You are on page 1of 218

Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph Joseph von Hammer von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

NDEKLER DOUYA AT KAYNAKLAR ............................................................ 6 ALTMIBRNC KTAP ............................................................................. 8 Osmanl detlerinde Yumuamalar ...................................................... 9 Hseyin Kprl, Rami Efendi, Maurocordato ................................... 11 eyhlislm Feyzullah Efendi ............................................................. 13 Daltaban Paa Ve Kzlaraas Nezir .................................................... 14 Sultan stanbul'a Dnmek zere Edirne'den Ayrlyor ....................... 16 Viyana'da Osmanl Elilii .................................................................. 18 Avusturya, Polonya, Rusya Ve Venedik Cumhuriyetinin Murahhaslarn Tayin Etmesi .............................................................. 20 Rusya Ve Venedik le Bir Bar Andlamas mzas ........................... 25 Ferriol Ve Sutton ................................................................................. 27 Raguza Ve Gurel Prensi Elilikleri .................................................... 29 ran Ve Fas mparatorluu le Siyas Mnasebetler ............................ 30 Basra Seferi .......................................................................................... 31 Haclar Kervan .................................................................................... 34 Surre Ve Mekke erifi ......................................................................... 34 Msr Ve Berber! Devletlerde Nizmn Tesisi ..................................... 36 Krm Ve Devlet Giray ........................................................................ 38 Kprlnn Messeseleri .................................................................... 41 eyhlislmn Dikkate Deer Mektubu ............................................... 42 Kprl'nn D Ve lm .......................................................... 45 limler Ve rleb ............................................................................... 46 Daltaban, Vezir- zam ....................................................................... 49 Giyimle Alkal Nizamnameler ........................................................... 52 Mal Tedbirler ...................................................................................... 53 Kaak Hasan Cezaya arptrld .......................................................... 56 Ermenilerin Uyan ............................................................................. 56 Birok Hisarn ns ........................................................................... 58 Krm Karklklar ............................................................................. 59 Daltabann dam ................................................................................. 60 Gregorienlere Kar Hareket ................................................................ 61 Hudutlarn Tayin Ve Tesbiti ................................................................ 62

Rami'nin daresi ................................................................................... 63 Brancovan Eflak Prensliine Atand ................................................... 68 mparatorlukta Karklk Ve syanlar, Gelimeleri Ve Ii. Mustafa'nn Tahttan niinde Sona Ermeleri ........................................................... 72 ALTMIKNC KTAP ............................................................................. 83 III. Ahmed'in Tahta k ................................................................... 83 eyhlislm Ve silerin eflerinden Birounun dam .................... 84 Vezir- zam Nianc Ahmed Paa'nn Azli ....................................... 91 Hasan Paa Yeni Vezir- zam ........................................................... 91 Sultan II. Mustafa'nn lm .............................................................. 93 Rusya'ya Kar Alnan Tedbirler ......................................................... 94 Haber Verme Ve Clus Tebriki Mektuplar ........................................ 96 Hasan Paa Ve Halefinin daresi ......................................................... 99 Halefinin D ............................................................................... 100 Kalaylkoz Ahmed Paa daresi Ve Baltac Mehmed Paa'mn Entrikalar .......................................................................................... 102 Selim Giray le Firar Hasann lm............................................... 106 Vezir-i zamla orlulu Ali Paa'mn Atanmas .............................. 107 Basra'da Karklklar ........................................................................ 108 Sultanin Geici Gzdesi .................................................................... 110 Yeni Bir syan Korkusu ..................................................................... 111 ran'n Ouzbeler Prensinin, Venedik, Avusturya Ve Rakoczy'nin Elilik Heyetleri ................................................................................. 111 Bb- Ali'nin Rusya, Polonya Ve Fransa le Mnasebetleri .............. 114 Ermenilerin Takibi ............................................................................. 115 Avedick Ve Comdas ......................................................................... 116 eyhlislmn Yetkilerine Getirilen Ksntlar .................................. 117 Gazi Giray, Krm Han ..................................................................... 118 erkeslere Kar Sava ...................................................................... 119 orlulu Ali Paa'nn Messeseleri ..................................................... 120 Baz Sultanlarn Nianlanmalar ........................................................ 121 Olaylar ............................................................................................... 123 Surye Ve Msr.................................................................................. 123 Rami Paa Ve Nuh Efendinin lm ................................................ 124 Obann Anahtarlar ............................................................................ 124 sve Kral Osmanl mparatorluu Snrlarnda; Hareketi ............... 126 Vezir-i Azam'n Azli .......................................................................... 135 Kprl Ailesinin Son Vezir- zami Numn Paa .......................... 136

Rusya'ya Kar Sava ln ................................................................ 139 Eli Perrolun Gidii .......................................................................... 141 Bb-i Ali'nin Avrupa Devletleriyle Diplomatik Mnasebetleri......... 141 Kalaylkoz; Yusuf Paa; Silhdab Ve Kaymakam ............................ 144 ALTMINC KlTAP ....................................................................... 148 Pruth Kenarnda Bar Anlamas mzalandktan Sonra ki Vezir- zam Birbirini Takibediyor .............................................................. 149 Rusya le Anlama ............................................................................. 151 XII. Charlestn Kabul Resmi .............................................................. 152 Rusya le Anlama ............................................................................. 154 XII. Charles'n Yola kmas ............................................................. 155 Kahire'de Kaytsbe Tarafndan Tahrik Edilen syan......................... 155 Nasu Paa'nn, eyhlislam Ebe-Zade'nin, Vezir Kalaylkoz'n Ve On nl Alimin lm ........................................................................... 158 Korent, Egne, Napoli Di Romana, Koron, Navarin Ve Modon'un Zapt ................................................................................................... 161 Ulema le Alkal Tedbirler ............................................................... 170 dri Tedbirler .................................................................................... 172 damlar, Gaipten Haber Vermeler, Yangnlar, Donanma Kandilleri . 174 Valide Sultanin lm ...................................................................... 176 Krdlerin Ve Arablarn Tenkili; Bir ngiliz Tercman Dayar Cezasna arptrlyor; Bir Venedikli Tercman Asld ................................... 176 Viyana Saray le Muhbert ............................................................. 177 Almanya'ya Kar Sava, Divanda Birbiri Pei Sra Karara Konu Oluyor ................................................................................................ 178 Polonya Konfederasyonu Murahhas ................................................. 184 Brancowab Ve Cantacuzne Ailelerinden Birok Kiilerin dam .... 186 Belgrad zerine Yry .................................................................. 187 Karlovcz (Karlofa) Muharebesi ...................................................... 188 Peterwarden Sava ........................................................................... 189 Halil Vezir-i Azam ............................................................................ 194 Kahya'nn dam ................................................................................. 195 Temevar'n Dmesi ......................................................................... 196 Bkre Ve Ya (Yassy)'In Zabt ........................................................ 197 Korfu Ve Dalmaya Olaylar ............................................................. 198 Kaptanpaa Ve Krm Hantnn Azli................................................... 200 Belgrad Sava ................................................................................... 201 Bu ehrin Alnmas Ve Vezir- zamin Dmesi ............................. 203

Bosna, Dalmaya Ve Akdeniz'de Sava Olaylar .............................. 204 Kaptanpaa, eyhlislam Ve Vezir-i zamin Azli ........................... 205 Bar Teklifleri; Rakoczy; Kongreler Ve Pasarofa Bar ............... 207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

DOUYA AT KAYNAKLAR Umumi Tarihler. Rid Tarihi; XI. cildde bahsi gemiti; III. Ahmed hkmdarl dneminden (1115-1703) 1134 (1722) sonuna kadar. Bu eserle birlikte: 1- Tarih-i elebi-zde Efendi, yni elebi-zde Tarihi, hicr 1135 (1722) yndan 1141 (1728) yuma kadar. Bir cild. Byk boy 158 sayfa. 2- Tarih-i Sami ve kir ve Suphi, yn, Sami, kir ye Suphi Tarihi, 1134 (1730) ylndan 1156 (1743) y sonuna kadar, tki byk boy cild. Birincisi 71, ikincisi 238 sayfa, 1198 (1783) stanbul basks. 3- Tarih-i zzi, yni, Mverrih zzi Tarihi, Suphi'nin devam ettiricisi, 1157 (1744) ylndan 1165 (1751) yl sonuna kadar. Bir cild, "byk boy, 288 sayfa. 1199 (1784) stanbul basks. 4- Tarih-i Vasf, yni, mverrih Vsf Tarihi, zzi'nin devam ettiricisi; 1166 (1752) ylndan 1187 (1773) yl sonuna kadar. ki cild. Byk boy. 1219 (1804) stanbul basks. 5- Tarih-i Enver, yni, Enver Tarihi, 1768 Rusya Savandan Kaynarca barna kadar. Bir cild. Byk boy. Kolleksiyonumda. 6- Tarih-i brahim Melek Efendi, yni, Temesyarh brahim Melek Efendi Tarihi, 1094 (1683) ylndan 1157 (1744) ylna kadar. Bir dld. Kolleksiyonumda. zel Tarihler 7- Ahval"; gazevt der Diyar- Bosna, yni, Bosna'da Kazanlan Zaferler Tarihi, yazan, stanbul'da ilk matbaann mdr. 1154 (1741) y basks. Dubski tarafndan Almancaya evrilmitir. 8- Tevrih-i Banaluka, yni, Banaluka Tarihi, ayn Bosna seferi srasnda, bilinmeyen bir mellif tarafndan kaleme alnm* tr. 1154 (1741) stanbul basks. Bir cild. Koleksiyonumda. 9- Tarih-i Seyyah, yni, bir Gezgincinin Tarihi; Crusius'un Chronicon peregrinantis tercmesi, Afgan ve ranllarn savalarn alyor. stanbul'da 1142 (1729) yllarnda baslan nc eserdir. Bir cild. 10- Tahkik-i Tevfk, yni, idare denemesi, yazan: Vezir-i zam Ragb Paa. Kolleksiyonumda. 11- Suri Hmyn, yni, Sultanlarn Dnleri, veya III. Ah-med'in

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kzlarnn dnlerinin tasviri, 1156 (1723) ylnda, Bir Cild. Kolleksiyonumda. 12- Mklemt- Msr ve m, yni, Msrl ile Suriyelinin Konumalar (birincisi Mslman, ikincisi Hristiyan); eli Ferriol'n siyas bror; 65 sayfa. Kolleksiyonumda. 13- Mecmuat-i al vekayi-i Msr, yni, Msr olaylar zerine mecmua, 1100 (1688) ylndan 1150 (1737) ylna kadar Kahire olaylar zerine Arapa yazlm. Kolleksiyonumda. 14- Risle-i Drri Efendi, yni, Drri Efendi'nin elilii raporu, 1135 (1720) ylnda ran saraynda eli Petis de La Croc tarafndan Franszcaya evrilmi ve 1810 ylnda Paris'de baslmtr. 15- Tedbirt-i pesendide, yni, Ho projler, nce Mengli Giray ordughnda kad sonra hudutlar tesbiti komiseri Numn Efendi tarafndan yazlmtr. Eserin birinci blmnde yazar Krm'da kald gnleri ikinci blmnde Bb- li ile Avusturya arasnda hudut tesbitini, nc ve son blmnde se Bb- li tarafndan Na-dirs&h'a gnderilen eli ile birlikte Hemedan'a giderken yolda bandan geenleri yazmaktadr. Bir cild. Kolleksiyonumda. 16- Tarih-i Ali Paa, yni Ali Paa Tarihi. Bir doktorun olu ' ve kere Vezir-i zam olan Ali Paa'dan bahseden bir eser kendi olu tarafndan yazlmtr. Kolleksiyonumda. 17- Badad'n 1733 ylnda Topal Osman Paa tarafndan kurtarl zerine rapor; bu eserin Franszca tercmesi doktor Jean Nicdeme tarafndan yaynlanmtr. Bir cd. 26 sayfa. Kolleksiyonumda. 18- Tarihti Sistra, yni, Silistra Tarihi, yazan Mahmud Sabit Bir cd. Kolleksiyonumda. 19- Hulsatul-ahbr, yni, Haberlerden Semeler. Resmi Ah-med Efendi tarafndan yazlm Diez tarafndan Wesentliche Bat -rachtungen adiyle Almancaya evrilmi, 1813*e Berlin'de baslmtr. Bir cild. 45 ayia. KoUekaiyonumda. 20- Tedbir-i cedld, yni, Yeni tavsiye, yazan Canik Paa. Bir Cild. 78 sayfa; kolleksiyonumda Berlin'de Diez yazmalar arasnda 13 numarada kaytl bulunmaktadr. Bu eser Berlin'deki nshasnda Tertib-i Cedd, yni, Yeni messeseler adn tamaktadr. 21- Zeyl-i Uaki-zde, yni, Uki-zde'nin Devam, IV. Mu-rad dneminden III. Ahmed dnemine kadar hukuk adamlarnn ter-cme-i hl yazan, eyh ve olu tarafndan yazlmtr. Bu eser iki cilddir. 757 byk

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

boy sayfada 2000 biyografiyi ihtiva etmektedir. 22- Tezkeretl uar, yni, irler Listesi, Selim tarafndan yazlmtr. inde 410 irin hl tercmesi bulunmaktadr. Bir cild ve byk boy 182 sayfadan oluan eser, kolleksiyonumda bulunmaktadr. 23- Zeyl-i Hadikatul Vzer, yni, Vezirler Bahesinin Devam, yazan Osman-zde Efendi, veya otuz iki Vezir-i zam'm hal tercmeleri, ehrizde Mehmed Sait Efendi tarafndan yazlmtr. Bir cild, byk boy, 78 sayfa. Kolleksiyonumda. 24- Zeyl-i suli Hadikati Vzer, yni, Vezir-i zamlarn hal tercmelerinin devam, yazan: Cevad Efendi; bu eserde Ragb Paa'dan Yusuf Ziya Paa'ya kadar yirmi be Vezir-i zamin ha! tercmeleri bulunmaktadr. Bir cild; byk boy 46 sayfa. Kolleksiyonumda. Kanunlar ve Devlet Vesikalar Mecmuas. 25- Telhizt- Ragb Paa, yni, Ragb Paa'nn kendi hkmetine Raporlar. Bir cild. Kolleksiyonumda ve kont Rzewuski'nin kolleksiyonunda.1 ALTMIBRNC KTAP Osmanl detlerinde yumuamalar. Hseyin Kprl, Rami Efendi, Maurocordato. eyhlislam Feyzullah Efendi. Daltaban Paa ve Kzlar aas Nezir. Sultan istanbul'a dnmek zere Edirne'den ayrlyor. Viyana'da Osmanl elilii. Avusturya. Polonya, Rusya ve Venedik Cumhuriyetinin murahhaslarn tayin etmeleri. Rusya ve Venedik ile bir bar andlamas imzas. Ferriol ve Sutton. Raguza ve Guriel prensi elilikleri. ran ve Fas imparatorluu le siyasi mnasebetler. Basra seferi. Haclar kervan. Surre ve Mekke erifi. Msr ve Berberi devletlerde "iT-ftnn tesisi. Krm ve Devlet Giray. Kprl'nn messeseleri. eyhlislam'n dikkate deer mektubu. Kprl'nn d ve lm. limler ve airler. Daltaban. Vezir-i azam. Giyimle alakal nizamnameler. Mal! tedbirler. Kaak Hasan cezaya arptrld, Ermenilerin uyan. Birok hisarn inas. Kzm karklklar. Daltaban'n idam. Gregorienlere kars hareket. Hudutlarn tayin ve tesbiti. Rami'nin idaresi. Brancovan Eflak prensliine atand. mparatorlukta karklk ve isyanlar, gelimeleri ve n. Mustafa'nn tahttan
1

Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/7-9

Byk Osmanl Tarihi iniinde sona ermeleri. 2

Cilt 13

Joseph von Hammer

Osmanl detlerinde Yumuamalar OSMANLI tarihi okuyucusu, nihayet, dikkatini nceki dnemde gzlerinin nnde aralksz belirenlerden daha az kanl olaylar zerinde tesbit ederek daha rahat nefes alma imknn bulmaktadr. Bu dnemin hl isyanlarla M Sultan'n takttan indirilmesine sahne olmakla dikkati ektii dorudur; fakat, bu Sultanlardan hibiri boanan asker fkenin kurban hlinde lme gitmi deildir, imparatorluk hl birok kanl savalarla kaynamaktadr, hareket halindedir; payitahtta hl celld baltasnn sesi duyulmaktadr. IV. Mehmed'in dneminde grdmz asker anari, dnen kiilerin zihinlerinde znt uyandrmaya ara vermiti ve byk Kprl 3 acmasz politikasn kendisiyle birlikte gtrd intiban uyandryordu. slmm inceliine glge dren kaba sofuluk, Osmanl toplumunun snr komulariyle sklaan mnasebetleri, Avrupa politika ve medeniyetinin tesirleriyle etkinliini kaybediyordu, nsanseverlik btn zmre ve snflara yaylyor halk gelenekleri asllarndaki sertlikten uzaklayordu. Bu gelime, iki yz elli yl nce matbaa makinesinin icdiyle btn Avrupa devletlerin de grlen deiiklii andryordu: Bylece, Osmanl mparatorluu, bu san'atm girmesiyle, yava olmakla beraber, sertliin karanlklarndan kyordu. Orhan Gazi'nin ve I. Murad'n askerlik messeseleri, Ftih'in, Kanun Sultan Sleyman'n, I. Ahmed ve IV. Mehmed'in kanunnmeleri gibi Osmanl mme hukuku esaslar deimez kalyorlarsa da, bunlarn yorumlar, gelitirilmeleri balyordu ve Osmanl tarihinde o zamana kadar rnei grlmemi deiiklikler iptida messeselerde seslerini duyurur hle geliyordu. Avrupal tarihiler, Bat toplumlarnn gelenek ve esas hukuklarnda grlen deikenlie karlk, Dou'nun gelenek ve messeselerinin deimezlii zerinde durmulardr. Fakat bu deimezlik ancak grntedir, zira tabiatta ve bir milletin tarihinde deimeyen ve
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/11 Hammer, byk Kprl derken Mehmed Paa'y imk istiyor. Fakat, artlan hesaba katmadan bu deerli VezJr-i azam'm acmasz politikasndan sz etmek hakszlktr. Kprl, dman donanma-suun anakkale'yi abluka altna ald, lkede asilerin ve esktyann hakim olduu ve derlet otoritesinin sfra indii bir dnemde iktidara getirilmi ve devleti o acmasz politika ile batmaktan kurtarmtr (Ot.).
2 3

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kmldamayan hibir ey yoktur. nsan gznn sabit yldzlarn hareketsizliine inanmasndan bu yana binlerce yl gemitir; bununla beraber yldzlar hareket halinedirler ve belirli seyirleri ni tamamlamaktadrlar. Bylece, Dou'nun halklar ve milletlerinin medeniyetlerinde gerek bir ilerleme vardr ve Bat'nm Dou zerindeki tepkisini grmezlikten gelmeye kalkamaz. Bizzat inli, gksel imparatorluu dnyann teki halklarndan ayracak olan duvara ramen, denizlerinde dolaan gemilere kylarn kapatamayaca iin Avrupa medeniyetinin tesirinde kalmay bir alnyazs olarak yaayacakt. Bu arada Yahudiler de Hristiyan topluluklariyle yava yava birletiler. Hkmet ve halklardan medeniyetin bu yryne kar durmak isteyenler, spanya Mariblerinin ve srailouUarnn akbetine uramay beklemelidirler. Burada, Hristiyan bir devletin tebas olan Mslman ile Hristi-yanlara hkmeden bir Mslman arasnda belirtilmesi gereken derin bir fark vardr: Rusya'da drt milyon be yz bin Mslman teba olarak bulunmaktadr; Dou Hindistan'da on bir milyondan fazla Mslman Byk Britanya tebasdr. Astrakhan eyletleri ve Krm bugn Rus hkimiyeti altndadr; Babr'n ve Tipou Saib'in devletleri, Byk Britanya'nn olan byk mparatorluun sadece eyletleri durumunda bulunuyorlar; Moskova'da Kremlin'in duvarlar, Astrakhan ve Krm Hanlarnn iktidarnn sembollerini iinde hapsetmi durumdadrlar; Londra'daki Dou kumpanyas saray ise Tipou Saib ve Ceylan prenslerinin talarna sahiptir. Mslman prenslerin 4, mparatorluklarna tbi Hristiyanlarn tarihi bir taraftan sonu gelmeyen bir iddet ve istibdad dizisi sunarken, bir yandan da insanda insanl hie sayan bir esareti sergilemektedir. Fakat Hristiyanlara hkmeden Trkler iin doru olan, kastettiimiz siyas mnda, Hristiyan hkmdarlara tbi olan Trkler iin byle deildir. Krm Rusya tarafndan hkimiyeti altna alnd dnemde, bu blgedeki btn Mslmanlarn hicret etmelerine tam bir serbestlik tannd. Bu lkede oturanlar kuvvet kullanarak srp atmak kimsenin aklndan gemedi 5. Byle bir iddet kullanma, Avrupa politikas ve Hristiyan msamahas bakmndan son

10
Sayfa

Hammer, gerei deitirmektedir. Kanuni dneminden beri hatralarn yaynlayan btn eliler islm dininin msamahasnn genilii karsnda hayranlk duymular ve bunu belirtmilerdir. Hammer'in ada, Renan ve Condorcet gibi yazarlar islaznn msamahasna hayranlk duymular ve bunu yazmlardr (.N.). 5 Hammer sa olsayd ve btn Krmllarn kinci Dnya Savandan sonra toptan Sibirya'ya srldklerini grseydi, yukardaki satrlar yazan kii olarak herhalde byk bir znt duyard (.N.).
4

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

derece kt bir tutum olurdu. Btn bunlara ramen Osmanllar zamanla ya deiiklie gidecekler, yahut Hristiyan topluluklar zerindeki hkimiyetten vazgeecekler, veya bunun arln hafifleterek itidalle srdreceklerdi. nceki dnemin sonuna doru, on yedinci asrn son yllarnda* Kprl tarafndan ortaya atlan Nizam- Cedid vesilesiyle Sultanlar bunun zorunluluunu kabul etmilerdi. Kprl, ilk defa olarak, mparatorluun btn sathna yaylm Hristiyanlann kaderini dzeltmeyi dnyordu. Karlofa barndan sonra, usta diplomatlar tarafndan desteklenen Avrupa hkmetlerinin politikas, Bb- li'ye bu zorunluluu daha iyi duyurdu ve kendisini tehdid eden tehlikeler bakmndan srekli uyard. Bb- l uzun zamandan beri Hristiyan devletlerinin elilerini kabul ediyordu ve on yedinci asrn balangcndan itibaren, deniz devletleri olan ngiltere ve Hol landa stanbul'da eliler bulunduruyorlard. Daha nce Venedik ve Fransa da ayn eyi yapmlard. Polonya ve Avusturya elileri ara vermeden gidip geliyorlard, fakat Osmanl mparatorluunun uzun aralarla gnderdii eliler Avrupa bakentlerinde ksaca grnyorlar, hibir ey renmeden geri dnyorlard. Yalnz on sekizinci . asnn banda Osmanl elileri memleketlerine Avrupa medeniyetinin birka tohumunu getirdiler. Bu, nce, Karlofa'da (Carlowicz) olaanst yetkili eliler olarak bulunan Zlfikar ve Maurocordato'-nun araclklar ile gerekleti. Bu araclk sayesinde Avrupa hkmetlerine hkim olan ruh ve anlay, Osmanl idaresinin en yksek makamlarna girmek imknn buldu. Demek ki, Karlofa andlama-sndan itibaren Osmanl politikas, Hristiyan dsvletlerininkine ok sk bir ekilde balanm oldu. 6 Hseyin Kprl, Rami Efendi, Maurocordato Karlofa'da Avusturya, Venedik ve Polonya ile imzalanan bar andlamasndan bir yl sonra Rusya ile varlan andlamadan ve eitti devletlerin teb'alarna uzun zamandr arzulanan dinlenme imknn veren bu andlamanm imzas iin savaan devletlerin birbirlerine gnderdikleri eliler heyetlerinden bahsetmeden nce, o srada idar iktidar paylaan kiilere bir gz atmak zarurdir. mparatorluun Avrupa karsndaki yeni vaziyeti, bizi, tarihimizin bu blmnde, bu gelimede bilinli olarak byk
6

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/11-14

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

rol oynam veya hareketsiz kalm kiilerin portresini ne geirmeye zorlamaktadr. ktidarda Vezir-i zam bulunuyordu. Bu, byk Kprl'nn yeeni, Kprl Ahmed ve Kprl Fazl Ahmed Paalarn karde ocuu, drdnc Kprl Amca-zde Hseyin Paa'dr. Birinci, ikinci ve nc Vezir-i zam bu aileden kmtr. Amca-zde, kendiini idare ilerine hazrlayan amcas ve amca ocuklarnn idareleri zamannda yetien Amca-zde Hseyin Paa, Viyana muhasarasnda Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nm yannda bulundu. Daha sonra, srasiyle, ehrzor kalesi, Amasya, anakkale hisarlar kumandanlklarnda grev yapt. Sonra tahttaki Sultan'la birlikte Bel -grad'a gitti ve Sultan'la orduyu, tasarlanan .Temevar zerine gtrmekten vazgeirerek Wardein'e yrtmesi tavsiyesinde bulundu. Zanta felketi grlerinin doruluunu ortaya koydu ve sava meydannda ehid den Vezir-i zam Elmas Mehmed Paa'nm yerine bu makama getirildi. mparatorluun ihtiyacn fazlasiyle duyduu bir bar andlamas yapt ve bunun devam iin byk lde ihtimam gsterdi. Cmerd, hr dnceli, lim ve ir dostu bir insand. Bir kaside yazan iri yz. hatt iki yz duka altn ile mkfatlandrmay det hline getirmiti. stanbul eyhlerine her yl be yz kese aka datyordu ve ehrin fakirlerine her gn verdii para bin aka tutuyordu. Hseyin Paa'dan sonra grevi ve kabiliyetleri bakmndan, stanbullu bir tesviyecinin olu olan Reis Efendi Rami geliyordu. Eyb Sultan'n bir mahallesinde domu olan Rami, nce baba mesleini semi, sonra mhrdarhk diresine ktip olarak girmi ve Vezir-i zam Kara Mustafa Paa'nm ktibi ir Nbi'ye balanm ve ir olarak onun derecesine varm, resm yazda onu geride brakmt: Zira siyas yazlar, devlet ilerinde ona gelinceye kadar hibir zaman uygulanmam ok zengin ve ok zarif, taklidi imknsz bir slbun antlar hlinde durmaktadr. ir Nbi Khyalk makamna ykselince, Rami, onun Kara Mustafa Paa'ya bal g revine getirildi. Onun lmnden sonra Beliki, yni mstear ve Reis Efendi mhrdar oldu. Bu sfatla Sultan'dan olaanst eli yetkileri alm ve Karlofa andlamasn Bb- li tercman Mau-rocordato ile birlikte imzalamt. Maurocordato, Sakzl bir ipekli kuma tciriyle Skarlatolu zengin bir sr taciri olan Skarlato'nun kz Loxandra'nn olu idi ve kendi aile adna byk babasnnkini eklemiti. Osmanl tarihinde ve Avusturya mparatorunun verdii bertda bu sebeble Skarlato adiyle anlyordu. Eitimini Padua ni-versitesfnde tamamlam, felsefe ve tp doktoru olmu,

Sayfa

12

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

stanbul'da patrik kilisesi koleji profesr olarak n yapmt. Doktor olarak da, ondan nce tercmanlk grevinde Panayoti'ye grev veren Vezir-i zam Kprl Ahmed Paa'nn gvenini kazanmt. Ksa bir sre bu tercmann yerine Bb- li tercmanlna getirilmi, bu grevle Kara Mustafa Paa'nm beraberinde Viyana muhasarasnda bulunmutu. Kara Mustafa Paa'nn lmnden sonra, yerini alan Kara brahim Paa tarafndan iddetle takip ettirilmiti. Byk glkler ve btn serveti pahasna ban cellddan koruyabilmiti. Nihayet grevini mhtedi Sefer Aa'ya brakmak zorunda kalmt. Fakat, ksa bir sre sonra grevine dnd ve kinci Sleyman'n tahta kmasndan sonra, Viyana'da bar grmelerinde bulunmak zere Bb - li tarafndan kendisine olaanst yetkileri verilen Zlfikar Efendi ile Viyana'da beraber oldu. Orada yl boyunca esir olarak alkonulduktan sonra yurda dnd. On yjl sonra Kar-lofa'da Bb- li ile Avusturya arasnda bar andlamas imzalamaktan fazlasiyle mutluluk duydu. O zamandan beri de, Bb- li'nin d politika konusundaki btn mzkerelerinin ruhu hline geldi. Hizmetlerine mkfat olarak kendisine zel danmanlk ve ekselans payeleri verildi. Karlofa (Carlowicz) barndan sonra mparator Lepold onu mparatorluk kontu derecesine ykseltti. Tesirinin bykl, evvelce halefi usta diplomat tercman Panayotti*-ninki gibi, dindalarnn dvasna ve mzkerelerde Hristiyan hkmdarlara deerli yararlar salad. Kprl ailesinden Vezir-i azama yrekten bal olan Maurocordato, sonuncu Vezir-i azamla aralarnda Reis Efendi Rami de bulunmak zere bir eit l kuvvet oluturdu ve kendisi bu kuvvet iinde yumuak ve mutedil bir politikann temsilcisi oldu. Bununla beraber tesirleri onlara mcer-red bir hkimiyet salayamad ve her de, mparatorluk kaytlarnda geen eyhlislmlarn en harisi eyhlislm Feyzullah Efendi'nin iktidar nnde eilmek zorunda kaldlar. 7 eyhlislm Feyzullah Efendi Seyid veya Peygamber sllesinden Mehmed'in olu, Erzurum doumlu ve nesebini byk mutasavvf ir Mevln Celleddin Rum'nin hocas ve dostu seyid emseddin Tebrizfye balayan Feyzullah, din nslara sk skya bal vaiz nl eyh Vn ile birlikte otuz y nce stanbul'a
7

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/14-16

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

geldi. Vn Efendi'nin damad olmas ona yle bir tesir kazandrd ki, ksa zamanda, kaymbabasiyle birlikte Sultan'm huzuruna serbeste girip kmak imknn elde etti ve Sultan'n tevecch ona ehzade Ahmed ve Mustafa'nn retmenliklerine getirilmesi yolunu at. Feyzullah olduka derin bir slm hukuku limi oldu: Birok risale ve tefsirlerin yazardr 8. Fakat hastalk derecesinde ihtiras sahibi olduundan, ilimden ziyade entrikalar, onu, nce II. Ahmed ve hemen peinden H, Mustafa dnemlerinde, tslm hukukun en yce mertebesine kard. Mnevi ilerin bana geince, deerleri bilinen ilim adamlarnn hakkn yiyerek, o zamana kadar yrrlkteki btn ilerleme kaidelerini ayaklar altna alarak, ailesi mensuplarna en kazanl mevkileri salamak iin tahtdaki Sultan zerinde olanca nfuzunu kul" land. ocuklarnn en by nce Nakibl-erf, yni emirler ba yahut Peygamber sllesinden gelenlerin reisi oldu. Bu onu memnun etmedi ve ayn oul iin eyhlislm derecesi verilmesi talebinde bulundu ve bunu elde etti. Bylece, o zamana kadar Kara-elebi Abdlaziz Efendi'nin ihtiras yznden tek mislini verdii derece atlama olaym yeniledi. Ayrca, Sultan'm bert ile oluna kayd hayat artiyle devletin en yksek hukuk ve manev makamn temin etti. ocuklarnn bir dieri, Ahmed, Anadolu kazaskeri pyesiyle Bursa kadlna atand. Nihayet nc olu Mustafa, Anadolu kadln ald. Oullarnn drdncs, brahim Efendi, veliahd ehzade Mahmud'un retmeni oldu; brahim'in amcas Ahmed, Mekke kadln ald ve eyhlislm'n bir baka akrabas Esseyid Mehmed, Rumeli ordusu kadl makamna oturtuldu. Nihayet, nc Kprl'nn iki olundan biri olan Abdullah Be, devlet hizmetinde bulunmadan, ahs kabiliyetlerini de ortaya koya-madan vezirlie getirildi. Bu da Vezir-i azamla akrabalndan deil, eyhlislmn damdlnn vezirlii almasnda rol oldu. 9 Daltaban Paa Ve Kzlaraas Nezir Feyzullah'n koruduu vali Paalar arasnda lakab Daltaban
10

olan

14
Sayfa

Beydavl Tefsirinin sayfa boluklarnda yazlm erhler, Neaefl nasla nna (dogma) tefsirler ve ad (Kasaylhul mulk), yani (Krallar tavsiyeler, nasihatler olan bir risale (kk kitab) brakt. 9 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/16 -17 10 Uzun yrylere verilen lakab. Uzun komalarn topuklarm andraca manasna geliyor. O halde Cantemir'in bu kelimeyi n, L IV* 99'da papusuz manianda vermesi yanltr.
8

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Mustafa da bulunuyordu. Daltaban Mustafa, nce Yenieri oldu: Manastr yaknndaki Petreitschik kynde domutu, okuma yazma bilmiyordu. Vezir-i zam Kara brahim Paa dneminde adrc askerlerin ba, sonra kapucu oldu. Nihayet cebeciler aas ve peinden de Yenieri aas olarak etkili bir makama geldi; iki tulu Paa olarak Babada Valiliine atand. Bosna'da bir istil hareketine giriti ve Soroka'y1 muhasara etti. Fakat bu muhasara, Polonya'y Bb- li ile bar yapmak zorunda brakacak lde baarl olmad. Nihayet tulu Paa olarak Anadolu Belerbey-i'ne atand. Fakat, halk zulmnden fazlasiyle ikyeti olduundan, Divn'a ekilerek idresinin hesabn vermek zorunda kald. Vezir -i zam, phesiz, onu lm cezasna arptracakt; fakat eyhlislm Feyzullah'n sayesinde cann kurtard ve bu kudretli himaye ile lm cezas 11 Bosna snrnda srgne dntrld. Bu srgn, ldrc Zenta savanda bulunmasna engel oldu. Bu kadarla da kalmad, ona yeni bir makam ve servet kazanmas imknn da verdi. Bosna seraskerliine atand; bir tek seferde dmann yirmi drt hisarn ele geirdi. Daha sonra, Basra ve Kawarna'da-ki Arap silerine kar koymakta ok zayf davranan smail Paa*-nn yerine Badad Valiliine gnderildi. Demir yumruu ile silere gerekten boyun edirdi. Fakat, zlimce idare tarz genel honutsuzlua ve szlanmalara yol at. Badad'dak Fransz kilise ve konsolosluunu ykmakta bir amele gibi alt. Baltasn duvara vurarak ykma iaretini verdi .12 Vezir-i zamin khyas (ileri Bakan) o srada, lakab firr olan Hasan Pasa idi ve bu adam byk talihsizliklerin sebebi oldu 13. Kaymakamlk makamnda dmad lkabl, Hadice Sultann kocas olan bir baka Hasan Paa bulunuyordu; bu Paa'nn kars, Vezir-i zam Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn eski nianlsyd ve Pdihla akrabalk ona Vezir-i zamlk yolunu amt. avu-bai Mustafa Aa, Kara Mustafa Paa'nn damad idi ve celld elinde can verdi. Kara Mustafa Paa'nn olu Ali Be, o sradaki 14 Vezir-i zamin akrabas olmas ve onun himyesi sayesinde birinci derecedeki devlet makamlarnda ilerlemek imknn bulmutu. Vezir unvann alnca Kandiye'ye vali olmu ve tahttaki Pdihn kz Sultan RuMye ile evlenmiti; bu Sultann kardeleri biri be, dieri alt yandaki Aye ve Emine Sultanlar
Osman-zade Efendi gnderildii yerin Postchal olduunu sylyor; Cantemir srgn emrini okuduunu ileri sryor ve Binice, yni Bi-hacz olduunu belirtiyor. 12 Paul Lucas (Troisieme voyage-nc gezi). Paris. 1751, s. 340. 13 Berlin Ktphanesi Tarihi, s. 236. 14 Kara Mustafa'nn birinci kars ikinci ve nc Kprl'den geliyordu.
11

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

am ve Erzurum Valileri olan Hasan ve Kuman Paalara nianlanmlard. Her iki Sultan da teyzeleri mm'nn veftiyle serbest kalan saray gelirinden altm bin kuru tahsisat alyorlard ve bu para Turgut ve Uak airetleri vergi hslatndan geliyordu. Fakat, Hasan Paa bir sre sonra gzden dnce, Aye Sultan Silahdr orlulu Ali Paa'ya nianland. Ali Paa gzde idi ve daha sonra Vezir-i zamlk makamna getirilecekti. Kapdan- Derya makamnda, uzun sreden beri Venedik donanmasn malub eden ve Sakz Ftihi unvann kazanan Mezomorto Hseyin Paa bulunuyordu 15. Lkab solak olan Nezir, Kzlar aas idi. Kendisine bu lkabn taklmasnn sebebi sol eliyle yazmas bu eliyle mcadele etmesi, ata sa taraftan binmesiydi. Hr dnceli ve ok zek bir hadmd ve eli fakirlere yardm iin ald kadar, az da msralar sylemek iin almay biliyordu 16. Sultan Mustafa dneminde mparatorluun ilerinin banda bulunan dikkate deer kiiler bunlard. 17 Sultan stanbul'a Dnmek zere Edirne'den Ayrlyor Karlofa bar zerinden alt ay gemiti ve eitli an di amalarn muhtevasna uygun olarak, Avusturya, Polonya ve Venedik Cumhuriyeti elilerinin andlamamn tasdikini aralarnda mbadele etme ve nih barn neticelendirilmesi bakmndan stanbul'a gelmeleri yaklayordu. Elilerin Edirne'de deil, fakat mparatorluun payitaht stanbul'da ihtiamla karlanmalarna, bunun iin de Sul-tan'n stanbul'a dnmesine nazrlar byk meclisince karar verilmiti. Sultan'm Edirne'den byk bir trenle ayrlmas Austos ay sonuna doru gerekleti. Divan saflan ve hazne diresi ileri gelenleri, yni hocagnlar sarayn kaps nnde toplanmlard ve krk bir kaftan giymi, yanma klc ve omuzuna ok muhafazas aslm bulunan Sultan ata binecekti. eyhlislm, iki ordu kads ve Peygamber sllesinden olanlarn (seyyid) reisi ve byk ulem, srtlarna muvahhidler ve tren kavuklarm giymi olarak yrmeye baladlar. Vezir-i zam son derece zengin koumlu bir ata binmi ve parlak elbiseler giyinmiti; banda kallavi, yni geni krmz bir bandla sslenmi, ehram biiminde bir tren kavuu vard. Geni bir kadife pantalon giymiti; omuzunda ok muhafazas ve yay bulunuyordu. Onun arkasndan samur
Hac Kalfa'nn kronolojik tablosu. Rasid, I. s. 264 ve Resmi, Kzlar abalarnn hal tercmeleri: Nezirtn-ki otuz nc. 17 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/17-19
15 16

Sayfa

16

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

krkler giymi ve balarnda Belimi kavuklariyle defterdar (maliye nzn), Reis Efendi ve defter emini geliyordu. Onlarn da omuzlarnda ok muhafazas ve yay vard. Onlarn arkasnda ordunun iki kads, sipahi ve silahdr aalan, iten ve dtan krk kapl kaftanlar giymi olarak Kapucu balar (mabeynciler) ve nihayet balarnda silindir biiminde geni ve bilhassa samur krklerle ssl kavuklaryla hocagnlar ilerliyordu. zerlerinde divan rtleri bulunan ve eerlerine kymetli talariyle parldayan kalkanlar aslm Sultan'n binek atlar seyislerin yedeinde yol alyorlard, Edirne'den hareketinden on gn sonra, at srtndan inmeme -cesine hep av peinde koan Sultan Silivri'ye vard. Vezir-i zam, daha nce, beraberinde . eyhlislm olduu halde, orada bulunan iftliinde efendisini karlamak ve btn hazrlklar yapmak zere araba ile gelmiti. Silivri'de nce Sultan', ertesi gn de Valide Sultan' gzalc trenlerle karlad. Alay, ertesi gn (10 Eyll 1699), Davudpaa'dan geerek, bu olay gren La Motray'in seksen be sayfa boyunca anlatt bir ihtiam iinde stanbul'a girdi. Bu anlat, kendisinin de itiraf ettii gibi, geree sdk kalmak la beraber, her eyi anlatabilmi olmaktan uzaktr 18. On Sipahi mfrezesi, on be odal Yenieriler, tular ve al kumalarla rtl hazne kasalar ile alayn nnde ilerliyorlard. Bu kasalarn nnde Defterdar (maliye nzn), Sultan'm hazinedar, alt yz tfeki, bir o kadar topu, drt yz istihkm askeri ve be yz bostanc ile yryorlard. Onlan saray hizmetkrlan, alar, baltaclar, sakalar, kapclar, hamamclar, berberler, trnak kesiciler, mektup mdrleri, imamlar, doktorlar, balannda amirleriyle yz altmavu, mparatorluk miri, iki bin timar ve zeamet sahibi ta -Mbediyordu. Bunlardan hemen sonra iileri nzn durumundaki Paa ve Sultan'n ifre muhafz devlet nzn, Yenieri aas, Kapucu-ba 19 Aa, stanbul kads, Reis Efendi, drt kubbe veziri, Sultan camilerinin drt idarecisi, Vezir-i zam'n alt tuu, btn asker muzka, yni mehter takm, muhafzlar gnlller, serdenge-tiler ve uhadarlar ve hemen sonra gm zengi ve zengin koum takimlan, pahal talarla ssl eerleri ve bunlarn yan
-Bu alaya katlan ahslar hakknda ancak ksa bir liste veriyorum. Motraye'in Seyahatnamesi -, La Haye, 1727, 2 cd, byk boy. Yazar Motray"n bilgi sahibi olmad elbiseler hakknda Berlin Ktp hanesi Tarihi. Xm. cild, s. 152 ve 153'de bilgi bulunmaktadr. 19 Motraye, Ba Kapu aasn hatal olarak kapclarn ba olarak gstermektedir. Kap aalan harem kaplarn bekleyen hadmlardr. Bunlarn ba da sarayn byk marealidir.
18

Sayfa

17

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

taraflan-na asl elmaslarla donatlm knlar iinde kllar bulunan atlar zerinde bizzat Vezir-i zam ve eyhlislm, bayram kavuklarn tayan kavuk muhfzlan ilerliyorlard. Onlan takiben vezret kaymakam, iki ordu kads, Anadolu ve Rumeli Belerbeyleri geliyordu; Peygamberin sanca ve Kur'an zengin kumalar rtl bir deve zerindeki altn bir muhafaza iinde tanyordu. Nihayet Sultan'n muhfzlan, yni mzrakl ve arke-buzlu silahrler grnd ve bunlann baklkuu tynden sor-gulan ortasnda Sultan'n elmaslarla ssl kavuu, hafif sisler arasnda ldayan gne misli panldyordu. Onun arkasnda i odann ilk drt iolan; kl, abdest ibrii, kavuk ve kalkan tayclar yryorlard. Bunlan, kara ve beyaz hadmlarla evrilmi Kzlar aas takip ediyordu; krk binek at, Sultan'n zaarl avcan, av kpei bakclar, doan ve ahin avclan, bunlarn arkasnda dilsizler ve cceler yol alyorlard. Alay, Sipahiler, cebeci ve topular, Paalann hizmetkrlan, Yenierileri, yz deve ile adrc askerlerle son buluyordu. 20 Viyana'da Osmanl Elilii O sralarda Karlofa andlamasinn tasdiki iin gelen elilerin stanbuTa vanlan Bb- li ve payitaht halknn dikkatlerini ekiyordu. Edirne ahlisi, daha nce, Polonya elisi Rzevuski 21 ve Chelm'in srlardan ieri girilerini grmt. Tasdikli ban andla-masn getirmi ve benzerini alp gtrmt; ayn zamanda Bb- li'ye gm vazolar sunmu ve miyyetinin aesi 22 iin gnde iki yz kuru almt (Temmuz 1699 - Zilkade 1110). Bu andlama gereince Cekora, Sekora, Soroka ve Moldavya'daM Kamanie kaleleri Trkler tarafndan derhal boaltlmt. Eflak ve Bod an voyvodalan tarafndan verilen drt veya alt at koulu arabalar krk sekiz bronz, yz yirmi iki demir topu ve obs topunu kundakla -riyle birlikte oradan garnizonla beraber Bender ve Akkerman'a gnderilmek zere Dniester kaysna tad. Edirne'den hareketinden nce, Sultan, Cenoval brahim Paa'y Avusturya hkmetine gnderilecek olaanst yetkili eli olarak semiti. brahim Paa, Viyana muhasaras srasnda, Merzifonlu Kara

18
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/19-21 Rid, I, s. 250, elinin adn yanl bir ekilde Stanislas Sertsckki olarak vermektedir. Defterdar Tarihi, s. 374. elinin adn bildirmiyor. 22 Raid'den daha iyi bilgi sahibi olmas gereken Defterdar T arihi sadece elli kurutan bahsediyor, fakat bunun bir bask hatas olduu sylenebilir.
20 21

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

23

Rld. I, s. 2. Defterdar, s. 374. Berlin Ktphanesi Tarihi, s. 152.

Sayfa

19

Mustafa Paa'n m zel hizmetinde yer almt. Daha sonra sirasiyle V ezir-i zam Kara brahim Paa'nn hazinedar, Vezir-i zam Ali Paa'nn 23 khyas olmu; Kamanie ve Negrepont kalelerinin kumandanlnda bulunmu; bunlardan ilkini Polonyallara, ikincisini Venediklilere kar cesaretle savunmutu. Hemen sonra, Osmanl donanmasnn Kap-dan- Deryalna atanm, son olarak Ruslarla arpmak zere Karadeniz'e gnderilmiti. imdi iki tulu Paala ykseltilmi, Rumeli Valilii nvniy-le Avusturya eliliine atanmt. brahim Paa'nn eli olarak sunaca hediyeler arasnda elli iki elmasla sslenmi balklkuu tynden bir sorgu, be yz otuz iki elmas, yz otuz sekiz yakutla sslenmi, altn ve mine ile parldayan koum takmlar, eerden geme kadar inen som altndan ifte zincir ve ayn mdenden dmeler; altndan bir kolan ve altn yularlar, yine altndan ve iki yz drt yakut ve elli be zmrdn parldad bir yn silah; altn ilemeli krmz kadifeden bir haa ve al renkte bir eer rts; mavi mine kapl yz on M zmrd, yz seksen yakutlu alnlk ve enselikleriyle koumlar, zincir ve altn yaldzl zengiler; yz mskal arlnda amber, misk, otuz panzehir ta; altn telden ilemeli ve krmz muslin zerine tatbik edilmi iki para kuma, s-tanbul tezgahlarnda dokunmu, paha biilmez yirmi iki para kuma, krallarn balklarnda kullandklar kymetli pamuklardan dokunmu tlbendler; drt byk ran hals, on be seccade hal; on be binek at; bir gm yalak; altn ilemeli ran haalar; gm zincirlere balanm iki leopar bulunuyordu. Avusturya elisine karlk Osmanl elisinin deitirilmesi, iki milletin sekiz yl nce sava llerinin cesedlerini gmdkleri Sa -lankamen kalesinde muhteem bir trenle gerekletirildi (7 Aralk 1699). Osmanl elilik heyeti yedi yz kiiden oluuyordu ve dokuz yz at, yk katn ve hecin devesi de beraberlerinde bulunuyordu. Eliliin gnlk masraflar iin yz altm florin ve yz elli ek tahsisat verildi. Elinin alay 1700 ylnn 31 Ocak gn, saray byk mareali ve tercmann ncl ile Viyana ehrine girdi. Alayn nnde hediyelerle dolu drt araba, Bosna serdengetileri ve Arnavut gnllleri, byk albayrak ve iki tu, biri altn, biri telli kumalarla ve kaplan derisinden haalarla rtlm olarak elinin sekiz at geiyordu; bunlarn eerlerinin sa tarafna bir kalkan, birok silah, bir yay ve oklarla ssl bir ok muhafazas aslmt. Eli, krmz kumalarla ssl, alt beyaz at koulu arabasna uzanmt; beyaz atlarn yeleleri ve

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kuyruklar Trk detlerine uygun olarak krmzya boyanmt. Arabann nnde, ksa mzraklar ile silahl alt uak yryordu. ki tarafta ise drt yayaba, yni drt Yenieri yzbas, kalkan ve mzraklarla silahlanm drt mzrakl asker ilerlemekteydi. Biraz arkadan elinin altn ilemeli krmz kadifeden sefer koltuu ve yeil kumala rtl kavuunu getiriyorlard. Bunlarn peinden, kl taycs, mhrdar, hazinedar ve yaptklar ilerde kullandklar letlerle evinin vazifelileri, kahvecisi cezvesiyle, berberi ayna ve usturalariyle, amarcs rtlerle bunlar takibediyordu. Elinin tahtrevann iki at tayordu. Namlular yere dnk uzun ve ar tfekleriyle altm Yenieri, hediyeleri gtren arabalar koruyorlard. Elinde gm bastonuyla elinin khyas, divn efendisi ve tmam Efendi, elinin miyyetinin gerisindeki bayran nnde yryorlard. Bunlardan sonra mehter takmnn musiki letleri ve byk Tatar davullariyle donatlm, heybetli havalar vuran Osmanl bandosu geliyordu. 24 Avusturya, Polonya, Rusya Ve Venedik Cumhuriyetinin Murahhaslarn Tayin Etmesi Trk elisinin Viyana'ya gelmesinden drt ay nce, devlet meclisi ve Karlofa bar mzkerelerini yrtmekle grevlendirilmi harb meclisi bakam kont O'Ettingen, stanbul'a hareket etmeden nce , o zamana kadar grlmemi parlaklkta bir trenle imparatordan izin almt (26 Eyll 1699). Miyyeti, ihtiml, Trk elisi-ninkinden daha az kalabalkt, fakat daha ok tannm kiilerden olumutu. Ulaklar ve binek atlarndan, uaklar ve musiki takmndan sonra, eczacs ve cerrah ile birlikte elinin doktoru; iki vaf-tizci, gnah karclar, eiilik kumandan ve on iki Bey, OTSttin -gen*in armasn tayan bayra geliyordu. Beylerin arasnda istihkm yzbas Jaques de Rouschdorf ve kendisini yirmi yl sonra Mslman olmu greceimiz Gulaume Ernest d'Anhalt Zerbest gze arpyordu; elilik ktibi Macari ve Dou elleri iin ktip tercman Lackowitz ve bunlarn ortasnda eliliin ruhan reisi, Ne-resheim rahibi ve bu elilikle alkal bir rlasyon (Relation) brakm olan Simpert 25 yryordu. Bunlarn arkasndan eliliin valyeleri olan on be kont, er kiilik sralarla geliyordu. Colloniz ve Breuner kontlar arasnda elinin olu, bir
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/21-23 Hatralar veya Viyana'dan istanbul'a ve oradan Almanya'ya dikkate de&er btr gezinin Rotasyonu; Augsbourg, 1701, yazan Simpert. BU ve elilik katibi Macarfain Rotasyonu Viyana saray ktuphanesindedir.
24 25

Sayfa

20

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

26

Raid, yanl olarak 26 &ban yerine 20 aban yarmaktadr.

Sayfa

21

tarafnda eski O'Ettingen Meryemi'nin tasviri ve dier tarafnda Macaristan, Bohemya ve Avusturya ifte kartallarnn olaanst nakedilmi tasviri bulunan gm dokuma bir bayra tayordu. Onlar Dietrichstein, Lippe, Swirby, Saur, Kuefetein, Nbstiz kontlar ve bunlar iki kont Adolphe ve Charles de Sinzendorf takibediyor, bunlarn ortasnda Holstein dk Adolphe Auguste grlyordu; hepsi kenarlar samur krkle ssl erguvan rengi balklar giymilerdi; zerlerinde ayr renkte kadife ceketler vard ve bunlarn altnda altn ve gmden dokunmu pant alonlan dikkati ekiyordu. Onlarn arkasnda eli seiliyordu; banda krmz kadifeden, kenarlar samur evrilmi bir Macar kalpa vard ve bu kalpaktan balklkuu tynden siyah bir sorgu ykseliyordu ve tu imparatorluk haznesinden alnm elmas inelerle tutturulmutu. Altn telle dokunmu elbisesinin ii ve d, Sultan ve Vezir-i zam'n kaftanlarnda olduu gibi, samurla kaplanmt. Sol tarafna ince talarla ilenmi bir Trk klc aslmt; miyyetinde Trk mzraklariyle silahlanm yirmi drt uak yryordu, ikinci srada yirmi drt mzrakl asker, biri O'Ettingen bakiresini (Meryem) temsil eden krmz beyaz, dieri ifte kartalla Avusturya devletini temsil eden san ve siyah iki bayrak grlyordu. Elinin arabasnn ii fes rengi kadife denmiti ve Danimarka cinsi alt at tarafndan ekiliyordu; ayn ekilde altar at koulmu dier iki araba, gzalc bir at zerindeki zabiti takibediyordu. mparator tarafndan izin iin huzura kabul edildikten sonra, eli Viyana'dan ayrld ve miyyetiyle birlikte krk iki tekneden oluan nehir filosuna binerek, Tuna yoluyla Salankamen'e gitti ve orada Trk elisiyle deitirildi. stanbul'a varnca (7 ubat 1700), Viyana'dan kndaki dzenle ehre girdi. Bb- Ali, eliye, miyye-tinin gnlk ihtiyalar iin saysz ve eitli yiyecek maddeleriyle, o fcaman deeri bir Avusturya ras olari kuru hesabiyle yz elli kuru tahsisat kard. Eli, 13 ubat 1700 gn (26 aban 1111) 26 Vezir-i zam'la grt ve gn sonra Sultan'n huzuruna kabul edildi. Kabul, divn ve askere cretlerinin verildii gne rastlamt. Askere bin be yz kese aka, yni elli bin yedi yz Avusturya liras (reichsthaler) datld. mparatorun Sultan'a gnderdii hediyeler, gm bir tepsi, mine parmakl, soutucular, amdanlar, vazolar, kahve fincanlar, saatler, gm bir seyyar frn ve bir sun'i pmardan oluuyordu. Haseki Sultan'a bir servet saylabilecek oklukta altn ve gm ziynet

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

22

eyas sunulduu gibi, eli, Valide Sultan'a da vazolar, aynalar, ayr ayr musiki letleri ile saat balarn bildiren saatler, yemek taknlan, amdanlar sundu; ince iilik rnekleri saylabilecek yaz masalar Vezir-i zam'a, alt vezire, Reis Efendi'ye ve ey-hlislm'a takdim edildi. Yalnz Sultan'a sunulan hediyelerin ar-. l iki bin okka geliyordu. Hediyelerin tm iin Avusturya mparatoru doksan bin yedi yz elli yedi filorin demiti. Viyana saray, izin kabul resminde de Trk elisine de yekn olarak byk para ifde eden zengin hediyeler vermiti. Bunlarn arasnda vazolar ve gm iek sulama kovalarndan en pahal ngiliz kumalarna kadar pek ok eya vard. Eliye verilen talimata gre, andlamamn tasdik muamelesi ile mparatorun hediyelerinin Sultan'a sunulmas det halindeki muhteem bir kabul resminde gerekletirilecekti. Bunun iin de bu ii bitirmekle grevlendirilen kont Adolf de Sinzendorfla birlikte esirlerin karlkl deiiminin tamamlanmasn bekleyecekti. Bu arada snrlarn kesin belirlenmesi, ahslarn ve ticaretin gvenliini, kilise ve ibdet edenlerinin korunmasn temint altna alan andlama maddelerinin uygulanmasn hzlandracakt; nihayet Eflak ve Bo-dan prenslerinin g durumlar zerine dikkati ekecek ve Toekoeli'-nin uzaklamas zerinde srar edecekti 27. Kont de Sinzendorf, esirlerin deiimiyle megul olacak uzun zaman bulamad; birka ay sonra ld ve cesedi kendisinin esaretten kurtard esirler tara fndan Viyana'ya gtrld. Vezir-i zamin eli erefine Boaz'm Asya kysndaki yalsnda verdii ziyafeti ereflendirmek iin Avusturya elisi, evvelce kont Leslie'nin yapt gibi, kalyon zerine bindi. Kalyonlardan en by, bacakla sslenmi ve yz Hristiyan esir tarafndan krek ekilerek hareket ettirileni, peine ii musikiinaslarla dolu bir kalyon balanmt: Fakat musiki aletlerinin grltl sesi yz esirin krek ekilerinden kan zincir akrtsna yutuluyordu. Elileri elendirmek iin (zira bu enlie bar aracs devletlerin, n-giltere ve Hollanda'nn elileri de davet edilmilerdi) onlara ok atclarnn, pehlivanlarn, hokkabazlarn, oyuncular ve zellikle ranl kadn arkcnn marifetlerinin gsterilmesi enlie nee katt. Yemek ziyafeti fevkaldelii nisbetinde ksa srd. Rengrenk pilavlarn her trls tabaklar iinde veya asma yapraklarna sarlm olarak sunuluyor, gvercin kzartmas, tavuklar, av etlerinin eidi byk tabaklar iinde bir hizmetiler
27

Kont d'OEttinsen, kont de Wennond ve kond dTJlfeld'in talimatlar, 1718 ve 1740 yllan elileri

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kalabal tarafndan ^det st ste konuluyor, konulmalarndan hemen sonra da kaldrlyordu. Kont de Sinzerdorf un lmnden sonra Viyana hkmeti, Trk elisi brahim Paa ile drt maddelik zel bir andlamay gerekletirdi (26 Temmuz 1700). Bu drt maddelik andlamayla Karlof -a muahedesinin esirlerin geri alnmasn dzenleyen XII. maddesi, Avusturya'nn hkimiyetini tanyan btn blgelerden ele gemi btn esirlere ve hatt esaretleri srasnda 28 Hristiyan kalm esirlerden doan ocuklar ierisine alyordu. stanbul'daki Avusturya elisi, ticarete kolaylklar getiren, Trkiye'de ve zellikle Ku-ds'de bulunan Katolik kiliselerine ve onlara bal bulunanlara himaye salayan ferman elde etmeyi baard (Eyll 1700 Rebil-hir 1112). Bu fermanlardan birincisi kont de Czernin tarafndan 1617Me mzkere edilen ve neticelendirilen ticaret andlamasna da yanmyordu; nk andlama taraflarca yrrlkten ekilmiti ve Avusturyal diplomatlar onun htrasn bile kaybetmilerdi. Yeni ^andlama, Viyana'da 29 yaplan son andlamaya dayanyordu. Katolik mezhebi mensublan ve Kuds kiliseleri iin Trk makamlarnn uygulayacaklar himaye ile ilgili dier iki ferman, aa yukar, son dan bir nceki eli kont de Leslie yaplan andlamalarn benzeriydi. Birinci fermanla Bb- li bundan byle Katolik rahiplerin din grevlerini yerine getirirlerken Yunan ve Srb papaslar tarafndan engellenmemeleri iin gerekli tedbirleri almay taahhd ediyordu. Bu taahhde genellikle keyiflerinden, kin veya agzllklerinden baka bir ey dinlemeyen mahall idarelerin rahatsz edici davranlarna sed ekmek de dhildi 30. Sonuncu ferman Kuds Ka-toliklerine, ehrin kuzeyindeki Saint Jean kilisesinin, Sion mezarlarnn, mezarlariyle birlikte Bethlem ve Nazareth manastrlarnn, Safed, Saida ve Ramla kutsal mahallerinin, Bakire (Meryem) kk kilisesinin, Kutsal Mezar etrafnda Hristiyanlann sahib olduk-lan yerlerin mlkiyeti zerinde temint veriyordu. Bu ayn ferman onlara Zeytindalan da zerinde ve Saint Jean'n, Saint Joachim ve Sainta Ann'n doumuna hid olan yerlerde enlik (yortu) yap malarna, Kuds, am, Bethlem, Nazareth ve Saida manastrlarnda haclar
Instrumentum ad facilitandam Captivorum utriusque Imperii elibera-tlonem cum magno Porta Ottomanfcae tegato confectum. Viyana, 26 Temmuz 1700. Bosna ve Temesvar valilerine gnderi len ferman Rami'-nin >nasnda bulunmaktadr. No. 140. 29 Traaslatlo cam origmali collatoe copu* diplomatla mercatorum. Ars. IJL 30 Translatio cum origlnali collatae copiae diplomas Religiosos con -cernentis A. 1700. Ayr. Esr.
28

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kabul etmelerine, harb olmaya yz tutan antlarnn tamirine, bozulmu et ve zahireyi kabule zorlanmakszn keilerinin bakm iin gerekli yiyecek maddelerini satn almalarna msaade, Ermeni ve Rumlara kar yardm ve koruma vaadediyor-du31. Veda iin huzura kabul edilmesinden (2 Ekim 1700) nce, eli, Haleb, Sryn, Sakz Katolik, Raguza ruhan liderlerini Vezir-i azama tavsiye ve Novi 32 kys snrlarnn sratle belirlenmesini rica etti. Vezir-d zam, eli iin bir ziyafet de Eyb'de tertipledi ve bu son grmelerinde elinin miyyetinden altm kiiye eref elbiseleri vererek mkfatlandrd. Nihayet eski bir gelenee uyarak, eli iin yeni bir gnl alma hareketinde bulundu ve drt levazmcnn, drt avu, drt sahdr ve drt Sipahinin 33 yevmiyelerini ikier aka arttrd. , Stanislas Rzewunski'nin alt ay veklet etmi olduu Polonya elisi, Avusturya elisi ile ayn zamanda stanbul'a gelmiti. Polonya elisi, daha sonra Polonya tahtna gemi olan Stanislas Leszcz-ynski'nin babas Raphael de Winiawa Leszczynski ayn zamanda tahtn kk hazinedar idi. Polonya elisi, o zamana kadar Osmanl payitahtnda benzeri grlmemi bir debdebe ve ihtiamla stanbul'a girdi. Drt veya be yz kiiden oluan miyyeti Sultanahmed'deki Atmeydan'nda 34 bulunan brahimpaa saray civarna yerletirildi; brahimpaa saray ise, Bb-i li tarafndan zel bir muamele uygulanarak elinin ahsna tahsis edilmiti. Elinin Sultan'a getirdii hediyeler vezolar, amdanlar, fskiyeli pnarlardan oluuyordu ve bunlarn hepsi de gmt. Elinin hediyeleri arasndaki av kpekleri, bakclar tarafndan altn zincirlerle zaptediliyorlard 35. Elinin miyyeti her ne kadar kalabalksa da, Avusturya elisine gsterilenden daha az ihtimml bir muamele grd; zira Sultan'n huzuruna miyyetindekilerin yzde biri ile kmasna msaade edildi. Kabul salonuna, kendisi gibi gsterisiz kaftanlar giymi sadece 36 be asille girdi; oysa, Avusturya elisi kont d'OEttingen, on alt konttan oluan miyyetyle
Translatio cum origmali collatae copiae confirmaU diploraatis pro religosis terrae Sancta. Rebil -hlr 1112 (Eyll 1700). I. R. Arivlerinde. 32 Bu hususta bilgiler Viyana Arivlerinde bulunmaktadr. Kont d'OEt -tingen tarafndan Bab- Ali'ye sunulan gven mektuplar Rami'nin In-sa'snda, s. 464'de. 33 Bit buniftlar yalnz Berlin Ktphanesi elyazmalannda belirtilmitir. No. 73. f. 113. 34 Berlin Ktphanesi Tarihi. No, 75, s. 155 elinin geli tarihini vermektedir; Simpert'in Htr, s. 204, bunu 5 Mays olarak tesbit etmektedir. 35 Kpeklerin bu trl bagh olduklar Berlin Ktphanesi No. 75. f. 175' -de kaytl elyazmasndan baka bir yerde belirtilmemektedir. 36 Berlin Ktphanesi Tarihi, No. 75, s. 75, ancak kiiden bahsediyor.
31

