Dvn- Hmyn'da kurulan tahtta oturuyordu. Sa tarafnda sadrzam bulunuyordu; hademe mabeynciler, bostanclar, baltaclar ellerinde yaln kl, Pdih'n etrafn evirmi idiler. Siyvu Paa'nn yannda gece Valide Sultn'n ba-aas lala Sleyman Aa duruyordu. Mftlie tyn olunmak mdiyle arkasnda beyaz bir sof ile gelmi olan Hanef-zde, Sancak- erif karlarak btn ehl-i slm'n sancak altna davet edilmesini teklif etti. Ulemnn bir takm ile mft Azz Efendi, Pdih'm irdesi vehile saraya m, yoksa yenierilerin yanna m gitmek hususunda epeyce mtereddid bulunduklar halde, nihayet ikinci kk tercih etmilerdi. Gece yenieri aas kapsnda toplanm ve grmek istedikleri iki kazaskeri alkoymu olan aalar ile ittifak ederek, isyann merkezi olan Orta Cmi'e gitmeye karar verdiler. Yenieri aas ata bindii zaman askerini hadmlarn boyunduruundan kurtarmaya ve Valide Sultn'n idamndan dolay intikam almaya tevik ile: - Biz mutlaka Vlide'nin kann isteriz demesi zerine: - Sen Valide Sultn'n vrisi mi oldun? diye bir seda iitilmesi ve bu ustaca cevb derin bir sktun tkb etmesi, aalarn tertibini yenierilerin kabul etmemekte olduklarn kf surette gsteriyordu. Aalarn davet etmi olduklar ulemdan bir ksm da, kendilerinin azledilmi bulunduklarndan bahsederek veyhud baka sebepler gstererek i'tizr etmilerdi. Ulemdan byk bir ksmnn saraya gitmesi zerine slere iltihak etmi olan mftnin yerine kimin tyn olunaca bahis mevzuu oldu.

Sayfa

190

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

317

Aynen Na im'dan, s. 126 (Mtercim).

Sayfa

191

Sleyman Aa ile Turhan Valide Sultn taraftarlar Eb Sad Efendi iin, sadrzam da Bahy Efendi iin re'y verdiler. Bahy Efendinin hasmlar hiddetini ve krc szlerini ortaya koyarak, onun mnsib olmadn sylediler. Ancak Eb Sad Efendi ilk davete icabet etmemi olduundan Siyvu Paa, eyhlislmln Hanef-zde'ye verilmesini ve Bk-zde'nin de Rumeli kazaskerliine getirilmesini mutazammn iki hatt- hmyn yazdrd. Ancak Bk-zde bu mansb kabul etmediinden, onun yerine Hoca-zde Mes'd Efendi tyn olundu. Bu srada -mft Es'd Efendin'in olu ve mft Hoca Sa'ded-dn Efendi'nin torunu bulunan- Eb Sad Efendi, Sleyman Aa'-nn ikinci bir daveti zerine saraya gelmiti. Davete icabette gsterdii tereddd zerine, ne suretle karar verilmi olduunu anlamaya ehemmiyet vermeksizin Hanef-zde'ye tekaddm etti; o da kendisinde mukabeleye kudret grmeyip mu'td makamna dnd. Eb Sad, mft sfatyle Pdih'n elini perek, Hanef-zde Rumeli ve Hoca-zde Anadolu kazaskeri tyn edildi. Hanef-zde mf-tlik hatt- hmynu istenildiinde hanesine gndermi olduunu ifde ederek, iade etmediinden Hoca-zde kendisindeki Rumeli hattn evvelce iade etmi bulunduuna teessf etti. Pdih irdesi zerine dellllar ehrin her kesinde halk Peygamberdin sanca etrafna davet ettiler. Btn ahl Alem-i erf altna geldikleri gibi, siphler, cebeciler ile yeni odalardaki yenierilerden ayrlm olan eski odalar yenierileri de ahlye iltihak ettiler. Bu yardmc kuvvetlerin gelmesi taht- saltanat mdflerinin cesaretini artrd. Eb Sad Efendi'nin re'yi vehile, Orta Cmfde toplanan slere yle bir hatt- hmyn yazld: Siz ki yenieri aalarndan yenieri aas ve kul kedhuds ve Bekta Aa'sz, gerekdr ki, huzuruma gelp ayak dvnna hzr olasz; muhalefet idersenz hakkmzdan gelrz.317 Yenieri aas Kara avu hatt- hmynun hmiline u cevb verdi: - Bizden oraya giden yoktur, burada dururuz. Pdihmza s deiliz; zerimize gelirlerse mdfa edip drz. Hlbuki Pdih'n irdesi aalarn cesaretlerini sarsm, taraftarlarnn ekilip gitmelerine sebep olmutu. Yenieriler toplu olarak saraya gittiler. Bekta, yenieriler arasna girmi olan fikr-i karara (herhangi bir harekette bulunmamak dncesine) mukavemet edebilmek midiyle, altm ve gm torbalar getirmise de, bunlara kimse el srmedi. Kul kedhuds, yenieri

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

192
Sayfa

aasna, sdece pintilii sebebiyle ii bu hle getirmi ve artk vakit getikten sonra birka keseyi feda etmeye karar vermi olduunu syleyerek, paylad. Btn ulem ya saraya, ya hanelerine gitmilerdi. Azledilmi olan mft Azz Samatya'daki bahesine ekilmiti.318 Byle herkesin kendilerini terk etmesi slerin reislerini artt. Aalar kul kedhucJs, sadrzam ve Sleyman Aa'ya gizlice itat-nme yazdlar. Eb ad Efendi'nin htan zerine, kabul etmi gibi gsterilerek, sler ile hkmet arasndaki mes'ele ancak klla hallolunabilecek gibi grnmekteyken, hi olmazsa muvakkaten bir anlama ekli ald. Sadrzam, evvel silhdr yenieri aas yapmak niyetinde bulunduunu izhr etti. Lkin Eb Sad Efendi, aa aralarndan seilmez-se yenierilerin endeye debileceklerini ortaya koydu. Bundan dolay segbn-ba Hseyin, aa tyn edilerek, yenieri kumandan muavinlii, yn kul kedhudl, segbn-balk, samsoncu-balk da yenieri zabitlerinden kiiye verildi. Sadrzam, azledilen aa Kara avu'u tamvar valiliine gndermeyi tensb ederek, fesadn balca muharriki olan eski kul kedhuds Bosna valiliine; Bekta Aa Bursa sancana nasb olundu. aa, Boynuyaral Mehmed Paa Orta Cmi'e giderek fermanlarn kendilerine verdi; onlar da itaat etmeye mecbur oldular. Sadrzam ve mft ihtiyaten sarayda kalarak, yeni aa ve kul kedhuds ehirde karakollar tertb ettiler. O gnn akam, yn Saray- H-myn'a gelmeleri iin yenierilere emir verdiinden 24 saat sonra, ihtiyar Valide Sultn'n na' btn saray erkn refakat ettikleri halde Eski Saray'a nakledilerek, gasl edilip zevci Sultn Ah-med'in camiinde, onun kabri yanma defn olundu. Ksem Sultn, yksek karakterli ve necb yaradll bir kadn idi. Anadolu'da Menemen, Zile, zaz, Kilis ve Rumeli'de Azdin haslarnn senelii ellier bin gurua varan varidatn en ziyde sitayie lyk bir surette sarfederdi. Bugn Valide Sultn Han denilen byk bir han319 yapm, skdar'da bir cami in ederek kendi ismini vermi, stanbul'da dah bir cami yaptrmaya balayarak, daha sonralar bu cami IV. Mehmed'in validesi tarafndan ikml olunmutur. Msr'da, Kahire Halveti tekkesine Nil suyu getirecek bir su yolu yaptrmtr. Mekke fukarasnn iaesine, kudreti olmayan borlularn hapisten karlmas iin, onlarn borlarnn denmesi iin pekok paralar verir, dul ve yetimlere maalar
Mftt Karaeleb-zde erbb- isyflnun husrnj zerine kemli heyecanla Yal Kkne gelmiidi. Arz olundukda kabul olunmayup bostanc-bauun yannda alkonuld. Sonra braklmakla baesine gidp kapand. Natm'dan, s. 132 (Mtercim). 319 Mercan'dan ran tccarnn bulunduu Valide Han. (Mtercim).
318

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ocuklar Hani bunun apkas? diye banrlard. apkann asl u ki, vak'adan birka ay nce, zulmnden bzr olan bz esnaf kapsna bir apka mhamlard. Adamlar bunu haber verdikleri zaman Bekta Aa. Bizim Altparmak brahim elebi'nin geceliidir, ona verin, demiti. Altparmak mderrislerden aalara mensup biri olup, onlar tuhaf szlerle elendirirdi. Nam'dan, s. 137. (Mtercim)
320

Sayfa

193

balard. Sadaka datmak iin adiynlarma itimd etmeyerek hastahnelere, hapishanelere bizzat gidip efkatine lyk derdlileri, kudretsizleri aratrrd. Hizmetinde bulunan kadnlar, cariyeleri cmerte mkfatlandrr, onlar saray zbitleriyle evlendirirdi. Cmertlii saraydaki kadn ve erkekleri inhisar etmez, cihazn verdii fakr kzlara da uzanrd. Bu hayrseverlik yalnz mverrih Mehmed Halfe'nin deil, -Valide Sultn devlet haznesi zararna kendi haznesini doldurmu olmakla ayplayan- rihl-Menrzde'nin ehdetiyle de sabittir. Ksem'in vefatndan sonra hannda altnla dolu on sandk bulundu. Dairesindeki eyas arasnda 50,000 guru kymetinde 2.700 al kt. Valide Sultn, adamlarna olduka tatllkla muamele ederdi. Hadmaalardan marrne muamele grmeleri, hatt dayak yemeleri mu'td olan hademe Valide Sultn'm saraynda haftann yalnz be gn muhafzlk hizmetinde bulunarak, iki gn serbest kalrlard. Bu derecelerde cmertlik ve sekinlik, -bz mverrihlerin dndkleri gibi- torununun katlini tasavvur etmi olmasna imkn vermeye msade etmez. Ancak byle bir tasavvura vukufu olup da zmnen muvafakat gstermise, bu hususta dier byk hkmdarlarla ayn vaziyette olarak, her hususta fazletli bir kimse iken yalnz n hrsa ile cinayete cr*et etmi demek olur. Bir nev ihtirmkrne srgne mahkm edilmi olan aalarla taraftarlar, beklenildii gibi ok gemeden dm edildiler. dare merkezi olan Bursa'ya gidecek yerde ehirde saklanm olan Bekta, kapc-ba Boyac Hasan'n aratrmasndan kurtulamad. Boyac Hasan Bekta' bir eee bindirip de, bu suretle halkn alayc baklarna arz etmek isterdi; lkin Hamza avu, bu muamelenin yenierileri muber edeceini hatrlatmas zerine bir lagar beygire bindirilerek, halkn dilleriyle, elleriyle tahkrt arasnda saraya gnderildi.320 Bb- Hmyn nlerinde Bekta; Valide Sultn'm katili olan Kuu Mehmed'e tesadf etti. Mehmed: - Hin, ben sana ne yaptm ki beni de ba kesilecekler lis tesine yazmsn? demesi zerine, aa kalarn atarak: - Alak katil, ykl karmdan! demekle iktifa etti. Bekta, Pdih'm iradesiyle bouldu, cesedi denize atld, m allar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

msadere edildi. Hanesinde, kemer zerinde bulunan bir havu? zun altnda altn mcevheratla dolu bir iki gm bulundu.321 Kara avu, tyinini mtekib Tamvar'a mteveccihen yola kmt. Takibine memur edilen Boyac Hasan Burgaz'da yetiti. IV. Mehmed'in huzuruna karldnda Pdih'u, hyanetini yzne vurmas zerine titredi, alad; bostanc-ba mstehziyne: - Aa hazretleri! Bu alamak evvel gerek idi; son pimanlk fayda vermez! dedi ve katline iaret verdi. Kara avu Kmr Buhr kabrine defn olundu (14 Eyll J651 -28 Ramazan 1061). , Bosna'ya doru gitmekte olan kul kedhuds Malkara'da Kara avu'un katlini renerek, kendisinin de encm- hlini idrk etti. O zaman Malkara taraflarnda bulunan vezr Defterdr-zde Mehmed Paa, kul kedhudsm yakalayarak idam etmek iin emir ald. Kedhud, Ferecik'e doru gitti; ancak hakkndaki ferman Ferecik'te okunmu ve iln edilmi olduu iin, Orhan Suyu'na kat. Orada, dm hkmn tayan eyhou yetierek, mntkann kylleriyle zerine hcum etti. Kedhud be ecaat sahihlerinden olduu cihetle tirkeindeki son oka kadar saldrganlara kar koydu. Nihayet ounlua malb olup Karasu Yenicesi'nden Orhan Suyu'na gelmi olan Defterdr-zde Mehmed Paa'nn huzuruna gtrlerek cellda teslim olunduunda, necbne ve cesrne haytna son verdi. Ba stanbul'a gnderildi. Bb- Hmyn nne konuldu.322 Mallarnn msaderesinden ancak 700 kese ake hsl oldu: 1.000 ke seden ziydesi yama edildi, lkin daha sonra defterleri mucibince drt milyon ake daha bulundu. Son karklklarda hissiyatna al-danarak yenieri tarafn tutmu olan mft Azz Efendi, Samat -ya'daki hanesinden kaldrlarak Sakz'a gnderilmi ve haytnn geri kalann srgnde geirmitir. Aalarn itaat etmelerinin ertesi gn, Anadolu muhasebecisi San Ktib -itihzl nkteleriyle mehur idi- hapse atld. Btn mallar msadere edildi. Bu yksek makama aalarn te'sriyle nail olmutu. Fakat Siyvu Paa'nn sadretinde olanlarn ikbli snmeye yz tutunca, gizli ittifaklarn

194
Sayfa

Emvl-i firvn miriye kabz olnup cmleden sonra ohnun delaletiyle menzilinde olan navz- b kal'e alnup altnda bir havz misli mahzende d-me riyal ve iki merss (az kurunlanm) gm fflori ve nice eyy- z-kymet buhnup ahz olnd.. Naim, c S, s. 138 (Mtercim) 322 Saka-zde Mustafa Aa nakl ider ki : Vezr -i zam Siyvu Paa'nn huz runda idm : Vezr megl -i kelm idi. Anszn bir tabake iinde neni (?), sakal taranm kedhud ben re's -i maktum nne getirdiler, msmefe olup huzr-t hmyna gnderdi. Natm, s. 143. (Mtercim)
321

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

paaya haber verdi. Siyvu Paa, bu hyanetine mkften, aalarla olan eski mnsebetini affediyordu; Sar Ktib, eskiden yapm olduu bir lf hatsnn kurbn oldu. Aalar bir gn kendisine: - San Ktib, nereden geliyorsun? diye sormulard. Bunun zerine, vezirlerin ekserisi aslen kle olduu cihetle, dvndan kinaye olma: zere: - Esr pazanndan geliyorum demiti. Kendisi de Abaza klesi olan Siyvu Paa'ya bu szden ml -mt verildiinden, derhl idamn emretti. San Ktib bu emrin ic-rsm beklemeyerek, haneriyle kendisini ldrd. Bir memuriyette bulunmayan, fakat umm irtikblar sayesinde mansb delllll eden t>eli Birader, sadrzama 120 kese ake ve 2.000 altn kymetinde bir kuak takdmiyle haytn kurtard.323 Reslkttb Mevkuft azledildi. Memuriyeti tezkireci m-zde Hseyin Efendi'ye verildi. Eski sadrzam Melek Ahmed Paa Silistre Valisi oldu; Gade* Kedhud, memuriyeti zamannn hesabn vermek iin stanbul'a getirildi. Bekta Aa'nn emvali arasnda samur krkl seksen kaftan ve mcevherli elbise iinde krk criye bulundu.324 Ulemdan, mft Azz ile beraber yenieriler tarafn tutmu olan Kudszde nefy ile haber gnderdi. Nakblerf Seyrek-zde Abdurrahm Efendi ve Bosnal Altparmak brhm elebi mft ile Eb Sad Efendi'nin himayesiyle srgnden ve hapisten kurtuldular. Sadrzam -Melek Ahmed Paa zamannda kendisinin srlmesine muvafakat etmedii iin minnettar olduu- eski mft Bahay Efendi'yi stanbul'a getirtti. Et fatlannn drlmesi halkn refahna ve honudluuna sebep oldu. Eskiden aalar, koyun satn inhisar altna almak iin birok dkknlar kapatm, etin okkasn sekiz akeden on akeye karm idiler. Aalarn hezimetinden sonra, sekiz akeye dp, daha sonralar yine on akeye kt. Sadrzam bundan dolay gmrk ve koyun eminini mes'l tutarak, ayaklarnn altna ikiyz denek vurdurdu.
(Mtemevvlern ebehi Deli Birader firar idp bulana bin alttn ca*l va*d ohnup mndler ard, bulunmad. Maldrun muini ok olur. Hafyyen Grc Paa'ya otuz kise ve anun yediyle verfr - azanla yz yiirmi kise ve iki bin altun kymetli bir kuak virp. Grel Paa ricftsyle afiv ohnd. (Bu ahs eerl aalara varrd, amma bir mansba karsd yok; bey' irftya megul, hdmeer ahr, satar, kriyle teayy ider bir ehl-i rz (!) adamdur, ara incitmek lyk deldr) diye beyaza kardlar.. Nam, s. 150 (Mtercim). 324 Ve krk criye ki her biri terb- rengreng zerinde cevahir dikinmi al sof feraceler ile, cmlesi mrye kabz olnd. Nattn, 154 (Mtercim).
323

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Bayram gn askere mevcib tevzi olundu. demede gsterilen intizamdan dolay -aalarn cebe indirmelerinin mutd olduu akenin yeknu olmak zere- haznede 50.000 guru fazlas kald (17 Eyll 1651 - 1 evval 1061). Sultn IV. Mehmed snnet edilirken fazla kan kaybederek baylmasna sebep olan ve bundan dolay Msr'a uzaklatrlan kizlar-aas brhm, Pdih' ldrmek niyetinde bulunduu bahanesiyle dma mahkm oldu.325 Zt- ahaneyi hazrlam olduu erbetle zehirlemek istediinden mbhem bir surette phe edilen saray tatlcs, Saray- Hmyn'dan uzaklatrld326 Kzlaraas Mehmed azledilerek, makam Valide Sultn'n katli cinayetinin faili Hadm Sleyman'a verildi ve Sleyman Aa toplad dvnda devletin byk memurlarnn tebriklerine nail oldu.327

ELLKNC KTAP ........................................................................................................ Sadrazam Siyavu Paa'nn Azli ........................................................................ Venedik, spanya Ve Avusturya le Siyas Mnasebetler .................................. Abaza Hasan le bir Paa'nn syan ................................................................ Sipahiler Kanununun hlli ................................................................................ Dervi Mehmed Paa'nn Kapdan Paala Getirilmesi .................................... Mes'd Efendi le Sadrazam Grc Mehmed Paa Rekabeti ............................. Tarhuncu Ahmed Paa'nn Sadreti.................................................................. Mal Tedbirler ................................................................................................... Kzlaraas le eyhlislmn Azledilmeleri ....................................................... Kadzdeliler'le eyh Mridleri ......................................................................... Zelzele ............................................................................................................... Sarkam Kazaklar (Zaporog Kazaklar) ......................................................... Krm Hn ......................................................................................................... Tarhuncu'nun dam.......................................................................................... Sadrazam Dervi Paa'nn daresi ..................................................................... damlar Ve Msadereler ...................................................................................
brhm Aa gya defa pdiha suikast etmi : Birincisi snnet vak'as ki, Frenk'ten mslman olmu cerrahlk bilir bir ioglan tedavisini yaparak kan durdurmutur. kincisi Sultn Cem iin kullanlan ustura gibi br ustura hazrlam, fakat aalar ii anlayarak, bununla bir adana tra ettiklerinde ba imi; ncs de aalarn zevaline sebep olan son vak'a. Nal-ra'ya mracaat, s. 155-156. (Mtercim) 326 Helvac-ba veys Be eski validenin re'yiyle pdih ldrmeyi tasarlam, zehirli erbeti iirmeyi taahhd etmi. Kezlik (Mtercim). 327 Drssade aas evvalin onbirinde azm divn dp rehm - azim le ten-niyyet olnd. Kezlik (Mtercim). Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/499 -508.
325

Sayfa

196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Hindistan Ve Lehistan Elileri ........................................................................... Krm Han'nn Moldavya'daki Aknlar.............................................................. Venedik'le Deniz Muharebesi ........................................................................... Karadeniz Sahillerinde Moskoflar'la Yenierilerin Hasarlar............................. Yeni Sadrazam bir Paa .................................................................................. Derv Mehmed Paa'nn lm ...................................................................... br Paa'nn stanbul'a Girii ........................................................................... Sadrazam br Paa'nn craat ......................................................................... Yenieri Ve Sipahilerin Ayaklanmas, br Paann dam ................................ Murad Paa'dan Sonra Sleyman Paa'nn Sadareti ........................................ Yenierilerin Kyam .......................................................................................... Siyavu Paa'nn Sadrazamla Getirilmesi Ve Vefat ....................................... Boynuyaral Mehmed Paa'nn Sadreti ........................................................... Hindistan Elisinin Kabul ................................................................................. Lehistan Elileri ................................................................................................. anakkale'de Deniz Muharebesi ...................................................................... Bozcaada Ve Limni'nin Venediklilerce Zabt ..................................................... Mft Mes'd Efendi'nin Azli Ve dam ............................................................. Melek Ahmed Paa'nn Uzaklatrlmas, Dier Deiiklikler ............................ Kprl'nn Sadrete Getirilii.........................................................................

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ELLKNC KTAP Sadrazam Siyavu Paa'nn Azli Sadrzam Siyvu Paa, makamnn kendisine verdii muazzam kudreti tammiyle kullanmak isterdi; lkin kzlaraas Sleyman Aa'nn basks, kendisine rakb bir te'sr altnda kalmay kabul etmiyordu. Bununla beraber Sleyman Aa, bir mddet emirlerine rica tarz vermeye tahamml etti. Ancak sadrzam Defterdar Emin Paa'y hapsedip emvalini msadere etmek isteyince, bundan vazgemesini bilvasta mirne bir surette tebli etti. Siyvu Paa bu haberi alnca: - Bu nasl sadrettir ki, ben bir Arab'n malb ve mahkmu olaym! dedi. Mnafklar, Sleyman Aa'nn nezdinde Siyvu Paa'y aalarn mallarnn msaderesinde 500 keseden ziyde akeyi cebe indirmi olmakla itham ettiler. Hkmetin evvelki istikllini iade iin birlikte hareket etmesi zmnnda sadrzamn tbr Paa'ya yazd mektuplar, Sleyman Aa'nn eline dt. Sleyman Aa bunlar Valide Sultn'a ve Pdih'a gstererek Siyvu Paa'nn azlini ve sadreti zamannda istedii gibi hareket edeceini md ettii doksanlk ihtiyar Grc Paa'nn sadrete tyinini teklf etti. Valide Sultn salim fikirli ve tecrbeli olan kedhuds ihtiyar Mi'mr Kaa-sm ile istiare ederek, Grc Mehmed Paa'nn ehliyetinin derecesini sordu. Kaasm Aa u cevb verdi: - Siyvu Paa, Ahmed Grc'dsn bin derece daha muktedirdir; eer sadrzam deitirilecek ise geni fikirli, doru ve metn bir adam intihb edilmek lzm gelir. Kaasm, Valide Sultn'n o evsf hiz bir adam tanyp tanmadn soracak zanneder ve Kprl Mehmed Paa'y gstermek isterdi. Lkin md ettii sul sorulmad. Bu konumaya hid olan bir kimse tafsilatyla kzlaraasna ve Siyvu Paa'ya yetitirdi. Kaasm Aa'nn szleri sadrzamn nezdinde zararl grlmemi ise de, onun mstakbel halefinin honudluunu celbedecek surette deildi, Siyvu'Paa, vuku bulan davet zerine saraya gittiinde, kz-laraas mhr-i hmynu istedi. Siyvu mhr Pdih'dan bakasna teslm etmekten imtina gsterdi; lkin Sleyman cebren ald ve kendisini mahbese gnderdi. Valide Sultn, Siyvu Paa'nn Sleyman Aa'nn keyfine kurbn olmasna muvafakat etmedi; yalnz mal msadere edildi ve kendisi Malkara'ya srld. Grc

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Ahmed Paa sadrzam oldu (30 Ekim 1651 - 10 Zilka'de 1061). lk ii, kendisi gibi iktidarsz bir ihtiyar olan kardei Cafer Paa'y -m Valiliine tyn etmek oldu. Boynuyaral Mehmed Paa am'a tlib olarak, kardeinin ehliyetsizliini ar tbirlerle sadrzamn yzne vurduundan, Grc Paa hiddet ederek: - Senin ban keserim! dedi. Boynuyaral da: - Sen benim bam kesemezsin; eer sen halkdan utanm olsaydn kardasn gibi bir ahmak m Vlsi yapmazdn. cevbn verdi.328 Bunun zerine, Boynuyaral Malkara'ya srld.329 Yeni sadrzamn iradesiyle zulmler balad. Grc, eski sadra zam Melek Ahmed Paa'nn kedhuds Gade'den 1.000 kese ake istedi. Bunun 600 kesesi Melek Ahmed Faa'nn, 400 kesesi kedhud-snn malndan alnacakt. Siyvu Paa zamannda haytn 120 keseye satn alm olan Deli Birder'den tekrar 50 kese alnarak, eski mansb olan ingene voyvodal verildi. En saygdeer vezirlerden olup eskiden Msr Valiliinde bulunmu olan Tarhuncu Ahmed Paa, kendisinden istenen 100 keseyi vermeye mecbur olur m-diyle Yedikule hapishanesine atld. Kara avu'a dm hkmn teblie memur olan Boyac Hasan, maktuln mallarndan 100 kesesini saklam olmak bahanesiyle330 Gyula'ya srld. Mmr Kaasm Aa'nn sadrazamla en lyk olmak zere Valide Sultn'a tavsiye etmi olduu vezir Kprl Mehmed Paa'ya da byle bir muamele yaplmas kararlatrld. Valide Sultn, kendi kendine bir ey yapmaya karar veremediinden bu tavsiye zerine Kprl Mehmed Paa'nn Grc Paa'ya muavin yaplmasn kzlaraasna teklf etti.331 ktidarndan dolay Kprl'den korkmaya balam olan Grc Paa, Mehmed Paa'y Kstendil'e srd; Mmr
Ca'fer Paa, sipahi avularnn bana sard sark gibi yass bir sark sa rard. Keleri dibalarla mzeyyen bir okuolu krk giyerdi. Heriki szde bir faraza yerine prasa derdi. Nam'ya mracaat, s. 175. (Mtercim) 329 Boynuyaral Malkara'ya srlmeyip Kanije eyletine tyn edilmi ve koruma altna alnmtr. Nalm'ya mracaat, s. 174. (Mtercim) 330 Bekta Aa'nn kedhuds Grc mer mukaddema saklanm, bu defa meydna km idi; Boyac yzelli ltisemi ald diye da'v itdi. Kara avu'un mlinden de Bpyac'nun cbir hebe filon ald ayi' olmi idi. Nam'dan, s. 176. (Mtercim) 331 Validesinin Kaasm Aa'nn tavsiyesine cevaben, Halk arasnda ismi ma'-lm olmayan bir adam nasl sadrzam olur demesi zerine, Kaasm, Evvel kubbealt veziri yaparsnz demiti. Valide bu sz Pdiha syledi. Pdih ise kzlaraasn artp ihtiyatszca Kprl nmnda biri var imi, mukte dir ve shib-i re'y imi, onu kubbealt veziri edelim dedi. Sleyman Aa Mnsib, ben de bir soraym dedikten sonra hemen Grd'ye haber gnderdi. Naim'dan, s - 178. (Mtercim)
328

Sayfa

199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Kaasm' da Kprl'den 500 kese alm diye itham ederek, evvel YedikVye hapsetti, sonra da Kbrs'a srd.332 Zayf ve all olduu iin Mumya diye lakaplandrlan yenieri aas Kara Hasan olu Hseyin Aa azledilerek, yerine saraydan rikbdr Sleyman Aa tyn edildi. Kzlaraasma maskaralk eden Galatah Mustafa emr-i hur, mteakiben kapclar-kedhudsi oldu. Eski reslkttb Mevkuft Mehmed Efendi Hoca Reyhan'n himayesinde olmak ve Reyhan Aa iin hanesinden bir Mlteka nshas yazmakla megul bulunmakla beraber. Melek Ahmed Paa'nn sadrete dnmesi iin olu vstasyle urayordu.333 Bu yzden Midilli'ye srld. Defter-emni bulunan Kaya Sultn'n kedhuds Mustafa Aa da Manisa'ya gitmeye mecbur oldu. Mevkuftlk'ta bulunan Pa-zde nmnda, serveti ve ab ve ecddyle iftihar eden bir ahs da, sadrzamdan ayn tarzda iddetli bir muameleye urad. San Al, vazifesinde mstakilen hareket edemedii iin, def terdarla nasbmdan krkdokuz gn sonra istifa ederek, yerine Emr Paa tyn edildi. El altndan Tarhuncu'nun sadrazamlna ve Sur-nazen'in defterdarlna alan kul kedhuds Kk Kaasm azl ve srgn edilerek, Grc Paa'nn: -Ben doksandrt yandaym; devlette benden ve ocakta bundan eski adam yoktur dedii Kebeci Al Aa Kk Kaasm'n yerine, yni bu askerin en byk kumandan muavinliine getirildi. Grc Paa, hep sadrete rakb grdklerini stanbul'dan uzaklatrmakta olduu iin, stanbul'un zarif kiilerinden bzlar kendisine habb's-seltn lakabn verdiler.334 Venedik, spanya Ve Avusturya le Siyas Mnasebetler Grc'nin sadreti senesinde Osmanl trihi fevkalde bir vak'a olmak zere, ran ah ile Lehistan Kral arasnda bir sefaret tet edildiini kaydetmektedir (1651). stanbul'da mevkuf olan Venedik elisi: Bb- Hmyn ile Venedik arasndaki muharebeyi bitirmek zere mzkerelere balad. Balyosun serbest braklmas'salanarak Venedik'e gitmesinden

200
Sayfa

Drssde aasyla Grei Mehmed Paa, Kprl'y Kstend'e gnderdikten sonra, mteakiben Valide Sultn'a gidip : .Halk, Kaasm Aa mhr Kprl'ye almak iin sultnma beyz kese para vermi diyorlar dediler; derhl Kaasm Aa'y> Yedikule'de Kanl-kuyu'ya indirdiler; btn ma hn msadere edip, fakat Vlide'den korkduklan iin ldrmediler. Nalm'ya mracaat, s. 179. (Mtercim) 333 Mevkufl yazd nshann czlerinden bir ksmm oluyla Reyhan Aa'ya gndermiti. Grenler Melek Ahmed Paa iin urayorlar sandlar. NaS-m'dan, s. 1*2. (Mtercim) 334 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/509 -512.
332

