Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Joseph von Hammer Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

NDEKLER Bu Tarihin Altnc Devresi in Mracaat Edilen ark Kaynaklar .... 7 I- Umm Trihler ................................................................................................ 7 II- Hurisi Trihler ................................................................................................. 7 III- Tercme-i Hller ve Mntehabfit Mecsnnalan .................................. 8 IV- Devlet Kanunlar ve Muhbert Mecmualar .................................... 8 ELLNC KTAP ..................................................................................................... 9 Kprl Mehmed Paann Asl ..................................................................... 10 Kadzadeliler'in Grlts ............................................................................. 12 ran, Avusturya, Lehistan, sve Ve Transilvanya Elileri ................. 16 Zorbalarn dam Edilmesi .............................................................................. 18 Kprlnn Hasmlarnn Uzaklatrlmas ............................................ 19 Aslan Patrik ........................................................................................................ 20 Osmanl Donanmasnn Akdeniz Boaznda Hezimete Uramas .. 22 anakkale nnde Zafer ................................................................................ 23 Mkfat Ve Mczt ......................................................................................... 24 Bozcaada'nn Fethi............................................................................................ 25 Asker Maann Enderun Haznesinden Alnan Borla Ttfdiyes .... 27 Limni'nn Fethi ................................................................................................... 29 Krm Hantnn Moldavya, Translvanya, Eflak'ta Aknlar ................. 32 Translvanya Voyvodas Babcsay ................................................................ 34 Abaza Hasann syan ....................................................................................... 35 Kprl'nn Makyavelii.............................................................................. 37 Fransz Elisi Ve Olunun Hapsi .................................................................. 38 darede Deiiklikler, Aziller, damlar ...................................................... 39 ir Cevr, Rza, Karaeleb-Zde Abdlaziz Efendi Ve Ktib eleb'nin Vefatlar ........................................................................................... 42 Pdihn skdar'a Gemesi ...................................................................... 44 Abaza'nn Murtaz Paa'ya Galebesi ......................................................... 46 Haleb'de s Paalarn dm ........................................................................ 47 Deli Hseyin Paa'nn dam ......................................................................... 49 eyhlislam Bolevinin Azledilmesi ............................................................ 51 Osmanl Donanmasnn Atalya nnde Hezimeti ................................ 53 Msr'da htill .................................................................................................... 54 smail Paann iddetli Hareketleri ............................................................ 55 Timak Tesisat .................................................................................................... 57

Akdeniz (anakkale) Boaznda Yeni Kaleler nas ........................... 57 Eflak Voyvodasnn Tayini ............................................................................. 59 Rakoczy'nin Sonu .............................................................................................. 61 Avusturya Elisi Bursa'da .............................................................................. 61 Rusya'da Tatar Ve Kazaklarn stilas ........................................................ 68 Kazak, Rus, Lehistan, Cezayir Ve ngiliz Sefaretleri ............................. 71 Girit Muharebeleri ............................................................................................ 73 Yangn Veba Ve Ktlk....................................................................................... 74 Don Ve Dnieper Nehirleri zerinde Kaleler nas .............................. 76 Valide Sultan Ve Kprl'nn Camileri .................................................... 77 ELLDRDNC KlTAP ............................................................................................ 82 Kprl Ahmed Paa'nn daresinin Balamas .................................... 82 Kemeny'nin lm ........................................................................................... 85 Pdihn stanbul'a Dn ........................................................................ 88 Venedik'le Mzakereler .................................................................................. 93 ngiltere, Fransa, Transilvanya Ve Avusturya Memurlaryle Diplomatik Mzakereler ................................................................................. 94 Macaristan zerine Sefer ............................................................................... 95 Avusturya Murahhaslar le Mzakereler ................................................ 96 Osmanl Ordusu Uyvar zerine Yryor ................................................. 98 Uyvabtn Zabt...................................................................................................... 99 Reslkttb'n Ve Damadnn damlar .................................................102 Apafy Osmanl Ordughnda .......................................................................104 Lewenz, Neutra Ve Novigrad1n Zapt .....................................................105 Tatarlar Moravya Ve Silezya'da .................................................................106 Lehistan Elisinin Gelmesi ...........................................................................107 Zriny'nin Harekt ...........................................................................................108 dar Deiiklikler............................................................................................110 Yamur Duas....................................................................................................111 Vani Efendi .........................................................................................................111 ehzade Mustafa'nn Doumu ....................................................................113 Sadrzamn Azmeti .......................................................................................113 Neutra'nn Dmesi ........................................................................................114 Kanje Muhasarasnn Kaldrlmas ..........................................................115 Serinwar'n Muhasaras, Zapt Ve Yaklmas ........................................116 Sadrazam Raab (Yank-Kale) zerine Yryor ...................................118 Lewenz Muharebesi .......................................................................................120 Yeni Sulh Teklifleri .........................................................................................122

Sen-Gotar (Saint-Gotthard) Muharebesi ................................................123 Vasvar Anlamas ............................................................................................127 Pdihn Avlanmas ......................................................................................129 Viyana'ya Fevkalde Bir Sefr Gnderilmesi.........................................131 Kaahire'de Bir Asker! syann Bastrlmas ...........................................132 Kbrs Ve Sakz Sakinlerine Vergi Konulmas .......................................134 Cezayir le ngiltere, Hollanda, Fransa Arasnda Mzakereler ......135 Bir Dinsizin (Ateist - Dehri) dam ..........................................................137 IV. Mehmed'in Edebiyatla tigali .............................................................138 Pdih Dimetoka'da .....................................................................................140 Padiah anakkale Boaz'nda ...................................................................142 Valide Sultan Cmii'nn Almas...............................................................142 Kont Leslie'ntn Sefareti.................................................................................143 Viyana'da Osmanl Sefareti..........................................................................146 ELLBENC KTAP .................................................................................................151 Avrupa Devletleriyle Siyas Mnsebetler ............................................151 Yeni Krm Hn ................................................................................................155 Grit'e Yeniden Asker Gnderilmesi .........................................................155 Padiahn htiam Ve Ava Olan Dknl .......................................157 Yahudi Moiz Sabatay Ve Krd Mehdi ......................................................159 Basra Ve Msr'da Karklklar ..................................................................161 fetler ..................................................................................................................164 Vn Efendi Vaazlarnn Te'sri ..................................................................165 Pdiah'n Avlanmas .....................................................................................166 Pdiah'n Halasnn Nian Ve Dn ...................................................167 Diplomatik Mnsebetler ............................................................................168 Pdihn Edirne Ve Yeniehir'e Gitmesi ...............................................178 Venedik Elisi....................................................................................................180 Rusya Elisi'nin Kabul.................................................................................182 Fransa Elisi ......................................................................................................184 Mteferrika Sleyman Aa Paris'e Gidiyor ...........................................184 Dahil Karklklar ..........................................................................................186 Budin Yangn....................................................................................................187 Veliahdn Terbiyesi.........................................................................................188 Sultan Mehmed Uluda'da (Teselya Uluda) ......................................190 Kprl Mehmed Paa'nn Kandiye'ye Girmesi ..................................190 ELLALTINCI KTAP .................................................................................................215 Pdiatn Edirne'ye Dn.......................................................................215

arap Yasa ......................................................................................................217 Manyotlar ...........................................................................................................218 Venedik Hududunun Tyini ........................................................................219 Fransz Sefiri M. De Nointel .........................................................................221 Macar slerinin Takdimi.............................................................................226 Rusya, Lehistan, Venedik Ve Ceneviz Sefaretleri ................................234 Rus Kazaklar ....................................................................................................237 Selim Girayn Krm Hanlna Getirilmesi ...........................................239 Padiah Despot Da Yaylasnda ...............................................................240 Elsiz Ayaksz Hattat ........................................................................................241 Kprl Ahmed Paa'nn Dahil Tedbrleri ...........................................241 Kamenie Seferi ...............................................................................................243 Sadrzamn Lehistan Kral'na Mektubu .................................................244 Osmanl Ordusu Kamanie nnde .........................................................247 Lehistan le Sulh Akdi ....................................................................................249 Hotin Ve Lain'in Fethi ..................................................................................255 Human'n Zapt.................................................................................................257 Macar sileri .....................................................................................................260 Fransa le Lehistan Arasnda Anlama....................................................261 Velahd ehzadenin Snneti Ve Hatice Sultanin zdivac Dnleki ................................................................................................................................261 ngiliz Sefareti Ve Berberiye Hkmetleri ............................................268 Rumlar Kuds'te Kamame Kilisesinin Muhafazas Hakkn Kazanyor ...........................................................................................................270 Macaristan Hududu ........................................................................................271 Msr'da htilaller .............................................................................................272 Pdih stanbul'da ........................................................................................273 Lehistan le Sulh ..............................................................................................274 Kprl Ahmed Paa'nn rtihli...............................................................275 irler, Fakhler Ve Mverrihler................................................................276 Sokollu Mehmed Paa le Kprl Fzl Ahmed Paa Arasnda Bir Mukayese ............................................................................................................280

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Bu Tarihin Altnc Devresi in Mracaat Edilen ark Kaynaklar I- Umm Trihler 1) Tftrlh-i Rfiid: Byk boyda cilt, 1153/1740'ta istanbul'da basln*, birinci cildi 1071/1661'den 1115/1703 senesine kadar olan vak'alan ihtiva eder. 227 varaktr 1. 2) Bilinmeyen bir mellifin trihi ki, Berlin Kraliyet Ktphanesinde, (Piez El Yazlan arasnda Nu: 75) mevcuttur; orta boyda 309 varak. Bizzat shid olan mellif 1099/1687'den 1116/1705 senesine kadar olan zamandaki vak'alan yazar. 3) Ztibdetti'l-Vekaay'; Defterdar Mahmd Pasa'nn eseri. 1060 / 1650'den Sultn IH. Ahmed'in 1115/1704 senesinde clusuna kadar. 436 varak; benim kolleksiyonumda 2. II- Hurisi Trihler 4) Ovfihir't-Tevrh: Kprl Ahmed Pasa'nn mhrdar Hasan Aga yazmtr. Bu eser Macaristan ve Venedik seferlerini hikye eder ki Girit fethi de dhildir. Benim kolleksiyonumda byk boyda 481 varak; Viyana Saray'nda, mparatorluk Ktphanesi El-yazlar arasnda Nu: DIV ve DV, Ltince tercmesi vardr; ad udur: Annalium Gemma authore Hasauaga Sibilli Custode Kupurli, sen Cypri Ahmed Bassae, suprem vizirii Ahmed Qaarti Turcarum Tyranni e turcco-arabtco-persico idiomate in httinum fronslata et diversis hotis ac. remniscentus illustrata a Joanne Podesta S.C.R. Majestats a aecretis 1680. (Mterciminin saray ktibi olduu ve haiyeler ilve ettii anlalyor.) Bu kitabn te birinin mtercimi Podesta, kitab Sadrzam Kara Mustafa Paa'nn kitaps olan bir imamdan (ulemdan bir zt) almtr. Zannederim M, bendeki nsha Podesta'daki nshadr; zr Viyana'da bakas yoktur; bundan baka bendeki nshada, onyedinci asrda yazlm Almanca haiyeler vardr.
Nafan'nn nd cildi (mtercimdeki basksnda fi. cildi) 1070 senesinin ilk yansnda gecen vak'alaria sona ermigtir. Ra&d'n birinci cflcta" se, 1071 senesinin son yarsndaki vak'alarla balar. u halde devletin resmi tarihinde bir senelik bir fasla okluundan, bu mddet in baka melliflere bavurulmak gerekmitir. 2 Lariasal (Yeniehirli) Sadi Efend'nn Vantemir'in eseri olarak -Synopsh Nvhbetrt-fevarll'l vardr. Lftkin bu eserin tedariki biice mmkn olamamtr. <Mverrih bu Zbde vey& cNuhbe ismini tercme eklinden karyor; ba eser, Sultn n. Osman zamannda yaalmif matbu Nmhbetfit -Teva-rftten baka olmak iktiz eder.)
1

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

5- Trh-i Mehmed Giray: Krm'a it bir huss trihtir ki, 1096/1684'ten 1114/1702 senesine kadardr. Bendeki kolleksiyonda 124 varaklk bir cilttir. 6- Trh-i Kamanie: 1082/1671'de Kaminiye (Caminec) fethi trihi. Nb'nin eseri. KoUeksiyonumda 39 varaklk orta boyda bir d ittir. 7- Mecmua-i Sr-i HmyOn: Bu eser, 1086/1675'teki, ehzadelerin snnet ve Hadce Sultn'n izdiva dnlerini tasvr eder. Kk boyda 45 varakhk kk bir cilttir. KoUeksiyonumda mevcuttur. 8- Trh-i Abdullah Mehmed efik: Yalnz III. Ahmed'in 1115/ 1703 senesinde clusunu tkib eden senenin vak'alarn ihtiva eder. 1063/1652 iht trihiyle birlikte ciltlenmitir. 9- Edirne Vak'as: Bu eser 1073 ihtillini hikye eder; Berlin Kraliyet Ktphanesinde Diez Elyazlan arasnda, 10- Mzd'1-Hakk f-thtiyri'1-Ehakk: Hac Kalfa'nn eseri olan bu nefs kitab, mtekellimn ve mutasavvfn arasndaki ihtilfn sebeplerinin hulsasn ihtiva eder. Orta boyda 34 varakhk bir cilt; kolleksiyonumda mevcuttur. 11- Trh-i Zlfekaor: Viyana'da 1689 senesi musalehas mzkerelerinin trihi; sefir Zlfekaar Efendi yazmtr. Kk boyda, 97 varaklk bir cilt; kolleksiyonumda mevcuttur. III- Tercme-i Hller ve Mntehabfit Mecsnnalan Bu trihin onuncu cildindeki kaynaklar listesinde belirttiimi?, eserlerden baka, unlara da bavurduk: 12- Tezkire-i uarfi: Saffiy (. 1138/1725). Bu eser, bu trihin sekizinci cildinde beyn edilen Riyazi, Rz, Kaf-zde Nazm'nin mntehabt mecmualarnn zeyli olup beyz irin tercme-i hlini ihtiva eder. Byk boyda 309 varaklk bir cilt; kolleksiyonumda mevcuttur. IV- Devlet Kanunlar ve Muhbert Mecmualar 13- Mektibt- Nb: Orta boyda 147 varaklk bir cilt, 294 yazmay iine alan bu eser, Kont Rzewuski'nin kolleksiyonundadr. 14- Fransz tercman Le Grand'n ins; 37 para hkmet yazmasn iine alp, Viyana Saray Ktphanesinde 425 numaradadr. Orta boyda 42 varaklk bir cilt.

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

15- Mnet- Dvn- Hmyn: 1687/1108 senesine kadar 66 kt'a hkmet yazs ve bert ihtiva eden mecmuadr. Orta boyda, 99 varaklk bir cilttir; kolleksiyonumda mevcuttur. 16- 1087/1669 senesinde Reslkttb Mustafa Efendi zamannda yazlm timr ve zeamet defteri. Viyana mparatorluk Ktp -hnesi'nde, Nu: 92. 17- Siget Sanca Defteri: Dresden Kraliyet Ktphanesinde, 18- Gran (Estergon), Vizegrad ve Novigrad sancaklar defterim Dresden Kraliyet Ktphnesi'nde, Nu: 8. 19- Memlik-i Osmniyye Kazalar Defteri: Dresden Kraliyet Ktphanesi, Nu: 9. 20- Defter-i Mansb- Kaza: Anadolu ve Rumeli'yi iine alr. Kk boyda, 88 varakhk bir cilt; kolleksiyonumda mevcuttur. 21- Defter-i Mansb- Kaza: Bu eser, evvelkinden az farkldr. Kk boyda, 55 varaklk bir cilt 22- Defter-i Terifat: Kk boyda, 63 varak; kolleksiyonum-da mevcuttur. 23- Kaann-nme-i Hezrfenn: Sultn IV. Mehmed zamannda neredilen hkmetin ess kanunlarm ihtiva eder. 1080/1669 senesinde yazlmtr. On bb'a ayrlmtr. Kont Rzewuski'nin kolleksiyonundadr. statistik! malmat ihtiva eden bu kitap, pek ndir olan u eserin hulsasdr: Della letterature dei Turchi da Go-vanni Battista Donado Senatr Veneto tu bailo in Constantinopoli, Venedik 1688. Kk boyda 140 sahife. (Mellifi stanbul'da Venedik balyosluunda bulunan Giovanni Battista olduu anlalyor.) 24- Kaann- esasiler, bertlar, fermanlar, dier hkmet evrakndan tertb edilmi mecmua; birok arivden toplanmtr. Viyana mparatorluk Ktphnesi'nde, Nu: 442. 25- Onyedincl asm nihyetinde ve Onsekizinci asrn balarnda yazlm 546 kt'a devlet yazmasndan mrekkeb bir mecmua. Kk boyda, 156 varaklk bir cilt; kolleksiyonurada. ELLNC KTAP Kprl Mehmed Pasa'nn asl. Kadzdeliler grlts. Avusturya, tran, Lehistan, tsve, Transilvanya elileri. tdm edilen zorbalar. Kprl'nn hasmla-nnn uzaklatrlmas. Aslan patrik. Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Osmanl Donanmasnn Akdeniz Boan'nda (anakkale'de) hezimete uramas. Bozcaada ve limni'nin fethi. Mftl'nin azli. Kara Hasanoglu Hseyin Aa'nn vefat. Krm H&-n'nin Transilvanya, Moldavya, Eflak'ta aknlar. Transilvanya tw Barcsay. Abaza Hasan'h syan. K> rl'nn makyavalistlii. Fransz sefiri De La Haye le olunun hapsi. ir evri ve RiyzThin, mftt Aztz Efendi'nin. Hac Kalfa'nn vefatlar. Pftdih'n skdar'a gemesi. Murtaza Paa'ya Abaza'nn galebesi. Haleb'de si paalarn idam. Hseyin Paa'nn dam eyhlislm Bolevi'nin azli. Osmanl donanmasnn Atalya nnde hezimeti. Msr'da ihtill- ismail'in zlimce tazyikleri. Timr te'stsfih., Akdeniz Bogaa'nda yeni kaleler yaplmas. Mihne'nin yerine Ghika'nn Eflk Bei'ne tayini. Rakoczy'nin lm. Avusturya elisi Msyern Bursa'da. Kont de Souches, Szathmar ve Szabolcz'u zabtediyor. Seyyd Ali'nin Grosvaradin (Grosvardein)' fethi. Rusya'da Tatar ve Kazaklar'n stiln. Kazak, Rus, Lehistan, Cezayir, ngiliz sefaretleri. Yangn, veba ve ktlk. Don ve Dinyepr nehirleri zerinde nat Valide Sultn'n ve Kprl'nn camileri. Kprl Mehmed Paann Asl KPRL Mehmed Paa, Devlet'in mhrn Pdih'n elinden alrken, minarelerden Allhu Ekber sadlar kulaklarda tann-endz oluyordu 3. Kprl'nn sadretini hi kimse mnsip grmedi. Devlet'in snmeye balayan kudret n yeniden parlaklatrack olan bu devlet ricalinin gelecekte kazanaca bykl, o zaman ne saray kefedebiliyordu, ne de stanbul halk. Ulem takm: Bu okuyup yazma bilmez bir childir diyorlard. Aalar: Bu, s Vardar*a malb olmu, liyakatsiz bir adamdr derlerdi, Hkmet ricali ise: Bu mflis herf, Devlet*in ml mkiltna hibir ekilde re bulamayacaktr. mlhazasnda bulunurlard. eride her tarafta isyanlar ortaya kt, hrite hududlarn muharebelerle kana boyand ve Devlet gemisini musibet dalgalarna
Onuncu cildin sonunda iaret olunduu gibi, Nam'ya nazaran. mhr- hmyn ezftn okunurken deil, hattb minberde ten verilmitir. Galiba mverrih minare ve minberi kartrmtr. (Mtercim)
3

Sayfa

10

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

gmlmekle tehdd eden frtnalardan kurtarmak iin, pek cesur ve pek maharetli bir adama ihtiy bulunduu bir zamanda, Pdih'n zayf, istirahate k, metanetsiz, servetsiz bir ihtiyar semesinden, herkes ikyet etmekteydi. Lkin Koprl'nn o vakte kadar kadri bilinmemi, devletin idar ilerinde hiz olduu yksek meziyyeti gstermeye frsat. bulamamt.-Vk hkmet ilerine Sokolu gibi kuvvetinin keml noktasnda deil, 70 yanda gelmiti. Sokollu gifii Pdih devresinde deil, ancak 5 sene hkmet etti. Bununla beraber, u ksa mddet trihte yalnz byk bir devlet ricali olarak yer almasna deil, hanedannn bykln te'ss etmesine de yetti. Sokollu, sadrazamlk nfuzunun Budin vlsi iken cellt eliyle dm olunan yeeninin kan iinde sndn grmt. Kprl ise, sadrazamln oluna nakletti. Anadolu'ya gm bir Arnavud'un olu olan 4 Kprl Mehmed Paa, Kprl unvann, doum yeri olan Kpr kasabasndan almtr ki, bu kaza Merzifon'a alt, ve Amasya'ya 5 oniki fersah mesafede ve Kzlrmak'a (Halys) dklen iki kk rmak arasnda ve Taan Da'nn eteindedir. Bu rmaklardan birinin zerine ahap bir kpr in olunduundan, kasaba, eski ad olan Kara-gede yi 6 Kpr eklinde deitirmitir. Lkin Kprl'nn hret kazanmasndan sonra Vezrkprs (bugn: Vezirkpr) ismini almtr. On cami, birok hanlar, hamamlar, tekkeler, saraylar 7, Vezrkprs kazasna bal 40 ky, bu kasabann vaktiyle ne kadar mmur olduuna dellet eder, O zaman bu kasabada 6.000 aile mevcuttu; imdi ise 3.000'den ziyde deildir 8. Zira mahslleri armut, zm, elma; sany mahslleri boyal mensucat, yn ve pamuk bezleriydi. Bir kk merhale
Sadrzam Kprl Mehned Paa ve Kprl Ahmed Paalar'n, son pdihn, onlarn sultanlanyle (zevceleriyle) balca nedimelerinin trihleri ve sarayn en gizli entrftalanyle Dalmaya, Transilvanya, Macaristan, Girit, Lehistan muharebelerine dit bz huss eyler adyla Paris'te 1676 senesinde baslm olan (Franszca) bir esere Itimd ederek Avrupa mverrihlerinin uzun mddet zannettikleri gibi, Kprl Fransz deil, Arnavud idi. (Fraarl Sm Be Kaamnsfi'I -lfim'da Kprl, kelimesinde. Kprl Mehmed Paa'-nn Arnavudtuun Bert sancanda, Timorie kazas kylerinden birinde dnyya gelerek, oradan stanbul'a geldiini ve Kpr kazasn daha sonralar mesken ittihaz ettiini yazyor. (Mtercim) 5 KauMttfil-Alm, Kpr kasabasnn Amasya'nn 70 km. kuzeybatsnda olduunu gsterir. (Mtercim) 6 Hammer'in Franszca'snda kede> lfzna, kalbur, sepet, kafes, it demek olduu Sm Be'in Kaamos - Fransevl'sinde gsterilen daie mns verilmi ise de, ctegede ve meygede lfzlarndan da anlalaca zere gede, hne, ev, yurt demektir; binenaleyh Karagede, .Karaytn-t tur. (Mtercim) 7 Bahcalan Sultn Mustafa, Ysuf Aa saraylanyle, Kprl'nOn ada zengin bir yenieri tarafndan yaplan saray ve bizzat Kprl le Abaza Ha -san'in saraylardr. (Eskiden btn byk hanelere saray denirdi.) 8 1314 senesinde baslm Kaamusfl'I-A'lm, Kpr kasabasnda 8.600 ahli (1 -000'i gayrimslim) kaydeder; Kpr kazasnda da 8 nahiye, ve 100 karye (altda biri gayrimslim) gsterir. {Mtercim)
4

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

(mesafede) ve Kzlrmak'n denize kart yerde bulunan Bafra iskelesi, Vezrkprs'nn zengin tccarna mahzenlik ederdi. Sarp bir dan zirvesinde ve btn mntkaya hkim bulunan kale, hkmetin takibatndan kurtulmak iin Kzlrmak dalarnda isyan bayran kaldran Haova firarilerini zaptetmek maksadyle, Kprlmden ve Evliya eleb'den 50 sene nce yaplmt. Kprl, genliinde saray- hmyn a raklnda ve sonra alnda bulunarak, 25 yanda Husrev Paa'-ya hazinedar ve Kara Mustafa Paa'nn sadreti zamannda byk-mrhor olmutu; daha sonra (iki tulu vezir olarak) birbirini m-tekib m, Kuds, Tarablus vlsi ve sonra Kubbealt veziri oldu. Lkin daha sonra ehemmiyetsiz olan Kstendil sancan kabule mecbur olup, azleddii zaman doum yerine dnmt. Vardar Paa zerine harekete memuriyetinde malb ve esir derek, bir tarafndan kurtarlmt ki, bunlar evvelki ciltte tafsil olunmutu. tbr Paa, sadrazaml srasnda, Kprl'ye Tarablus- m sancan verdi; ancak memuriyetine balamadan nce lbr*in halefi tarafndan azledilip, yine Kpr kasabasma ekildi. Boynueri Mehmed Paa am'dan stanbul'a gelirken onu maiyyetine ald. Fakat Koprl'nn kendisine tehlikeli bir rakb olduuna hkmederek, uzaklatrmak iin var kuvvetiyle alt. Kprl Paa, sadrazaml ele geirmek iin hileye bavurmad; lkin kendisinin deerini takdir ederek Devlet'i kurtaracak bir adam olduunu kefeden dostlarnn srarlar zerine yine getiimiz ciltte yazld vehile arzlarnn takdmiyle beraber Pdih tarafndan kabul edilmesi, hibir trl tavsiyeye bakmakszn memuriyetleri mn-sib grdklerine tevcih edebilmesi, kendi arzusuna gre mkft-landrabilmesi ve cezalandrabilmesi, kendi nfuzuna rakb olabilecek devlet byklerinin ve pdih yaknlarnn te'sri altnda kalmamas ve btn tedbrlerini zt- ahanenin mutlak gvenle kabul etmesi artlaryle, idarenin dizginlerini eline almaya muvafakat eyledi. Kadzadeliler'in Grlts Pdih, sadrazamlktan azledilen Boynueri Mehmed Paa'nn mallarnn msaderesini ve katlini emretmiti; lkin Kprl'nn efaati zerine haytn balad. Mehmed Paa'nn geriye kalan ksa mddettik hayt iiu Kprl, kendisine Kanije eyleti varidatn tahsis etti 9.
9

Sayfa

12

Nam'ya nazaran (s. 226), Boynueri birka gn Yed&ule'de hapsedildikten sonra Malkara'ya srld;

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Defterdarlktan azledilmi olan Saba Mehmed Paa (eski sadrzam zamannda) 150 kese mukabilinde dm-dan kurtulmutu; lkin bu aftan ancak bir gn istifde edebildi: Idm cezasndan korkusu neticesinde, ertesi gn vefat etti. Kprl'nn sadrazamla ykselmesinden bir hafta sonra (3 Zilhicce 1066 - 22 Eyll 1656) minarelerde namaza davet demek olan ezan okunurken 10 Kadzde'nin mutaassp taraftarlar olan banaz dnceli m-tekelllmn, tasavvuf erbab ve derviler hakkndaki taarruzlarna ihtiyar bir adamn idaresi zamannda devam edebileceklerini md ederek, Sultn II. Mehmed Cmii'nde toplandlar. Tarikatlara it btn tekkeleri ykmaya, dervileri tecdd-i imna zorlamaya ve muhalefet edenleri ldrmeye, her camide yalnz bir minare brakarak dierlerini faydasz bir israf eseri olmak zere ykmaya, altn ve gm evni, ipekli elbise, ttn, kahve afyon kullanlmasn, ilhi sylenmesini, kudm ve ney sesiyle sem crasn menetmeye karar verdiler. Ksacas, Kadzde'nin telkin ettii yoldan gitmeyenleri teline mahkm ederek, bu hastalkl fikirler lehinde. devam edenleri ellerinden gelen dnyev cezalarla cezalandracaklard. Bu toplanty tftkib eden gece, btn ehir heyecana dt; mderris leri mtekellmln ksmndan olan talebe-i ulm (yksek renim rencileri) denek ve baklar alarak, esnaf ve onlarn raklarn ve klelerini kendi taraflarna celbederek mevlev, halveti, ems dervileri aleyhine tehddkr bir slpla barp grlt ederek, Ftih Camii'ne gittiler 11. Sadrzam, bu karklklar haber alnca, bu duruma sebep olan vaizlere , sknetin muhafazas ve asayie tevik iin, adam gnderdi. Bundan bir netice kmamas zerine, bir telhis takdim ederek, fitneye sebep olanlarn yokedilmesi gerektiini arzetti. Fesat tahrikisi olanlar hakknda Pdih tarafndan karlan dm cezasn, Kprl, srgne evirdi. stvnt, Trk Ahmed, Dvne Mustafa derhl Kbrs'a gitmek zere gemiye bindirildiler. eyhlerin krsden savurduklar szler, sadrzamn slahat Ve yeniliklerine kar eblehe kfrlerden ibaret kald srece, mutaassplarn vahet taraftarlar olduunu ortaya koymay ve her trl eserleri mahvetmek in sarfettikleri mesayi gln hle getirmeyi, hkmet, halkn saduyusuna brakarak bizzat hareket etmemiti. Hatt birgn kabalndan dolay
aradan epeyce gnler getikten sonra kendi-disine Kanije eyaleti verildi. Hadlkatfi'l-Vftzeri (s. 104), on sene kadar Eyp'te tekaOd tahssayle geinerek. 1076'da 90 yasnda vefat ettiini yazar. (Mtercim) 10 Byle dej; o gn cuma olduundan mezzinler mahfilde na't -i nebev okurken fakerden yni Kadzdeliler'den birtakm mezzinleri susturmak in karak, bir grlt kt. Nam'ya mracaat, s. 230. (Mtr.) 11 Semsi dervileri tarlkaU. o aarm basnda eyh emseddm-i SvftsI tarafndan to'aU ohmmuftur.

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Trk 12 unvan verilen Vaiz Ah* med'e hazr bulunanlardan biri: akr ve don giymek de bid'attir; onlan da kaldracak msnz? diye sordu. Ahmed: Evet, onu da men' ederiz; zar ve peteml kuansnlar! diye cevap verdi. Kargmadaki: Tarak ve kak kullanlmas da bidattir; onu ne yaparsnz? deyince, vaiz: Onu kaldrrz; parmaklarnz tarak, ellerinizi kak yapnz mukabelesinde bulundu 13. Bu Trk Ahmed, dilenci bir derviti. Lkin mensb olduu frkann ileri gilenleri, onun telkin ettii kaaidelerin arlarn bizzat tatbik etmezlerdi. Kendilerine baladklar gen delikanllar, kaba elbisenin altnda ipekli kumalar kullanrlar 14, hanelerinin iinde birok tezyinat bulundururlard. Ar ahlklk gsteren bu adamlardan birine Fahreddn olu Maan -zde: Be hey efendi, nefsn lezzetlerden olan eyleri herkesten gizli yapp grnte cz'iyt makulesi (ufak tefek eyler) eylerde taassup gsterirsiniz; bunun asl nedir? demesi zerine, aziz sze gelip: Beim, sen gaayet ahmakmsn; insan bir haram irtikb ettii zaman, zmnnda ya mal salamak, ya nefsn zevk ve cismn lezzet bulunmaa muhtatr ki, gnahkrl abes olmaya; yoksa altn ve gm evn kullanmak, harbe gitmek, ttn imek, mzik dinlemek ve ir buna benzer eylerde ne lezzet vardr? Akll kii odur ki, buna benzer cz'iyt terkedip, hatt zahiri surette inkr ve men edilmesi iin taassup gstererek avmm ns (halk) ahmaklarn hlilin iyiliine timd ettirir. Yine mahrem-i esrar olanlarla perde arkasndan dnyev ileriyle ve nefsn zevkleriyle megul olmaa mn! yoktur. 15 cevbn vermitir. Mverrih Nam'nn zaman hakknda bize yadigr brakt bu trih levha isbat eder ki, gerek Bat'da, gerek Dou'da mrler her vakit ayndr. Kprl Mehmed Paa, imdiye kadar dm cezas emri almak iin iki
O zaman birtakm ahslara Trkl tafcdfr edememi elmalarna borada dahi tettsflf deriz. (Mrcn) Tarak sonradan Icd ohmmus birsey ofanadgndan, Naim'da yalna kask bahsi vardr. Mverrih <tarak> baka me'hazdan almg deilse, kendisinin ilavesidir. (Mtercim) 14 Hammer'in de iyi anlamam olduu bu fkray biz de tashih ve zahtan teeddb eyledik. yice aratrmaya lzum grenler Nalma'ya mracaat edebilirler, s. 227. (Mtercim) 15 Bu szler tercmeden deil, Natm'dan alnd. Msiki ve emsalinde has olmad sznn incelenmesine elbette hacet grtaez. (Mtercim)
12 13

Sayfa

14

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

telhis takdim etmiti 16. Vaka sonra dm cezasn srgnle deitirdi. Bir taraftan gsterdii iddet, nfuzunun derecesini anlamak iindi; dier taraftan tfetkrca mumelesiyle sadrazaml kabul hakknda ortaya koyduu drt art iin Pdih adna yemn eden Valide Sultn'n iten ie duyduu endeyi yattrmak istiyordu. Yine bu atfet ile, nc bir teklifine, yni Vlide'nin gzde danman olan sabk defterdar Karagz Mehmed Paa'mn dmna da onun muvafakatini kolayca almay md ediyordu. Telhs, tasdik edildiine dir olan irde-i hne ile iade olundu; dm cezas hemen icra edildi (18 Zilhicce 1067 - 7 Ekim Kapdn Ken'n Paa'nm hemehrisi olup, gsterdii geveklii, donanmasnn Akdeniz Boaz nnde hezimete uramasnn balca sebeplerinden biri olan Abaza Ahmed Paa, Valide Sultn'n huss himayesine marren, stanbul'a gelmekten kor knamt; gelir gelmez ldrld. Bu yeni dm Vlide'nin btn dostlarn dehete drd (23 Muharrem 1068 - 11 Kasm 1657). htiyar mf Hakk Efendi, yerine allme kiilerden fkh ve hadse dir eserlere birok erhler yazm olan Blz<|e tyn edildi 17. Defterdar Divrikli Mehmed Paa, maalarn vermedii iin hanesinin camlarn kran asker tarafndan tkb edilmesi zerine, titreyerek sadrzamn huzuruna geldi, ikyetini arzetti. Kprl, bu intizamszlktan fkelenmekle beraber, tebessm ederek: Byle olur. Sen lemin ahvalini bilmez misin? Senden nceki defterdarlar da birok defalar camlarnn krldn grmemiler midir? Hatt birka takm camlan ihtiyaten hazr bulunurdu. Cenb - Hak ahvlin tanzimi iin ihsan tevfk.buyuruncaya kadar tahamml etmeliyiz 18 dedi. Defterdar, o zamana kadar sabretmeye pek mtehammil grn mediinden, Kprl ertesi gn 19 onun yerine ba-bk kulu Ahmed Aa'y tyn etti. Pdih'n huss tevecchne mazhar olan has-odabas Halil Aa, gnde 200 ake tekad maayle saraydan uzaklatrlarak, yerine Galata Saray Aas Krd Sefer Aa tyn olundu. En nfuzlu vezirlerden olup, saraydaki taraftarlarnn sadrzam yaptrmak istedikleri kapdn Seyd Ahmed Paa 20 Bosna eyletine ve oradaki askerin bakumandanlna
Galiba biri Boynueri indi. (Mtercim) Kenz zerine bir erh, Mifth erhi zerine haiyeler, Kasde -i Brdeye erh, baz hadslere dir bir erh yazmtr. Uk-zde'de tercme-i hline mracaat, 175. varak. 18 Nalm'dan alnd, s. 248. (Mtercim) 19 Nam'dan anlaldna gre, az bir mddet sonra. (Mtercim) 20 Seyd Ahmed Pasa'ya ecaati sebebiyle Hristiyanlar cDeli Trk. unvanm vermilerdi. Teberdrhktan yetimi olduundan, baltac ocakllar onu tutarlard. Kprl'nn tam 'timd ile getirildiini, azlinin mmkn olmadm onlar tabtatiyle bilemezlerdi. Nam*ya mracaat, s. 249. (Mtercim)
16 17

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

getirilerek, hemen hareket etmesi iin kendisine emir verildi. Donanma bakumandanln Tamvar valiliinden azledilmi olan Topal Mehmed Paa'ya tevcih edildi (24 Safer 1067 12 Aralk 1656). ran, Avusturya, Lehistan, sve Ve Transilvanya Elileri ki devlet arasnda dostne mnsebetlerin devam etmesi arzusunu belirten bir nme-i h'yi hmil Pir AH adl ranl sefir, birka katar deve ile bir fil hediyesini huzr- ahaneye takdim etti. Eliye veda gnnden az nce, sadrzam tarafndan kendisine Eyp'te Ysuf Paa Bahesi'nde bir ziyafet ekildi. Acem elisiyle birlikte gitmek zere sml Aa sefr tyn edildi (13 Reblhir - 30 Aralk). Pdih, h'a iki as! Arap at ki birine kymetli elmaslarla mzeyyen eyer vurulmutu, gzel kumalardan w pa uhalarndan birka yk hediye etti. sml Aa, Isfahan pay V tmda bu hediyeleri II. Abbas'a takdim ederek, ran'da ay & '-diktan sonra stanbul'a dnmtr 21. Drt ay sonra, mparator'un stanbul'da mukm elisi Istiryal Sinon Reninger, sadrzamn ve pdihn huzuruna kabul olunarak, Almanya tmparatorluun'a yeni intihb olunan I. Leopold'un 'timd-nmelerini verdi. ki devlet arasnda mevcut sulha ramen, hudd zerinde yaplan tahribat hakknda ikyetler, her iki taraftan da aralksz devam etti. Reninger'in stanbul'a geliinden sene nce, 4.000 askerden mrekke p bir Trk frkas Prens Eggen-berg'e it Radkesburg'a kadar akn etmilerdi; dier bir frka da Neuhusel yaknlarnda 64 Heydk ldrmlerdi. Bu hl, Budin valisinin, Bathyany ve Forgacz'm aknlarndan ve Hsr ve Heydkler'in Komorn ve Gran arasnda yaptklar ekiyhktan dolay ikyet etmek zere Viyana'da feldmareal Puechhaim'a avular gndermesine man olmad. mparatordun mukm elisinin geldii gn, Transilvanya ve sve elileri de huzr- ahaneye kabul olundular. sve Kral arl Gstav efendisi nmna Transilvanyahlar'la Ve Kazaklar'la ittifak ahidnmesi akdetmi bulunan elisi Claude Sohalam vsta-syle, svelilerdin Rusya'ya kuzey eyletlerinden hcum edecekleri srada Krm Hn'na gney eyletlerinin istls iin emir verilmesini talep etti 22. arl Gstav, o zaman Lehistan ile
21 22

Sayfa

16

stanbul'a gelirken Badd'da vefat etmitir. Nam, 250. (Mtercim) ehir arivinde Reninger'in raporu. Kral'n Zt- hne'ye mektubu 23 Eyll 1656 trihiyledir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

harb ediyordu. Kprl u cevb verdirdi: Osmanl Devleti arl Gstav'm Lehistan ile anlamasn mtekib kendisinin dostluunu kabul edecektir. Bir ay sonra Liliencron ve Gotthard Wellig'den mrekkep olan ve Rakoczy tarafndan da yanlarna Franois Szepessi ve Nicolas Tordai konulmu bulunan yeni bir sve sefaret hey'eti stanbul'a vsl oldu. Bu da evvelkiler gibi, Osmanhlar' Lehistan aleyhine tahrikle grevliydi. Divn tercman ihtiyar Zlfekaar, sve Kra-l'nn Ltince mektubunu tercme edemediinden, mparator tercman Panayoti Nikusi'ye tercme ettirildi 23 . Lehistan elisi Nicolas de Leszczye Jaskolski, sadrzam Rusya ile mnsebetlerin kesilmesine karar verdirmek iin, ar'n Rum mezhebindeki Osmanl tebeasn, Osmanl Devleti aleyhine ayaklandrmak tasavvurunda bulunduunu syledi 24. Bu entrika hibir netice vermedi; bununla beraber Jaskolski Transilvanya elileri Franois Tordai, Etienne Tes-sai ile Jean Hersanji'nin ksmen verginin denmesindeki gecikmeden ve ksmen Rakoczy'nin pdih fennine aykr olarak Lehistan aleyhine sveliler ve Kazaklar'la ittifak etmesinden dolay Ye-dikule'ye gnderildiini grmek memnuniyetine nail oldu. sve elileri, kendileri de ayn hle urar korkusuyla, frtnay geitirmek iin sadrzama acele 500 altn hediye verdiler. Wellig bir mddet sonra ld. Liliencron cevapsz geri gnderildi (15 Austos 1657) 25;. Rakoczy, sefirlerinin hapsedilmesinden tela kaplmayp, Moldavya ve Ulahya voyvodalarn kendi tarafna kazanmaya muvaffak olduysa da, bu ittifakn akdedilmesinden az sonra inktaya urad. Tacnn rakibi Dikolu (?)'nun burnunu kesmek ve hkmeti elinden almak isteyen Chrice'i asmakla beliine balam olan Eflk voyvodas Kostantin Scherban, Rakoczy'den Mathias Besara-ba'nn bor olarak alm olduu 8.000 altn istedi. Rakoczy paray dedi; lkin intikam almak iin memleketin mahall askerlerini (zimleri) Scherban aleyhine ayaklandrd. Daha sonra Lehistan aleyhine yeniden Konstantin ile ittifak etti, yine ondan ayrld. Kendisi de Moldavyallar ve Kazaklar tarafndan terkedildi. Lehler tarafndan malb edildi ve dvn- hmyn tarafndan da azledildi. Transilvanya mill
KraTn mektubunda u ibare okunur: Oonfidinus fore ut omnia et singula pensientur et nobis pro nostra et rei necessitate respondatur Reninger'in 12 Haziran 1657 raporu. 24 Bu pek doruydu. Rusya'nn bu tasavvuru gelecekte ve zellikle Mora isyannda tmiyle zahir olmu; ne hacet! Zamanmzda dah devam edegelmig-tir. ~" 25 Kazak-Lehistan Muharebesi Trihi, Grondski'nin eseri. Pete. 1789. s. 408. 409. {talyanca)
23

Sayfa

17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

meclisi onun yerine Franois RhedeTyi seti. Rhede, beyliinin tasdiki iin derhl Sigismund Banfi'yi Budin v-lsine ve Franois Keresztesi'yi stanbul'a gnderdiyse de, ikisi de bireye muvaffak olamadlar. Zorbalarn dam Edilmesi Yeni bir isyan kmak zereyken Kprl, hkmet idaresindeki basireti sayesinde, vilyetlerin hepsinde bulundurduu casuslar vstasyle, nar Vak'as'n yapm ve Hasan Can (Sa'deddn'n pederi) ailesinin haznesini yama etmi olan zorbalarn her yola bavurarak fesd karmaya altklar ve ayaklanmak iin bir frsat bekledikleri haberini ald. Bunlar Seyd Ahmed Paa'nn uzaklatrlmasn frsat sayarak, onun sadrazamla tyinini, hi olmazsa kapdnla iade edilmesini mtehakkimne taleb ettiler. Sadrzam mftnin nezdine giderek hareketlerinin hepsinin erate uygun olduuna dir Pdih'a bir arza yazmasn teklif etti. Mft, res (reslkttb) m-zde tarafndan kaleme alnan bu arzay Kp-rl'nn eline verdii srada, taaccb gstererek: Buna ne ihtiya var? diye sormas zerine, Kprl: imdilik lzum yoktur; lkin vefakrlnz tecrbe edeceiz; hem hasmlarnzn, sizden ncekiler gibi sizi de kendi taraflarna ekmeye almalarna mni olmak ve zaman geldiinde isti-nd etmek iin sizi hid gstermek isteriz. cevbn verdi. Mft, Kprl'nn slhat tedbrlerinin hepsinde, btn kudret ve sammiyetiyle alacana yemin etti 26. Kprl, oradan Hac Bekta postnini Kara Hasan-zde'nin hanesine gitti; ihtiyar Hseyin Aa ki nar Vak'as tahrikilerinin yakalanmas iin evvelki sadrzamlara yardm etmiti zuhur etmek zere olan ihtillin bertaraf edilmesi iin de Kprl'ye yardm vaadinde bulundu. Yenieri aas yenieri kedhuds gizlice oraya davet edilerek, umm asayiin salanmas iin yardm edeceklerine onlar da yemin ettiler. Ertesi perembe gn (18 Reblevvel) sipahiler Atmeydan'n- . da toplanarak grlt kardlarsa da, sadrzamn arz mucibince karlan irde-i hne zerine, yenieri aas ve kedhud be, yenierileri intizam diresinde tutmaya muvaffak olduklarndan, si-phler dalmaya mecbur
Kprl mceddeden mft ile eymn- gallz (az yemnler)le ahd misle itdiler.. Natraft, s. 255. (Mtercim)
26

Sayfa

18

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

oldular. O gn tkb eden gece, sadrzam yenieri aasyle birlikte, kmasndan korktulan fitneyi bastrmak iin btn ehirde kol gezdi. Ertesi gn (Cuma, 19 Reblevvel 1067 - 5 Ocak 1657) vezirler, kumandanlar, aalar irde-i pdih mucibince vezr-i zam saraynda toplanan mecliste bulunduklar halde, u mealde bir hatt- hmyn geldi: Clusumuzdan bu zamana kadar siph ekyasnn taaddle-ri haddi tecvz etti. Hakk- ni'meti ve saltanata hrmeti bsbtn braktlar. Bu trl ekyann vcdlannn izlesi dn ve devletin en mhim ii olduundan te'dbleri sadrzama havale olunmutur. Eb-an-cedd hayrhh- devletimiz olanlar vezr-i azama muavenet ile hayrl duama mazhar olmaa almaldrlar. Kprlnn Hasmlarnn Uzaklatrlmas Mecliste hazr bulunanlar, fesd tahrikisi olanlarn cezaya arp trlmalarn her gn beklemi olduklarn ve Pdih'n emrine sadkatle itaat edeceklerini ifde ettiler. Saraya takdm olunan ve devletin byk memurlarnn ayn fikri paylatklarn bildiren tel-hs zerine, Sultn Mehmed Resy-i erbb- fesadn derdesti ve dm olunmalar (fesatlarn reislerinin yakalanmas ve ldrlmeleri) kat' emrini ihtiva eden bir irde kard. Hemen o gn, silhdrlktan azledilmi olan Ahmed Aa, cebeciler kedhuds Hall Aa, ba mbeynci (kapclar kedhuds) Ha-sek Mustafa Aa Alay Kk nnde ki Pdih'n dm istenen resnn isim listesini zorbalarn elinden ald ve saray hadm-aalanndan ikisinin boulmasn seyretmeye mecbur bulunmu olduu yerdir, balar kesilmek suretiyle hayt terkettikleri gibi, stanbul'da, skdar'da hanlar baslarak altm kadar zorba tutulup dm edildi. Yenicmi Han ile bir zamanlar Hristiyan sefirlere ikamet yeri olan Eli Han ki ikisi de sipahilerin toplandklar yerlerdi boaltld. Sadrzam ve yenieri aas geceleri kol gezerek, yenieri,, siph, cebeci, topu, mehter ocaklarna ve ir takmlara mensup zorbalar yakalayarak dm eder ve devlet mverrihi Nam'nn tbiri vehile aeleri nafaka-i hayvnt- derya (leleri deniz hayvanlarnn nafakas) olmak iin denize atlrd 27.
Natmfi, bu bahiste kaafiye-perdzhg unutmamtr: Vahiden ba'de vfihid ele getirilp katileri leme ibret-nm ve aeleri nafaka-i hayvnt- derya ofch. s. 257. (Mtercim
27

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Son isyanda alnan eyay ucuzca satn alan 20 kii Atmeydan'nda idam olundular. Defter-emni Elgz Mehmed Efendi Bosna defterdrlyle stanbul'dan karlarak, Edirne'de ba kesilip stanbul'a gnderildi, Surnazen Mustafa Paa da Erzurum valiliinde eceliyle ld. m valiliinden azledilerek Mar*a'a tyn edilen, silhdr-lktan yetime Siyvu Paa, sarayn himayesine istinaden, verilen kat' emirlere aykr olarak, yeni memuriyetine gitmekten imtina gsterdi. Kprl byle bir mel*nun kt misl olmas mahzurlarndan bahsederek, katlini arzetti. Pdih yaknlarnn entrikal-nyle irde-i pdihnin gecikmesi zerine, sadrzam, kabul edilmi olan artlar cbnca telhisi karlnda derhl irde karlmad iin, mhr vermeye hazr olduu halde, bir elinde mhr, huzr- ahaneye kt. Pdih: cSenin iine karanlarn cezasn sana braktm; nasl bilirsen yle yap! dedi. Kprl Paa, zt- ahaneye ihtirmen Siyvu Paa'nn haytn muvakkaten balad gibi, devlet idaresine mdhale etmek isteyen kurennn (pdih yaknlarnn) uzaklatrlmas iin birka ay bekledi. Lkin bu mddet sona erince en nfuzlu hasmlarndan olan rikUdr Anber Mustafa, dlbend aas Grc brahim, doanc-baj mer, silhdr Mustafa aalan birer grev veyhud tekad maa vererek, saraydan uzaklatrd. Terbiyesizce muamelesini yazdmz deta vecde gelircesine mrailik eden Marib Salim, maann azaltlmasndan dolay sylenmeye cesaret ettii iin, Kpr'nn emri zerine celld (ases-ba) Zlfekaar ma'rifetiyle boulup denize atld. Bu Zlfekaar (ihtiyar zamannda yenieri aas ve vezir olarak) 4.000'den ziyde maduru bu suretle Boazii'nin dalgalarna teslim ettiini i'tirf etmitir. Aslan Patrik stanbul ahlsinin keif sahibi addettikleri eyh
28

28

hakknda gsterilen

Bu eyhin kallelii Nam'dan telhs olunan u fkradan anlalr: Beldenin byklerinden bzlar eyhin yannda kn rengrenk dolamal bir iki baltac gelerek Valide Sultn'in bir hkm tezkiresini (Valide Sultnlann kgdlanna hkm tezkiresi, hkm -nme. denilirdi) birka yz altnlk bir surre ile eyhe teslim ederlerdi. eyh tezkireyi naz ve istina ile okur, nirreye yaplmaz, onu dervileri kaldjnrdj. Dftrlmire aalarndan, sadra zamdan, byk memurlardan da ara sra byle tezkireler gelirdi. Hlbuki baltaclar, tezkireler, altnlar hep dzme eylerdi. Halk se bu dolaplarn far kna varmayp eyhe intisap etmek iin paralan yoksa bor alarak takdim ederlerdi. Kprl Mehmed Paa gmrkten vazifesi olanlar (bir#nevi muhtalk maa alanlar) yoklama edip, baka maiet kaynaklar bulunanlarn maalarn kesti, mahllttan da iki akeden fazla vermezdi. eyh Efendi, maann

Sayfa

20

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

u muamele, hyanetle sulanan Rum Patriki hakknda gsterilecek olan iddeti yeteri kadar hissettirdi. Kprl, Patrik'in Eflk voyvodas Konstantin Besaraba'ya bir mektubunu ele geirdi ki, u fkras dikkate yn idi 29 : slm devrinin mddetinin bitmesine az kalmtr; ts dnnin velvelesi tekrar lemgr olacaktr; ona gre tedrikte olunuz. Pek yaknda btn vilyetler Mesh taraftarlarnn eline geip Hallar ve anlar tamamen lkelere mlik olsalar gerektir. 30. Kprl, Patrik'i huzuruna getirterek mektubun mns hakknda 31 sorguya ekti. Patrik, cevp olarak, Hristiyanlar* sadaka vermeye tevik iin her sene byle umm tahrrt yazmakta olduunu sylediyse de, bu tefsir Parmakkap'da aslmasn nleyemedi 32. Bu, dm edilen patriklerin ncs oldu. Son zamanlarda bir takm Hristiyanlar'n yenieri klah ve mavi dolak giyerek yenieri kyafetine girmi olduklar iddiasna istinaden, dindalarn atee atlmaya tevik etmi olmakla sulanan ruhban gibi, ihtiml ki, Pat-, rik de gnahszd. leri srlen iddia zerine sadrzam tarafndan emredilen tahkikat neticesinde 40-50 kadar klah (fes ve yenieri skf) ve dolama ortaya kt; lkin bunlar Patrikhne'nin muha fazasna memur yenieri mfrezesine aitti 33. eyh Slim'in ve Patrik'in dmyle halkn nefretini kazanm olan Kprl, ite bu sebepten dolay 34 sefer ama mevsimi de girmi olduu iin huss bir du tertb etti. Kastamonulu Meh-med Sdk nmnda bir eyhin ihtar zerine, endern aalarndan Mehmed nmnda 92 adamn herbiri, bir haftada 92 kere Fetih S-resi'ni okuyarak sala vaktinde tamamlayacaklar ve hepsi birden fetih ve nusret iin du edeceklerdi. Bu zamann mverrihi olan Bosnal Hseyin-olu kahveci-ba Mehmed Halfe
kesilmemesi iin sadrzama gelip bertlarn ortaya dkt. Kprl cmertlikle muamele ederek stanbul gmrnden 200 ake brakarak ba-kyyesi olan yedi-sekizyz akeyi: imdi sefer var; mzayaka var; in'al-lah ileride yine ikram ederiz diyerek kesti. eyh Efendi ise sadrzamn yanndan frlayp: Bak biz sana neler yaparz! diye mrldanarak gitti. Olmug bitmi vak'a - Kprl Paa, Maribi'nin hakkndaki muamelesi gibi Ham-mer'n biraz tevecchne mazhar olan Patrik'in hakkndaki aada yazlacak muamelesinde dahi hakl olduundan biz phe etmiyoruz. Nam'ya baknz, s. 261 -263. (Mtercim) 29 Nam'ya nazaran, mektubun mhiyeti budur. (Mtercim) 30 Tercmeden tercme yerine, Nam*dan alnd, s. 246. (Mtercim) 31 Kprl, mns iin deil, mektubun kendisi in sorguya ekiyordu. Ham -mer, mektubun mnsn aadaki tefsr szn yaktrmak maksadyla mphem saymak istemitir. (Mtercim) 32 Te'vl makbul olsa, tekrarlanan suu i'tirf demek olurdu. Bunu Hanuner, dn taassubunun evkiyle, ho grebilir. Fakat tebeann isyan iin tahrik edildiini gren Kprl, elbette yle grmez. (Mtercim) 33 Elbise Patrikbne'de bulunmutu. Nam'nn tbirince .Fener kaplsn bekle yen orbac nefer&tmndur deyu def-i thmet itmiler. Hakikat yle miydi? Buras mehul. Hanmer etmiler fiilinin oul eklinde olmasna bakarak bir taraftan da Patrik'in thmetlerini artrmamak iin bunu rhiblere at-fetmise de, Nam'da rfihibler kantnlmamtr. (Mtercim) 34 Bu fkra Hammer'in kendi mlhazas olacaktr; bizim trihlerde byle birsey grlmyor. (Mtercim)

Sayfa

21

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

de bu doksaniki kii arasndayd. Sadrzamn sefere gittii gnden itibaren vazifelerini f ettiler. Bundan baka eyh'in talmi vehile, endern ricalinden 101 adam gnde 1001 Feth-i erf okudular ve seferden dnlnceye kadar devam ettirdiler 35. Sadrzam tehizat ve levazm tedriki iin btn vilyetlere emrler gnderdi. Saray kapsnda, cebehne karsnda t- hmyn dikildi (9 Cemziyelevvel 1067 - 23 ubat 1657). n edilmekte olan gemilerden 6O' donanmaya katlacakt. Kapdn Topal Mehmed Paa Venedikliler'in Boaz' muhasaralarndan az evvel, kn iddetine bakmayarak, 36 kadrga ve 4 mauna ile Boaz'dan kt. Osmanl Donanmasnn Akdeniz Boaznda Hezimete Uramas Osmanllarn deniz harektna dir alnan malmat zerine umm kapdn Mbenigo 19 kadrga ve 16 galea (kalyon) ile hemen Kandiye limanndan kt; Sakz yaknlarnda Spermadori adalarnda birka kayk yakalayarak Sisam'a doru gitmekte olan Osmanl donanmasna tesadf ettiv. gn sonra (2 Mays 1657) Venedikliler Cezayir gemileriyle tututular; galib gelerek amiral gemisini zaptetter. Cezayir gemilerini Kapdn Paa'ya gtrmek zere para ve emirname ile stanbul'dan Sakz'a gnderilmi olan Aydn avu, yenieri miralay Mehmed Aa, Cezayir gemileri kapdn Cezayirli Hseyin esirler arasndayd. Venedikliler'in zayiat 117 l ve 346 esiri buldu, 300.000 gurug kymetinde Msr emtias galibl erin (Venedikliler'in) eline dt 36. Venedik donanmas, ondan sonra, Scala-Nova Krfezi'nde Sack nne giderek kaleyi zaptetti ki, iinde hepsi de Saint-Marc arslanyle sslenmi olup Kbrs'n fethinden sonra oradan Sack'a getirilmi 30 top vard. Bu suretle umm kapdn Moenigo, iki aydan az bir mddet iinde 44 Trk gemisi 37 ve Asya sahilinde bir kale zaptetmitir 38.
Bfl tfnlmt da Naim'dan alndndan, Naim'ya gre tasrh edilmitir, (ftterdm) Nam'ya nazaran (s. 265-267), kapdn paann donanmas, bu Cezayir gemileri vak'asndan nce tstanky yalannda ncirli ve Lerboz adalar nnde birka Venedik gemisine rastlayarak bunlar tutmu ve bu muzafferiyet, seferin baaryla sonulanaca eklinde yorumlanmtr. Hammer bunu gei tiriyor! (Mtercim) 37 Bu miktar, srf Venedikliler'in sz olacaktr. (Mtercim) 38 Boaz muharebeleri hakknda u eserlere baknz: Lettera di raguagllo del combattlmento tra l'armata veneta e torca ai DardaneOi sotto fLazar Mocenlgo nei di 11, 18 et 19 LugUo 1657. Venedik. 1657; Lettera di rapa^ della cttta e fortezza oli Snazich tatta deUa armi venete sotto Lazaro Mocenigo nei * S Maggio 1657. Venedik, 1657.
35 36

Sayfa

22

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Venedikliler'in bu muvaffakiyetine ve Osmanlar'n Spalato (Adriyatik'te tsplit) zerine yaptklar teebbslerin bir netce ve rmemesine mukaabil 39, Osmanl askerleri Girit'te Venedik askerleri aleyhine bir muzafferiyet kazanmtr ki, ksmen Katrc Meh-med'in (Mehmed Paa) parlak ecaatinin eseridir 40. anakkale nnde Zafer Sadrzam, donanmann son malbiyetinin intikamn almak iin 19 kalyon, 10 mauna, 13 kadrga, 1 bastarda (amiral gemisi) tehiz etti ve ems Paa-zde kumandasnda 150 kadrga ve firkateyn gnderdi. Bunlarn iinde iki bin yenieri ile, muharebeden, sonra siph ve silhdr kaydolunmak artyle kaydedilmi ikibin gnll vard. 23 a'bn ( Haziran) trihinde Pdih, Kprl'ye serdrlk tevcih ederek kavuuna murassa ine ile mzeyyen iki sorgu takt, biri krkl ve dieri sde iki h'at verdi. Sanc- erf i kendi eliyle Mehmed Paa'nn eline tevdi etti. Sadrzam rpc ayr civarnda ordughm terk ederek, yenieriler, muntazam svr snfn tekil eden alt blk halk ve timr ve zeamet sahipleri ile karadan Akdeniz Boaz'na gitti. lk merhale olan Kara-kaldmm'da askerine bir geit resmi yaptrarak mevcut olmayan avularn hizmetlerini mteferrikalara, zeamet sahiplerine verdi. Be gnde Gelibolu'ya vararak Asya tarafna geip, Kal*a-i Sultniye'yi karargh yapt. .Boaz'n her iki tarafnda, yni Rumeli tarafnda Soanldere'ye ve Anadolu tarafnda Kk-Kipos'a (Kepez'e) bataryalar konuldu. Venedik donanmas da Byk-Kipos ve KfirBu-ca Koyu arasnda Rumeli sahillerine demir att. Osmanl filosuna karada bulunan kapdn paann yerine erke Osman Paa kumanda ediyordu. Temmuz'un 17'sinde (5 evval) iki deniz kuvveti birbirine tututular: 7 Osmanl maunas cengi balatt. Bunlardan biri zapt olundu; nn taifeleri maktul veyhud direkleri krlarak ilerinde yenieri bulunan dier de firar ettiler. Yenieriler Kfir-Buca Koyu'na kp cenge lkayde seyirci kaldlar. Aliye Bei Kk Mehmed Be, elli altm kii ile iki kaya girerek, Trk
Su esere mracaat: Spalato sostenuto contra l'Ottomana Potenza l'anno 165J sotto g anspicil delta Seren Rep. di Venezta con l'aasistenza del S. Angeolo Orto Conte e Proveditore di Lecna da Glov. Giorglo NicoHni. Venedik, 1655' 40 Natma (s. 267) .Taraf- slmiyandan ancak bin kadar merd - meydn- hner sermest- hn-i ehftdet olduunu beyandan sonra onbinden ziyde ha-nzr ftzim-i bi'se'l-mastr> olduunu yazyor. Bu daha doru grnr, nk Venedik tarihileri bu muharebeden hi bahsetmezler.
39

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

maunasn ekip gtrmekte olan 4 dman maunas zerine hcum ederek mucizev kahramanl sayesinde hasmn bu avn penesinden ald. Sahilden yenierilerin korkaklklarn grm olan Kprl, gemiyle KfirBuca Koyu'na giderek, yenierileri gemilerine dnmeye ikna edebilmeye glkle muvaffak oldu. Malta ve Floransa filolar Boaz'a girerek, hcumu yenilediler. 17 Trk kadrgas Kk-Kipos (Kepez) yaknnda Anadolu tarafndaki kale altna snmaya alt. Dier 15% dman yollarn kestiinden Byk-Kepez'e doru giderek tayfalarn oraya kardlar. Sadrzam, kaknlara ate edilmesini emretti ve 800' sahilde ldrld ler. Derhl, donanmann Byk-Kepez yaknma ekilmi olan ksmn korumak iin bataryalar kurdurdu. Kk-Kepez*e doru yelken krek kamakta olan 17 kadrga rzgrn muhalefeti ile Anadolu tarafnda ok aaya derek, Kumburnu kalesi yanma demir attlar. Oradan, sahilde kurulan bataryalarn himayesiyle ertesi gn dmann yeni hcumuna kar koydular. nc gn 41 Mo-enigo*yu tayan ve filolarn Venedik donanmasna gnderen muhtelif hkmetlerin bayraklaryle sslenmi olan amiral gemisi, gnein batndan bir saat evvel, btn yelkenlerini am olduu halde Kumburnu kalesi nnden geti; topu Kara Mehmed, byk aptaki toplardan biriyle o kadar gzel nian ald ki, amiral gemisinin cebhneliine isabet ettirdi ve gemi berhava oldu. Boaz bir saat kadar bir duman bulutuyla karanlk iinde kald ve bu duman alnca, geminin dalgalar arasnda dalm binlerce paras seyredenlerin gzleri nne serildi: Trkler, amiral bayran ve fenerini ele geirmek zere kotular; lkin Trevizeli valye Avogaro bu harb armaanlaryle bayraklar, defterleri, kasay, Moenigo ile amiralin kardei ve muavini Francesco'nun cesedlerini, 357 asker ve ge miciyi kurtard. Sdece bir topunun maharetinin semeresi olmak zere, Osman -lar'm hezimeti, md edilmemi bir muzafferiyete dnt. Mkfat Ve Mczt Kprl, donanmann gstermi bulunduu hezimetin, yenierilerin geveklikleri neticesi olduunu takdir ederek firarileri cezalandrmay ve ayn zamanda dman amiral gemisinin yanmasna sebep olarak, bu mahretiyle muzafferiyeti te'mn eden topuyu mkfatlandrmay
41

Sayfa

24

7 gevvl, perembe. Nam, s. 283. (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kararlatrd. Kahramanl mkfatlandrmay usl edinmiti; lkin, haklarnda mme efkrn yanl yola gtrmek maksadyle iltimas grenleri hak etmedikleri ekilde mkfatlandrarak onlarn hatlarn gizlememek ve bizzat yaplan kt seimlerin akbetlerini rtbas etmeye almamak gerekeceim hakl olarak dnrd. Venediklilerdin ele geirdikleri maunay kurtaran gen Mehmed Be'i huzuruna ard. Mehmed Be ieriye girince: Gel ahbazm, Pdihn ekmei sana hell olsun! Senin gibi gayretli dilveri Allahu Tel berhudar eylesin! diyerek, alnndan, gzlerinden pt, bana kendi eliyle iki kymetdr elenk soktu, kendi samur krkn karp arkasna giydirdi, (kendisine 200f -den fazla altn vererek), "arkadalarna datmak zere 1.000 kese guru verdi. Ustaca nianlaryle amiral gemisini berhava^ eden topuyu da huzuruna getirterek 42 , 70 akelik bir siph ulufesi, 100 attn, bir kymetli libas verdi. Son muharebede temayz eden dier kahramanlar da mkfatlandrd. Ceng balamadan nce sahile kap gemisi yaklm olan Fer-hd Paa, takibine gnderilen gnlller tarafndan yakalanarak hemen boynu vuruldu. En nce ka rnei gsteren yenieri kedhu-ds ve yenieri miralay (orbacs) vezr-i zamm cadn arkasnda boularak, cesedleri denize atld. Hatlar, donanma iin vahm neticelere yol am bulunan Sivas belerbei erke Osman Pa-a'nn ba kesildi. Maunas dman tarafmdan yaklm olan kap-dn Siph-zde Mehmed, kapdn Pusulac, kadrgalar kapdn Kaa-sm, ibret olmak zere, asld. Sadrzamn kadm dostlarndan olan yenieri aas Sehrb, haytn deilse de me'mriyetini kaybederek, bu me'mriyet kapc-balardan orduda bulunan Al Hoca'ya verildi. Bozcaada'nn Fethi Kprl, meydana gelen hasarlar mmkn olduu kadar sr'-atle tmr etmek iin stanbul'a ve vilyetlere emirler kard. Muharebeden drt hafta sonra Boaz'dan hareketle Bozcaada karsnda, Eski stanbul (Aleksandria Troas) yannda ayaz mevkiine ordu kurdu (4 Zilka'de 1067 ^ 14 Austos 1657). Hiz olduu mevkiin kendisini sadrzamn iddetinden
42

Ve berhrdr d, kerametli pdihmzn ni'meti sana hell olsun! diyerek. Nam, s. 288. <M0terdm)

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

26

kurtaramayacandan korkan Kapdn Paa, Kprl'nn yanma gitmeyi, bu hususta mkerrer olarak ald ihtarlara ramen, bir gnden br gne talik etmekteydi. Vezr-i zamm intikamndan kurtulmak iin, donanma kapdnlany-le beraber Cezayir, Tunus yhud Tarablus- ark taraflarna iltica etmeyi kurmutu. Kprl bundan haber alarak, kendilerini yat trmak iin iltifat dolu kdlar yazd. Kapdn Paa bunun zerine Behrm mevkiinde sadrzamn yanma gitmeye karar verdi. Sadrzam, gerekten, byk iltifatlarla kabul etti. Kprl, Bozcaada'nn zabt iin gerekli hazrlklar emretti. Anadolu sahilinde akmak denilen yerde 3.000 siph toplad. Bunlara, adann fethinden sonra yevm 5 ake terf vaadedildi. Yenieri, cebeci, topulardan isimleri defterden karlan 2.000 kii de iade art ile, fetih iin grevlendirildi. Bunlarn hepsi Kurt Paa'nn emri altna verildi. Kapdn Paa, bu kuvveti 25 Austos'ta (15 Zilka'de) Bozcaada'da, De-irmendere arkasnda Kemer Deresi mevkiine kard. Ertesi gn gne domadan evvel Santinel Tepesi (Tekfur Bahesi) zerinde metrisler ald. 27 Austos'ta (17 Zka'de) kuatlanlardan adann gneyinde buluna n Tekfur Bahesi'ne gitmi olan ksm 2.000 kiilik bir Trk mfrezesi tarafndan malb oldu. Kale muhafzlar bir hcum yaptlarsa da, 500 l ve 200 esr verdiler. Kprl, askeri, gayrete getirmek iin gece vakti adaya iki byk top ve askerle dolu 8 kadrga getirtti. Bunlar Venedik filosu tkb tmise de, bir zarar verememiti. 31 Austos (21 Zilka'de) ki muhasarann altnc gndr Venedikliler aday terkederek, kuleleri berhava ettikten ve adada braktklar otuz-krk topu iviledikten sonra, kaleyi terkettiler 43. stanbul'da gn genlik yaplarak zafer bayram ln edildi. Pdih'n haznedn Solak Mehmed, Pdih tarafndan sadrzama bir kl, bir kaftan, bir de takdir bildiren hatt- hmyn getirdi. Venedikliler, bir zamanlar hkmleri altnda bulundurduklar Bozcaada'y, bu defa bir seneden fazla muhafaza edemeyerek, ada bu suretle yeniden devletin lkesine dhil edilmitir. mparator An-dronikos, bu aday yardmlar sayesinde babas Jean Paleologue'-nun tahtn bana ykm olduuCeneviz dostlarna hediye edilmiti. Jean Paleologue'a sadkatte devam eden ada muhafzlar ise, Venedikliler'e teslim ettiler. Rumlarla Cenevizliler, Venediklilerden almak iin ittifak ettiler. Venedikliler bu ittifaka kar
Nalm, Zhde, Abdi Paa; Kprl'nn bzlar-aas Me^njed Halfe'ye mektubu; La Crobt'da (Lakrova), c. 2, s. 199. tercman Paft Homer'nun jurnali.
43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

savunmaya g yetirebildilerse de, bilhare Trkler'e vermeye mecbur oldular. Tenedos (Bozcaada) Iranllar'n ele geirdikleri adalarn en nce zaptedilenlerinden biridir ki, Yunanlar'n Milet karsnda Lada yaknnda hezimetlerinden sonra, birbirini mtekib Hyos (Sakz) ve Le sbos (Midilli) adalarn da almlardr. Daha sonra, Atinallar tarafn tuttuu iin Lakedemonyallar'n tahribine urad. Romallar zamannda Verres aday yama etmi ve ismini kayna olan Te-nes ilhna nisbet edilen heykelleri almtr. Tenedos'ta Lucullus Mihridd'a galebe etmi, mparator Justinien stanbul zahiresi iin burada byk anbarlar te'ss etmitir. Tenedbs'un en byk mabedi Apollon Siminthe ibdethnesidir ki, bu Apollon kstebekleri mahvetmi ve adann paralar zerinde bir balta ile resmedilmitir. Asker Maann Enderun Haznesinden Alnan Borla Ttfdiyes Kprl'nn fesd tahrikisi olanlar te'db ve tenkilce gsterdii iddet, sknlarnn devamna ulufelerinin hlis meskukt (ayar1 bozuk olmayan para) ile denmesini art ittihaz etmi olan askerin dncelerini henz tammiyle elde edememiti. Mliye ileri bakmndan ittihaz olunan intizama ramen, zaman gelmi olan aylk mevcibin (maalarn) ve ir masraflarn te'diyesi iin 300 kese 44 noksan grnyordu. Sadrzam bu a kapatmak iin, kendinden ncekilerden Sinan Paa'nn kulland vstaya mracaat ederek, mftnin ve kazaskerin kefaletiyle endern haznesinden bor ald. Bu tedbr sayesinde askerin tahsisatlar dendi. M cevher bir haner ve bir samur krk hediye etmek suretiyle, Pdih, memnuniyetini gsterdi (8 evval 1067 - 20 Temmuz 1657). Mft Bl-zde, Kprl'ye hizmet ve yardm etmi, olmakla beraber tevcihatta onun arzusundan baka bir eye tevessl ettii iin azledildi (21 Temmuz), Ulemnn mertib silsilesine tbi olan terakki uslne riyet etmedii gibi, delikanllara, sakalara, odun yarclarna mderrislik vermiti 45 . Daha ihtiyatl hareket etmesini tavsiye edenlere: Memuriyetim zamannda bana en sadk olanlar, tandklarm elimden geldii kadar memnun etmeye alrm; halk ne derse desin! cevbn vermek itiydndayd.
Nam'da 3.000 kesedir. (Mtercim) Bl-zde yeni bir silsile tertb etmesinden ve stanbul'da olan 50 kadar sa kaya ve terbiye-i hri (yni iptd-i hri mderrislii unvniyle) ya b-ldan kk olan pcuklara taksra etmi olmasndan Kara elebi Aziz Efendiyi ikyet eder. Fakat Aziz Efendi bitaraf deildir. (Mtercim)
44 45

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Bolu tacirlerinden birinin olu olan Anadolu kazaskeri Bolulu Mustafa Efendi ilmiye tarkinin mftden sonra en byk mansbnn sahibi olduu iin kanun gereince Bl-zde'nin yerine geti. Sabk kapdn firari Kara Mustafa Paa ki daha nce memuriyetinden istifa etmi Msr valiliini satn almt Msr ahlsinin hakknda ileri srdkleri ikyetlere cevap vermek zere Msr'dan stanbul'a mteveccihen hareket etti. Mustafa Paa'nn katli iin irde alarak, bunun icrasna byk-mirhor grevlendirildi. Kprl*nn Kara Mustafa Paa'ya dmanl, bu adamn, dvnn emirlerine muhalefet ederek Haleb Vlsi Seyd Ahmed Paa'nn ehre girmesine engel olmu olmasndan balar ki, Kprl Mehmed Paa o trihte Seyd Ahmed Paa'nn ordusunda bulunuyordu. Byk-mirhor, gidiinin asl maksadn gizleyecek bir resm grevle sabk Msr valisini karlamaya gnderilmi ve gizli grevinin icrasna yardm etmeleri iin m Vlsi Tayyarolu Mehmed Paa'-ya ve Haleb Vlsi Abaza Hasan'a emirler verilmiti. Firr Mustafa Paa, Suriye'de Cisr-i Ykub Kprs'nde kendisini tehdit etmekte olan tehlikeden haberdr oldu. Mrhoru, terbiyesine lyk bir hrmetle ve fakat tam bir ihtiyatla kabul etti. Mrhor, avn tetik stnde grnce elindeki talimat hemen uygulayamayacan anlayp, zahir memuriyetini tebli ile iktifa etti. Firr Mustafa Paa, zahir duruma inanyor gibi grnerek, lkin, katli hakkndaki ferman mrhordan cebren almasn tavsiye eden dostlarn dinlemekten imtina etti. Konya'ya vardnda rendi ki, Abaza Hasan kendisini tkbe kmtr. Kara Mustafa Paa kyafet deitirerek stanbul'a snm ve pek gizli bir yerde saklanarak sadrzamn aratrmalarndan kurtulmutur. htiml ki Mustafa Paa'ya kamasn tavsiye eden Abaza idi. Hakikatte. vezirler, bir dm hkmnn icrasna memur olduklar zaman, gzden dm olan memurlar gizlice haberdr ederek ve mahkmlarn saklandklar yeri bilmiyor gibi grnerek, vazifelerini infaz edememi olmalarndan dolay zr beyan ederlerdi ki, devlet mverrihinin kanaatine gre vlecek bir harekettir. Firr Mustafa Paa ve Seyd Ahmed Paa derecesinde memurlar hakknda gsterilen bu iddet ve bundan ziyde Boaz enginden sonra yenieri zabitlerinin birounun dm, uzun mddetten beri btn ihtilllere karm olan yenieri eyhi ihtiyar Kara Ha-san-zde Hseyin'in ahsnda Kprl iin, yeni ve tehlikeli bir dman karmt. Mhim durumlarda Valide Sultn ve Pdih tarafndan zorlu bir tasavvurun icras lzm geldike, vezirler tarafndan Hseyin'in re'yine bavurularak, s

Sayfa

28

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

aalarn bozulmas konusunda messir yardmlar grlm, ondan sonra Harem aa-laryle ittifak ederek br'in sukuutunda, onun halefi Murd Paa'-nn uzaklatrlp Sleyman Paa'nn sadrazamla getirilmesinde ve Kprl zamannda dahi nar Vak'as tahrikilerinin te'dibinde fiilen katklar bulunmutu. Ancak Hazret-i mer'in itihad ve bir hads-i erif mucibince hakk i'tikad sahiplerinden birok ahslarn sdece bir cengde firar etmi olduklar iin dmlan lzm gelmeyeceini dnerek, kendisi anszn Kprl'ye husmetini ln etti 46, Hz. mer bir gn, Kuds'e gnderilip dmandan firar eden Mslmanlara ta'n ettikleri iin halk azarlamt 47. Dier taraftan hads Takat getirilmez bir kuvvet nnden kamak, Peygamberlerin ihtiyar etmi olduklar ahvldendir 48 diyordu. Kara Hasan-zde Hseyin, sadrzamn azli hakkndaki talebini bu sebeplere bina ederek, mahremlerinden Bak eleb'yi, eyhlislm Bolulu Mustafa Efendi'yi bu hususta ikna edip kendisinden fetva almak 49 zere gnderdi. Lkin, mft, bu n teklif zerine ga-rb bir heyecana dm olduu bir srada, kedhuds gelip Kara Hasanolu'nun vefat ettiini haber verdi. Kprl bu suretle en tehlikeli dmanlarndan birinden kurtulmu oldu. Eski sadrzam Tar-huncu Ahmed Paa'nn kedhuds M'min Aa 50 ve segbnba oban Kaasm Aa, Kprl'nn emriyle ldrlen ahslarn lis tesini Kara Hasanolu'nn vermi olduklarna kanaat getirilerek, ikisi de dm edildi. Limni'nn Fethi Akdeniz Boaz'nda Kprl, bu kadar zamandan beri, Osmanl sancaklar tarafndan unutulmu olan muzafferiyeti, hill altna iade etmekte iken Bosna, Arnavudluk, Hersek valileri Seyd Ahmed, Fazl Paa,
Hasan Aa'mn Kprl'ye husmeti, sra kendisine gelecek mlhazasndan kaynaklanm olup, firarilerin te'dbi bahane di. (Mtercim) 47 Hz. mer (r.a.) vaktinde Kuds -i erife gnderilen asker bi -hasbel-iktiz firar edp geldklerinde halk kendlere firariler dey ta'n itdklerind Hazret-i mer iidp: cByle ta'netmen; bunlar firr dellerdr; kerrrdurlar dey halk ta'n ve ten'den men* itmidi. Nam, mecbriyet gormeksizin kaanlar arasndaki. fark aada beyn olunacak konumada Bak eleb'ye ihtar etmiti. (Mtercim) s. 297. eyhlislm Mustafa Efendi Kuds'e firar ve kerrrlarile daha muharebe balar balamaz bir 48 Hadis iin bk. Naim, c- 6, s. 291. 49 Fetva deil, sadrzamn azli ve yerine kaymakam Ankebut Ahmed Pa&'nn tyini sarayca kararlatrlm olduunu beyan ederek, eyhlislmdan muhalefet etmemesini ve yardma olmasn stiyordu, Naim, s. 298 (Mtercim) 50 Kibr- zuamdan idi, yni zimnn bykl sebebiyle yannda birok sipahi vard. (Mtercim)
46

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Ali Cengiz-zde Zara, Spaleto, Kataro nlerinde birbirleriyle kahramanlk yansnda bulunmakta ve fakat hibiri bu kalelerden birini zabta muvaffak olamamakta idiler. Kprl, Limni adasnn fethi teebbsnde daha ziyde talihin saadetine nail oldu. 4.000 kahraman, kapdn Topal Mehmed Paa kumandasyle adaya karld. Kale bir kayann zerine yaplm olduundan 51 lm almas mmkn olmad gibi, muhafzlar 17 gemiden mrekkep bir Venedik filosundan imdd alm bulunduklar iin muhasara 63 gn uzayarak, kapdn paa ile yenierilere kumanda etmekte olan samsoncuba yaraland. Nihayet muhafzlar serbeste gidebilmek ve fakat eya alamamak artiyle, kalenin teslimi kararlatrld. Ancak 100 yhad 200 adam katledildi. Osmanl kadrgalarnda bulunup da Venediklilerin muzafferiyet kazandklar srada kurtarm olduklar 500 esirin bir ksm, daha mtereken bal bulunduklar zincire gnderildiler, bir ksm kapdn paann adada brakaca igal kuvvetlerine ilve edildi. Orada bulunan 400 kiiden birka Rum, devlet mverrihinin tbiri vehile, ire ibret olsun diye dm olundu. Venedik mverrihleri bu defa Limni'nin Trkler tarafndan fet hi hakknda derin sktlarn muhafaza ederler. Osmanl mverrihlerinin ehdet gsterir ki, galibler hakkaten bir Limni muamelesi gstermilerdir 52. Rumlar, vahyne ve hinne hareketlere Limni muamelesi derler. nk vaktiyle bu adann kadnlar fena bir koku nerettikleri ve Peljlar*n hicretinde zevcelerini ve onlardan olan ocuklarn ldrm bulunduklar iin kocalarm katlim etmilerdir. Bir zaman sonra adann tarlalar, hayvanlar, kadnlar akamete urayarak Pitiya bundan dolay gazab eden ilhlar teskin iin Atinallarda bu arazinin devredileceini vaad etmiti. Lemnos (Limni), Hefista ve Hisirne ahlsinin biraz mukavemetinden sonra, Kimon'un olu Miltiyadi'ye teslimiyet gs termitir. imdi Kohina'ya evrilmi olan Hefista, bu ismi gkten adaya inmi ve ilk olarak demiri dvmek iin ocakta krmz renk alncaya kadar kzdrm olan Hefaistos'dan almtr. Bu hurafenin te'vli Lemnos'un mdenlerinde ve Mosihle yanardanda kf derecede grlr ki, bu
limni kalesi gaayet dik ve sarp bir kaya zerinde olduunu, mtercim grmtr. Limni'nin kayma mehurdur derler. Maksat bu kayadan kaymak'-tr. {Mtercim) 52 Drt yz mkdr reynun ire ibret olsun diye cengver tuvanalanndan bir mkdr kati olunup ksuru cezirede bka olundu Naim, s. 319. Hangi hkmettir ki, dmana yardm edene tebeasm idamla cezalandrmaktan vazgeebilsin. Bu dilne hareketi hyanet saymak Hammer'e yakmyacak bir mtladr. Hakikatte Osmanllar, Venediklilere yardm eden ada ahlisini tamamen dm etmedikleri iin hat etmilerdir. Bu trl ktle yilik etmek, iyilie ktlk etmekten fenadr. (Mtercim)
51

Sayfa

30

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

yanardadan dolay bir zaman Szn ve Frzn diye isimlendirilmitir. limni'nin mhr mumu hele hele adada yedi trls bulunan ylan srmasna kar zel bir il olmasndan dolay eski devirlerde byk hret kazanmtr. Kprl Mehmed Paa, Edirne'de bulunan zt- ahaneye, bu yeni fethi bildiren bir arza gnderdi 53. Kprl, Sultn Mehmed'e, ar derecede meyil gstermi olduu av elencesi cazibesiyle payitaht hricinde bulundurabilmek midiyle, Edirne'ye gitmesini tavsiye etmiti. Sultn Mehmed, clusundan bir sene sonra Kdhne'de bir doan avnda hazr bulunmutu. Nam bunu olaanst bir vak'a olarak zikreder; nk gen Pdih bir tavanla bir kartaln doanlarn gagalan altnda mahvolduklarm grerek, zavall madurlarn haytlarnn muhafazasn istemiti. sene sonra kendi eliyle bir gvercin avlayarak sadrzam Tarhuncu Ahmed Paa'ya hediye ettii zaman, stanbul pdihn bu av hakknda kasde ve trihlerle doldu ve devlet mverrihi, bunu, o zaman Osmanl siysetini gsteren hdiseler arasnda ve kronolojik srada yazd. Sultn Mehmed, yolda, av zevklerinden hissedar olarak, stanbul'dan Edirne'ye kadar olan mesafe gnlk yol olduu halde 54, on gnde vsl oldu. Avusturya elisi ile tercman Pana-yoti berberindeydi. Sultn brahim'in olu olan ehzadeler, haremin kadnlarn takiben kafesli tahtrevanlar iindeydiler. Edirne'ye bir fersah mesafede bulunan Karabayr'da ahl karlamaya geldi. Mft, Valide Sultn, kazaskerler, dvn ve saray erkn, Pdih'm maiyyetinde istanbul'dan gelmilerdi. Drt hafta sonra, Limni fethi fener alaylanyle ln edilerek, sadrzam da Pdih tarafndan huss iltifatlarla kabul olundu (25 Ekim 1657). Asker Gmlcine, umnu, Hezargrad, Karaferye ile Tekfurda-'n karargh ittihaz etti. K pek iddetli oldu. Odun bulunama -masndan ve Tunca'nn tamasndan dolay Edirne'de daha iddetle hissedildi. Birok emlk sahipleri, tahtalarn satmak iin evlerini yktlar. Bu ticret kendileri iin ok istifadeli oldu. O derecede ki, meskenlerinin yklmas kendilerini zengin etti. Asker, mrye y-hud ahslara ait ormanlarn en gzel aalarm acmadan kestiler. Tunca, saray bahelerini kuatt.
Kprl. Umi'ye Kapdn Paa'y gnderip kendisi Edirne'ye davet olunmutu; Gelibolu'da iken fetih haberini alarak, Pdi&h'a telhis ile mjdelemiti. Naim, s. 315 ve 320- Limni ve Bozcaada feth-i Mehmed Faa. (1068), Hadtkatfi'lrVflzer, s. 105. (Mtercim) 54 44 saat; gnde gitmek iin sr'ate ihtiya vardr. Vaktiyle karadan araba le alt gnde varlrd Ordularn mu't&d merhaleleri yedi idi. (Mterdmt
53

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Krm Hantnn Moldavya, Translvanya, Eflak'ta Aknlar Kprl, k mevsiminin bo gnlerinden istifde ederek, Rakoczy aleyhine bir sefer hazrlklarna giriti ki, bizim de ifdemizin sras, skn bulmaz fikriyle Transilvanya'y bir hayli felkete boan bu ahsn ahvlinin yazlmasna gelmitir. Osmanl Devleti'nin hrc mnsebetlerinden bahsederken mnsebet dtke belirtmi olduumuz vehile, belikten azledildikten sonra Rakoczy ve mttefikleri bulunan Eflk ve Moldavya voyvodalar ve Kazak hatman ile korkun dmanlar olan Knn Hin arasnda cereyan eden vak'alar, bz tafsiltla naklolunmak ister. Mehmed Giray, Krm Hanlnn idaresini eline alr almaz kal-gay Gazi Giray ve nreddn dil Giray' makamlarnda* ve vezr Safer Aa'y grevlerinde brakmt. Daha sonra Mbarek- Giray ve Bahdr Giray evld arasnda ihtilf kt. Safer Aa, Bahdr Giray hanedan tarafn tutarak, Selim Giray' Mbarek Giray hanedan tarafm tutan nreddn Adil Giray'a kar himaye etti. Selm Giray rn, dil Giray Mansr kabilesinden yardm istedi. Bir mddet sonra, dil Giray attan derek vefat ettiinden, Mbarek Giray nreddn makamna karld. Mehmed Giray, ki birinci hanlnda Avusturya mparatoru'na eli gndermiti, bu defa da clusunu tebli etmek greviyle Meydan Gaaz Be'i 55 Viya-na'ya gnderdi. Ertesi sene bu sefr Leopold'n Bohemya ve Macaristan Kral olarak tc giyme treninde ve iki sene sonra III. Fer-dinand'n vefatnda, yine Leopold'n Avusturya mparatoru sfaty-le takdisinde hazr bulundu. Meydan Gaaz Be yeni mparator iin yalnz tebrikleri -deil, Hn'n bir de mektubunu tayordu ki, u satrlar dikkat ekicidir: Rakoczy maskesini atmtr, vezr-i zam Kprl Mehmed Paa onu tenkil etmek zere yola kmtr. Ben de Pdih tarafndan Kprl'ye gerektiinde yardmc olmak zere emir aldm. No-gaylar*n banda Transilvanya'y tahrb ve Rakoczy*yi Teis nehrine kadar tkb ettim. Lkin sizin hkmetinizin hududunu gememek iin durmaya mecbur oldum. Dvn- hmyn Transilvan-ya Prenslii'ni Acate Barcsay'a vermitir. Eer siz Pdih'n ve benim dostluumuzu gerekli gryorsanz, Rakoczy'ye s. muamelesi edersiniz.
55

Sayfa

32

Bu eli, mparator saraynda gzken Tatar sefirlerinin dokuzuncusu tur.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

imparator, mektubun, hkmetinin hududundan bahseden frkasna cevp olarak, Hn'n, hududun hakk iaretlerini bilmediini ve Avusturya hududunun Teis'in te tarafna kadar uzandm beyn etti. Meydan Gaaz Be, imparator1 un atfeti olarak 5.000 riks-dal, bir altn zincir, 2.060 filorin gm evn ald. Kazak hatman, idare etmekte olduu memleketlerin hkmdarlnn uhdesine verilmesini Bb- Hmyn'dan istirham etmiti; lkin herhangi bir anlama bulunmakszn byle bir inayette bulunulmas Krm Hn'n muber eder dncesiyle, msade olunmad. Hatman, bu mzkerenin neticesinden hond olmayarak Ra-koczy'ye iltihak etmekle, Itakoczy ile yardmclarnn birleik kuvvetleri 60.000 kiiye ykseliyordu. Krm Hn, yars kalgay'an emri altnda olan 2.000 atl ile Transilvanya'y istil etti. Bu seferde 20.000 Hristiyan telef oldu:. Takriben 20.000 de esir alnd kif bun larn iinde Transilvanya; asilzadelerinden 700 adam vard. Ganimetlerle dolu birka bin araba ve 150 top galiblerin ardsra ekilip gtrlyordu. Bundan baka Hn, Rakoczy'nin en yakn akrabasndan kendi eline den ahslarn fdye-i necat olmak zere, memlekete 300.000 guru vergi tarh etti. Pdih, Hn'a, pek memnun olduunu belirterek murassa bir haner ve bir samur krk hediye etti Lehistan aleyhine muharebeye itirak eden Eflk ve Moldavya voyvodalar, bu hareketlerinden dolay hesap vermek zere stanbul'a anldlar. Lkin vovvodalar muhtelif bahanelerle gidilerini te'hir ettikleri ve Eflk voyvodas Kostantin Besaraba, eer bir gn istanbul'a gidecek olursa mutlaka klc elde gideceini sylemek ihtiyatszlnda bulunduu cihetle, Dvn- Hmyn ikisini de azletti. Bir ilingirin olu olan Rum Mihne, Eflk voyvodas ve sadrzamn memleketlisi olup 60 yanda bir ihtiyar olan Arnavud Kia Moldavya voyvodas oldu. Pdih Krm Hn'na izme bahs nmyle 10.000 altn ve 40.000 kiiyle Akkirman*m igalini emreden bir hat gnderdi. Si-listre Valisi Fazl Paa'ya siph ve yenierileri, zeamet vo timr sahiplerini alarak Rusuk'tan Eflk'a gemesi iin emir verildi. Fazl Paa ise hemen gidecek yerde onyedi gn bugn yann diyerek gidiini te'hir edip Besaraba'ya, Tergovite'nin d mahallerini yakarak Transilvanya'ya kama frsat vermi oldu. Sylendiine gre, honduk sebebi olan bu gecikmesinin bedeli olmak zere Fazl Paa'ya tercman vstasyle 20.000 duka verilmitir. Tatar ordusu bakumandan olan kalgay, bunun zerine Fazl Paa ile birlikte hareketten imtina etmi ve Fazl Paa Edirne'ye getirtilip dm olunmutur. Zt-i hne bir mbeynci (kapc-ba) vstasyle kalgaya bir altn zincir ve murassa bir

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

haner gndererek memnuniyetini izhr etti (1069/1657). Translvanya Voyvodas Babcsay 1658 Nsn'nn 13'nde, Transilvanya zerine yine sefer aldn iln iin, Edirne sahrasna ota- hmyn kuruldu. Vezr-i zam, ancak dokuz hafta sonrayd M, Pdih tarafndan mutantan bir surette serdrlk unvan verilmi ve bizzat Pdihsn eliyle bana murassa iki sorgu taklm olduu halde hareket etti. Budin ve Silistre valileri Ken'an ve Kadri Paalar askerlerine ve Tatar Dobrucas levendlerine 12.000 Lehli'yi vaktinde ilhak ederek Yano-va (Jenoe) zerine yryp yirmidrt saat muhasaradan sonra zab-tettiler (30 Austos) 56. Tatar ve Kazak svarisi Rakoczy'nin ikametgh olan Weissenburg'a (Alba Julia) gitti, tahrib etti. 200.000 Tatar bu gzel mntkay kl ynna evirdiler; 150.000 nfsu yerlerinden kaldrp te birini kltan geirip, geri kalann esir ettiler. Transilvanya millet meclisinin talebi zerine Barcsay, Osmanl Devleti'ne eski vergi olan 15.000 duka yerine 40.000 duka vergi vermek artyle, bu eylete voyvoda olarak tyin edildi. Bu ykc art zerine, zel olarak stanbul'dan gnderilmi olan kapc-ba ber-mu'td Barcsay'a bir kaftan, bir kuka, bir topuz teslim ederek Transilvanya tahtna alenen clusu merasimini, bu suretle ikml etti. Ancak hakikatte Transilvanya taht deil, iskemle denilmesi gerekir: nk Eflk ve Moldavya gibi Transilvanya vilyeti de Pdi-h'm ayam koyaca bir iskemleden ibaretti. Cengiz-zde Al Paa, Tamvar vlsi bulunmas cihetiye, Transilvanya'nm igali iin emir ald. Budin vlsi Ken'an Paa Yanova'nn muhfazasyle grevlendirildi. Pdih, Osmanl silhnn mes'd muvaffakiyetlerinin haberini getiren kapc-baya kkmfhorluk vererek, sadrzama batan aa mcevherle ssl bir kl ve bir samur krk gnderdi. Kprl'nn muzafferiyeti Edirne'de ve devletin btn memleketlerinde yedi gece fener alaylanyle iln edildi. Transilvan ya'nn yeni voyvodas Acate Barcsay 57 ile Budin vlsi arasnda aadaki be art kararlatrld: 1) Varidat Mekke ve Medine'de sadaka olarak tevzi olunmak zere Logos (Logosch) ve Sebes (ebe), kendisine bal kylerle birlikte Osmanl arazisinden saylacak; .
56 57

Sayfa

34

Mlki pfik Yenova fethi Mehmed Paa. (1068), Hadkat-VflzerA, %. 105. (Mtercim) Namfi'da Barakay, s. 357. (Mtercim)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

2) Yanova (Jenoe) eski hududlanyle bundan byle Osmanl Devleti'ne tbi olacak; 3) Daha nce timr ve zeamet ve vakf ittihaz edilmi olan Szolnoc (Solnok) arazsine de aym ekilde muamele edilecek; 4) Voyvoda ve Transilvanya'nn milleti Rakoczy'den ayn bulunmay kat' ekilde taahhd ediyorlar; 5) Son muharebenin masraflar, iktidarlarna gre o masraflara fiilen itirak etmeyi vaad etmi olan devletlere yklenecek 58. Abaza Hasann syan Anadolu'da ortaya kan isyan, sadrzamn o tarafta bulunmasn ve bu yzden de Osmanllardn muzafferiyetlerinden daha fazla istifde edememelerini mcib oldu. Transilvanya zerine sefer hazrlklar esnasnda Abaza Hasan, bu her trl ikaakn myesi; her trl fesadn muharriki, Anadolu'da, Osmanl trihinin kaydettii en byk isyanlardan birini tertb etmiti. Etrafna yalnz ihtill ile geimlerini salayan zorbalar deil, m Valisi Vezr Tayyar-zde Ahmed ve belerbei Can Mirza gibi paalarla elliden fazla sancak-bei toplanmt. Yerli askeri demek olan ve gerekte her isyann dayana bulunan bir ordu kadar sanca ve segbndan baka, bir takm belerbeiler ve sancak-beleri yardmc kuvvetleriyle orduy- hmyna iltihak etmek zere aldklar emirlere itaat ediyor gibi grnerek askerlerini toplam ve payitaht zerine doru yrmlerdi. Pdih'n bu durumdan endeye kaplarak gecikmelerinden dolay azarlama mhiyetinde kard hatt- hmyn zerine, Kprl'nn 1.000'den fazla siph ve daha fazla yenieri dm ettirmi olduundan bahisle, sadrzam azledilmedike yola kmayacaklarn beyn ettiler. lerinden Hasan 59
Nam'ya nazaran Btn vlsi vezr Ken'n Paa ile Erdel ban arasndaki mklemenin zeti sudur: 1) Darat kalesi tahliye ve teslm olunmak ve ebi ve Logos ve Ferib yerleri de memlik -i mahrseye iltihak edilmek teklifine mukaab. Sultn Sleyman ahidnmesinde bundan byle Erdel'den kale, toprak istenilmemesi yazl bulunduundan ebi ve Logos reayasndan da Medne-i Mnevvere iin senev 3-500 altn tahsil olunmakta ve hazneye verilmekte olduundan bahisle, bu vergiden vazgeilmesi istenmitir. 2) Yanova'nn eski hududuyla terkedUmesine muvafakat edilmitir. 3) Yanova kalesine Solin sancanda zeamet, timr ve vakf kaydedilen karyeler itaat altna girecekler; bunlarn hayduak takmndan olan ahlsine Erdel tarafndan nasihat edilerek messir olmad takdirde, Devlefce gereken yaplacaktr. 4) Rakoczy olunun ortadan kaldrlmasn Erdel ban ve millet ayan taahhd ederler. 5) Harb masraflar kudretleri derecesinde tesviye edilecektir. 59 Bu Hasan, kayk-balardan Sancakl Hasan Aa.dr ki, hatt - hmynu getirmiti; zorbalarn cevb ona tevdi olunmutu. Nam, s. 346. (Mtercim)
58

Sayfa

35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

nmnda birini bu cevapla Pdih'a gnderip, kendileri Bursa zerine y rdler. Bu yryte s reisleri, emirleri altndaki askerin yamaclna msade etmediler, fakat yollar zerindeki ehirlere 10.000 gurutan 20.000'e kadar vergi koydular ve kendi sancaklarna sadkat vaad edenlere tevz ettiler. Bursa kadsn, ikinci bir mektupla Pdih nezdine gitmeye zorladlar. Sultn Mehmed, bu yolda bir cr'etten fkelenerek, kadya yle hitb etti 60 : Leh Kral Mslman deil iken bu byk gazaya imdd eyledi; bunlar m'min ve muvahhidiz ve Pdih- slm kuluyuz derler; ehl-i dn ve ehl-i islm'a lyk olan bu mudur ki, vesvese-i eytaniye ile ba korkusuna derek, bu kadar adam kendisine uydurup, kfrn- nfmet etsin! Daha nceleri af ve mm mutazam-mn hat gnderdim; bu fesadlk fikrinden feragat ve fakat bu tarafa gelmekten havf ederlerse, Badd muhafazasna gitsinler, y-hud cem'iyyetlerini datarak herkes mansbna azmet etsin, vezr-i zam azlolunacak zaman deildir, dedim. Bu dereceden sonra ul'l emre itaat etmemek Mslmanlk mdr? Allah ile ahdim olsun, katlim ile cmlesini kltan geireyim, birini sa brakmyaym. Sizi de ldrrdm; lkin eliye zeval yoktur. Ykln, gidin! Sadrzam, Abaza Hasan'n bir mektubunu ve kyamn zuhuru haberini getirmi olan Kayk-ba Hasan Aa'y, ordughta bir sz yaylr korkusuyla, dm etti 61. Abaza Hasan'n maiyyetinde olan yenieri ve sipahiler, kendilerinin itaatinin Kprl'nn azline bal olduunu tekrar Pdih'a bildirdiler. Sultn Mehmed, sadrzamn hamisinin kendisi olduunu alenen beyn ederek, bu isyandan istifde etmek midinde bulunan Kprl dmanlarnn azlarn kapad. Btn eyletlerde birok fetva suretleri neredildi ki, bunda mft ve btn ulem, sleri umm hukuk hricine karyorlard 62. Diyrbekir Vlsi Murtaza Paa, btn Krdistn beleri ve Erzurum askeriyle Abaza'nn zerine yrmek iin emir ald. Bursa'nn mdfaas Ken*n Paa'ya Mudanya'nn avu-olu*na verildi. Anadolu Vlsi Konak Al Paa, muvakkaten serdarla getirildi. Murtaza Paa'nm
Bursa kads Htm-zde ile beraber Bursa ayanndan bzlarn kendi aralarndan birka kimse ile beraber gndermilerdi. Pdih bunlar huzuruna getirterek Sizi kim gnderdi? diye sorduunda Aba za Hasan Pasa kulunuz ile yanndaki kullarnz- dediler. Zat- hne hm ile itb edip (azarlayp): H, onlar benim kullarm deildir, eytan kullandr, diyerek, metinde yazld ekilde devam etti. Nam, s. S4l. (Mtercim) 61 Hasan Aa huzr- hmynda .Vezr azlolunmadka bu fitnenin ortadan, kaldrlmas muhaldir, demi, bu suretle Abaza'ya tarattrMk etmii. Nai-m'ya mracaat, s. 348. (Mtercim) 62 Tahakkm ale's-suKn itmelerimle demleri hedr edilmedi. Nam, s. 349. (Mtercim)
60

Sayfa

36

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

geliini beklemek zere, sabk kaymakam (Krkayak) Sinan Paa skdar'n muhfazasiyle grevlendirilerek, metrisler yaptrd. Bu tedbrlerin hepsi hakikatte nnsib idi. Lkin Bursa Vlsi Ken'n Paa'nn slerle gizli mnsebetinden dolay faydasz kald. Kprl'nn Makyavelii Oniki seneden beri Venediklilerle cihd etmi, Hanya'y dmann hcumlarna kar muzaffer bir ekilde mdfaa etmi ve Kandiye'yi yine ayn ecaatle muhasara etmi, askerinin ihtillini muvaffakiyetle bastrm olan Girit serdr Deli Hseyin Paa 63, adadan dnnde, Kprl Mehmed Paa'nm husmetinden baka bir mkfat grmedi 64. Sadrzam, Deli Hseyin'i, byk servet biriktirmi, Kandiye'yi fethetmemi olmak bahanesiyle dm etmek isterdi. Hseyin Paa'y, devletin en byk mansb iin kendisine rakb grerek, bir. defa olduu gibi, sadrazamlk mhr ona gnderilir diye korkard. Deli Hseyin'in sarayda ve hkmetteki birok dostlar, vezr-i zamin tasavvurlarm fiil hline getirmesine mni oldular. Hazinedar Solak Mehmed Aa, Valide Sultn'a Hseyin Paa'y affettirdi. Reis Efendi ve Grc kedhud, Solak Mehmed ile ittifak ederek, bir vezirin d bir bhe zerine ve fet-vsz dm edilemeyeceini Kprl'ye ihtar ettiler. Fakat azminden kolay kolay dnmek bilmeyen Kprl, res efendiyi eyhlislmdan bir fetva istemekle grevlendirdi. eyhlislm, kendisinin hiret ilerine karp dny ilerine kanamayacan syleyerek reddetti. Res efendi bu cevb Kprl'ye tebli etti, lkin Kp -rl'nn srarndan ende duyduu iin' dostu olduu Hseyin Paa'y korumak iin, sadrzamn fikrine hizmet ediyor grnerek, Hseyin Paa'dan bir sebep yaratarak intikam almak zere birok ikyeti ortaya kmasna meydan verecek bir greve tyn etmesini tavsiye etti ve kapdn-paalk'n bu maksada en iyi hizmet edecek bir memuriyet olduunu, bahriye komutanlarnn ve ada valilerinin yeni mirlerinden ikyet iin stanbul'a koumakta gecikmeyeceklerini m etti. Res efendi bu suretle Kprl'nn mu'td hli olan gvensizliini ynlendirerek, hatt Deli Hseyin Paa'ya
Kahramanlndan kinaye olmak zere Deli. lakabn almt. (Mtercim) Bu babn banda Hammer'in mnderict hlsasnda KSprI'ye Machiavel' -lik isn&d olunmas, Hseyin Paa hakkndaki muamelesinden dolay olmas itibariyle tarafszla aykr saylamaz. Vaka bu kahraman mchidin damn btn Osmanl mverrihleri ve tercme- ahvl mellifleri de KSprl Meh- ~ med Paa iin bir leke sayarlar. (Mtercim)
63 64

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kapdnl alabilecek surette husmetinden istifde etti. Bir taraftan da Hseyin Paa'ya, kurulan tuzaktan haber verdi. Hseyin Paa, Girit'ten pek zengin gelmi ve stanbul'da servet ve debdebe ile yaayabilmek iin zulme bavurmaktan zde bulunmu olduu cihetle, bu tuzaa tutulmamas ve hareketlerinde ikyete yolaabilecek eyler yapmamas kolay oldu. Hatt rivayet olunduuna gre, donanma kapdnlannn hediye ettikleri gen delikanllar, kymetli kumalar ve emsali eyleri kabul etmemek derecesinde ihtiyat gsterdi. Devlet mverrihi bunu tasdik etmeyip bir vezirin hayt tehlikede olduu zaman bile byle bir eyden kanmas kendisince i'timd edilemez grnd iin bir rivayet ihtiyatiyle nakleder. 65. Ksacas, Res efendinin mahareti Kprl'nn azmine engel oldu. Kapdn-paal esnasnda Deli Hseyin hakknda hibir ikyette bulunulmamasndan dolay, dm, zarur olarak gecikti. Fransz Elisi Ve Olunun Hapsi Son bir izgi, Kprl'nn intikamc tabiatnn nirengini 66 tamamlayacaktr 67. Fransa elisi de La Haye, hkmetin banda ancak bir n kalp hemen deien sadrzamlarn sr'atle deien akbetlerine bakarak, Kprl'nn de selefleri gibi olacam tahmin edip, sadrzamlarn memuriyetlerinin balangcnda sefirler tarafndan veregeldikleri hediyeleri takdimde gecikti. Daha sonra, hesbnda yanldndan phesi kalmaynca, fkesini ekmemek iin hediyeleri ulatrd ise de, vakit gemiti. Sadrzamn kini, ortaya kmak iin, msid bir frsat kolluyordu ki, bunun da kmas gecikmedi. Kandiye'deki Venedik askeri bakumandannn Fransz sefrine ve Venedikli ktib Ballarino'ya hitaben yazlm ifreli mek tuplar vermi bulunduu Vertamont adnda biri, tad mektup lardan sadret kaymakamna haber verdi. Fransz sefareti ktibi, Venedikli bir tercmann ifreli bir muhabere anahtarn verememi olduu iin ikenceye konulduunu hatrlayarak haytndan endeye dt iin,
Nam'mn sz udur: Hatt mery-i derya adet veregeldkleri gulim ve saat ve uka ve kuma ve ehram maklesi hedeyfty dahi kabul itmedi dey menkldr.! Vk Hammer Hakkiyymdan olduu iin 2amftnunn bu trl ahvlini ayplamadktan baka, mu'ted derecesini tecviz dahi eder. (Mtercim) 66 Resim tasla mnsna esquisse> karglnda kullanld. (Mtercim) 67 Hlbuki aada beyn olunacak Fransz elisi hdisesi, Kprl'nn intikam -olma deil, tam bir hamiyyet sahibi olduuna dellet eder. (Mtercim)
65

Sayfa

38

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Monsieur de La Haye'den saklanmas iin msade istedi. Monsieur de La Haye Edirne'ye davet edildi, hasta olduundan bizzat gidemedii cihetle, olu Monsieur de Vantelet'y,i gnderdi. M. Vantelet Kprl'nn sullerine fikr kvraklk ve cesaretle cevap verdi. Bununla beraber Kprl avulara dvdrd. Kprl: Bir elinin gnderdii adamn bizzat sefirden sdruna tahamml olunamyacak muamelelerine, tahamml olunamaz diyerek, ehir istihkmlarndan birinin kulesine hapsini emretti (Nisan 1658). M. de La Haye, bizzat Edirne'ye geldi; ifreli mektuplarn anahtarlarn veremedii cihetle o da hapsedildi. Kprl, Erdel seferinden dnp kendisine M. de La Haye'den ve olundan bahsedildii zaman: Hl orada mdrlar? demitir ki, baka bir tbirle serbest braklacaklar demektir. XVI. Louis, Berlin sarayndaki sefri BlondeH M. de La Haye'in hareketi hakknda tahkikat yapmak ve zt- ahaneden tarziye istemek iin istanbul'a gnderdi. Kprl, Blondel'i kabulnde kendisi bir sofa (kanape) zerine uzanm olduu halde onu arkasz bir iskemleye oturttu. Mzkereyi Bb- Hmyn'un dman-laryle muhaberede bulunmakla sulad M. de La Haye'in hyanetinden ikyetle at. Huzr- ahaneye kabul edilmek daim elilere mnhasr olup, fevkalde grevle gelmi maslahatgzarlara mil olmad bahanesiyle, Blondel'in bu erefe mazhar olabilmesine kat'iyyen muhalefet gsterdi. Blondel, sadrzamn kendisini byle dmanca kabul etmesi zerine, XVT. Louis'nin, sefirine yaplm olan tahkirin tarziyesi olmak zere, bavekilinin (yni sadrzamn) azlini taleb eden, Pdh'a hitaben yazm olduu mektubu Kprl'ye vermeyi ihtiyata muvfk bulmad. Bu mektubu Sultn Mehmed'e takdim etmek tehlikeli vazifesini verebilecek bir kimse de bulunmad iin, M. de La Haye ile olunun braklmas ve stanbul'dan kp gitmelerine ruhsat verilmesi ile iktifaya mecbur oldu. O srada, Fransz bayra altnda bir gemi Trk mallar ile limandan km olduundan, bunlar yeniden hapsedilerek, hrriyetlerini satn almaya mecbur kalncaya kadar tutuklu kaldlar.