Sayfa

24

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

saraya kabul edlmitLAynca, Avusturya elisi kont d'OEttingen huzurda bu lunduu srada, divanla ayn seviyedeki sandalyeye oturmu; bu ayn seviyede oturtulmak erefi Polonya elisi Leszczynski'den esirgenmiti; sadece ipek rtl, arkal olmayan bir iskemle ile yetinmek zorunda kalmt. Vezir-i zam'n divnndan ktktan sonra kaftan veya palto giyip Pdihn huzuruna kmadan nce elilerin derecesine gre yemek vermek det halindeydi ve bu dete uygun olarak yalnz OEttingen kzarm balk 37 ikram edilmek erefine ermiti. Polonya elisinin grevi, zellikle, snrlarn tesbiti iin bir komisyon tekilini hzlandrmakt. Padolya Valisi olarak bizzat elinin kendisi, Stszyca derebei Franois de Sas Dziedusycki, Padolya mahkemesi reisi Adam de Topor Tarto ve' Karlofa muahedesi tarihisi Etienne de Junosza Humiecki 38 komiserler olarak Polonya kral tarafndan atanmlard. Polonya elisinin grevi ile alkal talebini msait karlayan Bb- li, btn elilerin ayrlma izni iin huzura kabul edilmelerinin det olmadn bildirerek yurduna dnebileceini- aklad, Polonya elisi, kralna ve kendisine yaplmas gereken muameleleri ok iyi bildiini, detlerin noksansz farknda olduunu ve byle bir hakszla sabrla tahamml gstermek-tense, stanbul'da 39 lmeyi tercih edecei karln verdi. Bunun zerine, fazla glk karlmadan, izin iin huzura kabul istei yerine getirildi (22 Temmuz). 40 Rusya Ve Venedik le Bir Bar Andlamas mzas Karlofa barna katlm olan devletlerin elilerinden ncs Venedik elisi Lorenzo Soronza 41, Avusturya elisinden nce stanbul'a geldi. Venedik elisi anakkale boazna geldiini bildirince, Bb- li, kendisini payitahta getirmek zere iki kalyon gnderdi, stanbul'a gelince de Galata mahallesinde bir eve yerletirildi ve kendisiyle miyyetinin gnlk masraflar iin yz yirmi kuru tahsisat verildi 42. 14 Kasm 1699 (21
Elilik raporu. Viyana Arivlerinde Bu isimlerden birou Leszczynski'nin itlmd mektubunda ksaltlm isimlerle gizlenmi grnyorlar (Rami'ye baknz); tna'da No. 461'39 Simpert'in Hatratt, s. 264. 40 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/23 -29 41 Venedik elisi Soranzo'nun gven mektubu Rami'nin Byk na'sn-da, No. 472'de. 42 Berlin Ktphanesi Tarihi, No. 75, s. 155 ve Rid. I, s. 251, solota yazyorlar. Franszlar ise piastres izelotes demektedirler. Soranzo'nun itimad mektuplarnn tercmesi tna'da bulunmaktadr; Viyana Ktphanesi, No. 425, No. 14. Rami'nin n adl eserinden. No. 528, Ve zir-i azam'n Soranzo'ya Venedikli
37 38

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Cemziylevvel 1111) gn Sultan'n huzuruna kabul edildi. Evvelce Venedik olaanst yetkili elisinin ancak geici ve artl olarak imzalamak istedii Karlofa muahedesinin tasdik edilmesi yolunda gayret sarfetmek zere gelen Venedik elisi Soranzo, Bb- li'den ok belirli bir ek andlama elde edebildi. Bu ek andlamada evvelki andlamalarda bulunan on yedi madde de yer almt: Bylece, on alt maddeden ibaret bulunan Karlofa muhedesindeki madde says 33'e 43 ykseldi. de bu kii eli olarak gemektedir. Kont OEttingen'in raporlarnda, Simpert'in Diarium (Hatrat)'unda ve eliliin raporlarnda bir tek eliden sz edilmektedir. Rusya, Bb- li ile kesin bir andlama yapmam; iki yl snsL bir mtreke imzalamt. Bu geici duruma bir son vermek zere, arn olaanst yetkiler verdii elisi Oukrainzow, bir dier olaanst yetkili ile birlikte 1700 ylnn ilk aylarnda stanbul'a geldi. Mzkerelerin devam sresince Kumkap civarnda sk bir koruma altnda bulundurulan Rus elisi haftada iki kere vezir Kara Mustafa Paa'nn eski saraynda Reis Efendi Rami ve Bb- li tercman Maurocordato ile birleiyor ve mzkerelerde bulunuyordu. Ruslar, Gazi ve ahin Kerman'n terkedilmelerini, esirlerin hapisten karlmalarm, teb'alan iin ibdet serbestlii, Kuds'e hacca gitmek isteyenlerin Bb- li tarafndan korunmalarn istiyorlard. Trkler ise ar tarafndan zaptedilen btn kalelerin boaltlmasnda srar ediyorlard. Mzkereler, andlamaya varlamadan alt aydan beri sryordu. Nihayet, ulaklar, elilere ardan yeni talimat getirdiler. ar, zaptedilen kalelerin yklmalarna raz oluyor, fakat Trkler bunlarn tam olarak teslimini istemekten vazgemiyorlard ve bylece mzkereleri uzattlar. Ancak Krm Hannn Azak etrafnda yz bin kiilik bir Rus ordusunun toplanmakta ol duuna dir gnderdii haber zerine, Bb- li iki lke arasnda otuz yllk bir bar getiren on alt maddelik bir andlama imzalad 44. Bu andlamanm ikinci maddesi, Toghan, Gazi Kerman, ahin Kerman ve Nusret Kerman tahkimatnn yklmalarn art kouyordu. Snrlarn belirlenmesiyle alkal beinci madde, Or ile Azak arasnda, meskn yerler de dhil olmak zere, on iki fersahlk bir sahann gayrimeskn bir duruma

26
Sayfa

tccarlara iyi muamele edilmesi hususunda bir mektup verdiini reniyoruz. 43 Hibir yerde bahsetmediine gre Venedik Cumhuriyetinin bu anlamay devlet sun sayd anlatlyor. 44 Berlin Ktphanesi Tarihi. No. S. s. 156. Elinin itimad mektubunda (Bmi'nin byk Ina'sna baknz) danman Amilianug. Ignatodesih. Okrainzotzow'dan ve olaanst yetkili eli Yako Daldeere'den b ahsedilmektedir. Rus arivlerine bavurmadan bunlarn kimliklerini sylemek gtr. Karlofa muahedesinde birinci olaanst yetkili eli Procopus Bogdanovl Wosnitzin idi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

dntrlmesi gereini belirtiyordu. Altnc madde Krmllara ve Ruslara Or ile Meyus arasnda avlanma, ar yetitirme ve memlahalar tesis etme msaadesi veriyordu. Yedinci madde, Azak kalesine Nogaylarn ve erkeslerin, Kazaklar ve Ruslar tedirgin etmeyecekleri Kuban istikametinde on fersahlk bir araz mlkiyetini tanyordu. Sekizinci madde , gelecekte Krm Tatarlarnn Rus arazisine her trl tecvzden alkonul malar artn getiriyordu. Dokuzuncu madde esirlerin deiimi; onuncu madde ticaret serbestlii, on birinci madde Kuds'e hac iin gidecek olanlarla alkalyd; on nc madde iki milletin memur ve tercmanlarnn ayrcalklarn dzenliyordu ve nihayet on drdnc madde andlamanm tasdiki iin alt ay iinde olaanst yet* kili eliler heyetlerinin karlkl olarak gnderilmeleri artn getiriyordu. 45 Ferriol Ve Sutton O zamana kadar Avrupa politika tarihlerinde benzerine rastlanmam bir olayla Sultan'n yeni Fransz elisi Argental markisi Fer -riol'u huzura kabul edecei srada karlald. Yeni Fransz elisi Ferriol, geen yln sonunda, selefi Chateauneuf n 46 yerini almak zere stanbul'a gelmiti; eski eli, onu muhteem bir kabul treni srasnda Vezir -i azama takdim etmiti (5 Ocak 1700) 47. Yeni Fransz elisi, birka gn sonra Fransa kralnn hediyelerini Sul-tan'a sunmak zere, etrafnda miyyeti, saraya geldi. Hediyeler arasnda byk ve grlmemi denilecek kadar zarif bir ayna, eine rastlanmayacak bir saat, ustaca ilenmi, yldzlarn hareketini gsteren bir duvar saati, gzalc kumalar vard. zerinde yer yer iekler bulunan, altn tellerle dokunmu bir kaftan bulunan elinin kabul salonuna girecei na kadar her ey fevkalde yolundayd. Elinin kaftannn altnda bir kl bulunduunu, huzura kabul edilecei salonun kapsnda farkeden avu-ba onu bu silahla ieri sokmay reddetti. Bb- li tercman Maurocordato, srar ettii takdirde btn detlere kar kacan ve derecesi ne olursa olsun o zamana kadar hi kimsenin Sultan'n huzuruna silahl kmam olduunu eliye anlatt.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/29-31 Bir nceki eli Chateauneuf n veda mektubu 18 Mays 1699 tarihlidir ve Ferriol tarafndan Vezir -i azam'a sunulmutur. Viyana mparatorluk Ktphanesinde No. 425. 47 La Motraye, s. 268, bu merasimin tasvirini 26 Aralk 1699 tarihiyle veriyor. Raid ise 3 Ocak tarihiyle ve Fransz elisinin kabul ve divandaki kaba davran babgyle veriyor. Defterdar Tarihinde s. 376' -da, Flassan'da Cilt V, 4, s. 169'da.
45 46

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Fransz elisi Ferriol, elini klcnn zerine koyup, klcn kraldan baka hi kimse tarafndan alnamayacan ileri srd. Vezir-i zam, klcn brakmad takdirde Sultan tarafndan kabul edilmeyeceini belirtti. Eli Ferriol, eski esi Chateauneuf n kendisinin huzura silahla kabul edildiini kasinlikle syledii cevabn verdi. Vezir-i zam, ona yanldn, selefi elinin kaftannn altnda hi kimsenin farkna varamayaca kadar kk bir silah tam olacan syledi. Yenieri aas eliyi ikna etmeye ve inadndan vazgeirmeye bouna urayordu. Eli: Sizler tebalarsnz diye' bard, ben ise byk- bir kraln temsilcisiyim. Kubbe vezirleri, kadaskerler de mdahale ederek hayli dil dktler, fakat hibir netice elde edemediler. Huzurda det olduu zere eliyi gtrmek iin koluna girmi o lan mabeyinciler, farkettirmeden klc almak istediler, fakat eli onlar iteleyip dirsek -ve dizleriyle vururken, Maurocordato'ya: Bu memlekette insanlarn haklan byle mi ayaklar altna alnyor? Dost muyuz, dman myz1? sorusunu yneltti. Maurocordato: Dostuz diye karlk verdi, ama klcnzla huzura kamazsnz! diye ilve etti. Eli fke iinde: O takdirde hibir zaman kmayacam diye kestirip att. Hemen zerindeki kaftan kard. Miyyetindekiler de kaftanlarm karp onu takibettler. Ertesi gn, Fransa kralnn hediyeleri Bb- li tarafndan eliye geri gnderildi. Alt ay sonra, eli Ferriol, Boazii'nde Sul-tan'nkine benzeyen bir gezinti gemisiyle dolayordu. Geminin tentesi de tpk Sultan'm gemisindeki gibi erguvan rengiydi. Vezir-i zam, eliye, eer denizin dibini boylamak istemiyorsa byle bir gemiyle dolamaktan vazgemesini bildirdi. Ayn zamanda geminin Trk olan krekilerine de iki yzer sopa vurdurdu (20 Temmuz 1700). Fransz hkmetinin elisine yaplan muameleden hi haberi olmadndan, Bb- H Fransa ile mnasebetlerinde herhangi bir deiiklik yapmad- ve Ferriol, hibir zaman huzura kabul edilmeden kralnn ilerini yrtt stanbul'da on yl kald. Boazii'nde urad hakaretten ay sonra, Ferriol, Avusturya elisi kont d'OEttingen'e 48 verilen fermanlara noktas noktasna benzeyen rahipler ve misyonerler lehinde bir Hatt- erif alabildi. On y sonra Ferriol gerekten akln oynatt ve bu hdiseyi nl filozof Voltaire'in 49 akrabas olan elilik tercman vastasiyle renen Vezir-i

28
Sayfa

Bu Hatt- erif La Motraye'da bulunmaktadr (baknz. I, s. 277); kont d'OEttingen'e verilen Rebilhir'in son gn. tarihini tayan ferman da ayn yerde. Rami'nin na'snda Vezir - zam'n Fransz elisi Fer-riol'e bir mektubu yer alyor. No. 368. 49 Histoire de Charles XII, kitap, V.
48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

zam, her zamanki soukkanll ile: O, buraya geldii zaman zaten deliydi cevabn verdi. M. de Ferriol, Fransa'nn Osmanl mparatorluunda dncesizlik ve sinirlilikleriyle hret yapan elilerinin sonuncusudur. Bu sebeble, bilhassa evvelki cildde teferruatm verdiimiz, Vezir-i &mn huzuruna kabulde oturaca koltuun yksekliini mesele yaparak grlt karmak gibi davranlar yznden Kprl ile mnasebetlerinde przlere sebeb olan selefleri La Haye, baba-oul Nointel ve de Guilleragues'-dan daha farkl bir muamele grmedi. M. de Ferriol, eli unvann kazanmadan nce, Toekoeli nezdinde Fransz komiseri sfatiyle Sultan'm ve Vezir-i zamin yedi seferinde bulunmutu. Bununla beraber, Osmanl det ve geleneklerine pek fazla snamad. Osmanl Sarayndan Tablo adiyle yaynlad kitap, Muradjea dHosson'un eserinin yaynlanmasna kadar, bu konuda en yetkin kaynak sayld. ngiliz elileri, Bb- li nazrlarna kar nasl davranmalar gerektiini Fransz elilerinden daha iyi arlyorlard. Karlofa muahedesinin gereklemesinde araclardan biri olan ngiliz elisi Pa-get'nin yerine valye Sutton atand. Sutton huzura kabul edildiinde Sultanin gzne girmeyi ylesine becerdi ki, Sultan, evvelce kinci Sleyman'n yapt gibi onu szl bir cevapla ereflendirdi. Sultan, eliye: ngilizler iyi ve eski dostlanmzchr, dedi, ayn duygulan tadmz onlara isbatlayacaz. Bilhassa kralnza Karlof-a*daH iyiliki tavassutundan tr duyduumuz minnettarl ve dostluuna 50 gvenimizin delillerini vermeye alacaz.
51

Raguza Ve Gurel Prensi Elilikleri Bb- li'nin Hristiyan devletler ve zellikle onlarn elileriyle mnasebetlerine gz attktan sonra, Mslman Asya devletleri ve Dou'da geerli bir vecize olan Raguzahlar hibir dinden deildir 52 szn dorulayan, Bb- li'ye vergi veren Raguza ile mnasebetleri zerinde durmakta fayda vardr. Raguza'nn Bb- li'ye on iki bin be yz duka altn tutarnda birok yllk vergi borcu olduunu daha nce grmtk. Yedi yl
Raid, I, t. 261. La Motraye, I, s. 294. Benaglia'nn eserinde Ferrtol*u Sultan'n huzurunda gsteren bir gravr bulunuyor. Fakat, bu Fransz elisi hibir zaman huzura kabul edilmediinden gravrn gerekle bir alakas yok. 51 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/31 -33 52 Non siamo Christiani, non siamo Ebrei, ma poveri Hagusei.
50

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

nce hazneye olan. borcuna mahsuben ancak seksen be kese para gndermi ve sava srasnda ise demelerini tamamiyle askya almt. Fakat, Bb- li Karlofa 53 mzkereleri srasnda, bakiye borcun tahsilini mmkn grdnden Raguza'dan gelen eliye verginin tahsili iin mabeyinci Mezzin Mustafa Efendi'yi gnderdi (Haziran 1700 - Muharrem 1112). Bir mddet sonra gelen prens du Gouriel elilik heyeti ok kt bir muamele ile karlat: Heyeti oluturan kiiler Boaz'n Asya kysndaki kaleye hapsedildiler. Hapsedilmelerinin sebebi uydu: Heyet, denmesi art olan vergiyi getirecek yerde, Sultan'a takdim edilmek zere sekiz erkek ve drt kadn esir getirmiti. 54 ran Ve Fas mparatorluu le Siyas Mnasebetler Karlofa ah'a 55 haber vermek zere eli Mehmed Paa ran'-dan dnm, Sultan'n ve Vezir-i zamin mektuplarna ah'n ve hanlar hannn cevaplann getirmiti. Mehmed Paa, o srada Trkiye ile ran arasndaki snr oluturan Arpaay'a varnca, orada bir mihmandar ve kendisine Erivan yoluyla Nahcivan, Tebriz, Sultaniye, Kum, Kaan ve sfahan'a kadar muhafzlk etmekle grevlendirilmi iki yz svari bulmutu. ran ah Hseyin'in payitahtnda kald drt ay iinde kere ah'n huzuruna kabul edilmi ve bu drt ay sonunda altnlar ve zengin Acem 56 hallarndan oluan zengin hediyelerle lkesine gnderilmiti. Eli Mehmed Paa, ihtiml, ah'a Badad Valisi iken ran'a kaan smail Paa ile alkal gizli bir mektub da gtrmt. smail Paa srasiyle Yenieri aas, Rumeli Valisi, Bb- H nezdinde Kaymakam, Msr ve Badad Valisi olarak grev yapm ve Kprl Hseyin Paa'nn vezir-i zaml srasnda azledilmiti; nihayet Van Valiliine atannca bann tehlikede olduu zannna kaplm ve bir ge ce ran'a kamt. Mteakib yl orada lmt. Kara Mehmed Paa'nn ran' dan dnmesinden birka zaman sonra, Kprl Hseyin Paa'nn idaresi dneminde, ran'dan bir ulak geldi ve ah'dan deil, hanlar han Mirza Mehmed Mmin Han'dan bir mektub getirdi. Mektubunda bu prens, Bb- Ali'den Hz. Ali ve Hz. Hseyin'in trbelerine ranl vaizler yerletirmek,

30
Sayfa

Karlofa harisinin gerekletiini Raguza Cumhuriyetine haber veren mektup ve Bosna Valisine uurlarn tahdidi iin gnderilen *mir Ra-mi'nin byk uta'snda. No. 466, bulunmaktadr. 54 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/33-34 55 Vezir-i azam'n eli Mahmed Paa'ya yazd mektup Rami'nin byk tna'smda, No. 3l*ds 56 Berlin Ktphanesi Tarihi, No. 75, f. 153. Yazar, elinin dostu idi.
53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

harabolma 57 tehlikesiyle karg karya bulunan bu saygdeer yerlerin tamiri iin msaade istiyor, masraflarn ran tarafndan karlanacan bildiriyordu. Mirza'nn ulakla gnderdii hediyeler, Tatarlarn kutsal rakamlarna gre, dokuz sofra rts, dokuz al, dokuz para kadife kuma, dokuz para tyl ipek kuma, dokuz para Tebriz sateni ve dokuz panzehir tandan oluuyordu. Vezir-i zam da ulaka, efendisine sunulmak zere, ihtiam bakmndan Mirza'nnkini glgede brakacak hediyeler verdi. Bu hediyeler, zellikle zengin ilemelerle sslenmi, renklerinin ahne-lii gzalan Mardin ii bir ota, ortalan mavi, kenarlar yeil ipekle ilenmi Kandilli hals, nl Msrl Eyb'n elinden kma altn yaldzl ve sanatkrca ilenmi bir Msr yay; drt yz cam, gm bir yuva iine yerletirilmi, abanoz gvdeli bir saat; altn yaldzl bir drbn, yar at, .iki cins at zellikle dikkati e kiyordu. Bylece, Trk ve ran vezir-i zamlan, lkelerinde bulunan tabiat ve sanat hrikalarn birbirlerine gnderiyoriard. Vezir-i zamin Mirza'ya cevab, son derece nzik bir uslb iinde, ran haclarnn iki imamn mezarn Mekke'deki gven iinde ziyaret edebilecekleri te'mintn veriyor, fakat oraya vaiz yerletirme ve ah hesabna tamirlerinin imknsz olduunu bildiriyor; mektub, barn yerlemesinden sonra, darda ve ieride huzur salanm olduuna gre, Bb- li'nin zarur tmirat ileriyle megul olacan syleyerek son buluyordu. O srada Cezayir daysiyle sava hlinde bulunan Fas kralna gnderilen iki mektub, ayn mill gurur ruhu iinde kaleme alnmt. Bu mektuplarda u satrlar grlyordu: imdi ie ride ve darda bar salanm olduuna gre, memleketin refah ve teb'alarmzn emniyet iinde bulunmalar iin gayret sarfede-biliriz 58. Gerekten de Osmanl mparatorluunun, darda Rusya, Avusturya, Polonya, Venedik ve ran'la ban devam ettirmeye ihtiyac vard. Zira, ran Basra snn zerinde, Arabistan'da Msr ve Trablus'da, Afrika'nn Kuzey kyannda, Krm'da kargaa ve isyanlar birbirini kovalyor; btn bunlar, mparatorluu uzun srecek bir huzursuzlukla tehdid ediyordu. 59 Basra Seferi Sayfa

Vezir-i Azam'n Hanlar Han'na olumsuz cevab Rami'nin lna'snda yer almaktadr. Sultan'n mektuplar Le Grand'un na'snda bulunmaktadr 59 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/34 -35
57 58

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

32

Babil harabelerinin, Mslman ve ran haclarnn ziyaret ettikleri kutsal yerlerin Gneyinde, Frat kylar zerinde Rumahiye ky vardr ve bu kyn yaknnda, dou kysna drt fersah mesafede, Frat'la, Dicle arasndaki araziyi Dicle'de kayboluncaya kadar geen bir kanal bulunmaktadr. Adi Diab 60 kanaldr. Frat, Rumahiye'den itibaren Karraa'ya kadar Khaled, Kie, Semevt, Beni Malek, Haske, Aorciye blgelerinden geer ve orada Dicle'ye karr; byk at adn alarak Basra srlarn slatr ve ran krfezine doru ynelir. Bu kanaln azn tutan bendler yaklak otuz yldan beri dhilden ihml edilmilerdi; o kadar ki, Frat kanalda iddetli bir takn yaparak ve etrafdaki btn araziyi sular altnda brakarak buralar Hor Selame denilen geni bir batakla dntrd; sonra nehir eski yatana girerek Semevt'a yneldi. Bu felket ticaret kervanlarnn hareketine mni olduundan ye lkede ziraati imknsz hle getirdiinden, vali tarafndan kendilerinden istenilen vergiyi deyemeyecek durumda olan halk, kendilerine kamlklarda, bu sonsuz batakln adalarnda bir snak aramaya gittiler. Abbasolu adnda biri bu katan yararlanmay bilmi, Ru mahiye, Kie, Haslee, Beni Malek'deki iftlikleri, hatt Hz. Ali'nin trbesinin bulunduu araziyi de ele geirmi, Badad Valisinin defalarca gnderdii birlikler, bu adama igal altnda tuttuu yerleri terkettirememiti. Asi Arap Muntefik airetinin reisi mehur eyh Maani, Ara-ciye ve Seraevt'n gelirine elkoymutu; bir dier si, Abbas Anu-ri, Dicle ile Frat arasndaki yerler de dhil olmak zere Kud, Sol-bua, Sib, Abade, Baiye, Huriye taraflarn yakp ykm ve Selman etelerinin reisi Necef'i muhasara 61 etmiti. syan bastrmak iin Basra Valileri tarafndan gnderilen birliklerin gayretlerine ramen, adlarn verdiimiz elebalar ve emirlerinde bulunan yz bine yakn Araba bir ey yaplamamt. Ayrca, Basra'nn Batsndaki Do-rak'da, silerin de, ran'n Basra Hnnn da emniyet iinde yardmna gvendikleri krk bin kiilik bir Acem ordusu bulunuyordu. Evvelce Ferecullah han, dman olan eyh Maani'nin elinden Basra'y almak iin, bir evvelki eli Abdulmsum Hann aracl ile bu ehrin eflerini stanbul'a gndermiti. Basra o srada, ah tarafndan bu nemli snr kalesinin valiliine atanm olan Davud Hann elinde bulunuyordu. Mstebid mizal, fakat son derece gayretli olan yeni Badad Valisi Daltaban Mustafa Paa, serasker s* fatiyle Diyanbekir Valisinin birliklerini;
Danville'in Frat ve Dicle haritasnda, Zab, Macdonald'n ve Heude'n Hyr 'rmann karln oluturmakta grnyor. Bu kanaldm en nl haritalarda bile sz edilmemesi zlmeye deer. 61 Berlin Ktphanesi Tarihi, No. 75. f. 170.
60

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Palu, Egh, ermuk, Ceb-le, Mehran, Kazu, Cezire ve Amadia Krd belerinin ellerindeki kuvvetleri; Musul, ehrizor, Sivas, Amasya, Mara, Birecik ve Karaman Valileri timarh birliklerini; bakaldrmalarn bir miktar para ile yattrd Badad Yenieri ve levendlerini kendi emrinde birara-ya getirdi. Sivas ve Tokat'dan gnll olarak birliklerine katlan silahdr ve Sipahiler ek bir cret aldlar; askere be, subaya n be ve aaya yirmi aka yevmiye verdi. Son harpte Tuna filotillasna kumanda etmi olan A-zde Mehmed Paa, Mara dalarndan ekilen kereste ile Birecik'de yirmi ayka in ettirdi ve bunlarn kumandanl yeni Basra Valisi ve Haleb Valisinin kardei olan Ali Paa'ya verildi. Ayrca elli firkateyn, byk apl 62 on be top, otuz balyemez ve drt obs tayan otuz sal Badad'dan hareket etti. Sivas Belerbeyi Mustafa Paa, serasker Daltaban Muc?ia Pa-a'nn emrinde nc kumandanlna getirildi. Ocak ay sonuna doru iki ordu, Rumahiye'nin altnda Zuveyta'da karlat. Araplar malub oldu ve bin kelleden yaplan ehram, galiblerin sertliini ortaya koydu (29 Ocak 1701 19 aban 1112) 63. Aslnda krk bin mevcutlu olan Osmanl ordusunu yz elli bin kiilik Osmanl ordusuna dntren rivayetler, o srada kendileriyle barm durumdaki ranl Han Ferecullah'n bulunduu Araplarn ve eyh Maani'nin kararghlarnda bir dehet havasnn esmesine sebeb oldu. Arap aireti Beni Adam'n si eyhi Abduan, serasker Daltaban Mustafa Paa ile bar grmeleri yapmakla grevlendirildi. silerin itaat arzularnda samimi olduklarn isbatlamak iin Osmanl ordusuna bataklklar arasndan Basra'ya kadar rehberlik etmek erefinin kendisine verilmesini istedi. Basra Han Ferecullah, Paa'ya, yeeninin tercme ettii Basra Han Davud'un mektuplarn gnderdi. Korna ehri, kaplarnda Osmanl ordusunu grr grmez teslim oldu (25 ubat - 17 Ramazan). Basra Valiliine atanan Ali Paa, muhafz olarak ehirde brakld. Birlikleriyle Makam- Ali karsnda bulunan Kurdelan'da kalan Da-vud Han, Korna'nn zaptedildiini renince geri ekildi ve Huvey-ze Han Ferecullah, itaatini bildirmek zere Osmanl ordughna geldi. Daltaban Mustafa Paa Basra yaknlarna varnca kendisini karlamaya gelen kadnn, mft ve seyidlerin ve ulemnn tebriklerini kabul etti. Birka gn sonra, Daltaban Mustafa Paa, Ali Pa-a'y muhteem bir trenle Basra Valilii makamna oturttu ve
Balyemez; HAid, I, s. 257 ve Berlin Ktphanesi Tarihi, No. 75, s. 167, sadece drt byk topdan bahsediyorlar; fakat her iki kaynak da dokuz coulverin, drt yz gemi topu ve yz yirmi seri ateli top bu lunduunu kaydediyor. 63 Basid I, s. 260; d'Otter'e baknz. Cild I. H, s. 206. Bu kaynak da, s. 215, Haur Hftt*ififriTidflTfl bahsediyor.
62

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

bylece, tamas yznden btn bu karklklarn ilk sebebi olan ka nala verilen adyla, Diab seferi sona ermi, oldu (10 Mart - 30 Ramazan). Fakat, kesilen balarndan Zuveyta'da ehram yaplan birka bin Araptan baka, Daltaban Mustafa Paa tarafndan Bb- li nezdinde Yenieri ayaklanmasnn kkrtcs olarak sulanan Diyanbekir Valisi, Byk lkabl Mehmed Paa'nn hayatna ml oldu. Eski byk mirhur Kk Hasan, Paa'nn ban stanbul'a gtrmekle grevlendirildi 64. Haclar Kervan nc Kprl'nn Vezir-i zamlk makamna geliine kadar ve daha da nce, hac emrine (Mekke'ye giden hac kervannn idarecisi, emrl hac), Arabistan'la Suriye arasndaki lde yaayan Beni Mmur, Vahidn, Zamar, Gaza ve dier airetlere datlmak zere am haznesinden yirmi bin yirmi dokuz kuru tutan bir tahsisat verilmiti. Yirmi yldan beri bunlara ylda ancak yirmi bin yedi yz otuz drt kuru datlmt. Fakat, Mekke erifi, bu miktar, hasislii yznden kervanlara muhafzlk eden birliklerin saylarn l alarak drmt (1699 ? 1111), oysa Bb- Ali dedii para ile Araplardan hac kervanlarnn gvenliini satn alyordu. Son Hac Emri, Salih Paa olu Ahmed Paa, phesiz bu keyf tutumdan ikyeti olmak zere, msaade almakszn Edirne'ye gitmi, grevlerini ihml ettii gerekesiyle, ehire vanr varmaz ba vurulmutu. Ahmed Paa'nn yerine Ebu Kavuk, yni kavuk-babas lakabh, eski ran elisi Mehmed Paa getirildi. daresi altndaki bac kervan, yllk bahilerinden mahrum braklan Araplar tarafndan soyuldu ve Paalk rtbesi alnan Mehmed, Amasya'daki sayfiye evine srgn edildi. Sonuncudan nceki hac m Hasan Paa'nn akbeti, son kervan soygunu suu ksmen zerine atl dndan daha da feci oldu. nce srgne gnderildi, sonra ba vuruldu. 65 Surre Ve Mekke erifi Bu yl ok vahim olaylarn cereyan ettiinden sz edildi (4 Aralk - 3 Receb) ve mtekib yl, surre demesinde, yni her yl Sultan tarafndan Mekke fakirlerine gnderilen bahide byk bir tamlk grld.
Rid, I. s. 158. Defterdar Tarihi, s. 391. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/36-38 65 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/38 -39
64

Sayfa

34

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Btn Avrupa lkeleri tarafndan tercme edildii gibi (sorbet) do-& (erbet). RAmi'nin nas'nda bulunan ve Mekke erifine hitaben yazlm ilk mektupta bu iki trenin Hatice Sultan'n (herhalde hatun olacak) evinde yaplmas in talimat bulunmaktadr. Teferruat iin Raid'e baknz, , s. 250.
66

Sayfa

35

stanbul'dan gnderilen bu bahi ve hediyeler her yl Receb aynn ilk gnlerinde parlak bir trenle yola karlrd. Kzlar aas, btn Sultan camileri muhafzlarnn, vakflar mfettilerinin, mabeyincilerin, nianc, defterdar, Reis Efendi, Mekke ve Medine iftlikleri reisinin hazr bulunduklar bir divn toplantya ard. Surre katrlara yklendikten sonra, gzalc bir ekilde sslenmi ve surreyi stanbul kaplarna kadar gtrecek olan deveyi sarayn dna karrlard. Reis Efendi Mekke erifine gnderilecek mektubu kaleme alr, defterdar surrede bulunan eya ve dier kymetlerin kaydn yapar ve nianc bunlar Sultan'n mhryle mhrlerdi. Kaytlarn yapld on defter hediyelerle birlikte sandklara yerletirilirdi. Kzlar aas, surreyi, sras gelince Hac Emrine teslim edecek olan Ba silahdra verirdi. O gn masraflar Sultan tarafndan denmek zere be yz fakirin karn doyurulur ve kutsal deve baltaclarn muhafazasnda saraydan karlrd. Kzlar aas, surrenin ve Mekke vakflarnn birinci mfettii olmak sfatiyle surreyi bu vakflarn geliri zerinden alyor ve para, Sultan direlerinin mfettileri odasnda, yola karlncaya kadar, Haremeyn dolab denilen bir kasada (yni Mekke ve Medine'ye ait bir kasada) saklanyordu. Son Kandiye seferi srasnda saray tekilt da Larissa'da bulunurken, surre Kahire ve Circe vakflar gelirinden alnm ve skenderiye zerinden stanbul'a gnderilmiti. O zamandan beri, iki kutsal beldenin kasasna konulan meblan nisbeti hibir zaman Msr haznesi tarafndan denen yirmi be bin kuruu amamt. Bu yllk tahsisata, o srada, Sultan tarafndan tesis edilen Hz. Peygamberin doumu ve kutsal vazifesini kutlama trenleri masraflarna Msr'n da katlmas zorunlu olduundan, bin yz kuruluk bir arttrma eklenmiti. O zamandan beri bu iki tren, ilki 10 Rebi-levveTe, ikincisi Ramazan'n 17'inci gecesinde olmak zere her yl kuttand. Kutlamalarn ikincisinde Mevlid okutuluyor, eker, kahve ve erbet ikram ediliyordu 66. Kabe rtsnn yenilenmesi ve Hz. brahim'in ayak izleri grlen ve gkden dtne inanlan tala, Kabe'nin siyah tann yeniden gm ereve iine alnmalar iin de yeni masraflara girildi. Kutsal zemzem kuyusundan ekilmi su ile yourulmu toprak dolu eski gm sandk komiser brahim Efendi tarafndan stanbul'a getirildi ve Sultan bundan byk bir sevin duydu. Sultan'zn saygs, din meselelere

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kar duyduu alkay sadece kutsal Mekke ile snrlandrmyordu. am'da Ben Umeyya camii hayrna bir vakf kurdu. Bu vakfn geliriyle her yl kfur mumu alnacak ve Sain Jean'm 67 bann bulunduu mezarn yanna yerletirilecekti. ok az bir sre nce Cidde sancakbei Sleyman Paa hac emirliine atanmt, fakat Bb- li, bu Paa'ya sadece Mekke eyhi unvann vererek bu grevden geri ekti. Suriye'de bulunan Trablus am Valisi Aslan Paa, Sleyman Paa'mn yerine hac emirliine getirildi 68. Dier taraftan, bu dneme doru, Kutsal beldenin ilerini ok uzun zamandan beri kardei Ahmed'in yardmiyle idare eden Mekke erifi Saad, makamndan olunun lehine istifa etti. Bb- Ali Saad'n olu Said'i erif olarak babasnn makamnda brakt. Saad, ekilmesinden bir sre nce, Yemen mam Yahya'nn Sultan'a gnderdii eli sfatiyle kendisinde bulunan itimd mektubunu ve dier dokunulmazlk vesikalarn iade etmiti. Elilii srasnda, Bb- Ali onu bin kuru hediye ile Edirne'den Mekke'ye gndermiti. O srada Kahire'de bulunan dier Mekke erifi, Halil olu erif Ahmed, Him olu erif Abdullah ve Berekt olu gerif Yahya, Bb - li tarafndan stanbul'a getirildiler. lk ikisi ehire gelilerinden ksa bir zaman sonra ld, ncsne Kahire'ye 69 dnme izni verildi. Bylece, hac kervanlar, surre ve Mekke'ye ait glkler geici bir ekilde halledilmi oldu. 70 Msr Ve Berber! Devletlerde Nizmn Tesisi Msr'da, Vali Hseyin Paa'nn yerine kendisinden nceki Vali smail Paa'nm khyas getirilmiti. Yukar Msr iretleriyle dima sava hlinde olan ve sava ekseriya l ortasndaki vahaya kadar yayan Hseyin Paa, eyleti ok kt idare etmiti. Msr valilerinin, fakirlerinin iaesi iin her yl Mekke'ye gnderdikleri krk bin erdeb buday ancak otuz dokuz bin erdeb olarak teslim etmiti; Msr haznesi devlet haznesine dokuz yz krk drt kese borlu durumdayd ve cretleri iin tahsis edilen on iki bin sekiz yz yetmi dokuz akadan asker birlikleri mahrum brakmt. Bunlar
RaJd, I. s. 200. Saint Jean'm ba Dou Roma imparatoru tarafndan istanbul'a naklettirilmi ve bu husus Avrupa saraylarna mektuplarla bdirilmise de Coarsin'n safiyane anlatt gibi, Saint Jean'n adm tayan tarikatn ba ve mezarnn muhafzlar onun hla am'da olduunu ileri srerler. 68 Vezir-i azam'n am Valisi ve hac emin bu Aslan Paa'yft yazd mektuplar Rmi'nin ha'snda bulunmaktadr, No. 212, 213, 214, 215. 69 Raid, I, s. 259 ve RAmi'nln nas drdnc mektub. 70 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/39 -41
67

Sayfa

36

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

71 72

Msr Tarihi, yazan Yusufo&tu, f. 106 ve 167. Msr Tarihi. Yusufoftlu. f. xm,

Sayfa

37

yetmiyormu gibi, vali paalarn ayda sekiz buuk kese tutan tahsisatlarn tekil eden arazinin sekiz yllk gelirini nceden almt. Yeni Msr Valisine tedahlde 71 paralarn tahsili emri verilirken, valinin ihtiyalar iin gerekli parann tedrikini kolaylatrmak zere, kendisine bir Hatt- erifle bu valilikte be yl sreyle kalaca temint da verildi. Evvelki Vali Hseyin Paa ve khyas, genellikle azledilen vali ve yakn memurlarnn kapatldklar Kahire'nin iki hapishanesine konuldular. Bu hapishanelerden ilkine, Firavun idaresi dneminde Yusuf un htrasna Yusuf Kk (Kasr- Yusuf) denilmektedir; ikincisi ise Terler Kk (Arak-hne) yahut kenceler Evi'dir. Buraya bu adn verilmesinin sebebi, mahpuslarn ancak ikence ile btn servetlerinin alnmasndan sonra salverilmeleridir. smail Paa'dan sonra Msr Valiliine getirilen Hseyin Paa, selefi smail Paa'nn khyas olduu iin yeni Msr-Valisi Meh-med Paa'y evvelce Arakhne'ye kapatt halde, Mehmed Paa selefinin 72 khyasna gerekten ikence yaptrmakla ..beraber, Hseyin Paa'ya kar son derece asl ve cmerd davrandft Ona ikence yaptrarak intikam almaktan uzak kald ve onun borlu olduu buday teinin ederken, hapisten kp hrriyetine kavumas yolunda elinden gelen btn gayreti gsterdi. Kara Mehmed Paa eine rastlanmam bir iyilik ve licenablk hreti brakarak Msrdan aynld. Paralarn deerini ykseltti, buna gre, hafif kuru (Esed veya altnl kuru) krk aka yerine altm aka; ar veya kara kuru (rial), altm yerine seksen aka; zerinde Sultan'm turas bulunan (tural) hafif duka altn, yz aka yerine yz yirmi aka ve ar duka altn, zincirli (yaldzl) duka, yz on yerine yz otuz aka oldu. Hafif kuruun deerini elli be aka; ar kuruun deerini altm be aka olarak tesbit etti; hafif dukay yz akaya,' ar dukay yz on be akaya kard. daresi zamannda "Msr'a (5 Mays 1702 - Zilhicce 1113), Trablus Be'i Halil Be geldi. Bu Be, Tunus Bei Murad ile anlaarak birka bin kiinin bana geip Cezayir'i zaptetmek zere bir teebbste bulunmutu. Cezayirliler tarafndan yenilgiye uratlm, Trablus ve Tunus halk onun ehirlerine girmesini reddetmilerdi. Onun uzaklamasndan sonra Bb- li Berberi devletler arasnda barn yerlemesini, anlamazlklarn yatmasn kolayca salamt. Asya'da, ehrzor Krtlerinin reisi Bebe Sleyman isyan bayran

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

amt; fakat, Daltaban Paa'nn yerine gelen Hasan Paa'-nm Msr Valilii srasnda Diyarbekir ve Haleb birlikleri tarafndan yenilgiye uratlp esir edilmi ve on yedi Krd bei ile birlikte ba vurulmutu. Biri Aydra'da, dieri Denizli'de bulunan Eyb-olu adl iki zorba reisin Anadolu'da giritikleri zorbalk hareketlerine son vermek Bb- li iin g olmad. Bu iki Eybolu ksa zamanda ortadan kaldrld. Anadolu'yu huzursuzluk iinde brakan Trkmen ekyalar ve benzeri dier topluluklarn acele ortadan kal drlmalar konusunda Sivas, Karaman, Hgm ve Aksaray sancak-belerine fermanlar gnderildi; verilen emirler yerine getirildi 73. Krm Ve Devlet Giray O srada son derece kark olan Krm meselelerinin halli faz-lasiyle g oldu. nc defa hanlk makamna getirilmi bulunan Selim Giray, ya ve hastalklar sebebiyle emekliliim istemiti. Talebi yerine getirildi ve arzusu zerine yerine veliahd (kalagay) ve byk olu Devlet Giray getirildi; oullarndan bir dieri ehbaz Giray kalgay olarak atand. Selim Giray sekiz bin aka yllk tahsisatla Silivri'den ok uzak olmayan kk bir iftlie ekildi ve nce Glbaba kynde muhteem bir trenle karlanan olu Devlet Giray, Edirne'de mtd trenle Krm Han unvann ald (25 Mart 1699 - 3 Ramazan 1110). Edirne'den ayrlnda Khya Be (ileri nzn) tarafndan, saray muzikasiyle birlikte bir fersahlk mesafeye kadar geirildi. Veliahtlk makamna (kalagay) getirilen ehbaz Giray'dan baka, Krm Hannn kardei daha vard: Gazi Giray, Sadet Giray ve Kaplan Giray. Cesur ve zek olan ve evvelce Bb- li'nin istedii hizmetleri yerine getirmi bulunan ahbaz Giray'n vasflar, kardei Devlet Giray'n kskanln tahrik etti ve ondan kurtulmann en emin yolunu zehirleyerek ortadan kaldrmakta grd 74. Kardei Gazi Giray durumu renince kendi hayat bakmndan da endieye dt ve hazrlanan suikasd haber vermenin grevi olduuna inand; Anapa Nogaylarn ayaklandrd ve bunlarn banda Polonya'ya bir akn yaptktan sonra kendisine ballk yemini eden ve kardeine itaat etmeyeceini bildiren halka dayanarak gelip Besarabya'da yerleti. Halkn

38
Sayfa

Rami'nin na'snda No. 175'de Aksaray sancakbegi'ae; No. TO'da Si vas Beglerbegi'ne No. 177'de Karaman Beglerbegi'ne; ve No. TO'da Ilgn sancakbegine gnderilen fermanlar bulunmaktadr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/41-42 74 Raid, I, f. 256. Defterdar Tarihi, f. 385, Sebessayar. f. 181.
73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

bu hararetli kabulne dayanan Gazi Giray, Bb- li'ye bir mektub gndererek kendisine hanlk makamnn verilmesini, yahut babas Selim Giray'n tekrar bu makama oturtulmasn istedi. Bu srada Oczakow ve Kefe Valileri Yusuf ve Murteza Paalar, beraberlerinde Krm Han da bulunduu halde Gazi Giray'a kar yrdler. Gazi Giray Bahesa-ray'dan ayrld ve Ferh Kerman'dan ok uzak olmayan Kancik'e gelip ordugh kurdu (14 Ocak 1701 - 4 aban 1112). Fakat, Hann Ak Kerman zerine yrdn casuslar vastasiyle renen No-gaylar ve Mirzalar, ilerinden birka mstesna, hanla mzkere yanls grndler. Birka grmeden sonra Nogaylara, itaat iinde kalarak Besarabya, Eflak ve Halpaa denilen snacak yere girmelerini salayan bir anlamaya varld. Bu anlamayla arazi vergisi de kaldrlyordu. Ayrca, han, r almamak taahhdnde bulunuyordu, fakat koyun zerine konulan vergide herhangi bir indirime gitmiyordu. Ormit ve Orak airetleri, bu anlama gereince bir kaddan yararlanma imknn buluyorlard; fakat bu kadnn bin kuru olarak tesbit edilen tahsisat, gelirlerinin onda berinden salanacakt. O yln rne gelince, Krm Han bunun sekiz yz bin aka olarak hesaplanmasn istedi. Bu srada Kaplan Giray, Nogaylann Yedissan airetinin balca merkezi Cincik'de kanl bir sava vermi olduu erkeslere kari bir harekta girimiti (ubat 1701 - Ramazan 1112). Bu seferin almas, bu airetin zehirlenerek len bahtsz kardei ehbaz Gi-ray'a kar taknd tavrn intikamn almak arzusuyla alkalyd. Bu olup bitenler zerine, Krm Han ve kardei olan kalagas Sadet Giray, Besarabya'da yerlemi sekiz yz aileyi Krm'a getirdiler (Haziran 1701 - Muharrem 1113). Edirne'ye iltica eden Gazi Girayca gelince, on sekiz gn hapiste kaldktan sonra Rodos'a srgne gnderildi. Krm'da nihayet olaylar yatm grnnce, Kzm Han nureddin (vezir) makamna karde ocuu olan Selmet Giray', Or Belerbeyliine de Mengli Giray' atad. Bb- li, evvelce olduu gibi, Hana segbanlar tahsisat denilen ve krk bin kurua kadar ykselen, kalagaya ise drj bin be yz kuru para verdi. Aldanlan sknet sadece grnten ibaretti. Kaplan Giray ve Hann veziri Hac Merdan Ali, ksa bir zaman sonra Kefe'de bir ihanet tertiplediler. Kalga (veliahd) Sadet Giray onlar ele geirmek iin geldiinde, her ikisi de kudretine snmak hesabiyle basit Yenieri olarak orduya yazlm bulunuyorlard. Yeni silah arkadalar onlarn teslimini reddettiler ve bunu bir Arap ataszne uyarak bir eref meselesi hline getirdiler: Klcn bed

39

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

nm etmekten saknmaldr; lm namussuzluk ve hakaretten yedir! 75 Bu korumann sayesinde her ikisi de stanbul'a kaabildiler. Fakat oraya varr varmaz Kaplan Giray 76 Boazii kalesine hapsedildi; Merdan Ali ise Lemnos'a srld. Boazii kalesinde adaleti idare ettii srada keyf hareketlerde bulunmakla sulanan irinbe Ogtinur da bulunuyordu. Bundan bir mddet sonra, Krm Han, babasnn payitahta yakn olan Silivri'de ikametinin zc dedikodulara yol atn ileri srerek Bb- li'ye ikyette bulunduundan Selim Giray Serez'e nakledildi. Daha sonra, babasnn evvelce kalinis olduu Yanbolu yaknndaki Fndkl'da ikametine izin verildi. Selim Giray o srada yetmi yanda ve felliydi. Fndkl'nn havas iyi gelmediinden Cagirhan kynde evvelki sahibi Sadet Giray olan bir iftlie ekildi. Buras da salna iyi gelmedi ve gidip Celvet dervilerinin eyhi Ahmed'in Baheleri'nde yerleti. Bu eyh, Yanbolu'dan fazla uzak olmayan Korguna kprsn-deki bu bahelerin sahibi idi. Tunca nehri zerinde hidr olik bir cihaz yaptrmt. Bu hidrolik cihaz baheyi sularken, dili ar-kiyle de bir deirmeni dndryordu. Fakat, yal Selim Giray orada uzun zaman kalmad 77. Daha canl bir havann tesiriyle salnn abucak dzelecei midiyle, elli mandann ektii bir araba ile slemiye zerindeki Alplerde Kular Kaynana gitti. Bu dalardaki ikameti srasnda Vezir-i zam, iki ayr defada, hediye olarak bin duka altn gnderdi ve Sultan da buna ayn miktarda para ile samur bir krk ekledi. htiyar han, bu licenablk deliline teekkrlerini arzetti ve daha byk bir lutfta bulunmasn dileyerek, Boazii hisarnda hapiste bulunan olu Kaplan Giray'n serbest braklmasn istedi; bu dilei yerine getirilmedii takdirde gzlerini kapayacak kimsenin bulunmayacan da ricasna ekledi. Ricas yerine getirildi ve Selim Giray Alplerden ayrlarak slemiye blgesindeki ubuklu kyne indi. Ertesi gn slemiye'ye girdi ve orada mevkiine uygun trenlerle kad, eyh ve ayan tarafndan karland. Onlarla birlikte dili ark vadisini getikten sonra dan tepesinden fkran Kular Kayna'na doru yaklat. te orada, Krm tarihi yazan prens Mehmed Giray onunla bulutu ve birlikte drt gn kald. Selim Giray yeniden dadan ayrld (29 Austos 1702 - 5 Rebilhir 1114) ve' Sgra*ya bal Kzlckl kyne vard; sonra ikinci defa olarak Fndkl'ya geldi ve

40
Sayfa

En-nar ve la el aar el meniyet ve la ed-deniyet. Sebesseyar, f. 180. Sebesseyar, f. 190, Rodos'a srldn sylyor, fakat Raid ve Meh -med Giray'n Tarihi aksini ileri sryorlar. 77 II. Ahmed ve II. Mustafa dnemlerinde Knm Tarihi, yazan prens Mehmed Giray, f. 114
75 76

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

hastalnda hibir iyileme gremediinden, gerek hastaln tesiri gerekse zgn ruhunun zorlamasiyle, btn blgede dolamaya ara vermedi. 78 Kprlnn Messeseleri Asya ve Afrika'daki karklklar, Kprl adn tamaya en lyk biri olan Vezir-i zamin reform tedbirlerini durdurmak yle dursun, ancak bu projelerin uygulanmasnda harekete geirici bir rol oynamlard. mparatorluun kn kanlmaz hle getiren bozukluklar kaynaklarna kadar takip etmekte, orduda dzen ve disiplini tesis etmekte, bilgili reformlarn maliyeye, din hizmetlere, donanmaya, orduya, Mslman ve Hristiyanlara temil yolunda gerekten kararlyd. Barn imzalanmasndan sonra yksek idare siyaseti ile alkal ilk hareketi, bu sonuncular, yni Hristiyan-lar hedef alan baz emirnameler yaynlamak olmutu. Vezir -i zam Hseyin Kprl, lkab Fzl olan amcaolu Mustafa Paa'nn bun lara iyilikler getiren politikasnn izlerinden yrd. Kprl Ahraed Paa Nizm Cedid denilen yeni bir kararname yaynlayarak Hristiyan. teb'anm ackl durumuna bir yumuama getirmiti; bylece, idarenin btn kollarnda genel bir reforma kar olan ilk engelleri ortadan kaldrmt. Karlofa muahedesinin imzalanmasndan hemen sonra, Servie ve Banat'n Hristiyan sakinleri o yln vergisinden muaf tutuldular 79. Osmanl mparatorluunun Avrupa blmndeki Hristiyan teb'ann denmemi yz altm be kese 80 , yni bir buuk milyon aka tutan sava vergileri affedildi. Ayn yl esnasnda Suriye'deki Hristiyan teb'a klk otlak vergisinden muaf tutuldu 81. Badad'da tedavlde kalm mukataa vergileri hazne ktibi Drr Efendi vasitasiyle dzene koyduruldu; Erzurum Paalk'daki Maden letmeleri'nden elde edilen madenler zellikle para kesimine tahsis edildi, bundan byle satlmamasna ve top dkmnde yardmc unsur olarak kullanlmamasna karar verildi. Uzun zamandan beri terkedilmi durumda bulunan Selanik yaknndaki Sidri Kais gm madenleri yeniden iletmeye ald; buras denize yakn olduundan, korsan basknlarna kar, Kprl, kyya yakn yerde yaplan palangann savunulmas iin, krk sek Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/42-45 Raid, I. f. 250. Defterdar Tarihi. Temevar Paasna verilen emir, Ra -mi'nin na'snda bulunmaktadr, No. 425 (Berlin imparatorluk K-tphanesi'nde No. 423*de). 80 Raaid, f. 248 ve Defterdar, sonuncu kaynakta vergi kalemleri de belirtiliyor. 81 Haleb Paasna yazlan mektuplar. Bu hususdaki emirler Rami'nin
78 79

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

bandan oluan bir kuvvet gnderdi; bu birlikdeki sekbanlar on be aka gndelik alyorlard. Kprl, ayn zamanda Yenieri ve avu listelerinin ok cidd bir ekilde gzden geirilmeleri emrini verdi. Yenierilerden listelere yazlmayan veya sava hizmeti vermeyenler kaytlardan drld. Donanmaya gelince, kinci Selim'in nl Derya Kapdan Paas Kl Ali'den beri hibir yenilik hareketine konu olmamt; Ve-zir-i zam amiral gemilerini, kapitana, patrona ve rialalan dzene koyduu gibi, bunlarn kapdanlanna hizmet yllarna gre deil de hikmetlerinin mhiyetine gre ilerleme getiren yeni bir kanunnme ortaya koydu. Mezomorto Hseyin Paa'run Kapdan- deryal zamannda yaynlanan, bu kanunnme, yz yl sonra nc Selim dneminde ve Kk Hseyin Paa'nn Kapdan -i Deryal zamannda donanmaya ve donanma ile alkal tesisleri en ince tefermtina kadar iine alan ve Osmanllar tarafndan bu konularda rnek saylan bir dier kanunnmeye nc oldu. Vezir-i zam, ayrca, Edirne kadsnn tezkiresi zerine, gnmzde hl Yunanllar, Srplar ve Macarlar tarafndan inanlan lmlerin yaayanlar arasnda grndkleri btl inancyla alkal iki emirname yaynlad. Muhayyile mahsul olan bu hayaletlere Dou'-da semen ad veriliyordu. Edirne kads, Vezir-i zam'a, Yunanllarn asrlardan beri canl grnn muhafaza edip etmediklerini grmek iin hortlaklarn mezarlarn atklarn, canl grnts verenlerin gbeklerine kazk aktklarn; yine mezarlarndan ktklar takdirde balarm kesip ayak tarafna attklarm tezkiresinde bildirmiti. Vezir-i zam, karakullukulara gnderdii emirnamelerle bu gibi hallere son verilmesini istedi. 82 eyhlislmn Dikkate Deer Mektubu Kprl'nn nizm ve asayiin kurulmas yolundaki gayreti, bir yandan Kapdan- Derya Mezomorto Hseyin Paa, dier taraftan eyhlislm Feyzullah ve ehzade hocas olan olu tarafndan hararetle desteklendi. Gerekten de, eyhlislm, mparatorluun btn kad ve mftlerine fermanlar gnderdi ve bu fermanlarda ehemmiyet vermeleri gereken hususlar bildirdi: 1) mam ve hatib-ler dinin ok nemli noktasnda mkemmel surette aydnlatlmaldrlar: Kaslarda (dogmlar), Kur'an'n
82

Sayfa

42

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/45-47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

okunmasnda ve namazn kendine has kaidelerinde; 2) Hz. Peygamerin yce memuriyetinin tabi vrisleri, yksek hocalar (mderrisler), Ebu Davud'un ifdesine uygun olarak, Kur'an'n, snnet ve ykledii vazifelerin ilmin prensibiyle yaknlk hlinde olmal, okumaya, kanunun ve itibari olan hususlarn tefsirine 83 uymaldrlar; 3) Vaizler vaazlarnda gerekli fkralar anlatmakta srar gstermelidirler; 4) lkokullar kabiliyetli hocalar tarafndan ynetilmelidir; 5) Btn Mslmanlar ibdete, oruca, hacca gitmeye, fakirlere sadaka vermeye, Kur'an bilgisinde ocuklarn aydnlatmaya itin gstermeli, cami ve okullarn insnda yardmc olmaldrlar. Ayn zamanda, uzun mddetten beri ihml edilen dini retimin canlandrlmas iin Rumeli'ye bu vazife 84 ile eyhler gnderildi. eyhlislmn olu ve ehzade Mahmud'un hocas brahim Efendi, Hz. Peygamberin snnetinin ruhunu canlandrmak iin, gayreti, gen talebesine ok atmay retecek kadar ileri gtrd. ehzadenin ald ilk okuma dersi, bu hususta dzenlenmesi mu -td muhteem bir trenle kutland (10 Mays 1701 - 2 Zilhicce 1112). Bu vesileyle kurulan adrlarda sarayn akaalan tarafndan Vezir-i zam'a eyhlislm'a ve Kzlar aasna kahveler ve kurabiyeler sunuldu. adrlarda mabeyinciler, Vezret-i uzm diresi ileri gelenleri, Defterdar, Reis Efendi, Sipahi ve Silahdrlar Paalar, Bostanc-ba ve Ba mirhr, byk saray miri ve Ba mabeyinci tarafndan gsterilen yerlerde oturdular. Vezir-i zam ve eyhlislm, ehzadeyi karlamak zere mparatorluk otana kadar gittiler. Emirlerin reisleri, ehzadenin hocas ve saray hocalar, ehzadenin grnyle birlikte onu uzun alklarla karladlar. Zengin koumlu bir ata binmi olan be yandaki ehzade, subaylarnn halka att gm para yamuru ortasnda Sultan'n otana getirildi. Sarayn birinci derecede rtbe sahipleri, silahdr, uhadar ve rikab-dr, yni mparatorun kl, manto ve zengi tayclar, nihayet hazinedar, Kapu aas, kakm krkler ve ekli Sultan Selim buluu olan sarklariyle geldiler. Tren boyunca, ehzadenin sanda Vezir-i zam, solunda eyhlislm durdu; vakf idarecileri ve ordu kadlar (kazaskerler) sofadaki yerlerini almlard; defterdar ve Beis Efendi ayakta duruyorlard. Sultan'n eski hocas olan
E1 umun selese yetn muhkemetun, ve sunnetn kaaimetun, ve fa-ridhatn, ve ma seva zalike huve fadln: Yani, ilim eye dayanr: Kur'an srelerinin ve gelenein derin bilgisi; vazifelerin tam vaktin de yerine getirilmesi: Daha fazlasn bilmek gereksizdir. Berlin Ktphanesi Tarihi. 84 Bosna gnll din g'revsine gnderilen mektup Ram'nin tha'sinda No. 418 -421'de. Ayn vilyette Paaya gnderilen mektub 425 numaray tamaktadr.
83

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

eyhlislm Feyzuilah Efendi bu fevkalde tren vesilesiyle olunun, yni ehzade hocasnn yerini ald ve (Rabbe yessir) diye balayan Kur*an'n ilk kelimelerini ehzade Mahmud'a tekrarlatt 85. Vezir-i zam Kprl Hseyin Paa tarafndan ykseltilen antlarn saylmasnda yalnz masraflarn kendisi vererek dierleri arasnda stanbul'da yaptrd bir okuma mektebi ve kendi mezarndan uzak olmayan bir mahalde in ettirdii akademiyi ele almak yerinde olmaz; Gradiska, Lepanto ve stanbul'da camiler, birok okullar, stanbul'a tatl su getiren kemerlerin elli kese tutan tamiri; be emenin yapm, Edirne Talk'ta fskiyeli birok hayjz ins, Merzifon'da on eme, Edirne'de srlar dnda salhane ins ve halk hayrna ykseltilmi daha birok yap onun hayrseverliinin ve yapc mizacnn hidleridir. Masraf hazneden denen ve yarar aka grlen eserler de in ettirdi. Edirne'de Saralar ars giriindeki bir kpry krk be kese harcayarak restore ettirdi 86. N suyunu skenderiye'ye getiren harb bir kanaln yeniletirilmesi iin ayn miktarda para harcand. Yenierilerin yeni klalar stanbul yangnnda alevler tarafndan yutulduundan, Kprl bunlarn yerine yetmi sekiz Yenieri takmn barndrabilecek daha byklerini yaptrd; bu inatn masraf iki yz on kese oldu ve bunun yz kesesi Vezir-i zam Kprl, geri kalan dier vezirler tarafndan karland; Yenieri aa ve subaylar geri kalan krk kese iin yardmda bulundular ve hazine yetmi iki keseyi ta mamlad. mparatorluun snr kaleleri Belgrad, Temevar, Nissa yeniden savunma durumuna sokuldular: Fakat, Nissa'da dnme bir mhendis, hi msaade almadan kendi arzusuna gre hendekler ve burlar kurarak bu ie ayrlan yz altm bin drt yz ouz be kuruu at. Oczakow kalesinin bir yldrm isbetiyle harb olan barut mahzeni ve ayn felketin sebeb olduu tahribatn tamirine be bin kuru tahsis edildi. Kprl'nn devlet ilerinin idaresinde tam bir hrriyete sahip olmam bulunmas ve lmnn ancak be yl kald vezir-i zamlk makamndan ayrlmasn hemen takibetme-si zlnecek bir husustur. 87

44
Sayfa

Bismillah-errahman er rahim, rebbo yesair, ve la tuaaair rebbe temin im bllhair. Berlin Ktphanesi Tarihi, f. 199. 86 Berlin Ktphanesi Tarihi, No. 75. f. 176. bu mnasebetle ebced hesabiyle drlen tarihi vermektedir. Defterdar Tarihi, f. 302 ve Raid'e Tnrmg. 87 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/47-49
85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Kprl'nn D Ve lm Kprl'nn idri iktidarm engelleyenler eyhlislm ile Kzlar aas oldu. Kapdan- Derya Mezomorto Hseyin Paa'nn 88 vefatnda, Vezir-i zamin khyas, efendisinin haberi ve rzas olmakszn kendisine vezirlik tevcih ettirmek zere tam bir faliyete geti ve bu iddial teebbsn de eyhlislm ile yeni Kapdan- Deryadan destek grd. Bu davrana fkelenen Kprl, khyay azletti ve yerine eski himaye ettii kiilerden biri olan Hasan Aa'y getirdi. Fakat, ksa bir sre sonra, Sultan'dan yeni khyasna yol vermek emrini ald: Bununla beraber, gzden dmesinin mkfat olarak Hasan Aa ehrzor valiliine atand. stanbul kaymakam, denize indirilen bir gemi nerdeyse batacak hle geldii iin azledildi; kumandanln ald Kane'ye (Cane) gnderildi. Nihayet Kprl'nn bir dier himaye ettii ahs, avu-ba Mustafa Aa grevden uzaklatrld. Fakat, tam ve yakn bir gzden dmenin habercileri olan bu olaylarn hibiri Kprl'nn kalbini yeeni Ba silahdr Kbleli-zde Ali Be*in idam kadar keder iinde brakmad. Bu idamn gerek sebebi, tarihi Cantemir 89'in aslsz olarak anlatt, Kbleli-zde'nin Rus mparatorluu snrlan yaknndaki Osmanl ordularnn gerek durumuna ait, Vezir-i zam tarafndan bir sr olarak saklanmas emrinin yerine getirilmesi deildi; Can-temir'in dediine gre, bu sr mill tarihiler tarafndan vatana ihanet suu olarak belirtilecekti. Asl sebeb, mparatorluk tarihisinin anlattna gre, tamamiyle bakadr. Kzlar aas tarafndan P-diah'a kar su ilemekle yahut imparatorluk hareminin kudsiye-tine saygszlkta bulunmu olmakla itham edildii iin Kbleli-zde Ali Be'in idamna gidilmitir. Burada mparatorluk tarihisi R-id'in yararlanabileceimiz ifdesinde: Temizlik ve iffeti hazne odasnda muhafaza edilen kadn Sultanlardan birine gizli bir bala kendini vermi olduu iin hayatn kaybetti 90 denilmektedir. Bylece, ne gerekletirilmi bir fiil, ne karlkl bir ak, ne de verilmi bir buluma sz bahis konusu deildir; fakat Sultanlardan veya mparatorluk hareminin esirlerinden birine kar aklanmam bir ak, yalnz kendisince bilinen bir ballktan sz edilebilir ve buna da Pdiah'a kar ilenmi su (Lezemajeste) ad taklm, bylece bahtsz km ehd edilmesine yol almtr.
Mezomorto Hseyin Pasa bir yl sonra ld. Cantemir, L. IV. s. 95-98. 90 Cantemir, L. IV, 9. 86, azledildikten sonra srgne gnderildi demekle yine yanlyor.
88 89