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

sonra, mzkerelere Fransz elisi L-hey devam etti.335 Mteferrika Ahmed'in gnderilmesine mtekabilen spanya'nn Bb- Hmyn nezdinde grevlendirdii Ragu-zah Alegrati bir spanyol sefareti gnderilmesinin esasl art olmak zere Katolik kiliseleri ve Mukaddes Mahaller iin himaye hakk verilmesini; Arnavutluk'ta 6.000 ve Berberiyye taraflarnda 6.000 kii asker yazlmasna msde edilmesini; Venedik ile sulh mzkerelerinin kendi eline braklmasn Dvn- Hmyn'dan taleb etti. Zt- hne spanya Kral'na yazd cevapnmede evvelce mteferrikann sylemekle grevli olduu dostluk hislerini yenilemekle iktifa ederek, bir sefaret gnderilmesini i'r eyledi.336 Yaplan tekliflere dir hibir ey yazlmad iin Madrid saray sefir talebine muvafakat gstermedi. 12 Nisan 1652 trihinde Jan Boris nmnda bir Transilvanya elisi stanbul'a Prens Rakofnin kurtulamayacak kadar ar hasta bulunduu haberini getirdi ve Dvn- Hmyn'a haner ve adrlar takdim etti. Jan Boris'in geliinden be hafta sonra, Transilvanya tahtnda hak iddia eden Segel Mozes, uzun mddetten beri tutuklu bulunduu Yedikule'de mrn tamamlad (24 Mays 1652). Fransz elisi Lhey, payitahta gelmek zere yola km olan Venedik fevkalde elisi Kapello iin yol tezkiresi istedi. Sadrzam, Kandiye anahtarlarn getiriyor mu diye sordu. Ancak Kapello bu ehrin resm surette Osmanl Devleti'ne terkedilmesiyle grevli bulunmad cihetle, mu'td protokoln hibiri uygulanmadan kabul edildi ve daha sonra Edirne'de tutukland (20 Ocak 1653). Venedik elisine gsterilen iddetli muamele -Zitvatorok Muhedesi'nin tecdidine nail olduktan sonra efendisinin tasdiknamesini ve 100.000 filorin kymetinde hediyelerini getirmi olan - mparator elisi varzenhornlu mid'in tantanal kabuln bir kat daha hissettirdi.337 mid'in ktibi, Breya ilm-i hukuk mntesiblerinden Jan Meker sefaretin seyahatini tasvir eden bir kitap yazmtr. mid'in maiyyeti 42 kiiden mrekkebti. Panayoti birinci tercman vazifesini yapmtr.338 Sadrzam,
Fransz elisinin Venedik Docu'na 1650 ve 1651 seneleri raporlan mparatorluk ve Kraliyet Arivi'nde Venedik Evrak arasndadr. 336 12 Receb 1060 (11 Temmuz 1650) trihH olan bu mektup Res Mehmed Efen-di'nin nsnda 39 numaradadr. 337 tmp. ve Kraliyet Arivi'nde IV. Mehmed'in mparator'a cevbnmesi vardaki, eli mid'in gittiini beyn ediyor 338 ki sene sonra Panayoti Kantakuzen ailesinden bir gen Rum kzyla izdiva etmitir.
335

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

veda mlakatnda mid'e, u (29 Sabn 1060-27 Austos 1650); Hasan Pasa tarafndan teslm olunan stanbul muahedesi ta sdiknamesi (20 Aralk 1650) ve sadrazam Murad Pasa tarafndan IH- Ferdinand'a gnderilen Hasan Paa'mn i'timdnmesi de arivdedir. balk ve camclarn (yn Venediklilerin) Fransa Kral'na mracaat etmektense, mparator'un tavassutuna mracaat etmelerinin kendi menfaatlerine daha uygun olacan sylemitir. Trke tasdikname zt- hne mprator'a evvelki gibi mfred muhtab si-gasyla (yni sen diye) hitb etmi, fakat btn unvanlarna Macaristan Kral ilve olunmu ve bunun evvelki ahidnmede unutulmas Bb- Hmyn'c eski resl-kttba atfedilmitir. Saray tercman Askiye, Budin valisine gnderilmi olan vesikann mnsib surette tashih olunduuna emn olmak iin iki defa Budin'e gitti. Paa mhr bozamayp, fakat hereyin muntazam olduuna ba zerine yemn etmitir. mid, zt- ahaneden bir bert almtr ki, Kuds ruhbanlarn Bb- Hmyn'un huss himyesi altna koyuyordu. mid'in gitmesinden sonra Reninger, bert hkmlerinin icras zmnnda, Dvn- Hmyn'dan gerekli fermanlar ald. Snrlarn belirlenmesi iin her iki taraftan komisyon tyin olundu. Fakat komisyon hibir eye karar vermeksizin, 3.000 Trk Raab (Yank Kale) mntkasnda bir akn yapt gibi, 2.000 aknc Koprani zerine yryerek birok esr ve hayvant alp dnmtr. Meker, bu karklklardan ikyet etmek iin Budin Va-lsi nezdine gitti. Vl, bu husustaki hatnn Parahan zerine nce asker gndermi olan Forga'a it olduu cevbn verdi. Hlbuki bu akn, Trkler'in daha nce yaptklar ve bu esnada 17 ky yaktklar dier bir akna misilleme olmaktan ibaretti. Ancak bu muahedenin bozulmas, Venedik muharebeleri ve payitaht ihtillleri ile megul olduu iin Macaristan hududunda asayiin korunmasndan baka bir eyi arzu etmeyen Bb- Hmyn'un emir ve malm-tyle vuku bulmu deildi.339 Abaza Hasan le bir Paa'nn syan

Sayfa

202

Anadolu'da Abaza Hasan'm isyan payitaht heyecana drd. Abaza, Kara Haydar mes'elesindeki hizmetinden dolay, Anadolu Trkmen voyvodalyla mkfatlandrlmt. Ancak aalar, idarenin dizginlerini
339

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/512 -514.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ellerinde bulundurduklar zaman (Melek Ahmed Paa kedhuds) Gade Kedhud ile ittifak ederek, eski bir ekya sergerdesi olan Ak Al'yi tyn ettirmilerdi. Abaza Hasan, bo yere adalet istedikten sonra Anadolu'da bir isyan tertb ederek, Gerede ve Bolu arasnda Bekta Aa'ya it 30.000 guru ile bir takm deve ve atlan yama etmi, Kastamonu sancanda Ifkaan nahiyesinde ele geirdii yenierilerin burun ve kulaklarn kesmi, Kle olu nmnda eski bir akiyi bayra altna almt. Ancak Kle-olu Abaza'ya uzun mddet yardmc olamad; Bolu sakinlerinden Sleyman Aa nmnda biriyle cengde yaralanarak stanbul'a getirildi; sadrzamn huzuruna karld zaman: _- Biz ehir vurmadk; kervan basmadk, zulm define altk diye kendisini temize karmaya alt; lkin bu szlere ramen asld. Bu esnada kendisine Bolu sanca verilmi olan Canpolad Deli Hasan -ki Benli Hasan unvanyla mruftur- Abaza aleyhine sefer etmek zere skdar'a tu dikmi olduu halde, bir gece bz adamlar tular kaldrp Abaza tarafna katlar. skdarllar: A Benli Hasan! Tular nice oldu diye trkler ardlar. tbr Paa Abaza zerine yrmek iin emir aldysa da s ile kadim dostluundan dolay, harektnda ar davrand. Bunun zerine sadrzam ordu kumandanln br'den alarak, kendisini, askeri tarafndan katledilmi olan Badd Valisinin yerine gnderdi; Abaza zerine gidecek askerin kumandanln da Karaman Valisi olan eski s Katrc-olu'na verdi. Zile'de (Anaitis adndaki ilaheye nisbet edilen mbediyle nl kadm Zela) bulunan Abaza, Katrcolu'nu karlamaya ; giderek onu hezimete uratt ve Konya zerine ekilmeye mecbur etti. * Bu zamanlara doru, Merdaseni (Mrdsn?) Krd airetinden Mirza Paa -ki ran muharebesinde aireti halkndan yedi Krd ile birka yz Acem'i perian etmiti- stanbul'da uzun mddet bir mansb talebiyle vakit geirerek, adamlarn doyurmak iin kahve ibriini bile satmaya mecbur olmas zerine, yine onun gibi zarurete dm olan sabk Karaman defterdar Nesm Efendi ve si-ph Yeen Be ile beraber Anadolu'ya gitti. Sadrzam, bunlarn Abaza'ya iltihak etmelerinden korkarak Van valiliinden azledilen Mehmed Paa'y, Ohri beinin aalarndan biriyle dier birka ki iyi, askerle tkblerine gnderdi. Bunlar, kaaklara Lefke'de rastladlar. Merdaseni Mrz, Abaza'ya gidilecek yolun Lefke'den deil, Sapanca'dan gemekte olduunu syleyerek, Abaza'yla birlemek arzusunda olmadn

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

204
Sayfa

sylediyse de, faydas olmad; mutaassplar Mr-z'y ele geirmek istediler. Merdaseni hasmlarndan birini mzrakla belinden ylesine vurdu ki, mzran ucu teki taraftan bir kar dar kt. Lkin kaarken atyla bir bataa saplanarak, Nesm Efendi ve Yeen Be ile birlikte tutuldu. de stanbul'a getirilirken Maltepe'de kagelen bir emir mucibince dm edildiler. Balar saray nne konularak halkn kl kaalini mcib oldu, br Paa ise, Badd valiliine gidecek yerde Abaza ile birlemiti, iki s resi cebren Ankara'ya girdiler. Bei bulunan Krd Abdh -Bekta'n atlarn ehre girmekten men' etmi olan Kad Kederolu'nu ldrm bulunduu iin- dm olundu.340 Kalenin yenierileri 15.000 guru mukabilinde haytlarn satn aldlar, br ve Abaza, halk sancaklar altna davet etmek iin Eskiehir ve havalisine emirler yazdlar; stanbul'a gnderdikleri bir mektupta dah Bekta Aa, Kara avu, Kedhud Be, Sar Ktib, Deli Birader, Gade Kedhud, Samsoncu mer ile tezkireci Gassy'nin balarn istediler. Aalann isynyle slerin istedikleri sekiz batan altsnn dmesi zerine, sadrzam Siyvu Paa ve mft Eb Sad Efendi, br ile Hasan Paa hakknda ne yaplmas lzm geleceini mzkere ettiler. Mft, meyhden birinin gnderilmesi fikrini ileri srd; lkin sadrzam muhalefet gsterdi. Telhsci (sadrzamn arzlarn Pdih'a gtren) ile bir haseki, hatt - hmyn ile slere gnderildi. Sadrzam tarafndan yazlan mektup: - Dediiniz adamlardan sekizi ldrlmtr; artk fitneden vazgeip danz! diye nasihati ihtiva ediyor ve hatt- hmyn cem'iyyet dalrsa istekleriniz yerine getirilir tarznda rktc bir vaadi iine alyordu.341 Dvn, Anadolu belerbei Mehmed Paa, silhdr Parmaksz Hseyin, ile Samsoncu Mustafa'y iki s resi ile anlamak zere mzkere iin grevlendirdi. Ulemdan biri de beraber gnderilmek istenildii halde, mft muvafakat gstermedi. br Paa Bursa zerine doru yrmeye balamt. Bu haber zerine Anadolu eyletine tyin olunan Silistre'den azledilmi Dervi Mehmed Paa, Gelibolu Geidi'nden askeriyle Bursa'ya gnderilerek, onbe alay (orta) yenieri de yolland. br, stanbul'dan gnderilen ztlar Eskiehir'de mutantan bir toplantyla kabul etti. taatlerine mukabil Abaza Trkmen voyvodaln, br de Drzler'e o lan
tbsr Paa. Abdh Beg'n emr tdi zaman be bastn kaldrup Hey paa hey! Ur boynni dirsen; ururlar, amma ben egegmi balamazdan evvel sen de gelirsin dfml idi. br de cevaben .Keder-ogl eegni balamadan ite sen varyorsun! didi. Nam. s. 159. (Mtercim) 341 Nam, c. 5, s. 160 ve 161. (Mtercim)
340

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

eski kininden dolay intikam almak iin istedii Haleb valiliini ald. sler tarafndan imza edilen hccet342 daha sonralar Kprl Paa'nn eline gemi ve Kprl buna imza koyan sleri birer ikier mahvetmitir, br Paa, itaatine delil olmak zere -kzlaraasma it evkafdan geen senelerde tahsil edilip Kayseri'de kendisine gnderilmi bulunan- 40.000 gunu istanbul'a gnderdi. Bu para nihayet kzlaraas Sleyman Aa'nm haznesine girdi.343 Sipahiler Kanununun hlli Girit'te sene hizmet artyle kaydedilen 2.000 siphye gndelik 6 ake tahss edilmesi asker kanun bakmndan mhim bir bozulmaya yol amtr. Osmanllarn asker uslleri gereince si-phlik, iyi hizmeti grlen yenierilere ve saray hademesine mahss olduundan, yeni kaydedilen ahslarn yenieriler gibi muamele grmeleri, bunca zamandan beri riyet edilen usl bozan bir yenilikti.344 Saraydan da -Pdihn etrafndan uzaklatrlmas, tam bir nfuza sahip olan kzlaraasnm memnun olmasn salayan- Muslu Aa345 maiyyetinde olmak zere, siph unvnyle ve altar ake tahsisiyle 120 hademe karld. Sadrzam Grc Mehmed Paa gerek asker kanunun bu suretle bozulmasndan, gerek Bosna hududunda Mostar'da vukua gelen ve 300 kahraman Osmanl'nn lmne, firar eden 300 kiinin de souktan dalarda donmasna sebep olan bozgunluktan pek az mteessir oldu.346 Dervi Mehmed Paa'nn Kapdan Paala Getirilmesi Kapdn Paa, Akdeniz'de dolamak zere, 40 gemiyle kmakla grevlendirildi. Muhassllar (vergi tahsil memurlar) ve mukaddimtutularak asl br'e gnderilmi, bundan byle yenieri ocandan
Bu hccet kazaskerle eyhlislm tarafndan imza edilerek sureti stanbul'da Bu evkaaf Ksem Valide Sultn'a aitti. Gelen ake 48.000 riyal olup (bak. Nalna, c. 5, s. 164) kantar 0e tartlp Haremeyn dolabna (Vakf idaresine) konulmutur. Nam, s. 165 - (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/514 -517. 344 Daha nce yazlan 3.000 nefer hakknda da byle muamele edilmiti. Kaakle -i kadime mucibince bu ekOde sipahi yazlanlar iin ayn defter yazlp idare hizmetinden sonra bakiyyesi asl deftere geirflirdt Bu yeni yazlan sipahiler en alt derecedeki blklre alnrken, devletin nizm bozularak haklarnda bylesine mOsadekrca davrandmtir. Nam'ya mracaat, s. 181. (Mtercim) 345 Muslu Aa'ya vezret de verilmiti. Natm, s. 100. (Mtercim) 346 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/517.
342 343

Sayfa

205

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

206

hizmet mansblarna mdhale olunmamas ve sipahilerin eski hizmetlerinin ve vele-dejerinin verilmesi yolunda birok artlan iine alyordu. Natm'ya mracaat, s. 164. (Mtercim) ler (gemici toplamaya memur olanlar), sefer iin gereken adam ve akeyi topladlar. Kapdn Paa Boaz'a varnca sadrzama bir mektup yazarak, 19 gemiden mrekkep bir Venedik donanmasnn Eski stanbul (Aleksandria-Truas) nnde durarak yolunu kapatm olduunu bildirdi. Buna cevaben, yoluna devam etmekte sr'atli davranmasn bildiren bir emir aldndan, karanlk bir gecede gemilerinin btn fenerlerini sndrerek Boaz'dan kt. Tine (stendil) adasn vurmay dnd halde, rzgrn muvafk olmamasndan dolay Sakz*a doru yelken amaya mecbur oldu. Bir taraftan dman donanmas da grnerek, bir frtnada iki kadrga ve mauna kaybetti. Kapdn Al Paa, hibir mhim teebbste bulunmamasndan dolay azledilerek, zincire vurulmu olarak istanbul'a getirildi ve 100 kesesi msadere olunduktan sonra brakld. Yerine Der -v Mehmed Paa kapdn oldu. br Paa Haleb'e vardnda, ahlden kymetli hediyeler ald. Yenierilerle sipahiler arasnda bir szleme yaplarak, her iki taraftan Kur*n- Kerm zerine yeminler edildi. dr bir slhat yaplmasna kani olarak, yeni bir idare usl kanunu yapt ki, buna gre, bundan byle mansblar en ok para verene deil, en ehliyetliye verilecek, irtikb iddetle te'db olunacak, eyletler ve kadlklar ancak senede bir tevcih edilecekti. br, mer Paa'y Ta-rablus- m eyletini idaresi altna almaktan men' etti. Ondan sonra, gelecek sene baharnda (yni 1062 Rz- Hznnda) Mara ayrlarnda atlarn otlatacandan bahsederek, orada toplanlmas hakknda civar paalara yazlar yazd. Karaman Vlsi Katrcolu bu kdlardan birini kendisine getiren adam tahkr ederek kabul edip, tbr* mahvetmek iin boazlarda 6.000 kii ile bekleyeceini efendisine bildirmesini syledi. Katrcolu, evvelki isyanlarnda, tab-atiyle vahet ve hiddete mail olan seciyesini deitirmemiti. L-rende ahlsi, sipahilerden biri iin istedii saraydan kma dul bir kadn teslim etmekten imtina ettiklerinden ehri kuatt ve bahis konusu kadn cebren ald. Bir gn Katrc'nn bu trl ktlklerine tahamml edilmesinden dolay taacb eden mftye, sadrzam: - O...... olu iin saklyoruz347 diyerek, (onu) br Paa zerine sevk
347

Nam, s. 199 (Mtercim).

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

etmek jyetinde olduunu iaret etti.348 Mes'd Efendi le Sadrazam Grc Mehmed Paa Rekabeti Her trl karklklar ve idri hatlar Msr haznesini zarurete drmt. Hseyin Aa-zde Mahmud Paa idaresinde Kansu ve Memi (Mamay?) belerin isyan, Msr' tam bir fetrete sokmutu. Haydar Aazde'nin ikinci halefi Tarhuncu349 lkabyle yd olunan Arnavud Ahmed Paa, byk bir servete mlik olmak b-hesiyle, Devlet'e 150 kese tediye etmesi ihtar edildi. Ahmed Paa bu parann tediyesini vad etti, fakat sznde durmad. Sadrzam ve Rumeli kazaskeri, dvnda, Ahmed Paa'n n bu akeyi mutlaka demesi lzm geleceim sylediler. Serbest ve cesur olan Anadolu kazaskeri Mes'd Efendi'nin, ne sebeple vermesi gerekeceini sormas zerine, Rumeli kazaskeri Vasf Efendi Kul ve onun mal efendisinindir mealindeki hadsi okudu. Mes'd Efendi o hadsin bu maddeye mnsebeti olmadn ileri srd. Bununla beraber Tarhuncu Yedikule'ye, yirmi kadar adam da zindana350 atld. Bir mddet sonra Pdih, Msr ileri hakknda mzkere iin, stanbul'daki vezirlerin hepsini huzuruna getirtti; Valide Sultn kafesli pencere arkasndan mzkereleri dinliyordu. Sadrzam Msr valiliinin kayd- hayt artyle verilmesini teklif etti. Lkin Mes'd Efendi', bu fikre muzaffer bir ed ile kar koyarak, bu eklin kabul edilmesi hlinde az ok yakn bir zamanda Msr lkesinin istiklline yol aacan sbt etti.351 Ondan sonra zarur ihtiy maddelerine narh konulmas hakknda Grc Paa ile iddetli bir mnkaaya giriti.352 Grc Mehmed Paa, szlerine del gstermekten ciz kaldka, ihtiyarlndan ve sakalnn devlet hizmetinde aardmdan bahseder, duruma dtnden, Valide Sultn bu garb dell-getirme tarzndan bkarak, bir gn kendisini setr eden perdenin arkasndan:
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 517 -518. Hammer Tarhundun Dracunculus Hortensis demek olduunu yazyor. Bnr -hn- Kaa'da ctarhun, baka bir mnyla aklanm ise de asl mns hakknda her ki aklama da yetersiz kalmaktadr, {haz.) 350 1062 Muharreminde Gfrc Mehmed Paa Msr'dan azledilmi Tarhuncu Ahmed Paa'y divna getirterek, u kadar mal taahhd etmi olduuna dir bir hccete istinaden 150 Msr kesesini hazine iin istemiti. Mes'd Efendi bunun kanunen tahsil! lzm gelirse, dvanda er'an grlmesi lzm gelme yip; er'an grlecek ise, mltezim ancak makbuzundan sorumlu olduundan senedin kfi olamyacagn iler i sryordu. Nafm'ya mracaat, s. 180. (Mtercim) 351 Baba Ca'fer Zindan ki Asmaalt taraflanndadr. (Mtercim) 352 Msr kendi kendisini muhafaza edemiyeceinden, bilhare yabanclarn istilsna urayacan da ilve etmeliydi. (Mtercim)
348 349

Sayfa

207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

- Baka Paa, bak, ak sakal, kara sakal hesapta deil; tedbr ak sakal ile olmaz, ak ile olur; efendi ne derse hemn onu yap demiti. Mes'd Efendi, Pdih'n ve Valide Sultn'm himayesine dayanarak, sadrzamn btn delillerini iddetle rtt ve btl oluunu isbt etti, o surette ki, kendisi haysiyetini ykseltti ve hasmnn itibrn mahvetti. Artk Grc'nin azledilmesi lzumu aikr oldu.353 Tarhuncu Ahmed Paa'nn Sadreti Kzlar aas, mft, mrhur yine Siyvu Paa'nn davet edilmesi teklifinde bulundular. Mes'd Efendi, bunlarn istedikleri adam sadrzam olacak olursa, iktidarn dizginlerinin onlarn eline geeceini ihtar ederek, biraz evvel Yedikule'den km ve Selanik'te ikamet etmekte olan Tarhuncu Ahmed Paa'y tavsiye etti ve stanbul'a dnmesi iin msde ald. Tarhuncu'nun anszn stanbul'a gelmesi Grc Mehmed Paa'y bheye drd. Lkin zt- hne, 12 Receb 1062 - 19 Haziran 1652 trihinde, ertesi ber-mutd Surre karlp Ahmed Paa'ya m eyleti iin hil'at giydirileceine dir bir hat karldndan, sadrzamn tel sknete dnt. Bu hatt- hmynun yazld gn Yal Kk'nde dvn toplanarak, Mes'd Efendi, donanmann mhimmatn tedrik etmediine dir sadrzama hayl szler syledi. Dvn esnasnda Has-oda-ba Grc Paa'ya bir hatt- hmyn getirdi. Grc: - Ben okumak bilmem; resi arsnlar dedi. Mft hatt okudu: - Sen k-i vezrmsn, mhrimi viresin szlerini ihtiva ediyordu. poksanbe yandaki ihtiyar, heyecandan titredii halde, mhrn bal bulunduu kaytan zemedi; has-oda-ba nne oturup zd, mhr eline verdi, sadrzam yandan ve hizmetlerinden bahse balad. Lkin, kendisine ma'th (bunak) diye hitb eden Mes'd Efendi'nin, tahkirlerinden baka, kimseden cevap alamad. Hasoda-ba, dvnda hazr bulunanlar Pdih'n nezdine davet etti. Grc Paa da birlikte gitmek istediyse de, bostanc elini paann gsne koyarak mni olmakla beraber, dvna mahss olan sangn kartt. Dvn yeleri, Pdih' tahtnda oturur buldular. Valide Sultn da perde arkasnda hazrd. Sultn Mehmed: - Vezr kimi idelm? Ne dirsinz? szleriyle mzkereyi at. Mft, uzun bir nutukla sadrzam semenin Pdiha it olduunu
353

Sayfa

208

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/519-520.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

syledi. Mes'd Efendi, bu kadar mhim bir mes'eleye karar vermek iin hazr bulunanlarn dar kmasna msade istedi. Hu-zr- ahaneye tekrar girdiinde mft evvelki cevbn tekrarlad. Pdih: - Ben mhr Girit'te serdrm Hseyin Paa lalama gnderirim. deyince, mft bunu tasvb etmekle beraber, kaymakamla kimin tyn olunacan sorduundan, Sultn Mehmed: - Ahmed Paa lalam kaymakam nasbettim cevbn verdi. Mes'd Efendi, hazr bulunanlarn yine istiare iin ikinci defa huzurdan kmasna msade ald. Dvn erknnn aralarndaki m zkerede, Defterdar Paa ile yenieri aas ve blk aalar: - Eer Hseyin Paa sadrzam olursa, Girit'e en azndan on-bin asker ve drtbin yk ake lzm gelir diyerek, Hseyin Paa'nn sadrete ykselmesine i'tirz ettiler. Mavirlerin huzr- hmyna dnlerinde, ortaya kan dnceyi mft efendi, Rumeli kazaskeri olmak sfatyle Sultn Meh-med'e arzetti. Bunun zerine Valide Sultn perde arkasndan yenieri aasna ve alt blk aalarna hitb ederek, hazne skk durumda olduundan parann sonra gnderilmesini syledi. Bu ekil imkn dhilinde deildir cevb verilmesi zerine, mavirler dier birinin seilmesi iin aralarnda mzkereye mecbur oldular. Uzun bir mzkere cereyan etti. Nihayet Mes'd Efendi'nin fikri kabul edildi. Mes'd Efendi yle syledi: - Sadrzamdan ey beklenir: Donanmann techzi, Girit seferinin devam, askerin masraflarna gerekli olan parann tedriki. Hseyin Paa sadrzam olsa da kaymakamn onun gyabnda bu tedbrleri almas gerekecektir. Eer kaymakam bu art icraya taah-hd ederse, niin mhr ona vermemeli? lazir bulunanlar cmleten ayn fikirde bulunmas zerine Ahmed Paa'ya: - Bu eyi taahhd eder misiniz? denildi. O da': - Taahhd ederim dedi. Mecls tekrar huzr- hmyna dnd. Ahmed Paa yukarda yazl artlarla sadreti kabul etmekte olduunu tekrar etti. Sultn Mehmed mhr Ahmed Paa'ya verdi; Fatiha okundu. IV. Mehmed, Ahmed Paa'ya: - Dikkat et, her vezr yalnz azl ile kurtulmaz; fena idare edersen ban keserim dedi; Ahmed Paa yer perek, kendisi de art olarak,

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

alaca ml tedbrlerin uygulanmasna kimse tarafndan muhalefet edilmeyip, nerede para bulursa almakta serbest olmasn, ikinci olarak, kimsenin mdhalesi olmamak zere tam bir istikll ile idaresine msade edilmesini ne srd. Pdih, iki hatt- hmyn vererek, ikisini de vaad etti. Yeni sadrzam hanesine giderek, orada vezirler, mft le kazaskerler kendisini tebrik ettiler. Ahmed Paa bunlara hitaben: - Madem ki liykatim olmad halde Cenb- Hakk beni bu makama getirmitir, Devlet'te intizm iade edeceim, yhud bu uurda hayt terk edeceim. demi olduundan, bu son szler, umm olarak uursuzluk almeti sayld.354 Mal Tedbirler Aslen Arnayud olan355 Tarhuncu Ahmed Paa hademelikle saraya girmi ve sipahilikle kmt. Ms Paa ile birlikte o sfatla Msr'a giderek, daha sonralar Ms Paa'nn Budin valiliinde ve stanbul'a dnnde kedhuds olmutu. Halkn vcdunu bin para eyledii Hezr-pre Ahmed Paan'n da kedhudlnda bulunarak, sipahilerin Atmeydan'ndaki hezimetlerinden sonra mft Ab-durrahm Efendi'nin himyesi sayesinde ban kurtard. Daha sonra Diyrbekir ve Msr Vlsi olmu ve her tarafta doru ve iddetli bir adam hreti brakmt. Sadrzam olur olmaz ilk icrt, bu husustaki umm i'tikad takvye etmek oldu . Geceleyin hapishanede bz sulular bodurarak, halkn bunlar nfuzlu ve zengin ahsiyetler zannetmesi iin, na'lann ilemeli gmlek ve kemerlerle356 sokaa attrd. Bu suretle kuvvetlilere selmet salayc bir korku telkin etmek ve zayflara tarafsz bir adalet devri baladn bildirmek istiyordu. Mutbah, tersane, dier umm hizmetler eminlerinin hesaplarn muayene ederek, her tarafta masraflar kst. Ulem ve byk memurlarn tebriklerini f eyledikleri gn, mft'nin gmrk eminini takdim etmesi zerine sadrzam: - Matbah ve koyun emneti de sende deil midir? diye sordu. - Evet cevb vermesi zerine kalarn atarak:

210
Sayfa

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 520 -522. Debre sancann Mat kazasndan, Hadkatttl-Vfizera. (Mtercim) 356 Kenarl gmlek ve don ve srmal ukur giydirilmi idi. Fakat halk bunlarn tabanlar altna bakarak ve csselerinin cesametlerini nazar- f tib&ra alarak ne trl ahslardan olduklarn anladlar. Nam'ya mracaat, s. 226. (Mtercim)
354 355

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Siz pdihm rikb agalarsz, amma bu ehirde hemn mkleci levende dnmigsiz. Natmfi, s - 228. (Mtercim)
357