Anadolu sleri zerine memur asker kuvvetin hareketlerine tkb etmeden evvel, vak'alann biraz ncesine dnerek, o zaman devlet ilerinin

Sayfa

39

darede Deiiklikler, Aziller, damlar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

mutlak hkimi olan Kprl'nn eriilmez nfuzuna feda edilen byk memurlarn azil ve idamlarm, olu trihleri srasyle hikye edeceiz. Bu srada, Sultn brahim'in clusundan bu zamana kadar 20 senelik bir mddet iinde, Osmanl ilim ve edebiyatnn erefi olan mehurlarn tabi lmlerinden bahsetmek frsatna da nail olacaz. Kumandanlar ile birlikte 200 Venedik askerini esr etmek suretiyle Limni fethinde temayz eden kapdn Topal Mehmed Paa, Boaz muharebesinden sonra Kprlmden ald ilk davete icabet etmemi olmas sebebiyle, mevkiini avu-zde Mehmed Paa'ya terk etmeye mecbur oldu. Sadrzam, Limni'nin geri alnmas htrasn zaman biraz unutturmadan nce, kapdn paann idamnn ihtiyata muvafk olamayacan dnerek, tam mnsyle intikam almay daha mnsib'bir vakte erteledi. Grevli bulunduu mevk zt- hne zerinde bir dereceye kadar nfuz kazandrmakta olan kzlaraas Dilver Aa, onun yerine hazinedar Solak Mehmed Aa'-nn tyni hakknda Kprl tarafndan IV. Mehmed'e takdim edilen arza (telhis) zerine, Msr'a gnderildi. Hazinedarlk, mushib ahin Aa'ya ve onun memuriyeti Al Aa'ya verildi. Doanc-ba brhm de, bsbtn baka bir sebepten dolay uzaklatrld. brahim adann (yni Azz-i Msr Ysuf) hsnn hatrlatmakta olan Yusuf isminde bir doancya Pdih'n muhabbeti olduunu, haset siksyle 68 Valide Sultn'a yetitirmiti. Bu sz, Sultn-Mehmed'e ana olarak bz ihtarlarda bulunmay gerektirdiinden, brhm saraydan karld ve sancak-belii ile Kefe'ye gnderildi. Doanc-balkta brahim'in yerene geen Sleyman Aa, Pdih'm ibtils hakknda mnsib dmeyen istihzada bulunmasndan dolay, tyn edildikten dokuz gn sonra Erlau'a (Eri'ye) gitme emrini ald 69. Has-oda-ba Frenk Mehmed Aa, huzr- ahanede ahlye konulan fevkalde vergiyi takbihe cr'et etmesinden dolay 70, bu memuriyeti Pdih ile sk sik grmesine msid olmayan hazinedarlkla deitirmeye mecbur oldu; fakat bir mddet sonra sarayn haric ksmnda en byk memur demek olan kapaal-na geti. Sabk yenieri aas ~^ki Boaz'dan geerek Edirne'ye giden askerin Gmlcine'de ayaklanm

40
Sayfa

brhm Aa, Nalmft'da Tiryaki. lkab e detcedilmitir. Nama'da zikredilmeyen ak mes'desU doru olduu takdirde, brhm Aa'mn hasedi Y-sufia kazand n&fzdan dolay olacaktr. (Mtercim) 69 Nam'ya gre Tiryaki brhm Aa Eri'ye gnderilmi, Sleyman Aa saraydan hlb hsir. kmtr, s. 328. (Mtercim) 70 Zu'munca taraf- saltanat aliyyenin avarz ve mesvtsnden bat itmesinden dolay Natm, s. 327. Hammer, avarz kelimesini fevkalde vergi mnsna almtr. (Mtercim)
68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Silhdr aas Mustafa Aa da o gn huzr- ahanede idam olund, Nam, s. 334. (Mtercim) Natm. Vecd elebt'den rivyeten nakleder. (Nam'dan telhis: Sadrzam Edirne'de Mustafa Paa'y kabulnde ayakta ve ta'zmle: Paa karda, ho geldiniz, safa geldiniz. Terifinize okdan beri muntazr
71 72

Sayfa

41

olmalarndan mes'l tutuluyordu Edirne'de dm olundu. Bir mddet sonra, her gece otuz krk yenieri boulup cansz cesedleri Tunca*ya atlr, sabahlar saray bahesi duvarlar altnda grlrd. Eskiden zulmlerinden doan birok ikyetlere kar Morali defterdar tarafndan himaye grm ve Kprl'ye tercihan Tarablus- am'a tyn edilmi bulunan Mora vergi muhassl Abdi Paa, yapt zulmlerden dolay katledildi. Bir zaman stanbul-aal'nda bulunmu ve epey zamandr bota kalarak gh ^gmrk emnliini ve gh Trkmen aaln istedii halde alamam olan sipahi gnlls (serdengetisi) Nakka Hasan isteinin .gereklemesini kolaylatrr zann ile sadrzam ldrmeye birka siph ile karar vermiti. Tasavvurunu tammiyle plnlam olduuna emn olduktan sonra, (Edirne hricinde) taraftarlarnn toplanm olduklar bir mahalde: Bu kadar kan dkc bir vezirin bize lzumu yoktur; lemi bunun elinden kurtarmak isteyenler arkamdan gelsinler! diye bard. Birka yz kii kendisini tkb ettiler. Lkin yenieri aas ile kul khyas bunlar dattlar. Nakka Hasan ile arkadalarndan beini sadrzamn adrna gtrdler. Nakka Hasan' gizlice himaye eden silhdr aas: Nakka Aa yoldamzdr diyerek ellerinden almak istedi fakat kul khyas teslimden imtina etti. Nakka Hasan ve be su orta o gn dm edildiler 71 (16 Ramazan 17 Haziran). Deli Hseyin Paa yerine Girit ordusu serdrlna getirilmi olan (sabk kaymakam) Kor Hseyin Paa, Nakka ile birka defa grmt. Bu ka dar ehemmiyetsiz bir emareden dolay, sadrzam onun da fesdda parma bulunmasndan phelenerek ancak intikamn baka bir zamana brakarak grev yerine hemen gitmesini emretti. Bilkis, o zamana kadar Pdih'a ihtirmen ldrmemi olduu sabk m Valisi Siyvu Mustafa Paa'y dm ettirdi. Siyvu Paa, birka defa davetten sonra Edirne'ye gitmi ve Kprl'nn mu'td olduu zere zahirde muhabbetle kabul olunmutu. Kprl asl niyetini gizlemekte o kadar mahir idi ki, gsterdii hissiyat yalan m, yoksa gerek mi olduunu kimse anlayamazd. Hkmetin dizginlerini elinde bulunduran bir adam iin infial gstermenin, muhatabn tahkir etmenin faydasz, hatt tehlikeli olduunu bir kaaide olarak telkki etmiti 72.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ir Cevr, Rza, Karaeleb-Zde Abdlaziz Efendi Ve Ktib eleb'nin Vefatlar Sultn brahim'in clusundan beri irtihl eden sekin kiilerden hattat ve ir Cevr'yi, ir ve edb Riyz'yi, eyhlislm ve mverrih Azz Efendi'yi, Ktib elebi, baka bir deyile Hac Kal-fa'y zikredeceiz. Res San Abdullah Efendi'nin muhibbi, Arifin 73 vefatndan beri Osmanllar'da birinci hattat olan Cevr, muammaya dir bir risale, tb mfredatna dir bir manzume, ahkm- felekiyye (meteoroloji) hakknda yine bir manzume brakmtr 74. tlmiyye tarkna mensup olup en sonra Kaahire kadlnda bulunmu olan Hiyz 75, bir tercm-i ahvl-i uar (Riyz-uar) ile Farsa ata szlerini ihtiva eden bir mecmua (Durb- Emsl-i F-risiye) bir Dvn, bn Hallikn'n mehurlarnn hal tercmelerinden bahseden eserinin Trke tercmesini (htisr- bn-i HalUkn) yazmtr. Mft makamnda gsterdii taassup ve tekebbr ile mehur hrsl ve entrikac kazasker Karaeleb-zde Azz Efendi'den bahsetmek iin birka defa vesile bulmutuk. Fkha dir Sultn Mehmed nmna yazd risaleden baka iki eser kaleme almtr ki, bunlarla kendisine Osmanl mverrihleri arasnda erefli bir yer amtr: Birincisi Ravzat'I-Ebrr unvanl umm trihtir; ikincisi Sultn brahim'in
idik. Sizin iktidarnz pdiha malmdur; umulan inayeti ahaneye mazhar olursunuz. Biz sefere gideceiz, sizin gibi vezirin her suretle lzumu vardr. Snnza lyk ahvl ile tekayydde alimallah kusurumuz yokdur- diye gleryzllk ve rahatlk gsterdi. Kprl'nn merebini bilmeyenler, Mustafa Paa'nn btn crmlerinden vazgeti sandlar. Tezkireci Vecd eleb'den menkuldr ki, sadrzamn bu szleri hep iki cebheli olduundan dnenler hakkt mnsn anlarlar. Dtm merebi bu idi ki kahredecei yhud katledecei adama ry- dil gsterirdi. Srgnleri ve katilleri srasnda asla gazaba gelmezdi ve darmazd. Bilkis ltfedecei adama yz vermezdi. Mahreklerinden biri bunun srrn sordukta: Cezalandrlacak kimsenin yzne kar gazab eserleri gstermek hem cahlet, hem muhataradr. Zr gazab, acezenin kndr; vezirin hkm nafizdir. Dier tarafdan byle gazab grp de me'ys olan -1 lardan bir fenalk hudsu me'mldr. Ltfedilecek adama da mlyemet gs -terilmemeU ki, haddini tecvz etmesin demitir. Mustafa Paa grmee geldii saat Kprl, relslkttba kati telhisini yazdrmt. Sadrzamn yanndan akp da merdivenden inecei srada koz bekisi geldi ve mabeyne davet etti. Kprl Paa: -Gidiniz, Pdihmzn sualleri olmak gerekdir. dedi. Pdih, Mustafa Paa'nn gemi sularm birer birer, zellikle m askeriyle ittifakm zikrettikten sonra Kaldrn dedi; hapis ve sonra kati olundu (7 gevval 1606) (Kprl, Mustafa Paa'ya olan szlerinde S^u anlatmak istiyordu: Ma'allah! Paa karde, hele geldiniz. Biz sizi birka defa davet etmitik. Sizi pdih sever, biz de sefere gideceiz; -vcdunuza her suretle ihtiya vardr; hi olmazsa sadret kaymakamln alrsnz, deil m? leride de sadreti... Buralarn dnerek artk bu defa gelmemezlik edemezdiniz; biz de sizin gibi bir rakbin defi iin ne yapmak lzm ge lirse Huda bilir ki, onu yaptk!) 73 Abdlbk Arif, 1025/1616'da lmtr. Birok iirler ve zellikle bir Mirciy -ye nazmetmitir. Saf'nin Tercfim*i Abvl'inde, m: 289; Nbl'de 492. 74 Abdlbk Arif, 1025/1616'da lmtr. Birok iirler ve zellikle bir Mirciy -ye nazmetmitir. Saf'nin Tercfim*i Abvl'inde, m: 289; Nbl'de 492.
75

Sayfa

42

Nam, c 6, s. 127. Fezleke'ye nazaran 1065'te vefat etmitir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

hal'inden sonra, mellifin vefatndan 76 yedi hafta evveline kadar Osmanl memleketlerinde cereyan eden vak'a-lan anlatan bir trihtir. Abdlzz Efendi dima kendinden ma-rrne, mftlikte rakibi olanlardan ve zellikle ikbl ve nfuzunu medhedenlerin nazarlarndan kskand Sa'deddn Efendi torunundan kindarca bahseder. Bu fikr temaylleri pekok dman kazanmasna sebep olmutur. vnmesi, servet ve debdebesi, hakknda tahkir edici ve fakat ekseriya haksz dedikodulara mahal vermistir. Evinde, k zaman Hind'in bogas kumalarndan elbise ve al kuak, yazn da ipekten elbise, Krm kesimi srmal kumatan kuak giyen birok delikanllar bulunurdu. Bunlar normal gnlerde beyaz ketenden (intiyan) ruba giyerler ve akr kullanmazlard. Gsnden ak ve altn ineler veyhud kopa ile sslenmi rubalar tenlerinin mcevherlerindeki revnak ile rekaabet-ten gz kamatrc beyazln grmeye msid olurdu 77. Muhasebe kalemi zbtnndan olan mehur mverrih Hac Kal-fa'nn tercme-i hli, safa dkn ve hrsh mft Azz Efendi'nin tercme-i hli kadar parlak deilse de, daha ereflidir. Ktib ele-b, bir sipahinin olu olup 1039/1629 senesinde ba-mukaabele kalemine kird olarak dhil olmu, bu sfatla Hemedn ve Badd seferlerinde Osmanl ordusuyla birlikte bulunup, dndnde Ka-dizde'nin dersine devam etmiti. Tabanyass Mehmed Paa'nn sadreti zamannda asker Haleb'te, k kararghnda iken Mekke ve Medine'yi ziyaret ederek hac unvann alm ve nihayet 1045/ 1653 senesinde Revn muhasarasnda hazr bulunmutu r. Bu trihten itibaren haytn ilim ve irfana hasretti. Payitahtn en sekin mderrislerinin derslerine devam etti. On sene fkh, mantk, belagat, tefsir ve Kur'n ile megul olduktan sonra riyaziyat ve corafya ile uram ve Girit seferi corafyaya olan meylini artrmtr. Rahatszlanmas zerine tp renmi ve sonra ilm-i hurf ve esma ile uramtr. lim yolunda sarfedilmi olan bu otuz senelik haytn mahsl ondrt mhim eserdir. Levmi''n-Nr nmyle kk atlas; Cihn-nm ismiyle corafya; lemin yaradlndan mellifin vefatna sene kalncaya kadar arapa umm
6 Reblhir 1068 - U Ocak 1658'de lmtr. Trihi Kprl'nn Edirne'ye geliiyle sona erer. 18 Saf er 25 Kasm. 77 Eyym- itda Hind alacas ve mirzay boaz kapama ve al kuak ve ey -ym- sayfda ince Krm kesimi beyaz sde ve som srma kolan kuak ku-adup eyym- m'tedilede st mavisi ince bez intiynlar giydirp akr giydirmez mi Nam, s. 364. Nafm, Azz Efendi'nin etei teiniz (namuslu) ve slih olduunu kaydeder ve bunlar istihdamdan maksad, terbiyeleri olduunu kendisinden menkl olmak zere derceder. (Mtercim)
76

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

trih; 1000 Hicr senesinden vefat trihine kadar (1068/1685) kadar Os manl Devleti trihi (Fezleke, II); Trklerin deniz seferleri trihi Tuhfet'lKibr fi-Esfril-Bihr; istanbul trihi; Takvm't-Tev-rh, ki her ne kadar bz hatlar varsa da vak'alarn trihlerinin tashihi iin pek kymetlidir; bir fetvalar mecmuas; ihsiyt (istatistik) ve lisn ilimlerine dir iki risale; Kef'z-Znn an Esmi''I-Ktb ve'1-Fnn unvanl bir bibliyografya kitab ki, mellifi bunda Takprl-zde'nin Mevzut'1-Ulm nmyle te'lf ettii byk marif ansiklopedisinin hece uslnde olduu gibi ilimleri tertb ederek, Arap, Acem, Trk ilimlerinin karanlk denizine k tutmutur 78 ;. Pdihn skdar'a Gemesi Anadolu ihtilli haberi zerine Sultn Mehmed, Kprl'y hemen Edirne'de huzuruna gelmek zere davet etti. stanbul'a dnmek zere otai hmyn Edirne hricine kurulduundan, on gn sonra ki Kprl'nn Yanova'ya gitmesinden beri on gn gemiti sadrzam Mehmed Paa, fevkalde bir tantana ile Edirne payitahtna dhil oldu (15 Muharrem - 13 Ekim). ki gn sonra, Pdih bizzat riyaset ettii bir meveret meclisinde (ayak dvn) asker zbtmna hitaben yle syledi: Kullarm, Abaza mel'nu emirlerime itaatten imtina ediyor; bu sene zaferlerimin devamna mni ve dmana yardmc olarak isyann tammiyle aa vurmutur. imdi Anadolu'yu bir frka ekya ile harb ediyor. Kendisiyle muharebeye karar verdim. md ederim ki siz de gidersiniz. Gidecek misiniz? Btn hazr bulunanlarn cmlesi hep bir azdan: Yaasn Pdihmz! diye bararak, sleri te'db etmedike kllarn kna koymayacaklarm beyn ettiler. Yalnz, henz sler arasnda bulunan yenieri ve sipahiler hakknda umm af iln olunmasn Pdih'tan istirham ve bu af zerine nedamet duyanlar affedip, itaat etmeyenlerin haklarndan gelinmesini ilve ettiler. Sultn Mehmed bu istirham kabul ettti. Bu hususta irde karaca srada Kprl'den tlmt alm olan zaarc-ba, birka yenieri ihtiyar ile ilerleyerek:

44
Sayfa

Ktb eleb'nin ksa bir hl tercmesi, bu trihin mukaddimesinde mtercim tarafndan ilve edilmitir. Burada saylan eserler ondrd bulmuyorsa, da, orada btn eserleri dercedmi olup, daha ziyde malmat verilmitir. Yalnz buradaki kitaplardan ihsiyata dir risalenin hangi eseri olduu anlalamad. Lisnf ilimlere dir olan risale Tahfetti'l-Ahbr olmaldr. (Mtercim)
78

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Onlar da bizim gibi be vakit namaz klyorlar, byle Mslmanlar arasnda vukua gelen muharebede telef olanlarn hli nasl olacaktr? diye sordu. Derhl mft Bolulu Mustafa Efendi'nin slerin katli meru olduuna dir verdii fetva okundu 79. 20 Ekim (22 Muharrem) trihinde Valide Sultn stanbul'a gitti. Pdih bir gnlk mesafe ile validesini tkb etti. O srada, Softa Mehmed Paa'ya Haleb valilii emrini gtrm olan bostanc geri dnd. Askerleri ile Haleb'i igal etmekte olan Abaza dmd Hamamciolu, Mehmed Paa'nn mtesellimine ehri teslim etmekte kat'iyyen mmanaat gsterdi. Bostanc, oradaki ahvlin fena bir ekil aldn saklamayarak kzlaraasna, hatt bizzat sadrzama Anadolu'nun kaybedilmi olduunu ve Kprl azledmedike as-yin salanmasnn mmkn olamayacan sylemek ihtiyatszlnda bulundu. Mstebidin bir iareti zerine bostanc, sadrzamn cadn nne gtrld. Dncesizce gsterdii cr'etin cezasn ba ile dedi 80. Zt- hne onyedi gnde mesafeleri katederek stanbul kaplarnda Dvudpaa mevkiine geldi. Kdhne yannda askerin ulufesi datld ve geit resmi yaptrlarak, hazr bulunmayanlar defterden karld (3 Safer 31 Ekim). Sekiz gn sonra Sultn Mehmed, skdar'a mteveccihen gemiye bindi. Vlleri slere iltihak etmi olan m, Sivas, Karaman, Anadolu, Ankara eyletlerine yenileri tyn edildi. skdar'da Ysuf Paa serdr tyn olunarak dman zerine hareket emri verildi. Ktahya'y muhasaradan kurtard ki, bu ehir, 4.000 segbn ve sarcaya kumanda etmekte olan Canmirz Paa'ya iki ay mukaavemet etmiti. Bir taraftan da (Neyzen) Hasan Paa Ankara'ya girmeye muvaffak olarak, 80 segbn katlim etmiti. Softa Mehmed Paa'nm mtesellimi Haleb kaplarn atrmaya muvaffak olup, Halebliler, Abaza'nn damad ile levendlerini ehirden kardlar.
Bolevl Efendi'nin Abaza Hasan hakknda verdii fetva faurc- alessultn (pdih zerine ba kaldrmak) ve fesada mes'elesine dayanyordu. Bu kategoriye giren zlim ve mfsidlerin kanlarnn
79

dklmesinin mbh olduuna dir sadrazamn eline verdii fetvada Fetvy - Beydye, Kitb-i Siyer'den Fetret gnlerinde zlim ve slerin avnelerinin katli mubahtr, nk onlar yeryznde fesd iin alrlar, ldrlmeleri de sevaba nail olur, nk hafta efkat etmek, meserretleri mesrur, hznleri ile mahzun olmak islm'n artlarndan iken, onlar (yni b ve zlimler) bunun aksine hareket ederler.szlerini yazmt. Hammer bu nakli alm ve tercme etmise de, hata dolu olduundan aslndan sadeletirilip tercme edilerek alnd. Fetvann okunmasn mtekib herkes .Semian ve taten> (iittik ve itaat etr tik) demi ve ekya ldrlmedike dalmamak zere bir ahid ve misfc yazlmtr. (Mtercim) 80 Bostana aa, slere taraftarla km gibi grnr. Fakat Nam'ya nazaran hamkatine kurbn olmu, yni Abaza'nn bertaraf edilemiyeck bir bel olduuna inand iin gevezelik etmitir. Ne re ki, gevezelik hrite kt te'sr gsterecei cihetle dra, o zamana gre, siysi bir zaruret hlini almt. (Mtercim)

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Abaza ise ordughn, istanbul'a be gnlk mesafesi olan negl'e kurarak, oradan askerine toplanma yeri olarak tyn ettii Eskiehir zerine yrmt. Anadolu belerbei Konak Al Paa znik mntkasnn m -dfaasyle grevli olduu halde, Abaza'nn ncleri kendisini anszn basarak tam bir malbiyete urattlar. Anadolu'nun gneyinde sler zerine sefere serdr tyn edilmi olan Murtaz Paa, Konya'da kuatlmt. Abaza, askerin Kdhne'de ulufe aldklarm ve bundan dolay bunlarn iinde yeni bir isyan kmasna imkn kalmadn grnce, sipahilerinden 5.000 kiiyi, nedamet duymu ve dehalet ediyorlarm gibi gstermeye karar verdi. Bunun iin birbirini mtekib oi'duy- hmyna giderek, devlete sdk olan askeri gizlice kendi tarafna ekmek zere, onlarla kardelik akdi kurmalarm ve zuhur edecek ilk frsatta sadrzamn katli mmkn olmazsa azlettirilmesine almalarn emretti. Lkin Kprl, casuslar marifetiyle bu dnceden haberdr olarak, Abaza Hasan'-n bayra altna girmi olan 7.000 sipahinin isimlerini iln etti. Bunlardan orduya dhil olmu bulunan 3.100' yakalanp dm edildi. Bu 7.000 kiinin defterden karlmas 81 ve yakalananlarn dm, asker arasnda homurdanmalara sebep olduu iin, sadrzam, sler zerine bizzat yrmek tasavvurundan vazgeip skdar'a dnd ve ba-kumandanl Murtaz Paa'ya vermeyi mnsib grd. Abaza'nn Murtaz Paa'ya Galebesi Murtaz Paa, kendi sanca altnda bulunan paann Abaza ile gizli muharebede bulunduklarn kefederek, nn de balarn kesti, sadrzama gtrd. Sadrzam bu iddetli muameleden dolay Murtaz Paa'y tebrik etti. Gizlice ald haberler sayesinde Murtaz Paga'nn her harektndan haberdr olan Abaza, Ilgn tarafnda orduyu anszn basarak kesin bir malbiyete uratt (15 Reblevvel 1069 - 11 Aralk 1658). Devletin resm tarihisi bile bu muharebede 8.000 kii kaybedildiini itiraf eder 82. Bu kanl hezimet, Kprl'nn nazarnda o zamana kadar sadkatinden phe etmi olduu Murtaz iin bir meziyet oldu; onu serdrhktan azledecek yerde, yerinde brakt.
81 82

Sayfa

46

il soprano Vezir h* fatto tevar la paga a tntti i Sipahi che non si sono trovatt presentl rauegna. Panayoti. Ald vs'at ile pek tehlikeli olan bu isyan hakknda en gzel rapor, Pana-yotti'nin eseridir.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Osmanl silhnn urad bu musibetlerin verdii heyecan srasnda, Pdih'n k skdar'da geirmesini ihtiyata muvafk bulmad. Sultn Mehmed erbainsin 83 iddetli gnlerini saraynda geirmek iin, Kprla'nn fikri ve nasihati vehile, stanbul'a geti. Haleb'de s Paalarn dm Malbiyetinden beri Kprl'nn itimdn kazanm olan Murtaz Paa, o zamandan itibaren sadrzamn Machiavel'ce politikasnn korkun bir leti olarak grnd. ecaatin bir i gremedii yerde hyanet yardma gelir, ekseriya en cesurlarn alt olmas pek kolaydr; harb meydnnda muvaffakiyet, kati iindeki muvaffakiyetten' gtr. Abaza k geirmek ve eer zahresizlikten dolay mecbur kalrsa Frat'n te tarafna gemek zere, Ayntb'a gitmiti. Ancak Birecik sancak-bei, teebbslerinden birini semeresiz brakmt. Haleb'e hkim olan Murtaz Paa, yazd umm emirlerle Trkmen, Krd, Arab askerini dima faaliyet hlinde bulundururdu. slerin ordughnda ustaca nerolunan beynnameler, is yan eden yenieri ve sipahilerin yalanda itaat diresine dneceklerini ve hi olmazsa segbn ve sarcalardan ayrlacaklarn kendisine md ettiriyordu. zellikle, byk vaadlerle levend reislerini, kazand. Bunlardan eytnca zekya sahip bir entrikac 84, Abaza'nn sdedilliinden istifde ederek, kendisini mahvetmeyi taah-hd etti. Haleb gibi bir kaleye sahip olmadka mevkii itibariyle tehlikeden hl kalmayacana Abaza'y ikna ederek, madem M bu mevkii cebren zabtedemiyor, yleyse hileye mracat etmesini tavsiye etti. Kl ve Kur*n zerine yemn ettirerek, sadkatlerine emin olduu levendleri, firari eklinde Haleb'e gnderip, kendisinin de mteakiben serdrdan mez m roez (olan oldu, geen geti, bala) muamelesi taleb etmek bahanesiyle bizzat giderek, bu frsattan istifde suretiyle ehri idaresi altna almay tasavvur etti. Abaza, Kilis kadsyle Ayntb mftsinin Murtaz Paa ile mt -tefkan hazrladklar tuzaa dt. Askerlerinin Haleb'e gitmesine heyecansz baka kald, hatrna bazen bir phe geldiyse de, kad ile mft kendisine gven verdiler. Haleb'e giden zabitlerin gnderdikleri birok mektuplar da krkrne emniyetini artrd. nk hepsi de serdrn kendisi hakknda iyi
83 84

Erban, 25 Araldc'tan 2 ubat'a kadar devam eden ve 40 gn sren karak demektir. eytn ve gaddar herif., Nam.

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

temayllerini ve Pdi-h'tan affnn salanmas iin himmetini bildiriyordu. Nihayet Mur-taz ve Haleb Vlsi Konak Al Paa'larn gayet kat' vaadleriyle Ayntb'a dnd. Bir murahhas vstasyle ve Pdih nmna olarak, Abaza'nn ahs ve tam masuniyete mazhar olacana yemn etmeye hazr idiler. Abaza, bu teklifi kabul ettiinden Murtaz, Ahs -ha Vlsi Aralan Paa'y, Nn- h'yi yd ederek ve Kur'n' -hid gstererek tam gvenliini taahhd etmek ve affmn salanmas iin Bb- Hmyn'da tavassutta bulunmak eklinde kat' vaadini ihtiva eden bir mektupla, Abaza'nn istikbline gnderdi 85. Evvelce gizlice syleilmi olduu zere, Arslan Paa rehin olarak levendler reisine braklarak, Abaza, bu adamn kendisi hakknda tasavvur ettii hyanetten asla bhe etmeksizin, Ayntb'dan Haleb'e gitti. Orada byk bir ihtiramla kabul olundu. Murtaz Paa, Abaza'ya kendi saraym ikametgh olarak gsterdi, maiyyetini ehir ahlsinin hanelerine yerletirdi. Hemen btn Haleb yn huzurunda sadrzama, mftye, kzlaraasna hitaben Abaza lehinde bir arz- mahzar (muhtra) tertb edildi ve Abaza'nn gz nnde tatara teslm edildi. Abaza, sabk Budin Vlsi Ken'n Paa ve Tayyarolu Ahmed Paa ile beraber, serdrn konanda mkellef bir ziyafete davet edildiler. Abaza'nn maiyyetinin yerletirildikleri evlerin sahipleri ise, kale zerinden iaret makamnda atlacak topu mtekib misafirlerini katlim etmek zere emir aldlar (24 Cu-mdi'l-evvel 1069 -* 17 ubat 1659). Ziyafetin sonunda Murtaz Paa adamlarna dnerek: Paa kardelerimize abdest verin! 86 dedi. Bu sz, idamlar iin evvelce kararlatrlm iaretti. Vakt ki hepsi mrlerini tamamladlar, ehirdeki slerin katline iaret olmak zere bir top atld. Kprl ile Murtaz'nn adaletlerine hid olmak zere 30 paa ve bein 87 balar stanbul'a gnderildi. Pdih, serdrn gayret ve
Nam'dan telhis: Murtaz ve Konak Al Paalar u yemin tu yemin diyerek inandrc tarzda mektuplar yazp mft ile gnderdiler. Eb'l-hyel (Hileler babas) olan mft ve blkbai (levendler resi) Abaza'ya: cVk serdrn yeminleri dorudur; lkin hatminiz pek emin olmuyor, serdr - ekrem ve maiyyetindeki paalarn mhr ile bir sened, bir Kelmullah ve yemin etmek zere size bir vekil gndersinler de ondan sonra Haleb'e gidiniz, dediler; sdedil Abaza bu sammi ihtardan memnun oldu. Arslan Paa, Murtaz Paa'ya vekleten, Kelmullah ve ahd mn mektuplar gelerek Murtaz Paa tarafndan ve kendi tarafndan kerrren ve merrren yemin etti. Arslan Paa, gya levendlere misafir verildi; s. 387 ve 388 86 Murtaz Paa'ran bu sz iki manl dmt. (Mtercim) 87 Nam, Murtaz Paa tarafndan gelen ste mucibince otuzbir maktuln isimlerini sayar ki, zuhur eden isyann ehemmiyetine tyne kfidir. simler unlardr: 1) Abaza Hasan Paa, 2) Tayyarolu vezr Ahmed Paa, 3) Vezr San Ken'n Paa, 4) Ali Mirza Paa, 5) DeH Ferhd Paa, 6) Olu Yahya Be, 7) Tayyarolu karde Mustafa Paa, 8). 9) Khya ve olu. 10-13) Hadm kardei Hasan Aa ve olu. 14) Abaza Hasan'n khyas Kefeli Al Aa, 15) Kapclar kedhuds Mahmd Aa, 16) Abaza Hasan'n Trkmen aalnda ra ettii Be-zde, 17) Abaza Hasan ordusundaki yenieri aas Mr AH, 18)
85

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

sadkatini takdir ettiini bildirir hat ve misafirlerinin kan ile boyad klca karlk murassa bir kl gndererek mkfatlandrd. Bu kanl hdiseyi tkb eden gece, gya unsurlar (drt unsur) bu korkun duruma isyan etmek istemi gibi, zelzele Haleb ehrini 88 bir harabeye evirmekle tehdd etti. Bu yer hareketi ve bir mddet sonra stanbul'da kan bir yangn, genel olarak, az nce ilenen cinayetler iin ilh bir ceza olarak telkki edildi 89. Deli Hseyin Paa'nn dam syn reislerinden bu suretle alen bir intikam alnmas, Kp-rl'nn sadrazamlkta rakibi olan Deli Hseyin Paa'ya olan ahs knin muktezsm uygulamasn kolaylatrd. Hseyin Pasa'mn hayatma ancak Valide Sultn'n efaati sayesinde dokunamam ve Kprl'nn onu dm etmeyi bir ikyet zuhur ederek hakl grmesine talik etmi olduunu, evvelce beyn etmitik. Lkin Deli Hseyin Paa, dostlarnn ihtarlar zerine, kapdnlkta ikyete mahal vermediinden, bir sene gemeden, daha kolay mes'l tutulmasna frsat bulunur dncesiyle, uhdesine Rumeli valilii tevcih olundu. Yeni vlye Edirne, Filibe, Sofya ehirlerinden istediini ikametgh semesine msade edilmiti. Hseyin Paa, sadrzamn zahir sknetine gvenerek ve dostlarnn ihtarlarn unutarak, bo kalan haznesini doldurmak iin yhud tamahkrlk sikasyle, ayn olarak alnacak bz eya yerine, bir miktar nakid tahsil etti 90. Eer Kprl, Filibe kads Sleyman Efend'yi, vlnin haksz muamelesi hakknda ahl tarafndan arzhl suretinde Dvn- Hm-yn'a gizlice ikayetler gnderilmesine tevik etmemi olsayd, ha-kkatte bu para, allagelen ir valilerin zulmen
Ordu kads Tekeli Abdlvehhb, 19) Mardin voyvodas Maan'n Siyvu, 20) Tekeli zorba Satlm, 21) Erzurumlu Baki ' zade Neb Aa, 22) Bektah Tokmak mer Aa, 23) m zorbalarndan Reid orbac, 24) Krbey, 25) Mar'ah Osmanbe-zde, 26) Ken'n Paa imm, 27) Konak Abaza Mustafa, 28) Kilis kedhuds, 29) Hiczolu Ahmed, 30) Remml Bekir, 31) Eski zorbabalardan Hasan. 88 Bu yer hareketi Nam'ya nazaran (s- 395) Haleb'de deil, stanbul'dadr; ir yerlerde dah hissedilmitir. 89 Nam, Aristo'nun Edvr-Ekrr risalesinden naklen byk cinayet (mel -hame)lerle semav ve arz kazalar arasndaki rabtadan bahseder. (Mter-cim'in ilvesi: Melhame- kavga ve ceng mnsna olup Hammer'in cinayet mns vermesi doru deildir. Nam'mn bu konudaki ifdesi udur: Aristo Edvar tt Ekrr nm risalesinde der ki: Her ne zaman ns beynine bir sebeb ile fitne dp ry- arzda nfl-hak yere sefk-i dim ve ishak- ervah oluna, elbette ya zelzele veya hsf veya gayr cihetden bir beliye-i azme zuhuru ve cflnib-i semdan adet muhalif bir dhiye ve beliye nzul emr-i mukarrerdir 90 Hseyin Paa Flibe ve Sofya'ya varup haznesinde nukd kalmamakla le -vend ulufesine ve bz masarifine imdd zu'mu ile ol etrfdan bir mkdfir zahre -bah cem' idfip aniydan birka kimseyi gar&met-i mliye iin tec-rlm eyledi.. Naim. s. 393.

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

aldklar akelere nisbetle o kadar azd ki, kimse ikyet etmeyi hatrna getirmeyecekti. Sleyman Efendi'nin ikyetleri ular ulamaz Deli Hseyin Paa stanbul'a davet edildi. Hibir eyden phelenmeksizin sadrzamn sarayna gittiinde, Kprl tarafndan iltifatla kabul olundu ve kendisine samur krk ikram edildi. Ertesi gn huzr-u ahaneye ktnda Pdih kendisine gazbne hitb ederek, ihml ve tama le sulad ve azarlamalara bodu. Sadrzamn telkin ettii eyleri iddetli tbirlerle tekrarlad. te bu suretle Kprl, hkmdarn elini kendi dmanlarnn dm kararm imzada kullanmakla yetinmeyerek, onlar Pdih lisnyle tahkir etmek istiyordu. Bu vak'ada haksz bir hkmn vahetini, retilmi bir hitabenin istihzas ile arlatrmaktan haz duydu. Kul intikam almak iin efendisinin yalnz zaafn deil, talkatini de ktye kulland. Hak etmemi olduu bu azarlamalarn hepsine, merd muhrib sdece u cevb verdi: Pdihm, bana edenleri Allah'a havale eyledim; oktan ldrmek isterlerdi, bu arz- mahzarlar (ikyetnameleri) smarlayp getirirler. 91. Yedikule'ye konularak kzlaraasnn ve Valide Sultn'n-efaatine, askerin tehdd edici tavrlarna ramen, iki gn sonra dm olundu 92;. te, birbirini mtekib ba-mrhor, Msr, Kbrs, Badd v-lsi mansblannda bulunduktan sonra, dn ve devlet iin cihdda muvaffakiyetle alm olan Deli Hseyin Paa, bu suretle heder ld. Girit seferi serdrlnda gsterdii liykat ve kahramanln bedeli ve uzun hizmetlerinin mkfat olmak zere, Hseyin Paa, ban cellda teslim etmeye mecbur oldu. Hseyin Paa Yeniehir'de domu, IV. Murad devrinde baltaclkla saraya girmiti. Ancak fevkalde beden kuvveti ve ok atmaktaki mahareti Pdih'n nazar- dikkatini ekti. Bir Acem elisinin getirmi olduu yayn kiriini stanbul pehlivanlarndan hibiri ekemiyerek, silh, kz-laraas diresinin bir kesinde kalmt. Deli Hseyin bir k gn odaya odun getirmi olduu srada, orada yalnz bulunarak, yay ekmekle elenirken kzlaraas geliverince korkup kamaya tevessl etmiti. Kzlaraas keman (yay) eski hlinde grmeyince, kimin e l dokundurmu olduunu sordu 93. Deli Hseyin'e dolama giydirilerek huzr-

50
Sayfa

Nam, s. 399Panajotti (Panayoti)'nin raporu. Valiero, I., VI.. s. 497, Deli Hseyin nmn bozarak Chreassam- yazar93 Kzlaraas: Bu kemana kim yapgd? diye sul eder. Nbeti Yahya Aa korkusundan Baltac Deli Hseyin ocaa odun getirdi ve keman alup birka kere ekdi. Sizin geleceinizi iidince birakup kad
91 92

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ahaneye gtrld. Sultn Murad, her trl cengverlik sporlarnda mahir olmakla beraber, baltacnn maharetini, Acem elisinin meydan okumasna muz.afferne cevp vermesi midini verdii iin bilhassa takdir etti. Deli Hseyin hemen mrhorlua getirilerek, Revan fethinden sonra Msr vlliine ter-f olundu. nce ve tab fikirlilii ve hazrcevaplklar IV. Murad'n gizli ziyafetlerinde ne'e kayna olmutu. Beden kuvveti ile hret kazanm olmas ve necb ve heybetli ehresi zellikle kadnlarn baklarn zerine ektiinden, stanbul sokaklarndan atla getike kadnlar, Girit cenglerinde dnin kahraman mchidi olan h-tabat Hseyin Paa'y grmek iin yoluna koarlard. Hseyin Paa gezerken takm takm kadnlar grdke: Selmn aleykm kadnlar, cennet iekleri, yer melekleri! Ulem, suleh ve yarar kucak yiitler sizden doar, Allahti Tel srnze bereket versin. Bizi duadan unutmayn! derdi 94. Erkek ve kadn o vakit feryd ederek: Allah Tel seni Pdih'a balasn! Kahraman vezr olunca byle olmal! diye du ederlerdi. phe yoktur ki halkn Hseyin Paa hakkndaki muhabbeti, intikam adam olan Kprl'y, onun yokedilmesini hzlandrmaya sevkediyordu. eyhlislam Bolevinin Azledilmesi Mft Bolev 95 Kprl tarafndan en byk ilmye makamna tyn edilmi olmakla beraber, Deli Hseyin Paa'nn idamnn meru olduuna dir fetva vermekten srarla imtina etmiti. Sadrzamn srarlarna dima u cevb verirdi: Bu adamn ne hat ilediini bilmiyorum; bununla beraber hl dn ve devlete faal bir ekilde hizmet edebilir. Bundan baka Bolev, Kprl'nn son olarak Pdih'a tavsiye etmi olduu Bursa seyahatinin mnsib olmadna dir bir ar-za takdm etmiti: Bolev bu arzada Anadolu'ya gitmektense, Girit adasnda Venediklilerle baarl bir sava iin lzm gelen tedbrlerin alnmasnn daha doru
dedkde aa mesrur olup: Tz Deli Hseyin'i arn dedi. Baltac khyas ve eskileri: Aslacak- Aanun odasna girersin, tek durmazsn, ona buna yaprsn; senin trnaklarn detfmN diyerek inciderek getirdiler. Aa kem&m eline verdi; ek imdi greyim, dedi. 94 Natm'dan alnd, s. 401. (Mtercim) 95 Bolulu Hseyin Efendi. Hammer, bizim trihlerin Bolev tbirini aynen nakl ve tekrar eder. (Mtercim) (Bolev, Bolulu demektir. Haz.)

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

olacan m ediyordu 96. Pdih, mft'nin arzasn sadrzama vererek: imdiye kadar senin himaye etmi olduun mollay srmeyi, yhud katletmeyi senin re'yine brakyorum. dedi. Kprl, mftnin azliyle Mihal'a srlmesi ile iktifa etti. Onun yerine Rumeli kazaskeri olmak szfatiyle, kanun usle gre, dierlerine tercihn mft makamna, kma hakkna shib olabilen Bursal Mehmed Efendi 97 tyn olundu. Hseyin Paa'nn veftiyle alan Rumeli Valilii Hsm Mehmed Paa'ya, Bosna valilii eski sadrzamlardan Melek Ahmed Paa'ya 98 ve dm edilen Fazl Paa'dan boalan Budin valilii Sey-d Ahmed Paa'ya verildi. Bu vakalardan sonra, Girit serdr bulunan sabk kaymakam Kr Hasan Paa ki Nakka Hasan isyannda parma bulunmasndan kukulanlmakta iken yalnzca memuriyet mahalline gitmek zere olmas sebebiyle haytn muhafaza edebilmiti mft Bolulu Hseyin Efendi'ye gndermi olduu ve onun da Pdih'a takdm edip, zt- ahanenin Kprl'ye vermi bulunduu bir mektupta, dm hkmn tacil etti. Kr Hasan Paa, dncesizce, eer sadrzam bizzat Girit'e gelemezse, adann fethinin md edilemeyeceini sylyordu 99. Kprl, bu mektupla mhr-i hmynun kendisine gnderilmesini m eder sand, derhl dmn bildiren bir emir gnderdi; lkin Hasan Paa, fermann gelmesinden iki gn evvel eceliyle vefat etmi olduundan, katline hacet kalmad. Ser-drlk hizmeti Tavuku Mustafa Paa'ya verildi. Limni'nin ele geirilmesi ile devlete yapt hizmetinden dolay dm geciktirilmi olan eski kapdn Topal Paa da, dm edildi. Ha lefi olan Hsm-zde Al, paa'y Sakz'da amiral gemisine (batar-deye) gelip kendisini grmeye davet ederek, hatt- hmyn okunur okunmaz
Az aada okunaca gibi, Hseyin Efendi, sadrzamn Girifte bulunmas lzm geleceine dir Girit serdr Hasan Paa tarafndan gnderilen mektubu arzasna eklemi, Kprl bu mektuba sadret talebi mns vermitir. (Mtercim) 97 Uk-zde'nin Terftm- AhvATine mracaat, m: 37998 Melek Ahmed Paa bu mnsebetle I. Murad'n Kosova sahrsndaki trbesini yeniden yaptrd. Evliya eleb'ye baknz. (Evliya o vakte kadar trbenin muhafaza edilmemi olmasndan ikyet eder. Mtercim) 99 Mektupta: Girit adasnn tamamen fethi sadrzamn bizzat bu tarafa gelmesine muhtatr. Mhr-i erit gelmedike burann fethi mmkn deildir, diye durum bildirilmiti. Kprl, Mft Efendi Hasan Paa'y sadrzam olarak grmek istiyor fikrinde bulundu. Nam, s. 404. Anlalan mhr -i erif gelmedike sznden phelenmiti. Vki mhr-i erf, onun hmi olan sadrzamdan kinaye olabilir; nasl ki daha nceleri Ibr Paa'nn geliinin gecikmesinde eyhlislm Mhr -i erifin bu srada tarada bulunmas sabet oldu. demiti. Lkin Kprl'nn verdii mnya da geldiinden, Kr Hasan Paa'nn ktibi dikkatsizlikle yazm olsa bile, eyhlislm efendi farkna varmalyd. (Mtercim)
96

Sayfa

52

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kadrgadaki esirlere bodurdu. Hsm-zde, alm olduu kapdnlk makamnda uzun sre kalamad; vebadan vefat ederek, makamn olu Abdlkadir Paa'ya brakt (16 Mays 661) 100. Osmanl Donanmasnn Atalya nnde Hezimeti Yeni amiral, ilk icrt olmak zere, Attalya (Antaly? Adalya?) sanca bei olan Kr Bey unvnyle mruf Mustafa Paa'y ten-kl etti. Kr Bey, sonradan Haleb'de Abazallarla birlikte dm edilen kad Abdlvehhb ile beraber birka defa isyan karm, bu sefer de ehre kapanarak kyam etmiti. Abdlkaadir Paa Atal-ya'ya gitmek zere Sakz'dan Rodos'a ynelmi olduu halde, George Morosini'den Priuli'ye yazlm olan mektuplar tayan bir brk se-fnesinin ele geirilmesi zerine, Sakz'a dnd. Oradan Zea ve Uzunada'ya doru yelken at. ki deniz kuvveti karlar karlamaz bir frtna karak iki donanmay ayrd ve Osmanl gemilerini birok kadrgalarn kayb ile datt. 26 Austos 1661 gn gnein domasyle beraber, Venedik donanmas Milo yaknnda Osmanl donanmasn tam bir intizamszlk iinde grerek, hcum etti. On kadrga direksiz olmak zere Milo limanna katlar. Alts batt. Dier ikisi Venediklilerdin kapdn gemisi ve Malta kadrgalar tarafndan rampa edilmek suretiyle zabtedildi. Bu cengde Os-manllar'n zayiat 4.000 l ve yaral olarak tahmin olunmutur. Venedik amirali de bir kalyonun kaybndan dolay mteessif olmu ve bunun iindeki 110 Mslman esr Trker'in eline dmtr 101. Bu malbiyetine ramen Abdlkaadir Paa Atalya'ya doru yolun a devam etti. Toplarn karaya kardktan sonra ehri muhasaraya balamak zere iken ahl' tarafndan huss bir hey'et gelmi ve karlk olarak paay teslim edeceklerini vaad ederek, ehre top atlmamasn istirham etti.
De Lacrobt'nn Devlet- Osmniyyenin Ahvl- UmAmtyesi'nde Osmanl Deniz Kuvvetleri RznmesI., n, s. 215. Nam, kapdnlm bu deimesinden hi bahsetmez. Haa Kalfa'nn Takvlmtt't-Tev&rlh'ine nazaran Hsm-zde 1072/1662'de vefat etmitir. Lkin donanma tercmm Paul Omero'nun Rz -nmesinde (ki Ksm-zde'ye Mazamama adm verir) ( 1661'de vefat ettii yazldr. [Rsid Trihi'nde, (stanbul matbuu, c. 1, s. 23) 1072 vekayiinden olmak zere. Hsatn-bey-zftde'nin vefat le kapdnlk olu Abdlkaadir Paa'ya verilmiken, bemen ardndan Diyrbekir eyletinden ayrlm (dan Mustafa Paa'ya verildii yazldr. (Mtercim) 101 Hammer bu tafsilt Venedikller'den almtr. Nam . drt saat ceng olunarak b -nihye kimseler mecruh ve ehd olduunu yazar. Fakat mteakiben, dmann otuzsekiz top eker byk bir kalyonuna rast gelinip indeki ikiyz dmamn ldrld ve yzon nefer esir il e kalyonun zab-tolunarak telf- mft edildiini ilve eder. Osmanl donanmasnn yoluna devam etmesinden de anlalr ki, bizim tarafn zayiat pek ok deildi. Nam bu bahiste Abdlkaadir Pasa ismini hi anmaz. (Mtercim)
100

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Hakkaten ehir ileri gelenleri Kr Bey*i, birka bin duka vererek affa nail olabileceine inandrm idiler. Kr Bey, kardeleri, khyas ve blkbasyle birlikte ehri terk edip amiral gemisine gitti. Bunlar gemiye girer girmez boularak cesedleri denize atld. slerin balar ile Kr Bey'in msadere edilen mallar stanbul'a gnderilerek, sadrzamn Milo yaknndaki engin kaybedilmesinden domu olan hiddetini teskin etti. Kapdn Paa kendisi iin de ahlden 100 keseden fazla almt. Sadrzam, donanmann urad kazadan dolay ta'zyet bildiren bir kdla, hakknda Pdih'n duyduu infiali bertaraf etmeye alacan kapdn paaya m etti ve donanmay stanbul'a getirmesini emretti. Kprl sznde durdu: Abdlkaadir'in haytna dokunulmad, fakat makaam, sadrzamn dmd Mustafa Paa'ya verildi. Msr'da htill Anadolu, Abaza'nn isyan ile umm bir ihtill iine dmek tehlikesinde iken Yukar Msr'da da isyan atei alevlenmiti. Memleketin balca reislerinden ve nfuzu derecesinde zengin olan Cir-ce bei Mehmed, uhdesine emr'l-hacchk (hacc kafileleri kumandanl) verilmesine muvafakat etmemesinden dolay intikam almak iin, Msr Vlsi ehsvr Mehmed Paa'y tardetmek tasavvur ve tertibinde bulunmutu. Beik memuriyetinin yenilenmesi iin kendisine kaftan giydirilecei gn, bu tasavvuru uygulayacakt. Bu maksatla yenierilere, azablara, Kaahire'nin yedi ocak yerli askerine avu avu altn datmt. ehsvr, vaktinde haber alarak askerini toplad. Mehmed Be*i bizzat grmekten imtina ederek kaftann gnderip, Circe'ye dnmesini emretti. ehsvr tarafndan gnderdii arz zerine, Mehmed Be*in azlini ve yerine Ahmed Be*in t yinini emreden bir hatt- hmyn geldi. Memlklerin reisleri, yedi ocak aalar, kifler, eskiler bu emirlere itaat gsterdiler. L-idn Mehmed Be, kendisinin Habe eyletine tyn edildiine dir olan hatt - hmyna muhalefet ederek, kuvvete kuvvetle kar koymaya azmetti. Toplar dktrd ve hatt Nam'nm rivayetine gre sikke kestirmek 102 derecesine kadar gitti. ehsvr, isyan bastrmak iin yeni askerler toplad. Mukaddes Sanca
Namfi. s. 307, sikke kestirdiini deil, nmna hutbe okuttuunu mesm'dur (itumitir) diye naklen rivayet eder. (Mtercim)
102

Sayfa

54

Byk Osmanl Tarihi

103

Cilt 11

Joseph von Hammer

emr'l-haccla getirilen Kaytas Be'e vererek, Kaahire'nin yedi frka muntazam askeriyle sler zerine yrmesini emretti. Mehmed Be Menfalt'a kadar ilerlemiti. Havvre aireti eyhi, onun yokluundan istifde ederek, Circe Bei'nin an-barlarn yama etti. Menfalt yaknnda Milo denilen mahalde iki asker kar karya geldi. Mehmed Be, kesin bir malbiyete urad ve evvelce haznelerini tayan 500 hecin devesini ve 300 ksra vahalar tarafna gndermi olduu gibi kendisi de o tarafa doru kat. Kaytas Be peinden koarak vahalara biraz mesafesi olan Kasr boyunda yetiti. Hecinlerden canl metrisler yapm olan Mehmed Be, cesurca kar koymasna ramen, gerek kendisi, gerek belli bal zabitleri esr derek, zincirler iinde Kaahire'ye gnderildiler ve orada dm edildiler. Ba harb armaan olmak zere stanbul'a gnderilerek, Anadolu'dan takm ile gelmi olan balara ilve edildi. Bir seneden beri, her gn saray giriinde balca s reislerin den yirmi otuz kiinin balarnn tehir olunduu grlmtr. Osmanl mverrihleri celldn satn altnda isyanlarnn cezasn grm olanlarn miktarn birka bine karrlar. Circe belii has-oda hademesinden Turna Mustafa Aa'ya verilerek, onun yerine seferli odasndan ir Abdi Halfe gemitir. Abdi Halfe, Kdhne'de domu olduundan, bu ahane mevk kendisini ir yapmtr; daha sonralar bu istidad mverrihlie dnmtr 104. smail Paann iddetli Hareketleri 8 bn 1069 - 1 Mays 1659'da, Pdih mahvlar gnden gne ilerlemekte olan slerin bakyyesi aleyhine yaplan asker hareketlere daha yakn olmak iin Bursa'ya gitti. skdar'a getiinde, ota nnde Abaza'nn o zamana kadar saklanm olan dvn efendisinin, Surre'den ake almakla itham edilen m emr'1-hacc kahyasnn balan tehir edildi. Sabk Anadolu Valisi Canmirz Pa-a'nn, Abaza'ya ihanetle Devlet'e yapm olduu hizmet, birincisinde affna sebep olmu ise de, hakknda ortaya kan yeni ikyetler dm hkmyle neticelendi ve ba kesildi. Diyrbekir kah-yyeri (khyann mracaat olunacak adam) olan ve eskiden sadrzam br Paa'nn silhdrlmda bulunan Parmaksz Al Aa, Circe bei maktul Mehmed Be*in mahremi Hasan, Suriye ve Ta-rablus ahlsini isyan
Ayn eserVezretle niana mevkiine kadar ykselmitir. Hs-odaya girdii zaman u trihi sylemitir: Byle ilham oiund trihtim Hs-oda, Abdiy, mbrek-bd (1069)
103 104

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ettirmi olan Softa Mehmed Paa'nn yeeni de ayn akbete uradlar. Edirne kads iken zulmlerinden dolay Bursa'ya srlm, fakat slere kar ehri savunmu olmaktan dolay affedilmi olan m Numn Efendi, Bursa'da dahi zulmlere cr'et ettiinden dm edildii gibi, Atmeydan aalan aleyhine asker gnderildii zaman yava davranmasnn cezas olarak sabk bostanc Pir Ama (Hasan Aa) da ortadan kaldrld. Bursa'daki haz-ne-i hmyna it mukaddes emnetlerin en kymetlisi olan Hz. Peygamber'in hrka-i erifi (Brde), saray halknn ihtiramla tem- eylemeleri iin bir taht zerine konulmutu 105. Pdih, stanbul kaymakam smail Paa'y getirterek kendisine mfetti (byk inquisiteur) 106 unvann verdi. Paa, vezirlik vazifelerinin yerine getirilmesinde faal ve gayretli olduu halde, erkeklik ve kocalk balonundan bnyesinin zaafndan dolay, hareminin ve zellikle Ken'n Paa'dan dul kalm olan zevcesi sultnn hakaretlerine hedef olmutu. Mfetti sfatyle btn Anadolu'yu ve Arabistan hududuna kadar Suriye'yi dolaarak, son isyanda en az parma olanlar hakknda bile ve sulularn mertebelerine asla riyet etmeksizin, son derecede iddetle muamele etmiti. Tlmt gereince si ph, sdt ve rey defterlerini de muayene edecekti. Bir takm ahslar, sdt'tan denilerek, usulsz mufiyetnmelerle vergiden kurtulmu idiler. Ereli'de yeil sark sarmak hakkn alm olan 200 kiinin 20'den fazlas, Peygamber neslinden olmann almet-i farikas olan bu kyafeti terketmek zorunda kaldlar. Konya'da sekiz mevlev dervi, pheli ahslardan olduklanndan, tevkif edildi. Bunlar huzuruna getirildii zaman smail Paa: Seyahatte olan mevlevler ya Mesnevi okurlar, ya ney alar, yhud sem* ederler; siz de bu eyden hangisini bildiinizi isbt ediniz dedi. lerinden yalnz drd 107 iddilann isbt edebilerek, dier drd ki hakkaten kyafet deitirmi s idiler dm edildi. Bu kadar byk memurlann harsne tasavvurlanni yerle bir eden birok idamlar arasnda, eski sadrzam Grc Mehmed Paa'nn 110 yana vs olup da, tabi lmle lmesi hayretimizi mcib olur. Otuz sene mddetle Asya'da m, Haleb, Diyrbekir, Erzurum valiliklerinde
Hrka-i erife-i Hazret-i Resl-i Ekrem (s.a.v.), sil&hdr aa akin oldu odamn penceresine muttasl bir suffe-i mrtefi'anun kuesinde krs zerine vaz' olunmud. Her gice mu'td - kadm zere hs-oda aalarndan nbeti olanlar d ve anber ile tebhr idp kurb-i erifimde mukm olurlard. Natm, s. 414. (Mtercim) 106 smail Paga'nn teftileri ne kadar iddetli olursa olsun, papazlarn inquisitian (engizisyon)'una benzemek ihtimli yoktur. (Mterdin) 107 Biri Mesnevi okudu, biri ney ald, ikisi sem eyledi; Nam, s. 417. (Mtr -)
105

Sayfa

56

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

bulunduktan sonra, hemen hemen 100 yanda iken sadrzam olmu, fakat yann pek ilerlemi bulunmasndan ve ehliyetsizliinden dolay, uzun zaman gemeden mevkiini terketmeye mecbur kalmt. On sene daha yaayarak, bu mddet iinde on sadrzam deiiklii grmekle kendini teselli etmitir. Anadolu'da syi henz istikrar bulmu olduu halde, Kprl, prensip edindii slh ve tenkil kaaidesini yeni bir faaliyetle ele ald. Vilyetlere sene iin gnderilerek nbeti unvann alan ve sonralar yerli kolu denilen yenieriler, am'da Bb- Hm-yn'un emirlerine itaat etmek istememilerdi. Kprl, payitaht yenierilerinden bir frkasn yenieri aas Al Aa'nn emri altna vererek, slerin stanbul'a gnderilmesini ve dier fesd tahrikilerinin idamn emretti. Al Aa'nm vazifesini yerine getirmede gsterdii iddet, kendisine Sayda eyleti verilmekle mkfatlandrld. Bu valilii srasnda Drzi emirlerini yakalamaya alt ise de, mmkn olmad. Halefi Mehmed Paa daha baarl oldu: Arnavud Hasan'm yardmyle Maan (Krmz Bayrak) aireti reislerinin en nfuzlusunu esir ederek, sonra Maan airetinin yeminli dman olan Ak-bayrak mers ile ittifak etti. Timak Tesisat Svari tmr ve zeametlerinde ortaya kan suistimllere re olmak zere Kprl, gerek Avrupa'da, gerek Asya'da olan timr ve zeamet mutasarrflarnn bertlarn yenileme zaruretini emretti. Bert yenilenmesi imdiye kadar pdih deiikliine mnhasr olduundan, bu tedbr byk dedikodulara yol aabilirdi. Lkin sadrzam, bu mnsebetle denmesi gereken akenin yarsn terketti. Akdeniz (anakkale) Boaznda Yeni Kaleler nas Kprl Paa, gzlerini ordudan Akdeniz Boazi'na evirerek, yeniden birok kaleler in edip de Boaz' ecnebi donanmalar iin geilmez bir hle koymay dnd. Murad Paa'nn sadrazaml srasnda Valide Sultn bu tasavvuru btn gcyle desteklemiti. Lkin hazne bu inatn gerektirdii 40.000 guruu deyemedikten baka, onlarda muhafz kuvvetleri bulunmasn menfaatlerine muvafk grmeyen civar kylerin ahlsi tarafndan ikyetler ortaya kmas zerine, terk olunmutu. u bahane

Sayfa

57

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

58

ortaya konulmutu: Boaz giriinin iki tarafndaki burunlarn arasnda bulunan mesafe pek ok olduundan, bataryalarn top ateleri karlkl olarak birbiriyle buluamayacak, bir de su bulunamayacaktr. Kprl'nn sarslmaz azimlilii nnde btn bu mkilt ortadan kalkt: Donanma k mevsimini Boaz giriinde geirmek iin emir alarak, taifesi, Boaz kumandan Frenk Ahmed Paa'nm nezretinde mimar Mustafa Aa tarafndan yaplan inatta istihdam edildi. ki kale muntazam bir drtgen (kare) tekil etti ki, her cebhesi 300 zira' uzunluundayd; biri Kilid'l -Bahir, dieri Seddl-Bahr adlarn ald. Hlbuki Sultn II. Mehmed tarafndan Anadolu sahilinde in edilmi olan kale, yaknnda mlek imlethnesi bulunmasndan dolay anakkalesi mtevzi ismini almt. Yine o sahilde dier bir kaleye Kumkalesi ismi verilmiti. Civar kyler ahlsi, kalelerin inas iin gerekli levazm tedrikle mkellef olduklar iin, Frenk Ahmed Paa ve mmr, yaptklar zulmlerle byk mebllar toplamaya muvaffak oldular. zellikle mimarn ahl hakknda insanla smaz surette gsterdii iddetten ve an tammdan, ziyde kin ve nefrete yol amtr. Bir gn Frenk Ahmed, kabahatsiz bir mslman ldrnceye kadar niin domu olduunu sorduunda mmr: Byle iktiz eder demekle yetinmitir. Zt- hne Bursa*dan Edirne'ye dnerken (Muharrem 1070 - Eyll 1659), yeni inat ziyaret etti ve ok miktarda top konulmasn emretti. Anadolu tarafndaki kalenin muhafazas iin daha nce ibtl edilmi olan Bolu, Kastamonu, Hdven -digr, Biga, Karesi sancaklar timarlar er bin akelik gedik ti-mra tahvil edildi. Rumeli kalesinin muhafazasna Silistre, Nibo-lu, irmen, Krkkilise, Vize, Doanc timrlar sahipleri grevlendirildi. Yine bu sene Fahreddn olu Maan-zde Hseyin Aa Hindistan pdih Cihn-h nezdindeki sefaretten avdet etti. skdar'a vardnda, Cihn -h'n olu ve halefi Murad-bah'm mektuplarm Pdih'a takdim eyledi. Bu mektuplarla birlikte gnderilen hediyeler unlardr: Ortasnda elli kratlk tuln bir elmas ve etrafnda kpe eklinde aslm byk elmaslar bulunan bir sorgu, btn klf ve bendleri murassa bir altn kl; on boha Hind l ve ku malar 108. Pdih, gittii memlekette en gzel olarak ne grm olduunu sorunca, Hseyin Aa, Boaz'm mevkiine kys olunabilecek hibir ey olmayp bu letafetin Hindistan'n mahsllerine ve sna mucizelerinin cmlesine stn bulunduunu syledi. Hseyin Aa'nn Hindistan'a var,
108

Zbde, varak: 136.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Cihn-h'n drt olu arasnda kan dahil muharebe zamanna tesadf etmiti. Drt ehzadeden en by olan Murad-bah'm eline dt. Murad-bah, Osmanl sefirini ve beraberindeki hediyeleri alkoymu ve babasnn vrisi olmak sfatyle Pdih'n nmesine cevap yazmtr. Lkin bir mddet sonra taht, kardei Evrengzb'e brakmaya mecbur olmutur. Eflak Voyvodasnn Tayini Yukarda grmtk ki, Kprl, Yanova'dan dndnde Bu -din Valisi Ken'n Paa ile Silistre Vlsi Can Arslan Paa'y, Tran-silvanya'da asayii muhafaza etmek iin brakmt. Eflk voyvodas Mihne, Can Arslan Paa'ya mracaat etmeksizin, Ken'n Paa'-dan memleketine dnmek iin ruhsat almt. Ahmed Paa, Mihne'-nin gsne iddetli bir darbe indirerek: Bre mel'n! Ben Silistre Vlsi bulunduum iin, memleketine dnmek iin yalnz benden izin alacak deil miydin? diye bard. Bu tahkir, Prenslik tahtna ykseliinde Eflk aridk olmak zere bir papaz tarafndan tc giymi olan Mihne'nin, bu marur Rum'un kalb inde snmez bir husmet dourdu. Mihne, o zamandan itibaren Bb - Hmyn'dan bu unvann tasdik eden bir bert almak iin elinden geleni yapmt. Mahaza ihtiyat, kendisine bu hareketi geitirmesini emreylemi, fakat ilk frsatta intikam almay tasarlamt 109. Bir mddet sonra Silistre yolunda Mihne'nin adamlar, Arslan Paa'nn zerine hcum ettiler. Paa, Zinestova'-nn karsnda, Tuna'nn te tarafna kamak suretiyle ancak kur tulabildi. Mihne, Konstantin Kantakuzen (Constantin Cantacuzene)'in ve Moldavya Prensi Ghika nezdinde mlteci bulunan damadnn amansz dman olduundan, gerek Ghika'y, gerek mltecisini mahvetmeye karar vermiti. stanbul'da Ghika aleyhinde sulamalarda bulunmak ve Bb- Hmyn'un Rakoczy'ye halef tyin ettii Barcsay aleyhine Rakoczy ile ittifak akdetmekle ie balad. Konstantin Kantakuzen istanbul'a davet edilerek Mihne'nin sulamalarndan zimmetini temize kard ve kendisine atfolunan sadakatsizliin kendisini sulayan ahsa it olduunu kesin bir ekilde isbt etti. Bunun zerine Mihne, yznden maskeyi kaldrarak, Bb - Hmyn'a sdik olan Boyarlar*! dm ntmek suretiyle aka isyan etti 110.
Engel, Eflk TMlti'hde Mihne'nin isyan sebebinden bahsetmez. Nalmft, (c. 6, s. 434) tafsten syler. Engel, Eflk Trihi, s. 305. Mihne Bulgar piskopos ve papazlarn Osmanl Devleti aleyhine ayaklandrd; saflarnda beyaz hal alt krmz bayrak vard. Relat. di Constaotinopo'de unlar okunur: .l Michne
109 110

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Boyarlardn bir takm bouldu; dierleri sarayn pencerelerinden avluya atld. Mzrakl nefarlerin ayaklar altnda inenen cesedle-ri, dn merasim yaplmakszn gbre ynlar zerine brakld. Maktullerin zevceleri, kocalarnn servetlerinin nerede bulunduunu syletmek iin, en korkun ikencelere tab tutuldu. Tergovine, Mihne'nin svarileri tarafndan muhasara edilerek, orada bulunan Trkler'in cmlesini piyade askerleri kltan geirdiler. brail ve Yergk (Yerkki; Yerkyi) yama edilerek atee verildi. Mihne 10.000 Eflkl ve Miges kumandasnda 100.000 Macar'la Ghika'nn zerine yryerek Ya nnde onu hezimete uratt. Ghika, Bender'e kamaya mecbur oldu. Bb- Hmyn'un emri zerine 50.000 Tatar'la imdadna gnderilen kalgay Gaaz Giray* orada bulacan md ediyordu 111. Lkin kendisini emniyette grmeyip, Ben-der*den Edirne'ye iltica etti. Eflk ve Transilvanya'da cereyan eden vak'alara dir ilk alman haberler zerine Pdih, Krm Hn'na sefere kp Eflk' zab -tetmesini emretmiti. Bu yeni sefer bz idar deiiklikleri icb ettirdi. Bosna Vlsi Seyd Ahmed Paa Budin Valiliine, Moldavya ve Eflk cenglerinde yldz parlayan Elbasan sancak-bei Mehmed Be de Silistre Valiliine getirildi. Hmisi ve memleketlisi olan Kp-rl'ye iltica etmi bulunan Ghika, Eflk voyvodalna oturtuldu ve Lupul (Leopol)'un olu olup o zamana kadar Yedikule'de tutuklu bulunan Stepan, Moldavya Prensliine terf klnd. Tatarlar, bir frka Leh ve Kaak ile takviye bulmu olduklar halde, Moldavya hududunu aarak Ya civarnda Baluy sahillerinde Eflk ve Szikliet birleik kuvvetleriyle harbetmilerdi. Bu ceng, ancak gn sonra, Tatarlar lehinde sona erdi. 12.700 Macar ve Eflkh, muharebe meydann cesedleri ile rttler. Bunlardan bir-ou Baluyi sularnda ve bataklklarnda seflne can verdiler. Ahs-ha ftihi ihtiyar Ken'n Paa tarafndan iolan olarak terbiye edilmi olan entrikac Mihne, Arapa'ya, Farsa'ya, Trke'ye vkft; uzun mddet babalarnn dnni deitirip mslman olmak istiyor gibi grnm, buna herkesi inandrmak iin slm detlerini ve elbisesini ihtiyar etmiti 112. Malbiyeti zerine
Voivoda di Valechia disgustato delta Porta si mise in penslere di cacdare l Turco da Constan -tinopoli havendo fatto corrispondenza colli vescov e ecclesiastici di Bulgaria. 111 Engel, yalnz 20.000 Tatar der. Nam, tUkis 50 -000 yazar, s- 432. 112 syn eden Eflk voyvodas Miline dedikleri mfsd ki tazelii eyyamnda Ahsh .ftihi Koca Ken'n Paa'nn yirmi seneden mtecaviz iolanlan arasnda terbiye olunmu bir tze -r idi, samur kalpak ve elbise-i fhire ile mzeyyen ve nfln ni'mete mstagrak olarak arab ve frisi ve trki ki -tblar okuyup yazar1 ve ileride Mslman durum, derdi. Murd - Rbi zamannda Eflk beligine (alrd. Muahharan be obnuiken kfrn- ni'met ile bu kadar fitne ve fesada bis oldu. (Nam'dan, s. 434, Mtercim)

Sayfa

60

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Transilvanya'ya snmaya mecbur oldu. .Eflk voyvodasnn ikaametgh olan Ter-govine hisar Pdih'n emri ile yktrlp, Eflk Prensi'nin saray Bkre'e nakledildi. Rokoczy, Deva yaknnda, Siyavu Paa'nn biraderi Eri sancak-bei Sar Hseyin Paa'ya ve Budin Vlsi Seyd Ahmed Paa'ya malb olarak (22 Kasm 1659) harp meydannda 3.700 l ve galiblerin eline 60 bayrak ve 6 top braktktan sonra Szasvaros'a (Broos) kamt. Rakoczy'nin Sonu Ertesi sene bahn balarnda (5 bn 1070 - 16 Nsn 1660) kapdn l Paa'ya Edirne'de, Erdel zerine gidecek ordunun ser-drl tantanal bir surette verildi. Derhl Belgrad'a gitti; orada Dvn - Hmyndun bundan sonraki emirlerini bekleyecekti. Za-arc-ba onbe alay yenieri ile hemen serdr ordusuna iltihak etmek zere emir ald. Seyd Ahmed Paa'nm kendi zerine gelmekte olduuna dir ald haberden sonra Kakoczy, Hermanstadt muhasarasndan vazgeerek, silh tamaya muktedir adamlarn yanna alarak Clausenburg'a doru kat. Kapus ve Gyula arasnda mevkiine tahkim ederek, bir muharebeye girimeye karar verdi. Muharebe, Clausenburg ve Szamosfalya arasnda Szamos ehrinin sa sahili zerinde vuku buldu. Rakoczy yine malp oldu ve bu sefer ar surette yaralanm olarak Grosswardein (Varat) hisarna firar etti, onsekiz gn sonra orada ld. Rakoczy'nin malbiyetinden alnan 4.000 ba, mzraklar zerine saplanarak harp armaan olarak Rum ve Ermeniler vstasyle Edirne'ye ulatrld ve sadrzamn huzurunda ayaklar altna atlarak kpeklerin nne terkedildi. Bu muvaffakiyet haberleri zerine Pdih, nc defa olarak Edirne'ye gitmek niyetinde bulundu; lkin Kprl, Erdel'den beklenilen parann henz gelmediini beyn ederek muvafakat gstermedi. Bir hatt- hmyn Seyd Ahmed Paa'ya, esri olan Barcsay'n Erdel Prensliine oturtulmasn emreyledi. Rakoczy'nin vefatn tkb eden ve Avusturyallarla OsmanU-lar/n yeni bir sefere girimelerini gerektiren vak'alarn hikyesine devam etmeden nce, iki devlet arasnda son sene zarfndaki siys mnsebetlere bir gz atmamz lzm gelir. Avusturya Elisi Bursa'da

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Cevelnlar ve haydutluklar yapldna dir mtd ikyetler, her iki taraftan devam etmekteydi. Budin Vlsi Ken'an Paa Bu-rin'den ancak be fersah mesafede bulunan Ercseny (Ereni) kyn hasara uratan Weszprim muhafzlarndan ikyet etmek zere, Viyana'da Comte de Puechhaim'a defalarca avu gndermiti. Bundan baka Kopan sancakbeine anszn yaplan bir taarruzdan, Szegedin (Segedin) hisar altnda bulunan Pankota'ya bir akn yaplarak otuz kiinin ve sekizyz hayvann kaldrlmasndan ikyet etmiti 113. Sadrzam dahi, mparatorun mukm elisi Reninger'e yazd bir notada Yukar Macaristan'da Nadasdi (Nadadi), For-gacz (Forga), Zriny, Bathyany'nin hin Rakoczy'ye, Lehistan'la olan arpmalarnda alenen yardmda bulunmalarndan ikyet etti. Avusturya hkmeti, Rakoczy ile Osmanl Devleti arasnda ortaya kan ihtilf mmkn olduu kadar dzeltmek iin Doktor Metzger'i Budin'e ve Heinrich Woggin'i, yine yle bir vazfe ile, sadrzamn ordughna gnderdi. Woggin, Tamvar'da sadrzama tesadf etti ve mutd d bir tantana ile ehre girdi. Sadrzamn arkasndan Yanova'ya gittii cihetle mparator tercman Panayoti ona iltihak etti; Reninger istanbul'da Pdih nezdinde kalmt. Bu defa Osmanl Devleti'nin Transilvanya beliine tyn etmi olduu Barcsay, mukm elinin tavassutuna nail olmak iin elinden gelen gayreti gsterdi; lkin Yukar Macaristan ahlsi Rakoczy'nin tarafn tuttuklarndan imparator da, onun ricasn kabul ederek kendisine yardmc olmay gerek siyseti bakmndan, gerek dn menfaatleri bakmndan gerekli buldu. Be ay nce sadrzam, saray sofra nzn 114 Porcia'ya yazd mektupta, Almanya memleketlerinde asker yazmak iin Rakoczy'nin validesine mparator tarafndan msade edilmi olmasndan ikyet etmiti. Viyana kabinesi buna cevaben, yeni prens olan Franois Rhedei'nin seilmesini uygun bulmam olduu iin Rakoczy'nin hareketini mnsib grmesinin mmkn olduunu, bununla beraber hibir vakit yardm etmedii gibi, eer Osmanl Devleti Transilvanya'da belli bir tarzda deiiklikler yapmayacak olursa, tuttuu yolda devam edecektir. Daha sonra, Yanova dt, Rakoczy'de kat; ite o zaman Tran -silvanya
3 Recep 1067 (17 Nsn 1657). mparatorluk ve Kraliyet Arivi'nde Ken'n Pasa'dan Puechaim'e ve Sagan'a Zilhicce 1067 (4 Ekim 16&) trihi e. Weszprim kumandannn hududu tecvzne ve Rakoczy'nin isyanna dir iki mektup daha vardr. Metzger'in Komorn'dan tebligatna cevaben ve 21 Temmuz trihinde Stuhtoeissenburg arazisindeki cevelnlara mteallik yazlan Lettera del Vezir di Bada Kenaanbassa al S. Prtedpe Gunzago portate di Hasan Class 26 Aguto 1657 ile Lettera del Vezir Kenaanbassa a S. Abesti Caes. portata dal Anuad A1 Aga n'atdienia del 21 Marzo 1659 unvanh mektuplara baknz. 114 mparator saraynn en byk memuriyetlerinden bri. (Mtercim)
113

Sayfa

62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

muhafazasna memur olan Ken'n Paa 115 Palatine yazd ki: Rakoczy Pdih'a itaatsizlik gsterdiinden, kendisi onun te'dbine memur olmu ve fakat Rakoczy Teis'in te tarafna iltica ettiinden buna muvaffak olamamtr; son sulh ahidnmesine ri-yeten, eer Palatin de anlama hkmlerine uygun hareket ederse, bir tek adamn bile nehirden gemesine msade etmeyecektir. Sadrzamn mparator'a gnderdii aa, kendisi Viyana'da kalmaya mecbur tutulduu halde, Rakoczy ile Moldavya ve Eflk prens lerinin mparator'dan yardm istemek zere Frankfurt'a gitmelerine msade edildiini haber verdi. Kprl, Reninger ile Panayo-ti'ye iddetle laarak Sultn Sleyman'n, Transvanya Prensi'ne vermi olduu ahid mucibince, Prens'in hibir yabanc devletle mnsebette bulunamayacam, Rakoczy'nin bu ahdi nc defa olmak zere bozduunu, mparator ile yaplan muahedenin znn Moldavya ve Eflk prenslerinin devlete teslm edilmesini gerektirdiini syledi. Ertesi sene August von Mayern, mparator Leopold'un tc giydiini haber vermek zere enternons (internonce) sfat ile stanbul'a ve oradan Bursa'ya gitti (23 Zka'de 1069 - 12 Austos 1659). Yldrm Byezd'in Nibolu muharebesinde tutulan esirlerin fidye-i necatn kararlatrmak zere Macaristan, Fransa, Kbrs elilerini kabulnden sonra Bursa'da hibir sefir huzr- ahaneye dhil olmamtr. Mayern, i'timd-nmesini ve hediyelerini takdim etti 116. Ancak tmparator'un mektubunun cevabsz kalacan rendii iin, mftye, ona verilmek zere gnderilen paray vermekle iktifa etmeyi haysiyetine muvafk buldu. Sadrazam ile yapt grmede enternons, Rakoczy'nin akta braklmasna sz getiren Kprl*-ye, Rakoczy'nin mparatorun elinde olmadn olsa bile, m gerei teslimine mni olacan cevaben beyn etti. Kprj'nn srda ve maviri olan reslkttb mzde, elinin erefine verdii bir ziyafette, mparatordun Rakoczy hakknda eskiden Papa'-nn Cem ve ran h'nn Sultn Sleyman'n ehzadesi Byezd hakknda yaptklar gibi hareket edebileceini m etti. Enternonsun bu durumlar arasnda fark olduunu ve
Ken'n Paa'nn Yanova'dan Palatin'e mektubu, 13 Aralk 1658. Eli, hediye ve namesiyle huzura kabtt dundu; nmesi tercme olundukta Hakoczy'ye efaati mutazammm olmas ile Padiah kabul etmedi: flsar'n maksad sulh ise Rakoczy'yi tutup gndersin, diye cevap veriMp, elinin gitmesine ruhsat verildi - Nam'dan telhis, s. 415. Ancak Hammer'in yazd vehile, i'thndnme verilmi, mparator'un Rakoczy'ye dair olan mektubu "kabul edilmemi olacaktr. (Mtercim)
115 116

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Papa ile h'n, kendilerinden sonrakiler nazarnda nefret kazandklarna dir olan cevb zerine 117, m-zde o sz kesti. Mayern'in memuriyetine cevap vermek iin Osmanl Devleti, tmparator'un tc giymesinden dolay tebrikte bulunmak zere, Sleyman Aa'y Viyana'ya gnderdi. kinci bir mektupta Pdih ve Kprl, Rakoczy'nin Osmanl Devleti'ne hara veren eyletlerden olan Transilvanya'da cinayetler ilemi olduunu, Devlet'in onu silhl kuvvetlerle tkbe karar vermi bulunduunu, tmparator'un Rakoczy'yi uzaklatrarak gl ve uzun bir sulha mni olabilecek bir hli ortadan kaldrmas lzm geleceini iaret ediyorlard. Mayern, veda iin huzr- ahaneye girdii srada, dolaysiyle bu teh-ddleri bizzat Pdih'n lisanndan da iitmi ve Fransz elisi, tm-parator*u Osmanl Devleti ile yeni bir muharebeye sevketmenin yegne resinin, Rakoczy'ye te'srli bir ekilde yardm etmek olduunu sarayna, byk bir sVatle bildirmiti. Transvanya ise 80.000 guru vergi ve 50.000 guru harb masraflar altnda takatsiz kalyordu. Barcsay'n enternonsu Michel Sza-ra, bu parann yalnz yans ile stanbul'a geldiinde, ayrca 20.000 guru kymetinde mcevher hediyeler getirmi olmakla beraber, Yedikule'ye atld. Senelik verginin bakiyesi ile harb masraflarm kapamak zere konulan P.000 gurua mahsuben 5.000 guruu hmil bir tatar gelmedike, Yedikule'den kamad. Bu paralar, hara veren dier memleketlere konulan akelerle asla nisbet kabul etmezdi. Zr Moldavya ancak 20.000, Eflk 30.000, Raguza, senede bir 25.000 guru verirdi. Barcsay'n memuru Sigismund Buday, Viyana'da Trk elisi S leyman Aa ile bir sohbeti esnasnda, Seyd Ahmed Paa ile Krm Hn'nn Rakoczy'yi tenkil iin emir alm olduklarn renmiti. Sleyman Aa'nn istanbuTa dnnde, res efendi mparatordun Taht - ahanemize takarrb etmesine msade ettik kelimelerini ihtiva eden i'timd -nme cevbnn slbundan rahatszlk duydu. Avusturya'nn bu allmam gururundan tercman Panayoti'ye ikyette bulundu. Panayoti, pdihn mektubundaki u rikb- hmynunuza vaz' cebn eyledikden sonra eklindeki tahkir edici ibarenin de dinleyenlere pek ho gelmediini ihtar ederek sarayn mazur gsterdi.

64
Sayfa

Che l'esempio del Sofi di religione e costumi totalmente da lui lontan e inefficace a persuaderci, e che quell d'Alessandro VI e molto diverso per la qualita del soggetto tradito, e poi e stato biasimato da tut gll Staflci, ch'a ponto di do la sua memoria debbe esser bastevole a dissuadere ogni Prin-dpe di simile attentato.> Panayoti ve Retnger'in raporu ve Hayern'in sefa -retnmesi. Viyana, 25 Aral* 1659.
117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Bu konuda yaplan gremeden ksa bir mddet sonra, yeni Budin Vlsi Serdr Seyd Al Paa'mn 118 Viyana'da Dk De Sagan'a bir nmeberi geldi. Beraberinde getirdii mektupta, ir ahvl srasnda, Weszprim muhafzlarnn Jassols' yakmalarndan, Raab (Yank-Kale) ve Papa muhafzlarnn 1.500 hayvan kaldrmalarndan, Gran, Kornom ve Totis askerlerinin 1.500 mslmam ldrmelerinden, Somlyo hayvanlarnn gasbedilmesinden, Gyarmath ve Szecseny (Zeeni) kumandanlarnn 800 svari ve 400 piyade ile Gran (Usturgon-Estergon) kalesi nlerine, Hatvan ve Flek kumandanlarnn Putnok havalisine kadar olan aknlarndan ve Papa Kalesi askerlerinin Simontornya civarnda meydana getirdikleri hasar lardan ikyet ediyordu 119 Bu vak'alar zerine Macaristan'daki mparator ordusu bakumandan Comte de Souches, Rakoczy ile akdedilen anlama mucibince, Szathmar, Kallo ve Tokay kalelerini teslim alm ve Macaristan Krall'nn Szathmar ve Szabolcs palatinliklerini zaptetmiti ki, sonradan Barcsay bunlar stanbul'da kendisi iin taleb ediyordu. Budin Vlsi Seyd Al Paa ile anlamak zere gnderilen Visc-her von Rampelsdorf bir mektup ile dnd ki, bunda Al Paa, Ra-koczy'nin malbiyetini anlattktan sonra, Szathmar ve Szabolcs pa-latinklerinin mparator askeri tarafndan istil edilmesinden ikyet ediyordu. Souches, svr bl kumandan Lambach'm Seyyd Al'ye ulatrd ikinci bir mektupta, ordusunu hudud zerine getirmesinin ancak sulhu te'mn ve civardaki eyletleri Tatarlarn yapacaklar hasarlardan korumak maksadna dayandn cevaben bildirdi. Dk de Sagan'm mektubu da ayn mealde idi. Al Paa grnen bu vaziyet karsnda sessizlii tercih etmeyip, Varat muhasaras iin hazrlklar yapyordu. Transilvanya'ya konulan 50.000 guru tutarndaki harb masraflarnn geri kalann affetirmek zere, Barcsay tarafndan grevli olarak serdrn huzuruna gitmi olan Haller, efendisinin muhafazasna tevd edilmi olan Varat kalesini Osmanllarca teslm hususunda muhalefet gstermi olmasndan dolay zincire konuldu. Bu haber zerine milletler hukukunun bu suretle haleldar edilmesinden ikyet etmek zere Barcsay, Lippa (Lipoya) ve Yanova arasnda kurulan Osmanl kararghna bizzat gitti. Ancak
Hammer, Seydl Ahmed Ve bir de Seyyid Al Paa'dan bahseder/Seyd Ahmed Pasa, Budin vlsi idi; 1071 h. senesinde serdr Alt Paa marifetiyle Idftm edmitir. Ga& Seyyd Al Paa, yalnz Al Paa olacaktr M, serdrdr; bu ztm' Seyd veya Seyyld diye. bir isim veya lakabnin bulunduunu bilmiyoruz. (Mtercim) 119 L etten A Seid AH Bassa de Buda al Ece. doca di Saan presentata dal alfler Zemper D 17 Aprila 16
118

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Seyyd Al Pasa, Rakoczy'nin imdadna asker gndermi olduundan dolay kendisini iyice azarladktan sonar esr olarak tevkif etti ve Varat zerine yrmekte devam etti. Onun yaklamas zerine Franois Gyu -lay, Rakoczy askerinin bakyyesi ile Patak'a kat. 950 kiiden ibaret olan muhafzlar, ehri Osmanllara kar savunmann imknszln grerek kale haricindeki mahalleleri yaktlar ve kale iine kapandlar. Al Paa, sakin bir seyirci durumunda kalan mparator ordusu bakumandannn karsnda mevkii derhl zaptetti. Osmanl serdr, bir hiynet sayesinde, hendeklerin suyunu aktt ve barut mahzeninin ate almas da kaleden bir ksmn harb etti. Muhasarann balamasndan alt hafta sonra, yaplan ilk hcumda z -yit ile ric'at ettirilmi olan Al Paa, muhafzlarn serbest ekilip gitmelerine msade etti. Osmanllar, muhafzlarn hakk miktar-?* m iki misli tahmin etmi olduklarndan, karlarnda ancak ,er-mopil'in nm ebediyeti tutmu olan askerleri kadar adamlard geilerini grnce, kendilerini hayretten alamadlar. Bu esnada dima Osmanl ordusunda tutuklu bulunmu olan Lambach, serdrn bir mektubu ile iade olundu M, bu mektupta Varat muhasaras ile megul olunmas sebebiyle elinin gnderilmemi olduu belirtiliyordu 120. Bu fetih, u sefer iin pek mhim olup Transilvanya'da Yanova'nn zabt il e birlikte Bahr-i Sefd'de Bozcaada ve Linini'nin zabtna bir lahika tekil ediyordu. Eski sadrzam Nasuhpaa-zde trihinde Varat'n kiremitli ve harl duvarla evrili ve su dolu hendeklerinin 21 zira' derinliinde ve 100 zira' geniliinde olduunu beyn ederek der ki: Brc u brlar o kadar yksekdir ki hibir ku zirvesine sud edemez ve hendekleri o kadar derindir ki hibir kuvve-i hayaliye onu gemek tasavr vuruna cr*et eyleyemez. Ve u szleri ilve eder: Keres kenarlarnda mebn olan bu kale, Kafkas yaln kayalarnda bina olunmu olan kale derecesinde n kaabil-i teshirdir. Bir sancak-bei vstasyle 121 Szathmar kalesi kumandan Kont Adam Karoly ve Kallo kumandam Kont Ladislas Karoly'ye gnderilen mektup, bu mverrihin kulland mutantan uslpda olmamakla beraber, efkr tasvir etmek bakmndan ondan aa deildir. Bu mektup yle balar:

66
Sayfa

Baka meguliyetimiz olduu iin size cevap yazamadk, mealinde bir is -tftzA. (Mtercim) Ortelius'un ve ondan naklen btn Macar kroniklerinin yazdklar gibi, kale - kumandan deil, htiml ki Sar afa'n kardeidir. nk Zttbde (s. 148). srihan, kumandann Arnavud Sinan Paa olduunu yazar'(Yni bu mektubu yazan, kumandann kardei demek olacaktr).
120 121

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Ben ki en malb olmaz ehen-hm bende-i mchidi H-seyin'em, sana ki Bihar, Szathmar, byk-palatini Adam Karoly'sin, selm ederim. Sana acrm, nki Szathmar en malb olmaz pdiha iddir ve KaJIo'yu kyam ettirmeye beyhude alyorsun. Pdihn ltfuna dehalet edenler, inytna nail olurlar. yice dn ki, Koevar ve Backo, Transilvanya'nn hudududur ve Munkacz, Patak, Tokay memlik-i pdlhdir... Kalo resi, naslsn? Nasl uyuyorsun? Yaknda gelp seninle greceiz. Szathmar valisi, kr kpek, niin hamakat edip de Gusdin valisi ile birlikte sknetle mahsur kalyorsun? Senin efendim dediin adam lm, Gusdin de Pdih'n eline dmtr. Bunu biliniz ve ona gre harekete m-sraat ediniz. Varat'da yazrimdr. Ben Hseyin Aa ki, seneden beri klm kuandm ve o zamandan beri silhlarm Macarlarn kam iine sokmaktaym. Seyyd Al Paa, Varst zerine seferinde, o zamanlar Ruslar ve Kazaiar ile sava hlinde bulunan Krm H&n'mn ianesinden vazgemeye mecbur olmutu. Osmanl mverrihlerinin Uzu Kral (Ocakof yhud Dnieper Kral) adm verdikleri Zaporof Kazaklar hatman Krm Hn'na, kendisini mterek dman Tata rlar'la ceng ettirmek maksadyle bir sefir gelmi ve onun gibi Hristiyan ve vatanda bulunduklarn hatrlatarak tevik etmi olduunu haber vermiti 122. Krm
ar'n Zaporog Kazaklar hatmanna gndermi olduu mektup, M. de Ham -mer'in Nam'nn metnine mracaatnda karlat bir hat mnsebetiyle, Mirza Alexandre (skender) Kaaim Be tarafndan tercme edilmitir. Ancak bu hat, Kaaim Be'in de beyn etmi olduu vehile, Trk mstensi -hine, yhud stanbul basmna aittir. Nam'nn dedii udur: Moskov kral- mezkra (Zaparoyski Kazaklar hatmanna). mahss eli gnderip mazmn-nmesinde: 'Aksy- murd ve nece-i amalimiz metn-lik-i Islmiyyeye azimet edip hem-dem ve hem-malletimu olam tavifin ahz- ntikamlar ile mukdiy'l-merm olmakdr; evvel mhimmt- dlnyyemiz-den olan askir-i b-girn ile Tatar zerine varp ol sedd-i sedld ehlini faa-rb ve vrftn etmekdir. Anlarn kn tamm otukdan sonra mesKha r' tasmim olunmudur. mdi gayret -i dn ve hnyet-i meslihyn muktezfism-ca bizimle man bulunup hizmetimizde bir vehile teksl ve ihmli tecviz etmiyesiz.' deyu va'd-i valdi m'r kelim&t ile kat'- kelm ve irsU peym eylemi. Mezkrlar dah teve dp hn- mek&rim-nin le sulh salha istihkm verdiklerinden kat' nazar, bu kadar k' ve bika' ve arz - prntifa hnn- Cengiziyye imdad ile nail olduklar cihetden nakz-. ahde rz vermeleri ile mutazarrr olacaklarna czim oldukdan sonra bnu mft'kl gmmler idi iki hn- fllln agh edip anlar yerinden hareket etmesin; as-ker-i dery-misl ile mukaddemce zerine varp gz atirmayp cem'yyetle -rin perian ve memliki yama ve talan eyleyeler. Bu minval zere vki -i beyn eyledikde hn- ln dah ale'1-fevr cem'-i asker-i bi-mr idp mtevekkilen alellah sene- mezkre ramazannda hareket ve kffr- hksr zerine azmet eylediler. Kral- Moskov dahi Kazak askerinin Tatar hn tarafndan inhiraf etmeyip kendi tarafna meyi ve i'ttbr eylemediinden kendisi serhadd-i Kazaa karb ba'a kl'm intiz ile gml vermek iin asker irsal etmi idi. Ol cmleden Mancal nm kal'a zerine onyedi bin asker ile iki boyar gelip etraf ve cevnibi yama ve gflret etmeleri ile bebin mk-dr Kazak askeri dah anlara tbi' olup kal'ay- mezkreyi muhasara etmiler idi; evvalin gurresinde ba'de salte'1-iyd askeri Tatar- ad-ikfir Arel nm nehri azimden ubr edip Moskov canibine azmet zereler iken muhasara olunan kal'adan haber aldklarnda inan- azmet-i ol canibe tahrik eylemek mnsib grlp mukaddem onbebln asker-f cerrftr- sab-reftr ile Cira Be nm bir emr- nmdan serdr edip lgar e irsal eylediler. Ertesi ale's -seher brn- bel gibi
122

Sayfa

67

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Hn derhl dman zerine yrd. Rusya ar'nn 17.000 kiiden 123 mrekkep bir frkas le ar*a sdk olan 5.000 Kazak, iki boyar kumandasnda Maihli'y 124 muhasara ettiler. Hn, Arel 125 nehrini gemek zereyken, kalenin Ruslar tarafndan kuatldna dir haber ald. Hareketini hzlandrmakla beraber kuatlm olanlara yardm etmek zere Fira Be'in emri altnda 15.000 Tatar gnderdi. Fira Be ertesi gn Ruslarn byk bir frkasna hcum ederek, bunlardan ancak 1.000 kii, sava muharebeden sonra kamilen telef olmaktan kurtulabdi; kaleyi kuatanlarla birlikte muharebe eden 5.000 Dnieper Kaza mah-voldular. Rusya'da Tatar Ve Kazaklarn stilas Bu muvaffakiyet haberi zerine Mehmed Giray hareketini tatil edip esirleri huzuruna getirterek ihtiya duyduu malmat aldktan sonra, hepsini dm etti. Zaporog Kazaklar hatman, Hn'n elini pmek zere kabul oldundu. Bu vak'alan mtekib Osmanl ordughna getirilen alt esir, 50.000 kiilik bir ordunun Konotop kalesini muhasara etmekte olduunu ve 50.000 kiilik ikinci bir Rus ordusunun da Tatar ve Kazaklarn gemesine mni olmak zere Tisna geitlerini korumakla bulunduklarn haber verdiler. Mehmed Giray, evvel geitlerin muhafazasna braklan Ruslar' malp edip de ondan sonra Konotop nnde bulunan orduya taarruz etmeye ka rar verdi. Kazaklar, Tatarlar'n yardm ile, dman zerine en nce atldlar.
bly- kundan ser-i kffftra nzul eylediler. Karb olduklar gibi hengt ceng idip sfly mkdn bz ftr- barb fi darb revflc bulup meded-krf-i avn-i Br e leker-i eyh-rehber mnhezim olup onbin kfirden bin mkdn ancak kurtulup madas cmle akabgir olan dilverftn- Tatar'n darb- semri e ftde-i ah- suayr oldular. Uzu Kazandan mezbrlara tbi' olup muhsara-t kal'ada bulunan be bin nefer den dahi bir ferd vsl-i serhadd- necat olmayp derekt- dzahda mekn buldular. Taburlar yama olunup diri ahz olunan birka nmdrlann mjde-i feth ile hn- ln tarafna irsal edip ol vazda karar kldlar. Franszca-ya tercme edenin haiyesi- (Bu haiyede Nam'nn ifdesi, tercmesinden tercme yerine aslndan alnmtr, c. VI, s. 424-426). 123 Nafrn onbin Trk diyor; bu ise hatdr. nk Mirza Alexandre Kaaim Be'in isbt ettii vehile Hn, Maihli muhasarasn haber alnca Fira Be'in emri altnda onbebin hafi askerden mrekkep bir imdd kuvveti gndermiti. (Franszcaya tercme edenin haiyesi) 124 Nalm burada bir hata daha yapyor ki, M. de Hammer'i de hatya sevket -mitir. Ne Ukrayna'da, ne de Volga civarnda Maihli nmnda kale yoktur. Lkin Poltava vilyetinde Keremenuk nahiyesinde Mangeeya namnda bir kasaba hl mevcuttur ki, Lihesn 0e akdedilen bir anlama mucibince Rusya'ya terkedilmitir. Bununla beraber burada Ukrayna vilyetinin baka bir kalesi bahis mevzuu olmak gerekir. Zira bu vilyet o zaman topyekn asker harektn sahas idi. <Franszcaya tercme edenin haiyesi) (stanbul basm Nam'da, s. 425, Mancal nm kal'a denilmitir ki, bunun Mangeeya olaca ve Hammer tarafndan Maihli okunmasnn hatal olduu aktr.) 125 Kaaim Be isbt etmitir ki. Volga yerine Arel okunmas lzm gelir. Zira o zaman muharebe Ukrayna'da vukua geldi ve Hn, Krm' Ruslar'n taarruzlarna kar ak brakp da Volga zerine gidemezdi. Tatarlar Arel'i Pe-reepina yaknnda Mangeleya'ya takriben 160 verst mesafede getiler (Franszca mtercimin hftfyesi) (stanbul basmnda dahi, s. 425: Arel nam nehr -i azm. denilmitir. Mtercim)

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Bir tepe zerinde bulunan Hn, oradan muharebeyi seyrediyor ve atar silhlarna Allah'tan yardm temenni ediyordu. Btn Rus ordusu mahvoldu. 20.000 kii harp meydannda kald; 30.000'i de esir dt 126.
Hammer, Kaaim Beg'in muhtrasna cevaben bu muharebenin, Hn'n resmi raporundan alnm Trke bir hikyesinin harfiyyen tercmesini vermitir. Bu vesikann gerek ehemmiyeti, gerek slbtndaki hususiyet, onu buraya ta-mmiyle dercetmemize saik olmutur : .1069 (165) Senesi Tatar Hn Mehmed Giray'n Cengi ve Moskof Ordusunun Bozgunluu O esnada rikb- ahaneye Tatar Hn Mehmed Giray tarafndan muzaf-feriyeti bildiren bir mektub gelmitir ki muhteviyata atdeki vehiledir : Lin ve bed-f al Moskof kral hatya derek birka seneden beri ms-lraanlara zarar irs etmek niyetiyle malbiyete dmesi mukadder bir ordu toplamt; yansn bin trl hile ve hud'a ile celbetmi olduu Dnieper Kazaklar'na hkim olmak zere bu orduyu seferber halde tuttu. Kazaklar'a res olmak zere Seke nmnda bir s Kaza teklif etmitir. Kazaklarn mtebakisi de bu nfuza aldanarak isyan ettiler. Bu haberler zerine n-reddn, dmanlar iin korkun olan Tatarlar'n bir ksm ile birlikte, o put perestler frkasna ve hinler srsne kar gnderildi. Ayn zamanda Kazaklar hatman tarafndan adamlar geldi; hatman da Hn'n yanna iltica etti - Bu adamlar dmann Konotop ehrini muhasara ettiklerini ve bu ehrin Moskoflar'n eline dt takdirde btn fi& Kazaklar'n Moskof ar' -na tebaiyyet edeceklerini haber verdiler. hret-ir Hn, o' tarafa tevecch etmee hazrland srada bed-erl kiraln mkilt kaa edeceini tahayyl ederek Azof ehri karsna birka Kazak gndermi olduu haber ahn-ch. Bu haber zerine Antned (Mehmed) Giray Sultan maiyyetinin bir ksm, tak Tatarlar'nn hepsi, Nevruz Mrz'nn askeri ve erke ordusu e birlikte Azof zerine yrmt. Alak Kazak sleri bunu haber alnca, kararghlarnn bulunduu mevkie ekildiler ve oraya girdiler. ohret -ir Hn bu haberi alnca hi vakit kaybetmeksizin ve avn-i lhye snarak besabsz Tatar ordusu ile merhaleleri ve menzilleri geti. Kazaklar memleketinden kan byk nehirlerin zerindeki kasabalar ve kyler itaat altna alnmakszn Tatar ordusunun gemesi kaab olamyacandan, bir mkdr Tatar askeri ile atal (Uak?) atllar, Ergele ehrine muvfisalet olununca, muhasara altnda bulunan Kazaklar'n imdadna gnderildi; fakat Moskofiar tarafndan Kazak hatman nasbedilmis. olan Serge nm b -dn ve M-ur, otuz bin Kazak ve Moskof ile Agela nehri zerinde kalelere geit veren bil'umum mevkileri igal ve Hovaltova kalesini muhasara etmiti; orada iddetle muharebe edildii srada, slm Pdihnn {Cenb - Hak kendisini kyamet gnne kadar muzaffer etsin) ltuf ve berekt ile gnderilmi olan ordu vsl oldu ve eller kllara konur konmaz kahrolacak mel'nlar malb oldular ve dmanlarnn kahhr kdnlan ile ekserisi kurbn edildiler; yalnz birka esir edilerek zincirlere vuruldular - Serge mel'nu ile s daylardan birka gaaliblerin ndi lahde meyyed ellerine dtklerinden, dmann Konotop kalesi muhasarasndan sonraki niyetlerine dir malmattan sonra, yz ellibin piyade ve svariden mrekkeb olan Moskof ordusunun hey'et -i ummiyeleri ile ba-kumandanlarnn yanna gitmek, Dnieper Kazaklar'm itaate almak, krallarma telhs gndermek, yeniden emir alncaya kadar yerlerini deitirmemek ve kiraln kendilerine lzm olan muavenet ve zahireyi gnderecei cihetle ecaatlerini grmek istedii ve iki cihetten msl-manlara kar yryerek Konotop kalesini behemehal zabtetmeleri iin kral -lanndan emir alm olduklar renildi. Bu haberler alnnca mahsur kalenin kurtarlmas iin btn mesi sarfedildi. Bz mahallerden gelecek olan askere baklmakszn nreddn e hatman avn-i lh'ye snarak hem kalabalk, hem muzaffer bir ordu e Moskof askerine karg yrdler. Yolda giderken her gn esirler alnd; hakk haberler mdlerin fevkinde idi. h-ret-ir Hn, krkbir gn yoldan sonra Moskoflar ordughna yakn geldiinden arlm arkada brakp hafif ve sebk-br olarak, nedamet getirmi olan kfirlerin ordughna vsl oldu. Korkuya tutulmu olan bu leker kararghnn yaknnda iki yerde bataklk vard. Bu batakhklan kprden baka vsta ile gemek mmkn olmad gibi dmann drt ordugh ve her ordughn bir kumandam vard. Kumandanlarn birincisi Durbinski (Trube-koy), ikincisi Poarski, ncs kilce tlbauski (Hulyeniki), drdncs de Ramdanoski idi. Tekmil piyadeleri, svarileri ve topular kprleri tutmular ve kollan, geitleri kapamak zere birlemilerdi. Bu cihetle Tatar ordusu ile hatman ordusunun dier askiri kprlere varmlard; ki taraftan iddetli toplar tet edildii esnada, bu kprlerden saat uzakta bir mahalde, deniz gibi vs ve ka'n grlmeyen bir bataklktan gemek zere hazrlklar grld, svariler ile toplar bin mkiltla getiler ve Moskof kfirlerinin hi haberi olmakszn ordu saflarm tekl ederek ve Ftih-i Mutlak olan Cenb- Hakk'n avni e ve Allah Allah sadlan ile kfirlere birdenbire hcflm ettiler. Cennet svarilerinin zikri ve.AUahm inayeti sayesinde kfirler malb ve dn hadimleri muzaffer oldular; malblar firara mecbur olarak gaalibler onlarn ta'kbine koyuldular. Kferlerin menfur lekeri nlerindeki
126

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Derhl bunlarn kurtulu bedelleri tyin olundu. Taksim de Hn'n hissesine den belli bal esirlerin kymetleri yzbin duka altn tahmn edildi. Tatarlarn meclisinde hazr bulunanlarn en ihtiyarlan, dmanla mttefik bulunan Kazaklarn szne tammiyle inanmak hususunda kfi bir tecrbe bulunmad cihetle, bir katlim ile bunlardan kurtulmann daha iyi olaca teklifinde bulundular. Bu fikir stn gelerek btn Rus zabitleri Hn'n adr nnde dm edildi ve bundan sonra otuz bin esir askern iddetli
batakla, o amurlu suya vsl oldular ve yaralanm canavarlar gibi hepsi amura battlar ve Allann intikamna urayarak'ayaklan amura saplanp kaldlar. Onlar ta'kb eden ve kana susam olan Tatarlar bunu grnce intikam klna darbeleri e adalet icra ettiler ve kfirlerin en byk ksm esir eddi. Ordughta kalm olan general Trubekov, bed-eTl kral tarafndan maiyyetine verilmi olan hazinedar, kleler, prensler ve dier havas bu muharebeyi grdklerinden ve gelen ordunun kendi ordular olduuna emin bulunmadklarndan, krkbin kfiri imdd olarak gnderdiler ki, bunlardan hibiri kurtulmad. eci' Tatarlar harb meydanm drt kanatl oklarla, sineleri yrtan mzraklarla, kafalar yaran topuzlarla kana buladlar; o surette ki, kan sellerinden btn meydan kzl stlerle mestur gibi oldu. Bu suretle byk bir muharebe cereyan etti, cesedler da gibi tepeler halinde lde ykld. Harbe agh olan Tatarlar ne arkalarna, ne de nlerine bakmakszn ve dizginlerini hi rahat brakmakszn, paralanmaa lyk olan bu hinlere hcum ederek ordughn nihayetine kadar girdiler ve orada daM durmadlar; ordughn iine dalarak bu bed-mye-lerin adrlarn ve haznelerini yama ederek binlerce zarar ve hasar irs eylediler. slm ordusu (tabati hain ve fitne arayan) dmandan lykiyle intikam aldndan dolay mesrren akama doru istirahata ekildi Fakat bakyyet's -syf olanlar bir mahalde cem' olundular ve ertesi sabah yine orada bulunduklar halde hibirinin kurtulamyacau anladklarndan en kymetli eyalarn, toplarn orada brakarak karar firara ve muharebenin mevcudiyetini her trl cidalin mefkdiyetne tebd eylediler. Bu tebdilden krl ktklar e iftihar ederek nehre civar ordughtan uzakta ve girilmesi m-k bir mahale ltica etler. Sabahleyin ordughn boald grlnce ordunun reisleri meclis hlinde toplandlar ve istiare eylediler; neticesi u oldu: Allah'a hamd olsun ki en mkemmel intikamdan maada bu kadar prensler ve generaller elimize dtler; mal aryorsak iyice zengin olan bed-ef'l kral bu esirleri zad ettirecektir; dierleri kaarak kurtulacaklar ve bir mddet sonra kuvvetle intikam almaa geleceklerdir; intikammzn tamam olmas ve kyamet gnne kadar nm almamz iin hepsinin khn darbesi e lmesi mreccahtr. Mala hi tama* edilmedi; Trubekov ve Poarski nmlarndaki iki general, felahlar iin hazneler vaad eyledikleri halde onlara da ne mn, ne rahat verilmedi; hepsi knla kahredildiler. Yzbinden ziyde kiilik bir ordu bu suretle mahv oldu; bunlar kfirlerin ordusunun gzideleri olduklarndan teki dnyya gnderilmekte msraat edildi; nc general bataklk iinde amura batm olduundan yabani domuz gibi telef eddi; drdnc firara mracaat ettiinden tutulamad; ordughtan kaarak geilmesi mk nehrin yanna iltica etmi olanlar bir taraftan nehre istind etmiler, dier taraftan yk arabalar ile kendilerine sed yapmlard. Kazaklar'n hatman kendi toplan ve kfirlerin ordughndan zabtedmi top larla onlara kar yryerek kendilerini drt taraftan perian etti. Kfirlerin yarsndan ziydesi topla tahrib edilerek telef oldu; kam olanla, khn arkalarnda, ta'kb olundular ve tsamarck nehrine ve Toboli kalesine kadar firar esnasnda telef olanlardan mada kfirlerin byk; bir ksm kurtuldu. evvalin onbirinde parlam olan harb atei yirmib^pci gn snd. Hulsa slm ordusu, fsklarn ktleleri arasnda bir nota,.gibi olmakla ve kfirlerin ordusu hesabsz olmakla beraber, bahtiyar adamlarn byk ecaatleri neticesi olarak ve byk hkaann sayesinde, kfirlerin ordusundan ancak onda bir ksm kurtuldu. Allah'a hamd sena olsun! Bu kadar parlak bir muzafferiyet ve bu kadar parlak bir fetih dnynn halk eddi-inden beri vki' olmamtr; en ihtiyar ve en malmatl adamlar bu hususta mttefiktirler. Bu pek byk inayetten baka, Moskoflan itaat etmi ve me'm kiraln kuvvetini artrm olan kale sahihlerinin altmtan ziydesi bu byk muharebeden sonra, kendi menfatlerini kiraln menfatlerinden ayrdlar. Moskof zabitlerini ldrdler, palangalardan bzlarn yafcd -lar, Dnieper'i geerek itaat ettiler. Hn bu tafsilat vererek. Pdih tarafn dan bu mmtaz hizmetten dolay teekkr edildi; mltefitne mektublarla birlikte kendisine hediyeler gnderildi. Neme elisi bu haberleri renince muztarr ve mahcb kald, tavrn deitirerek itizar eyledi; kendisi artk bir dakika tutulmad; btn adanlan ile birlikte ona yol verildi ve Sleyman Aa. zt- hazret-i ehen-h tarafndan Viyana'ya eli nasb olundu. (Franszca mtercimin ilavesidir).