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Yeeninin hazin sonundan duyduu znt ve kendisini alt hafta boyunca yataa balam olan tedavisi imknsz bir hastalk, Vezir -i zam Kprl'ye Sultan'dan vezir-i zamlk makamndan ayrlmak talebinde bulunmak kararn verdirdi. Bu talebi, servetini istedii gibi kullanmak ve emeklilik yerini semek hakkiyle derhal kabul edildi (5 Eyll 1702 - 12 Rebilhir 1114). Kprl, ayrlrken en sekin sava atlarndan altmn ve btn mcevherlerini 91 Sultan'a hediye etti. Derhal Edirne'ye, Buuktepe'deki sarayna ekildi ve birka gn sonra Silivri yaknndaki iftliine yerlemek zere gitti. hafta sonunda orada, sonbahar gndn-m srasnda vefat etti (22 Eyll 1702 - 29 Rebilhir 1114). Cmerd.. yce ruhlu, byk siyas, ilimlerin dostu, amcas sert mizal Kprl Mehmed ve amca oullan Siyas Ahmed ve Fzl Mustafa'dan sonra Bilgili unvanna itirazsz hak kazanm bir insand. Yazk ki, mparatorluun knn tamamiyle nne gemek deilse de geciktirmeye yeterli stn kabiliyetleriyle gelmi olduu makamda ok az zaman kald ve en seviyeli mitleri verdikten sonra, oradan bir yldz gibi kayboldu. lmnden ay nce (13 Haziran -17 Muharrem), Hicretin bininci ylndan balayan Osmanl Tarihi'-nin ilk fasllarm Bb- li'ye ulatran Nim Efendi'ye bir kese altn ve mverrih bertini gndermi; gmrk gelirlerinden alnmak zere yz yirmi aka (bir duka altn) tutan gnlk tahsisat balamt. 92 limler Ve rleb Ayn yln lm olaylarn bildiren vekayinmelerinde nl astronomi bilgini; bir kinat tarihi ve dier birok eserin yazan 93 eyh Ahmed Dede 94 'nin; bn Hallikan'm, Nizmi'nin, mderrislerden birinin biyografilerinin ve
Cantemir Vezir-i azam'n azlinden bahsetmekle hataya dt gibi srgne gnderildi derken de gerei belirtmemektedir. Faul Lucas da stanbul'a Birinci Seyahat'inde s. 584, altm altna el koydular ve yz keseden fazla mcevherini msadere ettiler derken byk bir hataya dmektedir. 92 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/49-51 93 Bu eserler Saadeddin-zade'nin Beyzavl'deki derkenar tefsir ve erhlerinin devamdr. Hendese, astronomi tb, musiki zerine eserleri vardr ve birka iiri iirlerinde kulland (ak) ad e yaynlanmtr. Muradca d'Ohsson'un byk bir blmn evirdii Kainat Tarihi de dikkate deer. eyhi tarafndan yazlan hukukular biyografilerine baknz, 1367'lnci. 94 Astronomi limi eyh Ahmed dede (eyh'nin Hukuku ve irler Biyografileri'ne baknz, 136.) ayn zamanda tarihi, matematiki, musikiinas ve irdir, k adiyle bir divan brakt. Kinat Tarihi, itirazsz, eserlerinin en iyisidir. stanbul ktphanelerinde tamam bulunan bu eserin Avrupa'da iki cildi mevcuttur. Birincisi Mu-radca-d'Ohsson'a aittir; ikincis Viyana I. R. Ktphanesinde bulunmaktadr. Kitabnn mukaddimesinde, eyh Ahmed, yararland yetmi iki eserin adm vermektedir. Bu kitap adlarn, en iyi rehberimiz Hac Kal-fn'nn bize imkn verdii lde tamamlayacaz. Bu kitap adlarnn yaynlanmasnn, tannmasna imkn verdii kaynaklar gznnde tutulunca ilim, bir yandan da Arap, Acem ve Trk kinat
91

Sayfa

46

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

tarihlerinin en gvenilir kaynaklarn tantmas bakmndan ilim iin byk nemi vardr. I. ARAB TARH . Kmilet Tevrih (tarihlerin mkemmeli), 15 cild, yazan eyh Azeddin Al Ben Mohammed, bn-el-Esir-elCezeri adiyle tannyor, hicr 630 (1232) tarihinde vefat etmitir; eser Eb Talb Ben bn -es-Saayi tarafndan devam etirildi, Saayi 674'de (1275) ld; 628 (1230) ylndan (1258) ylma kadar 5 cild. 2. Tarihi et Taberi, yazan imam Ebu Cafer Mohammed Ben Cerr lm 310 (922). 3. El Bedyet ven Nihayet (balang ve son), yazan Emdeddin Abulfed smail Ben mer aml, tbn Kessir adiyle nl, lm 774 (1372), 1 cild, bn Hacr tarafndan ksaltlm, lm 852 (1448; Mahmud Ben Muhammed Ben Dilad tarafndan Trk diline evrilmi. 4-5. Cenb'nin Umum Tarihi. 6. Mir'atl-cenn ve aynul yakzan fi maarifet ma yuteber min havadis ez -zemn ve takallut avlit-nsaa (cenetin aynas ve insan durumunda meydana gelen tekmllerin ve zamann olaylarnn ve en fazla bilinebilir eyler iindeki uyankln kayna), yazan mam Ebu Mohammed Abdullah Ben Esaad El -Yafii El-Yemeni, lm 768 (1365). Bu tarih 740 (1365) ylma kadar gidiyor. Viyana I. R. Ktphanesinde. 7. Muhtasar fi ahbaril-beer (insanlarn bilgilerinde zet), yazan Hama prensi, Abulfed smail Ben Ali, Eyu-bide lm 732 (1331), 2 cild. 8. Muhtasar li bn el' Virdi ve Vardi (Haleb'in zet tarihi); yazarn lm tarihi Hac Kalfa'da yok. 9. Durrerrul-hassaiss (keyfiyetlerin incileri), evvelki yazar. Bu eser Hac Kalfa'da yok. 10. Maarif-fit tarih (tarihte bilgiler), bn Kotaiba Ebi Mohammed Abdullah Ben Moslim ed Dunur, lm 213 (828). 11. El-budur fit tarih (tarihte dolunaylar), yazan Ebi Seid Balkh; bu eser Hac Kalfa'da yer almyor. 12. Akd (dm), yazan Ebi Amron Ahmed Ben Mohammed, bn Abdi Rebblhi adyla tannyor, Kordoe (Kurtuba) doumlu, lm 329 (940). 13. Vefiyat il yn fi inbaiz-zeman (en hretli insanlarn dnemin oullarna miras), yazan bn Halliki -an, lm 681 (1282). 14. bn Haldun'un, eserleri. 15. nbal el-kamr min ebna-amr (medeniyetin oullan ile ay bilgisi), yazan ehbeddin Ebil-fazl Ahmed Ben Ali Ben Hacr el-Askalan, lm 852 (1448); eseri Surhaneddin brahim Ben. Omar el -Bakaa, lm 885 (1480). 16. Durrer rol-kaminet fi ynil-miyet es-saminet (hicr sekizinci asrn en nl incilerinden (adamlarndan) Hammer Tarihi, O VII. F.: 15 seme), yazar yukardaki eserin yazan, bu eser adnn da anlat gibi, sekizinci asrn nl kiilerinin biyografilerini vermektedir. 17. Duvvel el-lslm (Islmn hanedanlar), yazan imam Hafz emseddin Ebu Abdullah Mohammed Ben El-eb, lm 746 (1345), 12 cd. 18. Ez-zeyl e-hafil li tarikil slm (ebi'nin tarihinin devam), yazan emseddin Mohammed Ben Abdurrahman Es-Sakhav, lm 906 (1500). 19. Sahifa fi taarifi hukukil-Mustafa (sekinlerin grevlerinin izahnda deva), yazan imam Hafz Ebulfazl Ayaz Ben Musa, lm 544 (1149). 20. Siret Ben Him (Hz. Peygamberin biyografisi), yazan Ben Him el Homair, lm 218 (833). 21. Ravzul enif (mmur bahe), Him'n biyografisi, yazan eyh imam Ebil-kasim Abdurahman Ben Abdullah Ben Ahmed Es-Suheyl, lm 581 (1185). 22. Safevet es-safvet (hlisliin halisii), yazan Ebul ferec Abdurahman Ben Ali, bn Czi adiyle nl, lm 654 (1256). 23. Siret bnel Czi (evvelki yazar tarafndan Hz. Peygamberin biyografisi). 24. Mevhib ed-diniyet bil menh el-mohammedi-yet (Muhammed'e inananlarn ihsanlarndaki imn he diyeleri), yazan eyh imam ehabeddn Ebil Abas Ahmed Ben Mohemmed el -Kasteln, lm 923 (1517); bu kitap Hz. Muhammed'in hayat zerine yazlm eserlerin en ayrntl olandr, Hac Kalfa bu eserden benzeri olmayan diye sz etmektedir, I. R. ktphanesinde bulunmaktadr. 25. Siyretl Karzun (Hz. Peygamber'in biyografisi), yazan Karzun. 26. Khamis fi ahvl en-nefs en-nefis (paha biilmez ruhun durumundan zet), yazan kad Hseyin Ben Mohammed, Diyarbekirli, Mekke'ye yerlemi; lm 963 (1555). 27. email en-Neb (Hz. Peygamberin ahsnn tasviri), yazan Ebi Is Mohammed Ben Suretil-mam etTermed; lm 678 (1280). 28. email en-Nebi, yazan Makriz. 29. Missbahol madha (parlak fener), yazarn ad) yok; Hac Kalfa'da yok.

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

30. Tarh el-Hulefa (halifeler tarihi)* yazan Soyut; lm 911 (1505). 31. Tarih el-Hulef, yazan Emir Aya. 42. Tarih el-Hulef, yazan imam Hor, lm 454 (1159); bu tarih u ad tayor: Uyun el maarif ve funn akhbar il halif (halifeler tarihinde ilim ve bilgilerin kaynaklar). 33. Raudhet-en nzirn (temac insanlarn bahesi), yazan bn ohne. 34. Nuzhetol-makaleteyn fi ahbl ed-devleteyn el-Fatemiyet vess-Salahiyet (iki hanedann, Ftem ve Eyublerin bilgisinde iki kelimeden elence), yazan Ebu Mohammed Abd es-selam Ben el-Huseyn en Nehri elKasre-vn; Hac Kalfa bu ada El-mokri (okuyucu) adn da katyor; Trkler bu yazara Makriz demektedirler. 35. Suluk li marifeti dvel il-mulk, yni Krallklar hanedann bilmenin yolu, Takiyeddin Ahmed Ben Ali el-Makriz, lm 845 (1441). 36. Husnol el mohaderet ahbrl Misrr vel Kahi -ret (Msr ve Kahire'de olub. bitenleri renmek in ko lay diyalog), yazan Soyut. 37. Tarih-i Badad, yni Badad tarihi, yazan Hafz Muhibeddin Mohammed Ben Mahmud, bn en -necr adiyle nl, lm 812 (1409). 38. Tarih el-Yemn, yni Yemen tarihi, yazan Ebul Hasan Ali Ben Hasan el-Karec, lm 812 (1409). 39. Berk el-Yamn fil fet el-Osman, yni, Osmanllar sahipliinde Yemen yldrm, yazan Kubeddin Mo hammed Ben Mohammed el Kaidari, lm 990 (1982). 40. Tarih-i Mekke, yni, Mekke tarihi, yazan Kut-beddin Mohammed Ben Mohammed el-Haydar. 41. Tarih-i Mekke, yni, Mekke tarihi, yazan erif Seyid Ben Him Ali el-Huseyn, hicr 676fya doru yaayan Medine veziri. 42. Tarih-i Medine, yni Medine tarihi, yazan Sem-hudi; bu tarih u ad da tamaktadr El-vef bimft Yeceb li hadret el Mustafa, yni, Hz. Peygambere borlu olunan eyin ifsnda sadkat; Hac Kalfa, yazar adn yanl olarak uhd diye gstermitir, Soyut ile ayn yla rastlayan lm 911 (1505). 43. Mosameret el-mulk, yni, krallk iin gece konumalar, yazar Bestmi. 44. Derbend, irvan ve Arran tarihi, adsz bir yazar, kiliseler topluluundan. 45. Tarih bn Hakim, yazarn ad ve bu eserin ad Hac Kalfamda bulunmamaktadr. 46. Nohbet ed-dehr fi acib el, berr vel bahr, yni, karada ve denizde gerekleen mu'cize dnyann me'alesi, yazan eyh emseddin Abdullah Ben Mohammed Ebi Tlib el -Anssari ess-Sofi, aml. 47. Tarihi Karaman, yni Karaman tarihi, bilinmeyen bir yazar tarafndan. II. RAN TARH 48. Miret el-edvr ve Mirkad el-ahbr, Devirlerin aynas ve bilgilerin derecesi, yazar Musliheddin Mohammed el-Lr; bu tarih hicretin 974 ylna kadar uzanyor; Sadeddin tarafndan Trkeye evrilmitir. 49. Gzide fit-tarih, yni, tarih iinde sekin, yazan Ahmed Ben Nassr el Mestuf el Kazvin; bu tarih hicretin 730 (1329) ylna kadar uzanyor. 50. Cami et-tevrih, yni, Tarihleri toplayan, yazar hoca Reideddin Fazlullah, vezir; bu tarih ancak Kazan sultann lmnden sonra bitirildi, hicri 704 (1304)' de. 51. Lubbet-tevrih, yni, tarihlerin ilii, yazan emr Yahya Ben Abdullatif, Kazvinli, eser h smail saltanat srasnda yazlmlar, yl, 904 (1533). 52. Cihanari, yni, dnyann ss, yazan kad Ahmed Ben Mohammed el-Gffr, h Tahmasb iin yaflmi, yl 972 (1564). 53. Nigaristan, yni, tarih mze, yazan evvelki ese-. rin yazar. 54. Heft iklim, yni, yedi yarmkreler, yazan Emin Ahmed er -Raz, 1110'da (1601) yazlm. 55. Het bit, yni, sekiz cennet, yazan Bitlisli d-ris. 56. Safernme, yni, Zafer kitab, kitapta Timur'un tarihi anlatlyor, yazar erefeddin YazcTli; Kitap 828 (1424) ylnda bitti. Petis de La Croix tarafndan Fransz-caya evrilmitir. 57. Matlaa es-saadeyn, yni, iki yldzn zuhuru, sultan Ebu Said'in saltanat dnemini veriyor, ada olaylar yer alyor; yazan eyh Kemaleddin Abd er -Rizak Ben Celaleddin shak Semerkandl, lm 87 (1482). 58. Ekbernme, Hind sultan Ekber*n nl tarihi, yazan hoca Fazlullah; Hac Kalfa'da yok. 59. Selimnme, h Selim'in tarihi, Byk-Mool; bu tarih bizzat Ekber tarafndan yazlmtr. 60. Tarihi Kurdistan, yni, Kurdiztan tarihi, yazan Bitlisli dris. 61. Rum Seluklularnn Tarihi, bn Bibi. 62. Mosameret el m ulak fi tarih li Seluk, yni, Seluklularn tarihi zerine krallarn gece konumas, anonim bir yazar (ledri). 63. Tarih el-Bayender, yni, Akkoyunlu hanedan tarihi, yazar nceki kitabn yazar.

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Kazvin'nin tabi tarihinin be cildinin Trke mtercimi ve ranl ir UrfTnin 95 drt kasidesi ve iki irin, Katib 96 ve Emri'nin 97 kasideleri zerine tefsirler yazan ki bize ayn zamanda Yaz San'atnn Haznesi 98 adl bir eser brakmtr Rodos-zde'nin lmn de bildirmektedir. Geen y, Mesnev'nin birinci kitabn Trkeye eviren ve dervilerin yedi kutsal kelimesi zerine Nizmn kaidelerinin Mihek Ta 99 adl bir kitap yazan mistik eyh Mehmed'in de lmne -hid olmutu. irlerin hal tercmelerinde adlan bulunan yedi ilim adam da bu ayn yl iinde lmlerdi. Aralarnda eyhlislm Deb-ba-zde Mehmed Efendi 100 de bulunuyordu. Vezir-i zam Kprl Hseyin Paa'nm Karlofa muahedesini imzalad y irler arasnda ok fazla lm olay ile karlalmt; zira' biyografi ve antolojiler bu dnemde 101 on ikiden az olmayan ir lm kayd vermektedirler. 102 Daltaban, Vezir- zam mparatorluk mhr, eyhlislm Feyzullah'n tavsiyesine uyularak, vahi Srb, okuma yazmas olmayan ye zalimlii Basra seferinde Arab balarndan ehramlar yaptnda iyice ortaya kan Daltaban Mustafa Paa'ya verildi. Daltaban, ruhunun kabaln, Basra, seferi srasnda Vezir-i zam Kprl Hseyin Paa'nm kendisine yazd bilgili tavsiyelerle dolu
64. Siver el memlik, lkelerin ekilleri; bu ktab Siver el -ekalim*i yazan yazar tarafndan yazlm olduu in'tiba' veriyor, yazan Ebi Seyid Ahmed Ben Sehl, Belh-li. III. TRK TARHLER 65. Kunhot-ahbr, yni, bilgilerin mdeni, yazan Mustafa Ben Ahmed, li adiyle nl, tam hicr 1006 (1597) ylnda yazlmtr. 66. Dalmann ve irtibatn satr balan ve masraflarn ve makbuzlarn esaslar, evvelki kitabn yazan. 67. Sadeddin Tarihi, T.I., No. 24, kaynaklarnda bahsediliyor. 68. kpaazde Tarihi, ayn kaynak. No. 33. 69. Ruh Tarihi; baka bir yerde zikredilmemektedir. 70. Hac Kalfa'nm Fezlikcleri. 71. Muradnme, Sultan Murad'n tarihi. 72. Joannes*nin tarihinin tercmesi. 95 Ayn biyografi eserde. 1331'inci. 96 Safayl'nin biyografiler eseri, 313*01100. 97 Ayn Es. 14'nc. 98 Kenzul - na. 99 Mazaret - Tarikat. eyhi biyografisi 1363'nc. 100 eyh'de, No. 1342; Rfla. No 1248; Rza, No 1379; Vehbi. No 1392; Bahri, 1376; Cudt 13OS. 101 Emini, Safat'de No 13; Rza, Ayn. Es. No 108; Rasih, Ayn. Es. No 111; Feyzi. eyhlislam Ebussud -zde, No 311; eyh'de No 1273; Fethi, Safal'de; Fasih, No 122; Kaif. Ayn. Es. 342; Manevi, Ayn. Es. No 378; Nasuhl, Ayn. Es. No 417; Resm. Salim'ln airler Hal Tercmeleri'nde. No 110; Seheri, Ayn. Es. No 180; Rjfk, Ayn. Es. No 622. 102 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/51 -52

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

50

mektuba uymay reddetmek suretiyle de aa vurmutu; daha dorusu, bu mektup onun kabalna ok az tesir edebilmiti 103. Atandna dair Hatt- erifi 'alan yeni Vezir-i zam Daltaban Paa, Sultan'n yanna varmak zere hemen yola kt. Kpr'nn kendi isteiyle makamndan ayrlnn altnc gn 104, Daltaban Paa, skdar yaknnda Fe-nar Bahesi adiyle de anlan Burun Bahesi'ne ulat. Zengin hediyelerle gelen gmrk idarecisi ve selefi Kprl'nn khyas kendisini orada karladlar. stanbul Kaymakam Yusuf Paa ona mkellef bir ziyafet verdi. Ertesi gn, mparatorluk payitahtna admn atmadan S. Stephano (Yeilky) yaknnda, Boaz'n Avrupa kysndaki Florya bahesine vard ve oradan Edirne'ye doru yoluna devam etti (21 Eyll 1702 - 28 Rebilhir 1114). Defterdar, Reis Efendi, avu-ba mesud varn iltifatlarla belirtmek zere Hafsa'ya gittiler; Berlin Ktphanesinde yer alan ve olaylar grg tan olarak kaleme ald ok deerli imzasz tarihin yazan da beraberlerinde bulunuyordu. Yeni Vezir-i zam Daltaban Paa'ya Kuleliky'e kadar refakat ettiler ve gn sonra Edirne'ye bir fersah mesafedeki skenderiye kyne gittiler (25 Eyll - 8 Cemaziylevvel); orada, Oku emesi'nin sol tarafnda adrlar kurulmutu. Vezir-i zam orada Reis Efendi tarafndan muhteem bir trenle karland. Ordunun birinci derecedeki aas, Yenieriler, Sipahiler ve Silahdarlar Aalan ile eyhlislmdn olu, Sultan imam, Edirne Kaymakam ve Sultan'n damad Hasan Paa tarafndan selmland. skenderiye kynn yanm fersah te sinde ulaklarna kadife ve miyyetinin dier blmne zengin kumalardan elbiseler giydirildi. avular, alayn yry nizmm tertiplemee geldiler. Yarm fersahdan daha uzak bir mesafeden Ba mabeyinci ve vezirler grnd; ordu kadlar ve divn efendileri Vezir-i zami yemek yiyecei yerde beklediler. Kaymakam, Vezir-i zamin yannda atla ilerliyordu; alay eyhlislmdn adrnn nne varnca, eyhlislm ve Nakiblerf adrn halsnn ucuna kadar gelerek yeni Vezir-i zami karladlar. Daltaban Paa tren mnasebetiyle konulan binek tama deil, bolukta bir yerde attan indi; eyhlislm'n elini pt, Nakiblerfn elini kendi eli iine alarak skt. Yemekten ve mutd merasimlerden sonra, btn hazr .bulu* nanlar eref h'atleri giydiler. Nakiblerfn, Kaymakam, Nianc ve divn
103 104

Bu mektup Berlin Ktphanesi Taiihin'de bulunmaktadr, f. 205. Vezir-i Azardk fnnfrftrmnn krk gn bo rnirtgn syleyen Cantemir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Berlin Ktph&nest'nde bulunan Tarih'm yazan iki Vezir -I azam'n istanbul' girilerinde hazr bulunduunu, bu iki olayda da terifat t*inmyt*j bu nemli huumu hmal edilmi olduunu sylyor.
105

Sayfa

51

efendilerinin trenlerde giyilmesi kaidelemi kavuklarnn balarnda bulunmamas dikkati ekiyordu 105. ehrin dnda enlik balklarn giymi olan Yenieriler ve subaylan iki sral dizilmilerdi ve alklay saraya kadar muhafzlnda bulunmak zere bekliyorlard. Vezir-i zam enlik Saray'nda Sultan'n ellerinden mparatorluk mhrn ald (5 Cemaziylevvel - 27 Eyll). eref hil'atleri jgiymi olan Vezir-i zam ve eyhlislm huzurdan ekildiler; Vezir-i zam divn salonuna girdi. Orada ordunun eitli birliklerinin kurmay subaylar gelip kendisinin elini ptler ve ykseldii makamdan tr tebriklerini bildirdiler. eyhlislm ve Na-kiblerf, ok deerli kumalardan yaplm al denklerini hediye olarak aldlar. Kaymakam ve Niancya altn dokumal kumatan samur h'atler giydirildi; ordu kadsn a kuma astarl eref hil'ati verildi; defterdar, avu-ba ve Reis Efendi'ye gzalc kaftanlar lyk grld. O dnemde byk nem verilen bu trenlerden sonra, Vezir-i zamin ilk idri tedbiri, kendilerinden servetlerinin itirafn almak zere, selefi Kprl'nn khyasnn, hazinedarnn ve damadnn hapse atlmalar emrini vermek oldu. eyhlislmn tavsiyesi zerine kasaplar esnaf reisi Kara Mahmud ve eyhlislmn imam Piri-zde, Vezir-i zam tarafndan, birincisi ar eyalarnn yannda kalan khyasna geici olarak veklet etmek zere khya, ikincisi Vezir-i zamin imamlna atandlar. Sultan, gzde Hadice ve Valide Sultan, Vezir-i azama altn ilemeli samur krkler, kymetli talarla ssl bir haner ve koum takmlar son derece ihtiaml bir at gnderdiler. Vezir-i zam Daltaban Pasa, bu hediyeleri getiren Silahdr orlulu Ali'ye bin duka altm ve beraberinde bulunan ioda hizmetkrlarnn her birine bir kese altn ve eerlenmi, kantarma takmlar yerinde bir at verdi. Vezir-i zam atand yksek mevkiden tr kendisini tebrike gelen sonsuz kudret sahibi eyhlislmn olu ve ehzade hocasna ve ehzade Mahmud'un ilk defa sann tra edildii sevinli haberini getiren Sultan berberine de samur krkler giydirdi. Birka gn sonra Vezir-i zam, oturduu sarayda Sultan' karlamak erefine erdi; Sultan'a minnetarln gstermek iin kendisine hediye olarak pahal talarla ssl bir haner, bir kemer, muhteem bir hil'at, bir at, birok al ve darbhaneden be kese aka sundu. Bu hediyeleri deerli bulduunu belirtmek iin Sultan, Vezir-i azama yeni samur krkler

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

gnderdi. Tarihi Paul Lucas'n bildirdiine gre, bu tren, Vezir -i azama yirmi bin duka altnna ml oldu. mparatorluk ahrlarn ziyareti srasnda, Vezir-i zam tarafndan ayrca hediyeler datld: Kendisine zengin koumlu bir at hediye eden Mrahr'a karlk olarak, Daltaban Paa cins bir at, mahmuzcular iin on kadife kaftan ve seyislerine be yuz kuru gnderdi (1 evval 1114 - 18 ubat 1703). Nihayet ehzade Ah-med'in doum haberini Vezir-i zam'a ilk getirmi, olan zlfl baltaclar, yni ak hadmlar aas yz duka altm ve ayrca zengin kumalardan oluan hediyelerle mkfatlandrld; Vezir-i azama feh-zadenln doumuyla alakal haber mahiyetindi mektuplar vtrmi olan Sultan'n nedimi Ali Aa ve kendisini uzun mrler dilekleriyle selmlam olan avular sekiz yz duka altn, bir at ve bir hil'at aldlar. On iki gn sonra (2 Mart 1703 - 13 evval 1114). Sultan kendisine bir ikindi kahvalts, bir halvet verdiinde, Vezir- zam Sultan'a fevkalde bir binek at, btn bir kese ve usle gre baharn geliinden tr kendisini tebrik eden bir mektubla bir iek buketi gnderdi. Baharn gelii, Sultan bakmndan son derece ho bir hdise idi. nk-, babas merhnm Drdnc Mehmed gibi Sultan Mustafa da ihtiras derecesinde bir av merakls idi ve stanbul ile Edirne arasndaki krlarda durup dinlenmeden av peinde kouyordu. Bunu gzonnde tutan Vezir-i zam, en az hafta iin orlu, Burgaz ve Kantran'da yiyecek satan dkknlar amaya itin gsterdi. 106 Giyimle Alkal Nizamnameler Makamna yerlemesinden birka gvtn sonra, Daltaban Paa 107, Hris ti yani arn, Yahudi ve Mslman kadnlarnn giyimleriyle alkal bir emirname yaynlad. Hristiyanlann ve Yahudilerin bundan byle san terlik (edik), krmz kumatan veya Tatar modasna uygun olarak eritlerle ssl kalpaklar giymeleri yasakland; ayaklarn ve balarn ancak siyah deri ve siyah kumatan yaplm edik ve balklarla rtmeleri emredildi. Karaboussa'y Trklere teslim eden ve o zamandan beri Bb- li tarafndan kendisine belirli bir aylk balanan Venedikli hinin tercman, san edik giymeye devam ederek bu emirnameye aykr hareketten ilk dayak cezasna arptrlan kii. oldu. Geni ve bol elbiseler giyecek yerde bu son
106
107

Sayfa

52

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/52-55 Prens Mehmed Giray'n yazd Knm Tarihi'nde, f. 115, Daltaban Paa iin (Sirbol-asl) yani (kaba Srb) deniliyor.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

zamanlarda vcut ekillerinin zarafetini gstermek maksa-diyle dar elbiseler giyen ve yzlerini yan gsterecek ince ipeklilerle rten Mslman kadnlarna gelince, bunlar evvelce olduu gibi geni elbiselerini giymek ve yzlerini kaln bir tl kumala rtmek 108 (6 Kasm) zorunda brakldlar. Dier taraftan o """m kadar trenlerde mcevveze veya stvane biimi kavuklar giyen.vezirler ve dier divn efendileri, kallavi yni alt ksm imdiye kadar zellikle vezir-i zamlara mahsus altn eritlerle ssl ehram eklinde kavuklar giymek msaadesini elde ettiler. Kaymakam ve Nianc Paa'nn da, kendisi gibi, divnda saten astarl, st Nikdeh ipeklisinden bir samur krk giymelerine izin verdi. Vezir-i zam Daltaban Paa, vezir-i zam klk kyafetiyle alkal bu emirnameden daha faydal baka tedbirler de aldL
109

Mal Tedbirler Bunlarn arasnda mparatorluun eyletleri dnda silh tama yasan, avularn, vakflarn veya din adamlarnn kaytlar zerinde kontroln gmrk tarifelerinin ve birliklerin 110 cretlerinin muntazam
Defterdar Tarihi, 405. Berlin Ktphanesi Tarihi, f. 101 ve Paul Lucas, s. 414. Yaynlanan bir emirnameyle Trk kadnlarnn tarpu (Suriye tarz uzun krmz renkli balklar) giymeleri yasaklanyordu: kadnlar yzlerini, burunlarna kadar inan bir pee ile rtmeleri ve arkadan kalalarnn jruvarltklftnn grttnmnti in bol ketler ftymtleri mredlliyortlu. 109 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/55 -56 110 Berlin Ktphanesi elyazmalan, No. 75, 1 195. cret 2438 keseye ykseliyordu: kese 5,000 kuru, tahminen. Bu para aadaki ekilde taksim edilmi oluyordu: Yevmiye alan kimseler Yenieri ve emekli, Emekliler Aas Tfek tayc istanbul Acemiolanlar Baltaclar ve alar mparatorluk bahesi bakcs Dier bostanclar Edirne bostanclar Gelibolu Sipahiler Silhdarlar Sipahiler, silhdarlar ve drt blk birarada Sa cenah ulufeciler Sol cenah t Sa Gureba Sol Cebeci Topu Top arabacs
108

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Saray sancakclan Divn sakalar Saray alar Saray amarclar Zanaatkarlar adr kurucular mparatorluk mutba Saray seyisleri Deve yediciler Emekli aalar Mteferrika 18.420 221,251 14.928 41 1,820 613 1,912 2,207 792 150 2,093 6,875 7,8111/2 1,4411/2 18,4121/2 6,2941/2 4,598 300 229,843 227,225 664 kese 175 155 159 190 2,467 1,269 470 107 55 104 55 252 871 1,252 1,294 G26 4,769 4,168 5,92 5,180 34,886 16,857 6,478 1,329 262 632 154 1,100 5,312 4,800 8,395 3,812 9,040 6,174,882 2,985,683 1,146,604 255,232 46,462 110,270 27,346 198,052 940,224 849,600 1,485,914 674,724 1,696,280 1,568,062 282 3 5,118 47 917,063 8,460 422,052 365,321 524,451 20,340,928 20,100,442

54
Sayfa

63

444 7,406 Emekliler TVire sekreterleri

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

denmesinin dzene balanmasn saymak yerinde olur. Yasa hie sayarak Karadeniz kylarna glle ve bombalar tam olan birka aykaya 111 elkonudu ve Boazii hisar kumandan azledildi. Nihayet, Vezir-i zamin emirnamesine tam riyet ettirmek maksadiyle, kar kacak olanlar teslime zorlamak veya denizin dibini boylatmak zere, Boazii hisarlarna yirmi top ve yirmi balyemez gnderildi. Vahim bir suistimle hl reform deniliyordu: Bb- li'de cretli olarak kullanlan avularn says yava yava bine kadar ykselmiti; bununla beraber, sarayda faal hizmet grenlerin says sadece elli 'di. Vezir-i zamin emri zerine arlan avuba, listede kaytl bulunmayanlar veya faal hizmet grmeyenlerin not edilmeleri ve kontrolde izilmeleri talimatn ald. Kanun Sultan Sleyman tarafndan camilere vakfedilen emlkin idaresi Vezir-i azama aitti. Daltaban Paa, Sultan'a gnderdii bir tezkirede (rapor), son zamanlardaki kt bir idarenin bu emlkin gelirinin dmesine sebeb olduunu bildirdi; bu neticeyi, Mekke ve Medine vesikalarnda muhafaza edilen dier dnemlerin hslatn gsteren kaytlarn mukayesesinden karmt; din emlkin bu durumunu dzeltmek iin, gnde otuz alt aka tahsisatla elli memurun tnma gerekliydi; bunlar tahsisatlarn, lmlerinden soma te ikisi hazneye intikal etmek artiyle mrleri boyunca alacaklard; ayrca, vakflar mfettiinin ve mme su ve yap mfettilerinin n msaadesi alnmadan binalarn byk apta tamirleri ilerine giriilmeyecekti. 112

Sofra zabitleri Divn katipleri Hazne mlzimleri Snrny avclar nvular zengi aalan Snrny doktorlar Saray mezzinleri D hazinedarlar Birlik muhafz mzrakllar ahinci lor mparatorluk tersanesi
111

12 76 54 7 9R1 102 33 14 R 61 n

450 1.575 1,355 140 14.040 6,640 811 229 439 1,740 33 6,5711/2

101,700 281.846 240,730 25,200 2.432,891 1,195,500 145,546 38,676 77.834 155,552 1,172,808 5,940

ayka, fcaakdann v daha ziyade Ruslarn ky yamalarnda kul-fanrf.y. sttrat, kk Ur gemi tipi (.N.). 112 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/56-57

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Kaak Hasan Cezaya arptrld Vezir-i zam bu ileri yaparken intikamlarn da srasiyle almaktan geri kalmyordu. Selefi Kprlmn khyas Hasan Paa?-ya, uygulanmas grevi Bayram Aa'ya verilerek, Paa'nn valiliinde bulunduu ehrzor'a bir idam hkm gnderdi. Fakat, bu trl ilerde kullanldn bilen Hasan Paa Bayram Aa'dan phelenerek, onu, kendisi iin kullanmak zere hazrlad iple bodurdu ve ban Edirne'ye yollad; sonra kendisinin varlndan en az phe edilecek olan yere, stanbul'a kat; stanbul'da, ehrzor Valiliine atandnda olduu gibi brakt kendi harem diresinde sakland. Bununla beraber, Vezir-i zam tarafndan basn getirecek olana mkfat vaadedildi ve o zamandan beri kendisine firari, kaak lkab takld. 113 Ermenilerin Uyan Ayn dneme doru, Ermeni Patriki Avilettis Katolik vatandalarna ikence ediyor ve onlar bodrumlarda hapsediyordu. Davrannn mstebidce oluu yznden stanbul'dan Edirne'ye getirtildi, Vezir-i zam onu diresinden ieri girerken grnce fke ile haykrd: Kpek, tebalarn hapse atmak hakkna yalnz Sultan'n sahip bulunduunu bilmiyor musun? Kendi fkesinin sesinden baka bir ey dinlemeyerek Ermeni patriini hapse attrd, fakat ey-hlislm'n efaati yznden hapise attrmasiyle salvermesi Tair oldu. Bununla beraber, adama kurbanlar gerektiinden, en zengin Ermenilerden drdn kalyonlarn krek ekme yerine zincirletti. O srada grlen bir ay tutulmas, Ermenilere bu ikencenin nceden haber verilmesi gibi geldi. Bu hdisede bir bynn tesirini grecek kadar hl btl inanlara bal bulunuyorlard. Eski Romallarn ay tutulmalarnn haber verdii felketleri borazan 114 ve boru sesleriyle nleyebileceklerim mit etmeleri gibi, tencere kapaklarm vurup felketin tesirlerini uzaklatracaklarn umuyorlard. 3u dneme doru, patrik Supi'den Ermeni kiliselerinde Trke vaaz vermek msaadesini alm olan Cizvitler, Katolik 115 olmayan Ermenilerin fke duymasna yol atlar. Bunlarn ileri gelenleri ve Bapiskopos Ephraim balarnda olduu hlde, Katolikler ve bizzat patrik hakknda ikyette
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/57 Tadt. afin. I. 38. 115 La Mtraye. I, i. 299, cizvttlerin bu vesileyle Ermeni katollkleri lehinde yaynlan muhtradan bahsediyor.
113 114

Sayfa

56

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

bulunmak zere Edirne'ye gittiler. ileri Nzn, khya, huzuruna kan ikyetilere: Katolikler de neyin nesi? diye sordu, Yni Hristiyan deil mi bunlar? Bapiskopos Ephraim msbet karlk verince khya devam etti: Bir domuzun beyaz veya siyah olmasnn az nemi vardr, domuz do muzdur ve Bb- li bir Ermeni ile bir Katolik ve bir rfiz Hristiyan arasnda fark gzetmez. Patrik Supi'nin yerini alan Avidick, Cizvitlerin altnla rvet vererek satn aldklar ve Katolikere himaye vaadetmi bir kii olduu halde, onlarn zerlerine afaroz yldrmlar yadrarak ve iktidarn her bakmdan yaygnlatrmay hedef alarak idare grevine balad. rencilerinden yz Ermeni gencinin Katolik mezhebine getii Cizvitlerin Erzurum koleji kapatld ve dalmaya zorlanan Cizvitlerden bir ksm ran'a, bir ksm da stanbul'a snd. Cizvitlerden baka, Mslmanlk ruhu iinde, Katolikere bilhassa zarar veren husus, o srada ok saydaki Fransz mrtedin 116 slm dinini kabul ederek Mslman olmalar idi. Katoliklerin canlarn skan olaylar arasnda bir rahibin, Vezir-i zamin huzurunda, sa'ya hakaret etmek iin kutsal ekmei ayaklar altna alp inemesi de vard. Vezir-i zam, rahibin bu davranna kar ne hor grc, ne de mstehzi bir ifde belirtmi, fakat souk bir tav-la bu nev zuhur Mslmann snnet edilmesi emrini vermiti. Daltaban Paa, mparatorluun birinci derecedeki makamna ykselmesini eyhlislm Feyzullah 117 Efendi'ye borlu idi. Fakat eyhlislm onu kendi fikirlerini kavramakta ne yumuak, ne de itaatli buluyordu. Birden, kendisine vezirlik payesi verdirdii Reis Efendi Rami ile gerekletirecei bir ittifakn kendi partisini 118 glendirecei kanaatine vard (21 Aralk 1702 - 1 aban 1114). Sultan, Reis Efendi Rmi'nin yerine bir Halvet eyhinin olu olan Abdi Efendi'yi atad. Kaymakamn grevleri, Salankamin savanda ehd den Vezir-i zam Kprl Fazl Mustafa Paa'nn olu Kprl Abdullah Paa'ya verildi. Nianc grevine ran dil ve slbunu hakkiyle bilen, lim irvanl Ebubekir getirildi. Ruznmeci mesleinde kendisinin halefi, eski defterdar, Muhsinzde Mehmed oldu. tlim adam, kazasker Evliya Mehmed Efendi'nin lmyle yeni bir
Hristiyanlkta rfinini inkr eden. Osmanl tarihileri eyhlislm adn Foyz-UUah eklinde de yazmaktadrlar. Biz Hammer'in yaz# ekline uymay yerinde bulduk (.N.) 118 Parti 10x0, bunda, taraltariana oluturduu -'rd^* <.NJ,
116 117

Sayfa

57

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

mnhal makam ortaya kt; bu Evliy'nn nl seyyah Evliya elebi ile bir yaknl yoktu, ancak bir zamanlar onun rencisi olmutu. Ayn zamana doru, sarayn tannm ve nfuzlu vaizi Vni Efendi'nin ei, eyhlislm Feyzullah Efendi'nin kaynvalidesi, dindar ve bilgili bir kadn olan Ummetul Cebbar, yni kinata hkmedici hkmdarn anas, seksen be yamda vefat etti. Bu hanm, Kur'an ve inandrc rivayetler (itibrlar) konularnda kocas ve damad ile ilahiyat ilminde mnakaalara girebilecek kadar bilgiliydi; namazlarn klmak iin geceleri be kere uyanacak ve be gnde bir hatim indirecek lde dindard. Cenaze treninde, eyhlislm, Vezir-i zam, nakb, Anadolu ve Rumeli kadaskerleri ile byk ulem, Edirne'de revakmin altna gmld Talk Camiine kadar tabutunun arkasnda yrdler. Ksa bir zaman sonra, I. Ahmed dneminde byk hrete sahib Karaba Ali'nin olu eyh Mnevi de hapishanede ld: Tabi lm, karsn ldrerek hakettii idamn nne gemi oldu. 119 Birok Hisarn ns Fakat etrafnda bu nl ahsiyetler ld srada, Krm'da cereyan eden ok byk ehemmiyet tayan hdiseler, Vezir-i zamin btn dikkatini kendi zerlerinde topluyorlard. Bu olaylar, ayrca, Vezir*i zamin dn hazrlamakta yardmc oldular. Daltaban Paa, Vezir-i zam olmasndan pek az gn sonra stanbul'a gelen Rus elisine fazlasiyle bar niyetler tadn ve mparatorluun Rusya snn ynnde mevcut savunma vastalarn arttrmay dnmediini aklam bulunduu halde, sava istiyordu. Bu niyetinin aa vurulmas saylabilecek teebbslere de girimiti. Ker Boaznn giriinde Aknburnu denilen noktada, yerletirilecek obslerin mermileri suyun sathn tarayacak ve Rus gemilerine kanal kapatacak bir hisar in ettiriyordu. Bu hisarn yapmm hzlandrmak maksadiyle ihtiya duyulan demiri Samankow'dan ge tirtti; Eflak ve Bodan prenslikleri marangoz ve duvarc gndermekle mkellef tutuldular; yap iin gerekil kereste erkeeler lkei (Tscherkassie) ve Sinop'dan ekildi; geri kalan malzemeyi 120 stanbul salad. 121

58
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/57-59 Raid. I, f. 266. Defterdar Tarihi. I, f. 402. Rami Paa Tarihi, 153, 172, 227, 300, 552, 553, 565. sayfalarnda bu inaata ait kararlan veriyor. Berlin Ktphane tarihine de MV^?:. f. 224. 121 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/59-60
119 120

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Krm Karklklar Dier taraftan Polonya ve Rusya'y hedef alan aknlarna mmkn olduu kadar ksa zamanda balamaktan baka bir ey dnmeyen Krm Han Devlet Giray, Ruslarn byk lde silahlandklarna dir Bb- li'ye birbiri pei sra tezkireler (raporlar) gndermiti. Bu tezkirelerde verilen haberler hemen dima uydurma idi. Bu sralarda, kalagay (veliahd) Saadet Giray, bir Tatar kuvvetinin banda, birden bire Besarabya'da grnd. Bu eylete girince z (Oczakow) Valisi elebi Yusuf Paa'ya Ruslarn 122 bir filoyu silahlandrdklarna ve birok kale in ettiklerine dir bilgi verdi. Edirne'de bu konuda sorguya ekilen ar*n elisi," Potkal Kazaklarn itaat altnda tutmak iin in edilen kalenin Perekop'-dan krk fersahtan fazla mesafede olduunu 123, hkmdarnn Azak denizinde on ikiden fazla sava gemisi bulunmadn ve zten bun> lan da, istedii takdirde, Sultan'a hemen satabilecei cevabn verdi. Elinin bu szleri Krm Hannn azledilmesi neticesini getirdi. Bb- li onun yerine damla illetine tutulmu bir ihtiyar olan babas Selim Giray' drdnc defa Krm Hanlna atad (6 aban 1114 - 26 Aralk 1702). Daltaban Mustafa Paa, bu vesileyle, kendisini Yenieri aalna tyin ettirerek, byk ikblinin, vezir-i zamlnn ilk admm attrm olan ihtiyar Selim Giray'a minnettar grnmek istedi. Selim Giray bir saray arabasiyle Edirne'ye gtrld; Vezir-i zam onu, yaplmas det olan trenle, bir kapa-nia (devlet paltosu), bir sorgu, bir kalpak, bir ok muhafazas ve bir yay, pahal talarla ssl bir kl vererek Krm Hanl makamna oturttu. Ayrca, Selim Giray, Hanla tyin hediyesi adiyle iki bin duka altn ald. En kk olu Kaplan Giray vezir (nured -din) ve nc olu Gazi Giray kalagay (veliahd) makamna getirildi. Fakat, azledilen han, Devlet Giray Bb- li'nin kararlarna boyun emeyi reddederek kardei Sadet Giray', Yusuf Paa'nn kendisine ve ayaklanan Nogaylara kar savunduu Akkerman ve smail'e gnderdi. Sultan, on Yenieri alay ile bin be yz levendi acele Yusuf Paa'nn imdadna yollad ve Balkanlar tesinde bulu nan memleketlerde, Silistre ve Nicopois Paalklarnda seferberlik emrett i; ayn zamanda Rumeli Belerbeyine Valona, Delvino, Akhri-da, JJbasan,
Hann yalan beyanlar prens Mehmed Giray'n tarihinde aklanmtr, f. 114. Baz Osmanl tarihlerinde bu uzaklk mesafesi Krm'dan itibaren gsterilmektedir. Arada pek byk fark bulunmad sylenebilir (.N.).
122 123

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Yanina ve Skutari'den toplayaca kuvvetlerle, Selanik Valisine de kendi kuvvetleriyle Oczakow Valisi Yusuf Paa'nn yardmna uarcasna bir sratle varmalar bildirildi. taatini bildirmeye zorlamak zere Devlet Giray'a yazlar gnderilmesi de ihml edilmedi. Bu srada stanbul'da Nogay Tatarlarnn aknndan endie duyuluyorsa da, Avusturya ve Rusya'ya kar yeni bir sava ihtimli dncesi karsnda korku geiriliyordu. Zira, mparatorluk iinde harekete geirilen dzenli birliklerin Nogay ve Krm Tatarlarn itaat altna almak bir mesele iken, iki ok kuvvetli snr komusu devlete, Avusturya ve Rusya'ya kar bir ey yaplamayaca sylentileri genellikle yaygnd. Bu sylentiler aslnda bir geree dayanyordu. Vezir-i zam Daltaban Mustafa Paa, kendisinden bu konularda kesin szler duymak isteyenlere: Tatarlardan bir ikyetimiz yok, onlarla mutabkz diyor ve yaknlarna kendisim Budin (Ofen) ftihi olarak grd ryasn anlatyordu. Miyyetinden kiiler de yksek sesle: Paamz savaacak ve zafer bizim saflarmzda kalacak! diye tekrarlyorlard. Bununla beraber, sava tasavvurlar, bunlar bir fetva ile merulatrmay reddeden eyhlislm'n ve Skarlat-zde Maurocordato'nun ve onunla birlikte Karlofa muahedesini neticelendirmi olan Rami Paga'nn ahsnda iddetli bir muhalefetle karlat. Bu muhalefeti ortadan kaldrmak isteyen Daltaban Paa, tertiplemek istedii bir ziyafette eyhlislm' zehir-letmekten daha iyi bir re bulamad 124. Fakat, Daltaban Paa'nn. bu tasavvuru khya brahim tarafndan aklanm olduundan, eyhlislm tedbirlerini ald ve nnde bulunan zamandan, ahsnda mterek dmanlarn tandklar Daltaban'a kar Rami Paa ve Maurocordato ile bir ittifak oluturmu bulunmaktan yararlanarak her Sultan'n huzuruna kp, Daltaban Paa'y bir zehirci ve imdilik adndan bahsedilen savan balca kkrtcs olarak anlattlar. 125 Daltabann dam Daltaban Paa, bir mddetten beri Sultan'n dncesinde bir dman grntsndeydi. Mizacnn zorbac oluu, kabal, yardaklarn ehil olmadklar ilerin bana getirmek teklifiyle birleerek, Sultan'da Vezir-i zamna kar bir tedirginlik uyanmasna yol am, her vesileyle
124 125

Sayfa

60

Candemir, L. IV. s. 106 ve 107. Knn Tarihi, yazar prens Mehmed Gir ray da ba grtedir, f. 11. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/60-62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

eyhlislm ve silahdn hor grc bir tavr taknmas ruhlarnda gn na kmak iin vesile bekleyen bir kinin dogmasna sebeb olmutu. Bu vesile, Daltaban Paa'nn cinayet ilemek tasavvuruyla ortaya kt. eyhlislm Feyzullah Efendi, Rami Paa ve Maurocordato, Sultan'a, Daltaban Paa idarenin banda kaldka Krm'da skn tesisine imkn bulunmadm anlattlar. Taraftarlarm kandrmak iin Devlet ve Saadet Giraylarn etrafa Vezir-i zamin da kendileriyle beraber olduu grn yaym olmalar onlarn bu grlerini dorulad. Bu konumalarn peinden, II. Mustafa, Daltaban Paa'y saraya davet ettirdi; ayn zamanda Rami Paa'ya Daltaban Mustafa Paga'nn sarayna gitmesi iin gizli bir emir verildi. Vezir-i zamin saraynda, Rami Paa'ya, Daltaban Paa'nn Sultan'n davetiyle Sultan'a gitmek zere ktm bildirdiler. Rami Paa'nn saraya gnderdii haberci dnnde, kendisine Sultan'n, Daltaban'dan geri ald mparatorluun mhrn getirdi (24 Ocak 1703 - 6 Ramazan 1114) 126. Daltaban Paa vakit kaybedilmeden sarayn iki kaps arasndaki celld diresine hapsedildi ve gn sonra, ancak drt ay kald 127 Sadret makamnn bedelini bann uurulmas suretiyle dedi. Gregorienlere Kar Hareket Ban taraftarlarnn en belirli dayana olan Eypl Rami Meh-med Paa devletin idaresini omuzlarna alnca, her eyden nce, ieride dzeni tesis etmek ve darda skneti, ban srdrmeyi balca grev bildi. Vezir-i zamlk makamna getirildii renilir renilmez Nogay Tatarlarnn isyan durdu. Mbalaal haberler, Vezir-i zami, cezalandrmak zere on bin Yenieri ve be bin gnllnn banda harekete gemi durumda gsteriyorlard. Sabk huri ve kalagay, Devlet Giray ile ahin Giray Kuban'a doru katlar ve orada erkeslere 128 sndlar. z (Oczakow) Valisi elebi Yusuf Paa, birlikleriyle Nogaylann zerine yrd; Nogayla -rn topraklarnda geirdii ay boyunca, onlara kar fazla sert davrand; onlar alt yz kese vergi demekle ykml tuttu; her aileye on okka has
Eyb'l Rami Mehmed Paa'dan bahseden Osmanl tarihlerinde kendisinin askerlikle alakas buhmTPwntasna mukabil aydn, kurnaz ve kabiliyetli bir siyaset adam olduu kabul edilmektedir. Nitekim, bu meziyetlerini Karlofa Bar Konferansnda isbatlam ve hakl bir hret kazanmtr (.N.). 127 Daltaban Mustafa Paa'nn Sadaret sresi Hammer'in kaydettii gibi 4 ay deil, Osmanl kaynaklarna gre 4 ay, 20 gn srmtr. Bir Vezir-i azam'n icraatnn genilik vb tesriUi&i gznnde tutulursa, belirtilmeyen bu srenin nemli olduu inkar edilemez (.NJ. 128 Berlin Ktphanesi Tarihi, f. 215. Prens Mehmed Giray'n Tarihi, f. 118. Prens tarihini yazd srada. Devlet Giray Karvarta'da bulunuyordu. Raid, I, f. 272; Sebesseyar.
126

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

un, on okka arpa ve bir kz vermek mecburiyetini getirdi. Bu tedbirleri ve icrt da yeterli bulmayarak, Tomo-rova, smail ve Kilia 129 ehirleri dolaylarm tahribeden ve yamalayan Tatarlarn buralardan aldklar btn mallan sahiplerine geri verdirmek zere Babada, Kilia, smail ve Akkerman kadlar, molla ve mftlerinden oluan bir komisyon kurdu. Tatarlar ara snda asayi geri gelince, yeni Vezir-i zam, yllardan beri si durumunda bulunan, her trl vergiyi vermeyi reddeden Mingreli ve Goriel halknn nfusunu zoraki muhaceretlerle azaltmay ve kervanlar yamaladktan sonra bunlarda bulunan tccarlar esir durumuna dren Abazalan cezalandrmak istedi. I. ibrahim dneminde yedi Paann Mingreli'ye yapm olduklar son sefer zerinden elli yedi yl gemiti; Erzurum Valisi Kse Halil Paga, silere, Trabzon, ldr ve Erzurum'dan hareket ederek ayn ynden hcum etmek iin birok paa ve ok sayda belerle sefere kt 130. Hudutlarn Tayin Ve Tesbiti Karlofa bar zerinden be yl gemi, fakat Polonya ve Rusya ile snr belirlemeleri kesin bir dzene balanamamt. Bu konuda byk zorluklar bilhassa Avusturya karsnda bagstermi-ti. Karlofa barnn imzalanmasndan ay sonra, snrlarn karlkl tesbitini konu edinen bir n anlama 131 yapld, sonraki yl genel snrlandrma anlamas 132; sonra Syrmie snrna, Bosna ve Hrvatistan 133 Transilvanya ve Banat 134 snrlan ile alkal kural anlamalar iine alan anlamalar imzaland. Bb- li o srada yalnz Venedikle arasndaki snr meselesini kesin bir zme balad.
Raid , I. 275. Rami'nin ln&'snda Vezir-i azam'n Krm Han Selim Giray ve z Valisine yazd mektuplarn byk bir ksm bulunmaktadr. 130 Raid, I, f. 275 ve Berlin Ktphanesi Tarihi, seferde kumanda edilen birliklerin saylan bakmndan birbirlerini tamamlyorlar: 1. Batum ve Gonia'dan hcum eden seraskerin kumandas altnda, Trabzon Be lerbeyi, Karahisararki sancakbei, Gonia beti; be Yenieri alay, 200 cebeci, 100 topu. 50 top arabacs, 2 kadrga, 40 galyot. II. ldr tarafndan ldr Beglerbeyi Ahiska Yenierileri, 300 gnll, Khartvis, Ardem, Azazur hisarlar muhafzlar, usad, O lti, Leva-ne, Bartekrek, Ardihan, Petek, Makhcil, Postu. Sufla. Atere, Altun-kale, Akhelek, Keskim, Hadjerk, sancakbeleri -, Kars Beglerbeyi ve tfekiler ile Kevan, Mefrid, Kazman tfekileriyim Serad ve Kule sancakbegleriyle hcum ediyordu. m. Erzurum tarafndan valinin kahyas Pasin, Hns, Mecnekert, Malazgird, Kozcan, Tekman, elve, Seyfi. Mamrevan, Bayezid, Elekirt sancakbegleriyle saf kurmutu. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/62-63 131 25 Nisan 1700. 132 5 Mart 1701 133 12 Mart 1699 134 2 Aralk 1700.
129

Sayfa

62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

mzalanan anlama gereince Novi snr ehri 135 iln edildi. Kark olduu kadar da uzun sren bir mesele Polonya Ens-tits'nn 136 kurucusu Marsigli'nin bakanlnda neticelendi ve Bb- Ali de Viyana'daki elilik grevinden dnnde Temevar Valiliine gnderdii brahim Paa'y mzkerelerde vazifelendirmekle gereken itiny gstermekten geri kalmamt. Avusturya elisi kont OEttingen, stanbul'dan ayrlrken temsilci olarak payitahtta elilik ktibi Talman' brakt. Talman, Bb- li'ye Toekoeli'nin yalnz Transilvanya'dan deil, hatt stanbul'dan da uzaklatrlmasn ve Nicomedi dolaylarnda bir iftlie srlmesine karar verdirmeyi baard. Venedik snrlarnn tesbiti, Almanya mparatorluu 137 snrnn da belirlenmesiyle tamamlanmt. Polonya snn meselesinin zmlenmesine gelince, ancak 1703 yl Ekim aynda netice alnabildi. Bunda da, Bb - li'nin evvelce Polonya kral olarak tand, kendi adm tayan babas ha zinedar Raphel de Wieniawa Lesczynski'nin gayretlerinin tesiri grld 138. Rusya ile Bb- Ali'nin kesin snr anlamasn imzalamalarndan nce iki geici anlama imzaland 139. Bu geici anlamalarn birincisinde ki 1704 Ekim tarihlidir Rus komiseri ile Osmanl komiseri Mehmed Efendi iki imparatorluk arasndaki snrn Suliva nehriyle belirlenecei kararna vardlar; 22 Ekim 1705 tarihli ikinci geici anlamada ise Dou'da deimez snr olarak Dnieper nehri gsterildi. ki komiserden alnan talimat, Krm Ham, z Valisi ve Mehmed Efendi arasnda son derece sr'atli yazmalara yol amt 140. Rami'nin daresi Vezir-i zam Eypl Rami Mehmed Paa, kendisinden ncekinden bir evvelki vezir-i zam Amca-zde Kprl Hseyin Paa gibi, idrde bir
12 Austos 1703. Vezir-i azam'n bu meseledeki araclndan tr teekkr etmek zere ingiliz elisi Sulton'a yazd* mektup Rami'nin laa'smda bulunmaktadr. No 45. 137 Rami'nin n'snda, Venedik'le smrlann belirlenmesi konusunda Ve-zir-i azam'n Bosna Valisine yazd birok mektup bulunmaktadr, Baknz: No 152, 153, 154. 211. 230. 34a 138 Baron Thugut tarafndan gnderilen uur belirlenmesi *wiymp 4 Ekim 1703 tarihini tayor. Rattt, I. f. 255. 139 22 Ekim 1705 tarihlidir. Martens'e betiniz. 140 Rami'nin na'snda Adjou Valisinin z Valisi ve Knm Hanna yazd mektuplar bulunmaktadr; benim na'mda Potkal Kazaklarna kar bir ikayetname ve z Valisine birok mektuplar vardr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/64-65
135 136

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

reforma ihtiya duyulduuna iyice kanaat getirmiti ve zten dahil idarenin birok dallarnda hizmet vermi bir devlet adam olarak meseleleri ok iyi biliyordu. Bilgilerinden de yararlanarak, btn faliyetini bu projenin tatbikine vakfetti. Her eyden nce Dou'daki ve Bat'daki snr kalesi kumandanlarnn otoritelerini geniletmeyi dnd. Bu yolda icrt olarak Badad 141 Valisine asker says bakmndan yksek bir milis (gnll) birliini silah altnda tutmas ve iaesini salamas iin yvz elli kese para gnderdi; bu kuvvet si Arap airetlerine kar kullanlacakt. Vidin ve Temevar'da, o zamana kadar vezir-i zamlann ocakl yahut teb'ann miras yoluyla sahib bilindikleri saraya ait emlkin faydalanlma eklini deitirdi; bu tedbir ifte yarar salad: O zamana kadar bu ehirlerin arazi vergilerinden temin edilen asker birliklerin cretlerinin denmesi dzene sokuldu ve son savalarn nfuslarn garib bir ekilde azaltt Banat ve Temevar halkn sayca arttrd. Bu kararnamenin yaynland yl iinde sekiz binden fazla teba-mn gelip yerletiini grmek Vezir-i azama memnunluk verdi. Bosna birliklerinin drt milyon aka (otuz bin yz altm kuru) 142 tutan cretlerinin, hazineye ykleyecek yerde, sarayn bu eyletdeki arazilerinden 143 alnmas yolunda Bosna Valisine gnderdii bir kararname ile emir verdi. Ayn zamanda Belgrad ve dolaylarndaki palangalarn muhafzlarnn iki yz altm bin kuru tutan cretlerinin civardaki ehirlerin mukataa 144 vergilerinden karlanmas kararn verdi. Vezir-i zam Rami Paa, donanmann gelir ve giderlerini dzene koymak iin Kapdan - Derya ile tersane khyasn Edirne'ye ard; o zamana kadar memur ve mstahdemlerin haklar saylan hesap d gelirleri hazneye devredildi 145. Son zamanlarda bir samur krk bin be yz kurua ve yevmi kurua aldklar bir kakm krk elli, hatt yz kurua satan krk tacirlerinin an
Bagdad Valisine gnderilen memleketin idaresiyle alakal mektuplar Rami'nin na'snda bulunmaktadr, 23. 24, 55, 60. 70. 162; ve dikerleri. No 127, 157, 637. Msr Valisine gnderilmitir ve Mekke'nin iasesiyle 142 Berlin Ktphanesi Tarihi bir kuruun 160 akadan hesaplandn bildiriyor. 143 Bosna arazi vergisi tutan: 15,466,695 kuru. Raguza gmrk geliri 1.315,750 Sava gmr 2.528,348 Bo sna vergi geliri 12,095,448 Ouskouh arazi vergisi 9,409,550 Yekn 40,814,689 kuru 144 Berlin Ktphanesi Tarihi, f. 225. Belgrad garnizonu 5610 asker, gnlk cret tutan 66.475 aka; palangalarda asker mevcudu 5944 gnlk cret tutan 62,456 aka. Bu akalar arazi ve hayvan vergileriyle gmrklerin gelirlerinden salanmtr. Belgrad, Porits -cba, Ni, e-hirky, Semendere gmrk ve hayvan vergileriyle Rahova ve Nico-. polis ingenelerinden alnan vergilerin alman ondalklardan olumutur. 145 Raid, I, t. 214; Rami, tna. No 164, bunlarda bulunan bir mektup donanmann stelini, durak yerlerini belirlemektedir.
141