Sayfa

211

- Ya niin payitahta gelen koyunlar bu kadar zayftr? Ben Selanik'ten gelirken her tarafta semz koyun srleri grdm; bunlar kimindir diye sorduka hep 'Gmrk ve koyun emininin maldr' cevbn aldm. dedi. Koyun emni: - Sultnm, kasaplar iin ehre zayf veyhud' semz koyun satmak msavidir, koyunun semizi olsa zayfn niin keserler? cevbn verdi. Sadrzam: - Mel'n, semz koyunlar da zayf koyunlar fiatma vereceksin; yoksa seni ldrrm. dedi. Mft gmrk-emninin lehinde mdhale edip iyi hizmet iin uraacan sylemesi zerine, sadrzam zahiren yatm grnd ve eteini pmeye msade ederek: - Pek gzel, bundan sonra vazifeni daha iyi grrsn; fakat imdilik yz kese ake vereceksin dedi. Gmrk emni: - mkm yoktur; buna mlik deilim dediyse de, Tarhuncu, ac ac glerek: - Ben biliyorum, sen kendine efaati bulacan md ediyorsun, nfuz sahiplerinin himayesine istinaden param yoktur diyor* sun. Aslacak herif! Himaye zamanlar geti, bugn yz keseyi defterdara teslim et, eti de ucuzlat, yoksa seni drt pare ederek her pareni ehrin bir kapsna asarm! szlerini syledi. Ondan sonra hazr bulunan kapc-baslara hitb ederek: . - Siz P&dih'n rikb aalarsnz; fakat ahlksz derme-at-ma askere dnmsnz;357 sizin ahvlinize mukayyed olarak asl vazifenizde istihdam ederiz, dedi. Btn byk memurlar, rvetilikleri hakknda ve dolaysyle ta*rzleri ve bundan byle bireye muktedir olamayacaklarna dir olan aklamalanyle gcendirdi. Grc Paa'nn verdii btn me muriyetleri ibtl etmek istedi. Lkin: - Grc Paa'nm btn tevcht yerinde braklmtr, birine muraza ve vakti hulul ve bir sebeb huds etmeden azl ve tebdil ile mdhale etme! mealinde hatt-i hmyn karldndan, bunlar feshedemedi. Tarhuncu Ahmed Paa, btn vL ve memurlara irsaliye n-myla bir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

vergi tarh ederek, kendisini de 20.000 guru demekle mkellef kld. Bu suretle umm varidat 700.000 guru artrmaya muvaffak oldu. Her deirmene bir guru (bundan da hazneye 100.000 gurutan ziyde hslat olmas lzm gelirdi) ve her haneye iki guru koydu. Ancak bu son iki verginin tahsili byk mkilta urad. Sipahiler diyorlard ki: - Bizim tahsisatlarmz verilmedii halde, deirmenlerimiz iin nasl vergi vereceiz? Eer bu tedbrde srar edilse istanbul'da, Galata'da, skdar'da mutlaka bir isyan kacakt. Binenaleyh bundan vazgeilmek zorunda kalnd. Sadrzam tarafndan karlan dier birka emir de hayal kald. Bu cmleden olmak zere, mumun okkas 22 akeye in dirilip, fakat mumcular Sa'd-zde Efendi'nin himayesiyle 400 dirhem olan okkann mum satnda 340 dirhem olmasna msade aldlar. Arlnn bu surette indirilmesi, fiatmn indirilmesine eit olduundan, eski hl deimemi oldu.358 Sadrzamn hazneyi zenginletirmek iin vki' olan mesisi btnyle faydasz kaldndan, devletin gelirlerinin ve masraflarnn miktarlarn belirlemek iin huzr- ahanede byk bir meclis topland (17 ubat 1653 19 Reblevvel 1063).359 Birka senenin bteleri karlarak on sene nce varidatn masraflardan ok fazla ve sadrzam Kara Mustafa Paa zamannda varidat ile masraflarn denk bulunduu ve fakat o zamandan beri masraflarn mtemadiyen artt anlald. Vak'asn yazmakta olduumuz u zamanda ise, devletin varidat iki milyardan drtyz ake ve masraflar bu miktardan yzyirmi milyon fazlayd.360 Kark bir mzkere vuku buldu ve hibir netice kmad.361 nk kimse tasarruf relerini gstermek istemez, yhud gsteremezdi. Bu meclisde hazr bulunan mverrih Hac Kalfa, bu mzkereden frsat bularak Dstr'I-Amel f- la-lhi'l-Halel adndaki kitabn yazp, bunda birka senenin isfetis-k bilgilerini dere etmi ve idarenin her trl ktlklerini gister-mitir. Ancak gsterdii relerin tatbikine hikimse cesaret edemeyecei iin, eserini neretmedi. sene sonra mft Hsm-zd**ye vererek, o da mtala buyurulmak
*Bu hl herkese sermaye-i istihza old. Herkes hdmetkrna birey almasn smarladuka sakn paa okkasyla, Sa'd-zde okkasiyla ofenasun! dirlerdi. Nalm, s. 253. (Mtercim) 359 Meclis tersane baesinde toplanmt, Nam 19 RebKBflhir aramba trihini gsterir, s. 281. (Mtercim) 360 Nam'nn tbirince Cmle memlikl mahrsenn senevt rd yigirmidrt bin yiSc ake olup al bin kadar der-i devletde baksi ir memleketdedr; hl rftddan masraf bin ikiyz yk kadar ziydedr -. s. 282. (Mtercim) 361 Huzr- ahanedeki ilk mecliste yalnz birka rd ve masrafn karlmasna karar verilmiti; sonra Defterdar Paa saraynda toplanld ki, bu kark mzakere orada oldu. Nam, s. 282. (Mtercim)
358

Sayfa

212

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

tavsiyesiyle zt- ahaneye Uk-dm eyledi.362 Kzlaraas le eyhlislmn Azledilmeleri Tarhuncu'nun, kendisinin serbeste ileri yrtmesini salamak iin, i'tin gstermesi, kzlaraas Sleyman'a, ikbl ve iktidarnn sona erdiini haber vermiti. Sleyman Aa, o vakitten itibaren, gzden dm byk hadm-aalarnn son ilticgh olan Msr'da kendisine bir uzletgh hazrlamaya balamt. Himaye ettii Gala-tal Mehmed'in363 Msr valiliine tyini iin sadrzam nezdinde her trl teebbslerde bulundu. Lkin Tarhuncu gerek bunu, gerek Hseyin'in yenieri ktibliine iadesini reddetti. Sleyman Aa, bu suretle nfzsuz kalmasna mteessir olarak, Teke Sultn'in (Ken'n Paa'dan dul kalm olan sultn) nikh gn toplantda bulunan vzer ve ulem iin hil'atler istenildii zaman: - Bende ne altn var, ne krk! diye infialini Valide Sultn'a gstermeye cesaret etti. Bu ihtiyatsz szleri zerine Msr'a srld ve yerine saray aas (Bayram Aa) getirildi. Sleyman Aa'nn azlinden bir mddet sonra eyhlislm efendi makamndan ayrld. Mftnin gzden dmesine, usle aykr olarak icra ettii ve alen dman kazasker Mes'd Efendi'nin defterini Pdih'a takdm eyledii tevcht deil, efendinin gsterdii hiddet sebep olmutur. Karakterindeki iddete galebe etmesi mmkn olmadndan bir gn eski stanbul kads Es'd Efendi'yi tah-kr etmi ve dp sakaln yolmu idi. Bu durum, hazr bulunan kiilerin nefretini celbetti. Bu hdiseyi bastrmak zere, Tarhuncu'-nun sarfettii mesa semeresiz kald. Mft, sadrzam tarafndan himaye edilerek, hareket tarznn neticelerini nlemek zere Pdih'a yalanlarla dolu bir arza takdim ettii halde, bunlardan da fayda grlmedi.364
Kb elebl'nin ifadesine nazaran Hsfim-zde risaleyi Ktib elebi den istemi ve Pdih'a okuduk ve ckutduk demi. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 522 -525. 363 Kendi terbiyesiyle kapclar kedhuds olup hl ma'zl olan BvkU Men med k Galatau Kel Hasan ofclu dedkleri b-haydur.. Nam. s 23. (Mtercim) 364 Nam mft efendinin ktlarndan birini aadaki ekilde kaydediyor : Benm evketl pdihtm, bu ducnuz ab en cedd Pdihumun mstakim ve mteerri' duacs olup dahi cb ider hal yoiken nahz nevalarna mu-tabaat itmedimz iim Es'ad nm r ve mrte gelp bir eyh'1 -is-lm iken terki edeb ve hetk-i hrmet idp bize mfeheten zlim ve dinsiz diyp bu makle elfz- kabha le atle-i lisn idp ve sakakmuza yapup bizi darb idp meclisden ihrftc olundukda ir ulem rinde olan zorbalar &i merhum babanuz kati iden mcbirilerdr- ayaa kaldrup tehezzb ve oem'iyyet idp bir alay ehl-i garaz bize eziyyet uzeredrler; ve asl murd-lar bu bahane ile tecemmu' idp Pdih'a hcum ve s' -i
362

Sayfa

213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

En ileri gelen ulemdan yirmi zt ile yine ulemdan ikyz kii, hep birden saray- hmyna gitmek zere, res'l-ulem Kara-eleb-zde Mahmd Efendfnin hanesinde toplandlar. Bu toplant haber alnr alnmaz yenieri ve sipahiler ulemnn isteklerim si-lhlaryle tevsik etmek zere hizmet arzettiler. Muhtelif esnaf da, tammiyle isyan kendi menfaatlerine hizmet ettirmek dncesiyle, onlara iltihak etmek teklifinde bulundular. Ulem, esnafn ve askerin yardmlarn reddettiler. Lkin dkknlarn kapanmasn ve birok ahlnin kendi arkalarndan saraya doru gelmelerini men' edemediler. Saray- hmyna doru yolun yansn katetmi olduklar halde, kardan krmz uka dolamal ve serser kuakl bir haseki gelerek atndan inip Matjmd Efendi'nin zengisini pt. Ve yle bir hatt - hmyn sundu: zzetli ulem efendiler, benm ab en cedd devletlim duaclar, ulem-i devletmsiz (devletimsiniz); ve size zulm ve cevr old-una ve en ednnuzun hatr rencide oldnna kafan rzy- hmynum yokdur ve her birinze inayet ve riyet murd- hmy-numdur; elem ekmeyesiz. mdi hatt- hmynum vsl bulduk-da cem'iyyetle bir kadem dah ileri gemeyp menzilinze dalasz, ve her muradmz ne ise yazup bildiresiz, ve bir iki gn sabr idesiz; murdmuz ne ise bir hl iderz. Zinhar mazmn - hatt- erfme mugaayir i itmeyesiz, ve's-selm..365 Ulem buna itaat ettiler ve bostanc ile birlikte Mahmd Efendinin hanesine geri dndler. Mft aleyhine yalan gerek sula* malarla dolu bir mufassal arza yazld.366 eyhlislm gn sonra azl olundu. Bahy Efendi ikinci defa olmak zere makaam- me-hat- islmyeye geldi (17 Austos 1652 - 12 Ramazan 1062). Mallar msadere edilerek kendisi bu zamana kadar Yedikule'de mahbs bulunan Grc Paa'nn yeni mft ile eski dostluu olduundan, onun nfuzu te'sriyle serbest brakld ve Ohri sanca verildi.367
kasddur. Bun-larun haklarndan gelinp te'dbleri vcib olmdur; ve ill yine ftne -i azime kaz itmeleri mukarrerdr. s. 340. (Mtercim) 365 Nam'dan aynen. (Mtercim) 366 Ulem, arzalann yazdktan sonra, hasekiye yanp yaklarak vak'ay pdiha arz etmek zere yemin verdiler. Bir aralk, kdn sadrzam ve mft tarafndan aldrmas korkusunu zhr etmeleri zerine haseki Behey efendiler, bu nasl szdr? Ben pdih tarafndan geldim, yine efendime giderim ve memur olduum hizmeti mstaklen ed ederim. Benim elimden kd almaa kim kaadirdir? Ya ben bamdan korkmazmym? demee mecbur olmutur. Elbette bu efendilerin ou haseki aadan bu yolda szler iitmek derecesinden yksek bir iz'na mlikdiler; lkin buna benzer topluluklarda enesinde kuvvet olan zihn durumlarnn dierlerine te'sr etmesi umm kaaide olduundan haseki aa, halktan bir yn chillere akllca nashatlar verecek ahvle vkf bir filim mertebesinde bulunmutur. (Mtercim) 367 Grc Pasa, Kprl'nn sadretine almasndan dolay ihtiyar Mmr Kaasm' Yedikule'de

Sayfa

214

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Trkmen voyvodas Abaza Hasan hakknda bu esnada ikyetiler geldi. Sipahiler, arkadalarndan birinin bir yenieri tarafndan katledilmesinden dolay isyan edecektiler. Kan iin kan isteriz diyerek zabitlerini taa tuttular ve fitnenin ba olan Cinci Ysuf ile Arab Selm'in arkasna taklarak skdar'a getiler. Lkin ulem, kati cinayetine kar diyet alnabileceini sylemeleri zerine, sipahilerin ekserisi itaat ettiler. Su ortaklar tarafndan terkedilmi olan Ysuf ve Selm katlar. Ysuf Eskiehir'de yakalanarak bouldu, Selim ise Haleb'e kadar giderek kurtuldu.368 Kadzdeliler'le eyh Mridleri Bahy Efendi'nin mftliinde Kadzdeliler'le eyh Sivs'ye bal olanlar arasndaki ekime hortlad. Krd ulemsndan Molla Mehmed ile Tatar ulemsndan Tatar mam lakabyle ma*rf dier bir zt Birgili Mehmed Efendi'nin eseri olan Tarkat-i Muham-mediyyeye i'tirzlara dir kitablar yazdlar. Zuhur eden galeyan zerine Bahy Efendi Krd Mehmed'i kendisini hayrna olan ihtarlarla tevbh etti ve bir mddet ortadan ekilmek zere 20 altn verdi. Kadlzdeliler'in katlini taleb ettikleri Tatar mam, eyhlislmn nezdihe giderek dmanlarnn arzusu yerine getirilmek iin katle mahkm olursa hkm-i tlh'ye raz olup, ancak muhaliflerin dncelerine aykr olan beyanatnn isbtna hazr olduunu syledi ve bir katra kitap ykletip bunlar Ftih Cmii'ne gtrd. Bu korkun ilm istihkmn arkasnda siper alarak hasmlarna: - te meydn! diyerek, hcuma davet etti. Kadzdeliler Tatar mam'n delillerine stn gelecek deliller arayacak yerde, Birgili'nin Tarkat-i lUuhanmediyye eserini redd ve inkr etmenin dne bir taarruz olduunu ve buna kar yazlan ki -tablarn hepsinin yaklmas iin eyhlislma emir verilmesi lzm geleceini zt- ahaneye arzetmeyi, kendilerince daha mnsib grdler. Bununla beraber, Pdih'n emri zerine ulem bir meclis akdederek Tarkat- Muhammediyye'ye kar yaplan taarruzlarn btl olduuna karar verildi. Ve Tatar mam'a da selefin byklerinin eserlerine taarruzdan kanmas ve aksi halde iddetli cezaya urayaca htr edildi (11 Ocak 1653
Kanukuyu'ya att zaman, zavallnn burnunu akreb sokup, alan yara burnunun bir tarafn gtrmt. Grel Paa da bu defa Yedikule'de mahbs iken ban akreb sokarak amel nev'inden cezasn grmtr. Nam, s. 250. (Mtercim) 368 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/525 -527.

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

- 11 Safer 1063). Taassup fikri bu tezahrat ile iktifa etmedi. Pdih kknden iki kiinin ttn itiklerini grmesi zerine bunlar idam ettirmek istedi. Lkin mft bunlar iin efaat ettiinden, denek cezsyle ve bir de ttn hakkndaki yasan yenilenmesiyle yetinildi.369 Zelzele Bu srada Anadolu'da iddetli bir zelzele oldu: Tire, Nazilli, Gev -ak,370 Denizli, Sultanhisar kasabalarnda birok binalar harb oldu, altlarnda birok adam kald; Gz el his ar'da ehrin yans yerle bir oldu. 3.000 kii enkaz altnda hayt terketti (23 ubat 1653 -25 Reblevvel 1063). Krk gn yer sarsnts devam etmi ve siyah sular kaynam ve devlet mverrihinin tbirine gre, gya toprak skinlerinin isyanndan dolay titreyerek insanoullarmn hakszlklar sebebiyle yeryznde byk bir yara almtr.371 Sarkam Kazaklar (Zaporog Kazaklar) Bu zamanda payitahtn en ziyde dikkatini eken ahvl Venedik muhrebesiyle Hatman'lan Hemielniki kumandasnda Lehistan'a kar ihtill karan Kazaklar'm taarruzlar olmutur. Kazaklar ksa bir zaman nce Karadeniz'in ark ve garb sahillerine taarruz etmilerdi. 15 kaykla Varna'nn alt tarafnda bala karak mntkay yama ettiler ve yaktlar. Misiuri, Terkof, Lehile'de meydana getirdikleri hasarlar zerine sadrzam yenieri mtekaaidlerini sahilin muhafazas iin Boazii'ne gnderdi. Kazaklar Akkirman'a karak ahliden bir ksmn da esr alp gtrmlerdi. ahbaz Pa-a'nn byk bir gemi ve drt kadrga ile yaklamas zerine btn esirlerini dm ettiler ve stefan Burnu altnda cenge hazrlandlar. 16 kayklar, yenierilerin yalnz brakm olduklar ahbaz Paa'y evirdi. ahbaz Paa, iki kay batrmaya muvaffak olarak, oradan kurtuldu. Sinop'ta kadrgalarn kumandan Mehmed'i asmak istedi. Lkin Mehmed yenieri ocandan olduu iin, ehirdeki yenieri miralay (orbacs) muhalefet etti. stanbul'a dnldnde ahbaz Paa Mehmed'den ikyet
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/527 -528. Natm'da Kk.tr (Bugn de ayn ismi tayan yerdir). 371 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/529.
369 370

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

etti. Sadrzam, kapdn Tersane Dvn-hnesi nnde astrd; ahbaz Paa'y da habsetti. 1652 Aralk aynda (Muharrem 1063) mft, Dinyepr372 Kazaklar Hatman ve Lehistan'a kar isyan eden Hemielniki'den bir mektup ald ki, emri altnda bulunan 300.000 Kazak'tan 40.000'ini Osmanl Devleti hizmetine vermeyi tekf ediyordu. Hemielniki, Osmanllar elinde esr bulunarak Trke ile lfet peyda ettikten baka Kur'n- Kerm'i tetebbu' etmiti; yle ki yan Mslman bulunduu, hatt tammiyle Mslman olduu zannedilirdi. eyhlislma mektup yazdktan bir mddet sonra, Osmanl usulnce kendisine hkmet bert verilmekle beraber, Moldavya'dan bir ksmnn terkini taleb etmek zere stanbul'a drt sefir gnderdi. Hemielniki'nin murahhaslar huzr- hmyna kabul edildiler. Hkmetine" dir de bir bert verilip, bunda Moldavya'dan araz terkine dir bir sz dere Edilmeyerek, yalnz Kazaklarn igal etmekte olduklar araziden bahsedildi. Eliler Tatar Han tarafndan smail kadsna yazlm ve kad tarafndan kendilerine tebli olunmu olan bir mektubu da takdim ettiler. 373 Krm Hn Krm Hn, himyesi altndaki birinin smail evkaaf mtevell-liine tyin olunmasn teklf etmiti. Lkin yeni kzlaraas, b u vazifeyi murd ettii bir ahsa vermiti. Krm Hn kendi adamnn reddedilmesinden kzarak, sml kadsna: - Kzlaraas tarafndan nasb olunan mtevelliyi def et, yoksa seni de, mtevelliyi de ldrrm diye yazmt. Sadrzam bu mektubu okudu, bir ey demeksizin ald, saklad. Biraz nce Krm Hn'na kl ve kaftan gnderilmiti. Bunlar gtren mr-i alem Ahmed Aa, dndnde, Hn'n klc hi bakmakszn yanma koymu, kaftana yalnz sol kolunu sokmu, sa kolunu yere doru brakm olduunu ve kendisinin stanbul'a firar eden iki esri, stanbul'da vkel tarafndan satlm olmasndan ikyet ederek, artk Pdih'a esr gndermeyeceini
Bu Kazaklar Zaporog ismini almlardr ki, Dinyepr ellelerinden birinin addr. Trkler Dinyepr ve Bu nehirleri arasnda Sar-su denilen bir bataklk mnsebetiyle Sarkam Kazaklar derler, edilmeyerek, yalnz Kazaklar'm igal etmekte olduklar arazden bahsedildi. Eliler Tatar Hn tarafndan sml kadsna yazlm ve kad tarafndan kendilerine tebli olunmu olan bir mektubu da tak -dm ettiler. 373 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/529 -530.
372

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ifde ettiini sadrzama haber verdi.374 Tarhuncu'nun dam Sadrzam, mlye ile ilgili tedbirleriyle Krm Hn'nn, btn byklerin, zellikle huzr- ahaneye girip kanlarn husmetini celb ettii gibi, kapdn Dervi Paa'nn da dmanln tahrik etti. Geen senenin sonbaharnda, Dervi Paa, Ahmed Paa'nn sadretinden beri misli grlmemi bir debdebe ile stanbul'a girmiti: Der-v Paa'nn arkasnda 2.000 svari ve piyade ve 7.000 atl vard ki, bunlar Silistre'de, Bursa'da, Anadolu'daki irtikblarmn semereleriydi. Tarhuncu Ahmed Paa, elindeki paray en ok sipahilerin tahsisatlarnn denmesinde kullanr ve bahriye hizmetlerini ihml ederdi. Kapdn paa bundan dolay birka defa iddetli klarda bulundu. Bir gn Tersne'de sadrzam ve defterdar Surnazen Mustafa Paa'yla devlet ileri hakknda grrken, defterdara: - Mutlaka bana para vermelisin demesi zerine, defterdar: - Sana paray tatan kesecek deiliz cevbn verdi. ekime byd. Nihayet defterdar, kendisinin de onun gibi ve-zr olduunu ve fakat onun gibi celK olmam bulunduunu ve kapdn paann zulmleriyle lemi harb eylediini syledi. Kapdn paa: - Ben mi celliyim? Sultn IV. Murad gibi bir kahraman zamannda hududun durumunun tanzimi bana braklmad m? diye bard. Ancak hiddetinden nefesi kesildiinden, sznde devam edemedi. Sadrzam konumaya mdhale etmek istediinden, kapdn paa hiddetini ona tevcih ederek, vaad ettii paralarn te'diyesini te' -hr etmek suretiyle kendisiyle oynam bulunduunu syledi ve bundan sonra havale kabul etmeyeceini, kendisine nakden 300 kesenin verilmesi lzm geleceini beyn etti. Bu ekime, nc ahslar tarafndan, arlm artracak tafsiltla Pdih'a yetitirildi. IV. Mehmed sadrzamla kapdn paay huzuruna getirtti. Kapdn paa, nakden 20 kese almam olduunu isbt etti. Sadrzam da, cevaben, havalelerin nakid hkmnde olduunu, bunlarn deme zamanlarnn girmesine kadar bekleyerek askerin maan kendisinin verebileceini ileri srd. Pdih bu izahattan memnun olmayp, o vakitten itibaren Tarhuncu Ahmed Paa'nn azline karar verdi. Lk in
374

Sayfa

218

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/530.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

375

nk mneccim-ba Nevrz'da bz .kutt ve mahzr, vardr demiti, Nam, s. 297. (Mtercim)

Sayfa

219

sadrzamn dmanlar, kendisinin dmesinden sonra tekrar hkmet dizginlerini ele almak zere dnebileceini dnerek, katlinden baka ekille hond olamazlard. Tarhuncu'nun kapdn paa ile dmanlnn saltanat tahtnda bir ihtill tertbleyerek ehzade Sleyman' tahta oturtmak tasavvurunda bulunduu halde, bu hususta Dervi Paa'nn muvafakat gstermemesinden meydana geldiini Pdih'a telkin ettiler. Sultn Mehmed'in bheleririi te'yd etmek iin eski yenieri aas S leyman Paa'y kullandlar. Sleyman Paa'nn sdedilliinden istifde ederek, kendilerinin tahayyl ettikleri tertibin doru olduunu Pdih'a syleyecek olursa, sadrete ykselebileceine ikna ettiler. Bu entrika hemen hemen tammiyle muvaffak olarak, Sultn Mehmed, Tarhuncu'nun bertaraf edilmesini kararlatrd; bununla beraber kendisine grnte bir emniyet vermi olmak iin, Nev-rz'dan be gn nce sadrzamn idaresi hakknda vg dolu br hat ile bir samur krk ve murassa bir haner gnderdi. Mneccim-bann Nevruz iin hibir hayrl haber vermemi olduu sadrzam, Pdih'n iltifatnn bu yeni delillerinden dolay tebriklerini arzeden hey'ete: - Siz pdihlarn ltuf ve kahrlan muamelelerini bilemezsiniz! Bunlar hep benim idamma mukaddimedir. dedi. Bir gn kazasker Hsm-zde, byle uursuz saymann mn-sib olmadn syleyince, ona da: - Efendi, ben Pdih'a hizmet etmek iin btn dny ile bozutum; byle herkese mukaavemet etmekle kendimi harb edeceimi dnmedim. imdi ekdiimi biiyorum. cevbm verdi. Hatt- hmynun kmasndan gn sonra, yni Nevrz'dan evvelki ilk dvnda, sadrzam fena ryalar grm olduunu beyn ederek, hazr bulunan memurlara bir daha grmeyecekmi gibi veda etti. Nevrz'da, Pdih'a mu'td hediyeleri gnderdi. Zt- -hne bunlar getiren ahsa hil'at giydirerek memnuniyetini izhr etti. Tarhuncu, Nevruz girdiinde hibir elem verici hdise vuku bulmam olduu iin375 biraz emniyet bularak, bz ilerin dzeltilmesi iin tersaneye gitti. Ancak oraya gider gitmez hemen saraya gelmesini emreden bir kd ald. Hemen abdest alarak, yannda bulunanlara: - Sizi Allah'a smarladk; hiret hakkm hell ediniz! Bize gadr edenler

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

de muammer olmazlar, in'ali ah! dedi ve namaz klp istifar eyledi. Yolda, tezkirecisine: - elebi! imdi beni alkoyup ldrseler, korkar msn? deyince, tezkireci: - Bu nasl szdr? Byle vehimlere kaplmaynz! tavsiyesinde bulunmu olduu halde, Tarhuncu, ehdetin canna minnet olduunu ifde etmitir. Huzura girince Pdih kendisini azarlayarak kaldrlmasn emrettiinde, Tarhuncu: - Pdihm beni gadren ldryorsun; Rz - Maherde iki elim yakandadr. szlerini sylemitir. Pdihn iareti zerine bostanc-ba, talihsiz veziri bodu; cesedi Saray'dan Demirkap nne atld (20 Mart 1653 - 20 Reblhir 1063). Mteveffa Ms Paa'nn nikhls olan Tarhuncu'nun kz, babasnn na'n kaldrmak iin izin alarak, skdar'a defn olundu.376 Sadrazam Dervi Paa'nn daresi Kapdn Dervi Mehmed Paa sadret makamna tyn olunarak, ilerin idaresine balamasn kt ml tedbrlerle ve bir takm idamlarla iln etti. Kendisini ar surette tahkir etmi olan Surna-zen Mehmed Paa'dan intikam almaya bilhassa can atmakla beraber, ml mzayaka iddetli ve haznede para mevcut olmad iin, iki ay hizmetinde brakt. Lkin bu mddet getikten sonra azlederek377 yerine ba-bk kul Mustafa Aa'y tyn etti ve uhdesine belerbeilik payesi verdi.378 Surnazen Tamvar valiliine ve Tamvar vlsi bulunan Emr Paa Kanije'ye gnderildi. Eski res-lkttb Mevkft Mehmed Efendi ba-muhsebeci ve dmd Bolulu Mecd Mehmed Efendi cizye muhasebecisi oldu. Tarhuncu*nun dmanlaryla su ortakl etmesine mukabil sadreti md etmi olan Sleyman Paa Girit'e gnderildi ve fakat Pdih'a mracaat zerine Malatya sanca has olarak uhdesine verildi. Dervi Paa'nn henz kapdn
O zaman mverrihlerinin hepsinin ehdetiyle anlalr ki. Tarhuncu Ahmed Paa doru ve devlet haznesinin slhna alm bir sadrzamdr. Kendisine yklenebilecek yegne kabahat msk.dir ki, bu da nehhb (apulcu, yamac) ve vehhb (balayc, cmert) olmadna dellet eder ve le hine ehdet eder. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 530 -532. 377 Nalm, Surnazen'in defterdarlktan azline cumdelulanm birinci gnn trih gsterdiine nazaran, Dervi Paa zaman defterdarlkta pek az kalm olmaldr- Nalm, s. 301- (Mtercim) 378 Nalm, emtr'l-merhk diyor, s. 302. (Mtercim)
376

Sayfa

220

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

iken kendisinden bir Arab at isteyip de alamam olduu segbn-ba, bu cimriliinin neticelerinden kurtulabilmek iin, istenilenle birlikte dier dokuz at eyerlenmi olarak takdim etmekte sr'atli davrand. Lkin Dervi Paa, vaktinden sonra ve menfaate mstenid olan bu cmertlii kabul etmeyerek, segbn-ba-y Ohri sancana gnderdi. Sadrzamn aslen Macar olan anigr-bas bir mektup gtrmek zere Viyana'ya giderken Karnbd'da bz ktlklere tevessl ettii halde, kad msade etmemiti. Dndnde kady d-m olduundan, stanbul kads tarafndan katline fetva verilerek, mft de bunu tasdik etti. Ancak silhdr, vaktiyle hademeden olan anigri sahiplenerek, dm bedeli olarak 500 guru alnmasna msade ald. Sadrzam bu ekli kab etmemek istediyse de, Enderun halknn srryle anlama kararlatrld. Ancak daha sonralar silhdr vezret rtbesiyle karlmak istenildiinde, mft efendi si-lhdrlara vezret verilmesinin otuz yl Enderun'da hizmet etmeye bal olup, biri sekiz yllk bir silhdr kmak isterse mteferrika -lk, yhud kapc-balk ile kanat etmesi lzm geleceini arzede-rek, silhdrn midinin gereklemesine mni oldu. Maktul sadrzamn kedhuds M'min Aa hapsolunmutu. Kurtulmak midiyle 90 kese verdiyse de, bunun da faydas olmad. Nihayet kaynpederi Siyvu Paa efaat ederek 90 keseyi 130'a karmak zere kefl tsyle kurtulabildi. M'min" Aa'nn kabahati u idi ki, Valide Sultn'm kahveei-bas a'bn Aa, Tarhuncu Ahmed Paa'nn sadrazaml srasnda 130 ake ile tekad olmak istemiti; a'bn Aa bu haberle kedhud M'min Aa geldii zaman, M'min Aa baltaclar kedhudsnn bile 80 ake ile tekad edildiinden bahsederek, merebi malm olan sadrzamn 130 akeye muvafakat etmeyeceini kendisine ifde etmi ve hakkaten a'bn Aa daha sonra Tarhuncu'nun huzuruna knca, o da kedhudsnn dediini sylemiti. Adana Vlsi tbrhm Paa nmnda bir zlim belde kadsn ldrmeye kalkt halde bunu yapamamsa da, daha sonra adamlarndan birinin ve sonra kendisinin kt hareketlerinden dolay, ahl kendisini ldrmtr. br Paa, Haleb valiliinde tehddkr bir tavr gstermeye devam etti. Bu zlim riyakr, gaddarca hallerini takv-frlukla rtyordu. Pazartesi ve perembe gnleri oru tutar, fakat mahbs-lar alktan ldrrd. Gecenin bir ksmn namazla geirir, fakat btn gn halka zuhnederdi. Asla kahve imez, mezlim araba n ederdi. Hi ttn kullanmaz, fakat madurlarnn kanndan kan dumanlarla keyif atard. Takva sahiplerinin