Sayfa

70

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

penelerine teslim olundu. Mehmed Giray, batan ayaa kan iinde olduu halde, Konotop nndeki Rus ordusu zerine yrd. ncleri tekil eden Kazaklar muharebeye baladlar. Ceng gn boyunca srd halde sayca stn olan Tatarlar henz galebe edememilerdi (17 Haziran 1660). Drdnc gn Ruslar firar ederek, o kadar iddetle tkb olundular ki, byk bir rman kenarna vardklarnda dalgalar arasnda telef olmayanlar Tatarlar'n klc altnda can verdiler. Muzaffer olan ordu, yarallarnn tedavisi iin birka g n orada kalarak, daha sonra Rumya kalesi zerine yrd ki, bunun muhafzlar mdfann faydasz olduuna hkmederek, hatman ile teslim mzkeresine giriti. Ancak kumandan, Hn'n nne gtrlerek emri altnda bulunan 500 kii ile beraber dm edildi. Civardaki kaleler muhafzlar da bu hle urayacaklarndan korkarak ya katlar, yhud artsz teslim oldular. Mehmed Giray, Poson nmmdaki kumlu daa vardnda Rusya iine doru kuvvetli Tatar frkalar ayrd; bunlar hibir yerde mukaavemet grmeyerek onbe gn, ellerinde ate ve kl, btn memleketi ha-rb ettiler ve byk ganimetlerle orduya dndler, Ruslarn bu muharebede zayiat 120.000 l tahmn olundu. 50.000 kii rkek, kadn ve ocuk esir gtrld. Bu muvaffakiyetin haberi stanbul'a ulat zaman, Bosna Valisi Melek Ahmed Paa'nn 3.000 Macar'a kar vuku bulan cengde kesmi olduu 100 ba da gelmiti. Silhlarnn Macaristan ve Rusya'da muvaffakiyetini renmekle Pdi-h' izhr etmi olduu sevin, payitahtta yedi gn yedi gece sren enlik ve donanma ile iln olundu. Kazak, Rus, Lehistan, Cezayir Ve ngiliz Sefaretleri Kazak ve Tatarlar'n Ruslarla muharebesini mtekib savaan taraflar stanbul'a birok sefaretler gnderdiler. General Vikovski, Kazaklarn nmna, Osmanl Devleti'nin Ruslar aleyhine yardmn istirham etmeye geldi; yine bu maksatla btn millet tarafndan gnderilmi bir eli ona refkan ediyordu. ar'dan Pdih'a yazlm bir nmeyi getiren Rus sefiri, Tatarlar'n aknlarndan ikyet etti. Bu eli Dvn - Hmyn'un Rus ve Tatarlar arasndaki ekimeye mdhale etmesini ve Krm Hn'n, Rus eyletlerini hasara uratmaktan men' etmesini taleb ettiyse de bir faydas olmad. Lehistan Kral'ndan gelen eli de, efendisinin Rusya ile muharebesinde Hn'dan grm olduu yardmdan dolay teekkrlerini ve Grosswar'dein

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

72

(Varat)'n fethinden dolay tebriklerini arzetmek-e grevliydi. Sefirin huzr ahaneye kal gn, Don nehri zerine yeniden yaptrlan kaleleri anszn zabtetmek isteyen Kazaklardan alnm 100 ba, Divn giriinin nnde mzraklara dikildi. Eli Szomowski 127, Pdih'a hitaben yapt konumada Lehistan'n onun ifdesine gre Tatarlar'n ianesi ve ar'n nfuzunun krlmas sayesinde hsl olan memnuniyetinden uzun uzadya bahsetti. Sempatik olan bu szlere ramen sadrzam tehdd edici bir tavrla, Kaminiec'e snan Eflk Voyvodas'nm tard edilmesini taleb etti. Lehistan elisi, gen Rakoczy'nin Lehistan tahtna oturtulmasn protesto etmekle grevli bir avula birlikte vatanna dnd. ay nce zt- hne, Cezayir Day's Ramazan Be'in 10.000 altn kymetinde hediyelerle gelen bir sefirini huzuruna kabul et* misti. Bunun gelmesi bilhassa undan dolay payitahtn nazar- dikkatini celbetti ki, bu day Devlot'in senede bir o vilyete tyn ettii vlyi lkeden kardktan sonra ilk olarak Cezayir Days n-vnn iktisab etmi olan amcazadesi s Halil'e halef olmutu. Ramazan ilerin grlmesi iin, her biri yirmidrt nefere kumanda eden yirmidrt blk-ba ile yirmidrt yzba ve onsekiz eski'den m-rekkeb bir dvn tekil etmiti. Geen senenin sonuna doru, Ramazan, ngiltere Kral II. arl'n elisi Kont Winchelsea ile ngiliz ticretinin Berberiye korsanlarna kar korunmas hususunda yedi maddelik bir anlama yapmt. Winchelseaf Cezayir'den eli Sir Thomas Bendysh'e halef olmak zere stanbul'a gitti. Sadrzam, ondan ncekine verilen hogeldin hediyesini tecdd eyledi. Bu hediye; on koyun, elli tavuk, yz ekmek, yirmi ekerli rek ile onu beyaz ve onu sar olmak zere yirmi balmumundan ibaretti. Hu-zr- Pdih'ye kabulnde, Avrupa devletleri sefirlerine verilmesi mutd olan onsekiz kaftan yerine ondokuz ald. II. arl'n ark Kumpanyas'nn kesesinden takdim ettii hediyeler onu kadife, onu tafta (canfes), onu srmal, onu ipekli, onu dier ince ngiliz kuma olmak zere elli takm elbise ile drt dog kpeinden mrekkepti. Elinin tercman bir nme okudu ki, ngiltere Kral bunda clusunu tebli ederek, babasnn katilleri hakkndaki esirgemedii aff bildiriyordu. Szlerinin sonunda Byk Britanya ile ticret yapmay tavsiye ediyor ve zel bir tevecch nianesi olmak zere btn ngiliz esirlerinin cretsiz
Szomowsk, Lemberg'e kymetli bir Hdiye nshas getirerek, memleketin divitlerine hediye etmitir ki, bu nshay mdhtev Bobowski, bir sene nce stanbul'u tahrlb eden byk yangndan kurtarmt. Bu yazma, bugn Viyana mparatorluk Ktphanesi'nde 535 ve 526 numaradadr.
127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

olarak salverilmesini istiyordu. D-vn- Hmyn bu talebi ksmen yerine getirerek sefiri ngiltere'ye geri gtren firkateyne ngiliz esri gnderdi. Fransz elisi, sadrzamn ahs husmetinden ziyde Fransa hkmetinin Girit adasnda Venediklilere yardmda bulunmas sebebiyle Dvn- Hmyn'un gsterdii hondsuzluktan dolay gemiye binip gitmeye mecbur oldu. Girit Muharebeleri Eriboz'un kuzeyinde Sciathos kayalarnn Franois Morosini tarafndan istilsndan ve sekiz gn muhasara edilerek ehrin zabt edilmesinden sonra, Venedik, Malta, Papa, Fransa gemilerinden m-rekkeb donanma birdenbire Suda nnde grnm ve Santa-Vene-randa kalesini zabt etmiti (22 Austos 1660). Osmanllar, Venedik amiralinin Hanya'y anszn ele geirmek midinin gereklemesine meydan vermediler; lkin Prens Almerich kumandasndaki kara askeri Calojero, alama ve Apricorno kalelerini zabtederek duvarlarn yktlar; orada bulunan 14 topu aldlar. 6 EylTde Venedik bakumandan Cicalaria yaknnda, kuvvetini Girit serdr Katrco-lu'riun kuvveti ile imtihan ettirdi ve Osmanllar toplan ile arkadan doerek hayl zyit verdi. Bir mddet sonra Katrcolu Kandiye*-den, Venediklilerin iddetle sktrdklar Hanya'nn imdadna 4.00Q asker gnderdi. Lkin epeyce hasar grm olan ehre bunlardan ancak 3.000'i girebildi. Eer 900 Venedikli svr, vazifelerini f etmi olsalard, hibiri giremeyecekti. Venedikliler'in btn gayretlerine ramen, Trkler daha sonralar yars svr ve yans piyade olmak zere kaleye 1.200 kii sokmaya muvaffak oldular. Bunun zerine Venedikliler. Osmanllar'n Kandiye karsnda yeniden yap-fcrdklan ve Katrcolu'nun muhafz kuvvetlerinden 4.000'ini eksiltmesi sebebiyle ele geirilmesinden bir dereceye kadar kendilerinin mdli bulunduklan Candia-Nova (YeniKandiye) kalesi zerine yrmeye karar verdiler. Lkin fcirka zabit ile btn neferlerin yama fikrinde bulunmalanndan dolay, bu teebbs bir ne-tce vermedi. Mevkii tehdd eden ilk haberi aldktan sonra, Katrcolu yetiti. Venediklileri gemilerine dnmeye mecbur etti. Tavuku Paa'nn dm ve Katrcolu'nun onun yerine tyni, Os-ranl mverrihlerinin, Trkler'in muzafferiyeti hakkndaki ifdelerini her bakmdan tasdik eder 128.
128

Vech!, (s. 119 ve 120), ancak 10.000 Mslman'n miktar bakmndan misli stn olan kfirler

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Yangn Veba Ve Ktlk Sonralan Avusturya ve Trkiye arasnda bir muharebeyi cb ettiren Varat muhasaras haberi, stanbul'a, kazaen vukua gelen bir yangnn gn sreyle payitahtn byk bir ksmn tah-rb ettii zaman gelmiti. Ayazma Kaps'ndan balayan yangn, iten ve dtan bu kapnn yaknnda bulunan haneleri batanbaa yakm ve yenieri aas sarayn, Sultan Byezd ve Sultn II. Meh-med (Ftih) Camilerine kadar mahalleleri kl haline getirmiti. kinci gn yangnn Mahmd Paa Bedesteni'ne ve Tahtl-Kal'a (Tah-takale)*ya sirayet ederek, bir taraftan da Atmeydan'na kadar btn evleri ve dier taraftan un anban karsnda yenieri klalarn mahvetti. Ertesi gece bir kat daha iddetle Kumkap ve Samatya taraflanna ve Dvudpaa sahillerine kadar gitti. Ancak nc gnn akam snebildi. 40.000 kadar halk, en kymetli eya ve mefruatlar ile Cerrah Mehmed Paa, Mahmd Paa Camilerine yhud Langa bostan ve bodrum mahzenlerine snm olduklar halde, alevlere yem oldular, yhud her taraftan yklan hanelerin altnda kaldlar. 280.000 hne (?), 300 saray, 100 han ve kervansaray, bu byk felkette kaybedildi. hmli ve disiplinin korunmas hususundaki kaytszl le yangnn genilemesine sebep olan yenieri khyas Sleyman Aa, Kubbe-alt vzersndan Dabb Mehmed Paa'nn zt- ahaneye takdim ettii arzada bu gn sren musibetlerin sorumlusu olarak gsterildi. Kprl, kanun gereince bu hususta Pdih'a ancak kaymakamn arza takdimine me'zu olmas sebebiyle, arza sahibinin gayretine dm ile mkfat verdi. Hemen hemen ayn zamanda idi ki Bursa, Tokat, Sofya, Silis-tre, Ya, Kanije ehirlerinde dah yangnlar kt haber alnd. Bu sene yangnlar olduu gibi ertesi sene de veba ve ktlk oldu. Edimekaps'ndan hergn bin cenaze kt grld. Rumeli'de bz kyler bsbtn sekenesiz kald. Anadolu da vebadan, ktlktan ve yangndan zarar grd. Kanije byk yangnnda barut mahzeni ve ehrin bir ksm yanm olduundan Kont Zriny, mevkii muhasaraya geldi. Kanijeyi ele geirecei srada Viyana'dan ald emirler kendisini geri ekilmeye mecbur etti. Kont
ordusunu hezimete urattklarn syler. Brusonl, Venedik -liler'n hezimetini tasdik eder; fakat Marosini'nin meddah olan Gratian bu mes'eleden hi bahsetmez.

Sayfa

74

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

129

Rid, c. 1, s. 13. Msr valisi Gfirc Mustafa Paa'nn azlini yazyorsa da idamdan bahsetmiyor. (Mtercim)

Sayfa

75

Zriny bu emirleri okuyunca hiddetlenerek klcn yere att; ancak o anda teebbsn faydasz brakmayacana yemn ederek Kanije'ye bir saat mesafede ve Mur nehri kenarnda bir kale yaptrp bunu Serinwar diye isimlendirdi. Bununla beraber intikam zamannn gelmesini bekleyerek susmay tercih etti. nk stanbul'daki Avusturya mukm elisi, Seyd Ahmed Pa-a'nn Wardein zerine yrynden, bar bozan ilk hareket olmak zere ikyet etmiti. Grn kurtarmak iin Seyd Ahmed Paa, Budin Valiliinden Kanije Valiliine naklolunarak, yerine s-mil Paa tyn edildi. Daha sonra ikisi de Macaristan zerine yrmekte olan Al Paa maiyyetine verildi. Vischer von Rampelsdorf, hareketini durdurmak iin yeni serdrn karsna gnderildi. Seyd Ahmed Paa, Kprl'nn zeval bulmaz knini celbeden vezirlerden ve uygun olan ilk vesilede daha emniyetli vurmak iin dm-lar te'hr edilenlerdendi. Budin valiliinden azl edildikten sonra, serdr Al Paa, Macaristan hududuna doru yrrken, Seyd Ahmed Paa'nn katli hakknda Pdih'tan on alt emir almt. Ancak bu defa, vazifesini yerine getirmek iin bir mddet beklemek zorunda kald. Seyd Ahmed Paa, Al Paa'nn adrnda be kurun yaras alm olduu halde atnn zerine atlam olduundan, eer atnn sinirleri kesilmemi olsayd kurtulmaya muvaffak olacakt. Kendi hademesinden biri son bir kurun atnca Seyd Ahmed: Hin! Mel'n! diyerek mantosuna brnp, Al Paa adamlar adr kazklar ile vurarak ldrnceye kadar o durumda kald. Seyd Ahmed Paa'nn ba stanbul'a geldii gn Pdigh'n kk hemiresinin zevci olan Haleb Paas Haseki Mehmed Pasa, khyas, dvn ktibi, sarraf ile beraber bouldu. Ne paann Pdih'a akrabal, ne de maktullerin ehliyeti, kendilerini Kprl'nn garaz ve kni yznden fec surette ldrlmekten kurtaramad. stanbul kads S'deddin-zde Rhullh, Dvn- Hmyn ktiblerinden beyliki Vecdi Efendiler, kapcbaardan Mehmed Aa yldzlarla ilgili bz istihralarda bulunduklar bahanesi ile dm olundular. Bunlarn uradklar fec akbetlerin asl sebebi, Kprl'nn Kbrs Vlsi iken stdlan bulunan ir Rh'ye amansz bir dmanlk duymu olmas idi. ir Vecdi, Kprl'den ziyde reslkttb m-zde'nin husmetinin kurbn olmutur. Msr Vlsi ehsvr -zde, Circe Bei'nin terekesinden birka kese para arm olduu iin, Girit Vlsi Mehmed Paa da galebe edememi olduu iin katledildiler 129.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Seyd Ahmed Paa'nn katili Mustafa Paa'nn yerine Silistre belerbei olan Mustafa Paa Diyrbekir Valiliine tyn olundu. Ancak Diyrbekir'e varr varmaz dm edildii gibi khyasnn da Krkkilise (?) yaknnda Ereli'de boynu vuruldu (7 Austos 1661 -11 Zilhicce 1071) 130, Bir mddetten beri istiska (vcdda ve bilhassa karnda su toplanmas eklinde bir hastalk) muztarip olan Kprl'nn btn dncesi harbetmekti Macaristan seferini daha falane ileri gtrmek iin Pdih' nc defa olarak Edirne'ye gitmeye ikna etti ve m Valiliinden getirttii olu Ahmed Pa-a'y stanbul kaymakamlna tyn etti. IV. Mehmed, yeni yaplan kaleleri grmek iin Boaz'a gitti; yirmi gn sonra Edirne sahrasnda adr kurdu. Don Ve Dnieper Nehirleri zerinde Kaleler nas Kprl'nn mteebbisine fikirleri, vefatndan bir sene evvel byk inatlarla ortaya kt. Bunlardan bir takm, Devlet'in kuzey hududlarn daha iyi muhafaza maksad ile hazne tarafndan, dierleri Valide Sultn ve Kprl tarafndan yapld. Kprl, ncelikle, boaz (anakkale Boaz'n) yabanc devletlerin teebbslerine kar korumak iin iki kale yaptrmt. Bu defa Don ve Dni-eper sahil ve mansablannda da iki kale yaplmasn emretti. Bunlarn birincisi Azof (Uzi) yaknnda in edildi, Kazak kayklarnn Don mansabn gemelerine mni olacak, hi olmazsa onlarn hareketlerine nezret edecekti; Sedd'l-lslm ad verildi. Pdih'n huss bir emri zerine Hn, 20.000 Tatar ile zi zerine yrd; kal-gay ise 40.000 kii ile Prekop'ta adr kurmu ve nreddn Krm askerinin geri kalan ksm ile civar memleketleri istil etmiti. 50.000 Leh, Tatarlar'a katld. Bu sefer, Kazaklar'n 20.000 kii ve iki kale kaybetmelerine yol at. Seddl-lslm'n yaplmas sona erince Osmanl donanmas Kefe'ye gitti. Limandan karken iddetli frtna sebebiyle byk zayiata urad. Kadrgalarn hemen hem en tamm sulara gmlerek, az bir miktar Sinop'a ilticaya muvaffak olabildi. Yalnz Kapdn Abdlkaadir Paa ile khyann kadrgalar salimen istanbul tersanelerine girebildiler. kinci kale Dnieper sahilinde1, Gzn Hn'n harb

76
Sayfa

Hammer'n bu fkrasnn yanllarla dolu olduu grlyor. Seyd Ahmed Paa'y dm ettiren, serdar Ali Paa idi. kinci olarak Divbeidr valiliine tyn edilen Mustafa Faa, Merzifonh Mustafa Paa'dr ki. Fazl Ahmed Pasa'dan sonra sadarete getii. 1095'te de dam edildii ileride grlecektir. Bu Mustafa Paa'y Kprl, olu ile bir tutard. Yanova fethi mjdesi le rikb - hmyna gnderildiinde (3 Zilhicce 1068) kinci mtrahor olmu, sonra iki tu ile Silistre mtrmlrflnt, 1071'de vez&retle Diyrbekir -alisi de kapdftn olmutur. (Mtercim)
130

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

olan eski ikaametgh civarnda ve Doan-geidi yaknnda in edildi. Yeni Silistre valisi btn zemetlile-ri, Moldavya ve Eflk askeri ile, kalgay Gaaz Giray da 30.000 Tatar'la bu inatta istihdam edildiler. nata mni olmak iin aba gsteren Kazak ordusu ile sekiz kayk, Tatarlar ve Osmanllar tarafndan malb olarak Sarkam bataklklarna srld. Sonbahar balarnda Osmanl ordusu yeni kalede kf miktarda muhafz braktktan sonra kkerman'da klana ekildi. Doangeidi kalesi, ark corafyaclarnn Heyhat sahras adn verdikleri Tataristan l'nn ortasnda Osmanl devri azametinin bir bidesi olarak yk seliyordu. Bu sahra douda ve batda Aksu (Bu) ve zi (Uz; Dnieper) sahillerinden Ten (Don) ve Tel (Volga) sahillerine ve kuzeyde Astragan (Ejderhn) ve gneyde Kuban (Hypanis) sahillerine kadar uzanr; Hazar Denizi ile Karadeniz arasnda bulunur ve bin ferseng mesafeyi iine alr. Timur'un Tohtam zerine yrrken 180 gnde katetmi olduu usuz bucaksz l, yazn ne kadar yksek otlarla rtl ise, kn da o kadar yksek karla kapl ve Nogay ve Kalmuklar ile meskndur. Valide Sultan Ve Kprl'nn Camileri Osmanl memleketlerinin kuzeyinde hududu muhafaza iin bu kalelerin in olunduu arada ba-mmr Cevheri brahim, stanbul'da Yahd mahallesinde Valide Sultn Camii inatn byk bir faaliyetle ileri gtryordu. III. Mehmed'in validesi Safiye Sultn tarafndan inatna balanlm olan bu cami, son yangnda yanmt. Kprl yine bu srada bir hn, hads kraatine mahss bir bina (medrese; dr'l-hads), bir de kabrim yaptrd. Haytnn geri kalan gnlerinde bu kabre dima buday doldurarak, vefatnda, yerine na konulmak zere, budaylar fakirlere datld. Demetrius ve sis'in srlarna vkf olanlar dah bundan daha hakimane bir surette byle bir mbadeleyi plnlayamazlar. Anlaldna gre lm deinde Pdih'a asla kadnlara kulak vermemesini, idarenin dizginlerini zengin bir adam eline vermesini, devlet haznesini mmkn olan her trl tedbrlerle doldurmasn, askeri ve kendi ahsn dima hareket hlinde bulundurmasn vasiyet etmiti. Grosswardein (Varat)'n zabtndan sonra, mparator*un mukm elisi Reninger, bz ihtarlarda bulunarak karadan ve denizden Hris-tiyan hkmetlerinin Osmanl memleketlerini istil etmek iin aralarnda birleebileceklerini syledii zaman, Kprl buna cevaben, Trk'n siys

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

dncesine gre metbu olan aslann ne ateten, ne de sudan korkmadn, eer kuvvetini anlamak isterlerse btn Hristiyanlar'm birleip Devlet'e hcum edebileceklerini sylemitir. Birka sene nce saraydan satn alnan byk bir anber parasnn Pdih gibi korkun bir arslann rehavetten saknmas lzm geleceini ifde ederek bedelini demekten kanmtr. Bu szler, amansz bir gaddar olduu kadar maharetli bir devlet ricali olan Kprl'ye, hi deilse, lyktr. Be sene sadrazaml srasnda 36.000 kii ldrmtr 131, Yalnz kendisinin 4.000 kii ldrdn ifde eden aann tirf hatrlanacak olursa,isyn ejderinin baka trl zabt, mutlak itaatin baka trl muhafazas mmkn olamayacana inanm olmasndan kaynaklanm gibi grnr. Vaka sorulabilir ki, be sene zarfnda sadrzamlarn seri hlinde deitirilmesinden ve askerin isyanndan kaynaklanm olan eski fetretin devam durumunda dah, dhilde sknu ve hrite zaferi daha insniyetkrca bir yolla salamak mmkn deil miydi? Trih, bu iki sulin kincisine, bir dereceye kadar muhakkak olarak, srgnle, fakat birincisine kesin bir hkmle cevap verecektir: Zr zlim Kuyucu Murd Paa ile IV. Murad zamanlarnda her tarafta isyan grld halde bile bu kadar kan dklmemiti. Zten bu m aksa d, idaresi sresi babasnn sadrazaml zamannn mislini bulan ve Almanya, Girit, Lehistan seferlerinde l bir muzafferiyet ile gzleri kamatran Kprl'nn olu Ahmed Paa zamannda insaniyete daha muvafk bir surette salanmtr. Kprl Ahmed Paa'nn asker komutan ve devlet ricali sfatyle, intizam severlii, ilim ve limleri himaye edicilii sfatyle, Uyvar (Ujwar), Kandiye, Kamanie (Kaminiec) ftihi sfatyle, kazanm olduu eref, gelecek kitab dolduracaktr.

Sayfa

78
Having in his time put to death thirty six thousand persons, whom he proscribed in several countries and privately strangkd n the city. Rycaut
131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ELLDRDNC KlTAP .............................................................................................. Kprl Ahmed Paa'nn daresinin Balamas.........................................................

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Kemeny'nin lm ................................................................................................... Pdihn stanbul'a Dn..................................................................................... Venedik'le Mzakereler ............................................................................................ ngiltere, Fransa, Transilvanya Ve Avusturya Memurlaryle Diplomatik Mzakereler ..................................................................................................................... Macaristan zerine Sefer ......................................................................................... Avusturya Murahhaslar le Mzakereler ................................................................. Osmanl Ordusu Uyvar zerine Yryor .................................................................. Uyvabtn Zabt............................................................................................................ Reslkttb'n Ve Damadnn damlar .................................................................... Apafy Osmanl Ordughnda..................................................................................... Lewenz, Neutra Ve Novigrad1n Zapt ....................................................................... Tatarlar Moravya Ve Silezya'da ................................................................................ Lehistan Elisinin Gelmesi......................................................................................... Zriny'nin Harekt ..................................................................................................... dar Deiiklikler ...................................................................................................... Yamur Duas ............................................................................................................ Vani Efendi ................................................................................................................ ehzade Mustafa'nn Doumu.................................................................................. Sadrzamn Azmeti .................................................................................................. Neutra'nn Dmesi .................................................................................................. Kanje Muhasarasnn Kaldrlmas ............................................................................ Serinwar'n Muhasaras, Zapt Ve Yaklmas ............................................................. Sadrazam Raab (Yank-Kale) zerine Yryor .......................................................... Lewenz Muharebesi.................................................................................................. Yeni Sulh Teklifleri .................................................................................................... Sen-Gotar (Saint-Gotthard) Muharebesi .................................................................. Vasvar Anlamas ...................................................................................................... Pdihn Avlanmas ................................................................................................. Viyana'ya Fevkalde Bir Sefr Gnderilmesi ............................................................. Kaahire'de Bir Asker! syann Bastrlmas ................................................................ Kbrs Ve Sakz Sakinlerine Vergi Konulmas ............................................................. Cezayir le ngiltere, Hollanda, Fransa Arasnda Mzakereler .................................. Bir Dinsizin (Ateist - Dehri) dam ............................................................................ IV. Mehmed'in Edebiyatla tigali ............................................................................. Pdih Dimetoka'da ................................................................................................ Padiah anakkale Boaz'nda ..................................................................................

Sayfa

80

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Valide Sultan Cmii'nn Almas ............................................................................... Kont Leslie'ntn Sefareti ............................................................................................. Viyana'da Osmanl Sefareti .......................................................................................

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ELLDRDNC KlTAP Kprl Ahmed Paa'nn idare islerine balamas ve sadrazamla getirilmesi. Kemeny'nin vefat. Zt- ahanenin stanbul'a dn; bizzat hkmet etmek istemesi- Rum kiliselerinin tekrar insnn men edilmesi. Venedik, ngiltere, Fransa, TransUvanya, Avusturya memurlar diplomatik mzkereler. Macaristan zerine sefer. Belgrad, Essek, Budin'de mparator murahhaslar ile yaplan mzkereler. Neuhausel zerine sefer. Forgacz'n hezimeti. Neuhausel'n zabta. Res efendi ile damadnn fdfimt. Apafy, Osmanh ordughnda. Neutra'nm, Lewenz'in, Novigrad'm zabt. Tatarlar Moravya ve Silezya'da. mparator memurunun azimeti. Bir Lehistan sefirinin gelii. Klak. Zriny'nin Szegeth ve Fnfkrchen zerine yry. ehzade Mustafa'nn doumu. Ummt Duft. eyh Vni. Valide ve Haseki Sultnlar. Baheler ve av. Sadrzamn azmeti. Neutra'mn dmesi. Kanije muhasarasnn kaldrlmas. Serinwar'n muhasaras, zabt ve yklmas Sadrzam Raab zerine yryor. Lewenz muharebesi. ki ordunun Raab sahillerinde yry. Yeni sulh teklifleri. Saint-Gotthard muharebesi. Vaswar anlamas. Pdihta avlanmas. Viyana'ya fevkalde bir sefir gnderilmesi. Kaanire'-de bir askeri isyann bastrlmas. Kbrs ve Sakz sakinlerine vergi tarh. Rumlar Katolikler'i kiliselerinden tard ediyorlar. Cezayir le ngiltere, Hollanda, Fransa arasnda mzkereler. Bir dehrnin Idftm. IV. Mehmed'in edebiyat ile itigli. Pdih Dimeto. ka'da, Akdeniz (anakkale) Boaz'nda ve stanbul'da. Valide Sultn Cmii'mn almas. Comte LesUe'nin sefareti. Viyana'da Osmanh sefiri. Kprl Ahmed Paa'nn daresinin Balamas O ZAMAN 26 yanda bulunan Kprl Ahmed Paa, saygdeer limlerden Osman Efendimden ders grmt. Osman Efendi ulem arasnda, Kprl hocas unvanndan ziyde, birok kitaplara yapm olduu haiyelerle ve bu kitaplar dima caminin iinde bulunmak artyle

Sayfa

82

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sultn Setim CSmii'ne vakfetmi olmasyla mehurdur 132. Kprl Mehmed Paa her ne kadar okuyup yazma bilmezse de 133 marifin faydalarn takdir ederek olunun ilim tahsil etmesini desteklemi ve mernn, vzernn balan fetret hlinden dolay daim tehlikede kald zaman olunun haytn ve mallarn emniyette bulundurmak iin ilmiyye mesleine katlmasn arzu etmiti. Bundan dolay Kprl Ahmed Paa 134, mft ve hretli tarihi Karaeleb-zde Abdlazz Efendi'-ye mlzm (mderris namzedlii payesi alm ilmiye mansb) ' olarak mderrislie namzed olmutu. 16 yanda iken kadrodaki boalma sebebiyle tabi surette Ftih'in Sekiz Medresesinden (Shn Medreseleri) birine tyn olundu. On sene bu meslei tkb etti. Lkin bu mddetten sonra meslekdalar ile arasnda meydana gelen bir ihtilftan dolay yhud galib ihtiml olmak zere n hrs sikasyle, ilmye mansbna bedel siys vazifeleri tercih etti. Pederinin lmnden sene nce Erzurum valiliine tyn edildi. Ertesi sene m vlsi oldu. Bu memuriyette, kendinden ncekilere senede drt yzbin ake getiren iki vergiden 135 vazgemek suretiyle, fukarann duasna mazhar olduu gibi, muvaffakiyetle idare etti bir asker sevkiyttan dolay babasnn ve Pdih'n ho-ndluk ve takdirini kazand. 3.000 kiiden mteekkil olan m, Ta-rablus, Kuds, Gazze askeri ve Sayda, Safed, Beyrut voyvodalarnn hazrlam olduklar 10.000 kiilik yardmc kuvvet ile Drziler zerine yrd. bir Paa'nm malb olup yaraland boazlarda harbetmekten kanarak, sr'atli bir yryle Cisr-i Ykub, Mercl-Uyn (Kaynaklar ayn), Kasiye, Reid isimleri ile mruf mevkilere yetiti, ki buralarda can dmanlar olan ve kzl bayrak tayan Maan-oullar'ndan akl bayraklar ile tefrik edilen Ben ihb'n saraylar bulunuyordu. Ben ihb firar ederek Maan-oulan itaat ettiler ve memleketlerini harbin musibetlerinden kurtarmak iin rehin gndermekte acele ettiler;
Tercme-i hli, Uk-zde'nin mecmuasnda 346'dr. Bz evrak kendisinin okuduu Evliya eleb'de defalarca zikredilmi olduundan, okuyup yazma bilmedii kat'iyetle belli deildir. (Mtercim) 134 Oomte Goes refakatinde Belgrad'a giden Tullio Migh'o'nun Le Farticolarlt deU'tmpere Ottomano (Osmanl mparatorluunun Ahvl-i Hussiyesi) unvanl ve mparatorluk Ktphnesi'ne konulmu olan pek ok yn- dikkat mektubunda (Trih-f Gayr DM, No. 544. fi 21 Mart, s. 644) Ahmed Paa u ekilde tavsif olunmutur: Ahmed Pascha di statura mediocre, di barba nera, di colore bruno, di complessione sanguinea, d'umore giovial, nel parlar molto affabile, si sforza pero d'ostentarsi terribfle, e con certi. movnenti della bocca e degli occhi procura di mostararsi rigorozo e severo; ben e veno che quell'non mostra la suave fisonomia, cerca d*effetuarlo nel'interno essende certo che molto inclina alla profusione del sanguine umano.. 135 Dee ve kariye. Kprl Ahmed Paa'nn mhrdn Hasan'm Cev&Brtt't -Tevrfl unvanl eserinden, s. 6.
132 133

Sayfa

83

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

vlnin teklifi zerine Maan ve ihb oullarnn bulunduklar Sayda, Safed, Beyrut arazsi Dvn- Hmyn tarafndan tyn edilmi bir belerbeinin idaresine verildi. Ahmed Paa'nm m Valilii henz bir seneyi bulmam olduu halde, seksen yama varm son haddine gelmi bir istiska illetine tutulmu olan pederinin ende verici hli kendisinin yannda bulunmasn gerektirdiinden, bir pdih irdesi, sr*atle stanbul'a gelmesini emretti. Zt- hne, sadrzamla birlikte Edirne'ye gittii vakit, idarede kaymakam unvan ile babasna halef oldu. Vazfeye balamasnn yirmidrdnc gn acilen Edirne'ye davet edilerek pederinin payitahta geliinden bir ay sonra 136 vukua glen vefatnn ertesi. gn, mhr-i hmyn kendisine verildi ( Reblevvel 1072 - 1 Terinisani 1661). . lk icraatndan derhl anlald ki, iddetli bir adalet tarafls ve geni selhiyetlerinden hibir ey terketmemeye azimlidir. Babasnn kapc-ba unvanndan mahrum etmi olduu Deli Hafz Hasan, Kprlmn na evinin nnden geerken sevin gsterisinde bulunduu iin Kbrs'a srld. Trkmen Aas Dal Ahmed, zulmlerinden dolay dm olundu. eyhlislm Bursal Esr-zde Mehmed Efendi ki onalt sene nce drssade aas Snbl Aa'-nn gemisinde Venedikliler tarafndan esr edilerek sonra azd edilmiti huzr- ahanede ve Kprl Ahmed Paa hazr bulunduu bir srada, mteveffa sadrzamn iddetli tabiatndan ve haksz yere ok kanlar dkm olmasndan ikyet etti. Ahmed Paa mftye: Eer babam dm karar verdiyse senin fetvan zerine vermitir dedi. Mft Efendi: Verdiim fetvalar zulmnden korktuumdan dolaydr cevbn vermesi zerine, sadrzam: Efendi! Sen hkm-i erate vkf olduun hlde, Hlik'dan ziyde mahlkdan m korkman lzm gelirdi? mukabelesinde bulundu. Mft skt etti. Lkin bu konuma azline ve Rodos'a srgn edilmesine sebep olarak 137 makam Sun'-zde (Mehmed Efendi) *ye verildi
Rid (c. 1, s. 16), Rebfflevvel'in yedinci gecesi vefat ettiini yazar. Abdi (varak: 33) dah byle syler. Osman Efendi-zde (HadkaiOT-Vttaer, s. 106) veyahut onun mstensihi 7 rakamn 1 olarak deitirip, bu suretle 6 rakam da 2 olarak deimitir. Bundan dolaydr ki. Rycaut (s. 113) 19 Ekim (tarz -t cedd: 29) trihini vefat gn olarak gsterir. (Hammer'in Hadlkatin-Vfae-rft'ya isnd ettii hatnn yorumlara ekli anlalmyor. Esas ihtilf Kprl Mehmed Paga'nn vefatm Rid ile Abdi'nin Rebtfilevvel'in 7. gecesi, Hadka'nm 2. gn diye gostennelerindedtr. Her ficisi de ayn derecede muhtemeldir. Mtercim) 137 Nashpaa-zde, trihini yazarken 1060 (1669) senesinde henz orada yayor du. Zttbde, s. 154. Tercme-i hli Uskl-zde'de 379 numaradadr.
136

Sayfa

84

Byk Osmanl Tarihi

138

Cilt 11

Joseph von Hammer

;.

Fetva zerine verilen ilk dm cezas Rodos metropolitliinde bulunmu ve sonradan ihtida etmi (mslman olmu) olan bir Rm'a isabet etti. Bu adam, saray tavlerinden biriyle beraber krek mahkmu iken onunla dostluk peyda etmi ve sonralar tav kendisine bir grev verilmesine yardmc olmutu. Bir gn Fenerli bir Rum kadnnn evine gitmi olduu halde, bir minder zerinde, Moldavya Prensinin bir memurunun brakm olduu czdan ele geirdi ki, bu czdan, Moldavya Prensi Leopol tarafndan gnderilen 100.000 altnn alndna dir Aynaroz ruhban tarafndan yazlm bir mektubu da iinde bulunduruyordu. Dnme, mektubu, defterdar bulunan hakkaten mliye sl vasfna yn Mo-ral'ya gtrm ve Aynaroz papazlar 100.000 altn teslim etmeye mecbur olmulard. O zamann sadrzam Derv Mehmed Paa, bu kadar mhim bir hizmete mkften, muhbire kapc-balk vermi ve hatt onu btn kapcbalardan nde tutmutu. Kprl Mehmed Paa'nn sadretinde mhted, irtikbla sulad iki kady dma mahkm ettirmi ve bunlarn malndan 30.000 guruu cebine indirmiti. ki kaddan birinin kardei, kapc-bann hilesini isbta muvaffak olduundan, ba kesildi. Kemeny'nin lm Macaristan ve Transilvanya ilerine, Venedik'le muharebenin devamna, Almanya ile gnden gne kanlmaz hle gelen muharebeye gelince, Kprl Ahmed Paa tammiyle babasnn siysetini tkb etti. Mehmed Paa on gn nce, mrnn sona yaklatm hissederek, mparatorun mukm elisi Reninger'i nezdine davet ederek, olu hazr iken kat' surette beyn etmiti ki, Osmanl Devleti, Imparator'un Transilvanya prensi seilmesine karmasna asla cevaz vermeyerek, Osmanl askeri bu eyletten ekilmeyecek, D-vn- Hmyn tarafndan Transilvanya prensi olarak rakibi Ke-meny'nin yerine yalnz Apafy tasdik olunacaktr. Binenaleyh Si-listre Vlsi Al Paa ile Knn Hn, Transilvanya seferine devam ederek Apafy'nin prenslik dvasna mzahir olmak iin emir aldlar. Budin Vlsi tsmil Paa Hatzeg vadisini ate ve kana garkederek (Temmuz 1661) Szasvaros ve Szasszebes nmndaki Sakson kylerini kl yn hline evirmiti. Basarabya Tatarlar Alvincz mevkiine kadar yrm olduklar
138

Tercme-i hli Uk-zde'de ISLInd.

Sayfa

85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

halde, Kemeny birdenbire Szamos kenarlarna ve oradan Negerfalva'ya ekildi. Tatarlar bunu sr*atle tkb ettiler ve Emperfoe yaylalarn salarnda brakarak Nagy Banya'da yetitiler; ve Domahida'ya birka bin esr ve pekok hayvan getirdiler. Al Paa, askerin geri kalan ile av kular gibi sfatle ileri hareket eden Tatarlarn izini tkb ediyordu. Macaristan hududunu geerek Nyalabvar yaknnda. Ugocz palatinliinde ve Huzt'a bir mil mesafede ordu kurdu. Kemeny'yi harbe icbar edemediinden, Hseyin Paa'y eli sfat ile HuzVa gnderdi: Hseyin taa kumandann emri ile kuruna dizildi. Al Paa, elisinin kuruna dizilmesinden dolay, Marmarosch palatinliini tahrb ederek intikam ald. Ondan sonra Transilvanya'ya dnp Bethlen ve Des arasnda ordu kurarak Maros-Vasarhely'ye kadar Maros sahilleri boyunca uzanan mntkay batanbaa hasara uratt. Yzlerce ky yakld, erkekler ldrld, kadnlar ve ocuklar esr edildi. Al Paa, Maros-Vasarhely'deki ordughndan Transilvanya Prensli'ni tienne Pet -kfye teklif etti. Onun ekimser davranmas zerine Maros ve Ud-warhely nmlanndaki Sziklia ehirlerini 139 yakt; ondan sonra Michel Apafy ismindeki Transilvanya asilzadesine prens unvann verdi. Bu adam, Krm Tatarlar elindeki uzun sreli esareti ile, o derece dmt ki, Osmanl tabiiyyetinin kendisine lyk bulmu olduu demir boyunduruu kabul etti. Apafy'nin voyvodalk almeti olarak kaftan ve topuz ald gn, mparatorun askeri ile Klausen burg'a kadar ilerlemi olan Kemeny, yeniden Macaristan'a ekildi. Al Paa, Udwarhely ordughm terketmeksizin. Sziklia'nn Sza-si, Kesd, Orbai, Csik ehirlerine yeni prens iin sadkat yemini etmelerini teklif etti (17-19 Ekim 1661). Bu beldeler, mevsimin ilerlemi olmasna gvenerek ekimserlik gsterdiler: Csik ehri zten yaylalarn tekil etmekte olduu tabi edde gveniyordu. Budin Valisi smil Paa, sa cenah Trk ve sol cenah Tatar svarilerinden oluan bir ordu ile derhl o ehrin zerine yrd. Ne yklp gzerghlara konulan aalar, ne Csik nnde yaplan istihkmlar, ne de arka taraf muhafaza etmekte olan yaylalar demir ve atee kar mni olamad. Sknet iinde bulunan kyler duman bulutlar iinde kayboldu ve Petki glkle ormanlara kaabildi 140. Her tarafta

86
Sayfa

Bethlen, s. 80- Alnyazs gerei olarak, zamannn her trl mzkerelerine ve seferlerine karm bulunan seyyah Evliya, bu Transilvanya seferinde de bulunmu ve Theiss kenarna kadar gelmitir. Kao (Kaschau) ykseltilerine kadar Hateeg vadisinin birbirini mtekib nasl istla edildiklerini, daha sonra TransllvaDya'ya ve zellikle Sas (Sas Macai) tbir ettii Sc -hassburg'a ve Fogaras'a kadar Sziklia ehirlerine yaplan aknlar geni tafsiltla anlatr. 140 Betiden, I, m, s. 35.
139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

insanlarn canlan pml oldu; korkun ve olduka merhamet uyandrc manzara! 141. Al Paa Szamos kenarlarndan Maros kenarlarna ilerlemi olduu gibi, daha sonra Udwarhely'-nin kin bulunduu Byk Kukel kenarlarndan Alt'a doru ve Fo -garas istikametinde yrd ve nihayet Kukel kenarlarna geldi. ehrin teslmini teklif etmise de, bu teklifi uzun bir muhasara ile pekitirecek durumda olmadndan, Alt ve Scheuern kprlerini yakarak Hermanstadt zerine yrd (20 Kasm 1661). Hermanstadt'-tan, Sakson ehirlerini harb masraflarnn yarsn vermeye mecbur tutarak, zerlerine 250.000 ek (guru) vergi tarhetti: Kisselik millet meclisini davet ederek, bu mecliste prens yemn etti; meclis de prense ta'zmt beynnda bulunmakla beraber, Szathmr nahiyesinin Grosswardein'a tab olmasna muvafakat etti. Al Paa, br-hm Paa kumandasnda Prens'e 2.000 Trk ve onsekiz blk Eflk askeri brakarak, ordusunun geri kalanm Tamvar (Temeswar)'a gtrd. Kemeny, en sdk taraftarlarndan yedi kiinin, yni iki Haller, iki Bethlen ile Etienne Petki, Deni Banffy, Jean Szentpaly*nin tekliflerine aykr olarak, ertesi senenin banda Apafy'nin ikametgh o lan Megyes zerine son bir sefere teebbs etmekte srar etti (3 Ocak 1662). Apafy, Al Paa'dan yardm istedi; yardmna gelen Ya-nova sancak-bei Kk Mehmed ve 2.000 svari ile Schaesburg*a kapand 142. Kemeny, az bir mesafedeki Tejergyhaz'da ve Alaman yardmc askerleri Segesd yaknnda Valkany-Zentpaly'de yerlemilerdi. Bu aralk Kk Mehmed Megyes'ten kp Schaesburg zerine yrd. Kemeny ve yardmclar tehlikeyi hissederek ya derhl Kk Mehmed'in zerine hcum etmek veyahut Macaristan'a ekilmek lzm geleceini dnyorlard. Pierre Huszar alenen sylyordu ki, Kk Mehmed, Schaesburg*a ne kadar cesaretle gir mise, yine o suretle kacaktr (23 Ocak 1662). Kimse inanmak istemezken le vakti Trk svarileri grnd. Kk Mehmed Scha -esburg'tan km, metn bir tarzda Hetour zerine yryordu. lk taarruzunda Alaman ve Hrvat yardmclar ric*at ettirdi. Radak, piyade ile ormanlara kat. Mteakiben svariler de bu misle uydular. Kemeny, atlarn ayaklan altnda kalarak mrn tamamlad ve bu suretle Transilvanya'da hkm srmek Sayfa

Stupra coedibus, coedes stupris intermixtas; miseremini, o miseremini, lec-tores! Bethlen, s. 35. Evliya, Hseyin'in Syvu Paa'nn kardegi olduunu syler ki, bu da sylediimiz Cifra Hasan'dan bakas deildir; kk kelimesi cifraya tahrif edilmitir.
141 142

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

dvasn kaybetti 143. Birbuuk sene evvel de Rakoczy, Kement gibi Osmanllar'n stn kuvvetleri ile uramak isteyerek, hkmet hrsnn kurbn olmutu. Pdihn stanbul'a Dn Pdih'n ve sadrzamn Edirne'de geirmi olduklar bu k esnasnda byk memurlar arasnda bz deiiklikler olduu gibi, br Paa'nn tezkirecisi olup uzun bir srgnden sonra stanbul'a gelmeye cr*et etmi olan Mehmed Efendi dm edildi. Hakikatte sadrzam, Mehmed Efendi 'nin takibine res m-zde kadar ehemmiyet vermemiti, bu adam mzde'nin garazna uramt. lkbahar banda zt- hne tekrar stanbul'a gitti. atalca'da iki gn durmay gerektiren av, gerektiince keyif verici olmadndan, bostancba, sultnn huzurunu salayc eyleri tedrikte kusur etmi olduundan memuriyetini kaybetti. Tam'krhkla sulanan 144 mft Sun'-zde azledildi ve yerine Minkaar-zde 145 getirildi. Msr Valisi brahim Paa, mliyede slhat yapm olmasndan dolay kendisinin husmetine uram olan eyh'l-beled Ahmed Be*i ldrterek ban stanbul'a gnderdi. Ahmed Be'in karlmasn salam olduu bir pdih irdesi, bundan byle hibir Arab'n yedi ocak yerli askerine yazmamasn, dullara ve yetimlere mvsat (dul ve yetimlere verilen maa) maa tahsis edilmemesini, o gn iin tahsis edilmi bulunanlarn 10 akeden 3 akeye, 8'den 2'ye, 6'dan l'e indirilmesini mir olduu gibi, birikmi olanlar ve dier maalar nn tensibine brakyordu 146. ite bu muamele v-lnin ikyetini celbetmi ve Ahmed Be kendisine verilen mallarn senelik hesabn vereceine dir Kprl Mehmed Paa'ya kar ettii taahhdn yerine getirmedii iin, idamna dir hatt- hmyn almak kolay olmutu. Kendisini tehdd eden tehlikeli durumdan vlnin hademesinden biri marifetiyle haberdr olarak b-rhm Paa'nm huzuruna gitmekten imtina etmek suretiyle yakasn kurtarabilmise de, Kurbn Bayram mnsebetiyle tebrik iin gitmek
pere di Raimondo Montecoccoll corrette, accreschtte ed Urastrate da Giu-seppe Grassl, Torino. 1821, II, s. 27. 144 Bu sulamay te'ylden Usk -zde, 191 numarada dercettii tercme-i hlinde hikye eder ki, bir gn Sun'-zde, Uski-zade'nin byk-pederinde iken. fafr bir kaseyi o kadar srarla taleb etmitir ki, sahibi nihayet kseyi krmtr. (Rftid, azline sebep hiffeti olduunu yazyor, s. 25. Lkin Rid, Nam gibi tahkkci deildir. Mtercim) 145 Ukl-zde'de, 406 numarada tercme-i hline baknz. 146 Ysuf'un olunun trihine, s. 152.
143

Sayfa

88

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

zorunda kald. Kendisi ve maiyyeti yakalanarak paann adamlar tarafndan dm edildiler (27 Temmuz 1662 - 10 Zilhicce 1072). te bu vl, Kaahire'de kadem-i (hazret-i) Peygamber'nin nianesi bulunan kapda bir cami yaptrmtr. Kbrs'ta Lefkoe Vlsi Sarho lkabyle adlandrlan brahim Paa, bir ramazan gecesi, bir miktar s askerin iltica etmi olduu camii anszn kuatarak, slerden 200*n dm etmi ve balarn stanbul'a gndermiti. Diyrbekir Vlsi de isyan eden ve ftde -liv yni devrilmi sancak nmn alan slere kar ayn ekilde davrand. Arab emri Al Haris, emniyetsizlik gstermeyerek stanbul'a gelmi olduu hlde ba kesildi. stanbul'da saklanmakta olduu halde, bu defa kapand yer kefedilen, ihb ailesine mensub bir Drzi prensi dah keza dm olundu. m defterdar Potur Al de, yapt irtikblann cezas olmak zere, ldrld. Eskiehir sancak-beinin ekya olarak kabul ettii 80 kiinin Alay Kk nnde balar drld. Hmid, Aydn, Manisa san -cak-beleri stanbul'a arlarak livalar dhilinde treyen ekyay tenkil etmemi olduklar iin iddetle azarlandktan sonra cellda teslim olundular. ankr sancak-bei, o taraflarda isyan eden ve tenkili kendisine emredilmi bulunan bir ahsa malb olmu ve bu malbiyetin neticesi olarak btn ankr ve Medreni taraflar hasara uramt. Sadrzam bu karklklarn bertaraf edilmesini, eskiden kapdn-paalkta bulunup Kprl'nn gazabndan korkarak Venedik'e iltica etmi ve affedilecei vaadi zerine bu defa stanbul'a gelmi olan, Bykl Mehmed Paa'ya havale etti. Mehmed Paa, o mntkay ekyadan temizledikten sonra, mkfat olarak Rumeli valiliine ve yaknda alacak sefer iin Cattaro, Sebenico, Spa-latro yollarn tmre memur oldu. Eski sadrzam Melek Ahmed Paa taundan vefat ederek, mansb olan Bosna Valilii Poschega (Bozga), Zwornik (tzvornik), Ban -yaluka (Benaluka), Heluni (Ehlona) sancaklar ile serdr Al Paa'ya verildi 147. Midilli'de bir filoya kumanda etmekte olan kap-dn Tellk Mustafa, sadrzam Kprl Mehmed Paa'mn vefatndan dolay sevin gsterisinde bulunduu iin, kapc-ba Deli Hafz gibi dm olundu. Bu suretle Mehmed Paa, en kindar
Melek Ahmed Faa, 1072 cemziyelhiresinde Belgrad'da iken hatt - hmyn ile stanbul'a davet olunmu, 1072 bn ortasnda stanbul'a gelerek Pdih'n halas Fatma Sultn ile izdiva etmek zere dvn- hmyna memur olarak mteakiben izdiva eylemi, 1073 banda dvn- hmyna memur, yni Kubbealt vzerstndan olduu halde, stanbul'da vefat etmitir. Evliya elebi, c. 6. s. 103, 136, 137. Rid, c. 1, s. 34. u halde Bosna valilii daha evvel verilmi olmak gerekir. Eyym- cevnide gv-endm (kz gibi iri csseli iman) olman huddm- endern! miynnda Malak Ahmed lkab ile benflm idi; giderek Melek Ahmed dimekle hret buld. Hadtka, s. 93. Fatma Sultan'dan nceki zevcesi olan Kaya Sultan, kendisin den birka sene evvel vefat etmiti. (Mtercim)
147

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

90

dmanlarndan mezarnda dah intikam alm oluyordu. Badd Vlsi Mur-taza Paa, Girit'te gitmekle grevlendirildii hlde, yolda Musul ve Diyrbekir aalarn tahrike kalkt. Onlar kendisine ya Girit'e gitmek, yahut dervi kyafeti ile kamak yollarn gsterdiler. Tkb edildiini grerek Frat'a atlp, hayl mkilt ile mdiye Krd Bei Seyid Hn -olu'na snd. mamn affn taleb etmek zere stanbul'a gnderdiyse de, imm dm edilerek kapclar khyas, Murtaza Paa'nn katline dir bir hatt- hmyn ile eskiden sadrzam khyalnda bulunmu olan Diyrbekir belerbeisi Mehmed Paa'ya 148 gnderildi. Seyid Hn, Diyrbekir Vl-sinin mdiye zerine yrmekte olduunu renince Murtaza Pa -a'y, iki milyon ake ile teslim etti. Murtaza Paa'nn ve iki bein balar stanbul'a gnderildi, fakat parann pek kk bir ksm hazneye kald. Grcistan'da ldr Vlsi Seferpaa-zde Rstem ile Grc be-leri arasnda mnazaa kmt. Dier taraftan da Erzurum Vlsi Mustafa Paa Rstem'i kendisine iftira atm olmakla suluyordu. Rstem dma mahkm edildi ve Mustafa Paa ile kapc-ba Selm Aa bu hkm uygulamakla grevlendirildiler. Kapc-ba ise vazifesini tamamlayp stanbul'a dndnde makamn kaybederek, bir sene Boazii*ndeki Hisar'da ve bir sene de sarayn iki kaps arasndaki cellda mahss ikametghda hapsedildi. Karadeniz'de Kazak kayklar grlmekte olduuna dir Krm Hn tarafndan verilen malmat zerine bahriye kumandanlarndan Aliye sancak-bei Deli Mtevelli Mehmed 10 kadrga ile o taraflara yelken at gibi, Memipaa-zde de 20 gemi ile Akdeniz'e kt. Kprl Ahmed Paa'nn uygulad idamlarn iinde, hkmete kar hyanet ve hi olmazsa nfuzu ktye kullanma gibi bir sebebe dayanmayanlar bulunmamakla beraber, yeni sadrzamn da pederinin yolundan giderek bu suretle idareye balamas, balangta, Valide Sultn'a ve onun srda ve maviri olan m-zde*-ye ho grnmedi. kisi de, Kprl Mehmed Paa'da tahamml etmi olduklar hududsuz iktidarn gen oluna gemesini fena bir gzle gryor gibi grndler. Lkin Valide Sultn ile kzlar-aa-snn sadrzama dmanlklarnn sebebi, emretmi olduu idamlardan ziyde, kendi adamlari olan defterdar Hseyin Paa'nn Kprl Ahmed Paa tarafndan azledilerek yerine sadrzamn adamRycaut. s. 119. Tullio Miglio bu paa hakknda yle der: cMohamet pascha di Aleppo, che puno tutto oppresso il Veziro, fu gia Maggiordomo del defonto Veziro, il prindpal motare di questa guerra (1664)
148

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

149

Bu fkra, mehaz olan Nam'ya mracaatla (c. 4, s. 2JM) yazld. (Mtercim)

Sayfa

91

larndan cebeci-ba Ahmed Aa'nn tyin edilmesiydi. Onlar da sadrzamn, sa kolu ve mahremi olan khyasn Diyrbekir Valiliine tyin ettirip uzaklamaya mecbur etmekle intikam aldlar. Bundan baka Pdih'm, bizzat hkmet dizginlerini eline almasnn daha iyi olacam ikna etmeye altlar. Pdih, ihtiyar Kprlmn sadrazamla gelmesinden beri ve onun Kale-i Sultaniye (anakkale)'de bulunduu srada, yalnzca bir defa olmak zere, siys bir kudret parlts gstermiti (1657/1067). Bir cuma gn atla tebdlen gezerken, Cuma namaz zaman Gl Camii civarnda bu lunarak, namaz klmak iin camie girmiti. Hatb, Pdih' tanyarak mihrbda Y Dvd ...bil-adl yet-i kermesini okudu. Sultn IV. Mehmed, yet-i kermenin mnsna vkf olduundan, namazdan sonra uhadar vstasyle hatbden: Bir ikyet var m? diye sordu. Hatb, kendisine ayrlm olan hne harab olduu halde, mtevellinin tmr hususunda ihml gsterdiini sylemesi zerine Pdih, evkaaf nzn olan drssade aasna tenbh ile hatibin hanesini tmr ettirdi 149. imdi vakalarn yazmakta olduumuz zamanda, Valide Sultn ile kzlaraas, Kprl Ahmed Paa'y azlettirmek deilse bile se-lhiyetini tahdd maksad ile Pdih', bu gne kadar yapt gibi dima ata binip av ile megul olmak yerine, her gn birka saat Alay Kk'nde bulunmaya raz ettiler. Bu kk Kapya, yni, sadrzam sarayna gidecek yol zerinde bulunduundan, IV. Mehmed o saraya girip kanlarn hepsim kkten grebilirdi. Yabanclar, yahut ileri kendilerinin sadrzam diresinde bulunmalarna ihtiya gsterecek kadar mhim olmadn zannedecei adamlar gzne iliecek olursa, bunlar ve ziyaretlerinin sebebleri hakknda sadrzamdan malmat istemek zere memur gnderirdi. Bir sabah, krmz kalpak ve sar ayakkab giymi birtakm Hristiyanlar'n Ka-p'ya doru gitmekte olduunu grd. Elbise terifat iktizsnca Hristiyanlar'n byle giyinmeleri yasakt, fakat bir zamandan beri bu yasak tammiyle uygulanmaz olmutu. Pdih, buna ziyde fkelenerek subay (zabta mdrn) artt ve hemen Kap'ya giderek usle aykr hareket ed en bu adamlar tutturup, kendilerini ddkten sonra ba ak yaln ayak evlerine gndermesini emretti. Suba vazifesini noktas noktasna f etti: Bodan ve Eflk prensinin kap khyasn yere yatrp dd ve ondan sonra yaln ayak ve ba ak olarak hanesine dnmeye mecbur etti. Hristiyan-larn krmz kalpak ve sar ayakkab ve yenierilerin ipekli serpu ve haner

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

92

kullanmalarna mni olan usl, dm cezas ile yenilendi ve pekitirildi. Zt- hne btn ehirde css ve beki dolatrmakla iktifa etmedi; bu kadar mhim olan bir memniyetin muhafazasna nezret etmek zere kyafet deitirerek grevliler arasna karp ehir sokaklarn bizzat dolat. Gezintileri srasnda bir Ermeni gveyine rastlad ki, eski bir imtiyaza istinaden izdiva gn sar ayakkab kullanabilmeye kendisini me'zn farzetmti evlilik dei yerine, derhl kabire atld 150. Bu iddet birka gn devam etti; sonra nizm yine uykuda brakld ve P-dih'n bir an iin eline ald icrt bundan ibaret kald. Kendisini mahvetmeye azmetmi dmanlar arasnda kalm bulunan Kprl Ahmed Paa, Valide Sultn' kendi tarafna ekebilmek iin, onun mahremi olan m-zde'yi iltifata bodu ve ona hrmet gsterdi. Her hususta onunla mzkere eder ve onun fikrine gre hareket ederdi. Bu mhirne idare sayesinde kzlar-aas Solak Mehmed Aa'y Msr'a uzaklatrmaya muvaffak olarak, yerine bakap gulm tyn edildi. Bununla beraber Valide Sultn hibir suretle skn bulamad. Mteakiben halk arasndan bir sz yayld ki, Kprl Mehmed ve Ahmed Paalar iin Pdih'a by yapm olan sadrzamn validesi, Valide Sultn zerindeki nfuzunu tamamen kaybetmitir. Bununla beraber Ahmed Paa, elin den geldii kadar Valide Sultn'n emirlerine itaat etmeyecek kadar mahir idi. MutaasAblarn bayraktan ve Hrstiyanlar'n alen dman olan eyh Vn'ye ho grnmek iin, iddetli bir yangnda alevlere yem olmu ve yeniden insyie uralmakta olan btn Rum kiliselerini tahrb ettirmeye ve bu inatta alan ameleyi hapsettirmeye mecbur'oldu 151. Valide Sultn, yaptrmakta olduu camiin inatnda geveklik grerek son olarak Akdeniz (anakkale) Boaz'ndaki kaleleri in etmi bulunan mmr-badan sebebini sordu. Mimr-ba, en mahir amelenin Rum kiliseleri inatnda bulunmalarndan dolay sadrzamn emri e hapsedilmi olduklarn, zr olarak beyn etti. Ahmed Paa, Valide Sultn'n mracaat zerine, amelenin derhl bedelsiz olarak tahliyesinde hibir mkilt karmad. Lkin bu trl mracaatlara sebep olan mmr bana kzd. Bu bedbaht dm edildi ve mallar msadere olundu, ki takriben herbiri 500 guru olmak zere 2.000 keseyi buluyordu. Bu
Bu fkrann mehaz Rycaut'un trihidir (s. 117). Bizim tarihlerde byle J>ir -ey zikredilmiyor, mbalaa olsa gerektir. (Mtercim) 151 Reninger'in 15 Mays 1662 trihti raporu.
150

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

adam o mmr-ba-dr ki, bir gn boazda ameleden birini dayak altnda ldrm ve paann azarlamasna mukaabil Byle iktiz eder demekle yetinmiti. Mverrih Nashpaa-zde, onun idamndan (15 Mays 1662) bahsederken o da: O mahalde byle iktiz eyledi diyor. Venedik'le Mzakereler Macaristan aleyhine yaplan hazrlklar, Venedik'i yeni sulh tekliflerinde bulunmak zorunda brakt. Kandiye'den firar etmi ve Venedik ordusuna gelmi, daha sonra kendisinin bu hareketinin ancak dmann kuvvetini tahkik maksadna dayand bahanesi ile korkarak karki arazye ve oradan istanbul'a dnm olan Bak Be, Ballarino vstasiyle ilk mzkerelere balad. Trkler Yeni Kan-diye kalesini ykmak, Kandiye ve Suda arazsini iade etmek istiyorlard; fakat kaybetmi olduklar Suda'ya mukabil, Pdih iin senelik bir hediye ve Kandiye'de bir yergi muhassh konulmas hakkn istiyorlard. Venedik Senatosu bu tekliflere cevaben: Ele gei-rilemez bir mevkide bulunmakla mehur olan Suda kalesinin teslim edilemeyeceini, eer Kandiye'de bir vergi muhassh bulundurulmasnda srar edilirse, hi olmazsa Hanya'da da bir Venedik konsolosu bulunmasna msade edilmesi gerekeceini, senelik verginin 25.000 guruu ve Pdih iin taleb edilen hediyenin 300.000 gu-ruu gememesi iktiz edeceini bildirdi. stanky civarnda bir deniz muharebesi vuku buldu ve bunda Venedik donanmasnn Msr donanmasndan drt gemi ile yirmisekiz kay batrm olduuna dir 152 alman haber mzkerelerin kesilmesine sebep oldu (30 Eyll 1662). Venedik'in grmeye memur ettii, stanbul'da bulunan ve tam bir hrriyete mlik bulunsn Ballarino, bir aralk yedi seneden beri Edirne'de mahbus olup bilhare orada len eli Capello'nun hline uramak tehlikesi ile tehdd olundu 153.

Brusoni, c. 2, kitab: XIX, s. 111. Rycaut. s. 122. Divn tercman Paul Omero'nun rznmesi. Lacroiz'nin Hitnt'nda (c. 2) bu hdiseden sz edilmedii gibi, trihler de kartrlmtr. nk s. 229'da 19 Mays 1662'de Kprl Mehmed Pasa henz sadrzam olarak gsteriliyor. Halbuki Mehmed Pasa, 16 Ekim 1661 trihinde vefat etmiti. 153 Rycaut. s. 123 ve 124; Ballarino'nun tehlikeli vaziyette bulunduuna dair Dr. Nicolas Contarn'ye mektubu.
152

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ngiltere, Fransa, Transilvanya Ve Avusturya Memurlaryle Diplomatik Mzakereler ngiliz elisi Winchelsoa, Britanya ile akdedilmi olan kapitlasyonun yenilenmesine 154 ve Mora vlsi ile Atina'da yaplan anlamaya, ngiliz gemilerinin hibir muayeneye tbi tutulmayacana dir bir madde ilve ettirmeye muvaffak oldu. Ancak odun almak zere bir ngiliz gemisinden Mora'ya km olduklarnda, Trklerle kavga kararak ilerinden birkan ldrm bulunan tayfann bu mnazaas araya rdi. Bu mnazaa, zmir'in bir bahesinde vukua gelerek, sarho bir ksm asker ngiliz tacirlerinden birkan dmek derecesine varm ve ngiliz elisinin ne kadar m-kil bir durumda kalacan anlatmt. Haleb valisinin yine bu milletten dier tacirler hakknda uygulad tahkir edici muamele dah, sefirin amak niyetinde olduu dier mzkerelere mni oldu. Du Pressoir ve Fontaie isminde iki Fransz memuru Roboli'ye yazlm kraln bir mektubunu hamilen, bu srada payitahta ka-geldiler. Sadrzama ve zt- ahaneye yazlm olan dier yazlar da M. de La Haye'in uram olduu muameleden dolay tarziye talebine ve La Haye'e halef olmak zere tyin edilen olunun Dvn- Hmyn'ca iyi kabul olur.up olunmayacann sorulmasna dir idi. Sadrzam, kapitlsyonlar mucibince yeni sefirin kabul olunaca cevbn verdi 155. Transilvanya yeni prensi Apafy, manyalarndan Jean Datzo vstas ile, Kk Mehmed Paa'nn tahkirlerinden ikyet ediyordu. Kendisine konulan pek ar verginin indirilmesini; ve Transil-vanya'dan alnan araz paralarnn geri verilmesini de istiyordu. ki hududun tahdidine dir olan mesele iin Gabriel Haller nmnda bir ahs, Tamvar valisi nezdinde mzkerelerde bulunmakla grevlendirildi 156. Dier taraftan Apafy, bu konuda ngiliz elisi Winc-helsea'mn mdhalesini istedi; fakat bunun faydas olmad; nk Dvn- Hmyn'un Transilvanya'y bir paalk hline getirmeyi cidd olarak dnmesi zaman gelmiti. Zten Avusturya mparatorluk saraynn gstermi olduu husmet tarz, muharebeyi her an daha muhakkak bir hle getirmekteydi. Kprl Ahmed Paa, sadret makamna geldikten ve Kemeny'-nin vefatndan sonra, kendisinin memuriyetine ve Apafy'nin nasbe-dildiine
Reninger'in ve PanayottTnn raporlar. Bu drt kt Rycaut'da dercedmitir, s. 226 ve 227. 156 Bethlen, erh, c. 2, s. 148. Ryeaut, s. 121. Apafy'nin Koczard ordughndan 25 Eyll 1662 tarihli mektubu.
154 155

Sayfa

94

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

dir Dk de Sagan'a malmat vermiti 157. smail Paa da, Apafy'nin nasbim Dk'e haber vermek iin Al avu'u gndermiti 158; stanbul'da namuslu Istiryal Simon Reninger 159, Avusturya ile Osmanl Devleti arasnda sulhu muhafaza iin elinden geldii kadar alt. Maviri Beris, Viyana kabinesi tarafndan Pdih ile bir n protokol yapmak mzakeresiyle grevlendirildi. Sadrzam, yazl bir cevbta 160, Transilvanya'nn Osmanl memleketlerinin bir paras olduunu beyn ederek 161 Beris'i, hududa serdr olan ve teklif edilen anlama eklini cb ederse kabule mezun bulunan Al Paa'ya gnderdi. Lkin Al Paa Beris'i dinlemekten imtina etti: Bu elinin Tamvar*da ne ii var? stanbul'a, hatt Viya-na'ya geri dnebilir; Wardeift' bile mdfaa edememi olan mparatorundan asla korkulmaz diyordu 162. Bunun zerine Reninger, Viyana'dan bir sulh ahidnmesi alarak (19 Temmuz 1662) kabul edilmesini sadrzamdan rica etti. Bu husus, Dvn - Hmyn'da ve sadrazam, mft, reslkttb, khya be ile yenieri aasndan mrekkeb gizli bir mecliste grld. Osmanl Devleti, ne Transilvanya Prensi'ni seme hakkndan vazgemek, ne Heydkler'i salvermek, ne de mparator tarafndan defalarca talep olunan Szekelhyd'i brakmak istedi. Tamvar Vlsi Al Paa, Szekelhyd'in eskiden Wardein kumandan Rhedei'a it bulunmu olduunu, Erlau'nun zabtmdan beri Karoly'nin bir Trk maliknesi olup Kallo'nun da ayn durumda bulunduunu, War-dein'in hr olan Heydkler'inin kaleye it olduklarm Dvn- H-myn'a bildirdi. Bundan dolay hibir noktada anlama salana mad. Macaristan zerine Sefer Ertesi baharda Macaristan zerine sefer kararlatrlmt. Pdih ile sadrzam Edirne'ye gittiler 163. Sadrzamn kaynpederi olup bir ay nce
Lettera del nnoro al Doca di Saja. Lettera del Vezir di Bada tsmabassa portata da Ali Clans li 30 Pennaro KS. 159 Simon Reninger a person sincere. free and pen hearted, agreable o the nature of the Germans. Rycaut, s. 105. 160 Lettera di Ahmedbassa per il Beris tradatto in Vienna 18 Ghtgno 16668 da d'Asquier* 161 Translvana pateimodo ereditario degli mperatori Ott omani. 162 Beris'in raporu. 163 Rid trihine nazaran (s. 25), zt hne Edirne'ye Venedik seferi niyetiyle gitmi ve fakat Avusturya'nn dmanca muameleleri zerine Edirne'de yaplan bir toplantda Neme zerine gidilmesine karar verilmitir. (Mtercim)
157 158

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kapdn-paalkta Abdlkaadir Paa-zde'ye halef olan Kara Mustafa Paa. kaymakam unvan ile payitahtn muhafazasna brakld (9 bn 1073 - 19 Mart 1663) 164. Bu seyahat, Pdih'n Edirne'ye drdnc seyahati idi. Edirne'de sadrzama serdr-i ekrem unvan verilerek, bizzat Pdih tarafndan bana iki sorgu konulduktan ve samur kapl iki krk ve murassa bir kl ihsan olunduktan sonra, Sanca- erifi bizzat Pdih'n elinden alarak, mtd tantana ile hareket etti. Kprl Ahmed Paa Belgrad'a byk bir alayla girdi 165. Sanda belerbeileri, solunda sancak-beleri yrmekte ve bunlarn nnde avular, mteferrikalar, defterdar paa bulunmaktayd. Eskiden cebeciba lp son olarak sadrzam tarafndan defterdarla getirilmi olan bu zt, zahire ve harb mhimmat tedrikinde gsterdii sr'atle o makama kendisinin seilmesinde isabet edildiini isbt etti. Sadrzamn iki kardei, Mustafa ve Al Be'ler, atnn nnde gidiyorlard. Sadrzam ve serdr- ekrem, ordunun birok erkn kendisini tkb etmekte olduu halde kendisini alklamakta bulunan siph ve yenieri saflar arasndan otana girdi 166. Avusturya Murahhaslar le Mzakereler ki gn sonra, Belgrad'a gitmeye hazr bulunan mparator murahhaslar ile grt: Bu murahhaslar, Baron Goes ile Tamvar7-da Al Paa ile mzkereye balamaya alp baarl olamam olan Beris idi. stanbul'da mutd olarak mukm eli bulunan ve bu sefere de refakat eden Reninger'i 167 de kabul etti. Avusturya Im-paratoru'nun Transilvanya hududunu gemesinden, Szekelhyd'i is-tl etmesinden ve Kanije yaknnda Serinwar kalesi yaptrm olmasndan ikyetle, Szekelhyd'in tahliyesini ve Serinwar'n yklmasn talebe etti. Dk de Sagan'a verilen cevap, bu talebler zerine oturtulmutu. Lkin bu cevap ancak iki gn sonraya; Essek'e vara te'hir edildi 168. Sadrzam, Baron Goes' 121.600 adam, 123 sahra ve 12
Pdih stanbul'da iken sabk Budin muhafz smail Paa kaymakam olmutu; Neme seferi Edirne'de kararlatrldktan sonra Mustafa Pasa kaymakam olarak tftytn eSdL 165 Ortelius Redivius'un trihinde bu seyahatin Martin Mayern tarafndan yazlm tafsilt vardr. Nuremberg, 1665; 2 cild, s. 248. Bunun Agia Moghtanj dedii, Acem olanlardr. Hoswader, kap uhadar; Belgrad Mofe ve Sc-houfti'si dedii Belgrad molla ve mflisidir. 166 Bu giri, Ortelius Redivius'ta (c. 2. s. 248 ve 249) ve orta boyda dier bir eserde tasvir edilmitir. Mezkur eserin ad sudur: Trklerin Birinci Vezirin Emriyle 8 Haziran 1663 Trihinde Wferirarg Adl Rum ehri Yakunnda Kin Olup fcdytizbin Askere tlmgh Otngn Rivayet Olunan Ordughn* Muhteem Girileri, 166$. 167 Rid'de bu Reninger kapu kedhuds Zengen, Baron Goes Gos Hakimi . Cuvazern.dir - (s. 31). 168 Rfiid (s. 28 ve 29); Cev&tru't -Tevrth; Bafdn Goea'e refakat eden Tullio Miglo'nun Belgra^
164

Sayfa

96

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

muhasara topu ile 60.000 deve ve 10.000 katrdan m -rekkeb ordusunun btn heybetini bir bakta gsterebilmek iin bir tepenin zerine kartt. Onbe gn sonra, sadrzamn Essek'e girii ve mparator'un iki murahhas Baron Goes ve mukm eli Reninger ile ikinci mlakat vuku buldu. Reslkttb, khya ile yenieri ve sipahi aalarnn hazr bulunduklar bu mlakatta, sadrzam Szekelhyd'in terkinden ve Serinwar'n yklmasndan baka, sulbn devamm samimiyetle arzu etmediinin alen delili olarak Kanun Sultn Sleyman zamannda tyn edildii gibi 169 senelik 30.000 altn vergi denmesini istedi. Avusturya murahhaslar bu taleblerden ilk ikisini hkmetlerinin nazar- dikkatlerine arz edeceklerini vaad ettiler; fakat ncsne gelince, bunun mparator'a tebliini zerlerine alamayacaklarn aka sylediler. Ordu Essek kprsne doru yrrken, sadrzam Krm Hn'n -dan bir mektup ald. Hn'a, az bir mddet nce, avu-ba A Aa ile mutd olarak trke bahs olmak zere 10.000 altn gnderilmiti. Buna cevap olarak Hn, 100.000 kiilik bir Tatar ordusunun olu Ahmed Giray kumandasnda yaknda gnderileceini bildiriyor ve mteakiben 15.000 Kazak'tan mrekkeb bir frkann da geleceini vaad ediyordu 170. Yine bu srada Budin Vlsi Siyvu Paa biraderi Hseyin Pa-a'dan bz bilgiler alnd ki, ihtiyar Kprl, lm deinde bu Hseyin Paa'y hududun en yiit muhafz olmak zere oluna tavsiye etmiti. Bu haberler zerine Budin'e ynelindi; mparator'un murahhaslar da oraya gnderilmiti. Budin'de toplanan bir askeri mecliste (17 Zilhicce 1073 - 23 Temmuz 1663) sadrzam, Raab (Yank-Kale), Komorn (Komaran), Uj-war (Uyvar) dier adyla Neuhausel kalelerinden TJyvar*m kolayca zabtnn mmkn olduunu ve mparator'un ikinci veziri orada bulunduu iin, zabtndan ok byk faydalar ve zengin ganimetler hsl olacan syledi 171: urasn gzler nne serdi ki, Raab'a girmek mkil olduu gibi, Kornom da geni ve su dolu hendeklerle mdfaaya
Konferans'na ve Osmanl ordusunun ahvline dir otta boyda oniki sahfelik zabtnamesi. Viyana, 21 Haziran 1663, Ortelius Redi-vius, s. 250 ve 251. 169 Rid (c. 1. s. 32). mparatorun mektubu Cev&hirfi't -Tev&rlh'te ve Reninger ile Goes'in raporlarnda vardr. (R&id'de. s. 31'de, Avusturya bavekilinin sadrzama mufassal mektubu vardr.) 170 Rsid (s. 34). CevhMVTevartB'te Krm &n'mn olu Ahmed Gray'n mektuplarna batanz 171 R$d, (s. 34). Rid, askeri meclisin 10 Zilhicce'de, Cevhr't -Tevrlh 17 de toplandn yazyor Ortelus'un zannna gre biri 10, dieri 20'de iki mecls toplanmtr.

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

hazrlanmtr. Be gn sonra murahhaslar tekrar sadrzamn adrna arldlar. Serdr Al Paa'y m belerbei Mustafa Paa ile res efendiyi hazr buldular. Sadrzam mevcut deildi. Fakat phesiz ki adrn perdeleri arkasnda gizlenmiti. Al Paa, sadrzam nmna sze balad: Ya Sultn Sleyman zamannda yaplan anlama mucibince senede 30.000 altn, yhud Koca Murad Paa zamannda kabul edilen artlarda olduu gibi bir defada 200.000 florin (kara gu-ru) verilmek zere, bar teklif ediliyordu. Szekelhyd'in tahliyesi ve Serinwar*n terkedilmesi teklifleri hakknda szlerim sylemi bulunan murahhaslar, bu defa efendilerine keyfiyeti arz etmek zere bir mhlet istediler. nk Osmanllar imdi Transilvanya kalelerinin yklmas ile iktifa etmeyip, bunlarn kendi ellerine teslimini taleb ediyorlard. Al Paa, ondrt gn msade verdi; bu mddet zarfnda Osmanl ordusunun Ujwar zerine yrmekte devam edeceini bildirdi (24 Zilka'de 1073 - 30 Temmuz 1663) 172. Osmanl Ordusu Uyvar zerine Yryor iki gn sonra ordugh kaldrld, asker Gran (Estergon) zerine yneldi. Sadrzam bu kalenin nnde bir kale yaplmasn emretmisti. Lkin tamamlanmas iin drt gn beklemeye mecbur kald. Yeni ayn ilk gn (1 Muharrem 1074 - 5 Austos 1663) serdr Al Paa ve Mehmed Paa, 8.000 kii ile nehri getiler. Neuhausel (Uy-var) kumandan Kont Forgacs, yanl bir rapora aldanarak ve kpry ortasndan krlm zannedip tam frsattr diyerek, nehir ile ordunun bakyyesinden ayrlm bulunan Trkler'e hcum etmek zere, 8.000 Hsar, yhud Heydk, 8 svr bayra, piyadeden olumu 500 asker ile, kaleden bir hcum hareketi yapt. Parkan'da bulunan Trkler, dmann yaklatn grr grmez onlar iyice kandrmak iin
Rgid'de (s. 3&37) yazl tafsilta gre, eliler Al Paa'ya; Ake ts mutasavver deildir; fakat bize onbegn mhlet veriniz; siz Budin sahrasnda durunuz; biz Erdel'i tahliye ve Kanije yanndaki ye ni kaleyi hedm ettirelim- demiler; AH Paa Siz vakit kazanmak istiyorsunuz diyerek bu msadeyi vermemi olduu hlde, mteakiben, ota arkasndan bu konumalar dinlemekte olan sadrzam ieri girerek, elilere hitaben; Meramnz tecdd-i sutt ise Erdel'in tahliyesi ve yeni kalenin hedm ile birlikte ya otuz bin altn yhud ikiyzbin guruu vermee raz olunuz. Mukaddema para bahsi yoidi diye *tirz edemezsiniz; nki bu kadar masraf ihtiyar le buralara kadar geldik; artk burada stanbul'da syleildii zere sulh olunamaz, demi. Eliler Hediye nmyle bir mkdr ey deseniz belki resi bulunurdu; fakat nakid ake tsina srmzn hibir vehile rzs yok -dur cevbn vermiler. Bunun zerine Kprl Fzl Ahmed Paa artk grmelerin uzatlmasna ruhsat vermiyerek elilere: Siz gidiniz, istirahat ediniz; biz de yolumuzdan kalmyabm; mukadder ne ise zuhur eder demi ve elileri Budin kalesine gndermitir. (Mtercim)
172

Sayfa

98

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kaldrlm bulunan kpr dubalarn yerlerine koydular; brhm ve Kaplan Paalar kumandasnda 20.000 kii nehri byk bir sYatle getiler ve serdr Al Paa ile Mehmed Paa'-nm askerine iltihak ederek Macar ordusuna hcum ettiler ve klliyen malb eylediler. Macarlarn yardan fazlas harb meydannda kald. Forgacs, Neuhausel'e zor kaabildi. Palfy, Yukar Macaristan'dan gelmekte olan palatine ancak iki svr ile katlabildi. 700 esir, kz ve domuz gibi bizzat sadrzamn huzurunda kltan geirildi veya bouldu; ilerinde Rblad ismindeki zabitlerle Baron Weles dah mevcd olan 344' Budin'e gnderildi. Sadrzam her esir iin krk elli ve her ba iin yirmibe otuz guru verdi. Uyvabtn Zabt Muharebenin devam mddetince Kprl adrndan kmamt; lkin ceng sona erince Parkan'a (Cierdelen) mteveccihen hareket etti ve Uyvar yolu zerinde Szitva ve Nitra kprlerini tmr etmesi iin Al, Mustafa, Grc Mehmed Paalard o gn gnderdi. Yirmibeten fazla mektubu hmil bir? ulak tutuldu: Bu mektuplar Novigrad ve Ujwar*da kumanda etmekte olan zabitlere verilen t-lmtlan ve acemiliinden dolay Forgacs'a yaplan tevbhleri bildiriyordu 173. Sadrzamn bir mektubu Forgacs'a Neuhaeuserin teslimini teklif etti (13 Muharrem 1074 - 17 Austos 1663). Bu mektup u mealde idi: Pdih- ry-i zemin hazretlerinin serdr ye sipehs-lr sadrzam, Forgacs'a lm eder ki: Uyvar* halfe-i mslimn nmna teshir etmek iin yer gtrmez askere mlikdir. Eer Macarlar bi't-tavvel-riz kal'a^ teslim ederlerse ml ve canlarna ilimeyacekdir. Teslim etmedikleri takdirde, Hlk-i zemn ve siimn olan Mevly- Mtel hid olsun ki, cmlesi kltan geirilecektir. Macarlar kendilerine Pdihn ne kadar efkat etmekde olduunu bilseler, urunda evi adlarn kurbn ederler. Ve'sselm... 174. Kalede Trke bilir kimse olmadndan, mektubu getiren iki adama Macarca'ya tercme etmeleri rica olundu. Forgacs bu tercmeyi okuduktan
Ovhrtt't-Tevrlirte kayda gre, tutulan mektuplar arasmda unlar da vard: 1) Neuhaeusel kumandan LocateDi'ye {s. 50); 2) MontecuccoU'den Por-gacs'a (s. 51); 3) Po alay kumandanna (s. 51); 4) Mecls resi tarafndan Lewenz, Neuhaeusel ve Novigrad ehirlerine yazlm mektup; 5) Kont Harrach'tan Novigrad Alman kumandanna; 6) Neuhaeuserde Marki Gra-na'ya. (Mektuplar, Mslmanlar'n hcumundan tam mnsyle saknlmak gerektiini bfldirivordu; RAsid, s. 41. <Mtercim) 174 Bu mektup, Cevhrfi't-Tevrlh'te (s. 56) ve Ortelius'ta (s. 267) dercedil -mitir.
173

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

sonra: Efendinize syleyiniz ki, kale benim deildir; teklifleri hakknda bu gece mzkere edeceiz, yarn cevbm alr demekle iktifa etti. Gece metris ald ve ertesi sabah namaz vakti, Tanr'nn himayesine mazhar olmak iin kurbnlar kesildi. 22, 35, 48 ve 64 lib-relik byk apta toplar kalede gmbrdemeye baladlar. Arslan Paa, lmclarla birlikte Nitra suyunu, Neuhausel hendeine gtrmekte olan su yollarn keserek yeraltndaki su yollarn kuruttu (23 Muharrem - 27 Austos 1663) 175. Krm Hm'nn olu Ahmed Giray 100.000 Tatarla geldi; hemen mte akiben kardei Mehmed Giray 20.000 Kazakla grnd. Ahmed Giray bir kl, bir haner, bir trke ile mcehhez olarak arkasnda samur krk vard; kardei batan ayaa srmal bir kaftan, krmz bir kontu, bir samur kalpak giyinmiti. Kazak hatman da kontu ve kalpa ile farke-diliyordu. Bodn ve Eflk voyvodalar askerlerini tkb ediyorlard 176. Montecuccoli'nin kale imdadna gndermek niyetinde bulunduu frkann yolunu kesmek iin Kaplan Mustafa Paa, Nitra'nn dier tarafna geme enirini ald. Muhasara ordusu pek iddetli ate ediyordu; lkin mermilerinin byk bir ksm isabet etmiyordu. Kale-dekiler ilk gnlerde muhiti en aa kar gelir 700 glle topladlar. O zamana kadar kale etrafndaki kulelere henz taarruz olunmamt. stihkmlardan atlan bir gllenin isbetiyle Trk ordusun-daki toplarn en byk apls paraland. Bu top Brunswick'te dklm ve hisr-iken ismiyle adlandrlmt. Sadrzam, silh altnda bulunmayanlar veyahut metrislerde almayanlar drt ksma ayrd ve bunlar nbetle kale zerine toprak srmekte kulland. Kendisi, khyas ile kap halkndan tertiblenmi olan birinci tak ma riyaset etti. Defterdar paa, btn dvn ktibleriyle ikinci takm tekil ediyordu. nc nbette mteferrikalar, avular, si-pher ve silhdrlar, drdnc nbette de orduy- hmynda bulunan halk grevli bulunuyorlard. Budin muhafz vezr Hseyin Paa bunlara nezret
Rid'den telhs (s. 43): Dmn muhasaradan nce kalenin bir canibinden akan Nitra suyundan hendek iine doru byk bir hark amt; dflim oraya su akard. Serdrn fikri ve emriyle Can Arslan Paa lmclar v&-stasyle bu hark ibtl ettikten baka, hendein beri tarafnda mfinasib bir yeri kazdrmaa balad. Zemn hendekten bes-on zira' derin kazldktan sonra, kale iindeki suyu oraya akttlar. Bu suretle hendek susuz kald. (Mtercim) 176 Hammer. burasn Rid'den yanl tercme etmitir. Sadrzam, Ahmed Giray Sultn otanda kabul ettii zaman, ona kendi hazinesinden bir alfan kl, bir mcevher trke, bir mcevher haner. Ur samur krk verdi. Mtekiben kardei Mehmed Giray Sultn onbe -yiimibin kadar Kazak le gel' diginde, ona da bir dtb kaftan, bir srmal aprasth kontu, bir samur kalpak, yanndaki hatmanlara birer kontu, birer kalpak ihsan etti. Bundan sonra Budan voyvodas kendi askerleri e geldi. s. 44. (Mtercim)
175

Sayfa

100

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

edecekti. Gece gndz davul, zurna, trampete, dmbelek alnyordu. Her gece sadrzam metrisleri dolar, lmlarn istihkmlara kadar ulatrlmas iin lmclar tevik ederdi (15 Safer 1074 - 18 Eyll 1663). Sierot burcu tarafnda bir ev yand ve bunun zerine bir paa ile iki takm asker gelerek, kaledekilere tekrar teslim teklifinde bulundular. Drt gn sonra (19 Safer - 22 Eyll) Fredericlt burcu zerine umm bir hcumda bulunuldu 177. Ertesi gn Torg&cs burcuna, daha ertesi gn tekrar Frederick burcuna hcum edildi. Trkler burcun zirvesine km bulunduklar halde, muhafzlar onlar ric'at ettirmeye muvaffak oldular. Bu yeni hcumda Marki Pio da, Marki Grana da yaralandlar. Trkler, Sierot'un nnde yaptklar istihkm hemen hemen burcun yksekliine varm, olduu iin, bun dan istifde ederek kale muhafzlar zerine iddetli bir ate atlar. Umm bir hcum hazrl grld, fakat mahsurlar bunu beklemediler. Macarlar ve Almanlar, kumandanlar olan Marki Pio ile Forgacs', sekiz maddelik bir teslim mukavelenamesini imzalamaya mecbur ettiler (21 Safer 1074 - 24 Eyll 1663). Bu mukavelename, mahsurlarn can emniyetini, ordughtan gemeksizin ve Tatarlar tarafndan soyulmak tehlikesine uramaks-zn ekilip gitmelerine izin verilmesini te'mn ediyordu. Kendilerine 1.000 araba verilecek, Neuhausel (yvar) muhafzlarnn vazifelerini son dereceye kadar f ettiklerine dir sadrzam tarafndan mparatorca bir mektup yazlacak, btn mahsurlar kmadka ga-libler kaleye giremeyecek, vatandalar ile beraber gidemeyecek olan yarallar shhatlerine kavutuktan sonra istedikleri tarafa gitmekte serbest olacaklard. Velhsl, Macar muhafzlar davul alarak 178 ekilip gittiler (25 Safer 1074 - 28 Eyll 1663) 179.
Bu bur, Rycaut'un Rampire of the fort Frederic eserinde tarif edilmitir. s- 143. Kaledekiler, sekiz madde teklif etmilerdi: 1) Mal ve can emniyeti. 2) Ordu iinden gememek ve Tatarlar' grmemek, 3) Bin araba verilmek, 4) -sr'a mektup, 5) Dman kmadka kaleye girilmemek, 6) Kfi miktarda zahire verilmek, 7) Yarallarn sonra salimen iadesi, 8) Davul dp bayrak aarak gitmek. Sadrzam: Fakat bir gnlk zahire ve drtyz araba veririz; eer utanmazsanz davul alp bayrak anz. Dier taleb ettiklerinize de msade olunur fakat kkleri, kale bedenlerini bugn zabtet-meliyiz cevbn verdi. Teslm, bu ekilde kararlatrld. Rid, s. 48 -48. (Mtercim) 179 Rid ve Cevhrfi't-Tevfiril, Cevahir, Ortelius'tan ve Ltince yazlp Alman -ca'ya tercme olunan aadaki eserlerden ziyde tafsilt verir; 1) Journal der A. 1663 von den Torken bloqnlrten, nnd emflich anch erobertea Oberun-garischen Vestung Uywar der Nenhausel, 6 f., in-4. 2) Verzeiehniss, was slch taglich von 15. Angust 1663, da er in diese Festnng kommen, bls zar Ubergabe ergebcn, von Johann Pfeger aus den lateinischen fibersetzt, 1663-3) Aussage efaes franzosichen Renegaiens, welcher anheat den 23 Aag. des 1663 Jars von dem trklschen Lager, so jenselts des Flusses Neotra ton das Drt Udkr gechlagen, freiwillig hennte nach Nenhnsel kommen. 4) Estract des Schreibens des Hm. General Sporkens, ans dem Haupflager Losls vom 29. Angust 1663; anch andere Schreiben von den listigen nnd nngevonlicben Stratagemen der Trken gransamen Wnten nnd Tyranisfe-en, 1663-4. 5) Fled-zug, der trMsche, d. 1.
177 178

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Kalede 40 top ve 14.000 kile un bulundu. Drt gn sonra Cuma namaznn edas mnsebetiyle Uyvar*n iki byk kilisesi camie evrildi. Yenieri, siph, cebeci, topu, azab, martolos askerinden seilmi olan 4.000 kii kalenin muhafazas iin grevlendirildi. Bunlarn senelik tahsisatlar 3.800.032 akeyi buluyordu. Sadrzam, ci-vardaki palangalar muhafzlarna, affedildiklerine dir mektuplar yazd, te Uyvar ethi, Sitvatorok anlamasnn mtemadiyen yenilenmesiyle yarm asrdan beri gecikmi olan Macaristan aleyhine dmanln ilk vak'as olduu iin, btn Almanya'da geni akisler yapmtr. Avusturya mparatorluu memleketlerinin Trkler tarafndan istilsna dir hibir zaman bu sene ile bundan sonraki seneler zarfnda karld kadar eser, meviz (nasihat kitaplar), rz-nme, kefiyt, nasihatler, tevik eserleri neredilmemitir 180. Uyvar kalesine o kadar stn kuvvetlerle hcum edilmi, muhasara o kadar iddetle idare edilmi, o kadar ok srmtr ki, bugn bile Avusturya - Macaristan'da (tabi ki Hammer zamannda) ok gayret gsterildiinden ve sarslmaz bir mukaavemet gsterildiinden bahsedilmek istenirse: Uyvar nnde bir Trk gibi derler. Reslkttb'n Ve Damadnn damlar Uyvar*n zabtndan drt gn (ondrt gn?) nce, sadrzamn metrisleri kontrol ettii bir sabah, Valide Sultn'n maviri ve srda olup Kprl Mehned Paa'nn sadrzam olmasna sebep olmu olan reslkttb mzde ile kaynpederi 181 Kad-zde b-rhm Paa ordunun hayretine mcib olarak dm olundular (9 Safer 1074 - 12 Eyll 1663). Bu dm yorumlamak iin o zamann Avrupa mverrihleri, tab'an sulha meyilli olan m-zde'nin bu muharebeye muhalif bulunmu olduunu zannetmilerdir

warhafter Bericht von der tflridschen Armee, welche **<* wie vtele Passen solche gefnfret, wie strak dleselbe von Beigrad ab-' marschert nnd was mit solcher bls zn des kays. Legates R. di Goys Abreise pasiert, samt einer liste derer im Forgacrischen Treffen (1663) gefangenen Chrissten. 16644. Rycaut, KnoUes'te (s. 141). MontecucooH, c. 2, s. S0. (Evli-y'nn 6. cildinde dahi birok tafslt vardr. u trihi bizzat Ahmed Paa sylemitir: Allah muin old, feth eyledk Uyvn>-1074..Hadlka, 107. (Mtr) 180 Ksaca: Trklerin Knvvetlnin Allah'a Bzie Olmas, yfihnd Trklerin Muharebesi ve Hristtyanlar'n Mozaffertyeti, Lassenius'un eseri, yirmibir mek-tub eklinde ayrlm; Trkler'in Yaklam Obuas ile Tehdld Edildiimiz Kanlmaz Tehlike, 1663; adalarmzn Dnmeleri lehi Arz EdUrni Bin Siyasi ve Trihi Mlahazalar, Wttenberg, 1663; Tttrkler'in Muharebesine Dir Namusla ve Tarafsz Mlahazalar; vesaire. 181 Kadizde brahim Paa, mi-zde'nin kaynpederi deil, damadyd. {Mtr.)

Sayfa

102

Byk Osmanl Tarihi

182

Cilt 11

Joseph von Hammer

. Vaka mukm eli ile be gn sonra m-zde'nin ve Kad-zde brahim'in balarnn iki hinin kesik ba olarak gnderilmi bulunduu Budin*deki Avusturya murahhaslar, m-zde'nin sulh-sever hislerle mtehassis olduuna ehdet ederler 183. Ancak biz Trk mverrihlerinn ifdesine daha ziyde timd ederiz: Bunlara nazaran Ahmed Paa'ya, Mehmed Paa ve brhm Paa hakkndaki kadar sevgi beslemeyen m zde, zt- ahaneye brahim Paa'nn Ahmed Paa yerine tyin olunmasn teklif etmiti. Sadrzam bundan haberdr olur olmaz, kendisinin azline dir olan rivayetten doacak mkltn ilerin akna fena yolda tesir edeceini Pdih'a derhl bildirerek, bu ayiaya hemen son verilmesi lzm geldiinde srar etti: te byle kararlatrld ve uyguland; m-zde feda edildi 184,'. Sadrzamn kardei Uyvar'm zabtn haber alarak Budin'e gitti; orada aralksz gn donanma yapld 185. stanbul'da ise enlik yedi gn srd; Forgacs ordusundan alnan 700 ve dier zabtlar-da ele geirilen dier 300 esir zafer armaan olarak gezdirildi. Bu talihsizler arasnda Jean Aur da
Yalnz Rycaut (s. 135), hakik sebebini zikreder ki, bu konuda Osmanl mverrihleri ile ayn fikirdedir. Bilmeyiz ki mstakim olan ve dima sulhu tavsiye eden bu adam bu kadar ser! ve ngehnl bir suretle niin dm olunmutur? Goes ve Reninger'in Budn'den 19 Eyll 1663 tarihli raporu. 184 Bu dmn ahidi olan Evliy'dan hulsa: 1074 Safer'inn dokuzuncu gn sabah, Kad -zde brhm Paa sabah namazn kldktan sonra, avuba brhm Aa ve muhasebeci Grc Mehmed Efendi'nin gelmeleriyle kahvalt etmeye baladlar. Mteakiben bir ba telli piyade dvn avuu geldi; paay sadrzam tarafndan davet eyledi. Paa, avubaya, Mehmed Etendi' -ye, bana: Siz oturunuz, kahvaltnz yiyiniz; belki ben de gelirim dedi. Mehmed Efendi: Shibsiz adrda ne yapacaz? Biz senin gl cemlini grmee geldik, biz de gideriz diye nz ederek, paann srar zerine kaldlar. Paa gittikten sonra ben ktm, metris yollarndan yrmee baladm. Serdr Ali Paa'nn metrisine gelmisn; Al Paa'ya brahim Paa'nn davet olunduunu haber verdim; rengi bozuldu: Bizi de imdi sadrzam isteyecektir, Allah hayr eyleye dedi. Hakkaten o da hemen arld. Ben mte -ferrika-bann tabyasna gittim. Baktm ki res m-zde le Kad-zde brhm Paa; sadrzamn huzuruna gtrldler. Ben bir tarafta gizlenmi, dinliyordum; res efendinin yle sylemekte olduunu iittim: H! Bu mektubdan haberim yoktur. Devletli vezir, olum, efendim, bu dman iidir; inanma! Sadrzam: Ya bu mhr senin deil midir? diye sordu. Res: Mhrm takld etmiler dedi. Sadrzam hiddetle: Sen bunu sadetU p dihma gnderdin, o da bana gnderdi. Niin byle hilf- vki' yazdn? Niin 'brfetm Paa Usturgun'da ibtid dman krmam olsa Sanca- erif giderdi. Vezr gentir, i grmemitir, mhre lyk deildir, mhre lyk brhm kulundur' diye yazdn? dedikten sonra, idamn emretti. Mteakiben brhm Paa'nn sadsn ve bir de reisin: Devletli beni ldr, ben ihtiyarm, lkin ibrahim olumu azd et! dediini iittim. kisini de dar karp dalar gibi ylan topran arkasnda bodular ve oraya defnettiler. Ben oradan koa koa lbrhm Paa'nn adrna geldim, meer sabahleyin gfil yfiznfi grmek zere gelen avuba ve Mehmed Efendi, paann azimetini mtekib, btn emvalini muhafaza altna almlar. Evliya elebi, brhm Paa'nn mntesiblerindendi. Pasa'dan yama edilen eyadan avu-ba. Evliya'y da hissedar etmitir. Sonra Evliya, eski dostu olan sadrzam khyas brahim Aa'ya intisb etmitir. EVliy elebi Seyhat -nmesi, c. 6, s, 330-333. (Mtercim) 185 Donanma'ya Rycaut cdunelma der. Neuhaeusel'in zabt hakknda birok vekaayi -nmelerden mada, Zfibde'de (va: 165), o vakit sadrzamn dvn efendisi olan ir Sleyman Efendi'nin ayni vak'aiara dir raporu bulunu
182 183

Sayfa

103

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

bulunuyordu ki, sonralar Yediku-le'de geirdii bir senelik mahbsluk haytnn elemlerini kaleme almtr. Uyvar, Papaz Paul Warda tarafndan kale hline konulmu, Bethlen ve Homonai tarafndan karlan karklklar zerine Trklerin idaresi altna gemi, tekrar Macarlar'a intikal eylemi, sonra alt defa yaralanarak bu kale nnde ruhunu teslim eden m-parator askeri kumandan Bouquoi tarafndan .bo yere muhasara olunmutu. Bu defa altnc bir muhasaraya uramtr. Ele geirilmesi, byk te'sirlere yol at: Zr Macaristan' Osmanllarca kar koruyan mevkilerden biri idi. Osmanl hill ve sancaklar, o zamana kadar Hristiyanlk'n zabtedilemez saylan Forgacs, Sierot, Frederick, Boheme, Ernest, mparator adl alt bur zerinde grnm, kilisede sa'nn dni yerine Hz. Muhammed'in dni kaaim olmutur. Neuhaeusel'in zabt, 1663 trihinde, yni Macar ve Srplar* -n ilk defa olarak Trkler aleyhinde ittifakyle vukua gelerek Srp -lar'in hezmetiyle neticelenen ve Macaristan kral Louis'in harikulade bir suretle firarndan dolay Mariazel Kilisesi'nin kurulmasna sebep olan Mariza muharebesinden asr sonra, fena bir almet saylmtr. Apafy Osmanl Ordughnda Bu vak'adan sekiz gn sonra, Transilvanya Prensi Apafy'nin Osmanl ordughna geldii grld. Apafy, ilk defa vuku bulan davete, Osmanl ordusunda bulunan ve kendisine muarz olduu sy lenen Gariel Haller*i emirlikte rakibi olarak bulmak korkusuyla icabet etmemiti 186 Ancak sadrzam tarafndan tekrar davet edilmesi ve ordughtan dnen enternons Batzo, Ladislas Ballo ve Va-lantin Rilvasi tarafndan tatmin olunmas zerine, nihayet Uyvar nlerindeki ordugha geldi. Gabriel Haller, Moldavya v JSflk prensleri, refakatinde 60 avu olmak zere avu-ba tarafndan kabul olundu. Bu yi kabulden cesaret alarak, iki ay ordughta kald ve bu mddet zarfnda kendisi ve maiyyeti iin gerekli yiyecekler ve rildi; lkin sadrzam, hergnk vaadlerine ramen, yazl bir mukavelenmeye (ahdnmeye) n olamad. Apafy'nin veda mlakatndan istifde ederek Gabriel Haller de gitmek iin izin istedi. Sadrzam cevaben bir tebessmle iktifa etti. Apafy ile birlikte gittiler. Ancak Estergon'da Tuna kprsne varr varmaz, dolu dizgin tkb etmekte olan Tatarlar yetierek
186

Sayfa

104

Tafsilt iin Jean Bethlen'in Tnuuuvany TArlhl'ne baknz, s. 27 vd.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Apafy'nin muhafzlarna hcum ettiler. Eer Apafy, kpry tutmakta olan sallardan birinin zerine snmam olsayd, onu da Tuna'ya atacaklard. atma esnasnda kendisini nehre atm olan mareal yardmcs Nalatzi'yi kurtarmak iin ok zahmetler ekildi. Bunlar geceyi Nemeth'te geirmek niyetiyle hareket ettikleri halde, Trk svarisi Gabriel Hal-ler'i, firar etmi olmak thmetiyle yakaladlar. Sadrzamn huzuruna gtrldnde, masumiyetini isbt iin bir sz sylemeye ve sefr olmak sfatyle kendisini taarruzdan masun bulunduran milletler hukuku hkmlerinden sz etmeye vakit bulamakszn dm olundu. Lewenz, Neutra Ve Novigrad1n Zapt Apafy'nin geliinden az sonra kapclar khyas da ordugha gelmiti. Sadrzama hitaben iltifat dolu bir hatt- hmynla bir kl, bir sorgu, bir samur krk, bir hil'at getirdi. Mtd slbla yazlm olan hatt- hmyn 187 : Sana ve ol sefer-i zafer-eserde ur u dn devletlimde ta yastanup toprak denp ceng iden gaaz ve mchid kullanmn vaz* ve erifine ve sagr ve kebrine nn ni'me-tm hell olsun ve cmlenz ber-hrdr olasnuz. szlerini ihtiva ediyordu. Uyvar'n zabtnn ertesi gn sadrzam, o civarda bulunan Le-wenz, Novigrad, Neutra, Freistadtl, Schintau 188 kale ve palangalarna teslm teklifinde bulundu. Novigrad'a gnderilen Kaplan Paa, kalenin savunmakta olduunu bildirerek mhimmat istedi. Neut-ra'nn zabtna giden Hseyin Paa ise, muhafzlarn teslimiyet arz ettiklerini ve kalede bulunan ganimetlerle dnmekte olduunu haber verdi (16 Rehlevyel 1074 - 18 Ekim 1663) 189. Hseyin Paa Neutra'dan Lewenz zerine yrd; bunun
Hatt- hmyn RAid'de (s. 51) ve Cevhir't-TVvrih'te deroedOmtir. Wessprim kumandannn, Zriny'nin, Papa kalesi kumandam Esterhazy'nin mektuplar Montecuccoli'dedir, s. 62, 83, 84. 188 Freystadtl kumandanna gnderilen teslim teklffnmesi Ortelius'ta (c 2, s. 284) ve Cevttr'de (s. 80) dercedflmir. 189 Cevahir (s. 88): Forgacs ile Kornom kumandam arasnda yaplan bir gr menin bir esr tarafndan tutulan zabtnamesi. (Evliya eleb'den telhis: Nitre'de (Hamroer'de Neutra) kesme kayadan cehennem kuyusu gibi bir zindan var ki grenin akl, iinde mahbus olann hem akl, he de can gider. Vezr Hseyin Paa bu zindandan kemendli dolaplarla binaltm mslman kard ki, bireler, zayf, nahf, sapsar olmular; kalar, sakallar, salar birbirine karp top top olmu. "Gzlerini, kulaklarn, burunlarn bitler yaralam. Bu ibadullah yedi aydanberi burada mahbus imi; yirmidrt saatte bir kere yalnz elli dirhem yulaf ekmei verirler imi. Hseyin Paa bunlara birok yemek hazrlanmasn emretti ise de benim htnm zerine gz hapsine alnarak biraz ekmekten, biraz sudan baka birey verilmemesi em -rolnd. Lkin zavalllarn birou ziydece yiyerek telef oldular. Baklrsa, bizim tarafn insan esr edip bunlar istihdam etmeleri, te tarafn bu ekilde hapsetmesinden ok daha iyi olduu anlalr. {Mtercim)
187

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

muhafzlar da Novigrad muhafzlar gibi mdfaa azminde bulunduklarndan, sadrzam bu iki mevkii bizzat zabtetmeye niyetlendi. Tatarlar Moravya Ve Silezya'da Tatarlar yeniden Moravya ve Silezya'da aknlar ediyorlard. (2 Eyll 1663). Daha austos iinde 6.000 Tatar Tyrnau, Freystadtl, Saint -George taraflarn tahrb ederek ve Landshut'tan geerek Mo-ravya'ya aktlar. Freystadtl ve Schintau iddetli bir mukaavemet .gsterdi. On gn zarfnda 10.000 yenieri ve Freystadl' muhasara etti; lkin neticesiz hcumdan sonra Waag kprsn ykarak ekildiler (13 Eyll 1663) 190. Tatarlar, Nikolsburg Rabensburg taraflarn yollan zerinde rastladklar hereyi yakarak dolatlar; bu suretle Olmtz'e mil kalncaya kadar yaklatlar. Diet-richstein ve Liechtenstein prenslerinin arazsi tahrb edilerek yakld; ikinci prense it otuz iki ky batan baa yklarak 191, Tatarlar Uyvar pazarna yeniden 12.000 esr gtrdler. Ondan sonra tekrar Pressburg zerine yryerek Geyersdorf ve Saint-George'yi kl ynna evirdiler. Waag nehrini yzerek gemek suretiyle Hra-disch nahiyesinde Rosincko boazna kadar vardlar. Yine bu srada 14.000 Tatar, Husar ve yenieri Brunau ve Klobach taraflarn tahrb ederek ldryor, yakyor, yama ediyor ve Macaristan'a gtrmekte olduklar 2.000 esr ile 16 ata koulmu ve ilerine gen kzlar doldurulmu drt arabay krbala tkb ediyorlard. Uy-var ordughna geldikleri zaman Kont Nicolas Zriny bir pusudan karak, bunlarn 400'n ldrd; ancak o da Haleb paasnn hcumu altnda kalarak Kornom toplarnn muhafazasna snmaya mecbur oldu. Nicolas Zriny'nin kardei Pierre Zriny, Bosna Vlsi Cengi Paa aleyhinde daha ziyde muvaffakiyete nail oldu. Bosna Vlsi, iki Zriny'den birine ayrca hcum edip de kolayca stn geldikten sonra, stirya zerine yrmeyi dnyordu. Bu maksatla 10.000 kii alarak Bosna'dan kt; 2.000'ini Lica ve Corbolo'da brakarak geri kalanyle yeni Serinwar kalesini almak ve buna muvaffak olamazsa stirya'y tahrb etmek zere Carlstadt civarndaki Ottochaz ehri zerine yrd (17 Ekim 1663). Pierre Zriny bir ormanda 4.000 Hrvat'la bekliyordu; Paa'mn askerinden yarsnn rahata gemesine engel olmayarak dier yars zerine hcum etti ve bunlardan 1.000'ini kati
Montecuccoli ve Avusturya Mecmua- Mevkute- Askeriyesi, 1828, s. 141. Ortelius (c. 2. s. 273); Defne Dallan, Transilvanya, Macaristan, tstirya, Af-rikaMa Hristiyanlk ceng eden Hristiyan valyelerinin trihi (Almanca), Nremberg, 1664.
190 191

Sayfa

106

iin

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

edip, sekiz bayrak ve 257 esr ald. Bu aknlarda Moravya, Silezya, Macaristan mntkalarnda mu-hrib askerler tarafndan esr edilip gtrlen Hristiyanlar'n miktar 24.000'i bulur 192 Ekim ay sonlarnda (26 Reblevvel 1074 - 28 Ekim 1663) sadrzam, ordughn Uyvar*dan kaldrd. Ordu Neutra'dan, Szituva'dan, Estergon'dan geti; sonbahar yamurlaryla daha beter hle gelen bataklk bir yoldan gitmeye mecbur oldu. Uyvar'da muattal halde bulunmu olan 20 top ki ikisi Sultn Sleyman zamanna aitti Estergon'a gnderildi. Sadrzamn ilk ihtarna itaat etmemi olan Lewenz 193, gn sonra teslim oldu; muhafzlar eyalar ile ktlar. Ahlyi yamadan muhafaza etmek zere verilen amn-nme-ler btn civara gnderilerek 20.000 kii yeniden tabiiyyet defterine alnd; Lewenz sanca atrapatra Al Paa'ya verilerek maiy-yetine 400 muhafz brakld (1 Reblhir 1074 - 2 Kasm 1663). O srada haber alnd ki, Novigrad, yirmiyedi gn muhasaradan ve 8.000 zayiata sebep olduktan sonra, Kaplan (Mustafa) Paa'ya teslm olmutur. Oraya da Kaasm Paa kumandas altnda 400 kiilik bir muhafz kuvvet i brakld. Transilvanya, Moldavya, Eflk voy-vodolar hil'at aldktan sonra 194 ordudan ayrldlar. O zamana kadar Budin'de bulunan Baron Goes'e nazikane bir mektup verilerek msade edildi ki, bunda elilerin bir anlama ekline girimekten imtina etmelerinin sulhun faydalarn takdr etmemelerinden mi, yoksa kendilerinin mezuniyetleri olmamasndan m kaynakland bilinemiyor tarznda idre-i kelm ediliyordu 195. Lehistan Elisinin Gelmesi Essek'te sadrzam, Tatarlar'n Ruslar aleyhine imdada gnderilmesini efendisi kral nmna rica etmek iin gelmi olan bir Lehistan elisini kabul etti. Ona cevaben, mparator ile ceng edildii bir srada Tatarlar gibi muavinlerden vaz geilemeyeceini ve eer Osmanl Devleti ile Avusturya
Ortelius'ta balca maktullerin listesi vardr. Cevhlr'de tesltm tekllf-nmesi Vt cevab yazldr. (Lewenz, Rid ve Evli ya'da Lve (Live?) eklindedir.) 194 Cracovie palatini Stanislas Potocki'nin ve kanlar Nicolas'n mektuplar O-vhftr'de s- 112 ve 114'te dercedilmistir. 195 Sadrzam ve serdr- ekrem Fzl Ahmed Paa tarafndan Dk de Sagan'a. yazlm olan bu mektubun sureti Rid trihinde dercedilmigtir, c. 1, s. 55. (Mtercim)
192 193

Sayfa

107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

arasnda ortaya kan ekimeye Lehistan karacak olursa, Tatarlarn Lehistan zerine yryeceklerini bildirdi. Sadrzamn umm karargh, B udin'den Belgrad'a nakledildi. Kaplan Paa Kanije'ye gitti. Tatarlar Szegedin'de, Szombor'da, Fnf -kirchen'de kladlar. Ard olan Budin Vlsi Hseyin Paa, Zriny'-nin hareketlerine nezret etmekle grevlendirildi. Zriny'nin Harekt K ortasyd. imparator askeri Mur ve Drava zerine yeni hareketler yapmak iin ktan istifde etmek istediler. Ocak ay ortalarnda, mparatorluk ordusuna kumanda etmekte olan Graf Wolf Julius von Hohenloche 6.000 piyade ve 1.000 svr ile birdenbire Pettau'dan kt. Bu ehir Roma hkmeti zamanndan kalma bideleri ile mehur olan Pettovium kadm beldesidir ki, Bat Roma mparatorluu burada son hkmdar gen Augustulus'n elinde yklmtr 196. Kont Nicolas Zriny'nin sadrzamn ikyetlerine ramen, Mur nehri zerine yaptrm olduu Yeni Serinwar kalesi toplanma yeri kabul edilerek, Hrvatlar ban ve Macaristan ordusu ve ordugh kumandan Pouchard'n emri altndaki 12.000 Bavyerah ve Kont Leslie kumandasnda bulunan 700 piyade ve alt blk Picco -lomini svarisi ile yerlemitir (21 Ocak 1664) 197. 20.000 kiiden mrekkeb olan bu ordu, Serinwar'dan Presnitz zerine yrd. Bu mevki iki gn zarfnda teslim oldu. lerinde 400 Trk askeri, 100 Tatar, 37 aa bulunan 800 kii kaleyi boalttlar ve 15 top terketti-ler. Husarlar, Hedkler Tatarlar'm zerlerine yrdler. Zriny bunlar klla tutmaya alt; lkin Macar asll bir Bohemyal tarafndan az kalsn ldrlecekti. Graf Hohenloche'nin adamlarndan biri saldrgan kurunla
Son imparatorun Pettau'da bulunduu zaman. Roma mparatoriuu'nun uram olduu mOskttt. Franszca'da La conr dn roi Fettan (Pettau kralnn saray) darb~ meselini ortaya karm olmaldr. 197 Ortelius'ta (s. 297-300), bilhassa bu vak'aya dir iki eser vardr: Birincisinin unvan udur: Kont Nikolas de Zerin le Onun, Budlany ve Neidagy'nb Cem'an Yirmfibht Kiiyi Balan Askerleri Tarafndan Hristiyanlk tb Teebbs Olunmu ve 1664 Senesinin 20 (10) Oca tarihinden 16 (8) ubat T rihine Kadar Olan Mddet Zarfnda kml Edilmi Olan anl re Hatrlanmaa &yn Olan Seferin Muhtasar ve Mevsuk Hikyesi.. kincisi: Trkler Aleyhine Muharebe Hakknda Gayet Gzel Pek l, Pek Hristfyanca Bir Vaaz Ki Banda Evvel Graf yon Hohenche le Kont Zrlny'nin Askerleri ile Geen Ks Trk Toprana Yaplan An! Hcumlar Gayet Doru ve Btara-fne Olarak Hikye Olunmutur. Nuremberg, 1664. Dier bir eser: Tttrk-ler'in Hristiyan'da Narasdfa Adasma Bir stil Teebbsnde Bulanma* in Orada Kont N. Zerin Tarafndan Mili Ur Meclis Akdohnmasndan Ne Vehile stifde Ettikleri ve Ancak M. Peter Tarafndan Ne Nasl Rfc'at Ettirilerek Tkib Edildikleri, Wardein'dek Tttrkler'in Bizimkiler Tarafndan Bir Karakol Muharebesinde Nasl Malub Edilerek Byk Tetefta Uradklar., Aralk 1664. (Bu eserler hep Almanca'dr.)
196

Sayfa

108

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

'Ortelius'a nazaran Torpech ve dier bir esere gre Darchpeck. Ortelius ile evvelce zikrohman eser. 200 Dman Szgettnvar' alamamas zerine Peuy'a taarruz etmi, serdr Mehmed Paa'nn yardm zerine oradan da me'ys olup kamt. Rid, s. 60. (Mtercim)
198 199

Sayfa

109

ldrerek Zriny'i kurtard. Hemen o gece Babocsa kuatlarak, drdnc gn, ilerinde 11 aa bulunan 2.072 adam kaleyi terkederek Drava kenarlarna nakledildiler. Macarlar bu tarafta Trklerin tahliye etmi bulunduklar Barcs kalesini yaktlar. Babocsa ile Barcs'ta 20 top galiblerin eline dt. Ertesi gn Zriny, svarileri ile Szigeth geidine vard. Lkin topu olmad iin te tarafa geerek Fnfkirchen'e kadar ilerledi. Bu aknda Macar ordusu Torbeg 198 palangasn yaktlar. Orada Szigeth'in (Sigetvar) fethini mtekib Sultn Sleyman'n yrei ve barsaklarnn defnedilmi olduu yerde bir mezar ve bir tekke vard. Fnfkirchen (Pe; Peuy) ve kurunla kapl camileri yakld: Yalnz kale, muhasara toplar olmadndan dolay, alnamad 199. Zten buralara asker evkinden maksat, ertesi sene Osmanl ordusunun girmesini men' etmekten ibaret olduundan, Zriny, Sziklos'u yanda brakarak Essek Kprs'ne doru yrd, kprnn bandaki Terrak palangasn ve 8.565 kadem uzunluunda ve 17 kadem geniliinde olup Sultn Sleyman tarafndan in edilmi bu muhteem kpry iki gnde yakt. Macarlar'n yolu zerinde bulunan takriben 500 ky dah yaklarak, yangn uleleri mstevlilerin getikleri yollar aydnlatt. Zriny'nin Szigeth zerine yrmekte olduu hakknda Fnfkirchen bei Murd Be'in verdii haber zerine sadrzam epeyce endielenerek, Essek klanda bulunan Mehmed Paa'y serdr tyin etti. Istoni-Begrad (Stuhlweissenburg) ve Yanova paalarn, Kaplan Paa'y, Tatarlar' maiyyetine vererek byk bir sr'atle Zriny zerine gitmelerini emretti; kendisi de tularn Belgrad nne diktirdi (2 Receb 1074 - 30 Ocak 1664) ve yolda mkilt ekilmemesi iin eya arkada braklarak, ertesi gn hareket edileceini askere iln etti. Hakkaten ertesi gn 1.000 kii, kendine tahsis edilmi olan asker, 2.000 yenieri ile Belgrad'dan kt. Lkin Metrovie giderken Macarlar'n Szigeth'i muhasaradan vazgeerek geri dnm olduklarn renip 200 Szigeth'in muhafazasn serdr Mehmed Paa'ya ve Fnfkirchen'in muhafazasn Kaplan Paa ile Behke beine, Bosna alaybeine, Budin mtesellimine, Kolsvar ve Tamvar paalarna tevd ederek, derhl Belgrad klasna dnd. Palatinin mektuplarna mukabil olarak

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Clausenberg, Szekelhyd ve dier Transil-vanya kalelerinin zabtolunduuna dir Apafy'den alman yazlar, bundan evvelki ende verici haberleri izle etti. dar Deiiklikler Zriny'nin k ortasnda asker gndermesi, Edirne ve stanbul'da pek mbalaal rivayetler yaylmasna sebep olarak, bu muharebeye Demir kazk seferi dendi 201. Bununla beraber birok devlet byklerinin dm ve idar cihetten yaplan deiiklikler de umm efkr megul ediyordu. Silistre Vlsi Can Arslan Paa, sadrzamn gidiinden az evvel Uyvar nnde dm edilmi, serdr Al Paa Budin muhafazasna memur olmutu. Mehmed Paa Karaman vl-liine tyn edilerek atalba Paa, sadrzamn adr nnde boulmutu. Kapclar khyas ve Pdihsn musahibi Ysuf Aa hakknda zt- ahanenin av dn srasnda kapclar tarafndan ikyette bulunulduundan dolay evvel saraydan uzaklatrlarak Ankara sancak beliine tyn edildi; daha sonra peinden gnderilen bir kapc vstasyle istanbul yolu zerinde Babaeski'de ba kesildi. Pdih'm mahremi olup nail olduu mushib unvanndan marurlanarak saray hademesini gcendirmi olan Hseyin Aa, mevkiini kaybederek kapc-ba unvnyle ve 150 ake yevmiye ile uzaklatrld. Onun hizmeti Sultn brahim'in zamannda ok kt bir hret yapm olan Cinci Hoca'nm doum yeri olan Saf-ranbolulu bir yenieri neferinin olu olup, Kulolu lkabyle anlan Mustafa'ya verildi, Mustafa, msik-ins ve ir olduundan Pdih'n huss iltifatna nail olmutu. Karadeniz filosuna kumanda etmekte olan Deli Mehmed, Kazaklar'n birka kayn batrdktan sonra stanbul'a dnmekte iken Krm Hn'ndan ald bir mektupta Dnieper Kazaklarnn yeni bir hcumda bulunduklar cihetle, yine gelmesi hatrlatlyordu. Osmanl amirali, Hn'n gnderdii adam astrd; fakat ktidarn byle ktye kullanmasndan dolay kendisi de bir mddet sonra dm olundu 202. Klis kalesine hcum eden ve ric'ate mecbur olmu olan Bosna Valisi Cengi-zde, emre aykr hareketinden ve malbiyetinden dolay haytn kaybetti. Transilvanya ordusuna serdr ve daha sonra Budin kalesine muhafz olan Al Paa, 87 yanda Tamvar'da vefat etti. Sadrzamn kni,
Zbdetfl't-Tevrlh, varak: 51. Dresden'deki Zfibde nshas burada 51. varaktan 69*ya geerse de arada noksan olmadndan, rakamlarda yanllk yaplm, demektir.
201 202

Sayfa

110

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

sabk kzlaraas Mehmed Aa'ya t Medine'de yetiti ve aa orada dm edildi. Essek kprsnn tekrar in edilmesine emir verildi. stanbul muhafzlarn artrmak iin Macaristan'dan 1.000 yenieri yazld; 500 yenieri de Girit'e gnderildi. Edirne'de, payitahta birbuuk saat mesafede Gl Baba mevkiinde ve mleki Ky'nde pdih tarafndan kkler ve emeli bir bahe yaptrld. Yamur Duas ilkbahar gelmi, sadrzam Baron Goes'e verdii kda ancak mbhem bir cevap almt 203. Bundan dolay baharn giriiyle beraber tular Belgrad sahrasna karld ve hafta sonra sadrzam Samlin sahrasna ordu kurdu (22 aban 1074 - 20 Mart 1664'te, orduyu ikml iin defterli ve kaytl nmndaki btn maa sahipleri ve bahriye diresinde bulunan timr sahipleri ile Msr, Ba-dd ve Diyrbekir vilyetlerinden azledilmi olan vezirin bu seferde bulunmas emredildi 204. ay zarfnda 205 yaplm olan Essek kprs, dman tarafndan tekrar yaklr dncesiyle, Essek muhafz Kbleli Mustafa Paa, Bosna belerbei tsmil Paa ile samsoncu ba, kprnn muhafazasna memur oldular. Hayli vakittir yamur yamadndan ve dolaysyle araz susuzluktan zarar grdnden sadrzam yamur duasna klmasn emretti. Sava nehri kenarna bir mihrb kuruldu. Kuraklk, nc gn, m'-minlerin dualar yerine ulat, muazzam bir yamur yad (24 Ramazan 1074 -. 20 Nisan 1664). Vani Efendi Sultn Murd ve Sultn III. Mehmed zamanlarnda olduu gibi stanbul'da ve Edirne'de Osmanl askerlerinin muzafferiyeti iin dualar edildi. Bu dualar hakknda mft Minkaar-zde Yahya Efendi ile vaiz eyh Vn Efendi arasnda iddetli bir ekime oldu. Vn Efendi, duann alen olmasn destekliyordu; eyhlislm efendi ise herkesin cami iinde edecei duann da umm surette ve meydnlarda okunacak dualar kadar Allah'n

Bu mektup Rid-'de (s. 62) ve Cev&hir'de vardr. Mektubun talyanca tercmesi mevcuttur ve 2 Mays 1664 tarihlidir. Sadrzamn ksa cevb Cevhir'-de grlr. (Rir de dah meali vardr, s. 62). 204 Rid, s. 63. 205 Cevahir. Bz Avrupa mverrihlerinin zannettii gibi kirfcgnde deil.
203

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

nezdinde makbul olacan syledi. Vn Efendi 206, zt- ahanenin tevecchne, kendisini valilii esnasnda Erzurum'da tanm olan sadrzamn iltifatn da eklemi bulunduundan, mftye stn geldi. Bu zt doum yeri olan Van'a nisbetle Vn diye anlrd. Sofularn ve Hristiyanlar'n iddetle dman idi. Riyakrca bir taassub gsterir, halka telkin ettii iddetli kaaideleri asla kendine tatbik etmek istemezdi. Vn Efendi'ye muhiberinden biri sul edip: Sultnm, dv-y zhd ve takvada infiradnz malm; lkin yine tahsl-i dnyya himmetiniz ve nzik cariyelere ve zme-i ziynet olan inci ve cevahir ve samur vesir emvale vch ile rabetiniz var; bunun srrm idrk edemedim dedikde, cevp verip: Behey ndn! Dnynn kendisi bi-aynih kabh ve mez-mm deildir; cmlenin matlb ve mergbu bir ni'met-i celledir; zemm olunan cihet-i tahsili ve keyfiyyet-i tenvldr. Ahz u te-nvlde sen bana mabih ve mmasil deilsin; bir lokma tenvl sana haram iken bana hell olur. Mesel: Taam ederken di arasna giren et parasn hill ve zor ile karp yutarsan sana mekruh olur; ben nazikane tahrik-i lisn (dil hareketi) ile kurtarp yutarm, bana hell olur. Bir misl daha: Siz ml - haram ile me'klt alp haram yersiniz; biz ise me'klt ve melbst deyn (bor) ile alrz; ay banda bheli mlimizden ed ederiz; hle ile hell yeriz, tte ml-i dnyy ahz u tenvl hususunda dahi nice limne tasarruf tmz vardr ki bize caizdir demi 207. Byle bir ahlk muallimi, Cizvit Tellier'nin bylesine lyk ve ada olan biri, ne stanbul'a dnmeye, ne de ordunun banda bu lunmaya cesaret edemeyerek, av ve harem iinde Edirne'de vakit geiren Pdih' bu lkayd hlinden dolay te'mn etmeye pek msid idi. Avc Sultn Mehmed, kendisine payitahta dnmesini tavsiye eden bir kazaskere: stanbul'da ne yapacam? stanbul'da oturmak babamn hayt terk etmesine sebep olmad m? Benden ncekiler dima zorbalara malb olmadlar m? stanbul'a dnmektense, kendi elimle ate verir, ehrin ve sarayn ateler iinde yandn mahzzne te-m ederim! cevbn vermiti 208.