Sayfa

64

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

fiyatlar, ayn zamanda en az deerdeki krkleri de iine alan bir tarife ile tesbit edildi 146 Edirne polisi de Vezir-i zamin dikkatini ekti. Bu payitahtn umum kadnlar iin bir kararname yaynland. Bendler vastasiyle ehire verilen suyun ebeke bakmndan slh iin emirler verildi. Vezir-i zam, kt yoldaki btn kadnlarn listelerinin dzenlenmesi ve bunlarn muhafaza altnda Rodosto ve Malkara'ya sevkedilmeleri hususunda Yenieri aas ile Bostanc-bay grevlendirdi. Bir baka emirname ile Msr'dan kaan btn askerler Edirne'ye srgne gnderildi. Kanun Sultan Sleyman, saltanat dneminde Surkhanl sularn Edirne'ye getirtmiti; kayna ehirden be fersah mesafede bulunan bu sudan stanbul'a da
Rerlin Ktphanesi elyazmas, no. 75, 225-227. sayfalar o dnemde geerli olan krk fiyatlarn veriyor Birinci kalite samur krk srt 100 kuru; kinci kalite, RO0 kuru; nc kalite, 700 ktru; drdnc kali te, 5O kuru. Samur krk ba, 2 para birinci kalite, fino kuru; ikinci kalite. 450 kuru; nc kalite, 250 kuru, Samur ayaklan, 120 para birinci kalite, 120 kuru; ikinci kalite, 100 kuru: nc kalite, 85 kuru; drdnc kalite, 70 kuru. Samur kuyruu, 120 para, 1000 kuru. Anadolu vaa, 72 para birinci kalite, 450 kuru; kipci kalite, 450 kuru; ikinci kalite, 350 kuru; nc kalite, 100. Rumeli vaa, 72 para birinci kalite, 130 kuru; ikinci kalite, 70 kuru; nc kalite 45 kuru. - - Vaak aya 30 para birinci kalite. 22 kuru; ikinci kalite. 18 kuru; nc kalite, 15 kuru. Kakm, 150 para, birinci kalite, 45 kuru; ikinci kalite, 40 kuru. '- Rusya tilkisi, 20 para, birinci kalite, 45 kuru; ikinci kalite, 40 kun; nc kalite, 35 kuru. Beyaz boyunlu Rusya tilkisi, 200 para, birinci kalite, 100 kuru; ikinci kalite, 80 kuru. Moskova krmz tilkisi, 18 para, birinci kalite, 45 kuru; ikinci kalite, 40 kuru; nc knlite, 38 kun; drdnc kalite, 35 kuru. Boynu iki tarafl krmz Rus tilkisi, 200 para, birinci kalite, 150 kuru: ikinci knlite, 120 kuru; nc kalite, 70 kuni; drdnc kalite, 30 kuru. Rusya kurdu (Moskof il kafas), 100 paras, birinci kalite, 100 kuru; ikinci kalite, 90 kuru; nc kalite, 60 kuru. Rusya kurdu srt, 80 para, 8 kuru. Rusya kurdu ayaklar (paa), 32 para, 8 kuru, 8 kuru. Kazak krk, 18 para, birinci kalite, 39 kuru; ikinci kalite, 36 kuru; nc kalite, 30 kuru; drdnc kalite, 28 kuru. Kazak kurd krk (Kazak il kafas), 100 para, birinci kalite, 52 kuru; ikinci kalite, 45 kuru; nc kalite, 38 kuru. Kazak kurdu srt, 80 para, 8 kuru. Azak kurdu, 18 para, birinci kalite, 26 kuru; ikinci kalite, 24 kuru. Azak kurdu krk, 100 para, birinci kalite, 30 kuru; ikinci kalite, 27 kuru; nc kalite, 25 kuru. Azak kurdu srt, 80 para, 6 kuru. Kurd aya (paas), 32 para, 6 kuru. Eflak tilkisi, 21 para, birinci kalite, 18 kuru; ikinci kalite, 16 kuru; nc kalite, 15 kuru; drdnc kalite, 15 kuru. Eflak kurdu krk. 90 para, birinci kalite, 20 kuru; ikinci kalite, 19 kuru; nc kalite, 17 kuru. Eflak kurdu srt, 80 para, 5 buuk kuru. Ayn kurdun ayaklan (paalar), 32 para, 4 buuk kuru. Rumeli tilkisi, 20 para, birinci kalite, 15 kuru; ikinci kalite, 14 kuru; nc kalite, 13 kuru; drdnc kalite, 12 kuru. Rumeli kurdu krk, 90 para, birinci kalite, 16 kuru; ikinci kalite, 15 kuru, nc kalite, 12 kuru, drdnc kalite, 9 kuru. Edirne kurdu srt, 80 para, 4 kuru. Sofya, Filibe, Yanya kurdu srt, 80 para, 5 kuru. Paalar. 20 para, 3 buuk kuru. Ubay denilen Anadolu tilkisi cinsi, birinci kalite, 11 kuru; ikinci kalite, 9 kuru. kibay denilen Anadolu tilkisi, birinci kalite, 13 kuru; ikinci kalite 12 kuru. Beyaz boyunlu Anadolu tilkisi, 200 para, birinci kalite 80 kuru; ikinci kalite, 55 kuru; nc kalite, 30 kuru. Beyaz tilki (karsak), 32 para, birinci kalite, 24 kuru; kinci kalite, 20 kuru; nc kalite, 19 kuru. Beyaz tilki boaz k} iaretli, 200 para, birinci kalite, 35 kuru; ikinci kalite, 30 kuru; nc kalite, 28 kuru. Van kaplan kedileri, 32 para, birinci kalite, 10 kuru; ikinci kalite, 9 kuru, nc kalite, 7 kuru. Vahi kediler, 16 para, 4 kuru. Kara kediler, 18 para, birinci kalite, 12 kuru; kind kalite, 10 kuru; nc kalite, 8 kuru. Kei krk, 18 para, 4 kuru. Kei srt, 18 para, 4 buuk kuru; Raguaa kei srtlar, 18 para, 4 kuru. Koyun krk (kvrck), 18 para, 3 kuru. Koyun krk (yalama), 18 para, 1 buuk kuru. Alelade koyun krk, 6 para, 1 kuru. Olak krk, 56 para, birinci kalite, 12 kuru; ikinci kalite, 10 kuru. Sansar srt, 85 para, birinci kalite, 32 kuru; ikinci kalite, 29 kuru; nc kalite, 27 kuru
146

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

66

gnde otuz alt pip 147 tutarnda sevkyat yaplyordu. Bu sevkiytn balad zamandan beri Edirneliler sk sk susuzluktan yaknyorlard. Bunun sebebi ksmen bendlerin ha-rb olmasndan, ksmen de gidilmesi kolay yerlere bol su tayan sakalarn para agzllnden kaynaklanyordu. Bu rahatsz edici duruma re bulmak iin, beraberinde defterdar ve Bostanc-ba olmak zere, Vezir-i zam, Surkhanl kaynana gitti ve mimarlar vastasiyle bendin tamir kefini yaptrd ve bu ie sekiz bin kuru ayrd. Ayrca Hzrlk saray yaknnda bulunan ve yerden fkran Yonca suyunu ehire getirtti. Rami Paa bu teferruatla isteyerek, adet sevgiyle megul oluyordu. Bunun sebebi, stanbul'un bir semti olan Eyp'de suyolcu olarak almas ve bu meslekte tannm olmasyd. Kendisi de ilk genliinde bu baba mesleiyle megul olmutu. Yllardan beri ihml edilen Yanbolu Cmii'ne de alka gsterdi: Yahudiler ve Hristiyanlar evlerini bu camiin duvarlarna dayamlard. Evvelce mihrabn bulunduu yerde kk fidanlar ve otlar grnyordu. Rami Paa, mabedin duvarlarna saygszlk eden Hristiyan ve Yahudi evlerini yktrd ve camii ksa zamanda Mslmanlarn ibdetine sundu. nceki yllarda sk sk tehlikeye den hac kervanlarnn gvenliini salamak maksadiyle, Vezir-i zam Rami Paa, surreyi sadece l Araplanna brakmamaya itin gsterdi. Bayram Paa'nn olu cesur ve gayretli Adana Valisi Mehmed Paa'ya Hac Bakan (Emirl hac) nvn verdi; ayn zamanda Gazza, Nabulus ve Trab-lusam, Sayda, Beyrut, Kuds sancakbeleriyle birliklerini kumandas altna yerletirdi. Kavasolu Hasan Paa'y Cerded (karlayc) 148 olarak atad. Bu iyi dnlm, akllca tedbirler sayesinde, kervan, Araplarn ortasndan, en ufak bir endieye dmeden ve zarara uramadan geip hedefine vard. Emirl hac Mehmed Paa hac farizesini yerine getirdikten sonra, Mekke'de durmaktan uzak kalarak, si Araplara hcuma kararl olduundan, doksan sancaktan oluan kuvvetleriyle derhal harekete geti. Zten, Cerdeci Kavasolu da otuz sancaktan oluan birliiyle gelip onun kuvvetlerine katlacakt. Sahra ve Anza Araplar, hac dnnde kervan yamalamak midiyle, alt bin kiilik bir kuvvet hlinde toplanmlard ve Emirl hac Maan konana vardnda ortaya ktlar. Fakat Cerdeci ve am Araplarnn eyhi Koleib tarafndan itaat altna alndklar srada, kervan hibir kayba 149 uramadan geti ve
Eski bir mayi ls. Trk mimar ve suyolcular mastar ve lle llerini kullanmlardr (.K.). Rasid, I, f. 276. Berlin Ktphanesi Tarihi, t. 251. Cerdeci mesel, kar -sucu 149 Berlin Ktphanesi Tarihi'nde, Mezrib'de eyh Koleib'i aramaya giden ve oradan bir hecin devesi srtnda
147 148

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Arap airetlerinden daha az yamac olmayan Azir ve Massis blgelerine zarar veren Trkmen airetleri Adana Valisi tarafndan imha edildi; Sivas Valisi de bu airetlerden bzlarn Anadolu'da Bo-zok sancana yerletirdi,150151. Durumun dzeltilmesi imknna sahib yeniliklere kar dikkat ve ihtimam gsteren Vezir-i zam Rami Paa, alka ve tevikini sanayiye yneltti; Selanik kuma imalathanelerinin Yahudi ve Bursa ipek imalathanelerinin Rum olan sahihlerine verdii emirle bundan byle eitli kuma ve dokumalar iml etmelerini istedi; bylece, Avrupa'dan ithl edilen kumalar gznnde tutarak, hi deilse lkesini yabanc memleketlere baml olmaktan kurtarmak istiyordu 152. Bu arzu ve irde, Rami Paa'nn istanbul'da Kebir fidanlar vastasiyle kahve aac elde etmek teebbsnde de grlr. Ancak bu fidanlarn baykular tarafndan yenilip koulmasndan sonra kahve aac dikimi yaplabilecei konuunda, Rami Paa, Cidde Belerbeyi tarafndan ikna edilmiti 153. Dima mparatorluun gvenlik iinde bulundurulmas ve ha -zne kasalarnn doldurulmasiyle megul olan Vezir-i zam, mparatorluun Avrupa, Asya ve Afrika'daki eyletleri zerinde dikkatle durmaktan ve idarenin btn kollarna szm bulunan suiistimalleri byk bir gayretle aratrmaktan geri kalmad. Gazza, Ramla ve Nablus'un liman durumunda bulunan, Frenk korsanlariyle Suriye Araplarna kar korunma ihtiyacnda olan Yafa'ya alt subayla yz asker, iki avu ve bir kale khyasndan oluan bir kuvvet gnderdi. Bu kuvvetin kumandan (dizdar) hareket ederken, beraberinde 6, ikisi 12'lik olmak zere, byk kalibrede on toptan baka iki bin glle ve iki yz kental barut gtrd. 154
gnde Cerdeci Paa'nn ordugahna varan Vezir-i azam'n ula olan bir Tatarn raporu bulunmaktadr. Raporda Kervan'n Maan'da Araplarla karlatndan bahsetmektedir. Raid, f. 276, sava yerinin adn Maghara olarak vermektedir. 150 Rami Paa'nn iki kolleksiyonunu oluturan 1400 yazdan, ilerinde geen yer ve airet adlan bakmndan ta-mamiyle alnmalar gerekenler vardr. Bu yazlar vezir mektubu denilen ne'viden olanlardr. Bunlar genellikle bir fermana bal olarak kaleme alnmlardr ve dilleri Vezir-i fizamhk makamnn kendine zge yapsna uygundur; bu yazlara (Mektubi maslatiat uslb) yni ilerin abuk grlmesini salamak maksadiyle yazlm yazlar da denir. Bu eit mektuplardan No. 220 ve 221'de yer alan ikisi ilerindeki iaret ettiimiz bilgiler bakmndan dikkate deer. Rami Paa'nn gnderdii mektuplar da kullanlan uslb kadar en yksek icra makamnda bulunan bir kiinin dikkat edecei, etmesi gereken hususlar bakmndan mkemmel rnekler de bulunmaktad r, 151 Rami No 419. Memlklerin byk airetinden olan bu airetlerin adlarn vermektedir: erklis, Naklis, Haklers ve Targudlar. 152 Raid. I, f. Z75; Motraye, I, s. 242. 153 Bu konuda Cidde Valisine yaalms bir mektub Rani'nin na'snda 154 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/65-69

Sayfa

67

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Brancovan Eflak Prensliine Atand Sadret makamna atanmasndan ksa bir zaman sonra, Rami Paa, saltanat bavekili Radul Gretschan (Gretan) tarafndan ihtiam iinde tasvir edilen Eflak prensi Brancovan Cantacuzene Bessaraba'y 155 stanbul'a ard. On be yldan beri dukalk tahtnda oturan Eflak prensi, on be sefer sresince zaman zaman Toe-koe, Krm Han, Sultan, ar ve Avusturya mparatoru tarafndan kendisine kar kurulan tuzaklardan sakndran becerikli politikas sayesinde grevini devam ettirmiti. Avusturya mparatoru onu Roma mparatorluu prensliine ykseltmi olduu halde ve gemideki davranlarna ramen, Sultan Mustafa onun voyvodaln yeniden te'yid ve tasdik etti. Hatt Karlofa barndan sonra, Sultan Mustafa bu makam kayd hayat artiyle verdi. yi idare etmeyi bildii divn zerindeki tesiri, eski nfuzlu belerin Bb- li nezdinde kendisine kar giritikleri bir mahvetme hareketinde zaferi onun tarafna gldrmt; hatt, divn zerindeki tesiri, dman olan Bogdan voyvodas Constantin'in olu ve tarihi De-metrius Cantemir'in kardei Antios Cantemir'i (Kantemr) makamndan uzaklatirabilecek kadar kuvvetliydi. Bu harekete de, Bogdan voyvodalm vey olu (veya damad) Duka'ya verdirmek iin girimiti. Bununla beraber, Bb- li tercman Alexandre Mauro-cordato onun aman vermez dman idi. Uzun zamandan beri tasarlad intikam gerekletirmek iin, o srada Vezir-i azamla ittifak hlinde bulunuyordu. 1703 yl Nisannda ikinci Mirahr Selim Aa Bkre'e vard ve Brancovan'a Edirne'ye gelmesi emrini bildirdi. Atei km bu lunan veya korkudan titreyen Brancovan, o anda salnn yola kacak durumda olmadn ileri srd- Yolculuunu geciktirerek, stanbul'daki himayecilerinin mdahalesiyle memleketinde kalmak msadesini elde edebileceini umuyordu. Doktoru Pilarino 156,prensin sa olarak Edirne'ye varmasn istiyorsa, ona mmkn olduu kadar ar yolculuk ettirmemesi gerektiini, hayli glk ekip Selim Aa'ya anlatp onu yumuatmay
Cantemir, IV, bu isimlerin men'eleri zerinde uzun uzun duruyor, fakat bu aileye ve Carra'nn ailesine kar kinini gizleyemiyor. 156 Berlin 'Ktphanesi Tarihi'nde bu dnemin stanbul doktorlar ze rine meraka deer bir hadise bulunmaktadr. Bir frenk doktor doktorlarn ba Nuh tarafndan srgne gnderilmiti. Sebebi, hastalarndan birinin hyar tohumlan' hulsas haplar yutarak lm olma siydi. Tarih'in yazan ilve ediyor: Eskiden, 7 ila 12 dirhem hyar tohumu hulasasn badem ya, 1 dirhem aa kavunu ve 31,2 dirhem sanel ile kartrmak adetti; fakat frenk doktorlar bu hyar hlasasn bir tek hap muhtevasnda 10 dirhem yerine bir dirheme irca ediyorlard.
155

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

157

Bu konuda baz teferruat bilgileri veren tek eser olan Berlin Ktphane Tarihi'ne tedfini*

Sayfa

69

baard. Aralarnda eyhlislm Feyzullah Efendi, Silahdr orlulu Ali Paa, Vezir-i zamin damad Hasan Paa'nn da bulunduu Brancovan'in dostlarnn gl mdhalesine ramen, Bb- li verdii emri geri almay srarla reddetti. Bkre'le Edirne arasndaki yolda bir ay boyunca ayak sryerek ilerleyen voyvoda, nihayet stanbul yaknndaki Arnavutky'-ne vard. Bb li tercman Maurocordato, ho geldiniz demek zere kendisini ziy aret ettiinde, Brancovan, dmannn minnettarln avlamak maksadiyle, ona deerli bir samur krk, zengin bir ekilde koumlanm bir at ve bin duka altn hediye etti. Bb- li'nin, prensliin iki yz yetmi kese tutan vergisini iki katna karmak istediini Maurocordato ile mzkere edeceini bildiin den, bu fedkrlk kendisine fazlasiyle zarur grnd. Voyvoda Brankovan, uzun mzkerelerden sonra, evvelki vergiye ilve olarak yz veya ok ok yz yirmi kese demek teklifinde bulundu. Fakat mzklanmakla bir netice elde edemeyeceini anladndan, Msr vergisine Msr Haznesi denmesi gibi, Bogdan vergisine de Bogdan haznesi ad verilmesini isteyerek be yz kese demeye raz oldu (24 Haziran 1703) 157. Koruyucular tarafndan Voyvo-da'nin lehine kazanlan Vezir-i zam Rami Paa, onu iltifatlarla huzuruna kabul etti. Divn gn olan gelecek sal gn iin Sultandn huzuruna kabul edilecei vaadinde bulundu. Brancovan, Bogdan ve Eflak prensleri iin evvelden beri dzenlenen trenle taht salonuna girdi. Eski bir usle gre, voyvodalar Sultan'in huzuruna ktip ve avular khyas gtrrlerdi; bu takdim, yabanc devlet elilerinkinden, huzura kabul edilmeden nce Vezir-i zamin yemeinde hazr bulunmalar, fakat Vezir-i zamin divn ve yemeinden sonra, hazinedarn eliyle bir kaftan ve kuka denilen bir balk giydirilmesiyle ayrlrd. Kuka, Yenieri yksek rtbeli subaylarnn giydikleri gibi, tylerle ssl bir balkt ve aradaki fark, Yenieri subaylannnMnin siyah balklkuu tyle-riyle ssl olmasna karlk, prenslere verilenlerin beyaz balklkuu tyleriyle ssl olmasyd. Huzura kabul edilenleri ieri alp yol gsterenler, muhzr ve selm aas, bu hizmetlerinden dolay belirli bir cret alrlard. Huzura kabulnn sonunda, Sultan, Bran-covan'a kendisini mrnn sonuna kadar Eflak prenslii makamna atadna dir bir bert verdirdi. Vergi gelirlerini arttrmak iin hibir frsat karmayan Vezir-i zam,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

byklerin servetlerine el koymak yolunu tutarak ie balamad; aksine, Daltaban Mustafa Paa tarafndan msadere edilen Amca -zde Kprl Hseyin Paa'nn iftlik ve evlerini geri verdirdi. Maliye ile alkal ilerini dzene koymadan lenler bir yana, zengin memurlarn miras ilerine, idaresi dneminde bir kere olsun karlmad. Zengin memurlarn serveti, olduu gibi miraslarna intikal ediyordu. Bu davran ona memurlar arasnda pek ok dost kazandrd ise de, yine bu davran yznden zuhurattan karlarna mani olduu yksek makam sahiplerinin kinlerini zerine ekti. Zten, geleneklere ve alkanlklara aykn olarak, makam ve derece semeksizin grevlileri falakaya ektirmesi byk dereceli memurlarn ve ordunun buzunu kazandrd. Bu trl uygulamalarn dan birinde kalyonlar defterdarna birka yz sopa vurdurdu ve Yenierilerin ktip mfetti makamnda iki kere bulunmu olan arpa khyasn, iilerin hesabn kapatmay red etmesinden tr on iki sopa darbesiyle cezalandrd; ancak muhzr aann nzik ihta-riyle bu irkin muameleye son verildi ve khya muhzir aa tarafndan Yenieri aasnn korumasna brakld 158. Bir subaya uygulanan bu ceza yznden, Rami Paa ordunun btn saflarnda, zellikle Yenieriler arasnda dmanlar edindi. tulu Paa rtbesi verilen Aalan Conee'ye (Kone) gnderilerek, yerine Rami Paa, Reis Efendi grevini yrtt srada ondan daha yksek rtbede bulunan ve Kprl Hseyin Paa dneminde ayn makam igal eden khyasn (ileri Nzn) getirince 159, Yenierilerin honutsuzluklar bsbtn artt. Aslnda, balangtan beri ordunun memnuniyetsizliini kamlayan iki sebeb daha vard: Rami Paa orduda bir rtbe sahibi olmam ve devletin en yksek makamna, deeri zalimliini ksmen affettirmi olan Daltaban Mustafa Paa'nn cesedi zerinden yryerek gelmiti. Fazla olarak, ihtirasl ahsiyeti ve her eye hkim olmak isteyen mizac yznden kendisine kar genellikle nefret duyulan eyhlislm Feyzullah Efendinin himyesi onu bu makama oturtmutu. O zamana kadar Sultanlar vezir-i zamlarm kl belerinden, yni ordunun yksek kademelerinden setikleri iin, kalem belerinden. yni sivil devlet memurlarndan getirilen vezir -i zamlarn iyi

70
Sayfa

Orduda disiplinin korunmasiyle alakal olarak Rami Paa'nn alk'a yazd bir mektup lna'snda bulunmaktadr. 159 Haramer'in kulland fade tarz Rami Paa'nn Sadaret kahyas m, yoksa ileri Bakan grevini yrten (Kahya) m bahis konusu greve *tiflTK*ff'THTi ^.niffiyiTHftf"- **if*n vermemektedir (.N.). Raid, l, f. 274. Yenierilerin kurmay heyeti o zaman u grevlilerden otu uyordu: 1. Aga Ali; 2. kulkahyasi; 3. sagarci; 4. samsuncu; s. muh-ziraga,
158

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

karland hibir zaman grlmemiti 160. Okuma ve yazmadan haberi bile olmayan kaba-saba Daltaban Mustafa Paa, cehalet ve noksanlarn pekgzll ve cesaretiyle telfi ediyor, unutturuyordu. Rami Paa, aksine, sava adam vasflarndan hibirine shib deildi ve yaz sanatnda slbunun temizlii, diplomatik kabiliyetleriyle tannmt. Dier milletlerinki gibi Osmanl tarihi de ayn zamanda nl kumandan olan devlet adamlarna sayfalar ayrmtr, fakat kalemi ve klc ayn maharetle kullanm generallerden veya cesaretleri de eserleri kadar sekin deer tayan yazarlardan ok az bahseder 161. Rami Paa yksek seviyede politikac ve yazar vasflarna sahip bulunuyordu. Zten, elimizdeki iki kolleksiyonda bulunan siyas yazlan sde, asil bir slbun gerek modelleridirler. Fakat, tekrar ediyoruz, o bir sava adam deildi. Askerler, onun Daltaban Paa'nn lmne yardm ettii kadar, ondan nefret ediyorlard. stelik, Rami Paa onlar subaylarndan birinin ahsnda aalamt. Ulem zmresi de Rami Paa*nn idaresine beenen bir gzle bakmyordu; nk oullarn ve btn akrabalarn imparatorluun yksek mevkilerine yerletirmek iin yrrlkteki terfi kanun ve kaidelerini ayaklar altna alm olan eyhlislm Feyzullah Efen-di'ye yaknlk gsteriyordu. eyhlislmdn oullarnn drd ve yeeni Mehmed Dede, hepsi de gen olduklar halde, Rumeli ordusu kadlklarna atanmlard 162. Oullarndan biri, eyh Mehmed Efendi, ehzadeler hocasyd ve by eyhlislmlk makamnn mirass durumunda grnyordu. En gzde ve iyi yetimi mollalar alt derecelerdeki kadlk makamlarn kabul etmek zorunda kalrlarken, en ok kr getiren mevkiler eyhlislmn oullan ile himaye ettii kiilere av oluyordu. Gen Kprl Abdullah Paa'nn nce Nianclk grevine, sonra da vezirlie ykselmesi de Kprl ailesinin irs bir hakk olduu gzyle grlmyor, eyhlis-lm'm damad olmakla alkal bir iltimasa balanyordu. eyhl-islm'n her eyi avucu iine almak ihtiras giderek
Hammer'in bu hkm tarihi vakalara uygun dmemektedir. Zira. ilk muntazam tekilatta andarhlar Fatih dnemine. andarl Halil Paa'mn idamna Kadar bu makamda bulunmulardr,. Yavuz'un sayg duyduu Vezir-i azam' Piri Mehmed Paa da andarhlar gibi kib bei deildi, llmiyye suufndand. Kprllere gelince, onlar da kl begi, yani aeyflyye snfndan olmayp ilmiyyeye mensuptular. Daha birok misal verilebilir (.N.). 161 Deerli tarihi Hammer bu hkmnde yanlmaktadr; zira, Ftih'in babas ikinci Murad'dan balayarak bir divan sahibi olan Ftih'in, Yavuz'un, Kanuni'nin ve onlar takibeden Padiahlardan ounun klc v kalemi ayn maharetle kullandklar inkar edilebilir mi? Kumandanlar, byk devlet adamlar arasnda da sadece adlarn bu kitabn tamamndaki dipnotlarna sgdramayacaftmz kadar ok klc ve kalenli ayn maharetle kullanabilmi ^"hrr bulunmaktadr (.NJ. 162 Raid, I, f. 263, 274, 275. Bahis konusu oullar ibrahim, Mustafa ve Mahmud idi.
160

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

dayanlmaz bir kerteye vard ve btn arl ile Vezir-i zamin zerine aband. eyhlislmn ailesi ve adamlar, Rami Paa'nn kendi patronlarnn mterisi olduunu yksek sesle sylemekte hibir mahzur grmyorlard. Kendisinden nceki vezir-i azam'n eyhlislm'n ihtirasnn kurban olduunu ok iyi bilen Vezir-i zam Rami Paa, onu iktidardan uzaklatrmay hedef bildi. Byk rtbeli memurlarda honutsuzlua yol aan Vezir-i zamin idaresi ve buna eklenen stanbul halknn ikyetleri kendisine ulatrlan Sultan'n verdii karar, vaktini avlanmakla geirdii Edirne'deki ikametini uzatmak oldu. Biri Kprl Abdullah Paa'nn kardei Numan Paa, ikincisi Vezir-i zam Kara Mustafa Paa'nn olu vezir Ali Paa, ncs Sultan'n gzde adam Silah-dr orlulu Ali Paa ile nianl olan Pdihn kznn saraylarnn denmesinin sebeb olduu masraflar, bu dmanca ruh hlini arttrmaktan geri kalmad. kinci Mustafa, kzlar iin ehirde, saraylar, Tunca nehri kylarnda da muhteem sayfiye kkleri yaptrmt; bunlarn harem direlerinin denmesine israfa kaacak lde para harcand; bu saraylarda bulundurulmak zere Bosna, Erzurum, Ahiska valileri esir gndermeye davet edildi. Bu valilere gnderilen tamim mahiyetindeki mektuplarda Vezir-i zam yle diyordu: Evvelce insanlar gndermek detti, oysa Sultan'n ancak esirlere 163 ihtiyac vardm 164 mparatorlukta Karklk Ve syanlar, Gelimeleri Ve Ii. Mustafa'nn Tahttan niinde Sona Ermeleri Vezir-i zam Rami Paa'ya kar ayaklanan umum fke, bz olaylarda onun iktidardan dmesi iaretini gryordu. Denizli ilesinde meydana gelen, birok ev ve caminin yklmasna sebeb olan deprem, Paa'nm yaknda makamndan deceinin kesin iareti sayld. Evvelki yl stanbul'da 165 grlen bir yangn 166 ve korkun bir kasrga da, daha nce gemi hdise olduu hlde, Vezir-i zam Kprl Hseyin Paa'nm azlinin
Bu mektup Rmi'nin tnsa'snda bulunmaktadr. No 332. Hersek Valisine gnderilen mektupta Hrvat ve Macar kadnlarnda aranan vasflar yle sralanabilir: 1 lleri birbirine uygun bir vcut yaps (mtenasibul-endam) ve alml bir beden (mevzunulkadi); 2 Gl bir vcut yaps; 3 Salkl ve dayankl bir vcut. 164 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/69 -74 165 Raid. f. 261. 22 Muharrem 1114 (18 Haziran 1702)/Az korkun saylmayacak bir kasrga 26 Austos 1701'de grlmt. La Motraye, 8. 280. 166 Raid, f. 260, 5 Receb 1113 (4 Aralk 1701) tarihini veriyor. Bir yl evvel de byk bir yangn stanbul'da zarar ve tahribata sebeb olmutu.
163

Sayfa

72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

iaretleri olarak yorumlanmt. Fakat, bu defa, ieride kalm (tedahlde) aylklarn isteyen birka yz cebeci askerin davran, zellikle yakn karklklarn habercisi oldu. Grcistan'da orduya katlacak olan bahis ko nusu cebeciler, denmesi gecikmi aylklarnn tamam kendilerine denmeden yola kmay reddettiler (Haziran ortas 1703 -Sefer aynn ilk gnleri 1115). Zten, bir mddetten beri, Bb - li, yedi ocaa, yni Yenieriler, Sipahiler, topular, top arabaclar, cebeciler ve bostanclardan oluan yedi cretli birlie denmesi gereken parann tamamn deil, ancak mahsuben demelerde bulunmay alkanlk hline getirmiti. Cebeciler khyas ve Cebeciler aas direnen askerlerini yattrmak ve payitahttan uzaklatrmak iin onlarn taleblerini desteklemek kanaatine vardlar. Bunlarn teebbs zerine, stanbul Kaymakam Yusuf Paa Edirne'ye bir rapor gndenji. Raporu alan Vezir-i zam Rami Paa, Kaymakamn ve Cebeci aasnn efaati olmalarna kzarak kfrler etti ve ilkinin yerine Kprl Abdullah Paa'y, ikincisinin yerine de kendi adamlarndan brahim Aa'yi atad. Bylece, efaatileri cezalandrm oldu. brahim Afa'ya tyinini resmen bildirecek yerde, ona gzden dt ve Sultan'n 167 ikmet yeri olan Edirne'den srldn zannettirecek ekilde, stanbul'daki grevi bana gitmesi emrini verdi. brahim Aa ancak bir aya yakn bir zamandan beri stanbul'da bulunduu srada cebeciler yeniden bakaldrdlar (17 Temmuz 1703 - 3 Rebilevvel 1115); fakat bu defa bakaldrma o kadar baarl oldu ki, bir saltanat deiikliini gerekletirdiler 168. Sadret Kaymakam Kprl Abdullah Paa, frtnann nn almak maksadiyle, tedahldeki aylklarnn denecei ve buna bir de mitlendirme unsuru ekleyerek ayrca yirmi kese tutarnda bahi vaadinde bulundu. Fakat o srada Yenieriler de cebecilere katldlar; mfetti ktiplerine dayak attrmak gibi Vezir-i zam tarafndan reva grlen muamelenin ve kap yoldalarnn byk bir blmnn ordudan atlmalarna sebeb olan yoklama kont rollerinin domasna yol at, uzun zamandr zaptettikleri kinin emrinde, ce becilere, kendilerine verilen paray almamalar, kalb ve ruh kardeleri Yenierilerle
Raid, II, f. 6, yapt tyinin Vezir-i azam'a eyhlislam'dan intikam almak frsat verdiini sylemek ister grnyor; bu vesileyle su vecizeleri sralyor: Hakimiyetin nianll ancak klcn dudaklarna bir buse kondurmak cesaretini gsterene bahedilmitir; Kader bilgeliin keskin tarafm kesmise, hasta bir dima ona kar ne yapabilir? Eer kader avnn zerine atlyorsa, bilge kiiler kr ve sar olurlar. 168 Raid, I. c. hata ederek 5 Rebilevvel (Sal 16 Temmuz) tarihini ver mektedir. Defterdar Tarihi de 3 Rebilevvel yerine 2 Rebilevvel diyor. Bu isyan hareketini Edirne Vak'as diye adlandrarak anlatan eyhizade ve imzasz Tarih, olayn gn ve tarihinde uygundurlar. Yine m. Ahmed'in Mehmed efik tarafndan yazlan bu isyann tarihine de baknz. Motroye'in ve Cantemir'in anlattklar yararlanla -mayacak kadar
167

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

74

dva birlii hlinde Etmeydan'na, kaldrlan kazanlarn etrafna yrmek ve oraya sancaklarm dikmek tavsiyesinde bulundular. Gerekten de, 18 Temmuz (4 Rebilevvel) sabah yzlerce defa tekrarlanan Allah Ekber! seslenileri ile, Zafer ve Fetih 169 sreleri okuyarak Etmeydan'na gittiler. Bir sancak altnda toplanan yaklak otuz emir, yz cebeci ve ayak takmndan birka yz kiiyle ehri dolatlar; btn dkkn ve maazalar derhal kepenklerini indirdi. Kaymakam Kprl Abdullah Paa ve Sekban ba Him-zde Murtaza Aa dzeni geri getirmek iin ulemy toplayp Sanak- erifi diresinden dar kararak son bir teebbsde bulunmak istediler; fakat Kaymakam Paa ile olduu gibi kaynbabas ile de dosta mnasebetlerine ksa bir sre nce son vermi bulunan eyhlislm'm damad stanbul kads Seyyid Mahmud, ulem zmresini toplantya armak isteini reddetti. Ertesi gn (19 Temmuz - 5 Rebilevvel), Sek-ban-ba isyana katlmayarak sadk kalm asker ve subaylarla birlikte isyanclara kar muhafaza altna almak zere saraya gitti. Fakat, Segban-bann emrindeki Yenierilerin yamacla kalkmalarndan korkan saray nzn Yadigr, onlarn saraya girmelerini men etmekte srar gsterdi. Etpazar'nda toplanm olan ve Sekbaz-bann dncesini sezmi bulunan kalabalk derhal Yenieri aasnn sarayna yryp ele geirdi ve saflarn katiller ve hrszlarla kalabalklatrmak iin hapishanelerin kaplarn at. Oradan Kaymakam Paa'nn sarayna gidildi. Paa'nn sarayna girecekleri srada, bir ses, bararak Kprl Abdullah Paa'nn bir gn ncesinden beri Topkap saraynda olduunu bildirdi ve ikametghna sayg gstermelerini istedi. Biraz sonra konumalar silah atlarna dnt ve Abdullah Paa'nn sarayndan sklan bir kurun, maalesef bir cebecinin hayatna ml-oldu 170. Bu ilk ldrme olay kalabal ileden kard; bina drt tarafndan kuatld; igal ve yama edildi; byk mikdarda deerli krkler paraland. Hapishaneden karlanlar, zellikle yamaclklar ile dikkati ektiler. Sekban-ba saraydan Aa kapsna kaarken asilerin eline geerek atndan drld ve esir tutuldu. Bu olaylar cereyan ettii srada kalabaln arasndan ayrlan bir genler topluluu, silerin adaletsiz rfz, Acem adlarn taktklar eyhlislm Feyzullah Efendi'nin damad olan stanbul kadsn yakalamlard. Yakalananlarn he r ikisi de geceleyin sk bir .gzetim altnda tutuldular.
90. ve 48. sreler Morray bu olay bilmiyor; hatal olarak Sekban-bauun lmnden bahseder: Dikkat edilecek husustur ki, bu isyanda eyhlislam ile birlikte ldrlen tek askerdir diyor.
169 170

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Ertesi sabah, 20 Temmuz (6 Rebilevvel) cuma gn, siler bir gn evvel aa iln ettikleri Sekban-bana Serasker sancan 171 amas emrini verdiler. Sekban-ba bu emri yerine getirmeyi reddedince, Yenierilerden biri: Kfir, sanca gsne saklam! diye haykrd; ayn anda klcn ekip Sekban-basm ldrd 172. Sekban-ba'nn lm yeni zorbalklarn iareti oldu. Sekban-ba*-nn sanca ald ve ayr ayr mahallelere yksek sesle: Sancak altnda safa girmeyecek Yenieriler karlarndan boanm ve erkeklikten yoksun 173 saylacaktr! diye barmak zere adamlar gnderildi. silerden biri Atmeydan'nda bir aacn zerine kt ve toplulua yle seslendi: Selm, burada toplanan kardelerim! Allah hepimizin yardmcs olsun! efaati hepimizin zerine olsun! Kardelerim, dostlarm, Muhammed mmeti! Aramzdan kimin eyhlislm olmasn istersiniz? Kimin Aa olmasn istersiniz? Kimin istanbul kads olmasn istersiniz? Bin bal kalabalk: eyhlislmlk iin Pamakc-zde'yi istiyoruz! diye bard, Aa olarak alk Ahmed'i, stanbul kadlna Sun'ullah Efendi'yi. Bu arada siler kad Seyid Mahmud'u Yenieriler camiine, bu grltc, amatac askerlerin btn isyanlarnn ocana gtrmler ve ona btn ulem zmresi mensuplarn merkez camiye davet eden yazlan zorla yazdrmlard. Camilerden birinde kutsal eya muhafz olan Seyidlerden biri, bir bayrak at ve si emirlerin bana geti; binlerce Suriyeli at ua ve adr kurucu balarndaki sarn etrafna emr veya Peygamber soyundan Seyyidler olduklarn gsteren yeil kumadan eridler dolayarak ve bylece nfuz ve iktidar kazanm bir halde onlara katldlar 174. Frnlar, kasaplar ve manavlardan gayri btn dkknlarn kapal kalmasn emreden mndiler ehri dolayorlard. Bedestan ve saralar ark mfettileri ve eitli meslek topluluklarnn balan Yenieriler meclisine gitmeye anldlar; topular, top arabaclan, hamallar, tayfalar ve btn deniz adamlan kalabalk hlinde toplantya katldlar; nihayet, trl din vakflarn mollalan da gelip kazanlann Etmeydan'ndaki silerin kazanlannn yanma koydular.
Yenieri kumandanlarnn tattklar veya peete gibi katlayarak elbiselerinin altnda tadklar ve gerektiinde ap gsterdikleri gn-dersiz, kk bayrak. 172 Berlin Ktphanesi Tarihi'nin belirttiine gre, Him -zade Aa olmadan lmemesini niyaz edermi, bylece, duas kabul edilmi demektir. 173 Kars boanm olsun.; yani karsndan ayrlm ve bir daha hibir kadnla yaayamaz durumda olmak. 174 Kutsal bir irsi ban nasl smrldnt dikkate deer bir rnei. Gnmzde de zellikle Dou Anadolu'da Seyyid olduklar iddiasnda bulunan pekok aile bulunmaktadr. Halk edebiyatnn dikkate deer airlerinden Pir Sultan Abdal da ran ahn ve dolaysiyle iilii gklere kard halde Seyyidlik iddiasndadr. Bu bakmdan bu unvana sabib bulunduklarn syleyenlerin iddialar aratrlmaya deer (.N.).
171

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Eyp Sultandan gizlice saraya gtrlen Sancak- erifi bouna arayan bostanclar, Sultan'm saray nne geldiler ve ieriye girmeye kalktlar. Yenierilere yapt gibi, ieriye girme isteklerini reddedemeyen saray nzn kendilerine kaplan at (24 Temmuz -7 Rebilevvel). Sancak- erif (Hz. Peygamberin Sanca) saygszca yerinden alnd ve silerin sancann yanna dikildi, daha sonra Sultananmed Cmii'ne nakledildi. Orada, maliknesi *elinden alnd iin bu konuda eyhlislm'dan ikyeti olmu Karaka adnda biri, isyann ba ve hatibi seilmi, bir istida, daha dorusu bir emirname kaleme almt. Bu emirnamede Sultan'a eyhlislm', ikisi orduda kadaskerlik grevi yapan oullanm azletmesi ve gelip istanbul 'da oturmas emrediliyordu 175; bu istek, daha doru bir deyile, emirlerin reddedilmesi hlinde siler ktle hlinde Edirne'ye gelmek tehdidini ileri sryorlard. Be ulem 176, yedi asker ocann 177 her birinden iki ve her meslek zmresinden ikier temsilci bu emirnameyi Sultan'n bulunduu Edirne'ye gtrmekle grevlendirildiler (22 Temmuz - 8 Rebilevvel). Bu temsilciler heyetinin stanbul'dan yola kt gn, eyhlislm, ulemy Edirne'deki saraynda olaanst toplantya ard; Yenieriler genel kurmaynn btn Paalariyle Vezir-i zam bu toplantda hazr bulundular. Toplantda, birinci Ferik Paa'nn (kul-khyas - korgeneral) vakit kaybedilmeden, sileri yattrmak zere otuz kese para ile payitahta gnderilmesine karar verildi 178. Ertesi gn, meclis Rami Paa'nn saraynda topland: Bir gn evvelki gibi, btn ulem mecliste hazr bulundu. stanbul'a gnderilen kulkhyasmn grevi tesirsiz kald, netice vermedii takdirde alnacak tedbir zerinde uzun sren bir mzkereden sonra, mec lis hibir karara varmadan dald. Bylesine muhataral bir zamanda bu me'um gecikmeye, bir cebeci subaynn, sylediine gre, verilen emirle, Yenieriler adna ileri srd Cececi-bamn intikamnn alnmas teklifi sebeb oldu. Uzun bir tartmadan sonra, Yenieri birliklerine bu talebin yerine getirilecei vadedildi; bununla beraber bu projenin uygulanmaya konulmas kulkhyasmn stanbul'dan dn sonrasna ertelendi. Meclis sona erince, eyhlislm, olup bitenleri Sultan'a rapor etmek zere saraya gitti ve ertesi gn de Sultanla gizli bir toplant yapt. Vezir-i zam da, uzun

76
Sayfa

Raid ve efik bu arzadan mealen bahsederler. Berlin Ktphanesi Tarihi yazar tamamm vermektedir. No 5, f. 10 ve . 176 Bunlar eski Kahire Kads Hasan; eski Filibe Kads aban; Selimiye Camii vaizi ts; ehzade Camii vaizi mer ve eyh AbduIah'd. 177 l Yenieri; 2 Sipahi; 3 Silabdar; 4 Cebeci; s Topu; 6 Top arabac; 7 Baltac. 178 Acemlerin mehur.- Kpein azn ekmekle doldurunuz- atalar szne uygun davranlmst.
175

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

zamandan beri Sultanla yaknl kendisinin kskanlk duygularn harekete getiren Silahdr orlulu Ali Paa'y saraydan uzaklatrmak iin frsattan yararland. Vezirler kodrosu tamam olduu hlde, hlihazrdaki bunalmn buna ihtiya duyurduu bahanesiyle atamay gerekletirdi. silerin gndermekte olduu bir heyetin istanbul'dan hareket ettii Edirne'de duyulunca, Vezir-i zam kendi saraynda yeni bir meclis toplad. Bu mecliste, Edirne bostanc-basmn yz kiilik bir kuvvetin banda stanbul yolu zerine gnderilmesine ve silerin temsilciler heyetini tutuklayp hapise atmalan emriyle karar verildi. Bostanc-ba onlan Hafsa'da yakalad, ellerindeki yz imzal talebnmeyi alp yakt, kendilerini Eridere palangasna gtrp hapsetti. Kendisinde bir serteme (kumandan bert) bulunan Trkmen Aas Mustafa gnlllere tahtn mdafaas iin grevler verirken Vezir-i zam, Kaymakam, Silahdr, arkalarnda byk sayda uak ve gnllnn topland bayraklann amlard. Btn bu tedbirler Vezir-i zamin irdesine kar ve eyhlislm'n tevikiyle alnmaktayd. Nihayet casuslan vastasiyle isyann hzla gelitiini renen Valide Sultan, kendi emniyeti bakmndan eyhl islm' ve btn ailesini feda etmesi zorunluluunu olu Sultan'a anlatt. Sultan eyhlislm'n azlini bldiren Hatt- erifi yaynlar yaynlamaz, Vezir-i zam, nakib, hoca ve ikisi ordu kads olan drt olunu Erzurum'a gtrmesi iin avu-ba'na emir verdi. Sultan tarafndan silerin talepnamelerinin ne olduu ve silerin temsilci heyeti hakknda sorguya ekilen Rami Paa, zr dileyerek, lsz bir iktidardan yararlanan eyhlislm'n bu tedbirlerden sorumlu olduunu bildirdi. Bu haty tamir etmek iin, si temsilcileri hapse atldklar Eridere palangasndan Edirne'ye getirtti ve kendilerine iyi muamelede bulundu. eyhlislm ve oullarnn Edirne'den aynldklan gece, her birinin evleri yamaya kar korunmak zere, bir Yenieri takm tarafndan igal edilmiti (28 Temmuz - 14 Rebilevvel). Rami Paa stanbul'a Pamakc-zde'ye, eyhlislm Feyzullah ve drt olunun grevlerinden azledildikleri-ni ve kendisinin Feyzullah'n yerine Meihat (eyhlislmlk) yksek makamna getirildiini, bertinin ertesi sabah Ba silahdr tarafndan kendisine verileceini bildiren bir mektup yazd. Bu srada stanbul'daki isyan, Asya'dan gelmi hane berdu kiilerin ve evvelce' halk hareketleri idaresinde baz kabiliyetler kazanm kiilerin katlmalar lsnde tekiltlanyordu. Kasaplar Meydan kalabal iine almakta kk geldiinden, siler kararghlarn Yenibahe'ye naklettiler. Kkekmece'H basit bir Yenieri olan ve Yenieriler tarafndan Yenieri

Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

aalna atanan alk Ah-med'den baka Toricanl Ahmed ve Yenieri subaylarndan Sleyman Aa isyann bana gemilerdi; nihayet, asiler, Nianc grevlerinden azledildikten sonra emekli hayat yaayan ve Kprl Abdullah Paa'nn kamasiyle stanbul Kaymakam iln edilen Kprl Hseyin Paa'nn damad Ahmed Aa'nn ahsnda bir destek buldular 179. Ahmed Aa, payitaht polisini son derece sert bir ekilde kulland, yle ki, on binden fazla sinin topland stanbul'da ne hrszlk, ne kavga, ne de rza tecavzlerden sz edildii duyulmad. Halkn mal mlk ve gen olanlarn namusu din denilebilecek bir sayg grd. Feyzullah Efendi'nin yerine siler tarafndan eyhlislm tyin edilen Pamak-zde, gerek hasta oyunu yaparak gerekse gerekten 180 hasta olduundan, grevlerini yerine getiremedi; bu yzden onun makamna alk Ahmed taraftarlarndan olan Bursal mam Mehmed Efendi getirildi. Yeni eyhlislm'm tyin bertn Edirne'den stanbul'a getiren Vezir-i zam temyiz bakan ile Sultan'n Ba silahdn, silerin gazabndan yakalarn glkle kurtarabildiler; nk, ilk nceleri, onlarn kendilerini aldatmak iin gnderilmi olduklar zannna kaplmlar, phelenmilerdi. Grevlerinin gerekliinden emn olunca eyhlislm'n ve drt olunun evlerini hemen mhrlediler, peinden Vezir-i azama yeni eyhlislm lehinde yazdklar mektubu 181 stanbul'dan, farknda olduklar asker toplama iinden vazgemesi- 182 nasihatiyle sona erdiriyorlard (1 Austos - 18 Rebilevvel). Sultan, kendi yazsiyle 183 kaleme ald bir mektupla siler tarafndan yaplan atamalar te'-kid etti ve silerin gnderdikleri temsilcileri tutuklamak ve hapse atmak hakszln yapan sert bir ekilde knad ve temsilcilerin serbest brakldklarm bildirdi, yaknda payitahta dneceini bildirerek mektubunu bitirdi. Fakat, ehrzor Valisi iken ban vurmak zere gelen kapucu aann (mabeyinci) ban kestirip Bb - li'ye gnderen ve o zamandan beri stanbul'da saklanan Firari Hasan Aa'nn aniden ortaya kmasiyle isyan deiik bir ekil ald. O srada saylar elli altm bin olan isyanclar, Davutpaa yaknndaki rpc ayrnda dzenli bir karargh
Mehmed efik, f. 34 ve 55, ilk ikisi iin kuun kanatlan tebihini kullanyor. Sleyman Aa onlarla birleince, sehpama aya ve drd iin isyan adrnn drt direiydiler, diyor. 180 Berlin yazmas yazan, f. 247, Pasmak -zade'ye nzul indiini doruluyor. 181 Bu mektup bahsettiimiz elyazmasnda f. 219'de, Vezir -i azam Rami Mehmed Paa'nn verdii cevap, f. 250'de bulunmaktadr. 182 Osmanl tarihileri (mverrih) isyann daha ziyde Rami Mehmed Paa, yani Vezir -i azam tarafndan eyhlislam Feyzullah'n ahsi iktidar ihtiraslarn kknden ykmak iin tertiplendii, fakat H. Mustafa'nn anlaysz tutumu yznden ok baka bir netice getirdii kanaatindedirler (.N.). 183 Mehmed erif, f. 52-54, bu Hatt- erifin tamamn vermektedir.
179

Sayfa

78

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

184

Bu fetva, Berlin Ktphanesi yazmalarnda bulunmaktadr, f. 256.

Sayfa

79

kurdular ve 6 Austos (23 Rebilevvel) Cuma gn Edirne zerine yrmeye karar verdiler: Zira Sultan'n gnderdii ve gecikmesinden tr zr diledii yeni mektup zihinleri bulandrmt. Bu mektubun okunmasndan sonra, nde gelen isyanclarn birou, yksek sesle yle konutular: Sultan lm olsayd, cesedi iki gnde Edirne'den stanbul'a getirilebilirdi, canl olduu hlde, drt gnde nasl oluyor da gelemiyor? Kalabalk, yrye gemeden nce, Edirne'nin yama edilmesine msaade ve isyanlarnn meruluunu bildiren bir fetvann eyhlislm tarafndan verilmesini istediler. Asayiin temini ve silerin ifrata kamamalar iin vakit kazanmak hususunda bouna gayret sarfetmi olan ulem, o andan itibaren balarnn zerinde asl klla hayatlarnn tehlikede olduunu grdler ve eyhlislmca ordu kadsnn imzalarn tayan fetva vermek zorunda kaldlar. Bu fetvalardan birincisi yle kaleme alnmt: Muhammed mmetini idare etmek iin seilmi olan Pdih kendini av zevkine vermek iin payitaht terketmise, ar vergi ykyle teb'alar eziyorsa, hzineyi israf ediyorsa, bu yolda devamna msaade etmek caiz midir? Bu soruya olumsuz karlk veriliyordu. kinci fetvada: Mslmanlar mam'n zulmne bakaldrrlarsa, onlara siler denilebilir mi? Bu soruya Hayr cevab veriliyordu. nc fetva, evvelki ikisi gibi, isym tasdik etti; tasdik de u ekilde sorulan sual iindi: Msl manlar mamn zulmn ortadan kaldrmak iin harekete getikleri takdirde, bakalar mamn yardmna gidebilirler mi? eyhlislm bu sule de olumsuz, yni hayr cevabn verdi 184. siler ordusu Davutpaa'dan hareket ettii (26 Rebilevvel) ve byk bir ihtiamla Edirne'ye doru yola koyulduunda, isyan haftadan fazla bir zamandan beri payitaht heyecan iinde brakyordu. En nde Hz. Muhammed'in Sancak- erifi tanmaktayd ve yine Hz. Peygamberin kutsal emnetlerden olan hrkas, Hrka-i Sadet yeil kumala rtl bir arabada tanyor ve onu ok sayda renci ve mollalar topluluu takibediyordu. Her sabah ve her akam Zafer Sresi okunuyordu ve okuma, sava l olan Allah seslenileriyle sona eriyordu. Bu kalabala karm bulunan muntazam birlikler bin Yenieri, drt yz Sipahi ve silahdar, dier alaylardan bin asker, drt bin cebeci, dokuz yz topu ve her biri s tanbul gmrnden gnde on aka yevmiye alan emir veya emir olduklar iddiasnda bulunanlardan ibaretti. Top says ise yirmi uzun demir top, on

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

80

balyemez, otuz sahra topu, drt havan topu, sekiz yz grenad, bin drt yz f baruttan oluuyordu; ayrca balta, krek ve benzeri yetmi iki bine yakn muhasara leti de gtrlyordu. Sultan'n son Hatt- erifinin tesirsiz kald Edirne saraynda renilince, Vezir-i zam, kuvveti kuvvetle defetmek iin en tesirli tedbirleri ald. Rumeli Belerbeyi btn kuvvetleriyle, Hud-verdi Paa on bin kiilik Arnavut birliiyle ve havalinin btn Seg-banlan Edirne sahrasna arldar; Aydn vergi mltezimine on bin tfekiyle Avrupa yakasna gemesi emri verildi; ayn ulak, Anadolu Valisi. Numan Paa'ya eyletin in btn birlikleriyle Sul-tan'a iltihak etmesi enirini gtrd. Dier tebliler Nikomedi (Ni-comedie), Modania ve Mihali belerine ulatrld; bu belere, stanbul'a gitmek zere asker ykl hibir geminin limandan kmasna msaade edilmemesi emri verildi. Vezir-i zam Rami Meh-med Paa, Sultan'a sadk birliklerin bana Rumeli Trkmenlerinin ba vezir Hasan Paa'y serasker olarak atad. Edirne zerine yrylerini hzlandrmaya birok defa davet edilen Krm Tatarlarndan bir tek kii olsun grnmedi 185. Vezir-i zam tarafndan alman tedbirleri haber alan siler, kendilerine katlacak olanlara gei imkn salamak zere yukarda ad geen limanlara mfrezeler gnderdiler; fakat Anadolu limanlarnda grev alan bu mfrezeler Bursa havalisini yamalayp, Kastel kalesinde mahpus tutulan Vni Efendi'nin iki olunu, Feyzullah Efendi'nin iki damadn da beraberlerine alarak stanbul'a geldiler. Bu olaylar esnasnda, Rumeli'de seferberlikle silah altna alnan ve kendilerine Evld- Fatihan da denilen Yrkler, bunlarn ba durumundaki Vezir Hasan Paa ile Arnavut birlikleriyle gelen Hu-dverdi ve dier birok Paalar Edirne sahrasnda toplandlar. teki Paalar da eylet ve vilyetlerinden toplayabildikleri kadar byk sayda askerle gelmilerdi. Edirne sahrasndaki Sultan taraftar ordu seksen bin askerden oluuyordu. Vezir-i zam Rami Paa gerekten savamak istese ve bu ordunun bana ihtiyar Hasan Pa-a'dan daha kabiliyetli bir kiiyi getirmi olsayd, siler bir an bile dayanamazlard. Vezir-i zam muhteem bir nutuk syleyerek btn orduyu taht savunmaya ard ve Sultan bir Hatt- erif yaynlayarak, mparatorlua en tehlikeli anlarda ettikleri hizmetleri hatrlatarak Yenierileri zellikle vd. Ayrca, Rami Paa btn orduya Kur'an zerine
Rmi'nin na'snda. No 559, 561, 562, 563, beglero gnderilen bu seferberlikle alkal mektuplar bulunmaktadr, 564 numaradaki mektup Besarabya'da Rompetoglu airetine ve no 155'deki mektup Anadolu valisine gnderilmitir.
185

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

u manl yemini ettirdi: Tuz, ekmek ve klla! Bunlarn ilk ikisinin vericisini ncs ile savunacamza yemin ederiz!. Bununla beraber, Rami Paa ile ayrca grt serasker Hasan Paa'ya, siler grnr grnmez Edirne zerine geri ekilmesi emrini verdi 186. Bylece, kuvvetlerini gstermek suretiyle, ordunun her bakmdan stnln gren silerin korkuya kaplarak i t ata mecbur olacaklarn mid ediyordu 187 . siler ordusu Silivri'ye gelince (10 Austos - 27 Rebilevvel) yamaya koyulmu ve halkn uzun zamandr fke duyduu kasaplar bann iftliini badan baa yakp ykmt. Ulem, daha birka gn, IV. Mehmedln olu Ahmed'in yerine, II. Ahmed'in olu brahim'i tahta karmay teklif etmi olan Yenieri aas alk Ahmed'in adrnda toplandlar. Yenieri aas alk Ahmed'e, teklifinin taht Sultan Osman'n kanndan gelen ehzadelerin en byne veren yrrlkdeki veraset kanununa (ekberiyet usl) aykr olduunu anlattlar; alk Ahmed umum kanate uymak zorunda kald. Bugnden itibaren camilerde namazdan sonra verilen vaazlarda ve hutbelerde artk II. Mustafa'nn deil, III. Ahmed'in ad zikredildi. siler orlu'ya girdikleri sirada, ordunun ileri gelen Paalarndan Hasan Paa, Hudverdi Paa, Sleyman Paa ve Edirne Eski Cami vaizi gen ve iman Ali Efendi ve ulemdan daha birok ahslardan oluan Sultan Mustafa'nn heyeti bar niyetlerle kageldi. Sleyman Paa ile vaiz, siler ordusunun Seraskeri ve Sadret Kaymakaml makamndan vezir-i zamlk makamna geen Ahmed Paa'nn adrna gittiler. silerin verdikleri kararlan deitirebilecekleri kanatinde olduklarndan adalet ve vecibeler zerine btn delilleri sayp sraladlar; Ahmed Paa ve beraberindekiler, onlara silerin hareketlerini me'rulatran ve bir saltanat deiikliine aran yedi fetva gsterdiler. Sultan'n temsilcilerinden ikisi, kendi Seraskerlerine gsterilmek zere fetvalarn kendilerine verilmesini istediler. Vezir-i zam Rami Mehmed Paa'nn emirlerine bal olan ihtiyar Serasker Hasan Paa, hcumu
Berlin Ktphaneleri elyazmalan, f. 258. Yazar evvelki sayfalarn bir geiinde Rami Paa'nn bar niyetlerinden bahsederken kendisinin bunlar dinlediini sylyor ve peinden ilave ediyor: Ve gayri mah remleri dahi istima eylediler, yani, srrn bilmeyenler de onun szlerini duydular. Bu pasajdan, yazarn Vezir-i azam'n hne halkndan olduu anlalyor. 187 Yukarlarda da belirttiimiz gibi Osmanl mverrihleri Vezir -i azam Rami Mehmed Paa'nn Edirne Vak'as-nda ikili bir politika oynad kanatindedirler. Onlara gre hesaplan tutmad iin Rami Pasa kay betmitir. Fakat, daha aaki satrlarda Hammer, Paa'nn, hemen taarruza gemedii iin ona ar szler sylediini ileri srmektedir. Bu elikilerin ortadan kaldrlman iin yeni aratrmaya htiya olduu meydandadr (.N-).
186

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

balatacak yerde, meseleyi hkmete dant. Vezir-i zam Rami Paa iki gn sonra Hafsa'ya gelmiti. Vezir-i zam, Hasan Paa'ya, geri ekildii iin, ok ar szler syledi. Bu ilk haty tamir etmek istediinden, sileri datmak zere gecikmeden taarruza gemek gerekip gerekmediini paalarla grt (19 Austos - 6 Rebilevvel); ayn zamanda tek kurtulu resinin ordugha gelip devlete sdk kuvvetlerin bana gemek olduunu Sultan'a bildirmek maksadiyle Edirne'ye ulaklar gnderdi. Ertesi gn ele ge irildiklerinden beri ordunun peinde srndrlm olan Vni Efendi'ni n iki olunun Bursa'da siler tarafndan ldrldkleri renildi. Bu srada Sultan, Edirne'den Hafsa ordughna gelmiti (20 Austos - 7 Rebilhir) ve iki ordu birbirlerinden ancak bir gnlk yry mesafesi uzaklnda bulunuyorlard. Bununla beraber, iki ordughn birlikleri, birka gnden beri birbirleriyle gizlice haber-leiyorlard. Bu ayn gnn akamna doru, Vezir-i zam siperler kazlmas emrini verdi. Birka asker vaktin ok ge olduunu ve ertesi sabah beklemek gerektiini ileri srdler. Bu hdisenin se-beb olduu mnakaa srasnda her taraftan aydnlatc fiekler ve silahlar atld iitilip grld ve bunun dmanla kararlatrlan iaretten baka bir ey olmadndan kimsenin phesi kalmad. Bol paralar ve hediyeler verilerek elde edilen Yenieriler ktleler hlinde silerin saflarna getiler. Vezir-i zam kat ve Sultan dolu dizgin Edirne'ye dnd. Ertesi gn (21 Austos) isyann patlak vermesinden tam be hafta sonra, siler gelip Tunca nehrinin kylarnda, Edirne'nin kaplar nnde ordugh kurdular. Sultan saraya dnnce kardeinin diresine gitti ve ona u szleri syledi: Kardeim, seni Padiahlar olarak semek istiyorlar. III. Ahmed, siler tarafndan tyin edilen Vezir-i zam, eyhlislm ve Yenieri aasnn tyinlerini tasdik etti. Tasarlanan saltanat deiiklii kendisine haber verilen Valide Sultan, ehzade brahim'in aleyhinde ve olu III. Ahmed'in lehinde szler sylemiti. Bylece, otuz alt gn devam eden (22 Austos 1703 - 9 Rebilhir 1115) isyann sonunda, ayn ad tayan Sultanlarn ncs Ahmed tahta km oldu. Yetmi yl nce yanl anlalm bir arzu yznden isyan etmi ve Yenierilerle Sipahilerden geri kalmamak iin aalarn 'ldrm olan cebeciler, bu defa isyanlarnn tam bir basan ile talandn grdler 188

82
Sayfa

Berlin Ktphanesi Tarihi'nin anonim yazar m. Ahmed'in tahta k tarihini hatya derek 12 Rebilhir olarak tesbit etmektedir. eyhi ve Mehmed efik 8 Rebilhir tarihini veriyorlar. Rasid, II, f. 17, resm-i tahlif (yemin treni) gnn ayn ayn 10'unda gstermektedir. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/74-85
188

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

ALTMIKNC KTAP

III. Ahmed'in tahta k. eyhlislam'n ve silerin eflerinden birounun idam. Vezir-* zam Nianc Ahmed Paa'nn azli. Hasan Paa yeni Vezir-i azam. Sultan H. Mustafa'nn lm. Rusya'ya Kar alnan tedbirler. Haber verme ve clus tebriki mektuplar. Vezir-1 azam'n ve dier birok grevlinin azli. Hasan Paa ve halefinin idaresi. Halefin d. Kalayhkoz Ahmed Paa idaresi ve Baltac Mehmed Paa'nn entrikalar. ~ Selim Giray ile Firari Hasan'n lm. Vezir-i azamlga orlulu Ali Paa'nn atanmas. Basra'da karklklar. Sultan'n geici gzdesi. Yeni bir isyan korkusu. iran'n, Ouzbegler Prensinin. Venedik. Avusturya ve Rakoczy'nin elilik heyetleri. Bab- Ali'nin Rusya, Polonya ve Fransa ile mnasebetleri. Ermenilerin takibi. Avedick ve Co-midas. eyhlislam'n yetkilerine getirilen ksntlar. Gazi Giray, Krm Han. erkeslere kar sava. orlulu Ali Paa'nn messeseleri. Baz sultanlarn nianlanmalar. Olaylar. Suriye ve Msr. Rami Paa ve Nuh Efendi'nin lm. Oran'n anahtarlar. isve Kral Osmanl imparatorluu snrlarnda; hareketi; Vezir-i azam'n azli. Kprl ailesinin son Vezir-i zam' Nu-m&n ^aa. Rusya'ya kar sava iln. Eli Ferriol'un gidii. Bb- Ali'nin Avrupa devletleriyle diplomatik mnasebetleri. ; Kalayhkoz; Yusuf Paa: silahdar ve kaymakam. 189 III. Ahmed'in Tahta k NC Ahmed genlik ann kudreti iinde tahta kt; zira henz otuz yama basmamt 190. Osmanl saraynn eski detine uygun olarak, banda Yusuf kavuu, taht zerine oturarak 1703 ylnn 23 Austos gn, mparatorluun ileri gelenlerinin sadkat yeminlerini kabul etti; Yusuf
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/86 Drdnc Mehraed'in ikinci olu ve Edirne Vak'as> hal'edilen, yani tahttan indirilen kinci Mustafa'nn zkardei olan UI. Ahmed, Osmanl mverrihlerine gre, Hammer'n belirttiinden bir gn evvel, yani 22 Austos aramba gn tahta kmtr. Yasnn tam 29 sene 7 ay, 23 gn tuttuu srada, yani 30 yann iinde tahta km saylr. Fetret dnemi srasnda saltanatlarn ilan etmi ehzadeler saylmamak artiyle Osmanl Padiahlarnn yirmi ncsdr. Annesi Resia Gln Hatun-dur. Hattat ve sair olan nc Ahmed'in iirlerinde Necib mahlasn kullanmtr.
189 190