Sayfa

221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

kutbu olmak isterdi, fakat istibdadn mihveri idi. Sadrzamn stanbul'a gelmesi iin yazd dvetine karlk itaatkrca cevap yazmakla beraber, askerini takviye etti.379 damlar Ve Msadereler IV. Murad zamannda dm edilen Urmiyeli mehur eyhin hem-rezdesi eyh Mahmd -ki Sal diye yd olunurdu- bu aralk istanbul'a gelerek ibdet ve tat ve hkmet aleyhine szleriyle hret kazand. Aynen sylerdi ki, Devlet'e her musibet, Valide Sultn'm hkmet ilerine karmasndan kaynaklanmakta olduundan, saraydan def edilmedike Devlet iktidarszlk iinde kalacaktr; binenaleyh ya Eski Saray'a gnderilmeli, yhud eylet paalarnn biriyle evlendirilmelidir. Bir valide sultnn kocaya verilmesi gibi yeni bir fikir pek garb grndnden, eyh'in kendisine byle eyler sylemi olduu nakb*l-erf ile sadrzam arasnda cereyan eden mzkere zerine, byle bir mukaddes sfat tayan ahs, hereyden masun olmas lzm gelecei hakkndaki umm fikiri yaralamakszm dedikoduya son vermek iin, eyh Mahmd mecnn saylarak, zincirler iinde Sleymniye Camii yanndaki timrhne-ye konuldu. Ancak dostlar ve taraftarlarn toplamaya imkn bularak, onlara hakikati sylemi olduu iin zincire vurulmu olduunu syledi. Dvn, bunun zerine, eyh'i def etmeye karar vererek doum yerine srd. Mora'da belerbei Krd Ahmed Paa ile Trapolie muhassll-na gnderilen kapc-ba Ysuf, eylete girmelerine mni olmak isteyen Hall Aa nmnda biriyle biraderini dm ettiler. Halil Aa'-nn dier bir kardei stanbul'a mracaat ederek Uzun Ysuf un gadrinden ve sarcalarn zulmlerinden ikyet etti. Ysuf tevkif edildi ve daha sonra 130 kese vereceini vaad etmesi zerine parasz tah-lye edildi. Fakat yeniden ikyetler vuku bulmas zerine, Ysuf: - Bana zlim ve gaddar diyorlar, yle olmasaydm me'mri-yetimde drtyzbin akeyi nasl kazanabilecektim? demi ve bu sz sadrzama yetitirilmi olduundan, Ysuf bouldu. Bu suretle sadrzam, Ysuf'un vaad ettii 130 keseyi kaybetmi ve ikyet edenler de md ettikleri tazminattan mahrum olmusa da, maktuln hak-etmi olduu u muamele,
379

Sayfa

222

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/533 -534.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

halk memnun etti. Boyac Hasan'n da bu aralk dm umm honudlua sebep olmutur. Boyac Hasan, aalarn katlinde celldlk vazifesini grdkten sonra, Gyula (Gle) sanca mutasarrflna gnderilmi ve bu sene kapc-balkla Surre-emni olmutu. Bulunduu yerde gaddarca zulmler yapt. Vergi tahsiline kt zaman erkekleri bulamazsa kadnlar zincire vurdururdu. Hatt zincirdeki kadnlardan biri mihnete tahamml edemeyerek can verdiinde: - ly beraber tayp da muazzeb olsunlar; fena koku ken dilerini bir an evvel paralan demeye mecbur eder diyerek, zincirin kilidini kendisi alp saklamt. Zindanc daha merhametli olup, lnn ban keserek, vcdunu zincirden karmtr. Babasnn zeametini gasbetmi olduu bir ocuk skdar'a gelip de Pdih'a bir arzhl takdim etmenin yolunu bulmam olsayd, Boyac Hasan zulmn daha ileriye gtrecekti. Lkin bu zeamet mes'elesi dma mahkm olmasna sebep oldu.380 Kastamonu sanca bei Kara atr da zulmlerinden dolay istanbul'da dm edildi. syn eden aalarn icrtna vsta olmu, sonra gizlenmi olan Trk mer Aa, inzivaya ekildii yeri terk etmek ihtiyatszlnda bulunarak, o da sadrzamn huzurunda ldrld. Fakat bu idamlarn hibiri sabk kap-aas ak-aalardan Abdurrahmn'n dm kadar dikkate deer ve ehemmiyetli olmamtr. Abdurrahmn, Sultn brahim'in boynuna taklan felket kemendini eliyle ekmi381 ve Sultn Mehmed'in clusundan sonra valilikle Msr'a gitmiti. Selefi Tarhuncu Ahmed Paa'ya kt muamelede bulunduundan, Tarhuncu sadrzam olunca, hakaretlerinin intikamm almak zere kendisini stanbul'a davet etmiti. Abdurrahmn Paa, bin trl bahanelerle yollarda kalarak, henz Konya'ya geldii sradayd ki, Tarhuncu'nun dt haberini
Bu ocuun babas Anadolu zatmlerinden idi; zalmin vefatnda ocuk P-difih'a arzhl verdi, babasnn zeameti hatt- hmyn e kendisine ihsan edildi. Tarhuncu'nun sadretinde Boyac Hasan sadrazam sktrp zeameti zabt etmiti. ocuk bu defa skdar'a gelerek. Pdih cmi'e giderken arzhl sundu. Pdih ocuu tamd. Benfim zeamet virp er itdgm ocuk degl mi?, diye sordu. Evet, odur dediler ve tafsl-i mcer eylediler. Pdih Boyac'nn hemen dmyle zeametin ocua iadesi in hat yazd-Nalm'ya mracaat s. 324. {Mtercim) 381 Sultn ibrahim'in tahttan indirilip hapsedildiinin drdnc gn Sofu Mehmed Paa dvndan hanesine gelip attan inecei srada, Abdurrahmn'n babal olan kaba sakal bir kapc beygirle geldi, Sultnm, kap-aas dualar eder, Sultn brahim mahbesden km, dedi. Sadrzam hemen saraya giderek ve eyhlislm davet ederek, kat! vak'asi zuhur et. Kati srasnda celld Kara Al! imtina ederek feryd ettike -vcdunun btn paralan pdihn ni'metiyle mteekkil olan- bu hin kocaman vcduyle cellda hcum ederek Tfe bre roel'n! ini gr? diye Kara Al'nin ensesine yumruk vurur, celld yumruk yedike yerlere kapanrd. Nam'ya mracaat, s. 326. (Mtercim).
380

Sayfa

223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ald. Artk kendisini tam bir emniyet iinde addederek, byk bir sr'atle stanbul'a geldi ve sadrazaml satn almak iin saraydaki muinleri vstasyle Pdih'a 500, Vlide'ye 100 kese arzetti. Dervi Mehmed Paa bu entrikadan haberdr olarak, Abdurrahmn'dan Msr haznesine borcu olan 2.000 keseyi taleb etmekle beraber, Pdih'a bir arza yazp Sultn brahim'in celld olduunu ve cinayetinin htras olmak zere Sultn brahim'in kanl bir kaftann saklamakta bulunduunu vePdih' 500 kese para ile ifal etmek istediini bildirdi. Valide Sultan'a da bu yolda bir kd yazd. Pdih'a ve Vlide'ye olan kdlarla, sadrzamn beraber gndermi olduu Msr'dan gelme defter saraya vardnda, sadrzamn telhisi zerine: - Hemen kati eyleyesinJ diye hatt- hmyn yazld. Dervi Paa baka bir arza daha takdim ederek, Abdurrahmn Paa vezr bulunduu iin kanun hkm gereince ancak sarayda cezasn grmesi lzm geleceini bildirdi. te Osmanl Devleti trihlerinin kendisinden bahsetmekte olduu nfuz ve kudret sahibi hadm -aalardan birinin sonu budur. Abdurrahmn Paa'nn dm ve Sleyman Aa'mn uzaklat-rlmasyla sarayda hadmlarn te'sri mahvedilmi ise de, kadnlarn te'siri zeval bulmamt. Hmisi bulunan Byk-Vlide Sultn'n kahveci-ba a'bn Halfe'yle evlendirdii Sultn Mehmed'in dads (Melek Kadn) ile yine Byk Valide Sultn'n tevecchn kazanm bulunan ve Erzurum belerbei Murtaz Paa'nn zevcesi olup kocasna Badd valiliini alan Anber nmndaki criye, Ha-rem'in son nefesini vermekte olan nfuzunu ihya etmek tehlikesini gsterdiler. Sipahilerin ulufe istemek zere stanbul'a gelecekleri, Abaza Ha-san'm da byk bir kalabalkla ortaya kaca sylentileri yaylmt. Siph zorbalar bakyyesinden Ysuf Aa'mn skdar'a gelip konduu anlaldndan, kzl-bayrak aas a'bn Aa, blk avular ve yze yakn silhlanm siph ile gnderilerek, Ysuf Aa tutuldu ve sadrzama getirildi; bouldu, cesedi denize atld (30 Austos 1653 - 6 evval 1063). Mteakiben Abaza Hasan da yalnz kendi adamlaryle stanbul'a gelerek sylentiler kesildi. Sadretten ayrlmasndan sonra Bu din valiliine gnderilmi ve bu defa yerine Ken'n Paa tyn edilmi olan eski sadrzam Murad Paa kapdn-pagala tyn olundu ve kendisine sadrazam Dervi Mehmed Paa tarafndan kaftan giydirildi. Geen sene vuku bulan. hezimetten beri Patras (Balyabadre)'da sakin bir hayt tercih etmi olan eski kapdn Hsmbe-

Sayfa

224

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

zde Al Paa, Karl-ili sancak bei gen Abdi Paa tarafndan tutularak istanbul'a gnderildi. Kendisinden 200 kese ake istenilerek Yedikule'ye atld. Sonra hrriyeti ve mallar iade edildi. Abd Paa, ma'hd Ysuf un mezlimini geen vki' zulmlerinden dolay, az daha dm olunacak iken, hmisi olan Morali defterdarn efaatiyle yakay kurtardktan baka, hakknda tahkikat yaplmasndan da vazgeilerek Tamvar valiliine tyn olunmu olan eski defterdar Surnazen Paa'dan 200 kese tahsil etmek greviyle Budin vlsi nezdine mbair olarak gnderildi. Sadrazamlk midiyle Tarhuncu'nun azline yardm etmi olan eski yenieri aas Sleyman Paa, memuriyet mahalli olan Girit'e gitmek zere emir almt. Malmvazi'ye382 vardnda vefat ederek mallan hazneye geri verildi. Bu srada zt- ahane biraderi ehzade Sleyman' sarayda im-irlik Kasr'nda ikame etmi ve bundan byle bir dire velahd ehzadelerin ikametine tahsis edilmitir. III. Mehtned zamanna kadar velahdler valilik ile Anadolu eyletine gnderilirdi. O zamandan beri velahdlere sancak tevcih olunur ve fakat kendileri gitmeyip mtesellim ma'rifetiyle idare edilir idi. IV. Mehmed'den itibaren pdihn oul ve kardeleri yalnz her trl unvan ve me'mriyetten deil, hrriyetlerinden de mahrum edilerek mahbsn-i devlet (devlet mahbslar)*e benzetilmitir.383 IV. Mehmed baka bir tedbr daha ald: Tek bir ahsta muhtelif memuriyetlerin menfaatlerinin birikmesini men' etti. Bu karardan ve bz ulemnn vefatn dan dolay birok ilmiyye hizmetleri ak kalarak, yeni terfler uygulamaya konuldu.384 Vefatlar vuku bulan ulem arasnda, Hac Kalfa'nn bir mddet kendisinden ders alm olduu rac Mustaf Efendi'yi; Hazret -i Peygamberin irtihlinden sonra ilk defa olmak zere recm cezasn tatbik etmi olan Byezd-zde'yi; Azz Efen-di'nin biraderi ve birok cami ve medreselerin banisi Karaeleb-zde Mahmd Efendi'yi385 ve taassubtan
Nam'da Meneke, s. 326. (Mtercim) Avrupa'da hkim kararna istinaden deil de, siys sebeplerden dolay devlete tevkf olunan hkmdar ve prenslere devlet mahbslan denilir. (Mtercim) 384 Bunu Hammer yanl anlamtr. Kazalara mddetlerini tamamladka, birbirini mtekib zabt etmek zere birok hkimler tyin olunduundan, zuhur eden hatt - hmyn .erdf- kuzt hususunu men' ile yalnz bir hakimin mddetinin bitimine drt ay kaldnda yerine dierinin tytn olunabilmesini ve bir de kazalarn imtihan ile verilmesini emrediyordu. Bunun boalan yerlerin okluunda rol olaca tabiidir. Nam'ya mracaat, s. 373. (Mtercim) 385 Namfi, s. 264. Karaeleb-zde Mahmd ETend'nin bir latifesini nakleder. Ulemdan Orman! Mustafa Efendi bir gn Mahmd Efendi'nin hanesine giderek Bagenizi grelim* demi; birlikte dolamlar. Baheye iyi bakla-manu olmasndan Mustafa Efendi Bageniz ormana dnm deyince, Mahmd Efendi Ya sizi niin gezdiriyoruz? cevbn vermi. (Mtercim)
382 383

Sayfa

225

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

zde bulunan mft Bahy Efendi'yi386 zikr etmeliyiz. Hoca Sa'deddn Efendi'nin torunu Eb Sad Efendi, ilmye mansblarm en st kademesi olan bu mansbda Bahy Efendi'ye halef olmutur.387 Hindistan Ve Lehistan Elileri 1653 senesinde Osmanl payitaht Hindistan hkmdar Cihn-h'tan bir eli gelmesiyle fevkalde temaasn grmtr. Osmanl Pdihlanyle Hindistan ahlar arasnda mevcd olan eski dostluk birok durumlarda yenilenmiti. Sultn Sleyman'n saltanat za-mnmda Delhi Hkmdar Bb- Hmyn'a iltica etmi ve Gce-rat Hkmdar, sefaret vstasyle Sultn Sleyman'dan yardm istemiti. IV. Murad zamnnda Mool hkmdar Baysungur Mrz Osmanl Devleti'nin himayesine girmi ve Cihn-h'm gnderdii bir sefiri IV. Murad Badd seferi esnasnda Musul'da kabul etmitir. IV. Murad'm Cihn-h'm sefirine verdii mektupta ihtiram ifde eden bz tbirlerin unutulmu olmasndan dolay, Delhi saray pek mteessir oldu. Sultn brhm'in saltanatnn balarnda ve Kara Mustafa Paa'nn sadretinde Mool hkmdar Bb - Hm-yn'a gnderdii yazda, hakknda kullanlm olan tbirlerden ikyet ederek kendisinin mutlak iktidarn, memleketinin geniliini tantanal bir surette tafsil etmitir. sene nce Hindistan'a seyahat iin giden bir Trk h'a hitaben bir nmeyi hmil idi k, bundan Sultn IV. Mehmed'in clusu haber veriliyordu. 11 ubat 1653 trihinde yine bu Trk, Seyyd Hac Mehmed nmnda bir Hind elisiyle birlikte stanbul'a dnd.388 Hind sefiri, 30.000 guru kymetinde hediyeler getiriyordu. Kabul gnnde, Seyyd Hac Mehmed Pdihla bir nme takdim etti ki, zbekler'in kardklar karklklar hakknda tafsilt ihtiva ediyor ve Nezr Hn'n vefat, onun olu Abdlazz'in itiraz edilmeksizin hkmeti kabulnn bu duruma son verdiini belirtiyordu. Sultn Mehmed Seyyd Hac'ya Cihn -h iin bir nme, zmrd ile mzeyyen bir haner, 20 gzel criye ve rantlar ve dizginleri 90 kese kymetinde bir at verdi. Sefir, kendisi iin de kymetli krkler, bir at,

226
Sayfa

Hoca Sa'deddn Efendi'nin mahdumu Azz Efend-zde'dir. Srasyle tahsflini ikml etmemi ise de, tabfat hiddetli olmakla ve zek ve fetnetle mevsf, iir yazmakta mahir idi. Fezleke'ye baknz. (Mtercim) 387 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/534 -539. 388 Bundan akdem taraf saltanatdan nme -i hmyn ile Seyyd Muhyiddn Hind pdih tarafna ililik le gnderilmi idi. Hl Hind pdih olan &h-Cihfin'dan dah Seyyd Hac Mehmed^ nm fli mkellef bedyfiy- girn-bah ile gelp evhir-i Receb'de sitneye vusul bulmidi. Namfi, s. 342, 343. (Mtercim)
386

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

389

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/539-540.

Sayfa

227

6.000 altn ald. Hac Mehmed, vezirlerin, mftnin ver dikleri ziyafette ilim ve irfandan haberdr olduunu gsterdiinden, Osmanl medeniyetini h'n saraynda temsil edecek bir eli seilmesi iin mavere olundu. Lkin liykat sahiplerinden birinin seilmesi hakknda ne srlen deliller, yaplacak ie kar te'srsiz kalarak, mteveffa sadrzam Salih Paa'nn biraderi olup kaba bir adam olduu halde sefaret masraflarn kendisi halledeceini taah-hd eden Zlfekaar Aa btn rakblerine tercih edildi. Zlfekaar Aa'nm hamkatini anlamakta zahmet ekmemi olan Seyyd Ha c Mehmed yle bir arkada ile seyahat etmek istediinden, Yemen imam Osmanl Devleti ile pek iyi mnasebetler iinde bulunmadndan, Zlfekaar Aa'nm kendisine refakat edemeyeceini ifde etti. Bu mlhazann asl sebebi bilinmeyerek yhud bilinmiyor gibi gsterilerek Osmanl sefirinin Mekke'ye kadar Hind elisine refakat edip, oradan deniz yoluyla devam etmesine karar verildi. 29 Mart 1654 (10 Cumdelul 1064) trihinde istanbul'a bir Lehistan elisi geldi. Nikola Grizmata Bieganovski adn tayan bu sefirin vazifesi, geen sene Lehistan ile Knm Hn arasnda akdo-lunan ahidnmeden kaynaklanmt. hafta sonra, maiyyetlerin-de on kii ile Kazak temsilcileri kageldiler. Bunlar Bb- Hmynun himayesini taleb etmekle beraber, Lehistan ile muharebeleri sona erdirdii ve Fodolya kendilerine terk olunduu takdirde 40.000 altn vergi demeyi teklif ediyorlard. Huzr - ahaneye Lehistan elisiyle birlikte kabul edildiler. Eli bu muameleden ikyet etti. Sadrzam, Kazaklar'; giymi olduklar koyun postlarndan tecrd ederek kendilerine h'at giydirdi. ki temsilci krmz ukadan yaplm birer kapanie, iki ktib krmz m kumandan birer ka -panie, maiyyetlerindeki on kii de yine ayn kumatan birer hil'at aldlar. Eflk Voyvodas Matyas Basaraba, Moldovya Voyvodas Leopol' ve onun dmd THmote Hemielniki'yi malb etmi ve Timote'yi Suava'da kuruna dizmi olduu gibi, Moldovya Prenslii'ne Lo-gotet Grgiz'i brakarak, 20.000 altn mukabilinde himaye ettii kiinin beliini tasdikine dir bir bert almt. Eski Moldavya Prensibin istanbul'da bulunan olu tarafndan yaplan mracaat ve iddiann bir faydas olmad. Silistre Vlsi Siyavu Paa Besaraba'ya, birincisinde sekizbin ve ikincisi bebin guru mukabilinde iki sahte Radul satmak istihzasnda bulunmutu.389

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Krm Han'nn Moldavya'daki Aknlar Krm Hn, Hemielniki'ye gndermi olduu mahremi Sefer Aa vstasiyle, Lehistan Kral'nn klliyetli bir ordu ile Bar'da bulunduunu ve bu ordunun iinde yalnz Almanlar'm saysnn 20.000'i bulduunu haber alarak, dman topran istilya karar verdi. Bah-esaray'dan gidiinden be gn sonra, hkmetinin hududunda bulunan Frenk-kirman'a vard (25 Eyll 1653 - 3 Zilka'de 1063). Bfr gn istirahat ederek, ertesi gn Tatarlardn z Gl (z Gl) adn verdikleri Dinyepr'e vasl oldu. Ertesi gn Trklerin Aksu dedikleri Bu nehri sahillerine geldi. Burada Pdih tarafndan Hn'a kl ve hil'at getirmekte olan Bekir Aa, Tatar ordusuna mlki oldu. arogrod'da yerletikten sonra lekerini Bar ve Kambinek'e (Kapanie) kadar btn mntkay talan etmek zere gnderdi. Mverrihler birok cengler yapldn yazarlar ki, bunlarda nbet nbet gah galib ve gh malb olmulardr. Orini'de Telezinski kumandasnda bir Lehli frkasna galebe ettiler. Fakat Zinkove'de Semberg ve Mikiesa kumandasnda bulunan Leh ve Macarlar'a malb oldular. Hohula nmndaki kumandan, Smankove'de yaplan arpmada stn geldii gibi, bir Eflk palatini Ptk dah Smonria geidinde Tatarlar' bozdu. Jan Sapieha, Tatarlard Barkova'dan kard ve Klodinski 2.000 svari ile Hn'n bulunduu Gdrene'ye kadar ilerdi. Lkin hayvanlar iin ot bulunamamas ve kn yaklamas, her iki tarafn dmanla ara vermesine sebep oldu. Hn atal, baka bir tbirle veziri Sefer Aa'y Leh ordusu generaline gnderdi, Lehistan Kral da bilmukabele Voynikovii'yi grevli olarak Knm Hn nezdine gnderdi. Ancak gidiinden sonra gn getii halde memur dnmedii iin, anszn Tatarlar zerine hcum etti (4 Aralk 1653). Voynikovii Ocak aynn sekizinde, sulh iin Kral'dan murahhas tyinine gelen Osman Aa ile birlikte geldi. 16 Aralk 1653 (25 Muharrem 1064) *de Lehistan murahhaslar Brusie Palatini, Stanislas Lankoranski ve byk-mareal Jorj Lobomirski ve Lehistan Krall byk-kanlan Etyen Koriinski ile maiyyet-lerinde on aa bulunduu halde Hn'n memurlar Atalk ve rn Be Kaminiek Ovas'nda birletiler. Bu mlakatta bir netice hsl olmadndan Kral tekrar Tatarlara hcum edip, ertesi gn Lehistan'n her sene Hn'a muayyen bir miktarda ake te'diye etmesi ve iki rehin vererek, bu rehinlerin her sene hediyeleri teslim etmek zere gelecek dier iki rehin ile deitirilmesi artyle sulh akdedildi. Lehistan generalinin oluyla bir voyvoda rehin olarak Tatarlar'a teslim

Sayfa

228

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

edildi. Hn derhl Osyatin'den hareket etti. Bu seferden ga-nmetsiz geldikleri iin ikyet eden askerlerine mntkann yama edilmesi iin izin vermeye mecbur oldu. Eski Kostantinof ehri zabt ve talan edildi. Sefer Aa ve olu slm Aa Dinyester Srt sahillerine kadar bir frka ile bu ehirde Hn ordusuna iltihak etti. Be-saraba'un adam Etyen Grne asla mdhale etmemesi ve bunlarn Moldavya'ya, Eflk'a, Transilvanya'ya (Ulah, Bodan, Erdel) taarruzlarnn nn almakla iktifa etmesi zmnnda, Dvn- Hmyn'dan emir verildi.390 Venedik'le Deniz Muharebesi 20 Mart 1654 (1 Cumdelevvel 1064) trihinde Bosna Vlsi Fazl Paa, Venedikliler'in Fetih zerine taarruzlarnda kazand zaferlerin htras olmak zere stanbul'a iki yzba ve 200 esr gnderdi. Osmanl donanmasnn pek mhim tehizat tersane kedhu-dsmn cimriliinden ve sadrzam ile kapdn paa arasndaki im-tizacszlktan dolay gecikmiti. Fakat Tunus ve Tarablus- Garp donanmalarnn gelii Osmanl gemilerinin tedriklerini hzlandrd. Ve Tarablus beleri defalarca huzr - ahaneye kabul olundu, kendilerine Pdih tarafndan paralar verildi. Tersane kedhuds kendilerine teslim etmekle grevli bulunduu tehizatn bir ksmn vermemek ve Pdih tarafndan ihsan olunan mebllarn bir ksmn da kendisi almak istedii halde, muvaffak olamad. Deniz savann ne suretle cereyan edecei hakknda kapdn paa nezdinde birka defa mzkereler olunarak, kanun hkmnce Tunus ve Tarablus gemilerinin sa ve sol cenah tekil etmesine ve amiral gemisinin merkezde bulunup son derecede lzum grlmedike kavgaya girimemesine karar verildi. Mu'td olduu zere zbitna hil'at tevzi edildikten sonra, kapdn paa donanmay Barbaros'un kabri yaknndan toplayarak Yedikule'ye doru ald ve fakat her zaman yapld gibi, geceyi geirmek iin oraya demir atmad; kedhudnm szlerine bakmayarak hemen Gelibolu'ya yneldi. Limandan kadrga ile km olan Al Paa, Akdeniz Boa-z'n (anakkale Boaz'n) muhasara etmekte olan Venedik gemileri arasndan muvaffakiyetle bir yol bularak Tenedos (Bozcaada) sahillerine varmt. Msr gemileriyle Cezir-i Bahr-i Sefd bele-rinin gemileri de orada toplanmt. Osmanl donanmasnn tamam 45 kadrga, 6 mauna, 22
390

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/540 -542.

Sayfa

229

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

birigantinden mteekkil olup, Venedik donanmas yalnz 16 byk gemi ile 8 kadrga ve 2 galeas'dan ibaret idi Osmanl donanmas Beikta'tan hareketinden be gn sonra, He tapon mansabnda Venedik donanmasna hcum etti (13 Mays 1654 - 25 Cumdeluhr 1064). Kapdn Murd Paa, d bir gemici urbasyla, elinde yaya ve ok amiral gemisini terk ederek bir firkateyne bindi, btn hatt dolat. Her nereye gerekiyorsa yardm eder, bir taraftan da dmana ok atard. Ceng alt saat devam etti. Venedikliler'in kapdn gemisiyle en byk gemilerinden biri yand. Venedik bu muharebede 3.000 kii ile Adriyatik Krfezi Genel Kap-dn Franesko Morosini'yi kaybetti. Venedik mverrihleri Osman-llar'n zayiatlarn kendi zayiatlarnn iki misline karrlar; fakat Osmanl mverrihleri ancak 500 kiinin ldn yazarlar. Kapdn Paa, zaferini mjdelemek, asker ve mhimmat istemek zere ked-hudsn stanbul'a gnderdi. Kendisine hemen 500 yenieri, 500 cebeci, 500 topu, mhimmat, askere datlmak ve cil olan masraflara sarf edilmek zere 40 kese ake gnderildi.391 (Arboz'dan) donanma Tine'ye (stendil'e) doru yelken aarak, iki gn orasn tahrb ettikten sonra, Venedik donanmasnn bulunduu Milo'ya (Deirmenlik) ynelindi. Venedik gemileri gece limandan kp, ertesi gn iki donanma, rzgrn iddetinden y-hud her iki tarafn karlkl olarak korkmasndan dolay top atei tetsiyle birbirinin yanndan getiler. Seyd Ahmed Paa muhalif rzgr ile Malovazi'ye (Meneke) giderek, daha sonra Sakz yoluyla Foa'ya giden kapdn paaya iltihak etti. erigo (uka) ve Kefa-lonya adalanna gidilmek hakkndaki tasavvurdan vazgeilerek mamur Tine (stendil) ehrinin yamasna karar verildi. Kapdn Paa, yine mhimmat ve imdd istemek zere kedhudsn stanbul'a gnderdi (12 Temmuz 1654 - 26 a'bn 1064). Sadrzam, kedhudy huzuruna kabul ederek yle syledi; - Bir avuun grebilecei i iin donanmay terk edip de yaplmas lzm gelen eylerin hepsini yapm olduumuz halde, yeniden mhimmat ve asker istemek iin gelmeye utanmaz msn?...392 Kedhud korkarak, tebli etmekle grevli olduu hususlardan vaz geti.