112
Sayfa

Vnt Efendi'nin-tercme-i hli Uftk-zfide'de 459 numaradadr, Hammer'in Nam'dan tercme ettii bu fkra ki ... iine alnmtr aslndan aynen tercme olundu- Natn. c. 6, s. 240. (Mtercim) 208 Knolles'ten kaynaklanan bu szler, bizim trihlerde zikredilmediinden, mev-skiyet derecesi bilinemez. (Mtercim)
206 207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ehzade Mustafa'nn Doumu Bu srada ehzade Mustafa'nn doumu mnsebetiyle balca Osmanl ehirlerinde yedi gn enlik emr olundu (8 Zilka'de 1074 -(Sal) 2 Haziran 1664). Bu ehzadenin validesi, Resmo'nun zabtndan sonra Osmanllardn eline dm ve serdr Deli Hseyin Paa tarafndan saraya gnderilmi bir Rum kzyd ki, Rebia Glm Sultn 209 nm ile haseki unvanna nail olmutu. Haseki Sultn, sekinliiyle pdihn gznde bulunduu iin, ehzadenin doumu Pdih'n byk memnuniyetini mcib oldu - Esmer gzeli olan hasekinin ikbli, Rusya'da domu 210 bir sarn gzeli olan Valide Turhan Sultn'n ikblini haleldar etmeye balamt. Muhabbetini Vlidesiyle haseki arasnda taksim etmi ve kendisini bsbtn av ve bahe merakna vermi olan Pdih levazm hazrlanmakta olan muharebeyi hatrlyorsa, ancak kefettikleri hususlar, o zaman Osmanl memleketlerinde ve Almanya'da gaaibin haberi olmak zere telkk edilen ve pek ok kanlar dkleceini bildiren mneccimlerle istiare etmek hatrlyordu 211. Sadrzamn Azmeti Tular henz Semlin sahrasnda dalgalanmakta iken, asker harektn daha fazla geciktirilmemesi lzumu hakknda gelen haberler", sadrzamn atletine nihayet verdi. Transilvanya prensi Apafy, mparatordun harb hazrlklarna ve Fransa ve dier mttefiklerin gndermekte olduklar yardm kuvvetlerine dir Zzathmar sergerdesinin bir mektubunu gnderdi
Mouradjea d'Ohsson, c. 2, s. 514; Fransz tarihisi Alix'n t^lyanca Gidi Hikyeler adl romandan istinsah yoluyla yazd gibi, ZacM. deU Bu mver rihin ifdesine gre Pdih, kzn Evgenia ismini gy Trke Cara (sevgili) demek olan Zach ekline dntrm. Bu Zachi haseki kelimesi -nin bozulmuundan ibaret olacaktr. AIix bunu asla bilmiyor, nk Chaisakl Zachi diyor. 210 Moskof milliyetine mensup olan valide sultan uzun boylu, zayf, biraz iek bozuu, mavi gzl, gaayet beyaz, salar altn sars renginde idi. De La Croixfmn Htralar, I, s - 556. 211 Knolles'te Rycaut, c 2, s. 150. O zaman Almanya'dan hem politika hem de ilm- ncmdan (astroloji'den) bahseden birbirini mfitekib iki eser yaynlanmtr. kisinin ad ve mnderict gibi bir olan bu eserlerin mevzuu, biri Macaristan'da ve dieri Arabistan'da zuhur eden iki gk hdisesi ile ilgi liydi. Birincisinin unvan udur: Trklerin Taarruzlar ve Cenb- Hakkn Himyesi ki Yukar Macaristan'da 1660 Aralk'inda Grnen ve Bize Trk-ler'in Yaknda stilsn ln Ederek Hlin ktizsna Muvafk Hareket Edip Allah'tan Omidvr Ohnaklgmz htar Eden Semav Hdiseler Be MOnkesif Olmutur, basm trihi 1661. kincisi: TOrkler'm Taarruzu ve Cenb- Hakkn Himyesi k 1663 Ocak'tnda Arabistan'da Medma -Thalnabia (Medinetl-Enbiy?) Sdk Bir Dost Tarafndan Yazld Vehile Nerolunmu Bir Hulsadr.. S.H. de G.'nin eseri. Trkler'n geliine dir bir hulsa eklemitir, 1663.
209

Sayfa

113

Byk Osmanl Tarihi

212

Cilt 11

Joseph von Hammer

. Szigeth (Sigetvar) kumandan bulunan Haleb Vlsl Grc Mehmed Paa, 0emir - Kazk'm yni Zriny'nin Szigeth ve Kanje zerine yrmekte olduunu bildirdii gibi 213, Hseyin Paa Uyvar*dan, Neutra'nn umm kumandan vekili Kont de Souches tarafndan kuatlm bulunduunu yazd. Derhl Uyvar1! muhafaza etmek ve Neutra'y kurtarmak zere War-dein, Yanova, Eri (Erlau; Ere) belerbeileri Kk Mehmed, Kaa-sm, Hall Paalar ile Apafy'nin 214 ve yal aas Ahmed Aa'nn klalara taksim edilmi olan Tatarlar'la birlikte gitmeleri iin emir verildi. Hemen o srada idi ki, mrhor (emr-i hr), ordunun derhl hareket etmesini emreden bir hatt- hmyn ile ve bir krk, bir kaftan, murassa bir kl, murassa bir haner, iki sorgu'la birlikte geldi; hara-y hmyndan 10 at getirdii gibi kaymakam, silhdr, kapaas tarafndan gnderilmi olan dier hediyeleri dah ulatrd. Neutra'nn Dmesi Hareket edilecei gn elem verici bir haber geldi: Byk kuvvetler 215 tarafndan kuatlm olan Neutra teslm olmak mecburiyetinde kalm, Kont de Souches, Kk Mehmed Paa'y Szent-Kereszt (Mukaddes Ha) yaknnda ve Estergon nehri kenarnda malb ettikten sonra, Lewenz'i tehdd etmekte idi (11 evval 1074-7 Mays 1664). Eri muhafz Hall Paa'nn biraderi Uyvar muhafz Hseyin Paa, res efendi, Budin defterdar, muhafzlarn ulufelerini vermek zere Neutra'ya gitmi olduklar hlde 400 svr ve 200 piyade ile kaleyi tahliye ederek silh ve eyalarn beraber gtrm ve 80 top ile birok harb mhimmtm gaaliblere brakmlard. Ancak Souches, kalede yiyecek bulamad; nk Neutra, ancak yiyecek yokluundan dolay teslm mecburiyetinde kalmt 216.

Cevhtfde, Arafy'nin ve Szathmar sergerdesinin mektuplarna baknz, s. 143 ve 144. Cevhir'de Szigeth belerbeinin arzas ve sadrzamn cevb, 138. 214 Cevahirde Apafy'ye mektup, s. 142. 215 Trkler'in ifdesine gre 16*00 adam. Avnstnrya Mevfcnte -i Askeriye Mecmuas, 1828, s. 270, yalnz 8000 kii der. 216 Ortelius, s. 311. 1) KanlJe Ordughnda Yazlm Harb Vekaayfl; Tftrk ve Hristiyanlar Arasndaki tik Muharebe ki Sonradan Mtttteflk Man Birka Bb Tatar ve Tfirke kar Hiristfyatlarm Kumandam Comte de Soncbes Taraf nidan tmdad ve Devam Olunmutur,* Mays 1664. 2) Bir Taraftan Ttrkler, Bir Taraftan Hristiyanlar ve Macarlar Arasnda 1664 Senesinde Znhflr Eden tik Muharebenin Hikayesi; General Sonches'm B BfahArebede, Daha Sonra Ntra Muhasarasnda Olduu Vehile, T&rkter'e Nasl Vahim Bir Darbe tn-dirdlgl ve Yenge Yryn Nasl rettii; Kanije enginden Beri Gelen Dikkate ayia Vak'alar Dahi Eklenmitir., Mays 1664. (Bu eserler Alman-cadr).
212 213

Sayfa

114

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Kanje Muhasarasnn Kaldrlmas Reninger'in talebi zerine sadrzam, sulh anlamas yapmaya her vakit hazr olmakla beraber yer gtrmez dery-misl 217 askeri ile kendisini karlamaya yrdne dir Dk de Sagan'a, kendi slbuyle bir mektup daha yazd. Vukovar'da Kanije beler-bei Hseyin Paa'dan gelen cil bir mektup, Nsn sonundan beri Zriny,"Hohenloche 218, Strozzi tarafndan kuatlp dlen bu kalenin sr'atle imdadna yetiilmezse dman eline deceini bildiriyordu 219. Mays ortalarna doru (18 evval 1074 - 14 Mays 1664), sadrzam Essek kprsnden geti ve bu kprnn ve Darda palangasnn tekrar insnda gayret gsterdikleri iin Bosna ve Si r-mi belerbeerine memnniyetini bildirdi. Moha/ta, orasn klak olarak semi bulunan Hn-zde*ye bir hilkat verdi Sziklos (iklo)'-dan, yaknda geleceini Kanije muhafzlarna gizlice bildirdi. Fnf -kirchen'de, son kuatmada yanm olan evlerin harabelerini ziyaret etti. Szigeth'e iki saat mesafede Csaukal kprsnde Szigeth Valisi Grc Mehmed Paa ile grerek, Kanije'nin durumuna dir m-lmt ald (29 evval 1074 - 25 Mays 1664) 220. Szigeth'de kumandan Mehmed Paa, Poschega Vlsi Kaplan Paa i le Anadolu Belerbei tarafndan byk bir tantanayla karland (1 Zilka'de 1074 - 26 Mays 1664). Mora, Rumeli, Nibolu, Ohri belerbeileri ve beleri, yardmc kuvvetleri ve 1.000 tfenk-endz Arnavut ile orduya iltihak ettiler. Szigeth'te toplanan bir asker mecliste, Kanije'ye giden doru yolu tutmakta bulunan Ba- bocsa ve Berczencze (Pressnitz) palangalarn zabt etmek mi, yoksa onlarn te taraflarndan dolaarak bataklklar arasnda daha m-kiltl bir yol mu mnsib olaca mzkere edildi. kinci kka karar verildi; lkin yine o srada Kanije istihkmlar altnda yine ayn ekilde bir meclis akteden Macar ordusu reisleri, sadrzam ordusunun 30.000 kiiden ziyde olduunu ve muhsrlar bu miktarn sdece yars
Rid, c. 1, s. 69. (Mtercim) Rycaut, Hohenloche'yi Olach ve Montecuccoli .Hollach. adyla zikreder. 219 Rycaut, Kanije Paas'nn mektubuna baknz. 220 Kanje muhasaras, en gzel Askeri Kronik mecmuasnda anlatlmtr, 1828. II, varak: 6. Bu muhasaraya dir eski eserlerden dikkate yn .olanlar unlardr: Diariom und kurze Erzoehlnng wie die Belagenmg der Festung Ca-nischa den 17. '(27) Aprilis begonnen, contbndrt, und ans was erneblichen Ursachen dteselbe den 21 Mal (II Junus) 1664 wieder anfgehoben worden, so dana wte der Tttrk dte Vestang Nen Serinwar attaqnfat nnd erobert; samt Anhang, begreifend unterschedliche generale nad partfcnlare fiber die selft* hero bevorab den 1* and 2. Ang. 1664 bel Erobernng Levens nnd Barkan, sodann bel dem bhttlgen Haapttreffcn bei S. Gotthard an der Baab passfrte actiones nnd Krieskandhmgen; mit etnem Gmndrlss befder Lager, 1664217 218

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kadar olmakla beraber yiyecekleri kalmamaya baladm ve Osmanl ordusunun onlarla Serinwar arasna girip Pettau, Radkersburg, Gratz zerine yryebileceini dnerek, muhasarann kaldrlmasna karar verdiler. Bundan dolay mparator ordusu btn toplaryle Serinwar zerine geri ekildi 221 Serinwar'n Muhasaras, Zapt Ve Yaklmas Muhafzlar tarafndan yaklm olan Babocsa ve Berczencze muhrebesiz Osmanllar'n eline dt. Babocsa'da, Valide Sultn'n kahveci-bas orduya gelerek, Valide Sultn tarafndan sadrzama kymetli kseler, bir samur krk, bir murassa haner getirdi. Sadrzam, Kanije'ye bir saat mesafede Boghan kprsnde iken, dman ordusunun ekilip gittiini haber ald (6 Zilka'de 1047 - 31 Mays 1664); kaleye yalnz bana girerek kahraman muhafz Hseyin Paa'ya samur krkl bir hil'at ve murassa bir haner verdi; zabitlere, kaftanlar, muhasarada yaralanm olan neferlere yedi kese para datt. Vakit kaybetmeksizin mparator ordusunu tkbe balad. mparator ordusunun Mur nehrinin sa tarafna alelacele ric' ati zerine, tabi snak olabilecek bir orman ve Serinwar' d-ebilecek bir tepe Osmanllar tarafnda* kald gibi, kaleye kadar olan yola da Osmanllar hkim bulunduu cihetle, sadrzam ordusu bakmdan da daha iyi bir durumda bulunmu oluyordu. Bu muharebede iki milletin ekime konusu olan Serinwar kalesi, Mur nehrine kurulan kprnn ba olmak zere, muahedelere ve Trklerce Avusturya aleyhinde ikyet vesilesi vermemek isteyen mparatorun arzusuna aylar olarak, in edilmiti. Bu kalenin ne yan taraflarnda istihkmlar, ne hendei, ne de kapal yollan vard. Bir tepeye mahkm gayr-msid bir mevkide yaplm ve iki taraf ak olduu gibi, sedleri de nehre kadar uzanmyordu. natnn iyi olmamasndan dolay, az saydaki muhafzlar da muhafaza iinde byk mkilta uramalarn cb ettiriyordu. Ksaca, Serinwar, muharebeye yarar bir kale olmaktan o kadar uzakt ki, esasen koyun al diye isimlendirilmiti 222. mparator saraynda ve meveret meclisinde bunun yklmas ve yerine yenisinin yaplmas kararlatrlm iken, arpmalarn balamas zerine derhl
221 222

Sayfa

116

Muhasarann tafsilt iin unlara baknz: Ortelius, s. 318, Montecuceo, c. 2, s - 62; Rycaut, s. 151. Montecuccoli, c. %, s. 64. Zttbde bunu Batak Kale. diye anar.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

mdfaaya hazr hle getirilmesi iin, istihkmlarn elden geirilmesi iine hz verildi. Hendekler, kuyular, lmlar ve mukaabil lmlar, zrhl siperler, rtl cenahlar, snma yerleri, yeralt geitleri, metris siperleri, bataryalar, el kumbaralar, bombalar, ateli silhlar ikml olunarak, mdfaa vstalarna ilve edilebilecek eylerin hibirinde kusur edilmedi. Osmanl ordusu Serinwar nne gelir gelmez Mur nehrinden geilmesi kararlatrld: 300 yenieri ve o kadar segbn, zel olarak yaplm sallarla sudan geme emrini aldlar. Bu mfrezenin yar Mur nehrindeki adaya kt ve metris insna balad srada, Kont Strozzi 150 tfenki ile klc elinde hcum ederek (6 Haziran 1664) kanlar mahvetti; iinde 400 yenieri bulunan dier iki sal da dman tarafndan krlarak, yenierilerin hepsi bouldular. Strozzi kazand zaferle sevinecei bir srada, bir kurunla vuruldu. Onun lm haberi, feldmareal Montecuccoli'nin orduya geliini hzlandrd. Montecuccoli artk alt gn sonra ordunun bakumandanln zerine ald ve bundan sonra Serinwar*n muhafazas ve Mur nehrinin askerin geiine kar savunulmas, onun uhdesine kald. Avusturya askeri, Mur ye Drava nehirlerinin kavaklar ile Dra-va'nn sol sahilinde bulunan Serinwar kalesinin karlkl noktalan arasndaki mesafeyi igal ediyordu. Oradan Kotory'ye kadar olan araz de Hohenloche kumandasndaki Avusturya mttefiklerinin elindeydi. Kotory'den itibaren yukarya doru Zriny, Bathany, Na-dasdy kumandasndaki Heydkler, Husarlar bulunuyorlard (21 ve 23 Haziran 1664). Kuatma devam ediyordu. Topran slanm ve zerine baslnca kaylacak bir hle gelmi olmas, Osmanl bataryalarnn zirvesinde bulunduu teepye klmasn imknsz bir hle getirdiinden, birbirini tkben yaplan iki hcumu neticesiz brakt. O zaman, muhsrlara arka taraftan anszn hcum edilmesi bir ahs tarafndan teklif edildi. Lkin bu plnn tatbiki iin Drava nehrini iki defa, yni evvel Mur nehri ile birletii noktada, ikinci olarak, birletii yerin alt tarafnda Dernis yaknnda gemek lzm geliyordu. Bundan baka, Mur sahillerindeki Osmanllar'i da oradan karmak gerekiyordu. Binenaleyh bu muhataral tasavvur u ygulanamaz diye grlerek reddedildi ve Baden margrav Leopold kumandasy -le imdada gelmekte olan Almanya ve Kont de Coligny kumandasiy-le yardma gelmekte olan Fransa mttefiklerini beklemeye karar verildi. Serinwar yarm-hilli zerine Osmanllar tarafndan 2 Haziran 1664'te yaplan iddetli bir hcum pskrtld gibi, yine Osmanllardn Mur nehrini gemek iin yaptklar yeni teebbsleri de sonusuz brakld. ki

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

gn sonra muhsrlar o kadar yer kazanmlard ki, artk kalenin atei kendilerine yetiemiyordu. aranpoller yakld; Avancourt 223, Tasso, Buttler ve Rossi ismindeki zabitler, daha ziyde durmaya imkn msid olmad iin, Osmanllarn kendilerini mevzilerinden skmeye mecbur brakmalarn beklemeksizin, hendeklerdeki karakollar hattn gerisine almak zere bulunduklarn bakumandana bildirdiler. Montecuccoli, ahab istihkmlarn yan ile lmlarn alevlenmesini ve yarm-hillde durulamaz bir hle gelinmesini mtekib, kprnn te tarafna geilmesini emretti. Bununla beraber Tasso, ertesi gne kadar dayanabileceini zannetti. Lkin ertesi gnn balamasndan evvel muhsrlar kaleye o kadar iddetle hcum ettiler ki, Serinwar mdafileri cesaretlerini kaybederek, kprleri ykmakszn ve istihkmlar yak-makszn, son derecede intizamszlk iinde katlar. 1.100 Macar'n bir ksm pare pare edilerek Mur nehrinde sulara gmld 224. O gnk muharebede, ksacas, Kont Thurn ile birok zabit ldler (5 Zilhicce 1074 - 29 Haziran 1664) 225. Muhasara esnasnda Pdih'm yeni nedimi Ysuf Aa, bir hatt- hmyn ile, bir krk ve bir haneri hmil olarak orduya gelmi ti. Sadrzam bu yeni iltifata teekkr sadedinde Ysuf Aa'ya 20 kese altn verdi ve Pdihla 1.200 ba hediye etti. Serinwar'da bulunmu olan 3 havan, 6 balyemez, bir kul vrin (kalanburna) Kanije'ye gnderilerek, yedi gn sonra da banisine ve muhafzlarna hakaret olmak zere kale uuruldu ve bakyye-si ykld (1 Temmuz 1664). Sadrazam Raab (Yank-Kale) zerine Yryor Muhasara srasnda Nibolu, Avlonya, Ohri Paalar orduya iltihak etmilerdi; Silistre belerbei Hseyin ve Mar*a belertei Mustafa Paalar, Essek'te braklan 20 topu, kfi miktarda mhimmat ile birlikte
Montecuccoli Avangour yazyor; .Bemberg. de hi phesiz Lamberg olacaktr. Montecuccoli llerin saysn ancak 800 olarak gsterir; ancak Cevnlr't -Tevrh'e nazaran (s. 129) bu miktar 1100' bulur. Bu rivayet Reninger'in aadaki ifdesini te'yd eder: Sadrzamn nne 1100 ba konuldu ve hayatta olan 13 esirden 7'si ldrld. Ortelius, s. 350. 225 Rid'de Serimvar'in muhasaras ile zabt ksmna baknz. Vekayi -i Asfceri-ye'de, 1828, s. 20, Montecuccoli tarafndan bu muharebeye dir mparatora takdm olunan rapora ekli plnn aynen resmi vardr. Ona ve u eserlere baknz: 1) Diartum anni 1664 a die 20 antf ad 5 Jnlii in castrfs ad U1 -Zrmar. 2) Copla Schrelben I. Ex. H. G. v- Serin an die gratziscben Gehel-men Regeoten atu Czakathurn 30. Jnnl, wegen Verlnst van Nen Serinwar 1664. 3) Relatlon von 1664, wasmassen die Torken das Fort Nen Serhmar deraollrt and gesprengt. 1664.
223 224

Sayfa

118

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

alarak Budin zerine y riimek iin emir aldlar. Sadrzam ise Raab 226 zerine yrmek ve bu suretle Stuhlweissen-burg*da belirlenen toplanma mahalline gitmek dncesindeydi. Be gn sonra (18 Zilhicce 1074 - 12 Temmuz 1664), sabahleyin Mur sahilinden hareket etti ve o akam Kanije'ye vard 227. Oradan Kk Komorn muhafzlarna teslim olmalarm teklif ederek, bu mevkiin kumandan, teslimden evvel kendisinin ve maiyyetindekilerin haytna iliilmemesini ve eyalarnn birlikte gtrlmesine msade edilmesini taleb etmise de, yalnz ilk arzusu yerine getirildi ve bir arabadan ziyde verilmedi. Sadrzam, teslim mukavelenamesi iin gelmi olan adama: Siz Babocsa ve Berczencze mdflerini k ortasnda merhametsizce yerlerinden karp da soymadnz m? imdi bizim tarafmzdan msade istemee ne hakknz var? 228 cevbn verdi. Muhafzlar bu cevab zerine Kk Komorn'da kalma kkn tercih etmi olsalar iyi edeceklerdi; nk verilen szn hilfna olarak, kaleden ktklarnda dm edildiler. Drt top ve 200 kantar barut galiblerin eline dt; Osmanllar kaleyi havaya uurduktan sonra (24 Zilhicce 1074 - 18 Temmuz 1664) Kanije rma kenarna ve iki gn sonra Balaton Gl sahillerine adr kurdular. Keif iin Egerszeg"e gnderilmi olan Kaplan Paa, bu mevkiin muhafzlarnn kaleyi yakmak zere bulunduklarn sadrzama bildirdi. Bosna Vlsi smil Paa, hemen ardndan gelerek muhafzlarn firar esnasnda acelelerinden kalede unutmu olduklar 9 top ile 30 Mslman esirini glkle kurtarabildi (27 Zilhicce - 21 Temmuz)'. Hseyin Paa iki blk Girit segbn ve 1.000 Arnavut ile Be -leske'yi kuatp yakt; burann muhafzlar kiliseye kapanarak yir-midrt saat mdsiz " ir ecaat ile savunmada bulundular. Lkin Osmanllar nihayet kiliseyi de yaktlar ye muhafzlar mabedin enkaz altnda kaldlar. Beleske'nin ele geirilmesinde Dukakin sancak-bei ile birok segbn maktul oldu. Biri bataklklar arasnda ve dier bir tepe zerinde olan Egenvar ve Kemendwar palangalar, Trkler tarafndan yaplan teslim tekliflerini nce reddettiler; lkin mukavemete kudretleri olmad iin
Cevahir, s. 172. Montecucco (c. 2, s. 65) tarafndan ileri srlen ifdenin yegane dorusu budur: Porre assedio a Giovarino. 227 Montecuccoli, c. 2, s- 73. Cevahir, bir pazar gn olduunu syler ki, dorudur, nk 12 Temmuz pazara rastlyordu. 228 Cevahir'de tealim teklifine ve cevbna baknz.
226

Sayfa

119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

beyaz bayra ap, hayatlarna iliilmemek zere, muhafzlarna mn verildi. Palangalarn ikisi de ykld (3 Muharrem - 27 Temmuz) 229. Ahlsi tarafndan terkedilmi bulunan Kapornak da ykld. Trkler Egenvar'dan Raab sahillerine giderek Koermend karsnda adr kurdular, nclere kumanda etmekte olan Grc, smil, Kaplan Paalar bir pusuya tu -tuldularsa da, dman bozup 200 ba gtrdler. Ancak Trkler burada Raab' gemeye altklar halde muvaffak olamadlar. Zr Fransz ve mparator askerleriyle takviye edilmi olan Montecuccoli ordusu nehrin kar sahiline gelmi ve Mur nehrinden gemelerine engel olmu olduklar gibi bu defa da oradan geilmesine kar koymakta idiler. Bundan dolay Osmanllardn teebbs Montecuccoli ve Coligny taraflarndan neticesiz brakld; Fransz asilzadeleri Osmanllarca kar kahramanlk gsterme frsatndan, dierlerini de tevik edecek ekilde, istifde ettiler. General muavini Chteauneuf ve valye Saint-Aignan, biri mteharrik kpr zerinde ve dieri sahilde, ldrldler. Kont de Sault ve Marki de Troiville ar surette yaralandlar 230 . Lewenz Muharebesi Serinwar'n muhasaras esnasnda Souches 23.000 kiilik bir ordu ile Neuhaeusel'den Lewenz ve Saint-Benedict civarna yrm olan Al Paa'y tkb ederek, 12.000 kii ile yetiip bozmutu: Evvel Tatarlarla Moldavyallar kat 231; ordunun bakiyyesi de onlarn arkasndan gitti. Btn toplar ve eya galiblerin eline dmt. 6.000 Osmanl ile kumandanlar Al Paa'nn na'lar toprak zerinde kalmt. Yalnz esir alnm, ordunun geri kalanndan ayrlan 500 yenieri kltan geirilmiti. Von Souches, dman Par-kany'ye kadar kovalayarak, orasn ele geirmiti 232. Serinwar'n dmesinden sonra, Montecuccoli dmann Raab ehri zerine mi, yoksa dorudan doruya bu isimdeki nehir zerine mi yryeceini kestiremedii iin, Alman ve Fransz yardmc askerleriyle
Cevahir, s. 176. u palangalarn Egerzeg'e bal olduunu yazar: Bir saat mesafede Beleke (Beleske), drt saat mesafede Kapornak, drt saat mesafede Saint-Gottharel, drt saat mesafede Benre*, iki saat mesafede Ke-mendwar. 230 Ortelius, s- 235. Montecuccoli, c. 2, s. 75. Yalnz CevHrU't-Tevarh, sadrzamn Serinwar'dan Kerpjend'e yrynde ba yerlerde durduunu syler. 231 Cevahir burada (s. 191), kfirlerin her trl yardmlarn reddedecek ekilde bir ifde kullanr. 232 Askeri Mecmua, 1828, c. 2, s- 140143. Rycaut Graf von Souches ile Hseyin Paa'nn nutuklarn yazar; Ortelius da Souches'in takririni derceder (s. 331-354). Avtisturya Askeri Vekayil bu seferi o takrire gre yazmlardr, 1818, 1. defter, s. 117.
229

Sayfa

120

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

birlemek ve daha nce Mur nehri sol sahillerinde tstirya hududunu muhafaza ettii gibi. bu defa da Raab nehrinin sa tarafndaki Avusturya hududunu muhafaza etmek zere Neu-hofta Mur nehrinden gemeye karar verdi (16 Temmuz 1664). Sadrzam, kar tarafta bulunduundan dolay Montecuccoli, Koermend'e kolaylkla ulaabildi (2 Muharrem - 26 Temmuz). Trkler nehri gemeyi faydasz yere teebbs ettikten ve ehri faydasz yere topa tuttuktan sonra, nehrin sa tarafn tkb etmeye karar verdiler, ki Montecuccoli de sol taraftan geliyordu. Sadrzam, Ker -mend'de iken, azimeti srasnda gndermi olduu mektuba cevaben Lobkowitz prensi Dk de Sagan'dan bir yaz ald. Bu yaz, ya eski bir trih konulmu olmasndan, yhud harb sebebiyle gecikmeye uram bulunmasndan dolay takriben bir aylk idi. mparator'un mukm elisi 233 Reninger ve tercman Pana-yotti sadrzam ordusunda 234 bulunmakta olup, birincisi mahbs ve yenierilerin muhfazasndayd ve ikincisi olduka memnun bir vaziyette tercmanlk vazifesiyle megul idi. Reninger orduda iken kprlerin yandm, kadn ve ocuklarn esr olarak gtrlp en d hayvanlar gibi muamele grdklerini, vatandalarnn kesilmi balarnn sadrzamn ota nnde ylarak, sadrzamn her ba iin guru verdiini gzleriyle grmek teessrne urad. Btn yry esnasnda Kanij e alay-bei Macar mhtedsi Garba, Osmanl ordusuna klavuzluk ediyordu. Koermend gibi Raab nehrinin sol sahilinde kurulmu olan Czakan nnde Trk ordusu tekrar nehirden gemek istedi (5 Muharrem - 29 Temmuz). Ancak mparator tarafmdakilerin kahramanlklar karsnda mesileri bir defa daha sonusuz kald. ki gn sonra iki ordu Raab nehrinin sa sahilindeki Saint-Gotthar? 235 ky yaknnda kar karya geldiler. Sadrzamn ordusu Saint-Gotthard tarafnda adr kurmu olup Raab nehri OsmanUlar', mparator kuvvetlerinden ayrmakta idi. Montecuccoli artk kanlmaz olan ve seferin neticesini tyin edecek olan harbe hazrland. Drt maddelik bir gnlk emir neretti ki, piyade ve svarinin saflarn ne ekilde tekil edeceklerini,
Bizim trihlerde kap kedhudsL (Mtercim) Sadrzam Essek'ten Siklos, Szigeth, Babofcze, Berczencze, Serinwar, Segesd, Kk -Komorn, Beleczke, Egenvar yolu ile Koermend'e gitmig. Reninger'in Saint -Gotthard ordughndan Austos 1664 tqhli takriri. 235 Askeri Mze Mdr Ferik Ahmed Muhtar Paa Hazretleri'n in Saint-Gott-hard'da Osm&ab Ordum adl eserinin ilk sahifesinde hatrlatld zere, bu Saint -Gotthard, Avusturya Gotthard'dr k, Raab nehri zerinde ve Vaswar ile Felberg mevkileri arasndadr; mehur tnelin getii svire Gotard' bakadr. (Mtercim)
233 234

Sayfa

121

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

hatlarn uzunluk ve derinliklerinin derecesini, hafif svari ile ar topularn nasl taksim edileceini ve ne vehile yrneceini, eyann nerelere konulacan bildiriyordu 236. Yeni Sulh Teklifleri Bu hazrlklar esnasnda Dk de Sagan'm bilinen tbirlerle yazlm bir mektubu geldi ve sadrzamn Avusturya mukm elisiyle her noktada daha nce Belgrad, Essek, Budin mevkilerinde yaplan mzkerelere benzeyen yeni bir mzkere kaps amasna frsat verdi. Reninger sadrzamn otana davet edildi. Askeri kukulandrmamak iin btn reisler de arlm ve sadrzam bir perde arkasnda kendisini gizlemiti. Vezirler ve belerbeileri, Budin, Haleb, m, Rumeli, Anadolu valileri, yenieri ve siph aalar, kedhud be, reis efendi mzkereyi balattlar. Reninger, mparator'un nmna olmak zere, Szekelhyd ile Saint-Job (Aziz Eyyb) kalelerinin yklmasn istedi. Bu teklife btn Mslman kuman danlar kahkaha ile gldler; bundan baka, Neuhaeusel'in de terkedilmesini isteyince, glmseyerek sordular ki, Osmanllar'n fethettikleri bir memleketi kendi elleri ile terkettiklerini hi iitmi midir?.. Nihayet, Osmanllar'n aknlarna son vermek iin Waag kenarnda ve Neutra ile Guta arasnda bir kale yaplmasn teklif etmesi zerine, Budin Valisi smail Paa ve yenieriaas bu artlar sadrzama arzetmek iin ayaa kalktlar. O zaman sadrzam, meclise gelerek imparatorluk mukm elisine kat' cevbm bildirdi: Neuhausel'in terki ve Szekelhyd ile Saint-Job'un yklmas ayn derecede imknsz olup, Waag nehrinin sa sahilinde bir kale insna msade olunabilirse de, bu da mparatorun Komorn ile Yeni-Serinwar'n bir daha yaplmamasn taahht etmesine bal bulunduunu; Neutra'nn hlinin neticesi roukaave-met derecesine gre olacandan bu hususta bir ey vaadedemeyece-ini; elinin bir daha bina yaplmamasn teklif ettii Babocsa ve Berczencze kaleleri ierilerde bulunduundan, Kanije'nin kaplan nnde bulunan Kk-Komorn ve Serinwar kaleleriyle kyaslanamayacan ifde ettikten sonra, Sitvatorok anlamasnn yenilenmesine gelince, bundan bahsedilmesine asla msade edemeyeceini ve Osmanllar'n kazandklar yeni zaferlerin te'ss ettii yeni esaslara gre,
30 Temmuz 1664 tarihli ordu emri- (bu emrin tercmesi Ahmed Muhtar Paa Hazretlerinin eserinde dercedmitir. (Mtercim)
236

Sayfa

122

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

yeni bir anlama tanzim edilmesi gerekeceini ilve etti. Reninger*e bylece ruhsat verildi. Ertesi gn (7 Muharrem - 31 Temmuz) Reninger Viyana sarayna raporunu yazd; o akam ulak hareket ettii srada, Trk ordusu ncleri de Raab* geti 237. Sen-Gotar (Saint-Gotthard) Muharebesi Macaristan ve Istirya hududu zerinde, bu iki memlekete snr tekil eden Raab ve Laufhitz nehirlerinin birletikleri ve Raab'dan ok uzak olmayan bir mahalde Saint-Gotthard Manastn vardr ki, Citeaux tarikat rhiblerine ikaamet yeri olduu halde, nehrin sol tarafnda vukua gelen (1 Austos 1664) ve ismini o manastrdan alan muharebe ile trihte ebed bir hret kazanmtr. Raab nehri, iki taraftan tepeciklerle evrili mnbit bir vdyi kateder ki, bu vd-nin arpmalarn getii sol sahilde genilii ikibin admdan fazla deildir 238. Saint-Gotthard'n bir saat alt tarafnda ve sa sahilde Seming Ky grlr; ikisinin arasnda da, o zaman Macarca'da Ciasfalou ismiyle anlan, Windischdrof kyceizi vardr 239; karda ve sol sahilde Moggersdorf bulunmaktadr ki, asl hareket merkezi buras olmutur. Douda Raab ovas, Saint-Gotthard tepeleri ile evrilmitir; lkin batda gz alabildiine mavi hatlar ufukta grlebilen Alp'ler ile Yukar Istirya dalarnn ncleri durumundaki Hainfeld ve Gleichenberg zirvelerine kadar uzanr. Raab'n sa sahilinde sadrzam, sol sahilinde de mparator ordusu adr kurmulard. Sadrzamn ota, Windischdorf'a hkim olan tepedeydi, mparator ordusunun adrlar karda, tepenin eteinde bulunmaktayd. Burada Raab nehri ancak 10-15 adm geniliinde, yni suyunun okluu Raab nehri derecesinde bulunan Laufnitz ile birletii yerdeki geniliine nisbetle, yar mertebesindedir. Mog-gesdorf ile Windischdorf arasnda Raab nehri sa sahilde 240 geriye doru ekilir, bir kavis izer; sol sahilde ileriye doru kar, bir kavis yapar. Osmanl ordusu sudan gemek iin nehrin bu suretle eriler izmesinden faydalanmt;
Saint-Gotthard ordugahnda Reninger'in raporu. Saint-Gotthard muharebesi meydnn iki defa ve zellikle ikinci defa olmak zere 1828 Ekim'inde ziyaret ettim. Raab kenarndan Moggersdorf kilisesine kadar binbeyz ve bu kiliseden tepenin eteine kadar yediyz admdr; tepe takriben bin adm yksekliindedir. 239 Knolles'te Rycaut, c- 2. s. 156- Askeri Vekay'de bu ky grnmez; Moggersdorf Magerdorf, Semingde Zaming adyla gsterilmitir. 240 Deve l'acqua non pia di dieci in dodici passi larga con tortuoso corso for -mava un angolo versa lui (il Vesiro) reintrante ed avantaggioso..
237 238

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

nk bu suretle dmann atei, kavisin en d noktasndan itibaren eilmekte olan sahille rtl kalm oluyordu. Bu ifte kavis, mparator ordusunun tam merkezi karsnda idi. Muharebeden evvelki gece sadrzam bu noktaya onbe sahra topu getirtmiti; dier birka top da Osmanl ordusunun geiini himaye etmek zere ovaya hkim olan tepeye konulmutu. Hristiyan ordusunun merkezini tekil eden mparatorluk askeri 241 bu srada o kadar lkayd bulundular ki, Trkler'in hareketleri onlar iin tammiyle mehul kald. Osmanllar sudan gemeye ve nehrin sol sahilinde metris yapmaya baladlar. Ertesi gn (8 Muharrem 1075 - 1 Austos 1664), sabahn dokuzunda sadrzam, askeriyle kavsin ortasnda bulunan geide doru yneldi, tsmil Paa ve 300 sipahi, atlarnn arkasna birer yenieri alarak, birinci olmak zere, getiler. Yenieriler derhl Moggesdorf te metris aldlar. Ordunun merkezini tekil eden Alman askeri (nk imparator askeri sa cenah, Franszlar da sol cenah tekil ediyorlard) geri ekilir kavsin karsna konulmu bulunduklar halde, ilk atmada geri ekilerek o kadar kark bir hlde katlar ki, Graf von Waldeck birok subaylarn zerine klla yrmek mecburiyetinde kald. Svr kumandanln Grafvon Waldeck ile paylamak istemi olan Holstein prensi de 242 sesini subaylardan pek azna du-yurabildi. Topu generali Fugger bir kurunla ld. Durlach mar-grav cann zorlukla kurtarabildi. Sulzbach margrav Schmid, alayn dman zerine yrmeye ikna edemedi. Nassau taburu kltan geti. Moggesdorf a yaylm olan Trkler Almanlarn ve Bad margravmn adrlarndan bir tabanca atm kadar bile uzakta deil idiler. Osmanllar kendilerini galib saymaya balam olduklar halde, mparator ordusunun cenahlar muharebeyi yeniden canlandrdlar. Prens Charles de Lorraine, alaynn banda, ileride gsterecei messir ecaate balang olmak zere, kendi eli ile, sadrzamn ztna mahss muhafz askerlerinin reisini ldrd ve Osmanllar Raab nehrinin izdii kavise ric'at ettirildi. Moggersdorf Avusturyallar tarafndan zabtedilerek yakld. Hcumun btn kuvveti, Hristiyan ordusunun merkezine yneltildi. Montecuccoli sa cenah brakarak Sparr, Tasso, Lorraine ve Schneidau alaylar ile

124
Sayfa

O vakit Avusturya hkmeti ile ona bal Alman hkmetleri askerlerinden teekkl eden ve mparatorluk askeri Troopes de TEmpire denilen bir nevi asker vard. Bizzat Avrupa mparatoruna (hkmetine) bal askere de Troupes de l'Empireur (mparatorluk Askerleri) denirdi. A hmet Muhtar Paa, Saint-Gotthard. 242 Ortelius'ta, s. 338, Rintein'in Htralar'na ve Askeri Vekay'de (1818, 15. def ter, s. 359) Montecuccoli'nin eserine baknz.
241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

mttefiklerin imdadna koup, Trklerce yan taraflarndan hc um etti ve tekrar nehirden gemeye zorlad. Kyn hanelerine girmi bulunan yenieriler, teslim olmaktansa ate iinde yanmak derecesine kadar metanet gsterdiler 243. Buna ramen Osmanl ordusu nehri gemeye devam ettiinden, Montecuccoli, Fransz asker kumandan Kont de Coligny'ye adam gnderip, kendisine yardm edecek zamann gelmi olduunu haber verdi. Kont, derhl, Dk de La Feuillade ile Beauveze kumandasnda 1.000 piyade ve drt blk svr gnderdi. mparatorun Spick 244 ve Pio alaylar ve Rappach svr alay, Franszlar* takiben yeniden harbi alevlendirdiler. Kprl Dk de La Feuillad'n kumandasndaki Franszlar gelirken, bunlarn pudral yapma salarn grnce: Bu gen kzlar kimdir? dedi. Fakat bu dedii gen kzlar, o dehet verici Allah! sadsndan korkuya kaplmayp, onlar da Yryelim! Yryelim! ldr! ldr! dyierek Trkler'in zerine hcum ettiler 245. Can pazarndan kurtulmaya muvaffak olan yenieriler, uzun seneler sonra bu Yryelim! Yryelim! ldr! ldr! seslerini ve Dk de La Feuil-lade'a vermi olduklar Fuld (elik Adam) ismini hatrlamakta idiler 246. Nihayet leye doru Osmanllar, dman ordusunun cenahlarna hcum etmek istiyor gibi grndler: ntizamsz svariden mteekkil drt byk frka Raab'dan geerek sa cenaha (imparator askeri) yrdler; frka da sol cenaha (Fransz askeri) taarruz ettiler: O anda muntazam svarilerden mrekkeb takm halinde birok asker Alman mttefik askerleri zerine hcum etmek zere Raab'n bu tarafnda ve merkez frkasnn karsnda toplandlar. Bu karlkl hareketler, dier bir Trk svr frkasnn, harbin en youn ekilde devam ettii yerin yarm saat mesafedeki alt tarafndan geiini kolaylatrd. Beinci bir frka dah nehri alt taraftan gemeye hazrlanm olmakla, mparator ordusu iki ate arasnda kalmak tehlikesine dt. Sa cenahta Spork ve Montecuccoli svr alaylar, sol cenahta Franszlar Trkler'in geiini durdurmak iin hcum ettiler; merkezde Montecuccoli
Ostinazione degna di riflessione e d'admirazione>. Montecuccoli'nin dedii gibi Spihk. deil. 245 Du Vigneau. s. 113. 246 Du Vigneau, Osmanl Devlett'ntn Bugnk Dorumu, s - 117. 8u adlandrma Fuld. kelimesinin .Fuld. gibi bir lkab olmayacana dir Senkovski'-nin tenkidine en gzel cevaptr- Yeni Asya gazetesi, c. 2, s. 59.
243 244

Sayfa

125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

generalleri ile istiare ederek, umm bir hcum pln kararlatrdlar. Askerin bir takm ric'ate balam, Franszlarca imparatorluk ordusu eyalarn toparlamakla megul olmakta iken, bakumandan artk bundan sonra kurtulu resinin hep birden iddetli bir hcum yapmaktan ibaret bulunduunu gsterdi. Ya galib gelmek, yhud lmek! Montecuccoli* -nin ordu kumandanlarna ve onlarn kumanda etmekte olduklar askere telkin ettikleri sz, ite bu idi. Okuma yazma bilmeyen, fakat kahramanca ec aati kendisini Homeros'un Ajax'ma benzettiren svr generali Jean Spork 247, ba ak olarak yere kapanp yksek sesle: Ey gkyzndeki byk kumandan! Eer bu gn evldn olan Hristiyanlara yardm etmek istemezsen, hi olmazsa Osmanl erkeklerine de 248 yardmc olma ki, memnun ve mtebessim olasn! diyordu. Sonunda hcum borusu alnd. mparator askerleri saflarndan zuhur eden evk sadlar, dmanlarn Allah! sesleri rktmeye alm olan Trkler'i artt 249. Sa cenhda Spick, Pio, Tas-so, Schneidau, Lorraine, Rappach alaylar yerletirilmiti; sol cenhda Franszlar ve merkezde Alman askerleri bulunmaktayd. Hill ekline giren bu hat, her tarafta birden hcum ederek Osmanllar nehrin kavisinden mteekkil olan yarm-ay iine srd. Yenieriler, sipahiler, Arnavutlar karmakark Raab nehrinin dalgalarna dtler. 10.000'den ziyde Trk'ten kimisi maktul dt, kimisi bouldu. Pdihn enitesi bulunan Bosna Vls smail Paa, yenieri aas, sipahi aas, otuz aa, sadrzamn mrhoru, bir de Kanije alay-bei Fethibe-zde 250, yni Trk ordusunu yok olaca mevkie getiren Macar mhtedsi Garba zyit arasndayd. Muharebe, akamn saat drdne kadar devam etti. Nehrin te tarafnda muharebeyi sknet iinde seyreden 30.000 svr, batarya hline konulmu olan 15 topu sadrzamn emriyle sahilde brakarak firar ettiler. Bu toplar ve 40 bayrak harb armaan oldu. Hrs -tiyanlar sonunda zaferin kymetli yadigr olmak zere birok altn ve gm eyerler, murassa kl ve hanerler, gayet gzel elbiseler ve kseler topladlar. Ertesi gn Montecuccoli, ordularn ilhna ve Meryeml-BetTe arz- kran ederek:

126
Sayfa

Kont Jean Spork'a it ahvl hakknda Askeri Vekayfde, 8. defter, s. 211'e baknz. Kont payesine nfiil olduu halde, yaz yazmakta pek sknt ektginden >Comte Spark. yerine .Spork comte. diye imza eder ve buna sebep olmak zere .comte olmazdan evvel Spork olduunu sylerdi. 248 Her iki taraf da birbirine saygyla muamele ediyordu. 249 Alla foggio del barbari oolTarte loro deluzi Montecuccoli, 85. 250 Reninger'in raporu bu hususta Cevahir ile mtteftfir,
247

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

h! Hristiyan askerinin asrdan beri kazandklar en mehur zaferi hatrlatmak zere, bugn mevcut olan kk kilise nin mevkiinde seni sena eyleriz! Manzumesini mutantan surette tegann ettirdi. 300 sene evvel Srplar'm ve Macarlarn Osmanl ordusuna malb olduklar mev-k Srp Snd diye adlandrlmt. Bunun gibi, Raab kenarnda bulunan Saint Gotthard ovas da Trk Snd unvan ile anlmaya lyktr 251. urasn nazar- dikkate almak lzmdr ki, Allah'n 252 ad her iki cenge de karmtr. Mariazell kk kilisesi Trkler'in Maria sahillerinde uradklar malbiyet zerine in edilmi, Montecuccoli de Saint-Gotthard muzafferiyetinden sonra Azr'ya teekkr etmitir 253. Keretztes muharebesinden sonradr ki Osmanl Devleti'nin inhitatn hzlandran fesdlar ve dhili karklklar balam ve Raab muharebesinden sonradr ki, Venedik, Lehistan, Rusya zerine alp daha sonra Avusturya aleyhine evrilerek onyedi sene devam eden ve Karlovia (Karlofa) anlamas ile sona eren sefer, bu devletin kne iaret olmutur. Saint-Gotthard muharebesini tkb eden anlama, ilerin yrtl bakmndan bir deiiklii cb ettirmedii cihetle, gerek neticeleri, gerek maktullerin miktar itibariyle deilse bile, Trkler'in Hristiyanlar aleyhine galebelerine nihayet vermek itibariyle hatr lanmaya deer olan bu muharebe, Austos'un Tinde, yni byk Actium ve Abukr muharebelerinin vuku bulduu gnde olmutur. Vasvar Anlamas Sadrzam malbiyetinden sonra Vasvar yhud Eisenburg denilen mahalle gelmiti. Orada, 10 Austos 1664 trihinde on maddelik bir sulh ahidnmesi imza etti. gn sonra bu ahidnme nshalar, mparatordun tasdikinin atmay kesmesini beklemek zere, gizlice 254 mbadele olundu. Akdedilmi olan anlama, sadrzamn bahis mevzuu etmek istemedii Zitvatorok muahedesinden baka bir ey deildi. Transilvanya, gerek imparator, gerekse Osmanl askerinden tahliye olunacakt. mparator
Hammer, Hristiyanlk taassubu ile -Srp Snd muharebesini unutmam olduu iin Saint-Gotthard' ona mudil tutuyor. Saint-Gotthard muharebesinin Avrupallarca zannedildii kadar mhim olmad aikrdr. (Mtercim) 252 Kulhvllh ehadd, Allh's-samed, lem yelid ve lem yled, (Mtercim) 253 Dalla implorata infercessione della sanctissima vergino sollecitata. Mon -tecucculi, s. 88254 Marzelli'ye yakn ordughta, 14 Austos'ta. Reninger'in raporu. Bu mahrem anlamay yalnz khya biliyordu.
251

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ve Pdih taraflarndan Transilvanya prensi olmak zere tasdik olunan Apafy, Os-manllar'a mtd olan vergiyi verecekti. Theiss ve Transilvanya arasnda bulunan yedi Macar palatinliine (sancana) gelince, bunlarn mparatorca braklacak, Osmanl Devleti, Rakoczy'den zab-tedilen drdn muhafaza edecekti. Novigrad, Neuhaueusel Pdihn elinde, Szegelhyd mparator'da kalacakt. mparator bilmukabele Lewenz, Schinta, Guta, Neutra mevkilerinin tahkim edilmesinde ve son iki ehir arasnda Waag nehri zerinde bir kale in ettirmekte serbestti. Neutra'dan March'a kadar Gran ve Waag nehirleri arasnda uzanan yerler ahlisi ile serbest olan Heydkler Osmanl tabyyetine girmeye mecbur olmayp, her iki taraftan yaplan aknlara bundan byle son verilecekti. Avusturya Yeni Serinwar kalesini tekrar in etmeyecek ve anlama, karlkl olarak sefir gnderilmek suretiyle en azndan 200.000 filorin kymetinde hediye verilerek tasdik olunacakt 255. Eski ahidnmelerde mevcut olup da Vasvar ahidnmesi ile iptal edilmemi olan maddelerin uygulanmalar mecburiyeti devam edecekti. Szn ksacas, Saint-Gotthard parlak zaferine ramen, bu anlama Avusturya'dan ziyde Osmanl Devleti'nin menfaatine idi. Zr Avusturya, harb sebebi olan Se-rinwar' kaybetmekle kalmayp, Macaristan Krall'nin anahtarlarndan biri olan Uyvar kalesini de Osmanllarca veriyordu. Sadrzam Neuheusel'e gitmi, oradan da Neutra zerine ynelmek tasavvurunda bulunmuken, Viyana'dan anlamann tasdiknamesi geldi (27 Eyll 1664). Bunun zerine askerini klaklarna gndermeye mecbur oldu. mparator tarafndan tasdik edilmi bir ahidnme suretini bir kabul resminde sadrzama takdim eden Renin-ger 256, bir krk ve ar surette donanm bir at hediyesine nail oldu 257. Ahidnmenin Pdih tarafndan tasdik edilmi olan nshas da maiyyetinde birok adamlar bulunduu hlde kapc-ba Ysuf Aa tarafndan Viyana'ya ulatrlmtr 258.
Ltince florini. Trke kara guru; bu sikke, bir -reichsthaler, yahut beyaz gurugtan otuz-ferk ake noksand. Demek olur ki Trkler'in kara guruu bir florin, beyaz guruu thaler kymetindeydi. Reninger'in Weitzen kararghndan 15 Austos 1664 tarihli raporu. 256 Reninger'in bu kabul resmine dir 1 Ekim 16 64 tarihli raporu; .Troduzhme della ratificarione di S. Maometta IV. della pace fatta el campo tttrco o Vasvar 10 Agosto; Reslkttb Mehmed Efendi'nin n's, No 6. 257 Montecuccoli Reiniger adn verir; Cevahir sahibiyse (s. 193) Dukagin. (!) adn verir. 258 Rid (c. 3, s. 87), Trh-i Rid mparator ve zt - hne tarafndan yazl tasdiknamelerin her ikisini derceder. Ancak siAd maddeleri bu tasdiknamelerde dercedilmi olmayp, onlar Reis Mehmed Efendi'nin n&'snda aramaldr. Rid'de ahidnmenin imzas mnsebetiyle, sadrzam tarafndan Reninger vasitasiyle hnparator'a gnderilen mektup dah vardr. (Bu mektup mparatora deil, Duk de Sagan'adir.) Zikr edilen mektup Cevahirde (s. 186) on maddelik bir ahidnme De beraber mevcuttur. Ancak o ahidnme
255

Sayfa

128

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Ekim ay sonuna doru sadrzam Uyvar'dan hareketle Belgrad klana dnd (1 Reblhir 1075 - 22 Ekim 1664). Krm Hn'nn oluna bir samur krk, bir altn kl ve trke verildi. Tatarlar Osmanl ordusuna, zellikle Saint-Gotthard'dan stoni-Belgrad'a (Sto-uhlweissenburg*a) gelinirken byk hizmet etmi; bataklklarda kalmak zere toplara yzlerce at balamlard. Sadrzam onlara 2.000 arslanl guru datt. Pete'den Adana belerbei atrapatraolu Al Paa'nm ba stanbul'a gnderildi. Adana valilii Grc Meh-med Paa'ya, Haleb valilii de Hseyin Paa'ya verildi. Pdihn Avlanmas Sadrzamn Raab kenarnda bulunduu Edirne'de haber alnd zaman Pdih tarafndan ehirde bir hafta enlik yaplmas emro -lunmutu; lkin nc gn Saint-Gotthard bozgunluu haberi gelerek, bu enlie son verildi. Bununla beraber Pdih trl trl elencelerle vaktini ldrmekte, avlanmaktan byk zevk duymaktayd. Bir gn mlekk-y civarnda 259 avlanrken, yol zerinde vah hayvanlar yerine n'lar grnce Edirne bostanc-basmi memuriyetinden azletti. Anadolu ekyasndan Kemeneciolu ile Berzenc Arab 260 yakalanarak Edirne'ye getirildi 261. Vaswar anlamasnn akdedilmesinden sonra, sadrzam ahidn-meyi taraf- ahaneye gndererek tasdik ettirdi. Savaa son veren malbiyetin htrasn ortadan kaldrmak iin Yanbolu tarafnda bir av tertb edildi. Sadrzamn enitesi olan kaymakam Kara Mustafa Paa 262 av esnasnda zt- ahaneye refakat etmek zere, vezr Ysuf Paa Edirne'de
Vasvar'da akdedilen ahidnme almayp Saint-Gotmard muharebesinden evvel Reninger tarafndan teklf edilmi bir ahidnmedir. Cevahir onu muharebeden evvel kabul olunmu zanneder ki, bu zan yanltr. Rycaut'nun (s. 160) ald dokuz maddelik Vaswar ahidnmesi doru olmayp, bunun doru olan suretini Dumont nakletntir. 259 Rycaut, (s. 151), bu ky Chiolichoi. ismiyle ydeder. 260 Rid'de bir zenc Arab. (eski harflerle yazldnda Berzenc Arab tarznda da okunabilir. Haz.) denilmitir. Hammer bu terkibi Berzenc'e men-sb Arab. mnsna alm ise de, 5yle midir, yoksa Zenc bir Arab. im demek olacaktr, anlalamad. (Mtercim) 261 Rid. mumlarla tehir olunduktan sonra dfim olunduklarn yazyor, s. 84. (Mtercim 262 Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nm Kprl Mehmed Paa kz S&liba Hanm le izdiva etmi olduu, silse-i nesebi yedinci batnda Mehmed Paa'ya ulaan ve cizane kadtm dostlarmdan olan Mekteb -i Sultan muhasebeciliinden mtekaid Kadr! Beyefendi'den tahkik olunmutur: Bu silsile-i neseb aadaki ekildedir: Kadri Be, Tahsin Be (1233-1299); Al Be;-^199-1264); Emine erife Hanm (Alemdr'dan evvel sadrazam olan elebi Mustafa Paa'nm hanm); Mehmed Beg; Ali Be; S&liha Hanm; Kprl Mehmed Paa. (Mtercim)

Sayfa

129

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kaymakamlkla brakld. Osmanl trihi ve zellikle avcla olan meylinde ceddi Yldrm Byezd'i rnek alan IV. Mehmed'in trihi, Pdih'n avlarn sahici muharebelerden bahsedercesine zabtettiklerinden, Sultn Mehmed'in Yanbolu avn tkb etmemize izin verilsin. Maksadmz okuyuculara vah hayvanlarn nasl ldrldklerini gstermek deil, Tu nca kenarlarnda okuyucularla birlikte coraf bir keif yapmaktr. Pdih, Edirne'nin Tekkekaps'ndan kt (5 Reblhir 1075 -26 Ekim 1664); kaymakam Ysuf Paa ile mft, Talk mevkiine kadar Pdih'a refakat ederek, kendilerine orada ruhsat verildi ve hil'at aldlar ve dndler. IV. Mehmed, birinci geceyi mlekky'n-de yeniden in olunan sarayda ve ondan sonraki geceyi de De-irmenderesi, Kzlaa Yenicesi, Fndkl denilen yerlerde geirdi. Son mevkide Sivriblkba denilen ekya frkasna mensup onbir Anadolu ekyasnn kesik balan ota- hmyn nnde yuvarland. Drdnc gn (9 Reblhir 1075 - 30 Ekim 1664), Yanbolu'-da Tatar ehzadelerinin sarayna indi. Bu ehzadeler orada rehine clarak muhafaza edilirler ve bununla beraber haklarnda saygl dav-ranlr, ancak Krm tahtna oturmak iin karlar ve tahttan indirildikleri zaman yine oraya gelirlerdi. Yanbolu'da Pdih hem u*-sniyetli, hem de iddetli grnd: Evi yanm olan bit fakire 5.000 ake ihsan etti; muhafazasna tevd edilen hayvanlara kt muamele etmi olduu iin bir ahr uan da rikb kaymakamnn efaatine ramen astrd. Bu mnsebetle kaymakam?!: Sen vezirsin; vzernn ricalar dima makbuldr; fakat bugn Huda akna kabul etmeyeceim diye hitb etmiti. Sadrzam Belgrad klana dnmekte olduunu bildirmi olduundan, ona, kendi eliyle yazlm bir hat, bir krk, bir de kl gn derdi. Yanbolu'ya vardnn altnc gn (16 Reblhir 1075 - 6 Ka^m 1664) hssa hademelerinin cirit oyunlarm seyretmekte iken, Kaymakam Mustafa Paa, Kurd Hasan nmnda bir ekya resi maiy-yetinde Anadolu'yu tahrb eden haydutlarn Yeniehir taraflarndan kesilmi balarnn gnderildiini haber yerdi, ba getirene kaftan ihsan edildi. Drt gn sonra (20 Reblhir 1075 - 10 Kasm 1664), Tavuslu denilen bo bir arazde byk bir srgn av balad; Pdih Is-mil (Eslemiye?) taraflarna kadar gidip, akam, avlayarak dnd; Pdihn maiyyetinde bulunmakla byk tibr kazanan kaymakam, bir samur krk alarak Pdih'la birlikte yemek yedi (22 Reblhir 1075 - 12 Kasm 1664). Ertesi gn Pdih gece esnasnda, yni gne domadan evvel trampete ve

Sayfa

130

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

dmbelek sadlar ile giderek sabah namazn Seyranck'ta kldktan sonra, Aydos. kaplcalarnda ykanmaya gitti; o taraflar btn dolatktan sonra Yan-bolu'ya dnd (29 Reblhir 1075 - 19 Kasm 1664). Yanbolu'da saray khyasnn tabanna bin denek vurulmasn emretti 263. P-dih'n bu fevkalde iddetini, khyann Pdih izni olmadan kendi hesabna ava km olduunu haber alm olmasndan kaynaklanan fkesine atfetmek lzm gelir. Ertesi gn kaymakam, mehur k Erdehanolu'nun 264 Silifke mtesellimi tarafndan yakalanarak, dier bir haydut ile birlikte gnderildiini arzetti. Bunlarn cezalar ertesi gne brakld (1 Cumde'levvel 1075 - 20 Kasm 1664)Arkada da bu cezaya urayacak iken, kaymakam paa onun msm olduunu syleyip, Erdehanolu'nun bu adam hi tanmadn, yakaland gn ona cebren getirilmi olduuna dir tirf bulunduunu arzetti. Pdih bu adamn Edirne'ye gtrlerek, haydutla tutulmu bir adamn dm edilmesi gerekmeyecei hakknda fetva alnncaya kadar muhafazasna itin gsterilmesini emretti (2 Cumdel'evvel 1075 - 21 Kasm 1664). Cuma namazn Kann'nin yaptrd Seyranck C-mii'nde kld; ertesi gn Sarkz'da avland. Nihayet Yanbolu ta raflarnda yirmibe gn avlandktan ve Osmanl, Paaky, Dere-ky, Kara Hamzal mevkilerinde be gece kaldktan sonra Krk-kilise'ye dnd. Krkkilise'nin evkaaftan in olunmu olan camii haraba yz tutmu olduundan, bundan byle iyi muhafaza edilmesi iin tin gsterilmesini kzlaraasna 265 emretmekle beraber, kalielerle detti ve avze ve fanuslar astrd. Bu ehirde iken yeni musahibi Mustafa, Pdih'a, hepsine kymetli eyerler vurulmu gayet gzel iki Arab at ile dier cins bir at takdim etti, karlk olarak bir samur krk ve sde hil'at ald. Viyana'ya Fevkalde Bir Sefr Gnderilmesi Edirne'ye dndnde (5 Cumdelevvel 1075 - 24 Kasm 1664), Pdih'n ilk ii, sabk bostanclar odabas olan Kara Mehmed Aa'y,
Vaktiyle bu kadar denek yemee mahkm olmu bir adamn denekleri emredene hitaben Sen ya denek yemek ne demek olduunu, yahut say saymasn bilmiyorsun dedii mehurdur. Yakn zaman valilerinden birinin de 75 denek vurulmasn emrettii bir ahsn bu mehur rivayeti takld etmesi zerine, vl paann kendi tabanlarn kaldrp gstererek ve eliyle vurarak Hem say saymasn bilirim, hem de denek yemesini! Buraya yet-migbei saydrp, beni de mektebden kovdular diyerek marifetini aa vurduunu iitmitik- (Mtercim) 264 Erdehanolu deil, Derdehanolu'dur. Rid, s. 92. (Mtercim) 265 Evkaat Nezareti o zamanlar dr*s-sade aalarna tevfiz olunurdu. (Mtr.)
263

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

sadrzamn arz zerine Viyana'ya sefr tyin etmek ve kendisine Rumeli belerbei payesi vermek oldu. Mansbnn erefini koruyabilmesi, iin Mehmed Paa'ya 800.000 ake ihsan olundu. Yeni diplomat, Pdih'n elini pmek zere huzura kabul olunarak derhl hareket etmesi emrini ald (13 Receb 1076 -30 Ocak 1665) 266. Hediye olarak mparator'a murassa bir sorgu, direkli bir otak, yirmi seccade, be Acem kaliesi, yz sark, krk hil'at, bir okka an-ber, oniki eyersiz at 267, iki dvn raht ve abn ile donanm at teslim etmekle grevlendirildi 268; sefirin maiyyeti, 50?si memur olmak zere 150 kiiden mrekkebdi. Bunlarn iinde mehur seyyah Evliya da bulunuyordu ki, daha sonra Viyana'dan seyahatine devam ederek Dunkerque, Amster-dam, Danimarka, sve, Bohemya, Lehistan, Rusya, Krm taraflarn da dolaarak, buuk sene sonra stanbul'a dnmtr 269. Vaswar anlamasnn akdinden bir sene sonra Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda vukua gelen sefirler mbadelesini ve bu sefrlerin Viyana ve stanbul'a girilerini (ki muahedenin kat' tasdiki olarak telkki olunmutur) anlatmadan nce, muharebenin son senesi ile onu tkb eden sene zarfnda Osmanl memleketlerinde zuhur eden dikkate deer bz vak'alar ksaca kaydetmemiz lzm gelir. Bu vak'alarn en mhimmi, phesiz Kaahire'de kan bir asker isyandr ki, imdi, onun asln hikye edeceiz. Kaahire'de Bir Asker! syann Bastrlmas Yapt muameleler hakknda hesap vermek zere daha nce stanbul'a gnderilen Cidde bei Mehmed Be, defterdar sfatyle yeni vl mer Paa'nn refakatine konularak Msr'a gelmiti. Bu memuriyetinde vl zerinde bile hududsuz bir nfuz icra eder, vl bunun basksndan kurtulamazd. Nihayet mer Paa, defterdar def etmek zere veys Be ile
Abd, varak: 43; Rid, s. 93, mh- mezbnn onnc gn. derler; ancak yukarda beyn etmi olduklar Cumdeluhr'dr. 267 Eski tbire gre yelkendest. (Mtercim) 268 Bu hediyeler Rid'den tashih olunmutur, s. 93. (Mtercim) 269 Evliya, bir imparatorluk ruhsatnamesi ile Almanya'y, Dunkerque'i ve ondan sonra Bohemya'y ve Cracovie'ye kadar Lehistan' ziyaret etmi olduunu yazar. lveten beyn eder ki, Dnieper nehrini Doan Geidi'nden gemitir; daha sonra Rusya'ya gitmek zere llerden geip, Rusya sefirinin maiy yeti ile Azof'a gitmitir; Azof'tan Krm'a giderek Hn tarafndan he diyelere gark edilmi, ve Ak Mehmed ile birlikte Viyana, Prag, Landhust (Londs-kat) yoluyla stanbul'a dnmtr. Bu son mevkide Sultn Cem'in elim ser gzeti ve Pdihlarla Fransa Krallar arasndaki shriyyet hakknda papazlarla uzun grmelerde bulunmutur266

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ittifak etmeyi dnd. Vaktiyle sa-ray- hmyn baltaclarndan olan veys, hadm Nezir Aa'nn saraydan srlmesinde onunla birlikte Msr'a gitmiti. Nezir Aa'nn emnet olarak kendisine vermi olduu 10.000 altn shiblenerek, bu ake ikblinin sermyesi olmu ve Msr'da silhdr aal hizmetini ele geirmenin yolunu bularak, belik sfatyle Kaahire'nin idaresine mdhale etmiti. Defterdar, Cidde hkmetini vermek suretiyle, uzaklatrmasn paaya tavsiye etti; defterdar, reislerden birka kiiyi kendisine uydurarak ve onlarla birlikte dvna gelerek, silh arkadalarndan Osman nmnda birinin vey tarafndan katledildiini syleyip ksas istedi. veys, bu Osman'n kendisinin klesi olduunu iddia ettiyse de, szne kulak verilmeyip ayaklanan askerin elebalar veys'i dma mahkm etmek iin vlyi zorladlar. ki khya ayaklananlar tarafndan yaralanp sonra ldrldkleri gibi, bir ncs de valinin istemeyerek vermi olduu bir karar zerine srgn edildi. Pdih, bu hususta takdim edilen ar-za zerine, adaletin hkmnn icra olunmasn bir hatt- hmynla emretti. Vl, Mehmed nmnda birinin himayesinde olan isyanclardan Gen Mahmd'u nezdine ard; Mehmed'i de yalnz olarak gelmek zere davet etti (21 Safer 1076 - 2 Eyll 1665). Mehmed, Mahmd ile birlikte geldi; vl ubuk, kahve, erbet ikram etti; fakat gidecekleri zaman paann adamlar tarafndan para para edildiler. Bu haber zerine' aalar, 1.000 kadar askerlerini Sultn Hasan Cmii'nde topladlar. Orada belere, paay azlederek ilerinden birini kaymakam yapmalarn teklf ettiler. Beler evvel bu teklifi reddedip, daha sonra aalar, vlyi azlettikten sonra kaymakam bulmakta mkilt olmayacan bildirdiler. Aalar paaya gittiler, Pa^ a, zimmetini temize karmak iin hatt- hmynu gsterdi. Hatt- hmynu grnce, zahiren itaat gstererek dndler. Lkin drt gn sonra Demirkap'da Cmi''l Meyyed'de toplandlar. te taraftan da vl, 24 bei dvna getirterek hatt- hmynu okudu ve askere, fesdlara nayak olan be kiinin teslim edilmesini teklf etti; Hepimiz birlikte lmedike vermeyiz! cevb alnd. Baklac Mehmed, vl tarafndan serdr unvan verilerek isyanclar zerine gnderildi. Serdr, Sultn Meyyed Cmii'ne drt ceb-heden birden taarruz etmekle beraber Bb- Zveyle'ye toplar getirip gedik at. sler itaat ettiler. damlar gerekli grlenler yakalanarak kesik balar stanbul'a takdim edildi. syana ilk dhil olmu olanlardan Zlfekaar Be, canl olarak Dvn- Hmyn'a gnderildi; kaymakam paann bile efaati fayda

Sayfa

133

Byk Osmanl Tarihi vermeyip dm edildi.

Cilt 11

Joseph von Hammer

Kbrs Ve Sakz Sakinlerine Vergi Konulmas Kbrs sakinleri Vl brhm Paa'nn mezliminden ikyet etmilerdi. Tahkik iin adaya gnderilen kapc-ba, vlye msid bir arza yazd ise de Adalya hkimi onun yanlm olduunu isbt etti. brhm Paa Edirne'ye getirtilerek sarayn iki kaps aralnda celld ikametghnda hapsedildi ve sonunda cellda teslim edildi. Halefi Drz brhm Paa'nn idaresi de yeniden ahlnin ve ada kadsnn ikyetlerine yol at. Lkin tahkikat memuru olan ba-silhor, paann lehinde bilgi verdiinden, ilk nce hapsedilmi olan vl brakverildi ve fakat yerine bahriye kumandanlarn dan Abdlkaadir tyn edildi. Ahl 36.000 guru para cezas demeye mahkm edildi ve bunun yans ada askerinin, dier yans ada halknn hissesine dt. Sakz'da da ayn eyler olarak kaymakam paa, ahlnin vl aleyhindeki ikyetlerini tahkik iin bir mbair gnderdi. Paann arzusu zerine mbair aa, ada mollasn hapsettirdi. Fakat ikinci bir mbairin yapt tahkikat zerine, birinci mbair, pdih emri ile dma mahkm olarak bouldu. Sakz'da Rumlarla Latinler arasnda zuhur eden bir ihtilf, kaymakam Kara Mustafa Paa'nn tamahna gzel bir vesile oldu. Ada ahlsinden mahir ve hlekr bir adam olan Sakz Rum metropoliti Inyas Neohori'nin Dvn- Hmyn'dan alm olduu bir emir, Sakz Katolik piskoposunun oradaki haklarn ondan alarak Rum metropolitine vermekte ve Katolikler'i Rum mezhebi menfaatlerine olmak zere, kiliselerinden mahrum etmekteydi. Katolik piskoposu, on rhib ile birlikte, ikyetini arz etmek iin Dvn- Hmyn'a bavurmak zere yola kt. Piskopos, en uzun olan stanbul yolunu tutmu olduundan, Rm metropoliti ondan evvel Edirne'ye gelerek. Katolikler'e iftira edip gizlice Venediklilerle ittifaklar olduunu syledi. Kaymakam Kara Mustafa Paa bu durumdan istifade ederek, her iki tarafa kendilerine msid bir karar verileceini md ettirerekj Rumlar'dan 4.000 ve Katolikler'den 7.000 guru ald. Dvn'd Rumlar'a da, Katolikler'e de kiliseler vaad etti. Fakat Sakz Paas ve mollasna yazd kdlarda, bundan yaplacak tahkiktin neticesini pheli gsterdii gibi, daha sonra, altm seneden beri Katolikler elinde olmayan kiliselerin Rumlar'a teslim edilmesini emretti (1665). Katolikler bu suretle

Sayfa

134

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

60'dan fazla kilise kaybettiler 270. Cezayir le ngiltere, Hollanda, Fransa Arasnda Mzakereler Macaristan seferi esnasnda ve bu seferi tkb eden sene zarfnda Berberiye ejderi, bandan en kuvvetli ve en arbedici olan kaldrmak istemiti: Cezayir hkmetinden bahsetmek istiyoruz. Ancak Fransa, bu teebbsnden dolay, ona pek hakettii bir ceza verdi, Cezayir, Tunus, Tarablus- Garb, Dvn- Hmyn'un tasdiki altnda, ngiltere ile bir ahidnme akdetmiti ki, bu ekyann cr'etine ve Osmanl Devleti'nin zaafna inandrc bir dell olmak zere, ngiltere hkmetinin Vki taahhdlerini yerine getirmeyen Cezyirliler'i, Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda yrrlkte olan iyi mnsebetleri ihll etmeksizin, te'db etmesine izin veriyordu. zmir'deki ngiliz konsolosu Rycaut, bu ekyalk melcei ile yaplan anlamalarn tasdiknamelerini Cezayir'e, Tunus'a, Tarab -lus'a gtrmt. Ancak Cezayir dvn, serbest bir gemi zerinde mlkiyet haklarna hibir ekilde halel verilemeyeceine dir ngiltere'ce yrrlkte olan bahriye essn kabulden imtina etti (1663). Cezayir Days bu yolda cevp vermiti. ki sene sonra, iki hkmet arasnda tekrar karlkl dmanlklar balad. Ancak Cezayir hkmeti, Fransa ile daha cidd bir muharebeye girimeye mecbur oldu. Fransa, onyedinci asrn ilk senelerine kadar bu hkmetle iyi mnsebetler iinde bulunmutu. Cezayir arazsinin kuzey tarafnda bz yerlere mlik olan, zellikle Fransa Burcu denilen Negro, Rosa burunlarnda ve Calle mevkiinde araz paralarn tasarruflar altnda tutan denizci devlet, sdece Fransa'dan ibaretti. Ancak OsmanU Devleti'nin arabulucu olduu bir muahede ile (1628) kesilmi olan dmanlk, yeniden alevlendi. Sultn tbr-hm'in saltanatnn ilk senelerinde Cezayirliler seksen bu kadar Fransz gemisi esr ettiler ki, bunlarn kymeti drt milyondan fazlayd. Korsan Al Pienino, Fransa Burcu'nu zabt ederek, bu kale nin 370
Bu fkrann kayna Rycaufun ingilizce trihi ile Rum ve Ermeni Kiliselerinin Bugnk Darama unvfimyle Franszca yazlm ve 1692 senesinde Midl-burg'da baslm bir trihtir. Osmanl trihinde buna dir birey yoktur. yle zannedilebilir'ki, Venedikliler Sakz adasnda iken adada pek az Katolik olmasna ramen birok Katolik kilisesi alarak Rumlar' Katolik etmek istemi olduklar halde, daha sonralar Rumlar Dvn Hyn'da dva aarak haklarm geri almlardr. Zten -altm seneden beri Katolikler elinde bulunmayan kiliselerin Rumlar'a teslimi Dvn- Hmyn'dan karlan hkmn dil olduunun bizzat ak bir delilidir. Hemen btn Rumlarla meskn olan bir adada 68 senedir Katolikler elinden km kiliselerin Katolikler'e iadesi nasl hakl ve kaabil olabilirdi? Bu hususta kaymakam Kara Mustafa Paa'y tamahkrlkla sulamak iin, Hammer, kaynaklarna aldanm demektir. (Mtercim)
270

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

nfs olan btn ahlsi esr edilip Cezayir'e gtrldyse de, Cezayir ile Fransa arasnda o sene zarfnda yaplan anlama mucibince hrriyetlerine kavumalar gecikmedi (1640). XVII. asrn bandan beri Cezayir korsanlar deniz aknlarn daha i leri gtrmlerdi. Madere adasna, rlanda'ya, hatt izlanda'ya gemilerden adam kardklar grld. Bu adann birincisinden 1.200, ikincisinden 400, ncsnden 273 esr alp gtrmlerdi. Cezayir hkmetinde bulunan Hristyan esirlerinin miktar dima 10.000 ile 20.000 arasnda deiiyordu. Herbiri 40-50 ateli silhla mcehhez, herbirinde -drt yz Cezayirli mevcut 40-50 gemi, Cezayir donanmasn meydana getiriyordu. Bunlarn eline den Felemenkliler ekseriya aslrd. spanyollar vaktiyle Endls'te tekl etmi olduklar auto-da-felerin iledikleri gnhlarn kefareti olmak zere, hafif atete kzartlrd. Haytna dokunmadklar ise pek fena muamele grrlerdi. Black ve Ruyter kumandasnda bulunan ngiliz ve Felemenk donanmalar Cezayir ve Tnuslular', orann tersanelerinde esr olan ngiliz ve Felemenkliler*i salvermeye icbar ettiler (1665). Ruyter, btn Cezayir, Tunus, Tarabulus, Tetuan korsanlarn tardetmeye muvaffak oldu. Lkin havann fenal, Cezayir limanndaki gemilerin, tasavvur etmi olduu ekilde, yaklmasna mni oldu (1665). Felemenk ile anlama, yukarda sylediimiz ngiltere muahedesinden bir sene nce yaplmtr. Felemenk hkmeti, gerek ticar menfaatler, gerek Hristiyanlk ve beynelmilel hukukun muhafazas iin bu deniz hrszlklarna son verilmesini spanya, Fransa, ngiltere'den taleb etmiti. Ancak bu tasavvur, zamanmzda Akk'nn kurtarcs Sir Sidney Smith*in Viyana'da toplanan hkmdarlarn akdettikleri kongreye yapm olduu teklif gibi Avrupa hkmetlerince pek az hsn-i kabul grd. Cezayir gemileri Provence sahillerini hasara uratmakta olduklarndan, Fransa bunlarn tkbi iin Dk de Beaufort'u gnderdi. Dk de Beaufort, asker tedbrleri sayesinde bir deniz muharebesinde galebe ederek, birok dman gemisini zabtetti ve dierlerini datt. Fransa hkmeti o srada Bougie taraflarnda bir koloni tesisine karar vererek, bu maksatla Gigeri'de yaptrmakta olduu kalenin yklmasn emretti. kadrga bir gece Cezayir'den kp, birka bin kiiden mrekkeb bir frka da karadan, yeni mstemlekelere taarruz etti. Gigeri kalesi kuatlarak hcumla zabt edildi. lme bedel esir den 800 kiiden mada btn Fransz sakinleri dm olundu. Cezayirliler ondan sonra kaleyi ykmak

Sayfa

136

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

istedilerse de, azablar (gemi askeri), yalnz bundan ticar bakmdan doacak olan kayplar iin deil, ekserisi Gigeri civarnda ikamet ettikleri iin muhalefet gsterdiler. Bunun zerine istil masraflarnn ehri mdfaa etmek isteyen gemiciler tarafndan karlanmas kararlatrld. Beaufort ve Ruyter isimleri otuz sene nce Al Pienino ve Murad Reis isimlerinin Akdeniz sahilleri ve ticret gemileri taifesine ve ahlye saldklar dehetten daha az korku salmyordu (25 Aralk 1665). Dk de Beaufort'un day ile yapt 29 maddelik ahidnmenin uygulanmasna nezret etmek iin valye d*Arvieux, Tunus'a gnderildi. Fransa ve ngiltere'nin zmir general-konsoloslan olan ve her ikisi de devletleri ile Berberiye hkmetleri arasnda yaplm olan muahedeleri uygulattrmak iin fevkalde selhiyet alm bulunan d*Arvieux ile Rycaut'nun ark lkeleri ve ahlsi hakknda yazdklar eserler, o tarafa dir imdiye kadar ner edilen eserlerin en faydals ve mkuldr. Bir Dinsizin (Ateist - Dehri) dam Edirne'de Yanbolu avn dier avlar tkb etmiti. Zt- h-ne dima bununla megul veyhud av kpekleri ile kavga eden bir fili, bir pehlivann gsterdii hnerleri, hademelerinin cirit oynamakta gsterdikleri maharetleri seyretmekle mahzz oluyordu. Buna ramen, btn payitaht igal eden bir hdise, IV. Mehmed zerinde dah bz te'srlere yol at. O zaman mftnin Edirne'de bulunmas sebebiyle stanbul kadsnn fetvas zerine bir dehr (ateist; tann-tanmaz) dm a mahkm olarak ldrld. Aslen ranl olduu rivayet edilen ve Valide Hni'nda oturan Mehmed Lr nmnda bir ahs kyamet gnn, oru ve namazn farz oluunu inkr etmiti. Fkhtan ziyde msik ve hsn-i hatta bilgi sahibi olan ve tercme-i ahvl yazar Uk-zde'nin tbirince zifl-ilm ve kaviyy'I-tikaad bulunan stanbul kads 271 tarafndan bu dehr hakknda bir fetva verildi ve resm tarihi Rid'in tbirine gre dm- vcdiyle tekml-i nms- eriat dn olundu (6 bn 1075 - 24 ubat 1665). Bir mddet sonra, Drziler'in tikad ettikleri Hamza mezhebine slik olmakla sulanan st Beir dah stanbul'da dm edildi. '

271

Haydarf-zfide. R&td. . 94.

Sayfa

137

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

IV. Mehmed'in Edebiyatla tigali -oda hademesinden olup zamannda sekin kalem erbabndan olan Abdi'ye, saltanat zamannda vak'alann yazma vazifesini veren Sultn IV. Mehmed, Mehmed Lr'nin dm hakknda verilen er' hkm, bu vak'ay trihine kaydetmesini emrederek, o mverrihe verdi. Abd, falan veya filn vak'ay vekaay-nmeye kaydetmek zere taraf- ahaneden ald emri gn gn bildirir. Sultn Mehmed'in fikir ve seciyesini takdir etmeye altmz vakit Abdi'nin eseri bize kuvvetli bir yardma olmutur. nk szleri aynen nakl edilmi ve o pdihn saltanat hakknda Trk ve Avrupa mverrihleri tarafndan yaynlanan birok trihlerden ziyde kendisini tasvr etmitir. Sultn Mehmed-i Rb, pdih sfatyle vcdu var, kendisi yok hkmnde ise de, hi olmazsa hner sahiplerini takdir ve tevik etmitir. Mverrih Abd hakknda gsterdii iltifat ve kitabna koymasn emrettii eyler gsterir ki, av merak kendisini zihn terbiyeden bsbtn de mahrum brakmamtr. u vak'ay, mverrih Abdi'ye anlatm ve trihine kaydet mesini emretmitir: Sultn Mehmed bir gn 272 bir tavan tkb ediyordu. O aralk bir inein doum yapmak zere olduunu grerek, onu seyrettikten sonra, inein sahibini slmiyet'i kabule ikna ederek derhl kapc 273 nasb etti. Dier bir defada bir pars ile bir yaban domuzu avlam olmas zerine, bunu kaydedip etmediini Abdi'den sormu ve unutmamasn tebessm ederek hatrlatmtr. Abd, bir gn gm tabak zerine bir sabun takdim etmiti; Pdih bunu aldktan sonra yerine koyarak: Ancak seni memnun etmek iin aldm; haydi git bu iltifat trihine kaydet demitir. Birka gnden beri hasta bulunan sdk mverrihin i bizzat ziyaret ettiinde dah byle bir sz sylemitir. Bir baka zaman: Bugn ne yazdn? diye sordu. Abdi'nin o gn hibir mhim vak'aya tesadf etmediini sylemesi zerine, Pdih bir cirit atp Abdi'yi hafife yaralayarak: imdi yazacak bir ey yok mu? dedi. Abdi, bu kadar mhim bir vak'ay kroniine kaydetmekte kusur etmedi. Pdih, mverrih Abdi'nin malmu olmayan bz vak'-alar kendi kalemiyle
272 273

Sayfa

138

Dr's-saltana-i Edrene civarnda vki' Pasaky tarafnda. Rgid, s. 94. (Mtercim) Vfir sikke-i hasene ve onbe ake bir kapabak. verdi. Rid, s. 95. (Mtercim

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ilve etmitir. Bu ztn eseri, bz shifeleri bizzat bir pdih kalemi ile yazlm yegne trihtir. Sultn Mehmed, mushib Mustafa Aa'ya turasn yazmak iin msade verdii zaman Abdi'den, tura yazmasn bilip bilmediini sordu. Abdi ancak msade-i ahane ile yazabilecei cevbn verdi (Ruhsatsz tura yazann eli kesilmesi kanun hkm iktizsm-dand) 274; Pdih: yle ise bir tura yap dedi. Abdi sr'atle gerekeni yapt. Bunun zerine Sultn IV. Mehmed, mverrih Abdi'ye unlar syledi: Bundan sonra tura tlimine devam et, ben senin ne arzuda bulunduunu bilirim (Abdi, nianc olmak isterdi); sabret, senin de nbetin gelir. (23 Muharrem 1076 - 3 Austos 1665). Baka bir gn, bir rmaktan geiyorlard. Abdi mkiltla geiyor grndnden, Pdih: Haydi glk grdn; Allah seni muhafaza etsin, seni kaybedecek olursam nerede nianc bulacam? dedi. Abdi, K'b bin Zheyr'in Hz. Peygamberin medhi iin naz -metmi olduu mehur Kasde-i Lmiye'nin 275 bir tercmesini takdim etmesi zerine, Pdih, fanus ve bir gm tabak ihsan eyledi. Hz. Peygamberin, mkften brdesini ihsan buyurmu olduu kasidenin tercmesini zt- ahaneye takdim ettii gn, saray tabibi (seretbbay- hs) Salih Efendi dahi tb ilminde Gaayet'l-Beyn unvnyle telif etmi olduu kitab takdim etti. O gn K'b bin Zbeyr'e ihsan buyurulan Brde 276 ile Busayr'nin dier bir kasdesiyle tebcil olunan Hrka-i erife'nin 277 sarayda ziyaret olunduu ramazan ortasnn arefesiydi. gn sonra Pdih mft Yahya, vaiz Vn, tabb Salih Efendileri Ramazan'n arefe-sinde rd olunan tebih iin yeni bir d tertibine memur etti (21 Ramazan 1075 - 7 Nisan 1665). Abdi'ye gelince, Araba kasidenin tercmesini takdim ettikten bir hafta sonra bir trih tanzimine memur olmu ve bu trih hattat Tekned -zde
Mtercim ocukluk gnlerinde paralar zerinde grd turay taklld ediyordu, pederi tesadf eseri duruma muttali (dunca, gzel bir tekdr itm-ti. Tura yapann elini keserler szn hl hatrlamaktadr. (Mtercim) 275 Bnet sud* kasidesi. <Mtercim) 276 Mouradjea d'Ohsson dikkatli br mverrih olmakla beraber, iki hat yapmtr. Birincisi Khirka yazacak yerde Hirca. yazmtr; ikincisi Brde lfzm bir Arab irinin ad sanmtr. 277 Halbuki mam Busayr'nin .Emn tezekkr crn. kasidesi Hrka -i Saadet vasfnda olmayp kasidenin asl ismi . Kasde-i Br'e>dr veyhud brde-i saadet mkfatna mazhar olan cBnet sud kasidesine t emsllen Kasde-i Brde am verilmitir. (Mtercim)
274

Sayfa

139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

tarafndan yazlarak taht odasnda taht- hmyn karsna aslmtr. Kaplarn zerindeki kitabeleri okumaktan byk zevk duyan Pdih, kitabe semesini Abdi'ye emretti. Mverrih, Kur'n- Kerm'den yet ald; setikleri Pdiha kabul edildi. Bu yetlerden birincisi nnellahu ye'mri bil-adli vel-ih-sne yet-i kermesidir ki, Harem diresinden Dvn Odas'na girilecek kapnn zerinde yazldr; ikincisi Vel-kzmynil-gayz ve*l-fiyni inne'n-ns yet-i kermesidir ki, kapnn karsna gelen duvarda yazldr; ncs Aty'ullah ve aty'r-resl ve ull-emri minkm. yet-i kermesidir ki, vezirlerin dvn odasna girmelerine mahss giri yerinin dndadr. Bugn ark'n dvn ve kabul odalarnda bu kitabelere tesadf edilmesi ndir deildir. Pdih Dimetoka'da Pdih, geen sene sonbaharnda Yanbolu'yu av mahalli setii gibi, bu sene de bahar banda av iin Dimetoka'ya gitti. Ha -sek sultn bir gn evvel o ehre ynelmi, zt- hne Edirne'den Demirta mevkiine kadar btn saray halkiyle beraber ^bulunmutu. Eski saray baltaclar ikier ikier atl alaynn nnde bulunuyorlard. Onlardan sonra Haseki Sultn'm khyasyle seyahatte bulunan hanm sultnlara yalnz ikinci mirhorun refakat etmesi kanununa mugayir olarak bamirhor gidiyordu, iki gml arabada sultn ile olu vard (4 Zilka'de 1075 - 19 Mays 1665). Pdih, Dimetoka'ya yakn Kapcky'nde ahlden birinin evinde yemek yedi. Dimetoka'dan Saltk Ky ve Vakf kylerine urayarak, Ferecik'e (Heredot'un bahsettii Doriskos) gitti. Fere -cik'ten denize yakn scak kaplcaya ve bir kayann zirvesindeki Nefs-Baba Tekkesi'ne gitti. Ondan sonra da, geen sonbaharda Tunca kenarlarnda avlanm olduu gibi, bu defa da Maria (Meri) (Hebr) kenarlarnda avland. Kaymakam Mustafa Paa'ya 278 Badd valiliini verdi ve az bir mddet evvel kymetli eyerli bir at ihsanna nail olan mftye bir enfiye kutusu hediye etti; saray mneccimi de daha az atfete nail olmad. Sultn Mehmed, 5.000 kii zyit vererek Kazaklarda kar zafer kazanan Krm Hn'ndan gelen haberciyi sevinle kabul etti. Edirne'ye

Sayfa

140

Rikb kaymakam Mustafa Paa deildir; stanbul kaymakam bulunan Uzun. brhm Paa Badd vlsi tyn olunarak, onun yerine e* sadrzam Kirman muhafza Sleyman Paa getirilmitir. Rid, c. 1. s. 97 (Mtercim)
278

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Pdih e beraber bulunan Valide Sultan, 27 Zilka'de, Hasekt Sultn 29 Zil -ka'de trihlerinde, zt- hne 2 Zilhicce'de Edirne'ye dndler. Rd, s. 98. 280 Bu fkra Rid'e de bavurularak, Hammer'i aklayarak tercme olunmu tur.
279

Sayfa

141

dndnde 279 bir pehlivan ve bir bostancnn Harem-i Hmyn diresinde hademenin karsnda yarmaya cr'et ettiklerini haber alnca, her ikisi de dm edildi. Daha sonra sadrzamn dndn haber alarak mushib Mustafa Aa'y, Cisr-i Mustafa Paa'da istikble ve bir hatt- hmyn ile bir sorgu, bir krk, bir haner, bir at, bir altn zincir gtrmeye memur etti. Vzer, mer, siph ve yenieri zbitn, hepsi ata binmi olarak, ordugh giriinde sadrzam karladlar. Kprl Ahmed P^a adrndan karak tularn bulunduu yere kadar geldi. Pdih'tan grd iltifata mteekkiren, mushib Mustafa Aa'ya krk, ikisi rahtl ve ikisi rahtsz drt at, bir murassa kemer, 1.000 altn, 20 kese ake; khyas brhm Aa'ya da kese ake, bir samur krk; maiy-yeti halkna birer h'at verdi. Zilhicce'nin 27'sinde (11 Temmuz 1665), sadrzam ve serdra ekrem, Keml ayr merhalesinden alayla Edirne'ye gelerek San -cak- erifi Pdih'a teslim etti. Orduy- hmyn ricalinin adrlarla saray sahrasnda ikamet etmeleri emr olundu, zt- hne iki gn sonra kendisine mahss ota ereflendirerek vezirlere ve dvn erbabna samur krk ve hil'at ihsan etti. Serdrdan ceng ahvlini sormas zerine, Ahmed Paa tafsilt verd i, zellikle kendisinin yannda bulunan Erzurumlu Abbs nmnda bir yiidin^ Uyvar muharebesinde korkusuzca kale bedenine kp, bir yenieri dilverinin de onu tkb etmesiyle, btn askerin hcum ederek, kalenin fethinin myesser olduunu ifde etti. Bu iki kahraman, ota giriinde diler. Zt- hne otadan hasodaya gittiinde Abbs' huzuruna getirterek bana ifte elenk, Erzurum gmrnden hatt- hmynla gnde 75 ake tekad ulufesi, elbise ve para, kardeine Erzurum gmrnden 50 ake ulufe, Abbs ile birlikte kaleye kan yenieri neferine ar tekd ulufesi ihsan etti 280. Mushib Mustafa Aa'ya arpalk nmyle Tire ve Manisa sancaklar, defterdar Ahmed Paa'ya tulu vezirlik verildi. Ebniye emini Karakag Al Aa, zelzeleden harb olan Van kalesinin tamiri iin hududa gnderildi. Bu srada stanbul kaymakam, Yeni Saray'n harem ksmnda bir yangn ktn bildirdi. Zt- hne bunu kaza eseri addettiy-se de, daha sonra Odunkaps'nda bir fc dkknnda dah yangn kt. Bunun klelerinin geceleri odada mum yakmalar zerine komular ihtarda bulunduklar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

halde, dkkn sahibi mesuliyetin kendisine it olduunu syledii anlalm olduundan, fcnn Sdm iin irde karld. Padiah anakkale Boaz'nda Ordunun dnnden krk gn kadar getikten sonra Pdih, devletin ikinci payitaht olan Edirne'den hareket ederek Kale-i Sultaniye (anakkale) ve Gelibolu'da yeni kaleleri ve avlanacak yerleri grmeye gitti. 1076 Saferlnin 6'snda (18 Austos 1665) Edirne hricinde Paa ayr'na ota kuruldu. Bir hafta sonra kalkld ve yedi gn av, iki gn istirahatie geirilerek, Gelibolu'ya varld 281. Sultn IV. Mehmed, Bolayr*da Gelibolu ve Boaz'n Rumeli sahili ftihi ceddi Sleyman Paa'nn merkadini ziyaret ederek, rtsn ve kavuunu yeniledi. Osmanllarn ilk mutasavvf irlerinden, 9.000 beyitlik Muhammediyye'nin nzm Yazc-zde Mehmed Efen-di'nin de trbesini ziyaret etti. Bu trbeye tahsis olunan evkaf bertm yeniledii gibi, duvara, bu ziyaretin htrasn hatrlatacak bir beyit yazlmasn da emretti. Ondan sonra boazn eski ve yeni kalelerini gezdi ve stanbul'a dnd. stanbul kaymakam Sleyman Paa, Harmderesi'nde, Pdi-h' debdebeli bir ekilde karlad. Zt-i ahane Davutpaa Sara-y'na indi ve iki gn sonra alayla stanbul'a girdi (2 Reblhir 1076 -12 Ekim 1665). Valide Sultan Cmii'nn Almas Yahd Kaps ve Bahkpazar yaknnda IV. Mehmed'in byk validesi Ksem Sultn tarafndan insna balanlan Yeni Cami, onun veftyle bitmemi vaziyette kalarak Zalemiye diye adlandrlmt. Bu defa cAdliye ismiyle Valide Sultn tarafndan ikml edildi. Pdih'm, saray erknnn, kabine yelerinin huzuru ile iinde cuma namaz klnd (20 Reblhir 1076 - 30 Ekim 1665). Hanya ftihi (Hseyin Paa)'nin Girit'ten dndnde saklam olmas kendisi iin azab sebebi olan bir stun, bu camide minbere istindgh olan direklerden biridir. B mnsebetle Valide Sultn tarafndan Pdih'a takdim olunan hediyeler, mevcut memurlara datlan para ve krkler, bu trl ahvlde grlen hediye ve ihsanlarn hep1) Trbe Ovas; ) Uzunkpr, Abdi, s. 49.
281

Sayfa

142

3) Dereky, 4) Karacabey, 5) Balkan -ck, 6) Kavak, 7) Gelibolu.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

sini unutturmutur, Pdih'a yekpare zmrd kabzal bir haner-i zerrin, bir murassa elmas kuak, bir elmas sorgu ile on re's se -mend-i bd-py-i dldlsim 282 hediye etti. Sadrzam, mft, kapdn paa, nianc, defterdar paa, iki Rumeli ve Anadolu kazaskeri, nakb'l-erf, stanbul kads, yenieri aas, camie vaiz olan Vn Efendi, camiin imm ve hatibi, cmleten gayet gzel krklerle ikram olundular. Res efendi, avu-ba, birinci ve ikinci mi-rhor, alt blk aalan, ocak khyalar, ktib ve baavular, tersne emni, tersane khyas, gardiyan ba hil'at giydiler. Bina em-ni El-Hacc brahim Aa bir samur krkle be kese ake ve oullan iin mteferrikalk ald. Valide Sultn hastalndan dolay saraydan kamam olan kzlaraasma bir samur krk gnderdi. Mushib Mustafa Aa'ya, silh -dr Hseyin Aa'ya, sabk kedhud Hseyin Efendi'ye, bostanc-ba-ya, Haremeyn mfettiine, muhsabeci ve mukataac efendilere cami iinde krkler giydirildi. Pdih btn saray halkyle saraya dndkten sonra, Valide Sultn dah, zt- hne gibi alayla gitti. Fakirlere sadakalar datld. Camiin, trbenin, sebl ve ir mtemiltn masraflar 3.080 kese, yni bir milyon beyz krkbin akeyi bulmutur 283. Kont Leslie'ntn Sefareti Yeni Cmi'in alndan on gn sonra Pettau ve Neustadt sinyoru, huss mavir, feld-mareal, Esklavonya hududu vlsi unvanlarm hiz olup, Edirne'de huzr- ahaneye kabul olunmu bulunan mparator sefiri stiryah Kont Walter de Leslie, dn iin ruhsat almak zere Pdih ile grt (2 Cmdelevvel 1076 Sal-10 Kasm 1665). Sultn IV. Mehmed, bu sefiri hayrette brakmak iin Edirne'den knda ve payitahta giriinde fevkalde kudret ve ihtiam gsterisinde bulunmutu. Bu sefaret, XVII. asr banda Sitvatorbk'ta yaplan anlamadan beri yedincidir. Bu anlama, bir birini mtekib Gyartmath'ta, stanbul'da, iki defa Szoen'de yenilenmitir. , Sefir Pucchaimb, Kinski. Kuefstein, Schmd de Schwarzenhorn, iki defa Czernin (ernin) bu yenilemeler iin grevli bulunmulardr. Lkin hibiri
282 283

Yni rzgr sr'atiyle gider, ehresi Dldl'e benzer at- Bgid, s. 107. (Mtr) Rd, c. 1. s. 107-109. (Mtercim)