Sayfa

83

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kavuunda 191 ba-hklkuu tynden sorgu vard; zerindeki vcudunun yansna kadar inen kapanice veya ksa ceket samur krkle sslenmiti. Ertesi gn saltanatnn ilk cuma namaznda bulunmak zere camie gittiinde 192, henz yatm olan siler grltl bir ekilde top lanarak, barmak suretiyle unlar sylediler: pdiahdan memnunuz, fakat hinleri istemiyoruz. Pdih onlara: Kullarm, de -di, sizin hounuza giden beni de hond eder; sizin tyin ettiiniz devlet ileri gelenlerinin hepsi tarafmzdan da te'yid edilmitir. siler tek ses hlinde yine bardlar: Eer yleyse, eyhlislam'n, Kzlar aas ve hazinedarn, bizde listesi bulunan altm kiinin bize teslimi gerekir. eyhlislm, gzlerimizin nnde idam edilmelidir ki, sonradan onun yerine baka birisinin ldrld phesi uyanmasn. Sultan olara isteklerinin yerine getirilecei vaadinde bulundu ve ayn gn, stanbul'a hareket edileceinin iareti olarak tular diktirdi. Kzlar aas, ktibi ve baltaclar khyas sarayn iki kaps arasndaki celld dairesine hapsedildiler ve Bostanc-ba-nm muhafazasna brakldlar; son Sultan'n mahremi drt hadm aas saraydan kovuldu; Sultan imam, birinci ve ikinci mirhr grevleri silerin tuttuu kiiler tarafndan paylald; cebecilerin ieride kalm cretleri, iki yz elli kese datlmak suretiyle dendi. Birliklere bor olarak kalan clus bahii, hazineye ayrca bin alt yz elli keseye mloldu. Sultan, Tunca nehri kenarnda, Kprl ailesinin son Vezir-i zam'nn yaptrd bir sarayn bulunduu Kktepe'den ok uzak olmayan Paa ayrnda kurulan ota nda kalmak zere saraydan ayrld. 193 eyhlislm Ve silerin eflerinden Birounun dam Sultan, orada, ykseliini asker bir isyana borlu olduunu iyi bilen ve makamnn elden gitmesi korkusuyla selefi eyhlislm'n tez elden idamn istemeye gelmi bulunan yeni eyhlislm Meh-med Efendi'yi huzuruna kabul etti. Gerekten de, drt olu ile birlikte srgn yeri olan Erzurum'a gitmek zere Asya yakasna geecei Varna liman yolunda olan eski eyhlislm Feyzullah Efendi 194, kendisine muhafzlk eden avular

84
Sayfa

Rid. n. f. 17. Msrl Yusufvari. Berlin Ktphanesi'nde bulunan Tarih, No. V, f. 41. gnler konusunda ki hat yapmtr. Zira, tahta kma gn 12 Rebil'ahir deil, 10 ve cuma gn bu ayn 13' deil, H'inci gri idi, tarihin kaydettii gn pazara rastlyordu. 193 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/86-87 194 Feyzullah Efendi'nin Motraye'n, I, s. 324, yazd gibi otuz veya krk deil, drt olu vard.
191 192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

tarafndan Parvadi, s-lmiye, Zara yoluyla Edirne'ye getirildi ve cehennemden farksz, berbad bir hapishaneye tkld. Acz iindeki Sultan, silerin kurbann, onlarn Yenieri Torieanh, Sipahi Karaka ve Cebeci Kk Ali'den oluan efine teslim etti. nsanlktan uzak bu adamlar, gn boyunca, Feyzullah Efendi'ye en iren zulm ve ikenceyi reva grdler. Nihayet, yeni eyhlislam Mehmed, btn eyhlislmlarn bu ii yapan ilki ve sonuncusu olarak selefinin idamn meru gstererek fetvay verince, bana tren kavuu 195 giydirdikleri Feyzullah Efendi, celldlan tarafndan bir araba beygirine ters bindirildi, beygirin kuyruu dizgin yerine kullanlmak zere eline verildi. Beygiri yedmesi iin bir Yahudiyi zorlayp kurbanlarn ehirde dolatrdlar. Bitpazan'na gelince beygirden indirip bam kestiler. lhiler okuyup ellerindeki buhurdanlklar sallayarak bir defin iinden dnen iki Ermeni rahibini, bir ipin ucuna balayarak ordugha doru srkledikleri cesedi takibe zorladlar. Bu arada, verdii fetva ile, Kamanie camileri ile birlikte Hristiyanlara teslim edilmi olduu iin cesedin arta kalan blmlerine trl hakaretlerde bulundular. ldrmekle yetinmeyenler, cesedine en barbarca kesip bimeleri uyguladlar; biri burnunu kesti, bir bakas kulaklarn, bir ncs kp dudaklarn paralad 196; cesedi iki kere Tunca'nn sularna batnp kardlar; sonunda, ok eskilerde Trakyal bakanlarn Orfe'nin kesilmi organlarn Hebrus'un dalgalanna savurmalar misli, birok asrlar sonra, Trkler birinci derece deki ruhan reislerini Boazii'nin dalgalarna attlar. Feyzullah Efendi, Osmanl mparatorluunun kuruluundan gnmze kadar zor kullanlarak hayatlarndan olan nc eyhl-islm'dr. Hristiyan inancna ballklarn kanlariyle mhrleyen Rum ruhan reislerinin saylan da tr. Aralarndaki tek fark, berikilerin kl darbesiyle lrken tekilerin boulmak suretiyle can vermeleridir. Bu bakmdan Hristiyan ruhan reislerine uygulanan ceza, Mslman inanl ruhan reislerine reva grlenden daha az aalatrcdr; zira Trkiye'de klla kafa kesmek bomaktan daha aalatmcdr 197. Btn Hristiyanlan bir Mslmandan
Bu idam olaym milli tarihilerle gr birlii iinde anlatan Motraye. Sultan'n Feyzullah Efendi'ye bu iren muameleyi reva grenlerden birinin rtbesini indirerek Sofya Valisi yapmakla yetindiini sylemek suretiyle byk bir hatya dmektedir. Bu olayla ilgili olarak Berlin Ktphanesi Elyazmas'na baknz. No y, f. 42. 196 Prens Mehmed Tarihi, f. 124, Feyzullah Efendi'nin cellatlarnn Allah'n cezasndan ok gemeden kurtulamadklarn, birinin kr, ikincisinin iyilemez uyuz hastalna yakalandn, ncsnn ani bir lmle ldn bildirir. 197 Bu Trkiye'de her zaman rastlanan rezil ve tehir edici bir cezadr; katilin kan, cinayetin islendii yerde
195

Sayfa

85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

daha aa gren, ulemnn dokunulmaz ahsiyetini btn Mslmanlarn zerinde tutan, eyhlislm'a ulemnn ok stnde bir derece veren Mslman kanununa gre, Feyzullah Efendi'nin idam Yunan kilisesi ruhan reislerinin boulmalarndan ok daha fazlasiyle aa-atnc, insan ve ilh kanunlara ak bir tecvzdr. Birinciler iin byle davranldna gre, ikinciler ne beklemeyecekti? 198. Sultan, Davudpaa'ya gelmesinden gn sonra, stanbul'a muhteem bir trenle girdi. Ayn gn gidip, yeni tahta kan Sultanlarn deti olan Eyb camiinde kl kuanma treni yapld. Bu tren, II. Mustafa'nn clusu srasnda yaplan ve payitaht hayran brakan kl kuanma treninden daha az muhteem olmad. Tahttan indirilen bahtsz II. Mustafa, parmaklkl bir arabaya kapatlm ve ak hadm aalarnn muhafazasnda kl alaynn nnde yer ald 199. Arkadan annesi, kzkardeleri ve otuz arabay dolduran haremi geliyordu. Tahttan indirildii gnden beri harem diresini grmesi yasaklanmt. Kara hadm aalarnn nezretinde, bu kadnlar derhal eski saraya gtrlmlerdi. II. Mustafa, drt oluyla birlikte, yeni sarayda ehzadelerin kafesine kapatlmt. Silahdr, nakib ve Yenieri aas nc Ahmed'e kl kuattklar anda, eski bir dete uygun olarak saraydan ve limandaki sava gemilerinden toplar atlarak yeni saltanatn balad mparatorlua haber verildi 200. Ayn gn yaynlanan bir emirname, ehirde silahla dolalmas ehir ahlisine yasakland, sonra det olan clus bahiiyle cret zamm verildi. Aa ve Serdengetilere krk aka, sancaktarlara yirmi aka yevmiye tesbit edildi; bin emr, s-tanbul gmr hslatndan gnde on aka yevmiye alacaklard. Yirmi bin Yenieri, drt bin yz cebeci ve bin topu yevmiye aka cret artiyle kontroller zerine defterlere geirildiler. Ev velce grevden yanizmi olan Yenierilerin byk bir ksm, yeniden kaytlarm yaptrmak zere her gn stanbul'a akp geliyorlard. Fakat Yenieri aasna hitaben yaynlanan sert bir emirname stanbul'da klalar bulunan ve yeni gelenlerle dva birlii yapmay red eden Yenierileri yola getirdi ve bylece, yeni bir isyan teebbs de boulmu oldu. Hkmetin sert tutumu ve
aktlr. La Motraye, I, p. 333. 198 Feyzullah Efendi'ye uygulanan cezada kullanlan let deil, byle bir cezay hak edip etmedii nemlidir ve bu uygulamann evvela bir htilal erevesinde getii unutulmamak gerektii gibi, bunun Trklerden ok dnme ve devirme ii olduu da unutulmamaldr (.N.). 199 La Motraye, I. s. 334. 200 La .Motraye'n belirttii gibi: -Bu yini, sylendiine gre, Eyb torunlarndan Haa Bekta gelenekletirdi* gr yerinde ve doru deil. Andreossy ve Mac Farlane da hataya dmlerdir.

Sayfa

86

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

metaneti, saray bahevanlanmn (baltac) henz olu hlindeki bakaldrma larn da boa kard. Edirne'den yola klrken bunlara sekizer aylk ieride kalm cretlerinin denecei vaadedilmiti. imdi grlt kararak alacan denmesini, ayrca evvelce kendilerine hi verilmemi olan clus bahii verilmesini istiyorlard. Bu durum karsnda Sultan, son avludaki mermerden yaplm yksek mevkiye kt. Sofa denilen bu yerde etrafnda Vezir-i zam, eyhlislm ve Yenieri aas olduu halde, olaylara evvelce sarayn en sadk adamlar olan baltaclarn canice davranlarnn sebeb ol duunu yksek sesle ifde etti; bu nankrlklerin saraydan atlmalar ve yerlerine mparatorluun reaya tebasndan Hristiyan olanlarnn alnmalar emrini verdi 201 eride kalm cretlerinin tutan olan yz yirmi kese para datldktan sonra, yedi yz yetmi sulu saraydan kovuldu ve bin Hristiyan ocuunun derhal toplanmas iin bir komiser atand. Bu, yarm asrdan fazla zamandan beri bir kenara braklm bir usln canlandrlmasnda Bb- li'nin son teebbs olda Birliklerinden birka bin askerle bostanclarn cretlerinin datlmas ve silerin saraydan atlmas ilerini idare etmi olan Yenieri aas alk, bu hizmetlerinden dolay Sultan'n tevecchn ebed olarak kazand midindeydi. Bu mitle efendisine bir ziyafet teklifinde bulunmay gze ald (3 Kasm 1703 - 23 Cemziyl-hir 1115). Byle bir eref ancak Vezir-i azama verildii hlde, Sultan, Yenieri aasnn davetini kabul etti. 6u mnasebetle alk, Sultan'dan vezir-i zamlk makamm istemek cesaretini gsterdi. Sultan'n iyiliksever davetini kabul etmesine gvenen alk, bu teebbsnde kendisini pein baarl sayyordu. Fakat, Sultan'n bu hususta Kzlar aas Abdurrahman' aklna kovmu olmas, hem baarszl, hem de
H. 1116 (1704) ylnda len irler; ilim adamlan, hretliler: Yemn, Fethi, Selim (Knm han), Remzi, Vasf ve Nzm (eyh, Saf, Salim, Belig Buna'mn biyografi mecmualanna baknz): 2. Hukukular: Ahmedzde Mehmed Efendi, saray hocas Receb. 3. lim adamlan: Tabib aban, tabib if. 117 (1705)fde ldler irler: Hamdi, Hseyin Can, bir dier Nzm, Yakn, Devlet, dier nller: eyh Abdulhy, eyhlislm Feyzul-lah. 1118 (1706) ylnda len airler: Gavs, Riski, eyh, Refet; saray hocas Mehmed. 1119 (1707) ylnda lenler: Vezir-i zam Rami Paa; shakzde Arif ve Nbi. 1120 (1708) ylnda lenler: irler: Remzi, Rasim, Mahir, Ha-Um, Sakib, Fenni, Sehin, Emin, aban Aazade. 1122 {1710)'de lenler irler: Hocazde Naibi Esseyid Mehmed, Ragb, efik, tshak HocasS, Rahim, Zek, Abdi, itr, Mahir, Rahmi, Mahv, Taib, eyh Himmetzde veya Abdi, Aazim, Ulfet, Seyid Abdullah, eyhlislm Fey -zullah'm kardei; eyhlislm Pamakzde Esseyid Ali Ffondi, eyhlislm Sadreddinzde Sadk Efendi; kadn ir An, hukuku Seyfzde tbrahim, Pirakazizde Meh-mod Efendi. 1123 (1711) ylmda hukuku Esseyid Numn vo Fzl Kara Halil Efendi; ir Saati, Naci, Siah, Nesih, Vasik ve kimyac Zaki ldler. 1124 (1712) ylnda nir ferdi, Mstakim, Hasib, h, Selim-Giray*n olu. Emin ve Aazim ldler. 1125 (1713) ylnda ir Nazmi, Sabit, Vehbi, ermi ve Thir ldler. 1126 (1714)fde ir Nikab, Kenz, Nesih, Arif, Vecdi, in; eyhlislam Ebe -zade Ataulah; Vahdi brahim Efendi, Hallikan'n biyografilerinin mtercimi; Nuh Efendi, ehristn'nin eserinin mtercimi. Bu 98 yaz adamndan balca]ar: Ta-bib aban, tabib i, irler prensi Nbi, Sehini, hukuku Kara Halil Efendi, kimyac Seki, Aazim, Vahdi brnhm. Nuh Efendi ve shak Hocas.
201

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

bulunduu mevkiden uzaklatrlmasn abuklatrmaktan baka bir netice getirmedi. Abdurrahman, son ihtill dneminde, stanbul'da eski saray Aal grevinde bulunuyordu; nce ehzade brahim'in tahta karlmas iin taraftarlar toplamaya gayret etmi, ihtillin elebalar ehzade Ahmed'in tahta kmasnda kendilerine yardmda bulunmas artiyle Kzlar aas mevkiini vadedince, o da hararetli bir ehzade Ahmed yanls kesili vermiti. Bu kanat deitirme, ona, Sultan Ahmed tahta knca hapse atlan, btn servetine el konularak srgne gnderilen Kzlar aas Nezir'in mevkiini kazandrmt. Osmanl saray terifat kaidelerine gre, Sultan'n erefine verilen ziyafetlerde Kzlar aas vezir-i zamin nnde ilerledi. Vezir-i zam gerek sz, gerek yaz ile kendisine hitabettiinde (olum sul-tanm) unvann kullanyordu; bir ziyarette ise, Vezir-i zam, merdivene kadar Kzlar aasnn nnde ilerliyordu. Bu usl ve terifata uymaktan uzak olan ve Sultan'n refakatinde bulunmu olan alk, sarksz, banda alelade bir takke ile sedir zerinde dinlendii srada Kzlar aas geldi. alk, sarn giymeden oturduu yerde kald ve Kzlar aas Abdurrahman'a, sedirin karsndaki ye ri gstererek: stersen otur, aa, dedi. Bu srada su getirdiler, alk iti, Kzlar aas ona da imek isteyip istemediini sorunca, su itii barda onun eline tututurdu. Bu saygszca davran, Kzlar aasn son derece yaralad; bir baka kabalk barda taran damla oldu. Sultan'n yaknlar olan hadmaalar da salona girince alk kendilerine, yarm azla bile olsun, ho geldiniz demek zahmetine katlanmad. Biz, Yenieri-leriz, dedi, sizin terifat kaidelerinizin chiliyiz; size oul mu, baba m demek gerektiini bilmeyiz. Dima ho gelmi olasnz.* Sonra: Hey! olan, kahve getir! diye barmaya koyuldu. Kl krk yaran bir terifata alk olan hadm aalar aknlk iinde kaldlar ve aaya kar taknlan kabal, mnsip bir n kollayp, Sultan'n dikkatle dinleyecei n yakaladlar. Bylece, alk'n kendisine ykselme imkn salayacan umduu ziyafet, ykln abuklatrma vesilesi oldu. Zten, Vezir-i zam da, alk'n ahsnda hakl olarak bir rakib grdnden yklmas iin elinden gelen gayreti sarfetmekte kusur etmemiti. nc Ahmed, ksa bir sre sonra, her gn yeniden isyan karabilecek ihtill elebalar tamamiyle tesirsiz hle getirilmedike veya defterleri drlmedike taht zerinde kalamayacan anlad. Bu defter drme iini, Vezir-i azamla mutabk kalarak, Yenieri aas alk Ahmed'den

Sayfa

88

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

baland. Vezirler ve ulem, gelenek hlindeki bir okumada hazr b ulunmak zere saraya davet edildiler. Usle gre, kapdan geip Erivan 202 Kk'ne gitmek iin bahe kapsnda attan inmek gerektii biliniyordu. Revan Kknde yaplacak olan toplantya arlanlarn hepsi gelince, atlar, bu de fa tam aksi tarafdaki byk kapya, Bab- Hmyn'a gtrld. Toplantda bulunanlar dalp gittiler ve Vezir-i zam, Sultan'n, alk' Kbrs Valiliine atadm kendisine tebli ettii srada kaftanc, alk'm omuzlarna bir kaftan att. alk fkeden lgna dnm bir halde: Suum ne, diye haykrd ve atn bulaca midiyle bahe kapsna doru seirtti. Vezir-i zamlk mid etmesinde aldanan alk, biraz ge olarak bann istendiinin farkna vard 203. Top Kaps'na aceleyle dnd ve orada kendisini bekleyen kalyona bindi. Kendisine refakat eden Kapucular-ba (mabeyinci), ayn zamanda eyhlislm tarafndan verilen bir fetvaya dayanarak verdii idam hkmnn tayicsyd. alk Ahmed'in idamn, dier isyan elebalannnM, Yenieri Toricanh ve Sipahi Karaka'n idamlar takibetti. Kulkhyas (ordu nzn), avu ve Bostanc-ba grevlerinden azledilip srgne gnderildiler (11 Kasm - 2 Receb 1115). orlulu Ali Paa'nn grevden uzaklatnlmasiyle 204 yerine getirilmi olan pir Paa, eyhlislm Feyzullah Efendi'nin drt olu, khyas ve muhasebe mdr Magosa'ya srldler. Feyzullah Efendi'nin ihtill srasnda stanbul kadsyken silerin takibinden yakasn glkle kurtarm olan damad Mahmud Bursa'ya srgn edildi. Dier taraftan, sabk eyhlislm tarafndan srgne gnderilen Rumeli ordusunun iki kads, birincisi Sinoplu olan Mirza Mustafa ile ikincisi Kbrsl olan Abazde geri getirildiler. Byk servetiyle stanbul fakirlerinin yardmna koan ve silere yz kese demek suretiyle ban kurtaran, Feyzullah Efendi tarafndan himaye edilen kasap esnaf reisi vazifesinde brakld. Haznenin tkenmi olmas Vezir-i azama yeni tedbirler dndrd. mparatorluk mutbann idarecisi olarak mubayaa demelerinin hesabn hibir zaman vermemi olan eski defterdar Muh-sun-zde Mehmed Efendi'den sekiz yz altm yedi kese tutarnda para istedi ve yerine tarihi Hac Mehmed'i atad. imdiki clus masraflarn karlamak iin, her zaman
Bu kk Topkap saraynda, Bagdad Kknn yanndadr ve Revan kk denilmektedir. Raid, H, f. 24. Seri felket tapyoline gidecein fehm edp. yni, bahtsz ba bir glle gibi yuvarlanmas aln yazsyd. 204 Raid, f. 20, burada i oda grevlilerinde yaplan deiiklikleri veri yor: 1 SUAhdr (kl-taya); 2 uhadar (elbiseler muhafz); 3 Rikbdr (zengi tutucu); 4 TOlbend olan (sark tutucu); Sertra (berber); 6 Pekiragast (araflar muhafz).
202 203

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

yapld gibi, iftlik, vakf ve misafirhane sahiplerinin (kiraclarnn) ruhsatlarn yenilemek maksadiyle aylk gelirlerinden maliye dairelerine verdii paradan pein miktarlar alnd. Kprl Hseyin Paa'nn, Mslman olmayan tebadan clus dolaysiyle ek vergilere son vermesine ramen, yeni Vezir-i zam Kavanoz Ahmed Paa, yzde on nisbetinde olsun vergi eklerine bavurmaktan geri kalmad. O srada hazne kaynaklan, yeni Vezir -i zamin rveti korkun bir raddeye getirmesi yznden kstlyd. Rus akll olan Kavanoz Ahmed Paa, Sultan IV. Ahmed'in saltanat dneminde saraydan Basra Valiliiyle kmt; srasiyle Musul, Sayda ve Beyrut valiliklerine atanmt. Sultan Sleyman'n tahta k srasnda azledilmi ve uzun sre akta kalmt; ancak Kprl Amca-zde Hseyin Paa'nn vezir-i zaml srasnda, vezir-i zamin kzkardei olan karsnn srarl ricalar zerine Ahmed Paa tekrar hizmete alnmt. Kprl, ondan ahsen nefret ediyordu; o kadar ki, dier vezirler gibi sayglarn sunmak zere Bb- li'ye her gidiinde, Kprl Hseyin Paa: te yin e idareci geliyor diyordu. Bu szlerle kaynbiraderinin agzllne ve para toplamak hususunda zeksn altrmasna imda bulunuyordu. Gerekten de, Ahmed Paa, silerin evirdii dolaplara borlu olduu Sadreti srasnda rveti tevik ve devlet makamlarn satmak suretiyle agzlln son haddine vardrd. Khyas veya ileri nzn olarak bir eek 205 (Osmanl tarihisinin ifdesini kullanyoruz) gemiti ve bu adamn okuyup yazmas yoktu; imzasn koymadan sancak belii bert veriyordu; gelip kendisine ilerini yaptrmak isteyenlere: Paradan ne haber? demekten baka bir syledi yoktu. Emirlhac (hac kervann Mekke'ye gtrmekten sorumlu kii) yola karken Ahmed Paa, dete uyarak, kendisine kutsal ehir fakirlerine gtrlmek zere hediyeler ve para vermiti. Fakat kervan biraz uzaklamt ki, peinden verdiklerini geri ge tirmek zere komiserler gnderdi. Kovanoz (an kovan) lkabiyle tannmt 206 Bu lkab, bal yamalamak, yni her eyden altn karmak kabiliyetinden geldii kadar bodurluundan ve tknazlndan da geliyordu.
207

90
Sayfa

Eek herif; Berlin Ktphanesi elyazmas, No 75, f. 283. Hammer, Ahmed Paa'nm lakab zerinde hatya derek an kovanndan gelme (Kovanoz) zerinde duruyor ve bunun sebebini d'yutanda grld gibi Ahmed Paa'nm paraya, altna dknlnde buluyor. Oysa Ahmed Paa'nn lakab (Kavanoz)'dur. Bu da tknaz-Ug, iman ve ksa boylu oluu ve kavanoza benzemesiyle alkaldr C.NJ. 207 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/87 -94
205 206

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Vezir- zam Nianc Ahmed Paa'nn Azli Btn bu zelliklerin farknda olan Sultan, daha nce mparatorluk mhrn (Sadret mhr) damad Hasan Paa'ya teklif etmi, fakat Hasan Paa yanamamt. Bununla beraber, Sultan, kendisine ihtill elebalar tarafndan Vezir-i zam olarak kabul ettirilen Ahmed Paa'nn makamnda kalabilmek iin el altndan isyan krklemeye kalkacan gznnde tutarak tedbirli davranyordu. Fakat, Vezir-i zamin azlini isteyen istirhamnmelerin tarif edilmez okluu karsnda, Sultan, mhr geri aldrmak zere silahdn gnderdi. Ahmed Paa mhr vermesi emrini duyar duymaz ylesine bir aknlk iine dt ki, mhrn bal bulunduu kordonun dmn bile zemedi. Mhr iinde bulunduu kese ile birlikte verdi. Kendisine Sleymaniye yaknnda bulunan evine ekilmesi anlatld. Yolda giderken, selefi olan, Sultan'm damadna, Hasan Paa'ya rastlad ve Hasan Paa, Kovanoz Paa'ya: Paa kardeim diye hitb etti, eer servetini saklamaya kalkmazsan hibir eyden korkman gerekmez. Bylece, uygun bir dille (lisn- mnsib-le), aksine davrand takdirde ekmeyecei ikence kalmayacan anlatmak istedi. Ahmed Paa, Hasan Paa'nm kulana bir eyler syledi, sonra tutup elini pt ve evine doru yneldi. Kendisine endie duyacak bir ey yaplmayaca vadedilmesine ramen Ahmed Paa, gayri meru olarak toplad byk servet elinden alndktan sonra Lepanto'ya srld. 208 Hasan Paa Yeni Vezir- zam Mora'da domu olan Yunan asll Hasan Paa, Sultan Mehmed dneminde Sakzada ve kalesini Venediklilere teslim ettii iin idam edilmek zere bir sre saray celldnn diresinde tutuklu kalm kumandand. dm cezasndan kurtulmasn ve Azak'a Vali olarak gnderilmesini kars Sulat'n mdhalesine borluydu. Daha sonra Edirne Kaymakam olarak atanm ve ayn grevle oradan istanbul'a gemiti. Vezir-i zam grevine balaynca, ilk teebbs, nizmn devam veya kurulmas zerinde eyhlislm'a danmak oldu. Bu grme srasnda Dmad Hasan'a yakn grnmek isteyen eyhlislm, sz arasnda kendi makamn halk irdesine borlu bulunduunu im yoluyla anlatt. Yni,
208

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/94

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

92

eyhlislmlk makamna halkn oy birliiyle seildiini anlatmak istiyordu. siler tarafn-dan himaye edilen eyhlislm uzun zamandan beri alt silerin diliyle Vezir-i azama: Olum, sen vezir-i zamln halkn toplu haldeki irdesine borlusun 209 dedi. Bu szler, Vezir-i azama, karsndakinin eriatn en ulu makamm elde etmek iin kullanm olduu vastalar hl kollamakta olduunu isbatlad. Bununla beraber bir dostluk gsterisi iinde ona cevap verdi; azndan kan uygun dmeyen szlerin neticesi hakknda onu sakinletirmek iin, Sultan' ziyaretinde kendisiyle beraber olmaya davet etti. eyhlislm: Fakat, Sultan tarafndan arlmadk ki dedi. Kendisine halk tarafndan tutulduunu ve silerin gcn hissettirmi olan muhatabna karlk, Sultan'm katndaki iktidar ve tesirini belirtmek isteyen Vezir-i zam: zel bir davete ihtiya yok cevabn verdi. Vezir-i zamla getirildii sabah, Hasan Paa, birliklerin cretlerinin datlmasnda hazr bulundu. leden sonra ulemnn ve yedi ortann paalarnn tebriklerini kabul etti, bunlarn idarelerin -deki yksek makam sahiplerinden bazlarnn greve devam etmelerini uygun buldu, bazlarnn azline gitti. Azledilenler arasnda bulunan Firr Hasan Paa, stanbul Kaymakamlndan, tarihi Hac Mehmed Paa'nn yerinden olmasiyle, defterdarla atand. Firr Hasan Paa bu derece indirilmesine ok zld; fakat, muvakkat olaca midiyle teselli buldu. Gerekten de, Firr Hasan Paa, ksa bir sre sonra bir eylete vali olarak stanbul'dan gnderildi ve Hac Mehmed Paa, nc defa olarak defterdarlk grevine dnd. Damd Hasan Paa, rvete dknlkleri bilinen baz selefi vezir-i z anlardan tamamen farkl olarak bu atamalardan tr en ufak rvete kar bile nefret duydu. Divn efendilerinin, yeni valilerin atama beratlarn kendi eliyle ve tek aka almadan verdi. Kane'ye gitmekte baz glkler karan Numn Paa'ya emeklilik yeri olarak Amasya 210 veya Ege adalarndan birini semesi iznini verdi. Yrkleri veya Rumeli'deki gezgin airetlerin reisi ihtiyar Hasan Paa, hac kervanlarnn idarecisi ve koruyucusu grevine atand. Birinci Yenieri alayn ayaklandrmak iin serdenge-tilerin teebbse gemeleri, Sultan'in Yenieri ve Sipahilere hitabeden iki Hatt- erifi ve ehri son isyann elebalarndan gizlice temizleyen polisin uyankl ile tamamiyle tesirsiz brakld. Maan aireti
209 210

cmal mmet (mmet); Raid. H, f. 26. Amasya'da ardak'n kumandan olarak.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Drzilerinin prensi Fahreddin'in olu Hseyin'in dul kars eliyle onun muazzam servetlerine konan ve son isyanda mevkiini otuz keseye satn alan Sipahi aas Salih'in hayatna celld tarafndan son verildi. Ayn kibet, son isyana katlmalarnn cezas olarak cebeci Kk Ali ile Karabacak' da buldu. En basit prensiplerini bilmedii halde astronomi limi geinen ve sk tekrarlanan esrar sarholuklarnda mnsz nutuklar eken defterdarlk tahsil reisi 211 Hamev Ali Efendi srgn edildi. Evvelki silhdr orlulu Ali Paa Haleb Valiliiyle uzaklatrlmak zereyken, karsnn ve Sultan Mustafa'nn annesinin efat -leriyle istanbul'da kalmak ve Kubbe vezirleri arasnda yer almak iznini elde etti. Yeni Vezir-i zamin azledilen Kaymakam Abdullah Paa'ya kar davran da zellikle iaret edilmeye deer. Vezir-i zam onu karanln iinden kard ve kumandan nvn vererek Kane'ye gnderdi. Tarih, Vezir-i zamin selefi, kendisinden nceki Vezir-i zam Rami Paa'ya kar cmerd davrann da belirtmektedir: Yalnz hayatm balamakla kalmad, gayri menkul varln kendisine geri verdii gibi, Kbrs Valiliine de atad 212. Sultan II. Mustafa'nn lm Zayf mizac son isyana ve onu takibeden ktlklere sebeb olan Sultan Mustafa 31 Aralk (22 Sabn 1115) 213 gn vefat etti. Sultan Mustafa uyank ve kltrl bir zek yapma sahipti;- zarif ve iyiliksever mizciyle olduu kadar hat sanatndaki ustal ile de n yapmt. Avclk ve cirid oyunundan zevk alyordu; dima insancl anlay iinde grnd ve kt idare geleneklerine nem tanmadndan zenginlerin servetlerine sayg gstermekten hibir za^ man geri kalmad. Saltanat boyunca ilim adamlarn ve irleri korudu; fakat dneminin biyografilerinde yer alanlar ir deil, ancak yle.byle kafiyeci olabildiler. Osmanllar, yedisi Sultan Mustafa'nn vefatndan bir yl nce, on ikisi de onun vefatnn ardn dan dnyadan ayrlan on dokuz irin adn hafzalarnda muhafaza etmilerdir 214 . Sultan Mustafa'nn vefat, onun dneminin iki en iyi tarihisinin
Mevkufatc. Raid, n, t. 28 ve Berlin Ktphanesi Tarihi. No 75, f. 291. Yazar Ve -zir-| azam'n insancl davran zerine en byk vgleri sralyor: Aferin ademiyet ve hakikat ise ancak olur, yni bu ekiller iinde grnen insancllk herkesin vglerine laykta Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/95-96 213 Berlin Ktphanesi Tarihi, f. 192, 22 aban tarihini vermektedir. Ha -id hatal olarak 20 ab an diyor; kronolojik tablolarda se Sultan'n lmn Rebilhir aynda gstermektedir, bu da tamamiyle yanltr. 214 1115 (1705) ylnda lenler: 1 Drrt. SafaJ'de No 89; 2 Rdl; 3 Rzi; 4 Ruhsat; 5 Zaki; a
211 212

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

lmyle de iaretlenmi oldu: Bunlardan biri defterdar Mehmed, ikincisi, Berlin Ktphnesi'ni zenginletiren Tarih'in isimsiz yazardr. Vezir-i zam Damd Hasan Paa'nn idresinin balangc, Sul-tan'n Avrupa ve Asya hkmdarlarna yazlan ve yeni saltanat deiikliini 215 bildiren mektuplara tebrik cevaplarnn gelmesine rastlad. Mustafa Aa clus haberini Venedik'e gtrmekle grevlendirildi; brahim Aa da maslahatgzar nvaniyle Avusturya mparatoru Leopold'a haberi bildirmek zere Viyana'ya hareket etti. Bu grevin ihtiamm iyice seviyelendirmek iin, Sultan, brahim Aa'ya mralem (sancak prensi. Kutsal Sancan taycs) payesini verdi. brahim Aa, Esclavonie ve Gratz yoluyla 28 Mays 1704*-da Viyana'ya vard. stanbul'daki Avusturya elisi Talman, mparatorunun tebrik mektubunu Sultan'a sundu. Maslahatgzar ve Mralem brahim Aa, Viyana'ya varndan ksa bir sre sonra 9 Haziranda mparator tarafndan huzura' kabul edildi. Sultan'n mektubuyla birlikte Bb - li tarafndan kaleme alnm bir yazy sundu. Yazda, Bb- li, Hayduklann Unna ile Bossut arasndaki arazide otuz be ardak in etmi olmalarndan ikyetiydi; bu y-rrlkdeki muahedeye aykr idi. O srada, zaten, Avusturya ile Bb- li arasndaki iyi mnasebetleri hibir ey bozamazd. Toe-koeli Nikomedi'ye srgne gnderilmiti. Yalnz, Macaristan'da du rumdan memnun olmayan derebelerinin bana geen Rakoczy'nin davranlar Divn- Hmyun'da gvensizlik uyandrm ve herhangi bir tecvze kar tedbir olarak Belgrad ve Temevar'a doru be yz Yenieriden oluan bir kuvvet gnderilmiti; bu kuvvet gerektiinde snr savunmasnda kullanlacakt 216. Belgrad Valisi Ali Paa, Bb- li'yi Avusturya mparatoruna kar yeni bir savaa srklemek istemi, bu teebbsnden tr cezalandrlmt: Sultan Belgrad Valisinden tulu bayra geri alm ve kendisinde ancak iki tulu Paa unvann brakmt 217. Rusya'ya Kar Alnan Tedbirler O srada Macaristan' blen karklklar, Bb- li'ye dikkatini Avusturya
akir, 7 Zarif; 8 Abdl haki; 9 Fen&; 10 Lutfi; 11 Mniri; 12 Niyazi ve nihayet bir kadn ir: Ummetullah Sdkl. eyhi Naziz ve Haindi, Nasb ve Lutfi adh airleri de zikrediyor. 215 Ayni metni tayan yalnz hJtabedilen isimler deiik sirkler (mektuplar) Rami'nin lnsa's, No 489 ve yabanc devletlere mektuplar, No 254'de bulunmaktadr 216 Raid. II, f. 31, u balk altnda: Rakoczy'nin olunun ortaya k. 217 Avusturya elisi Talman'z raporu. 2 Aralk 1705 tarihli, Ramfde bulunan Temevar Paasna yazlm Rakoczy'le alakal, No 643. 944 ve 645'deki mektuplara hakiniz Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/96-98

Sayfa

94

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

zerinden ekip Rusya zerinde teksif etmek imknn vermiti. Bu kuvvetlerden ilki Rakoczy ile ekimeye ylesine dalmt ki, yakn bir gelecekte onunla atma hline gelmekten endie edilemezdi. kincisi ise, aksine, ar Petro (Pierre) Karadeniz filosunu byttnden beri hakl endielere sebeb oluyordu. Bu silahlanmann hedefi kararszlk uyandrdndan, Bb- li evvelki Pdih dneminde balanan Kzlta kasabas yaknnda deniz kenarnda balanan ve Kerla Taman arasnda geiti kapatacak olan hisarn insn hzlandrmt. Fakat bu yaplar br yl dan nce bitirilemeyeceinden, Kapdan- Derya vezir Osman Paa, gerektiinde Ker boaznn giriini savunan yeni hisar ok sayda topla cihazlandrmak greviyle Karadeniz'e hareket etti (10 Nisan 1704 - 5 Zilhicce 1115). Krm'dan gelen birok tezkire ve Krm Hannn raporlar Divn- Hmyunu tetikte tutuyordu; gelen tezkirelerden bazlar arcn Azak kalesini takviye ettiini ve Taig-han'da (Taganroc) yeni bir kale yaptrdn bildiriyordu; bazlar ise ar Petro'nun Dinyeper nehri kylan zerindeki Kamanika tahkimtn tamir ve Yeni Kale adiyle 218 anlan yeni hisarn nndeki kapal sahra istihkmnn tamamlanmasn engellemek iin Waskor limannda sava gemileri yaptrdn haber veriyordu. Kefe Valisi Murteza ve zi Valisi elebi Yusuf Paa'ya inaat almalarn koruma ve ilk iarette yrye gemek zere birliklerini hazr bulundurmalar emri verildi 219; bununla beraber btn mnasebetleri kesmemek iin Vezir-i zam, Yusuf Paa'ya son bar anlamas artlarna uyulmas ve s on aknlarnda Krmllarn 220 esarete srkledikleri sava esirlerinin serbest braklmalar ve Rus tebalanna kar her trl dmanca hareketi iddetle menetmesi tenbihlerinde bulundu. Sultan Mustafa'nn tahtn kaybetmesine mlolan asker isyan srasnda Edirne'ye gelen Rus elisi, Bb- li'nin Rusya'nn dostluk gsterilerine gveni olmadm Vezir-i zam Ahmed Paa'nn azndan rendi ve Rusya'ya dnnde ar'a gtrlmek zere Ahmed Paa kendisine bir
Raid, II. f. 25, s ve 52. Novali Mustafa'nn greviyle alakal olanak Knm Hanna gnderilen mektuplar Raminin lna'snda. No 675 ve Rusya'ya kar Polonya'ya yardm vaadi zerinde duranlar No 078, 677, 678 ve 680'de bulunmaktadr 219 Rad, II, f. 33. 220 Raid. H, f. 34. Rus uurlarnn takviye ve belirlenmesiyle alakal Knm Hanna yazlan mektup Rami'nin lna'snda (I. R. ktphanesi. No 425), No. 467; mektup 27 Safer 1115 tarihlidir. Beraba Kazaklar hetmani ar tarafndan bu ile grevlendirilmiti: No 468, 28 Safer tarihli mektup evvelki gibi uur belirlenmesiyle alakaldr ve Azak yaknnda Moje ele alnmtr; No 468'da kaytl mektup iki mzakereci, Rus Aleco ve Andrea ile Fransz Rava arasndaki bir grmeyle alakaldr; No 470 Trk snr komiseri Novali Mustafa ile alakaldr; No 47l'deki mektup zi Valisine gnderilmitir. 472 numaray tayan mektup brahim Aga'ya, 473 numaral mektup Acu Valisine gnderilmitir.
218

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

mektup verdi; bu mektupta, Vezir-i zam, alnan tedbirlerin bara 221 son vermesinden duyduu endieyi belirtti. Venedik, elisi Ascanio GiustinianTnin yerine, clus tebriklerini de bildirmekle grevlendirerek valye Moncenigo'yu stanbul'a gnderdi 222. Bu yl esnasnda Venedik snrlarnn belirlenmesiyle grevlendirilen komiserler bu ii memnunluk verecek bir ekilde sona erdirdiler. 223 Haber Verme Ve Clus Tebriki Mektuplar Ahmed Paa, Ceneviz elisinin arzusuna uyarak, Venedik Cumhuriyetinin stanbul'a 224 gnderdii clus tebriki mektubuna cevap olarak Venedik douna bir mektup yazd. Ouzbeler prensi Esseyid Mehmed Bahadr Han Kk Ali 225 Be'i eli 226 olarak, Sultan' clus dolaysiyle tebrik iin gnderdi. Bir dier eli, Kalmuklann Han Ayuka tarafndan stanbul'a geldi ve Han'n Tatarlarn Hanna kar isyan eden Kabarta erkeslerinin elisini huzuruna kabul etmediini Bb- li, II. Mustafa'nn clusunda olduu gibi, Dastan emhali, Kmsklerin bana yeni deiiklii bildirdi III. Ahmed'in clusunu bildiren dier mektuplar ran h'na, Fas hkmdar Mulai erif ismail'e ve Hindistan hkmdarna gn derildi; Tunus, Trablus ve Cezayir daylarna gelince, onlar da, metni birbirinin ayn, yalnz hitab tarz deiik mektuplarla deiiklikten haberdr oldular; gelenee uyularak bu ekilde saltanat deiikliini renenler arasnda Mekke erifi de bulunuyordu. Fransa, ngiltere ve Polonya elileri, Bb- li'nin nc Ahmed'in clusunu bildiren mektuplarna hkmdarlarnn tebrik mektuplariyle karlk verdiler. Daha nce, Vezir-i zam Kavanoz Ahmed Paa dneminde, Sul-tan'n ordu mensubu belli bal isyanclardan kurtulduunu grmtk; Dmad Hasan Paa, temizlii ulem arasnda da balatt. Fesat dnceleri Sultan
Bu konuda Vezir-i azam'n Krm Hanna gnderdii mektuplara baknz. Rami'nin nas, No 356; Krmllarn aknlaryla alakal mektuplar, No 612, 613, 616, 617, 621, 631. 32, 633, 634, 635, 636 ve 6*2. 222 Raid, II. i. 22. Vezir-i azam'n 15 Safer 1115 tarihli ar'a mektubu, Rami'nin inasnda No 426'da bulunmaktr 223 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/98 -99 224 Guistiniani'nin gven mektubu Rami'nin tnsa'snda No 481'de ve Venedik'le snr belirlenmesiyle alkal mektup. No 608'de. 225 Rami'nin nsa's, No 111. No 116'da 15 Kasm 1705'de huzura kabul edilen elinin gven mektubu var. No 681, aatay Hannn Vezir-i azam'a yazd bir mektup yer alyor; nihayet Kaymakam'a hitabeden bir mektup Oguzbeg elisiyle alakaldr. 226 Clusu haber veren ve btn hkmdarlarla prenslere gnderilen mektuplar Rami'nin tns&'snda, 473, 470, 119, 120, 140, 115 ve 117 nolaida
221

Sayfa

96

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

tarafndan da bilinen eyhlislm, ulemdan son isyana karmann cezasn ekmek zorunda bulunanlarn ilki oldu. Bir Cumartesi gn sarayda mtad Kur'an okunmasnda hazr bulunmak zere ulem toplanyordu ve birka gn nce bo olan mderrislikler iin yaplan imtihanda sekiz ve on yldr boda kalan son derece bilgi bir adayn 227 hakkn yiyerek onun yerine iltimasla bir bakkal ve bir pirin tccarnn oullarn tercih eden eyhlislm Sultan'n huzuruna kabul edilmeyi bekledii srada, si-lahdr gelip kendisine Bursa'ya srgn emrini tebli etti (26 Ocak 1704 - 19 Ramazan 1115). eyhlislm'n evine gidip yolculuk hazrl yapmasna izin verilmedi; saraydan karak saray duvar dibinde onu bekleyen kadrgaya bindirildi. stanbul kadl 228 makamn taht zerindeymi gibi kullanan Ahmed Efendi ve isyandan beri emirlerin ba unvanm ve grevlerini havadan benimseyen ca milerdeki kymetli eyalarn Emni ayn anda tutuklandlar ve Ma-gosa'ya srlmek zere gemiye bindirildiler. eyhlislmlk makam Pamak-zde Ali Efendi'ye verildi ve selefim gtren kadrga, dnte Mehmed Efendi tarafndan srgne gnderilmi olan, drstlyle n yapm Kadasker Yahya Efendi'yi stanbul'a getirdi. Firari Hasan Paa, defterdarlk yksek makamnda birka hafta oyalandktan sonra Rumeli Belerbeyi makamna atand ve Hac Mehmed (nl tarihi) Paa geici olarak brakt defterdarlk grevine tekrar balad. Firr Hseyin Paa am, Bayram Paa Rakka Valiliine atandlar. Rakka Valisine ayn zamanda hac kervanlar emirlii de verildi (emirl hac). Bu srada hac kervannn Araplar tarafndan soyulmak istendii renildiinden, Bb- li Trablus sancakbeine yedi yz kiilik bir kuvvetle lde Br Ganem'e kadar kervana muhafzlk etmesi emri verildi. Benzeri bir emir Sayda ve Beyrut san-cakbelerine gnderilerek be yz kiilik bir kuvvetle Trablus sancakbeine katlmalar bildirildi; Acelon ve Kuds sancakbeleri de ellerindeki birliklerle hac kervanna muhafzlk grevine ardlar 229. Mekke erifi Said 230 ve en kutsal yerin eyhi olarak Cidde Valisi de kendi bakmlarndan kervan korumak iin ellerindeki btn
Bilgili adayn boda kakl yl saysn Raid kaydediyor. stanbul kazas mesnedine siklet veren. Raid, n, f. 30. 229 Bu hususta Acedon sanca&mfi gnderilen emir 26 Zilkade 1115 tarihlidir ve RAmi'nin na'snda No 619'da bulunmaktadr. No 622'de kervann muhafazas iin yaplan masraflar konusunda Msr Valiliine gnderilmi mektup yer almaktadr. 230 Rami No 576 ve 581-582'de Surre'nin gnderilmesiyle alakal erif Said'e gnderilen bir mektubu vermektedir; 1115 tarihli dier iki mektub -laidan biri Said'e, dieri babas Saad'a gnderilmitir ve Sale-i Yema-niye ve Misriye denilen vergilerin Cidde Valisine verilmesiyle alakaldr.
227 228

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

98

imknlar kullanacaklard. Cidde Valisinin khyas, Baltac Mehmed, bu dneme doru stanbul'a geldi ve uzun zamandan beri Vezir-i zamin zel tevecchnden yararlandndan, kendi Paas iin Msr Valilii, kendisi iin de Cidde Valilii bertlarn ald (23 Haziran 1704 - 19 Safer 1116). Nihayet Mekke erifinin bu makamda kalmas tasdik edildi 231. Bu dneme doru, Eflak'da dikkate deer bir yenilik gerekleti. stanbul'da asker birliklerin isyanndan da nce prensleri Duka' -nn basklarndan ikyetle Bb- li'ye bavurmu olan Eflak be-lerine kendi aralarndan bir hospodar (prens) semeleri izni verildi. Btn oylar Constantin Cantemir'in damad Mchel Rakoviza zerinde toplandndan kendisine, Sultan'n huzuruna kabul edilmeden nce, Divn'da deil, sahil kknde Eflak prenslii bert verildi (3 Ekim 1703 - 22 Cemaziylevvel 1115). Seimle Eflk prensinin belirlenmesi yerlemi usllerden bir sapma idi ve son isyandan beri Divn'da hkm sren kargaann bir sonucuydu. Vezir-i zam bakmndan Eflak'da Bb- li tarafndan mstebid bir prensin bulunmas veya onun yerine seimle bir prensin gelmesinin fazla endie verici bir taraf yoktu; onun bakmndan nemli olan, Sultan'n gvenini elde ederek iktidarna tehlikeli dman olabilecek kiileri Sultan'dan uzaklatrmakt. Bunun iin, saf ve dostlarnn tavsiyelerine pek kulak vermeyen silahdar brahim Be*i azledivermiti (16 Nisan 1704 - 11 Zilhicce 1115). brahim Be*den boalan grev, uhadar Abaza Sleyman'a verildi 232. Fakat, Vezir-i zamin hazinedar Mehmed'i Kzlar aas grevine getirmesi bu kadar kolay olmad. Vezir-i zam, Kzlar aas makam Valide Sultan'n birinci hadm Sleyman'a verildii takdirde kendisinin, sebebsiz olmayarak, uzun zaman Sadrette kalam amasndan korkuyordu. Tasavvurunu cce Hamza Aa aracl ile hazinedara bildirdi: Ne var ki, hazinedar Mehmed Aa, zayf mizal olmaktan ziyade fazla ihtiras sahib i deildi ve durumu hadm aasna bildirdi; o da Valide Sultan'a, Valide Sultan da durumu P-diah'a nakletti ve bylece Hasan Paa'nn korktuu bana geldi: Sultan, Sleyman aay Kzlar aas makamna oturttu. vezk-i Azamn ve dier birok grevlinin azli Hadm Sleyman bu makama oturur oturmaz, Vezir-i zamin iktidardan uzaklatrlmas iin Valide Sultan zerindeki btn teirini harekete geirdi.
Rami'd, ina. No 432'de Vezir-i Azam Krm Hannn mektubunda Sud'n ojlu thln Mekke Hrttliflndm ayrldn bildiriyor. 232 Rlkabdr uhadarn ytriai ald Tt kahrtci Fnak Osman rtkabdar oldu.
231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Kendisinin ve mahremi kozbaki (ceviz bekisi) 'nin entrikalariyle evvelce basit bir odun baltac (odun tayc) olan Girid Valisi Kalayl Ahmed Paa'y Kandiye'den gizlice artt. Basit bir bostanc tarafndan gtrlen Hatt - erifi okur okumaz, Kalayl derhal stanbul'a doru yola kt. Divnn top lant hlinde olduu gn (28 Eyll - 28 Cemaziylevvel) payitahta vard; saraya girince, Divn'm sona ermesini beklemek zere sofa muhafznn odasna alnd. Vezir-i zam Damd Hasan Paa ei Hatice Sultan'n sarayna gitmek zere yola knca, Kapucu-ba (ba mabeyinci) kendisinden mhr- hmynu almak zere peinden gitti. Onun gelmesini beklemek zere. Sultan, Kalayl Ahmed Paa'ya, mparatorluun en yksek iktidar makamna getirildiini bildirmek istedii yere, Badad kkne gitti. Ne sarayda, ne de ehirde tasarlanan deiiklikten hi kimse phe etmiyordu. Sultan Kke girip Vezir-i zamin yaklamakta olduu haber verilince, herkes Sultan Ahmed'in Damad Hasan Paa'y 233 greceklerini zannettiklerinden, kozbekinin odasndan kp kke doru ilerleyen Kalayl Ahmed Paa'y grnce hayretler iinde kaldlar 234. Sultanla akrabaln kendisini makamnda tutamad gibi bir hadm aasnn nfuzuna kar da koruyamad Vezir-i zam D-mad Hasan Paa, kars Hatice Sultanla birlikte Nikomedi'ye gnderildi; bununla beraber, Sultan, karsnn hanedana mensup bulunmaktan elde ettii gelirlere dokunmad gibi, kendisine de yllk krk kese tutarnda bir gelir tahsis etti. 235 Hasan Paa Ve Halefinin daresi On bir ay 236 devam etmi olan Dmad Hasan Paa'nn idaresi dnemi, Grcistan silerine kar alman sert tedbirler, Istanbulda ve snr boylarnda halk yararna inatlarla bir zellik tamaktadr, daresi dneminde Mingreli, Guriel ve miret halk vergi demeyi reddetmilerdi. Sarp dalarnn kendilerini her trl cezaya arplmaktan koruyacana inanarak
Morali bir Rum dnmesi olan Hasan Pasa Drdnc Mehmed'in damad ve ikinci Mustafa Ue nc Ahmed'in enitesidir. Belki de bir Padjsah'n damad ve iki Padisah'n enitesi olduu iin Osmanl ta rihileri bu sfatn hakim grdklerinden kendisinden Enite Hasan Paa olarak bahsetmilerdi. Hammer se Damadlgmi ne almay tercih ettiinden biz de kendisine uyduk (.N.). 234 Girit Valiliinden Vezir-i azam olan Ahmed Paa'nn lakab genellikle Kalayhkoz olarak Osmanl melliflnce gemektedir. Bununla beraber Kalayl da denilmektedir. Hammer bu ekli tercih etmitir. phesiz, hata ettii sylenemez (.K.). 235 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/100 -102 236 Damad Hatan Paa'nn Ver-i zamng Hammtr'in kaydettii gibi ay deil 10 ay gn unnuft r. 17 Kam 1703'di bu makama g* rn w 88 Eyll 1704'd atdmiitir
233

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

isyan bayran amlard. Mmkn mert&be itaat altna alndlar ve onlar itaat altnda tutmak maksadiyle Suriye snrndaki Amanus geidinin giriinde ve kt hretli Kubbeaa boaz yaknnda bir hisar in ettirdi. stanbul'da Valide Camii civarnda bir kkn temelleri emri zerine atld; tersanede byk bir deponun ve denizcilerin yararlanaca bir klann insna baland. Dmad Hasan Paa, masraflar kendisi tarafndan denen bir cami, frnlar ve pek ok maaza yaptrmt. Dier yaplar iin vezirlerin her biri er, eylet valileri ikier kese yardmda bulunmulard. yi ayarl stanbul parasiyle kt haital Msr ve Kmeli paralar arasndaki fark ortadan kaldrmay arzulayan Dmd Hasan Paa, bir emirname yaynlam ve bu emirnameyle Msr'da bir kt (halita bakmndan) Msr parasnn on buuk dirheminin iyi ayarl parann on dirhemine, Rumeli'de ayn durumdaki parann iyi ayarl parann yz dirhemde iki misline karlk olacan bildirmiti 237. Hasan Paa, eker ve Kurban bayramlar ve zellikle Hz. Peygamberin doumu zerinde titizlikle durmu ve bu sonuncusu iin okutulan Mevlide ulemy dav etiye kartlariyle armt 238. Azledilmesinden alt g nce, Sultan'm k doan (22 Eyll 1704 -22 Cemziylevvel 1116) kz Fatma'nn doum gn erefine verilecek ziyafet ve yaplacak enlii tertiplemiti. Bu prensesin ok saydaki kzkardeleri Sultan babasnn on be yl sren saltanat srasnda dnyaya gelmilerdi. Osmanllar hanedannn devam ettiricisi durumundaki ehzadelere kyasla prenseslere fazla ehemmiyet vermemekle beraber, ilk doan kzn doum gn allmam bir ihtiamla kutland. Esnaf loncalar, geitlerinin gzkamatnc olmas konusunda birbirleriyle yartlar; Marsilyal bir Fransz dnmesi olan Ali Paa'mn icad deniz zerinde hisar ve kaleler resmederek yanan hava fiekler enlie bir parlaklk katt 239. Avrupal devletlerin elileri ayr enlikler dzenleyerek memnunluklarn aa vurdular. 240 Halefinin D Yem Vezir-i zam Kalaylkoz Ahmed Paa, selefinin mparatorluu

100
Sayfa

Raid. II. f. 33. Msr'da kt para 70 dirhem ve istanbul'da 60 dirhem olarak basld. Bu davetiye (pusula) ekli Berlin Ktphanesi elyazmasnda bulunmaktadr. 239 La Motraye, I. s. 368, hatal olarak Temmuz ortasna doru diyor; bir baka hata yaparak Vezir - Azam Damad Hasan Paa'mn azlini Eyll sonu yerine Eyll balangcnda gstermektedir. 240 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/103 -105
237 238

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

yararl messeselerle donatmak ve devlete giderek kaybet tii saygnl kazandrmak iin sarfettii gayretleri rnek almaktan uzakt. Zeksnn imknlarn, giyiminde bir ihtiam* gstericisi ve yeni modalar sergileyicisi olmakta kulland. Kayseri yaknndaki Molo kynden bir kalaycnn 241 olu olan yeni Vezir-i zam, ykseliini, mparatorluk saraynda baltaclardan (odun tayc) biri olan amcasnn delaletiyle baltac sfatiyle girdii sarayn entrikalarna borluydu. IV. Mehmed'in Kzlar aas Yusuf Aa tarafndan himaye edilmi, nce kahveci-bala, sonra saka-baha atanmt. Kzlar aas Msr'a srgne gnderilince, Kalayl Ahmed onunla beraber Msr'a gitmiti. Orada yine onun itibr sayesinde Cidde sancakbeliini ve eyhl Harem mevkiini elde etti. Yedi yl sonra Msr'dan Krdis^an'a geti ve orada Van Valiliim ald; daha sonra Kapdan- Derya ve Bb- li Kaymakamlna atand. Peinden Lemnos'a srld, yeniden greve balad ve birbiri pei sra Sivas, Trabzon ve Kbrs adas valiliklerinde bulundu; ikinci defa Kaymakamla atandktan sonra Diyarbekir Valiliine geti, sonra Badad ve Adana Valiliklerinde bulundu. Daha sonra Azak kalesi kumandanl ile grevlendirildi; fakat kat takipilerden kurtulmak iin, Valide Sultan'm efaatiyle Bursa'da ikamet izni alncaya kadar sakland. Yine Valide Sultan'm mdhalesi sayesinde Girid Adas Valiliine atanmas gerekleti. Kozbekinin tahrikiyle stanbul'a arld ve Vezir-i zam oldu. Kendisine Kalaylkoz, yni kalayc cevizi lkab verildi 242. Kendisini glnletiren mnsz ve temelsiz gururu bu lkabla tannmasna yardmc oldu. Bazen Divn'a vezirlerin kallvi sarklarndan ayrlk meydana getiren tek srma bandl kallvi yerine drt srma bandl kallvi ile gidiyordu; bazen de tek bir gm bandl kallvi e Divn'da grnyordu. Ald idari tedbirler ehrin on iki frnnda has ekmek karttrmak, eitli rek satn yasaklamak, terlik, sark fiyatlarn tesbit etmek ve kk sandal tarifelerini dzenlemek gibi icrttan teye gitmiyordu. Kendi fikirlerine uygun bulmad Sultan'n emirlerini yarm yamalak uygulamaya koyuluyordu. An msriflii yznden ar borlar altna girmiti 243. Sonu nceden grmek
Kalayl (kalaya) lakab bu durumdan kaynaklanmaktadr. Paul Lucas, Second Voya*, Rouan, 1715; bu ad CalaiUers; Baltac'y da Atetati Khadice, OuacUf, tj. eklinde daftlttnnektadir. 243 Berlin Ktphanesi elyazmas yazarnn anlattna gre, Damad Hasan Paa, Vezir-i azam Kavanoz Ahmed Pasa'nn kendinden aa ma-kamlardaki kiilerden zor kullanarak hediye almak usln k^ttmgta, fakat Vezir-i azam olunca ayn usl uygulad. Yazar, Kalayh-koz'un hediyeler iin sarfettigi parann en az 300 kese olduunu hesaplamaktadr.
241 242

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

g deildi; byle bir idare uzun zaman devam edemezdi. Vezir -i zamlk makamna geliinden ay sonra, Kalaylkoz Ahmed Paa, beceriksizliinin cezasn 244 hak-edilmi? bir azil ile grd. 245 Kalaylkoz Ahmed Paa daresi Ve Baltac Mehmed Paa'mn Entrikalar Ahmed Paa'mn Vezir-i zamlk makamnda bulunduu birka hafta esnasnda, . Ahmed'in saltanat dnemi olarak ehemmiyetli denilebilecek herhangi bir olayla karlalmad. Osmanl yllklar da, ancak her vezir-i zam deiikliinde karlalan, tekrarland grlen olaylar kaydetmektedirler ki, bunlar da ikinci derecede ehemmiyete sahiptirler. Evvelki Vezir-i zam Dmd Hasan Paa'mn khyas tsmail Aa ve ba bakkulu (maliye ba memuru), birincisi yz, ikincisi yz kese paray hazneye demeye mahkm edildiler. Bununla beraber, biri ancak yz yirmi. teki seksen kese demekle kaldlar. Evvelce yz kese deyerek rahat kalabilmi olan kasab-ba, saray haznelerine evvelki hesap kapatlmayarak bakiye kald iddia edilen bin drt yz keseyi demeye mahkm edildi. Sultan Mustafa'nn iki mahremi, dnmeden syledikleri baz szler yznden balan vurulup canlarndan oldular. Dmd Hasan Paa'mn saraydan uzaklatrd silahdr brahim, affedilerek saraya alnd; ehrzor Valisi orlulu Ali Paa, Suriye'deki valilik grevlerini yeniden elde etti; Dmd Hasan Paa'nn khyas valilik makamn elde ettii Kbrs'a geti ve kendisinden nce o makamda bulunan selefi, sabk Vezir-i zam Rami Mehmed Paa, yine vali olarak bu makama en fazla gelir salayan Msr'a nakledildi: Zira, Bb- li'nin kabul ettirmek istedii Cidde Sancakbei Sleyman Paa'y, halk, tanmamakta srar gstermiti (8 Ekim 1704 -8 Cemaziylhr 1116). Rami Paa, erif Said'in hasmlarnn giritikleri hareketlerle iyice bozulmu bulunan asayiin salanmas iin bin kiilik bir kuvvetle Mekke'ye gnderilen Ouz Be*e grevinde yardmc olmas yolunda emir ald. erifin ikyetleri zerine eyhlislm bir fetva vermi ve Hz. Muhammed dneminden beri Mekke muhafz silah sesleriyle rahatsz edilmeyecei dikkat nazarnda tutulduu halde, Mekke erifi bar yoldan dmanlariyle
Osmanl tarihilerine gre Kalaylkoz Hammer'ln belirttii gibi gv -Hkllflndu tr ultcUlmanftlr. Aslin atbsbi. eyhlislam Pasmak-zadeyi ihtill tertibiyle sulamaya kalkmasdr 245 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/105 -106
244

Sayfa

102

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

RAmi'nin tnsa'sna Arab krfezinde kaptan Coleroft kumandasndaki bir laflUz gsmisinm yamalanman hfilrfrTifla Vezlr-i zam'tn tarif Sald's yadiC bir maktup bulunmaktadr, No 602. 247 Kestane karas tabir olunan frtna, Raid, II, f. 36,
246