230
Sayfa

Naim'ya nazaran (s. 403 ve 404). buraya u fkra ilve edilmelidir: Osmanl donanmas bu muzafferiyetten sonra Sakz'a vardkta 11 Cezayir kalyonu iltihak etti. Venedikliler vuku bulan hezimet zerine tekrar 18 ekdiri, 6 mauna, 22 porten donatarak ve yeniden bir general tyn ederek, bunlar adalar arasna gnderdii haber alnd. Donanma Sakz'dan Iskri adasna, oradan Arboz tarafna tevecch eyledi. (Mtercim) 392 Dahas var: Bu kadar mal ve mhimmat virdk; henz ne i grldi; emir bekle, otur, bir daha paana gitme. Yoksa sen bilirsin! Nam s. 405. (Mtercim)
391

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Kapdn Paa, Foa'da donanmay tmr ettikten sonra, Selanik, Imir oz (mroz), Skiro (skri) ve Sakz'a giderek, Sakz'da Garb Ocaklar gemilerine ruhsat verdi; t Girit'e kadar btn Cezir-i Bahr-i Sefd'i dolaarak Rodos yoluyla zmir'e gelip bayram (Kurbn Bayram) zmir'de kard. Oradan yine demir alarak, birka korsan ve tacir gemisi zabt ettikten sonra, muzaffer bir ekilde stanbul'a girdi. Huzr- ahaneye kabulnde alnan esirlerin bete biri olmak zere 800 esr takdim etti ve hil'at giydi. Maiyyetin-deki memurlarn gelecek sene iin de grevlerinde yerinde braklmasn isteyerek, istei yerine getirildi.393 Karadeniz Sahillerinde Moskoflar'la Yenierilerin Hasarlar Donanmann Akdenizde bulunduu srada stanbul'da, Kazak-lar'n Karadeniz'in sol ve sa sahillerinde Ereli ve Bala ktklar haber alnd. Baka harb gemisi olmad iin birka skdar gemisi alelacele techz edildi ve iine yenieri neferleri bindirilerek Sevndk kedhuds Mahmud Paa kumandasna verildi. Silistre Valisi Siyvu Paa Bala kan Kazaklar*! vurarak bir kayklarm almt. Yenieriler'in bindikleri gemiler Ereli'ye vard; yenieriler burada o kadar ktlkler yaptlar ki, ahl Kazaklar' ara d. Dnte bir gemi ile btn bir orta neferat batt. Mahmd Paa, Sarayiurnu nnde gemilerini durdurdu. Soyulmu ve yaplan zulmlerden dolay ikyete gelmi olan sahil ahlsi, Paa'nm mu-zafferiyet alaynda hazr bulunmaya mecbur oldular. Osmanl mverrihlerinin baka balk bulamayp da mteferrik vak'alar nmyle sraya koyduklar hdiseler faslasz sriip giden u mezlim ve idamlardr: Pek zengin olmak thmetiyle sulanan Kesendire Aas Kayk Mehmed Aa Venedikliler'le yapt meru olmayan bir ticret sayesinde hazneler toplad bahanesiyle idam olundu. Eski s Abaza Hasan'n hondluunu celbet-mek iin sadrzam Sivas'n eski sipahilerinden stanbul'da bulunan Deli Siph ile Haleb'den gnderilen merbe-zde Mehmed Be'i dm ettirdi. Deli Sleyman, Deli Mehmed ve geen sene bir kervandan 20.000 guru gasbetmi olan bir sarca aas atlarn Mal-vaziya'da ayrlatmakta olan Rumeli belerbei HaydaraaHlbuki evvelce bir takm ahslar caizelerini verip bu mansblar almlard. Sadrzam paa'nn kapdn paann muzafferiyetini ve bu caize alnm adamlarn mahrumiyetini son nefesinde bile affedemedi ileride grlecektir. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 542 -544.
393

Sayfa

231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

232

zde Mehmed Paa'nm yanna giderek kendilerinin himayesini istediler. Lkin Haydaraa-zde bunlar zincire vurdurarak stanbul'a gnderdiinden, payitahtta boyunlar vuruldu, Msr Vlsi Mehmed Paa, donanmaya Msr'dan gemi gndermemi olmasna mazeret olmak zere gnderecei gemilerin tehizatna tahsis etmesi gereken mebl, Msr kads Molla Abdullah'n cebe indirdiini ileri srd. Kad zimmetini temize karmak iin btn memleketten ahadetname gnderdii halde vazifesi, sadrzam paaya mkellef rantlar takdim etmi olan Ebussud-zde'ye verildi. Kzlaraas Bayram Aa'nn nfuzu Sleyman Aa'nn derecesine varmt. Morali defterdar, kendisi sadrzam tyn olunmak zere Pdih'a 600 kese teklif etmesi iin Bayram Aa'y arac olarak kullanmt. Aa, aleyhinde evrilmek istenilen entrikay sadrzama haber verdi. Dervi Mehmed Paa, defterdar huzuruna davet ederek, bu ii sordu. Morali, bunun dmanlar tarafndan uydurulmu bir ey olduuna yemin ederek, hareketinin mstehak olduu cezadan bu defa yakasn kurtard. Bir mddet sonra, kzlaraas bizzat Pdih ve Valide Sultn aleyhine nfuzunu kullanmak istediinden, az daha me'mriyetini kaybedecekti. Bayram gn Sultn Mehmed, Enderun'da kurulan taht zerine oturarak an'aneye uygun surette hademe-i hssann icra etmekte olduklar oyunlar seyrederek, genlii sebebiyle bundan pek byk haz duymaktayd. Pdihn hocas ihtiyar hadm Reyhan Aa, hademeden biri Pdih'n ilti fatna mazhar olur da Harem-i Hmyn'da nfuz kazanr dncesiyle, Sultn Mehmed'i hademenin iinden ekip karmak iin kz -laraasna ihtarlarda bulundu. Bayram, bu akllca nasihatleri takdir ederek, tahtn yanna gelip yerleti ve Pdih'a kendi diresine ekilmesini mirne bir ekilde iaret eyledi. Pdih: - Lala, ecdadmz, hademenin mmrese (spor oyunlar) ve maharetlerini gsterebilmelerine vesile olmak iin, bayram gnlerini burada geiregelmilerdir; biz de bu temaadan mahzz oluyoruz dedi. Kzlaraas mnldanarak Valide Sultn'm yanna gidip dedi ki: - Pdih ne iin geceyi hademe ile birlikte geiriyor? Bilmez misiniz ki, bu delikanllarn arasnda, Pdih' sizin nfuzunuzdan kurtarmak iin onun yaknlm kazanmaya alanlar vardr?.394 Valide Sultn:
Nafmfi'nn tbirine gre Vel-i ni'meti kskanmak gayretine malb olarak snesi tabl- hi gibi grleyerek, dar kup Valide Sultn'a st perdeden sylemee balad. s. 421. (Mtercim)
394

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Hademe-i hssa Bayram Aa'nun yzine kar Hnedn- saltanata hyanet fikrinde aldm duymaduk m sanrsn?, diye ehzadelere s-i kasd iftirasnda buumn olduklar gibi yenieri ve sipahilere yazdklar kda dah bu iftiray ilve etmilerdi. Nam'ya mracaat, s. 432 ve 433- (Mtercim)
395

Sayfa

233

- Aa dedi, Benim arslanm ma'sm bir ocuktur. Bu oyunlardan holanyor. Gece yarsna kadar brak otursun! Bayram Aa hemen Has-oda'ya koarak yer ptkten sonra Pdiha: - eri buyurunuz, Valide Sultn byle istiyor dedi. Sultn Mehmed validesine itaate alm olduu iin hiddetini bastrarak tahttan indi. Fakat oyunlarna ve vukua gelen bu n m dhaleden dolay mu'td olan ihsanlar kaybeden hademe -i hassa kzlaraasnn etrafn kuattlar ve kendisini tahkir hedefi yaptlar. Hatt ilerinden biri aaya kar haner ekti, Bayram, lmden g kurtularak baltaclarn himyesi sayesinde yakasn kurtarabildi. Hademe, son ulufe tevzinde verilen paralarn mau (bozuk ayarl) olmasndan dolay orba imekten imtina ederek, defterdarn hanesini yama etmi olan yenieri ve sipahileri kendi taraflarna celb etmek iin onlara haber gnderdiler,395 hadmlarn tahakkmlerine daha ziyde tahamml etmemeyi tevik iin kdlar yazdlar. Sipahiler, yenieri aasnn ttn ienler ve ttn satanlar hakknda gsterdii iddetli muameleden dolay son olarak bz karklklara cr'et etmilerdi. Yenieri aas Ken'n Paa, kahvehanelerin kapatlmasn ve ele geen ubuklarn krlmasn emrettii halde, sipahiler adamlarn derek: - Eer bir isyan duman kartmak istemezseniz bizi, ttnlerimizi imekte rahat braknz demilerdi. Bunlar, aldklar kdn hakkaten hademe tarafndan m gnderildiini tahkik etmek iin adamlar gnderdiler. Sadrzam ve eyhlislm casuslar vstasyle bu hareketten hemen haberdr oldular. Eb Sad, bu trl durumlarda hademenin tehddleri zerine boyun eilmesinin ne kadar tehlikeli olacan syledi; te yandan hademenin de fkesini yattrmaya alt. Nihayet, vahim neticelere mncer olmas muhakkak olan bu hdise, daha ziyde mkilt grnmeksizin basld. Hademeden drssade aasna haner ekmi olan ahsla, en ziyde tahriklerde bulunanlardan birka tard edildi. Bu sene iinde devlet haznesi Msr'n en zengin adamlarndan (vris brakmadan vefat eden); birinin servetiyle zenginleti. Crceli Al Be nmyle mruf olan bu adam (emlk ve akarndan mada), olduka verimli elli kadar kyden senede 500 kese alr, her gn 4.000 eek iletirdi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

234

Kzildeniz sahillerindeki396 zmrt mdenlerinden senede 1.000 kese alrd. Servetinin byk bir ksm Msr vl ve mollas ve yn ve kibar tarafndan gasb olunmakla beraber, devlet haznesine olduka byk bir mebl girdi. 1654 Eyllnn 30'unda (18 Zilka'de 1064) mzrak eklinde bir gkta397 payitaht ahlsini korkulara drd. Bir takm tnun artmasna, bir takm da indifna almet saydlar; fakat bzlar da daha korkun bir mnya hamlederek, Osmanl memleketlerini yalnz tnun deil, ktln da iddetini artracan haber verdiler. Osmanllar'a gre Eflk Voyvodas diye mruf olup mverrihlerin Hnzr dedikleri Matyas Besaraba*nn veftyle hazneye intikal eden 700 kese ake, askerin maalarnn kolaylkla denmesine sebep oldu (8 Nsn 1654). ay sonra (Temmuz 1654), Krm Hn slm Giray irtihl etti. Eskiden hanlkta bulunmu olan biraderi Mehmed Giray Rodos'ta olduu halde, Pdih tarafndan stanbul'a davet edilerek, yarmadann hkmdarlna nasb olundu. Hn Tarabya'dan geerken gmrk emini tarafndan karlanarak mkellef bir ziyafet ekildi. Tekrar gemiye binmek zereyken, Kazaklardn kendisini ele geirmek iin denizi tutmu olduklarn haber alarak, karadan gitmeyi ihtiyata daha muvafk buldu. Msrl bein ve Eflk Voyvodasnn terekeleriyle haznesi m-lml olan Pdih, Dervi Paa'ya eski sadrzam Hall Paa'nn Alay Kk yaknndaki sarayn verdi. Sadrzamn kendi kesesinden tefri ettii bu gzel ikametgh o zamandan beri -yzyetmiiki senedir- Sadret Diresi, Bb- l olarak kalmtr. rtikb, idarenin her ubesini ihll eyledii gibi, ulemya da sirayet etmiti. Anadolu ve Rumeli kazaskerleri Memikzde ve Kad-zde seleflerinin iledikleri ktlkleri fersah fersah gemilerdi: Tevcih etmi olduklar kazalar, mutasarrf vefat etmi diye satarlard. teki kad gelip de ikyet edince -uygulanmas hi mmkn olmayacak- vaadlerle savudururlard. Bir dvn gn Mevkuft Kara Abdullah iki kazasker hazr iken dvna girip iini arzettikten sonra ltife yapar gibi ellerini kaldrp, sadrzama du etti ve kazaskerleri vd. Sadrzam,: Kara Abdullah'n bu vgden maksadn sordu. O da: - Sultnm, bir cier kem kulunuz hummaya tutulmu idi; bin il
Nam'ya nazaran bu mdenler Satd iindeydi, s. 440. (Mtercim). Aksam namazndan sonra bir mzrak kadrndan uzun kol kalndnda beyaz ve berrak te-raisl bir ule beynel-fDagnk vel-cenCb nftz otup gndz gibi dnyy rjen eyledi. NatmA, s. 441. (Mtercim)
396 397

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

yaptm, fide vermedi. Nihayet hummaya Ey stma, u ocuu brakmazsan Anadolu efendisi mam-zde*nin btn gnahlar senin boynuna olsun! dedim; hemn o saat ocuu brakt. cevbn verdi. Btn dvn glmeye balad. Sadrzam: - Ya niin Rumeli kazaskerinin gnahlarn havale etmedin? deyince, Kara Abdullah u cevb verdi: - Yok sultnm, onu byle kk eylere sarfetmem; ocuun tna (vebaya tutulmasna) saklarm. Bu kadar alen bir tahkire kar iki kazaskerin memuriyetlerinde braklmalar kabil olmad iin, azledilerek, yerine Sinan-zde ve Kudszde getirildi. Azledilmi olan kazaskerler kendilerine verilen arpalklar kabul etmeyip, eyhlislm hakknda ar szler sy ledikleri gibi, ortada azledilmi olan Esr-zde mftnin irtikbla-rna, yapt hakszla dir kendisine bir kd yazd. Memuriyetlerini kaybetmi olmalarndan dolay hondsuzluk iinde bulunan oniki kadar kad, eyhlislmn ktlklerine dir bir kd yazarak, Harem-i Hmyn'a gnderdiler. Pdih, bu srada imzasz bir arzhl ald ki398 birok isndlar ve iddetli ikyetlerle dolu olarak, idarenin btn ktlkleri ac bir surette tasvir olunmutu. Sultn Mehmed, bu yaznn gz nne serdii tablodan mteessir olarak, ulemdan mrekkep umm bir meclis toplad. Mft ile kazaskerler yle tertb ettiler ki, ulemdan yalnz sdedillikleri cihe-tiyle kendilerinden korkulmayanlar meclise kabul edilerek, ikyetlerini beyna muktedir olanlar, sralar geldii zaman kendileri de girecekleri vaadiyle dvn hricinde alkonulacakt. mzsz kd meclis huzurunda okundu. eyhlislm bunu reddetmek zere uzun bir nutuk ekti. Ondan sonra sadrzam sze balayarak hased erbab iin mukaddes saylr bir ey olmayp Meryem'in ismetine bile lnetli iftiralarda bulunabilecekleri mealinde, Farsa bir beyit ile szlerine son verdi.399 Tyin edilmi olan kazaskerler, sadrzam paa ve eyhlislm efendi hazretlerinin iyilikleri hususunda dktrerek, bununla beraber varakada nakb efendi hakknda yazlan szlerin de iftiradan ibaret olduunu sylediler. Kadlardan ieri girmelerine msade edilmi olan iki
Bunun yazs zenne yazsna mabih muhtelit nesih hat imi. Nalmft s. 431. (Mtercim) Bu Farsa beyit: n hasdn- dde-i erm haya berbem nehend Thmet ftldeg ber d&men-i Meryem nehend beytidir. Natm'da bunu sadrzama syletirse de, fdeyi sslemek iin Namfi veyhud ona mehaz olan mverrihlerden biri sylemi olmaldr. (Mtercim)
398 399

Sayfa

235

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ihtiyar adam, ah-fein keisi gibi balarn sallayp: - Biz de byle biliriz diye tasdik ettiler. Mft yeniden sze balayarak, bu sulama varakas, azledilmi olan kazaskerlerle, verilen arpalklar azdr diye kabul etmeyen dierlerinin ii olduunu syleyip, Memik-zde ve Esr-zde'nin srlmeleri gerektiini syledi. Sralarnn gelmesini beklemek zere saray kaps nnde kalm ve mft ile kazaskerler aleyhine nutuklar hazrlam olan kadlar, sadrzam ve mft ile ve kazaskerlerin at zerinde ve btn maiyyetleriyle kp gelmekte olduklarn grdler. Dervi Mehmed Paa ile eyhlislm, atba beraber giderek zt- ahanenin o gn mecliste gsterdii hakimane ve dilne tavrdan yksek sesle bahsetmekte ve adamlarnn grltleri, kan drldklar iin fkeli bulunan kadlarn homurdanmalarn bastrmaktayd. Azledilmi olan iki kazasker ile taraftarlarndan mhd varakann ktibi olduklar zannedilen iki kii srldler. Dvndaki nutkundan sonra sadrzama bir krklk gelmi ve sofada mermer zerine oturmas sebebiyle fceyfsizlii artmt.400 Ertesi gn dvnda makamnda bulunurken zerine bir titreme geldi, hanesine dndnde felce urayarak, bir taraf hareketten kald.401 Bu haber zerine Pdih skdar'dan stanbul'a dnerek bahekimi, shh durumundan malmat almak zere Dervi Mehmed Paa'ya gnderdi (12 Ekim 1654 - 30 Zilka'de 1064). Sadrzama bir halef tyin edilmesi gerekiyordu. Lkin bayram mnsebetiyle dier devlet bykleri gibi sadrzamn da takdim edecei hediyeleri kaybetmemek iin, deitirilmesi, on gn sonra girecek olan Kurban Bayram'na te'hr edildi. Sarayda Pdih'm bizzat Dervi Mehmed Paa'ya bayram tebrikine gideceine dir bir sz kt. Sadrzam byle bir erefe nail olmasndan dolay lyk olduu ekilde arz- teekkrde bulunabilmek zere yeni hediyeler hazrlamak lzumunu grd. Lkin rivayet dorulanmayp, sadrzam yle bir tezkire ald: Benm lalacum, Allah rzs iin bana dori haber vir: Has-talun kaabil-i il mdur, del mdr? Zira dn devlet umun ta'tl kabul itmez. lc kaabil ise madem ki sen haytdasn sana azl ykdur. lc kabul itmezse

236
Sayfa

Vak'a-i ikyet skdar Bacesinde okunurken huzr- hmyunda ziydece kyam itmi, yorgun dar kdukda mermer sofa zerinde yarm saat oturarak bfirftdet te'sr eylemi idi, akam ynekde dahi Galatadan gelme mz'a-ferfin balk orbasn vtar- eki -eylediler. Natm, s. 442. {Mtercim) 401 Dvnda humma ile bir titreme hadis olup sarayna geldkde badan bir canibine bir inme inip, bir eli bir aya hareketsiz kald; neuzbillhi Tel , tdc didkleri sadrzama mbtel old.. Nam, s. 442. Zilhicce evflinde sahih olan tarafna da inme inp tarafeyni amelden kald. s. 443. (Mte rcim)
400

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

i'lm eyleyesin. Dervi Mehmed Paa, u ekilde cevap yazd: Benm evketli, kerametli hunkrum, mizcum drstdr ve akl fikrmde ihtill ve tayir yokdur; amma bir elmle bir aya-um hareket itmez. Hukem felcdr, dirler; lkin ba'z hzik tabb-ler kaabil-i ilcdur, didiler; hl (imdi) muleceye megllerdr. Ferman pdihimundur. Sarayn ser-tabbi, Valide Sultn ve Pdih tarafndan dinle-nildiinde: - Dervi Mehmed Paa'nn hastal n-kaabil-i tedavidir cevab verildi.402 Yeni Sadrazam bir Paa Bundan dolay yeni bir sadrzam seilmesi dnld. Azledilmi olan drt sadrzamdan -ki Murd, Melek, Ahmed, Siyvu, Gr-c paalardrdoksanalt yanda bir pr olan Grc Paa, ya sebebiyle hizmet kudretinden mahrum bulunduundan, dier yle, Morali defterdardan ve Haleb Valisi br Paa'dan herbirinin sarayda taraftar ve muhalifleri vard. Mft Siyvu Paa'y tutard. Lkn Derv Paa'ya halef seilmesi iin yaplan bir toplantda, Sultn Mehmed'in nedimlerinden biri Siyvu Paa'y anmca, Valide Sultn perdenin arkasndan: - Siyvu'un azameti benim arslammdan ziydedir, yle m-tekebbir adam nasl kulluk eder ve ne hizmet vcde getirir? dedi. Siyvu'u sevmeyen kzlaraasyle dier hadmlar da bu yolda sylediler. Valide Sultn Morali Defterdar, hadmlar Melek Ahmed Paa iin rey verdiler. Lkin Ahmed Paa'nn dmanlar, eski Valide Sultnn katilleri hayatta ve mansbda olduka, bir sadrzamn tam bir istikll ile ileri idare edemeyeceine dir bir sz sylemi olduunu ustaca yayarak, onun seilmesine mni oldular. Has-odal takm, hademelikten yetimi birinin sadrete gelmesini arzu ettiklerinden -kendisine Aye Sultn'm tezvici de vaad olunmu olan- br Paa iin rey verdiler. Aye Sultn'n ba-aas Mercan Aa, hadmaalarn parlak vaadlerle tbr'in tarafna ekmek isterdi. Pdih ve Valide Sultn br ile Murd Paa arasnda kararsz idiler. Sadrzam bu mzkerelerin hepsinden haberdr olarak ve kendisinin kni olan kapdn Murd Paa'nn sadretine mni olmak isteyerek, mhrn
402

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/544 -550.

Sayfa

237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

238

br'e gnderilmesini eyhlislm vstasyle P-dih'a tavsiye etti. te bu suretledir ki, sadrazamlk, bu yksek makama arzulu olanlarn en iktidarszna tevcih olundu. Byk mrhor, refakatinde yalnz alt kii olduu halde, banda bostanc zabitlerine mahss klah ile403 mhr-i hmynu Ha-leb'de tbr Paa'ya ulatrd. Mrhor vardnda br Paa ayaa kalkp kendisini karlayarak mhr ald ve bana gtrerek pt, ondan sonra yerine oturup kalarn atarak, mrhora hiddetli bir tavrla dedi ki: - Mhr- erifi dergh- l kapcbasnn krk nefer skfl kapc ile getirmesi mu'td olduu halde, bre hovarda seyis, sen kendi akrann birka erzil ile menzile binp bu levend kyafetiyle mhr getirmek neden iktiz etti? Bana sardn krmz mukaddemi, levend libsn karmadan bu hey'et ile huzuruma gelmekten nin utanmadn? Byk mrhor bu ekilde kabul edilmesinden dolay bandan ayana kadar titredi ve cevap olacak bir sz bulamad. br devam etti: - Doru syle, mhr getirmek hizmetini kaa aldn? Dorusunu sylemezsen seni ldrrm. Byk mrhor kekeleyerek sekiz keseye aldn syledi. tbr: - Doru syledin, sen gelmezden evvel ben haber almtm: Ya byk mrhorluk mansbn kaa alm din? dedi. Bedbaht muhatab: - Yiirmi keseye cevbn verdi. br, mirhora kendi aalarndan sonra en aaya oturmasn iaret ederek, artk bir daha ona hitb etmedi. Mirhorun stanbul'a dnmesine izin vermedi. Pdih'a, memlekette zuhur eden karklklar kendisinin vcduna lzum gsterdii iin, asy iade etmedike gelemeyeceini yazd. Bu cevap umm bir dedikoduya yol aarak, yle bir sadrzamn seilmesi iin rey verenleri piman etti. br'in hemen gelmesini emreden bir hatt- hmyn ile bir haseki Haleb'e gnderildi. Sadrzamn muhibleri de haseki ile aynj mealde mektuplar yolladlar. Haseki vardnda br Paa, hatt- hmynu dvnda okuyarak, daha sonra hatt getirene dedi ki: - Baka bre bostanc, siz beni ir vzer gibi m kys ider -sinz? Hemn istanbul'a gideyim de zimm- idareyi ellerine alan ndemnm
Banda krmz mukaddem, blk ba bey'etiyle, yol libsiyle br'n huzuruna girdi. Nam, c- 6, s. 4. (Mtercim)
403

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

fermn-beri olarak otur derlerse oturaym, kalk derlerse kalkaym, yle mi? Suriye, Msr, Badd, Anadolu btn ihtill iindedir. Bu ihtillleri def etmedike stanbul'a gitmenin fidesi nedir? Bunlara gerei gibi nizm verdikten sonra stanbul'a gider, devlet mansblann satan irtikblan ortadan kaldrrm. br Paa, hasekiye bu suretle ruhsat vermesi zerine, hasek stanbul iin mektup verecek mi diye sormak iin, byk mrhora gitti. Mrhor aa: - Maazallah! Ka bam var ki mektup vereyim! Git, grdn syle. br civardaki eyletlerin btn alay-belerine, sancak-beleri-ne, yenieri ve siph zabitlerine umm yazlar gndererek, devlette rveti ortadan kaldrmak ve hakkaniyeti iade etmek iin alnmas lzm gelen tedbrler hakknda mzkere edilmek zere, ilkbahar balarnda Konya'da toplanmalarn emretti. Sipahilere ve-lede ve gulmiye vererek yenierilerin istihkaklarn kanuna gre dzeltmeyi, altna 120 ve gurua 80 ake ryic tyn edeceini vaad etti. Btn Anadolu byk yek^yii bekleyerek Ibr'i -yeni bir intizam ekli kuracak ve devlet binasn salamlatracak- bir Mehd olarak telkki ediyordu. Hasekinin stanbul'a getirdii1 haber, saray ve ehri heyecana drd. Artk herkese anlald ki, sadrzam, Pdih'a itaatten imtina etmekte olup yaknda alen isyana tevessl edecektir. Bunun seilmesi mes'yeti en ziyde mft ile404 Mercan Aa'ya yklendi, hlen bamuhsebeci olan eski res (reslkttb) Mevku-ft, kaymakam mansbna terfi ettirilmi olan Melek Ahmed Pa-a'ya405 hazneden 250 kese alarak en cil ihtiyalarn karlanmasn ve btn eylet valilerine umm yazlar gnderilerek, br'in isyannn iln edilmesini teklif etti. Melek Ahmed Paa,
Mftf Eb Sad Efendi kararllk gsterdi, yu bulan szlere hi ehemmiyet vermeyerek kimseye izhr ztrab etmezdi. Meclisinde for Paa'ya dir sz syleyenlere tumturakl ve korkusuzca szlerle mkaabele ederde Ry Gayn suretinde telffuz ettii iin imdi f -nefsll-etng taa deyince ihtilfil'i um ve zhfib vadg. Bu asda mhg-i etfun ta&ada bu-lundu raa'kl old. Etgafda olan umg gp ba'dehu gel0ter> demekten baka sz sylemezdi. Nam, s. 12- Sultan Abdlhamd Hn- Sn! devri eyhlislmlarndan rynl-zde Ahmed Es'ad Efendi merhum da bu ekilde ray gayn sylediklerinden --genliinde pederiyle arkadalk etmi olduu- ilmiye ricalinden merhum enitem Pamakj-zde Aziz Be*e taltlf-i vefkrne olarak .Nee de o genlik zamanlag? Meghm pedegta&le aabalaa binedik, pc ay'ndan 'g' diye gidedik! (Nerede o genlik zamanlar? Merhum pederinizle arabalara binerdik, rpc aym'ndan 'gn*!' diye giderdik.) dediklerini Azz Be mteekkirftne hikye ederdi. Aziz Be Sultn V. Murad Hn'n saltanat semhesinde mameti hizmetiyle erefyftb olmasyle devr i Hamld'de stanbul'da bulunmamaa mahkm Olup, fakat Oryfln! -zde Azz Be'i bir niyabetten bir niyabete tahvil ederek menfi bulunduunu hiss ettirmemee almt. rynzde'nn rtihlinden sonra AzU Be. ondrt sene Hateb'de ikaamete mecbur kalmtr. Es'ad Efendi merhumun vefakarl bizi bu vesile ile kendisini rahmetle yd etmee mecbur eyledi. (Mtercim) 405 Melek Ahmed Pasa, Melek Hatun'a melek ber -hfinesim temlik le bey* ve kabz- semen hccetini gndermi oMundan kaaim-i rok*amhk onun efaatiyle Ahmed Paa'ya tevecch tmi idi- Natmft, s. 4.
404

Sayfa

239

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

240

bu cesaret isteyen harekete cr'et edemedi. Kendisi sadrete gemek istiyor denilmesinden korktu. Valide Sultn'n nasihati zerine Mercan Aa, avdeti ta'cl ricasnda bulunmak zere, 20 baltac ile b -r'e gnderildi. br Paa, 1654 Aralk ay balarnda Haleb'den Antakya'ya gitti; her urad yerde Morali defterdarn icra ettii iltizmlar feshetmekte ve stanbul'da satlan eyletleri kendi adam* larna vermekteydi. Bu cmleden olarak, Pdih'a 8.000 altn ve Valide Sultn'a pamak bahs nmyle 2.000 altn vermek zere Haleb'i Tayyar Paa'nn oluna verdi. Hlbuki Haleb eyleti 100.000 guru caize ile stanbul'da bakasna satlmt. br, en iyi dostlar olan eski s Abaza Hasan', Krd Mehmed'i, Be zde sa'y, yanma getirmi ve Antakya'ya ksa merhalelerle yrmt. Antakya'da haklarnda ikyet vki olan kadlar azletti ve dvalara bizzat bakt. m belerbei Defterdr-zde'yi de azlederek yerine kendi himyesi altndakilerden erke gen ahsuvar-zde'yi getirdi ve onu bu mnsebetle vezrete ykseltti. Adana'ya vardnda vl Mahmd Paa'y, belde halknn bz ikyetlerinden dolay, hapsetti. Karaman defterdarna da ayn muameleyi yaparak, sonra dm etmitir. Ba-mirhor, dnme msadesine maz-har olmas zerine, stanbul'a geldi. stanbul'da mliye memurlar, Morali Defterdar, gmrk emni Hasan Aa, kedhuds Deli Birader Ibr'in icraatndan dolay byk bir ende duyuyorlard. Morali Defterdar, eer kendisi serdr tyn olunur ve arhaclk Katrco-lu'na verilirse, br'i mahvetmeyi taahhd ederek, sadrazamla t-lib oldu. Bu teklif, Pdih'a ve Valide Sultn arz edildi. Lkin kap-dn paa, Moral'nn sadrazaml Devlet'e br'in yerinde braklmasndan ziyde zarar vereceini dnerek, buna kar koydu. b-r Konya'ya girdii gn, bir Krd beiyle sabk m valisinin ked-hudsmn balarn kestirdi. Ldik, Bolvadin tarikiyle gelerek Kara-hisar'n te tarafnda bulunan obanl'da, memuriyetini tebrik iin yenieri kurmaylarnn gndermi olduu Sleyman Aa'y kabul etti ve buna kanuna aykr olarak krkl hil'at ve iki kese para ihsan eyledi. Ktahya civarnda, ihtiyar Kprl Mehmed Paa, br'i istikble geldi. Ibr, Mehmed Paa'y iltifatlarla kabul etti ve uhdesine Tarablus sancan tevcih ile znik'e beraberinde getirdi. znik'te Kprl, oullan Ahmed ve Mustafa Belerden ayrlp Ta-rablus'a gitti; lkin Tarablus, evvelce Pdih tarafndan bakasna verilmi olduu iin, Mehmed Paa vazgemeye mecbur oldu.406
406

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/550 -554.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Derv Mehmed Paa'nn lm Dervi Mehmed Paa, nzuln neticesi olarak stanbul'da vefat etti.407 Al Paa yanna defnedilmitir. Terekesi, hazneye 95.000 altn ve 800 kese ake soktu. Dervi Mehmed, aslen erke'ti. Boyu uzun ve heybetliydi, ehresinin iki tarafndan yakasndan aa iner cesm bir by vard.408 Drt ve debdebeyi pek sever, fakat masraflarn, taaddiytndan ziyde servetini mhirne idare etmek suretiyle tesviye ederdi. Badd'n Sultn IV. Murad tarafndan fethinden sonra, bu eyletin ilk valisi olup, muharebeden dolay harb olan mntkann zenginlemesine ve nfsunun artmasna grevli klnmt. Basra zerinden Hindistan ile ticreti kendisine senede bin keseden ziyde getirirdi. ehr-i Zor Acem obanlarndan ehven fiatla koyun alarak Badd'daki mezbahalarnda byk kazanlarla satard. Bu yolda zahire alverii de yapard. Diresi halk iin gerekli olan kumalar Haleb'den kendisi getirtirdi. Bu emtiaya hi gmrk vermedii iin, hibir tacir paa ile rekabet edemezdi. Dicle'nin eyletin bir ksmn basmas zerine su altnda kalan arazye kavun ve karpuz ekdirerek, bu felketten de u ekilde istifde etti. Parasn yzde be ile bor verirdi. Hayt mddetince -bir siyset adamna yakmyacak surette- ticretle uramtr.409 br Paa'nn stanbul'a Girii stanbul'da btn zihinler br Paa'nn gelii mes'elesiyle megul idi. Gelecek mi, gelmeyecek mi; ve geldii takdirde vergi vermeye mahkm edecei adamlar ne olacaklardr, azil mi, srgn m, yoksa dm m edileceklerdir, diye sorulurdu. Aklllardan geinen bir adam, halkn br'den bahsetmesini men' etmek ve bunun sadrazamla getirilmesi vahim neticelere yol aacak yollu szler syleyenlere ceza verilmesi mnsib olmaz m diye, mft efendiden sordu. Mft, bu trl tedbrlerin hibir faydas olmayacan beyn etti ki, devlet mverrihi de bunun
Reblevvel 1065. Nalm, s. 23. (Mtercim) Dervi Mehmed Paa kse imi. Br gn nedimlerinden biri hminden kinaye ve bir taraftan da kseliine telmih olmak zere stanbullulara sakal saydrdnz, demi; sadrzam paa da o uzun byn gstererek: Lkin bunu sayamazlar karln vermi. Hadlkatn-Vzera, s. 99. (Mtercim) 409 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/554 -555.
407 408