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Walter de Leslie kadar debdebe gstermemi ve zellikle hibiri onun kadar kymetli hediyeler getirmemitir. Bunun sebebi udur ki, ahidnme, hediyelerin kymetini 200.000 florin (kara goru) olarak tyin ediyordu. Bu hediyeler unlardr: Gmten ereve iine konulmu ve yine gmten ayak zerinde hareketli olan adam boyunda bir ayna; biri vazo gibi stn zerine konulmu ve ikincisi insan boyunda ve kk tasvirlerle ssl iki ibrk; musluklarndan arkllar'n keyiflerine gre su akan yaldz kapakl iki leen; birer zira' uzunluunda oniki gm amdan; oniki yaldzl glabdan; yuvarlak kapaklar kavuk eklinde oniki sahan; gm sehbl oniki gm, yemi taba; ince ilemeli ve tek ayakl yuvarlak bir masa; gm ilemeli drt tfek; gm* ten byk bir bak; akikten yaplm iki gzlk mahfazas; altn, gm, sedef mhlanm abanozdan dier iki mahfaza; merubat soutmaya mahss bir kap ve bir kupa; spanyol memleketlerinden gm ilemeli drt kalie; Arab ve Roma rakamlar saat balarn gsterir krk cep saati; algs bir fskiye ile hareketlendirilmi, maara eklinde bir asma saat; hepsi gmten sakslar, tuzluklar, me'alelerle ssl bir zira' yksekliinde bir sofra; yaldzl gmten tasvirlerle ssl bir ekmece; ilemelerle dolu, san'atkrne tasavvur edilmi gizli kutu ve ekmeceleri ihtiva eden, yaldzl gmten yaplm byk bir rahle. Valide Sultn iin de, iinde bir ayna ve altn ereveli bir algl saat bulunan bir diki ekmecesi; birer zira' uzunluunda iki amdan; san'atkrca ilenmi gm bir ibrik; drt kupa vard. Sadrzam iin oniki kapakl gm sahan; birer zira' yksekliinde iki gm amdan; meyve konulmasna mahsus ince ilemeli oniki gm tabak; bir ibrik; oniki gm kupa gnderilmi; divn yelerine bzlar Arab, bzlar Roma rakamlanyle otuz cep saati yirmibir dier cep saati, yedi vazo ve yedi altn leen hediye edilmitir. Yalnz otube kantar arlnda gm vard. Bu hediyelerin ihtiamna, sefaret kafilesinin debdebesi, bunu tekil edenlerin asaleti, elbiselerinin ziyneti bir kat daha renk veriyordu. Sefaret Edirne'ye dhil olduu zaman btn Hristiyanlk lemi asl -zdelerinden seilmi svarilerin nnde bir bayrak vard. Dk de Norfolk, Dk de Holstein, Lichtenstein ve Dietrichstein prensleri, Kont Herberstein, Kont Stierhaimb, Lord Arundel, Go-erzl Baron de Coronin, Triesteli Baron Finn, Moravyal Baron Fnfkirchen, Vestfalyal Baron Reck, Fransz Vernavel de Chteau-vieux, skoyal Hay de Delgrave, Floransal Marquis Pecori, Ce-

Sayfa

144

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

noval Drazzi, Felemenkli Obrosi ve Hardick, ry- devlet zasndan aslen Tiroll Kastner, Marcino de Lucques, Gratz'da domu gnace de Langer, mparatorun mukm elisi olup liykati Trkler'in bile hrmetini celbetmi olan stiryal Simon de Reninger aszde-ler arasnda bulunmaktaydlar. Reninger'in yerine tyin edilen Milanolu Casanova, sefaret hey'etini Belgrad'da karlamaya gelmiti. Onalt sene nce ktiblik vazifesiyle mparatorun stanbul sefiri Schmid de Schwarzenhorn'a refakat etmi olan Doktor Metzger yine ktib nasbedilmiti. Woggin tercmanlk hizmetini, Cizvit Paul Ta-ferner rhiblik vazifelerini gryorlard; dier drt cizvit sefaret maiyyetinde idiler. Bir sene nce Saint-Gotthard'da kazanlan parlak zaferin yldnm olan 1 Austos'ta idi ki, mparatorluk sefareti Edirne'ye girdi. O ayn beinde huzr- ahaneye kabul olundu; sefaret maiyyetinde bulunan 135 kiinin hepsi hil'atlerle taltif edildiler. Papa Calixte, Sultn II. Mehmed'e Belgradhlar'n gsterdikleri erefli savunmann htrasna (hz.) sa'nn tebdl-i ekil yhud uru-cu yortusunu te'ss etmekle, ad geen gne eref vermiti. Sefaretin kabulnde zt- ahanenin hazr bulunmas davul alnmasna ve bayrak almasna msid olmam 284 ise de, sefaret, stanbul'a Pdih'tan evvel girmekle iki defa davul alnmtr. 50 sene nce sefr Czernin stanbul'a asker muzkas sesiyle ve bir tarafnda kartal, dier tarafnda hill'e mstenid ejder ban ezen Azr-y Az-ze'yi tasvir eden bayran glgesinde girmiti. Sefaretin ve Dvn- Hmyn'un ba-tercman Panayoti Nicosl, o zaman tercmanlk vazifesini yapmt. Son yaplan anlamaya hizmetinden dolay 2.000 duka bir hediye ile mkfata nail oluyordu. Zt- ahanenin stanbul'a varmasndan nce, stanbul kaymakam, sadrzamn varmasndan sonra bizzat Ahmed Paa sefiri kabule memur olmu ve sefir, Kdhne'de mkellef bir ekilde arlanmaya mazhar olmutur 285. De Leslie daha sonra mft efendiyi ziyaret ederek, biri ticret
Edirne'de dah bayrak Pdih'n emriyle toplanmsa da, bayrakdr mu o suretle tutmutu d, kartal ve ayak.alna alnan ejderi gsteriyordu. 285 Nemce bykelisi stanbul'a geldiindenberi Pdihn msadesi "zerine ekseri seltn camilerini, tersaneyi, saray, Boazii yallarn ziyaret etmiti. Sadrzam, Bahay yalsnda ziyafete davet ettiinden, be ekdiri ile yallar tem ederek oraya gelmitir. Eli yeryznde stanbul'a denk bir yer olmadn sylemiti. Rid'den teBs, s. 109. Hakikaten stanbul mevkii itibariyle benzersiz ise de, o zamann Viyana'sndan dahi mftmriyet cihetinden geri olduu nazar- tibra alnmahyd. Mtercim) (M. Ata Bey'in bu hkm, herhalde son devirde bamza musallat olan; Avrup&kk hastalnn bir emaresi olsa gerektir, nk XVII. asrn ikinci yarsnda istanbul ile mmriyet bakmndan mukaayese edilebilecek bir Avrupa ehri olmad bizzat Avrupallar*!!! fadeleriyle sabittir. (Hazrlayan)
284

Sayfa

145

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

lehinde ve dieri Katolik yninin serbeste yaplmasna msade edildiini ihtiva eden iki ferman almtr. Memuriyetinin neticeleri bunlar oldu; lkin Kuds'te Mukaddes Mahaller'in Rumlar muhafazasndan Katolikler'e intikal etmeine ve ilerinde Kont Esterhazy dah bulunan" bz sekin esir lerin fidye-i nectsz braklmasna muvaffak olamad 286. Transilvanya'dan gnderilen Christophe Pasko ve esr Michel Czermeny hakkndaki sahiplenmeleri de daha iyi bir netice vermedi. Bunlar hediye etmeleri gereken 80.000 guru tutarndaki tahamml edilemez vergiden herhangi bir indirim yaplmasna nail olamadlar. Viyana'da Osmanl Sefareti imparatorluk sefareti hakknda bu kadar tafsilt verdikten sonra, okuyucularn nazar- dikkatini Pdih'n sefaretine ekmek faydasz olmaz: Avrupa asilzadeleri nmlarna denk isimler bulacamz iin deil, lkin bu sefarette ark edebiyat ve corafyas trihinde hret sahibi iki kalem erbab bulunmutur. Bunlardan biri byk bir corafya muharriri olan Evliya Efendfdir ki, sefarette ktib idi. Dieri Lorraine'li Mesgnien'dir ki, daha sonralar Me-ninski Lehistanl ismiyle asalete nail olmu, Lehistan saray tercmanlnda bulunmu olup Trk, Arab, Acem nahiv ve lgatinin Hermes Trismegiste'idir. Bu zt, tercman sfatyle sefaret maiy -yetinde idi. Mavir Feichter mihmandarlk ediyordu. Bu vazife D-r'nn saraynda, tercman Melen 287 ile birlikte, ecnebiler rehberi Omares 288 tarafndan grlyordu. Bunlardan baka komiser tyn olundu; mliye maviri Co-relics 289 muayyent memuru, feld-mareal de Souches iki taraf sefirlerinin kabul ve mbdelesiyle ilgili ilere memurdu. Kabul, Koron kalesi civarnda Sitvatorok anlamasnn iki defa yenilenmesi ile trih hret kazanm olan
On demanda 6000 florins pour avoir la liberte du C Franois Esterhasius, ce que ne pouvant payer, on fut oblige1 de la laisser dans les ceps.> Briot, s. 155. (Kont Franois Esterhaz'nin tahliyesi iin altbin florin taleb olunup bunun denmesi mmkn olmadndan mahbus brakld.) 287 tbi iittr Melon Darii nterpres eidpft ttr. Quint. Curt. I, IV. 288 Arias, I, s, 16. Anabas, I, XVI. Yunanca Oares ismi hem mer, hem Amm&r arapa isimlerini gsterir. Fikr terbiye sahibi demek olan Ammr kelimesi Tarabuus - Garb'ta Ben Ammr ailesinin de ismidir. mer ismindeki zt-Iann en mehuru ikinci halfedir ki. (Hz.) Peygamber onun hakknda <Yen-tuk l-hakk al lisn mer. demitir H, btn tercmanlar bu sz dstr edinmelidirler. 289 Bu zt mparatorluk Ktphanesinde - Trih El yazmalar arasnda, mpara -tor'a hitaben tanzim olunmu bir takrr brakmtr. (Mehmed Pasa'nn sefareti hakkndaki takririnden mahalli merkumda (mbadele yerinde) harcrah ve me'klt tedriki iin sr tarafndan defterdar nmna tyn olu, nan kumisar gelp...)
286

Sayfa

146

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Szoen kasabas civarnda vuku bulmutur: Orada elli adm mesafe ile iki direk dikilmiti; iki sefr atla gelip durdular; orada attan inerek kabul komiserleri tarafndan mbadele edildiler 290. mparatordun sefiri feld-mareal Souches ve mavir Feichter arasnda, Pdihn sefiri stoni-Belgrad belerbei ve Yank bei arasnda idi. ki direi ayran mesafede, kendilerine iltihak ettikten sonra, feld-mareal mparator elisinin elini ve belerbei Osmanl sefirinin elini alarak bir izdiva vuku buluyor gibi 291 bu elleri birletirdiler ve iki tarafn karlkl olarak hondlua mazhar olmas temennisinde bulunarak, bu kabul hakknda sadkane malmat vereceklerini taahht ettiler. Bu merasimden sonra her milletin komiserleri bir mazbata kaleme alarak, usl diresinde yazlm ilmhaberleri birbirlerine alp verdiler. Viyana'da mutantan giri merasimi Schwechat Kprs'nden vuku buldu. Komiser tyn olunan saray mareali ve kaymakam Ugarte, Osmanl sefirinin istikbline gelerek, sefr bu iki ztn arasnda bulundu. ehir esnaf, alayn mukaddemesini tekil ediyordu. Daha sonra saray marealinin maiyyeti, Pdihsn gnderdii at, aalar, iki tu, onun faslasz arkasnda oniki tabl-i imparator! vard (8 Hazrn 1665). Sonra mparatorluk ahrndan gnderilen gzel bir ata binmi olarak saray mareali ile komiserler arasnda sefir bulunuyordu. Onu takiben tercman, bir imm ve bir kad arasnda elinin olu, hademe, sefarette grevli zabitler, elinin mhrdn, hazinedar, elbise memuru (kaftanc), khyas, sefaret ktibi (dvn efendisi) geliyorlard. Sefirin krmz sancann nnde Trk muzkas vard. Pdih'n hediyelerini tayan ve krmz uha ile kapl eli arabalar muzkay tkb ediyorlard. Alayn en sonunda Raab'dan beri sefire refakat eden Husarlar bulunmaktayd. Kafile Carynthie kapsndan girerek Augustin'ler hendeklerini t-icb ve nebatat pazarndan geerek Leopold mahallesinde Krmz Ku-le'ye vard ki, burada sefirin ikameti iin yedi hne
) Mehmed Paa'nn takririnden telhis: .Estergon'dan Sultn Sleyman'n snr tyn eyledii mahalle tevecch olundu. Yarm saat kaldkta alaylarmz terttb eyledik; snn elisi le onun yanndaki askerin kumandan olan Kanaran generali Zuje nam grof dah Tuna'dan ve karadan geddiler. Tercmanlar vastasiyle muhabere olunarak. leden yarm saat evvel mbadele olunmas kararlatrld. Mbadele mahalline mil dikilmiti; tyn edilen vakit geldiinde iki tarafn alaylar yerinde kalp elilerin yanlarnda yalnz onar adamlar bulunduu halde tston-Belgrad paas Hac Paa bizimle; general Zuje teki tararn elisiyle birlikte olarak mbadele mahalline y -. nelindi- tedenberi iki tarafn serhadleri arasnda, mbadele miline evvel malb ve sonra varan gaalib addolunur. Biz hareketimizde gaayet hafi bir yavalk gsterdiimizden, te tarafn elisi bu dikkati gereken noktaya vkf iken bjzi gaafldir zannederek, mile yaklam bulunup, durmas mmkn olmadndan, zaruri olarak bizden evvel vardr ve payidar oldu (!) (Mtr.) 291 Ooasl fhe faceascro m matrUonio. Meninski'nin takriri.
290

Sayfa

147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

boaltlmt 292. Sefaretin hey'etinin yiyecei iin hergn 260 ekmek, 50 koyun, 3 kei, anbar arpa, 80 yk ot ve odun ve imparator elisine Osmanl lkesinde verilen akeye mudil olmak zere 150 ek iktiz ediyordu. Odun ve ot iin de mukabele bi'1-misU kaidesine riyet olundu ise de, sefr levazm kfi grmeyerek kat' surette protesto etti. Saray tercman eli ile kabul merasimini, yni salon'giriinde, ortada, taht karsnda defa selm verilmesini, mantonun pl-mesini, itimatnamelerin mparatorun yanndaki masa zerine konulmasn 293, kabul olunacak maiyyet memurlarnn adedini evvelden tyn etti. Bu miktar bizzat sefr tahdd etti; nk mparatordun mantosunu pmek erefi pek arzu edilmiyordu; hatt kabul resmine arabasnda yalnz tercman ile beraber gitmek istedi. Hediyeler byk tantana ile nakledildi. Sefaret ktibi Pdihn ti-mdnmelerini elinde yukar tutmakta ve sefr ile karsndaki tercman tayan alt atl arabann nnden gitmekteydi (18 Haziran 1665). Sefir selmdan, mantoyu ptkten, timdntnelerini masann zerine koyduktan sonra, ksa bir nutuk syleyerek, gerek bu nutuk, gerek chancelier 294 muavininin mparator nmna verdii cevap tercmanca tercme edildi 295. O zaman sefirin maiyye-ti hediyeleri getirdi. Acem kalieleri ald zaman eli tercmann kulana: Bunlar mparator'un masas zerindekini ne kadar snk brakyorlar! dedi, Bu merasimden iki gn sonra eli, asker meclis ve mparatorun huzurundaki meclisin resi Prens Gonzaga ile grt. Lkin prensin arabasn kabul etmeyerek, kendi at ile gitti. Prens Gonzaga'ya krkler, kaftanlar, kalieler, muslinler hediye ettii gibi, saray ma-realna, chancelier muavinine, Avusturya ve Macaristan mliye meclisi reisine, Prens Porcia ve Prens Auersperg'in ba-mirhor-lanna, Montecuccoli, Schwarzenberg, Zriny kontlarna, resm-i kabul ve me'klt tedriki komiserlerine, tercmana dah yine o nevi eyadan hediyeler verdi.
Sefir Altn Kuzu. da, khya ile sefaret ktibi (Evliya) .Mavi Kstebek -de, maiyyet Altn Devekuunda, aa (maiyyet askerinin zabiti) Kara Kartal da, at hademesi Kr At>ta, mraka Sprcler konanda ve Prater'e mukabil bir hanede yerletirildi. Meninsin'nin eseri 293 Sefr paann takririnde grlecei zere, nme -i hmynu mparator stikbl ile bizzat almtr. (Mtercim) 294 Chancelier, bz devletlerde sadrzam mukaabi olan en byk memur, devlet vezri (anslye), (Mtercim) 295 Takrir ile karlatrnz. (Mtercim)
292

Sayfa

148

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

mparator'un tirf memuru ruhansi ciz-vit Baba Mller bir kaftan, bir kalie, bir kavuk ald. Sefir, ziyaretine gelen saray kadnlarna triyat ieleri ve ilemeli mensucat verdi. Btn sefaret hey'eti, gnde be defa alen ekilde (cematle) namaz klarlard; leden sonra sefr her gn dvn toplar, bu srada muzka alard. Saint Etienne'yi, Kahlenberg*i, Yeni-ehir'i, Ebersdorf u, Nedime Bahesi'ni, Schoenbrunn bahesini ziyaret etti. Schoenbrunn'da ana imparatorie nmna kabul olundu. Btn ziyaretlerinde tercman ve bzan yalnz me'klt komiseri refakat ederdi. kamet esnasnda iddetli bir hrs, bir pintilik gsterdi. Veda resminde timdnme cevbn bizzat mparatorun elinden almak istedi. Lkin bu mektuplarn tevdii merasimini chancelier muavini f eyledi. Hediyeler harb meclisi ve imparator meclisi reisi Gonzaga vstasyle verildi; sefr, prense veda ederken erbet ksesi hediye ederek, saray nzn Dk de Saan hakknda da ayn cmertlikte bulundu. Eli maiyyeti ile birlikte 32 kaya bindi ve stanbul'a dnmek iin, Tuna mecrasn tkb etti. Bu yolculuk esnasnda sef|retnme -sini yazd. Verdii yanl malmatlarndan olmak zere u ifdesi dikkat ekicidir: Uyvar muharebesinde, diyor, eski Viyana ehrini (Kahlenberg) Tatarlar hasara uratarak ikiyzbin esir gtrmlerdir 296. Henz " senelik bir muharebenin vekayiinien o kadar habersizdi ki, Uyvar muharebesi ile ilk Viyana muhasarasn kartryordu. Bu muhasara ise 134 sene evvel vuku bulmutu. Osmanl vekayi-nmelerinde ilk dercedilen Viyana sefirleri sefret-n-mesi budur. Vaswar anlamasn tkb eden bu sefaret, 75 sene zarfnda vukua gelen ve Karlofa, Pasarofa, Belgrad ahidnmeleri m zkerelerine taallk eden byk sefaretin terifat uslne bir misl tekil etmitir.

ELLBENC KTAP ..................................................................................................... Avrupa Devletleriyle Siyas Mnsebetler ................................................................

Sefirin bu husustaki ifdesi udur: Bir gn Se' ile iki saat mesafede dan Eski Be nmnda bir vrn kaleleri temaasna dah varlp Byle harb olmasna bftis ne? dey sul olundukda .Uyvar seferinde askir-i slm ve le$ker- Tatar apul tarikiyle urayup mahll-i merkumu byle vrn ve skkran perakende eylediler. Yalmz mahalli merkum del, bundan iki konak dahi ieri gfrfip yz bin mkdr esir alnd deyu takrir eylediler. Bundaki yanlln menba Uyvar* kelimesi oluyor; yazma ve bask hatsna uram olduu ihtimal hrici deildir. Sefir belki Sultn Sleyman zamanndaki Viyana .muhasarasndan bahsediyordu. Kyllerden iitilen ki-yzbin esir* sz de, o vakit Avusturyablar'm Trkler'den ne kadar ylm olduklarn gsterir. (Mtercim)
296

Sayfa

149

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Yeni Krm Hn ......................................................................................................... Grit'e Yeniden Asker Gnderilmesi.......................................................................... Padiahn htiam Ve Ava Olan Dknl ............................................................ Yahudi Moiz Sabatay Ve Krd Mehdi ....................................................................... Basra Ve Msr'da Karklklar ................................................................................... fetler ....................................................................................................................... Vn Efendi Vaazlarnn Te'sri .................................................................................. Pdiah'n Avlanmas ................................................................................................ Pdiah'n Halasnn Nian Ve Dn ..................................................................... Diplomatik Mnsebetler ......................................................................................... Pdihn Edirne Ve Yeniehir'e Gitmesi .................................................................. Venedik Elisi ............................................................................................................ Rusya Elisi'nin Kabul .............................................................................................. Fransa Elisi............................................................................................................... Mteferrika Sleyman Aa Paris'e Gidiyor............................................................... Dahil Karklklar...................................................................................................... Budin Yangn ............................................................................................................ Veliahdn Terbiyesi ................................................................................................... Sultan Mehmed Uluda'da (Teselya Uluda) .......................................................... Kprl Mehmed Paa'nn Kandiye'ye Girmesi .......................................................

Sayfa

150

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ELLBENC KTAP Avusturya. Cenova, Toskana, Fransa, Rusya ile diplomatik mnsebetler. Krm'n yeni hn. Girlt'e yeniden asker gnderilmesinin tasarlanmas. Pdih'n ihtiam. Ava merak. Yahudi Moiz Sabatay ve Krd Mehd. Basra ve Msr'da karklklar. kme ve ir fetler. Vn Efendi'nin vaazlarnn te'sri. Pdih'n avlanmas- Halasnn nianlanmas ve tezvici. Rusya, Tatarlar, Kazaklar, Lehistan, Fransa, ngiltere, Felemenk, Moldavya, Ulah, Transilvanya Oe mnsebetler. Pdih'n Edirne ve Yeniehir'e gitmesi, buralarda Venedik ve Rusya sefirlerini kabul, Fransa'ya Sleyman Aga'nn gnderilmesi. Bursa, Bolu, Edirne'de karklklar. Hazne gelirlerinin azalmas ve artrlmas. Budin yangm. Velahdin terbiyesi. Sultn Mehmed Uluda'da. Kprl'nn Kandiye'ye gitmesi. Kandiye'nin ablukaya alnmas, muhasaras ve zabt. Avrupa Devletleriyle Siyas Mnsebetler KONT de Leslie'nin sefaretinden ve Reninger'in azimetinden sonra, mukm eli Casanova Cizvitler lehinde alman fermanlarn 297 yrrle konulmasyla megul oldu. nk sefaret bu husustaki mzkerelerde, Fransiskenler iin yaplan teebbslerden ziyde muvaffkiyet veya faaliyete nail olmutu 298. Sefr, stanbul'a dnerken, mparator Ferdinand'n ktphane memuru olan ulemdan Lambeccius'u Budn'de bulmutu. Bu zt, Leslie ve Reninger'in iltimaslar ile Mathias Corvinus'un ktphanesini ziyaret msadesi almak zere gnderilmitir ki, o ktphanenin en gzel kitaplan Sultn Sleyman'n saltanat zamannda Budin'in fethi zaman sadrzam brhm Paa tarafndan, kalenin tun heykelle-riyle birlikte stanbul'a gnderilmise de, birou henz tahtelarz mahallerdeydi 299. Lambeccius, Kont Leslie*nin olu ile beraber oralara girerek, sefirin tavassutu* ile kilise babalarnn nutuklarn ihtiva eden iki

1) Cmftdl-evvel 107 - (7 Aralk 1665) trihiyle ticret msadesini htiva eden bir ferman; 2) Yne ayn trihte Cizvit Dammayer hakknda bir ferman ile bz ahslarn menfaatlerine dir be ferman. 298 Franslsken rfthibler hakknda mparator on sene evvel, 1656 trihinde sadrzama syle yazmt: .hteffigimus patres Frantis-canos fferosolymae eads-tentes a Graeds, ete. 299 Cryptam inam in qna Btbliothecea Corviniange religuias atebont adservari-Diarium itineris budensis, 1666.
297

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

yazma nshay 300 ele geirdi ki, derin bilgili bir adamn hararetini teskin edici deil, iddetlendiriri eylerdi. Casanova, Neuhaeusel ve Wardein paalarna hitaben, Szobos mntkasndaki serbest Heydkler*e ilimemelerini emreden bir ferman karttrd (23 Austos 1666). Bununla beraber drt ay sonra, o zaman Budin Vlsi bulunan Grc Mehmed Paa'ya huss grevle gnderilen tercman Mesgnien bu istei tekrarlad. Bu tercman hediyeleri hmil olarak Neuhaeusel ve Wardein paalar hakknda birok ikyetlerde bulunuyordu. Bu ikyetler, Heydkler'in uradklar kt muamelelere dirdi. Osmanllar, bu ikyetlere cevaben, Zriny ve Nadasdi'nin aknlar hakknda talebler ne srdler (20 Ekim 1666). ki ay sonra, yeni Budin Vlsi Kaasm Paa, memuriyetini bir aa vstasyle Viyana'ya bildirdi. Bu aa, otuz alt kiiyle birlikte, Dk de Gonzaga marifetiyle resmen mparator huzuruna kabul olundu. Kaasm Paa, Kulolu Mustaf Paa'ya vaad edilmi olan pdih hemiresi ile izdiva etti. Mustafa Paa, hem hrriyetini, hem de pdihn tevecchn muhafaza etmeyi bahtiyarlk bilerek, bu erefe nail olmak istememiti. mparatorun sefareti maiyyetinde stanbul'a gelmi olan marki Augustin Durazzo 301 ertesi sene, Cenova Cumhuru iin bir kapitlasyon mzkere etmek zere, deniz yoluyla yine geldi. Geldiinde, resmen huzr- hmyna kabul olundu; lkin veda iin grmeye nail olamad. u kadar ki, otuzbe kaftan ve gnde 60 guru masraf ald. Mzkereleri idare etmesi ve elisinin kabuln kolaylatrmasndan dolay, Venedik Cumhuriyeti Panayotti'ye asalet n-vn verdi 302. Toskana grandukas tebeas da yine o srada ve Pa-nayotti (Panajotti) vstasyle ticret bakmndan bz msadeler verildiine dir bir fermana nail oldular 303.
Kont de Leslie u kitaplan buldu: S. G. Nazianzeni sennones apologet. n mensbrano 4. S. Angostht sermoes de Verbis. Joanis. Qnlnqe eccleslensis poemata. Lambeccius, mparator'a takdim ettii Almanc a raporda, ir eserler hakknda yle diyor: Bu kitaplar nm-i hametpenhlerine olarak yeniden istedimse de faydas olmad. Glbaba'y (Budin yaknnda ziyretgh), hamamlar, Arundel ile birlikte EstergorTda eski Romallar'n inatm ziyaret etti; ondan sonra B. de Finn refkatiyle Forgacz'n hezimetini gsteren eserlerin bakiyelerini grd. 301 De La Croix, Osmanl Dfivleti'nn Umm Ahvli, adl eserinde (c. 1, s. 295) Durazzo ismini Doria sekline sokarak der ki: Cenova Cumhru'nun 1668'de Sultn IV. Mehraed'e gnderdii elci Doria'ya verilen talimatn balca noktas IV. Fih'p'e bu Pdih'n dostluunu te'mn etmek iken, bu vaziyet salanamam deil midir?302 Pertanto havendo esso per moglieuna Sciotta di Casa Cavalcoressi, famiglia dal 153 7 agregata ai NobiK Genovesi, Valiero, c. 1, kitap: 7. s. 621. mparatorun sefareti takririnde, Panayotti'yle evlendirilmi olan bu Calvacoress, Kantakuzen ailesine mensup olarak gsterilmitir. 303 fi comandamento per il traffico delli Sudditi del Granduca non e fatto an ora, perene siamo stati in viaggio-hora prucuro di averlo. Panayotti.
300

Sayfa

152

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

mparatorluk ve Kraliyet Arivi'ndeki Casanova'nm raporu, 8 Ocak trihini gsterir. Flassan burada aldanr. De La Haye'in ar surette hakaret grd mlakat 7, yhud 8 Ocak'da ve ilk yaplacak olan mlakat ongun sonra vuku bulmutur. Gerek Flassan, gerek Chardin (c. 1, s. 35) sefirin ahsnda Kral'a edilen tahkir hakknda sktu tercih ederler.
304

Sayfa

153

imparator sefaretinin dnnden az vakit sonra Fransz sefiri M. de La Haye Vantelet ki Kprl Mehmed Paa'nn ddr-m olduu elidir Kayser isimli harb gemisiyle stanbul'a geldi. Avusturya ve ngiltere elileri gibi kabul edilmesini istediyse de, sadrzam, istikbline on avutan fazla vermeyip, ertesi gn tan-tanasz bir ekilde Fransz sefarethanesine girdi (7 Aralk 1665). Sadrzam, Fransa Kralh'nm Macaristan'a imdd gndermesini af-fetmemi olduundan, eliyi ayaa kakmakszm azamet gstererek kabul etmekle beraber, Franszlarn Devlet dmanlaryle ittifak etmi olmasndan dolay onu azarlad. La Haye ekilip giderek, sadrzama bir arac vstasiyle, eer bir daha geliinde ayaa kalkmayacak olursa, kapitlasyonlar iade edeceini ve Fransa'ya geri dneceini bildirdi. Dier bir mlakatta dah sadrzam daha az nezaketsizlik gstermedii iin, La Haye kapitlasyonlar ayana att. Sadrzam eliye: Yahd! dedi; kapcba iskemlesinden kaldrarak bu iskemle ile dmeye balad. Eli kl ekecek gibi grndnden avulardan biri tokat vurdu 304. Sadrzam M. de La Haye'i gn hapsederek, bu zaman mf -t Vn Efendi ve kapdn paa ile mzkere hlinde geirdi. Nihayet M. de La Haye'in yeni bir mlakata kabul edilmesine ve bu mlakatn ilk saylmasna karar verildi. Bu grmede, Kprl Ahmed Paa, sefire doru gelerek dosta selm vermi ve mstehzi bir tebessmle: Geen geti, hepsini unutmah; artk bundan sonra iyi dost oluruz mealinde szler sylemitir. skemle darbesi ve tokat sktla geitirilmiti. Bunlara mruz olan hs hkmetine hlini bildirmeyi unutmu olmaldr. Herhalde uras muhakkaktr ki, Fransa diplomasi trihleri bu vak'ay kaydetmezler. Rus an, kendisine muhalif olan Rus Patrifni azletmek zereyken toplad rhn meclise riyaset etmek iin, stanbul Rum Patriki Denis'i Moskova'ya davet etmiti (1655). Lkin stanbul Pat-riki, Rusya ile mnsebetlerinden dolay kendinden nceki patrik Parthenius'un Sultn Mehmed tarafndan asldn dima hatrnda tuttuundan, byle tehlikeli bir seyahate teebbs edemedi. Kendi yerine, gizlice, Antakya ve skenderiye patriki ile Tr- Sn Met-ropoliti'ni gnderdi ve bunlar ar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

tarafndan pek gzel kabul olundular. Sadrzam bundan haberdr olunca, stanbul Patriki'ni artarak metropolit ile dier iki patrikin azline icbar etti: Bunlar Moskova'da Rus meslekdlarnn azli hakknda mzkere ederlerken, te tarafta kendileri memuriyetlerinin salad menfatlerden mahrum oluyorlard 305. Bu vak'a zerine ar, stanbul'a sefir gndermeye karar verdi: Eli, Edirne'ye varnn ertesi gn kaymakamla grt. gn sonra da Pdih saraynda kabul etmeyi mnsib grmediinden otanda huzuruna kmasna msade etti (8 Reblhir 1077 -8 Ekim 1666). Zt-i hne bu sefer o zamana kadar grlmemi bir terifat usl uygulad. Taht- hmyn, Tunca kenarnda kurulmu byk bir adrn (ota) ortasnda idi. Tahtn her iki tarafnda iki Mustafa Paalardan biri grlyordu ki, birincisi mushib vezr Mustafa Paa, ikincisi kaymakam Kara Mustafa Paa'dr. Bunlardan sonra Enderun hademesi, satrlar 306, doanclar, hassa hademeleri, dilsizler, cceler bulunuyordu. Eli, anadili ile meramn ifde etti. Ondan sonra Pdih kaymakama ynelerek: Eer elinin ilve edecei bir ey varsa huzurumda syle-sin dedi. Kaymakam, tebligatn geri kalannn ar tarafndan getirdii nmede yazl olduunu syledi. Mlakat bu suretle son buldu 307. Bu sefaretin grevi metropolit ile iki patrikin yerinde braklmasna dirdi; istei yerine getirildi. Patrikler bir senelerini Moskova'da geirdiler. Bu mddeti, rhn memurlar arasnda btn tesirini kaybetmi olan itaat ve intizam tammiyle te'ss etmek yolunda sarfettiler. Frsattan istifde ederek, talihsiz ara orman srgnlerine 308 efaat ve Rusya'da yerlemi olan Rum tacirlerinin menfatine, gmrk resminin azaltlmas iin ar'n msadesini saladlar. Nihayet, birok sadakalar ve hediyelerle stanbul'a dndler.
M. de la Crabc'in TtrkiyeMek Rom, Ermeni, Mrua Millet ve KUiseterl'nin Bugnk Duruma adh eserinde Moskova Grandukasmn Patriki ile Mnazaas, hakkndaki bab, Paris 1715306 Abdlh, s. 58 307 -Mh- Rebl&hirn sekizinci gn Moskov tarafndan gelen eli -i cedid mu'-td zere rikb- kmyba yz srmek iin saray hmynda ikr ka-pus nnde Tunca kenarna bir brigh- hne nasb olunup Pdih ev-ket-meb hazretleri dern- brighda vaz* olunan taht- ll-baht- mlkne zere kemli evket vekaar birle karr buyurduklarndan sonra bir cnib -lerinde kaail-i makaam- rikb hmyn Kara Mustafa Paa hazretleri ve bir cniblerinde vezr -i sn ve nedim-i sultn! mushib Mustafa Paa aya sti durup ba'deh elciye izn- msl hsan buyuruld. Dern- brighda vaz'- kadem-i ibtihl ettikde resmi kadim zere has-oda aalan mbere-te hk- dergh- saltanata vaz'- cebini tekrtm ve taraf srdan getirdii nme v hedyy arzu teslim eyledi. Rid, c. 1, s. 134. casr. kelimesi yazm veya basm hatas deilse, mverrih Rid'in dikkatsizlii eseridir. (Mtercim) 308 Us intercederent pour les relegues aux forets noires. La Crobc, s. 112.
305

Sayfa

154

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Yeni Krm Hn Bir taraftan Rusya elisi de ar*a tbi bz kavimlerden Tatar Hn'nn vergi almskta olmasndan ikyet ediyordu. Yeni Krm Hn oban Devlet Giray-zde dil Giray'n sadrzam tarafndan bu makama getirilmesi, selefi Mehmed Giray'n Macaristan seferine bizzat gelmeyerek olunu gndermekle iktifa etmesi ve Dvn- Hmyn'un Besarabya'da 309 kendilerine araz gstermi olduu Krm ve Nogay Tatarlar'n tedirgin etmesinden kaynaklanmtr. dil Giray, Mehmed Giray'n yerine Krm Hn olmak zere Rodos menfasndan kt. Payitahttan ayrlmasndan nce, kalgay olan slm Giray ile Sarho brhm Paa'y ileri gnderdi: Birincisi kara yolunu tutmutu; ikincisi iki kadrga ile Kefe'ye karak kapc-ba Uguz ile birlikte, onbir kadrga ile gelen yeni Hn ile orada birleti (7 Nisan 1666). Dniester kenarnda olan ve o zamana kadar rd - mahss olmak zere Hn'a it bulunan araz, hazneden zabt edilerek bir voyvodalk tekil edildi ve Nogay Tatarlarna verildi. Bunlarn Besarabya'da bulunmalar ancak sene srm ve bu mddet zarfnda da Moldavya ve Ulah voyvodalar, srekli akn ve yamalarndan dolay ikyetten geri kalmamlard. Nihayet Dvn- Hmyn bunlarn hakl ikyetlerini kabul etmi ve kapc-ba Sar Mehmed Aa'y mbair tyn ederek No-gaylar* ilk bulunduklar llere sevketmekle grevlendirmitir. dil Giray clusunun ertesi senesi, Hanln tebli iin Viya-na'ya bir eli gnderdi 310. Bu eli kalgay ve nreddn ile Valide Sultn'm ve sadrzamn (hnn anas ve vezirinin) mparatora mektuplarndan baka, ilk defa olmak zere bir kabul resminde validenin mparatorie'ye bir nmesini takdm etti 311. Tatar elisi, mparatorun da bilmukabele efendisine bir sefr gndermesi arzusunu izhr etmise de, bu taleb sktla geitirilmitir. Grit'e Yeniden Asker Gnderilmesi

Bucak. Zftbde, ke* demek olan bu kelimenin Besarabya'ya tahsis edildiini tzfih eder: Besarabya, Tuna ve Dniester nehirleri ile Karadeniz arasnda skm, olan yerdir. (Ksaca, Besarabya'nn bizce ad Bucakt di. Mtercim) 310 Ahmed Aa, mparatorluk sarayna gelen onaltmc Tatar elisi. 311 Traducion de carta de la Valide o madre del Chan di Tatarla por la Mogd. de la el Emreatriz, presentada los 12, Agosto 1667. fil sobre escrito dize asi: Llegue con ayuda de dios felizmente la presencia de la Empreratriz consorte del muy podroso Cesar nuestro caro amigo.
309

Sayfa

155

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Macaristan seferi esnasnda geni nefes alabilmi olan Venedik, Vasvar ahidnmesinin akdinden sonra, Osmanl Devleti ile aralarndaki dmanln yeniden iddetleneceini hissetti. Bununla beraber anlama hususunda me'ys olmayarak hal stanbuTu terket-memi olan mkleme memuru Ballarino'yu 312 Pdih ile sadrzam Doc Contarini'nin mektuplarn takdimle grevlendirdi. Sadrzam anlama iin sulh akdiyle grevli sefr vstasyle 100.000 duka teslimini, Kandiye adasna 313 tarhedilmejc zere senelik 12.000 duka vergi verilmesini, Suda'nn Osmanl Devleti'ne terkedilmesini art olarak ortaya koydu. Dier taraftan 3a Dvn - Hmyun Kandiye istihkm karsndaki iki istihkmn yklmasn ve Yedikule'-deki mahbslarn hepsinin bedelsiz olarak tahliyesini taahhd ediyordu. Venedik bu tekliflerden yalnz birini kabul etmedi. Suda, Hanya'dan mil mesafede olmakla beraber, onun terkedilmesine muvafakat etmeyerek, Ballarn o bu hususta muvafakat gstermekten imtina etti. stanbul'da yaplan byk bir toplantda, Girit seferine her zamankinden daha iddetli olarak devam edilmesi kararlatrlmt. (Kapdn paala getirilen) Kaplan Paa, mdhi bir donanmann kumandanln ele alarak, tular Bb - Hmyn'a dikildi (7 evval 1077 - 12 Nsn 1667) 314. Pdih, Dvuipaa'da ota kurdurdu; Krkklise yoluyla yirmi iki gnlk bir yolculuktan, daha dorusu avlandktan sonra Edirne'ye vard 315 (1 Zilhicce 1077 - 5 Hazrn 1667) 316. Hasky'de Adana, Karaman belerbeilerinin ve Tarsus beinin askerini gzden geirdi ve komutanlarn h'atlerle taltif etti. O srada sefr Mehmed Paa, vazifesini f ederek Viyana'dan Edirne'ye dnd gibi, sadrzamn ran kabinesi resi timd'd-devle'ye yazlm bir mektupla gndermi olduu Abdnneb avu da dnd zayf.ve zeksz bir hkmdar olan ran h'mn mkil bir durumda bulunduunu bildirdi.
Oniki seneden beri Edirne'de mahbs olan Venedik elisi, istidas zerine, sadrzam ile grtRid'den telhis, s. 111. (Mtercim) 313 Girit adasna Avrupa dillerinde Kandiye adas da denilir. Fakat bu para ada iin deil, Kandiye kalesi cizyesi olmak zere taleb edilmitir. Venedik-liler'in Bosna'da aldklar kaleleri ve Yeni -Kandiye kalesini ykmalar, yaplan teklifler cmlesi ndendi. Venedik hepsini kabul etti. Yalmz Suda "yi ver mek istemedi. Rid, s. 111. (Mtercim) 314 Rsid'e ve vak'alarn cereyanna nazaran bu trihin dorusu 7 eyvftl 1076 -12 Nisan 1666 olacaktr. (Mtercim) 315 Pdih'n bu seyahatte durduu yerler Rid'de ve daha doru olmak zere Abdi'de gsterilmitir: Yarkburgaz. atalca, Fener, Kstaner, Uraky (Sultn Byezd ile olu Sultn Selim arasndaki muharebe yeri) orlu saray yaknlar, Vize, Sleyman Atasu, Bine, Krkkilise, Hasky, Hafsa, m-lekkoy, Edirne. 316 Bu trih de 1 Zhicce 1076 - 5 Haziran 1666 olacaktr, (Mtercim)
312

Sayfa

156

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Padiahn htiam Ve Ava Olan Dknl Muharebenin ikmli iin Pdih'n huss haznesinden (i-hazineden) 1.500 kese defterdara verildi. III. Murd da Macaristan seferi masraflar iin sadrzam Sinan Paa'ya bir milyon ake bor vermiti. Zt - hne sanca erifi, ordusunu Edirne civarnda Timurta'ta toplayan sadrzama mu'td terifat ile teslim etti. Be gn sonra sadrzam ve serdr- ekrem Ahmed Paa, ordusu ile Gi-rit'e yneldi. Bu sefer alnn ilk drt gnnde IV. Mehmed hassa hademelerine ve mverrih Abdi'ye ecddndan Ftih Sultn Mehmed'in stanbul fethi, I. Selm'in aldran muzafferiyeti, Sultn Sleyman'n Rodos ve Badd fetihleri gibi muvaffakiyetlerini okutarak Kandiye fethinden mjdesine balang addeder gibi mahzz oldu; lkin onlar kadar harbe in olmad iin, bizzat ordusunun bana gemekten korktu. Bu trl kraatler, olsa olsa ava olan dknln ziydeletirir ve bunda, harb meydn yle dursun sevgilisi olan Resmo'lu bir Rm kz kendisini avucuna alm olduu iin harem-sarayndan 317 ziyde kahramanlk gsterirdi. Halkn saduyusu bu hli yeni seferin baaryla neticeleneceine bir emare sayarak, Giritli olup da pdih yatana kabul olunan bir Rum kznn kendi vatan zerinde hkmedecek olduuna hi phe etmedi. Giritli'nin Pdih'a tahakkm kendi yerine Pdih nedimlerinden birinin geebilmesinden endeye dm olan sadrzam iin sknunun balangc oldu 318. Lkin bu kzdan tahta bir vris doar domaz, Pdih iki kardei Ahmed ve Sleyman' bodurmak suretiyle bu ocuun rakblerini bertaraf etmeyi dnd ve eer mft, henz beikte bulunan bir sabinin mutlaka haytta kalacana timd olunamayaca iin bu katlin hi olmazsa zamansz olduunu ihtar etmemi olsayd, kanunen caiz olan bu ifte karde ldrme cinayeti tasavvurunu icrt sahnesine koyacakt. O zaman iki yanda olan bu ehzadenin validesi haseki sultn saltanat emlkinden 10.000.000 ake kymetinde bir paraya nail olarak, Sultn I. Ahmed'in kz Fatma Sultn'm sene sonra vefat etmesi zerine, onun da emlki hasekinin emlkine ilve edildi.
La regine madre osserava l'aversone che il figliolo tenova aile feline non inclidando punto aile delite del Seragli. Valiero ParUcdorita delL fmer. Ottan, hakknda TulHo Migiio le tamamen hemfikirdir: D suo humore piu del malinconico, che non si cura cura troppo delle donne. 318 Pochi anni fa mbstrava di voter machiarsi on l'infame viz che tra Turch ormai e reso piu famigliare che l'uso delle donne, ma l defonto Vesiro ac -cortosene tiro ooo destrezza fuori del Seraglio il razgazzo, che gia era veccho di 18 anni.. Tullio Migiio, s. 7.
317

Sayfa

157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Pdih'in bu Rum kzma muhabbeti ne derecede olursa olsun, kendisinde bir tabat olan tefhrn bu cmerte yaplan ihsanlarda ok dahli olmutur. Yine o srada oniki atr ihdas etti ki, altn kemerler, murassa sorgu ve kllarla bir kat daha parlaklk kazanan gayet mkellef ve mzeyyen elbisesi, o zamana kadar grlen byle eylerin hepsini gzlerden dryordu 319, Bundan baka oniki uhadarla solaklardan seilmi oniki kii, halk arasna her ktka Pdih'n rikbnda yrrlerdi. Yine o aralk ikinci vezirlii, musahibi bulunan Kulolu Mustafa Paa'ya vererek sancaklarndan nn (Aydn, Saruhan, Ka-rahisar) varidatn arpalk olarak verdi. Saltanatn huss emlkinden on milyon ake kymetinde bir mikdrm da verdi. Kendisi ise zamann av ile cirit oyunu arasnda geirmeye devam etti 320, stanbul'dan kndan nce, Dvutpaa Saray yanndaki ca mide muhtelif tezyinat yaptrlmt: Bir minare ve cuma gnleri. Pdih hazr olduu halde okunan hutbe iin bir minber yaptrld. Bu mnsebetle camiin hademesine, lkin zellikle sarayn baimam ve birinci vaizi olan brhm ve Vn Efendilere kymetli hediyeler datld. Vn, az evvel, dier bir mnsebetle 100 koyun hediyesi almt; nk IV. Mehmed, mteerrin (ert taraftarlar; fkhar) tarafna mail olduu iin, sadrzam gibi onun da Vn EfendTye tam bir itimd vard. Ava giderken bile nnde Kur'n- Kerm'i hmil bir deve bulundurur ve sarayda herkesin farz namazlar ed etmesine tin ederdi. Osmanl ordusunun Girit'e gidii srasnda harbin zaferle neticelenmesi iin dualar edilmek zere ferman karld. 1076 Zilhicce'sinin 29*uncu (cuma gn ezandan nce) ksf (gne tutulmas) 321 vuku bulmas ile, Pdih, hassa hademelerine buna benzer durumlarda erM erif iktizsndan olduu vehile, namaz
Rid, bu satarlar hakknda su fkray kaydeder; Sudr- fermftn- hmyn bery- tertb-i atrn ezhademe- endern. Endern- hmyn huddmm-dan yiirml nefer gultn, sftdun olan hatt- hmyn mucibince satrlk hizmetinde istihdam olunup ilerinden biri atr-ba ve biri kedhudft tyin ve her biri diba libs ve murassa kemer ve sorgu ve gaddre ile tezyin olunduktan sonra mh- merkumun (Muharrem 1077) yiinni cum'a gn piggflh- rikftb- pdihtlerinde yrtlp izdiyd- hametleri ile dg-sz- dil- dy- dn oldlar. (Mtercim) 320 Ii suo esercitii sono il giuoco di gerit, e della caccia in particolare e tanto amatre, che spesso ne consuma tutto U giorno in essa. Farte alla caccia can solo, turbante, resta molitissime ore esposto aile ingiarle del colcre e del sole.. Tullio Migiio, Particolarlt del mp. Ottom., s. 7. 321 Hammer'de husuf (ay tutulmas) denilmise de dorusu kttsnf (gne tutulmas) olduundan, metinde bu ekilde yazlmtr. Rid'in aadaki fkras, ksf olduunda bhe brakmaz: Mh -j merkumun yiirmi dokuzuncu cum'a gn kablel-ezfln be-Takdrullh- Te&l& fitb-, lem-tba vasat- ksf tart.... s, 129. (Mtercim)
319

Sayfa

158

Byk Osmanl Tarihi klnmasn tenbh etti.

Cilt 11

Joseph von Hammer

Yahudi Moiz Sabatay Ve Krd Mehdi Halkn telkkleriyle onun idmesinden menfaati olan mte-erri'n (fkhlar), o srada birDeccl ile bir Mehd'nin ortaya kmasndan dolay Hak Dni bir mddet glgelendi, lkin mteakiben nr- mbn-i slm'n karanlklar ortadan kaldracana hakikatte epeyce maharet isteyen bir iaret grdler, yhud grr gibi glndler. Hristiyanlar iin Antechrist (Hristiyana-kar) ne ise Mslmanlar iin de Deccl odur. Mehd, Deccl gibi dnynn sonunda gelecek ve onun gelii, kyametin kopacan haber verecektir. Bu defa zuhur eden Deccl, Sabatay, Levi nmnda zmir'de domu bir Yahd idi ki, kadn aldktan sonra Kuds'te gr nerek, slahat olmak zere ortaya km ve iyd- mabedin lavn beyn etmi ve nihayet Meshik iddiasnda bulunmutur. Bu unvanla btn Osmanl memleketlerindeki Yahdler'e kdlar yazd. Ancak onalt asr nce Azz Paulus'un mektuplar nasl zmir ve Selanik ehirlerini ihtille sevketmise, Sabatay Levi de daha ziyde buralar ahlsini muhtab olarak setiinden, bilhassa zmir ve Selanik sinagoglar heyecana geldi. Sabatay kendisine lk yaratlm; Allah'n yegne olu, Mesh, Mnc-i srail unvanlarn verdi. Yeni sa'nn sedasna yalnz zmir'den, Selanik'ten, stanbul'dan deil, Almanya'dan, Livorna'dan, Venedik'ten, Amsterdam'dan binlerce Yahd koutu. Hahamlarn bir takm lehinde, bir takm aleyhinde idiler. Sadrzam Kprl Ahmed Paa, kendisim stanbul'da hapsettirdii zaman, mutaassb taraftarlar eski bir kefin vukuuna balang olarak kabul ettiler: Bu kefe gre sa, dokuz ay ortadan kaybolup sonra bir dii arslana binmi bulunduu ve arslan yedi bal ylanlardan yaplm gemlerle idare ettii hlde Sabation rmann te tarafndaki Yahd kardelerle evrili olarak zuhur edecek ve artk ondan sonra lemin yegne hkimi olacaktr. Sadrzam Kandiye'ye giderken Deccl-Mesh'i Akdeniz Boaz (anakkale Boaz)'nm Rumeli tarafndaki kalesine naklettirdi. Peygamberlerin mu'td ya olan 40fa ulam bulunan Sabatay hapisteki zamann balca ess mbed bayramnn lav ile yerine kendi doum gnnn ikamesinden ibaret olan yeni mezhebinin erhi hususuna tahsis etti. Deccl oyunu oynamaya kendisini Sabatay kadar elverili gren ve fakat peygamberlerin biri lemin hkimi, dieri onun m-beiri olmak zere iki Mesih'in geleceini haber verdiklerini Saba-tay'a bir trl

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

inandramam olan Nehamias adnda Lehistanl bir haham, ikinci derecede bir rol de md edemeyeceini anlayarak, dier hahamlar da ayaklandrp onlarla birlikte Edirne'ye gitti ve kaymakam paa huzurunda Sabatay' halk isyana tevik etmekle sulad. Sabatay Edirne'ye gtrlerek zt- ahane, kaymakam paa, mft, eyh Vn huzurunda sorguya ekildi. Pdih, Sabatay'n kerametini tecrbe etmek istedi. Mesih'in vcduna oklarn nasl saplanacann anlalmas iin Sabatay'n elbisesi karlarak, maharetleri tecrbe edilmi okulara hedef yaplmasn emretti: Bu szler zerine Antichrist kendisinin bir fakr hahamdan baka bir ey olmadn, arkadalarndan hibir fark bulunmadm itiraf etti. Zt - hne, Osmanl Devlet'nin sancaklarndan biri olan Filistin Meshi nvnm almak suretiyle Devlet'e kar iledii hyanet suunu ki kazk cezasn gerektirmektedir tamir etmek zere Sabatay'a mslman olmasn teklif etti (24 Reblevvel 1077 -24 Eyll 1666). Komedi burada sona erdi. Mesh (yni Sabatay) mslman olup dnyda hkm srmekten feragate bedel bir kese ake ile elli akelik bir saray kap bekiliini kabul etti 322. Btn esi kendisi gibi mslmanl kabul ederek, eyh Vn'nin Yahudileri Mslman etmek zere kulland en faydal letlerden biri oldu. mrnn on senesini bu maksada erimek iin kulland, ondan sonra Mo-ra'ya srlp on sene de orada ikamet ederek ld. eyh Vn'nin bulduu ve tatbiki iin Sabatay' kuvvetli bir yardmc olarak ittihaz ettii yaylma usl, bzan, bilhassa sadrzamn slm'a kazanmak istedii sabit fikirli Panayoti hakknda verimli olmamtr. Bu mnsebetle Panayoti ile eyh Vn arasnda dn bir tartma atrm, fakat bu mbhasede eyh, hasmn kendi tarafna ekeme-mitir 323. Sabatay, Osmanl memleketleri Yahudilerinin tikadlann bozmaya alrken, Krdistn eyhlerinden birinin olu da Mehdlik iddiasnda bulunur ve binlerce Krd' ayaklandrr idi. Musul be -lerbei mdiye bei ile birleerek gen Mehd'nin taraftarlarn da-tt ve kendisi ile babasn
Bundan akdem zmir'den zuhur eden haham nmna (haham kelimesinden evvel bu adamn Sabatay olduu Hammer tarafndan yazlan ismi zikredilmek lzm gelirdi ki, aslnda ak braklm olacaktr) ahs- Cehd mu.*-tekid-i aleyhi tife-i Yahd olup bana cem'iyyet etmelerinden sar- fitne meshd olmakla Boaz Hisn'na matrud ve meb'd olmu ken anda dahi fitne -endz- miyne-i Yehd olman mh- reblirin on altnc gn Edirne'de rikb- hmyna ihzar ve eyhlislm ve Vn Kendi ve kaymakam paa huzn hmynda iken Yehd mesfr getirilp mcerft -yi hli stifsar olundukda hakknda hret bulan trreht inkr ve katlin mukarrer bildiinden islm'a rabet izhr eyledi- Rftid, s. 133. (Mtercim) 323 Allah, dilediini hidyete erdirir ve dilediini dallette brakr. stemi olsayd, Panayoti fle eyh Vnf'yi deil, eyh Vefa apnda bir zt mbhase ettirirdi. (Mtercim)
322

Sayfa

160

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

yakalayarak Pdih'a gnderdi. Sultn IV. Mehmed Vize taraflarnda avda iken nev-zuhr Mehdi huzuruna karld (evval 1077 - Nsan 1666). Delikanl huzr- pdi-hde sorguya ekildii srada mbeirlik sfatn terk ederek, kendisine yneltilen sullere pek zekice cevaplar verdi: Pdih bundan memnun olarak ona hassa hademeleri arasnda yer vererek hazne odasna ald 324. Babasna da bir tekke eyhlii verdi. Bu suretle Yahudi Deccl ile Krd Mehdi, biri sarayda hizmeti, dieri kapc olarak, her ikisi de gerek Devletin, gerek Pdih'm hlinin skn iinde olmas iin gayret etmilerdir. Basra Ve Msr'da Karklklar Basra'da, Msr'da, Mekke'de baka trl karklklar ortaya k-. Basra hkmetine rs olanak nail olmu bulunan Hseyin Paa, isyan ile Pdih'm tevecchn kaybetti ve Badd Vlsi b -rhm Paa'nn belerle beraber onun zerine yryerek, yerine Mehmed Paa'y geirmesi iin emir verildi. Serdr unvan verilen tbrhm Paa, Diyrbekir, ehr-i Zor, Musul, Haleb, Rakka beler-beilerini, Krt ve Arab emirlerini bayra altnda toplayarak Dicle ve Frat'n birbirine kartklar yerde in edilmi olup Hseyin'in vaktiyle Abaza Hasan'n zorba-balan maiyyetinde cenk eden dragon (sanca) ve husr (segbn) lan, yerli askeri (levend) artklar ile birlikte ilticgh olarak semi bulunduu Kavarna kalesine doru yrd. Badd Vlsi Kavarna'y drt ay netce-siz muhasara ettikten sonra, Hseyin Paa ile uyumaya mecburiyet grd. Hseyin'in Mekke'ye ekilmesi ve olu Efrsiyb'n harb masraflar iin 800 kese ake vermesi, Pdih'm haznesine her sene 20.000 guru demesi kararlatrld. brhm Paa Badd'a, Hseyin Paa da Basra'ya dndler. Basra tccn, Hseyin Paa'nn yokluunda hkmet dizginlerini Sultn Mehmed nmna ellerine almlard; Hseyin Paa ehre girdiinde bu tacirleri sktrd ve zulmlerinin ve idamlarnn mahsl olmak zere, amcas olu ve vekili Yahya Aa vstasyle 300 kese gndereceini ve kendisine konulan verginin stn peyderpey te'dlye edeceini vaad etti (1076 -16) Yahya Aa Edirne'de bz Basra tacirlerine tesadf etti ki, kardelerinin uradklar grlmemi mezlimden dolay hak arama dvasna gelmilerdi.
Es-Seyyid Mehmed huzr- hmynda Mehdlik dvasn bil-klliye inkr ve muharrik-i ssile-i efkat bz kelknt ile i'tizr edp sfidtdan nutku , sedtd bir sab -i red olduu ma'lm- hmyn olmasyle hazine odasna ra olundu. Rid'den telhfs, s. 137. <Mtercm)
324

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Bunlarn ikyetleri Dvn- Hmyn'a intikal ederek Hseyin Paa'nn amcas-olu kadar para teklif etmekte olan vekilinin lisnndan alnan savunmas ise hiten ibaret bulunduundan, Basra valilii Yahya Aa'ya verildi ve yeni Badd vlsi F-rr Mustafa Paa, Rakka, Musul, Diyrbekir, ehr-i Zor beleri, timr ve zeamet sahipleri yenierilerle birlikte Basra zerine yrme emrini ald (1077-1666). Firari Mustafa hava scaklnn iddetli olduu zamanlan Hulle'deki ordughnda geirdi; daha sonra, Kavarna'ya bataklk tarafndan hcum etmeyi dnerek, hurma ormanlarm kestirmek suretiyle bataklklar geilecek bir hle ge tirdi. Hseyin Paa daha fazla kar koymann imknszln takdir ederek ran'a kat; kale derhl teslim oldu, Yahya Aa Basra vlsi sfatyle zabtettl. Bu haber zerine Pdih, Basra defterdarln Rahme Kzm-zade'ye vererek, bu suretle eyaletin hududunu ve orada alnacak vergilerin miktarn tyin hususunda da grevlendirdi. Kavarna muhafzlar 1.000 yenieriden mrekkeb bir yardm kuvveti aldlar. Defterdarn geliinde yeni vl onun ml ilere karmasna engel oldu. Asker alacaklann istemekte olduu iin Rahme, isteklerini yerine getirmek iin yapt ahmalann Basra vlsi tarafndan tesirsiz brakldn askere beyn etti. Asker ayakland; vl! frtnay bastrmaya ehliyetsiz olduundan, bir bayram iinde firar etti. Pdih, Bursa taraflarnda avlanrken bu vak'alan haber.alarak (8 Reblevvel 1079 - 16 Austos 1668), hemen Basra valiliini zt- ahanenin st ninesiyle evlenmi olan Mustafa Aa'ya verdi. Yahya' Paa, Arab airetleri iinde en edebsiz takmdan kimler varsa onlan bana toplayarak, khyas marifetiyle Basra'y tekrar ele geirdi. Sonra, Badd valisinin Kavarna muhafzlarna yardm etmeye alacan tahmin ederek, khyasyle beraber Kavarna zerine yrd. Lkin askeri, Badd vlsi askerinin hcumu ile perian olarak, khyas da cenk esnasnda maktul dt. Kendisi tekrar tran hududu zerine Surit mevkiine firar ederek, orada ikinci defa olmak zere Arag sergerdelerini toplayarak, bely- smn gibi Basra'ya indi. Ordusunu tekil eden Arab ekyas, bir ellerinde kl ve dier ellerinde yangn me'alesi olduu halde, ehre girip kadnlarn rzlarn p-ml ettiler ve erkekleri ldrdler. ehri batan aa harb ve btn ahlyi katlim eylediler. Timur'un Sivas'taki dehet verici mezliminden beri bunun misli grlmemiti. Firari Mustafa Paa, ikinci defa Diyarbekir, Rakka, Mar*a, ehr-i Zor be-lerbeileri ile Basra zerine yrmeye memur oldu (1078 - 1667). En scak mevsimi geerek sonbaharda Kavarna'y muhasaraya hazrland. Arab airetleri eyhlerine

Sayfa

162

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

umm bir yaz gnderdi, ki bunlarn en kuvvetlileri Pdih tarafnda bulunan bni Ulyn aireti eyhleri idi. Yahya, iran'a kamaya mecbur oldu. ite bu suretledir ki Basra eyleti nc defa olmak zere Osmanl Devleti'ne vergi verir olmutur. Mustafa Aa, hkmetine tasarruf eder etmez azledilerek, yerine daha muntazam bir esas zerine idareyi tanzim etmek vazifesiyle, Badd Visi Firr Mustafa Paa tyin edildi. O srada Grcistan'da zuhur eden bz ihtilller, daha kolay bastrld. Erzurum ve ldr paalarnn birka kaleyi zabtetmeleri kifayet ederek, sy tekrar saland. Ancak eyh Vn'nin himayesinde olan birka Grc, Erzurum valisinin khyas Mehmed'in zulmnden ikyet ettikleri iin bir haseki gerek onun, gerek asker kadsnn (?) dmna memur olarak, bunlarn balan stanbul'a gnderildi. stanbul'da Melek Ahmed Paa tarafndan uzaklatrlp alndktan sonra, payitahtta sknet iinde yaayan Bitlis sabk hn Abdal Hn, Edirne'den bir saray kozbekisi marifetiyle gnderilen pdih emri mucibince dm edildi. Bunun sebebi kimse tarafndan anlalamam olmakla beraber Pdih'm, Abdal Hn'n henz sahibi bulunduu serveti ele geirmek arzusunda bulunduuna ba lanmtr. imdiye kadar birok noktalarda benzerlik gsteren Msr ve Mekke trihleri, u gelmi bulunduumuz zamandan sonra hemen hemen birbirine karm bulunacaktr. Msr valiliinde Arnavud brhm Paa, mer Paa'ya halef olmutu. brhm Paa epey hak-kaniyetperver bir adam idiyse de, hakkaten bir ifrt olan khyasnn elinde zebn idi. Msr'da son olarak Circe belerinin kardklar ihtilllerden beri stanbul'a gelmi bulunan rz nmeci Suh-rb-zde Mustafa Efendi khyann dm emri ile dnd ve bir ziyafette zehirlenerek ldrlp izlesi iin hzl davrand. Mekke'de erif Seyyid Muhsin vefat ederek olu erif Saad yerine geti. Ravza-i Nel>ev'yi ziyarete gelmi olan Emr'1-Hacc z-bey Saad'n biraderi Hmud ile birlikte, eriri ldrmeyi plnlad. Hmud iki olunu, Msr valisine 30.000 altn hediye etmek zere Kaahire'ye gnderdi. Msr vlsi, daha dorusu khyas paray ald, iki genci mahbus tuttu. Hmud, intikam iin ayakland ve Yenb zerine yrd. Medine'ye gitmek zere orada toplanm olan sadakalar ve ticar eyas ele geirdi. Bu haber zerine Ysuf Be, 5.000 yenieriyle Kaahire'den kp Hmud zerine yrd. Hmud, Yenb'a yaklamamas iin Ysuf Be'e defa haber gnderdi. Ysuf dinlemyerek Cem-i Dere Boaz'na doru ilerledi. Orada H-mud'un hcumuna yakalanarak, btn frkasn kaybetti;

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kendisi de olu ile beraber ele geti (10 Receb 1078 - 3 Ocak 1668). Kamaya muvaffak olabilmi olan drt yenieri, bu malbiyetin haberini Kaahire'ye ulatrd. 2.000 yenieri ve 10 memlk bei, hac kervanlarndan ileri giderek Msr ile Mekke arasnda kesilmi olan muvasalay tekrar salamakla grevlendirildiler. Hmud, kendi askerinin azln hissederek gizlice ekildiyse de, adrlarnn manzaras Msr ordusunu rktt ve durdurdu. O da bundan istifde ederek hayli mesafe ald. Msrllar hatlarn anlayarak gn tkb ettilerse de yetiemediler. Hac kafilelerinin gitmesinden sonra Hmud, Mekke ve Cidde'yi yama etti; mntka o kadar hasara urad ki, yedi sekiz bin kii ktlktan can verdi. Mekke'den firar eden yetmi seksen kii, Pdih'n klak olarak ittihaz etmi olduu Bursa'ya gelerek yardm vzelerini ykselttiler. Mora sancakbei Frenk Hasan Paa Cidde sancak-beliine tyn edilerek Arabistan'da asayiin salanmasna memur oldu. Masraflarna yetsin diye el (Kilik-ya) varidat da kendisine brakld. fetler Msr'da yamur nadiren ve dolu pek ndir derken, bu sene iri iri dolu taneleri dt; bzlar iki libre kadar tutard. Bunlarn ya ile yalnz havadaki kular deil, yeryznde birok hayvanlar telef oldu (18 Safer 1079 - 28 Temmuz 1667). 1667 senesinde zuhur eden gk hdiseleri bundan ibaret olmayp ehirleri yerle bir eden ve dalan ortadan kaldran zelzeleler grlmtr. Erzincan'n yars toprak tarafndan yutulmu, Musul'da birok binalar, zellikle Ynus Peygamber'in kabrini ihtiva eden kubbe yklmtr 325. iki sene nce devlet ricalinden iki mehur ztn, eski sadrzamlardan Boynuyarah Mehmed Paa ile mft Sun'-zde'nin vefat, halkn nazar-j dikkatlerini celbetmiti. Bunlardan Boynuyarah, Demirkazk Halil Paa'nn maiyyetinde olarak ran muharebesinde temayz ederek krk yara almt. Dndnde IV. Murd keyfine uygun bir kk yaptrarak hediye etmesinden dolay Haleb valisi tyn etmiti. Daha sonralar, hadm-aalar frkas kendisini sadrazamlk makamna getirtmise de, bir mddet sonra Kprl Mehmed Paga'ya selef olmutur. Herkesin malmu olan
Zbde, 1077'de Cataro, Spatatro. Selenico ve Ragusa'da byk hasara sebeb olduu rivayet edilen bir zelzeleden dahi bahseder.
325

Sayfa

164

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ehliyetsizlii be ay zarfnda azlini cb ettirerek, on seneden beri hseven Tekkesi yaknndaki bir yerde istirahat hlinde yayordu ki, makamm mu hafaza etmek iin o kadar rakblerini mahvetmeye mecbur olmu iken, gerek hor grld iin olsun, gerek ihtirmen olsun, zayf selefim bertaraf etmek istemeyen kan-dkiic Kprl Mehmed Paa zamannn, benzeri pek az grlm olan, bir i'tidl eseridir. Sun'-zde son nefesini teslim ederken en byk ilmiyye mansbna nail olmu bir takm zevat birlikte alr gtrr grnmtr: Onun vefatnn akabinde stanbul'da, Edirne'de, am'da, Haleb'de kazasker Abdurrahmn bn Efendi ile kazaskerlerden, mevlden (velayet sahiplerinden) yz kadar zevat irtihl eylemitir. Grne gre bu lmlere tn sebep olmutur. Nitekim yine o zamana doru birok Trk ehirleri de, zelzeleden dolay enliksiz kalmtr (tenh-lamtr)1. Vn Efendi Vaazlarnn Te'sri Bu iki bely- smn, Vn gibi bir mahur vaiz iin l bir vaaz mevzuu tekil etmitir. Bundan dolay o kadar istifde etti ki, btn dinleyicilerini, hatt Pdih' o kadar alatt ki, zt- h-ne vaazdan sonra, bundan byle atlarn du okunan yerlere getirilmemesini, bu emre muhalif hareket edilmesi hlinde atlarn msadere ve seyislerin te'db edilmesini emretti. Vn Efendi, yine bir vaaz esnasnda, Hafsa yaknnda birok adamlarn Kanbur Dede 326 nmnda birinin kabrini ziyarete giderek gsterdikleri hrmete putperestlik kartm syledi. Kaymakam paa bu ihtar zerine bid'ata yol aan ba yerin yklmasn teklif etti. Zt- ahane: Elhamdlillah! Kaymakam arzumun husulne tekaddm etti, ben buna dir hat yazmak zere idim. dedi (14 Reblhir 1078-3 Eyll 1667). Bununla beraber bir pdih irdesi, bahis mevzuu olan ziyareti yasaklayarak, hilfnda harekete cr*et edeceklerin iddetle te'db edilmesini emretti 327. Mamafih Vn'nin tasavvuf erbab zerine u stnl, Sinan mm ismiyle yeni bir tarkatin zuhuruna mni olmamtr; bu Sinan mm, ertesi sene Elmal'da vefat etmitir.
Kanber Baha'dr, Kanbur ede deil. Rad, s. 139. (Mtercim) Vn Efendi'nin Babaeski'de Kanber Baba nmnda bir mecm -i zvvr peyda olarak bz- cehele kabirden istimdat ile irke dmekte olduklarn ird etmesi zerine kaymakam paa keyfiyyeti arzederek ba etrafn seviciyle men'i tasvlb ve trbe tahrb olunmudur. - Rid'den telhis, s. 139-140. (Mut)
326 327

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sultn Mehmed. btl i'tikadlar men' etmekle beraber dn vecbelerini noktas noktasna f etmeyi unutmazd. Bir mddet sonra Mekke eyhini mevkiine uygun bir ihtiramla kabul etmi ve eyh, hac kafilelerinin dn mnsebetiyle mu'td olduu zere Kabe anahtarn Pdih'a teslim etmitir. Zt- hne, iki mukaddes belde hakknda birok eyler sormu ve bir samur krk hediye etmitir (24 Cmdelevvel 1078 - U Ekim 1667) 328. Pdiah'n Avlanmas Bu kabul merasimi Pdih'n civarnda av ile megul olduu Filibe'de vuku buldu. Bu avlar ky ahlsine pek pahal der, ekseriya ilerinden birkann haytna ml olurdu. zellikle iki sene nce atalca'da bir av yaplmt: Onbe nahiye halk, yni takriben 30.000 ahl bu ava itirake mecbur olmu ye 30 kii lmt. Zt- ahanenin Edirne'de geirdii k mevsiminde dah birbirini mtekib on av tertb olundu. Geen sene zarfnda k ortasnda Krkkilise, Aydos, Karmbd taraflarnda avlanmak arzusunda bulunmutu. Bu mahallerin her birinde onbe nahiyeye mensb 30.000 rey topland. Yanbolu'da Pdih'n etrafnda bulunan zevat, senenin en iddetli mevsiminde bu trl sportif faaliyetlerden yorularak, Edirne'ye dnme teklifinde bulunduklar zaman V. Mehmed, istihza ile. kendisince byle yaplmak mkul grldn syleyip, Yanbolu ile Edirne arasndaki mesafeyi btn miyyeti hal -kyle birlikte ayan yere basmakszn yirmi saatte almtr. Filde ve Kod Kayas taraflarnda yaplan avlara onbe kazann ahlsi arld. Bzan Pdih, maiyyetine pek az adam alrd: Bu, kk av denilen sayd idi. Cum'dan baka her gn bir av tertb ederek, yalnz cumalar eyh Vn'nin vaazlarn dinler, ondan sonra cirit seyrederdi. Hassa hademesi, kaymakam paa, mushib vezir Mustafa Paa, bu spordan istifde ederlerdi. Hatt ekseriya IV. Mehmed de, cirit atmaktaki maharetini tecrbe ederdi: Bir defa seksen adm mesafede isabet ettirmi, mverrih Abdi bu muvaffakiyeti, kendinden sonrakilere intikal edecek bir vak'a olmak zere, trihine kaydetmekle yetinmeyerek, bunun iin bir de trih dr mtr. Hulsa trih ve iir, yeni Wilhelm Tell'i mevkiine oturtmak zere
Mekke-i Mkerreme miftb ve perdesinin vrd eyledii ve hmili olan me-yhi Ekrd'dan Kaasm Efendi bizzat teslim etmek istedii kaymakam paa tarafndan arzolunmas ile Pdih bir ka hatve istikbl e mifth bizzat alm ve eyhe krk gtydirmitir. (1 Cmdelevvel 1068). Rid'den tel his, s- 140. (Mtercim)
328

Sayfa

166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ittifak ettiler. Pdih sonra Filibe'ye gitti. Yolda mtemadiyen avland ve yaplan avlarn ehemmiyet ve uzunluuna gre 329 eit olmayan mesafelerde ondokuz konak yapt 330. Abd Edirne'de kald iin, vekaayi-nmenin zikredilebiliri esi zmnnda, bu hareketler srasnda zuhur eden mhim vak'alar zab -tederek mverrihe tebli etmek zere, dlbend-aas grevlendirildi Filibe'de 10.000 nahiye reayas mu'td zere ava arldlar. P-dih'n vurduu her yabani hayvann lm, saltanat trihinde ti-n ile kaydedildi; bu elencelerin, haytlarna ml olduklar adamlara gelince, onlardan bahsedilmedi. Edirne'ye dndnde zt- hne, bu ehrin etrafn avlanmak suretiyle yeniden kefetti ve Hzrlk Tepesi'nde yaptrmakta olduu saray gezdi. Yine bu srada, iki sene nce yangnn kl ettii stanbul yeni saraynn tatan ikmlini emretti. Ahbdan inata balam olan defterdar Ahrned Paa, bunu yktrmaya mecbur oldu. Bundan byle daha muhkem olan bina iki Msr haznesi, baka bir hesapla oniki kere yzbin altna ml olmutur ki, mverrih Abdi'nin hkmne gre eddd bni d'n yaptrd Zt'l-mdun ve Hsrev'in in ettirdii Tk- Medyinin bunlara nisbetle atk yalnzca kuru bir nm kalmtr. Bu sarayda mermer kademeler, sra sra rengrenk talardan stunlar, yaldzl kkler, gm levhalar ile ssl fskiyeler, nefis surette ilenmi kaplar, sedef ve inci kapl duvarlar vard. Szn ksas bu yeni sarayn ihtiam, her trl tavsifin stndeydi. Pdiah'n Halasnn Nian Ve Dn Yalnz mverrih Abdi'nin deil, okuyucularmzn da nazar - dikkatini ekmeye lyk bir vak'a, Sultn brhm'in 20 sene nce dier iki hemiresi Aye ve Hn-zde ile birlikte payitaht sarayndan Edirne sarayna gnderdii, Sultn IV. Mehmed'in halas Fatma Sultn'm ki 50 yan

Byk ava byk srgn>, kk ava kk srgn denilirdi. 1. Akpnar, 2. Kk Derbend, 3. Paaky, 4. Gndzler, 5. Bahsyis -6. $aban Pnar, 7. Karapnar, 8. Bahyi'e dn, 9. Evliyalar, 10. Ar -navud Yakac, 11. Yanbolu, 12. Halovas, 13. Yeni Zara, 14. Kademli Baba. 15. Eski Zara. 16. Alpaa Deresi, 17. Kara Orman, 18. oban Pnar, 19. Filibe. Filibe'den Pdih KraHisar'a gitti. TatarpazaragVnda hMiwnm gitti. Burcada korusu, Kodudabur, Mustafa Aa korusu, stiman-ka korularnda avland. FiUbe'den Edirneye giderken u merhalelerde kald: 1. Papasl, 2. Kayah. 3. Uzuncaova, 4. Harmanl 5. Mustafa Paa kprs, Edirne'ye dnerken mlekky, pekli, Glbaba, Uzunkpr. Vakflar, skdar taraflarnda avlanmtr.
329 330

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

gemiti 331 Silistre Vlsi Ysuf Pa-a'yla tantanal bir ekilde evlenmesidir. Fatma Sultn eyiz olarak bir Msr haznesi, yni 600.000 duka ald. Bu mnsebetle mft, kaymakam, hazinedar mushib Ysuf Paa, Edirne'de, Havuzlu Kk'te birletiler; kzlar-aas keyifsiz olduu cihetle akitte Sultn Hanm'a veklet edemediinden, o hizmeti hazinedar Ysuf Paa yerine getirdi. Ysuf Paa, az vakit nce, hereyden evvel hrriyetini muhafaza azminde bulunduu iin Pjlih'in bir kermesi ile izdivatan imtina ederek, bu hususta, Sultn brahim'in kz Fatma Sultnla evlenen Hanya ftihi Ysuf Paa'nn muamelesinin tam aksini'yapmt. Sultn brhm'in musahibi olan vezir silhdr Yusuf Paa, ikble dkn olmas sebebiyle, Sultn Mehmed'in hemiresi olup henz ikibuuk yanda bulunan Fatma Sultn' almt. Silistre Vlsi vezr Ysuf Paa'ya gelince, mushib vezr silhdr Ysuf Paa tehlikeli dmd- pdih erefini almaktan imtina gstermi olduu hlde yarm asrdan fazla bir hayt geirmi olmasna ramen Sultn Mehmed'in halasyla, daha dorusu hala sultnn eyizi ile izdivaca rabet gsterdi, ite bu suretle iki Fatma, biri beikte ve dieri mezar kenarnda olduklar halde, ya-; laryla uygun dmeyen bir irtibat zinciri iine girerek, klelikten ikble kavumu adamlarn kr hrslarna ve hkmdarn hodgm-ca siysetine kurbn oldular. Diplomatik Mnsebetler Pdih, yalnz av iin yaad cihetle, cidd ilerden nefreti ne derecede olursa olsun, vakit vakit ecnebi elilerini kabul etmesi gerekir ve bununla beraber onlar da ekseriya av esnasnda kabul ederdi. Nasl ki, Rus elisi de bu suretle kabule nail olmutu. ki sene sonra, yine ayn milletin maiyyeti seksen kiiden mrekkep bir elisi, Fransa elisi Monsieur de La Haye'in grd muameleye dr oldu. Rus sefiri mektubunu, ikiyzll cimriliine denk ve intikamc bir huya shib olan Kara Mustafa Paa'ya tebli etmekten imtina gstermiti. Huzr ahaneye kabul edildiinde, kl ile kmak istediyse de, buna muvaffak olamad. Pdih nez-dine ktibi ve Abdlal Aa nmnda bir Tatar elisi ile
Sultn Ahmed'in bent- muhteremtmdan Fatma Sultn, ile -Vzery-:. zm'dan Silistre muhafz Ysuf Paa.nin bu evliliklerini Rsid 14 Rebtl-, evvel 1078 trihinde kaydeder, c. 1, s. 138-139. (Mtercim) htiyar Fatma Sul-.- tn, izdivacndan fld sene sonra vefat etmi, kendisine tahsis edilnV olan emlk de evvelce sylemi? olduumuz gibi Haseki Sultn'n emlkine fl-hflk edilmitir.
331

Sayfa

168

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

birlikte gtrld (10 bn 1078 - 25 Ocak 1668). Hediye olarak mors dileri ile samur ve kakum krkleri getiriyordu. Karlk olarak kendisi ve maiyyetinden onbe kii iin kaftanlar ald. Fazla eilmek istemedii ve mbeyncilerin boazndan tutup ban aa indirmeleri iin ittihz etmi olduklar vahiyne protokole kar sylendii cihetle, mbeynciler yzn yere indirdiler. Tercman bu hli grnce o kadar hayrete dt ki, sz syleme iktidarn kaybetti. Pdih hiddetle: Vkelm mektubu tercme ettirsinler, sonra cevb verilir! diye bard. Daha sonra kaymakama, sefirin denekle kovulmasn emretti. Kaymakam Rus elisini, ktib ve tercmann kendi eli ile dd. Eli son derece hiddetlenip atna binerek ekildi. Mektubun Rusa aslnn karsna yazlan tercmesi anlalr halde olmadndan, kaymakam ertesi gn mealini ifde edebilecek bir tercman istedi. Eli bu frsattan istifde ederek, urad hakaretten iddetle ikyet etti ve Pdih'm istedii tercmann gnderilmesinden kand. Fakat nihayet mihmandar ile avubann ricalarna muvafakat gsterdi 332. Pdih, ar Aleksi Mihailovi'in mektubuna dosta bir cevap yazd. bulunmakla grevli bir elinin geleceini haber verdi: Bu internons, Lehistan Manyatlarna, bir Fransa kral unvan vermemeleri gerekeceini tebli eden ahst. Internons, Tatarlarla s Kazaklar arasndaki ittifaktan ikyet etti. Lubomirski'nin ne olduu kendisinden sorulduunda, Marco Antonio vstasyle cevp verdi ki, krala itaat etmitir; ayrca Lehistan'n Rusya ile muharebeden vazgetiini ve iki devletin on senelik bir mtreke yaptklarn syledi. Bu ifde, kaymakam paay kzdrd (8 evval 1077 - 3 Nsn 1667). ki ay sonra, eli Lituanya palatini Hieronyme Ju nosza Rad-zieiowsky de geldi ve Dimetoka'da ota altnda kabule nail oldu (6 Muharrem 1078 - 28 Hazran 1667). Zt-i hne, eliyi gerei kadar eilmemi bularak, kendilerine verilen vazifeyi daha gzel yerine getirmemi olduklar iin mbeyncileri dm ettirmek istedi. Dvn tercmanl vazifesini gren imparator tercman, Medfen -i Mukaddes nian chevaler's Marco Antonio Mamucca della Torre, yere yatrlarak, bu
Er Sultan erzrnt, dem Kayimakam befohlen, diese leuth zu schlagen undt aus dem Zimer zu treiben. wie er den Bothschafter Secretari und den Dol-etsch geschlagen. mit aigner Hand und mit Stossen hinausgetrieben hat, fol-genden Tag, weil die Interpretation tatarisch gesetzt, und nit deutlich, hat der Camecam einen anderen Dometscher vom Postschafter begert, welcher sich ber das von hm empfangene Tractament besdmert. Casanova'nn 31 Ocak 1668 tarihli raporundan.
332

Sayfa

169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

170

vaziyette dayak yedi 333. Eli, anlamay yenilemeye muvaffak olup, istanbul'da ld (8 Austos). Asl olmad iin Trkler'ce hakr grlen ve Kazak elisinin geliinden sonra ve hatt selefinin haytnda kt muameleye urayan Franz Wysocki, btn mnderictna nazaran, gemiteki muahedeleri tasdikten ibaret olup Lehistan Kral nmna ne srlen taleblerden hibirinin kabul cihetinden sarahat tamayan bir ahid-nme imzalad. Ahidnme bu hli ile, nakten verilen il il altnlarla satn alnd. Lehistan ile Rusya arasnda yaplan anlamann Osmanl Devletine zararl bir art olmadna dir kral tarafndan verilen te'mnt zerine, kaymakam paa kendisine, Rakoczy ile muharebesinde kaani olmu olaca zere menfaatinin, Osmanl Devletine hizmet etmekte olduunu yazd. Kaymakamn mektubu u szleri ihtiva ediyordu: Sizinle Rusya arasnda yaplan anlamann bizi asla tehdd etmediini bildiriyorsunuz; malmunuz olsun ki, lehl-hamd islm'n kuvveti ve kudreti o derecededir ki, Rus ve Lehlerin ittifaknn hibir ehemmiyeti yoktur. Osmanl Devleti zerine yryen yedi ve dokuz kral, Allah'a ve Reslullh'a krler olsun ki, sakalmzdan bir kl koparamamlardr! Onlarn tc ve tahtlarnn imdi kimlerin elinde bulunduunu trih size syler. Bizim devletimiz te'ssinden beri bir tek surette bulunmutur; imdiye kadar kuvvet ve kudreti mtemadiyen terakki etmitir; inallah dima byle olacak ve devletimiz dny durduka duracaktr. Lehistan sefirinin nail olduu ilk kabulden sekiz gn sonra (5 Austos 1667), s Kazaklar (Karonka) elisi huzr- ahaneye kabul olunarak, maiyyeti iin alt kaftan ve alt uha libs ald. Lehistan sefiri, s bir milletin elisi kabi edilmi olmasndan dolay ikyet ettiyse de, bir faydas olmad ve: O millet, yirmibe sene Osmanl himayesinde bulunmutur! cevb verildi. Pdih'm birok Avrupa diplomatlarn uratm bulunduu kt muamelenin bir ksmna en nce mruz kalm olan Fransa sefiri M. de La Haye Fransa'nn Kandiye'ye imdd gndermesi Dvn- Hmyn'u gazaba getirmesinden dolay vazifesinde muvaffakiyet gremiyordu. Cenova sefiri Marki Durazzo'ya gsterilen kabulden ikyet etmesi zerine,
Mamucca, mukm eliye ikyete kalkmadysa da, Panayotti, Pdih'm daha iyi bir tercman istediine dair 7 Eyll 1667 tarihli raporunda bu hdiseyi meydana koydu333

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Fransa'nn, taraf- sultanden pdih unvan ile kabul edilip ylece muamele grm olmasyla iktifa etmesi lzm gelecei cevb verildi. Sefir buna: Fransa Kral bu unvan ancak Allah ve muzaffer silhlar sayesinde almtr szyle mukabelede bulunmutur. Pdih'm vekilleri, Dvn- Hmyn nezdindeM elilerden yalnz kendisinin efendisine pdih unvan vermeye cr'et ettiini sylediler. M. de La Haye, yeni esslar zerine bir ahidnmenin yaplmasn isteyerek, ngilizler, Cenevizliler, Hollandallar ancak yzde vermekte iken, Fransa emtias zerine tarh edilen gmrk resminin yzde be'i bulduu itirazn ortaya koymusa da, br neticeye ulaamad. Nihayet sefr Larissa'ya (Yeniehir'e) gitmek iin ruhsat alarak, orada kendisinin hiz olduu sefr unvanna az hrmet gsterilmesinden dolay Fransa kralnn kendisini vatanna ararak, yerine basit bir maslahatgzar tyinine karar verdiini beyn etti. Yeniehir'de rikb- hmyn kaymakam sefirin stanbul kaymakamna, o da o zaman Kandiye muhasarasnda bulunan sadrzama mracaat etmesi cevbn verdiinden, iler muvakkaten bu derecede kald 334 . Bz zevatn nezdinde Cenova sefiri bir spanyol memuru olarak telkki edildi 335 ve Fransa, Cenova Cumhuru ile yaplan anlamadan ikyet etmi bulunduu iin, sadrzam, Toskana ile akdedilmi olan mukavelenin yenilenmesinde mkilt kard 336. ingiliz sefiri de Haeb'de alnan yzde 'ten baka, skenderun'da yzde ikibuuk istenilmesinden dolay Suriye gmrk mdrnden ikyet etti. O zaman stanbul sefaretinde bulunan Ry-caut, Belgrad'da sadrzamn ordughna gnderilerek, Haleb'te te'-diyesi lzm gelen yzde 'ten baka, skenderun'da alnan yzde ikibuuk'un hazne defterlerinde dhil bulunmad ve bundan dolay da istenilmesinin imknsz olduu eklindeki memnuniyet verici cevb almaya muvaffak oldu. Defterdar, ngiltere sefirinin kendisine ald galebenin intikamn, skenderun limann o tarafn gemilerine kapatarak, yalnz Tarablus limamn brakmakla ald. Hlbuki buradaki ngiliz emtias maazalar, zellikle Tarablus lima Chardin, c. 1. s. 39. de La Haye'in Vduay-name'sndan naklen cDe La Haye'-in Paris'te krala verdii vefeaayi-nme ki bu tafsilt hemen tamamen ondan aldm. 335 Credevano alcui che l'Imparatore havesse stimato di beneficare gli spagnuoli con questo mezzo Valiero, c. 1, kitap: 7, s. 624. 336 in negoto del Gran Duca il Gran Vezir lo retardo, perche conosce digust di Francia che ha per la capitulazipne Genovese- Panajotti.
334

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

nnda gemilerin durmas tehlikeli olduundan dolay, skenderun'a nakledilmiti. Ancak bu tehddden maksat, ngiliz tacirlerini muvafakate zorlamaktan ibaret olduu iin, icra mevkiine konulmad. Holanda hkmeti de, ticreti ve deniz ulatrmas tahrb ediliyor diye Dvn- Hmyn'dan ikyet ediyordu. Trk mallan ile dolu bir Felemenk gemisi, Hristiyan korsan gemisinin saldrsna urayarak yama edilmi, Kandiye'ye gtrlmt. Dvn, kaptnn bu haydutlukta medhali olduu bhesini hsl ederek, Felemenk gemileri zerinde intikam almak istedi. Berberiye hkmetleri korsanlar, Felemenk ticreti iin tehiz edilmi birok gzel Holanda gemilerini zabtettiler: u sebeple ki, Holanda, Cezayir ve Tunus'taki esirlerini satn almak iin mukavelede kabul olunan mebln tamamen te'diyesinden bu esirlerin bir miktarnn mukavele trihinden sonra ldkleri bahanesiyle imtina etmiti. Bu trl vak'alar ve Holanda ticreti bakmndan onlardan daha az vahm olmayan bz durumlar, Eylt Mttehide (Felemenk Hkmeti) Osmanl hkmeti nezdinde yeni bir mukm eli tyin etmesine yol at. Colier adndaki bu eli, Edirne'de mparatorun mukm elisi ve iki Ragusa grevlisi ile grt. Pdih'n tantana ile geliinde hazr bulunarak, Meri kenarnda ota- hmyn'da kabul edildi (12 Austos 1668). Ota- hmyn ile kendisinin misafir bulunduu avu-ba adr arasndaki mesafeyi piyade ve svari iki uzun saf arasnda geti; sa tarafnda bostanclar, yni bahe muhafzlar, balarnn arkasna doru eilmi krmz klahlar ile ve ellerinde denekleri ile sessizce duruyorlard; sol tarafta istabl- mi-reden karlm, rantlar altn ve cevahirle mzeyyen krkiki at sralanm olduu grlyordu. avu-ba Holanda Kral'nn da (Trkler Cumhur iin byle sylerlerdi) bu kadar gzel binek atlarna mlik olup olmadn sordu. Eli, maiyyeti ile beraber, tavsif ettiimiz at ve bostanc safn getikten sonra, bayraklarla mzeyyen bir yerde bulundu M, burada yeni kesilmi ve toprak zerinde yuvarlanm yirmiden fazla ba, Trkiye'de adaletin latifeye gelmediini elinin nazarnda ispat etti. Eli, Pdih', dilsiz ve ccelerle evrili buldu. Kaymakam ve mushib paalar yanmda ve sr ktibi olan hadm-aas arkasnda bulunmaktaydlar. Srma ve klbdan saakl sayvan altnda, kadem yksek bir ayaklk zerine konulmu bir sandalya olan saltanat tahtna oturmu, ayaklarm krmz kadifeden bir bin (yastk) zerine koymutu. Astar krmz bir kuma libs iinde, gs mcevher inelerle parlamaktayd. Kavuu zerinde yine mcevher ine vard. Mukm eli, bir srma kese iinde bulunan timdnmelerini sr ktibi

Sayfa

172

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Yine gmrklerin arslanl guruu doksan akeye, ve dier guruslan yz akeye almalar kararlatrld; mteakiben birinciler altm, kinciler sek* sen akeye dt. PanayotU'nin stanbul'dan yazd 1669 raporunda yle yazldr: Per us no ottavini undici.
337

Sayfa

173

hadm-aasma, o da kaymakama verdi; o da mushib vezire vererek onun tarafndan Pdihn tahtna vaz olundu. Eli tarafndan takdim olunan hediyeler Felemenk uhas, atlas, ipek kadife, srmal kuma ile drbn, asma saat ve tfenkten ibaretti. Sefirin zerindeki onalt madde msveddesinin ki mevcud kapitlasyonlara uygun olarak stanbul, zmir ve Haeb'de Felemenk ticretinin serbestsine dir idi bir maddesinden madas tasdik olundu ki, o da techz edilmi Felemenk gemilerinin bundan byle taleb vukuunda Osmanl hkmetine kiraya verilmesine mecbur olmalar hakkndayd; bununla beraber kapitlsyonlar tasdik edildi 337. Bb- Hmyn'un bu srada hissedar olduu diplomatik mnsebetler tablosunu ikml iin, Osmanl memleketlerine hududu olan byk devleti, yni Avusturya, Lehistan ve Rusya'y; denizci ve tccar byk devlet olan ngiltere, Fransa ve Felemenk!; tal-ya yarmadasnn balca hkmeti olan Venedik, Cenova ve Tos-kana'y yazld ekilde gzden geirdikten sonra, Osmanl Devle-ti'ne vergi veren drt Hristiyan Prensliinden bahsetmemiz kalr: Bunlar da Ragusa, Moldavya, Eflk ve Transilvanya idi. Dalma-ya'nn, Liborniya adalarnn, Akroceraunya Tepeleri'nin bir zelzele ile sarslm olduu sene, yle bir felaket de Ragusa ehrini ykt; 5.000 kii enkaz altnda kald. Drt defa deniz yatan ak brakarak ekilmi ve sonra grlt ile geri gelmitir; drt defa liman kupkuru kalm ve gemiler birbiriyle arpmtr; drt defa yer alarak girdblan ge kadar ykselen bir toz etraf karartmtr. Bir frtna, yan yklm evlerde parlayan uleleri tututurarak byk bir yangn kard. Su, ate, hava, toprak dehet verici bir cenge tututular ki, bunun neticesi Ragusa'nn harb olmasna yol at. Drt unsurun galeyanndan korunabilmi olan eya, savunmasz ehir zerine kouan kyller ve Morlaklar tarafndan yama edildi. Sekiz gn Dalmaya sahili srekli olarak salland; Mazzo ve Santa Croce adalar ile Perasto, Cantaro Dulcigno, Antivari ehirleri ksmen harb oldular. Zelzele kurbnlar arasnda o srada Ragusa'da bulunup stanbul'a gitmek zere yol hazrln yapm olan Felemenk elisi George Crook da bulundu. Osmanl hkmeti verginin denmesindeki gecikmeyi kabul ederek, Ragusallar'n esef verici hallerini hafifletecek yerde, gadrini her vakitten

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ziyde hissettirdi. Kaymakam Kara Mustafa Paa Felemenk elisinin kazaen lmesinden dolay kendilerini mes'l tutarak, gndermi olduklar adamlar habsetti ve George Crook'un kan bedeli olmak zere tyn ettii 150.000 guruu taleb etti. Trk kanunu mucibince bir araz zerinde vukua gelen hrszlk ve adam ldrmeden, o araznin sekenesi mes'ldr; byk memurlar, er'n alnabilecek akeyi taleb etmek bahanesiyle, mcrim yerine masumlar cezaya arptrmak ve md edebilecekleri parann iki yey katn almak iin bu gibi durumlar frsat saymaya koarlard. Lkin hibir sadrzam kanun hkmne bu kadar uml vermemi, hibiri zelzelelerden bu kadar mhirne istifde ile Osmanl Devleti'-ne vergi veren bir ehrin harb olmasnda, yeni bir gelir menb kefetmemitir. Bununla beraber Lewent'de ve Neuhausel istihkmlar nndeki Macaristan cenglerinde birlikte bulunmu olan Bodanlar da daha iyi bir muamele, daha az bir hakszlk grmediler. Trkler, Kk Komorn muhafzlarn anszn ele geirerek, 700 Bodan ve Eflk esiri Estergon kalesinde mukabele bi'I-misil olarak asld. Etien-ne'in olu ve Lupul (Leopold)'un halefi olan Moldavya prensi Eus-tathius Dabischa azledilerek, ondan sonra da Elias ve Duka iki sene iinde yenieri miralay klah ve prenslik almetlerinden biri olan kukay birbirinden tet ettiler (yn emarete; prenslie tyn olundular). Eflk'ta Gligoraskul (Grgoire) babas Ghika'nn yerine geti (19 Temmuz 1664). Ghika, Kprl Mehmed Paa'njn himayesine nail olduu gibi, Kprl Ahmed Paa da, olunu himyesi altna ald. Bu suretle iki ailede de hm ve himaye edilen mnsebetleri babadan oula intikal etti. Gligoraskul 5.000 Eflk svarisi ve 600 piyade ile Uyvar seferine itirak etti; Leva muharebesinde sa ce-nha konulan Eflk] ilar en nce kaarak, bu suretle imparator ordusunun galibiyetini kolaylatrdlar. Saint-Gotthard enginden sonra, sadrzam Moldavya ve Eflk voyvodalarn tekrar Estergon'a ard; Gligoraskul, sadrazamn huzuruna kmaktan kurtulabileceini md ederek huss elbisesi muhafz (giyim aas) Demetrus Cantacuzene'i 80.000 duka takdm etmek zere gnderdi. Lkin De-metrius byk bir sr'atle stanbul'a giderek voyvoday kt niyetli olmakla itham etti ve ihtiyar Constantin Cantacuzene'jn ldrlme cinayetini ona atfetti. Ghika kat, Transilvanya*ya ekildi; eski voyvoda Leon'un olu Radul. Eflk voyvodaln 80.000 guru fahi bedelle satn ald. Buna Trkler'in verdikleri stiridyeci lkab, kendisinin aslnn ne olduunu kf derecede gsterir. daresi zamannda en ak hakszlklar

Sayfa

174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

-Greco. nazione sempre fatale alla Valachia- Del Chlaro. s. 123. knparatorie*nin dame dTonneur. Baronne Whelmine von Honenegg'in bir resminden dolay, bu atonun bakr zerine hkkolunmug bir * manzaras mevcuttur.
338 339

Sayfa

175

yapld. Komuluklar Eflk'a dima uursuzluk getirmi olan hrsl bir Rum etesi 338 bu prenslii yama ederek, ne kiliselere, ne manastrlara riyet gsterdi. Mukaddes tezyinatlar alp gmten zengi ve prensin binmesine mahss eyerlere ziynet yaptlar. Radul'un mzrakl askeri, azizlerden biri derecesinde hrmet edilen Oigumenos Nicodemos'un kuru parmaklarna ss olan halkalar ekip aldlar; nihayet mezlimden bzr olan Bo-yrlar'dan ve slouschitor denilen ileri gelenlerden 200 kii Yeniehir'e giderek Rumlar'n geri alnmas ve prensin azledilmesi iin Dvn- Hmyn'dan emir aldlar. Radul'a ki stanbul'da haytn tamamlamtr ihtiyar Antoine Dwornik halef oldu (10 evval 1069 - 13 Mart 1669). Dwornik Yeniehir'de, Pdih'n otanda bu memuriyetin almetlerini alm ve zt ahane: Ben sana Eflk voyvodalm ihsan ettim, lkin tebeaya zulm ettiini renecek olursam ban kestiririm! demitir. mparator*un elisi Kont LesUVnin bo yere destekleyip koruduu Transilvanya memuru Christophe Pasko, onsekiz ay faydasz yere uratktan sonra, ne Trarisilvanya'dan ayrlp da Osmanl hkmetinin vergi defterine yazlm olan kylerin geri alnmasna, ne Transilvanyallar'm vermeleri lzm gelen 80.000 guruun tenziline muvaffak olamayarak dnmt. Bir emlk taksimi mes'elesin-den dolay Prens Apafy ile lkenin en nfuzlu asilzadelerinden Ni-colas Zolyomi arasnda kan ekime,. Osmanl Devleti haznesini doldurmak iin vergi altnda zten ezilmekte olan bu bedbaht eyleti bsbtn harb etti. Transilvanya'nn prensi, Rakoczy, Barc-sai, Kement zamanlarnda defa habs olunmu ve defa hrriyetine kavumu olan sknet bilmez Nicolas Zollyomi, Vasarhely Diyeti'nin karrna uygun olarak ve zellikle Ortaa valyeliinin kahramanlk zamanlarna ada kadm konaklar iin imtiyaz sebebi olan romantik parlaklnda kendisini muhafaza etmi bulunan byk Hunyade atosu'nu Barkocsky ve Toekoely ile paylamaya mecbur oldu 339. Zollyomi, Wardein belerbei ihtiyar Ham-za Paa'ya snd. Paa kendisini iyi kabul etmekle beraber Zoll-yomi'nin elinde bulunduuna dir Apafy'ye dosta bir mektup yazd. Apafy, krann gstermek iin byk bir mebl gndermekte olduu halde, Hamza Paa Zollyomi'yi Kemeny'nin galibi olan Ta-mvar belerbei Kk Mahmd Paa'nm yanma gnderdi. Firari, Bb -

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

176

Hmyn'a kadar gitti. Mahmd Paa da khyasn gndererek, eer prenslii tasdik olunur ve Zollyomi bundan byle Tran -silvanya'dan karlrsa, Apafy'nin 12.000 duka vereceim arzetti 340. Transilvanya'nn biri alelade, dieri fevkalde iki elisi, Jean David ile Jean Nemes, tercman George Brencovics vstasiyle, Apafy'nin elilerine mzaheret gstererek, taleblerinin desteklenmesi hususunda srar ettiler. Kaymakam Kara Mustafa Paa, Zollyomi ile Transilvanya memurlar arasnda cereyan eden mzkerelerin zabtlarn Dimetoka'da Dvn- Hmyn'a gndererek, mes*ele mft ile kazaskerlerin tetkikine havale edildi. Buna dir verilen karara gre, Apafy, haksz ekilde aldn Zollyomi'ye iade etmesi gerekirdi. Bir avu, o zaman Radnoth Diyeti'nde hazr bulunan Apafy*-ye kaymakam Mustafa Paa'nn u mealde bir mektubunu ulatrd: Hunyade kalesini Toekoely'ye, Hunyade byk-paltinliini Kapi'ye ve Gyula'y Banffy'ye vaad etmesinden dolay Zolyomi, Bb- Hmyn'a ikyet etmitir. Dostum, bu hususta sen hakszsn; nk sizin uslnz mucibince asilzadelerin mallan oullarna intikal eder. rde-i hne budur ki, Zollyomi, elinden alnm olan emlkin hepsini geri almaldr. Buna itaat ederek gnderilen avuu dosta iade etmelisin. (Hazrn 1667). avula birlikte Transilvanya'ya dnm olan Zollyomi'nin adam Etienne Kadar, taksimde Rakoczy'ye isabet etmi olan Rekelyhid ve Dioszeg'in mallarn efendisi nmna taleb ettii vakit, asla muvaffakiyet grmedi. Apafy, burada hikye ettiimiz vak'alarm mverrihi olan Jean Bethlen'i, kaymakamn mektubunu ve eli Ne-mes'in raporunu Diyet'le birlikte toplanm olan Umm Meclis'e vermeye memur ederek, kaymakama yazlacak cevbn metni, orada mzkere edildi: Umm Meclis, bu cevapta Zollyomi'nin iddialarnn mahall hkmetlere havale olunmasn taleb ederek, pdih irdesini uygulamaya hazr olduklarn bildiriyordu. Apafy, bunun zerine Bethlen tarafndan yazlan cevap msveddesini meclise teb-l etti: Bu msvedde bsbtn baka bir yolda yazlm ve Zollyomi aleyhinde ikyetlerle dolu olup yalnz, zt - hne tarafndan emro-lunan emlkin iadesi hususunda mutlak bir sktu muhafaza etmekle kalmyor, asl firarinin teslim edilmesi talebine kadar gidiyordu.
Bethlen ile keza, yine Ltince yazlm o zamann diplomatik evrak ikalya unvann tiatia ekline korlar; kaymakam da canichamus. ekline sokmulardr.
340

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Kaymakam, imdiye kadar tkb etmi olduu hatt- hareketi bu hususta dah deitirmedi. Sakz Rum ve Katolikleri iin uzun mddet tefrika sebebi olan mnazaalarda, Rumlar'a umumiyetle menfur bir patrik teklif ederek sonra onu 25.000 guru karlnda azlettii zaman nasl grnmse, bu defaki mnazaada da ayn ekilde davranarak, her ikisinin zararna menfaat salamak iin, her iki tarafn korku ve midinden istifde edip, teraziyi nbet-be-nbet iki taraftan birine adrr idi. Tamvar valisinin vadettii 12.000 altn bekledii mddete Zollyomi'ye muhalif idi. Daha sonra, onun vaadlerine kaplarak, ondan yana oldu. Kaymakamn Apafy'ye ikinci bir mektubu, Zolyomi'nin btn emlkini iade etmesini kesin ekilde emrediyordu. Nemes aralk Apaf/ye, azledilmek tehlikesine iddetle mruz olduunu hatrlatm, kendisinin, en iyi dostu ve hmsi bulunan avu-bann da bu kanaatte bulunduunu m etmi olduundan, Carlsburg'ta Medyes senelik pazan temsilcilerini toplad, ki bugnk Lehistan pazarlarnda olduu gibi bu pazarda araz iltizam mukavelelerini ve dier senetler alnp verildi. Ondan sonra Jean Also nmnda bir adamm kaymakam tam'a drmek iin verilmek zere 10.000 duka ile stanbul'a gnderdi. Ne-mes dah Zollyomi'nin zehirlenmesi iin gizlice emir vererek, bir Trk 7.000 guru mukabilinde bunu zerine ald. Also, evvel dorudan doruya Zollyomi ile mzkere etmek istediyse de, Zollyomi pek mbalaal taleblerde bulundu. Apafy, bir dereceye kadar D-vn'n emirlerine itaat etmi olmak iin, Hunyade atosu'nu muhalifinin adamna teslim ettiyse de, adam Nemes'in bir mektubu, kaymakam paann 10.000 dukaya kar istinasz kalamam ve bundan sonra Zollyomi'den bahsedilmeyeceini kesin ekilde vaad etmi olduunu bildirdiinden, Gyula'nn tesliminden vazgeti. Kaymakam, Apafy'ye son yazd bir nme-i hne (ferman olacaktr) ile birlikte, bir avu vstasiyle gnderdii mektupta, szl ifdesine aykr olarak, esasen kararlatrlm olan iade maddesine dikkati ekiyordu. Ancak, PdiVm mektubunda Zolyomi ismi bir defa bile gemiyor, verginin alnm olduunu ve umm bir takm tbirlerle adaletle hkmet etmesi tavsiyesinde bulunuluyordu. Her ne kadar sadrzam resm belgeleri defalarca taleb edilen iade hususunu te'kd etmekte ve esasen MachiaveTye yakr bir siyset te'sriyle dahil ihtilflarn ve gelecekteki ktlklerin tohumlarn ihtiva ediyorsa da, Apafy zannetti ki, Pdih'm mektubunda tercih edilmi olan skttan ve kaymakam tarafndan Ne mes'e verilen te'mnttan dolay, kendisi bakmndan bir mes'uliyet

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kalmamtr. Prens Apafy tarafndan, o zaman Kandiye'de bulunan sadrzama gnderilen Balo nmnda birinin memuriyeti, Ne mes ve Also'nun memuriyetlerine tesadf etti: leride sras geldiinde bundan bahsedeceiz. Pdihn Edirne Ve Yeniehir'e Gitmesi Sadrzam Sanca- erif ile Edirne'den 14 Mays 1666 trihinde hareket etmi, o zamandan beri bir sene gemiti. Okuyucuya bu Girit muhasarasnn bir tarihesini arzetmeden nce, bir daha P -dih'tan bahsedelim: Sultn IV. Mehmpd, senenin nihyetinde Edirne'den kp da harb mevkiine yakn olmak iin avlanarak Yeniehir'e gitmek tasavvurunda bulundu (13 evval 1078 - 27 Mart 1668). Mneccim-ba Ahmed Efendi'den, mu'td olduu zere, ne gn hareket edilmesi lzm geldii sorulmutu. Bu mnsebetle, zt- hne Ahmed Efen-di'nin ilm-i ncmdaki ustalm denemek istedi. Bunun iin hademeden birine, elinde kk bir ayna saklamasn emrederek mneccime, bunun ne olduunu bulmasn emretti. phesiz hademe ile mttefik olan entrikac mneccim, btn letlerini kullanarak ve yldzlarla ilgili hesaplarm yaparak, saklanlan eyin bir cam paras olduunu syledi. Bu hesaplar Pdih'm kontrolne arzede-rek, bir kdn arkasna yazlm olan baka bir hesab da gstermek maharetinde bulundu: Bu hesap, mneccimin borlarnn hesab olmas yznden, zt- hne, bu kadar dikkate yn maharetini ve o kadar kesif ve sr'at-i intikale mlik zeksn takdir ederek, borlarn kapatt 341. Pdih'm hareket etme zaman yaklamakta olduundan 342 haseki ve valide sultnlar stanbul'a gnderilerek (1 Muharrem 1079 -11 Haziran 1668), ikinci vezr mushib Mustafa Paa refakatlerine ve rildi. Kaymakam, mft, vezirler, kumandanlar, Edirne baheleri hricine kadar uurladlar.
Suli ehriyr-i nezket-iftr ez mneccim-ba: Pdih- lem penan haz retleri fenninde mahir ve istihrac ahkfinf- nficmiyyede kemli zahir dan mneccim-ba Ahmed Efendi'yi huzr-i hmynlarna davet buyurup mev-l&ny- mrn-ileyhi imtihan iin endern aalarndan biri yedince Bir kt'a billn pinnh kdkdan sonra mevlnya teklf-i temyiz beyn olun-dukda derhal alt- ncmiyye imli ile evsfndan haber verp fenn-i merkumda kemli istihsn ve zbre bahsettii kda nazar esnasnda bz dyunu zahrnda muharrer olduuna nazar- hmyn insdif oucak iinde ce'iyeti hatrna tefrika verecek halet kalmasn deyu latifelerle mem- dyunun ed edecek ake ihsan buyuruldu. Rgid, c. 1, s144. (Mtercim) 342 Bu hareket, ava gitmek iin olmayp, Rid'den (s. 149) anlaldna gre, Pdish'n bizzat Girit seferi in tasarlam olduu yry idi. (Mtr.)
341

Sayfa

178

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Pdih bu mnsebetle byk memurlara atlar tevz etti: Kaymakamn hissesine drt, mftye iki, defterdar ve reise birer at dt. Pdih haseki ve valide sultnlar, Pnarba yoluyla Krkkilise'ye kadar bizzat uurlad (2 Muharrem 1079 - 12 Hazrn 1668). Yolda bir derviin oluna tesadf ederek, vki suli zerine ilim tahsil etmeye alt cevbn alnca, gnde 24 ake vazife tyin ve bu cmertliini vekaayi-nmesinde zikretmesini mverrih Abdi'ye tenbh etti. Ertesi gim valide ve zevcesinden gz yalar dkmeksizin deil ayrlarak, gittii yoldan Edirne'ye geldi. Pnarba'nda vaiz Vn'yi davet edip, byk mrhor vstasyle epeyce av hediye etti ve bunlar halfenin avnn mahsl olduundan helldir diye haber gnderdi (8 Muharrem 1079 - 18 Hazrn 1668). Ertesi gece hademe tahta nian almakta olduklarndan, vaizin de onlara uymasn mtebessimne syledi. V-n Efendi, niannda asla hat etmediinden hedefe isabet ettirdi; bu maharet zerine Pdih, kendisine tezhbli bir yay verdi. Pdih'n sr ktibliini yapmakta olan hazne odas khyas bir dalak hastal yznden grme duygusunu kaybettiinden, onun grevi mverrih Abdi'ye verildi ve Abd byle hem pegir gdam ve nc oda aas, hem de pdihn huss ktiblii memuriyetlerini uhdesinde toplad. Anadolu sleri zerine grevlendirilen Mehmed Paa tarafndan gnderilen krk ba, ota- hmyn nnde tehir olunarak, Pdih, masumlarn kan gerek bu dnyda, gerek teki dnyda onu aktanlarn boynuna olacan ve vkelnn, vllerin iktidarlarn, ahs husmetlerini teskn iin kullanmamalar gerektiini syledi. iddetli bir tefti icra etmekte olan Mehmed Paa, bir haydut takmndan yakalanm olan birok kiileri gndermiti. Bunlardan yalnz Zlim Abd ve Arap Mercan asldlar (26 Safer 1079 - 5 Austos 1668). Nihayet Austos banda, drt aydan beri Un olunan azmet -i hne gerekleti. Hummadan hasta olan mftnin Edirne'de kalmasna izin verilerek, 1.000 altn ve bir hatt- hmyn ile taltif edildi. lk merhale olan Demirta'ta Felemenk mukm elisi Colier, yukarda anlattmz mlakata nail oldu (4 Reblevvel 1079 - 12 Austos 1668). Yine orada Sayda ve Beyrut eyletinden azledilmi olan erh Mehmed Paa huzr- ahaneye getirilip, Pdih kendisine: Behey aslacak! Ben sana o vilyeti vrn etmek, ahlsini perian etmek iin mi verdim? diye hitb etti; bu iddetli hitab paann derhl idam tkb etti. Demirta ile Yeniehir (Larissa) arasndaki mesafe otuziki merhalede