Sayfa

103

anlaamad takdirde silah kullanlmasn meru saymt. Yeni Vezir-i zam btn valilere Sultan'n tebaalarna iyi muamelede bulunmalarn ve onlar korumalarm bildiren adalet emirleri (evmir-i adalet) gnderdi. nc Ahmed, yaynlad bir Hatt- erifle, altndan dokunan elbiseler kullanlmasn yasaklad ve altn rme kantarma kullanlmasnda yalnz birinci derecede makam sahiplerine izin verdi. Bu dnemde birka deniz felketi halk efkrn megul ediyordu 246. nce stanbul limannda bir Fransz gemisinde kan yangn can ve mal kaybna sebeb oldu. Yapm tamamlanm olan yksek bordal bir geminin birka gn sonra denize indirilmesi bu felketi unutturmuken baka bir felketle karlald. Osmanl donanmas, Bb- li'nin Azak denizinde Taman boaz giriinde yaptrd hisnn korunmas grevini tamamlayp stanbul'a gelmek zere yolda bulunduu srada, Kefken liman aklarnda korkun bir frtnaya yakaland. Yalnz dokuz kadrga ve amiral gemisi stanbul limanna girdi. Btn dier gemiler, dn bu meyvenin olgunlamas dnemine rastlad iin, Trklerin kestane mevsimi feti dedikleri k dnm frtnasiyle parampara oldu 247. Bu felketten birka zaman sonra, stanbul'da, yalnz denizin karaya att yz livrelik bir mersinbal meselesi zerinde konuuluyordu. Sultan'n bu muazzam yarat tarttrd gn, Vezir-i zam da Yal Kk'ne gitmiti. Yardmclarna Sultanla aralarnda geen mahrem konumalar aznda bakla slatmadan anlatmay det edindii salonda (misafir odas) bulunuyordu. Konuma balktan alnca, hikyeler, fkralar anlatmaktan holanan Vezir-i zam konutu: Kaptan Paalm zamannda, buradan Eyb'e kadar uzunluu olan (bir m) bir balk yakaladlar. Bu szlere kar hi kimse phe ettiini belirten bir^ifdede bulunmak cesaretini gstere mediinden, devam etti: Pdih, miyyetimin okluunu grnce hayretten kendisini alamad (Girit'ten miyyetini ve eyalarn getiren kadrgalarn limana girdii gn). Pdiha bu grdnz bir ey deil, dedim; bir zamanlar ahsmn etrafnda bir miyyet dnyas vard, hizmetkrlarm maher gn kalabaln dndrecek kadar oktu. Vezir-i zami dinleyenler saygl bir sessizlii muhafaza ettiler. Nihayet, vnmekte iyice ileri giderek, memleketinde karde ocuklarndan birinin fazlasiyle zengin olduunu ve fakirlere ylda bin kese para dattn anlatt.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Orada hazr bulunan silahdar Sleyman Aa ineleyici bir tavr taknarak din emir olarak zektn sahip olunan servetin krkta biri olmas gerektiini ileri srd ve Vezir-i zamin karde olunun krk bin kese paras bulunduu neticesini kard. Sleyman Aa Kaayhkozla sk fk dosttu, fakat entrikac Baltac Mehmed Paa'nn Kalaylkoz tarafmdan eski Kzlar aas Yusuf u Msr'dan geri araca yolunda kard rivayete inanm ve eski dostluk gizli bir dmanla dnmt. Kapdan Paa Baltac Mehmed, baltac olarak sarayda kaldklar srada Kalaylkoz Ahmed Paa ile iyi dosttu; hilebaz ve entrikac olan Mehmed Paa, dostu Kalaylikoz'un ar ve basit zeksn o zamandan beri tesir altna almt. Ba silahdar olunca, Sultan'm dmd, evvelki Vezir-i zam Dmd Hasan Paa onu saraydan uzaklatrmaya alm, fakat bu proje onun azline mlolmutu. Yeni Vezir-i zam tarafndan Kapdan- Deryala ykseltilmi, Baltac en kt nankrl gstererek kendisini himaye eden Kalaylkoz'un dn el altndan hazrlamt. Bu ii baarabilmek iin nce Vezir-i azamn khyalnda bulunmu, sonra Ba silahdar nvaniyle bu grevden uzaklatrlmt. Bu olaydan beri de hakszln intikamn almak iin yanp tutuuyordu. Baltac Mehmed, gayretlerinin mkfat olarak ona ileri nazrln vadetmiti. Baltac, Kzlar aasnn Vezir-i azama dmanlndan emin olunca, hemen eyhlislm ve Vezir-i zam'n yaknlar arama nifak soktu. Kendisine kar kurulan tuzaktan pheye dmeyen Vezir-i zam Kalaylkoz, ey-hlislm' isyan hazrlaycs olarak Sultan'a ihbar etti. nc Ahmed iddiasn isbata davet edince, halkn eyhlislra' aka sulamakta olduu cevabn verdi. Byle bir cevap Sultan'a o kadar nho geldi ki, Vezir -i zam bylece son isyana katlm olduunu hatrlatm oluyor ve tabii, bulunduu makama gelininin izahn da yapm oluyordu. nc Ahmed, bu rivayet hakknda ne dndn Kzlar aasna sorunca, Kzlar aas bunu intikamn almak iin frsat sayd ve btn bunlarn Vezir-i zamin iftiras olduu yolunda Sultan'a temint verdi; ayn zamanda, eyhlislm' aleyhindeki sulamadan haberdr etti. Baltac Mehmed Paa, eski arkadann mahvn salama balamak iin, Sultan kendisine ilk sulini tekrar sorduu takdirde, eyhlislm'n isyan hazrlad haberini Yenieriler kurmay heyetinden elde ettiini sylemesi tavsiyesinde bulundu. Vezir-i zam, yazk ki bu me'um tavsiyeye noktas noktasna uydu. Sultan, bunun zerine, Yenierilerle fazlasiyle alkas bulunduunu bildii Kapdan- Derya Baltac Mehmed Paa'ya meseleyi at. Mehmed

Sayfa

104

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Paa, meseleyi tam olarak renip cevap verebilmek iin bir gnlk mhlet istedi. Baltac, Yenieri feriki TortunVya gitti, gizli kalmas kayde, Vezir-i zamin Yenierilere iftira ettiini, Sultan'm Kalaylkoz'un makamn kendisine ayrdn, Vezir-i zam olunca onu Yenieri aalna ykselteceini, Sultan kendisine bir ey sorduu takdirde Vezir-i zamin Yenieri kurmay heyetini isyana tahrik ettiini ve kendisi mstesna, kurmay heyetim ele geirdiini sylemesini tenbihledi. Tortumlu bu ekilde davranmay kabul etti. Ertesi gn Kapdan- Derya Mehmed Paa, Pdiah'a gizli hareketlerin izi zerinde olduunu, Yenieri Paa'snn kendisine baz snrl bilgiler verdiini, bunlar da sylemek istemedii hlde azdan kardn, Pdih tarafndan sorulduunda her eyi anlatacan bildirdiini belirtti. Yenieri Paas Tortumlu, Pdihn huzuruna karlnca, Kapdan Paa tarafmdan kendisine ezberletilen yalan cesaretle tekrarlad. Bu grme sonunda III. Ahmed, hilebaz Mehmed Paa'ya vermek zere, Kalaylkoz Ahmed Paa'dan mhr aldrd (25 Aralk 1704 - 27 aban 1116) 248. zellikle Baltac adiyle tannan ve selefi gibi sarayda bu sfatla alm olan Mehmed Paa, Osmanl yllklarnda adlan geen vezir-i zamlann en becerikli ve en tehlikelisi oldu. Yenierilerin ferik Paas Tortumlu Yenieri aalna getirildi; Ba silahdar Abaza Sleyman Aa tulu vezir rtbesi ve Haleb Valisi bertiyle saraydan kt; Marsyali 249 ve Abdurrahman adn alarak ihtida etmi olan Jouvin Mazarque Kapdan- Derya makamn elde etti; birinci oda hizmetkr, daha sonra Vezir-i zam 250 olan AK, silahdar rtbesiyle Abaza Sleyan Aa'nn yerini ald; evvelki gibi daha sonra Vezir -i zam makamnda grlecek olan orlulu Ali kubbealt vezirleri arasna katlmak zere Suriye Trablusu'ndan arld. avu-bai Trk Ahmed, Khya be Osman'la iyi geine-mediinden ve divann ortasnda hasmna kt szler sylemekle kalmayp hanerlemeyi tahrik ettii ve klcn knndan kard iin grevinden uzaklatrld. Kahya be Osmanla att iin, tarihi Hac Mehmed de defterdarlk grevinden alnd. Bununla be raber, defterdar olarak, bir ay sonra, drdnc defa grevine balad. 251

Rid, n, f. 38-40. Bu entrikay teferruatiyie hikAye etmektedir. Talman ve La Motraye'n raporu. Son ad geen Marsllya bir kasabn olu. 250 Petenvardein sava meydannda ehld oldu. 251 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/106 -110
248 249

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Selim Giray le Firar Hasann lm Krm'da drt ayr zamanlarda 252 en yksek makam igal etmi ve bu memlekette yirmi drt yl saltanat srm olan Selim Giray 22 Aralk 1704'de (24 aban 1116) lmt. Geride on kz ve on olan evld brakmt 253, bunlardan biri Gazi Giray hanlk makamnda onu takibetti; kardei Kaplan Giray kalagay atand. Gazi Giray ad, Kosova sava gn ortaya koyduu byk deerden tr mehurdur; yazd iirler de onun fmparatorluk irleri arasnda hal tercmesini kabul ettirmitir 254. Selim Giray'n lm olay ile daha az nemli olmayan iki kiinin lmlerine az zaman nce karlald. Bunlardan birincisi Ko-vanos lkabl Rus Ahmed Paa'dr. Asilerin en yksek makama getirdikleri Kovanos, Sakzadas'ndan srgne gnderildii Lepanto Valiliinde, elli yanda ld 255 . kincisi, Rumeli ordu kads ve ulem reisi, babas gibi Sultan'm hekim bahnda bulunduktan ve kere Rumeli ordu kadl makamn igal eden Yahya Efendi, 2 Mays 1705'de (8 Muharrem 1117) ld. z ve sz bir, saray muaeretine az yatkn olan Yahya Efendi, siyasetin ekil deitiriciliine uymaktan da uzakt 256; evvelce II. Sleyman'n saltanat srasnda, srf ak szll yznden Vezir-i zam Mustafa Kp-rl'y Belgrad fethinden sonra drmek isteyen Kzlar aasnn entrikalarn aa vurmutu. Yahya Efendi bu vesileyle ulemnn basma geerek saraya gitmi, orada Kzlar aasnn yalvarlarna aldrmadan Sultan'n diresine kadar giderek entrikacnn ortadan kaldrlmas iin bir idam ferman vermesini istemiti; Kzlar aas bu durumda Sultan'n ayaklarna kapanmaktan baka re bulamam, Sultan da onu saraydan uzaklatrmakla yetinmiti. Gazi Giray Krm'da makamna henz yerlemiti ki, Bb- li tarafndan ona, kuvvetlerini Oczakow Valisinin kuvvetleriyle birletirmesi ve Ruslarn Kamanie'yi almak tasavvurunda olduklarna dair stanbul'da alman haberin
lk defasnda 17 yl, kincisinde 6 yl 11 ay, nc defa 6 yl 8 ay, drdnc defa 2 yl ay. Sebesseyar, f. 205. 253 Devlet Giray, Saadet Giray, ehbaz Giray, Gazi Giray, Kaplan Giray, MengU Giray, Maksud Giray, Safa Giray. Sahib Giray, Adil Giray, Sebesseyar, f. 203. 254 Gazi, afii'nin Hattercmeleri, No 101. 255 Vezir-i izamlarn Haltercmeleri, yazan: Daverafia -zade mer. Ra-id, n, t. 43. 256 Nefsul-emr ne ise ondan hri kelam tefevvuh ve sevmedii ademe berat maslahat izhar hsni tevecch etmezdi; Hammer bu metnin sonunda yani diyerek Franszcasn veriyor ki tercmenin tercmesi u ekilde olabilmektedir: Azndan maksatsz hibir sz akmaz, ilerini hmal ettiklerinden tr nefret duyduklarna kar tavrlar hogrc deildi (.N.).
252

Sayfa

106

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

teyidi geldii Oczakow Valisiyle birlikte hareket etmesi emri gnderildi. Bu arada Baltac Mehmed Paa, Azak denizinde Taman boaznda in ettirilen yeni hisarn tahkimatnn hzlandrlmasna nezretiyle yardmc olmak zere Kapdan- Dery'ya dokuz kadrga ve on kalyonla Karadeniz'e kmas emrini verdi. Ksa bir zaman sonra (23 Temmuz 1705 - 1 Rebilhir 1117), Suriye'den bir baka can skc haber alnd. am Valisi Firari Hseyin Paa, Trablus Valiliinde bulunduu dnemden beri besledii kinle takibettii Koleib aireti eyhine kar yrm, hac em-rinin kendisine kuvvetleriyle katlmay reddetmesi zerine, kendi kuvvetleriyle sayca stn Araplara saldrm, hayatnn son nnda Firari lkabn dorulamak ister gibi, kaarken canndan olmutu 257. Zaten, birka yksek dereceli memurun firari veya kaak hareketlerde bulunmamas ok ndirdi: Hseyin Paa'nn lmnden bir yl sonra, hac emrinin kendisi, Mehmed olu Krd Bayram, Suriye'den Krm'a kat; Maabe Mahmud Efendi, Baltac Meh-med Paa aleyhine Pdiah'a gnderilen arizeye imza koyanlardan biri olarak takibata urad, kendisini srgn yeri olan Sinop'a gtrmekle grevli avuun elinden kurtularak saklanmay baard; Selanik vergi tahsildar da kendisini adalete teslim edecek olan avuun stanbul'daki evinden kat. Btn bu kaaklarn en hretlisi, son ihtillin nde gelen elebalarndan vezir Hasan Paa, iki yl sonra, vezir-i zam olmay aklna koyarak Msr Valiliini reddetmeyi bann cellda teslim edilmesiyle dedi. 258 Vezir-i zamla orlulu Ali Paa'mn Atanmas Sadret makamna ykselmesini ancak kendi entrikalarna borlu bulunan Baltac Mehmed Paa, bir sre sonra, iktidardan geldii gibi gidecekti. dareci kabiliyetleri ortann stne kmamakla beraber, bir entrikann ak*ve yrtlmesi iin gerekli vasfa, ince ve an derecede maharetli bir zekya sahipti. Fakat yksek ehemmiyetteki memleket ilerini yrtmekteki kabiliyetsizliinden ayn olarak, kabahati Sultan'm yaknlar olan ve saraydan uzaklatrlmalarnda byk yarar grd silahdr Ali ve Sultan'n devlet ilerinde sa eli durumundaki sr ktibi brahim'in 259
Raid, n, f. 43. Beni Koleib aireti mensuplar haclar kervanna ve eya nakli iin zorunlu develeri saklyorlard, bunlara Arapcada Sauna Trke'de Salma ad veriliyordu. 258 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/110 -112 259 Hammer, ibrahim'in Sultan'n nezdindeki grevini (kabine sekreteri) olarak bildirmektedir. Bir bakma
257

Sayfa

107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

zerlerine atmak maksadiyle, yrtlmesi gerekli ileri bilerek ihml ediyordu. Yenieri aas Tortumlu'nun azlinin hangi entrikaya dayandm bilen III. Ahmed, Baltac Mehmed Paa'y snamak istedi ve idaredeki kargaann nereden kaynaklandn sordu. Baltac: cYar-dmcsz olunca iyi idare etmek mmkn deildir, dedi, tarlay iyi srmek iin, bir ift gl kz gerekir. Bu szleriyle silahdr ve ktibi kastediyordu. Fakat bunlarn her ikisi de eyhlislm'n yolunda kiilerdi ve Baltac Mehmed Paa'nn idare kabiliyetsizliinden phe etmediklerinden bir frsatn bulup bunu Sultan'a bildirdiler. Kendisinin tahdit altnda bulunduunu bilen Baltac, yeni entrikalarla bunu nleyebileceini sand; fakat, bu sefer kendi tuzana kendi dt. Casuslarndan biri olan becerikli sahtekr Amber Mahmud, Sultan'a imzasz bir arzuhal gnderdi; bu arzuhalde Sultan'n ktibi brahim'den ikyetlerini bildirdikten sonra, yazdklarm, btn ilimlere inanmak gerekirse, brahim bulunduu mevkide kaldka asayi ve intizmn kurulmasnn imknsz olduunu syleyerek bitiriyordu. On kese para verilerek elde ed ilen Sultan'n yaknlarndan dilsiz Mahmud, arzuhali, kendi diresine kap altndan atlm olduunu syleyerek ve bir baltacnn zerine bu iin suunun atlmas gerektiini ileri srerek Sultan'a verdi. Fakat, bu entrikann srrna ap kalan III. Ahmed, dilsizi saraydan kovdu ve baltacy bu evirilen dolaptaki paym itirafa zorlad ve Vezir-i zam' azletti. Baltac Mehmed Paa'y orta bahedeki kke artt, orada Kzlar aas kendisinden mparatorluk Sadret mhrn ald ve derhal silahdr orlulu Ali Paa'ya verdi (3 Mays 1706 - 19 Muharrem 1118). Baltac'nn Sakzadas'na srgne gnderilmesi cezas, mahvna ahdettii ktip brahim'in efaatiyle kaldrld ve vali pyesiyle Erzurum'a gnderildi. 260 Basra'da Karklklar orlulu bir ifti veya berbehn olu 261 olan yeni Vezir-i zam hizmetkrlktan uhadarla, silihdrla ykselmi, sonra silahdr ve Sadret Kaymakam olan vezirlik makamna gelmi, Sadret Kay-

108
Sayfa

bu grev, devlet bakanl genel sekreterlii karldr. Fakat, grevin saraydaki ve devlet ilerindeki zellii hrfnmn^yn Sr Katibi deyimini yerinde bulduk (.N.). 260 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/112-113 261 orlulu bir iftinin olu. Faul Lucas, Second Voyage, I, fi - 116. Can-temir, Ahmed M., n, f. Ali Pasa'nn orlulu bir berberin ogh okluunu sylyor.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

262

Kurban oldu. Raid, H, f. 47.

Sayfa

109

makamlndan bu son grevine, Trablusam Valiliine atanmt. Suriye dnnde ikinci defa olarak Silahdruk grevine balamt. orlulu Ali Paa, her zamanki trenle siyah samur krkten hiTafc-ler giydirilerek makamna oturdu. Ald ilk nemli haberden birka, orlulu Ali Paa'ya Basra yaknndaki Arap airetlerinin isyan ettiklerini bildiriyordu. Bu airetler, Frat kenarndaki eyletlerin Paa valilerine itaati yine reddediyorlard. syan edenler, byk Montefik airetinin l Araplanyd. Bunlar, Basra'nn Osmanllar tarafndan fethinden nce de orada drt kasabaya sahib bulunuyorlard. Kanun Sultan Sleyman onlarn eski mlkiyetlerini tasdik etmi ve karlnda airetlerinden ald drt yz svariden oluan bir birlik kurmu ve bu birlie civar tarla ve kasabalarn muhafazas grevini vermiti; o dnemden beri bu kasabalarn ahlisi hazineye iki abasis (bir abasi krk aka hesab ediliyor) vergi dedikleri gibi bu mikdar yz palmiye iin veriyorlar, ayrca arazi bir admna karlk da bir abasi, yni yirmi aka dyorlard. Her y Paa haznesine yetmi sekiz veya seksen kese br mebla getiren bu vergi valiler tarafndan almyor, valiler de, her yl eref elbiseleriyle bu blgenin sakinlerini ve onlarn hasadn korumakla grevli Montefiklerin Arap svarilerine be yz tornan (bir tornan on alt kuru) veriyorlard. Bu vergiden ayr olarak Mon-tefikler Frat adalarnn ekim hakk olarak ylda veya drt yz kese tutarnda bir vergi de dyorlard. Fakat, son sava srasnda (1690 - 1102), Basra Valisi Ahmed- Paa bu adalarn mlkiyetini zerine geirmi ve Osmanl teb'alarna yle bir bask yapmt ki, ayaklanan halk Paa'y da, birliklerini de katletmiti 262. Paann yerine gelenler, halefleri, Bey-zde Ali Paa ve A Mehmed Paa bu vergiyi tekrar tesis etmeyi baaramadlar ve yeni Vali Halil Paa'nn yerine bakan geici idareci vali gelmeden nce muhafz svarilerin cretlerini vermeyi reddedince, arpma yeniden btn iddetiyle balad. Montefiklerin reisi eyh Maghanis, Halil Paa'nn khyas tarafndan drt defa malub edilince, galibden af dilemek zorunda kald. Khya, dris ve Rid airetlerinin reisleriyle istiare ettik* ten sonra Montefik Araplanna kumandan olarak eyh Nassir'i atad. Fakat, eyh Moghanis'in tevikiyle airet bu Nassir'i kabul etmeyince, valinin khyas beinci defa olarak l Araplaryla savaa girdi ve onlar iki karlamada yenilgiye uratt. Yiyecek sknts balaynca, Osmanl ordusunun bir ksm dald, atl

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

levend-lerin hemen hepsi Badad'a dndler ve khyann emrinde sadece birka bin asker kald. Evvelki baarlarndan gurur duyan khya, bu zayf kuvvetle kendisinden sayca stn dmana kar yrd; fakat, tam bir yenilgiye urad. Bunun zerine galipler bir ekirge srs gibi Basra ve civarnn zerine atlp btn blgeyi yama ve tahrib ettiler. Btn bu olaylar stanbul'da duyulunca, yeni Ve-zir-i zam, si airetleri ortadan kaldracak ordunun seraskerliine Badad Valisini atad. orlulu Ali Paa'nn iktidara gelii, selefi vezir-i zamlarm iktidara gelilerinde olduu gibi, zellikle vezirler arasnda birok deiiklie yol at. Bu deiikliklerden olmak zere, Bb- li'nin Vi-yana'da evvelce maslahatgzarln yapm olan brahim Paa Negropant Valiliine geti; daha sonra vezir-i zamla ykselecek olan Kprl-zde Numn Paa Kandiye Valiliine atand. 263 Sultanin Geici Gzdesi mparatorluun gney ve kuzey snrlarnda iki yldan beri skneti bozan olaylarn Sultan'n ruhu zerinde vcuda getirdii in tiba, kendisini baba olarak hissetmekten gelen mutluluk duygusuyla bir dereceye kadar silindi. Saltanatnn ilk ylnda kz, erkek olmak zere alt ocuu 264 . olmutu. olu Mehmed, sa ve Ali lmlerdi ki, bir Rus esir kadndan olma ehzade Selim'in doumu, yeni nazlara yol at ve o srada Sultan'n clusunu tebrik greviyle yabanc devlet elilerinin gelmeleri bu sevinlere ayn bir renk katt. Hayatnn bu dneminde nc Ahmed, mevsimlere gre saraylarda oturuyordu; bazen ehrin merkezindeki Karaaa saraynda, bazen de limann teki ucundaki sarayda kalyordu. Sras gelince de, mhr ile kapal tuttuu mparatorluk silah kollek-siyonunu seyre gidiyordu. Bu gibi ziyaretlerinde ve gezintilerinde yaknlarndan yalnz , kl, palto ve zengi tayclar, sarayn ve devletin byk subay, Ba silhdr, Vezir-i zam ve defterdar ve dier drt ahsn refakatinde yryordu. ou kere de Valide Sultan'n ve harem kadnlarnn topluluunda birka gn geirmek iin stanbul bendleri havzasna gidiyordu. Vezir-i zamin khyas, Sultan'a Valide Sultan'n kknde olaanst bir muamele gsterdii ve kendisini ieklenen ve muhteem
263 264

Sayfa

110

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/113-115 Fatma. Mahnnd, tsa, Hatice, Rukfye re Salim.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

bir tabiatn verdii zevke brakt srada, istanbul'da yeni bir ihtill patlamak zere olduu tehdidini hissettiriyordu (2 Temmuz 1705 - 10 Rebilev-vel 1117). 265 Yeni Bir syan Korkusu Son isyanda faal rolleri bulunmakla sulanan pekok saydaki arkadalarnn, kap yoldalarnn yokedlmelerinden fke duyan Yenieri ve Sipahiler, Sultan Byezid CmTinde toplanmlard ve Etpazar'n hareket noktas sayarak gidip Orta Camide (Sultanah-med) toplanmay gryorlard. Frtnay nlemek iin, Vezir-i zam, Sultan' ve khyay devlete bal kalan yirmi bin Yenierinin savunmay vadettikleri payitahta alelacele ard. Dier taraftan bostanclar da saray silere kar korumaya kararl grnyorlard. Gerekten de khya ve Yenieri aasz tarafndan idare edilen sdk Yenieriler sileri datmay baardlar; aralarn dan az bir blm 266 ellerinden silahlan alnarak idam edildiler ve iki kubbe veziri, Hseyin Paa ve Hasan Paa'nn drad, bir evvelki vezir-i zam, silere akl hocal ettiklerinden phelenilerek birincisi Kos', ikincisi ise Lemnos'a srldler. 267 ran'n Ouzbeler Prensinin, Venedik, Avusturya Ve Rakoczy'nin Elilik Heyetleri Tahtn bylece kuvvetlendiren Sultan, clus tebriki ile grevlendirilmi olan Nahcivan Valisi Murteza Kulikhan' eli sfatiyle byk bir memnunlukla kabul etti. Bb- li, ran elisine ikametgh olarak ah- Hbn kkn tahsis etti ve birliklere cretlerinin ilk denmesinden, bu kkten mtd merasimle alnp Sultan'n huzuruna kmaya gtrld (15 Ocak 1706 - 30 Ramazan 1117). Trkiye'den hareketinden nce, Vezir-i zam ran elisine, Boaz'n Asya kysndaki hisarn yaknnda bulunan Amca-zde Hseyin Kprl'nn yalsnda bir ziyafet verdi. Grltl bir musiki ve etrafn gzellii, bu ziyafet ve enliin balca dikkati eken zelliklerini oluturdu; zira Bostanc Mehmed Paa, eliye, Boaz'm gzelliklerinin dillere destan arba ve Isfahan bahelerininkinden kat kat
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/115 Motraye 50 kii diyor. 267 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/115 -116
265 266

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

ekici ve Trk musikisinin Iran'nkinden stn olduunu isbatlamak istiyordu. Bir ay sonra (5 Haziran - 22 Safer) Ouzbelerden ve Venedik'ten yeni balyoz tarafndan Bb- li ile mevcut bar anlamasn 268 yenilemek greviyle birer elinin gelmesi, payitahtn dikkatini ekti. Raguza elisi ise, gecikmi olan son yln vergisini on iki bin dukaya 269 ykseltilmi olarak senatonun clus tebrikiyle birlikte getirerek, Avusturya'nn olaanst elisi, Quarient de Rall ile birlikte stanbul'a girdi (22 Ekim - 4 Keceb). Avusturya elisi, Bb- Ali'ye hkmdn I. Joseph'in tahta km olduunu ve yeni mparatorun iki millet arasnda hkm sren iyi ahengin giderek daha kuvvetlenmesi arzusunda olduunu bildirmekle ayrca grev lendirilmiti. Avusturya elisi Quarient, kendisinden nceki Avusturya elileri gibi, stanbul'a girmek istemi, fakat Bb- li iki kk ehzadenin, s ve Ali'nin 270 , lmlerinin saray matem iinde braktn ileri srerek buna kar kmt. stanbul'daki ikameti srasnda Avusturya elisi (murahhas), Vezir-i azamla Durazzo limannda bir geminin zapt ve Kecskemet'de birka Trk tacirini zarara sokan yama olay ile snr zerinde in edilen birok ardan in edilmesinden sonra ortaya kan anlamazlklar zme balamakla grevli bir komisyon oluturulmas konusunda grmelerde bulundu. Bununla beraber, bu anlamazlklar yalnz y sonra baron Nehemble Bb- li tarafndan bu meselenin takibiyle grevlendirilen Belgrad Paas arasndaki bir konferansta zme balanm oldu 271. Avusturyal diplomatn btn faaliyeti, zellikle, Bb- li'yi, Dvan' Rakoczy lehine evirmeye alan ve olanca itibariyle Macar silerini destekleyen Fransz elisi Ferriol'un projelerini boa karmada kendini gsterdi. Ferriol Bb- li'nin nazrlarn ve Sul-tan'i kendi dvasna kazanmak iin hatrat kaleme alm, Trk-eye tercme ettirerek eyhlislm ve Kzlar aasnn aracl e Sultan'a gndermiti. Bu hatratlardan karlkl konuma (diyalog) tarznda kaleme alnm olan birinde, yazar, Ali adnda bir ranl ve Musa adnda bir Osmanlnn azndan

112
Sayfa

Raid, U, t. 49. Ouarient'ln raporuna gre. Venedik elisi 12 Ekimde kabul ediliyor ve bu da Raguza elisinin huzura ayn y.^Tnfda kabul edilmi olduunu belirtiyor; Raid 6 Receb diyor, ki bu da iki gnlk bir hataya yol ayor. 269 Raid, t 50. 270 isa, 10 Safer s'de (24 Mays 1706); Ali 3 Cemaziylahr (12 Eyll 1706) tarihtde ld 271 Zabt varakas 15 Muharrem 1121 (25 Mart 1709) tarihin
268

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Ouarient'in 24 Ekim 1706 tarihli raporu. Trke tercmesi hala stanbul'da bulunuyor. La Motraye, I, s. 378 ve Talman'n raporu. 274 Motraye, I, s. 383. Talman'n RaporU
272 273

Sayfa

113

sert, fakat ll kelimelerle vezir-i zamin 272 belirsiz politikasn knyordu; vezir-i zamin btn kt huylara sahih bulunmasna karlk hibir fazileti olmadn sylyordu, ngiltere ve Hollanda aleyhinde veritiriyordu. Quarient*in Fransz elisi Ferriol ve Bb- li'nin dahiliye nazrnn hareminde bulundurduu casuslar bir yandan aznlk ve cizvitti, aralarnda bir de Alman dnmesi olan Fatma adn alm olan bir kadn vard. Fransz elisi, Avusturya murahhasndan drt ay nce bir pro-testan misyoneriyle birlikte stanbul'a gelmi ve Balat'ta Macar Saray denilen bir eve yerletirilmi bulunan Rakoczy'nin murahhaslar Papay ve Horvath' olanca gcyle destekliyordu; bu murahhaslarn yerletirildikleri Macar Saray'nn bulunduu Balat'da her admda bir meyhane vard ve semtin insanlar sefahatlerin en irencine kendilerini kapp koyuvermilerdi; ayn eve evvelce Tran-svanya elileri yerletirilmilerdi. Sultan'n huzuruna kmaya giderken, kendi mill kyafetlerini brakp Trkler gibi giyinmilerdi 273 . Vezir-i azama iki bin duka, iki byk ince altn klesinden oluan hediyeyi sunmular; khyaya ise bin duka, Valide Sultan'n Kzlar aasna birka altn ubuk vermilerdi. Huzurda Sultan'a Avusturya mparatoru, Eflak Prensi (voyvoda) ve Rus ar1! aleyhine dzenlenmi bir muhtra sundular; ar*, bu muhtrada isve ve Polonya'y istil etmekle suladlar (26 Temmuz 1706). Son Viyana muhasarasnda hazr bulunan ve Macar silerinin ihtirasl amatalarnn yabancs olmayan ranl ilim adam Reis Efendi Ebubekir, bunlara kar, pheci bir zekya sahip bulunan selefi Abdul Kerim Efendi'den daha az lehlerinde grnd. Abdul Kerim Efendi, Almanca, Trke ve Macarcay ok iyi bilen ve bir mddet nce Taman boaz 274 giriindeki Yenikale hisar inatn idare eden talyan dnmesi (mhendis Golappo de Modene) Ah-med'in vazife almasnda btn nfuz ve itibrn kullanm; ayn himayeyi Fransz ajan Desalleur*den de esirgememi, Fransa saray onu Rakoczy*ye yardm iin grevlendirdiinde, Ferriol'un Toe-koeli nezdinde onu desteklemesi gibi, kendisini komiser olarak kabul ettirmekte elinden geleni esirgememiti. Bir yl sonra, Sultan'a bir mektup, Vezir-i zam, khyas, eyhlislm ve Maurocordato'ya hediyeler vermekle grevlendirilmi Rakoczy'nin yeni bir murahhas heyetinin istanbul'a geldii grld. Vezir-i azama verilecek olan pike krkbe altn lira, khyannM

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

on, dier iki devlet ileri gele-ninld ise on bin duka idi. Rakoczy Bab- li'ye hitaben yazd mektupta Macaristan diyet meclisinin Onod'da toplandm, imparator I. Joseph'in bu memleket zerindeki haklarnn kaldrlm olduunu ve bu arada Macaristan'da ister krallk, ister cumhuriyet hkim olsun kendisinin nib iln edilmi bulunduunu, nihayet Transilvan-ya'nn kendisini prens tand bildiriyordu. Ayrca, isve Kral XII. Charles'in protestanlar partisini tuttuunu ve onlan haklarn savunmalar iin silahlandrdn haber veriyordu. 275 Bb- Ali'nin Rusya, Polonya Ve Fransa le Mnasebetleri Bb-i li'nin Byk Petro'nun en ufak hareketlerini srekli kollamasna ve birbirlerine kar tehdid edici tavr elden brakmamalarna ramen, zellikle snrlarda baz kalelerin insndan beri byle srp giderken, iki mparatorluun hkmdarlar, kesin bir snr belirleme kararma vardalar 276. Fakat, bu husus, Trk ve Rus komiserler arasndaki uzun mnakaalardan sonra gerekleebildi. Bu mnakaalarn da sebebi akt: Trkler, Rusya'nn snrlan olarak Dniyeper nehrinin kylarm kabul ettirmek istiyorlard; Ruslara gelince, bu snrlan Bog nehri kylarna kadar ekmek iddia -sndaydlar. Bununla beraber, Bb- li bu anlama ile kendisinin gvenlik iinde bulunduu kanaatine varmad ve her yl kadrgalardan oluan bir filo, ar'n bu blgede yaptrtt tahkimat kollamak greviyle Karadeniz'e alyordu 277 (22 Ekim 1705). Ayn zamana doru, hibir zel grmeyle grevlendirmeksi-zin sadece Bb- li ile Cumhuriyeti birletiren dostluk balarn daha sklatrmas iin Polonya, Gurski'yi eli sfatiyle stanbul'a gnderdi 278. XTV. Louis'in politikasna bal olan Fransz elisi, Bb - Ali nezdinde, Osmanl teb'as veya Trkiye'de ikamet eden Katolikleri aka destekledii gibi, bazen Macaristan'n Protestan silerini, bazen cizvitleri itibrnn btn imknlariyle desteklemekten geri kalmyordu. Katoliklerin srarlarna kar koymak bakmndan ok zayf olan ve onlarn tesirine boyun een Fransz elisi Ferriol, Yunanl patrik Avedick'i Sakz'dan kard. Katoliklere kar

114
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/116-118 Martensln Diplomatik Rehber'ine (Guide diplomatique) baknz; 1739 Belgrad t andlamas. 277 Talman'n 1707 Eyll ay; yaplan veya yaplmakta olan hisarlarn adlarn veriyor: Jersch, Ossi, Kersch ve Adjou. 278 1707 yl Talman'n Rapora. Burski veda in 5 Eyll l707*de huzura kabul edildi.
275 276

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

dima mstesna bir muamele edecei vaadiyle, s cemiyetinin nfuzuy -la patriklik makamna ykselmi olan bu Yunanl, bu makama geldiinden beri vadlerini hararetle tkbetmekten geri kalmamt. Avedick bir sava gemisine bindirilerek Fransa'ya gtrld; orada gizlice tutukland ve bir daha da geri dnmedi. Bu karma olay, btn Vezir-i zamh boyunca, Ali Paa ile eli arasnda srekli bir anlamazln sebebi oldu. Zira, Ali Paa patriki geri istemekten hibir zaman vazgemedi; eli Ferriol ise bu zor kullanma eyleminde kendisinin bir rol bulunduunu inkrdan vazgemedi.
279

Ermenilerin Takibi Avedick'in ortadan kaybolmas, Ermeni Katoliklere kar yeni zulmler uygulanmas ve ts cemiyeti rahiplerine kar sert tedbirlerin uygulamaya konulmas neticesini getirdi. Evvelce stanbul'da bir matbaa kurulmas hususunda Yunanl patrikle ibirlii yapm olanlar da, Fransz elisinin himayesinde bir Ermeni matbaas kurduklar ve patrikle Katolik olmayanlar aleyhine hicviyeler basp dattklar iin takib ve tazyike mruz kaldlar. Vezir-i zam Ciz-vitlerevi'ni sk bir gzetim altna aldrd, oraya girip kan Ermenileri tutuklatt. Bunlarn arasndan altm, zindana veya forsa olarak kadrgalara gnderildi. Ayn kibet, Ermeni kiliselerinde cizvit-lere vaazetmek msaadesi verdii iin iki patriki, stanbul ve Kuds patriklerini de bekliyordu. izmatik Ermeni tarafndan Balat'daki Patrikhanemde yakalandlar ve zindana gtrldler. orlulu Ali Paa, cizvitlerin st makam sahibini, patrik Avedick stanbul'a getirilmedii takdirde ayn muamele ile tehdid etti. Sultan bir Hatt- erifle propaganday yasaklad ve Katolik mezhebinde bulunan btn Ermenilerin tevkifi emrini verdi 280. Katolik mezhebindeki Ermenilerin patriki olan Sari ile dier alt ahs Vezir-i zam tarafndan idama mahkm edildiler. Aralarnda bulunan alt mahpus slmiyeti kabul ederek balarn kurtardlar; yalnz bir teki, Comidas, Katoliklii kabul etmek cesaretini gsterdi ve ehd iklilini giymeye hazr olduunu bildirdi. Ve-zir- zamin huzurunda patrik Ther Joannes tarafndan Katolik olmakla sulannca, Vezir-i zam ona, Sultan'n emirlerine itaatsizlik gstermekle kendisini si iln ve bylece lme
279 280

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/119-120 La Motraye, s. 381 ve 382'de bu Hatt- erifi btnyle veriyor.

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

mstahak hle geldiini bilip bilmediini sordu. Comidas, bir mezhebi dierine tercih etmi olmakla sijikle sulanamayaca cevabm verdi; sonra, Vezir-i zam Ali Paa'ya cesaretle hitbederek, bu hususta iktidar el lerinde tutuyor ve teb'alarn hayat ve lm zerinde karar veriyorsa, iki mezhepten hangisinin, Katolik yahut izmatik mezheplerinden hangisinin daha iyi olduuna hkmetmek zorunda olduunu bildirdi. Ali Paa: Her ikisinin de kt olduuna hkmediyorum, karln verdi, ve seni si olarak lm cezasna arptnyorum; zten, seni sulayanlar eer tezvire sapmlarsa kann onlara rci olacaktr. Mezhebine bal Ermeni: yle olsun! diye bard, Senin kann da, seni ve kilisemiz mensuplarndan birounun akllarn elen cizvitlere rci olsun! Vezir-i zam Ali Paa, imnnn savunucusunun ve onun verdii rnekle yreklenerek onunla birlikte ehd lmyle lmek isteyen dier iki kiinin derhal balarnn vurulmas emrini verdi. Vezir-i zam saraynn arka tarafna gtrldler; orada, Comidas iki kader yoldana son darbeyi cesaretle kabul etme yolunda nasihatte bulundu, sonra diz kerek, ksa bir duadan sonra ban cellda uzatt; celld bir vuruta gvdeden ayrd ba, yerde karnnn zerine uzanm cesedin bacaklar arasna yerletirdi. gn sonra, Comidas'n kz gelip babasnn cesedini istedi; istei yerine getirildi 281 ve gen kz babasnn nn, Balkl mezarlnda evvelce Bizans mparatorlarnn mehur pnarlar saraynn bulunduu yere gmdrd. O zamandan beri, mezar, Katolik mezhebinde olan Ermeni haclarnn ska, geldikleri to ziyaret yeri olmutur. 282 Avedick Ve Comdas Bylece, Katolik Ermenilerin Osmanl mparatorluunda mruz kaldklar basklar ve stanbul'daki ilk Ermeni matbaasnn kapatlmasnda Cizvitler balca rol oynadlar. Bunda ayrca, Katolik olmayan Ermeni patriMnin karlmas, Ortodoks Ermenilerin mezhep deitirmeleri, slmiyeti kabul edi, Komidas ve bahtsz iki ar* kadann mazlumca idam

116
Sayfa

La Motraye ve Talman'n Raporu. RAmi'nin na'snda, Vezir -i azam'n, Avusturya'nn iran'la Ermeniler aracl ile srdrd ve Bab- Ali'nin engellemek stedii ticarete dair iki mektup bulunmaktadr. 419 numaral ve Safer 1115 tarihli mektup iki ranl tacirin Belgrad'da tevkifini emretmektedir; 577 numaral mektupta, bu meselenin hallini bekleyerek, Ermeni tacirlerinin muhafaza altnda stanbul'a gnderil mesi yolunda Belgrad Valisine verilen mir bulunmaktadr. 282 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/120-121
281

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

yolunu tutmalarn da ayn tesire balamak gerekir. Comidas ve iki arkada gibi, patrik Avedick de kendisini mr boyu kapattklar hapishanede ld. Avedick'in etrafn saran esrar birok aratrmalar ve olaanst faraziyelere, tahminlere ramen aydnlatlm olmaktan uzak bulunmaktadr. Demir maska hikyesinden tutunuz da daha birok yaktrma mahiyetindeki hikyeler, ihtiml, Fransa'da Ermeni tutsan ada varl ile izah edilebilir 283. eyhlislmn Yetkilerine Getirilen Ksntlar Baka bir tesire maruz brakmakszn mutlak iktidar muhafaza etmekte kskan olan Vezir-i zam. Sadret makamna geliinden ok az zaman sonra, eski Kapdan- Derya, kubbe veziri Veli Paay uzaklatrd; sadece onu kendisine rakip olabilecek yapda grd iin, Bosna'ya Vali olarak gnderdi. Bu ynden emin olunca, eyhlislm Pamak-zde Ali Efendi'yi de, Sultan'n ona kar muamelesinde tamamiyle zel bir dikkat gstermesinden vehimle-nerek uzaklatrmay dnd. Bu dncesini gerekletirmek iin, Sultan II. Mustafa'ya, srekli olarak eyhlislm'n siler tarafndan o mevkie getirildii ve Pamak-zde'nin isyann ba tahrikisi olduu imlarnda bulunmaktan geri kalmad. Bu yanl raporlarla aldanan Sultan, Pamak-zde'nin yerine, isyandan nce ayn makamda bulunmu olan Sadk Mehmed'i eyhlislmla getirdi (1 ubat 1707 - 27 evval 1118). Fakat reler bakmndan ok zengin olan Vezir-i zamin kskanl, eyhlislm'm iktidarn snrlayacak tedbiri de buldu; iitilmemi bir usl olarak, bundan byle, kad ve mderrislerin terfilerinin eyhl islm'n irdesine bal kalmayacana, Anadolu ve Kmeli Kazaskerlerinin de bu hususta oy sahibi olmalarna karar verdi. Kadlarn atanmas ve terfile-rinde ordu kadlarnn bu mdhalesi, bir eyhlislm yerine eyhlislm 284 irdesi ortaya kardndan byk karklklara sebeb oldu. Bu emirname zerinden alt ay gemiti ki, bir gn Vezir-i zam
valye Taule'nin Demir Maskeli Adam, Paris 1825 adl eserinde bahis konusu adamn Sarde'h bir nazr olduu hakknda tonka'nn grnn az inanlabilir olduunu isbatlamasndan sonra, demir maskeli adamn patrik Avedick olduuna kanaat getirilmitir. Eer Taul Paul Lucas'nn pasajndan (III. Seyahat I, $. 122) ve Motraye'm Rop-port'undan (I. s. 371) haberdar olsayd, bunlarda Avedick'in karld dnem bahis konusu edildiine gre bizimle ayn kanaati paylard. Motraye, unlar da lve etmektedir: Onu engizisyon hapishanesine atmlard ve o 7^niftf"*fl" beri Marsilya yin^Ar>iqnnH bulunuyordu. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/121-122 284 Yazar, eyhlislam deyimini mevki takmndan deil, oy eitlii bakmndan kullanmaktadr (.N.).
283

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

ziyaretine gittii eyhlislm ile birlikte bulunduu srada baltaclar aas gelip eyhlislmca bir mektup verdi. eyhlislm Sadk Mehmed Efendi: Bu Hatt-i erif, hi phesiz Vezir-i zam hazretlerine gnderilmitir, dedi. Vezir-i zam, glmseyerek: Hayr, zt- linize hitb edilmektedir, karln verdi. Bu Hatt- erif ile eyhlislm'n tam iktidar yeniden oluturuluyor ve ordu kadlarndan mderrislerin atanmalarnda oy sahibi olmalarna son veriliyordu. Vezir-i zam eyhlislm'n yanndan ayrlr ayrlmaz, Anadolu ve Rumeli kazaskerlerine durum bildirildi; zira o gn m paratorluun Avrupa ve Asya blmlerinde mnhal bulunan birok kadlklara atamalar yaplacakt. Olup bitenlerden habersiz iki kazasker: Mnhaller zincirini tamamlamak iin iki koldan (Avrupa ve Asya blmnden) balayalm; adaylarn listesini getiriniz, diyorlard. eyhlislm: Hayr, dedi, bu efendilere erbet getirmeniz daha iyi olur. Bylece onlara yetkilerinin sona ermi olduunu anlatmak istemiti. Drt ay sonra (ubat 1708 - Zilkade 1119) Sadk Mehmed Efendi zafiyeti sebebiyle azledildi; zira, Sultan'n bir yandaki kz Hatice Sultan'n cenaze treninde cenaze dualarm Okurken yall ellerini gkyzne amasna engel olmutu. Makam Abazde (stana olu) Abdullah Efendi'ye verildi. Seleflerinin ak* sine, stanbul kads, bu greviyle birlikte Sultan imaml grevini de zerinde bulunduruyordu; iki yerden maa ald halde, g revlerinin her ikisini de yrtemediinden Pdih tarafndan azledildi, m. Ahmed, imamnn, kendisinin de hazr bulunaca bir cuma namazn kldraca Eyb Cmii'ne bir dzine kadar avu ve silahoru peine takarak gitmesine fkelenmiti. Onun yerine, deerli olduu herkese bilinen Sahhaf-zde (kitap olu) Seyid Mehmed'i atad. 285 Gazi Giray, Krm Han eyhlislm'n azlinden daha az nemli olmayan bir deiiklik de, Krm Hannn azledilerek tahttan uzaklatrlmasyd. Gazi Giray, kardeini ldren Heiduquen Hayduklarn 286 erke airet reisine snma hakk tandktan baka, emir alm gibi, Anapa No-gay Tatarlarnn Kuban tesine akn yapmalarna bir son vermeyi ihml etmiti. Bu da, Rusya'ya barn ihll edildiinden ikyeti olmak frsatn verdi (Ksan 1707 - Muharrem 1119).
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/122-123 Haydukar, Arapa haydut kelimesinden bozulmu ekli olan isim burada bir erke airetinin addr. Sebesseyar, 1 20B.
285 286

Sayfa

118

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Bb- li Gazi Giray' cezalandrmak zere Hanlk makamn Kaplan Gira/a 287 verdi ve ona byk mrhur 288 mhtedi Osman Aa ile yeni almetlerini ve det hkmndeki hediye be bin duka altnn gnderdi. Mengli Giray kalagay iln edilirken, ikinci oul olan kardei Maksud Giray nureddin makamna getirildi. Gazi Giray, bir mddet sonra, Karinabad'da vebadan ld 289; Maksud Giray da vefat ettiinden nureddin makam Sahib Giray'a verildi. ktidan ele alan Kaplan Giray, Kafkaslarda, Pitav'da (Be dalar) yerlemi bulunan erke Kabartay airetine kar savaa giriti. 290 erkeslere Kar Sava O zamana kadar bu airetin beleri Krm Hanlar tarafndan atanmt. Hann otoritesini kabul etmekle beraber, zaman zaman boyunduruklarm sarsmaktan da geri kalmyorlard; Knm Ham onlar her itaat altna alnda yksek bir vergi kabul ettirerek cezalandryordu; kz ve erkek iki cins zerinden alman bu verginin ad Ayblk Vergisi (utandrc vergi) idi Krm Tatarlarnn son zamanlarda zerlerinde fazlasiyle hissettikleri basksndan korunmak iin, Kabartayllar Pitav*daki yerlerini brakarak gidip Balhancan'-n girilmesi imknsz dalarnda yerletiler. Krm Hannn eski topraklarna dnmeleri iin gnderdii mesajlar ve kalagay Mengli Gi-ray'm bunu zor kullanarak gerekletirmek iin giritii teebbs neticesiz kalmt. Bunun zerine Krm Ham, byk bir ordunun banda onlara kar yrmeye karar verdi. Alt bin Besarabya No-gay, Hann bin be yz sekban, kendi miyyet birlikleri ile Kefe Belerbeyi Murteza Paa, bin sipahi 291, Kemrkynden be bin erke ve Yaman Sadak ad altnda anlan ttuakolu, Yuvarlak, Katai, Kipcak ve Yedisan airetlerinin oluturduu yirmi bin mevcutlu bir ordu Kafkas istikametinde Kuban' geti. Balkhancan geidine gelince, btn tekliflerinin Kabartay erkesleri tarafndan reddedildiini grnce hcum emri verdi; fakat korkun bir malubiyete urad, asaletinin ieini, zellikle erinbei, Carik, Yu -rulca, Mansur airetlerinin belerini, ulemdan 23' ile ordusunun byk
Raid, n, f. 52; Rami'nin lnsa'snda Vezir-i zam tarafndan Devlet Giray aleyhine yazlm bir mektup ve Devlet Glray'n ahsna yazlm bir ikinci mektup bulunmaktadr; 582, 595; 506 ve 007 numaralarda. 288 Fransz asll olduu anlalmaktadr; zira R&id, Osman Aga'dan Frenk olarak sz etmektedir, Marsilyal Kapdan- Derya Abdurrahman Paa'dan da ayn ekilde bahsetmektedir. 289 LHistoire du royaume de la Chersonn&e'In yazd gibi, s. 393: stanbul istiva hattnn bir derece uzagtndaki Cengiz saraynda,* deil. 290 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/123 -124 291 Ata! Sahi ve zanebeylezl RAid, H, f. 61.
287

Sayfa

119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

blmn sava meydannda brakt. Bizzat han, hayatn binbir zorlukla kurtarabildi. Bu yenilgi stanbul'da renilince, ar Byk (Deli) Petro'ya isyan eden Kazak gnace taraftar ve Ker-man'dan kaan sekiz bin Kazak'a Temrouk 292 yaknnda, Khan-depa'da bir arazi tahsis ettii iin Krm Hann zten knayan Sultan, Hann azline gitti ve o zamana kadar Edirne'de mahpus tutulan Devlet Giray' nc defa olarak Krm Hanl makamna getirdi. 293 orlulu Ali Paa'nn Messeseleri Vezir-i zamla atand zaman, orlulu Ali Paa otuzunu sadece birka yl gemiti. Canl tabiat, bitip tkenmez gayreti ve zeksnn dima hareket hlinde bulunmas, Vezir-i zam Kara Mustafa Paa'nn 294 izmi olduu yolu takibedecei korkusunu uyandryordu. Maliye konusunda getirdii baz yenilikler, idaredeki davranlarm dzenleyen nizm anlayn ortaya koyuyordu ve mparatorluk mutbaklar hesaplar zerine kurduu kontrol, almalarnn lehinde bir delil yerine geiyordu. Defterl, yni sava zamannda fal hizmetten muaf tutulanlarn, Kran Han ve vezirlerin bu bakmdan himayeleri altnda bulunanlarn, timr sahiplerinin saylan o zamana kadar hibir suretle tesbit edilmemiti. Hazneye ve askerlik hizmetine zararl olan bu ifrat durumunu ortadan kaldrmak iin Vezir-i zam Ali Paa, bundan byle Krm Hannn def-terller listesine yirmiden fazla cretli mteferrika, yirmiden fazla cretli avu, yirmiden fazla sipahi, bir o kadar silahdar ve otuz ti-mar ve zeamet sahibi yazdrtamayacam karara balad; vezirlere gelince, bu miktarlann yansndan fazlasn listeye yazdrmak hakkna sahip olamayacaklard, Ali Paa'nn idaresi adalete olan
Raid, n, f. 53; ne Sestrenszewiez tarafndan yazlan L'Histoire de Tauride, ne de bu blge zerinde yazlm tarihlerin hibiri bu unutulmaz savatan sz etmektedirler. Raid, Kazaklarn ve Astrakhan isyan hakknda Rus tarihlerinden hibirinin vermedii teferruatl ve tam bilgiyi vermektedir. Stefan ve Sudj (?) adl asilzadelerin hangi art iinde, Astrakhan'da kuvvet kullanarak bu eyaletin Don ve Bozok nehirleri kylarnda bulunan Kerman adiyle anlan 32 kye snm halkn geri getirmek grevini kabul ettiklerini anlatr; bu 32 ky halknn Noghak hisar kumandan ve Kazaklarn voyvodas ile anlatktan sonra asilzadeleri tam bir yenilgiye urattklarn ordularn dattklarn syler; peinden Bulawin'n mttefiki 50.000 Kazakn fikirlerini deitirmek zere, Bozok yaknnda bu 32 ky halk zerine hcuma getiklerini hikaye eder; bu kylerden ounu ele geirirler ve erke Kerman zerine yrrler ve oraya hakim olduktan sonra Azak zerine ynelirler; nihayet erke Kerman halknn Boulavin'i ortadan kaldrmak iin Kazaklarla birletiklerini ve ihanete uradn gren Boulawin'in intihar ettiini anlatr. 293 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/124-125 294 Dilaveraga-zade'nin Biyografilerinden Ali Pasa'nm ld 1123 (1711) ylnda 40 yanda olduu anlalyor. Voltaire XII. Charles adl eserinde ondan bahsederken: Bu ihtiyar Nazr, vj.. demesi yanltr.
292

Sayfa

120

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

sevgisiyle de dikkate deer bir zellik kazand. Eflaklann prensleri Antioche (Antiyo) Cantemir (Kantemir)'-in istibdadndan ikyetlerinin dayanlmaz lye varmas zerine Ali Paa bu prensi azletti ve hospodar (prenslik, voyvodalk) makamna, ikinci defa olarak selefi Michel Rakoviza'y getirdi (20 Ekim 1707 - 23 Receb 1119). Deniz kuvvetlerini saygdeer bir esas zerinde yceltmek iin gemiler in ettirdi, toplar ve lengerler (pa) dktrd 295. O vakte kadar lengerler (pa) ngiltere'den getirtiliyordu; Ali Paa'nn emriyle tersane anbarlannn arkasnda bir dkmhane in edildi. Humbarac Ali'nin idar esindeki bu dkmhane ksa bir sre sonra, donanmaya yetmi, seksen kental arlnda demirler verdi. Keikova adas uzun zamandan beri birok korsann snma yeri hline gelmi ve onlan oradan kovmak bir zaruret hlini almt. Ali Paa oraya bir hisar yaptrarak adann civarnn muhafazas iin kadrga brakt; Konya ve Trabzon sancaklar birlikleriyle ve bin Yenieri bindirilmi be kalyon ve drt firkateyni Ker boazndak Yenikale'nin savunulmas iin gnderdi; bin Yenieriden oluan bir dier birlik muhafz olarak Bender'e ulatrld. Vezir-i zamin emirleriyle zindan nnde in edilen cami tamamlannca, Sultan, ilk cuma namaznda hazr bulunmak zere camiye gitti. Bu camiden baka, Ali Paa bir dier cami yaptrd. Bu caminin fakirler iin bir imareti, bir mescidi, bir mektebi ve bir ktphanesi vard. Ali Paa'nn idaresi zamannda, skdar'daki Valide Cmii'nin temeli, saray mnecciminin en uygun grd saatte atld 296. Baz Sultanlarn Nianlanmalar Saraya su veren Halkal bendi harb olmaya yz tuttuundan, mhendislerin tavsiyelerine uygun olarak Ali Paa tarafndan elli kese tahsisiyle tamir ettirildi; bu parann yirmi kesesi maliyeden kt, gerisini Vezir-i zam ve dier nazrlar tamamladlar. Bykl Mustafa Paa sarayn III. Ahmed'in kz Fatma, Zeyrek sarayn II. Mustafa'nn kz Aye Sultanlar ve kasaplar reisinin kz ile Sul-tan'n bir dier kz, Hatice Sultan iin tamir ettirdi. kinci Mustafa'nn iki kzndan ilki Emine Vezir-i azamla, ikincisi Aye Kp-rl-zde Nman Paa ile evlendiler. Bu iki dn muhteem tren Raid 7 Rebilhir yerine 8 tarihini vermektedir; 8 cumartesi di. Raid'in dedii gibi 23 deil, 25 Receb. zira 25 Receb aramba deg bir pazartesi gn di. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/125-126
295 296

Sayfa

121

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

lerle yapld (9 Nisan 1708 - 18 Muharrem 1120). Sultan gelinlerden her biri cihaz (eyiz) olarak evvelce Sultanlara tahsis edilenin sadece bede biri mikdarndaki yirmi biner duka aldlar. Bu para, IV. Mehmed'in, Drdnc Murad'n kzma Vezir-i zam Melek Ahmed Paa ile evlendii zaman verdii parann onda biri idi. Vezir-i zam orlulu Ali Paa'nn muhteem nianlsna verdii ve halka da gsterilen nian sepetinde bir ba atks, bir gerdanlk, bilezikler, bir yzk, kpeler, kol ve ayak mafsallarn sslemek iin halhallar, bir kemer bulunuyor; hepsi de kre biiminde olan bu yedi ziynet eyas, Doulular tarafndan kadnn 297 yedi katl kresi saylmaktadr. Bu hediyeler arasnda kymetli talarla ssl bir ayna, elmaslarla ilenmi bir rt, incilerle sslenmi terlik ve nallar, altn tellerle dokunmu hamam takmlar, kymetli talarla naklan zenginletirilmi silecekler, iki bin duka altn, ekerleme doldurulmu krk kse bulunuyordu. Bu iki yeen Sultann evlenmelerinden sonra, Pdih, henz drt yanda olan kz Fatma'y da nianlamay dnd. Vezir-i zam orlulu Ali Paa, Pdih, gen Sultan' kendisinin pek beendii Silahdar Paa'ya vermekten vazgeirmeye alt; fakat baaramad ve ocuk Sultan, Silahdr Paa ile nianland ve eine krk bin duka tutarnda bir cihaz (eyiz) gtrd ve Pdih Kbrs'n 298 gelirlerini de kznn gelirlerine fazladan ekledi. Nian treni muhteem ve olaanst bir enlikle (16 Mays 1709 -6 Rebilevvel 1119) kutland. Padiah byle enliklerden fazlasiyle holandndan, esir bir Hrvat kadnndan doan ehzade Murad'n doumunu kutlamak iin gn boyunca ehrin donanma enlii yaayacan birka ay nceden emretmiti (15 Ocak 1708 - 21 evval 1119). Bu enlikten gn sonra bir Rus esiri kadn, Pdiah' ikiz iki kzn babas yapt. Fakat bu prenseslerin doumu etrafa duyurulmad gibi, genel bir enlie de vesile oluturmad. ki bayram ve ehzadenin doumu ve Hz. Peygamberin hrkasnn halka gsterilmesi ve hac kervannn Mekke'ye hareketi trenlerinden ayr olarak, ilkbahar enlii ilk defa nc Ahmed'in saltanat dneminde yapld. Saray bahesinin tarhlanndaki lleler renkli camlarla aydnlatld 299.