Sayfa

241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

242

hakikate hikmete mebn ke-lm- sahh410 olduunu syler. br'in kedhudsyle rz-nmeci sadrzam karlamak zere Anadolu'ya gnderildiler. Reslkttb m-zde bir hatt- hmyn ald ki, Bb- Hmyn'dan vcdunun lzumu sebebiyle br Paa'y avu-ba ile birlikte skdar'da karlamasn emrediyordu. br shakhya tevecch etmiti; orada -kapdn Murd Paa'nn hakknda efaat etmi olduu- eski hasm Hamd sanca bei Katrc-olu'nu iltifatla kabul etti. Ka-trc-olu, yalnzca sadrzamn otana giderek ve toulgasyle klcn yere koyup ayana kapanarak: - Devletli vezir, ben crmn i'tirf eden bir kulunum; sana hizmet etmek iin koup geldim; ite kl, ite boynum; dilersen affet, dilersen katlet. dedi.411 Eski bir rakibin bu ekilde bir tavr gstermesi gururuna ho gelen br Paa, toulgasn ve klcn Abaza'ya iade etmekle beraber bir hil'at giydirerek taltif etti. Ibr izmit'e geldii zaman, korku ve ztrb son dereceyi bulmu ve herkes korku ve md arasnda mtereddid kalmt. Zt - ahane bir meclis toplad ki, nft, kaymakam, kapdn paa bunda hazr idiler. Ibr'in itaatsizlik gsterdii iin mhr-i hmynu ondan geri alarak sadkatini takdir ettii Morali Defterdarca vermek istedii Pdih tarafndan beyn olundu. Mft ve kaymakam bir rey beyn etmediler. Kapdn Murd Paa, acele edilmemesini ve sadrzamn gelmesiyle btn mkiller dzeleceinden o zamana kadar bir ey yaplmamasn syledi. Padiah, mft ve kaymakama baklarm evirerek: - Siz ne dersiniz? diye sorduunda, her ikisi de: - Emir pdihmzndr demekten baka bir sz bulamadlar. Kzlaraasyle dier hadm-aalar -ki Moral'ya dost, Murd Paa'ya dman idiler- mft ile kaymakamn sktlarn, kendi himaye ettiklerine msid bulunduklarna dell sayarak: -' Pdihm, Murd Paa'y dinlemelisiniz; pederiniz Sultn ibrahim'in katline itirak edenlerden biri de budur dediler. Bu szler kapdn paa ile hadmlar arasnda iddetli bir ekimeye yol at. Pdih toplanty datarak ekimeye son verdi. Meclis odasnn hricinde hadm-aalar Murd Paa'nn zerine hcum ederek, onu
410 411

Nam, s. 30. (Mtercim) Katraoglu'na Kapdn Murd Paa tarafndan retilmiti s. 31. (Mterc im)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

hakaretlerine ve darbelerine hedef yaptlar ve han-erleriyle gzda vererek, Murd Paa'nn yanndaki baltacya: - ldr unu! diye bardlar. Kuvvetli ve azminde sabit bir adam olan kapdn paa hanerini ekerek, sarayn kapsna kadar kendisine yol at. Orada maiyyeti adamlar kendisinin evresini aldlar. Murd Paa: -- Siz Pdih' aldatmanzn cezasn yaknda grrsnz; bana hakikati sylemek der, Pdih istediini icra eder diye bararak ekilip gitti. Bostanclar^ bu grltnn sebebini bilmeyerek, Murd Paa'y tutmak istediler. Hatt ilerinden biri Murd Paa'nn bana batasn kaldrmt. Bostanc-ba yetierek, bostancy men' etti. O zaman bizzat Pdih'n riyaset ettii mecliste hrriyet bundan ibaretti. Ibir Paa'nn samim dostu ve hmisi olan Reyhan Aa, son hdiselerden dolay endesini defederek yattrmak zere, iltifat dolu bir hatt- hmyn ve kymetli bir hil'at ile sadrzama gnderildi, br, Reyhan Aa'y byk bir hrmetle ve dosta kabul etti ve mahremne grerek dedi ki: - Bak aa! Bilirim ki Pdih bz hinlerin telkinlerine kaplarak benim idamma karar vermitir. Lkin ben Allah'a istinaden dn ve devlete hizmet etmek isterim; onlar sonra istediklerini yapsnlar. Reyhan Aa, trl yemn olan Vallah, billah, tallah tbirlerini syleyerek, Pdih'n ve Valide Sultn'n kendisine kar bir kt niyetleri bulunmadn ifde etti. Payitahttan kmamak zere emir alm olan avu-ba ve reis efendiyi, sadrzam nezdine davet etmesi zerine, bunlar anszn kagelen bu emirden hayret iinde kaldlar. Fikrini almak zere Murad Paa'ya mracaat ettilerse de: - Kalmanz mmkn deildir cevbn aldlar. ster istemez yola karak bir gn sonra gmrk emini Hasan Aa ile sipahiler ktibi Kalender Mahmud Efendi kymetli hediyelerle onlar tkb ettiler. Gmrk emini, Ibgr Paa korkusuyla, sadrzam tarafndan iyi kabul edilmelerine dellet etmek zere Abaza Hasan'a skdar'daki hanesini ve Krd Mehmed ile Be-zde'ye ikier yz altn ve dier kymetli eyler hediye etti. Defter-emni ve Murd Paa'nn kedhuds Alagz Mehmed Efendi, efendisinden dolay, hediyesiz de olsa iltifata mazhar olacan md etmiti. Lkin br Paa Mehmed Efendi'nin yzne bile bakmad gibi, bir sz de sylemedi, maiyyetinden birine misafir verdi. avurbay azlederek memuriyetini nianls olan Aye Sultn'n kedhucisna verdi. Btn sipahi

Sayfa

243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

244

aalarn (alt blk aalar) da azlederek yerlerine kendi adamlarn getirdi. Reis efendi sadrzamn otana girdiinde Otur! emrini almayp, hil'ati de giydirilmeksizin souk bir kabule uradndan, oda azlini muhakkak bildi. br Maltepe'ye kadar geldi. Kul kedhuds, ertesi gn sadrzam karlamak zere has aalar iin btn yenierilere haber verdi. Lkin yenierilerden hibirinin skdar'a gememesi iin Valide Sultn'dan bir tezkire ald. Herkesin hayretine yol aan bu emir, aadaki durumlardan kaynaklanmt: Pdih, br Paa'y debdebesiz, maiyyetsiz girmeye davet etmi; br Paa da makamna lyk bir ihtiam ile girmek istedii cevbn vermi; yenieriler bundan haberdr olarak ve sadrzamn kendi aleyhlerinde bir niyeti olduunu zannederek, klalarnda silhl bir vaziyette durmay kararlatrmlar; Valide Sultn'n tezkiresi sdece bunlarn arasnda atmay men' etmek iin yazlmtr. Yenieri aasyle drt muavini, yn kedhud, zaarc-ba, sam-soncu, turnac gediklilerle beraber Maltepe'den hareket etmi olan- sadrzamn istikbline ktlar. Mft, vezirler, kazaskerler skdar'da beklediler. Ibr skdar'a byk bir tantana ile girdi. Alayn nnde kapc-balarla yenieri erkn bulunuyorlard. Onlardan sonra iki kazasker, vezirler, beyaz elbise ile eyhlislm, krmz urba ile sadrzam geliyorlard. br Paa'nm arkasnda, srmal klhlanyle mahremleri olan Abaza Hasan, Krd Mehmed, Be zde s ve dier zorba-balar vard. Sadrzam skdar'da nianls Aye Sultn'n sarayna indi. Orada mkellef bir ziyafet h azrlanmt. Sofrada mftyi sa tarafna, kaymakam Melek Ahmed Paa'y sol tarafna alarak, eyhlislma eski zorba olan arkadalarn takdim etti. Mft efendi sz sylemekte kudret sahibi olduundan herbiri hakknda mnsib gzel szler buldu; br Paa'ya: - Bu ahbaz aalarn ecaatlerine sizin ehdetiniz kfidir; hemn berhrdr olsunlar! dedi. ki gn sonra sadrzam Edirne-kaps'ndan istanbul'a girdi. Altm ulem alay kd ediyorlard. Onlarn nihyetinde iki kaz asker, daha sonra mliye memurlanyle defterdar paa, kapdn paa, kaymakam paa geliyorlard. En sonra sadrzam ile mft atba- beraberdiler; Terifat kanunu mucibince sada sadrzam, solda eyhlislm bulunuyordu. Sadrzamn arkasnda sipahiler, yenieriler, sarcalar, levendler vard.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sarayna vardnda br, ulemya ruhsat verdi. Ertesi gn,412 nianls Aye Sultn ile dn icra olundu.413 Sadrazam br Paa'nn craat Sadrzamn ilk icraat dmanlarnn azli ve mallarnn msaderesi oldu. Geldii gece -sadrete gz diktii muhakkak olan- Morali Defterdar azl ve hapsetmiti. Defterdarn mallarn msadere iin Krd AhmK Paa'y Mora'ya gnderdi. Mteveffa sadrzam Dervi Mehmed Paa'nn druluk ve iffetiyle mehur olan kedhuds Al Aa'y getirterek hiTat giydirmek istedi. Al Aa: - Devletli efendim, ne iin olduunu beyn buyurunuz ki, liykatim olan hizmet midir, bileyim dedi. Lkin br, srar ederek, hil'ati arkasna giydirdiler. Sadrzam da: - Pdihmz seni ba-defterdr yapt szlerini syledi. Al Aa ayana kapanarak bu hizmete asla liykati olmadm beyn edip Allah ve Resul akna affn istirham eyledi. Lkin br Paa kalarn atarak: - Pdihmz seni bu hizmete lyk grdkleri iin tyin buyurdular. cevbn vermekle iktifa etti. Kaymakam Melek Ahmed Paa birok sebeblerden dolay br1 -in husmetini celb etmiti. Vaktiyle Abaza Hasan'a Trkmen Aa -l'n kaybettirmi, sonra sadrazamla tlib km, bu memuriyeti alamad iin Morali Defterdarn sadrzam olmasna almt. Kaymakam sfatyle idaresi srasnda ihtiyat hududlann aarak, yalnz cil mes'eleleri deil, sadrzama brakmas lzm gelen ileri de tesviye eylemiti. Kendisini sevenlerin daha akllca hareket etmesini tavsiye etmelerine cevaben: - Ben de sadrazamlk etmedim mi? br Paa kardamz beenmediini bozar. Bostan korkuluu gibi oturup duralm m? demiti. Sadrzam Melek Ahmed Paa'yi davet ederek, Van valiliini verdi ve hemen gitmesini emretti. Hatt zevcesi Kaya Sultn'a veda iin sarayna gitmesine bile msade gstermedi. Vk haksz da deil, korkuyordu ki, Kaya Sultn, kocasnn stanbul'da kalmas iin emir kartabilecektir. Melek Ahmed Paa, seyahat tedrikt-n grmek zere hemen skdar'a geti
412 413

Rsblhirin yiirmibirinci pazar gn. Nam, s- 48. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/555 -558.

Sayfa

245

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Sayfa

246

kisi de Melek Ahmed Pa-a'nn mahremi olan Mevkuft ve reslkttb Yedifeue mahbe-sine konuldular. Daha nce de riyasette bulunan Sdk Efendi, yine o makama geldi. Deli Birader ile ingeneler vergi tahsildar bulunan dmd ve Melek Ahmed Paa'nn sadretinde kethdas Gade (dhiliye nzn) hapsedildiler. br gerek iddetiyle ve gerek sikkenin slh hakkndaki vaadini yerine getirmemesiyle herkesi kendisinden nefret ettirmiti. Vk guru, asl rayici olan 80 akede idi. Lkin terkibinde gm kadar bakr da bulunduu iin bu kymeti caiz deildi. Valide Sultn Morali Defterdnn haytna zarar verilmemesi hakknda bir hatt- hmyn karttirmti. Ibr, defterdarn Kbrs'a srlmesi hakknda baka bir hat ald. Morali, sekiz avula karadan yola kt. avulara samur krkn vererek bir nfe krk giydi. Dil Geidi'nden geerken, o krk de alp br kebe verdiler. Kk Dragon Irma 'nn Drt Geit Tepesi'nden geerlerken414 Moral'nn hizmet iin Anadolu'ya gitmi adamlarndan biri rastlayarak, kendi krkn vermek istediyse de, avular: - Sen hl elbise derdindesin! diyerek mni oldular. Gya imdi kara toprak altna girecek vcda elbise lzm olmadn anlatyorlard. Filhakika mteakiben sadrzamn dm emriyle gnderdii iki tatar yetiti. Bu Morali hlinin neticesini anlayarak, koynunda bulunan hsn-i hat ile yazlm ve mzehheb bir Kelm- Kadm' ve dier kymetli eyasn celldlann ellerine dmemesi iin- avulara verdi. Bundan sonra kanl emir icra olundu. Morali, azledildii gece, mahremlerinden birinin hanesine ki harar gndermiti ki, arlklarna nazaran ilerinde para vard. Hamallarn itiraf zerine bunlarn kime gnderildii anlalarak, alnd. Ve ilerinde yirmibeer bin altn bulundu. Melek Ahmed Paa'nn uzaklatrlmasndan sonra iki mahremi olan Mevkuft ile Gade Kedhud, drt levend ile karadan Kbrs'a gnderilmek zere skdar'a geirildiler. znik'e varlmadan nce, Gade'nin adamlarndan grevli olarak Anadolu'ya gnderilmi bir aa, yirmi adamyla bunlara rastladlar. Aa, yenierileri ldrp kendilerini kurtarmay teklif etti. Gade Kedhud'nm srarna ramen Mevkuft muvafakat gstermedi. dam emrini hmil tatarlar yetierek, ikisi de ldrldler.415 dm emrini Mevkuft-'ya vermilerdi. Gade Kedhud'nm bunun ne olduunu sormas
Natm'da Krk Geit Dalan, s. 56. (Mtercim) Naima zmirde idam olunduklarn ve daha sonra VedhTye gre Hersek'te -boulduklarm ve mezarlarnn orada bulunmas lzm geleceini yazar s 64. (Mtercim)
414 415

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

zerine, Mevkuft: - Ibr Paa hirette ikaame edeceimiz hak dvas iin bize temessk gndermi dedi. Gade Ibr'e kfretmeye balad. Mevkuft: - Beddua etme, elbette onu da bizi mtekib ldrrler; fakat bununla cezasn bulmaz, Cenb- Hak onu hirete mnsz gndersin! dedi. Hazneye 180 kese vermeye mahkm olan res, bu paray vermek iin btn eyasn satt. m-zde, ikbl zamannda birok dost kazanm olduundan Morali defterdarn dm olunurken: - Allah belsn versin! Ben sadrete reisin ivsyle tlib oldum dediine dir bir iftira br Paa'ya yetitirilmi olmakla beraber, dostlar sayesinde idamdan kurtuldu. m-zde hacca gitmek iin emir ald. Lkin bir nkris darbesini bahane ederek skdar'da kald. Nevruzda br Paa, zt- ahaneye gzellikte emsaline ndir tesadf olunur at takdim etti ki, eyerleri kymetli talarla parldad gibi, zengi ve ir eyas altndan yaplmt. Yine boha bohe l ve gzel kumalar ve bir araba dolusu altn gnderdi. Valide Sultn'a da 20 keselik hediye takdim etti. Lkin bu gibi hallerde sadrzamn cmertliinden hissedar olan silhdr ve dier ku-ren (pdihn yaknnda bulunanlar) -mneccimlerin istihra etmi olduklar vehile- hediyelerden mahrum kaldlar.416 Yenieri Ve Sipahilerin Ayaklanmas, br Paann dam br'in ikbli, kendi yetitirdii sipahiler, sarcalar, segbnlar tarafndan tersine evrildi. Srda olup uhdelerine Anadolu'da voyvodalklar tevcih etmi olduu Seyd Paa, Krd Mehmed, Tayyar-olu memleketi gnden gne artan zulmlerle tazyik ettiler. Bu mntkalardan birok ikyeti stanbul'a geldiler. Bir taraftan da unu ilve etmelidir ki, br Paa'nn sipahilere gulmiyelerini ve veledelerini vermek ve hizmetler tevz etmek hakknda yapt, vaadleri, haznenin mzayakasndan dolay, yerine getirilmesi mmkn olmad iin, sipahilerin honudsuzluu son dereceye
Nam (s. 65) : cCumadelulnun onikinci sebt (cumartesi) gm ba'del-gurb ems evvel hamele tahvil idp nevruz oM. Tli'- sl mizanm yigirminci derecesi idi. ems, mteri, zbre, utrid, cmlesi sbi'de -ki burc- intifaft-dur- vki' olraala ahkmn helk-i vzer ve muznbn ve aayfin-i harem hss diy istihra tmilerdi ve zuhal-i sfln! aerde, snbfilede, mern s&lisde kavsde. beyinlerinde terb'-i nazar olmakla hfinedAn- kadim ve byt- ekbir yama olana, diy yazmlar di. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 558-561.
416

Sayfa

247

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

varmt. Sipahiler sadrzama ikyetlerini arz ettiler. Buna dir mektuplar Orta Cmi'de okundu. Lkin Vaiz Hseyin Efendinin ve yenieri zabitlerinin nashatlar matlb olan ittifakn domasna mni oldu. Bunun zerine sipahiler, kendilerine yaplan vaadlerin salanmasna dellet etmesi iin Abaza Hasan, Krd Mehmed ile Ibr'in dier sevdiklerine mracaat ettiler. br, arada vsta olanlara, bz sipahilerin kendi szlerini anlamam olduklarn, Pdih'n, isteklerinin yerine getirilmesine msade etmeyerek, tevkiflerini emretmi bulunduunu, fakat kendisinin bunlar himyesi altna alm olduunu ifde ederek, donanmann azimetine kadar sabretmelerini ve o zaman isteklerinin yerine getirilmesine alacan beyn etti. Szn byle uzatlp dolatrlmasna nazaran br'in en nfuzlu zorbalar mahvetmek dncesinde bulunduunu Abaza Hasan ile arkadalar pek gzel anladklarndan, bu cevaplardan endeye dtler. Bununla beraber bir Paa, eylet askerlerinden bir takmna sipahilik vererek, bunlar Katrcolu maiyyetinde Girit'e gndermiti. Sadrzam, yalnz sipahilerin deil, def etmek istedii Kapdn Murd Paa'nn da husmetini celbetmiti. Vcdundan holanmad bu zt bir an evvel uzaklatrmak iin, donanmann tec-hztm hzlandrd. Bir gn tersanede bulunurken: - Paa, bu hafta iinde donanmay mutlaka karmanz Pdihmzn kat' emri iktizasndandr demesi zerine, Murd Paa, tehizatn ikmli iin lzm gelen 400 keseyi almadka yelken amann mmkn olamayacan syledi. br dedi ki: - Sadretiniz zamannda hazneden 400 kese bor almsnz. Senediniz Pdih'n kdlar arasndadr; bu parann tahsilini defalarca emrettiler; hatrnza riyeten imdi donanma mhimm-tyle meguldr; birazn mhimmata mahsb ederiz, ksurunu sonra verir diyerek geitirdik. Ben imdi Pdihmzdan donanma iin para isteyem em: Drtyz keseyi siz veriniz. Murd Paa, bu paray oktan demi ve fakat senedini istemeye cr'et edememi olduunu beyn etti. Lkin br, behemahal parann denmesi hususunda srar etti. Kapdn Paa, sadrzamn kendisini mahvetmeye karar vermi olduunu anlayp, br'in szlerine inanm gibi grnerek donanmann yaknda kacan te'mn eyledi. Hakkaten tehizat sratlendirerek, bununla beraber hasmnn sukuutu iin elinde bulunan btn vstalar kulland. Bir gece Krd Mehmed,'! ikametgh na getirterek

Sayfa

248

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

onu kendi tarafna ald gibi, siph aalaryle Valide Sultn zerinde ziyde nfuzu olan Melek Kalfa'mn kocas a'bn Halfe'yi de kazand. br Fa a'nm eylet askerleriyle sipahileri Anadolu'da toplayarak, onlarn yardmyle yenierileri ortadan kaldrmak niyetinde olduunu ve kendisinin de skdar tarafna gemek iin hazrlklarda bulunduuna dir ehirde bir rivayet kt: Bu szleri, yenierileri ayaklandrmak iin Murd Paa yayyordu. Krd Mehmed'e, skdar'a ekilmi olan n-hond sipahilere br Paa'nm drlmesi tasavvurunu aarak, onlardan 500 kiiyle -Bizans mparatoru zamanndan beri- kadm ihtilllerin sahnesi olan Atmeydani'na gitti (8 Mays 1655 - 2 Receb 1065). Yenierilere gnderilen adamlar -zorla getirilmi gibi gsterir- birka yenieri zabiti ile Atmeydam'na geldiler. ki askerden iki ihtiyar, aralarnda ittifak akdi olduuna dellet etmek zere, halk huzurunda birbirini kucakladlar, derhl her tarafta eyletlerde ve stanbul'da hkmn yrtmekte olan irtikblara dir szler sylenmeye baland. Yaplan mezlimin sebepleri hakknda ne lzm geleceine dir Anadolu vilyetleri mft -lerinden alnan birok fetvalarn okunmas zerine sler, kendileri ihkaak- hak etmeye karar verdiler. Oradan, Krd Mehmed'in delaletiyle mftnin hanesine giderek, kendileriyle birlik olmasn istediler. eyhlislm, kendisinden istedikleri her trl eyleri vaa-detti. Ve br'in sarayna giderek, hazrlanmakta olan isyandan kendisini haberdr etmekte sVat gsterdi, br, hemen zt- ahaneye bir arza yazarak yardm istedi. Sultn Mehmed ba-mbeynciyi (kapclar kedhudsn) zorbalara gndererek dalmalarn ve meru yollardan hallerim arz etmelerini ihtar etti. Krd Mehmed: - Emir Pdihmzndr; sadrzamn dm hakknda arz- hlimiz hzrdr cevbn verdi. Bu fesadn ruhu olan Kapdn Murd Paa'nn tertibi vehile, yenieriler bir gece sipahileri kendi klalarnda misafir ettiler. Evvelki isyanlara dhil olmayan ve fakat bu defa n-hondlara iltihak eden topu ve cebeciler Atmeydan'nda kaldlar. Ertesi gn (10 Mays - 4 Receb) zt- hne Murd Paa'nm nasihatlerine uygun olarak, Tersane Bahesi'nden kp saraya gitti. ki gn sonra btn ehir tam bir heyecan iinde idi. Anadolu eyletlerinden balarna hasr yakm bir takm ikyetilerle segbnlar, sarcalar, sipahiler, yenieriler Atmeydan'nda toplandlar. Sadrzam ile kedhudnm balarn ister arzhl yazld. Yenieri aas Ken'n Paa, Pdih nmna olarak, br'in azledileceim beyn edip zorbalar

Sayfa

249

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

dalmaya dyet etti. Lkin halk: - Zlim, mahll olmayan bu kadar yeri bakalarna veren, birok yiitlerin ekmeklerini ellerinden alan sen deil inisin? diye bartlar. Her taraftan zerine hcum edilerek, Ken'n Paa g hl ile atn koturup saraya kat. Mftnin sipahiler ve yenieriler hakknda bir fetva verecei sylentisi yaylmas zerine, bunlarn iddeti son dereceyi buldu. Sadrzam ile mft saraya snm idiler. Bunlarn haneleri, kendileri kar kmaz zorbalar tarafndan muhasara edildi. br Pa-a'nn hanesinden 400.000'den ziyde altn ve mftnin hanesinden batnda Hce-i Ekber S'deddn ailesinden toplanm olan kymetli eya yama edildi. Halkn kr hiddeti, hibir eye hrmet etmeyerek, yolu zerinde her ne bulduysa knp dkt.417 Mft ve sadrzamn hanelerinin yama edildii haberi saraya ulanca, Pdih, hazr bulunanlara: - Ne yapmal? diye sordu. Ulem ve vezirler skt ettiler. O zaman -saraydan kmad ve isyan tertb etmi olduu halde, zorbalarla gizli ittifak bilinmeyen- Murd Paa'nn bir iareti zerine, yenieri, baka bir tbirle kul kedhuds Kieciolu huzr-u ahaneye kadar ilerleyerek: - Kullarn senden honddurlar; lalan istemezler dedi ve br Paa'y gsterdi. Pdih: - Daha kimi istemezler? diye sordu. Kieciolu: - Mft'yi dedi. Yenieri ve sipahilere nasihat etmek zere gidip gelmi olan Vel Efendi:418
Vel Efendi'ye, askerle ihtilna mebn Vel Aa. dirlerdi. Nas&ata gitdii srada onlarn amaline muvafk szler sylemi, hatt Krd Mehmed ve dierleri birbirine Ehli hak ulemy grdnz m? Hey babam efendi, Allhu azm'-n ilmini artrsn* demilerdi. Nam, s. 94. (Mtercim) 418 Yama girn asker cerd- mnteir gibi sary- yezre dolup yamaya baladlar. Bu kadar seneden beri Ibr'n cem* ve iddihr itdii ve mhre nail olahdan beri cem' eyledii b-had filori vesir nukuud ve cevahir ve tefrik ve em'a ve menfur u samur- nevadr -ki hadd hasrdan efzn idi- um-men yama ve talan itder. Her ahs gtrebildii kadar ey aldkdan sonra hamal -vr arkalarna tahml idp yle gtrdiler. tbfr'n hazne ktibi Mehmed eleb'den menkldr: Kable'l -vak'a vezir filori defterin istedi, drtyz bin guruluk filorisi der-hazne old arz olundukda yz kiselik filori ayrup hareme gtrdi. Gtib Sultn hazretlerine hibe itmi. Sultn akidden olmala filoriyi kendi nukuud ve cevahiri ile defin yhd bir ahar yire nakl itdi dirler, ve yzbin guruluk foriyi dahi drt muhtazr sanduka yertedirp sanduklan birbirine rabt ile dehlizde bir nakli asan yire vaz' itdimidi. rtesi gaaib old, TCim gtrdi, kime virildi?' malm olmad. Baki kalan bu kadar tuhaf ve nevdir ve nukuud yamaclar elinde talan okh. diy nakl eyledi- Hulsa-i kelm; vakti asradek kr- yama tamam olup vezir saraynda kun hasr be kalmad. Andan kup mfttnn hanesine varmak istediler; lkin ikrn alanlar ketm ihf in perakende olup
417

Sayfa

250

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

- Sadrzam ve mft dm olunmadka asker dalmaz diye, yenieri kedhudsnm szlerini takviye etti. br, artk makamnda durmann imkn dhilinde olmadn grerek, Pdih'n huzurunda yere kapanp mhr-i hmynu tes-lm etti. Sultn Mehmed derhl Murd Paa'y sadrzam ve Hsm-zde Abdurrahmn Efendi'yi eyhlislm nasbetti. tbr Paa ile Eb Sad Efendi'nin azilleri askeri raz etmeye yetmedii iin, Pdih bunlarn dmna karar verdi. Lkin btn ulem, nakblerf Zeyrek-zde'nin tevki zerine, mftnin d-mma muhalefet gsterdiler. Sultn Mehmed, br'in boulup cesedinin saray nne atlmasn emretti. Ne zaman ki br'in ba Atmeydan'na getirildi, toplanm olan halk arasndan gk grltsne benzer bir sevin l koptu. Ba, elden ele gezdirilerek, sonra bir harbeye geirdiler.419 Siph ve yenieriler, ertesi gn dalmayp baka balar istediklerinden, ulemdan Bolev ve smeti gelerek, Pdih ile sadrzam ve mft nmlarna, kendilerinin itaat diresine girmelerini ihtar ettiler ve verilen vaadlerin yerine getirileceini sylediler. br tarafndan verilip Murd Paa tarafndan yenilenen bu vaadler, #gulmiyenin verilmesi, veledelerin yn sipahi evldnn kaydedilmesi, alklarn, yn isimleri defterden kan sipahilerin hizmete iadesi idi. Buna dir bir mukavelename tanzim edildi ve Fatiha okunarak, Krd Mehmed, sipahilerle beraber skdar'a geti. Yenieriler, topular, cebeciler klalarna dndler.Birka bin segbn ve sanca ile skdar'da bulunmu olan Abaza Hasan, Krd Mehmed'in birlikte hareket edilmesi hakkmdali tekliflerini reddetmiti. Ancak adamlarndan yars sipahilere iltihak ettiinden, yannda ancak bin kii kalmt. bir'in idamndan sonra Krd Mehmed, artk mnsz kalm bir sadkatten vazgemesini ihtar etmesi zerine,
akam dahi karb olmala ol ii irteye kaydlar. Ol gice alelade sipahiler yenierilerde zatf, ve ir asker meydanda yatup irtesi bu gruh mftfnn hanesini yamaya vardlar. Yz elli seneden beri hnedn- Hasan an'da mddehir olan nakaayi ve emti'a ve bust ve ktb -i nefise tuhaf ve nevdir- ndde ftn- vhidde trc gerde-i dest b-edbn old. Menkuldr ki: Ref nakle kaab olan eyadan eser kalmadukda mimderleri paralayup yol ortasna brakdlar; mahzenlerin timr kapulanm ve pencerelerini ve su yollarn ve hamaili ve bz sufufun kadd-i stunlarn, hatt mfttnn kfitbhnesi ve mahss odas olan meknun sedefkr ve Halebkrl munakka dolab kapaklarn koparup gtrdiler. Haremde olan nisvn mhimmat ve busat ve evnlye varnca gaa-ret itder. Serho erz gaaret itdkleri eyay yolda rast geldklerine cz' bah ile frhta adam ararlard- Asker bu mezada cr'et itdkden sonra git-dke cem'lyyetleri kesret bulup meramlarna msade olunmakszn refleri rtbe-i muhale vard-. Nam, c. 6, s. 90-91. (Mtercim) 419 blr*n ltuf-ddesi olan Krd Mehmed'n emriyle bir siph, ba bir har be uc\ma gejrp btn meydn gezdirdi. Sonra msterfthlarun tavanna rekz itder. Gice Murd Paa aldrup cssesine flsk ile Kara Mustafa Paa trbesine gomdrdi.. Natm. s. 98. O vakit mOcevvezeli seng -i mezar grlyor imi. (Mtercim)