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi alnd 343. Venedik Elisi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Yeniehir'de saray klak ittihaz edilerek Pdih, ehir ahlsine hangi vergilerin konulacam tyin etti. Drt hne bir at besleyecek, sekiz at iin bir hizmetkr verilecek, Kasm ayndan Hd-rellez'e kadar drt hayvana bir kantar saman ve her hizmetkra yz dirhem et ve kf miktarda odun verilecekti. Buna mukabil hayvan sahiplerinin ahlye sur-sat tbir olunan zahire tarifesi mucibince, arpann kilesine oniki ake, samann kantarma sekiz, ekmein okkasna bir, etin okkasna , odunun ykne be ake vermesi karalatrld 344. Demirta'tan Yeniehir'e giderken Kavala'da brahim Paa C-mii'nde namaz klarak Vn'nin vaaznda bulundu. Saltuk'da hastalanm olan mushib Mustafa Paa'ya krk ve hatrn soran bir hat gnderdi. Serezde Mehmed Paa'nn Anadolu'dan gnderdii iki mahbsun ban kestirdi. Bu idamn seyrinden dnerken vaiz Vn ve mneccim-ba ile bir bahede dolaarak, vakit vakit dnyev ve. uhrev iler hakknda grt: Abd, sr ktibi sfatyle bu konumada bulunmu ve trihine kaydetmitir. Yeniehir'de bir akam avdan dnerek Abdi'ye Osmanl trihinden bir fkra okutmu ve mteakiben okumak zere Kara Mustafa Paa'ya gndermitir. Mustafa Paa da o fkray okuyarak: Pdih'n nazar- dikkatini mi celbetti? (diye sormas zerine, Abd tasdik makamnda cevp verdi. Kaymakam,, fkray ehemmiyet ve tin ile okuduunu arzetti ve Abdi'yi bunu tebl etmekle grevlendirdi. IV. Mehmed bundan memnun grnerek:
Rid ve Abdi'ye nazaran Padis&h'n merhaleleri unlardr: 1. Demirta, 2. Yuntayin, 3. Dnetoka, 4. Saituk, 5. Vakf ZendU; 6. Ferecik, 7. ahinler, 8. Mekri, 9. Gmlcine, 10. Yassky, 11. Karasu, 12. Karakul, 13. Bereketli, 14. Kavala, 15. Drama yaknnda Fortos kaynarcas, 16. Zihne kazasnda Ezdravik Kprs, 17. Trbine, 18. Serez, 19, Demirhisar, 20. ayr, 21. Haydaj -U, 22- Yayalar, 23. Araph Ovas,. 24. Selanik, Arapl'ya dn, 25- Topular, 26. Incekara Kprs, 27. etroz, 28. eftali. 29. Pulatmine Kalesi, 30. Lascor Geidi, 31. Karahalil ayn, 32. Yeniehir (Edirne'den hareket, rebllevvelin birinci gn, 1079, perenbe, Yeniehir'e var 6 Cumfide'l-evvel, cumartesi.) 344 fMr davarlar ve vkely- devletin davarlar iin Yeniehir havalisine ka -rb kazalardan her drt haneye bir davar, her sekiz davara bir hizmetkr, her drt davara bir kantar saman, huddftmn her neferine bir ift ekmek ve yz dirhem lahm ve kifayet mkdn odun rz- Kasun'dan rz- Hzr'a kadar verilip sursat hesab zere irin stanbul kilesine rai iki ake, saman kantarna sekiz ake, ekmein iftine bir ake, lalmn okkasna ake, odun ykne be ake davar ashabndan reayaya te'dlyesi emrolundu. R -id'den, s. 155. (Mtercim)
343

Sayfa

180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Hep bizim de ektiimiz zahmet bu eser-i cell iindir demitir. Serez'de Venedik'de bir grev yerine getirmi olan tercman Grillo, yaknda bir Venedik elisi geleceini Pdih'a haber verdi. Bar mzkereleri iin grevlendirilen Giavarino ve Pada-vino adl iki ktibin anszn vefatlarndan sonra 345 sadrzam, Venedik'ten baka bir sefir gnderilmesini istemek suretiyle, bunlarn ahsnda beynelmilel hukukun urad dvay unutturacan zannetmi ve Dei Savi bu memuriyet iin Kefalonya, Zanta, Korfu umum kumandan Andrea Valiero'yu semitir. Bu Andrea Valiero, Girit muharebesi hakknda bir trih yazmtr ki, mellifin iddetli bir slbu ve derin bir tecrbe sahibi olduunu gsterir. Ancak Va liero, uzun hizmetlerden sonra di bir ktib derecesine indirildiinden fkelenerek, bu memuriyeti kabul etmemi ve ahs fkesini zahir bir fedkrlk ve ummun menfaatleri urunda hududsuz bir sadkat ile perdelemek iin, o yerleri iyice bilmedii ve mahir tercmanlar bulunmadn ileri srmtr 346. Onun reddettii memuriyet Cavaliero Luigi Molini'ye verildi. Molini Yeniehir'e geldi ve kaymakam paa, shhatine kavutuktan sonra Serez'de pdih alayna iltihak eden mft, vaiz Vn ile grt (3 Cumde'1-hir 1079 - 8 Ekim 1668). Eli, konumasna balarken: Ben kan dklmesine son vermek iin geldim dedi. Kaymakam Mustafa Paa buna cevaben: Gze! Gzel! Lkin bahis, dklecek kanda deil; adam bana on ake vererek 50.000 siph ve alt ake vererek 50 .000 yenieri istihdam ediyoruz: Bb- Hmyn kfirler ile sulhte deil, harbte bulunmaktadr dedi. Eli, Venedik hkmeti Kandiye kalesini muhafaza etmek ve Osmanl Devleti Yeni-Kandiye'yi muhafaza etmek ve Retimo (Res-mo) dalarna kadar olan istihkmlar ykmak artyle 100.000 duka tazminat, 24.000 duka senelik vergi ile Venedik ordusunun Dal-maya'da zabtettii Klis'in ve dier yerlerin tahliye edilmesini tek-lf etti. Kara Mustafa Paa, sadrzamn Kandiye'ye gitmesinden evvel, bu teklifler Bb- Hmyn'a arz olunarak kabul edilmi bulunduunu, Pdih'n, muharebeler neticesiz srp
Ftnirone mlsaremente i loro giorno. Valiero. I, VII, s. 667. Yalnz bir Vene-dikli'nin zmir'den yazd (12 Kasm 1666) bir sergzetnme Ballarino'nun vefatndan bahseder. <Fu spedito dol S. Patavino per ordine Vezir un Drag-mano al E.V. dal quale intenderano che il Eccmo. S. Cancelliere Grande Bal-larino in tre sospiri termino le miserie di questo mondo U 28. Sett.. in Ostna due giornate prima d'arrivare a Tebe dal Vezir.. 346 Mzkere memurunun maana aylk altn olarak 400 ek tahsisi hakkndaki ka rarnameden bahsederken, kabul edilmemesinin sebebi anlalyor.
345

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

gidecek olsa bile, Kandiye'nin tammn istemekte olduunu, bununla beraber bu muharebenin zt- hne iin vakit geirecek bir ey olduunu, elinin Kandiye anahtarlarn getirmediim bilmi olsa mlakata bile kabul etmemi olacan beyn etti. Eli; Kandiye'nin imdi Venedikliler'de deil, kuatlm olan ehir iin yardmc durumda gzken Papa'nn Fransa Kral'nn, dier Hristiyan hkmetlerin ellerinde bulunduunu cevaben sylemesi zerine, mft efendi de: Demek lr ki Cumhur spanyollara, Franszlarca, Alman-lar'a timd etmitir. Osmanl Devleti ise yalnz Allah'a timd eder ve yaknda ltf- ilh ile Kandiye'yi alr szlerini syledi. Mzkere burada kesildi. Bununla beraber eliye iyi davranld. htiyalar iin gnde otuz guru verildii gibi, arzusuna gre kal makta yhud Venedik'e dnmekte serbest bulunduu bildirildi 347. Rusya Elisi'nin Kabul hafta sonra Rusya ve Transilvanya elileri huzr- hne-ye kabul olundular. Reayadan Duka, Moldavya voyvodalna tyin edilerek bir kaftan giydirilip gnderildi. Yine o gn bir Kazak elisi kabul edildi (1 Receb 1079 - 5 Aralk 1668). s Kazaklarn elilerinin gelmesi beklendiinden, Rus elisi iki mektupla gnderildi. Pdih ar*a, Krm Hnnn mu'td olan hediyeler verilmek artyle rahat duracan vaad etti. Kaymakam eliye, Rusya a-n'nn olunu Lehliler'in kral semi olduklarnn doru olup olma dn sordu. Sefr tasdikle cevaplad. Fakat ar^n olu Katolik olmak arzusunda bulunmad iin, kabul etmemi bulunduunu ekledi. Kaymakam, bu karardan pek memnun grnd. Marco Antonio Mamucca della Torre, ki bir Lehistan sefirinin Pdih'a getirdii mektuplan gerektiince sr'atli tercme etmedii iin Dimetoka'da dayak yemiti, Rus elisinin n olduu kabul srasnda dah ner-deyse ayn muameleye urayacakt: Tercman yere yatrlm bulunduu halde, reis efendi efaat
3 Cumade'l-hir'de Venedik elisi kaymakam Mustafa Pasa ile buluarak anlamaya dir bahis amas zerine, kaymakam paa: Bu hususta cumhurun hlsa-i kelm nedir? Senin ruhsat ve sefaretin ne zerinedir?, diye sordu. Eli: -Pdih gemiteki crmlerimizi af buyursunlar, kuatlm olan Kan diye kalesinden ellerini ekmeleri artyle her sene drt bir real guru ve Bosna eyletinde elimize den Klis kalesini verelim, dedi. Kaymakam paa: Kandiye bu kadar zamandan beri kuatlm durumdadr; Pdih onun ele geirilmesini arzu buyurmaktadr; bu kale teslim olunmadka sulh mmkn deildir cevbm verip, eli de bu suretle kendisinin ruhsat olmadn ifde etmesi zerine, kaymakamlktaki meclisten karlp uzaklatrld. Rid'-den tefcs. s- 156. (Mtercim)
347

Sayfa

182

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ederek affedilmesine muvaffak oldu (15 Aralk 1668). Bir ay nce ald emir mucibince bir saatiyi karmak isteyen bir avua engel olmasndan dolay, Kaymakam Faa tarafndan Mamucca'ya yzbes. ve uana yzyirmi denek vurulmutu. Avusturya mukm elisi bu hususta res efendiden taleblerde bulunduysa da, faydas olmad. Cevaben denildi ki, Mamucca, urad muameleyi yalnzca mnasebetsiz bir mdhelesine atfetmek lzm gelir. Bb- Hmyn nezdinde memur olan diplomatlar iin pek fena bir zamand: Bir Fransz sefiri tokat yer, bana iskemle vurulurdu; Rus elisi yumruklarla dar karlrd; Lehistan elisi lzumu kadar eilmemi olduu iin lm derecesine getirilmiti; nihayet Osmanl Devleti nezdinde dah ayni vazifeyi gren mparator tercman yere yatrlm, defalarca dlmt 348. Bu gibi durumlar srasnda Pdih'a refakat etmi olan ve Yeniehir'de Trnova yaknnda ikaamet etmi olan Avusturya elisi, Toskana ticaretiyle 349 Kaschau ahlsi 350 hakknda msadeyi ihtiva eden ve bir de ark ticreti irketi general konsolosu Lelio de Luca iin bert alarak, kendisini bahtiyar addetmi olmaldr. Zt- hne btn k Yeniehir taraflarnda avlanmakla geirdi. Bir gn Catharino yaknnda sahilden top sadlar iitti; atla o tarafa koarak, iine deniz ekyas binmi bir Toskana gemisinin bir kay tkb ederek arkasndan top atmakta olduunu grd. Maiyyetini tekil eden bostanclarla hademeye, tkb edilen gemiye yardm etmelerini emretti: Bunlar derhl, bulabildikleri eylere binerek kaya kadar gidip, borday mdfaa eden toplan kullanmak iin tayfaya yardm ettiler. Korsan gemisi demir atp, bataryasnn ateini sahile evirdi. Birok glleler Pdih'n yanndan geti. Serez'den knda sahile paralel bir yoldan geerken, bir Venedik gemisinin ateine maruz olduu zaman da byle bir tehlike atlatmt. Ertesi gn, doanc-ba vstasyle Yeniehir'de bulunan kapdnpaa'dan imdd istediyse de, Toskana korsan beklemeyi mnsib

Mamucca bu dayaklan Osmanl Devleti tarafndan istihdam edilen tercman sfayle yediinden, bunun Avrupa diplomatlarna taallk eder bir yeri yoktur. O zamann usl mucibince devlet memurlar byle terbiye ediliyordu demektir. Lkin Mamucca, birinci dayakta hizmetini terketmi olmad gibi, Fransz elisi de dayak yedikten sonra tekrar stanbul sefareti iin istekli bulunduundan, o zamann dayaklarnda huss bir lezzet oknak gerektir. (Mtercim) 349 Diploma del 6* S. concesso, occlocbe i mercanti del G. Doca di Toscana paasno Uberamente verire neU'mpero Ottomano ed ndi rftornasene con loro vasselli con mercuulo e denar sotto la bandiera $ SJtf.CB mee Silkide 1079 (Aprfle 1668). 350 Diploma pro comerzio conseaso Grossoviae Larimf fine Schaaban 1679 (Gennare 1669).
348

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi grmemiti 351. Fransa Elisi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Onbe gn sonra stanbul'da, zmir'de, Bursa'da karklklar ortaya kt. Bunun sebebi, M. d'Almeras'n kumandas altnda, stanbul'a gelen gemilerin ad geen ehri kalb sikkeye bomu olmalaryd. zmir'de hkmet, itibr kymeti ayn olan paralara nisbet -le ayar daha doru olmak zere, o vakte kadar dier sikkelere ter-. cih edilen sekiz akeliklerin tedavlden kaldrldn emretti. Bu da Fransz elisinin epey zamandan beri nezd-i hney? gelmek hakkndaki talebine, Pdih tarafndan muvafakat gsterilmesinin sebeplerinden biri oldu. M. de La Haye, bu seyahate bahane olmak zere, Osmanl hkmetinin Fransz sefirinin notalarn nazar- ti-bra almaktan kesinlikle imtina ettiini, kendi vatandalar hakknda ngiliz ve Felemenk tacirlerine nazaran daha az msadekr dav-ranldm, bu yzden dnmek iin ruhsat alarak M. d'Almeras kumandasndaki filoyla birlikte gitmek arzusunda bulunduunu bildirdi. Mteferrika Sleyman Aa Paris'e Gidiyor Hakikatte Fransa'ya dnmek iin emir almt; ancak sefarette kalmak istediinden Yeniehir'de bulunduu srada Fransz ta cirlerinin bundan sonra daha msadekrca muamele grecekleri taahhdn ve dolaysiyle, sefirin yerinde braklmas talebini iine alan bir nme-i hmyn ile Paris'e bir Osmanl memurunun gnderilmesine muvaffak oldu. Bu grev, mteferrika Sleyman Aa'ya verildi, maiyyetine oniki kii konuldu. Seyahati iin Osmanl hkmetince 2.000 gurtan fazla verilmek istenilmedi. Lkin Fransz elisi, kendi kesesinden o kadar para daha verdi 352 . Sleyman, mteferrika sifatyle gnde ancak onbe ake, yni sikkenin
Pdih, Katarn taraflarnda avlanrken top sedas iitip ve EHgorna korsanlarndan bir kalyonun bir ayka sefinesini tkb etmekte olduunu g&-rr. Yanlarndaki paalarn adamlarna, bostanc ve yedekere emir vermesi zerine bunlar sandallarla aykaya gittiler. Kalyon yara alarak rzgrn msadesizligi sebebiyle demir att. Pdih o gn deniz kenarna kadar gittii gibi ertesi gn de gitti. Korsan gemisi msid rzgrdan istifde ederek kapdn paama istenilen kalyonlar gndermesinden evvel kamt. R id'den ilve, s. 158. (Mtercim) 352 Tarihi Chardin diyor ki: Provanshlar bu eliye M. de La Haye'in elis> dediler ve hatt yol hazrl iin gerekli parann M. de La Haye tarafndan verildiini iddiaya cfir'et ettiler. Provansllar'n hakk vard.
351

Sayfa

184

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Flassan, dt bir bostancy bostanc -ba yapar ve saray baheleri mdr-(intendant des jardine du serai) unvann verir.
353

Sayfa

185

XVII. asrdaki rayicine nazaran, 7,5 sous ald cihetle, d bir bostanc demekti 353. Atina'da M. d'Almeras'm kumandas altnda bir gemiye binerek, Kasm ay banda Paris'e vard. Hriciye nzn M. de Lyonne, kabul tarznda, sadrzamn ksa zaman nce Fransz sefiri hakkndaki kabul muamelesini takld etti: Kabul srasnda bir dek zerinde oturmu bulunduu hlde Sleyman Aa bu dekten aada d bir iskemle zerinde bulunuyordu. Sleyman Aa tad mektubu M. de Lyonne'a vermek istemediinden, mektubun muhatab olan kral, kendisini kabule mecbur odtt" (5 Eyll 1669). Bu mlakatta XTV. Louis, srmal ve cevahirle kapl bir kumatan elbise giymi ve gmten ssl ve yine gmten yaplm drt ayak merdivenle klr bir taht zerinde idi. Sleyman Aa, sze balayarak yle dedi: Vel-i nimetim Osmanl Pdih Sultn Mehmed Hn, iki devlet arasnda car olan iyi mnsebetlerin devamn grmek arzusunu bildiren bu mektupla beni hametl Fransa pdih nezdi-ne gnderiyorlar. Sefr olduunu iddia ederek hakknda ona gre muamele edilmesini isteyen Sleyman (hlbuki yarm asrdan beri sefaretler ancak paa seviyesindeki memurlara verilmekteydi) nmeyi vermek hususunda bz mkiltlar kard. stiyordu ki, Kral, Pdih'a ih-tirmen, ayaa kalkarak ilerleyip nme-i hmynu bizzat alsn. Lkin kral, taht terketmeksizin mektubun verilmesini beklemi ve Sleyman Aa'ya cevbn gndereceini sylemitir. Pdih bu mektupla sefirin niin geri arldn ve niin stanbul'da onun yerine bir maslahatgzar braklacan soruyordu. Sleyman, M. de La Haye'in halefi M. de Nointel'in tynine kadar Paris'te kald. M. de Nointel'in grevinin asl sebebi, Sleyman Aa'-nn rtbesinin dk bulunmasyd. nk mteferrika payesi, avu payesine hemen ancak bir derece mukaddem idi. ark elilerinin yalnz hkmdarlara mahsus ihtiramlara mazhar olmak iddiasnda bulunmalarndan dolay, Fransa'da ve Paris'te ilk defa olmak zere byk bir heyecan hsl oldu. Kahvenin Fransa'ya girii de bu zamandan balar. Sadrzam Kprl Mehmed Paa birka sene nce kahveyi yeniden men' etmiti. Lkin, Vn'nin bu madd zevki tecviz etmeyen (tab bakalar iin) iddetli vaazlarna ve kahve haneleri dedi-koducularn ve hkmet dmanlarnn buluma yeri olarak

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

grmeye mail olan siys mlhazalarna ramen, Kprl Ahmed Paa, bu yasa muhafaza edememiti. Bundan dolay kahve ve ttnn kullanlmas Seine nehri kenarnda olduu gibi Boazii sahilinde dah mftlerin ve meyihinin kararlarna ve pdihlarn, sadrzamlarn emirleri hilfna olmak zere yerleip kalmtr. Dahil Karklklar Devletin payitaht olan stanbul, Edirne ve Bursa'da kalp paralarn tedavlden karlmasndan doan karklklardan baka olmak zere, bu ehirde baka durumlar da kt. Bursa'da fevkalde vergileri (avarz) tahsil eden yenieri zabiti ile kad'nn, ayar bozuk olan sekiz akelikleri kabul etmek istememelerinden dolay, halk ayaklanarak zabiti ve kady taladlar. Bolu'da gherile toplanmasna nezret eden mft ve kad da talarla kovalanarak, mft, bulunduu mahalde haytn tamamlad. Ktahya'da da byle bir fesad kt. Edirne ahlsi baka sebeplerle isyan etti. Mazlumlar desteklemeye alan Cambazkz nmnda bir ihtiyar kadn, Edirne ahlsinin bundan sonra donanmaya asker vermemesine dir bir irde-i hne salamaya muvaffak olmutu. Lkin ertesi sene mu'td olduu ekilde asker istenildiinden birok dva ve mnazaalar kt. Edirne kads kaymakam paaya keyfiyeti arz ederek, ihtiyar kadn da Pdih'n merhamet ve adaletine bavurmak iin bizzat Bur-sa'ya gitti. Ancak kaymakam, hibir ekilde muhakemeye lzum grme ksizin kadn astrd. Edirne bostanc bas da, o aralk zt- ahanenin arzu ettii avlar iin alelacele Edirne'ye gnderildi. Bos-tanc-ba, sylediimiz ihtiyar kadnn validesinin oynad oyuna devam etmek isteyen kzn ve taraftarlanndan otuz kiiyi ldrd. Bir o kadar da kree konuldu. Edirne ahlsinin donanma askerlii hizmetinden kurtulmak iin kullanabilecekleri paray cebren ellerinden ald. Hele o aralk Bursa'dan karlan bir emir, bu zulmlere son verdi. Hazne bu tedbrle 40.000 keseden ziyde para kaybediyordu. Lkin mezlim her trl hududu am olduundan, reayann birou nefislerini derin bir zntye terkederek intihara karar verdiler. Yalnz stanbul'da dokuz kii kendini ast. Hkmet idresinin bu mnsebetle kulland iddet, yzden fazla adamn haytna ml oldu. Dier taraftan hkmetin haznesi, birok asker hizletlere tahss edilen mebllardan yetmi milyon akeyi tasarruf etmekle, o sene zarfnda byk menfaatler salad.

Sayfa

186

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Budin Yangn Fakat, buna mukabil devlet, korkun bir kayba urad: Budin ehri, btn mahzenleri ile, ilerinde mevcut ve yl bulunan harb mhimmat ve yiyeceklerle birlikte yand. Btn top kundaklar kl hline gelerek, kullanlamaz bir hle gelmemi bir top bile kalmad. Barut mahzeninin alevlenmesi, kale duvarnda yetmi kula geniliinde bir gedik at. Hapishanelerinde yanan vcyhud boulan Hristiyan esirlerinden baka, 4.000 Trk bu musibette hayt ter-ketti. Mahbuslardan 120'si boulmu olarak bulundu: ift ift zincire balanm olarak gerek muhabbet sikasyle, gerek mdsizlk sikasyle sk sk birbirlerine sarlmlard. Bir ay sonra Uyvar'da seksen hne yand. Bu yangn ve Komorn yaknnda bir kule ins Neuhauesel (Uyvar) Vlsi Shrb Meh -med Paa'nn Pdih'n gznden dmesine sebep oldu. Pdih baheleri (hadaaik-i hassa) emni Kk Mehmed Paa Bursa'dan Uyvar'a gnderilerek, ilk ii selefinin ban kesmek oldu (Hazrn 1669) 354. Mehmed Paa'nn kesik ba Yeniehir'e gnderildi. Pdih, Yeniehir taraflarnda dima av ile megul olup, halk arasnda sylenmekte olduuna gre, babasr Sultn brhm, celldn kendisini bomaya hazrland srada, vah hayvanlar gibi serseri dolap durmasn temenni etmi olduu iin, bir trl avdan vazgeemezdi. Birok seneler nce geni bir hendekten atlamak istedii zaman attan dm olduu iin, her ava ktka muztarip olmamas mmkn deildi. Ekseriya pek acnacak bir halde attan inerdi. Lkin kendisindeki tahakkm edici ibtil, ormanlar, tarlalar, allklar, mer*alar arasndan muttas ekip gtrrd. Olunun dnyya gelmesi, saltanat tahtnn kendisinde ve kendisinden sonra olunda kalmasn te'mn edebilmek iin, iki kardeini dm etmek tasavvurunu uyandrmsa da, kandkc temayllerden ziyde pheci fikri daim sporu olan avlanmay kendisi bakmndan bir ihtiya hline getirmiti. Aslen Rus veya Lehistanl olan ve vaktiyle Turhan Sultn diye isimlendirilen Valide Sultn 355, dier iki
Nemeliler'n anlamaya aykr olarak Bosna eyletine yatan yerde kale yaptrmas, Bosna vlsi vezr Shrb Mehmed Paa'nn kusurlu davranna yklenilmi, ve hatt hmynla maktul olmutur. 1078. (Rid'den telhis, s. 162) (Mtercim) 355 Tullio Miglio'da unlar okuttur: Sultana Are naUva della Rossia rossa subdUa dei Polach, fu giovinetta presa dai Tatar e transportata a Constan-tinopoli, resto schiava d'un tal Kor Suledmanbassa, quale par la sua belleza stimandola degno presente per un Monarco Ottomano, l'inv al Seragli dove I'anno 1642, s. di Gennaro verso la mezza natte partori il vivente G.S. Tullio Mglo, Pdigfa'tan syle bahseder: Di statura piu alta che bassa, di comp-lessione sanguinea, secco di corpo e di colore bruno, a segno ene cbi non lo
354

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

olunun haytn by iin feda etmek istemeyerek Sultn Mehmed'in evhaml siysetine kar onlar korumakla, analk vazifesini f ediyordu. htiyatl bir hareket olarak sarayda bunlar muhafaza etmekte olduu odaya, kendi odasndan geilme-dike gidilmezdi. Bununla beraber, bir gece Pdih, elinde bir haner, validesinin diresine girdi: Beklemekte olan iki criye seslerini ykseltmeye cesaret edemeyerek Valide Sultn' hareketleriyle uyandrdlar. Valide Sultn derhl kalkar, Pdihn kolunu tutar ve evvel kendisini ldrmesini syler. Bunun zerine Sultn Mehmed karde katillii tasavvurundan vazgemeye mecbur olur, fakat iki criye icraatna mni olduklarndan aslrlar. Valide Sultn ile Hasek'nin stanbul'a gidileri bu teebbsten sonra olmutur. Valide, olunun tasavvur ettii karde katilliine let olabilecek olan mushib paa ile yalnz bulunmaktan ekindii iin, bu seyahatte kaymakam ve mft ile kazaskerlerin ber aber bulunmalar arzusunda bulunmutur. Bu kati, Pdih'n bir an hatrndan kmazd; lkin bunun siki kendi hayt bakmndan ekinmesi idi. Kendisi yaradl olarak merhametsiz olmayp, hatt defalarca efkat ve hayrhhlk eserleri gstermitir. Bir gn bir fil muhafazasna memur olan Hindli'yi hiddetli bir hlinde telef etmi olmas zerine, Sultn IV. Mehmed'in alad grlmtr. Baka bir defa, kendisinden kan alnmak iktiz ederek, kolunu ihtiyar cerraha teslim etmiti: Cerrah birbirini mtekib iki defa hat yapt; kaymakam ihtiynn emekliye ayrlmasn arzetmi olduu halde, Pdih, vaktiyle iyi hizmetlerde bulunmu olduunu 356 syleyerek, muhalefet gsterdi. Kurban Bayramnda petemal Abdi'den alp kuandktan sonra, bir yhud iki koyu n kesmekle iktifa etti ve dierlerinin kesilmesini hademeden birine havale etti. Veliahdn Terbiyesi Ne zaman ki Sultn Mehmed'in ehzadesi be yana bast, eitimine balanlmas lzumu hissedilerek, byk bir tantana ile balatld. Yeniehir'den pek az mesafede bulunan Doanky'nde, P-dih'n ota civarnda, dvn adrlar kuruldu 357 (4 Muharrem 1080 - 4 Hazrn 1669)
conosce lo giudicherebbe un fglio d'un Zingaro piutosio che figllo d'un Xmperatore.> 356 ocukluumda bana pek ok hizmet etmitir, diyerek. Rid'ten telhis, 22 evval 1077. (Mtercim) 357 Rid, ehzde'nin alt yana girmi olduunu syler. Doankoy'n sit -ne-i rm- pdi$h- en'm> olmak zere vasflandrr. (Mtercim)

Sayfa

188

Byk Osmanl Tarihi

358

Cilt 11

Joseph von Hammer

. Mft, kaymakam, mushib vezr, nianc, defterdar, vaiz Vn, kazaskerler, dier byk devlet memurlar Hazret-i Peygamber'in mevlidi cem'iyyetinde olduu gibi, yerlerini alp, ehzde'yi Pdih'n otana gtrdler 359. Sultn Mehmed ayaa kalkt, olunu karlad, gzlerinden pt, yanna oturttu. ehzde'nin eitilmesine memur, emr efendiden evvel vaiz Vn Efendi evvel *Bismillhirrahmnirrahmi okuttu; daha sonra eKfbenin ilk drt harfini syleyerek, ehzde'ye de defa tekrar ettirdi.,lk ders burada kald. Ondan sonra vezirler, ulemnn bykleri samur krkler aldlar ki, vezirlerin krkleri srmal, ulemnn softan yaplmt. Maiyyet-i hmynda bulunan dier ahslara kaftanlar datld. Pdih, ehzde'nin bana bizzat murassa ineli bir sorgu takt; btn hazr bulunanlar ehzde'yi tey ettiler. Yolda zerine altn ve gm sikkeler atld. Ondan sonra teyi eden hey'ete dvn adrlarnda mkellef bir ziyafet verildi. a Sekiz gn sonra huzr- ahanede ilm bir mbhese yapld. Mft ile ulem bu meclise davet edilmilerdi. Tefs-i Beyzv'den ve dier eserlerden birka fkra okunarak, iddetli bir mbhase cereyan etti (12 Muharrem 1080 - 12 Hazrn 1669). Pdih, mf-tnin ilminden o kadar haz duydu ki, kendi arkasndaki kaftan (sofu) ona giydirdi. Vn Efendi'nin de arkadalar ile birlikte ilm bahislerde sohbetlerde bulunmalar iin, kendi otann arkasnda adr tahsis olunmasn emretti. Bir ay sonra nianc Cafer Paa ir-tihl ederek, yerine hdeme-i hassadan mverrih Abd tyn edildi ve bu mnsebetle vezret rtbesine terf olunup hizmeti, yni pekir gulmln, nc oda aaln, sr ktipliini ahsnda birletirdi 360. Pdih, Abd Paa'ya iltifat olmak zere, memuriyetine dir olan emri alelade olarak gndermeyip, bizzat vermi ve: Bu hizmet sana hafif olsun! demitir. Abd, Harem-i hmyndan karak kaymakam paaya misafir oldu. ki gn sonra zt- hne avdan gelirken niancnn adr nnde durdu; endernda balam olduu trihe devam etmesi iin haber gnderdi. Austos nihyetinde saray tabibi (hekm-ba) lim Salih Efendi vefat edip yerine Hayt-zde Efendi tyn edildi (3 Reblhir 080 - 31 Austos 1669).
Rid'e nazaran bu trihin dorusu 4 Muharrem 1078 pazartesi olacaktr; bunun mildisi 26 Hazrn 1667'dir. (Mtercim) 359 Beyn olunan zevat, mevld meclisi tertibi zere dvn libs ile haremi hmyn kaps nne gidip ehzadeyi almlard. Rid, s. 160. (Mtr.) 360 Abd Aa, endern-i hmyn havass- huddmndan olarak pekir gulm -l inzimam ile sr ktibi idi, vezretle nianc olup saraydan kmasyle artk zerinde saray hizmetleri kalmamtr.> Rid, s. 163. (Mtercim)
358

Sayfa

189

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sultan Mehmed Uluda'da (Teselya Uluda) Sultn Mehmed btn yaz Tesalya*nm azametli manzaralarnn ortasnda, Othris ile Pelion ve Ossa ile Olymp arasnda, Yeniehir'in gzel ovalarnda 361, Penea ve Enipia nehirleri kenarnda, Farsala sahralarnda, Cynecefal tepelerinde av ile geirdi. Olymp Da'nm en dik kayalarndan birinden 362 kmak istedii srada en gzel atlarndan birini ldrd. Bir baka defa da, iki kaya arasndan bir uurum gstermekte olan bir yer atlan atla atlamtr. Maiyyeti halkndan kendisine ho grnmek emeliyle her yerde tkb etmekte olan kimselerden bzlar, Tesalya yksek dalarnn buzlu tepelerine ter iinde gelmeleri sebebiyle, defin iin gerektii kadar top-rak bulunmayan yerlerde hayt terkettiler. Sultn Mehmed gibi Keyhusrev'in kaymakam Mardonius Tesalya'da klamt. Scpion, Farsala enginden evvel Larissa'da bir frka ile adr kurmutur. Pompeius'un hezimete uramasna hid olan Larissa, malbiyetin asla tkattan kesmedii bu kumandana snak olmutur 363. Roma Cumhuriyeti'nin Makedonya'ya son darbeyi vurmu olduu Cynocefal ve Farsala muharebe meydanlarnda muazzem htralar vardr. Ancak Avc Sultn ve mverrihi Abd biri Larissa'mn zabt ile hkmranln te'ss etmi ve dieri Annibal'n Sagonta'y istil ettii senenin yaz mevsimini Tesalya'da geirmi olan Makedonya Kral Birinci ve son Filip'ten hibirini dnmemilerdir. Kandiye ehri sadrzam Kprl Ahmed Paa'nn penesine dt zaman dah Sultn Mehmed burada idi. Kprl Mehmed Paa'nn Kandiye'ye Girmesi sene srm olan son Girit muharebesinin olu seyrini kes memek iin o zamann ir vakalarn nceden gzden geirmek lzmd: imdi, Edirne'den knda terketmi olduumuz sadrzama gelelim: Anadolu ortasndan drt ay, merhaleleri kat ettikten sonra z -din'den

190
Sayfa

Larisse campus opimea, Horatius, e. 1, s. 6. YVthagon yahut Kissagon. Pdih'a Tesalya'da rastlayan Brown'm Seyht -n&me'sine baknz. Bu mellif be sene nce Tullio Miglio'nun anlattklarna bsbtn muhalif olmak zere, Pdfth' yle tasvir eder: cWohlbetetzt von Person, dfe von Hals und fett noch der Getalt, im Angesiche fast etwas hoecsslich und etwas hochfarbig wegen des vielen Ausreissens in diesen Lande. 363 Vidit prima huc testis Larissa ruinae nofaile ne victum fatis caput Lucanus.
361 362

Byk Osmanl Tarihi

364

Cilt 11

Joseph von Hammer

gemilere binerek Benefe-Burnu'na (Mallo Burnu) doru yelken at ve Hanya karsnda Girit sahiline kt (5 Cumdel-evvel 1077 - 3 Kasm 1666). iki ay, klamak iin gerekli olan hazrlklarn yaplmasna hasr ederek daha sonra orduya geit resmi yaptrmak ve istihkmlar muayene etmek iin, muhsrlann yeni yaptrm olduklar Yeni-Kandiye duvarlar altnda olmak zere, Kandiye nnde kurulan ordugha gitti. Yirmi seneden beri Girit ci hdnda savaan ve o zamandan beri, fakat faydasz olarak, vezr -i zamin gelmesini beklemi olan eski askerler, bu mevkide bulunmaktaydlar. Kprl sancak ve alaybelerinin hepsine el ptrerek, gerek zt- ahanenin, gerek kendisinin onlarn ekmekte olduklar zorluklardan ne kadar mteessir olduklarn syledi ve cesret ve gvenlerini tazeledi. Ertesi gn yenieri aas, yenieri khyas, Kandiye'nin ilk iki muhasaras ile Uyvar muhasarasna Rumeli belerbei sfatyie itirak eden ve birok tecrbeler grm ihtiyar bir asker olan Anadolu belerbei Kara Mustafa ile birlikte at zerinde kalenin etrafm dolat; ondan sonra Yeni Hanya'ya geldi (28 Cumdelhir 1077 - 26 Aralk 1666). Ocak ay balarnda yirmibir gemi ve yedi kayktan 365 mrekkep olan Msr donanmas geldi. Grimani ve Molino kumandasndaki Venedik donanmas, Hanya karsnda Msr gemilerine saldrarak be gemiyi ele geirdi ve Msr kumandan gemisini yapt; kumandan Ramazan Be de Hanya'dan yardm iin ondrt kadrga gnderilmi olmakla beraber dman eline dt (2 Ramazan 1077 -26 ubat 1667) 366. Sadrzam Berberiyye hkmetleri donanmalarn da istihdam etmek gerektiini hissetti ve Kandiye'nin fethi iin bilfiil itira k etmeleri talebini, kendisinin Sanca- erif ile birlikte bu ehir nnde bulunduunu bildiren mektuplarla birlikte Haseki Mehmed Aa'-y Cezayir, Tunus, Tarablus valilerine gnderdi. Msr filosunu kumandann fidye-i necat olarak 20.000 guru teklif ettii halde dah kurtarmaya muvaffak olamadndan, kendisine Msr'dan eyh Bil'nin bir mektubunu getirmi olan Msr ba mteferrikasn Ramazan Be'in yerine tyin etti. Vezr-i zam, zdin'den gemiye bindiinden az vakit sonra vuku bulmu
Rid'de stina yerine istifa okunur. Bir hdise, yni Ballarino'nun lm (Bruson, s. 151) Cevhir'e nazaran (s. 239) stine. yaknnda vuku bulmutur bu ehir Setina (Atina) ohnayp tizdin olduunu kfi surette isbt eder- Cantemir, inanlmayacak derecede dikkatsizlii e tsna.y Thebes nm altnda zikredip, sadrzamn Thermis'e (Skyllo burnunun ,Theris'i) gittiini zanneder ve bunu da Thermis krfezinde ayn ismi tayan yer sanr. 365 Cevahlr'de .aytiye. s. 229. 366 Cevahir, s. 230. Brusooi, I., XXII, s. 154. Cevahir mellifi, Msr komodorunun, on gemiye kar yalnz olarak savatm syleyerek bu vak'alan tahrif ederse de. esir olan betin (s - 235) mektubunu kaydeder.
364

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

olan Ballarino'nun vefatn mtekib, baka mzkere memurlar gnderimesini Venedik'e yazmt. Bir mddet geip k-tib Giavarino ve Padavino gelerek Doc'un bir mektubunu takdim etti ve her sene vergi nmyle denecek olan 12.000 dukadan baka 100.000 duka vermeyi Venedik nmna teklif ettiler: Kprl ne mektuba cevap verdi, ne de teklife. Nisan nihyetinde otuz gemiden mrekkep ve her trl mhimmatla dolu Osmanl donanmas Kaplan Mustafa Paa kumandasnda, Hanya nne demir att (2 Zilka'de 1077 - 26 Nsn 1667). Kaplan Mustafa, Macaristan muharebesinde ve zellikle Novgrad'm fethinde temayz ederek, sadrzam mkften hemresiyle evlendirip kapdn-paabk mansbn vermiti. Dier kaynbiraderi Kara Mustafa Paa da, rikb- hmyn kaymakam sfatyle Pdih'n gezici ordughnda bulunmakta olduundan, Kprl Ahmed Paa bu suretle iki kayn biraderini Devlet'in en byk iki makamna ykseltmiti, Mays ortasna doru sadrzam Hanya'dan hareket etti ve kap-dn paaya, eme'ye gitmesi iin emir verdi (2 Zilka'de 1077 -17 Mays 1667). Kapdn paa, 5.000 yenieri, glle ile dolu alt gemi ve on kaykla Giropetra'ya (Prepetre) ulamaya muvaffak oldu: gn sonra, otuz gemi, alt mavna, yirmibe kadrgadan mrekkep dman donanmas Hanya nnden geerek Karabuza'da mevk tuttu; oradan etrafta dolamaya balad. Sadrzam ise Osmanl donanmasnn kmasna asla ruhsat vermedi. Kprl'nn ordusunda 18.000 aknc ve yangncdan ve aralksz gelen imdd kuvvetlerinden baka 40.000 kii olduundan, bir mddet sonra mevcudu 70.000'e kt. Btn ordugh selm toplanyle gmbr gmbr ter ve bu sadya kalenin toplar da karrd. Vezr-i zam, az daha bir top gllesi ile vefat edecekti (29 Zilka'de 1077 - 23 Mays 1667). O zamana kadar muhasaraya kumanda etmi olan Ahmed Paa ile yenieri aas brhm Paa'ya samur krkler, Macaristan muharebesi esnasnda birincisi ordunun sa cenahna, ikincisi sol cenahna kumanda etmi olan Anadolu ve Rumeli belerbeilerine de yine hT-atler datlarak bunlarn yeknu yz buldu. Ertesi gn mavere meclisi toplanarak, ne ekilde hcum edilirse daha mnsib olaca mzkere edildi (1 Zilhicce 1077 - 25 Mays 1667). Mecliste ilk iki muhasaraya itirak eden Anadolu be-lerbei Kara Mustafa ve Rumeli belerbei Pehlivan Mehmed Paalarla aslen Frenk olup yedi seneden beri Kandiye seferi ba-ku-mandanln f etmekte olan serdr paann reyleri

Sayfa

192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

tercihe yn grnd. Bu zt, hcumun Vere (Saint-Andre), Yanud (Bey-tllahm)', Domuzdam (Martinengo) tabyalarndan yaplmas gerekecei grnde bulundular. Bzlar da Aktepe (San -Demetio) tabyasndan hcum etmenin daha iyi olaca grn ileri srdler. Ancak sadrzam, hakkaten bir kale demek olan bu tabyaya kar hcumun, mhsrlarn ilerlemelerini daha ziyde mkilta uratacan dnerek, baka trl karar verdi. Binenaleyh ehrin dousunda, birka topun himayesinde bir nkdr piyade ve svari braklarak, balca hcumun, istihkmn bat tarafndan yaplmas hususunda bir pln tercih edildi. Seyyahlar, sr- atka limleri, lisan limleri, corafyaclar, i-rne hayllerden hissedar olan llion hisarlarnn, ncirl tepelerinin nasl cidd surette aratrlmasna kendilerini hasretmi olmakla ummun teekkrlerine hak kazanmlarsa, gerek uzun mddet devam etmesi, gerek muharebenin maksad, kuatanlarn says, kuatlanlarn kahramanlklar, hatrlanmaya deer olan bu kavga esnasnda kullanlan lmlarn miktryle eski alarda ve asrmzda yegne olan bu mehur Kandiye muhasarasnn mevkiini gzler nne koyduumuzdan dolay, hakk trih dostlarnn bizden ylece memnun olmas lzm gelir! Muhasara arazsi damarl bir sahadr ki, burada her admda yer alp alev saar ve kkrtl yanarda menfezleri uzaklara tahrb edici eyler yayar. Trihimizde hcum ve mdfaa noktalarnn anlatlmas gereklidir. Byle yaplmayacak olursa okuyucu, muhasarann genel kadrosunu kuatarnam olur. Bu noktalarn ehrin kurucular ve mdafileri tarafndan hret verilen ve hemen hepsi Trkler tarafndan muhafaza olunan isimleri ayrdedici zelliklerini bildirmekte olup eer her iki mellifi birbiriyle karlatrmak itinsn gstermemi olsaydk sadrzamn mhrdar olan Cevhir't-Tevrf mellifiyle Venedik piyade generali olan Kandiye muhasaras mellifi Marquis Ghiron di Villa tarafndan yazlan tasvirlerden tanmak imknsz olurdu. Vak'alarn cereyan tarznn anlalmas, burada ksa bir topog -rafik deerlendirmeye ihtiya gsterir: Kale duvarnn sahil kenarnda bulunan ve kuzeyden gelen gemicilerin gzlerine en nce grnen ksm bir kavsin kiriini tekil eder ve kiriin kavsi de kalenin geri kalan ksmn kuatr. Solda Umann mdfaasna mahss bir istihkm grlr. Liman hakikatte pek geni olmayp, nihayet otuz kalyonu, fakat gayet emn bir snak olarak, iine alabilir. Bu duvarlarn altnda mtemadiyen grleyen deniz, kuzey istikametinde dier herhangi bir istihkm lzumsuz brakmaktadr. Kavsin

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

yans, evresi zerinde yedi bastiyon ve bir mnferit cebheyle boynuz tabya, drt kk ve mnferit istihkm ve bir hill tabya ile muhafaza edilmitir. Bu istihkmlarn herbiri zaviye eklinde tabyalar, arampoller, enlemesine hatlar, bataryalar, kk bataryalarla son derece tahkim edilmi olduu gibi, bunlarn altnda yeraltnda baka bir kale gibi, lmc yollar, lm kuyular kazlmtr. imdi kalenin surlaryle yedi bastiyonun ve onlara tab olan ileri istihkmlarn bu istikamette tekil ettikleri yarm direyi brakp, solda liman kalesi ile balayarak, yni dou cihetini tkb edip kuzeye doru yryerek, sonra kuzeyden batya doru, deniz kenarnda karantinann karsnda bulunan yedinci bastiyona kadar dnerek uzaklaalm. Balca hcumlar batdaki bastiyonlara kar yneltilmi olduundan, bu bastiyonlar bilhassa tarif edilmelidir: Solda deniz kenarnda dou istikametinde ykselen birinci bastiyon Sabionera bas-tiyonudur ki SanDemetrio mnferit istihkm bunun zerinde yaplmtr. Sonra Vetturi bastiyonu gelir ki, bunun zerinde Palma ad verilen boynuzlu bir tabya grlr. En sonra, en kuzeyde bulunan bastiyon Is-Mesh bastiyonudur. Bu bastiyonun arasnda ve onlara yakn olarak Saint-Nicolas mnferit istihkm vardr. Kalenin kuzey ve dou cihetinde bulunan ve bu defa hibir hcuma mruz bulunmam olan iki cebhesi bu suretle grlr. Kalenin imdi bulunduumuz kuzey-bati ucundan itibaren deniz kenarna kadar perde hattn iht eden drt bastiyon atlmtr. Perde hatlarndan herbiri kk bir tabyay ihtiva eder; dier bastiyondan herbirinin yannda bir ileri tabya vardr; drdnc ve altnc bastiyonun yannda boynuzlu bir tabya, beinci bastiyonun yannda bir hill tabya vardr. En kuzey-batda bulunan bastiyon (tkb ettiimiz ra ile drdncs), Rodos ve Fa-magosta muhasaralarnda hret bulmu olan Martinengo'nun ismini tard. Trkler buna Domuz Dam demilerdi, nk mden siperlerim cd ve bastiyonu in etmi olan hnzr (domuz yiyici) kfir, yni Hr3tiyan, Mslmanlar'dan birounu damna d rmt. Hlbuki mevzbahs olan bu tuzaklar, hendeklerle un-ferit tabyalarn, paralel ve enlemesine hatlarn, kuyularn, yeraltndaki galerilerin ustaca bir dzenlenmesinden baka bir ey deildi. Doudaki bastiyonun ilerisinde ykselen boynuz tabya, Sainte -Marie tabyasdr. Bu ismin, aralarndaki mnferit tabyaya komu olan bastiyonun ismiyle bir mnsebeti vardr, nk her ikisi Bey-tllahm diye adlandrlrlar. Trkler bunlar Yahd Tabyas diye adlandrrlar. Beytllhm

Sayfa

194

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Anadolu ve Rumeli askerlerinin bulunduklar asker dzen, Dapperln izmi olduu ve esasen pek ibmmli olan Kandtye muhasaras plannda aksettirilmitir.
367

Sayfa

195

bastiyonunun nnde Mocenigo hilli bulunur. Beytllhm bastiyonu ile ondan sonraki bastiyona (Panigra bastiyonu) arkasn vermi olan kk ve mnferit tabya ile bastiyona bitiik boynuz tabya dah Panigra ismini tarlar. Bu ismin Pantocratora (Zl-Kudre)den bozulma olmas muhtemeldir. Bizansllar bu sfat yalnz Cenb- Hakk'a, yhud dier bir dnceye gre, dnyy idare eden eytn'a verirlerse de, bastiyona komu bir kilisede Hazret-i Meryem Pantacratora sfat ile ta'zz edilirdi. Trkler bunu hafife tahrif ederek, bu bastiyonu Panigrat eklinde isimlendirmilerdi Yedinci bastiyon, Saint-Andre bastiyonudur. Bu da karantinann karsnda, deniz kenarnda ve bir nehrin denize kart yerde bulunur. Trkler, ehrin anahtarlar kendilerine bu bastiyonda teslim edildii iin, adn Vere Tabyas (Teslim Tabyas) koymulard. Bu tabyann ve Saint-Anflre ve Panigrat bastiyonlar arasnda yaplm olan istihkmlara paralel olarak cereyan eden kk bir nehrin uzunluunca, Trkler evvelce Yeni-Kandiye istihkmn in etmilerdi. Sadrzam bu mevkide ordugh kurmak istediinden, muhasaradan evvel o istihkm tahrb ettiler. Osmanl ordusu Panigrat, Beytllhm ve Martmengo bastiyon -larna birden hcum etmek zere, kola ayrld. Solda, Panigrat karsnda sadrzam Yeni Kandiye'nin harabeleri zerine ordugh kurdu 367, Rumeli belerbei ile yenieri aas onunla beraberdiler; merkezde mhted Ahmed Paa'nn kumandas altnda bulunan Msr askeri Beytllhm bastiyonuna ve Mocenigo hilline kar vaziyet almlard. Sada ve Mocenigo'nun karsnda da Kara Mustafa'nn kumandas altnda Anadolu askeri bulunuyordu. Biri Avrupal, dieri Afrikal, ncs de Asyal olan bu ordu iledir ki, Osmanllar Panigrat, Beytllhm ve Martinengo bastiyonlarn, bu bastiyonu ve onlarla beraber Hristiyanlm Akdeniz'de ykselen en kuvvetli kalesini ykmaya hazrlanyorlard. Kostantiniyye fethinin ikiyzondrdnc yldnmnn giriinden br gn nce idi ki, Kprl Ahmed Paa, yzelli dman topunun atei altnda metrisi at (3 Zilhicce 1077 - 28 Mays 1667). tabyaya konulan er topluk birer batarya, Osmanl ordusunun ilerleyen ksmlarna yldrm gibi glle yadryordu: Adada dklm olan ellialtlk iki top ihtiyat tutuldu. Birka gn sonra Osmanl ordusu, askere ecaatlerini artrc szlerle dolu bir hatt- hmyn ile Venedik hkmetinin hududdaki

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

196

Cattaro ehrinin bir zelzele ile batanbaa harb olduu haberini ald (19 Zilhicce 1077 - 12 Haziran 1667). Asker bunu hayra almet sayd. Yaz banda, bakaptan Morosini, Kandiye karsndaki Standia adasna geldi; onun gelii her iki taraftan ilk lmlarn atelenmesiyle selmland. Sekiz gn sonra, yardmc filolar, yni duac Bichi kumandasndaki Papa filosu, komandor del Bene emrindeki Malta filosu, Standia sularna demir attlar. Lkin bunlarn reisleri ne asker karmaya, ne de kuatanlar dehete salabilecek baka herhangi bir dmanca harekete karar verebildiler. Alt kadrga ile gelen Sivas belerbei, Trk ordusunun merkezi ile birleti; sabk Budin Vlsi Hseyin Paa, Anadolu frkasna iltihak etti. Defterdar Paa, ordugh yaknndaki Katrcolu Kona'n Venedikliler tarafndan gnderilen grmeye memur iki ktibi kabul etmek iin hazrlamak zere emir ald. Lm ve ocaklarn atelenmesi aralksz devam ediyordu. Btn muhasara, tarraka ile patlayp uan lmlarla takviye edilmi piyade atelerinden ibaret idi ve bunlarn yek-henk gulguleleri bz hdiselerle nadiren kesilirdi: Bu hdiseler de Osmanl ordusuna Valide Sultn tarafndan gnderilen mektup ve hediyelerin, teki tarafa Doc tarafndan mevki kumandanna gnderilen vc mektuplarn gelii idi 368. Osmanllardn trihinde Malta'nn tahliyesi ve Szigeth'in dmesiyle mehur olan 8 Eyll trihine kadar kuatanlar tarafnda yzelli iki ve kuatlanlar tarafndan yzsekseniki lm atelenmi-ti. Bununla beraber sadrzamn en iddetli hcumlarnn hedefi olan Panigrat tabyasa bu trl sarkntlara mukavemet etmiti. Ancak yedi hafta sonra idi ki, Trkler ilk defa olmak zere, tabyann stne be bayrak dikmeye muvaffak oldular. Lkin herbiri yetmi varil barutu,ihtiva eden lm havaya utu, bayraklarla onlan dikenlerin arasna dald (29 Cumdelevvel 1078 - 16 Kasm 1667). O gn kuatlanlar ilk defa olmak zere istihkmlarn dna, l veya esr olan dmanlarnn kesilmi balarn frlattlar. Ondrt gn sonra kuatanlar, drt lmn bir anda atelenmesinden sonra, bir hcumda bulunarak, bunda general, yni yenieri, cebeci (silh), serdengeti aalan telef oldular 369. Kaledekiler ekilmeye mecbur olarak, Martinengo tabyasnda siper aldlar. Osmanl mverrihi bu millet tarihilerinin Hristiyanlar'dan bahsederken mu'td olan nezketleriyle ilve

Viaggi di Val'nn trihinde, s. 145 ve 250. bunlardan ikisi kaytldr. Rid. Cevahir. Villa, (s- 283), Trkler'in zayiatn lm ateine atfeder. Ancak Brusoni'nin (kitap: XXXIII, s. 201) tafsiltl ekilde anlatt hurc hareketinden bahsetmez.
368 369

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

eder ki: Domuzlar damlarna girerken drt ba kesildi 370. Sekiz gn sonra sadrzam, muhasara ile almalar, btn k boyunca ttl etti; bununla beraber henz metrisleri terketmedi (1 Cumdelhir 1078 - 18 Kasm 1667). Alt buuk ay zarfnda 20000 kantar barut yaklm, 8.000 asker telef olmu, 400 yenieri muharebe edemeyecek halde kalmt. ki Rumeli belerbeinden biri tabi lmle vefat etmi, dieri slm dni uruna muharebe ederken zayi olmutu. Msr belerinden biri maktul ve dieri esr dmt; yenieri ve silhdr aalar muharebe meydannda kaldlar, lm, Osmanl askerinin aa snflarnda, olduu gibi kumandanlar arasnda dahi biroklarn ajp gtrd. Hanya'da bulunan kapdn Kaplan Paa, Kandiye'y arldk K sonuna kadar Kandiye nnde oniki gemi yatmas kararlatrlp, donanmann geri kalan stanbul'a dnd. Venediklin iki ktibi .Giavarino ve Padavino ki askeri, muhsrlann tabyalar stne sancak dikmeye muvaffak olduklarndan sonra, kalenin teslimine mezun olduklarna inandrmak iin vezr-i zam tarafndan alkonulmulard gizlice dm edildiler. Bundan maksat ise, phesiz ki Panigrat tabyas zerinde bayraklar dalgalanmken Kandiye'-nin teslim olmadn gren Osmanl ordusuna, Venedik mzkere memurlarnn yalanclklarnn cezasna uradklarn ikna etmekti. Bununla beraber Kprl Ahmed Paa, bundan dolay kendisine ynelebilecek pheyi ortadan kaldrmak iin, kendi kalemiyle Venedik Doc'una yazd mektupta, Giavarino hastalktan hayt terket-mi gibi, onun yerine baka mzkere memurlar gnderilmesini bildirdi 371;. iddetle yaan kar ve yamurlar metrisleri bastndan, sadrzam, ocak ay ortalarnda ekilip, ancak muhafazasnn drt gnde bir nbetle aadaki ekilde tevdii kararlatrld: Birinci gn 1.000 segbn ile khya, ikinci gn sancak-beleri, nc gn timr ve zemetli svarilerle Rumeli
Hristiyan tarihileri de Mslmanlar hakknda pek nzike dil kullanmazlard: Domuzlarn damlarnagirmelerinden bahsedilmesi tabyann adnn Domuz Dam olmasndandr. (Mtercim) 371 Fzl Ahmed Paa'nn bu mektubu Rid trihinde vardr, s. 186 -188. Sadra zam paa, bunda, stanbul'da mukm olan elinin sulh mzkeresi iin orduya gelirken yolda hastalanp ld gibi, onun yerine gnderilen elinin de (iki deil, bir) mukaddema Allah'n emriyle fevt olarak huss bir mektupla durumun bildirilmi bulunduunu yazdktan sonra, te tarafta sulha rabet olunursa mknn ifde iin bu defa dahi, fevt olan eli Carun-ya'nn (veya Carunyan'n) adam Marco ile ibu mektubun gnderildiini bildiriyor. Elinin Kprl tarafndan idam olunmas Venedikliler'in uydurmas olsa gerektir, zellikle ki. sadrzam, lm olann adamn gnderiyor. Eer eli dm olunmu olsayd, vak'ann ahidi olan dah ortadan kaldrlrd- (Mtercim)
370

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

belerbei, drdnc gn yenierilere kumanda eden kul khyas, muhafaza edecekti (1 bn 1078 - 16 Ocak 1668). Venedik ordusundan Osmanllar tarafna geenler sadrzama, denize nazr istihkmlarn iki ucuna bataryalar konularak kakde-kilere yiyecek ve asker getiren gemilerin Kandiye limanna girmelerine bir dereceye kadar engel olunabileceini aka gstermilerdir. Bununla beraber Trklerin Kzltabya dedikleri Sabionera tabyasnn karsnda, deniz istihkmlarnn ucunda bu cihete doru bataryalar kurduu gibi, Saint-Andre tabyasnn yhud phe yoktur ki, tabya yaknnda denize kansan nehrin kabarmasndan dolay sk sk feyezan sebebiyle Trklerin Gollk adn verdikleri tabyann karsndaki bat ucuna da keza bataryalar koydurdu. Sabionera nnde toprak bir cihetten kumlu 372, bir cihetten talk olduu ve bundan dolay orada metris amak kaabil olmad iin, al ve sepetlerle drt arampol, yhud daha dorusu tabya yapld ki, bunlarn birbiriyle karlkl olan ateleri, limana girmek isteyen gemilere isabet edebilirdi. Saint-Valentin gn beyaz bayrakla bir mkleme memuru ortaya kt: Umm kapdn Morosini tarafndan sadrzama yazlm bir mektubu tayordu. Bu Venedik kumandan Venedik'e bir ulak gnderilmesinden doacak gecikmeye yer kalmasn diye derhl mzkereye giriilmesini teklf ediyordu (1 Ramazan 1078 - 14 ubat 1668). Bu mektuba cevaben sadrzamn taraf- ahaneden murahhaslk hususunda tam yetkiyi hiz olup umm kapdn da kendisi gibi aday ve kaleyi tahliye etmek hususunda tam yetkili olmadka mzkereye giriemeyecei bildirildi 373. Hanya'dan Osmanl ordusuna yaplan ve Kandiye yaknndaki yollarn talk olmas cihetiyle pekok mkilta urayan muvasalann kolaylatrlmas iin kaleden drt saat mesafede bulunan a-nak-Liman (Saint-Pelage) bir palanga ile tahkim olundu. Lkin Venedik proveditrlerinden Lozenzo Cornaro, Osmanl ordusunun bekledii kafilelere engel olmak iin, yedi kadrga ile liman giriinde bekliyordu 374. Bu
Crebanoso.. Brusoni, kitap: XXV, s. 231. Rid. Ktib Cavalli Giovannl Petro'nun cevb. Morosini'nin mektubunda ki orduda olan kendi adamlarna yazlmt Sadrzamn Venedik'e mektup yazd itildi; sulh hakknda olmaldr; biz de sadrzam kadar deil-sek de mezuniyetimiz pek az deildir denilmiti; Venedik memurunun R& -id'e kaytl olan mektubu bunun cevbdr. Sadrzam Osmanl memleketlerinde biraz yer almak veya vermek iktiz ederse ben mezunum; generalin de Cumhur'dan mlk ve kale vermeye mezuniyeti varsa mzkere ederiz, dediini tebli ediyor. Rid Morosin'yi cenerM derya, Venedik memurunu da Cevan Pedro diye isimlendiriyor. (Mtercim) 374 Brusoni, kitap: XXIV, s. 216. Rid, . de-firkateyn bulunduunu zanneder.
372 373

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

duruma re bulmak maksadyle, sadrzam, Res-mo'da demir atm oniki harb gemisinden bir filo kumandasnda bulunan Memizde Mehmed Paa'ya yelken amas emrini verdi. Me-mizde Mehmed Paa, filo tayfalarnn ancak kadrgalardaki esirleri zabt etmeye gleri yettiini, fakat bir miktar yardm gnderilirse verilen talimata uygun hareket etmek zere harekete geebileceini cevaben bildirdi. Sadrzam derhl Anadolu belerbei Hall Paa kumandasnda 1.200 375 adam gnderdi. Bundan haberdr olan Morosini anak-Liman'dan bir saat mesafede bulunan Fodella 376 limanna geceleyin yiyecek ykyle girecek olan oniki Trk kadrgasna karlk olmak zere 600 Fransz ve talyan ile kendi mu hafzlarndan birka takm askerle doldurulmu ekdiri gnderdi (8 Mart 1668). Venedik kadrgalar 20*yi buluyordu. ki filo, birbirlerine kar durduklar zaman gece olmutu. Tecrbeli gemici olan Memi Paa, kuvvetini anlamakszm dmana hcum etmemesini Hall Paa'ya ihtar ettiyse de, te'sr ettiremedi 377. Mehur Trk korsanlarndan Durak Be, evvel Polani'nin kdrgasyle stn bir ekilde harb ettiyse de, Morosini yetiti ve Trk gemisinin zerine su yznden me'aleler atarak, Durak Be*in vefatndan ?onra gemisini esr etti. Memi Paa denize gmlmt 378 ; Venedikliler, Durak Be*in gemisinden baka be Trk kadrgas zabtederek, Res-mo'ya yalnz yedi gemi dnebildi. Venediklilerin aldklar 400 esrin iinde Kbrs ve Navarin beleri ile Mustafa Be ve Hall Paa'nan avuu vard. ller arasnda da, Memi Paa ve Durak Be'den baka, Komorn belerinden ikisi bulunuyordu. Osmanl esirleri ile bayrak ve sancaklarn tayan bir gemi Venedik'e muzaffer bir ekilde girerek, Cumhur, umm kapdn Morosini'ye valye unvan ile mkfat verdi 379.
nk Mehmed Paa her gemi iin 100 cengci istemiti- (Mtercim) Osmanl mverrihleri, yenierilere verilen ekmek imlsnda Fedle yazarlar. 377 Guidava auesta squadra Durakbeg Corsaro famoso. Brusoni, (kit: XXIV, s. 216) hat ediyor; nk bakumandanlk Hal Paa'ya, filo kumandanl Memi Paa'ya aitti. Rd, fakat doruluu sz konusu olmakszn, yazar ki. Durak Be bastarda, yn umm! kapdnn1 amiral gemisiyl e harbetenis-tir; hlbuki onun harbeti sefne, Nicolas Polani'nin gemisi idi. Hakikat, ancak iki ifdenin karslatnhnasyle anlalr. 378 Memi Paa, mtercimin bundan sonraki erhinde grlecei zere, batmad 379 Durak Be'in ekdfrisi dmann bastardasna (Hammer'in tashihine gre Polani'nin gemisine), att; iindekileri kltan geirmeye balayp birbirine katt - Lkin grd ki, levendlerden kimse kalmad, serasker Halil Paa zorla filikasna bindirip: Paa karde, sen askerin ba bulundun; beyhude telef olma; nk is iten geti, bu gemiden hayr kalmad, diyerek gnderdikten sonra, kendisi ehd oldu. Memi Paa, be ekdirmeden mit keserek kalan yedisini aidi, glkle kurtuldu. Durak Be'in ehdetinden sonra dman onun gemisini yedeklemiti. Kara Mehmed isminde bir kahraman cebhnelige saklanm, tstindiya limannda Venedikliler enlik ettikten sonra gemiyi seyretmeye gelmilerdi. Kara Mehmed cebhnelii atee verdi; ekdiri, yannda duran bir kalyon, iinde bulunan o kadar dman felekleri dolatktan sonra yere dtler; o celdet sahibi dver* gaza ile ehdetle rzkland. {Venedikliler ve onlara bal olarak Hammer bundan bahsetmez.) Sadrzam harb seslerini iiterek Fodola limanna gelmiti. ki gn sonra
375 376

Sayfa

199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Osmanl ordusunda 20.000 kii kalmt; bundan da yalnz 14.0001 harbe muktedirdi. mdada ihtiya, gnden gne mstaceliyet arze-diyordu. Nihayet zmir'den pek uzak olmayan Giropetra'ya, 1.000 yenieri tayan on firkateyn geldi. Donanmann dier gemileri de yeni asker getirdiler: Cem'n 5.000 yenieri ile Msr askerinden alnm 1.000 seme sava. Dk de Savoie'nn Venediklin imdadna gndermi olduu Marki di Villa k Panigra tabyasnn en cesur mdflerinden biriydi geri arld; ona halef olmak zere bir Fransz, yni Marki Saite AndrS Montbrun gnderildi (Mays 1668). Dier taraftan sadrzam muhasara toplarn ikml iiyle urayordu. Girit'te dklen byk apta 20 toptan ve 10 havandan baka, dmann kaleden atp da kendisinin ihtimamla toplatm olduu 30.000 glleden istifde edebilmek iin, Venediklilerin apnda toplar dktrd. Memnuniyetini belirtmek iin de top dkclerine oniki kaftan, oniki alvarlk uha, bir kese ake datt. Yenierilerden 200', lm azlarn beklemek zere, gnde 10 ake ulufe ile serdengeti yazld. Bunlarn ve Msr askerinin aalar kaftan aldlar. Defterdar, orduya gelen 500 lmc ve kprcy an'anev usl gereince yoklama etti. Berberiye hkmetlerine gnderilmi olan Mehmed Aa, paalarn cevbn getirdi: Tunus mutasarrf Mehmed Paa, harb techiztyle on gemi gnderiyordu. Tarablus mutasarrf Osman Paa on gemi ve Cezayir mutasarrf smil Paa, Franszlar aleyhine yapmakta olduu muharebe ne kadar gemi gndermesine msade ediyorsa o kadar gndereceini vaad ediyorlard. Kapdn Kaplan Paa, donanma ile Fodella limanna girdi. Yaz mevsimi girdiinde, Haziran nihayetine doruydu ki, muhasarada mes'd neticenin belirtileri olan yeni faaliyetler grnd. Osmanllarn ilk gllelerinden biri Kandiye generali Bernardo Na-ni'ye 380 isabet etti ve kapdn paann bir mektubu, Nio taraflarnda Osmanl mverrihlerinin o zamanki Venedik korsanlarnn en mehurlarndan biri olarak gsterdikleri valye Giorgio Maria Vitali zerine zafer kazanlarak, valyenin de bu muharebede ld haberini verdi 381. Maktuln galibi
Resmo'dan Memi Paa'nn kd gelerek yedi gemi kurtulduu anlald; mteakiben Halfl Paa gelerek: Sultnm, kabahat bendedir! zerimize dman gemileri geleceini bir saat nce nbetilerimiz haber ver diler; zafer inancyla ve ekinmeksizin muharebeye giriip kt tedbrimle bu hasara sebep oldum- dedi ve af ile muamele grd. Rld'den telhis, s. 195-197. (Mtercim) 380 Brusoni bu vak'ann 22 Hazrn'da olduunu yazar; lkin Rid*e ve Cev -hir'e gre, 7 Muharrem (17 Hazrn)'dir. 381 Kapdn Paa'nn bu ceng hakknda serdr- ekreme verdii tafsiltn hulsas: Bu bendeleri Sakz'da ken Zilhicce'nin yirmibeinci gn Bozcaada'dan bir ayka gelip Corco'nun kalyon ve onyedi

Sayfa

200

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

olup yrtc bir hayvandan benzetme yoluyla ismini alm bulunan kapdn (Kaplan) Mustafa Paa, Leros adasnda bdr tabya yapmtr ki, onun kitabesi Venedik seyyahlar yhud bakalar tarafndan alnarak Milano sr- atka mzesine konulmu ve adann, yapann isimlerini, fethin trihini (15 Hazrn 1668) 382 belirtmitir. Papa IX. CJement'in yeeni Hospigliosi kumandasndaki rhn eflere ait kadrgalarn gelii, Venedik deniz kuvvetlerinin urad malbiyeti hibir ekilde tamir edememitir. nk, bu gemilerde yardmc askerler yerine szde Sultn IV. Mehmed'in biraderi Dominiken papas Pad-re Ottomano'dan baka kimse yoktu. Hac dolu olan ve Girit seferine sebep bir Osmanl gemisinde esr edilen ve Sultn brhm'in ocuklarndan birisi olmak iddiasnd a bulunan bu adam, muharebenin sonuna doru Girit adasnda ortaya kt. Lkin bu mnsz mevcudiyeti, vak'alar iin, Venedik'in menfaatlerine daha msid bir cereyan tarz verememi, kendisi de umm hy hy arasnda unu tulup gitmitir. Hazrn'n ll'inde sadrzam metrise dnd ve her iki taraitan lm atei balad (2 Muharrem 1079 - 11 Hazrn 1668). Geen se*-ne dokuz ay zarfnda atlan lmlar 1.200'e varmt. Adada oidu -gh ittihaz etmi olan askere 1.000 Msr askeri, 8.000 yenieri, 1.500 cebeci, 1.000 topu, 1.000 koprc 383 ve lmc, 500 aml, 4.000 siph ve silhdr serdengetisi iltihk etmiti. Keza 20.000 kantar barut, 15.000 kumbara, onalt okkadan otuz okkaya kadar 40.000 glle, 20.000 el kumbaras, 600.000 torba katran, zift, neft, mismr, letler, kereste, hsl muharebe iin gerekli her trl eya gelmiti. Bir top be-'alt yz defa atlrsa falyas bozulup yeniden dklmeye ihtiya gsterdiinden ve muhasarann bandan beri toplarn bzlar bu kadar atldndan, bunlar adada in edilen tophanede
firkateyn le Midilli adas karsnda Yunda adasna geldiini haber verdi. Derhl yanmzdaki otuzbe gemi ile Midilli'ye ynelerek ilk nce Marib Tarablus gemilerinden Kesendire ve Selanik semtlerine tyn ettiimiz alta kalyon ile dman toplarken, kulunuz donanma gemileri ile Midilli adasnda bulunan Zeytinburnu'ndan kp dmana kar yrdk. Corco'nun yedei ve iki kalyonu bizimle cenge balad. Tarablus gemileri de cenge giriti. O gn akama ve gece sabaha kadar muharebe ettik. Akam st Corco mrd oldu. Sabahla beraber Corco'nun kalyonunu zabtettik. Yz onsekiz esr tuttuk ve yz otuz drt mslman esiri kurtardk. Corco'nun yedei ceng esnasnda kat. Tarablus gemileri dah br Venedik kalyonunu tuttu. Yz elli kadar esr ve kalyon iindeki toplar ile letler alndktan sonra, o gemi top darbndan gark olmutur ki, fenerli kalyondu. Corco'nun gemisinde onatt kese guru bulunup bu ake ve otuz nefer belli bah esr rikb- hmyna gnderildi. Rid, c. 1, s. 203. (Mtercim) 382 mparatorluk ve Kraliyet Ktphnesi'nde Rangun eh/azlan arasnda u isimde bir eser vardr: Vlaggio del Generallssbno di mare fl Cav. Vh. Ros -piposi l soccorso di Candia (Deniz Kumandan Rospigliosi Cenahlarnn Girit Adasna Yardma Gidileri). Lkin, ancak 1669 senesinden baslar ve gemi zerinde yazlm bir gnlkten baka birey deildir. 383 Rsid'd puldr ,(.Pul.f farsada kpr).

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

yenilendii gibi, yeniden yirmi kadar havan dktrld. stanbul'da Kdhne'nin amuru darbmesel hkmnde idi ve nerede top dklecek olsa bu amurdan tedrik etmek lzm geldiinden, kn orada ne kadar amur toplanmsa getirtilerek kullanld. Bu amurun hreti o dereceydi ki stanbul'a gelen Fransz, Felemenk, ngiliz, Ceneviz, Toskana ticret gemileri, geceleri sandallarn K-dhne'ye gndererek amur alr ve safra gibi gemilere doldurup gtrrlerdi. Alt gemiden mrekkeb Tarablus- Garb filosu, Giorgio Vitali donanmasnn malbiyetinden sonra, baka bir byk gemi daha alarak bu srada Girit sahillerinde Matela'ya (Matle?) demir att. Btn kapdnlan hil'at ile taltif olundular. Bunlar yiyecek almak ve Tarablus'a dnmek iin ruhsat istemek zere gelmilerdi; lkin gemileri iin gerekli 4.000 okka sde ya, 4.000 okka zeytinya, 1.000 okka sirke, 3.000 kile buday, 1.000 okka donya ile lzumu kadar peksimet verilmek zere, zmir kadsna ve eminine hitaben ellerine emirler verildi, Cezayir gemileri ile birlikte Giropetra taraflarnda dolamalar tenbh olundu 384. Yukardaki tafsilttan anlalr ki, imdiye kadar muhasarann btn mesasi ehrin dou taraf ile Panigrat tabyas zerine hasredilmiti. Artk buralar harabe ynndan ibaretti. Bu sene Mslmanlarn hcumu, deniz kenarndaki istihkmlar zerine, yni kuzey-doudaki Sabionera tabyasyla kuzey-batdaki Saint-Andre tabyasna yneltildi 385. Barutlu lmlar ve el kumbaralar uar, patlard; muganniyeler 386 ve ii bo toplar gmbr gmbr glleler atar, Osmanl ordusunun bu korkun ve dimi top mzkas arasnda, bazen bir zil darbesi gibi 70 varil ve belki daha ziyde barut dl bir lmn yhud Saint-Andre Kilisesi yaknnda olduu gibi bir barut mahzeninin ate almasndan doan tarraka iitilirdi. General Cornaro Saint-Andre stratejik mevkiini, Kandiye dukas unvann hiz general Battaglia da Sabionera tabyasn savunuyorlard. Kandiye dukas bir hurc hcumunda maktul dt. On -be gn sonra da cesur Alman muharibi Baron von Frishem telef oldu. Ondan evvel Baron
Rid'de cPerepetre ve Martella ve Cucuda denilmitir. Giropetra, Trke Ferepetre'den hazma, olsa gerektir; dierleri bilinemedi. (Rld'de Matle ve Cch.dir; MaUe.y Haramer evvelce Matella seklinde yazmtr.) 385 Brusoni, XXIV. Kitabnn nihyetinde, ehrin 1668 yazndaki muhasarasn pek ksa nakleder. Fakat XV. Kitabnda cereyan eden durumlarn tafsiltm bildiren iki rivayet kaydeder ki, Osmanl mverrihl erinin ifdeleri ile birle-tirilirse, Kandiye muhasaras hakknda bir cilt ortaya kar. Reis Rami Efen -di'nin n'snda dah asker! vak'alar anlatan, sadrzam tarafndan mushib paaya yazlm, mektuplar vardr ki, 124'ten 134 numaraya kadar gider. 386 Bir nevi byk top. Velius bunlar contatrices. (uganniye) diye isimlendirir
384

Sayfa

202

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

von Degenfejd ile riyseti-i ruhaniye (Papa kuvvetleri) generalliiyle gelmi olan Marki Francesco di Villa erefli bir lme mazhar olmulard 387. Bunlarla birlikte Venedik asilzadelerinden birou ve zellikle Balbi, Badoero, Barbaro, Pisa-ni, Grimaldi, Cornaro ldler yhud yaralandlar. Fransz markisi Montbrun da ayrca. Kuatanlar, birok hatt- hmynlarn geliiyle bir kat daha tevik olundular. Geri bu mektuplar, ktibler tarafndan kaleme alnyorlarsa da. Pdih tarafndan bizzat kendi eliyle zerine Mucibince amel oluna ve ekseriya Efendimizin emr fermanna gre yazlmtr szleri ilve olduundan, Pdih'n eliyle yazlm emirler gibi telkki olunurdu. Sadrzam metrise gireli ondrt gn olmutu ki, bir hatt- hmyn geldi. Bunun kenarna Pdihn eliyle u mealde bir fkra yazlmt: Hatt- hmynum mucibince amel olunsun; inallah mmet -i Muhammed karben Kandiye zafer ve fethi ile d olur. Cenb- Hak myesser ederse yaknda ben dah gelip slm gazileri olan kullarmla beraber olacam. Hudy- Mtel avdetinizden evvel maksadnza nail etsin, gece gndz duam budur. Aralk aynda Pdigh'n ksa bir mektubu bir Venedik elisinin ehre geldiini ve gelecek sene bu kadar kuvvet sarfederek muhasarada devam edilemeyeceini sadrzama haber verdi 388. Sadrzam gn iddetli ztraplar iinde kald. Drdnc gn, muhasara almalarna dir Pdih'a olan arzasndan baka kaymakama, mftye, musahibe, silhdra, vaiz Vn
O Marcbes Francesco Villa noovo Sargente generale delle Trnppe pootifice, s. 225. Bu defa Kandiye fethinin te'hr edilmesine ramak kalmt; Venedikler'in eli gnderdikleri ne ve Pdih ile sadrzam arasnda vuku bulan mektuplamaya dir Rid'in ifdeleri aaya zetlenmitir: Cmdeluhr (1079) balarnda kale tarafndan beyaz bayrakla bir firkate geldi - Serdr, kalenin tes-lm edileceine dir olmadktan sonra, sz ve mektup kabul olunmamasn emretmi olduundan ve gelen adam elinde mektup varsa da iindekiler hakknda malmat olmadn ifde ettiinden, firkate geri gnderildi. O srada bir hatt-i hmyn geldi ki, bunda: Bihamdillhi Tel Yeniehir'e dhil oldum- Venedik elisi de Yeniehir'e yakn bir yere gelmitir; henz rikbima yz srmedi. Benim lalam, ne dersin? Ne cevap verelim? Eer aklin kale fethini keserse kaleyi eliden isteriz ve eer bir sene daha kale ile ceng olu nursa asker, cebhne, ir alt ve mhimmat yetitirmee meftnleket ciz olmutur. Bu hususta bir iki kimse ile grp bir gn nce (bir an nce) cevap yaz denilmiti. Sadrzam kederlendi. Rikb - hmyna gnderdii tel-hsde ve eyhlislma, kaymakama, silhdra, musahibe, vaiz Vn Efendi'ye mektuplarnda, Gelen elide kaleye mteallik sz varsa ne gzel! Ve ill yerinde otursun (Aksi takdirde yerinde dursun). Kalenin iki tarafndan yz zira* kadar yer yklmtr; kale ile aramzda ancak on kula yer kalmtr. Bu kadar kula yerden parmaklklar, domuz damlarm, lmlar, pskrmeleri getik; daha on kula ieri gidilirse kale bizimdir; biraz kprc azb ve askerde yorgunluk olmasa on gnlk iimiz kalmtr. Fakat bunun iin vakit tyn etmek olmaz. Kale yle bir halde dir ki saaW>e-saat Allah'tan fethini md ediyoruz. Dmann parasna yhd mnafklarn szlerine baklmasn! Pdihmzn mu'temed bir adam gnderilsin de kalenin rie halde olduunu grsn. Elciye hemen merde cevap verilmelidir. Fzl Ahmed Paa Girit'in fethini tavsiye etmi degfldi; fakat yirmibe sene alldktan sonra dnlerek ve gayret gerei olarak byle yazmak, byle davranmak gerekirdi. (Mtercim)
387 388

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

204

Efendi'ye ktlar yazarak yz zira' duvarn yerle bir edilmi, kuatan kuvvetlerin dahil istihkmlara en fazla 10 zir'lk yerde bulunmu olduklarnn zt- ahaneye arzn bilhassa rica ediyordu. Bu kadar istihkmlar, tabyalar alndktan, bu kadar batlar ve arampoller geildikten, bu kadar geni araz zerinde bu kadar ok barutlu lmlar ve lm lara kar zafer bulunduktan sonra. Cenb- Hakk'n, henz kalan 10 zir*lk yerin zabtn myesser edeceini ve takdim olunacak paray veyhud yalan szlere aldanmamas gerekeceini ve ordu kumandannn k metrsde geireceini ilve ediyordu. Bu mektup te'srini gsterdi. Mzkeresini yukarda yazdmz Molina, sadrzam ordughna gnderildi. Eli, Yeniehir'de Kan -diye'yi terketme konusunun yetkisi dhilinde olmad gibi, o zamandan beri yeni tlmt da almadn ve yalnz Trkler'e Kan-diye'nin te tarafndaki dalar terketmeye ve bir de senelik vergi vaadine murahhas olduunu syleyerek, Kprl'y te'mne alt. Ahmed Paa Molino'yu ordugha getirterek ihtiramla kabul etti ve kendisine, selefleri gibi, Katrcolu iftliinde yer gsterdi 389. Kprl iyi biliyordu ki, eli Kandiye'yi tahliye ettiremezdi. Lkin siph ve silhdrlann ileri geri konumalarn bastrmak iin elinin ordughta bulunmasn gerekli gryordu. Bunlardan beyz kadar muharebenin uzamasndan bkknlk getirerek, sadrzamn ota etrafnda grltyle toplanm ve Kprl'y paralamak niyetinde bulunmu idiler. Yenieri aas, kul khyas, Rumeli belerbei, nmayie dir Kprl'den aldklar malmat zerine, en sdk askerleri ile grlt yaplan yere gelerek fesad karmak isteyenleri denek darbeleri ile def ettiler. Sadrzama, bu ie ehemmiyet vermemesini ihtar ederek, Kprl Mehmed Paa'nn drtbe bine kadar krd bu alaklarn detlerinin byle olduunu, stanbul'dan ulufe terakksiyle kaydedilen serdengeterin ve Hristiyan kpr -clerin, yenieri ve sipahilerden daha ok i grdklerini, bu fesad- takmnn ktiblerin ve avularn himayesine snarak ve gnde seksenden yzyirmi akeye kadar ulufe alarak, defalarca denendii zere, hazneyi tahrb ve Deviet' mahv etmekten baka bireye yaramadklarn ilve ettiler. Yeni para teklifleri arzetmeye gelen Venedik mzkere memuruna sadrzam u cevb verdi: Biz tacir deiliz, bizim yetiecek paramz var ve Kandiye'yi hibir fiata brakmayz,
Molino le sadrzamn muhaberesi, Rid'de ksmen zikredilmitir (s. 218 -220). Lkin CevhlrBt Tevrihle Hono*mn yalnz sadrzama de, Pana-yottt'ye yazd mektup da tamamen yazlmtr.
389

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

390

Rld'e nazaran. eriden kan dman efrad. (Mtercim)

Sayfa

205

Bununla beraber muhasara k ortasnda da devam etti. Bil hassa bahar banda ve yeni imdd geldiinde idi ki, tekrar kanl manzarasn ald; muhsrlara kar en iddetli savunmada bulunan tabya, Sabionera tabyas (Kzl Tabya) oldu. Orada Venedikliler'in havaya uurduklar 200 kantar barutluk bir lmn dehet verici patlamas muhafz ve topular gkyzne kaldrarak, yer kazanmak zere bulunan yenierileri ric'ate mecbur etti (28 evval 1079 -31 Mart 1669). Atelemenin kuvveti ile Sabionera nnde yaplm ve mazgallarla, top ve kumbara kabul etmeyecek rtl stunlarla takviye edilmi olan defterdar paa tabyas ve (lm ald anlalarak defterdarn evvelce ekilmi olmas dolaysiyle) iindeki ancak 20-30 tfeki berhava edildi (Zilka'de balar). Sabionera tabyas ile San-Demetrio tabyas (Avrat Tabyas) arasnda 500 ?.ir' uzunluunda ve 200 zira' geniliinde yekpare bir kaya vard; kaya zerinde metrisler yaplamayaca zannolurken, sadrzamn casuslar 390 kale iindeki dmann kaya iinde atklar metrislerin altna, alt aydan beri lm kazmakta olduklarn haber verdiler ve bunun zerine serdr- ekrem be-alt yerde kula yekpare kuyular kazdrd. Kayann altnn kumsal olduu anlalnca, her iki tarafn lmlarna ate verildi: Dalar gibi pekpre kayalar havaya uarak, iki saat. mesafedeki arazde sanki zelzele oldu. Mub-srlar Sabionera karsnda baka bir lm daha kazdlar; lkin azdan onbe zira* ileride kandiller snd. Lmclardan bir Alman mhted, kuyunun dibi ile dardaki hava arasnda lmn giriine alm meinden bir sucuk vstasiyle muvasala te*ss etti; yle ki, kandiller yine yanmaya balad. Bu mhted, lm vard noktadan elli zira' daha teye uzatabileceim sylediyse de, dman haberdr olur da faaliyeti neticesiz brakr diye korkularak, hemen yapld kadaryla atelenmesine ve arkasndan bir hcumda bulunulmasna karar verildi. Bu lm, Sabionera'nn dndaki kapal yollan berhava etmeden evvel, hcuma hazr bulunan asker tabya zerine tfeklerini boaltp el kumbaralarn atarak ric'at ettiler (6 Zika'de 1079 - 7 Nsn 1669). Ondrt gn sonra, hkmet aleyhinde tahkir edici tarzda sylentiler karan payitaht ahlsini nizma sokmak iin, yenieri aas kaymakamlkla stanbul'a gnderildi. Yenieri aal kul khyasna verilmitir ki, sonralar Budin^n son vlsi olduundan, 17 sene sonra kendisini o ehrin gedikl eri zerinde greceiz (Zilhicce 1079 - Mays 1669). Buna ramen Sabionera tabyasna yaplan hcum, her admda yeni

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

glkler gsteriyordu. Zr dizme parmaklklar (les palissa-des), aa gvdeleri (les abattis d'arbres), harklar ve tuzaklar (les herses e t trappes), kapal yollar (rtl yollar; les galeries), itler (les clayonnages), hendekler (les fosses), kazmatlar (les caseraates) aralksz birbirini tkb ediyordu 391. Kuatanlar, kar cihette Saint-Andre tabyasnda daha iddetli bir mukavemet grdler. Burada bir kumbara preveditor Catarino Corharo'yu yarm ay gedii zerinde ldrecek surette yaralad 392. Kaledekilerin Venedik memuru Molino'ya gnderdikleri bir mzkere memuru geri yollanarak, bundan sonra muhabere iin Osmanl ordusundan baka bir yol bulmalar ihtar edildi 393. Mays nihyetinde Saint-Andre tabyasnn byk bir ksm mu-hasrlarn eline dm olduu halde, umm kaptan ve Marki Mont -brun sonuna kadar mdafaa hususundaki kuvvetli azmiyle gelip oraya yerletiler (28 Mays 1669). Ordughta 700 serdengeti bir isyan daha yaptlar: Rumeli be-lerbei ile yenieri aas bunlarn etrafn evirerek kltan geirmeye hazrlanyorlard; lkin devletin resm mverrihinin tbri vehile serden gemek deil, pabularndan dah geer makle olmadklarndan 394 bu tedriki grnce daldlar, gnahlarnn kefareti olmak zere Sabionera hendeklerine hz vermek msadesini almakla kendilerini bahtiyar bildiler. Hicr yln birinci gn (1 Muharrem 1080 - 1 Haziran 1669), haseki aa eliyle bir hatt- hmyn geldi; bunda: Greyim sizi! Bu sene-i mbrekede merdne ve dilrne hareket eyleyiniz. Seni ve seninle bile olan guzzt- mslimni Cenb- Br'ye emnet et-miemdr. ki seneden beri ettiimiz ceng ve harb cmle ma'lm olmdur; dny ve hi retde
Rid'n bu fkraya me'haz olan ibaresi udur: Zr her biri adam gvdesi kadar... (burada geen aalar kelimesi unutulmu olacaktr) dizme parmaklklar, i taraf azm hendekler (harklar olmaldr), domuz damlan (mestur yollar, galeriler), drt duvar st toprakla rtl kav keresteler (?), etraf azm hendekler ve parmaklklarla metanet verilmesine ve istihkmna bezM mahsl - s'y ihtimam olunmu idi s. 227- (Mtr.) 392 Brusoni, Kitap: XXVI., 301. Rid, ve Cevahir kumbarann Carnaro*nun kzna isabet etmi olduunu ve talihsiz babann bu kederle hayat terketti -ini yazarlar. (Rsid, c. 1, s. 227, ibaresi udur: yd-i ahdnun nc gn orduy- hmyn tarafndan bir kebr havan kumbaras atlup Kandiye ce -neralinn kz Kornel nm laneyi ve Venedik kapdlanndan bir mteay -yen kapdn helak ve kzuun mrd olmas ceneralin sne-i sabr-ver-i aramn ck eyledi.. Kaafiye iin yazlan son fkra, generalin kznn kayb derdiyle hayat terk ettiini belirtmediini zha hacet yoktur). 393 ZUhicce'nin (1079) ondrdnc gn vire tarikiyle ikiyz mikdr dman kal'adan kup cCeneralden ve Venedik tarafndan elimze mefctub vardur, aln sl dn didikleri serdr - ekrem hazretlerine ifde olundukda Biz bunda nmeresnlk in durmayz, varsnlar elcilerine versinler; Hanya'da da, Suda'da da vire olunmaa ruhsat vardur. diye kanlar kal'aya iade eylediler. Rsid, s. 227. Mektubun kabul olunmamas kuatlanlar tntd-sizlie drmek indi. (Mtercim) 394 Rid, s. 228. (Mtercim)
391

Sayfa

206

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

yznz ak olsun! Bundan sonra bu sene-i mbrekede ltf- Hak ile bolay ki 395 Kandiye kal'aaan tes-hr idesiz. Bu senede dahi sizden ziyde ikdam isterem. 396 diye yazlyd. Toplanm olan dvanda hatt- hmyun okunmasndan sonra sadrzam: te cmleniz evketl Pdihmzn fermann iittiniz. Her nice olmal ise olsun, Pdihmz kaleyi isterler, ne dersiniz? Belki bizim yanmzda mzkereden hicb edersiniz 397; ben ieri varaym, sizler birbiriniz ile bu hususu mavere edin; bakalm neye karar verirsiniz? 398 dedi. Kprl Ahmed Paa knca sa cenah (Anadolu askeri) alay-bei Resul Aa sze balad: Elhamdlillhi Tel san yollan gzel iliyor ve hl on -be yirmi kula kadar yer kalenin ierisindeyiz. Geen sene kalenin hricinde b u kadar lmlar ve ceng cidaller ahvline sabr eyledik, imdi tamm, kalenin ierisine bu kadar yer girildikten ve Kzl Tabya ve Avrat Tabyas hedm tahrb olundukdan sonra hemn Cenb- Hakka tevekkl ve dn dmannn top ve tfeine tahamml ile kalenin nez'ine ikdam ve dn-i mbn urunda nm km almaa s'y ihtimam edelim. 399. Hazr bulunanlarn hepsi Resul Aa'nn kanaatinde olduklarn yksek sesle sylediler. Bu srada sadrzam ieri girdi. Bu mzkereden sonra Sabionera (Kzl Tabya) zerine sekiz san yolu yrtlmesine ve bunlardan ilk drdnn yenierilere, beincinin cebeci serdengeterne, yedincinin Girit siphlerine, sekizincinin Rumeli askerine havale olunmasna karar verildi. Lmlar, kalenin duvarlarnda ve tabyalarnda gedikler amaya devam etti 400. Kapdn Paa donanmasnn Hanya'ya gelii, muhasara edenlerin
Bolay k, ola k mnsndadr. Hammer'in tercmesinden tercme yerine, Rid'den alnd, s. 230- Ham-mer'e nazaran hatt- hmyn Sadrzam lalam! diye balyordu: Benim lalam! olsa gerektir. Greyim sizi!, eklindeki tevik cmlesini Hammer hatal olarak Seni grmee geleceim seklinde anlamtr. (Mtercim) 397 Sadrzam, ordudaki sylentilerin arkasn kesmek zere kumandanlarn arasnda bir mzkere yaptrmak istiyordu. Her halde kendisi Resul Aa gibi kumandanlarn haroiyyene emindi. (Mtercim) 398 Kezlik Rid'den alnd. (Mtercim) 399 Kezalk. 400 Kzl tabya zerine yenieri gaazleri drt, cebeci serdengetileri bir, altar ake terakki ile silhdr serdengetileri bir san yolu, Girit'in zeytin sipahileri (mnsm Hammer ileride zh edecektir) Kzl Tabya ile Avrat Tabyas arasnda kemer kap zerinden bir san yolu, Rumeli askeri Avrat Tabyas zerinden bir san yolu yapacakt. Rid, Hammer'in Franszca nshasnda san yolu mukaabilinde cdesapproches roulantes tbiri yazlmtr. (Mtercim)
395 396

Sayfa

207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

cesaretlerini artrd (19 Muharrem 1080 - 19 Haziran 1669). Lkin mteakiben, bir Fransz donanmasnn ortaya kmas kalede -kiler zerinde yine ayn ekilde bir te'sr yapt: Duc de Noailles kumandasnda bulunan bu donanma, Fransz aslzdegnnm en semelerini tayan ve daha sonra ba-duc olan cesur Comte de Saint-Pol Longueville, henz onbe yanda bulunan Chevalier de Vend-me, Chevamier d'Harcourt. Lorraine ve Bouillon hanedanndan dier prensler, Dampierre, Beauveau, Colbert, Castellane, mareal de La Monte-Fenelon ile iki olu, gen Sevgne, daha birok asilzadeler bunlar arasndayd. Devlet mverrihinin tbirine gre alt bin 401 hnzr-i bed-tedbr gelmiti (24 Haziran 1669). Fransz askerinin karaya ktklarndan be gn sonra gen Duc de Beaufort, San-Demetrio ve Sabionera tabyalar arasndaki metris zerine yaplan bir hcumda (20 Muharrem), 600 svr ve o kadar da piyade ile maktul oldu. Kapdri Paar-mzrak zerinde getirilen balar iin onar guru verdi. Sadrzam da onbeer guru dedi. Lkin her esr iin yetmi guru verdi. Trkler o kadar ganimet aldlar ki, sm eerler, zerr ve simden masn iler, zmrd dmeler, yakut hatemler ve sair tuhaf ziver-i bzr, dern- or-dy- hmyna kuyumcular arsndan nmdr 402 oldu. Kaledekiler talihsiz Duc de Beaufort'un cesedini ti gn aradktan son ra, Osmanl ordusuna beyaz bayraklarla grmeci gelerek Sar sal, uzun boyludur; sa ise fdye-i necat olarak isteinizi hep verelim; telef olmu ise cesedinin arl kadar altn veririz dediler; btn aramalar faydasz kald 403 . Temmuz banda dokuzu Papa, onbei Fransz, yedisi Malta, drd Dalmaya gemisi olmak zere, 29 gemiden mrekkeb 404 yardmc filolar grnd (3 Temmuz 1669). Bu yardm kuvvetlerinin gelii, kuatanlarn cesaretini krmak yle dursun, bir kat daha artrd. Morosini, mttefikler
Bizdeki Rid nshasnda (matbu) 16.000'dir, s- 234. (Mtercim) Rid, s- 233, 234- (Mtercim) 403 Muharremin yirmisekizinci gn dman kalyonlarndan vire bayra ile br kayk gelip Ceng esnasnda drt kaptanmz zayi oldu, birinin ad Sezar olu nm Fransosko Diofrot'tur, san sal, uzun boyludur; sa ise faer ne ile raz olursanz mbadele edelim; mrd olmu ise aesine au -n-ca altn verelim, diye niyaz ettiklerinde Tecesss edelim diye iade olunduktan sonra rikfo- hmyna irsal kasd ile her end ki gerek ser arasnda, gerek kffr ketelerinden mahal-i kitlde olan pteler iinde cst c olundu; lkin harret-i hava ile tegayyrnden fark u temyiz mmkin olmadndan bulunmayup vire ile (beyaz bayrakla) gelenler gn ale't-etavl gelip gitdike Bulunmad* deyu cevab verilmekle msamahaya hami ile talebden feragat eylediler. Rid, s. 234. Sezar olu, Ducden kinaye olmaldr, Diofrot da Beaufort.dan galattr. {Mtercim) 404 Belirtilen mfredatn yekunu yirmidokuz deil, otuzbe olur. Rid: Saferin beinci gn Frana, Papa, Malta gemilerinden otuz kt'a ekdiri* geldiini yazyor, s. 234. (Mtercim)
401 402

Sayfa

208

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

donanmas kumandanlar ile bir umm hcum kararlatrd ki, Sabionera karsnda ve deniz kenarnda metris zerine yaplp, kaledekilerin hurc hareketlen ile takviye edilecekti. Hakkaten yetmi-seksen gemiye varan btn donanma, toplar denize yneltilmi olan metris zerine yrd; b yk gemileri kadrgalar ekiyordu. Mttefikler, Trkleri iki ate arasna almak ve hatlarndan teye srerek metrislerini tahrb etmek istiyorlard. Ne re ki (teekkr olunur ki), Fransz gemilerinden biri topularn ihtiyatszlndan dolay berhava olarak Hris-tiyan donanmas 405 hattna karklk verdi 406. Donanma intizamsz bir hale girdi; dier taraftan kaledekiler hurc hareketi de netice verici olmad, gnk Morosini, ihtiyat kuvvetini tehlikeye koymaktan korktuu iin, Duc de Noailies'in istedii 4.000 kiiyi vermemiti. Osmanlar'n glkle kar koyulab-len onyedi hcumu sayca stn 407 bir dman ile muharebedeki tehlikeyi Morosini'ye pek gzel anlatmt. Bundan dolay Trk metrisleri zerine 150 Fransz ve o kadar Alman yryerek, onlar da Osmanllar'a fazla bir zayiat veremediler. te bu suretl e mahsurlarn teebbs sonusuz kald. Brunswick gzel askerinin 408 kumandan Comte de Waldeck, deniz karsndaki duvar yannda lecek surette yaralanarak dt. Hem Tramata kapsndaki Saint -Andr bastiyonundan, hem tersane zerindeki Sabionera bastiyonun-dan hcum etmeye hazrlanan muhasara edenlere mukabele etmek zere, orada durmutu (9 Austos 1669). Bu noktadan, tekerlekli on kule kaleye doru ilerledi: Drd yenieriler tarafndan, Rumeli kolordusu tarafndan, biri Girit sipahileri tarafndan 409, biri cebeciler tarafndan, biri sadrzamn segbnlan tarafndan, biri stanbul aas tarafndan, ikisi Anadolu askerleri tarafndan mdfaa ediliyordu. Fakat Venedikliler'e, muhasara edenlerin hendeklerinden ve lmlarndan daha uursuz bir darbe tekil eden ey, Morosini ile Duc de Noailles arasnda ortaya kan ve Fransz, Papa, Malta donanmalarnn arlmasna tesadf eden ihtilf oldu (31 Austos 1669). Devlet mverrihi: Cehenneme, yes iin hazrlanm

Szn dorusu. Yine Mslman ve Hristiyan muharebesi. Hill ve Salib, Muvahhidler ile Hallar. (Mtercim) 406 Brusoni, kitap: XXVII,. s. 307. Un vasceo chiamato S. Teres* Rid trihi ile Cevhlrti't -Tevarihjn rivayetine gre bu gemi Patrona di. 407 Kahramanlk vasflarnda dah. gereini biz ilve edelim. (Mtercim) 408 La gente di Brunsvich era bensi universainente bello. Brusoni, s - 306. 409 Rid, c. 1, kitap: 60. Zeytun sipahi, nk zeametleri zeytinliklerden iba retti.
405

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

olan o melcee gittiler demitir 410. Franszlarn dnnden sonra kalenin muhafz askeri, silh tamaya muktedir olan 4.000 kiiden ibaret kald. Lmlarn infi-lki kalenin dahil ve haric istihkmlarna kstebek yuvas manzaras vermiti. Kalenin teslimi nihayet harb meclisinde kararlatrld. Teslim artlar alt gn, bir taraftan her ikisi sadrzamn son dereec itimdna mazhar bulunan Karakulak Ahmed ile Dvn-i Hmyn tercman Panayotti arasnda mnkaa edildi. Panayotti'-nin belgati ve mahareti, mzkereleri te'srli bir ekilde kolaylatrd 411. Nihayet yedinci gn, Venedik murahhaslar ile Trkler'in be kiiden ibaret olan murahhaslar 412 , Haleb vlsi, sadrzamn sabk kedhuds brhm, kul kedhds Zlfikaar, ikinci telhsi Karakulak Ahmed Aa ve Panayotti, Kandiye ehrinin ve btn adann Trklerce terkedildiini beyn eden onsekiz maddelik bir sulh ahidnmesi imza ettiler. Kprl, Morosini hakknda cmerte ikramda bulunarak, hemen her gn ferahlk verici merubatlar gnderdi. Sabionera ve Sant-Andre tabyalar nndeki metrislerde kumanda eden Osmanl subaylar, cesur hasmlarn ahsen tanmak istediler. Bir takmlar Savoie'larn Duc de la Feuillade ile arkadalarnn kahramanlklarn anlatrlard; dierleri Malta valyelerinden sitayile sz ederlerdi. Yenieri aas (svireli Coigny) ile Rumeli belerbei, general Montbrun ile valye Grimaldi'ye saygyla muamele ettiler. haftann sonunda btn ehir tahliye edilmiti; yalnz muhafz kuvvetleri deil, ahl dah birden karak, yalnz iki Rum papas, bir kadn, Yahudi kaldlar. 26-27 Eyll gecesi Kandiye istihkm zerindeki byk ha kaldrlarak,
Rid, c. 1, kitap: 61. Bu ltufkrlk dorudan doruya devlet mverrihine ', aittir; nk onun mracaat ettii menb' olan CevahtrttVrevirfl'te bunun eseri bile yo ktu 411 Rahgon elyazmalan, nu: IX. RelatJone e diario de'attaca delk pia di Candia da 28 Maggio 1667. mparatorluk Ktfipbnesi'nde 570-OT3 numaralarda. Marki de Villa'nut Vekaayi-nftme's olan Hst. prof. bulunur.. Rangun elyazOan arasnda Venedikliler'in lehinde <ve aleyhinde olarak iki siysi yaa daha vardr: DeDa fnteUansa del Tarchl e Prancherf, XXVIII. yarak: 1-139; Dtfesa dei VmetUni, XVH. va. 406-407; Riposta alla ffastifictsMe deBa Stgnorja di Venezia per la pace fatta colli Turchi. XVIII, va: 469-492; bundan baka bir de Kandiye muhasarasndan bahseden bir iir vardr: la Can -(Ha Vlttoriosa, XXVm, varak: 373374. 412 Panayotti'nin gsterdii belgatin, Kandiye teslimine hizmet etmi olmasn, Osmanl tarihi inkra bile almaz (Rid, l varak: 60); fakat tenkd etmee dah demeyen bir ey varsa o da, Cantemir'in babasnn ve kardeinin postelnik'ine anlatt masaldr (Mah. IV., not: f). Bu rivayete gre Pa-nayotti, Franszlar'n muvasalatndan evvel, Morosini'yi Franszlar'n bizzat aday zabtetmek istediklerine inandrm ve bu mzevirlii takviye etmek zere, Trk donanasnn bir ksmna Fransz bayra astrm ve bu ksm donanma, ecnebi bayra altnda, dier Osmanl gemileri ile beraber dolam imi. Yine o masala gre Kandiye'nin imdadna hibir Fransz donanmas gelmemi imi! Bundan baka Cantemir, ita- lisn nokta-i nazarndan da, trihte gsterdii kadar cehalet gstermektedir. nk kul kedhu -das Zlfikaar'a Kuliets Houdasi Kououlficar. der.
410

Sayfa

210

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

413

Rid, sadrzamn bu srieri alayarak sylediini lve eder. (Mtercim)

Sayfa

211

ertesi sabah saat dokuzda (leden saat evvel) Kprl Ahmed Paa, bir gm tabak iinde ehrin, kulelerin, umma it binalarn doksan anahtarn teslim ald. Bu merasim, Saint-Andre tabyasnda yapld ve sonra orann ad Vire Tabyas olarak kald. Sadrzam, anahtar teslimine gelen ehrin en muteber adamnn apkas iine 600 altn koydu; ona hil'at da verildii gibi, iki arkadana 400 altn ihsan etti. Karakulak Aa, dvn tercman kaftan aldlar. Sadrzamn kardei, amcas, res efendi, kedhud be, byk ve kk tezkireci, gzlerinden mutluluk yalar dkerek sadrzamn eteini pmeye geldiler. Kprl, ehrin anahtarlarn yenieri aasna gnderdi ve kul khyas ile birlikte Kandiye'ye girmesini, ve fakat kamilen boaltlmasndan evvel merak sikasyle hriten kimsenin girmesine msade etmemesini emretti. te bundan sonra Kan* diye fethini ve Venedikliler'le sulhun akdedildiini haber vermek zere, kendi kalemi ile Pdih'a bir arza yazd. Ertesi gn Emadia'da bulunan validesinin yanna gitti. Kpr -l'nn validesi akll ve takva sahibi bir kadn olup, kocasnn irti -hlinden sonra Ahmed Paa'nn sadrete tyininde nashatleriyle kuvvetli ekilde te'sri olmu ve olunun muvaffakiyetlerine hid olmak iin Girit'e beraber gelmiti. Olunu, gzlerinden sevin gzyalar dkerek kucaklad; o kadar parlak bir muzafferiyet hakknda Hudy- MteTe arz- kran iin kk olu Mustafa Be'le Hicaz'a gitmesine ruhsat istedi. Kandiye'nin fethinden ve bu defa sulhun yaplm olmasndan dolay enlik yaplmas iin yedi gn kale ve ordugh aydnlatld. ehir ahlsinin gidiinden alt gn sonra sadrzam ordu kumandanlarn ve dvn erknm toplayp erbet ve (daha yaknlarda yasaklanm olduu te'kd olunduuna baklrsa kymetli bir ikram olmak zere) kahve verdirerek, muhasara esnasndaki gzel hizmetleri iin kendilerini vglere boup dedi ki: Bu Kandiye kalesinin enginde her biriniz malnzla, cannzla altnz; iki cihanda yznz ak olsun, Pdih'm ekmei size hell olsun! Yaptnz hizmetleri Pdihmza birer birer arz ve telhis ederim; her biriniz mertebelerinize gre mkfatlar grrsnz! Birbirini mtekib yenierilere, sipahilere, Anadolu ve Rumeli alaybelerine 413 bu ekilde hitb etti; vezirlere samur krkler, belerbeilerine, sancak-belerine, yenieri, siph, silhdr, cebeci, topu aalarna hil'atler giydirildi (7 Cumdelevvel 1080 - 3 Ekim 1669?.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

212

Cum'ya rastlayan ertesi gn sadrzam, elinde Sanca- erif bulunduu halde, huss bir debdebe ile Kandiye'ye girdi. Sanca, Kandiye'nin en byk kiliselerinden birinde mihrabn yanna dikti. Bu mihrb o zamandan itibaren Kur'n- Kerm iin tahsis olundu. Kilise camie evrilerek cuma namaz klnd. Kandiye'den btn vilyet valilerine mutantan fetih-nme yazld gibi, Venedikliler*den grdkleri yardm zerine isyan etmi olan Maynotlara da kd yazld. Bununla beraber, bundan byle Divn- Hmyn'a sknet iinde itaatkr bulunmak artyle, sadrzam kendilerini affetti ve birikmi vergilerim balad. Yeni karklklar ortaya kmas hlinde, gelecek baharda asker sevkederek hepsinin kltan geirilecei ihtar ediliyordu 414, Pdih'n byk mrhoru bir mddet sonra Kandiye'ye geldi ve Kprl Ahmed Paa'ya byk iltifatlarla dolu bir hatt - hmyn, bir murassa kl, bir; murassa imir ile zt- ahanenin bizzat giyindikleri samur krkl hjl'atlerden birini, vezirler iin yedi krk, belerbeiler, sancak-beleri, aalar iin kaftanlar getirdi. Pdih, sadrzamn arzettii terakkilerin (terfi listesinin) cmlesini tasdik ve gelecek baharda btn saray halknn toplanm olaca Edirne'ye gelmesini pek mteveccihine bir surette i'ar ediyordu. ubat nihyetinde, o zamana kadar Kandiye'de alkonulmu olan Molino, Doc ile Morosini'den gelen mektuplar sadrzama verdi; bun* lar yeniden akdedilmi olan anlamay tasdik ediyor ve bu anlama mucibince Venedik Cumhuru Karabuza, Suda, Spinalunga limanlarn muhafaza ediyordu (5 evval 1080 - 26 ubat 1670). Kandiye'de geirilen k mevsimi, harabelerin temizlenmesi ve kalenin tmiriyle deerlendirildi. Kiliseler camie evrilip yalnz Pa-nayotti'nin, birini 2.000 Fransz altn mukabilinde Rumlar, dierini 1.400 guru mukabilinde Ermeniler iin satn ald iki kilise kald. Yalnz Osmanl Devlet'nde deil, dier hibir memlekette hibir mstahkem mevk! iin Kandye kalesi kadar uralmam ve Kandiye kalesindeki kadar can ve mal bol bol harcanmamtr. Kan-diye'nin ele geirilmesi bu muharebeye sebep oldu ki 25 seneden az srmemitir. Bu mddet zarfnda defa muhasara olunarak ncs sene kadar uzam ve 30.000 Trk ile 12.000 Venedikli tan dklmtr. Sabionera ve Saint-Andre tabyalar nnde bataryalar, elli dokuz top 50 ve 100 librelik
414

Cevftlir'de (s. 458), pek ksa, fakat tamfimiyle pratik dan bu mektubun * -retl grlr

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

glleler atmt. Trkler ellialt hcum yapm ve ellibe defa yer altndan taarruz etmilerdir. ehrin muhafzlar doksanalt kere hrice hcum etmilerdir. Kaledekiler binyzyetmiUd lm, kuatanlar da bunun mislini berhava eylediler. Kaledekiler bebinyzyetmi varil, kuatanlar yediyzotuzbin kantar barut yaktlar. Venedikliler, 50 libreden 500 librelie kadar her hacmda krksekizbinyzondokuz kumbara, bundan baka yzbindokuzyzyetmi adet demir ve elikten el kumbaras, ieden mml drt bin sekiz yz yetmi drt adet ayn ayarda mermiler atmlardr. Yine Venedikliler tarafndan ikiyzyetmi-altbinyediyzkrku glle patlatmlar, bunlar yzotuzbinyzyrmi-be fitil ve yzseksendrtbinyzkrkdokuz kantar kurun sarfetmi-lerdir. Muhasara esnasnda Venediklilerin zayiat 30.000*e, Trkler'-in zayiat da 100.000'den fazlaya varmtr. Kandiye'nin fethinden ancak dokuz ay sonrayd ki, Kprl Ahmed Paa birok lmlarla yzeyinin bozulmu olduu grlmekte olan zafer ve eref meydnn terketti.