122
Sayfa

Rid, n, f. G7. Kadn vcudunun belli bal blmlerini, alm, kulaklar, boynu, kollar, beli ve bacaklar sslemeye mahsus bu sembolik hediyeler kadnn evlendikten sonra iinde hareket edecei yedi k reyi veya di&er bir deyile kadna amme hayatn yasaklamakta, ona zevce ve ana krelerinde (dnyalarnda) yasamak zorunluluunu iaret etmektedir. 298 Raid, f. 68. 299 emirlik Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/127-128
297

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Olaylar Bu enliklerin ortasnda Sultan III. Ahmed, devlet ilerini, yangnlarn, kasrgalarn, depremlerin, su basknlar ve vebann milletinin zerine ken felketlerini unutuyordu. Ksa aralkla kan iki yandan biri Vezneciler arsn, deniz kenarndaki Eyb semtinin bir blmn, dieri Hocapaa semtinin byk bir blmn kl ederek stanbul'a 300 zarar verdi. Gelibolu'da bir barut deirmeninde meydana gelen patlama sonucu alt yz ii canndan oldu; istanbul'da bir baruthanede karlalan benzeri bir kazada alt ii ld ve barut mahzenine den bir yldrm Lemnos hisarnn bir blmnn umas zararn getirdi. Mteakib yl Kk Kthane deresi bir yamurdan sonra tat ve sular toplan, cephane arabalarm srkledi. ki yl nce, denizin dibinden bir ada aniden su yzeyine kmt; Yunanllarn, eskiden en gzel veya huzurlu adn verdikleri Santorin adas yaknnda su yzne kan bu ada, on hafta boyunca yeni ada, hacim kazand ve gelimesi tamamlannca, stanbul'da deprem oldu 301. Surye Ve Msr Suriye, Msr ve Oran*a kadar Afrika'nn ky kesimi Vezir-i zam, Sultan ve halkn ayn derecede endie konusu hline geldiler. Deeriyle olduu kadar hareketli ve gayretli oluuyla da tannan Nasuh Paa, Mekke haclar kervanm korumakla grevli birliklerin banda bulunuyordu. Valide emesi denilen konaa geldiinde, orada drt bin kiilik bir Arap kuvvetine rastlad. Bu kuvvetin banda evvelki hac emri (emirl hac) Firari Hseyin Pa-a'yi malub eden eyh Koleib bulunuyordu. Nasuh Paa, dmana dnme frsat vermeden hcuma geti ve onu yenilgiye uratt. Sonra, ihaneti kullanarak, grmek zere, eyhi Arab ve Osmanl ordughlar arasnda kurulan bir adra davet etti ve adra gelince ldrtt. 302

Vezneciler suki. 5-24 Recep 1120 (9 Ekim 1708), S evval 1120 (28 Aralk 1708). 6 Ceznaziylevvel 1121 (14 Temmuz 1709). 301 Paroa konsolosu Codilli'nin Wagner tarafndan yazlan Ortelius red. s. 288'daki mektubuna balanz; Andreossy, Gaimenes Adalarnn Ortaya kmas Hakknda, X, f. 247; Ia Motraye. I, s. 388; Raid, U, s. 53, Rebilevvel I, 1119 (2 Temmuz 1707). Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/128 302 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/129
300

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Rami Paa Ve Nuh Efendinin lm Msr'da valilik grevinde bulunan II. Mustafa'nn son Vezir-i zami Rami Paa, vezir-i zaml srasndaki gibi, bu valilikte de baarl olamamt. Alk btn lkeyi kaplamt. Rami Pasa, Allah'n merhametini niyaz iin halka, Kahire'de, en nl hac mahallerinde, Celolcuyu tepesi zerinde, Amru-Ben-Ass Cmii'nde du etme emri verdi. Daha birtakm mnevi tedbirler beklenilen neticeyi vermedi ve zahire fiyatlar giderek artt. Rami Mehmed Paa'nn idaresi zamannda Bb- Ali, babas Saad'n katledildiini renence, Mekke erifi Said'i bu makamdan azletti ve yerini halefi olarak erif Abdulkern'e verdi. Ksa bir sre sonra, Rami Paa yerini Gmrk lakabiyle anlan zmirli Ali Paa'ya brakmak zorunda kalmt. Bu Ali Paa, Baltac Mehmed Paa tarafndan kubbe vezirleri arasnda yer almak zere Temevar*-dan arlm, fakat, birtakm desiselerle Vezir-i zamlk makann-n ele geirmeye kalknca Sultan'n da, Vezir-i zam'n da gzlerinden dmt. Giderek birok vezir-i zamlann hareket noktas veya emeklilik yeri hline gelen Msr Valilii makam, Rami Mehmed Paa iin ne biri, ne teki oldu. orlulu Ali Paa'nn idaresi zamannda Rodos adasna srld ve orada servetinin yerini syletmek iin yaplan korkun ikenceler sonucu ld. Osmanllarda politika slbunun gerek modeli n le, Nftbi ve Sami gibi irlerin kenditerinden bahsedildii iin, Rami Faa hakknda minnettarlk yazlan yazarak mukabelede bulunduklar vg yazlarndan baka antlar brakmad. Sabk vezir-i zam Rami Mehmed Paa'nn ld dneme doru, zeks ve seciyyesiyle halk tarafndan sevilmi, Sul-tan'n hekimbas, talyan dnmesi Nuh Efendi vefat etti (29 Eyll 1707 - 2 Receb 1119) 303. Yabanc asll olmasna ramen, Nuh Efendi Dou edebiyat zerinde, kendisini Osmanl ilim adamlar arasnda saydracak lde bilgi sahibiydi; ehristnf nin Dinler Tarihini tercme etmitir. 304 Obann Anahtarlar

124
Sayfa
303

Bir dier durum da, orlulu Ali Paa'ya Osmanl tarihinde bir zellik
Raid onun sadece Frenk asll olduunu sylyor; elilerin raporlar onu talyan olarak gsteriyor: Cantemir, Baltac Tarihi'nde onun Giritli Rum oldu&unu ileri sryor. 304 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/129 -130

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

salamaktadr: dresi dneminde Trk donanmas ve Kuzey Afrika kylarndaki mparatorlua dhil Berberler, Akdeniz'in ky lkeleri ve talya bakmndan endie verici olmaya balamlardr. Kapdan- Derya Elhac Mehmed Paa Ngrepont'a bir karma hareketinde bulundu; bir hisarla bir manastn ele geirip her ikisini de tahribetti; yz esir alp beraberinde gtrd (1707 -1119). Oradan Malta'ya yelken at, adann karsnda btn bir gn demir stnde durduktan sonra Paros sularna gitti ve bu sularda esip ald iki Papalk gemisini stanbul'a 305 gtrd. Ayn yln sonuna doru Cezayir filosu gelip, liman ve elverili durumu uzun zamandr itihalan tahrik eden Oran' muhasaraya ald. 29 Aralk gn (4 evval) Cezayir'in amirallik, Kapitana, Patrona ve Pi-yle gemilerinin dnme kaptanlarndan ikisit stanbul limanna demir att. Hollandal olan bu dnme kaptanlar, o srada iek hastalndan kalkm ve nekaht dneminde bulunan Sultan'a Oran'n anahtarlarn sundular 306. Hastal konusunda Sultan iin yaplan ve eyhlislmla Vezir-i zamin da hazr bulunduklan tbb konsltasyon, sarayn her zamanki doktoru Nuh Efendi'nin halefi Meh med Efendimden baka, doktor Sleyman ve mer Efendilerin, sarayn eski doktoru astronom Mehmed Efendi'nin ve tslmiyeti kabul ettiinden bu yana Mehmed adn alan Hollandal doktor Go-wir'in de davet edilmeleri bakmndan zerinde durulmaya deer. Oran'n zabtedildii haberi Fas'a ulanca, Osmanllarn kendisine ancak hkmdar unvann verdikleri mparator Mulay Hasan, Osmanl hkmetine balln arz ve taahhd etmenin ve IV. Meh-med'in olu olduu iddia edilen bir ehzadeyi bir Osmanl ehzadesine gsterilmesi gereken sayg ile gtrmekle grevli muhteem bir elilik heyetini Bb- li'ye gndermenin yerinde bir politika olaca kanaatine vard. Gnderilecek ehzad enin annesi hmile olarak Akdeniz'den geerken, bir rzgr kendisini Fas 307 sahillerine atmt. Mulay Hasan'm elilik heyeti Sakzadas'na varnca, eh zade tutuklanp muhafaza alfana alnd, fakat eli geri evrildi ve haya, Osmanl mme hukukunun Eliye hibir suretle ktlk yaplmaz 308 sz sayesinde kurtuldu. Mulay Hasan, yaplan muameleyi ahsna hakaret sayarak Sultan'a ikinci bir mektup gnderdi. Bu mektub szde ehzadenin
Raid, f. 36, bir Uvurn korsan gemisinin zaptedildiinden de bahsediyor. Raid bu hisarlarn o rumankl adlarn veriyor: Mukhako, Kastelnora ve Kastet Rosson; Cezayirlilerin kayplarn 8000 ve lspanyollannkini 15.000 oarak veriyor. Motraye'a hakiniz. I. s. 402. 307 Raid, f. 64. La Motraye. L s. 402, bunun n. Sleyman'n uydurma olu olduunu sylyor. 308 Eliye zeval yoktur.
305 306

Sayfa

125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

idamn hzlandrmaktan baka bir eye yaramad ve Bb - li, Fas hkmdarna cevbnda: Osman'n muhteem sllesine byle uydurma imlarla girilemeyeceim; Sul-tanlann oullarnn dier prenslerinin gibi dnyaya gelmediklerini ve bir meru ehzadenin varlnn hasta bir muhayyilenin haylleri ve temelsiz beyanlarndan ibaret kalacan belirtti. IV. Meh-med'in olunun ba, Sultanla akrabalk iddiasnda bulunarak Sul tan'a kar su ilemi durumda bulunan itham eden birka satrla 309 sarayn eiine atld. Bu satrlarda Guy anas IV. Meh-med'den hmile kalan esir kadn, Mekke'de hac farizasn yerine getirdii srada esir edilmiti deniliyordu. 310 sve Kral Osmanl mparatorluu Snrlarnda; Hareketi Mteakib yl (1709 - 1121), Pultava savandan sonra, XII. Charles IH. Ahmed'in himayesini isteyerek, aniden Osmanl arazisi zerinde grnd. Trkiye'de sadece grnmesi, bir sve elisinin Bb- li katnda itibarl kabul edilmesinden ok daha abuk kraln isteinin yerine getirilmesine yetti. sve kral: Ceza-

Sayfa

126
309 310

Mart 1708 tarihli Talman'n Raporu. Bu birka satrn bulunduu kada yafta denilmektedir. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/130-131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Vezir-i Azam'n Azli ................................................................................................... Kprl Ailesinin Son Vezir- zami Numn Paa..................................................... Rusya'ya Kar Sava ln.......................................................................................... Eli Perrolun Gidii ................................................................................................... Bb-i Ali'nin Avrupa Devletleriyle Diplomatik Mnasebetleri .................................. Kalaylkoz; Yusuf Paa; Silhdab Ve Kaymakam ....................................................... ALTMINC KlTAP ............................................................................................. Pruth Kenarnda Bar Anlamas mzalandktan Sonra ki Vezir- zam Birbirini Takibediyor......................................................................................................... Rusya le Anlama ..................................................................................................... Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

XII. Charlestn Kabul Resmi ........................................................................................ Rusya le Anlama ..................................................................................................... XII. Charles'n Yola kmas ....................................................................................... Kahire'de Kaytsbe Tarafndan Tahrik Edilen syan .................................................. Nasu Paa'nn, eyhlislam Ebe-Zade'nin, Vezir Kalaylkoz'n Ve On nl Alimin lm .......................................................................................................... Korent, Egne, Napoli Di Romana, Koron, Navarin Ve Modon'un Zapt .................. Ulema le Alkal Tedbirler ....................................................................................... dri Tedbirler ........................................................................................................... damlar, Gaipten Haber Vermeler, Yangnlar, Donanma Kandilleri ......................... Valide Sultanin lm .............................................................................................. Krdlerin Ve Arablarn Tenkili; Bir ngiliz Tercman Dayar Cezasna arptrlyor; Bir Venedikli Tercman Asld ..................................................................... Viyana Saray le Muhbert..................................................................................... Almanya'ya Kar Sava, Divanda Birbiri Pei Sra Karara Konu Oluyor............... Polonya Konfederasyonu Murahhas ....................................................................... Brancowab Ve Cantacuzne Ailelerinden Birok Kiilerin dam .............................. Belgrad zerine Yry .......................................................................................... Karlovcz (Karlofa) Muharebesi ............................................................................... Peterwarden Sava ................................................................................................. Halil Vezir-i Azam ...................................................................................................... Kahya'nn dam ........................................................................................................ Temevar'n Dmesi ................................................................................................ Bkre Ve Ya (Yassy)'In Zabt .................................................................................. Korfu Ve Dalmaya Olaylar ...................................................................................... Kaptanpaa Ve Krm Hantnn Azli ............................................................................ Belgrad Sava ........................................................................................................... Bu ehrin Alnmas Ve Vezir- zamin Dmesi ........................................................ Bosna, Dalmaya Ve Akdeniz'de Sava Olaylar ....................................................... Kaptanpaa, eyhlislam Ve Vezir-i zamin Azli ...................................................... Bar Teklifleri; Rakoczy; Kongreler Ve Pasarofa Bar ..........................................

Sayfa

128

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

yirliler tarafndan esir edilen geminin geri verilmesi ilemine ba-Iansn dedi ve Efendi bunu kendisine vadetti. Sonra, kral yle devam etti: Bb - Ali Rusya'ya kar bana yardm etmeye hazr olacak m? Mehmed Efend'nin (Reis Efendi) iki lke arasndaki uzakln ona bir ordu gndermek imknn vermediini sylemesi zerine, kral karglk verdi: Pekl! Ben doruca Kamanie zerine yryeceim, Bb- li'nin orada bana yardm birlikleri gndermesi kolay olacaktr. Elinin, projesini btn imknlariyle destekleyeceini sylemesi zerine, kral onu bir mektub gtrmek zere Yusuf Paa'ya gnderdi. Bu mektupla, kral Yusuf Paa'dan, sve elilerinin dier devletler elilerine gsterilen muamele ve verilen imtiyazlardan yararlandrlmalarn; iki lke arasnda konulmu gmrk demeleri dnda ticaret serbestlii; Cezayir korsanlar tarafndan zaptedilen gemilerin geri verilmesini; Stanislas Lesczynsi'nin Polonya kral olarak tannmasn ve Ruslar Polonya'dan kovmak iin bir Osmanl ordusunun yardmm istiyordu. Nihayet, sve kral Charles, kendisi ve Stanilas adna, Bb- li nezdinde eliler bulundurmay ta-ahhd ediyordu. zi Valisi divana gnderdii bir mektupla Mehmed Efendfnin 311, baarsn istediini bildirince, Vezir-i zam, onat sve'le bir dostluk ve ticaret anlamas yaplmasna hibir engel bulunmad, fakat Bb- li Cezayirli korsanlara kar sve gemilerini savunamayaca gibi, Rusya ile aradaki anlamay ihll etmeden kraln yardmna bir ordu gnderemeyecei cevabm verdi. Vezir-i zam, cevab mektubunu, olaylarn hlihazr durumunda Bb- li'nin yapabilecei eyin, kendisinin mdahalesi nlmafangn svele ar arasnda bir bar anlamas yaplmamasn kollamakt; ve eer kral Bb- li ile iyi dostluk mnasebetleri istiyorsa, yapaca eyin Bb- li'ye yakn bir zamanda bir elilik heyeti gndermek olduunu bildirerek sona erdirdi. Yusuf Paa, bu grler izgisinde krala mektup yazd ve bu vesileyle aralarnda bir muhabert olutu 312. Sultan'n irdesine ramen Rusya'ya kar sava almasn isteyen Vezir-i zam, kral, btn Krm Hanl birliklerinin yardmna gelecekleri
Mehmed Efend'nin sve Kral le grmeye memur edilen Reis Efen -- di olmas gerektiine hkmediyoruz. Hammer bu hususa bir aklk getirmemektedir. Yusuf Paa divana mracaatta bulunduuna gre, kralla grmelerin, terifat gerei, onun nezaretinde yapld anlalmaktadr (.N.), 312 Raid. H, f. 71. Bylece Voltaire'in bu mektuplardan birini Sultan'dan gelmi gibi gstermesinin asl yoktur: XII. Charles Vezir-i azamla bile mektuplanuyordu; bu durumda Sultanla mektuplaman beklenemez.
311

Sayfa

129

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

hususunda inandrmak iin zi Valisinden faydaland, ddia edildiine gre, vali bu istikamette Krm Hanna bir mektup yazd 313 ve bundan kral Charles'i de haberdr etti ve olup bitenlerden haberdr olan Sultan onu fena halde azarlad ve hemen Krm Hanna bir mektup yazarak Rusya ile mevcut anlamay hibir hususta ihll etmemesini bildirmesini emretti. Fakat, Osmanl mparatorluu payitahtnda olup bitenlerden tam bir bi lgisizlik iinde bulunan XII. Charles, Vezir-i zamin Krm Hnn yardmna gnderecei vaadine gvenerek sekiz bin kiilik bir sve ordusu ve Trklerin Potkal Tatarlar dedikleri Zaporok Kazaklarndan aa yukar buna eit bir kuvvetle, Baraba Kazaklarm da alarak mehur Pultava savam vermek zere ar*n sonsuz denebilecek derecedeki sayca stn ordusuna kar harekete geti (8 Temmuz 1709) 314. Tam bir yenilgiye urad ve ayandan yaralanan kral kamak zorunda kald. Kont Piper ve Poniatovski, bavekil Mllern, sekreter Neugebauer, KUnkowtrom ve Horodenski, Don ve Mezappa Kazaklarn hetman, Potkal ve Baraba Kazaklarnn, yni Potkul 315 adas sakinleri hetmam, hr ve gezginci 316 insanlarla kamak zorunda kald ve gelip himyesi altna girdi. XTT. Charles kat srada, Perewoldna Kazaklarnn Dinyeper kylar zerinde bulunan hisarna vard ve orada iki gn boyunca takibine gnderilen Ruslara ve Kalmuklara kar savat. Eer fazla kullanlan yolu ve Rus birliklerinin fazla bulunmad yolu ta-kib etmek isteseydi, kendisini dorudan Krm Hanna gtrecek olan yoldan ilerlemi olacakt; fakat Krm Hannn ihanetine uradna inanan Kral, eski silahdarlar Paas Abdurrahman Paa'ya kumandanl ksa bir sre nce verilen zi (Oczakow) zerine gitmeyi tercih etti. Fakat Ruslar gemi, nehir kay 317 gibi btn ulatrma aralarn atee verdiklerinden, kamlardan, araba paralarndan mmkn mertebe sallar yapld ve Kral Charles, byk insan kaybna uramadan, olduka fazla asker kaybederek b unlarn zerinden nehri geti. Ruslarn geit dedikleri Bo ve Dinyeper nehirlerinin kavann bir buuk fersah stnde bulunan, Ruslarn (Ke) 318 dedikleri yere gelince, be yz sveli, veya drt bin Potkal ve Baraba Kazaklarnn kendisini

130
Sayfa

Baz vakfan esrar ittifaklar zre, yani devlet srlarn bilen kimselerin kanaatlerine gre. Raid, f. 71. La Motraye, Gordon, Voltaire ve Levesque'e gre 8 Temmuz tarihinde, Rhs'a gre 9 Temmuzda; bakalar da 9 tariMni veriyorlar. 315 Potkul adas, Dinyeper'de Busowlik ve Podpalbolia rmaklarnn kesitikleri yerdedir. 316 Bunlara Slav dilinde pere, Rus dilinde pre, Polonyaca pr ze, Trede bere, yani hrler denmektedir. 317 Bot ve kayk. 318 Rus geidi.
313 314

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

koruduklar srada Rus birliklerinin hcumuna urad. Btn gece ve ertesi gn ikindi vaktine kadar canlarn dilerine takarak arptlar; savata lmeyenlerin byk bir ksm nehri geerken bouldular. Bog nehrinin kar kysna selmetle ulam bulunan Kral Charles, burada, Can-temir 'lkesinde 319, Krm Hanna ait bulunan Karda Ormam'n-da (Kardeler Orman) on bir bin Kazakla yerlemeye giden iki hetmandan ayrld. XH. Charles Bender"e gitmek zere Kantemir lkesinden ayrlmak zereydi ki, Babada Valisi Yusuf Paa'nn Ba mabeyincisi efendisinin hediyelerini sunmak ve kendisiyle miyyetinin 320 bakmlar iin gerekli tedbirleri almak maksadiyle geldi. zi Valisi Abdurrahman Paa'nn Bog nehrini gemek iin gerekli vastalarn temininde Kraldan byk mikt arda para isteme inad, kar sahile geen Kraln gzleri nnde esir edilen be yz sveliyi kaybetmesine yol a. Abdurrahman Paa, vezir Yusuf Paa tarafndan Bender*e arld. Geldiinde gen svelileri Krala iade. etmesi iin kendisine bask yapldktan sonra, grevlerinden azledilerek hapse atd. Bizzat XIX. Charles'n ricalar sayesinde hapisten kurtulabil-di. zi'den hareketinden nce Kral, Sultan'a ve Vezir-i azama mektup yazmt. Daha sonra Kral adna, bavekili de Mullern tarafndan Vezir-i azama yazlan mektupta istenen Bb-i li ile sve arasnda Rusya'ya kar savunma ve saldr anlamas gerekletirildi. Bu mesaj getiren ktip Dantzigli Neugebauer, on uakla s tanbul'a geldi; kendisini sr dnda on iki avu karlad ve onlarn muhafazasnda stanbul'a girdi, fakat Sultan'n deil, Vezir-i zamin huzuruna kabul edildi (7 Eyll 1709). Sultan'n huzuruna kabul edilmeyiinin sebebi, kendisinin herhangi diplomatik bir sfat tamamasyd. Bir aa gelip Krala yazd mektuba 321 Vezir-i zamin cevabn getirdi ve Sultan tarafndan hediye edilen zengin koumlu bir atla deerli talarla bezenmi bir haneri, Ben der srlar dnda yaptrd evinde sundu. Vezir -i zam, bavekili Mullern'in mektubuna da cevap gndermiti. Bununla beraber, Sultan 322 yalnz hediye gndermekle yetinmi, Kral tarafndan yazlan mektuba cevap
Gantemir (Kantemir) yurdu. Voitaire'e gre gnlk 500 kuru* tahsisat. 321 Motraye. Neugebauer 28 Austosta stanbul'a geldiine gre sve kralna Vezir -i azam'n cevab 30 Austosta geldi- derken cevap iki . gnde Bender'e ulaamayaca gznnde tutulunca yine hataya dmektedir. 322 La Motraye, I, s. 417. Votaire, I. Perre'n Tarihi adh eserinde Mot -raye'm tarih olarak verdii ekliyle XII. Charles'in Vezir-i azam'a yazd mektubun gerekliinden phe etmektedir. Votaire hakldr; Vezir -i azam'n gerek mektuplar Rami'nin Ina'snda 480 ve 481 no.' -larda bulunmaktadr. Bir at ve kymetli bir hanerin hediye edilmesi mstesna, bunlarn hibirinde ne Neugebauer, ne de Mllern'den bahis vardr.
319 320

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

132

vermemiti. Birka hafta nce, Kral, Yusuf Paa'nn mahzurlu bulmasna ramen, Polonya snrlarm gzden geirmek grevini verdii bin tsvel'den 323 oluan bir kuvveti Eflak'a gndermiti. Bu hareketin ne maksatla yapldn renen Ruslar, sve birliini Czernowiez yaknnda bir basknla atmak zorunda braktlar; az sayda sveli ldrld veya kaarak kur tuldu, geri kalan esir edildi. Osmanl snrlarna tecvz mnsndaki bu olay btn divn fkeyle ayaa kaldrd ve snrlarnn gvenlii bakmndan Bb - li'yi cidd endieler duymak zorunda brakt. Zira, Ruslar Osmanl arazisine aka tecvzde bulunmulard. Bb- li, ayn zamanda, Kraln gvenlii bakmndan da endieye kapld. Zira, Kral btn, imknlariyle korumak bakmndan erefim ortaya koymu durumdayd. ni bir istil karsnda devleti temint allnda bulundurmak ve kral btn hcumlara kar emin bulundurmak iin, Vezir-i zam, eyhlislm ve Reis Efendi ile yapt uzun toplantdan sonra, Rumeli has ve tmarllarna, Yanya, Trhala, Ksten dil, Ohri, lbasan sancakbelerine, iki vezire, Anadolu ve Rumeli valilerine ellerindeki kuvvetlerle Bender zerine yryp kararghlarm orada kurmalar enirini verdi (27 Temmuz 1702). O aralk kral, ktib Neugebauer'i, kendisi tarafndan Sultan'a 324 bir mektub vermekle grevlendirerek olaanst elilie atad (9 Ekim - 4 aban 1121). Neugebauer, Poniatowski ile birlikte Sultan'n huzuruna kabul edildi. Poniatowski, iki grevde gsterdii gayretle son zamanlarda Bb- li nezdinde itibr kazanmt ve kabiliyetli, becerikli olduu kadar ihtiyatl bir kiilie sahipti ve stanbul'daki ikametini bouna geinnemi ve bir Portekiz Yahu-disi olan Fuseca ve bir Yahudi kadnn yardmiyle, Valide Sultan', kral Charles'n dvsiyle alkalandrmay baarmt. Btn kadnlar gibi deeri anlyor ve arslan olarak isimlendirmeyi det hline getirdii kuzeyin kahramanndan yana olduunu aka bildiriyordu. Bir gn, olu Sultan'a, aralanrm ar* yemesi iin ona ne zaman yardm etmeyi dndn sordu. Poniatowski iki bin duka altn hediye ve Bb- li'nin, Krala, lkesine giderken Polonya'da kendisini koruma altnda tutaca, bylece geii kolaylatraca vaadiyle Bender'e dnd. ay sonra, bir aa kraln son mektubuna Sultan'n cevabn getirdiinde, muhafzlarnn ka kiiden olumas arzusunda bulunduunu sordu. XH.
323 324

svelilerin saysnda La Motraye S50, Rastd 2.000'e yakn diyor. On iki kiilik mJyyetiyle 2 Temmuz gn gelmitir. Talman'm Raporu.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

325

talmann Raporunda ayn gn Raguza elisinin de huzura alnd kaydediliyor.

Sayfa

133

Charles, otuz bin sipahi, yirmi bin Yenieriden daha azn kabul edemeyecei cevabn verdi Bb- li bu rakam ok yksek buldu ve reddetti. Zira, kabul ettii takdirde Polonya ve Rusya ile mnasebetleri kesmek kanlmaz olacakt. Bb- li'nin bu tutumundan memnun olmayan Charles, stanbul'a Neugebauer'in yerine albay Funk'u eli olarak gnderdi; nihayet Poniazowski, Vezir-i azama kar Kraln ikyetlerini Sultan'a bildirmek zere nc Ahmed'in sarayna gitti. Kral tarafndan kendisine verilen grevi yerine getirmekte birok glklerle karlat; sonunda byk mparatorun camiden kt n yakalayarak, kendisine Kraln muhtrasn sundu ve bylece i ra-h*thm* kavugmay baard (3 ubat 1710). Rus an'nn birliklerinin son aknda Eflak'da Osmanl topraklarna tecvz ettikleri haberi sarayda byk lde fkeye sebeb olmu, bu yzden stanbul'daki Rus elisi kont Tolstoi'nin durumunu ziyadesiyle gletirmiti. Kraln elisi Neugebauer'in stanbul'a gelmesinden gn nce, Rus elisi Tolstoi huzura kabul edildiinde (3 Eyll 1709) 325, Sultan'a ve Vezr-i azama yirmi be bin aka tutarnda hediyeler sunmutu. Bu hediyelerin himayesinde, bar, anlamasnn yenilenmesiyle alkal mzkereleri ihtiyatla srdrd ve sonunda kar tarafa ar'in iki yeni teklifini sundu. Bunlardan birinde ar, sve Kralnn Osmanl topraklarnda ok uzun zaman kalmas isteini reddetmesi talebinde bulunuyor, ikincisinde ise, Rusya'nn hizmetinden katm ileri srd Kazaklarn hetmani Mazeppa'mn teslimini istiyordu. Divan hocas Hseyin Pa-a-zde Elhac Mehmed Efendi, bu hususlarda Rus elisi ile mzkerelerde bulunmakla grevlendirildi. Ayn taleb evvelce Babada Valisi Yusuf Paa'ya gnderilen eliler tarafndan da ileri srlmt. Yusuf Paa, bu konuda Vezir-i azamdan hetman Mazeppa*y Krm Hanna gndermesi ve Tatarlarn kendilerinden snma hakk ricasnda bulunanlar hibir zaman iade etmediklerini, talebin red sebebi olarak eliye bildirmesi emrini almt. Fakat Yusuf Paa bu emri bir kenara brakarak Rus murahhasn huzuruna getirtti; Osmanl snrlarna tecvz etmelerinden, ve ar'n birliklerinin snrdan otuz alt fersah mesafeye kadar ilerledikleri harekttan tr onlar bir gzel azarlad; peinden de fi-ve Kralnn Osmanl Devleti uurlar iinde bulunmasnn herhangi bir anlamaya dayanmadn; dolaysiyle Bb- li'nin gsterdii misafirseverlim mevcut anlamalara

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

aykr olmadn; Bb- li'nin nazarnda Mazeppa'mn Rus deil, fakat sveli olduunu ve zten Kral ve hetmann Osmanl mparatorluu snrlarndan kacaklarn, o zaman ar'n kendilerine kar mnsib grd ekilde davranabileceini bildirdi. stanbul'daki Rus elisi nce sve Kraln hedef alan Bog nehri kylarna kadar dayanan tkibden tr zr dilemeye ve Osmanl toprana tecvz ve Czernowiecz svelilere yaplan basknla esir alnmalarn inkr etmeye alt; fakat, Osmanl hkmeti inkr imknsz vesikalarla bu olaylarn gerekliini isbaaynca, hakikati reddetmek imknn bulamad; Kazak hetmani Mazeppa'mn sulu olarak iadesinden ve Rusya'nn Katolik papaslann elinden Yunan ruhan makamlarnn eline gemesini istedii Kuds'deki Aziz Mezar'n anahtarlarn tesliminden vazgeti. Osmanl hkmeti de Azak kalesinin teslimini ve ar Byk Petro tarafndan Karadeniz kylarnda yeni yaptrlan hisarlarn yklmasn istemi olduu halde, kinci Mustafa dneminde imzalanm olan anlamaya sve Kralnn lkesine mnasib grd yoldan dnmesine msaade eden br madde eklenmesiyle yetindi 326 (Aralk 1709 - evval 1121). Rusya ile aradaki bar anlamasna bu yeni madde konar konmaz, Vezir-i zam Krm Hanna anlamann harfiyen uygulanmas haberini ulatrd; ayn zamanda Sultan da isve Kralna gnderdii bir mektupla kendisine ait olan ve anlamaya eklenen yeni madde ile tam bir gven iinde devletine dnebileceini bildirdi. Bu mektupla birlikte on bin duka altm, koum takunlariyle cins bir at, yirmi yk beygiri gnderdi. On bin duka altn yol masraf olarak kullanlacakt 327. Vezir-i zam da, Pdiah'm hediyelerine kendi hediyesi olan zengin koumlu bir binek at ile yk atn ilve etti. sve Kral XII. Charles, Sultandn hediyelerini kabul etti; fakat Rusya ile mevcut anlamay yenilemesini mazur grmedii vezir-i zamnkilerini geri evirdi, kendisine mesaj getirmi olan mabeyinci Musa Aa'ya: Dmanlarmn hediyelerini kabul etmem dedi. Marur Vezir-i zam orlulu Ali Faa bu davrantan tr yalnz krala deil, Kraln hediyeleri reddetmesinde parma olduuna kaani bulunduu Yusuf Paa'ya da fke duydu.

134
Sayfa

Rid. IX. t. 85. Mptraye'e gre. Trklerin maddeyi tudlki 1710 yl rir Rousset, ele, n, s. U. La Motraye ve Rasid Sultan'n ve Vezir-i azam'n at hediye ettiklerini belirtiyorlar; yalnz Motraye 10.000 duka tutarndaki hediyeden hi sz etmiyor. La Motraye Vezir-I azam Numan Paa tarafndan kinci defa 800 kese gnderildiini sylyor, fakat Rasid bundan habersiz grnyor. Bylece gerekten Od defa para gnderilip gnderilmedii veya Raid'in bahsettii 10.000 dukann La Mtrayeln 800 kesesi olup olmadnn aratrlmas gerekiyor.
326 327

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Krm Hannn, Polonya Kral Auguste ve Seneawski*nin, sve Kral ile yrtlen mzkerelere dhil olmas hususunda Bb - li'ye yazm olduklar iki mektubu gndermesinden faydalanyor. Hann kandrmasiyle yazld iddia edilen bu iki mektupta, Auguste ile XII. Charles arasndaki mzkerelere Hann da katlmas isteniyordu. Vezir-i zam, Bb- li komiseri sfatiyle kendi ikinci sahdnmn Yusuf Paa ve Hanla birlikte mzakerelere katlmas hususunda Sultan' ikna etti. Bu murahhas Bender*de bulutuklarnda Kral Yusuf Paa'nn sarayna davet ettiler; fakat Kral gitmemek iin rahatszln bahane olarak kullandndan, evinde ken disini grmeye karar verdiler. Eve gidince, XII. Charles'n Polonya Kral sfatn tanmas artiyle Auguste ile bantrlmalann grev olarak veren Sultan'n Hatt- erifini kendisine gsterdiler. sve Kral, bu zm yolunu, verilen sze ve yazl anlamalara aykr bularak red etti. Kralla gren murahhaslar kraldan kurtulmann bu yoldan 328 mmkn olmadm Bb- li'ye bildirince, Vezir-i zam tarafndan teklif edilen btn tedbirlerin Kraln Osmanl topraklanndan uzaklatrlmas 329 iin ie yaramadn gren Sultan'n orlulu Ali Paa'ya kar duyduu fke giderek artta ve Si lahdar ile Kzlar aasnn uzun zamandr hazrladklar kin de buna eklenince azline karar verdi. 330 Vezir-i Azam'n Azli Silahdar'n Vezir-i azama dargnl, sahdarn Sultan'n kz prensesle evlenmesine mani olmak iin her reye bavurmu olmasndan kaynaklanyordu; ayrca, ne silahdr, ne de Kzlar aas, dostlar olan eyhlislm'n azlinden dolay onu affedebiliyorlard. Vezir-i zam bulunmadan gnn her saatinde kendisini grmek imknlarndan yararlanarak, Sulian'dan eyhlislmd Sinop'-daki srgn yerinden stanbul'a davet eden bir Hatt- erif almay baardlar. Gelibolu Valisi Kprl Numn Paa, Vezir-i zamin da tasvibi alnarak, Sultan Mustafa'nn
Bu grmeden ne Voltalre, ne de La Motraye tek kelime kaydediyorlar. orlulu AH Paann sui tedbiri sebebiyle, sve kiral devleti aliyye -nn dui hamiyetine bir bari giran olup refnde kangi tarafa teebbs olundu se mfd olmadndan tab'i hmyun zfarab- klli ve* ziri muarun ileyhe inhiraf zamiri hmyunlar mertebe -i mbalaaya varm idi; yani: Vezir-i azam orlulu Ali'nin kt tedbirleri yznden sve kral Bab- Ali'nin omuzlarna ar bir yk oldu ve Vezir-i azam tarafndan uygulanan tedbirlerin hibiri maksada ulatrmadndan Sultan'n maneviyat son derece bozuldu ve bahis konusu vezirin aleyhine dnd. Vezir -i azam'n azline sve krahnm degfl, aksine Sultan'n krala duyduu fkemin sebeb olduunu bu blm yeterince ortaya koymaktadr. 330 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/131 -139
328 329

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kz Aye Sultanla dn yaplmak zere daha nceden stanbul'a arlmt; ayn msaade ve ltuf, kinci Mustafa'nn dier kz Safiye Sultanla evlenmi bulunan Vezir-i zam Kara Mustafa Paa'nn olundan da esirgenmedi. Kprl Numn Paa'nn dn o srada payitaht sakinlerini megul ediyordu: Silahdr bu frsat ve Sultan'n honutsuzluundan gelen elverili durumu kanmad. nc Ahmed'e, vezir-i zamlk makamnda cedlerinden ounun bulunmasiyle hret kazanm bir adn vrisi olan Numn Paa'y orlulu Ali Paa'nn yerine tyin edilmesi teklifinde bulundu (15 Temmuz 1710 - 18 Rebi-lhir). Sultan bu teklife uydu; mparatorluk mhrn geri almak zere Kapucular-bam orlulu Ali Paa'ya gnderdi ve ona yeni valilik yeri olan Kefe'ye vakit geirmeden gitmesi emrini verdi 331. Kprl Ailesinin Son Vezir- zami Numn Paa Kprl Numn Paa'nm idaresi umum beklentiye cevap vermedi ve kendisinin vezir-i zamlk makamna geliini selmlayarak onu pein olarak mparatorluun kurtarcs iln etmi olanlarn mitlerini yaland. orlulu Ali Paa'nm Vezir-i zamlktan dmesi, onun ahsnda en amansz zlimi gren Ermeni Katoliklerin ve onu ak dmanlar sayan sve Kral taraftarlarnn lgnca sevinmelerine sebeb olmutu- Gerekte, Hristiyanlar ve Mslmanlar faziletli Mustafa Paa'nn olunda msamaha ve babasnn faziletlerini bulmay mit ediyorlar, bu bakmdan da yamanyorlard; ne var ki, gemi idarelerin icrt zerinde ciddiyetle, vicdanl bir davranla durmas btn sivil ve asker memurlarn kinini kendisine kar ayaklandrd; fazla olarak, bir byk devletin hkmetinin ba olarak fazla ince eleyip sk dokuyan bir faaliyet iinde bulunmas en mhim ilerin alasnn durmasna sebeb oldu. Sultan Mustafa'nn kziyle evlenerek tulu vezir olmu, Kprl Amcazade Hseyin Paa'nn Vezir-i zaml dneminden beri Gelibolu, Kandiye, Erzurum ve Bosna'da vali olarak hizmet grmt. Kandiye'de ikinci defa valilikte bulunmu ve her hizmet grd yerde dil adam hreti kazanmt 332. Fakat, her eyi kendisi yapmak istemekle haksz olma durumuna dmt: Vali olarak bulunduu yerlerde kendisine

136
Sayfa

La Motraye'in yazd gibi Mitylen'e deil. La Motraye, bu deiikliin tendi eserleri olduunu ileri sren svelilerin bu iddialarn Trklerin yalanladklarna dikkati ekmektedir. Gordon'un tarihi ve Talmaa 15 Temmuz (18 Rebil&hir) tarihini veriyorlar. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/139 332 Vezir-i izamlarn Biyografileri, DUaveraga~zade mer; ve Said'In eser
331

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

yazlan dilekeleri bizzat kabul etmi, btn dvalar kendisi hkme balamak yoluna gitmi; bu yzden de ksa srede kendisine hitaben yazlm dilekelerin onda birine cevap veremeyecek bir duruma dmt; bunun neticesi de idarenin eitli dallarn hareket ettiren arklarda byk lde engellemeye yol amt. Daha az vahim olmayan iki baka hatya da dt: Bunlardan biri, etrafna haris dost ve yaknlar toplamas; dieri, en mhim eyletlerin valiliini ancak kk idare merkezlerini ynetebilecek kimselere vermesiydi. Bu yzden idaresinin ayr ayr ktlkleri, yaygn ve bulac bir hl almakta gecikmediler. ktidarda kald iki ay boyunca sve ve Rusya'ya kar ald tek tedbir, salkl bir politikann kaidelerine aylar dt. Savaa ve sve Kralna yardma az hazrlkl olduundan ve Rusya ile yenilenen bar anlamasn devam ettirmekten baka bir ey dnmediinden, Krm Ham, Yusuf Paa ve Ba silahdnn aracl ile sve Kralna selefi orlulu Ali Paa'nn yazm olduu ile ayn mnda bir mektup verdi. Rusya ile yeni yaplan anlamann yolculuu srasnda 333 gvenliini kefalet altna alan maddesini hatrlatarak, kral Polonya'dan geip lkesine dnmeye karar verdirebile-ceine inanmt; fakat ayn zamanda Krala yksek mevcutlu bir ordunun refakat edecei haberini yayarak bunun Polonya'y korkutup kendi ordusunu geri ektirecei gibi asl astan olmayan bir mide kapld ve bunu btn divna da benimsetti. Sonunda, Polonya'ya, Bb- li'nin sve Kraln bu lkeye Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nm Viyana'y muhasara ettirdii ordudan daha az muazzam olmayan bir ordunun gtreceini bildiren mektuplar gnderdi 334. Bu tehlikeli ve siyaset anlayiyle alkasz bbrlenme, tek gayesi sava bertaraf etmek olduu halde, gayenin tam tersini tahrik etti: Zira son seferlerin utancn temizlemek iin yanp tutuan Yenieriler yksek sesle sava istiyorlard; ordunun geri kalan blm de Yenierilerin bu isteklerine katldnda (7 Austos 1710 - 21 Cemaziylevvel 1122), herkes Kprl Numn Paa'nn sava iyi bir sona gtrmek kabiliyetine sahib bulunmadm hissetti. Bir mddetten beri, gzde olan silahdr, umumiyetle ba idareci durumundaki Kapucular-ba'nn veya ak hadmlar aasnn szn geirdii
La Motraye'n bahsettii ikinci defa 800 kese para gnderildii gerekse, bu olay sve kralnn senetli borlarnn ksmen denmesi olay gibi bir devlet srr olarak aklanm olmak: Zira ne Raid imparatorluk tarihinde, ne de Talman Viyana'ya gnderdii raporlarda bu hususlar kaydetmilerdir. 334 isve kral XH. Charles ve 1 Pierre'in tarihilerinden hibiri Numan Fasa'nn iktidardan uzaklatrlmasnn bu tek ve kesin sebeblerinden ohelenmilerdir Raid f. 78.
333

Sayfa

137

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

138

sarayda snrsz bir hkimiyet kurmu bulunuyordu. Ak hadmlar aas Sultan'n zel bir yaknlk gsterdii silah-dr kskandndan, onu, diri diri derisinin yzlmesi tehdidiyle Sultanla ayn arabada grnecei gezintiye kmaktan alkoydu. Aann bu cr'etine fkelenen nc Ahmed hemen suluyu azlettiini, grevini kaldrdn ve imtiyazlarn silahdarmkilere kattn bildiren bir Hatt- erif kard. Bu hkmetme ve kudret artn ele geiren silahdnn kendisini Vezir-i zam tyin ettinnesi kolaylamt, fakat o anda ilerin idaresini yklenebilecek g-de olduuna kaani bulunmadndan veya okumaya kar nne geemedii merakndan ve nihayet kanlmaz bir hl alan savan neticelerinden korktuundan, Sultan'a Baltac Mehmed Paa'y ikinci defa Vezret-i uzm makamna getirmeyi tercih yoluyla kabul ettirdi. Silahdrn bu tercihinde ve tercihini Sultan'a kabul ettirmesinde balca sebeb, Baltac'nn eski khyas, gmrkler mfettii Osman Aa'nn protestolarnn tesiri oldu. Osman Aa, Vezir-i zamlik makamn efendisi Baltac Mehmed Paa'ya verdirdii takdirde, Pa-a'nn onun emirlerinin krkrne uygulaycs olacana dair yemin etmiti. Bylece, Kprl Numn Paa'nn vlecek meruluk merak ve ou saman kl krk yaran alma tarz, onu, eski saray odun yarcsnn ihtiras ve me'um entrikalarna kar korumakta yetersiz kaldlar. Azledildii haberini alan Kprl, evvelce igal ettii makamlara karlk yksek vazifelerini deitirmekten mesud olacakt. Vali unvniyle Gelibolu'ya dnd. Kprl ailesinden 335 kan bu beinci ve son Vezir-i zam, byk babas Kprl Mehmed Paa'nm muazzam projelerinin uygulanmasnda kullanlan vastalar semekte ne kadar zlim ve ahlka nem vermez grndyse, o kadar merulua bal, o kadar dindar ve o kadar ince eleyip sk dokuyucu idi. Kprl Mehmed Paa yetmiinde iktidara geldiinde ne aile byklerinin deerlendirecei unvanlarna, ne de byk bir ne sahipti: Bununla beraber, idaresi ksa srede kendisinden mid edilenlerin btn snrlarm at. Babalarnn zaferiyle desteklenen ve arkasnda tam bir fazilet hreti bulunan Numn Kprl, kabiliyetleri hakknda beslenen yksek deerdeki kanati, Mehmed Kp-rl'nn aksine, ksa zamanda yalana kard. Birinci Kprl'y eer artlar vezir-i zam yapmasayd, o yksek makam igale kabiliyetli olduuna hibir zaman hkmedilmeyecekti; ikinci
335

Mehur andarl ailesi imparatorlua ancak drt Vezir-i Azam verdi

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Kprl ise, idarenin bana geip denenmi olmasayd, kendisine dima en kabiliyetli idareci gzyle baklacakt. Kprl Numn Paa'nn iyi hreti, babasnnki gibi, temelde faziletlerinden geliyordu, fakat bunlar byk babas Kprl Mehmed Paa ve amcas Kprl Ahmed Paa'y yksek bir seviyede sekinletiren o mstesna siyas vasflarla birletiremedi. Kprl Mehmed Paa ile Kprl Ahmed Paa'nn dnemlerini glgeleyen insanla kar ilenmi sular, baba-oul Mustafa ve Numn Paalar tarafndan silindi. Siyas kabiliyetler ve fazilet, asker zafer ve tviz vermeyen adalete ballk duygusu, bir ahs zerinde biraraya gelmeden, Osmanl mparatorluunun en hretli ailesi olan Kprl ailesinin ferdleri arasnda bltrlmt. Baltac Mehmed Paa'nm Haleb'den stanbul'a gelmesiyle, Edirne kapsnda, be bin sekin Yenieri Sultan tarafndan tefti edildikten sonra Babada'na gnderildi (26 Eyll 1711 - 2 aban 1714). Bb- li'den sve Kralna son mektuplar gtren Kapucular-ba (ba mabeyinci) Mehmed Aa, Bender'de sekiz aya yakn bir zaman kaldktan sonra Sultan'a hitaben yazlm ok sayda dilekeyle payitahta dnd. Bu dilekeler snr sakinleri tarafndan yazlmt; Ruslarn srekli olarak Osmanl arazisine tecvzlerinden yaknyorlar, saldrlarn ksa zamanda nlenmesini istiyorlard. zellikle Mehmed Aa'nn basksiyle, Osmanl hkmeti, Krm Hann stanbul'a ard. Muhteem bir merasimle huzura alnan ve XII. Charles kadar iddetle sava isteyen Krm Han Devlet Giray, Sultan'a Ruslarla mnasebetin kesilmesinin zorunlu olduunu arzetti; Ruslarn reaya arasnda casuslar bulunduunu ve bunlarn yardmlariyle btn Rumeli'yi ele geirmek tehdidinden geri kalmadklarn sylyordu (9 Kasm - 17 Ramazan) 336. Huzurdan knda hediye olarak, Hana, samur krkle sslenmi bir kaftan, ayn krkten bir kalpak, balkkuu tynden ve inesi kymetli talardan yaplm iki sorgu, parltlar saan talarn bezedii bir kl, bir ok muhafazas, koum ve haasiyle bir at verildi. 337 Rusya'ya Kar Sava ln

336 337

Raid, n. f. 84. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/140-143

Sayfa

139

On gn sonra Sultan, Sofa Kk'nde toplanan btn vezirlerin, ulemnn, ordu birlikleri Paalarnn, divn hocalarnn, eski ordu ileri

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

140

gelenlerinin, ktiplerinin ve milis kuvvetleri alaylarnn her birinin temsilcisinin katldklar bir byk mecliste hazr bulundu (20 Kasm - 28 Ramazan). Herkes yerini alnca, kendilerine snr halk tarafndan kaleme alnm dilekeler dinletildi ve bunlarn muhtevas, derhal hazrlanan beyannamede sava ilnnn dayanaklarn oluturdu. Bb- li'nin Rusya'ya kar ileri srd ikyetlerde konu olarak, Or'dan sadece on iki fersah uzaklkta bulunan Kamienska hisrlannn. amara ve Dinyeper nehirleri kavanda Samarcik hisarnn, Tighan geidindeki bir kalenin in edilmeleri,, Eflak snrna tecvz, bir Rus birliinin Tamacik ve Bog nehrini geii, Ya karsndaki Stanileti'nin igali ele alnyordu. Bu ikyet konularna ayn derecede ehemmiyetli olan Kalmuklann daha yeni saylabilecek Krm'da (17 Mart - 16 Muharrem) ekeken 338 yaknndaki akm, Potkal ve Beraba Kazaklarnn esir edilmeleri ve nihayet Rus birlikleri tarafndan Kamanie kalesinin igali ekleniyordu. orlulu Ali Paa'nn dmesinden sonra derhal ie balam olan eyhlislm Pamak-zde, verdii fetvada savan meruluundan baka zarur olduunu da bildiriyordu. Derhal otuz bin Yenieri, on bin cebeci ve yedi bin topunun kaytlarnn yaplmas emri verildi; ky ehirleri valilerine gnderilen bir ayr emirle Kapdan- Dery'nn emrine hazr bulunmalar bildirildi. Kapdan Paa'nn donanmas denize almaya hazr durumdayd. Donanma, kalyon, firkateyn ve Azak denizinde harekete elverili az su eken yelkenli feluklardan 339 oluan sava gemilerine sahipti. Krm Han stanbul'dan ayrlmadan nce, kendisine kar saygda kusur eden Eflak voyvodas Nicolas Maurocordato'dan ikyeti oldu. Sultan, bu makama getirileli bir yl olan voyvoday azletti ve yerine Demetrius Cantemir'i getirdi. Bylece, Bb- li Krm Hanm memnun etmek gerektii dncesini gerekletirmi oldu. Krm Hailinin stanbul'dan hareketi, Rus elisi kont Tolstoi'un Yedikule zindanna hapsedildii gne rastlad. ki ay nce, ayn hapishane allmam bir devlet mahpusunu, bir mumyay duvarlar iinde muhafaza etmiti. mparatorluk tarih yazan, bu mahpusluu garib bir olay olarak anlatyor. stanbul'da Edirne kaps nnde nbet tutan Yenieriler, gece vakti, Prenkler tarafndan idare edilen ve iinde bir mumya bulunan bir arabay durdurmulard. Bu konuda sorgulan yaplan araba srcleri, Fransa Kralnn bu mumyay hediye
338 339

La Motraye'da Zezenku. Kalieta, frkata. Baid. t. 82.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

olarak sve kralna gnderdiini beyan etmilerdi; fakat Kaymakam Paa, mumyay yeni Vezir-i zam Baltac Mehmed Paa'nn geliini beklemek zere, Ye-dikule'ye naklettirmi ve mhrleyerek muhafaza altna almt. Arabann srcleri Rus tebas olmu bulunsalard, Kaymakam Paa, ihtiml, bu put muamelesini doru bularak mumyay yaktraakt. ki yl nce orlulu Ali Paa bye yapm, Rus tccarln tarafndan Yunanllara satlan aziz resimleri yakalandnda tasvirleri atee, tccarln da hapishaneye atmalar pmrini vermiti. Rus tccarlar, elilerinin srarl mracatlar sonunda hrriyetlerine ka-vuabmilerdi. 340 Eli Perrolun Gidii Fakat bu son olayda, Kaymakam Paa ihtiml olayn Fransa elisi Ferriorn yeni bir delilii karsnda bulunulduu hkmne varmt; zira Trkler, bu elinin Sultan'n huzuruna kabul srasnda kard rezaletten beri ona akl yoksunu gzyle bakyorlard ve o srada stanbul yaknndaki Belgrad ormanlarnn bir kynde bulunan eli tam bir erken bunama belirtileri gsteriyordu. Fransz elisi Ferriofun Belgrad kynde bana gelen felket ve ayn kyde oturan Hollandal bir kadnn Kuzey kahramanna, yni kendisine duyduu hayranlk iinde bir sve subay elbisesi giyerek Bender*e gitmeye karar vermi olduunu XII. Charles'a anlattklarnda Kral yle bard: Bu Belgrad ky de ne acip bir yer! Sultan orada az kalsn tahtndan olacakt (son Yenieri is -' yn srasnda); Ferriol orada akln oynatt ve Hollandal bir kadn da orada erefinden olacakt. On yl sonra Belgrad ky, Lady Montague'nun orada oturmas ve zek dolu mektuplarn orada yazmasiyle 341 daha da byk bir n kazand. Eskiden Belgrad ky, birok Avrupa elinin yazlk oturma yeri idi ve bugn de, bu kyde stanbul'un zengin Frenk ve Ermenileri yazlarn geirmektedir.
342

Bb-i Ali'nin Avrupa Devletleriyle Diplomatik Mnasebetleri

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/143-145 Lady Montague o tarihlerde ngiliz elisinin ei olarak Trkiye'de bulunuyordu. Trkiye hakknda hayranlkla dolu eseri Trke'ye evrilmitir (.N.) 342 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/145
340 341

Sayfa

141

Uzun zamandr Fransa ve Macar sileriyle sava hlinde olan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

142
Sayfa

Avusturya, Rakoczy'e son darbeyi vurmu bulunuyordu. Tranin*-de malub olan, savadan yorgun den Fransa, o zamandan beri (1 Austos 1708), Rakoczy'e yardm kesmeye balamt. Rakoczy, Protestan devletleri kendi dvsiyle alkalandrmak iin bouna gayret sarfetmiti; bu devletler ngiltere, Hollanda, sve ve Rusya idi. Vadkert savandan (22 Ocak 1710) sonra, Macar asillerinin byk bir blm tarafndan kendisiyle alkalanmadklarn gren Rakoczy, ar'a yardm ricasna bile gelmiti. Szathmar bar anlamasn imzalamayacak kadar fazla gururlu olan Rakoczy, kendi saray tarafndan yetkilendirilmi Fransz Desalleurs', Osmanl mparatorluunda kendisine bir snma yeri verilmesini taleb etmek zere Bb- Ali nezdinde grevlendirmiti 343. Fakat, Rusya'ya sava iln etmi olan Bb- li, Avusturya'y tedirgin etmekten ekinerek snma isteini red etti. Bu dneme doru, Ferriol, sarayndan verilen bir emirle Fransa'ya arld. Fransz elisi, stanbul'da, sarayda huzura kabul edilecei srada sebeb olduu rezaletin ve ayrca, Ermeni patriki Ave-dick'in karlmas olaynda barol oynad phesi htrasn brakt. Bb- li bu Ermeni patriki meselesiyle uram, eli mer Aa aracl ile bo yere onun geri verilmesini istemiti 344. Fransa elisi Ferriol'un, Avusturya mparatoru I. Joseph'e harp iln ve Rakoczy'ye yardm hususunda Bb- li nezdinde sarfet-tii gayretler o derece az baarl olmutu ki, bunun sebebi Osmanl Devletinin Rusya'ya kar bir sava hesaba katm bulunmasiyle alkal idi. Rakoczy'nin murahhaslar gen yl Temevar Valisi Hasan Paa tarafndan parlak bir trenle ehire kabul edildiklerinde, onlarn stanbul'a gitmek tasavvurlarm renen Avusturya saray, onlarn stanbul'a kabullerini protesto etmi, bunun zerine Rakoczy'nin murahhaslar, ellerinde bulunan ve divna hitaben yazlm mektuplarn bir Fransz albaynn aracl ile gndermek zorunda kalmlard. Bu Fransz albay, hizmetkr klna giren iki Macar murahhasn beraberinde stanbul'a gtrmt. Sultan'a ve Ve -zir-i zam'a yazd mek uplarda, Rakoczy Macaristan' Avusturya'dan bamsz hle getirmek iin elinden geleni yapm olduunu ileri sryordu. Bb - Ali'nin evvelce Toekoeli'ye yapm olduu gibi kendisini Yukar Macaristan Kral
Taiman'in 1703 yl Raporu. Rakoczy'nin Desalleurs'e gnderdii mesai taycnn ad Tallaba idi Talman'n Raporu; II Mays 1709. Taul'nin bu teebbsten haberdar olmaman gariptir. Sadece patrdn karlmas olay zerinde durmutur. Talman, Ferriol Fransa'ya, dnmesi emrini alnca, akl dengesini tamamlyle yitirdiini kaydetmektedir
343 344

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

olarak tanmasn taleb etti ve kendisi daha uzun zaman yardmsz brakld takdirde, bunu Polonya ve tsve'den istemek zorunda kalacan bildirdi. Rakoczy'nin bu mektuplar yazd dnemde orlulu Ali Paa Vezir -i zam olarak Macar silerinin tarafm tutmu, fakat, eyhl-islm'n ahsnda korkun bir hasmla karlamt. Her ne pahasna olursa olsun Avusturya ile bansn korunmasna taraftar olan Baltac Mehmed Paa, aalarndan biri olan Seyfullah Aa'y yirmi kiilik bir miyyetle bar niyetlerini belirttii bir mektubu prens Eugen'e gtrmek zere Viyana'ya gnderdi. Seyfullah Aa, ayrca, dolayl olarak, Avusturya hkmetine, Bb - Ali'nin Kar-lofa andlamasm yenilemeye hazr olduunu anlatmakla da g revlendirilmiti . Bylece, anlamann mddeti iin tesbit edilmi bulunan zamann yars da geip gitmiti. Seyfullah Aa'nn Viyana'ya varndan bir ay nce, prens Eugene, Vezir-i zam'a Bb- li ile Rusya arasnda patlamak zere olan sava nlemek iin araclk etmeyi bir mektupla teklif eklinde bildirmiti. Ayrca eli Talman'a gnderilen talimatta, sve Kral meselesinde ne lehde, ne aleyhde taraf tutmaktan saknmas tenbihlenmiti. Bununla beraber eli, divanda Kral memleketine gtrmek iin bir ordu ile onu Polonya'dan geirmekten daha az zora bavurucu bir yol bulunduunu im etmesi kendisine bildirildi; nk Kral Avusturya mparatorluk snrlar iinde gvenlik iinde yoluna devam edebilirdi. Avusturya mparatoru I. Joseph iek hastalndan lm olduundan Tal-man'a yeni itimd mektuplar gnderdi ve kendisi eli sfatiyle VI. Charles'n tahta ktn Sultan'a bildirmekle grevlendirildi (12 Ekim 1711); Eli Talman, mparatorun 22 Aralk 1711'de Franc-fort'da dzenlenen trende ta giydiini, mteakip yl, Sultan'a haber verdi. Bb- Ali eski tercman ihtiyar Maurocordato ve Eflak prens-? ligi makamna ykseldikten sonra kardei Jean lehine bu makam brakm olan Bb- li tercman olunun istekleri zerine, Viya-na'da doan ve mparator Leopold vaftiz kaydna geirilen torunu on iki yandaki Gregoire Ghika, renci tercman sfatiyle, mparator VI. Leopold'n hizmetine kabul edildi. Osmanl ve Avusturya saraylar arasnda devam eden samimi mnasebetlere ve tercmanlarn stanbul'da srekli kalan Avusturya elisinin ilerini kolaylatrmak hususunda aralarnda ok iyi anlamalarna ramen, elinin mparator adna Bb- li'ye araclk teklif etmi

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

bulunmasna ramen, Hollanda ve ngiltere'nin araclklar konusunda iki elinin teklifleri daha msait karland. Bu konuda btn elde ettikleri, Sultan'm huzuruna kabul edilmek ve Genel Devletler ve 345 ingiltere Kraliesinden gelen mektuplar kendisine sunmaktan ibaret kald (Ocak 1711 - Zilhicce 1112). Birka zaman sonra Ouzbeler prensi adna stanbul'a bir eli geldi. Kardeinin lmnden sonra Harzem prensinin tahtn tek vrisi durumuna geldiini Bb- li'ye bildirmekle grevlendiril-misti. Bu haber, Bb- li'yi Kalmuklar Prensi Ayuka Han'n stanbul'a eli olarak gnderdii Pehlivan Kuli'nin istanbul'a gelii derecesinde alkalandracak mhiyette deild i. Kalmuklar prensi, son elisine kar gsterilen iyi kabulden Osmanl hkmetine teekkrlerini Pehlivan Kul araclyla bildiriyor, Ustok ve Krgzlarn Rus tahakkmnden kurtulmalar maksadiyle yardm talebinde bulunuyordu (5 ubat 1711). Bu dneme doru, isve Kral, Bb- li'yi Polonya Kralna kar bir beyanname yaynlamaya ikna etmek zere eli olarak general Meyersfeld'i istanbul'a gnderdi. Elinin btn srarlar boa gidince, kral bu beyannameyi Bendemde bizzat yaynlad 346. Kalaylkoz; Yusuf Paa; Silhdab Ve Kaymakam Rusya'ya kar sava ilnndan hemen sonra, isve Kral ile rinde oynad rolden tr ahsi bir kin besleyen Krm Han Dev let Giray*! memnun etmek iin Bb- li, devlete kayda deer hizmetler vermi Yusuf Paa'y azletmekle kalmad; btn servetine hazne adna elkonuldu. Mara belerbeyi Ruvanolu Halil Paa ok yerinde bir cezaya arptrld. Bu Halil Paa Rusya'ya kar yryecek olan orduya katlmay reddetmi, Krdlerin Ruvan airetinin yardmna gvenip isyan bayran aarak girilmesi imknsz Krdistan dalarna ekilmiti. Bununla beraber, Raak Valisi ve zir Topal Yusuf Paa'ya esir dt ve ba vurularak Bb- li'ye gnderildi (Temmuz 1711 - Cemaziylevvel 1123). Eski Vezir-i zam Kandiye Valisi Kalaylkoz Ahmed Paa, trl yollardan bask altnda tuttuu Hristiyan tebalarn ikyetleri zerine grevinden azledildi vnme ve lkse kar ihtiras kendisine o derece hkimdi ki, bu ihtirasn tatmin uurunda kiliselerin
Bu huzura kabuln tarihi l Ocak 1711. Talman'n Raporu. Talman'n raporuna gre tarihi: as Ocak ini. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/145-148
345 346

Sayfa

144

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

ebu ruz ilmi erif ile megul. Rftid, II, f. 84, Vezir-I azamide makamn niin kabul etmediini pek yerinde izah ediyor; Voltaire se genliinden tr bu makam kabul etmedii iddiasnda; ya otuz be.
347

Sayfa

145

btn gm du takmlar, letleri ve amdanlarna el koyarak bunlar kendisine mletmisti. Baltac Mehmed Paa, ona Kos adasndaki srgn yerine gitmesi emrini gnderdi ve ksa sre nce Klburun'daki hapislikten kurtulmu olan zi Valisi Yusuf Paa'y onun yerine atad. Bb- li'de dier bir nemli deiiklik gerekleti. Sultan'm yakn ve damad tarafndan, Vezir-i zam ordunun serdrl grevini alaca iin geici olarak stlenilen Kaymakamla sabk Yenieri aas Mehmed elebi getirildi. Bilhassa ilimle ve aratrma 347 ile megul bulunan ve kendisini bunlardan ayran ilerden tamamiyle kurtulmak isteyen Sultan'm yakm, Vezir-i zamin btn vezirlerin kendisiyle beraber bulunmalarm gerektiren temayln engel olarak karsnda buldu. Sultan'n yakn ile Vezir -i zam arasnda bu konuda ciddi bir atma patlak vermek zereydi. Sultan'm hiddetini zerine ekmekten korkarak istifa etmek cesaretini gsteremeyen gzde, yerine yakm Mehmed elebi'yi tyin ettirmekte kendisine yardma olmas artiyle meseleyi onu memnun edecek bir zme gtreceini vaadeden eyhlislm'a bavurdu. Bu art kabul edildi ve eyhlislm, glk ekmeden Sultan'm yaknnn Kaymakamlk makamndan ayrlmas ve yerine kendi adam Mehmed elebi'nin gelmesi msaadesini elde etti (1 Nisan 12 Saf er). Yeni ay ylnn (kamer sene) ilk gn, Vezir-i zam, yaknda snra hareket edeceini bildiren tularn Bb- li'de muhteem bir trenle dalgalandrd (19 ubat - 1 Muharrem). On be gn sonra, eyhlislm, gzde silahdr, Niana Faa, iki ordu Kadasker-eri ve emirler reisi ile birlikte skdar'da Valide Sultan tarafndan yeni yaptrlan caminin al treninde hazr bulundu; ertesi gn caminin muhteem yaptrcs, ayan yere bast yerden giri kapsna kadar uzanan en pahal kumatan gerilmi perdenin iinden geerek camiye girdi. Yenierilerin Davudpaa ayrnda kurulan adrlarna yerlemek zere stanbul'dan ayrldklar gn, eski bir gelenee uyarak payitahtn btn loncalar onlan Edirne Kapusu'na kadar geirdiler (10 Mart - 20 Muharrem). ki gn sonra, silahdr, topu ve nakliye birlikleri yz top ve yirmi obsle ordugaha geldiler. 9 Sa-fer gn (8 Nisan), Azak kalesini zaptedecek olan filo stanbul limanndan ayrlarak Karadeniz'e ald. Kapdan- Derya brahim Pa-a'nn bindii bin yz deniz askeri tayan amiral gemisinden

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

146

baka, donanma, deniz belerinin verdikleri on alt bin asker tayan yirmi iki kadrga, her birine iki yz yirmi asker bindirilmi otuz ekdinne, her biri seksen asker tayan altm firkateyn, Azak denizi iin yaplm daha az byklkte yz yirmi tekne, yedi deniz askeri tayan kk yelkenli tekne olmak zere otuz be bin asker ile yz para sava gemisinden oluuyordu. Birka gn sonra Sultan, Vezr-i azama Davudpaa'dan ayrlmas ve snra hareket etmesi emrini gnderdi. Yenieriler, cebeci, topu ve top arabaclar yry balattlar; Vezir-i zam, ertesi gn Sultan'n ziyareti erefine eritikten sonra onlar takibetti. Sultan, Vezir-i azama krklerle ssl bir veda kaftan hediye etmiti 348. Daha nceden emir alm olan Anadolu birliklerinin bir ksm ardak'dan Gelibolu'ya getiler, dierleri Beikta'a kmak zere skdar'dan gemilere bindirildiler. Bu birliklerin kumandanlar olan Karaman, Sivas, Haleb, Diyanbekir, Adana, Ankara, Akehir, Seydiehir, Teke, Eskiehir ve Bozok vali Paalar miyyet -leriyle birlikte Sultan tarafndan tefti edildiler ve her birine eref hil'atlan giydirildi. Birka hafta sonra, nc Ahmed, Serasker Vezir-i azama bir Hatt- erifle bir eref klc, Yenieri aas Yusuf Aa*ya vezirlik bert gnderdi (1 Mays - 1 Rebilhir). Ordunun yryn dzenleyen Baltac Mehmed Paa nc olarak sipahi ve sahdarlan yerletirmiti; onlarn ardndan toplariyle birlikte drt bin topu, alt bin silah ve yarallar, hastalan, tehizat, ykleri tayan arabalariyle nakliye birlikleri; onlarn arkasndan ekmekiler, sakalar, ordu bakkallar ve adrclar geliyordu. Merkezde Yenieriler, yeni hizmete alnm sekbanlar, muhfzlariyle birlikte Vezir-i zam, mehter takm, kubbe vezirleri ve kendi birlikleriyle dier vezirler; eylet askerleriyle valiler ordunun ardc kuvvetim oluturuyorlard. Ordu bu dzen iinde Kartal ovasnda sakc'dan geti ve Eflak Bogdan'a doru yneldi. Ordu Fali'ye varnca, Serasker Paa Cecora yaknnda Pruth suyunu gemi olduunu ve Fali'de ordugh kurduunu ve general Schermetieff (ermetief)'in nehir geidini savunma durumuna geirmi bulunduunu rendi; on bin Tatar askeri yzerek Pruth suyunu geti ve drt bir tarafa dalarak, gece boyunca kar kyda bulunan ve o srada general Rhenne ve general Jonas komutasndaki iki kolordusu Eflak Bogdan' istilya
348

Veda krk.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Bab-i Ali Ue Rusya arasndaki sava olaylar zerine orijinal raporlara bakuaz. Berlin, 1820, s. 13. Rasid, n,*f. 87; La Motraye U. Gordon, Voltalre. I. Pterre Tarihi, Pi-erre'ln Gnl. Motraye'da Poniatowskt'nln Raporu. 351 Voltaire'de Hummer.
349 350