Sayfa

251

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Abaza Hasan, Krd'n yzne tkrp: - Yzn mor olsun! demi, yn boulasn diye temenni etmiti. Abaza Hasan, br'in intikamn almak zere, levendlerinin ba kyyesiyle Anadolu'nun ierisine ekildi. Sipahilere verilen vaadlerin yerine getirilmesi ve eski sadrzam tarafndan tyn edilen memurlarn azli, Murd Paa iin bin trl mklt douruyordu. Defterden karlan sipahilerin iadesi ve siph evldnn mnhal mahallere namzed kayd zerine, Tarhuncu Ahmed Paa zamannda sipahi 25.590 ve yenieri 55.000 kiiye indirilmi iken, bu defa siph 50.000'den ve yenieri 80.000'den ziyde olmutur.420 Bunlarn maalarnn denmesi ise haznenin tahamml hricindeydi. Bir zamandan beri mdhi surette birbirini tkb eden vl deiiklikleri dah haznenin skkln ziydeletirmiti.421 Murad Paa'dan Sonra Sleyman Paa'nn Sadareti Murd Paa, sadrete getirilii henz ay bulduu halde, ban tehlikeye koymakszm idarenin dizginlerini daha fazla elinde tutamayacan grerek, tekade ayrlarak, hac iin Mekke'ye gitmesine izin verilmesini istedi. Sadrazamlk, Aye Sultan'n kocas Sleyman Paa'ya verildi. Sleyman Paa'nn asli Ermen olup,422 IV. Murad zamannda hademe-i hassaya kaydedilmi^ Sultn brahim zamannda silhdrla kadar ykselerek, daha sonra eylet valiliklerinde bulunmutu. Sadrete tyininden evvel Kubbealt vezrli-iyle Dvn- Hmyn'da idi. Murd Paa hacca giderken humm-y muhterika (ateli humma) *ya tutularak vefat edip, oraya defn olunmutur.423 Payitahttaki karklklarn neticeleri Devlet'in btn memleketlerine te'sr etmekte gecikmedi. Mur^d Paa'dan Trkmen Belii'ni alm olan Krd Mehmed, Abaza Hasan ile dostluk mnsebetleri olan Karaman Vlsi Seyd Ahmed Paa'nn Konya'ya
Hammer'in Franszcasudaki rakamlar yanltr. Me'hazi olan Nam'ya gre, (c. 6. s. 108), tercmede dorusu yazlmtr. (Mtercim) 421 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/561 -566. 422 Ermeni olduu malm deil. Hadtkatl-Vftzer'da (s. 101), Malatyal re kap -' aam sml Aga'nn akrabasndan denilmitir. Bu akrabalk daha ziyde MBalman-olu olduuna dellet eder. (Mtercim) 423 Payas'da hastalanup hummadan vefat itmdir.. Hummy - muhterika, ve humma Hammer'i artm olsa gerektir. Nam, s. 110. Murad Paa sadrzam iken Arnavud Mehmed Paa'nn Hama'da kendisine trbe yaptrdn iitip Mehmed Paa'y sevmedii cihetle Ben oraya hnztr (domuz) defn it dirirem. demi; sonra Hama'da Mehmed Paa'ya misafir iken vefat vuku bulmas zerine, Murd Paa'nn domuz defnettirecek olduu mezar, misafirine ikram etmitir. Hadkat'l-Vzer, s. 91. (Mtercim)
420

Sayfa

252

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Mansab- Dicle'de vki' Kapan Han ki bir kal'a-i azimeti'1-bnyndur, tc-r- be&enn ekseriya emvali anda mahfuz tururd. Katma, s. 114. (Mtercim)
424

Sayfa

253

yerlemesine muhalefet etti. Sadrzam Sleyman Paa, her trl karkln nn almak arzusunda bulunarak, Trkmen Voyvodaln, levend-lerin banda kendisini (br Paa'nn) intikamcs olarak iln eden Abaza Hasan'a vererek, Seyd Ahmed Paa'y Haleb valiliine tyn etti. Krd Mehmed, Seyd'nin memuriyetini renince Haleb'e gitti; ahlye, valileri olacak ztn zulmlerine dir bir mezlim tablosu yaparak, kendilerini kaplarn kapatmaya ikna etti. Bundan dolay, Seyd Ahmed Paa ehri muhasara ettiyse de muvaffak olama-yp, bu vak'alar zerine uhdesine tevcih olunan Sivas valiliini zab-tetmek zere, o tarafa gitti. Seyd Ahmed Paa daha Haleb nnde iken, Krd Mehmed, kedhudsyle beraber Tarablus'a gidip, oradan stanbul'a doru hzla yola kmt. Adana'dan geerken vl Ca'fer Paa'nn emriyle hapse atld ve daha sonra idam olunarak ba -dier bir s resi olan Cinci Mehmed'in kesik ba gibi- stanbul'a kadar gnderildi. Abaza Hsan'n, yanndaki 12.000 sarca ile, Seyd Ahmed Pa-a'yla mttefikan Suriye taraflarnda yapmakta olduklar zulmler, Dvn'a her ikisinin de vcdlannm ortadan kaldrlmas fikrini d-ndrmse de, sadrzam Sleyman Paa, Abaza Hasan' Trkmen Belii'nde brakt ve Ahmed Paa'ya vezret rtbesi vererek, her ikisini de Akdeniz Boaz'nn igal ve muhafazasna memur etmeyi ihtiyata daha muvafk buldu . Basra'da Afrsyb Arab aireti vl Murtaz Paa aleyhine ayaklanmt. Basra emirleri Ahmed ve Feth'nin davetleri zerine, Murtaz Paa oraya gitmiti. Ancak belde ahlsinin kendisine getirmi olduklar kymetli eyay kfi grmeyerek, Arab ve Hindistan tacirlerinin pazarn424 yama etti; suu zerlerine atacak mcrimler bulmak gerektii iin, iki emri dm ettirdi. Lkin Arablar*m kendisini Basra'dan karmalar zerine, maiyyetinde kimse olmakszn, yalnz basma, Bada d'a glkle kaabildi. Murtaz Paa, bunun zerine Haleb valiliine tyn olunarak, bu eyletten getii srada 70 ingene rakkaseden mrekkeb bir algc takm arkasnda bulunduu halde, her trl ktlklere cesaret etti. Haleb ahlsi, ikyetlerini bildiren bir arzihl dzenleyerek Pdih'a gndermek iin, Cmi-i Kebr*de toplandlar, Paa'nn sarca ve segbnlar derhl Halebliler'i kuatarak ve Cmi'in kudsiyetne hrmet etmeyerek, ilerinden 500 kiiyi ldrdler. Bu srada Msr ve Habe'te dah baka karklklar oluyordu. Sevkn ahlisi, kese mukabilinde Habe eyletini satn alm olan Mustafa Paa'nn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

iki mtesellimin! ldrdkten ve br cengde Mustafa Paa'y da malb ettikten sonra, Eb Nr lkab verilen Msr Valisi Haseki Mehmed Paa'nn Bonak Ahmed Be kumandasnda gnderdii askere malb olmulardr. Lkin Habe'te asayiin devam etmesi iin, Kahire muhafzlarnn gnderilmesini gerektiriyordu. Msr askerlerinin zabitleri, kendileri memleketin veya kervanlarn muhafazasna memur olup, Habe'in muhafazas -ilerinden 30fu o zaman Kahire'de bulunan- hadm-aalanna aittir bahanesiyle gitmekten imtn ettiler. Bundan dolay asker zbitleriyle badm-aalar arasnda ekimeler, kavgalar ortaya kt. Zabitlerden bir takm hyanetle veyhud bir cengde ldrlerek, bir takm da brim'e srld. Kzlaraalndan azledilmi olarak Msr'da bulunan Tayalar Al ve Mes'd Aalar istanbul'a kaarak, Msr Valisinden ikyetle dm iin emir karttlar. Sikke ayarnn drlmesinin bir kat daha iddetlendirmekte olduu ml mzayaka, sadrzam Sleyman Paa'y kendisinden ncekilerin urad mkiltn iine att. Hazne, guruun nizm! rayici olan 80 akeye ve arslanl ek (esed guru) 70 akeye kabul edilmekteyse de, halkta hondsuzluk bak idi. nk yeni darbedi-len sikkeler, evvelce sylediimiz gibi, gmten ziyde bakr ihtiva ediyordu. ingene, Meyhane akesi nmyla mruf olan bu sikke, itibar deeriyle deil, arlna gre kabul olunmaya balad.425 br Paa zamannda defterdar olmak istemedii halde kabul etmeye mecbur olmu olan Al Aa, akll bir adam olduundan, istifa etti ve sadrzam da arkasndan gitti. Mmr Kasm, daha evvelce bir vesile ile Valide Sultn'a Kprl'nn jadrete getirilmesini ihtar etmi olduu gibi, bu defa da Sleyman Paa'ya, kendisinin halefi olmak zere onu tavsiye etti. Sleyman Paa: - Kprl gibi servetten mahrum bir adam, bu gn devleti nasl idare edebilir? cevbn verdi. Sadrzam, parann, metanet ve doruluktan ziyde i grr olduuna inanm bulunduunu gsteriyordu. Pdih'n ve Valide Sultnn mahremleri olan hadim-aalarn reyleri mucibince, sad-i ret mhr, on
Nasnat-n&me sahibi daha Sultn brahim zamannda sikkenin taiinden ikyetle der k, bir guru dokuzbuok dfaem gm ihtiva eder; eer gmn dirhemi yalnz sekiz ake tutacak yerde on ake tutsa idi, bir fora dok-sanbes akeye gemek lzm gelirdi. imdi se yzvirmibeg akeye kmtr. (Demek ki o zaman guruun hakk kymeti 8xta&>,yetmi alt para iken hkmet buna yfizyirmfces ake fat koymutur. Gatitf ake yalnu k*r t&> kabul olunacak oJsa, bundan mahzur kmayabilirdi; F**at tablatiyle o zamanlar vahdet-i sikke (para birlii) kaaidesi cari olmak gyle dursun, mi -lm bile deildi. Teessf olunur ki, bizde teden beri sikke mes'eiesi anla -metnkket muharebelerden ziyde bundan zarar grrotflr. (Mfttercim)
425

Sayfa

254

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

seneden beri Girit'te Venediklilerle ceng etmekte olan Hseyin Paa'ya gnderildi. Onun gelmesini beklemek zere, Kap dn Surnazen Mustafa Paa, kaymakam sfatyle ilerin yrtlmesine memur oldu.426 Yenierilerin Kyam Askerlerin, uzun bir mddetten beri aa vuramayarak ilerinde kalm olan hondsuzluklan bu aralk meydana vurdu. Girit'ten gelmi olan birka yz yenieri ulufelerinin bir ksmm taleb ederek, cihd esnasnda talan yastk, topra yatak yapm oldklanzu bara bara syleyerek, sokaklarda dolatlar; kul kedhu-dsi, bunlar intizma sokmaya alt ve hapisle tehdd etti. Lkin tahsisatlarnn verilmesinden ikyeti olan sipahilerin iltihakyle slerin miktar oald. Bu sipahilerin balar Mehter Hasan, aml Mehmed, Karaka Mehmed idi. Zorbalar, gne doarken Atmey-dan'na toplanp, saraya bir adam gndererek ayak dvn istediler. Pdih, biraz msade gstermek suretiyle isyann nn alabileceini md ederek, yenieri aas ve yenieri erknndan bzlarn azletti. Lkin bu tedbrlerden hibir netice kmad. tsyn atei, gizlice bz devlet bykleri ve zellikle ^-karaca karklk sayesinde sadrazamla, ykseleceini md etme* olankaymakam paa tarafndan krklenmekteydi. Pdih nmna, slere giden ihtiyar nianc, bunlar itaate getirmeye muvaffak olamad. Ertesi gn vezir Tavuku Paa ile kazasker Bolev dah, daha ziyde bir ey yapamadlar. sler, nc gn dah ayak dvn talebinde srar gsterdiklerinden, Sultn Mehmed mutavasst olmak zere kendisini teklif eden Mevkuft Kara Abdullah Efen-di'yi gnderdi. Bir takm sipahiler Mevkufat'y ldrdler. Pdih, halkn (yni isyanc askerlerin) mnasebetsiz isteklerinden ekinerek, benzer hareketlerde olduu gibi, sarayda Bbssade nnde deil, Saray- Hmyn'un ehir tarafnda olan kesindeki Alay Kk nnde bir ayak dvn toplad. Bayram vb. gnlerde pdih bu kkn penceresinden dary seyrederdi. sler Alay Kk altnda toplandlar. Pdih, ieride demir parmaklkl pencerenin .arkasna oturdu. Darda umm bir sadnn demir parmaklkl pen cerenin almasn istemesi zerine, IV. Mehmed buna muvafakat ederek, sanda mft, solunda kaymakam, arkasnda kzlaraasyle (kara hadmlar aas)
426

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/566-569.

Sayfa

255

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

kap-aas (ak hadmlar aas) olduu halde askere grnd. Ancak halk, Pdihn telkinlerine gre deil, kendi fikrine gre sz sylemesi iin, bunlarn ekilmesini istediler. Mft ve kaymakam ekilip, iki hadm aas Sultn Mehmed'e verecei cevblan telkn etmek zere pencerenin kenarnda yere oturdular. Mehter Hasan Aa ilerleyip idaredeki s-i istimallere, memuriyetlerin satlmasna, iltizam bedellerinden haznenin vaktinden evvel ald paralara, maalarn denmesinde gsterilen sonu gelmez gecikmelere, hadmlarn devlet ilerine te'sr etmelerine, sikkenin bozulmasna dir uzun bir nutk - mezemmet (knama nutku)427 rd eyledi. Listesini gsterdii balar kesilmedike, bu fenalklara re bulmann kabil olamayacan ifde ederek szlerini bitirdi. Kk'ten bir ip sallandrlp, gsterilen defter buna baland. Mehter Hasan, eyy- msbite olmak zere bir torbadan da bir avu krmz ake ald. Pdih, Mehter Hasan'a hadmlarn telkn ettikleri girizghl szleri Syledi; kaymakam pencereye doru ilerleyerek, Pdih nmria olmak zere, halka unlar syledi: - Kullarm, bu defterde isimleri yazl olanlarn mallar msadere ve kendileri nefy olunacaktr (srlecektir); canlarna iliilmesin. Bu msade faydasz kald. Halk grltl bir sad ile kaymakam paaya: - Biz artk seni de istemeyiz! diye bartlar. Gen Pdih, bu dehet verici saddan korkarak hemen, sam-m mahremi olan iki hadm aasnn idamlarna emir verdi. Aalar boularak kkn altna atldlar. Kap-aas ve kzlar-aas gibi defterde isimleri geen has-oda-ba, hazinedar aa, Pdih'n hocas Bill Aa saraydan kaarak
Nalm'ya (s- 151-153) nazaran Mehter Hasan'n nutku muntazam bir ey olduu gibi, Devlefin o zamanki ahvlini tasvir eder ve yn- dikkattir. Hasan Aa'nn hamd ve senadan ve Pdih'a duadan sonra dediklerinin hulsas : Devletli Pdihm, kullarnn derghnza yzler srerek istirhamlar budur ki: Artk olgunluk yana eritiniz; saltanat lerini bizzat ida reye muktedirsiniz. Girit'teki asker bu kadar zahmetler ekiyorlar. Dmann verdii hasarlar size arz olunmuyor. Memleket harb oldu. Reayann ou drlharbe kat. Pdih kul De, kul hazine ile kaaimdir; hazine reayadan hsl olur, rey adalet ile mes'd olur. Asker ulufe yz grmyor; verilen para safi bakrdr; bu da payitahtta bile gemiyor. Vezirler, defterdarlar Devlet'e ortak kanlarn tasallutundan para tahsil edemezler. Hak -kat-i hli size de arz eyleyemezler- Aalar, mushibler bu kadar israflarla beraber Kaarun'un servetine mlik oldular. Tarada ehl-i hizmet dedikleri bir takm tamahkrlar da zyf akeyi mzyakal vakitlerde hazneye vererek, hleli tezkirelere mahsb ederler. Doru yoldan birka ay sonra gelecek paralar ham meyve gibi itlaf ederler- ti senelik mevcib (maalar) birikti. Hazine harfib oldu. Bunlarn izlesi dn ve Devlet'e nfi ve baka tartka mracaatn imkn olmad iin, bu kstahla cesaretlinizi af buyurunuz. (Bir defter, liste gstererek) te o adamlar bunlardr; (cebinden de bir avu zyf; deeri dk, ayar bozuk ake kararak) verdikleri para da budur. > (Mtercim)
427

Sayfa

256

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

skdar'a gemeye muvaffak olmulard. Pdih bunlarn haytn slerden kurtarmaya altysa da, bir ey elde edemedi; bouldular, cesedleri, dier iki aann cesed-leriyle beraber Atmeydan'na srklenerek, meydandaki nara asld. Bursa'da sikkenin ayarn drm olan Gmrk Hasan, saray ba-muhfz, nfuzlu musahibe Melek ile kocas a'bn Halfe de bu isyanda kurbn oldular.428 Siyavu Paa'nn Sadrazamla Getirilmesi Ve Vefat Mihr-i hmyn, Girit'teki ordu ba-kumandanna gnderilmi olmakla beraber, Sultn Mehmed, sadrazaml, son karklklann gizli tahrikisi olan kaymakam Mustafa Paa'ya verdi. Zorbalar bu terf'den memnun olmayp, Mustafa Paa'ya: - Bizi, yalnz sen sadrzam olmak iin mi isyan ettirdin? diye bardlar. Yenieri ve sipahiler, Surnazen Mustafa Paa'nn kendisine tev-d olunan bu mhim vazifeyi fya muktedir olmadn ve yerine ondan.daha ehil birinin tyini lzm geleceini Pdih'a arzetmek zere, Rum Hasan' grevlendirdiler. Bundan dolay Mustafa Paa, tyn edilmesinden drt saat sonra sadretten azlolunarak,429 yerine ikinci vezr430 Siyvu Paa tyn edildi. Memik-zde mft olduysa da, saat sonra Mes'd Efendi ona halef oldu. Maktullerin cesedleri aslan nar aac, pekok zamanlar devletin byk memurlarn dehete drmtr. Bu naklettiimiz vak'alar Osmanl trihinde nar Vak'as balyle zikr olunmutur.431 171 sene sonra bu trih aacn altnda Sultn Mahmd, yenierileri imha ederek balarm kestirecektir. Ancak 8 Mart 1656 - 12 Cumdeul 1066 tarihindedir ki, zorbalar
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 569 -572. Surnazen Mustafa Paa'nn drt saatten ibaret (dan sadareti mddetinde icraat Karagz Mehmed. i defterdar yapmaktan baret olmasiyle, o karklk zamanlarnda dah inazmn>dan baka birgey dlmeyen asrn zarifleri talcak (alnca) zurnasn km cebinden Karagz msran sylemilerdir. Hadikatfil-VMr, s. 108. (Mtcrdm) 430 Siyvug Pasa ikinci vezr deg, Silistre beglerbei di. kinci vezir Ysuf Paga Siyvu Paa'nn geliine kadar kaymakam oldu. Nam, s. 55. (Mtercim) 431 Nam, stanbul'un iir tarz beenilen bir irinin, u kt'ay nazm ettiini yazar : G- Merih'e irp tantana-i cflh- cell Lerzenk itdi bu gftvgaa-gede-i fk Old mahmur nice mest-i mdm- devlet Cftn^ ikble ne tarh itdi bilinmez sftk! Bbftn -i felek-i kne-gzn seyr it At Meydn'na dikdi ecer-i vakvb
428 429

Sayfa

257

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

defterde yazl balarn hepsinin kesileceine dir olan vaad zerine daldlar. Btn byk memurlarn deitirilmesi, idareyi yeni esaslar zerine kurdu. Yeni mft Hoca-zde Mes'd, el pmek iin huzr- ahaneye aftlere mahss kisve yerine vezirlere mahss eref hil'at olan kapanie ile kt. Bu yenilik kimsenin houna gitmeyip, fevkalde hallerde sylenegelen Filden korkmamT vel-kin zurnapadan korkarm darb- meseli tatbik olundu.432 Defterdar Halc-zde Mehmed, sikke taiinde parma olduu zannedilmesinden dolay, Yedikule'ye konulmutu; dm edilerek cesedi meclis kapsna atld. Hahc-zde'nin halefi olan Karagz, tyininden be gn sonra Defterdr-zde Mehmed Paa'ya mevkiini terketti ve dm edildi. Gmrk ve tersane emnleriyle Deli Birader Ahmed Aa, Topkap Mustafa ile Mimar Mustafa'nn haneleri mhrlenerek mallar msadere edildi. Yenieriler, kedhudy sakland hanede bularak boup, cesedini nara astlar. Yerine Halc-zde'nin d-md Kara Mustafa Paa tyn olunmu olan eski kapdn Surnazen Mustafa Paa ile eski sadrzam Sleyman'dan ilki Erzurum ve ikincisi Bosna valiliine gnderildi. Eski sadrzamlardan Grc Mehmed Paa, Siyvu Paa'y dm etmek istemi olduu halde, Siyvu onun Kbrs'a srlmesiyle iktifa etti. Azledilmi olan mft Memik-zde ve nakblerf Zeyrek-zde Bursa'nn iskelesi olan Mudanya'ya srldler. Daha nceleri bir defa daha srlp Valide Sultn'n nedimesi Melek Kalfa'un nfuzu sayesinde kurtulmu olan Eb Sad, Gelibolu'ya gnderildi. Mes'd Efendi, Bursa'da bulunan Azz Efen di'nin uhdesindeki Sakz arpaln, hslat daha az olan Mudanya ile deitirdi. Azz Efendi'nin bu haksz tevchden ikyet ederek, hakknda iddetli bir muameleye frsat vereceini md ediyordu. Lkin Azz Efendi, men' edemeyecei eye itaat gstererek o hesab bozmutur. Yeni sadrzam Siyvu Paa, tyininden on gn sonra stanbul'a gelmiti. Bir ay sonra, lmne yol aacak olan nikrsten muz -tarip olduu halde, yeni defterdar Mehmed Paa hakkndaki kinine tam bir canllk verdi; ldrlen yhud srgn edilen byk memurlardan msadere edilen mallarn onda birini hazneye teslim etmemi olduunu ileri srerek,
Karaeleb'Zde'nin bu fkraya me'haz olan ifdesi, fkramn/ atfthk kazanmas iin, naklolunur : Mft-i cedld kann- kadimi tecdd: in arz odasnda dest-bs- sultn! ile merref olmak in izn-i hmyn ricasna tefA nk'a- niyaz idp ricas nazar- kabul le i'zz olunman Rm-Ui valilerine mahss kapanie ta'blr ohtnur kuakdan aaa yakal beyaz uka dvn terif ve ol tavr - acb ve ekli garib le erkn devleti tahfif eyledi. Sbkaa biraderleri merhum ve cenb- mahdum kasd ile sylenen Filden korkmam velkin zur-nap'dan korkaram mazmn derece-i ayni'l-yakne... vsl old. Hammer, mezkr msra darbmesel olarak naklettii yerde zurnapfi>y <zrfa> diye tercme etmitir. Vaktiyle balyos mftsi ta'rlzine hedef olan Azz Efendi, bu defa Hoca-zde iin *Mft-i fitne terkibini trih drmtr : 1066- (Mtercim)
432

Sayfa

258

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

bundan dolay cezaya arptrlmas gerekeceini arzetti. Halin hakikati, Mehmed Paa'nn ahs dman olan mftden sorularak, o da sadrzam tasdik etti. Defterdr'h ihtiyar validesi -ki bir sadrzamdan dul kalmtrMes'd Efen-d'nin hanesine giderek, olu iin ricada bulunmusa da, faydas olmayp, mft: - Behey htn! Senin olun ilim ve faziletten bahseder durur; onun errinden yerlerimizde duramaz olduk. Katli lzmdr. diye kadn reddetti. Defterdarn dm edildii gece, sadrzam da bir nkris darbesiyle ld. Garb bir tesadf, katil ve maktul mezarla birletirdi. Defterdarn cenaze namaz Sleymniye Cmii'nde, Siyvu Paa'-nn Sultn Ahmed Cmii'nde klnd. Nfuzu bsbtn itibar bir sadrzamn zamannda ilerin idaresini kendi eline almak isteyen mft Mes'd Efendi'nin telkinleri sebebiy le, mhr-i hmyn m Vlsi Mehmed Paa'ya gnderildi.433 Boynuyaral Mehmed Paa'nn Sadreti Mehmed Paa, Canik taraflarndaki Trkmenler'den olup Demirkazk Halil Paa zamannda ran seferlerinde hret kazanm ve krk yara ile dnerek, bunlardan boynunda olan bir tanesi kendisine Boynuyaral* unvann aldrmt. Daha sonra sadrzam Kara Mustafa'ya kedhud, Karaman'a vl olarak br Paa'nn payitaht titretmekte olduu srada vki olan hizmetlerinden dolay ve-zrete nail olmu, sonralar birbirini mtekib Kanije ve m valiliine gnderilmiti. Mehmed Paa'nn sadrazamla tyininden sonra kaymakam Ysuf Paa res m-zde'nin ve defterdar Sar Al Efendi'nin yar-dmlaryle ehri zorbalardan temizlemeye alt. Bunlar nar Vak'-as'ndan beri, takm takm tehdd edici bir tavrla ehri dolarlard, ilerinden ileri gelenleri, Enderun ve Brn aalanna mukabil Meydan aalar unvann alarak, her ie karrlard. Yenierilerin en ok itibr ettikleri Kara Hasan-olu Hseyin Aa'ya mrcaat olunarak,434 onun fikriyle Keeciolu Yenieri kedhudl-ma tyin olundu. Kara Hasanolu'nun yardmyle kaymakam, mft, defterdar, zorbalar o kadar aldattlar ki, onlar kendi maksatlarna gre hareket ettirdikleri halde, arzularna muvafakat ed iyor gibi grndler; bu suretle zahiren onlar tarafndan mecbur edilerek gya Seyd
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/572 -574. Nalm, kaymakam paann Kara Hasan-oglu ile grmesini yazar. Hseyin Aa. Fitneleri kerih grmeyiniz, zr mnafklarn hasaddr mealinde olan hads - erifi sylemitir. (Nam, s. 171).
433 434

Sayfa

259

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Ahmed Paa aleyhine bir sefer iin Sanca- erifi' karttlar. Asker, tamamen hayli olan bu maksatla toplanarak, zorbalarn balar olan Rum Hasan, aml Mehmed, Yamak Al, Kara Osman tutulup, taraftarlarn dehete drmek iin kesik balar saray kapsna konuldu ve taraftarlarnn dalmas payitahtn asayiini iade etti (8 Mays 1656 - 14 Receb 1066).435 Hindistan Elisinin Kabul Fitne tahrikilerinin idamndan sonra Hindistan elisi Kaaim Be huzr- ahaneye kabul olundu. Elinin hediyeleri 250 kapc vstasyle Dvn- Hmyn'a getirilmitir. Bu hediyeler iinde byk mcevherlerle mzeyyen bir kl ve bir haner vard. Eli teklifte bulundu: 1) Hindist an h'nn Kandehr' fethetmesine yardmc olmak zere, bir frka asker gnderilmesi (Kandehr, bir asr nce, pederi Bbr h'n vefatndan sonra, biraderi aleyhinde alm olduu imdd karlnda, Hmyn h tarafndan h Tahmsb'a terk edilmi ve h Abbs'n vefatnda Hindliler tarafndan zabtedildii halde, tekrar ranllar eline gemiti); 2) Hindistan haclarnn iinde namazlarn eda edebilmeleri iin Mekke'de bir bina yaplmas;436 3) Hlen Hindistan mimarisinin medr- iftihar olan Nr Mahal kubbesinin ins iin Ahmed-bd'a bir mmr gnderilmesi. Bu tekliften yalnz son teklif kabul edilerek, binenaleyh Nr Mahall'in muhteem kubbesi Hind san'atndan ziyde Osmanl y-hd Rm san'atmn437 eseri olmutur. Dvn- Hmyn, Kaaim Be'in sefaretine mukabil, mehur Drz bedbaht prens Fahreddn'in olu Maan-zde Hseyin'i, Hindistan h'na elilikle gnderdi. Maan-zde Hseyin, genliinde sarayda hazne kedhudl ve kitabet vazifelerini f etmi ve daha sonra mbeynci (kapcba) olmutu. nar Vk'asi'nn hid-Ierinden olduu iin, buna dir yazd eser, dostlarndan rihl-Menr-zde'nin iktibas ettii kaynaklardan biridir. Pdih'n h'a hediyeleri yekpare byk zmrdl bir sorgu, ucuna serser (srmal) ullar ve birine murassa eyer vurulmu

260
Sayfa

Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/574 -575. Bu binann, Hindliler'in namaz klmasna mahss olmas bittabi doru deildir. (Mtercim) 437 Osmanl mimar san'at Bizans mimarsinden iktibaslarda bulunmusa da ikisi ayn ey demek deildir; Osmanl mimarsi, dier mimarilerden te'sr alm olduu halde, tammiyle Trk - slm zevkine uygun orijinal bir slp ve mstakil bir mimar olarak eserler vermi ve trihe damgasn vur -mutuE. (Hazrlayan)
435 436