ELLALTINCI KTAP ..................................................................................................... Pdiatn Edirne'ye Dn ..................................................................................... arap Yasa .............................................................................................................. Manyotlar ................................................................................................................. Venedik Hududunun Tyini ...................................................................................... Fransz Sefiri M. De Nointel ...................................................................................... Macar slerinin Takdimi .......................................................................................... Rusya, Lehistan, Venedik Ve Ceneviz Sefaretleri ...................................................... Rus Kazaklar ............................................................................................................. Selim Girayn Krm Hanlna Getirilmesi ................................................................ Padiah Despot Da Yaylasnda ............................................................................... Elsiz Ayaksz Hattat ................................................................................................... Kprl Ahmed Paa'nn Dahil Tedbrleri ................................................................ Kamenie Seferi ........................................................................................................ Sadrzamn Lehistan Kral'na Mektubu .................................................................... Osmanl Ordusu Kamanie nnde ......................................................................... Lehistan le Sulh Akdi ................................................................................................ Hotin Ve Lain'in Fethi .............................................................................................. Human'n Zapt ......................................................................................................... Macar sileri ............................................................................................................. Fransa le Lehistan Arasnda Anlama ...................................................................... Sayfa

213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Velahd ehzadenin Snneti Ve Hatice Sultanin zdivac Dnle ki......................... ngiliz Sefareti Ve Berberiye Hkmetleri ................................................................ Rumlar Kuds'te Kamame Kilisesinin Muhafazas Hakkn Kazanyor ...................... Macaristan Hududu .................................................................................................. Msr'da htilaller ....................................................................................................... Pdih stanbul'da ................................................................................................... Lehistan le Sulh ........................................................................................................ Kprl Ahmed Paa'nn rtihli ............................................................................... irler, Fakhler Ve Mverrihler................................................................................ Sokollu Mehmed Paa le Kprl Fzl Ahmed Paa Arasnda Bir Mukayese .........................................................................................................................

Sayfa

214

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ELLALTINCI KTAP Pdih'n Edirne'ye dn. arb imenin yasaklanmas. ManyoUar. Venedik hududunun tyni. M. de Nointel stanbul'da, Edirne'de, Antiparos'ta. Osmanl Devleti nezdine gelen Macar slerinin Panayotti tarafndan takdim edilmesi. Panayotti'nin lm. Rusya, Lehistan, Venedik, Ceneviz sefaretleri. Pdih, Despot Da yaylalarnda- Yeni bir Krm Hn tyni. Sadrzamn Lehistan kanlarna dikkate deer bir mektubu- Kaminiec zerine yry. Caminiec'in zabt, Lehistan ile muahede akdedilmesi ve mteakiben Hotin muahedesiyle feshi. Hotin ve Lin ehirlerinin ele geirilmesi. Human'n zabt. - Macar sleri. Fransa ile anlama. Velahd ehzde'nin snnet edilmesi ve Hatice Sultn'n izdivac. ngiliz sefareti. Berberiy-ye hkmetleri. Rumlar Kuds'te Kamme Kilises'ne tasarruf ediyorlar. Macaristan hududu. Msr'da ihtilller- Pdih stanbul'da, Lehistan e anlama. Kprl Ahmed Paa'nin lm. irler, fakhler, mverrihler. Kprl Ahmed Paa ile Sokollu arasnda mukaayese. Pdiatn Edirne'ye Dn SULTN IV. Mehmed'den ayrldmz vakit, Yeniehir'den avlanarak Anboz'a gidiyordu; imdi Livadya'da avda buluyoruz ki, Kandiye'nin fethine ve ehrin dman tarafndan tamamen tahliye edildiine dir sadrzamn arzasn orada almtr. Kandiye'nin fethinden hafta sonra, Venedik ile akdedilen anlamann imzasndan sonra idi ki talihin deiebileceinden korkmakta ve son Venedikli gemiye binmeden nce kalenin tasarrufundan emn olmamakta bulunan Kprl Ahmed Paa, bu mt&'d haberi Pdih'a mjdelemeye karar verdi. Bir akam kaymakam Kara Mustafa Paa huzr- ahaneden ayrldktan sonra, sadrzamn khyas ve sevin bildiren mektubu hamilen ordughtan henz gelmi olan Kprl'nn avu-basn takdim etti (7 Cumdelevvel 1080 - 3 Ekim 1669) 415. Kaymakam, sadrzamn kdm gsne koyarak huzr- ahaneye geri dnd. Pdih, kaymakamn byle ge vakit gelmesinden az hayret etmedi. Niin geldiini anlaynca, mektubu grmek istedi; fakat heyecandan
415

Rid'de arzann Pdih'a geli trihi belli deildir. (Mtercim)

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

okuyamad cihetle ser-ktibi kraat etti. Sultn Mehmed Elhamdlillah! diyerek, durhl kaymakamla mektubu getiren avu-ba'ya birer samur krk giydirdi. Bundan baka avu-baya 25 kese ake ile bir eylet ve belerbei unvan verdi 416. Kandiye'nin fethini ln etmek iin gn gece btn Osmanl lkelerinde enlik ve donanma yapld. P -dih'n k mevsimini geirmek zere Selnik'e gitmesi kararlatrlarak 417, Haseki Sultn en nce hareket etti. Pdih'a gelince on gn Tavanovas'nda avla megul oldu. Selanik'te irtihl eden muallim-i sultan Emir elebi'nin yerine vaiz Vn tyin olundu. Hasoda hademesinden ibrk-olan Ali Aa, Tnus belerbeiliine getirildi. Vefat eden Msr Valisi Karaka Al Paa'ya, daha nceleri sadrzam kedhuds bulunan brahim Paa halef oldu 418. Al Paa zamannda Msr'dan gerek asker, gerek harb mhimmat olarak byk apta yardm salanmt. zellikle muhasarann son senesinde 400 katar binek hayvan, 25.000 kile buday, 1.000 tfeki gelmiti. Mays banda saray, avlanarak, Selanik'ten Edirne'ye gitti (11 Zilhicce 1080 - 2 Mays 1670) 419. Demirta'ta, Kandiye'den gelinekte olan sadrzamn Tekirda civarna ulat haber alnd 420. Silhdr Saati Mehmed Aa karlamaya ve Pdihsn taltiflerini tebli ile bir kl, bir hatt- hmyn ulatrmakla grevlendirildi 421. Sadrzam yaklanca, vezirler ve kumandanlar Paaayn sahrasnda istikble ktklar gibi, Pdih dah giderek bir av otana kondu (14 Safer 1081-3 Temmuz 1670). Kprl, byk iltifatlarla kabul oldundu. Ertesi gn tantana ile Demirta'a gelerek Sanc- erifi Pdih'a teslim etti. Safer'in onyedisinde zt - Fzl Ahmed Paa. Kandiye kalesinin nasl ele geirildiine dir kendi yazd telhsi avu bas vekili brhim Aa ile gndermiti. Pdih, Yeniehir'den Arboz'a ynelerek Livadya sahrasna vard gn brhm Aa gelerek, telhsi kaymakam paaya verdi. Kaymakam sr'atle huzr - hmyna gelerek: Efendimize mjdeler olsun! Kandiye kalesi feth olunmu! deyip telhsi elden ele Pdih'a teslm etti. Sultn Mehmed, sevin gzyalarnn hcumundan kendisi okuyamayp sr-ktibine Oku! dedi ve mel-ni anlaynca Cenb- Hakk'a teekkr etti. avu-ba vekiline yirmibe kese para, bir samur krk, bir hil'at verdi; belerbeik verilmesini de emrey-lediyse de brahim Aa zr beyn etti. R$id'den hulsa, s. 244. 417 Rid, Kandiye'nin fethedilmesi cihetiyle Pdih'n artk Yeniehir taraflarnda bulunmasna hacet kalmadn ilve eder; bu suretle Sultn IV. Meh-med'in Yeniehir taraflarnda bulunmasnn sebebi, Kandiye engine yakn bir yerde bulunmak maksadna dayanm oluyor. (Mtercim) 418 Rid ve Trihi Ysuf, varak: 165, Haleb vlsi brhm Pasa Ue kedhud (dhiliye nzn)nn ikisi bir olduunu aka yazarlar. Halbuki Rid'de brhm Paa'nn sabka sadrzam hazretlerinin kedhuds ve hlen Haleb belerbeiliiyle sadrzamn yannda olduu aka belirtilmitir; s. 246. (Mtercim) 419 Selanik'ten hareket 4 Zilhicce, Edirne'de Demirta sahrasna var 10 Muharrem 1081. Rid, S-2fT. Zt hne bu sahrada kald. (Mtercim) 420 Abdf, Tekida civarndaki mevk Celpleri, diye adlandrr. 421 Bir sevbi semmura kaplu ve sevbi sde hil'at ve bir kabza murassa imfr le bir kt'a hatt - hmyn- iltift-mehn... 2. 248. (Mtercim)
416

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

hne Edirne iine girerek saray- hmyna indi. Byk bir kabul treni yapld ve hil'at 422 verildi. Pdih, saray iinde meydana nazr yeni kasr yarana kurulan taht zerinde el ptrr, hil'at tevzi ettirirdi. Muharebelerde bilhassa temayz etmi olan yenieri aas Abdi Aa ile kul khyasn karsna alarak: Berhudar olun, gzel hizmet ettiniz; ekmeim cmlenize hell olsun, yznz ak olsun! dedi. Bu merasimden sonra vaiz Vn Efendi ellerini semya kaldrarak bu parlak muzafferiyetten dolay Cenb- Hakk'a arz- kran eyledi. arap Yasa Allah'n rzsn kazanmak maksadyle, bir mddetten beri yrrlkte bulunmayan ikiler ve arb yasa, daha iddetli mczt ile yenilendi. Meyhaneler ykld, arb vergisi, cibyet memuriyeti (hamr emneti) kaldrld (1 Reblevvel 1081 - 19 Temmuz 1C70). Bu son tedbr, mskirattan saylan ieceklerin yasaklanmasna gre tabi bir netice olmakla beraber, az gyr- mkul deildir; nk -yasan te'srinden byk bir ksmn te'srsiz brakyordu. Meyhanelerin ijjapanmas elbette arb resminin kaldrlmasn gerektirirdi; ancak resnn (verginin) kaldrlmasndan dolay arbn fiyatna gelen ehvenlik, askerin gizlice imesini tevik hkmne getiinden, aka kullanlmamas^ sergiden muaf kalmasyle mdhi surette yaylmasn ve tketiminin yksemesini^gereKtriBdi.^ Bu da haznenin btn merubatlardan ald vergilerde dikkate azalmaya yol at. Bu yasaa pdih hocas bulunan mr vaiz Vn sebep olmutur. Kendi mahremiyyet diresinde akladn bu trihin nceki shifelerinde grdmz kaidelere hareketini uydurarak, halk iin yasaklad arb kendisi gizlice imekten hi ekinmezdi 423. uras muhakkaktr ki, bu tedbrde Kprl'nn hi dahi yoktur. Zr, Kandiye muhasarasnda azna bir katre arb almamsa da, kalenin fethinden beri Hazret-i Peygamberin mml-habis (ktlklerin anas) diye adlandrd duhter-i rez (asma kz: arb) ile sk sk mnsebette
Elbise ve ir eya hakknda kullanlan gala kelimesi hil'at'ten gelir. (Gala libas, gala arabas denilir ki, resmi niformal elbise, ssl merasim arabas demektir.) 423 Vaiz Vn Efendi, a zaman tarihilerinin ifdelerine gre: Benzer erbb -i riyann hli ol kaneye yz vrn, d ma'mr eklin gsterir beytinin doruluunu tasdik eder ve dnyev menfaatler kazanma hrs muhakkak ise de, haram olduu bir nas olan arab mesi Hammer'n s-i zan-ndr. (Mtercim
422

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

bulunmutu 424. Kandiye'den Rodos'a giderken, ondort gn Sakz'da, billur sular aktr gzel emeler yannda kalmt 425: Kimseyi kabul etmeyerek ve devlet ilerini unutarak 426 b- te-bn (ate suyunu) 427, baka bir tbirle Homeros (Omiros)'un ltif arbn 428, etrafnda hafif bir ahengi iitilen menb'da soutmakta hademesinden hangisinin daha fazla maharet gsterdiini tecrbe ve takdir etmeye meguliyetini hasretmiti 429. Manyotlar Kprl Ahmed Paa'nn yksek am ve solgun zeytin aalan glgesinde ve menb kenarlarnda istirahat ederek geirdii ondrt gn zarfnda, oraya yakn Anadolu sancak-belerinin takdim ettikleri hediyeleri reddetti. Mamafih unu ilve etmelidir ki, bunlarn idareleri altnda bulunan kimselerin ikyetlerini de dinlemedi. Ksacas, bu ondrt gn, drt seneden beri bedenen ve fikren urad muhtelif yorgunluklardan ve bu mddet zarfnda aralksz ekilde urat iddetli savalardan sonra istirahata tahsis etmek istemiti. Buna ramen Manyotlar tenkil ile urat ve Sakz'dan Al Paa'y, Arboz'dan, Atina'dan, nebaht'dan alnan 6.000 askerle onlarn zerine gnderdi 430. Al Paa askeri Sarnata'ya karak orada bir, Portovecciho'da dier iki, Panava'da bir drdnc kale in etti. Maynotlar tarafndan hibir engelleme de yaplmad. Hatt bunlar Kse Al Paa tarafndan kandrlp getirtilerek istiklllerinin mezar olan bu kalelerin inatnda kendileri altlar.

Fazl Ahmed Paa her naslsa: Brak u meslek-i irfana uymayan revH diyetniyerek, gen yanda hem kendisini heder etmi, hem de babasnn devlet iin at ve kendisin in bu kadar seneler baaryla srdrd zafer ve salh yolunu kapatmtr: mm'l -habis, mm'l-habis olduunu bu defa dah isbat etmitir. Paa Sakz'da rakdan balam olsa gerektir. (Mt. 425 by the cool and crystalline fountains of Scio, Rycaut. 426 Rycaut, c 1, s. 223. Qrid Tridatem terreat tmice, secarns. Hor, I, 21. 427 -bsn ma'nde amma b- ate-brsn. (Nef'). Nef'nin baslm dvnnda atebr yerine >atepfire> dizilmi okluundan, dil limleri atepre kelimesinde bu msra hid olarak kullanmlar' ve bu zorlu ve tek ahide gre, gy arbdan kinaye olmak zere b - ate-pre> eklinde garb bir terklb cd etmilerdir. (Mtercim) 428 Hamet Koprili commencoit gouter les delices de cette isle greable et le bon vin Homere. Hame Koprili (Ahmed Kprl diyecek) bu ltif adann zevklerinden hissedar ve Homerus'un arbndan neve yb olmaa balad. La Crobc, Osmanl Devteti'nm Umumi Ahvli, H, s. 259. 429 ^mdt pner odu retttapdt ardenUs Falern pocola proeterennt* Lympha, Hora*, n, u. 430 Res Rm Efendi"nin ns'smda, (nu: 450), umm aff ve derhl taat et medikleri takdirde hepsinin kltan geirileceklerini bildiren Mayna silerine yazlm be satrlk bir beyanname vardr.
424

Sayfa

218

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Venedik Hududunun Tyini Kandiye'de sadrzam nezdinde de sefareti if etmi olan Venedikli Molino, yine ayn sfatle Edirne'ye gelmi olduundan huzr - ahaneye kabul olundu. Yaplan anlamada dercedilen esirlerin mbadelesi, Manyot kalelerinin insyle grevli Kse Al Paa'ya tev-d olundu. Al Paa tercman Paul Omero vstasyle Castel-Tor-nese'e 300 Venedik esri gnderip, bunlar Gastuni muhtarna teslm olundu. Birka gn sonra Kse Al Paa, Osmanl esirlerini almak iin bizzat oraya gitti. be, Msr bei Ramazan Be, Kbrs bei Portukolu, Koron bei Aalu, alnan esirlerin arasnda idi. Aralk aynda Kapdn Paa istanbul'a geldi ve tantanayla ehre girdi (10 Aralk 1670). Amiral gemisinin arkasna Giorgio Vitali'-nin gemisi ile dier Halta gemileri balanmt: Bunlarn stnde arkalarnda eski ceketler ve balarnda perukalar, garb kyafetli esr-ler bulunuyordu ki, bu klklar ile Avrupa'nn nde gelen snflarna mensb adamlar olarak gsteriliyorlard. Kandiye'nin zabtndan sonra yaplan anlamann ess kabul edil mesiyle kararlatrlan musalehanmenin mazmununa gre, Venedikliler, Girit'te kendisine bal arazlerle birlikte Suda, Spinalunga, Karabuza limanlarm ve Dalmaya'd Klissa ehrini muhafaza etmilerdi. Bu mahallerin hududunun belirlenmesi pek nzik, pek mhim bir mesele olmakla, ileriki senede yemden mzkereler balad (18 Reblevvel 1081 - 5 Austos 1670). Trk v* Venedik murahhaslar Zara ve Sebenico arasnda bulunan sahrada kurulan adrda biraraya geldiler. Bunlar bir taraftan Venedik hududlandrma komiseri Nani ile birlikte Zara kumandan ve Zara, Sebenico, Spa-latro, Gran ehirleri zabit ve murahhaslanyle birlikte Klissa pro-veditoru (vlsi) idi; dier taraftan da Bosna mft ve kads ile hududun btn kadlar ve askerin btn aalaryle birlikte Mahmud Paa grevli olup, paann maiyyeti silhlan ve kyafetleri muntazam olmayan takrben 5.000 kiiye varyordu. Trk murahhaslar, chavalier Soranzo ile beraber 1572 ve 1576 senelerinde iki defa bu i iin grevlendirilen Ferhd Paa marifetiyle kararlatrlm bulunan hududun kabul edilmesini istiyorlard. Ferhd Paa'nn o vakit yapt plnlarn ou zamann gemesiyle yrtlm, kaybolmutu; elde bulunanlarda dah birok yer isimleri bozulmu yhud ypranmt. Bundan dolay bin trl problem ortaya kt. Nihayet Z-r'nn, Soranzo ile Ferhd Paa'nn plnlarnda olduu gibi hudud -landrlmas

Sayfa

219

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kararlatrld; Sebenico'da dah ayn tarzda hareket edilerek Kerka'nn 431 iki hududa fasla olmas kararlatrld. Scar-dona'da uyumak daha zahmetli oldu. nk Verpogy kalesinin tasarrufu az daha btn mzkereleri kesecekti. Doksaniki yanda bir ihtiyar olan Mahmd Paa, orann igali iin srarla uyumazlk gstererek, hatt Rumeli belerbeini 10.000 kii ile hududa ard. Bir an, hemen atmaya balanlacak sanld. Fakat bu vak'alar srasnda Mahmd Paa vefat ederek yerine Silhdr Hseyin Paa yeni talimatla tyn edildi 432 ve sonunda iki tarafn karlkl olarak muvafakat etmesiyle Tartarus da silsilesinin hudd olmas ve Daniel ovasnn Venedikliler'e it olmas karar altna alnd. Ondan sonra Trau'ya gidildi. Orada murahhaslarn ii g olmad. Zr bu noktada Soranzo ile Ferhd Paa'nn izdikleri hadd hibir pheye yer brakmazd. Nihayet Spalotra'ya gittiler M, Scar-dona Sebenico'nun zerinde bulunduu gibi da karsnda bulunan Klissa da Spalatro'nun zerinde bulunmaktadr. Bu zamana kadar Spalatro arazsi pek dard; fakat o vakit da eteine kadar devam eden byk ve mnbit bir ova ile geniledi. Trkler, anlamann ak surette Venedikliler'e terketmi olduu Klissa (Klis)'nn tasarrufu hakknda hibir iddia ortaya koymadlarsa da, Spalatro ve Klissa arasnda bulunan Salona ve Magnizza'y almak istediler. Hlbuki Klissa'nm Venedikliler tarafndan alnmas, ancak Salona ve Mag nizza'nn da birlikte elde bulunmasyle faydal olabilirdi, aksi takdirde Klissa ile Spalatro arasnda ulam mmkn olmazd. Trkler bunu iyi anlam olduklarndan, bu iki mevkn muhafazasna ehemmiyet vermekte ve Salona ile Magnizza'nn, Rstem Paa'nn zevcesi Mihrimh Sultn'n bir vakfna it yerlerden olmasn bahane olarak ileri srmekteydiler. Nihayet Hseyin Paa, Nani tarafndan ortaya konulan hukukun apak olduunu grerek ay mzkereden sonra hududun tanzimi meselesi Salona ovasnda alen bir dvnda imza altna alnd. Bundan sonra Kandiye muahedesinde ortaya konulan esaslar gereinden olmak zere Kandiye'de,
Bu Kerka.dr; Rycaut'un (s. 227) sand gibi Checa. deil. Rid'de Budin muhafz vezir Mahmud Paa'nn stanbul kaymakamlna tyn olunarak, mteakiben Bosna vlsi Mehmed Paa'nn intikalinden dolay Mahmd Paa'nn oraya nasb olunduu, 1081 rekaayii srasnda derce-dilmise de, Mahmd Paa'nn irtihline ve yerine Silhdr Hseyin Paa' -nn tyin edildiine dir malmat grlememitir. Bilkis Saati Mehmed Paa'nn 1081 ortalarnda Kubbealt vezirliine tyn olunduu kaytldr. Ve -nedikliler'in. anlama hilfna Bosna havlisinde bz farab palangalarn trairiyle ilgilenmek zere grevlendirilmesinden dolay 13 Zilhicce 1081'de Venedik zerine sefer niyetiyle Edirne'de saray meydanna tu- hmyn karld, VenedikHler'in bu palangalar ykmalar zerine Muharrem 1082 de Venedik seferinden vazgeilerek Sultn IV. Mehmed'in av iin Despot Yayls'na gittii Rsid'de grlr; s. 253, 254. (Mtercim)
431 432

Sayfa

220

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Arboz'da, Mora'da,. Kale-i Sultnye'de te'ssi lzm gelen konsolosluklara memur tyinine giriildi (24 Ekim 1671). Kapdn Kaplan Paa, adalarn vergisini toplamak iin mtd zere Akdeniz donanmas ile Kale-i Sultniye'den Atina'ya ynelmi ve yolda her vakit olduu gibi Midilli, Sakz, Patmos, stanky, Rodos'a uram, Ein'de (?) dou sularnda dehet saan be korsan gemisiyle 433 yedi saat ceng etmi, fakat bir muvaffakiyete nail olamamt. Yine yolda Mayna'mn yeni kalelerini ziyaret ederek ahlnin gnlnn kazanlmas iin kadrgalarda zincire vurulmu olan vatandalarnn hrriyetlerini balayp, bu suretle Man-yaldar* (Manyatlar) tahakkm altna almak maksadyle gh ltuf, gh iddet gstermiti. Fransz Sefiri M. De Nointel Venedik elisinin stanbul'a geliinden ay sonra, Fransz sefiri Monsieur de Nointel harb gemisiyle bir ate gemisinden mrekkep filosuyla payitaht limanna geldi (22 Ekim' 1670). Filo km-mandan Monsieur d'Apremont, kaymakam ve kapdn paalara, saray toplarnn krallara mahss selmla mukabele etmeleri arzusunu izhr etti ve bunun rehin verilerek taahhd edilmesini istedi. Her iki taleb, imdiye kadar emsali olmad sylenerek reddedildiinden, filo, Osmanl donanmasnn ve limannn an derecede hayretini mcib olarak, saray nnden mtd olan selm vermeksizin geti. Bu srada idi ki, bir Trk kadrgasndan atlm bir tfek kurunu, bir Fransz gemicisine isabet etti. M. d'Apremont, limann iinde ve filonun giriini seyremekte ve yaplan manevralarn intizmn hayranlkla takdir etmekte olan Valide Sultn'n karsnda bir deniz cengi yapacak idiyse de, bereket versin ki kumandann yannda bulunan tercman Fontaines ona mni oldu. Franszlarn kadnlara riyetkrln iitmi olan Valide Sultn, kendisinin maiyyetiyle birlikte skdar'a getii zaman selmlan-masn kzlaraas vstasyle M. d'Apremont'dan rica etti. Komodor da onun arzusunu derhl kabul etti. Zanbak iei mavi bayraklar masmavi deniz zerinde erit gibi dalgalanan ince uzun flamalar, ular denize deen byk arka sancaklar ile ssl drt harb gemisi Kapdn Paa'nn btn hiddetine ramen Valide Sultn' toplarnn atei ile selmladlar. Kapdn
433

Fransz kaptanlar Bellanvle, Crevilliers, Daniel bunlar arasnda di. La Craiz, s - 270.

Sayfa

221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

222
Sayfa

Paa, bu fkesinden dolay, Fransz kaptanlarn birok firr esrleri ve zellikle Malta valyesi Beaujeu'yu gemilerine kabul etmi olmakla sulayarak, limanda demir zerinde bulunan Fransz harb gemileriyle Kale-i Sultniye'de ticret gemilerini aratrma yaplmasn istedi. Lkin Saint Gotthardt'da ve Girit'te Franszlar*! takdr etmi olan sadrzam, bu teklifin kabuln mnsib grmeyerek, her trl dmanca nmayiten uzak durdu 434. M. de Nointel'in sefarethaneye mutantan bir surette girdii gn (11 Kasm 1670), avug-ba, ve Falata voyvodas tarafndan karland. 100 azab, 100 yenieri, 100 avutan mrekkep bir muhafz kadrosu gnderilmiti. Trk seyisleri, kaymakam tarafndan gnderilmi iki binek at takdim ettiler ki, srmal ve incili gaiylerle rtl olup, dizginleri ve gm zengileri yakut ve zmrdle sslenmiti. Fransz tercmanlar saten elbise giyinmilerdi; erguvan pardeslerine zerdva krk, apkalarna samur kaplanmt. Kaymakamn mrhoru, iki siph zabiti, avu-ba, Galata voyvodas, sefirin maiyyetindeki zabitler, gmten yaplm letlerini mtemadiyen alar drt borazan, iki elinin nnde gidiyorlard. Eski sefir M. de La Haye sa tarafta, ilveten gelen sefir M. de Nointal solda; biri gm kopa kadife libas giymi ve apkasnn etrafna inci den bir gerdanlk takm; dieri dantel ile sslenmi erguvan bir libas giyinmi ve apkasna bir demet beyaz ku ty takm; birincisi kr ve ikincisi kula bir at zerinde. Onlardan sonra, Fransa'nn en muteber hanedanna mensub ve l atlara binmi asilzadeler nlerinde bulunduu halde ktibler, sefirin kardei Abbe de Nointel geliyorlard. Daha sonra da huss ktib, otuz asilzade, stanbul'daki Fransz tccarnn hepsi tkb ediyorlard. Kafilenin getii sokaklar seyircilerle doluydu. 200 fiek bombasnn patlamas ve sefarethane nne sralanm Trk tfekilerinin ate etmeleri, sefirin geliini selmlad. M. de Nointel balca Trk zabitlerini onurlandrc surette ziyafet ekti ve kendilerine kymetli hediyeler verdi 435. Tlmt hkmnce, M. de Nointel istek ve ikyetlerini nceden sadrzama tebli etmekten titizlikle kanacakt. Fransz sefirleri hakknda sadrzamn fena muamelede bulunduu zt- g&hna tarafndan mehul kalmakta devam etmemesi iin, o istek ve ikyetleri dvnn tam kadro ile
Mehaza olan Fransz tarihisinin marur slbu bir tarafa braklacak olursa, bunun, Fransz filosu kumandannn selam vermekten kanmak suretiyle gsterdii kabaln. Valide Sultfin' selamlamak suretiyle geitirilmesinden baka birsey olmad anlalr. (Mtercim) 435 D'Arvieux, c. IV.
434

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

toplants hlinde ve bizzat Pdihla arzetmesi kendisine emr olunmutu. Memuriyetindeki maksad vkel reisine (sadrzama) tebliden kanmas, sefirin Edirne'ye gitmesini geciktirdi. Nihayet eli, Girit'ten dnldnden beri Bb- Hmyn'un birinci tercman ve birinci ktibi unvann alan Pa nayotti'ye almaya mecburiyet grd 436. Ona verdii istek listesi otuz iki maddeyi iine alyordu. Bununla, bundan byle hangi millete mensb olursa olsun, hibir geminin Fransz bayra altnda bulunmadka (u kadar ki Fransz, ingiliz, Felemenk Arab, Ceneviz gemileri mstesna olmak zere) kabul edilmemesini; bundan byle Fransizlar'n Felemenkliler, ngilizler, Cenevizliler gibi yzde 'ten fazla gmrk resmi dememelerini; Fransizlar'n Kzldenz'le ticretlerinin serbest yaplabilmesini; Filistin'deki Mukaddes Top-raklar'n Katolikler'e geri verilerek Fransa Kral'nn Hristiyanlm yegne hmisi olmak zere tannmasn;1 Galata Kapucin rhibleri-nin onbe sene evvel yanan kiliselerini tekrar in etmek ihtiyarna mlik olmalarn; btn kiliselerin bundan byle izin talebine mahal kalmakszn tamir edilebilmesini; son istek olarak, btn Fransz esirlerinin cretsiz olarak tahliye edilmesini taleb ediyordu. Bu istekler o kadar iitilmemi eyler olarak grnd ki, sadrzam bunlarn Fransa kral tarafndan karlm olduuna inanmak istemiyor gibi grnd 437. M. de Nointal'e, efendisi tarafndan Pdih'a bu istekleri ihtiva eden bir mektub getirip getirmediini sordu. Sefr, itimatnamesinden baka kda tabatiyle lzum olmadn syleyince de, Fransz Kral'nn mezkr isteklerini bildiren bir yazm alt ay zarfnda ibraz edeceini kat'i surette taah-hd etmedike, resmi olarak huzr- ahaneye kabul olunmasna msade etmemek istedi. Eli, bu artla Pdih'n ordughna gidebildi. Ondrt gnde vararak, ertesi gn zt- hne ve sadrzam tarafndan kabul 438 olundu (15 Ocak 1671) 439. Bu mlakatta, terifatta olduu kadar szde dah debdebe ve sz kalabalna boulan M. de Nointel, uzun bir hitabede bulundu. Sadrzam
Kprl Ahmed Paa, hibir elinin nceden hriciye nezretine tebli etmedike hkmdara birey arzedemiyecei kaaidesini Fransz elisine retiyordu. (Mtercim) 437 Kprl'nn Fransz sefirlerine fena muamele ettiine Pdih'in vkf olmad zannna mukaabele ediliyordu. (Mtercim) 438 Buradan da anlalaca zere, sadrzam, Pdih ile biri^ Edjrne'de bulunduundan, bundan evvelki grmeler stanbul kaymaln' flje cereyan etmi olmak lzm gelir. (Mtercim) 439 Rsid'de Fransz elisinin 22 Ramazan dvnnda Ruen (yni: Receb, Sabn, Ramazan) mevcibi (maalar) verildikten sonra sertr-i lya yz srd ve nme ve hediyelerini ulatrd yazldr. 22 Ramazan 1081 trihi ubat baslarna rastlam olmakla, S Ocak trihinde yanllk, olmaldr. Aada grlecei zere, bu mlakata dir Avusturya mukim elisinin raporu da 3 ubat tarihini tamaktadr. (Mtercim)
436

Sayfa

223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

yalnz Pek iyi der, yhud kir kinaye ile mukabele ederdi. Sefir, XIV. Louis'in azamet ve kudretinden bahsettii srada, Kprl, elinin szn kesip: Fransa pdih byk bir hkmdardr; fakat klc henz yenidir! dedi 440. Ondan sonra sefr, Fransa'y Bb- Hmyn ile birletiren eski dostluktan bahsettii zaman dah, sadrzam, mtebessimne: Franszlar belki eski dostturlar; lkin dima dmanlarmzla buluyoruz (Saint-Gotthardt ve Kandiye'de)! cevbn verdi. M. de Nointel kaca zaman, Franszlar'n Kzldeniz ticretini srarla tavsiye etmek hususunda zellikle grevlendirildiini syledi. Sadrzam, souk bir tavrla: O kadar byk bir Pdihsn bir ticret iine bu kadar ehemmiyet vermesi nasl mmkndr? diye cevp verdi. M. de Nointel sadrzamn yanndan ktktan sonra, huzur -hneye gtrld ve olduka ok eilmedii iin, onu ieriye almakla grevli olan mbeynciler (kapc-balar) sefirin bam o kadar iddetle ediler ki, kendisini yere dmekten kurtaramad 441. Pdih'a ektii nutuk, bir eyrekten fazla srd; lkin Panayotti, sadrzama bunun ksa bir hulsasn yapp, sadrzam da btn nutku iki szde toplayverdi. Sefirlerin takdiminde Osmanllarca yrrlkte olan usb- rhibnenin 442 en dikkate deer ekli bu idi: eririn nutku tercman tarafndan sadrzama tercme edilerek, o da Pdih'a iki sz ile icmal ederdi. Sultn IV. Mehmed, mutd olduu ekilde: Eli, lalamz (sadrzam) ile grsn! cevbn verdi. Mlakattan sonra, M. de Nointel, mtd olan usl gereince, saray- hmynda dvn iinde verilen bir ziyafete davet edilerek, maiyyetinin balca ahslan Kubbealt vezrleriye birlikte yemekte hazr bulunduklar gibi, kendisi de sadrzamla beraber sofrada bulunurken sohbetin mevzuunu siyset zeminine nakletmek istedi. Kprl: Sefr efendi vaadinizi hatrda tutunuz; Alt aya kadar dost mu,

224
Sayfa

Bu yeni knan Kandiye'de Duc de Beaufort eliyle tecrbesinde kayalara tesadf ederek, biraz keOtinlii bozulmu ise de. Kprl Paa, burasn muatUmi bulunduu diplomas usl nezketine mugayir olaca iin, eklemekten vazgemitir. (Mtercim) 441 Bu "hdiseyi Flassan, Chardin d'Arvieuz unutmu ise de, Avusturya mukm elisi Casanova'nn bu mlakat hakkndaki 3 ubat 1671 tarihli raporunda zikredilmitir. 442 Tebihin sebebi, rhiblerin ksa cevap vermeleridir. Gnah karan adam dinleyip''de Allah affetsin! demeleri gibi. (Mtercim)
440

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sefr, Edirne'den stanbul'a dnmek zere veda etmi olacaktr. (Mtercim) Venedikliler'le hudd mes'elesinden 1081 Zilhicce'sinde Venedik zerine sefer tasarlanmas e tug karld da az yukarda ilve olunmutu. (Mtr.) 445 valye d'Arvieu* (s. 228), masdariyye kelimesini tnezetterie szyle tercme ediyor (s. 301-302).
443 444

Sayfa

225

yoksa dman m olduumuzu bileceiz. dedi. Elinin diplomatik daba aykr hareketi sadrzamn bilhassa undan dolay krgnln celbetmitir M, Osmanllarca makbul ve en ziyde geerli bir protokol prensibi olan Evvel taam, sonra kelm sz, bu milletin yemeini sakin sakin yemek detine dellet eder. Resm kabulden birka gn sonra, M. de Nointel, res efendi ile kapitlasyonlarn yenilenmesine dir bir mzkerede bulundu. Teklfnmesinde yazl otuz iki maddeyi tehddle kabul ettirmek iste di. Sadrzam, veda mlakatnda 443 bu hususta, Bb- Hmyn tarafndan ecnebilere salanan menfatlerin hibir zaman iddet essna istinaden verilmi olmayp, ancak tatllkla verilmi olduunu ve eer kapitlasyonlar evvelki hkmler diresinde kabul etmek istemezse Fransa'ya dnebileceini syledi. Bunun zerine M. de Nointel valye d'Arveux'y sadrzamn bir mektubuyle acilen Fransa'ya gnderdi; kendisi de yine ayn vsta ile talimat istedi. D'Arvieux, sefirin taleb ettii talimatla beraber M. de Lionne'un sadrzama bir mektubunu getirdi. Bu mektupta Madem ki M. de Nointel hakknda son Osmanl sefiri Sleyman'n verdii teminta gre muamele olunmamtr, kral, bunun iin gnderilen gemilerle hemen dnmesini emretmekte olduu yazlyd. u kadar ki M. de Nointel Fransa'dan gelen eyaya konulan yzde be gmrk resmi ngiltere, Felemenk, Ceneviz iin olduu gibi yzde e indirilmek artyle, kapitlasyonlar evvelki esaslar zerine yenilemeye izin verilmi olduunu, sadrzama gizlice syledi. Bu teklif kabul edildi; lkin Lehistan muharebesi almak zere bulunduu bahanesiyle 444 anlamann imzas te'hr edilerek, ancak iki sene sonra akdedildi. Fransa tarafndan kazanlan kapitlas yonlarn ihtiva ettii altm bir maddeye dhil olan yeni hususlar, gmrk resminin yzde be'ten *e indirilmesini, Fransa bayra altnda dolaan Portekiz, Sicilya, Amerika gemilerine de temil ediyordu. Copucin ve Cizvit papaslanna Galata'da iki kilisenin daim surette tasarrufunu, Avrupa tacirlerine Svey yoluyla Hind ticretinin serbest braklmasn, Katolikleri Mukaddes Topraklarn rahata tasarrufu ve ziyaret serbestisini salyordu. Nihayet, mezet-terie 445 ve ipekbcei yetitirmek zerine konulmu

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

vergileri hafifletiyordu. M. de Nointel kapitlasyonu imza ettikten sonra, Cezyir-i Bahr-i Sefd'de bir seyahat yapt: Bu dolamadan getirdii kitabe ve madalyalar Paris meskukt ve antika direlerinin ziynetidir. Tahacc -rtyle (talamasyla, kalkerlemesiyle) mehur olan istalaktitli muhteem Antiparos maarasna girdi: Maiyyeti halkndan, tacirlerden, korsanlardan, ada ahlsinden mrekkeb 500 kiiyle Yes Bayramnn gnn orada geirdi. Maarann nihyetinde papann l tac eklinde olarak, dnyda mevcut mermerlerin en gzeli vardr 446; gz kamatrc bir beyazlkta olduu halde, tabi mkemmellii en usta heykeltram san'atne rekabet eden byk ta avizelerle kymeti bir kat daha artmtr. Tabatin bu yeralt maarasnda gizlice ortaya koyduu bu aydnlk mihrb nnde sa'nn doumunun srr her yan nlatan bir du ile tehir olundu. Gelii gzel yaplm olan bu kilisenin binlerce sath tekil eden para para allan zerine, yz balmumu ile drtyz fanusun her taraftan gelen klan, bu mukaddes geceyi ln ve tebcil iin toplanm cematin hayretini mcib olmaya pek msaitti. phesizdir ki, gzellik stad, Corregis'nun 447 tasvir ettii gece levhasnda ocuk sa'y evreleyen hlenin manzarasna benzer bir ilhama mazhar olurdu. Vakt ki gnein ykselme zaman gelip de bu a arzeden duvarlar, trampetelerin, borularn, fla vtalarn, kavallarn sadsn bin defa tekrar ettiler, sanki gk gerekten ald ve melekler Temcid Hudaya ki semvtn en ycesinde-dir meliyle balayan manzumeyi tegann ettiler. Mabedin ayanda kazlm olan kitabeye inanlacak olursa, Mnc (s) anl doumunun bu tehirinde bizzat hazr bulunuyordu 448. Macar slerinin Takdimi Saint-Gotthardt anlamasndan beri, Osmanl Devleti ile Avusturya arasndaki diplomatik mnsebetlerde balca iki hdise *ortaya kmtr ki, birincisi Macaristan sleri tarafndan Osmanl Dev-leti'ne yaplan teklif,
Kapitlasyonlarn yenilenmesi hakknda tafsilt veriyor ve sadrzamn M. de Nointel'e mektubuyle sefirin cevbn kaydediyor. Kapitlasyonlarn deitirilmi olan nshalaryle birlikte Fransa Kra -h'na gnderilen nme-i hne Reis Mehmed Efendi'nin fo'snda (nu: 1495) kaytldr. De la Croix'n Hbrt'nda kapitlasyonlara da baknz, c. I, s. 399. 446 Turanfort. Edebiyat, vs. 229. 447 talyan ressamlarndan. (Mtercim) 448 Hic ipse Christns adfnit ejas Natali die media nocte celecrat. MDCLXXE (Metinde meali anlalmakta olan trihin Ltince ibaresi olup 1673 trihiyle trihlenmitir.)

Sayfa

226

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ikincisi Zriny*nin fesaddr 449. Vasvar muahedesini tkib eden sene, Bb- Hmyn Macaristan Manyatlan'na himaye teklif ettii halde, onlar reddettiler (1664). sene sonra, Transvanya prensinin gnderdii Balo nmnda bir memur, yine bu Manyatlarn Bb- Hmyn'a tekliflerini arzetmeyi taahhd ederek, bu suretle efendisinin Zollyomi ile kavga karmasndan dolay kaybetmi olduu tevecchn iadesine alt. Bb- Hmy:'un tercman olup, fakat Kandiye muharebesine kadar mparator hesabna da ayn memuriyeti srdren Panayot, bu hareketinden Avusturya mukm elisini haberdr etmekle srr aklam oldu. Apafy ise bundan dolay cesaretine halel getirmeyerek, enternons Inczedy'yi, tekliflerini sadrzama dorudan doruya arzedecek bir huss tercmanla gnderdi. Inczedy, tercman vstasiyle gizli bir mlakatta memuriyetini tebli etti. Sadrzam, o srrn kef edilmesinden ve bu kadar itimda nail olan Panayotti'nin aleyhinde ileri srlen sulamadan arm grnd. Panayotti bu mlakatta hazr bulunmam olmakla beraber, toplantnn yapl sebebini anlayarak, sadrzam enternons'un geri gnderilmesine ve tekliflerinin mparator ile akdedilmi olan muahedeye aykr saylarak reddedilmesine karar verdirdi (Hazrn 1667) 450. Kandiye muharebesinin umm efkr megul ettii srada Ma-carlar'n kurmu olduklar fesadn bu suretle n alnd 451 Apafy de Varad'da bulunan Trkler kendisini Bb- Hmyn nezdinde bu ehre sekiz Macar mili mesafedeki Sebesvar1! tahkim etmi olmakla suladklar iin, hareketsiz kalmay memnuniyetle tercih etti. Transivanyallar, Banffy'Ierin bu eski melce'lerini Trk-ler'in Klausenburg*a sk sk girmelerini men* etmek iin yaptrmlard. Ancak ertesi sene Apafy'ye bir mektubuyla Budin valisinin bir memuru kageldi: Bu memur, inat hemen braklmad takdirde, Eri ve Tamvar valileri gibi, Budin valisinin de zor kuvvetiyle faaliyeti durdurmaa icbar etmek iin emir almj olduunu haber verdi 452.
Bu isyan ve fesd. Avusturyallara kardr; Osmanl Devleti'ne temayl ve itatkrlktr - (Mtercim) Bethlen, Trih, c I, s- 390. Inczedy'nin sylediine gre Panayotti, sadrzam kz vstasyle ikna etmitir: cFiliam itaque prnum, toajc per eam sup remum Vezirium in eam perduxit sententium (s. 390). Trihin muhtelif yerlerine nazaran bu kzn ad Kiaiam.d. (Sadrzamn konanda kedhud kadn> deme k olup da khya lfznn Ltince bu ekle girmi olmas hatra geliyor. 1667 senesi Hazran'nda Kprl Kandiye'deydi. Panayotti'nin kz, Kprl'nn validesinin diresinde miydi? 451 Kprl, Kandiye muharebesi srasnda Avusturya tarafndan br gaaile kmasn tabiatiyle istemezdi. (Mtercim) 452 Bethlen bunun iin yle feryd eder: Onos infelices, quibus nec stabula quidem in territorio proprio facultas erigendi sper est!>
449 450

Sayfa

227

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Birok Macar byklerinin, Osmanl Devleti'ne emr-gzrl-n kabul taahhtleri hakkndaki tekliflerle stanbul'a gelmi olan Apafy'nin ktibleri Pietro ve Stefano Beauset, grevlerinde baarl olamadlar 453. Ertesi sene fevkalde bir memur unvnyle Balo gelerek, sadrzama Apafy'nin hediyelerini ve Kandiye'nin fethinden dolay tebriklerini takdim eyledi. Zaman, Macar Manyatlarnn tekliflerini amaya, deelemeye msid deildi. Balo'nun veda mlakatnda sadrzam btn azametiyle: Efendin, Yanova vergi defterinde kaytl olan krkdokuz ky muhafaza etmeye alyor. Benim tarafmdan syle ki, eer bu kyleri iade etmez ise, vallh, btn Transilvanya'y harb ederimb dedi. Apafy, Macar Manyatlard tarafndan yaplan tekliflerin kyme tini takdir ettirebilmekte bu kadar az baar grmekteyken, senenin banda Zriny'nin sofrac-bas Franz Bucovacsky 454 geldi ki, s Macar Manyatlarnn, kendi ifdelerine gre Almanlarn ve Cizvitler'in mezliminden kurtulmak zere, senelik 60.000 guru vergi arzetmekte olduklarn teblie memurdu (Ocak 1670). Bu teklif zt- ahaneye arzolunarak, onun tarafndan sadrrama havale edildi; sadrzam, Bucovacsky'ye ruhsat verdi ve arazsi mparator askerlerinin istils altnda bulunduka teklifinin kabul edilemeyecei cevbn Zriny'ye tebli etmek zere adamlarndan birini de beraberine katt 455. Hazirn'da Zriny'den ikinci bir haberle, Bucovacsky Saraybos-na'dan Bb- Hmyn nezdine gitti ve teklifleri Balo tarafndan pekitirildi. Lkin sadrzam Macar Manyatlarnn tekliflerini zt- ahaneye arz etmek iin, kendisinin emrini beklememi olmasndan dolay, Apafy'ye krgn olduundan memurlarn, sylediimiz gibi, souk bir surette reddetti. Varad ve Yanova Trklerinin sk sk tecvzlerinden ikyete gelen Transilvanya memuru Rhedei dah iyi kabul edilmedi. Bir mddet sonra, kendilerini Panayotti'nin mparatorluk sarayna ihbar
Panayotti'nin Casanova'ya yazd 11 Nsn 1668 raporu. Bethlen bundan bahsetmez; yalnz der ki (s. 50): Balo, Macaristan ilerine karma zamannn gelmemi olduunu Apafy'ye yazmtr 454 Bucavacsky., Bethlen'in eserindeki gibi Bukoratzky. ve Kont Tekeli'nin tarihindeki gibi (s. 59) Boukovich deil. 455 Casanova'nn 15 Ocak 1670 tarihli raporu: Un Croato che dicano esser Mag -giordomo de Zrin e venuto qui, mandato d'alcuni Ungari deli* Ungaria su-periore per sottometters alla Porta e pagarte tributo di 60.000 taleri a l'anno per Uberarsi della Tyrania delli Todeschi e delli gesuiti, che non li lasciann stare nella loro religione; fu mandato dalli Ongari Croati al Sultano, lui l'ha mandato qui al G. V. H Pridpe di Transilvania ancora mando qui il suo Interperete con istesse commissioni e raccommandazioni al G. V. il Groata ritorna col istesso uomo del Sultano, il Transflvano porte ora.. Fanajotti, 15 ti vrier 1670.
453

Sayfa

228

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Bethlen, s. 106. Br matbaa hats .Kiaia (khya)mn Bethlen'de ekseriya Filia veziri ismiyle gsterilmesini mcib olduundan, ilerin akna vkf olmayan okuyucu, vttztrin kzndan bahsediliyor sanr.
456

Sayfa

229

etmi olduu fesd resi Zriny, Frangipani, Nadasdy, Tat-tenbach, devlete hyanet suuyla mahkm olarak Neustadt'ta, Vi-yana'da, Graz'da dm olundular. Kendileri de ayn kibete urayacaklarndan korkan Macaristan Manyatlar, Bb- Hmyn nezdine Etienne Petroczy ve Paul Szepesi'yi gnderdiler (1671). Bunlar 12.000 adam karmay ve senede 50.000 guru vermeyi teklf ediyorlard. Bu defa kendilerine iltifat edilerek ruhsat verildi. Sadrzamn kedhuds 456, byk ve malb olmaz Pdih'm Macaristan' huss himyesi altna alm olduunu kendilerine te'mn etti; zerdova krkl hil'atler giydirildi ve yanlarna bir avu konuldu. Bu avu, Osmanl Devleti'yle harb cihetini tercih etmedii halde, Macaristan'da askerinin istils altnda bulunan yerleri tahliye etmesi ihtarn bildiren, mparatorca yazlm bir nme-i hmynu hmildi. Petroczy ve Szepesi, Transilvanya mukm memuru Datzo'dan az yardm grm olmalarndan ikyet ettikten sonra, fevkalde memur avu Brenkovics ile birlikte, Transilvanya'ya dndler. Apafy, Brenkovics'in hmil olduu mektuptan Macar Man -yatlan'na yaplan muameleyi anlad. Transilvanya'nn alelade elisi Franois Rhedei dah bir mddet sonra stanbul'dan ayrlarak Yanova'ya bal kylerin terkedilmesi-ni yeniden ihtar eden sadrzamn pek ksa bir mektubunu Apafy'e verdi. Bu benzersiz taksimin nn almak zere, Transilvanya meclisi zasndan kiiyi stanbul'a gnderdi ki, son olarak stanbul'dan dnm olan Jean Datzo, Krm Hn nezdinde birok grevler yapm olan Mathias Balo, Miche! Csermenyi idi (Mays 1671). Bunlar 16 gn Edirne'de mlakat beklediler. Nihayet onyedinci gn, Transilvanya meclisinin arzusunu 2.000 guruluk bir hediye ile ve-zr-i zamin ayaklan dibine koydular. Sadrzam hiddetlendi. Apafy ve Transilvanya hakknda mdhi tehddler saarak temsilcileri dar attrd. Bir mddet getikten sonra Apafy, sadrzamn, Almanya mparatoru'yla akdedilmi olan anlamann hkmlerinin korunmasna tin etmi olan ve bununla beraber Avusturya mukm memurunun ikyetlerine gre Transilvanya'ya snm bulunan Macaristan ekyasn uzaklatrmasn emreden bir mektubunu ald. Ancak mektup, bunlann, Pdih'n atadan kalm memleketlerinde skn iinde yaayabilecek olan n-hond (Avusturya'dan) Manyatlar deil, bir takm kt adamlar olabileceini belirtiyordu. Drt ay sonra, memur Datzo, bir kapc -ba ile

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

230

birlikte Tran-silvany'ya dnd. Hediye olarak sarfetmi olduu 9.000 guru, yalnz ikinci bir mlakat erefinin salanmasna yeterek, sadrzam bunda dah krkdokuz kyn tahliyesi hakknda daha nce verdii emri tekrarlad. Bu srada Tamvar valisinin kedhuds da 457, bu krkdokuz ky teslim etmek zere, 30 siph ile Varad'dan geldi. Kapc-bamn getirdii sadrzam mektubu, boaltlacak araz arasna Hunyade, Doboka, Kolos nahiyelerini ve Szolnok paltinliinin merkezini almakta olup Cseh, Sebes, Gyula, Koevar, Kolosvar, Beth-len kaleleriyle Saksonya'nn Bistiriz ehri ve memleketeyn (Eflk ve Bodan) tuzlalar da bu araz iinde bulunuyordu. Apafy, bu arazyi kaybetmekle, o zamana kadar Bb- Hmyn tarafndan istenilen vergiyi toplamaktan ciz kald. Szikliyeli Jean Nemes ile Sak-sonyal Valentin Szilvasi bu hususta Bb- Hmyn'a yeni teklifler arzetmek greviyle stanbul'a geldiler (Ocak 1672). Olduka iyi kabul grerek, Transilvanyallar* Varad ehri etrafnda be yeni kale in etmi olmakla sulayan Varad ayanndan be kiiyle birlikte, stanbul'dan Pdih nezdine gnderildiler. Nemes ve Szilvasi bu hususu kat' ekilde inkr ettiler. Bir kapc-ba ile bir avu tahkikat yapmak ve Bb- Hmyn'a arzetmek zere mahalline gnderildiler. Memurlar, Varad ahlsinin ifdesine gre yeniden yaplm olan be kaleyi grdler. Bunlar, o zaman Transilvanya tarihi ve kanlar Bethlen'in tasarrufunda bulunan ve memurlar iin misafirhane olarak gsterilen eski Bathoriler konayle Gyula'da Banffy kona ve Cseh, Hadad, Sebesvar idi. Bunlarn ilk drd Rakoczy muharebesi esnasnda yanm, imdi ise tavanlar yenilenmiti. Yalnz beincisi Seyyid Al Paa tarafndan alnmt. Bununla beraber Varad Trkleri mevzuu bahis olan kalelerin kanuna aykr olarak tavanlarnn yenilendiini ileri srmekte srar ettiler. Bu suretle Hristiyan kiliselerinin yeniden insn yasaklayan slm hukuku kaidesini Transilvanya kalelerine de temil ediyorlard. Bilhassa Macar n-honudlarmn menfaatlerini desteklemek zere Apafy'nin stanbul'a gndermi olduu (Mart 1672) Csermenyi, sadrzamn bir mektubunu getirdi ki, Almanya mparatoru ile akdedilmi olan muahedenin hibir suretle bozulmamasn emrediyordu. Apafy'nin samim dostu olan Hadm Paa dah, Macar n-honudlarna gsterilecek himayeye mteallik olup, imdiye kadar Pdih ile sadrzam
Bethlen, s. 177. Kedhuda.y* Tiha- yhud Filia nflmyle zikreder. (Birincisi <Taha> jhud Talha olabilir. Mtercim)
457

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Doru szl olan Betiden unu kaydeder: Miraris forsitan mi lector nusi -tatam hane loqundi fortnulam, sed veritatem seribenti non licet immutare ea quae verbotenus erant transmissa s- 218. 459 Mektuba baknz, s. 251. Datae sub Jul in castris juxta Fele furtle. (Bahsi geen yer, 29 Safer 1083 (26 Hazrn 1672)'de kurulan Kurnaldere olaca phesizdir.)
458

Sayfa

231

ve mftden baka bir kimsenin muttali olmad bir hkmet srrn dncesizce kefetmeye almamasn tavsiye etti, Valentin Szilvasi'nin dnnden bile evvel, Apafy ikinci bir kapc-ba-nin geldiini grd. Bunun getirdii sadrzam mektubunda: Vergi defterinde kaytl bulunan ve uzun zamandan beri Varad muhafzlarnn iaesine tahsis edilmi olan kyleri sahiplenmek iddiasnda gsterdii cr'etin anlalmaz bir ey olduu; Varad'n Traiisil-vanyallar' nisyn hadisesiyle, kendileri iin inkr kabil olmayacak surette kaybedilmi olup, bununla beraber Varad'a bal olan kylerin Pdih'a it lzm gelecei; Varad ahlsini taciz eden Somlya kumandann (mverrih ve kanlar Bethlen'd) 458 def etmek ve bundan byle onlarn rahatlarnn Klausenburg kumandam tarafndan ihll olunmamasna dikkat edilmek gerekecei yazlyd. Szilvasi dah, bir mddet sonra ve sadrzam tarafndan Transilvanya meclisine bir mektup verilmesine tenezzl olunmakszn, avdet etti. Macar n-hondlarmn o zamana kadar, Eflk voyvodas Gligoraskul'un aracln md etmi olan memuruna,* sadrzam tarafndan talimat ald srada voyvoda tarafndan ruhsat verildi. Bu talimatta, Osmanl Devleti, Macarlar'n mesasine muhalefet arzusunda olmayp, ancak imparatordan hond olmayan reislerin kendi felketlerine sebep olmamak iin tedbirli hareket etmeleri lzm gelecei yazlyd. Lehistan muharebesi yakn zamanda vuku bulmu olmasye, Bb- Hmyn'un Macar slerine daha messir surette yardm gstermesine mni oluyordu. Bir kapc-ba, Radnoth'ta toplanan Transilvanya Diyet Meclisi'ne bir nme -i hmyn (ferman) tevd etti ki, Lehistan seferi mnsebetiyle vilyete, herbirini alt kz ekmek zere, 600 araba un ve buday ayn vergisini koyuyordu (Austos 1672) 459. Macaristan hududunda, Budin valisinin deitirilmesi, iki komu hkmet iin her zamanki gibi mhim bir mes'ele olmu ve ilk neticesi olmak zere iki taraftan eliler gidip gelerek yeniden ikyetler, dostlua dir ifdeler, sulh ahidnmesinin iddetle muhafaza olunacana dir teminatlar ileri srlmtr. O zamana kadar stanbul kaymakam olan brhm Paa ile Budin Valisi Mahmd Paa becayi edildi. Aslen Arnavud olan brhm Paa, Girit'te yenieri aalnda, sonra kaymakamlkta

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

bulunmu, bu iki memuriyette byk bir servet biriktirmiti. Yine o sene Bb- Hmyn, sadrzamn enitesi olup Neuhausel (Uyvar) vlsi bulunan ve Transilvanya iin bir fet olan Seyd Ahmed Paa'y geri ard. Onun yerine Sultn IV. Murd zamannda dm edilen mehur Abaza'nn olu tyn olundu. Viyana saray tercman Mesgnien, yeni vlyi tebrik ve bz istekleri tebli etmek iin Budin'e gnderildi. Ertesi ay zarfnda Budin valisinin gnderdii Nerv Aa askeri meclis resi Montecuccoli ile bir mlakatta bulundu (Hazrn 1670) 460. Yine o sene baharnn banda mparator, son hudd ihtilflarnn yol at sadrzamn fkesini yattrmak ve Macar Manyat-lar'na yardmc olmaktan vazgeirmek iin, mavir Beris vsta-syle Kprl'ye hediyeler gnderdi. Beris Bb- Hmyn nezdin-de fesdlann vstas olan Zriny'nin sofraci-bas Frantz Buko-vcsky'yi byk zaruretler iinde buldu: nk Bukovacsky efendisine ve kralna sdk olmamakla beraber atalarnn dnini terket-mek stememiti, Beris, Edirne'de sadrzamla mlakata mazhar oldu (27 Nsn 1671). Tam olduu yazl isteklere cevaben Kprl Ahmed Paa, Neuhaeusel (Uyvar), Wardein (Varad), Erlau (Ere, Eri), Stouhlweissenburg (stoni-Belgrad) paalarnn yeni fethedilen kyleri iade iin emir alacaklarm iaret etti. slerin teslim edilmeyeceklerini, fakat memleketten karlarak bundan byle kendilerine snma hakk verilmeyeceini yazyordu. Esirler de mparator'un elinde bulunanlarla mbadele edilecekti. mparator'un ksa zaman nce Hrvatistan'da Bb- Hmyn'un muvafakati. olmakszn in olunan istihkmlar yktrmas gerekiyordu 461. Sadrzam, mektubunda, snr komusu olan iki hkmetin kumandan-larnca endeye yol amamak iin, bundan byle Bb-i Hmyn'a nceden bilgi verilmeksizin huddda hibir inat yaplamayacan da ilve ediyordu 462. Mukm memur Casanova Viyana'ya dnerek, yerine Kindsberg gnderildi (19 Mays 1673). Mesgnien, brhm Paa'ya halef olmak zere Bosna valiliinden getirilmi olan Kara Mehmed Paa'y m-td olduu zere tebrik etmek iin, Viyana'dan Budin'e gitti. Ekim aynda stanbul'a,

232
Sayfa

Relazione di cio che passo nelTaudienza data da S-E. Montecuccoli a Dervi Aga "invisto dal Vesir di Buda adi n Luglio MM- St. R. 461 Hududun tahddi mes'elesinin yolatgt ihtilflarn dzeltilmesi iin tyn olunan u Transilvanyak komiserden birinin kaleminden yazlm olan Casano -va'nn raporu. Bu komiser Michel Termen (Czennenyi), Jean Daszo (Dat-zo), Petrin Drainer idi. lk ikisinden evvelce bahsettik; Betfalen ncden hi bahsetmez. 462 Sadrtamn Montecuocoli'ye 25 Nisan 1672 tarihli mektubu..
460

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

aslen Tokay yaknnda Tarfol ahlsinden olup Szabolcs palatinliinde hkim bulunan Thomas Apazay nmnda bir Macar ssi stanbul'a geldi; Trkler"e Zriny'den daha fazla itimda yn grlen Bakony tarafndan gnderilmiti. Yine o srada da mavir Beris vefat etti ve onun memuriyetiyle, saray ve harbiye kanlaryas ktibi Hausch Trkiye'ye gnderildi. Kindsberg, ilk mlakata nail olmak iin Edirne'de alt ay bekledikten sonra, harb meydnnda sadrzama refakat etti (Ocak 1672). Seferin almas, Macar slerinin uzaklatrlmas hakknda Bb- Hmyn'a yaplan teklifin kabuln kolaylatrarak, onun himmetiyle, slerin resi Szepesi ihrc edildi. Bu slerden dierleri de Bb- Hmyn'u tacizden ve mparator aleyhine tahrikten geri kalmyorlard ki, bunlar Transilvanya'da TeleM, Eflk'ta Petroczy, Yukar Macaristan'da Suchay, stanbul'da Kende idi. Kindsberg, War-dein vlsi tarafndan slere yaplan yardmdan ikyet etti (Ekim 1673)'. O zaman ordughta sler tarafndan gnderilmi birok ahslardan mrekkeb bir sefaret grnd: Bunlar Nicolas Forgas, Gab -riel Kende, Paul Szepesi, Ladislas Kubini, Gaspard Pecsi, George Kak olup tercman Brankovics de beraberdi. Lkin istedikleri mlakata nail olamadlar. Budin valiliinde yeni bir b#cy yaplarak, Kara Mehmed Pa -a'nn yerine brahim Paa tyn edildi. Panayotti, Nicuszi hem Dvn -i Hmyn, hem de mparatorluk saray iin bir kayp olmak zere nzul isbetiyle ld. Yirmibe sene mddetle imparatorluk sefareti nezdinde tercmanlk hizmetini grerek, daha sonra ayn sfatla yabanc devletlere ve Dvn - Hmyn'a intisb etmitir. Sonralar, Kprl'nn Kandiye seferine gitmesinden beri Osmanl hizmetine meguliyetini hasretmi ve Kandiye'nin teslimini abuklatrmak suretiyle himmet gstermitir. mparator da Zriny fesadnn anlalmas ve Macar slerinin Osmanl memleketlerinden karlmasn ona borluydu; vefatndan yalnz onlar memnun oldular 463. Mahir mzkere memuru, geni grl siyaseti, hakkaniyetli ve doru bir adam olup fesdarin mdhi dmanyd 464. Hum kilisesinin gayretli savunucusu olmas sebebiyle Vn ile yapt sohbetlerde kiliseyi tutmu,
Kindsberg'in raporu. O zaman mparatorluk sefareti tercmanlar Pana -yotti'nin yeeni Rum Yanaki Kleronomo, haham Ridolfi idi- Ticret-i arkiye irketi konsolosu Lelio di Lucca'ran yerine George Chfistophe de Kunitz getirilmiti. 464 Fakat bu szlerin hibiri PanayottTnin casusluk ederek o kadar Macar'n kanna girmi olmasn affetiremez. (Mtercim)
463

Sayfa

233

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Mukaddes Topraklardn Rumlar'a iadesine nail olmutur. Eer Rumlar Bb - Hmyn nezdinde bz te'srlere shib olmular ise, bu da onun srekli mesasi iledir 465. Rusya, Lehistan, Venedik Ve Ceneviz Sefaretleri Son Rusya sefaretini tkb eden sene, bu milletten Manoli va-novi isminde bir tacir, ar'm bir mektubu ve Pdih iin onbe ak doan ile geldi. stanbul'da bir Arnavud'un iftirasna urayan skenderiye Patriini temize karmaya muvaffak oldu 466. Huzr- ahaneye kmak iin yapt gayretler boa kt; sadrzamdan nail olduu mlakatta az daha hazr bulunanlarn glmelerine yol aaakt: Uzun rubas dolat, yere dt; fakat tacirin zeks, bu hdiseyi kendi menfaatine evirdi, derhl: Cenb-i Hak, nm- slm'n dmanlarm hep byle ayanza drsn! 467 dedi. ki sene sonra, ar'n Bazil Alexsandr nmnda dier bir elisi 12 Mays'ta Moskova'dan karak, Trkler tarafndan Azofta hapso -Iunmu ve Moskova'dan kndan bir sene sonra stanbul'a vsl olmutur (1672). Sadrzama getirdii mektup, Doroszekno'dan dolay Lehistan ile bir muharebenin cb ettirecei tehlikeyi Bb- Hmyn'a ihtar ederek, Don Kazaklar'nm ve dier Hristiyan hkmetlerinin mdhalesi tehdidini bildiriyordu. Sadrzam, u yolda cevap verdi: Bunlar beyhude ve yersiz szlerdir; ar'n kendisini Lehistan Kral'na mdf iln etmesinde mnsebet olmayp, yle ml -hazasz i'ar kendi emniyetini tehlikeye koyabilir; Bb- Hmyn Lehistan hakknda kararn vermitir; eer ar bu kralla yardm etmek niyetinde bulunmu ise, daha evvel ve daha mnsib ekilde mracaat etmesi gerekirdi; eer ar, yhud dier Hristiyan hkmdarlar Bb- Hmyn*dan ikyet ediyorlarsa, Osmanl Devleti kendi aleyhindeki isndlarn ardnda yatan niyetleri pek iyi bildii iin, bundan fazla ende etmez; onlarn dmanlklar, Hristi-yanlk leminden alm olduu ehirlerin, kalelerin
Panayotti, lmnden hafta evvel, 8 Eyll 1673 trihiyle Venedikli Bailo Ouirini'ye yazd mektupta yle zr beyn ediyor: .Per la gran malatia che doppo la partenza d'Andrinopoli ha travagliato il prmo Vesir e me; ondan sonra, Doktor Maurocordato'nun (Bb - Hmyn nezdinde Panayot-ti'ye halef olan tercman) Bailo Qurni'ye mektubu (talyanca), Panayot -ti'nin 21 Nsn 1673 trihh' dier bir mektubu da yledir: Sono pre arri-vate le mie fatiche a complire li desideri di V.E. per quel nefarro Condotier, bruggriare e levare dal Golfo le fuste overo barche di Dusgin e S. Maura. 466 skenderiye Patrild'ni bir Rum Amavudumm ftirasndan kurtard Casa -nova. 467 Allah dugman|<>rng Mslmanar'n ayana drsn!. Casanova.
465

Sayfa

234

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

468

Gnde on frank Chardin, c 1, s. 73.

Sayfa

235

eyletlerin manzaralarndan domaktadr; ancak Allah'n adaleti frtnay bakalarnn fenaln isteyenlerin zerine dreceinden phe yoktur. Bb- Hmyn, hareket tarzm, gerek hayr, gerek er, ar*n hareketine uygun olarak tyn edecektir. Lehistan sefiri Radzeiowski'nin vefatndan sonra, sefaret ktibi WysocM enternons tyn edilerek, yeni kral Misel Coributfun tahta ktn Bb- Hmyn'a tebli etmek ve kapitlasyonlarn belirlenmesini istemekle grevlendirildi. Rkb- hmyn kaymakam Siroz'da bir mlakat verdi (30 Mays 1672). Ancak hibir hediye getirmemi olduu iin, iyi kabul grmedi ve ayakta durmaya mecbur oldu; bununla beraber iki ay sonra nail olduu veda mlakatnda bir iskemle verildi. Ukrayna ile Kazaklar' kapitlasyonlarn yenilenmesinde, buna dhil etmek zere len sefir tarafndan alan mzkerelere devam etti. Bb- Hmyn, Ukrayna'nn istilsna kar kmayacan ve ancak bu zamana kadar Kazaklarda gstermi olduu yardmclktan alen surette vazgemeyeceini cevben bildirdi. Yaradl olarak iddetli ve hain bir mzkere memuru olan Wysocki o vakit dvnn ortasnda, efendisi olan kral, yn me clisi, cumhur, kapitlasyonlarn alelade yenilenmesine muvafakat etseler bile, Lehistan asilzadesi olmak sfatyle hakk olduu zere, kendisinin buna yalnz bana olsa bile engel olacan ileri srd. Bu kadar gururdan pek fkelenen sadrzam, cenge hazrland. Arab-lar'n Mekke'de bir ayaklanma yapacaklarna ve Cezir-i Bahr-i Se-fd'e 50 Fransz gemisi gnderileceine dir olan pek Hristiyan hamet-meb (Fransz Kral) nmna, M. de Nointel tarafndan verilen te'mnta aldanm olan Wysocki, cumhura dima sebat gsterilmesini ve hibir noktada muvafakat gsterilmemesini tavsiye etmiti. Cumhur daha iyi malmat alarak, maiyyetnde sekiz kii ile bir tercman enternons sfatyle stanbul'a gnderdi. Bb - Hmyn, bunun yar resm bir sfat olmasna ramen, meccnen ikametgh ve iae masraflar verdi 468. Bu enternons, Wysocki'nin gitmesinden alt hafta sonra istanbul'a girdi (23 Mays 1672). Lehistan kanlarnn sadrzama verilmesi iin gnderdii mektup, Osmanl Devlet'nce harb hazrlklarna giriildii haberinin Cumhr'un hayretine yol atn mutazammn olup, eer Bb - H-myn'a Khocin muahedesini tasdik etmek isterse, Cumhr'un fevkalde bir sefir gndermeye hazr bulunduunu; lkin Pdih ceng isterse, kral da

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

mukabeleye hazr bulunup, u kadar ki sulhun bozulma sebebinin Lehistan'a yklenilemeyeceini ilve ediyordu. Tercman, sekiz gn sonra, fevkalde bir elinin iyi kabul grecei vaadiyle geri gnderildi. Bir taraftan da orduya hareket emri verildi. O srada ve Wysocki'nin dnnden sonra, Klis (Klissa) hududunun tyini iini bitirmi olan Venedik memuru valye Quirini esirlerin mbadelesi mes'elesinin tanzimi iin geldi. Sadrzam kadrgalardan 1.000 esire ruhsat vermenin Osmanl donanmasn savatan geri brakmak demek olduunu syledi, fakat Lehistan muharebesi sona erince, senede 250*sini brakacan vaad etti. Quirini alt ay sonra, ess kaidelerin deitirilemez olmasndan ve zellikle ihtiyat, hikmetperverlii, basireti, ketumiyeti gnden gne artyor grnen; konumaya ve fazla almaya lzum grmeksizin hkmetin idaresi ile Dvn- Hmyn'un geni lkelerini artrmaya muvaffak olan Kprl Ahmed Paa'nn sarslmaz metanetinden kuvvet alan Osmanl siysetinin hayran olarak dnd 469. Ceneviz mukm elisi Giustiniani ya bir igd evkiyle y-hud kalp smn sikkelerinin (sekiz asproluk) tedavlden kaldrlmasnn menfaatlerini ihll eden vatann mes'd bir duruma kavumu grmekten (grmemekten) me'ys olmasndan dolay 470 intihar etti. Bb- Hmyn'un Moldavya ve Ulahya voyvodalar ve hat-man Doroszenko'nun Lehistan muharebesine en byk tahriki olduu Kazaklarla mnsebetlerinin ne halde bulunmu olduunu birka kelime ile sylememiz gerekir. Moldavya'da Hinkul ve Durak ismindeki Boyarlar, voyvoda Duka aleyhinde mdhi bir ayaklanma tertiplemilerdi ki, Babada seraskeri Hall Paa'nm ve ehir kenarlaryle Besarabya'nn deniz sahilinin mfettii demek olan yal-aasnn yardm olmam olsayd, voyvoday malb edeceklerdi. Duka'nn hasm olan Boyarlar kendisini stanbul'a artm olduklar ve Duka payitahta gitmek zere hareket ederek Dobruca'da Karasu'ya gelmi olduu halde, Moldavya'ya dnmek iin emir ald. slerin miktar, isyann oca olan Orhei'de zaafa urad. Bunlar prensi
'Chardin, c. 1, s. 73. (Quirini) te'mn ediyordu ki, br olu olmu olsa, Osmanl sarayndan baka hibir siyset mektebine gndermiyecektir. (s- 76) 470 Rycaut, c. 2, s. 135. De La Croix smn. sikkesinin cbe suluk bir akeye mudil, olduunu syler. (Aspro, ake karldr. O zamanlar sikkenin hakk ve itibr kymeti mes'elesi hatt pek yaknlarda dah anlalmam olmasndan dolay ecnebilerin Osmanl memleketlerine hakk kymeti rayicinden dk gm ve hatt bakr paralar sokmalarna msade olunurdu. Ecnebiler bu suretle Osmanl memleketlerini pekok zarara uratmlardr ki, zaman zaman bundan kaynaklanan mkler ve ikyetlerde trihlerde grlr. Anlalan Kprl Ahmed Paa dah zamannda ene -vizliler'in bu trl sikkelerinin tedavln yasaklamtr. Ceneviz memurunun intihar belki bundan kaynaklanm oluyor. (Mtercim)
469

Sayfa

236

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

tanmadklarn defalarca paaya sylediler; lkin paa her defasnda, Pdih'n irdelerine nazaran voyvodann hkmet etmesi lzm geleceini cevaben bildirdi. Muhalefette srar ederJer kltan geirildiler 471. sene hkm sren Antuan voyvodadan sonra, ikinci defa Eflk voyvodalna gemi olan Gligoraskul Ghika, Scherban Can-tacuzene nfuzlu ailesi hakkndaki husmetine tam bir revc vermekle ie balad. Drt Cantacuzene kardeleri zindana attrd. Macar Manyatlar'nn temsilcisi olarak ortaya kan Valentin Nemes-sar'nin slere taraftarlk etmesi hakkndaki teklifi zerine, Ghika Valentin'in dnmesini nasihat ederek, Lehistan muharebesinin kmak zere olduu bir srada kendisi de Lehistan seferi ordusuna 6.000 kiilik bir frka vereceinden isyanclarn arzularna muvafakat etmenin pek mkil olacan beyn etti (1672). Rus Kazaklar Son senelerde Osmanl Devleti trihine dolayl olarak ilgili bulunmas sebebiyle Kazaklardn trihinden kfi malmat almak iin, bu millete bir gz atmak ve byk ubesini zikretmek gerekir. Kazaklar Don sahillerinde Dnieper elleleri ve bu nehrin muKsa-bndan Bu nehrine kadar uzanan bataklklar yaknnda yerlemilerdi. Birinci takmlar Don Kazaklar yhud payitahtlarna nisbet-le erke Kazaklar diye adlandrlrlard. kinciler Zaporog yhud elle Kazaklar ismiyle anlr ve balca ikametghlar olan Sea ehri elle yaknnda bulunurdu. nc ubeye, Osmanllar tara fndan ksma ayrlarak Baraba, Sarkam ve Potkal Kazaklar denilirdi. Birinciler hatman Baraba'n ismini almlardr ki, Lehistanllar btn Zaporog Kazaklar'mn atlmas iin bu- h atmanda muahede yapm idiler 472. Dnieper ve Bu munsablannn tekil ettikleri a ierisindeki bataklklar Sarkam yhud Sa-rsu diye isimlendirilirdi. Potkal, civarndaki bir adann ismiydi. Bu trihin iinde, bir mddet Ukrayna ve Dnieper Kazaklar zerinde hkm srm olan mielniki'nn ismini ve onun Zabarav'da Lehistan ile akdetmi olduu anlamay zikretmitik. Moldavya prensi LupuTu, kzn kendisinin olu Timote'ye vermeye nasl mecbur ettiini yazdmz gibi Zaporog Kazaklar'nn Moldavya'y nasl tahrb
Prens Duka aleyhine isyan 29 Ekim 1671, Kraliyet Ktp. lyazan notlar ve aklamalar c. IX, s- 371 (Paris'te Mill Ktpane). 472 Scherer, Kk Rusya Vekaayi-nmes yhud Zaporog Kaaklar ve Ukrayna Kazaklar Trihi, c. 1, s
471

Sayfa

237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ettiklerini ve Rusya'ya nasl bir ahidnme kabul ettirdiklerini de sylemitik (1665). Saint-Gotthardt anlamasndan iki sene sonra, Dnieper'in iki sahilinde, iki hatman birbiriyle karlatlar: Bunlar, bir taraftan, r'a sdk olan Zaporog Kazaklar hatman Brohovezki, dier taraftan da Sarkam Kazaklar hatman ve Lehistan Kral'nn tarafn tutan Doroszenko idi. Brohovezki, hatman Serko tarafndan sktrlarak Rusya aleyhine cenge tahrik iin Etyen Greenoi'yi Krm Hn'na gnderdi. Btn Ukrayna'y Osmanl Devleti tbiiv yetine sokmak zere Greguar Galmaleel ile yazar Casporovi'i Bb- Hmyn'a gnderdi. Kprl Ahmed Pa-a'mn siysetine bu teklif pek muvafk geldi. Bununla beraber memurlar, bir mektupla geriye gnderildiler ki, bunda hatman Bro-hovezki'ye Baraba, Sarkam ve Potkal Kazaklar'nn; ksacas btn Ukrayna Kazaklar'nn resi olmak zere, Pdihn himyesi vadediliyordu. Bundan baka, Krm Hn'nn da imdada gelmek zere emir ald hatmana te'mn olunuyordu (Zilhicce 1078 - Haziran 1668) 473. Bir mddet sonra, Doroszenko, Dnieper'in iki tarafnda hatman iln edildi. Lkin Zaporoglar, az bir mddet sonra, Krm Hn'nn himayesini isteyerek Doroszenko'dan ayrlp Suhovei'yi hatman kabul ettiler. Hemen yine o srada, Dorozenko'nun kaymakam Damyen Greenoy da kendisinden ayrlarak hatman tyin edilip, Ruslar'dan himaye istedi. Durum bu merkezde iken, Doroszenko, Portianka nmnda bir elisi ile Bielograd ismindeki hkimini P-dih'a gndererek, Ukrayna hatmanmn bir ahidnme ile sancak-bei olarak kabul edilmesini istedi. Tularla birlikte verilen bu unvan, kendisinin hatmanln tasdik ederek Baraba, Sarkam ve Potkal 474 Kazaklar hatmamnn te'srli bir surette korunmas iin Krm Hn'na defalarca emir verildii gibi 475 6.000 kii ile de bir adam gnderildi. Doroszenko, ikinci defa olmak zere, Bazilya Loboiko'yu eli gnderdi. Bazilyo, sancak ve topuz gnderilmesinden dolay efendisi nmna teekkr
Brohovezki'ye gnderilen mektup res Mehmed Efendi'nin n'snda 123 numaradadr- 121 nu.da 1089 (1669)'da Sarkam Kazaklar hatmanna yazlm ikinci bir mektup vardr ki, bunda yalnz, Bb - Hmyn'un sdk kullar olmak sfatyle Hn'dan korkmalarna mahal olmad te'mnt verilmektedir. Birinci mektubun (1080) muhteviyatna nazaran Krm Hn'na verilen talimat, o tn'da 131 numarada kaytldr. 474 Doroszenko'ya verilen 1 Muharrem 1080 - 1 Haziran 1660 tarihli ahidnme (karlkl akdedilmi anlama deil, taahhd mutazammin ferman) res Rm Efendi'nin fn&'snda dercedilmitir: m: 135 136. 475 Bu hususta kaymakam tarafndan Hn'a gnderilmi olan mektup reis Mehmed Efendi'nin tn'snda 40 nu-dadr. Nu: 44, P^dih'n Selim Giray'a mektubu (Rebllevvel 1082 - Temmuz 1671).
473

Sayfa

238

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ile beraber, hatmann himayesinde devam edilmesini ve Krm Hn'yle Silistre paasna ona gre emir verilmesini istirham etti ve Rusya ve Lehistan ordularnn hareketlerini Doroszenko'ya iaret ettirdi. Wysocki'nin dnnden sonra Kral'm bir mektubuyla stanbul'a gelmi olan Lehistan tercmanna gelince, Pdih'm u mealde bir cevabiyle geri gnderildi: Kazak hatman Doroszenko sye-i himyet-i pdihye iltica etmi ve Bb- Hmyna merbut bilinerek kendisine iliilmemesi mukaddema krala tebli olunmudur. Ancak kraln bir ordu ile Doroszenko zerine yrd mesm- hne olduu cihetle pdih, bu seneyi Anadolu'da geirmek niyetinden feragatle Edirne'den iftirk etmemeye karar vermidir. Bi-nberin kral, daha sulhcuyne bir tark-i hareket ittihazna ve Do-roszenko'yu rahat brakarak memleketine avdet etmeye davet eyler. Aksi hlde, kral sulhu nakzetmi olur ve bu suretle pdih mun-takm olan Cenb- Hakk'a ve kesr'l-mu'cizt olan Hazret-i Pey-gamber'e istinaden, gelecek baharda leker-i bigirn ile sefer ederek dman defe ve onun memleketini tahribe karar vermidir. Vaktna hzr olasn. Vesselmu ala min ettebu'1-hed. 476. Lehistan muharebesi bu suretle ln edildi ve hakkaten ertesi sene baharnda sefere balanld. Selim Girayn Krm Hanlna Getirilmesi

Res Mehmed Efendi'nin n'smda (Cundell 1082 - Eyll 1671), nu: 146. Pdih'n, sefere kmas zerine, askeriyle alera-i pdih altna gelmesi iin Doroszenko'ya yazd emir -nme ark Encmeni n'snn 25 nu.sn-dadir. (Metinde meali yazl olan nme-i hmynun Bid'de (s. 257 ve 258) dercedilmi olan sureti udur ki, meal le pek az fark vardr: Ba'de'l-elkaab, taraf- devlet-i pr-evketmzden t ve tabl alem ihsan olunan Kazak taifesi hatman Doroszenko, dergh- lem-penh kullarndan olup kendisi ve ona tbi olan Kazak askeri zl- himyet- husre-vnemzde mstazil ve taht- yedinde olan memleket ve vilyeti ir me-mlik-i vesi'ati'lmeslikmz gibi havza- emn emnumuza dhil olup hi-myet ve syneti ve hfz harseti lzme-i nms- ehenh olmakla mumaileyh ir kullarum iddndan ma'dd olup vehen mine'l -vch canlarna ve ml ve memleketlerine zarar ve gezend iridrilmeye dey bundan akdem sitne- sadetiynemzden tarafunuza gnderilen nme-i mgin hitm- nush-irtism ile irsali peym ve huss- mezbr raadde-i -rt- musalehadan oldun ilm eylemi iken hl bizzat Leh askeriyle kal -kup hatman- mmileyton zerine kasd ile sl- hasret in geldiinz sem'-i hmynuma vsl olmagla ibu ity-i meymenet intimda Anadoh vilyetlerinde klamaa azmet -i hmyn- zafermakrnumuz okn iken bu husus in geilmeyp tahtgh- kadim olan Edirne'de klamak karar-dde-i re'y-i metin-i hdvnemz olmdur. Gerekdr mukaddema ve hli-y dergh- sadet-destghumuzdan gnderilen nme-i hmyn- pend-mak-rnum mucibince mezbr Doroszenko-i hatmana ve kendye tbi' olan askerine ve vilyet ve memleketine zarar ve gezend iridnneyp akd-i mus-lehaya muhil olan hareketden rc' idp memlekete gidesin. yle ki tarafndan ve askerinden bir vehile mezbrlara ve memleketlerine zarar ve husrn ve ziyan olur ise bu takdirce nakz ahd peymn senn tarafundan olm olur - n'aah Tel cenb- hilfet-mebum ewel-bahr- ferhn-de-sarda b-nihye asker-i ad-ikr- encmmr ile ve b-hesb ecnd kr-zr-i nusret-medr ile zerine varmam mukarrer bilesin ve vaktna hzr olasn. (Mtercim)
476

Sayfa

239

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Edirne'de Venedik elisiyle mzkerede braktmz Pdih, tulanyle bu payitahttan Kaminiec (Kamanie) ehrine gitmeden nce, o srada olan bz vak'alar beyn etmemiz gerekir. Venedik sefirinin huzr- ahanede nail olduu mlakattan sonra, mazhar- msl (ayakta saygyla selamlamaya mazhar) oldu. nk Pdih ile sadrzamn, Doroszenko aleyhine hatman Hanenko'yu desteklemi olmakla itham ettikleri dil Giraydn 477 yerine Selm Giray getirilmiti. Grme sonunda Selm Giray, Hanlnn mtd almeti olmak zere samur krkle kapl bir hil'at, murassa bir sorgu, murassa bir kln ald 478. Bu mnsebetle kardei Selmet Giray kalgay ve amcas olu Sefa Giray nreddn oldu (Muharrem 1082 Mays 1671) 479. Padiah Despot Da Yaylasnda Venedik zerine sefer endesi ortadan kalkt cihetle, Pdih, avclarn hy huyu hibir zaman durmam ve sknetini bozmam olan, imdiye kadar vah kavimlerden bakas ayak basmam bulunan Rodop Yayls'na ki vaktiyle Bakus'un rahibesi burada birdenbire uykusundan uyanarak Heber (Meri) zerine bir gz atm ve Trakya'y karl kapl grerek arm idi 480 gitmeye karar verdi. Bu gzel dalar, Bizans mparatorlar zamannda Srp mstebidlerinden alm olduklar Despot Da nmn hl muhafaza ederler 481. Zt- hne bu dalarda av mevsimi mtedil bir serinlik iinde geirdi ye daha sonra Eyll banda Edir ne'ye dnd 482.
Res Efendi'nin ns&'snda sadrzam tarafndan oban Giray dil Gray'a yazlm bir takm mektuplar vardr. Bunlar 80'den 96 numaraya kadar gider. 97 nu.da dil Giray'dan sonra Selm Giray'm nasbyle ilgili mektup vardr. 99 ve 102 numarada azledilmi olan hn'a yazlm mektup bulunur. 103 ve 105 numaralar yeni hn Selm Giray'a yazlm mektublardr. 478 Rid. Grepold, BUancia historico-poHtica unvanl eserinde (s. 121) Carabek Giray'n Mehmed Giray nmna 1971 ubat'nda vuku bulmu bir eliliin* den bahsederse de, isimler g anlalacak surette bozulmu olduu gibi, memuriyet sebebi de hakkyle aklanmamtr, 479 Rid bunu 1061 vekaayiinin en sonu olarak kaydeder, s. 253. Hn'a verilen hil'at, mtd olduu zere satnurlu kadifedendi. (Mtercim) 480 Non secus in jugis exoinnis stupet Evias, Hebrun prosp iciens, et nive can-didam Thrazen, ac pede barbaro lustratam Rhodopen. Horatius, c. 3, s- 19. 481 Sadrzam tarafndan 1 Aralk trihinde Apafy'ye gnderildii ifadesiyle Bethlen'de dercedilen mektubun Despot Yayls'ndan yazld muharrerdir Ancak knunevvel.in dorusu terinievvel (Ekim) olacaktr. nk Pdih'm 6 Ekim'de Despot Yayls'ndan hareket ettii Rid'den anlalr (Rid'de, s. 256, Despot Yayls'ndan avdet, 6 Cumdell 1082). sine tahsis edilmi olan 60.000 ake hazneye kalmtr. Kilikya kalelerini muhafaza eden askerin timr ve zeametleri hakknda dah ayn ekilde muamele yaplm, Girit adasnda bulunan araznin dah llmesin 482 Edirne'den Despot Yayls'na gidilirken konulan merhaleler: 1) Mustafa -paa Kprs. 2) Harmanl, 3) Uzuncaova, 4) Semizce, 5) Kapal, 6) Papazh, 7) Koruba, 8) Filibe, 9) Yeniky,
477

Sayfa

240

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Elsiz Ayaksz Hattat Pdih'n Yemen'de Zeydye aleyhine tasavvur olunan harb mevkiine yakn olmak zere, gelecek k Bursa'ya gidecei ayi olmutu 483. Ancak Lehistan zerine sefer tahakkuk ettiinden, k Bursa'da geirdi 484. Garb bir manzara, Pdih'm ve saray halknn dikkatini iddetle celbetti: Bir arza ile elleri bileklerinden ve ayaklan topuklarndan kesilmi bir adam, doum yeri olan Bolu'-dan stanbul'a gelerek mehur hattat Suyolcu-zde'den mek alarak sls ve nesh'te tahslini ikml etmiti. Yazd bir En'am' P dih'a takdim eylemesi zerine, nasl yazd grlmek istendi. Hu-zr- ahanede bir satr sls ve iki satr nesh yazd. ki bilekleri nin uclanyle divitini belinden karp kalemi dahi ylece tutaak kd nnde yere koydu; dier ktibler gibi yazd. Pdih bu adamn maharetine hayran kalarak, bir mikdr para ihsan etmi, gmrkten gnde 20 ake ulufe balamtr 485. Kprl Ahmed Paa'nn Dahil Tedbrleri Kprl, bu sene zarfnda (1671) dahil idareye mteallik tedbr ald ki, iktisatlna dellet eder: Manya arazsi zerinde Kse Al Paa nezretiyle in olunan kaleler, 1672'den itibaren Ko-rint'ten toplanm askere tevd olunarak, nceki muhafzlarn ie- emretmitir 486. Panayotti'nin lmnden nce, Patrik Metodius'un yerine Far -tenius gemi, daha sonra onun yerine de Dionisyos gemiti. Dio-nisyos, kocasnn ikbline marur bir kadn olan Panayotti'nin zevcesinin kinini zerine ekmiti 487. Bu kadnn Patrik aleyhindeki husmetine itirak eden Panayotti, sadrzamdan onun uzaklatrlmas iin emir almaya muvaffak olarak, Dionisyos hafif bir tazn.in olmak zere Filibe metropolidliini
10) Alacalar, 11) Otlu-cuk, 12) Batak, 13) Despot Yaylas (Rid, s. 254). 483 Rgid. Res Mehmed Efendi'nin n'snda nu: 138, Kabe rtsnn alndna dir erif Zeyd'e yazlan mektuba baknz. 484 Mjdeci-ba El-Hcc tbrhm, Zeydiye taifesinin Mekke -i Mkerreme'de olduka ileri giden tecvz ve taaddlerini nakletmesinden dolay, haclarn korunmas ve Zeydye'nin servetinin oalmas yznden Yemen'e sefer kararlatrld. Svey , iskelesinde otuz kalyon ve on ekdiri yaplmas emredildi. Pdih dah Bursa'da klamas kararlatrlm iken, Lehistan seferinden dolay, vazgeildi. Rid, c. 2, s. 255 ve 256. (Mtercim) 485 Bu fkra, aklamak maksadyle Rid'den alnmlar, c. 2. s. 256. (Mtr.) 486 Zfibde; Nasuh-zde'nin nefis trihi burada son bulur. 487 Rycaut, Rum Kilisesinin Hli Hzin, s. 111.

Sayfa

241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

almt. Panayotti ldkten sonra metrkt iinde bir ferman bulundu, ki onun te'sriyle alnmt ve kilise hakknda hibir zaman tekzb olunmayan gayretinin eseri olmak zere Mukaddes Mahallerin Rumlar elinde olmasna dir idi. Partenius, yine patriklii ele geirmek iin her suretle a lt; lkin bir mddet sonra ikinci defa olmak zere Dionisyos'a mevkiini terketmeye mecbur oldu. Patrik makamnn bedeli 10.000 guruu gemezken, 20.000'e kmt 488 . Onalt yanda bir gen olup, kendi istemedii halde snnet edilmi olan Neohoryolu 489 Nikola, alenen Hristiyanlk gstermekte devam ederek vsl ehdet olmakla 490 itikad iin saygsn isbat etmiti (1672) 491. Partenius'a gelince o zamanlar Trk-ler'le Hristiyan kadnlar arasnda pek mtd olan muvakkat izdivalarn yasaklanmasna sebep olmak suretiyle hakl bir surette Bakir lkabn almaya hak kazanmtr. Ancak geici bir mddet iin akdedilmi olan bu trl nikhlara Kabin denirdi ki, Con -cubinage 492 demektir. Hayada olduu kadar hilekrlkta da noksan olmayan Patrik bir gn mftnin yanna giderek yle bir soru sordu: Mslmanlar'in arb ien ve domuz eti yiyen kadnlarla izdivac cfe midir? Ve bu trl itim- n-pkdan (temiz olmayan topluluktan) doan ocuklar validelerinin memesinde bile Mslman olmaya liyakatsiz deil midir? Mft, epeyce dndkten sonra, byle mnsebetlerin meru olmad cevbn verdi. Bunun zerine Patrik: Rumeli'de pek ok yaplyor; yleyse bunu men' ediniz dedi. Mft sadrzamla istiare etti; Mslmanlar ile evvelce slm' kabul etmeyen Hristiyan kadnlarnn birletirilmesini yasak.'ayan bir irde ner olundu (1673) 493. ngiliz konsolosu Rycaut, 1672'de Asya'nn yedi kilisesini ziyaret etmi olan onun vatanda Papas Smith 494, yine o sene sefaret ktibi sfatiyle ve M. de Nointel'in maiyyetinde stanbul'a gelmi olan Franois de La Croix'dan her Rum, Ermeni, Mrn kiliselerinin,
O zamann uslne gre bu para bir nevi har ve resimdi. (Mtercim) Galiba .Yenikyl demek olacaktr. (Mtercim) 490 Yni dm olunmu (Mtercim) 491 Is Dni'nden dolay stanbul'da ehd edilen Nikola'nn hayat, s. 213; F. de La Croix'mn Rom, Ermeni, Mrnl, Millet ve Kiliselerinin Hl- Hzin eserinde, Paris 1715. (Buna benzer eserlerin asl maksad bilindiinden, ne kadar vesika deeri tadklarm sylemee ihtiya yoktur. Mtercim) 492 Concubinage istifr- n-mer (gaynmer odalk). Halbuki kabin* bu mnya gelmez. 493 Rycaut, Kiliseler Ahvali, s- 314-716. (.Kabin, gayrmer odalk demek olmad gibi, bizde yle muvakkat nikh olmad malm olup, bu fkra Rycaut'nun kendisine Ait bir telkkiden ibarettir*) 494 Septem Asiae ecclesarum et Constantinopoleos notitia autore Thoma Smit-ho, Trajecti, 16M.
488 489

Sayfa

242

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

vekayiini yazdmz u zamanlardaki ahvlini ve slm'n gadrinden uradklar hakareti anlatmlardr 495. Kamenie Seferi Baharn ilk gnlerinde, sefere klmak iin herey hazr duruma getirildi. Mtd olduu zere, birok krkler, h'atler, kllar, hanerler datlmasna balanld. IV. Mehmed saltanatnn en belirgin (forumlarndan olan heybetlilik ve ihtiam u suretle her tarafta gze batyordu. Saray meydannda tular dikildi 496. Pdih, Krm Hn'na iltifat dolu bir mektup ve harb hazrlklar masraflar iin 15.000 altn, bir kl, biri krkl ve dieri krksz iki hil'at ve sadrzam bir mcevher haner gnderdi; kal* gay ve nreddn sultanlara ikier hil'at, rn belerle mirzalara elli hil'at gnderildi 497. Kandiye vllii senelik 400.000 ake ilve tah-sstla Ankebt Ahmed Paa'ya verildi. Vezirler sersere, ulem sof kapl krkler aldlar. 1 Mays'n arefesinde ki gen Rumlar kzlarnn gnein domasndan evvel, eski bir rivayete gre, kendilerine gzellik verdiine inanlan kymetdr ebnemi topladklar ve henz zuhura balayan imenlerin zerinde Rumlarn gnl elen rakslarn oynadklar gndr zt- hne Edirne'deki sarayndan kp, ukur ayr'nda kurulan otaa gitti (2 Muharrem 1083 - 30 Nsn 1672). Devletin resm tarihisinin tbiri vehile, Vzery- i'zam ve vkely- benm znet-i temam ve ry-i esvb- ihtiam ile rste idiler. Zt- ahanede Murassa zrh, cevahir aprstl dr' postn, mcevher trke, bir murassa imir bulunuyordu. Ba na yeil al destr giymi ve ifte sorgu takmt. Mcevher saakl bir esbi Dldl-endma svr olduklar gibi, Enderun aalarnn zrhlar, murassa rht zeyn ile rkib olduklar atlar gzleri kamatryordu. Sefer iin grevlendirilen vkelya (dvn yelerine) stabl- hstan (saray ahrndan) atlar verildi. Sadrzam dokuz, mushib Mustafa Paa drt, kaymakam Mustafa Paa *Vi, nianc mverrih Abdi Paa iki, yenieri aas Abdurrahmn Paa iki, eyhlislm Minkaar-zde, vaiz Vn Efendi iki,
Hristiyan kavimleri se slm memleketlerinde ellerine geirdikleri yerler de Muslfimanlar'dan tek bir ferd brakmamak suretiyle onlar trl trl adi ihsana boarlard ve bomaktadrlar!! f (Mtercim) 496 De La Croix, Osmanl Devleti'nm UmAm Ahvali adl eserinde 21 Nisan trihini gsterir, fakat Rid'de 24 Zilka'de <24 Mart) trihi kaydedilmitir. De La Croc zt - ahanenin 27 Nsn'da gittiini, bu da yanltr; 30 N-sn'da gitmitir. 497 Rid; Reis Mehmed Efendi'nin n&'snda bulunan mektuba bakmz.
495

Sayfa

243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kazasker, resl-kttb birer at aldlar 498. Sadrzamn Lehistan Kral'na Mektubu Son olarak zel grevle Lehistan Krah'na gnderilen Ahmed avu, Lehistan hkmdarnn bir mektubuyle dnd. KraJ sadrzama yazyordu ki, Ukrayna, Lehistan'n atadan kalma memleketlerinden biridir ve Doroszenko s bir emir-gzrdr, baka bir ey deildir. Lehistanllann taarruzlar hakknda da, Trklerin daha nce yapm olduklar aknlar yle cevap veriyordu 499. Sadrzam, Lehistan Kral'nn kendi mlk olarak iddia ettii Ukrayna hakknda Kralln kanlarna yle yazyordu: Hakikatte mlkn sahibi Rabbl-lemn'dir. Ancak hik-met-i lhye, fetret ve ihtille urayan memleketin skender-kudretli bir pdihn glgesine tevd edilmesini gerektirir. Serbest bir kavim olarak Kazaklar sulh yoluyla size itaat ettiler. Lkin bilhare ahdinize aykr olarak ettiiniz zulm ve ktlklere, cevr ve eziyete tahamml edemeyerek silha bavurmu ve Krm Hnla*-r'na dehalet etmi ve Hn'n delaletiyle Pdih tarafndan tu ve alem almlardr. u hlde Lehistan Kral, Ukrayna'nn, krallnn paras olan memleketlerden biri olduunu iddiada nasl devam edebilirim? Mahaza bir mntkann ahlsi halsa nail olmak iin iktidar sahibi bir pdihn himayesini istirham ederlerse, yle bir il-ticghta onlar tkb etmek akla muvafk mdr? Dier taraftan btn hkmdarlarn en kudretlisi ve en anls olan bir pdih- lem-penh, merhametinin emsiyesi altna snan mazlum bir kavmi dmanlarndan kurtarr ve muhafaza ederse, sulhun bozulmas hangi tarafa it olur? Evlenmek zere olan harb ateini yattrmak iin bir sefir gnderilirse ne l! Ancak niz'n kapanmas, kl denilen ve bir karan derhl kesip hkme balayan (silha) havale edilirse, neticenin tyini, yerleri gkleri yaratan ve slm' bin seneden fazla bir zamandan beri dmanlarna galib eden Allah'n kudret elinde kalr. 8 SaferMe (5 Haziran) azametli ve heyt>etli pdih, evket icll ve saadet ikbl ile Edirne'den hareket etmitir. Hibir yerde durmakszn askir-i en-cm-mr ile menzil be-menzil hududa yaklamaktadr. Ona gre hemen cevp gnderiniz; malmunuzdur ki, hu Bu fkra, me*haz olan Rid'e bavurularak tercme edilmitir. (Mtercim) Lehistan Kral'nn mektubu Rid'de vardr, Senkoweski'nin mecmuasnda ve Dztejopfoor* Tarekfeh neczy do ffistoryi Pobkleg nmndaki Lehistan tarihinde, s. H'den tercmedir
498 499

Sayfa

244

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

duda yaklaldka her menzilin hkm ve cevb baka olur 500. Bu mektubun byk bir ehemmiyeti vardr. nk btnyle, siys yazmalar kimseye tevd etmeyen Kprl Ahmed Paa'nn kalemi mahsl olduu gibi, mazlum bir kavmin kurtarlmas iin kuvvetli bir hkmdarn mdhalesi ess bunda pek sarih tbirlerle yazlmtr. Hatrlanmaya deerdir ki, Kprl Ahmed Paa bu satrlar, Mayna kalelerini yeniden in ettirmekle Rumlar'm hrriyetini yeniden zincirledii bir srada yazyordu 501. Khocim (Hotin) kahramannn olu Sobieski ki yirmibir sene nce Bieganowski ile beraber stanbul'a gelmiti geen sene Kazaklarda ve Doroszenko'ya galebe ederek dnmt; yalnz bir sefer esnasnda onlarn Czetuwertinka, Human, Braclaw, Stanislaw, Raskow, mpul gibi en mstahkem hudd kalelerini almt. Bu sefer, Hristiyanlar'n hayretini, Trkler'in dehetini mcib oldu. Osmanl Devleti, Sobieski'nin seri fetihlerinin nn almak zere, baharn girmesiyle beraber muharebeye karar vermiti. Askere birikmi olan drtte birlik maalarn dedikten ve irmen beinl konak (baka bir tbirle pidar) tyn ettikten sonra, tular dikerek ordunun hareketini ln etti. Zt- ahane dah, yukardaki mektupta gsterildii zere 8 Safer (5 Haziran) pazar gn hareket etti. Balkan eteklerinde, altn parmaklkl kafesi ile Pdih'm sancaklarn tkb etmekte olan Haseki Sultn'm gm sslemeli arabas amurda kald; sadrzam, kendi atn komaya davranarak araba, batm olduu balk iinden pek g kurtarlabildi. Haseki Sultn, huss hizmeti iin tyn olunan Kubbealt veziri brhm Paa ile Babada'nda kald. Isak'da, Gradiska ve Posega'dan getirilmi 700 kk gemi ile 750 zira' uzunluunda ve on zira geniliinde bir kpr kuruldu. Bosna Valisi brhm ve Anadolu belerbei Al Paalar asker ile ileri gitmeye ve her taraftan toplanan zahirenin nakline memur oldular. Nibolu sancak-bei Osman Paa, ankr sancak-bei Mu-rd Paa zahire kafilelerinin gnderiliine nezret etmeye ve H-dvendigr sancak-bei Mehmed Paa sak'da Tuna zerine kurulan kprnn muhafazasna tyn olundular. Haleb ve Karaman belerbeileri Kaplan ve Al Paa'lar, Beehri
Hammer burada hulsasn almtr. (Mtercim) Bizim tarafmzdan da hatrlanmaa deerdir ki, Maynallar Venedikliler'in oralar gasbedici penelerine almak eneliyle fesada vermeleri sebebiy le isyan etmi bulunduklar gibi. Kprl Kandiye'nin zabt zerine onlar yattrmak iin byk bir ihsan ile, yni birikmi vergilerini affetmek su retiyle balamt. (Mtercim)
500 501

Sayfa

245

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

246

ve Krehri beleri, Pdih'n ota nnden geerek, askerlerinin intizm takdirleri celbetmi olmasndan dolay hil'at aldlar. Moldavya'da vki Bru sicht'te, her belerbeinin maiyyet-i ahanede mevkiini ve zt- -hne asker saflar nnden geerken sa ve solda nerelerde bulunacaklarn gsterir bir emir neredildi. Sa taraf Anadolu, Karaman, Sivas, Diyrbekir, Mar'a, Haleb, Adana belerbeilerine ve sol taraf Rumeli, Bosna, zi belerbeilerine tahsis klnd. Yine o srada neredilen bir emirde, bir mddetten beri aprazlama konulmu srmal eritle mzeyyen kallvi, yni resim sar kullanmay ihml eden vezirlerin hiz bulunduklar rtbenin bu ayrdedici almeti olmadka arz-i vcd etmemeleri tenbh edildi. Pdih, Moldavyaln payitaht ve prensin ikametgh olan Yassi'yi ziyaret ettii zaman, ikinci defa olmak zere voyvodalk makamnda bulunan Duka, murassa bir haner, l iki samur krk, bir top kymetli kuma takdim eyledi. Cenge balanld zaman verilmesi mutd olan bahiler datld: Yenieriler, sipahiler, cebeciler, topular ellier ake aldlar. Bu tevzden sonra vezirler Pdih otanda yemek yediler. zi muhafz Halil Paa, Anadolu ve Karaman belerbeileri, irmen bei Dniester (Turla Suyu) zerine kurulacak kprye nezret etmekle grevlendirilerek, konak-lk, Adana belerbeine verildi. ankr sancak-bei, Rumeli ve Bosna timr ve zemetlierinin nakliyle grevlendirildikleri toplarla Kil-ya'dan geldi. Bu srada Krm Hm'ndan gelen bir haberde nreddn sultn ile Avlonya bei Ysuf Paa'nn Doroszenko'nun rakibi olan Hanen -ko'nun ve Beraklaw kalesinden onun yardmna gelen 1.000 Kazak ile Ladyzyin yaknnda muharebeye tututuktan ve Lehliler'in Bar'-dan karak Hanenko'yu beraber gtrdkleri, bunu kurtarmak iin hayl zahmet ektii bildiriliyordu. Osmanl ordusuna gnderilen esirler bu ifdeyi tasdik ettiler. Ordu, Hotin'e bir saat mesafede bulunan menb yaknnda adr kurduu vakit, Dniester'in te tarafnda bulunan Zwaric kalesi muhafzlar tfek patlamaksizn katlar. Ertesi gn bunlarn yerine be oda yenieri, sadrzamn seg-bnlanndan 300 atl ve 200 piyade, kaymakam paann segbnlann-dan 150 kii konuldu. Sadrzam ile Kaplan Paa kpr yaknnda bulunarak inatna nezret ettiler. Derhl Dniester'in sa tarafnda metris almaya ve bir taraftan da sol tarafnda redutlar (aranbol) insna balanld 502.
502

eranpo redut redoute demektir; SankoWeski'nin tercmesinin sand gibi batarya batterie

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

z muhafz Hall Paa, ankr sancak-bei Murd Paa sallarla Tuna'dan getiler (12 Reblhir 1083 - 7 Austos 1672). Be gn sonra, Sivas ve Mar'a belerbeileriyle Moldavya voyvodas, byk bir debdebe ile huzr- ahanede alay gstererek, mtd zere hil'at aldlar. Kpr tammiyle bitirilmi olduundan evvel yenieriler, sonra Pdih geti. Osmanl ordusu nehri getiinde ilk defa olmak zere Lehistan arazsine adr kurdu 503. Kaymakam, vezirler, Bosna ve Haleb paalar, maiyyetlerinde birka alay-boi ile topu kumandan bulunduu halde, kalenin etrafnda bir keifte bulundular (20 Reblhir 1083 - 15 Austos 1672). Moldavya voyvadas gzden derek, makam Etienne Petreit-schak'a verildi. Ertesi gn Krm Hn, vezir ve belerbeileri tarafndan karlanarak, (pdih) ayakta selmlama erefine nail oldu. Murassa bir sorgu, murassa bir kl, sersere kapl (nmten) samur, bir hil'at, eerli bir at ald gibi, 200 adamna hil'atler verildi. Bir gn sonra, hatman Doroszenko, hk-i py-i ahaneye yz srerek hil'at, topuz, donanm bir at ald (21 Reblhir 1083 - 16 Austos 1672). Otuz iki merhaleden ve bir o kadar ist irahatten sonradr ki, orduy- hmyn Kamaniec (Kamanie) nnde adr kurdu (23 Reblhir 1083 - 18 Austos 1672). Osmanl Ordusu Kamanie nnde Sadrzam, yenierilerle, Rumeli askeriyle muhasara ordusunun merkezinde yer ald. Sa taraf, Anadolu askeri ve zaarc-ba& ile ikinci vezir mushib Kara Mustafa Paa, sol taraf Sivas askeri ve samsuncu -ba ile kaymakam Mustafa Paa tarafndan igal olunarak, be gnde hendek kenarna kadar varld (29 Reblhir 1083 24 Austos 1672). Bu srada torbalarn tedriki hususuna nizm verildi: Gedikli zimlerin zeametleri varidatnn her 1.000 akesi 504 iin ikier, alt blk halknn
deil. 503 Rid'n trihleri Osmanlj ordusunda bulunan imparator mukm elisinin gsterdii trihlere tamamen uymaktadr. Pdih Dniester'i 13'te, sadrzam 14'te geti. La Croix'mn Osmanl Devleti'nin Ummi Ahvli eserindeki trihler yanltr; Muhtralar'nda (c. 1, s. 313) zanneder ki, Dniester'den gei, hakk tarihinden gn kice vuku bulmutur; bu suretle 4 Austos'a karm olur. Ona inanlacak olursa btn ordu, 7 Agustos'ta Kamanie nnde bulunmu olacakt (s- 315). Keza (s. 319) kak muhafzna vuku bulan teslm teklifine baknz; ona gre teslim 17'de olmutur 504 Bizim trihlerin tbirine gre .yazusumm her bin akesi iin. Yazu.dan maksad, her zeametin hazne defterinde yazl olan varidat mikdandr. (Mtercim)

Sayfa

247

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

adam bana ikier torba, dvn ktiblerinin ve kalem halifelerinin de zeametlerine gre birer mikdr torba teslim etmeleri kararlatrld. Kaledekiler tarafndan gnderilen murahhasa, avu-bamn adrnda mnsib yer gsterildi. sak'd.'fH-raklan 2.000 barut Diyrbekir valisi Babada muhfazasyla grevli olduu iin onun kedhuds marifetiyle ulatrld ve oradaki toplarn getirilmesi Nibolu sancak-bei Osman Paa'ya verildi. Muhasara sekiz gnden beri devam etmekte iken, Trkler balca tabyay zabtederek kaleye ktlar ve bayrak diktiler (1 Cum -dell 1083 25 Austos 1672). Ertesi gn, haric duvar bir lm ile uurulduysa da, arkasndan bir duvar daha grnd: Trkler bunu da uurmaya hazrlanmakta iken, muhsrlar teslim almeti olmak zere (3 Cmdell 27 Austos 1672) trihinde beyaz bayra diktiler 505. Dosdoru ekilde icras be rehin ile te'mn olunan be maddelik bir teslim mukavelesi imza olundu: Bu maddelere gre, Kama-nie ahlsi yerlerinde kalmak yhud ekilmek hususunda serbest olacak; her iki takdirde ahs ve mallarna asla taarruz edilmeyecek; Katolik ve Rum ve Ermeniler kiliselerini muhafaza edecek; ehirde kalacak kilise memurlar ve Lehistan asilzadelerinin evlerine asker konulmayacakt. Tahliye zaman, ehirdeki barut birdenbire ate alarak iki kule ve duvarn bir ksm ile beraber, muhafzlarn te brini berhava eyledi. Bu felketin sebebi sdece bir tesadf mdr, yoksa Alman olan kumandann mdsiz bir karan mdr, buras asla anlalamad 506. Austos'un 30'unda kale kumandam anahtarlar teslim ederek hil'at ald. Kamanie muhafzlarnn eyasn nakletmek iin kumandana yz araba verildi. Haleb vlsi ve Rumeli belerbei kaleden gidecek olanlar muhafaza ile refakate memur oldular (16 Cmdell - 30 Austos)'.
Rid'de cumartesi yerine cuma yazldr. Bu bask hatasdr. Yanllk u suretle aikrdr ki, be satr yukarda 2 Cumdell'nn cum'ya tesadf ettii gsterilmitir. M- Senkoweski buna dikkat etmeyerek, matbaa hatsn iki yanl hesap ile arlatrmtr. Binenaleyh eserinde 3 Cmdell 27 Afustos'a (16 Austos) sabet ettirilmitir. Hlbuki eski tarzda dah 3 Cmdell 16 Austos'a deil 17 Austos'a rastlar. (Rid'in ikinci basmnda dah, s. 279, kalenin teslim trihi 3 Cmdell cuma diye gsterilmi ise de, be satr yukar baklnca ve az yukarda ilk gnn perembe olduu grlnce, yanllk grlr.) 506 Kindsberg'in raporu: 30 Agosta reso Camieniec. II Vesocvo e Commandan-te partono verso Leopol, non haveva che 1500 soldati dell quali mille quando si trattava di pace s'abbrucciarono con la polvere della fortezza, che s'ac-cesse coscando due tarri et una bona parte del ponte.. Kindsberg'in Timova'-dan yazlm raporunda Barutun Alman kumandan tarafndan kasden atelenip atelenmedii mehul olduu ilve olunmutur. Musibetin (muharebenin) asl sebebi Lehistan enternonsu Wysocki'nin ehliyetsizliidir ki. Pdih Mekke sleri ile megul olduundan Lehistan zerine yryemiyeceini yazmt.
505

Sayfa

248

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Ertesi gn zt- ahane bu fetihten dolay devlet erkn tarafndan arz olunan tebrikleri kabul etti ye herbirinin rtbe ve memuriyetine gre samur krkler datarak mukabelede bulundu. Hastalndan dolay hanesinde kalan mftnin krk ikametghna gnderildi. O cuma gn yabanla beraber Kamanie'nin balca kiliseleri 507 Pdih, valide sultn, haseki sultn, sadrzam, kaymakam, mushib paa nmlarna olmak zere, camie tahvil olundu (19 Cmdell 2 Eyll). Lehistan le Sulh Akdi Ordy-u hmynda ikamet etmekte olan Lehistan enternonsu, eer Podolya tfek patiamakszm teslim olmay ve Pdih'a vergi vermeyi kabul ederse 508 sulh akdine msade olunaca, aksi takdirde Lehistan'n istil edilecei hakknda yazlan bir mektupla iade edildi. Birka gn sonra, Kmm Hn, Hleb Valisi Kaplan Paa, Rumeli, Anadolu, Karaman belerbeileri, Eflk voyvodas, hat-man Doroszenko Lemberg zerine hareketle grevlendirilerek, yollar zerinde bulunan yerleri batanbaa tahrb ettikten sonra zikredilen ehri hcumla aldlar. Pdih ise Zwanic taraflarnda avlanmaya gitti 509. Mverrih nianc Abd Paa orada, Kamanie'nin fethi ilhmyle yazd krksekiz beyitlik kasideyi zt- ahaneye takdim etti 510 Zwanic'ten Kulandere palangasna doru ynelinerek, Bucak palangas nnde adr kuruldu 511. Defterdar Ahmed Paa, burasn kendi kuvvetiyle ele geiremediinden, o zaman yenieri cus bulunan Abdurrahmn veyhud bunun ksaltlm olarak Abd Paa dah yardm etmekle grevlendirilerek, palanga, yenieri aasna teslm oldu; o srada Adana Vlsi Hseyin Paa ve ikinci vezr mushib Mustafa Paa da Zazlowiec ve Zadlotanka palangalarn ele geiriyorlard (19 Cmdelevvel 1083 - 12 Eyll 1672). Alt gn sonra, Krm Hn'nn tavassutuyla Bucak ahidnmesi
Magdeleine, Mirt-i Osmn Miror ottomman eserinde Sultn Mehmed'in Ukrayna'da Lehistan zerine yry, s. sL 508 Hammer'in Franszca'snda Bodoliye'nin vergi vermesi teklf olunmu gibi anlalr. Hlbuki Rid yle aklar: Eer Leh kral feth olunan Kamanie kalesinin muzftmdan Podolye memleketini dadaa i ceng 0 cidlsiz teslim yhud iltizm- haraca isti'cl ederse (s. 282). (Mtercim) 509 H Sult. partito da Camieniec verso Leopoli; un Intemancio polaio al Tar-tahano per interceder dal Sultans. Kndberg'n Timaroa'dan raporu. 510 Bu kasde Abdi'nin trihinde Vardr. 511 Magdeleine'de (s. 11) Bousanf (Hammer'in metinde yazd Bucak'm yazl Bucsacs, Rid'de Bua.
507

Sayfa

249

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

akdedildi 512. Lehistan iin alalma belgesi olan bu ahidnme gereince Podolya Osmanllarca, Ukrayna Kazaklarda terkedilmiti. Ondan mada Lehistan'n senelik 220.000 duka vergi 513 vermesi lzm geldii gibi, Lemberg 514 ehrine bir defalk olmak zere 80.000 guru harb vergisi konulmutu (18 Eyll 1672). Bununla beraber, camie evrilmemi olan kiliseler mensb olduklar dnden alnmayacakt, Hnst-yan delikanllardan devirme usl ki hakikatte IV. Mehmed saltanatndan beri terkedilmi ise de, Dvn- Hmyn'ca asla vazge-ilmemiti kat' ekilde lavedilmiti 515. Trk ordughna snan Tatarlar ile Hanenko'dan ayrlan Kazaklar, yurtlarna dnmekte serbest idiler. Knm Hnlar'na senelik vergi mtd olduu zere verilecekti; fakat, buna mukabil, Lehistan arazsine bunlar tarafndan akn yaplmayacak ve bundan sonra hibir Lehistanl, kle olarak satlmayacakt 516 . Daha nce, sulhun bozulmasndan sonra, Lehistan'a tbi olan Iipkan Tatarlar Besarabya'ya (Bucak'a) 517 ekilmi ve Knm Hn, Silistre muhafz Hall Paa ile mzkere ederek, kendilerine araz gstermiti 518. Ekim aymn onsekizinde ki trihte birok kat' muharebelerle iaretlenmitir orduy- hmynda mndler, Lehistan Kral*-na emn ihsan buyurulduunu n ettiler. Ertesi gn, Tatar Hm'y-le Kaplan Paa, Lemberg zerine olan yrylerinden dndler. Bunlar vatannn yegne mdafii olan Sobieski'nin nnden kam idiler. SobiesM, Trkler'i Lublin'den, Belczice'den, Lemberg'den att ve buz paralar zerinden atlayarak Dniester'i geti, askerini Bed-navow ormannda gizledi; Clausz'da
Lehistan tarafndan murahhaslar unlard: Volhynie kale muhafz Franois Lubomirski, Gzerniechow muhafz Gabriel Sniecki, bahaznedr Szu-mowski, Ziotnidd. 513 Bu rakam yanltr: Rd'de dercedilmi olan ahidnme mucibince, (s. 284), 1083 Kasm ayndan tibren rikb-i hmyn- ehriyrye beher sene yiirmi kier bin altun verilecekti. Bundan baka yine ahidnme mucibince Krm Hnlan'na slm Giray Hn zamannda vermee taahhd eyledikleri ve veregeldikleri vergileri sl be-s irsal olunacakt (s. 286). 514 bo ehrinden tr hemen bu defa rikb - hmyna seksen bin guru vermei deruhde eylemeleriyle flhl tahsli icn adamlar tyn olundu Rid, c 2, s. 286- llbo, Lemberg'in dier addr. (Mtercim) 515 Bu art Podolya'ya aittir: Devirme ferman olunursa bunlardan
512

250
Sayfa

(Leh beyzadelerinden) ve reayalarndan devirme alnmaya Rid, c. 2, s. 285. (Mt.)

Ahidnme Rid'de ve Abdi'de tafsltyle yazldr. Kamanie muharebesinde Krm Hn bulunan Hac Selim Giray'in daha sonralar 1100 senesinde Ruslar'a galebesi zerine Sbit'in yazd bir kasidede: Esince bd- nyet-i mehib nusratdan Toz itdi tabrn Moskov'un misl-i remd Bucak bucak kanp ol l'ni kahran-leh Yakup memlikin itdi konak konak berbd denilerek Bucak lkesine ve Leh- milletine iaret edilmitir. (Mtercim) 518 Es-SeVA's-Seyyr.
516 517

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

kendisine yirmi defa stn olan Tatarlara galebe ederek kalgay ve nreddni kesin bir bozguna urattktan sonra bunlarn askerinden-30,000 esr almt 519. Hn, kadm usle uygun olarak kapania denilen bir krk, bir murassa kl, bir murassa trke ald; kaymakam ile reis efendiye samur krk, avu-ba ile Leh elisine sde hil'at verildi. Btn Osmanl lkelerine muzafferiyet-nmeler gnderildi, gece donanma yapld. Ekim ay ortalarndan sonra, Edirne'ye dnlmek zere hareket (28 Cmdelhir 1083 - 21 Ekim 1672) ve alt hafta sonra, otuz-drt merhale kat' edilerek ulald (16 bn). Edirne'den ikinci vezir mushib Mustafa Paa, Valide Sultn' icbeden tantana ile stanbul'a gtrmekle grevlendirildi. K esnasnda, zt- ahane Sara ars yannda, Akpmar denilen yerde bir kk ve bir saray yaptrmakla megul oldu. Sadrzam ise, yalnz, tyn olunan vergiyi dememi olan Lehistan aleyhine deil, Rusya ar aleyhine de byk apta hazrlklarda bulunmaktayd. Haziran sonunda (112 Re-blevvel 1084 - 27 Haziran 1673), tekrar tular ukur ayrna 520 dikilerek, Temmuz ortalarna doru hareket edildi 521. Eyll aynn ikinci yansndan sonra, Tuna sahilinde sak'ya ulald srada, sevinli bir haber geldi: Kazaklar, Azof (Azak) kaleine tbi ve Don nehri (Ten Suyu) zerinde bulunan yeni yaplm kaleyi onyedi gn faydasz muhasaradan sonra ric'at etmilerdi. Yine o srada general Sobieski wan Debriz'i bir mektupla Osmanl ordusuna gnderdi. Bu mektupta Lehistan'n senelik 220.000 duka vermek zere etmi olduu taahhdn, Podolya'y kaybetmesinden dolay yerine getirmekte gecikmesi sebebiyle zr beyn ediyordu. Bunun zerine sadrzam, mteferrika Hseyin'i bir nme-i pdih ile Lehistan kralna gndermeye karar verdi (9 Cmdel-hir 1084 - 21 Eyll 1673). Bu mektupla Sultn Mehmed, palangalarn tahliyesi ve 220.000 duka 522 ile bir sefirin gnderilmesi iin srar ederek, askerinin Tuna kenarlarnda bulunduunu ve eer istenildii ekilde cevap gelmezse, gelecek bahnn
Rid, bu vak'adan bahsetmez; yalnz, daha nce memleketin ierilerini dmanca yamalamak iin lbo taraflarna gnderilen Hn'n ve vezir paanm 26 Cmdelhir'da dndn yazar. Lehliler ahidnme hkmlerini icra etmemi olmalarna nazaran, 20 Cmdelhir'da akdedilmi olan anlama sralarnda bir galebeye nail olduklar anlalr. Fakat 30.000 esirde mbalaa olacaktr. (Mtercim) 520 Hatnmer bu ukur.u kabir, mezar mnsna abratr; vk o mnya da gelebilir ve Rid'te izafet yahiyle ukur ayn diye kaydedilmi olmas da bu many te'yd eder; ukur mnsnda olsayd ukur ayr olacakt. (Mtercim) 521 ukur aym'na ota kurulduu 14 Reblevvel; otaa Pdihn terifi 28 Rebllevvel; ayr'dan kalklp hareket edilmesi 23 Reblhr 1064; R&id'-den. (Mtercim) 522 Nme-i hmyn'da narann mikdr tasrh olunmamtr; daha nce Avusturya'dan senede ancak 30.000 duka alnrken Lehistan'dan 220.000 duka alnamazd. Bir sfr fazladr- (Mtercim)
519

Sayfa

251

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

252
Sayfa

giriiyle beraber Lehistan' istil edeceini ilve ediyordu 523. Biraz sonra sak'dan Tuna geilerek plice Boaz'm almak zere ayrlan askerin Kazaklarla iddetli bir muharebeye giritii haber alnd (12 Receb), ve mteakiben Moldavya voyvodasnn da Lehliler tarafna getii anlald (20 Receb 1084 - 31 Ekim -1673). Voyvoda, Sobieski ile gizlice mnasebette bulunarak, nihayet maskesini yznden karmt. Lehliler'e Osmanl ordusunun zayf tarafm gsterdi. Orduy- hmyn'da maslahatgzr (kap kedhu-ds) olan Dimitrasko (Demetrius Cantacuzene) Bodan beliine tyn olundu. Zt- hne, Lehistan ordusunun Hotin civarnda bulunduunu haber almas zerine, Kprl Ahmed Paa'ya kenarlar srmal bir samur krk giydirdikten sonra murassa bir kl ve murassa bir sorgu ihsan 524 ve kendi eliyle Sanca- erifi teslim ederek, serdr, yni veklet-i mutlaka ile bakumandan tyn etti. Ordunun, altm bir gn ikametten sonra tsak ordughn ter-kettii gn, zt- hne, mshib vezr paa ve niac Abd Paa maiyyetinde olduu halde, Babada klana gitti. Btn Lehistan ordusu byk ve kk hatman ile Litvanya hatmannm ve Lehliler'e katlan Moldavya voyvodasnn emirleri ve bu srada talihinin yldz herzamankinden daha fazla parlayan Sobieskfnin bakumandanl altnda olarak, Hotin'de birlemiti. Sobieski, hareket yolunu Osmanllardan gizlemek iin, Kralln ba-alemdn Sieni-awski'yi, dmann nclerini kaldrmak emriyle, ileri gndermiti. Alemdar, Satanow, Jarmolinic, Zyukowicz, Bar. ehirlerini itaat ettirmek suretiyle, Trk tahakkmn Ukrayna'nn ortasnda sarst. Osmanllarm yan tarafnda byk bir maharetle yaplan bu hareket sayesinde, Sobieski Diniester kenarna kadar ulamt. Bu nehir, geen seneki gibi daha imdiden buz paralanyle kapl olduu halde, Sobieski'nin kumandasnda askerin iddeti ve gayretkelii o derecedeydi ki, buz maniasna galebe etmek, onlarn durdurabilmekten daha kolayd. Kesin muharebeden evvelki gece, Eflk voyvodas Ghika, askeriyle beraber Sobieski tarafna geti. Bu suretle Ef-lkllarla Bodan'llar bu trih gnde yine Lehistan Kral'nn kanatlar altnda muharebe edeceklerdi 525. Osmanl ordugh, mdfaas yaplabilecek dereceden daha geni bir arazyi kaplyordu. Sobieski ordugha girer girmez, Silistre Vlsi Hseyin
Mektup Rid'de ve Res Mehmed Efendi'nin n&'snda vardr. Murassa kl verildi; sadrzamn destr- selmsi zerine mcevher sorgu konuldu. Nmtenine kapl samur krk giydirildi. Rid, c. 2, s. 299. (Mtercim) 525 Bu hyanet iin Hammer'in esirgemek istedii takbihi, bizim ilve etmemiz lzm geliyor. (Mtercim)
523 524

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Paa, maiyyetindeki belerbeleriyle birlikte, Dnies-ter zerine kurulan kprden geerek Hotin ve Kamanie zerine yneldi. Ordunun geri kalan, byk bir intizamszlk iinde onlar tkb etti. Kpr krld; insanlar, hayvanlar su iinde bouldular. Osmanl ordusu mahvoldu 526. Bu muharebede telef olan balca asker kumandanlardan Bosna belerbei Sleyman Paa'y, Selanik belerbeiyle Ohri beini, Zaarc-bay, sa-kol alay-beini, Rumeli kedhud ve timr defterdarn, Kstendil beini, yeilbay-rak aasn, Bosna mr-i alemini zikredeceiz. Sadrzamn enitesi ar surette yaraland; Ghika ile Lewenz muharebesini kaybetmi olan Silistre Vlsi Hseyin Paa, g kurtulabildi (11 Kasm 1673) 527 Kprl Ahmed Paa'nn yldz Raab'da Montecuccoli'nin yldz nnde sarard gibi, Dniester kenarnda dah Sobieski'nin yl-dzyle tutulmaya uramtr. Chodkievicz'lerin, Lubomirski'lerin, Sobieski'lerin kahramanlklaryle Lehistan iin bir eref sahnesi olan Hotin meydan muharebesinde, bu Sobieski dah ecdadnn yolunu liykatle tkb etmiti. Kanl bouma saat srmt; yerde 40.000 ceset yatyordu, Prens Radziwill, serasker Hseyin Paa'y kendi eh' ile ldrmt. Sobieski Hseyin Paa'nn zt-i ahaneden alm olduu yeil bayra eline geirmi, Sen-Piyer Kilisesi'ni sslemek zere Roma'ya gnderilmitir 528. Bu sancaa, ona e-de-erde birok harb htralar ilve edilmitir M, bunlar Hotin en ginden Zanta engine kadar olan muharebelerde Hristiyanlar'n Mslmanlar'a galebesine ahitlik etmi ve Viyana, Venedik, Mnih, Stuttgard kilise ve tersanelerini sslemitir. Sadrzam, Cecora'ya kap oradan, kendisine iltihak etmesi iin Kaplan Paa'ya emir gnderdi ve askere Isak'y klak tyin etti. Mahallin pek dar
Otuzikibin olduklar hlde ancak binbeyz kurtulmutur.. Chasepol, Sadrzamlar Trihi, s. 298. De La Croix, c. 2, s. 50. Cantemir, (kitap: VI, s. 6). bir resim ile muharebe mevkiini gsterir. Zauski'nin Epistolae familiares'-inde bu muharebenin iki hikyesi yazldr. 527 Bu mhim muharebeye dir Rid'in verdii malmat (c. 2, s. 300 -301) aadaki ekilde zetlenir: Leh Krah'nn byk ve kk hatman, Letva b-yk-hatmam, fifr Bodan voyvodas birletiler; Eflk voyvodas da o tarafa geti. Dman Hotin muhafazasndaki asker zerine yrd. Osmanl -lar'm bulunduklar tabur (etraf mstahkem harb mevkii) pek byk ve bundan dolay muhafazas kaabil deil idi. Dman buna ayak basnca, serasker olan Silistre valisi Hseyin Paa, yanndaki belerbeileri ile Hotin tarafna lgar etti. Bunlar Hotin nndeki kprden Tuna nehrini getiler ve Kama nice kalesinde karar kldlar. Askerin bakiyyesi geerken kpr krld; birou suda ve bir takm muharebede telef oldu. Bosna belerbei Sleyman Paga, Selanik belerbei, Ohri bei, zaarc -bai; sa kol. alay-bei, Rumeli kedhuds ve defterdar ehd oldular; Kstendil bei ehsv r-zde, yeg-bayrak aas, Bosna mr-i alemi gibi belli bal adamlar esr ddler. Lkin dman dahi ok zyit verdi. Rid'de muharebenin gn tasrih edilmi deildir; Hammer onu ecnebi me'bazlardan almtr. Bunun kamersi 1 -bn 1084 olacaktr. (Mtercim) 528 Avrupallarn muharebelerine bizden fazla dn bir ekil verdiklerinin dell -lerindendir. (Mtercim)
526

Sayfa

253

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

254

olmas cihetiyle klay Babada'na kaldrmaya mecburiyete grd. Zat- hne de yalnz mushib Mustafa Paa'y alarak atla Babada'ndan Hacolupazar'na gitti. Sanca- erif ile kazaskerler dah nianc Abdi Paa idaresinde mteakiben Babada-'na geldi (3 Ramazan 1084 - 12 Aralk 1673). Sultn IV. Mehmed bu tenh mahalde iken, ikinci olu ehzade Ahmed'in doum haberini alarak, Hotin hezimetine kar kendini teselli etti. Pdih'n emriyle her tarafta gece donanma yapld 529. Zt- hne, Hirka-i Saadet hcresiyle has-odallann sakin olduklar yer arasnda yeniden yaptrlan fevkani odada kurulan taht zerinde Ftr bayram tebriklerini kabul etti. stanbul kaymakam vefat ederek, yerine evvelce de kaymakamlkta bulunmu olan brhm Paa geti. eyhlislm Minkaar-zde Yahya Efendi, hastalndan dolay Edirne'de kalmt; sadi-zamn ltfuna mazhar olanlardan ve daha nceleri Kandiye muhasarasnda kazaskerlikle orada bulunan atalcal Al Efendi, stanbul'dan Hacolupazar'na davet edilerek slm'n meihat makamna tyin olundu. zbek Hn tarafndan gnderilen eli, hediye sandklarndan biriyle nmesinin kaybolduunu beyn etti; sandk, ikametgh civarnda bulunmas zerine hrszln kendi tarafndan yapld phesi hsl olduundan, huzr- ahaneye kabul olunmad. Bodan mntkas, firari Etyen voyvodann rehber olduu Lehistan askeri tarafndan talan edildi. Bu srada da Sultn Mehmed Hacolupazan etrafnda Dobruca Tataristan sahralarnda avla meguld. kinci vezir mushib paa, maiyyet-i ahanede bulunduundan, hkmet ileri nianc Abd Paa tarafndan idare ediliyordu. Sadrzam, Babada'nda ikameti esnasnda siys tebligatlarla idar ilere, bir de yaknda yaplacak olan seferin hazrlklarna meguliyetini hasretti (Ocak 1674). Daha nce Bodan, imdi Eflk voyvodas olan Duka, bu emnetin 100.000 guruu bulan vergisini stanbul'a gnderdi. mparator'un mukm elisi Kindsberg Barkoczin'in getirmi olduu Macar slerinin ifdesine gre, Transilvanya prensinin emriyle Deni Banffy'nin slere Franois span ile Jean Locri'yi reis gstermi ve bu adamlarn Trk memleketlerinde iltica edecek yer bulmu olduunu yazl olarak bildirip ikyet etti. Bunlarn, paalarn alaylarnda dah grnm ve
Rid. Defterdar Mehmed Paa. Sehzde'nin veldetine dir yazlan fermana mracaat; stanbul kadsna yazlm ferman Reis Mehmed Efendi'nin mec-musmda 59 numaradadr. (Rid, Sultn Ahmed'in, veldetini 1084 Rama-zan'nn 22- pazar gecesi olmak zere kaydeder, c. 2, s. 302.)
529

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Dvn- Hmyn'ca Transil-vanyallar gibi himaye ve yardm greceklerine dir Szepesin'in getirdii ferman ile alenen iftihar etmi olduklarn da ekliyordu. Dier taraftan Doroszenko, Ruslar'n alt Kazak ehrine ve zellikle erke, Kanyof, Korsun ehirlerine istilda bulunacaklarn bildird i. Krm Hn, sefer hediyesi olmak zere eyer ve krk ile tehizat masraflar iin 12.000 duka alm olmakla beraber, seferde bir mddet bulunamayacandan dolay Pdih'a zr beynnda bulundu. Ruslar*n Doroszenko'yu ezdikten sonra kendi zerine yryeceklerinden korktuunu iaret ediyor ve bundan dolay Bodan'-da bulunan 6.000 Tatar'n iadesini istiyordu (18 ubat 1674). Yenieri ocana yeni kaytlar yapld gibi, hademeden sipahilie kanlan 2.000 kiinin yerine, ebeveynlerinden cebren alnm Hristi-yan ocuklar konuldu. nk IV. Murd'n saltanatndan beri, eskiden olduu gibi, zel memur vstasyle Bulgaristan, Yunanistan (Mora), Arnavudluk Hristiyan ocuklarndan yenieri ocana asker devirilmea,inden vazgeilmi ise de, saray odalarna adam alnmas gerektike bu usle dnlyordu. Bu defa yazlan yenieriler, Hacolupazar'nda Pdih'm nnde geit resmi yaptrlarak, bu mnsebetle samsuncu-baya hil'at ve 100 altn ihsan olundu; yirmi miralay (orbac) kaftan ald; askere 3.000 guru tevzi edildi. Mays banda, Cumhur ile yeni kral seilen 530 Sobieski'nin enternonsu Siekierzynski, Babadana gelerek, geen sene giden Osmanl elisinin iadesinde gecikme gsterilmesinden dolay zr bildiren bir mektubu sadrzama verdi. Bu gecikme, KraTn vefatna ve yeni Kral'm seilmesine atfediliyor ve bar arzular izhr olunuyordu. Sadrzam, sulhun bir sefir 531 vstasyle istenilmesi lzm geleceini syledi. Hotin Ve Lain'in Fethi Birka gn sonra Pdih ota kurdurdu (11 Saf er 1085 - 27 Mays 1674); askerleriyle beraber Pdih'n ordughna gelen Sivas, m, Silistre belerbeileri ve (Msr serdr) mtd zere hil'-atlerle taltif olundular.
O zaman Lehistan cumhuriyet hlinde olup, fakat rs olmamak zere seilen hkmet reisine kral unvan verilirdi. (Mtercim) 531 Kindsberg'in Mays tarihli raporu. Krm. Hm'nn arabuluculuunu rica eden Lehistan hatmanna (Sobieski) Bb- Hmyn'un ak bulundurulmas hakkndaki mracaata cevaben (Rebilevvel 1085 Haziran 1674) trihiyle Selim Giray'a gnderilen ve Res Mehmed Ef.'nin n'snda 103 nu. ile kaytl bu lunan mektup bu hususla ilgilidir. Kindsberg'in raporunda Sobieski'nin Kag-lama (Caglam) (Kalgay'a) Cacsarowski marifetiyle gnderdii mektubun Lncesi vardr. Sobeski'nin Cacsarowski'den evvel Krm Hra'na gnderdii eli Zokowski isminde biriydi.
530

Sayfa

255

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Btn Osmanl lkelerine gnderilen fermanlarda pazartesi, perembe gnleri camilerde ordunun muzaffe-riyeti iin du edilmesi emrediliyordu 532 . Haziran ortasna dc-ru, zt- hne Hacolupazan ordughndan hareket etti (12 Reb-levvel 1085 - 15 Haziran 1674) 533. iftay menziline varaca gn, sadrzamn ordusu birleti. 23 Hazrn'da sak'ya gelindi, iranllardn hududu tehdd etmekte olduklarna dir alman haber zerine Badd'a faal ve tecrbeli bir vl gnderilmesi lzumu hissedildi. Sadrzam, Kandiye muhasarasnda kahramanln isbat etmi olan yenieri aas Abdurrahmn Paa'y seerek, Dr's-Selm (Badadim dou hududunun muhafazasn ona havale etti. Rakka, Musul, ehr-i Zor belerbeileri Badd valisinin maiyyetine memur oldular. (Badd'dan alman haberlerin birbirini pekitirmesi sebebiyle) Abdurrahman Paa gibi sadrzamn tam gvenine nail olan Haleb Vlsi Kaplan Paa ki Kprl Ahmed Paa'nm kaynbiraderidir Diyrbekir valiliine tyn edilerek, yeni memuriyetine posta hayvanlanyle (menzil ile) gitmesi iaret edildi. Orduy- Hmyn Bodan tarafnda bulunurken, Krm Hn Selim Giray kavutuu gibi, Hotin ehrinin muhasara iin Kama-nie'den drt alay {oda) yenieri ile lmc ve kumbarac getirmi olan m Vlsi Hseyin Paa'ya kar koymadan teslim olduu sevindirici haberi de, bir mddet sonra geldi. Ordu, Soroka yaknnda Dniester'i geerek (26 Reblhir - 30 Temmuz 1674) ilk defa olmak zere Kazak arazsinde spel sahrasna kondu. Soroka'dan, Moldavya bei 50.000 kile buday ve un gndermek zere Yassy'ya (Ya) gitti; Eflk voyvodas kprler yaplmas iin grevlendirildi. Soroka'ya be saat mesafede bulunan I-tene palangas Haleb Vlsi brhm, Rumeli Vlsi Seyd-zde Mehmed Paalarla samsuncuba tarafndan tahrb edildi 534. Bar*a hcum etmi olan Lehliler'den Lipka Tatarlan'nm harb armaan olarak aldklar 80 ba, ota- hmyn nne atld. Komar ordughnda dman memleketine akn men* edilerek Krm Hm'na Cehrin kalesinde muhasara edilmi olan Kazak hatmanna yardma komas emri verildi ve bu mnsebetle samur krk giydirildi. Haleb,
Res Mehmed Efendi'nin n'snda 192 nu-da ve 1085 (1674) tarihli fermana bavurunuz. Bu n&'da, 8 nu.da, evvelki sefere dir bir ferman ve 83 numarada yine duay emreden bir ferman vardr. 533 Hammer'de Pdish'n hareketi trihi 9 Reblevvel - 13 Haziran gsterilmise de, mehaz olan Rid'de 11 Rebilevveldir. u kadar ki, Rid'in 11 Re blevvel iin gsterdii cumartesi gn, takvm hesabiyle pazara ve o trih ve gn 15 Hazrtn'a rastladndan tercme metninde takvme uygun olarak bu doru trih gsterilmitir. (Mtercim) 534 Defterdar Mehmed Paa'nm trihi. Bu stene, ihtimal ki Rid'in Nee yazd yerdir; Senkowski'n mecmuasnda bsbtn unutulmutur, s. 112. Rid'de (s. 313) ^Bilftck Nee (yahut Bd- Nise.)dir.)
532

Sayfa

256

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Anadolu, Erzurum valileri kprler kurarak memleketi talan ettiler Tymanowka'da bir Leh elisi geldi 535. Ordu Lain zerine yrd; bu mevk gnde teslim oldu (17 Cumdelevvel 1085-19 Austos 1674). 800 Leh esr alnd ve bundan 170'i rikb- hmyn iin ayrld. Rumeli belerbei Kopanie palangasn yakt; askerin mzrak ularna taktklar birok balarla, muzaffer bir ekilde ordugha geldi. Human'n Zapt Lain'in zabtndan ve Kopania (Winnica)'nn yaklmasndan sonra Timanowka'ya geldiini grdmz Lehistan elisi ki Po-dolya Sakisi unvann tayan Jean Karwewski'dir bir mlakata nail oldu (19 Cmdelevvel 1085 - 21 Austos 1674). Sobieski'nin clus haberini getiriyordu; Podolya ve Ukrayna eyletlerinin terke-dilerek bunlarn Lehistan Krall'na iadesini ifahen teklif etti. Bu teklifler, sadrzam tarafndan iyi karlanmad; Pdih'tan yazl cevap alamayp, sadrzamn bir mektubuyla geri yolland. Sobieski,, bir taraftan da Mysliszewski'yi ve daha sonra Kaczanvski'yi ar hediyelerle Knm Hn'na gndermi, onun Bb- Hmyn'da messir nfzuyle dmanln kesilmesini md etmiti 536 . Lkin kaymakam Kara Mustafa Paa 537, alt oda yenieri ile btn Anadolu, Rumeli, Suriye, Bosna zeamet ve timr sahiplerini drt h top ile alt kulevrin (kalanburne) alarak Human 538 mstahkem ehri zerine yrmt. Kara Mustafa Paa'nm kumandan olaiak giritii bu ceng, ilk muharebesidir. imdiye kadar dima avlarda Pdih ile birlikte grmtk. Silhnn ilk tecrbesini, Kaman e muhasarasnda yapmtr. Bu hareketindeki baars, maiyyetinde-ki askerin okluuyla salanmt. Doroszenko'nun yardmyle, Human, bir hcum neticesinde zapt edildi; ahl katlim olundu; ehrin sokaklar kan iinde kald 539. Krm Hn Selim Giray, Cehrin'i muhasara eden Kazaklar'n, kendisinin geliini haber alnca erkeskerman'a katklarn ve bu mevkiin de hasara uratldm bildirdi. Miralay Rapp'n savunmakta olduu Bialacerkief ile
Rid'de (s. 314), Temtoka. yaztbdr d, hatal olduu anlalabilir. (Mtr.) Kont Swidzinski'nin (mverrihe) verdii malmat. Kont Rzewuski'nin verdii malmata gre. Sobieski tarafndan 1671'de Bb- Hmyn'a gnderilen elcinin ismi Siekierzynski idi537 Salvandy'nin Lehistan Trihi, c. 2, s- 290; zannettii gibi Kara Mehmed deildir; Pdih'la Kprl'nn Kara Mustafa'y bir muhataraya uratmak istemi olmalar da doru deildi 538 Rid*de ve Defterdir Trihi'nde Uman. (veya .Oman.), (Raid, s. 318). 539 Hammer, Viyana'y muhasara eden Kara Mustafa Paa'ya tevecchszlk gstermekte mazurdur. Beyan olunan zulmlere dir bizim trihlerde br z yoktur; herhalde mbalaa karm olacaktr. (Mterc im)
535 536

Sayfa

257

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

258
Sayfa

Ttuslar'n elinde bulunan Kiow istisna edilirse, Dniester'den Dnieper'e kadar olan mntka batanbaa Osmanl itaatine girmiti 540. Krm Hn ile Doroszenko huzir- hmyna karak memleketlerine dnmek iin ruhsat aldlar. Sadrzam keyifsiz bulunduu iin kaymakam Kara Mustafa Paa marifetiyle huzura alndlar. Hn, uhaya kapl samur erkn krk, murassa bir trke, kymetli eyerli bir at; kalgay uzun yenli ve se-rsere (srmal kuma) kapl samur krk; Hn'n iki olu ile dier Krm sultnlar hil'atler; Kazak hatman samur krkl kadife kalpak, bir topuz, donanm bir at ald. Zt- ahane, shhatine kavumasnn ziyadesiyle gerekli olduunu bildirmek zere, sadrzam mevsimin iddetinden korumak iin, kk-mrhor ile kendi samur krklerinden birini (bir sevb has samur krk) gnderdi. Hakkaten bu hediye, Osmanl trihinde mkfat, tevik, mansb tevcihi, bir sevinli haberden dolay teekkr, alelade bir tevecch gsterisi iin yhud bir merasim mnsebetiyle, insan bezdirecek kadar ok grlen krk ve hil'at tevziatnn hepsinden daha mnsib dmt. Dou'da bir krk, yhud hil'atin giydirilmesi, yhud geri alnmas istisnasz ekilde en kk asker rtbeden kumandanlara, hatta h ve pdiha kadar, bir adamn bir hizmete, bir makama getirilmesi yhud azledilmesi demektir. Hkmdarlarn saltanat makamlarndan indirilmesine de hafif bir tbir olmak zere, elbise karmak mnsna hal' denilirdi 541. Eyll ay ortalarnda Edirne'ye doru dn balad (17 Cm-de'1-hir 1085 - 18 Eyll 1674). Isak menzilinde, geen sene valide sultnn Pdih'a vermi olduu cariyeden bir sultnn doumu mnsebetiyle, btn byk memurlar Pdihsn elini ptler. Sobieski ve Jablonowski Trkler'i, Tatarlar' Lehistan'dan karmakta devam ediyorlard: Jablonowski, Dniester sahilleri ahlisini Balkanlar'a doru ekmi, bu da silsilesinin iki yamacyle Krkki-lise Dalan'na srmt. Daha sonra Bar* muhasara ederek Hotin enginin yldnmnde dil Giray sultam malb etti. Braclaw ve Nimrow ile bunun dnda on ehri daha zabtetti. Lemberg defterdar Rzewuski Kprl Ahmed Paa'nn firar ettii yer olan Ras-kowfu ald; Cehrin'e kadar btn Ukrayna, Lehistan'n hkm altna girdi (25 Ekim 1674)'.
Salvandy, (c. 2, s. 291), Mbskoflar'la birinci defa olmak zere hart meydannda kar karya geldiler demekle hat ediyor. nk bir asr evvel, 1560'da, oobebin Rus Don nehri zerinde Trkler'e galebe etmi diler. 541 tGalann asl, hU'at kelimesi, haladandr.
540

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Rex Poloniae Cameneci, Landscoronsky autem apud Bar et'Mohilow tribu -nos militum reliqui,t, ipse Urcainam intravit, solu cum ezercife selectiori usque Baristhenem penetravit, 3 mliara a Zehrin distans, ubi in Scola per-sistit, partem cum Moscis facit. Moldavya Prenslii evrakndan karlmtr 24 Aralk lfr?4 543 Bu ehre Lebler Lwow>, Trkler Ilba. derler. (Bizim trihlerde t vey llbov grlyor.)
542

Sayfa

259

Yaz mevsimi hep arpmalarla gemi bulunduu iin, k zaman diplomatik mnsebetler iin daha msid oldu. Moldavya voyvodas, Lehistan kralnn umm ordughm Kamanie'de ve Lanchoronski'nin Cehrn'den saat mesffede adr kurmu olduunu bildirdi (ubat 1675) 542 . Lehistan'da Fransz elisi bulunan Marsilya piskoposu, Savanie nmnda bir asilzadeyi savaan iki devlet arasnda sulh mzkeresinde bulunmak zere sadrzama gnderdi. Kedhud, erat'in hkmne uygun olarak, kfirler tarafndan teklif edilen sulhun kabul edilerek sene nce Osmanl Devleti'-nin Bucak'ta Leh3tan*a kabul ettirmi olduu ahidnmenin te'yd edilmesi grnde bulundu. Bu teklif, sadrzam tarafndan iyi karlanmad gibi, general Coricki tarafndan Sobieski nmna yaplm olan teklifler de serasker brhm Paa'mn houna gitmedi. 1b-rhm Paa, btn Volhyni eyletini atee ve kana bodu. Wes-nowieckflerin eskiden beri mrs mlkleri olan Zbarras, 40 Heyduk ve 60 Leh ile Fransz kumandam Desauteuil tarafndan savunulmakta olduu halde, dt. Bu ehre snm olan 6.000 Rus kyls az miktarda bulunan muhafzlar boazlayp Fransz' hisarn stnden hendee atmlard. brhm, bu hyaneti iddetle cezalandrd; Lehlerdin gndermi olduklar adamlarla bir tepenin stne karak ehrin yandn, ahlnin katlim edildiini bu temsilcilere seyrettirdi. Desateuil'in ahsnda merdce sebata eref vermek isteyerek yaralarn balatt, fidye-i nectsz Lehistan Kral'na gnderdi. Bir ay sonra Jablonowski 20.000 Tatar' Zloczow'dan kard. Nreddn sultn, Leh generalinden mektupla bir tabb ve ok ile dolu bir trke istedi. bhe yoktur ki nreddn bu suretle eski bir dostluk eserini izhr etmek istiyordu; Lehler'in bu habere verdikleri mn gibi, malbiyetini tirf etmek deil (Hazrn 1675), Jab-lonowski Fransz cerrah Renaud'yu gndermekle beraber, 'Tatarlar ekseriya atlarnn eyerlerini bask yaptklar iin kendisini istirahata davet hususunda im etmek maksadyle, gzel bir eyer gnderdi. Lkin nreddn, kendi hediyesiyle Leh generalini hafife almay kasdetmedii iin, Jablonowski'nin maksadn kavrayamad. Kamanie'nin zabtndan sonra, serasker Lemberg 543 zerine yrd. Sobieski mevkiin imdadna kotu. Osmanl ordusunun geliini kylerin yanmas ln etmekteyken, Sobieski'nin geldiini de top sa-dlan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ln etti (Austos nihayeti 1675). Kral, bakumandan sf&ty-le bir harb iin ihtiyaten her trl hazrlklarn grmt. Kralie, Cizvit kilisesinde Stanislas Kotzka'mn mucizeli tasvirinin nnde diz kerek Cenb- Hak'tan yardm diliyordu. Mslmanlar defa Allah! vzesiyle mukabele ettiler 544 Nreddn, ordusunun Sobieski ordusundan ok fazla olmasna ramen, kat 545. Lemberg muzafferiyeti btn Avrupa'da yankland; Osmanl mverrihleri bunu bsbtn sknetle geitirdikleri iin, daha bir renkli parlamaktadr. brhm Paa, o zaman Volhyni zerine gzlerini evirdi. Mi-telene muhafzlar kaza vurulmu olduklar cihetle Podhaice ile Zawale kalesi, Kral yardmlarna vakit bulmadan nce, teslim olmu idiler. brhm, Podolya eyletinin Trembowla kalesinde daha iddetli bir mukavemetle karlat: 5.000 humbarann yolat ha* srlara, ehrin su ihtiyacna cevap veren su yollarnn tahrb edilmesine, lmlarn uurmakta olduu ta ynlarna birbirini m-tekib yaplan be hcuma mukavemet gsterdi. Bu gayretlere ramen kale dmek zereyken Sobieski imdada yetierek, ikinci defa olmak zere Osmanl tahakkmnden kurtulan Lehistan, batanbaa sevin doldu. Macar sileri Sadrzam, gerek kendisini Almanlar aleyhine tahrike almakta olan Marsilya piskoposu tarafndan gnderilmi bulunan memurlann ifdelerine, gerek Macaristan slerinin vekilleri Forgacs v-stasyle yeniledikleri tekliflere kulak asmamakta srar ediyordu. Lehistan muharebesinin balangcndan beri (Mays 1673) Szepesi'-ye asla duyurulmamas gereken bir sr olmak zere Macar gay-nmemnnlarna yardm vaadinde bulunulmu, bu vid Kprl Ah-med Paa tarafndan temsilcileri Forgacs'a, Kende'ye, Petsy'ye, La-dislas Kubini'ye tekrarland gibi, Transilvanya'dan gnderilen Sze-kely'ye dah sylenmiti (Mays 1674) 546. ki ay sonra, slerin resi Szepesi, Radoczi, Petroczi Edirne'de

260
Sayfa

Salvandy, Lemberg muharebesinin 24 Austos'ta olduunu yazar; nk Za -luski (1, s- 567) ve Legnch'in trihi (s. 249), Au&tos'un son gnlerinde olduunu yazarlar. Dier tarihilere gre 24 Eyll'dedir. 545 Connor (s. 149) ve Daleyrac. ok mbalaa le, Trkler'in otuzbin ve Lehler'in bebin olduunu yazarlar. 546 Bethlen ve ondan naklen Fessler, (9. s. 238), Macaristan Karklklar Trihi (Paris 1686) eserinden daha doru olarak durumu anlatyorlarsa da, o trihe kadar noksansz deildirler.
544

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

sadrzam tarafndan kabul olunarak yeni bir teklifte bulundular 547. Budin valiliinde Kara Mehmed Paa'ya halef olan 548 brhm Paa ile Wardein vlsi Kornom, Bessarmeny, Nanod, Do- soys Heyduklar'ndan ikyet ettiler. Wardein vlsi tarafndan yazlan mektubun stnde altn kabzal kanl bir kl resmi yaplmt k, gy Heyduklar*m zevaline iaret eden bir kuyruklu yldza benzerdi 549. Fransa le Lehistan Arasnda Anlama Fransz Nicolas Beaumont Fransa'nn Rojger Acacia adndaki memuru vstasyle FogarasHa kendisiyle bir muahede akdettiinden beri bir beyanname nerederek Macaristan n-hondlan-hn bakumandan tmvnn alm olan Apafy'nin umm meclisi resi Michel Teleki'nin 550 bir mektubunu getirmiti. Balca Macar slerinin yedisi, yni Emerich, Tkli, Gabrie Kende, Etienne Bignol, Pol Szaley, Melchior Kecser, Martin Kendi , Etienne Baka Wesseleny ile dier n-hond Manyatlar nmna, 12.000 kiilik bir ordu tekilini teklif ettiler. Fransa dah, kendilerine ayda 15.000 ek yardmda bulunmay ve n-hondlann kral tyn etmek istedikleri Bethune'n (Sobieski'nin kayn biraderi) kumandasnda 6,000 s-vr vermeyi taahhd etti. Bir sene sonra Budin valiliine Seyidolu Al Paa tyin olundu. Panayotti'nin lmnden beri Leh mhtedsi Bobovski'nin iyi idare edememekte olduu Dvn- Hmyn tercmanl Rum ta-bbi Mavrokordato'ya verildi 551. Velahd ehzadenin Snneti Ve Hatice Sultanin zdivac Dnleki

Macar N-hosndlaraun Muhtralar, De La Croix'nm Osmanl Devleti'nln Ummi Ahvli, n, s. 60. Bu iki eser Fessler'ic tammiyle medluldr. Kinds-berg'in Mart 1674 tarihli raporu. 548 Budin veriri brhm Pasa'mn Montecucooli hazretlerine Hseyin Aa vs -tasiyle gnderdii 8 ubat 1CT4 tarihli mektup unvru ile mahfuz vesika. 549 Mhrn zerindeki ibareden (tercmesi) Yrb! Muhammed, resul Huda'dan ayr olmasn! > yazldr (Hammer'in bu tercmesi mhrn zerindeki Farsa ibareye uymamaktadr). Mektup 9 Ekim 1674 tarihlidir. Bundan bas-ka: Budin Paasnn Nuh Aa vstasyle alman mektubu 6 Haziran 1674; Ah-med Aa vfistasyle alnan, 26 Kasm 1674. 550 Kindsberg'in Edirne'den damgalanm mektubu. Fogaras'tan yazlan mektup, 15 ubat 1675; Fogaras'ta akdedilmi olan 28 Nsftn 1675 tarihli ahidnme. 551 Bobovski, Kindsberg'in hazr bulunduu ilk mzakereyi (20 Mays). o kadar kt tercme etti ki, Kindsberg bu konuda yle yazar: Dass er sich ooram omnibus prosUtaret und in dergleiohen function wol nicht mehr gebraucht werden maehte-> La Croix, Hbrtlar, 2, s. 24. 32. sahifede mparator maks elisinin ism bozarak Chiniosperg yapmtr.
547

Sayfa

261

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

262

Zt- hne, olunun snnet ve kznn gelin edilmesi iin bir ifte dn hazrlklar yapmak suretiyle Hotin bozgunluunu unutuyordu. Bu dn, gelecek bahar mevsiminde Edirne'de olacakt. Lkin, ihtiamna ramen, ne parlakl ne de mddeti itibariyle III. Murad zamannda yaplan snnet dnne mudil olamad. O zaman, Viyana'ya, Venedik'e, Fransa'ya, Lehistan'a huss sefirler gnderilerek mparator, Do, iki kral dne bizzat davet edilmiti. Bu hkmdarlar, bizzat gelemeyecekleri iin mazeret ileri srerek, dne fevkalde sefirler gndermi idiler. Ya vakit msid olmamasndan, ya dn hediyesi istiyor gibi grnmek istenilmemesiii-den, yhud fevkalde sefir gnderihnez dncesinde bulunulmasndan dolay, IV. Mehmed zamannda bu davetler yaplmad. Geri Hristiyan krallar dne eli gndermekten kurtulursa da Osmanl Devleti'nin Hristiyan tebeas umm enlie nakden yardm etmeye mecbur oldular. Her Rum ailesi 30 ake 552 bir vergi verdi. Edirne'de yerlemi olup da 10 azaden mrekkep olan ve bu miktarda ahslar iin cizye vermekte bulunan aileler alt tavuk, iki besili kaz drt rdek vermeye mecbur oldular. Bundan baka, btn Rum ve Yahd aileleri kalayl bakrdan byk bir kazan imli masrafna itirak ettiler. stanbul'dan en usta. Arap mehtbar, en usta koucular, ip canbazlar, hokkabazlar, maskaralar, Acem soytarlar getirildi. Kadrga esirlerinden birou krekten karlarak elence sandal ve kayklar tehizatnda kullanld. Hatt Venedik'ten komedyenler, algclar istenilmek bile dnld, lkin balyos Quirini bu sanatkrlar toplayp da Edirne'ye gndermenin bir sene beklemeyi gerektireceini hatrlattndan vazgeildi. Defterdar ile beraber dnn organize edilmesiyle grevlendirilen sadrzam Kprl Ahmed Paa 553 ota- hmynun karlmasna bizzat nezret etti. Bu ota, trampete, kudm, zil kaval sadlaryle saray hricine karld (21 Mays 1675). Saray nnde tertb edilen dn mevkii bu binann yannda yarm bir hill eklindeydi. Hillin bir ucunda kurulmu olan zenci hadm-aala-rnn adrlar, Pdi&h'u adrlar yanna kurulmutu. Orada Pdih ile ehzade Mustafa iin zeminden alt kadem yksekte iki kk kk yaplmt. Daha tede sadrzamn mshib vezir paann, kaymakamn, defterdarn adrlar bulunuyor ve hillin, teki ucunda yenieri oca erknnn adrlar bulunuyordu.
552 553

Otuz ake onbe su'dur. (O zamann hkmnce de pek ehemmiyetsiz bir paradr.) La Croiq dah, Ahmed yerine Hamet- yazar.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Dnn ilk gn vezirler ile mihmandarlarnn tantana ile geii yapld. Maiyyetlerinde birok adamlarla gelerek, bunlar iki saf tekil ettiler. Vezirler getii gibi iki tarafta bulunanlar t br uca kadar koar, bu suretle her vezirin kendisi iin ayrlm elan adra girmesine kadar saflar bo kalmazd (1 Reblevvel 1086 -26 Mays 1675). Sadrzam, mushib vezir, kaymakam, defterdar, nianc paa gayet gzel krkler iindeydiler; krkn altndan beyaz canfesten libaslar gzkmekte, balarna terifat destan (kallvi) bulunarak, bu destrlarn arkasndan altndan bir ylana benzer srmal ve ariz (aprazlama) dokunmu bir kuma sallanmaktayd. Ota- hmyna dikilmi olan kavaslar, svr mzrakllar, piyade mzrakllar, mteferrikalar, avular, vezirlerin nnde byk bir saygyla eildiler. Vezirler erge denilen byk mdevver adrlara yerletirildiler. Rakslar, canbazlkan, greleri, avclklar, hokkabazlarn marifetlerini de syebnl sofa denilen yerlerden seyreder ve gece fiekleri seyretmek iin, yine bu sofalarda bulunurlard 554. Gece esnasnda halk, zerine, kuyruklarna fiekler balanm aylar, kpekler, eekler hcum ettirildi ve bu elence halkn pek houna gitti 555. kinci gn mft, kazaskerler ve mollalar beraber olduu halde, huzr- ahanede Kur*n tefsiri yapt 556. nc gn, pdihn hocas vaiz Vn tekke ve tarikat eyhlerini getirdi. Bunlarn nnde birka tiryak, yni afyondan sarho olmu birka adam koturuldu ki, birok dervilerin bence 557 mb-tel bulunduklarnn kuvvetli bir belirtisidir. Drdnc, beinci altnc, yedinci gn siph, yenieri, rikb- hmyn zabitlerin.? ziyafetler ekildi. Sekizinci gn Dvn- Hmyn ve bb- defteri hocalar davet olundu. Dokuzuncu gn topulara, cebecilere nbet geldi. Onuncu
Birinci gn sadrzam ve vezirler davet olunarak bayram tertibi zere etek ptler. Kendilerine tahsis edilmi ergelerde yemek yenildikten sonra, oyunlar tem iin vezirlere mahss syebnh sofalarda kallvileriyle karr eylediler. ergelere her gn matbh- mireden iki nbet yemek gnderilirdi. Vezirler gh istirahat iin ergelerde, gh tem iin sofalarda bulunurlard. Fakat Pdih kalkmadan evvel sofalardan kalkmamalar tenbh olunmutu.. Rid'den telhis, c. 2. s. 321 ve 322. (Mtercim) 555 Biraz kaba olan bu elenceyi, Rid ikinci gn vekayiinden olmak zere yle kaydeder: -Aylar ve kpekler ve eeklere fienkter balanp ate verildikte cmlesi rkp seyirciler zerine doru hcum etmekle hy u hy kopup azim tem zuhura geldi c. 2, 322. 556 eyhlislm AH Efendi fenn-i cell-i tefsirden mnsib bir yeti kerimenin mnsm takrr eyledi. (Milletimizde dnler pekok haneleri mahvettii gibi devletin inhitat ve evketi sebeblernden balca birini de sr- hmynlar (devlete yaplan dnler) tekil eder. m. Murd zamanndaki sr, o kadar israfa yol atktan baka, yenierilii bsbtn bozmutur. IV. Mefa-med'in bu dn de Lehistan hududunda malbiyetler grlmekte iken elbette mnsib deildi; bir hududun hline, bir de u dne ibret nazariyle baklsa, Macaristan'n yalanda kaybedilecei anlalabilirdi. Mtercim) 557 Bene yerine metinde chyosciame. kelimesi yazl olup dipnotta hyosciame nin bene demek, olduu ve Kipt lisnndan <n ilvesiyle ntbenc- sekline girip Homaroi'ua nepcuthe-mn dahi bundan kaynakland gsterilmitir-Homeit buu efkr datc alarak1 >iikretmistir.
554

Sayfa

263

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

gn ehzade Mustaf vzery- izam ve ulemy- kiram delaletiyle ve byk bir tantana ile Eski Saray'dan karlp huzr- ahaneye getirildi. Pederinin elini pt. Orada mft n-td duay okudu (10 Reblevvel 1086 - 4 Haziran 1675). Onbirinci gn ehir ahlsine yiyecekler datld. Onikinci gn ki Hz. Peygam-ber'in doum yldnm (mevld)'dr camide dn merasim yapldktan (yni Mevlid-i erf kraat edildikten) ve vezirlerin ziyafete ekilmesinden sonra bir top atlarak snnet zamannn balad ln olundu (12 Reblevvel 1086 - 6 Hazrn 167). Sadrzam ve vezirler krkler ve herbirinin gaiyeleri bin guru deerinde atlar aldlar. Snnet, has-odada sadrzam, mft, vezirler, kazaskerler hazr olduu halde icra olundu. Kzlaraas ehzde'yi kucana almt. Sadrzam, mushib vezir ellerini tuttular. Kaymakam paa gzlerini kapad. Kesilen ve ameliyatn iyi neticelendiini bildiren para, cerrah tarafndan murassa bir leen iinde Pdihla gtrld. Zt- ahane, cerrahn maharetinden sz ederek onu ihsana garketti. Ondan sonra kzlar-aas, leeni Harem diresine gtrerek sultnlara gsterdi. Btn sultnlar ehzde'nin yanna koarak hatrn sordular. Valide Sultn, byk-hasek sultn, kk-haseki sultn, de kendilerine gre duygular sebebiyle aladlar. Valide Sultn, torununun snnet edilmesi uzun zamandan beri-dnld zere ikinci olu Sleyman'n lmne iaret obuasndan korkuyordu. ehzadenin validesi olan byk-hasek, tahta bir vris dourmu obuasndan dolay sevinliydi. Kk-hasek ise, bir ehzade validesi olamamak te'sriyle, hzn iindeydi. Sarayn toplar ameliyenin ms-bet neticelendiini adr altnda sabrszlkla beklemekte olanlarn hepsine haber verdi. Snnet dn, gn daha ziyafetlerle, tiyatro eklindeki man zaralarla, alaylarla, hediyeler datlmasyle, geceleri ge vakte kadar devam eden fiek elenceleriyle devam etti. Bu elencelerin en seyre deer olanlar, sadrzamn Macaristan, Girit, Lehistan seferlerinde askeri erefinin en gzel bideleri olarak fethettii Uy~ var, Kandiye, Kamanie kaleler inin ele geirili eklini gsteren tiyatro oyunuydu. Bu beldelerin hisarlar ve hisarlarn stnde c-miler (daha sonra camie evrilen kiliseler) grlyordu. Muhasaralar, mteaddit hcumlar, ehirlerden bir ksmnn havaya uuru-luu seyredildi, bir ksm da ateler iinde yerli yerinde kaldlar. Malta gemilerinin Berberiyye gemileri tarafndan zabt edilii de g rld: Dier gemiler de sun' ateler iinde yanm olarak uleler arasnda Pdih'n medhiyle ilgili beyitler okundu.

Sayfa

264

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

558 559

-Elinde koca bir zeker tuttuu halde bununla herkesi selmlyordu. La Crpix, 2, s. 119. Kadnlar grdklerinin grlmemesi iin peeleriyle azlarn kapyorlard

Sayfa

265

Her gn leden sonra ehrin muhtelif esnaf alay gstererek, kendi sanat mahsllerinden sa nmyle hediyeler takdim ederlerdi. Haffflar (Terliki ve kavaflar), ilemeli ve kymetli talarla ssl bir ift pabu arzettiler. Ekmekilerle kasaplar kadifeden gzel Acem kumalarndan yaplm yastklar getirdiler. Kuyumcularn hediyesi, gm serviler zerinde altndan blbller gsteren bir bahe idi. Demirciler, gmten at nallar takdim ettiler. Kazanclar gmten vazolar verdiler. Kazazlar, hediyelerin konulmasna mahss kalieler zerine bunlarn ipekten yaplmlarn koydular. Kllar knlar srmal, kabzalar akk ile sar srdan ve mors dilerinden yaplm drt kl, dlgerler kurunla kapl ve fskiyeli seyyar bir kk takdim ettiler. Terziler, elbise deil, drt leen ile drt buhurdan ve drt glabdan getirdiler. Bu hediyelerin kymet ve zerfeti, her esnafn tekil ettii alayla mten-sib idi. En gzellen kuyumcularn, de bblarn ve tacirlerin hediyeleri idi. Kuyumcular, Ermen, Yahd, Acem kyafetinde idiler. Drt katra yklenmi bir dkknlanndki mcevherler parl parl parlyordu. 200' bulan tacir yamaklar kaplan postu giyinmi idiler. Yanlarna kl aslm, arkalarna kalkan konulmutu. Bunlar bsbtn cengver bir manzara gsteriyorlard. Debblar, ticaretiyle itigl ettikleri hayvanlarn krklerinden giyinmi olmakla beraber, ilerine saman doldurulmu arslanlar, kaplanlar, parslar, aylar, kurtlar, tilkiler, samurlar, vaaklar, gelincikler, tavanlar, kpekler, kediler gtryorlard. Bu esnaftan 36 kii kaplan postlar giyinmi olduklar halde, samurla rtlm ve baka kymetli krklerle denmi bir hnecik nakletmekteydiler ki, krkn o kadar takdir olunduu ve o kadar bol bulunduu bir saraya mahss ei bulunmaz bir cddr. Ekseriyetle bu alaylarn nnde saman yhud kd iinde birer soytar bulunur, seyredenleri ve zellikle kimse grmeksizin glmek iin azlarn rtlerinin ucuyla kapayan, yhud gzlerini parmaklan ile rterek fakat gz ucuyla grebilmek zere parmaklarn aralkl tutan kadnlar, elindeki koca bir zeker 558 ile selmlard 559. Daha geni bir oranda, 22'si kk ve 2's byk 24 sun' nahl, anlattmz dnn huss bir almetini te -kl ederdi. Gemi direkleri kadar yksek, alt bayrak ve alt ak yelken, onalt enlemesine serenle mzeyyen olarak, 100 kle yklenmi bulunan iki byk nahl, dikili talar gibi saray nne dikildi. Nahllardan herbiri oniki kat tekil

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

266
Sayfa

ediyor, bolca yaldzlanm ve bir hill ile sslenmi olarak, palmiyenin tepesine bezeyen bir balkla nihayet buluyordu. Bu baln zerinde ve iki tarafn her-birinde birbirlerine sanlm alt bayrak ile oniki dalgalanan flama salland grlyordu. En alt katta oniki saks iinde birbirini t-kben alt kfezr ile bir o kadar sun' am bulunuyordu. kinci katta ieklerle kark yeil dallardan mrekkeb bir allk ve oniki iri ve kymetli talan temsil eden, drt muhtelif renkte oniki beli grlyordu. nc kat birinciye, drdnc kat ikinciye benzyordu. Beinci katta on iki balmumu me'alesi dire eklinde konulmutu. Dier yedi katta yalnzca iek ve meyve demetleri grlyor ve bunlar bala doru gittike azalyordu 560. Feyz ve bereket veren kuvveti temsil mhiyetinde bulunan bu iki nah, bu suretle alaca meyveler ve ieklerle sslenmi olduklar halde, nr ve yaldzla parlyorlard. Vezirler, valiler tarafmdan takdim olunan hediyeler ki terifat listesinde kaytldr hl bugn dah o zamann ihtiam ve ynelilerine ahitlik ederler. Lkin bu dnn mft ve sadrzam iin devlet ve dince pek mhim grnen en tantanal ksm, orduya kaydedilmek zere ailelerinden alnan 3.000 erkek ocuun snnet edilmesidir. Vaktiyle yenierilerin devirilmesi, byle olmutu. Snnetten iki hafta sonra, Pdihn kz Hatice Sultn'n ikinci vezr mushib Mustafa Paa ile izdivac, ondrt gn mddetle alaylar, ziyafetler, tiyatroya benzer elencelerle ln olundu. Bu izdiva hakknda bir hatt - hmyn karlarak gelini kocasnn ikametghna gtrecek olan sadlk vazifesi defterdar Ahned Paa'ya havale olundu. Senenin en uzun gnnn arefesinde (26 Reblevvel 1086 - 20 Haziran 1675), damadn nian nmyle hazrlad hediyeler sad tarafndan saraya gtrld 561. Ked-hud be idaresinde bulunan yenieriler, alayn en nndeydiler; altm avu ve avuba onlar tkb ediyordu. Daha sonra topu ve cebeci-balar, yz mteferrika ile kapc-balar, ekerlemeleri tayan otuz hamal geliyordu; yirmi yenierinin de her birinin elinde birer erbet testisi bulunmaktayd ve bunlarn azndaki kk aalarn dallar meyve ekerlemeleri arlklaryle erilmekteydiler. Dier krk yenieri de altn kademlk kareler hlinde altn kklerle ve gm emelerle ssl
Bu nahlann bakr zerine kaznm sahh bir resmini Rycaut'da: Bir Trk tantanas iaretiyle, (c. 2, s. 252) ve Petis De La Crotx'da da (c. 2., 's. 128) grlr. 561 La Croix ve Rycaut'mn Rid ve dier Osmanl mverrihlerine aykr olarak gsterdikleri trihler yanltr.
560

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

sna paralar gtryorlard. On nefer, balarnda ekerlemelerle dolu ve ieklerle kaplanm sepetler tayorlard. Yirmi avutan herbirinin elinde ipek kumalarla, muslinlerle, srmal al ve havlularla dolu birer sepet vard; dier yirmidrt avuun gtrmekte bulunduu yirmidrt sepette geline elbise olacak kymetli kumalar vard. Mcevherleri gm leenler iinde, ilemeli kumalar zerinde, yirmi avu gtryordu. Bunlar, mcevherlerle kapl ince kadifeden yaplm t eklinde bir serpua Valide Sultn ile iki haseki ve gelin iin drt mcevherli kemer; gelin ve ehzade Mustafa ile Pdih iin birer murassa sorgu; "gelin le byk-hasek ve kkhaseknin kaymakam Mustafa Paa'ya verilecek kz iin murassa barts; cildi tezhibli ve murassa iki Kur*n- Kerm; yz krat arlnda zmrt bir kpe; Valide Sultn, haseki sultn ile gelin iin bilezik; Pdih hazretlerinin ahs iin murassa kopalar (dmeler) idi. Bunlardan sonra da samur, kakum, vaak krkler, gaiyeleri inci, safir, l'l, firuze ile kaplanm iki binek at grlyordu. Defterdar paa ve res efendi 100 atl kle ile alaya son veriyorlard. Alay saray kapsnda, Pdih'n kerimesi olan sultn nmna, kzlaraas tarafndan kabul edildi. Damadn saray dne tahsis edilerek, yedi gn vezirler, ulem, meyh, yenieri, siph, silhdr, rikb- hmyn, mer ve zbitn parlak ziyafetlerle ikram olundular. Sekizinci gn gelinin cihaz hazne odasnda sergilenerek o gn, kaymakam Kara Mustafa Paa'ya da, ikinci dmd olmas erefine, samur krk giydirildi. Onuncu gn vezirler, kazaskerler sary- hmyna davet edilerek mft taralndan (nikh) ak (icra) olundu ve hazr bulunanlara krkler datld (6 Reblhir 1086 - 30 Hazrn 1675). Bu merasimden sonra Kubbealt vezirleri nde bulunduklar halde, mutantan bir alay tekil edilerek, gelinin cihaz damadn sarayna gtrld. Bu cihazn arasnda eski Rum ye Romallarn muhterem tuttuklar bahe ilhlarnn korularndan kaynaklanan iki ekr bah-esiyle iki nahl ve seksenalti katrn zerine inci ilenmi yastklar, srmal yz rtleri, parlak mcevherleri, hsl hepsi grnecek surette konulmu kadnlara mahss ss eyalar nazar- dikkatleri ekmekteydi. Alayn sonunda cariyelerle dolu oniki araba vard. Cariyeler siyah hadmlar nezretindeydiler. Hokkabazlarn, rakkaslarn, ip canbazlannn elenceleri gn srd; iki can-baz, Selimiye Cmi minaresinden Dmd Paa sarayna uzatlan ip zerinden ok atarak ve bir kollarnda ocuk tutarak

Sayfa

267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

defa getiler 562. Drdnc gn gelin, saray- hmyndan karlarak btn vezirler ve byk memurlarn refkatyle zevcinin sarayna gtrld (10 Reblhir 1086 - 4 Temmuz 1675). Snnet dnndekilere benzer iki byk nahl ile ekerden ustalkla yaplm dier iki kk nahl alay iinde gze batyordu. Gelin bir gm araba iindeydi. Arabaya alt kr at koulmu olduu gibi, zerindeki altn pullu kurdellarn havada dalgalanmakta olduu grlyordu. Alt atl dier drt araba ile, drt atl yir-mibir arabadan herbirinin iinde iki zenc hadmaas vard. D-r's-sade aas atl olarak gelin arabasnn nnden gidiyordu. Onun arkasnda biraz mesafede gelinin validesi olan haseki sultn gm bir araba ierisinde ve arkasnda dier on araba ierisinde hadm-aalan ve halayklar bulunduu halde, geliyordu. Gelin, merasiminin bitmi olmas iin usulen zifaf odasna gtrld. Lkin ko caya verilecek bir yata olmadndan, evlilii bir tevecch nianesi, yhud gelinin mehri zerine hesap edilmi ml bir muamele idi. nk gelinin, henz ocuk yanda vefat vuku bulmu olsa da, kocasnn, mehri ve cihaz hazne-i ahaneye teslim etmesi gerekirdi 563;. Btn vezirler, kumandanlar, dier devlet bykleri, kazaskerler, mollalar, ir ulemya gl suyu datld ve kahveler, erbetler ikram olunduktan, krk ve hil'at giydirildikten sonra dndler. Bu iki dn mnsebetiyle, Galata'da ve brahim Paa Sara-y'nda yetitirilmekte olan gulmlar, hademe odalarn doldurmak iin saraya alnarak, bu saraylardaki mektebler kaldrlmtr. Mek-teblerin vakflarnn da medreselere datlmas kararlatrld. Edirne'deki glmn saray, ksa zaman nce sata karldnda talibi bulunmadndan, pek cz' bir bedel mukabilinde defterdar Meh-med Efendi'ye verilmiti 564. ngiliz Sefareti Ve Berberiye Hkmetleri Ragusa ve Transilvanya elileri ki snnet dnnde hediye veren
Canbazn birisi arkasnda bal bir ocukla bahsi geen ip zerinden dmd paann konana yakn bir mahalde ipin kopmasyle seyircilerden bir zunm' -nin zerine dm ise de, gerek kendisine, gerek zninye zarar gelmedii Rid'de <s. 327) kaytldr. Fakat ocuktan bahsedilmemitir. Halka elence lzm! (Mtercim) 563 Rycaut, s. 252. 564 Bu husus yalnz defterdar Mehmed Efendi'nin trihinde yazldr, (varak: 36). M. D'Ohsson bunu bilmediinden, glmn saraynn kaldrlmasn Sultn brahim zamanna, yni yirmibe sene ncesine karr. Hac Kalfa'nn Takv-m't-Tev&rh'inde dah su szler grlr: *btl-i sarfiy-i gulmn- tbr&hm Paa.
562

Sayfa

268

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

eliler bunlardan ibaretti dne balanlmazdan alt gn nce ve Lord John Finch'in valye Harvey'i yerine istanbul'a geldii gn, istedikleri kabul resmine nail olmu idiler. Lord cenblar, yalnz 60 avu ile 60 yenieri tarafndan karland. Alay, drt katra yklenmi bir tahtrevan ile alt ngiliz atna koulmu bir araba tekil ediyordu. Sefir, Yahd mahallesine gtrlerek, bir eliden ziyde ingene bir oyuncu takmna yakacak bir hanede yerletirildi. Bundan o kadar mteessir oldu k, gelii sebebiyle dier elilerin f edecekleri tebrikleri bile kabul etmek istemedi (20 Mays 1675). Sadrzamla mlakatnda bir ayaklk zerine konulmu iskemleye oturtulmutu; muhatab ise bir minder zerinde bulunmaktayd. Konumasnda kendisinden sk sk bahsettiinden, sadrzam, Fransz elisi M. de Nointel'in uzun nutuklarndan, parlak szlerinden ziyde ehemmiyet vermedi. Bununla beraber eli, kapitlsyonlarn yenilenmesine muvaffak oldu. Onun stanbul'a gelmesinden iki ay nce ve amiral Narborough' -un" kumandasnda bulunan firkateyn ile iki gemisinden ve drt nakliye gemisinden mrekkeb bir ngiliz donanmasnn, Trablus filosu zerine galebesi sebebiyle, ngiltere hkmeti bu amiral m- rifetiyle Vl Halil Paa, Day brahim Aa ve Tarablus dvniyle yirmi maddelik bir ahidnme yapmt ki, ngiltere'nin deniz ulatrmasn ve Tarablus hkmetiyle ticretini salyordu. Bu muahedeye vsta olanlardan biri, Tunus daysnn kardei Hafz Be idi. Bir mddet sonra daynn vefat zerine, Hafz Be, dayl yeenleri Seyd Mehmed ve Seyd Al'den almak istedi. Onlara ma-lb olmas zerine, stanbul'a gelerek yardm istedi ve istei yerine getirildi. Bir oda yenieri ve Anadolu sahilinden yazd gnlllerle Tunus'a geldi. Fakat ieri giremedi. Tarablus'un yeni Vlsi Msrholu tbrhm Be de dokuz harb gemisinden mrekkep bir donanma, kendisinin makamna gemesi iin emir alm olmakla beraber, yine Tarablus' girerjedi. Berberiye hkmetleri ejderi, ban Osmanl idaresi alun-dan ekip karmaya devam ediyordu. Bu yzden Fransa, ngiltere, Felemenk gibi Hristiyan hkmetleri Dvn- Hmyn ie ka-ntrmakszn Cezayir, Tunus, Tarablus emretleriyle sulh ve harb eder oldular. Bu sebepten, vakalarn yazdmz u zamanda, .Cezayir Days ve dvn Fransz konsolosu valye d'Arvieuxfhn getirdii mektuplara cevaben Fransa Kral XTV. Lous*ye mektup yazdlar. Bu mektuplarda olduka byklenen

Sayfa

269

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

bir ed ile, Fransa Kral tebeasnm Livorna, Ceneviz, Portekiz, spanyol, Felemenk, Malta gemilerinde hizmet etmekte olduklarn ve Cezyirliler'in bu gemiler iindeki Franszlar taarruzdan masun tutmak itiyadnda olmadn, bilkis ldrmekte yhud esr etmekte bulunduklarm bildiriyorlard. Cezayir korsan Mezonorta, valye d'Arvieux*nn gzleri nnde birtakm Ceneviz ve Livorna gemileri getirdi, ki bunlarn iinde gnahlarndan temizlenmek iin Roma'ya seyahat etmekte olan Franszlar vard (1675). D'Arvieux, bunlarn ziyareti sfat tadklarn ortaya koymak istediyse de day, bunlarn ziyareti mi, asker mi yhud gemici mi olduklarn aratrmaya hacet olmadn, madem ki dman bayra altndaki bir gemide bulunmulardr, kendilerini esr etmeye hakk bulunduunu cevaben bildirdi. Rumlar Kuds'te Kamame Kilisesinin Muhafazas Hakkn Kazanyor XIV. Louis'nin mektubu, biri on sene ve dieri sene nce, Duc de Beaufort ile marki de Martel'in yapm olduklar ahidnme -leri ksaca dayya hatrlattysa da, bir te'sri olmad. Fransa Kra'-nn Mukaddes Mahal zerindeki himaye hakkn battal duruma drmemi olmak iin Kuds'e seyahat etmi olan M. de Nointel, Rum-lar'n elinde bulunan birka yerin Ltinler'e terkedilmesini salamakla, bu imtiyaz pekitirmek yle dursun, zaafa uratmt. Rum Patrii, Panayotti'nin vaktiyle Rumlar lehinde salam olduu ve fakat haytnda asla kullanmam olduu bir hatt - hmyn ile Edirne dvnna gelerek, Latinler tarafndan ve M. de Nointel marifetiyle yaplan gasb hakknda, alenen protesto etti (6 Ocak 1675) 565. Bu hatt- hmyn mucibince Rumlar bir bert aldlar ki, Sultn IV. Murd zamannda verilmi bir berta binen ve gy Hz. mer zamannda verilmi bir berta atfen, Kamme Kilisesi'-nin, Beytl-Lhm'in anahtar ve avizelerinin korunmasn Sultn Ahmed Cmii'ne senee 1.000 guru ird vermek artyle Rumlar'a temn ediyordu 566. Ertesi sene banda (25 Ocak 1676), Rumlar'a bu kadar msid olan bert ibtl iin sadrzama 10.000 guru teklif etmi olan Fran -sisken

270
Sayfa

Arvieux'de (c 5, s. 254) hatt- hmyna mracaat. Patrik tarafndan salanan murafaa iin de bk. 261. ngiliz tercman, Venedik tercman Tarsia, Barca nmnda tcjr ve Mrn Ragusa tercman taraflarndan imza olunmutur. 566 Kindsberg'in raporu. Taraf- ahaneden Katolikler aleyhinde Patrik hazretlerine verilen bert* unvanl veska565

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

rhibleri hibir ey elde edemediler; Kuds anahtar, kalie ve avizeleri alnarak Rumlar'm Mukaddes Mahaller'e sahip ktklarn grdler 567. Bu suretle imparator ile Fransa Kral'nn Kamme Kilisesi muhafazas iin ekimekte olduklar srada, bu eref Rumlar'a verildi 568. Macaristan Hududu mparator'un mukim elisi Kindsberg, nasl Fransiskenler'i Mukaddes Mahaller'in tasarrufuna sahip klmak hususunda baarl ola -mamsa, Transilvanya elisi de Macar Manyatlar iin Tekeli'yi, onlarn generali olmak zere alenen kabul ettirmeye muvaffak olamamtr. Bu elinin dnnn ertesi gn, Paul Szepesi ve Fan -tscho Housein, 10.000 kii ile Macaristan'da Debreczin ehrini zabt ettiler ve Eri'de bir palanga yapm olduunu iddia ettikleri mparatorluk generali Strasolda'nn teebbslerinden dolay sadrzama mbalaal ikyetlerde bulundular. Bu durum Kindsberg'den sorulduunda, Strasolda'nm yalnz Debreczin slerini vurmu olduunu, Trkler'e taarruz etmemi bulunduunu, asayiin ancak kuvvetle korunabileceini, sz edilen palangann birbuuk sene nce Trkler tarafndan yaklan Wolgar palangas olduunu syledi, Podgoria Trkleri otuz takm ile Hrvatistan'a akn etmiler ve s Wiekovacki'nin rehberlii ile Avusturya hududu zennde Gradiska'y. Dubiza'y, Velica'y, Zoboka*y, Nusoka'y ve Costano-witz'i tahrb etmiler ve bundan dolay hibir tazminat alnamamt. Bunun neticesi olarak Trk aplangas Wigitsch, Karlstadt ahlsi tarafndan istl edildi. Hudud zerindeki vak'alar stanbul'da ok can skt; istanbul kaymakam ark Ticret irketi'nin pazarndaki kartal, kaldrtt ve bunun bir daha grnmesini yasaklad. Budin Vlsi Al Paa gerek kendisi hakkndaki ikyetlerden temize kmak, gerek Avusturya kumandanlar hakknda ikyet etmek iin birka defa Viyana'ya avular gnderdi. Avusturya'nn, Neuhaeusel (Uyvar) belerbei tarafndan mparatorluk kumandan Neutra'ya 2.000 sopa vurulmu olduu hakknda ileri srd ikyetlere
Kuds prokuratoru Domenico Lardi tarafndan Kindsberg'e gnderilen ve onun raporuna eklenen takrirde yle denilmitir: cLoca sancta a Regina Sicileiae Sancta Anno 1300 con cessa et 347 annis pacifice in habitata. 568 La Croix'nn Osmanl Devleti'nin Umm AhvH adl eserinde (c. 1, s. 22) Zt - ahanenin huss bir imtiyaz olarak Dogu'da Hristiyanln yegane hmisi sfatn kendisine vermi olduu Fransa imparatoru, diye yazmas, tammiyle esastan uzaktr. 1525!! Hlbuki Fransa ile ilk ahidnhe, bu trihten on sene sonradr!...
567

Sayfa

271

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

bu belerbei, zulmlerinden dolay cezalandrld cevbn verdi 569. Mantua dk, vaktiyle ceddinin Sultn IV. Murd ile muhaberede bulunmu olduu gibi, kendisinin de Bb- l ile sammi bir muhabereyi srdrmeye hazr bulunduunu bildirdiinden, bir sefir ile hediyeler gndermek isterse, sefirin kabulne rz gsterilecei sylendi. Biraz sonra (Mart 1676) istanbul'a balyos sfatyle Venedikli Morosini ve Lehli asilzadesi Dombrowski geldiler. Dombrowski o vakit Fransa'nn Lehistan nezdinde sefiri bulunan Marsilya piskoposunun bir mektubunu getiriyordu. Msr'da htilaller Badd'dan ve Kaahire'den alnan ve bu iki ehirin herbirinde, bilhassa Kaahire'de askerin isyan ettii ve Kaahire'de Vl Ahmed Paa'mn malb edildii yolundaki ende verici haberler, aym zamanda geldi. Sabk Kbrs Valisi ve Ahmed'in selefi olan Canbulat-zde Hseyin'in valilii zamannda Lehistan muharebesinin gerektirdii asker, hibir mni kmadan gnderilmiti. 3.000 Msrl, daha nce Girit muharebesinde olduu gibi, Lehistan muharebesinin n, eref ve yorgunluklarna itirak etmiti. Ake rayicinin keyf bir surette ykseltilmesi halefinin rahatn bozmamt. Zr paann adaleti herkese bilinmekteydi 570 571. Fakat Ahmed'in idaresinde Bb- l'nin en kk talebi dehet verdi. nk, Ahmed'in defterdar sfatyle umm varidatn bir ksmn idare ettii csn-da kazand tecrbe, mtemadiyen yeni tazyikler olaca korkusunu veriyordu. Bundan dolay askerler Romaili meydanna toplandlar ve kaleye snm olan paaya, askern kendisine kadar gelerek snd yerden cebren karmasn ve haytn ortadan kaldrmasn istemezse, kendi nzsyle buradan kmasn, yn valilikten vazgemesini ihtar ettiler. Ahmed bu tehddler zerine itaat ettiinden, Ramazan Be'i kaymakam olarak yerine geirdiler ve Bb - l'ye cereyan eden vak'alar hakknda bir rapor gnderdiler. Pdih'n emri zerine Badd Vlsi Abdurrahmn, yine o sfatla
Lettera del Verir di Buda Abessa recata da Hasan Ciaus a S. E. Montecuc -coH 16 Mano 1676; ve Lettra. del Verir di Buda recata da Ahmed Cfans ali S Agmto 1676. 570 Bir hatt- erf Msr haznesine, berbiri otuz para kymetinde olmak zere 300 kese arslanl guru vergi tarbetmiti; hlbuki bu akenin kymeti 40 para, spanyol dukasnn kymeti 42, dukato'nun(serf) kymeti 85 para, yaldzlnn kymeti 85 para idi. Yosnf-zde Memned Trihi, s. 170. 571 Paa'nn, emnete hyanet eden bir kimsenin hilesini, kendisine br tesbh gndermek ve bu iaret zerine, bildii ekmeceyi teslm etmesini emretmek suretiyle ortaya karmas hikyesi, ok defa nakledilmitir. Ysnf-s&de Mehmed Trihi, s. 171.
569

Sayfa

272

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Msr'a gitmiti. Onun valilii zamannda Msr iki mdhi fete, alk ve vebaya tutuldu. Unun erdebi alt gurua kadar kt; sebzenin erdebi ise drt guruu buldu. Otun yk 50 akeye kt. Kaahire ahlsi dkknlar yaktlar. Abdi (Abdurrahmn) Paa isyan tevikilerini birer birer ortadan kaldrarak askerleri itaate soktu. Btn tedbrlerine muhalefet eden Ahmed adndaki kudretli azablar khyas, kendine kuvvetle stn gelinemeyen yegne kimse olarak kald. Entrikac bir siyset, paaya daha emn bir re olarak grnd. Bir gn maiyyetindeki zabitlere yle syledi: iinizden hanginiz bir kese ake kazanmak ve maan be kese artrmak iin beyz sopa yemekten korkmaz? Zabitlerden biri, bu art yerine getirmek iin lzm gelen vaziyeti ald. Paa: yle ise dedi, khya geldii vakit kendisine bir kse erbet getireceksin ve getirirken kseyi drp kracaksn. Dedii gibi yapld; kse zabitin elinden dt ve zabite 500 sopa cezas tatbik edildi. Paa bunun zerine khyaya kendisinin zehirli erbet ksesini ikram etti: Bu suretle khyadan kurtuldu. Ab-d'nin valilii zamannda, Garbiyye'de ve Ehomim civarnda birok kyler, Pdihn validesi olan sultn tarafndan vakfedilerek, sultnn Mekke'de yaptrd tekkeye ve hastahneye tahss edildi. Pdih stanbul'da Pdih'n, payitahtn brakarak mparatorluun ikinci ehri olan Edirne'ye yerlemesinden bu yana seneye yakn bir zaman gemiti. O vakit sultanlara hs bir debdebe ile stanbul'un gzlerini kamatrmak lzumlu grld. Pdih Edirne'den kmadan evvel Harem ile birlikte, ehirden fersah mesafede yaplm olan ve ins iin stanbul saraynn en gzel stunlar kullanlm olan yeni Akpmar Saray*n gezdi. Edirne'de in edilmekte olan ve inatnda 2.000 amelenin almakta olduu yeni bir sarayn temelini de att (22 Mays 1676). Pdih. Nsn'm ilk gnlerinde stanbul'a gitti, fakat orada kalmak iin de o kadar az istekli grnyordu ki, Valide Sultn' iki defa yol zahmetine katlanmamak zere Edirne'de kalmaya davet etti (7 Nsn 1676 - 23 Muharrem 1087). Geliinde saraya bile gitmeyerek, Dvudpaa'ya indi: Oradan Has-ky mahallesinin arkasnda, Okmeydam'na gitti. Sultn Mehmed, Okmeydan ordughndan, donanmalarnn Akdeniz'e

Sayfa

273

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

ve Karadeniz'e kmasnda hazr bulundu: Kapdn Paa Sey-d Mehmed (Kprl'nn kayn biraderi) ile ikinci amiral Hseyin Paa'dan herbiri 24 kadrgaya kumanda ediyordu. Biri Adalar De-nizi'ne yelken at, dieri Karadeniz'e doru yneldi. Okmeydam'nda askerin maan tesviye releri bulmak zere, bir dvn kuruldu. Sadrzam vahm surette hasta olduundan yerine bu dvnda enitesi kaymakam Kara Mustafa Paa bakt (14 Mays 1676 - 1 Rebl-evvel 1087). Lehistan le Sulh Vezr-i zamin, bilhassa Doroszenko'ya gvenmek hususundaki imknszl anladndan beri, kendi vaziyetini hissetmesi, belki ken disini Lehistan ile uyumaya sevketmiti. 20.000 kiiden mrekkeb olan Osmanl ordusu Kamanie (Kaminiec) zerine yryerek, yeniden in edilmi olan Khocim kprsn gemiti. Ordu erzakn toplayp Tatar Hn ile birleince, Bar nnde ordugh kurdu. Bosna Valisi serdr brhm Paa vefat ettiinden, yerine m V-lsi brhm Paa tyn edildi (Austos 1676). Bu brahim'lerden birincisine iman, ikincisine eytn lkablar verilmiti. eytn brhm, zten tammiyle tahrb edilmi olan Volhiny'de dolaaca yerde, Galiya zerine yrd. Podolya'ya ve Pokuzia'ya hkim olduundan, bunlardan voyvoda Dukas'n lehine bir zeamet tekil etti ve bu iki memleket ahlsinden Rus mezhebinde bulunanlar kendi nzlanyle Osmanl idaresine tbi oldular. Bununla beraber yenieriler mrldanmaya baladlar ve kendileri muharebenin btn yorgunluklarna mruz bulunduklar halde Pdih'n av keyfinde olmasndan ve vezr-i zamin rahata stanbul'da oturmasndan ikyet ettiler. Bereket versin ki, askerlerin memnuniyetsizlii, yaknda sulhun akdedilecei haberi zerine bertaraf edildi. Her milletten alt zabit 572 sulhun artlarm tanzime memur oldular. Lehistan kralnn, Mohilon kalesinin altnda ordugh kurmu olan Tatarlar'dan binlercesine hcum ederek malb etmi olduu haberi geldii vakit, brhm Lehli murahhaslarla masa bandayd. brhm, Lehistan murahhaslarn iyice azarladktan sonra, svarisine Lehliler'e kar yrmesi
Bu mzkerelerde Lehistan' temsil eden murahhaslar unlard: Wisniowecki prensi Constantin, George Wielhorski, Franois Kobytecki, Pierre Telef, Stanislas Debrowski ve Jean Karwowski. Trk murahhaslar arasnda vezr-i zamin biraderi ile Hn'n kayn biraderi Murtaza Be grlyordu. Zaluski, Epistolae. Coyer, (c- I, 4) ancak Bendinski ile Korberciki'yi zikreder,
572

Sayfa

274

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

emrini verdi. Svr onlara Zu-rawna surlar altnda yetiti. Muharebe uzun. ve kanl oldu, fakat zafer arada kald ve ancak cengi geriye brakt (27 Eyll 1676 -19 Receb 1087). Sobieski, 15.000 kii ile Zurawna yaknnda siper ala rak, arkasn Dnieste'r'e verdi. n taraf Suritza rma ile korunmutu, sanda ormanlar ve bataklklar vard, solunda kk Zu -rawna ehri bulunuyordu. Yirmi gn, 66 topuyla 200.000 kiiye kar kendini mdfaa etti. Herbiri ellilik yirmi toptan mrekkeb drt batarya, birdenbire Osmanl ordugh zerine ate at; her gn bir hcum, yhud ceng oluyordu. Hn ile serasker birbirini suladlar ve mzkere etmek gerektii dncesinde bulundular. Krm Hn birka defa Lehistan Kral'na Alh Aa'y gndererek, Kral'a vezr-i zam tarafndan konulmu olan artlar kabul ettirmeye alt. Sobieski de kendi tarafndan miralay Grebn ile temsil edildi 573. Nihayet sulh imza olundu 574 (27 Eyll 1676 - 19 aban 1087). Bu ahidnmenin hkmlerine nazaran Trkler Kamanie'yi ve Po -dolya'y muhafaza ediyorlard. Hudud hatt Buca (Buczacs)', Bar*!, Bialow'u ve Cerkow'u tkb edecekti. Ukrayna Piarzako ve Pa-volocza mstesna 575 Bb- l'ye tbi oluyordu. Buczacs sulhu hakkaten yenilendi ve ahidnmenin Trke msveddesinde Andre Modrzeioroski'nin vezr -i zam nezdine giderek, bir sefr tyn edilinceye kadar orada kalaca kararlatrld. Kprl Ahmed Paa'nn rtihli Bu esnada Pdih'n karargh Okmeydan'ndan eri ayr'na, oradan da Edirne'ye nakledildi. Kaymakam Mustafa Paa ile yine ayn isimli olan nedim ve nianc vezr Abd Paa, Pdih ile birlikteydiler (10 Ekim 1676 -. 2 bn 1087). Vezr-i zam pek hasta olduu halde, Pdih'n kararghm tkb etmeye gayret etmiti. Burgaz'dan karken Ergene bendi yaknnda, Karabiber ifigi'nde durmaya mecbur oldu ve onsekiz gn sonra orada vefat etti (30 Ekim 1676 - 22 bn 1087). Bu gibi durumlarda mtd olan dualardan sonra, maiyyetinde-ki
Coyer, Kuryeki ve Bidzinski'yi sulh akdine baard olmu murahhaslar olarak gsterir. Jonsak yukarda saydmz altsn zikreder ve balarnda serlerinde bu malmattan hibirini bulamadmz Zaluski'ye nazaran Rze-wiski'yi nakleder. 574 Lehistan vesikalarna nazaran 27 Ekim, ahidnmenin imzaland gn olduundan, Trk mverrihlerinin rivayet ettikleri <9 bn - 17 Ekim) trihi ya bir basm yhud br mstensih hatasdr ve hakk trih 19 bn'dr. 575 Rid'de (c. 1). Piyace ve Kadpalinc
573

Sayfa

275

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

adamlar cenazesini stanbul'a gtrdler. Cenaze orada, p 3deri Kprl Mehmed Paa'nm yaptrm olduu trbeye defnedildi. Kprl Ahmed Paa, 15 seneden bir gn eksik bir mddetle vezr-i zam kalmt: O vakte kadar Osmanl mparatorluu'nda idarenin dizginlerini elinde tutmu olanlarn hepsinden, mevkiinde en fazla kalm olan o idi. Sokollu'dan sekizbuuk ay fazla idare etmiti. 41 yanda iken, arb ve rak imekteki ifratndan ileri gelen bir istiska'dan vefat etti. Kprl Ahmed Paa uzun boylu ve az imanca idi. Gzleri iri ve epeyce ak, rengi ok beyazd. Tavrlar hrmet telkin edici ve mtevzi idi, hareketleri czib idi. Pederinin ne istibdadn, ne de zulmn gstermezdi. Yolsuzluk ve hakszln dman, rvetten ve hasislikten o derece uzakt ki, kendisine hediyeler takdim etmek ekseriya nezdinde iini grdrmemeye mudil olurdu. Her-eyi abuk kavrayan ve mstehzi mfekkiresi, pek salam olan hafzas, metin ve emin olan muhakemesi, ak zeks ve birok delillerini gstermi olduu hiss-i selimi hakikati aratrmak hususunda kendisine hayrete yn bir ekilde hizmet eder ve hakikate mtd zere en ksa yoldan varrd. Lzumsuz szn dman olduundan, dima byk ihtiyatla iyice dndkten sonra ve ii bilerek sylerdi. Daha balangta eriat mesleine girmeye niyet ettii vakitten beri kendisini incelenmesine vakfettii ilim, Raab ve Dniester sahillerinden ve Kndiye'nin ynt ve duman bulutlarnn arasna kadar yolda olmutu. stanbul'da bir umm ktbhne te'ss ederek, ilme bir bide yaptrd 576. irler, Fakhler Ve Mverrihler Kendine mhrdar olarak, Cevhr't-Tevrh mellifi ve kendisinin mverrihi Hasan' semiti. Dvn efendilerinden biri Kamanice fethinin mverrihi olan ir Nb idi. Bir dieri de Uyvar*n d hakknda ebced hesabiyle bir trih drm olan ir H-i'dir 577. Kandiye fethinin ebced hesabiyle trihi ir ve dvn efendisi Mezk tarafndan sylenmitir. ir Tlib'ye bir mddet reis efendi memuriyetini vermi ve ir Fenn, bir kaside tanziminde muvaffakiyet gstermi olduu iin, cizye denilen verginin ktib-liine getirilmiti. Fenn'nin iki byk ihtiras vard: Kadnlara

Sayfa

276

M. D'Ohsson, c. 1, s. 488. Ktitbhneyi in ettiren, Toderi'nin oluyla kan -trd pederi deildir. Kprl Mehmed, ne okuma, ne yazca bilirdi. Vigneau, Osmanl Devle'nn HM Hzin, s. 75. 577 Hl tercmesi Sef'nin tezkiresinde, 79 nu.dadr.
576

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

olan ihtiras ile inat hrs 578. Fenn Boazii'nin Rumeli tarafndaki sahilde, gzel resimlerle ssl muhteem bir kk yaptrmt. Kprl Ahmed'in himyesi altnda kymetli kitb tertb etmi olan Hezarfenn, Hseyin daha devaml bir bide brakmtr. Bir umm trih; bir Osmanl imparatorluu ihsiyt (istatistikleri), bir de Osmanl Hnedm'nn ykselii hakknda bir ser 579. Kprl Ahmed yumuakl, adaleti ve irlere, fakhlere, istatistik erbabna, bilhassa zikrettiimiz yedi zta gstermi olduu himyesi ile, hak etmedii halde byk diye lkablaridrlm olan pederinin Ruh ve Vecdi gibi ir ve limleri dma mahkum etmekle ve birka bin kiiyi ortadan kaldrmakla ilme ve insanla kar yapm olduu fenal batanbaa tamir etmitir. IV. Mehmed saltanat, daha dorusu iki Kprlmden Ahmed'in ve daha sonra biraderi Mustafa'nn saltanatlar Osmanl edebiyatnn par lad, sonuncudan evvelki bir devir olmutur (Hammer ana g re dnlmelidir. Hazrlayan). Bu devirde edebiyat, bilhassa f-kh'a ve hitabete dir eserler ynnden, Kaann Sleyman saltanat zamanndaki parlaklk derecesine ve sonradan mverrihlerin ve Hac Kalfa'nn ansiklopedi suretinde eserlerle ulatklar allmelik derecesine varmam ise de, IV. Mehmed zamannda dah Osmanl edebiyatnda, sekin irler, mverrihler, fakhler, tabbJer, msik-inslar ve hattatlar vardr: Bzlar bilhassa in san'atm-da stnlk gstermilerdir. Seffnin tezkiresinde Onyedinci asrn son yansnda ve Onsekizinci asrn ilk onyedi senesinde temayz etmi olarak gsterip toplad 500 nzm arasnda 50'si dvn brakmtr. 12*si yalnz na't tanzim etmilerdir 580. kisi (Tfl ve Medih) estir iir ile megul olmulardr 581. Dier ikisi de Pey-gamber'in

IV. Sultn Mehmed bir gn Fennt'ye, dnyada pdihlarn bulamyacaklar bir zevk bulunup bulunmadm sormutu. Fenn: Evet. dedi, drt nikhl zevceyi birdenbire boamak zevki; dnyda en byk zevk budur, bu hakikaten meliklerin bir hasretidir, fakat byle drt mustebidden brden kurtulmak zevkini hkmdarlar takdir demezler: nk pdihn zevceleri yoktur; onun ancak esirleri vardr. Sef, nu: 312. 579 1) Tenkhet't-Tevrh. Bu eser mparator Ktbhnestnde 474 nu.da ve benim mecmuamda birinci cildin evrak arasnda 25 nu.da mevcuttur. 2) Kaaaatt -nme- Saltan Mehmed. 13 fasldan ibaret; bu da M.Gr. Rzevuakl'nin ktfip-hfinesinde bulunur. Osmanl tmparatortufamn Tekilt 1, s. XX 3. Trattato della Grende deHa Caaa Otomana- Bu eser M. Gr. Ottavio Castigon'-nin dostluuna medyun bulunduum ve DeHa letteratura dert Tnrctf da Bat-tbta Dfloado isminde, Venedik'te, 1688'de neredilmi pek ndir bir risaleden karlmtr, s. 12, 14, Hseyin'in statistii dahi bunun iimledir. 82. sahtfe -den evvel: lrtretto dil Geren dellmpero Ottunana'ya baknz. 580 Bu oniki ir unlardr: Hk, Huls, Dni, n, Rzk, Riz, Remz. r. Abdullah, Adl, Feni, ve Kens. Sef "nin tezkiresinde 70, 75, 85, 93, 10?, 131, 223, 245, 262, 277, 315, 344 nu.larda hal tercmeleri vardr. 581 Tfll'nin tercme- hli 227, Medih'ninki 364 nu.lardadur.
578

Sayfa

277

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Mi'rc'ndan ilham almlardr 582. Arab ve Acem irleri dah bu devirde tercme ve tefsir edilmilerdir. Bunlarn arasnda Tura'nin ve K*b bin Zheyr*in mehur kasidelerini zikredeceiz 583. Acem iri Cell'in Gl Bahr*, Kprl Ahmed'e sagoc'nin Kategoriyat'n dah ithaf etmi olan Sbir tarafndan tercme olunmutur 584 . sim, Kaaf-zde'nin Leyli v Mecnn nmndaki hikye tarznda manzumesine 585, sim da yine ayn irin Mec-mua-i Ezhr*na devam etmilerdir 586. Riz ve Riz'dan sonra zzet 587 ve Kefeni 588 irler hakknda tafsilt toplamlardr. irlerin en mehurlarndan biri, Mustfa'nn huss ktibi olan Nb, Sef tarafndan asrn irlerinin en by olarak vasiflan-drlmaya lyk grlmtr 589. Nb, bir nashatnme ile Ha-rameyn hakknda bir Tuhfe, bir de evvelce zikrettiimiz Kamanie zabt trihi yazmtr. Dier bz irler de hattat olarak itibr bulmular ve t'lik'te, iire tatbik edildii vakit onun gibi arz ile sem arasnda muallakta Kalan meyiller, yazda temeyyz etmilerdir 590. Cevr'nin vefatndan bahsederken epeyce yukarlarda, kendisinin sfiyne eserlerinden bahsetmitik; fakhlerinin birounun eserlerini zikretmekle, eserleriyle fkhta mevkiini isbatlam olan Msr*-den ve eserlerinden okuyucularmza bahetmi olacaz. San Abdullah resefendinin ki iirde ismi bazen Abdi'dir ahlka ve bedyi'a (estetik'e) dir eserleri unlardr: Nashat'I-MIk, Seme-ret'1-Fud, Dnte v Cevhere, Meslek-Uk. San Abdullah, bunlardan baka Arablar'da ve Acemler'de tanzim edilmi olan sfiyne eserlerin de en mehur ikisini, bn'l-Arb'nin Fuss'u ile Ce-lleddn-i Rm'nin Mesnev'sine tefsirler brakmtr. O devrin en muteber mektublar Mft Abdlazz ile ir Nb'ninkilerdir. Bal dr-zde'nin akirdi olan Selis, stadnn gsterdii 591 misle uygun olarak, fkh veskalan iin rnekler brakmtr 592. Bu irler topluluu arasnda birou mparatorluun en yksek makamlarna ykseltilmilerdir: kisi,
Mi'reiye. Hac rif'in ve Nb'nin hl tercmeleri 269 ve 429 mardadr . Abdi'nin tercme ettii -Bned Sud ve Lmiye. 584 Sef"nin tezkiresinde nu: 210. 585 Sef tezkiresi nu: 274. 586 Sef tezkiresi nu: 256587 Sef tezkiresi nu: 259. 588 Sef tezkiresi nu: 340 589 Sef tezkiresi nu: 425. 590 Sef'nin Mdh'inde t'Ik hattatlar unlardr: Siyahi, Arif, sim, Kgif, Sad, Avn, Hihn, hd, ehr; tercme-i hUer 580, 155, 269, 273. 342, 167, 254, 77, 194 ve 176 nu -Iardad 591 Saver- Baldar-zde. Berlin Kraliyet Ktbhnesine konulmu Diez el yazmalar arasnda 592 Selis, Sef tezkiresi, nu: 143. Vefat: 1060.
582 583

Sayfa

278

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Seyyd'in, Baha'nin, Feyz'nin ve Azz Efend'nin tercme -i hlleri Sef'nin tezkiresinde 143, 32, 305 ve 242 nu.larda bulunur.
593

Sayfa

279

Hazm ve Abd, devlet ktibi ve mhr-i hmyn muhafz olmulardr; dier drd, Baha i, Azz, Sad ve Feyz 593, mftl mevkiine kanlmlardr. ada irlerin en by Nb olmakla beraber, bu ilk Osmanl irleri ve bilhassa rebb irlerinin en yksei olan Bak ile mukayese edilemez. Fakat bahsettiimiz bu devir pratik nokta-i nazardan kymetli vesikalar hususunda pek feyizli olmutur. Kapdn Mustafa Paa'nm mhrdn Hseyin Vecih'nin yazm olduu trih, yirmibir senelik bir devri iine alr. Emr Al de Segedin muhasaras hakknda huss bir eser yazmtr. Her ikisi de naklettikleri vak'alara hid olmulard. Drziler prensi Fahreddn'in olu ve vezr-i zam Nash'un oullar (Maan-zde ve Nash-zde) kltan kurtularak, klelerin arasnda bytlmlerdi. Bunlar, hazr bulunduktan vak'alan nakletmeyi, pederlerinin misllerine uyaak trihe elem verici bir mevzu vermeye tercih etmilerdir. Minr mfessirinin olu ile mdekkk ve b-taraf Hac Kalfa, Kaann Sleyman'n tarihisi Byk Nianc'nm tumturakl slbunu ve byk mft Sa'deddn'in eserlerinin gzelliini bozan tantanal sz sergisini glgede brakmlardr. Mft Azz'in umm trihi pek te-bihli ve pek muhtasardr; kendi zaman hakknda yazd trih de pek dank ve pek muhteris grnr. Devlet ktibi Abd Paga'ya gelince, rih'1-Menr-zde, Nash-zde ve Hac Kalfa ile ayni derecede tutulmak iin, en kk tafsilt kl krk yaran bir ihtimamla kaydeder, fakat dierlerine kyas edilince Azz'in ve Abdi'nin trihleri, iki kymetli vesikadr. mparatorluun mverrihi Naim, zikrettiimiz bu eserlerin kendisine gstermi olduu maddeleri sra ve birlik aramakszn birbirine eklemekle iktifa etmitir. Fakat Murd'n istibdadm, brhm'in sefahatlerini, askerlerin ve hadimlerin mnsz hkmetlerini telin ettii ve Osmanl hkmdarlarn tahtlarndan indiren isyanlarn sebebini ve nereden tahrik edildiini gsterdii fkralarndan dolay, vgmze lyktr. Ondan sonra devlet tarihileri, serbestilerini bsbtn unuttular. Nam'nm halefi olan ve Abd Paa ile onun tkbisi olan defterdar Al Paa'dan istinsah etmi olan Rid, her trl trih muhakemeden ve zellikle bir devrin mmeyyiz vasflarn ifde eden izgilerden adet Vazgemitir. Mracaat etmi olduu en iyi men-b, Kprl Ahmed'in mhrdar Hasan'm, Kprl'nn Kandiye muharebesi nihayetine kadar yazm olduu trihidir. Mellifin Kprl tarafndan yazlm muhtralar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

sadelikle zikrettii ve Kprl'nn kaleminden km plan siys yazlan vesika arasna dhil ettii bu tercme-i hl kitab, ilimle askerlik san'atn ahsnda birletirmi olan bu devlet adam hakknda yaplacak en byk me-dihdir. Zr kl kullanmas kendisine, yalnz ilm olacak gibi grnen bir meslein balangcndan beri alm olduu kalemi de kullanmay unutturmamt. Sokollu Mehmed Paa le Kprl Fzl Ahmed Paa Arasnda Bir Mukayese muharebe, Macaristan, Girit ve Lehistan muharebeleri; fetih: Uyvar, Kandiye ve Kamane fetihleri, byk Kprl Ahmed'in haytna olduka parlak bir renk verirler. Kprl Ahmed, 15 sene mddetle mparatorluu geniletmi, sknetle idare etmi ve ona salim bir nizm vermiti. Sylediimiz gibi, kendisiyle kyas edilebilecek yegne adam olan Sokollu'dan dokuz ay fazla hkmet etmiti: Hakkaten, ikisinden hangisinin dierine stn olduu bir meseledir. Bu iki devlet adamnn idareleri ve vefattan arasnda tam bir asr gemi ve Mslmanlarn itibr ettikleri ve her asrn banda byk bir adam zuhur ederek kendine has olan vasflann iinde bulunduu asra vereceini bildiren halk meselinin doruluu, bu suretle zahir olmutur. Sokollu ile Kprl Ahmed'den, her ikisi de vezretleri zamannda kendilerinin tabi ve sonradan edinilmi istiddlarma tamamen muhalif bir istikameti zarur olarak tkb etmilerdir. Sokollu kleler ocandan karak askerlik mesleine girmi ve otuz seneden beri bu meslei ecaat ve muvaffakiyetle tkib etmekte iken, Sleyman, kendisinde bir bavekili temyz eden zelliklerin hepsi bulunduundan, onu kendisine vezr-i zam yapmt. mparatorluk, bu seim sayesinde, Sleyman'n saltanatnda erimi olduu kudretin derecesini onun vefatndan sonra bile muhafaza etmiti. Kprl, bilkis, genliinde kendisini fkh incele melerine vakfetmi iken, 26 yanda, pederinin ismi ve. validesinin mahareti sayesinde, henz lyk olmad vezr-i zamlk mevkiine anld zaman, Sleymniye'de mderrislik payesine dhil olmutu. Bakumandanlk vazifesine hi istidad olmad halde, ya an ve eref ak ile, yhud ecnebi ile harbetmek dahil ihtilllerin ynn deitirmek iin en iyi re olduuna inanm olduundan, sava bir yola atlmt. Adete stnlnn yamsra sebatkr-lmn kuvvetiyle Uyvar*, Kandiye'yi, Kamanie'yi zabtetmi olmakla beraber, Saint-Gotthard, Khocim

Sayfa

280

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

594

La Croix, Osmanl Devleti'nin Ummi Ahvli, (c. 2, s. 89). yi malmat alamamtr; zr Kprl'nn iki

Sayfa

281

muharebeleri, Osmanl ordusunda dolaan ve Kprl Ahmed'in kumandan olmak iin yaratlm bir adam olmadna dir olan fikri destekleyen kanl deliller idi. Otuz sene karada ve denizde harb ettikten sonra Sokollu, Kp-rl'den pek farkl olan btn ihtimamlarn, bansn muhafazasna hasretmi ve idaresi zamannda yaplm olan en mhim fetihler; Arabistan, Grcistan ve Kbns fetihleri, Sinan ve Mustafa gibi grltc ve hrsl reislerin sava zihniyetiyle girimeye mecbur kald seferlerin, irdesi dndaki neticeleri olmutu. Kprl'nn ve Sokollu'nun vlmesi yolunda uras da si>yle nilmelidir ki, her ikisi de adaleti ayn derecede sevmilerdir. Kprl'nn tabati, Sokollu'nun tabatinden daha yumuak, #kri onun fikrinden daha malmatlyd. Sokollu'nun okuma yazma bilmi olmas bhelidir, bununla beraber ulemy himaye etmitir; ve ulem arasnda en sekinleri, eserlerini kendisine ithaf etmilerdir. Ahmed'in vezretinin ilk senesinin bir dizi idamlarla gze arpm olmas, isyan tohumunu bastrmak zaruretinin kendisini mecbur etmi olmasndandr, yhud sleri, babann karsnda olduu gibi, oulun karsnda da titremeye altrarak cr'etkr teebbslerini tekrarlamaya cesaret etmemeleri iin, onlar daha iin banda korkutmay faydal addetmi olmasndan ileri gelmitir. Bundan do lay, esasen simasnn tabi ifdesi ltufkrlk olduu halde, kederli bir tavr taknmtr. Kprl ile Sokollu, her ikisi de, birbirine pek aykr olmakla beraber, byk zorluklar yenmek zorunda kalmlardr. Sokollu, mparatorluu mkemmel bir nizm iinde bulmutu; daha yeni tanzim edilmi olan btn makamlar kendisinin ykselmesine tam bir birlik hlinde hizmet etmilerdi. Bu suretle imparatorluu kendisinin vefatna kadar ve pdih zamannda kuvvetli bir elle tutmaya muvaffak olmutu. Fakat Mustafa Sinan ve Ferhd gibi II. Selm'in sefhne ihtiraslarnda ve Murd'n zaafnda vezr-i zamin kudretine kar mdhi yardmclar bulmu olan kuvvetli ra kblere kar mcdeleye mecbur olmutu. Bu nokta-i nazardan Kprl'nn ii ok daha basitti: nk, ne rekabetten, ne de av iin ihtirslanyle megul olan Pdih'n zaafndan korkmasna mahal yoktu. mparatorluun en yksek ve en nfuzlu makamnn sahipleri, kaymakam Kara Mustafa, kapdn Kaplan Paa ve Seyd Mehmed Paa 594

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

282

eniteleriydi. Bu kol ile Osmanl mparatorluu'nu kucaklad gibi, ordusuyla, Asya, Afrika ve Avrupa ordularyle, Kandiye'yi zabt etmiti. Fakat Sokollu'nun vefatndan beri imparatorluun tekilt para para yklyordu. syan ve ihtilller mparatorluun muhtelif ksmlarn birletiren balar koparmt. Ha-kkatte Ahmed'in babas bu hallere kuvvetli reler bulmutu, fakat onun idaresi ancak be sene srmt. Mliye ileri ve ordunun tekilt kntye uramt. Zeametlerin drlmesi ve Kprl Ahmed'in hkmetinin son senesinde vukua gelen, yeniden 3.000 Hristiyan delikanlsnn toplanmas durumlar, mliye ilerini eski esslan zerine yeniden tanzim etmek ve kanunun hkmlerine uygun olarak orduya Hristiyan ocuklar almak iin yaplan teebbslerden ibaret idi. Bu hususta Kprl'nn vaziyeti, Sokoliu'-nun vaziyetinden bhesiz daha mkldr. Zr muhafaza etmek, yeniden yapmaktan yhud slh etmekten ok kolaydr. Onun iindir ki, Kprl, bir ktbhneden baka, zamannda dier hibir bide brakmamtr; hlbuki Sokollu, SzigethHe Sleyman'n cenazesinin zerine bir kubbe yaptrtmaktan, Mekke'den, Payas' tahkim ettii Kilikya'ya kadar, gerek Avrupa'da ve gerek Asya'da birok camiler, hanlar, mektebler, hastahneler te'ss etmitir. Kprl Ah-med, Sokollu'nun te'ss etmi olduu eserlerle mukayese edilebilecek bir medeniyet ve insaniyet bidesi brakmadktan baka, haytnn hibir zaman, Szigeth'in alnd zamanla kyaslanamaz. Orada Sokollu, artk bu dnyda bulunmayan Sleyman nmna ehri zabtederek, srr ifa edilemeyecek bir hlde gizlemek suretiyle dhili harb tohumlarn bastrm ve taht, Sleyman'n halefine te'mn etmiti. Bu vak'alardan dolay ve Sokollu mahir bir kumandan olmakla beraber dima sulhu muhafazaya ve hkmeti kuvvetlendirmeye altndan; Kprl ise bar heveslerle doduu hlde ro-temdiyen bir harbten sonra baka bir harb kardndan ve Macaristan'da skneti salamak bahanesiyle orada nifak ateini iddetlendirdiinden; ite btn bu sebeplerden dolaydr ki, ikisi arasnda Sokollu en namuslu ve en byk olandr. Fakat ondan sonra, Kprl Ahmed, Osmanl mparatorluunun dizginlerini tutmu olan birinci devlet adamdr.

km olduunu ve bunlardan birinin Siyvu Paa ile evlendiini syler.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 11

Joseph von Hammer

Sayfa

283