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

drt arap at idi. Kaaim B dnnde Haleb'den Basra yolunu tutup, Maan-zde bir mddetcik sonra DiyrbekirMen Basra'ya giderek, iki sefir oradan Hindistan'a mteveccihen gemiye binmilerdir.438 Lehistan Elileri Hindistan elisinin stanbul'a gelii, Osmanl Devleti'ni Lehistan aleyhine tahrik maksadnda olan Kazak elileriyle Lehistan elilerinin geliine tesadf etmiti. Zbarad Anlamas'n mtekib Lem-berg Palatinlii bayrakdr Nikolayie Ganovski muahedenin tasdiknamesini aramak zere stanbul'a gelmiti. Biyeganoveski'nin sefareti, fakirlii sebebiyle, son Lehistan elisi Zbarovski'nin mar-rne ihtiam karsnda snk kalmt. Lkin o sefaret, mstakil Lehistan Kral olup bir ecnebi ismi altnda malbiyetleri kendisinin en byk eref unvan olacak- bir milletin detlerini ve seciyesini tedkk etmek zere gelmi olan Jan Sobiyeski'nin439 bulunmasndan dolay, ir sefaretlerden ziyde dikkate yn olmutur. Vak'alarm yazdmz u zamanda, Alber Razboski, otuz kiilik bir maiyyet ile ehre girdi. Pdih'n huzuruna kabul olunarak, geen sene Lehistan'a bir sefir (Mustafa Aa, ki yolda sve Kral tarafndan ele geirilmiti) gnderilmesinden dolay teekkr etti ve Krm Han'yle Moldavya, Ulahya voyvodalarna tesadf ettiklerinde Lehlerde yardm etmeleri iin emir verilmesini taleb etti. Razboski'yi Nabianski ve Bieganski tkb ettiler ki, her ikisi de selefleri gibi Dvn' Rusya ve sve aleyhine kkrtmaya memur idiler. Zt- hne de, Rakoi'yi Lehistan toprana taarruz ettirmi ve Osmanl Devleti'ni Lehistan ile muharebe ettirmek arzusunda bulunmu olan sve Kral'nn amak istedii mzkerelere kulak vermedi. sene nce Zbarov Anlamas'nn tasdiknamesini Krm Hn'na gtrm olan Marios Yaskolski Rakoi'nin aknlarndan ikyet etmek iin stanbul'a mteveccihen yola karlmt. Lkin Rakoi, validesinin telkinlerine uyarak, YaskolsteTyi, haydut kyafetine soktuu birka kiiye tutturarak, talimatn elinden ald ve Silistre valisi tarafndan tehdd edilinceye kadar salvermedi. Yaskolski stanbul'da iyi kabul edilerek, Rakoi'nin te'db edileceine dir vaad ald. Venedik elisi Kpello, Edirne hapishanesinde duruyordu. Onun yerine
Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/575 -576. Jan Sobiyeski, Viyaria'nn Osmanllar tarafndan .ikinci mrsarasnda orduyu iz'c ve tkb etmitir ki, tafsilt ileride anlatlacaktr. (Mtercim)
438 439

Sayfa

261

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

262
Sayfa

ktib Bellarino, Fransa elisi Do Lahey ile mzakere ederek, Girit adasnn Venedikliler'e iadesi iin mzkerelere giriti. Ancak orada yaplan camilerin, aday, hibir ekilde deitirilmemek zere, slm ftuhatnn iine dhil etmi olduu cevbndan baka bireye nail olamad. Sadrzam Dervi Mehmed Paa'nn Ara muzafferiyetinin (?). Fransa Kral tarafndan teblii zerine, kpeklerin domuzlan ye^ y domuzlarn kpekleri paralamalarnn zt- hne iin msv olduunu sylemesi Msy D Lahey'e vuku bulmutur. O zaman-, daki Osmanl diplomasisinin nezket derecesini bize takdir ettirebilen bu cevap Allah kpee domuz zerine kudret vermitir hadsine440 istind ediyordu. Bu msmahasz taassup441 fikri, m-tekellimn frkasndan ulemda grnmekte olup, sabk, ve hrsl mft Aziz Efendi, bunlarn bandayd. Azz Efendi, trihinde hikye eder ki, mftlikten azl olunduktan sonra ve Kbrs'ta srgnde bulunduu srada Dn-i sev'nin Dn-i Muhammedi'ye stnln iddia etmek gibi bir kfre cesaret eden bir ahs dma mahkm olarak, dm edilecei meydanda halk tarafndan hanerle yaralanmt. Bu yaradan kan kaybetmekte olan bu bedbahtn zerine Azz Efendi bizzat hcum ederek, bir kaner darbesiyle geri kalan mrn imha etmi ve bu suretle cihdn sevblanna nail olmu olmakla iftihar eder. Mkfata lyk olan bu hareketten onbe sene sonra Azz Efendi yine Bursa'da srgnd; arda bir tacir mteriye: - Bu kadar az fiat vermek iin Peygamber'den utanmaz msn? demi, o da Hazret-i Peygamber hakknda mnasebetsiz sz sylemiti. Mteri bu sz zerine yakalanarak ehrin hkimi huzuruna gtrld. Hkim, insaniyetli ve msamahakr bir adam olduundan, ihtiyatszlnn tehlikeli neticelerinden kurtarmak iin mecnn (deli) olduunu beyn ederek hapsettirdi. Lkin mutaassp Azz Efendi, bu herif aslmaynca rahat edememi ve Peygamber'e bu ekilde hizmet etmeyi kendisi iin eref saymtr. Rum Patriki Jivaniio -Msy D Lhey'e mehur cevbn vermek iin, dindalarnn vahet dolu fikirlerinden hissedar olan - sadrzamdan gzel muamele bekleyemezdi, Jivaniio, selefi Parte-nius'u altn mukabilinde azlettirmi ve Rusyallar ile gizlice mektuplamakla itham ederek idamna
Hammer'de SultaDahl-kelb alel-hinzr. sz tercme edilmi olacaktr: fakat bu szn hads olmad aikrdr. (Mtercim) 441 Hristiyan ve zellikle Katolik limleri .msaadesiz taassup (fanatisme into -lerant) fikrinden zde olduklar in (!) Endls'dek milyonlarca Mslman ve Yhudler'den bir tek fert kalmamtr! (Mtercim)
440

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

sebep olmutu. Dervi Mehmed Paa, sdece yeni bir aday ortaya karak Patriklik iin daha klliyetli ake arzetmi olduu iin Jivaniio'yu dma mahkm etr misti. Lkin metropolitler Jivaniio iin araya girince, sadrzam haytna ilimedi. Jivaniio bir mddet sonra azledilerek, Venedik ordusuna katlp, Rumlar Pdih aleyhine isyan ettirmekle Vene-diklier'e byk hizmetler etmitir.442 anakkale'de Deniz Muharebesi Kapdn Mustafa Paa, 400 kese mukabilinde Msr valiliini satn almt.443 Yeni kapdn Ken'n Paa 26 Hazrn 1656 (4 Ramazan 1065) trihinde, 45 kadrgadan, 27 gemiden, 7 maunadan mrekkep bir donanma ile stanbul'dan hareket etti. Be gn sonra Venedik donanmas karsnda Boaz'dan kt. Venedikliler'in (mennes olmak zere) sultnlar444 adn verdikleri Trk genlerinin en byklerinden ikisi David ve Goliat445 nmndaki iki Venedik gemisine hcum ettiler ki, bu srada dier Osmanl gemileri de kmak zereydiler. David ve Goliat ile Lazar ve Moe-niko'yu hmil olup, onun emriyle Osmanl gemilerine dierlerinden evvel hcum eden gemi, te tarafn atei altnda mahv oldular. Moenigo'nun bir gz kt. Umm kapdn Marsello telef oldu. Lkin Trk donanmas batanbaa malbiyete urad (14 Ramazan 1066 - 26 Temmuz 1656). Yetmiten ziyde geminin bir takm batt ve bir takm da Venedikliler'in eline dt. Yalnz -birinin zerinde kapdn paann bulunduu- 14 kadrga kurtuldu.446
Bir rhn reisin, velev ki pek haksz bir muamele grm olsun, tebeas bulunduu br hkmete kar bir ecnebi devletine hizmet etmesi dnynn her kavminde hyanet saylr. Bir hin ise, zten hin olmam olsa, hin olamaz. Bundan dolay Dervi Mehmed Paa, hainlik emareleri zerine hakl olarak ldrmek istemi vefakat sonra parasna tamen deil, metropolitlerin ricasna ve ehdetlerine kaplarak, sdedilne brakm olmas daha muhtemeldir, (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/576 -578. 443 Kapdn Mustafa Paa, kendisinde bu hizmete liykat ve tersanede intizam grmedii iin bu iten kurtulmay mnsib bularak, donanma tehizat iin sarfedilmesi lzm geldii kendisince anlalan 400 keseyi sadrzama ve nfuzlu kiilere takdim ederek Msr valisi olmutur. (Mtercim) 444 htiml ki bunlardan bzdan Valide Sultn tarafndan in olunduu iin by le isimlendirilmitir. (Ri&le-i Mevkute-i Bahriye'nin Mart 331 tarihli nshasnn I. sn. ne nazaran bizde bahriye gemilerine isim vermek 1240 trihlerinde zuhur etmitir. Mverrihin imli slbundan mtercimin kardna gre eskiden gemiler Memi kapdnn svr olduu gemi gibi svarilerinin isimleriyle tefrik olunurdu.) 445 Dvd ve Clt. Clt, Hristiyan kutsal trihine gre de bir serr olmakla beraber, onlar, Clf'un bedeni kuvveti sebebiyle gemilere bu ismi vermekten ekinmiyorlar* (Mtercim) 446 Namfi ve Abdi. <Nalm'nm ifdesinin hulsas udur : Abdurrahmn Paa, tersane gemisi, yedi kalyon dman eline dt. Abdi Pasa, Manca ark 1b -rhm Be, onbe kadar tersane gemisi, iki mauna, yirmi kadar borton batt. Bilcmle yetmiten ziyde gemi Venedikliler'in eline dt. Dman bin ka dar top, pekok mhimmat, yedi-sekiz bin kadar tuvana Rus esiri ald.) Va-Hero, biTakis, 30 gemi, 8 mauna, 50 kadrga" 40 galiona der.
442

Sayfa

263

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Lepanto (nebaht) muharebesinden beri Osmanl donanmasnn urad en byk hezimet bu idi.447 Bozcaada Ve Limni'nin Venediklilerce Zabt 1 Austos trihinde Moenigo, 360 esirle, malb donanmann sancaklarn arkasndan srkleyerek, Venedik'e muzaffer bir sekilde girdi. Geen sene Volo (kadm Demitrius) (Glos)'yu anszn zabta muvaffak olan Venedikliler, Trkler'in Meneke yhud Be-nefe adn verdikleri Malvaziya'y ayn ekilde kolaylkla ele geirmeyi md ediyorlard. Bir Venedik deniz kuvveti Malvaziya'y muhasara etti. Lkin kapdn paa, Napoli di Romania'dan getirdii byk apta toplarn yardmyle muhasaradan kurtard. Boaz nnde kalm olan Venedik donanmas birbirini mtekib Bozcaada'y (Semdirek), Limm'yi zabt etti (13 Temmuz 1656 - Ramazan 1066). stanbul'da gayet mahsuldar tuzlalar olmakla beraber, Bozcaada'dan ziyde, mlik olduu tn- mahtumdan (mhr bal?) Linini iin byk znt duyuldu. Limni kalesi muhasarann drdnc gn teslim olmutu. 150.000 koyun ve dier her eyadan baka, yenieri kumandanna it 70.000 guru Venedikliler'e av oldu.448 Mft Mes'd Efendi'nin Azli Ve dam Bozcaada ve Limni'nin kaybedildii haberi, yeni sadrzam Meh-ned Paa'nn geliinden az sonra stanbul'a ulat. Mehmed Paa'-nn dmanlar bu hezimeti vesile addederek azlini istediler. Yeni sadrzam am'dan stanbul'a gelmekte iken, mft Mes'd Efendi, kaymakam Ysuf Paa'y istikllinin muhafazasna fazlaca alr grerek azlettirmi ve yerine
Sultan II. Selim zamannda 879 senesinde vukua gelen ve Snfeyn donanmas unv&nyle mehur olan hezimetten beri islm bu ekilde hezimete uramam ve dman bu kadar sevinmemitir. Nafm'dan telhtsen, s. 191. tte grlyor ki, Osmanl mverrihleri malbiyetleri sktla geitirmezler. Gala -beleri bytmek, hezimetleri kltmek san'at bizim tarafta Avrupa'daki kadar revAcda deildi Bunu bilhassa unun iin habrlatinz d. gelecek ciltlerde grlecei zere, Monte KokoHo in byk bir muvaffakiyet saylan ve nihayet bir masaldan baka birey olmad asrmzda Alman mverrihleri tarafndan dah meydana karlan Sen Gotar hezimeti, bizim ordudan kk bir ks -mm urad malbiyetten baret olup, mverrihleriiniz onu da bakkyle yazm, iken, Avrupa mverrftlerinin Yunanyne mbalalarla doldurmu olduklar, Osmanl mverrihlerinin bu defaki donanma malubiyetleri hakkndaki doru ifadeleriyle de sabit olur. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/ 578 -579. 448 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/579 -580.
447

Sayfa

264

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Haydaraa-zde'yi tyin ettirmiti. Yenieri aas Mahmd, nar'a aslm olan yenieri kedhudamn servetinin byk bir ksmn alm olmak isndyle dm olundu. Meydan aalarnn zerine asker gndermek istemi olduklar Sey-d Ahmed Paa, hakknda gsterilen affedici muameleyi sevinle kabul ederek stanbul'a gelip Silistre valiliine tyn olundu.449 Sadrzam Boynuyaral Mehmed Paa, Haleb'den geerken Abaza Hasan'a Diyrbekir valiliini vererek, Trkmen kedhudlna da Abaza'nn kedhudsn getirmiti. Mehmed Paa'nn stanbul'a geliinden henz onbe gn gemiti ki, Mes'd Efendi bu doksanlk ihtiyarn zamannda istedii gibi ileri idare edebilecei midinin krldn grerek, sadrzam drmek iin uramaya balad. Lkin Mehmed Paa'nn dmesine alrken kendi dn hazrlad. Haydaraa-zde, kul kedhud Keeciolu, ehzade Sleyman'n validesinin kedhud ile ittifak ederek, Pdih' tahttan indirmeyi tasavvur etti ki, bu'tasavvurun icras iin hereyden evvel sadrzam uzaklatrmak gerekiyordu. Lkin Mehmed Paa bu fesaddan haberdr olarak, Valide Sultn'a bildirdi. Mft, ilk toplanan dvna kabul olunmad, Bursa'ya gitmek zere gemiye bindirildi; oradan da Diyrbekir'e gnderilecekti. eyhlislmlk, yenieri aalarnn kard karklk esnasnda ve Azz Efendi'nin azlinde bir gn ve az bir mddet huzr- ahanede mftlik makamnda bulunmu olan Hanef Efendi'ye tevcih klnd. Bursa kads Sadreddn-zde Rhullah Efendi -ki Mes'd Efendi'ye ahs dmanl vard- sabk mftnin Diyrbekir'e gitmek iin segbn yazmakla450 uraarak gecikmekte olduunu stanbul'a bildirdi. Mes'd Efendi, gerek azmet etmi olsun, gerek henz Bursa'da bulunsun, dmn emreden bir hatt- hmyn geldi. Rhullah Efendi hatt- hmynu ald gnn akam Mes'd Efendi'nin ikametghn mahkeme hademesi vstasyle kuatt. Efendi, bir kkte ay aydnlnda meyve yemekte olduu srada, ele geirilmesine teebbs edildi. Mes'd Efendi cesur bir adam olduu iin elinde kl, saldrganlarn zerine atld. Lkin oklua malb oldu. Bu zt, dm olunan ikinci Osmanl eyhlislmdr. Ertesi gn Mslmanlar ehd gaz
Seyd Ahmed Paa, mkemmel kapsyle (muntazam ve ok saydaki maiy -yetiyle) Sistre'ye giderken Vize kurbnde donanmanun hezimetini haber alarak br emir olmad halde Boaz'a gelerek Kid'lBahir muhafazasna msraat eyledii ve gemilerden kan Venediklileri basarak ba ve esir ald anlalmasyle taraf- pdihiden samur krk ve mcevher kl irsalimle taltif ve muhafazada devam emr olunmu idi. Nam. 193. Seydl Ahmed Paa, Bogaz'n stanbul iin en mhim nokta olduunu byk bir ku mandana yakr nfz- nazarla takdir ederek, bunun iin emir beklemee lzum grmemiti. (Mtercim) 450 Yollar emin olmad iin bir bayrak segbn yazyordu. Naim, s. 200. (Mtercim)
449

Sayfa

265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

sevabndan istifde etmek iin, (onlarn iki misli olmak zere) Hristiyanlar da kiliselerini yktrdndan dolay, urad mczt- ilhyeye teekkr iin451 na'n grmeye gittiler.452 Melek Ahmed Paa'nn Uzaklatrlmas, Dier Deiiklikler Mes'd Efendi'nin dmn stanbul'da sabk kaymakam Haydaraazde ile, hal* ve icls fesadnda dah parma bulunan Sultn Sleyman validesinin kedhudsnm ve Karaeleb-zde kedhu-dsnm katli tkb etti. Kara Hasan-zde Hseyin Aa*nm Valide Sultn'dan efaati sayesinde, yenieri kedhuds hakknda kararla trlm bulunan dm cezas deitirilerek, Mihal'taki iftliine gnderilmekle cezalandrld. Eski sadrzam Melek Ahmed, Van valiliinden dnnde, son karklklarda eli olduu zannedildii iin Silistre Valiliine gnderildi. Van'da o mntkann Krdler'i ve zellikle kendisine itaatten imtina eden Bitlis Hn Abdal zerine birok muzafferiyetler kazanmt. Hn'n saray yama edilerek gmten sofra takm ve birok kymetli mefruat ve bunlardan baka da birok Farsa kitaplar ele geirilmiti. Abdal'n olu babasnn yerine hn tyn olundu (Temmuz 1655 - Ramazan 1065). Ahmed Paa yedi Krd beini esr ederek, dier yedi bei de Dtvn- Hmyn nmna kendi nahiyelerine be yapmt. Evliya elebi Melek Ahmed Paa tarafndan, Dnbll Hn'dan gasbedilen koyun srlerinin iadesini taleb etmek ve Murtaza Paa'nn biraderinin serbest braklmasn ihtar etmek iin, Rusya Hnna gnderilmiti. Evliya, bu memuriyetten istifde ederek o mntkada azz mezarlarn ve Katrcolu'yla birlikte stanbul zerine yrm ve daha sonra Bitlisi Hn'n hizmetine gire rek Hakkri Krdleri aleyhine bir cengde merte telef olmu olan omar ba'nn kzn ziyaret etmiti. PUh'm tersaneyi grmeye geldii bir gn, sadrzam su-i istimal ile itham edilen tersane kedhudsyle tersane ktibinin ve nar Vak'as'na karm bulunan Trkrnen Hac Ah-med'in dmm seyretti. Boynueri453 Mehmed Paa'nm sadrazamlnn balangcn iaret eden bu iddetler, donanmann Boaz karsndaki hezimetinden Limni ile Bozcaada'nn istilsndan zuhur eden umm honud-suzluu izle edecek
Kendi kanaatlerine gre. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/580 -581. 453 Hadikattil-Vzer'da, s. 103, .Boynueri.. Nam'da, s. 167, Boynuyaral.. (Mtercim)
451 452

Sayfa

266

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

bir mhiyette deildi. Ancak Venedik donanmasnn Boaz giriinde grnmesinin kendisi bakmndan hibir endeyi mcib olmadn halka gstermek iin, ehrin hisarlarn yeniden boyatt ve Ahrkaps'yla Yedikule arasndaki haneleri, ehri gzelletirmek iin yktrd.454 Boaz' Venediklilerin muhsara etmesi, yiyecek eylerin fiatlarnn artmasna sebep oldu. Pirincin okkas 150 akeye kt; ir zahire fiat o nisbette artt. Pdih bu durumlara re bulabilecek vesilelere itin etmek zere, skdar'daki sarayndan stanbul'a geerek (13 Zilka'de 1066), iki gn sonra bir meclis toplad. Sadrzam ve hem-fikirleri eskiden ha-vass- hmyna iltihak olunan Aydn ve Saruhan sancaklarnn ve Anadolu ve Karaman eyletlerinin -zmir, Sakz, stanky vesir mhim mevkilerin muhafazas artyle- bir vlye verilmesini tek-lf ettiler. Bundan sonra tersanede byk gemi (kalyon) in olun-mayp, yalnz kadrga yaplmasn teklif ettiler. Saray haznesinden pekaz bir ey alnd. Byklerden harb ver-, gisi olarak (imddiyye nmyle) para toplanldysa da, 100.000 guruu gemedi.455 Kprl'nn Sadrete Getirilii Kararlatrlm olan tevchttan faydal bir netice kmad. Sadrzam Aydn ve Saruhan sancaklarn birer adamna verdi. Anadolu ve Karaman eyletlerini de para mukabilinde satt. Zahire ve asker toplamak iin kapc balardan mrtekib kimseleri tyn etti. Bu tevcihlerin hepsi memleketin asayii iin kt tefsirleri m-,cib oldu. Zt- hne bir hafta sonra bir meclis daha akdederek sadrzama: -1 Bizzat sefere gitmek isterim; lzm gelen tedrikt gr dedi. Lkin Mehmed Paa, ellerini uuturarak: - evketli, kerametli Pdihm, Hak Tel mr ve devletinizi memdd buyursun, ortaln karkl ve askerin intizamszl zamannda sefer etmek pek mkildir. Haznenin zarureti ise tarif olunmaz derecededir. Azmet-i hmyn kararlatrlm olduu takdirde taraf-
Hammer'in hsn-i zanndir. stanbul hisarnn deniz tarafnda bulunan duvar dmana yeni ve heybetli grnmesi iin bina edilmi ve hisar zerine bini olan binalarn -hisar duvarn ykt diye yklmt. Nam, (s. 213), ikinci tedbir iin Malcul idi, fakat byle dmann hcumu srasnda deil kabilinden bir mtla ileri srer. Halk ise bu haller zerine dehete kaplm, korkaklar hanelerini ucuza satarak kamlardr. Nam'ya. baknz. stan, bul ahlsinden bir takm 1333 Reblevvellnde ngiliz ve Fransz donanma snn -Allah'n inyetiyle az vakit iinde tam bir hezimete uram olan - taarruzlar srasnda yzelli ene evvelki tabletlerini deitirmediklerini gstermilerdir. (Mtercim) 455 Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/581 -583.
454

Sayfa

267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

ahanelerinden yirmi bin kese imdd buyu-rulmas lzm gelir. cevbm verdi.456 Zt- hne bu mlhazalardan memnun olmayarak, sustu ve meclisi datt. Valide Sultn'm hazinedar, Solak Mehmed,. Hoca Mehmed Efendi eski res m-zde, Mmr Kaasm Bozcaada ve Limni'nin kaybndan kaynaklanan honudsuzluktan istifde ederek, Boynueri Mehmed Paa'nm azline ve Kprl'nn sadretine almay dndler. Bpynueri Suriye'den stanbul'a gelirken Eskiehir'den getii esnada, Kprl'y ihtirmkrca kabul ederek, beraberinde stanbul'a getirmiti. Lkin aleyhindeki teebbsleri si-l&hdr vastasyle haber alarak, Kprl Paa'yi Tarablus'a tyn etti ve yeni memuriyetine hemen gitmesini emretti. Kprl'y sevenler, tasavvurlarn ortaya koymann henz vakti gelmediini dnerek mhirne bir manevra evirdiler. Valide Sultn vastasyle silhdr m belerbegiliine tyn ve m V-lsi vezr Haseki Mehmed Paa'y istanbul'a davet ettirdiler. Bu ifte tedbr Haseki Mehmed Paa'nm sadrzam olacana dir bir rivayet yaylmasna sebep oldu. Boynueri Mehmed Paa, bu sylenti zerine, rekabetle alkal dikkatlerini Kprl'den ayrd. Boy-nueri'nin Pdih nezdinde hmisi olan silhdr bu suretle uzaklatrld. Lkin Kprl'nn daha bir kudretli dmana, yenieri aasna galebe etmesi lzm geliyordu. Bununla beraber ustalkla idare edilen hileler sayesinde aa azledildi ve yerine Kprl'ye taraftar mirhor Shrb Aa getirildi. Yenieri aasnn azl olunduu gn, Kprl, kzlaraas vastasyle gizlice Valide Sultn'n huzuruna gtrld. Valide, sad-rzamlk vazifesini uhdesine almaktan ekinip ekinmediini sordu. Kprl muvafakat artlar olmak zere unlar beyn etti: 1) Kendisinin arzlar, bil-istisn kabul olunacak; 2) Hizmetleri istediine vermekte serbest olacak.457
Nam'dan (s. 217) alnmtr. (Mtercim) Kprl Mehmed Pasa dilfrne sze gaaz idp : Devletl Pdihtm (Bu szler Valide SuHan'a hitb olduundan sult&nim. olsalar gerektir) evvel huzr- hmyna her ne telhis idersem tenfz ohnup hlf buyurufanaya; saniyen edndan 'lya varnca mansb ve mertb ve ir tevch&t hususunda kafa bir tarafdan sevk ve efaatle bu kullarna ibram Duyurulmaya ki, Devleti padiAhly enfa' olan ricali istihdam kaabil ola. Zrft .Kl-ffit tete-velled mine'-efaat (yni: fetler effiatlardan doar) mefhumunca cmle ihtilln sebebi efaati n-maltuledr. Slisen vzer ve vkeldan birini ya malna ragbeten veyhd hsn-i i'tikaada binen garm ve erik ma-kaamna vaz' idp bu kullarmn istiklline halel virifeneye; rbian bu kullan baklanda ashb- i'tirz; olan mnfkme ruhsat kelm virilmeye; zira cmle lem devletden hissemend olmak ister: lemi cmleten rt kaabil de-dr,' id cihetden bu mafcaam sahibine husd ve husm kata (pek) okdur, h-cm-. nss kat* ve fesad def itmee zemm S mesv fcapusin sedd it-mekden gayn re yokdur. Bu drt urta riyet ile msade bu yurulursa avn-i Hakk fle ve duamz
456 457

Sayfa

268

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

3) Hibir vezir ve nazar- iltiftda olan byk memur, kendisiyle nfuz mcdelesine kmayacak; 4) ahs hakknda yaplacak iftiralarn hibiri Pdih nezdinde i'tibra yn grlmeyecek. Kprl Mehmed Paa, bu artlar zerine, Cenb- Hakk'in muaveneti ve Valide Sultn'n duas berektiyle Devlet'i eline alabileceini beyn etti. Valide Sultn, bu arzularnn kabul olunacan syleyerek, vaadinin yerine getirilecei hakknda nm- Hudy- Mtel'i yd eyledi.458 Ertesi gn, - (Cuma, Zilka'de 1066 - 15 Eyll 1650) cuma namazndan iki saat evvel Kprl saraya davet olundu. Pdih, Boynueri Mehmed Paa'yi idaredeki hatlarm sayarak azarlad ve mhr istedi, bostanc baya da habsini emretti. Ondan sonra Kprl'nn taht odasna alnmasn irde ederek, kendisine u szleri syledi: - Beyn ettiin, benim de kabuln taahhd ettiim artlarla, seni kendime vezr ettim; greyim, bana nasl hizmet edeceksin! Kprl, Cenb- Hak'dan muvaffakiyet temenni ederek yere kapanp teekkr etti.459 Saray mneccimi, Kprl'ye sadretin tevcihi iin le namaz vakti ykselen minarelerden Allahu Ekber sadlannn tann-endz olduu vakit olacan sylemiti. Ahkm- er'iyye mucibince le namaz dire-i nisfu'n-nehra girdii srada f olunamaz. nk Peygamberlerin ifdelerine gre, her gn yldzlarn bat nnda eytn Gne'i boynuzlar iine alr ve lemin hkimi tac olmak zere onunla kendisini ssler; l kin

berektiyle hdmeti vezret uhdesinden gelmek mmktodir. didi. Nafm, s, 223. Hulsasi udur ki, 1) Arzlar kabul olunacak; 2) Kimse hakknda iltimas olunmayacak; 3) Kimse erik tutulmayacak, 4) Aleyhindeki telkinlere iltifat olunmayacak. Bunlar gaayet etrafl dnlmtr, ilk art birbirine bal ve biribirinin tekrar gibi grnrse de, deildir. Arzlar kabul otunu* da, kabulden nce biri hakknda efaat edilebilir; yine arzlar kabul olunmak ve efaat edilmemekle beraber bakasnn da arz desteklenebilir. Kprl art ile istiklli muhafaza ediyor, drdnc artla rekaabeti mah vediyorKprlnn r'ye bu artlarla nmyan otur. SuKn IV. Mehmed. bu ryetkr adama emniyet ederek Devlet'e byk hizmet etmitir. O zamann ahvl ve hdiselerine nazaran Kprller sadrete getirilmemi olsayd, memlekette ihtilller devam edecekti, Sultn IV. Mehmed'in saltanat da devam edemiyecekti. (Mfiterdm) 458 Kprl, lfz murd sz ile kanaat etmiyordu; Valide Sultn Vallhu'KArfm. bu ricalarma msade olunur, cmlesini kere syledi. Naimfi'dan, s. 223. (Mtercim) . 459 Kprl Mehmed Paa huzr- hmyna davet olunup salt- cum'ada ha-Ub minberde iken htem-i veklet kendye inayet buyuruldi, ve sabkan rik -rolunan drt art Pdih- lem-penftb hazretleri ttsnen birer birer zfkr eyledi; bu urta riyet olunmak zere seni mstakiUen vezr eyledm; g -reym seni nice mdmet idersin* diyp hayr duy - mlkne fle mesrur bu-yurdlar ki. Kprl Mehmed Paa dah giryan olup incu doesi gibi gzya mnevvir sakallan zerine rtzn olarak evketl kerme pdisAhum. Hakk Tel mr devktin(W ber-devm eyleye, sdk ve iskaametle hdnuC- se rlfinzde sarf- iktidar ve uur- hmynunda bezi- cn iderem. Devletl pttiahuniun himroet-i aliyyesi ve hayr duas berektiyle Hakk Tel tev-Rfc ihsan eyleye.. diy zemin bs itdi.. Nam, s. 224. (Mtercim)

Sayfa

269

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 10

Joseph von Hammer

Allahu Ekber sadsn iidince brakr.460 Osmanl mverrihleri de hrs, sefahat, isyan ifritleri hunrz Murad'm, sefih brahim'in saltanatlarnda ve IV. Mehmed'in ocukluk yalarnda o suretle semt-i re's-i cenuba vsl olmu iken, u kadar felketten sonra, Devlet'in bir kan selinde ykanarak, zaafa uramakta olan yaama gc yeniden tecell etmi ve bir adam zuhur ederek hkmetin tacn isyan Ibs'inden kurtarm olduunu beyn eder ler.461

270
Sayfa

Hammer bunu kimbir nerede grm ise garb bir ey zannyla ehemmiyet vermitir- Kprl'ye sadret tevcihi hatlb minberde iken vki* olduu faalde, bu sze uymak iin onu da ezan zamanna tahvil etmitir. 461 Osmanl mverrihlerinin dncelerinin zeti bir zamandan beri yklmaa yztutmu olan Devlet'in, Kprl Mefatned Paa'nn hakimane tedbrleri 3e yeniden ykselie madar olduunu beyndan ibarettir. Hammer, getiimiz fkralar en veciz ekilde zetlemek iin onu bu ssl slupla ifde etmitir. (Mtercim) Hammer, (Baron Joseph Von Hammer Purgstall) Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat: 5/583 -586.
460