Sayfa

147

gittiinden, sayca Rus ordusundan stn olan kar kydaki Osmanl ordusuna yol gsterdiler. Fali'den ayrlm olan ar, Ku ehri yaknndaki Horsiesti ovasnda ilerlemi ve evvelce Zurawna 349 yaknnda Sobieski'-nin yapm olduu gibi, Pruth suyu ile bir bataklk arasnda sipere girmiti. Bataklk ve sazlarla rtl bu ovaya hkim tepeler dman tarafndan ele geirildii takdirde her trl ric'at imknsz hle geliyordu. Bu sebeble, savatan sonra Ruslar her taraftan geri itilince siperlerine girmek zorunda kaldlar ve Knm Ham onlar dar bir ember iine ald. Tepeleri ve geitleri ayn zamanda ellerinde bulunduran Trkler ve Tatarlar tarafndan hrpalanan Byk (Deli) Pierre (Petro), bir kadnn beklenmedik fedkrl ile karlatnda, Osmanl ordusunun say stnl nnde mahvolup gitmek zereydi. Rusya'nn ve ar*n koruyucu ruhu Catherine I-, orduyu kurtarmak iin temin edebilecei btn mcevherleri br araya getirmeyi ve bunlar Vezir-i azama vermeyi dnd; ayrca, bar istemek zere Schermetieff (ermetief) Vezir-i azama bir mektup yazd 350. ar'm bavekili bir mektup ve Catherine (Katerina)'in hediyelerini alarak Osmanl ordughna gitti. Devletin en yksek makamna ikinci defa gelmesini kendisine borlu bulunan Vezir-i zam kadar nfuza sahip khyas Osman Aa, deeri ancak birka bin ruble tutan hediyeleri ald. Bu hediyeler, Vezir-i zam ile khyas arasnda paylald. Vezir-i zamin hediyeleri kabul etmesinde yalnz Osman Aa'nn tesirinin rol oynamam olmas muhtemeldir, aksine yle grnyor ki, ona bu karar verdiren Osmanl mparatorluuna stn karlar salayan bir ban anlamas salamak ve savaa son vermek mididir. Osmanl mparatorluu ile ve Krm Ham ile yrtlen mzkerelerde sve Kralnn murahhas olarak bulunan Poniatowski'nin iddetli itirazlarna ramen ban anlamas imzaland; Krm Han Devlet Giray da bylece Osmanl silah stnlnn ve baarsnn hakknn alnmad gryle mparatorluun karlar erevesinde anlamaya kar kt. Hatt, arcn Krmllara yllk krk bin duka vermesi hususunda bo yere srarda bulundu. Devlet nzn mer Efendi 351, Bb- li ile Rusya arasnda bar tesis edecek olan anlamann taslan kaleme ald. Ruslarn o zamana kadar

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

imzaladklarnn en az kar salayan ve en fazla kltc olan bu anlama, esas olarak ar'a, Azak kalesi ve ona bal tahkimatn teslimini, Kamienska, amara ve Tighan hisarlarnn yklmasn, bunlarn toplarnn Bb- li'ye braklmasn, gelecekte Potkal ve Beraba Kazaklarna ait meselelere karmamay kabul ettiriyordu. Ayrca, Rus ar Pierre, Rus elilerine stanbul'da oturmay meneden bir maddenin altna imzasn koydu; dier maddeler esirlerin mbadelesini dzenliyor ve sve Kralnn lehinde artlar getiren maddelerin altn imzalyordu; sve Kralnn memleketine dnmek hrriyetini elde etmek iin Bb - li'nin koruyucu kanad altna snd kaydedilen ayn maddede, anlaa-. bildikleri takdirde bir bar anlamas yapmalar sve Kral ile ar'a tavsiye edilmekteydi. Nihayet, anlama yapan iki hkmdar, tebalarnn huzur iinde yaamalar hususunda gayret sarfedecek-leri taahhdnde bulunuyorlard. Baltac Mehmed Paa, Krm Hannn ve sve Kralnn itirazlarna ramen, olaanst yetkilerini kullanarak ve kendi syledi-.ine gre ok muzaffer, ok af edici Pdihn bu anlamay msamaha ile karlayaca midiyle imzalad. Nihayet anlamann son bir maddesi, anlama imzalanr imzalanmaz ar'n ekilmesine hibir eyin engel olmayaca, anlamann harfiyen uygulanacann temint olarak, ar, kendi zel danman bavekil baron Pierre de Schaffiroff ve Michel Petrovich Schermenetiefi rehine vermeyi taahhd ediyordu. Bu rehineler, anlamann uygulanmasndan hemen sonra Rusya'ya dnmek hrriyetlerini muhafaza ediyorlard (22 Temmuz 1711 - 6* Cemaziylhr 1123). Rus ordusunun iinde bulunduu mitsiz durum gznnde tutulduu takdirde, Rusya iin zararl olan Pruth anlamas, bunca sava hazrlklarndan sonra bu seferden ancak geici bir stnlk ve pheli bir zafer elde eden Bb- Ali iin ok daha zararl olmutur. 352 ALTMINC KlTAP Pruth kenarnda bar sonra ki Vezir-i azam birbirini takibediyor. XIX. Charles'n kabul resmi Rusya le anlama. XII. Charles'n yola kmas. Kahire'de Kaytsbeg tarafndan tahrik edilen isyan. Nasuh Pasa'nn eyhlislam Ebe-zade'nin, vezir Kalayukoz'un ve cm nl alimin lm. Korent, Egine, Napoli di Romanla, Koron, Navarin ve Modon'un
352

Sayfa

148

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/148-152

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

zabt. Ulema ile alakal tedbirler. dari tedbirler. damlar, gaipden haber vermeler, yangnlar, donanma kandilleri. Valide Sultan'n lm. Krdlerin ve Arablarm tenkili; br ngiliz tercman dayak cezasna arptrlyor; bir Venedikli tercman- asld. Viyana saray ile muhaberat. Almanya'ya kar sava divanda birbiri pei sra karara konu. Polonya konfederasyonunun murahhas. Bran-cowar ve Cantacuzene ailelerinden birok kiilerin dam. Belgrad zerine yry. Cariovicz (Karlofa) muharebesi. Peterwardein savas. Halil Vezir-i azam. Kahyann idam. Teme-var'n dmesi Bkre ve Ya'n (Yassy) zapt. Korfu ve Dalmaya olaylar. Kapdan pasa ve Krm Hannn azli. Belgrad sava. Bu semin alnmas ve Vezir-i azam'in dmesi. Bosna, Dalmaya ve Akdeniz'de sava olaylar. Kapdan paa, eyhlislam ve Vezir-i ftzam'n azil Bar teklifleri; Rakoczy; Kongreler ve Pasarofa bar. 353 Pruth Kenarnda Bar Anlamas mzalandktan Sonra ki Vezir- zam Birbirini Takibediyor PRUTH suyu kenarlarnda sonulandrlan bar anlamas haberi, usle uygun olarak stanbul'a Kapucular-ba veya Byk mirhur tarafndan deil, fakat, bizzat Vezir-i zamin khyas ve bu bansn gerekletirilmesinde faal bir let rol oynam olan, mkafat olarak tu bekleyen Osman Aa tarafndan getirildi. O zamana kadar bir dhiliye nazrnn grevini terketmi ve vazifeleri'ni kendi emrindekerin eller ine vermi olduu grlm ey deildi. Bunun iin, khya bekleyiinde aldanmt. Zira, getirdii haber Sultan'da ve payitaht halknda byk bir sevince yol amsa da, Vezir-i zamin dmanlar bansn ne ekilde yaplm olduunu Sultan'a da, payitaht halkna da anlatmak frsatn karraadlar; bu ii alelacele yerine getirdiler. Krm Han ve sve Kral da, olaylar Sultan'a bildiren raporlarnda Vezir-i zamin hatsn abartmaktan geri kalmadlar. artn bayraklarn dalgalandrarak ve trampet alarak ordughn terkettii srada Osmanl ordughnda bulunan XII. Charles, Vezir-i zam Baltac'ya ac sitemler yneltmi, onu bunaltmt. sve Krah
353

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/153

Sayfa

149

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

ona: Cart esir alp stanbul'a gtrmeli deil miydiniz? demi. Vezir-i zam ona souk bir tavrla: Ya o zaman, o yokken lkesini kim idare edecekti? cevabn veriyor. Bu szler zerine sve Krah kendisini sedire atyor ve mahmuzlarna uzatp kasden Vezir-i zamin elbisesini yrtyor, fkeden kendinden gemi bir haldedir, kalkyor ve atna binip Bender'e gidiyor. Poniatowski, muharebeyi tekrar balatmak midiyle bir s re daha Vezir-i zamin yannda kald. Fakat, eyhlislm, dinlerine bal kiileri namaza arnca, Vezir-i zam yerinden kalkt ve bir kelime bile sylemeden abdest almaya gitti. H'at, eref klc ve Kartal sahrasna hareket etmesi emrini aldktan sonra, Baltac Mehmed Paa Edirne'ye gitmek zere ordudan ayrld. evirdii dolaplar ve ileri geri konumalar ona hayli dman kazandrmt. Bunlarn en kudretlileri eyhlislm, Kzlar aas ve Sultan'm damad Ali Paa idi. Bilhassa bu sonuncusu, son seferin almasndan hemen nce Baltac'nn Bb- li nazrlarnn stanbul'da kalmalarn reddetmesi konusunda aralarnda geen kavgay unutmamt. ntikam saati almt. Ksa bir sre' sonra, Sultan, elverili artlardan zararl bir bar elde edilmesinin sebebinin, gece Osmanl ordughna gelen ii altn ve gm dolu arabalar olduunu Ali Paa vastasiyle rendi. Bu ifaatla yetinmeyen Vezir-i zamin dmanlar, onu Edirne'de kalp Yenieriler arasnda isyan kkrtcl yapmakla suladlar ve istanbul'a gelme-yiini Sultan'n hakl fkesinden gizlenmek istemesine baladlar. Btn bu ifaat ve sulamalardan sonra, Kapucu-ba Mehmed Aga*-ya Edirne'ye gidip Vezir-i azama erif hil'at giydirme ve ertesi gn kendisinden mhr- hmyunu geri almak grevi verildi. Geri alnan mhr Grc Yusuf Paa'ya verildi. Eski Yenieri aas olan ve kendisine Vezir-i zamhk mhr verilen Grc Yusuf Paa basit er rtbesinden balayarak kurmay subay olmu, kendi ahsi de geri sayesinde aa ve tulu Paa rtbelerine kadar ykselmiti. nce Lesbos adasna, sonra Lemnos'a srlen Baltac Mehmed Paa, tedavisi olmayan bir hastalktan, mteakip yl orada ld ve IV. Mehmed dneminde kendisinden bahsettiren eyh ve ir Murf-nin yanna gmld (20 Kasm 1711). Yeni Vezir-i zam, orduyu Edirne'den getirdi ve ekmece ya-Jannda karlamaya kan Sultan'a Sancak- erifi teslim etti. On be gn sonra son bar anlamasnn bamszlklarna kavuturduu Potkal ve Baraeba Kazaklar tarafndan gnderilen bir eli gelip vatandalarnn Sultan'a

150

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

tazimlerini bildiren bir mektup getirdi (2 Aralk 1711 - 21 evval 1123) 354. Bir nazrlar meclisi toplants sonunda, Bb- li Pruth bar anlamasn imzalamay reddederek Rusya'ya kar yeniden sava iln. etti. Bir gn sonra, ileri nzn Osman, Baltac zerindeki tesiri dolaysiyle Pruth barnn balca fali sayldndan ve hkmet ktibi, Reis Efendi mer anlamay kaleme alm olmasndan tr bu felketli anlamann gereklemesine katlmalarn, celld klc altnda hayatlarn kaybederek dediler. avular ktibi Abdulbaki, Vezir-i azama hedij'eler sunmakla grevlendirilmi eremetief Vezir-i zamin kararghna gtrrken ondan rvet alm olmasndan phelenildi-i iin ayn akbete uratld. Zten, Osman'n sululuk delilleri ortaya kt: Evinde arienin yz ve kenarlarnda Saxe ve Rusya damgas grlen iki bin duka altn bulundu (29 Aralk 1711 -9 ZiTkade 1123) 355. Bu deerlerin ortaya karlmas, ancak Vezir-i zam Yusuf un 356 agzlln tahrik ve Rusya'nn parasn ele geirmek arzusunu kztrmaya yarad. 357 Rusya le Anlama Bylece, bar, mtealdp bahardan itibaren gerekleti ve yirmi be yl iin uzatld. Yeni anlamayla, Dinyester berisindeki Kiow ve Ukrayna ar*a verildi; buna kar ne Azak, ne de Cerkesk'n yeniden tahkim edilemiyecekleri art getirildi; yine ayn arta uyularak Kamenoi Zaton ve Ust-Smara kaleleri yklacakt (16 Nisan 1712). Krm Han Krm'a dnmek emri ald; zira ban artlarn yerine getirmekte ar'n ardan almas savan yeniden balamas endiesini uyandryordu. Yl sonundan nce, snrlarn belirlenmesi iiyle grevlendirilen komiserler, beraberlerinde Krm Hannn bir mirzas ile birlikte stanbul'a geldiler ve ar*m imzalanan ban anlamasna cidd gzle bakmaktan uzak olduunu bildirdiler. So nunda, toplanan mecliste ve Sultan'n huzurunda silaha bavurmann zorunluluu kabul edildi Bu karar, ertesi gn, Pruth barna yalnz kar olmamakla kalmayan, yedi ay sonra onu yenileyen ve greve baladnda
Raid. n. f. 90. elinin adnn Kolflt Orlik olduunu belirtiyor. Voltaira, XIX. Charies'm Tarihi. Vottaire. hatal olarak eski Vezir -i azam orlulu Ali Paa'nn bu OmerTe birlikte dam HiMip^ iddia etmektedir. Ali, ayn yln taamda Raffe'den nakledildii Mltylene'de tabu lmle ld. 356 Yusuf Paa'ya Grcden dyade Yenieri Agalftmdan geldltf iin da ha ziyade Ata Yusuf Pasa riwfflirtrirtedlr (.N.). 357 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/153 -155
354 355

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kararlatrlm bir savan hazrlklarnda alabildiine ar davranan Vezir-i zam'n dmesi neticesini getirdi (11 Kasm 1712 - 11 evval 1124). Vezir-i zamin makamna, Kzlar aasnn eski azatl esiri ve onun sayesinde silahdrlk, Haleb ve Gelibolu, kubbe veziri, nianc olan ve Sultan'n, mparatorluun en yksek makamnn ykn tamak istemeyen gzde damad tarafndan tavsiye edilen Abaza Sleyman Faa getirildi 358. Yedi gn sonra, Bb- li'nin nne sava iareti olarak tu dikildi (19 Kasm 1712 - 19 evval 1124). Zengin hediyelerin getiricisi, ar'n olaanst elisi Abraham Lopoukhin, kont Tolstoi, iki rehine afflrof ve eremetief, ayn gn hapse atldlar 359. Ertesi gn Sultan Edirne'ye hareket etti. Kar ve yamur karm korkun bir kasrga yznden Babaeski'de yryne ara vermek zorunda kald; taan Hafsa suyu kprleri gtrd ve bu yzden Edirne'ye girii iki gn gecikti. 360 XII. Charlestn Kabul Resmi Alt ay nce, Sultan, svire Kralna, kendisini Polonya hududundan geerek ve btn yol masraflarm deyerek memleketine gtrmek iin Ba silahdr Mehmed ve Bender seraskeri smail'e emir vermi olduunu bildirmek zere bir yaz yazmt 361. sve Kral, hareketini geciktirmek iin Mehmed Aa ve smail Paa'ya kendisine gnlk olarak verilen be yz kuruun kesilmesinden beri borlanmak zorunda kaldn ve bunun iin bin kese aka istedi. Sultan Krala bin kese yerine, bir de dostane mektup ekleyerek bin iki yz kese gnderdi 362. Bu paray alan sve Kral vaadine uygun olarak yola kmas gerekirken, ayrca bin kese para talebinde bulunmak zere elisi Funk'u Edirne'ye gnderdi. Bu yeni talebin tek karl, eli Funk'un hapse atlmas oldu. Birka gn sonra, Sultan'n huzurunda bir meclis topland. Krm Han, Ba silohdar Mehmed Aa ve Bender seraskeri smail Paa'nn sve Kralnn inadnn kendilerini skntya soktuunu avu-ba Ahmed vastasiyle bildirmeleri zerine bir karar alnacakt 363. Vezir-i zam Nianc Sleyman Paa ve geen yln banda
Abaza asll olan Sleyman Pasa evvelce bulunduu grev dolaysiyle Nisanca lakabiyle aslyordu (.N.). Schoell. Bar Anlatmalar Anahatlan Tarihi, XIV, s. 2M, sava lan tarihini 11 Kasm yerine 12 Kasm olarak belirlemektedir 360 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/155/156 361 Vottaire bu mektubu gerekliine tnwtirffilr taraflartyle nakletmitir, fakat, tarihler yanur. 362 Voltfiire bu mektubu 21 Nisan 1712 tarihli olarak gstermektedir. 363 Rasid, II f. 94- Voltalre'ln ileri srd gibi Sultan bir nutuk sylemi olsayd mparatorluk tarihisinin bundan bahsetmemesi mkanszd.
358 359

Sayfa

152

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

B1 erin halin, yani, herhangi bir seklide olursa, Ratd, f. 95. XII. Charfos'm Tarihi. Soued al dam, yani: Bunu sana veren sve kraldr. 366 Ekrnmt rri-dtmifen ve lau kafirim.
364 365

Sayfa

153

Pamaki-zde'nin lmnden sonra ikinci defa en yksek er'i makama gelen eyhlislm Ebe-zde, kendisine memleketine gitmesi iin btn vastalar salanan Kraln inad zerinde durdular. eyhlislm, Bender*-den ayrlmay reddettii takdirde tutuklanaca ve Dimetoka'ya 364 gtrlecei yolunda bir fetva verdi <1 ubat 1713 - 5 Muharrem 1125). Hprkes biliyor W, yz sveli ile bin Trk ve bin Krmlya kar savaan XII. Charles malub oldu. fakat pes etmedi. Osmanl topusuna kar, general ile birlikte savunmada bulunmak zere barikatlarla koruduklar bir eve kapandlar. Sonunda atee verdikleri evden dan kt srada, bir zaman nce Vezir-i zamin elbisesini yrtan mahmuzlarnn birbirine taklmas yznden yere dt; tAllah nidlarlyle zerine varan yirmi bir Yenieri onu esir etti; kendisini alp Demirta hisarna gtrdler (2 ubat 1713); bu hlsftr Edirne yaknndayd ve oradan da alp Dmetoka'ya evkettiler. Voltaire, Fransa'nn sve Kralna gnderdii marki de Fier-_ vtllp'in. Kral namna dzenlenen ve altnda Kraln sahte imzas bu -lnnn, flftb- li'nin btn nazrlarnn rvet olarak Rus altm aldklarn syledii ikyet mektubunu Fransz Villelongue vasta-nlyle eftmlye gitmek zere olan Sultan'a nasl verdirdiim anlatr 365. Voltaire'in ileri srd gibi. Villelogue'un Sultan ile eyrek saat konuabilmi obuas phelidir. Fakat, Osmanl tarihi, sve Kralna byle bir muamelenin reva grlmesinin Bender Valisinin, Krm Hannn, eyhlislm ve Vezir-i zamin azilleriyle neticelendiini, pheye yer brakmayacak bir kesinlikle aklamaktadr. Zaten, kamuoyu da Bb- li'nin misafirine kar bu ekilde davrantlmasnn iren olduunu yksek snsle belirtmekten geri kalmamt; zira Hz. Peygamber: Misafiriniz kfir bile olsa ona sayg gsteriniz 366 buyurmutur. sve Kralnn cebir kullanlmak suretiyle tevkif edildiini renince sevince kaplan ve bunun verdii fetvann eseri olduunu syleyerek vnen eyhlislm, bu olay dolaysiyle azledilenlerin lki oldu. Sultan, onun yerine, Mecliste mesele griiliirkor tasarlanan tedbire kar kanlardan biri olan Rumeli karlsn getirdi (4 Mays 1713 - 6 Safer 1125). On be gn sonra Edirne'ye aftmlan Tatar Ham D evlet Giray azledilerek Rodos'a srld vp ovvelce bu adaya srlm bulunan Kaplan Giray srgnden gotirtilerck ikinci defa Krm Hanlna atand. Yeni Han kalagay makamn byk kardei Mengli Giray'a, nureddin makamn iso rlier

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kardei Sahib Giray'a verdi (29 Mart 1713 - 2 Rebi-lovvel 1125) 367. Yedi gn sonra, Vezir-i zam, kendi yerine atanan Kapdan-i Derya Hoca brahim Paa'nn yerine geti (6 Nisan 1713 - 10 Rebi-Iovvpi 1125). Vourla doumlu ve kreki olarak saraya giren brahim, Sultan nc Ahmed'in gzne girmeyi becermi ve bu hkmdAr tarafndan evvelce vezir -i zami]k makamna atandn Kalaylkoz Ahmed Paa'ya bildirmek zere Kandiye'ye gnderilmiti. O zamandan beri, Sultan'in tevecch ve kendisinin bilinen deeri onu Kapdan- Derya makamna ykseltmiti. Ayrca, genellikle fsvn. Kral meselesini yalnz oriun zmleyebileceine dair ge-nol bir kanaat vard. Zira, onun sk sk XII. Charles'i Trkiye'den kolnyca uzaklatracandan bahsettii iitilmiti. Fakat, devlet gemisinin dmenini ele alan eski Kapdn- Derya, yeni Vezir-i zam ITocn Inrnltm Paa, Sultan'n gzde damadn geminin bordasndan nnft ntnnktnn baka bir ey dnmez oldu 368. En emn, en abuk liyoyt vamn yolunun, erefine verilecek bir ziyafette onu haner-lomnk nlttfma hkmetti ve bu tasavvurunu Krm Han ile Reis Efendi'ye at ve onlar bu suikasd haber verdiler; gzde damd ziyafet gn mahsusdan hasta olarak tedbirini ald ve Sultan, Vezir-i zamin azliyle ayn zamanda idam edilmesi emrini verdi. Bylece Hoca brahim Paa'nn vezir-i zamlk makamnda kalma sresi ancak haftadan fazla tuttu (27 Nisan 1713 - 1 Rebilhir 1125). 369 Rusya le Anlama Bunun zerine kaymakamlk makamnda bulunan ve o zamana kadar devleti idare etmeyi ar bir yk olarak gren Sultan'n gzde damad Ali Paa, hayatn korumak maksadiyle devletin dmenini eline ald 370. ilk nem verdii mesele, Rusya ile bar salamak oldu. ar*n olaanst yetkili murahhaslar ile yaplan birka toplantdan sonra, nihayet ingil iz ve Hollanda elileri Sutton ve Collier'nin araclklariyle Edirne'de imzaland; stanbul anlamas esaslar zerinde yirmi be yl uzatld. Bu anlamann on bir maddesinden ilk alts ve on birincisi Baltac Mehmed Paa tarafndan imzalanan anlamann yedi maddesine tekabl ediyordu. Yedinci madde,

154
Sayfa

Snbnssoynr, f. 214. Osnnn zftdo'nin Byk Vezlr-i azamlarn Biyografisi eserinde bu tebih trrlmlorlyla anlatlan uzun bir mecazl vak'ada gemicilik terimi olnrnk kullanlyor. 369 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/156-159 370 Osman-zfide ayn mecazl hikyede <ruzarlar gemilerin keyfince ermez diyor.
367 368

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

amara ve Orel arasnda karlkl snrlar belirliyordu; u ekilde ki, amara nehri kenarndaki btn arazi bundan byle Trklere ait oluyordu, Orel'in sulad arazi ise Ruslarn oluyordu. Bu iki nehrin kaynandan Don ve Azak'a, snr, Azak'm Ruslar tarafndan ilk igalinden ncekinin ayn oldu. Bir taraftan Kazaklar ve Kalmuklar, dier taraftan Krm Tatarlar ve Bb - Ali'ye bal er-kesler, karlkl olarak 371 tedirgin edilmeyeceklerdi. Be komiser snrlarn derhal izilmesiyle grevlendirildiler. amara ve Orel'in 372 Dinyeperle kavak noktalarnda ilerine baladlar, bu akarsularn kaynaklarna kadar ktlar ve iki devlet arasnda hudut olacak hatt iaret talariyle belirlediler (Eyll 1714). Gelen yl iinde almalarn bitirdiklerinde komiserler daha yksek grevlere atandlar 373. XII. Charles'n Yola kmas On bir ay sren mzkerelerden sonra, nihayet, sve Kral lkesine dnmek arzusunu bizzat ifde etmiti. Eski zi Valisinin khyas Mustafa Aa ve mabeyinci Yusuf Paa alt yz avuun banda Krala refakat ve muhafzlkla grevlendirildiler. Bu vesileyle Bb- li Krala altn srma ilemeli bir adr, deerli talarla ssl br kl, ecereleri asil men'elerini aklayan sekiz arab at hediye sundu. Altm araba ve yz at kafileyi oluturdu; iki yl sren msamahal misfirseverlikten sonra, kuzeyin Demirba 374, Demrta 375 hisarndan kt (1 Ekim 1714). 376 Kahire'de Kaytsbe Tarafndan Tahrik Edilen syan Pruth seferi, Msr tarihlerinin kaydettii- en uzun ve en srarl isyanlardan biri zamanna rastlamt. Sultan Ahmed'in kaynbiraderi ve onun tahta kmasndan sonra Vezir-i zam olan Vali D-mad Paa, bu isyann drt elebasn, skneti devam ettirmek iin srgne gndermiti. Daha sonra srgnden vatanlarna dnen bu elebalar, Kahire halknn
Raid. II, f. 95. Rousset. ek, II. c. II, 110 ve 111 ve Gordon Tarihi. Raskl ekseriya Orel yerine Ersel diye yazmaktadr. 373 Raid, II, f. 100. Eskf silahdar brahim niancla getirildi. SobzI Efendi silahdar aalna, Kadri Efendi Muhasebe Dairesi reisliine atand. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/159 374 Voltaire'e gre sve Kral Ekimde hareket etti; Raid'e gre, II, f. 100, o Ramazan 1126, yani 10 Eyll 1714. 375 Venedikli tarihi Ferrari Demrbs adn Dermades olarak deitiriyor. 376 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/159 -160
371 372

Sayfa

155

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

156

Kasimlar ve Zlfikarilar diye ikiye blnm olmasndan yararlandlar. Bu yararlanma, Kas mi il arn reisi eyhl-beled Eyubbe'i Zvdi karllarn reisi Kaytabe'e kar karmak suretiyle oldu. eyhl-beled'in tarafnda olan yalnz Damd Hasan Paa'nn ikinci halefi Kse Halil Paa bulunmakla kalmyor, kudretli ve zengin Circe Bei Mehmed de onu destekliyordu. Zl fikarilar Yukar Msr'da onun mallarn yamaladlar; Kayta bei eyhlbeled 377 iln etmek istediler ve yedi Msr birliinden altsn kendi taraflarna aldlar. Bu sebeble kar tarafta yalnz Yer nierilerle nefret edilen balan Frenk Ahmed, devlet makamlar, vali ve ehrin byk kads kalyordu. ki taraf, Sultanhasan Cmi-inin yzne evrilmi hisar toplar ve dier silahlarla attlar (27 Mart 1711 - 7 Safer 1123). Kaytabe'in en kuvvetli destekleyicisi olan Ouzbeg bu atmada ldrld. Dmannn birliklerini kendi tarafna ekmek iin Kaytabeg bin kuru cret verdi. Eyub, ksa srede ordusunun saflarnn sey-rekletiini grd ve tuttuu taraf da gnden gne gcn kaybettiinden, eit kuvvetlerle mcdele ettikleri srece taraflardan birinden yana olduunu sylememi bulunan brahim Be, Kaytabeg*den yana olduunu bildirdi. Eybbeg'in evi atee verildi; Frenk Ahmed bir kurunla ldrlm olduundan, fesadclar onun yerine srgn yzbalardan birini, Kr Abdullah' geirdiler. Vali Kse Halil Paa'y ndirip onun yerine Kansui Be'i getirdiler (Temmuz 1711 - Cemziylhir 1123). Bu karklklar haber alan Bb- li, valilik makamna eski Kapdan-i Derya Veli 378 Paa'yi atad. Fakat Kaytabeg ve yardmcs brahim Be kendilerine eyhl-beled unvan vermilerdi ve ehrin daresini ortaklaa yrtyorlard. Bb- li de bu iktidar gasplarnn nne geememiti. Askeri birlikler grevlerini yapmaya balamlard; fakat Veli Paaf-nn valilie balamasndan sonra yeni anlamazlklar ortaya kt. Ramazan aynda Mslman cematin topland Demirkap yaknndaki Sultanmeyyed Cmi'inde Birgeli risalesi okunduu srada, bir gen talebe krsye kt ve evliyalara inanmay bir putperestlik olarak ele ald: Esrarl kader kitabn kim grd? diye sordu. Biz zat Peygamberimiz grmedi. Bu trbe ticaretine bir son vermek lzmdr; bu ii mezar pmee kadar vardran kii gerek Mslman deildir. Glenlerin, Mevlevlerin ve Bektlerin derghlarn ykmak lzmdr. Dervilere gelince, bunlar ortaya kp dnecek yerde okumay tercih etmelidirler. Birok gece, kalabalk bir
Bu. kaddan ayr. beldenin dini amirlii makam olmak gerek (.N.). Rald, II, t. 91, balangc nceki ylda olmakla beraber bu olaylar 1124 yl inde ele almaktadr. Yazarn ad bilinmeyen Msr Tarihl'n-de bu olaylar 1000 tarihinden 1150'ye kadar bir zaman kaplamaktadr.
377 378

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

379 380

Yusufoglu Tarihi., Dukalar (yaldzl) 115, tura] dukalar 100, lotalar (nyn kullanlr]. Afakhane veya tar evi. Yusufo&lu Tarihi, f. 242.

Sayfa

157

dinleyici topluluu nnde bu mnda vaaz verdi. Evliyalara, trbe ve derghlara bal olanlar, ona kar birka eyhden fetva aldlar. Bu fetvada, gen adam dinsizlikle sulanyordu. Yenilik taraftan gen adam bu fetvay dinleyici kalabal nnde bizzat okudu ve yorumlad. ki gn sonra ortadan kayboldu. Halk kalabalk bir hlde ve grltler yaparak Kahire kadsna gitti, yenilik taraftar gen vaizi isteyerek, onu mahkemeye gnderen eyhlerin fetvasnn hkmsz saylmasn istedi. Halkn ve eyhlerin grlerinin atmas karsnda vali Paa, bu yeni patrty yoketmelerini isteyerek, ii, payitahtn iki hkimine, Kaybeg ile 1b-rahimbeg'e havale etti. Garnizonun en tecrbeli mirleri asayiin korunmas emrini aldlar. Kargaa ortadan kalkt ve dinde yenilikler teklif eden gen talebe, gizlice Suriye'ye gnderildi. Dinde yenilik taraftarnn zayflatm olduu halkn evliya ve trbelere kar saygs, Hseyin'in abanoz aacndan inci kakmal ve drt kollu gm amdanlarla aydnlatlm sandukasnn bulunduu trbesinin almas yle canlandrld. Bu vakalardan baka, Sultan'n iki Hatt- erifinin gelmesi de Veli Paa'nn idaresi zamanna rastlamaktadr. Bunlardan biri Rusya sava srasnda her zamanki bin askerin seferber edilmesi, dieri ise altn ve gm parann deeriyle alkaldr 379. Sultan'n gzde dmd Dmd AH Paa Vezir-i zam olur olmaz, Msr'da dzen ve asayii salamakla megul oldu. Bu maksadn gerekletirmek iin her eyden nce, kabiliyetli bir vali ve bir kad semeye nem verdi. Bunlardan birincisi kumandas altnda bulunan birlikleri tam bir itaat hlinde bulunduracak, dieri ise, din konularda yenilikler getirmeye kalkacaklarn cretkr teebbslerini tesirsiz brakacakt. Vezir-i zam, bu iki greve Abdullah Paa ite, idam edilen Feyzullah Efendi'nin deil, onun selefi olan eyhlislm Ebusid Efendi'nin olu eski eyhlislm Feyzullah Efendi'nin dmd Feyzullah Efendi'yi atad (17 Eyll 1714 - 8 Ramazan 1126). Abdi Paa grevi bana gelir gelmez, henz Kahi-re'de bulunan Halil Paa'y korkun bir lmn can ekimesi iinde azndan servetinin yerini renmek iin hapise 380 attrd; khyasna gelince o krmz eve (al-hamra) kapatld. Abdi Paa'nn selefi Veli Paa, azledilen Msr Valilerinin hapishanesi olan Yusuf Kk'ne kapatld, Bb - Ali'den gelen emir zerine stanbul'a gnderildi

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Abdi Paa, defterdar grevine de konmu olan Kaytabeg'i azletti ve onu lm cezasna arptrtarak hisnn penceresinden aaya attrd. Bu idam olay yeni bir ayaklanmaya yol at; ayaklanmann elebalar Kayta'n intikamn almak maksadiyle ehirde silahlariyle ortaya ktlar, Romaili meydannda bulunan Sultan-hasan Cmi'inde toplandlar. Azab askerleri de ayaklandlar. Meh-med ve Osman khya, isyan hareketinin yrtcleri oldular. Aslerin ba Kr Abdullah iki Yenieri subayn kendi eliyle ldrd ve Yenieri birliklerinin bana geti. Bununla beraber asayi saland. Yenieriler subaylarnn lmnde bir sular bulunmadn isbatlamay baardlar; bu olaya katlmadklar ortaya kt. Asilerin elebalarndan ikisi, Necdeli Hasan ve Nasuh khya idam edildiler. Vali, birliklere zc olaylar unutacaklarna dir yemin ettirdi, ehirde bar hkim kld ve para deeriyle zahire fiyatn yeniden dzene koydu 381. Nasu Paa'nn, eyhlislam Ebe-Zade'nin, Vezir Kalaylkoz'n Ve On nl Alimin lm Suriye'de, haclar kervannn banda bulunan Osman olu Na-sh Pngn, Kuds, Cidde, Habeistan, Acelun, Payas, Trablu-am, Cnr.n, Rnfor, Balbek, Cennin ve daha birok sanca eine dostuna dnfttnt -nk Sultanla alkasn kesiyordu. am, Beyut ve Sayda e-hlrlort Hn nyn kibete uramak tehdidi altnda bulunduklarndan. Topal Yusuf Paa, Nasuh Paa'nn zerine gitmek ve onu tenkil etmek emrini ald; Haleb ve Bakka kuvvetlerini kumandas altna alarak tenkil harektn gerekletirecekti. Nasuh Paa, doduu ehir olan Manisa'da 382 ve vergi tahsildar olarak bulunduu Ay-dn'dn birok iddet hareketleriyle ie balamt. Kanun d vergi toplnmn sme son vermek maksadiyle gnderilen bostanclar pek ok kere kovalamt. Daha sonra, Rusya savanda kendisine ihtiya duyulan bir hareket adam olarak temayz etmiti. Sultan'n sancnklan altnda Rusya savanda gsterdii ecattan tr ve kendisi npnda bir kumandan gerektiinden emir-ul hac olarak atanm ve hac kervannn bana geirilmiti.

158
Sayfa

Zlnrtrll (yaldzl) dukalar 107 para olarak Ayarland; turah dukalar 100; arslnnl sikkeler 40; real (solota veya karakuru); 60: para 8 me -tftllk oldu (YuBufoftlu Tarihi). Yusufoftlu Tarihi'nde Abdi Paa dre-aino 2fl sayfa aynimi5 bulunmaktadr, t. 258-270. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/160-163 382 Dfihn sonra orada bir cami ve bir medrese yaptrd.
381

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Bu grovde iken, yukarda grdmz gibi, l Araplarm yenilgiye uratm ve eyh Koleib'i ldrmt. Fakat sonralar ylesine saygsz ve marur olmutu ki, kendince gerekli grd harekta yksek makamlara danmadan giriiyor, gerektiinde bir yksek mnhkemeymicesine davranmaktan geri kalmyordu. Bir hesabn dzeltilmesi ve toplanan verginin yerinde teslim alnmas iin Bnb- Ali'nin Aydm'a gnderdii iki tulu Paa'y hapse atm ve lme mflhkm etmiti. Topal Yusuf Paa, Ruvan'm olu olan ve si olan babasnn lmnden sonra kendisine ehrin idaresini verdii Rnkka Paasnn ahsnda, Nasuh Paa'ya kar kudretli bir yardmc buldu, Rakka Valisi, Ruvan airetinden on be bin Krdle Topal Yusuf Paa'ya iltihak etti ve Paa, eylet askerini ve sileri NaMih'clan ayrmay baard. Bu ii askerlere tehdit edici, silere ise valdlerle dolu mektuplar gndermek suretiyle gerekletirdi. Topal Yusuf Paa, am'a alt fersah mesafedeki Teshana ham yaknlarna kadar ilerlemiti; fakat, Nasuh, bu orduya kar mukavemetin faydnszhm anlayarak, Yafa'dan gemiye binmek niyetiyle kat; tnkibine gnderilen Trkmenler kendisini farkettikleri srada attan dt. Bununla beraber elinden geldiince kendisini savundu; fakat say okluu karsnda yenilerek esir edildi ve ba Bb- Ali'ye gnderilmek zere Topal Paa'ya teslim edildi (Ocak 1714 -Muharrem 1126). BAb- Ali'deki yakn adam, mdenler reislii yardmcs Ma-goaa'yn srgne gnderildi ve daha sonra idam edildi; Helle beler-boyligine atanan khyasnn ba evvelce iledii sularn cezas olarak vuruldu ve Bb- li'nin nne brakld. Yeni Vezir-i zam dikkat ve adalet sevgisinin yeni delillerini devletin ileri gelenlerinden ikisini azletmek suretiyle verdi: Bunlardan biri avuba; dieri Yenieri aas idi. lki Tatarpazarl zengin Kovanos-zde'nin mirasn o zamandan beri isyan hlinde bulunan damadna vermiti; ikincisinin ise rvet almaya msait olduu nnlalmt (Aralk 1713 Zilhicce 1125). ki eski eyhlislam, Ebe-zde ve Ataullah Efendi, Vezir-i zam hakknda yakksz szler sarfettiklerinden Trabzon ve Sinop'a srgne gnderildiler. O srada dnyann gneten en uzak bulunduu bir kn frtnal gnleri hkm sryordu ve srgnleri gtren gemiler yola ktklarndan, Karadeniz'de, Karasu aklarnda korkun bir frtna gemileri penesine ald; Ebe-zde'nin bulunduu gemi, misafir-evor olmayan bu denizin dalgalarna gmlp gitU (Ocak 1714 -Zilhicce 1126). Trabzon yolunda Kandiye Valiliinden kiliselerden pek ok mal yamalad in

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

azledilen, fakat kars sultann nfu-zuyla Trabzon belerbeyliine atanan eski vezir-i zam Kalaylkoz da boularak ld (Ocak 1714 - Zilhicce 1126). Devlet ve ilim bakmndan fazlasiyle hissedilir bir kayb da, Eyb'de bir medresenin kurucusu, Kandiye'nin fethi zerine dikkate deer bir eserin yazar vp devlet mverrihinin: slbunda ipekten 383 daha parlak ronklor ve amberinkinden daha salkl bir ryiha bulunduunu syledii Hz. Peygamber'in savalar zerine yazlm bir kitabn mellifi, Rumeli byk kads Arif Efendi'nin lm oldu (28 Ekim 1713 - evval 1125). Arif Efendi, son on yl iinde len on balca yazar ve yz irin banda gelmektedir; eserleri saylmaya ve zerlerinde durulmaya deer dier yazarlar yle sralanabilir: Birok gk ilmi, felsefe ve hukuk kitabnn yazan, Prolegomenes phlologique Filolojik mukaddimeler 384 adl deerli hitabet kitabnn (Zamaha-ri) mtercimi shak Hoca; evvelce szn ettiimiz irler prensi ve eserleri yle sralanabilecek olan: Ataszleri Hediyesi 385, Yedilerin Anahtar 386, Hac farizesi zerine bir risale 387, bir Yazlar Mecmuas, bir Divn ve Kamane Zaferi zerine bir zet eser 388, Nbi; hekim: if, aban ve Nuh Efendi; birincisi Peygamberle alkal rivayetlerin mtercimi, ikincisi ok deerli ve if 389 adl eserin ve Hz. Peygamberin Veldet Bayram zerine Bir Risale 390nin mtercimi; ncs ehristn tarafndan yazlm Ksa Hatlariyle Dinler Ta-rihi'nin mtercimi; byk sayda erhlerin ve haiyelerin ve ilm risalelerin 391 yazan Kara Halil Efendi; bn Hallikan'm 392 biyografilerini Trkeye zet olarak eviren Vahd brahim
Raid, II, f. 99 ve eyh-zftde; 1584. biyografi. Eserleri Menahic ul-vu-Brtl HA mcdaricil-usrdr; yni prensip dereceleri elde etmenin vas -nlnr, fo esnr Trk dilinde yazlmtr; sonm Hz. Peygamberin ml*rnc, Ml'rAcIye nazmdr. 384 Mukaddemetl-edeb. Tercmesinin adi: Akssaol ereb fi tercm eti mu-kademeti-edeb. Dier eserleri: l. shakiye; 2. Samt-1 Re's'in tesbiti zerine bir aratrma; 3. BeydAv erhleri zerine Haiyeler; 4. Tezhibul mantik girii zerine aklamalar; 5. TavaU (BeydAvi) zerine hai -yeler; e. Kad Iyadh'n ifa's zerine; 7. Bir Erbain yahut krk gelenek zerine bir derleme; 8. am&ll yahut Termedi'nin Hz. Peygamberin cismanl portresi zerine; 0. Vahdetname, birlik kitab, Hz. Peygamberin kafiyeli hayat hikyesi; 10. Sandukatul maarif, ilimler kutusu, muammalar kitabi; 11. na; 12. Bir iirler mepmufts, eyhl'nin biyografileri. No. 1492 ve Safa No. 17. 385 Tuhfetul-emsal. 386 Miftahi-heftegan. 402. biyografi. Sf. 387 Tuhfetul -haremeyn. 388 Gazanamei-Kamenia 389 ifaiye-Salim, No. 169. 390 Tedbiri-Mevlud. Kendi biyografisi eyhl'nin eserinde. No 1420'de. 391 1. Takprl-zde zerine; 2. Edabi-MIri zerine; 3. Nuri'nin Tehzib (mantk) * zerin; 4. Frarl'nn Burhan' zerine; 5. LarI'nin felsefesi zerine; 6. Hikmetl -ayn tefsiri zerine, madde felsefesi; 7. Celaleddin'n Akad' zerine; 8. lsbfltl-vacib; 9. Mudteka'm paras zerine; 10. Isfahanl'nin Taval's zerine; 11. Kur'an'n btn yilikler elindedir- Ayetinin tefsiri zerine rtsftle; 12. Kur'an'n btn kudret ellerindedir- ayeti zerine izah. Biyografisi eyhi mecmuasnda 1542. 392 Tecrid di afttnda. Biyografisi eyhi mecmuasnn 1583. Beydavi'nln labat'mn ve daha birok eserin
383

Sayfa

160

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Efendi; Kaf-zde'nin Leyl ile Mecnun adl romantik iirinin devam ettiricisi Azim; hid'nin farsa yazlm kafiyeli haiyelerinin tefeirrisi Zek; nihayet, eyhlerin biyografisini eyhlerin Unutulmaz Eylemleri 393 adl eserinde vermi olan Sini. Asrn edeb 394 on hreti, yzyln son on yllarnda dnyadan bylece lm yoluyla ayrlmlard. 395 Korent, Egne, Napoli Di Romana, Koron, Navarin Ve Modon'un Zapt Vezir-i zam Dmd Ali Paa'm n 396 iktidara geldiinde aklad ve Rusya ile kesin bir bara ulamak iin almalaryla delilini verdii bar niyetleri, Bb-i Ali'nin sava tasavvurlarna, zellikle zaaf, hareketsizlii ve Utrecht baryla sona ermi bulunan Avrupa savalanndaki silahl tarafszl ile Osmanl mparatorluunu tahrik eden Venedik Cumhuriyetine kar sava tasavvurlarna yardmc oldular. Bb- Ali, Trk gemilenyle Venedik gemileri arasnda geen birka atmay, Trk ticaret gemilerini zaptedip durmalarn, bilhassa Rakka Valiliinde bulunduu srada len eski vezir-i zam Enite Hasan Paa'nn terekesini stanbul'daki kars Hadce Sultan'a gtren gemiyi zaptederek esir alarak gtrmelerini, ayrca son zamanlarda Karadallar Trk hkimiyetine kar isyan ettirmelerini sava ilm sebebi sayd. Venediklilerin Karadallar Rus sava srasnda isyana tahrik edip bir tenkil hareketini gerektirmeleri bile tek bana Bb- Ali
tefstretsi. 393 Tozjteretul-raeAylh. Biyografisi, Sallm'In mecmuasnda 93. afii'de 1750 394 H. 1116 (1704) ylnda len irler; ilim adamlan, hretliler: Yemn, Fethi, Selim (Knm han), Remzi, Vasf ve Nzm (eyh, Saf, Salim, Belig Buna'mn biyografi mecmualanna baknz): 2. Hukukular: Ahmedzde Mehmed Efendi, saray hocas Receb. 3. lim adamlan: Tabib aban, tabib if. 117 (1705)fde ldler irler: Hamdi, Hseyin Can, bir dier Nzm, Yakn, Devlet, dier nller: eyh Abdulhy, eyhlislm Feyzul-lah. 1118 (1706) ylnda len airler: Gavs, Riski, eyh, Refet; saray hocas Mehmed. 1119 (1707) ylnda lenler: Vezir-i zam Rami Paa; shakzde Arif ve Nbi. 1120 (1708) ylnda lenler: irler: Remzi, Rasim, Mahir, Ha-Um, Sakib, Fenni, Sehin, Emin, aban Aazade. 1122 {1710)'de lenler irler: Hocazde Naibi Esseyid Mehmed, Ragb, efik, tshak HocasS, Rahim, Zek, Abdi, itr, Mahir, Rahmi, Mahv, Taib, eyh Himmetzde veya Abdi, Aazim, Ulfet, Seyid Abdullah, eyhlislm Fey -zullah'm kardei; eyhlislm Pamakzde Esseyid Ali Ffondi, eyhlislm Sadreddinzde Sadk Efendi; kadn ir An, hukuku Seyfzde tbrahim, Pirakazizde Meh-mod Efendi. 1123 (1711) ylmda hukuku Esseyid Numn vo Fzl Kara Halil Efendi; ir Saati, Naci, Siah, Nesih, Vasik ve kimyac Zaki ldler. 1124 (1712) ylnda nir ferdi, Mstakim, Hasib, h, Selim-Giray*n olu. Emin ve Aazim ldler. 1125 (1713) ylnda ir Nazmi, Sabit, Vehbi, ermi ve Thir ldler. 1126 (1714)fde ir Nikab, Kenz, Nesih, Arif, Vecdi, in; eyhlislam Ebe -zade Ataulah; Vahdi brahim Efendi, Hallikan'n biyografilerinin mtercimi; Nuh Efendi, ehristn'nin eserinin mtercimi. Bu 98 yaz adamndan balca]ar: Ta-bib aban, tabib i, irler prensi Nbi, Sehini, hukuku Kara Halil Efendi, kimyac Seki, Aazim, Vahdi brnhm. Nuh Efendi ve shak Hocas. 395 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/163/166 396 Ferrari, imparator Carlo IV. ve Venedik Cumhuriyeti tarihi zerine notlar eserinde Ali Paa'y Mora aslb ve eytan lakabl gsterirken, s. 24, yanlmaktadr. Birok Veziri Azam bu lakab haketmtstir, ama Ali Paa iin bu akab kullanlamaz.

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

bakmndan bir sava vesilesi saylabilirdi. Olaanst bir tesadfle, hareme ait bir geminin vaktiyle yamalanmas da Girid savann iareti olmutu. Bu defa. Hasan Paa'nn haremine ait hazinelerin yama edilmesi de Mora yarm adasn iine alacak bir yangn kvlcmn oluturdu. Bylece, Vene-dik'in hareketsiz hle getirilmesi cil bir hareketi zorunlu hle getirdi. Vezir-i zamhk makamnda bulunmu olan Kprllerin sonuncusu, Bosna Valisi Numan Paa, Scutari ve Hersek Valilerinin birlikleriyle silere kar yrmekle grevlendirildi, Zwornik'de yenilen Karadahar, Venedik topraklan zerindeki Cattaro civarnda bulunan maaralara katlar (12 Ekim 1714 - 4 evval 1126). Yodi snat sren bir arpmadan sonra ksmen ldrldler, ksmen de ekildikleri bu yerlerden kovuldular; fakat, Karadallarn vladi-kalar, balarnda bulunan ve yl nce Rusya'dan getirdii otuz be bin altn onlara bltrm reisleri Cattaro'ya kat. O gne kadar gonrl kumandann Kprl Numn Paa*ya. hibir siye snma hnkk tanmayacan vadetmi bulunmasna ramen Karadallarn efini kabul etmekle kalmad, onu Osmanllara teslim tmeye de kesinlikle yanamad. Numn Paa, Venedikli tercmann bu konuda verdii muhtrann zabtm tanzim ettirdi 397 ve bu vesika 398 divanda okutularak Venedik'le mnasebetlerin kesilmesi karar verildi. Sava ilm on drt maddelik 399 bir beyann-moden kosinlik kazanmaktadr; bu beyannamenin birinci maddesi eski vnzir-i zam Enite Hasan Paa'nn haremine ait geminin yamnlanmns, sonuncu maddesi Karada hdiselerine ayrlmt ve di-or on iki madde Osmanl gemilerinin urad tecavzlerin anla-tlmnsna tahsis edilmiti ve o ekilde biraraya getirilmiti ki, dzenli bir yamann ve bansn ihlaliyle Bb- Ali'ye kar bir d-mnnlm varl zerinde pheye yer brakmyordu 400 (9 Aralk 1714 - 2 Zilhicce 1126). Mftonkib ay, bu tren iin davet edilen vezirlerin, emr, eyhler ve ulemnn hazr bulunduklar bir trenle tular imparatorluk snrnynda sava iareti olarak dikildi (11 Ocak 1715 - 5 Muharrem 1127). ki ay sonra, tular saray kapsndan Davudpaa ordughna nakledildi; ordugha nce loncalar, daha sonra byle durumlarda yaplmas muta d ihtiaml trenle

162
Sayfa

Mtercimin ad beyannamede Gtovanni olarak gemektedir. Rid, II, f. 100 Vonndlk'e kar beyannamede bu Vladika ad Gikan olarak yer almaktadr. 399 Flolschmnn'n bu konudaki Manlfestum contra vetetos per Aslam primi* o d I obs Zilhicce 1328 (Aralk 1714) adl raporuna baknz. 400 Frrrart ve bfltn dtfter Venedik Cumhuriyeti tarihileri bu olaylar msnrnk geitirmektedirler: Genellikle Venedik tarihlerinde son asra nlt olumsuz bir olay aramamak gerekir.
397 398

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

askeri birlikler (7 Mart 1715 - 1 Robilovvel 1127) 401; nihayet, zafer ve fetih sureleri okunduktan sonra, Sultan Sancak- erifle saraydan ayrld (14 Mays 1715 - 8 Heblevvel 1127). On drt gn sonra, hkmdar Sancak- erifi Vezr- zam Serdr Ali Paa'ya teslim etti ve her ikisi de ordu le birlikte yrye getiler 402; ordunun yry Sultan'n, Vezir-i zamin ancak bir konak arkasnda bulunacak ekilde dzenlenmiti'. Edirne'de Sultan, Oku emesinin sa tarafnda, Buraupamuk-lu'ya ndi (9 Nisan 1715 - 4 Rebilevvel); ertesi gn birlikleri tefti etti ve hemen karargah kurdu; karargh Timurta tarlalarnda idi. gn sonra Yenieriler, topu ve toparabaclar ileriye yrmek zere ayrldlar. O zamana kadar, evvelki seferlerde, hayat kaynann koruyucusu, ovalara yeilliini veren, aalara hayat suyunu yrten, atlarn ayra karld dnem Hzr gn (Hdrellez) Edirne'de beklenirdi; fakat bu defa, Mora kalelerinin muhasara edilmesi tel iinde bulunulduundan, atlarn ayra karlmas zamannn Selnk'de geirilmesine karar verildi. Vezir-i zam hareket ederken, Sultan da camisi bu vesileyle yeniden in edilen Emir-H knsabns yaknnda bulunan ovaya kadar kendisiyle beraber oldu (19 Nisan 1715 - 14 Rebilhir 1127). Vezir-i zam, Osmanl tebas-nn mnhsKine sayg gsterilmesi hususunda orduya kesin emir verdi ve Solnik ayrlan hayvanlarn beslenmesinde yeterli olmadndan Ser<*z ayrlan sekiz gn sre ile sipahi ve silhdarlara tahsis edildi. Ordugh kaldrld srada, donanma da istanbul'dan yola ktndan, ordu ile ayn zamanda Selnik'e varmt. Kapdan- Derya, bumda Tineh muhasarasnda kullanlacak olan yz kalibrelik iki muazzam topu donanmaya ald. Donanmada Msr ordusundan gelme yz asker vard; evvelce donanmada piyade askerini brakp svarileri karmak deti vard; fakat ordughta Msr s -vftrtalna yetecek kadar at bulunmadndan, bin be yz svari donanmada brakld. Vezr-i zam aynlmadan nce, seferin baanl neticelenip neticelenmeyecei hakknda fala baktrd: Bu hususta ya din bir ki tp veya klsik bir eserin tesadfen bir sayfas alyordu. Sultan Peygamberne Iklann Dousu 403 adl bir eseri ald ve parmniyle sayfay evirdi, hayrl bir tesadfle u fasl ikti: Altn ftynnnm getii bir memleket fethediyorsunuz; insanlanna iyi

Loncnlnr 3 Rebifllevvel (0 Mart), Yenieriler, cebeciler ve topular fi Vtobliklevvel (it Mart), Rftsld, If, f. 104. 402 Vonodlk elilik kfltfbl Fransech! Yedi Kule'de hapsedilmi bulunuyordu. 1715. Venedik arivleri. 403 Mnjnrlkul-onvftr en nububucfyet. yazan Stffttl, lm Hicri 950. Rid, H. f. 107.
401

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

muamelede bulununuz, nk onlar size bal ve itaatlidirler 404. Maysn birinci gn, Sultan Karahalil 405'deki kararghndan aynld ve son derece ihtiaml bir yryle, ertesi sabah gidip ehrin dier kennndaki Mezar 406 Ovasnda ordughn kurdu. The-bes'e vannea, Vezir-i zam Moran'n hangi kalesinden muhasaraya balanaca veya yarmadann birden istilsnn m doru olaca zerinde grmek zere bir meclis toplad. Hi kimse fikir sylemediinden veya sylemek istemediinden, Diyanbekir belerbeyi Kara Mustafa Faa'y, krk bin askerin banda Mora hisarm zaptetmekle grevlendirdi; ayn zamanda mistik eyh Hfz'm divnm rastgele aarak ald tedbirlerin neticesi hakknda bir eit fal eklinde bir eyler renmek istedi; Hafz, beendii msralann iriydi 407. Fakat, Tineh'in zaptedildii haberi daha mutlu bir kehnet yerine geti; daha fazla olan Yunanllann tesirinde kalan ve bu kalenin kumandan durumundaki provediter 408 Bernard Balb, en ufak bir savunma hareketine bavurmadan kaleyi Trklere teslim etti. Dier topuluk levazm arasnda otuz be top ele geirildi ve bunlar donanmann on be gemisine datld ve iki yz Katolik aile Afrika kylanna gtrld. Kaplan, Kse Ali ve Mezomorto gibi birok nl Kapdan- Dery'nn teebbse gemi olduklan halde baaramadklan bu fethi, Kapdan- Derya Canm Hoca gerekletirdi. Aynca, Kapdan- Derya Canm Hoca, Kprl-zde Vezir-i zam Fazl Ahmed Paa'nm teebbs cesaretini gsteremedii bir fethi lkesinin tarihine yazmak baannni gstermiti, mbos'da esir derek Venedik kalyonlannda yedi yl forsa olarak krek ekmi olan Canm Hoca, sonra yz duka altm verilerek kurtanlmt ve imdi ayn donanmay karsnda titretiyordu. Thebe'de alt svari alay teftiten geirildi. Negropont'dan getirilen sava malzemesi datld ve Haleb Valisi Anadolu timarh birlikleriyle muhasara toplann nakletmekle grevlendirildi. Ksa bir sre nce Martolos-bala 409 atanan kapucu Osman, Napoli di Romania yaknnda drt yz Venedikliye kar giritii bir arpmada esir aldndan bin yz kurula mkfatlandrld. Anadolu timarl birlikleri dzeltilmesi ve geniletilmesi gereken bir yol zerinde ve mthi bir scakta srekli toplan
Stofune erzenyuzker fihft el klrat. lah... Kara Halil ayn. 406 Tombe ovam; Raid. II, f. 109. 407 Terciman esrari gftlb, Ratd, II, f. 109. te o ms'ralar: Gk dare eder geit resminde ahn atlarn zengilerine melekler ellerini koyar Bakar sakl eyleri bilen ruh pckler gnderir gklerin ykseinden. 408 Proveditor. Venedik Mart rtbelerinde vali, ileri mfettii (.N.). 409 Mortolosba.
404 405

Sayfa

164

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

ektiklerinden susuzluk onlar iin dayanlmaz bir azb oluyordu. Bunu gren Vezir-i zam Serasker, bunlara her biri iki duka cret alan sakalar tahsis etti. Bylece, Mazi, Meghara ve Mersinlik konaklarndan geerek Thebe'den Korinth'e giden yol kullanlabilir hle getirildi. 10 Temmuzda serasker Paa Korinth berzahn geti ve Mora arazisi zerine ayak bast (24 Cemaziylhr 1127 - 27 Temmuz 1715). Negrepont'dan getirtilmi olan erzak Cehriz (Kenchreae)'de karaya karld. Korinth Kalesinin muhasaras hafta srd. Hcum iin gerekli btn hazrlklar tamamlanmt: Yirmi bin Yenieri sol kanatta bulunuyordu; sa kanatta iki bin sipahi, be yz gnll cebeci yer almt ve Mortolos-ba Topal Osman iki bin levendle (milis kuvveti) hcumu idare edecekti. Fakat, hisar, muhafzlara dokunulmadan ekilip gitmeleri artiyle 410 teslim oldu 411 412. Fakat, barut mahzenlerinden birinin, tesadfen veya Trklerle Venediklilerin birbirlerini karlkl suladklar gibi kundaklanma neticesi olsun, havaya umasiyle mtreke bozuldu ve bu kaza genel bir yama ve katlimn iareti oldu. Yunanllar ve Venedikliler, serasker Paa'nn zntsne sebeb olacak bir ekilde, ayrd edilmeksizin ldrldler 413. Korinth'in dt haberi zerine Egine Yunanllara, kendilerini Venediklilerin 414 zulmnden kurtarmas iin Kapdan- Dery'-ya yalvardlar;
Vire yoluyla teslim olmak (.N.). Kahramann sebatl itidalini ifde ederek, onu dmanlarnn zerine karan Sure'nin 139. yetidir ve sava duadan (aada) nce gelir: (yet 139): Sevinten gevemeyin, mahznlamayn ve siz stn geleceksiniz; zira siz imn sahibi olanlardansnz. (140-141). Eer siz bir yara (Uhud'da) phesiz o millet de tpk sizin gibi ya-vnland (Bedir'de). Bu gnler yle gnlerdir ki, onlar insanlar arasnda nbetle dndrr dururuz. Bylece Allah (yrekten) inananlar ayrdeder ve sizin iinizden e -hitlor edinir. Allah zlimleri sevmez. (142) Yoksa siz, Allah iinizden savaanlarla, sabredenleri belli etmeden cennete gireceinizi mi sanyordunuz (143) Siz lmle karlamadan nce ehid olmay iinizden geiliyordunuz, te onu grdnz. Neden seyirci gibi bakyorsunuz? (144) Muhammed, ancak bir Peygamberdir. Ondan nce de peygamberler gemiti. lrse veya ldrlrse geriye mi dneceksiniz? Geriye dnen bilsin ki, Allah'a hibir suretle zarar vermez Allah, kredenlerin mkfatn verecektir. (145) Allah'n izni olmadka hibir kimse le-mez. Herkesin mr tyin edilmitir. Bu amaz bir yazdr. Kim dnya nimetlerinden isterse ona dnya nimetlerinden veririz. Kim hiret nimeti isterse ona da ondan veririz. kredenlerin mkfatn vereceiz. (146) Beraberlerinde Allah'a kul olanlardan birou bulunan nice peygamberler savamlardr. Allah yolunda balarna gelenlerden zerre kadar ylmam, gevememi, boyun ememilerdir. Allah, sabredenleri sever. (147) (O anlarda) dedikleri u idi: Rabbimiz! Gnahlarmz ve ilerimizdeki taknlklarmz bala. Bize metanet ve sebat ver. Kfirlere kar bize yardm et. (148) Bu yzden Allah, onlara dnya nimetlerinden de hiret nimetlerinden de fazlas ile verdi. Allah iyi iler yapanlar sever (1). 412 Teslim tarihi Ferrari tarafndan deftil Hftd tarafndan gsterilmitir, f. 114. 413 Rald, II, BL. 114; Ferrari, s. 45. Rasid barutu ateleyenlerin Venedikliler olduunu sylyor; Ferrari se Yenierileri suluyor. 414 Raid. II. f. 1115-, Ferrari de bu hususta ayn hkm veriyor: Moltl greci di guel regno si reputaro no feci
410 411

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

peinden de kale muhafzlarnn ekilip gitmeleri talebinde bulunduklarndan, Canm Hoca Paa mtrekeyi imzalad ve hisarn anahtarn Sultan'a gnderdi (7 Temmuz 1715 - 5 Receb 1127). Argos'un tesliminden sonra ordu iki kola ayrld; bunlardan biri Napoli di Romania ehrine hkim Palamidi tepesindeki hisar kuatacak; dieri kaleyi igal edecekti. Trk Ahmed Paa ile Yenieriler Paas ehrin balca liman bunlar tarafndan hcumla grevlendirildiler; Rumeli Belerbeyi Sar Ahmed Paa ile Yenieri aasna Palamidi kalesi tarafndan hcum grevi verildi. Siper sava-iyle ilerlemekten usanan Vezir-i zam hcumu tercih ettiinden muhasara ancak sekiz gn srd. Vezir -i zam cesretleriyle temayz edecek olanlar zengin hediyelerle tevik etti. Kale burcundan Saint Marc (Venedik bayra) sancam alan bir asker para dolu bir kese ile mkfatlandrld ve sarnda kendisine sekinlik veren bir iareti tamasna izin verildi (4 Temmuz - 12 Receb). Bayrak dikmi olan yaral bir Venedikliyi ta tabederek onu yakalayp atna nlmay baaran bir sipahiye iki yz kuru ikramiye verildi ve gnlk creti on aka zam grd. Geceleyin, iplerle toplan ekip tahkimat dna karan dierleri de bir kese para aldlar. Trkler ylesine bir cesaretle hareket halindeydiler ki, muhasarann sekizinci gn Palamidi tepesine kar hcuma getiler ve ertesi gn kale hkimiyetleri altndayd. Proveditr Bono'nun kumandasndaki kale muhafzlar grevlerini yerine getirmilerdi; fakat Palamidi tepesinin zaptedilmesinden sonra, da tarafndan top altna alnan ehir bir kl yn hline getirilebilirdi. Ayrca, garnizon ancak bin yedi yz muhafzdan oluuyordu ve Katolik Venediklilerin zulmnden bkan Yunanllar, Mslmanlardan ok onlardan nefret ediyorlar ve gnde bir duka cret almalarna ramen arpmak stemiyorlard; nihayet Napoli dt; bunun sebebi muhafzlar arasnda hinlerin bulunmasyd, bunlarn zerine ate et-tiron nlbay Sal halk tarafndan paraland. Duvarlara trmanarak kaleye, girmekte Trklere yardm eden Yunanllar, ilk kurbanlar olarnk hanetlerinin cezasn ektiler; arevek Carlini dier papas-larla birlikte hayatn kaybetti. ehir yamaya terkedildi ve ganimet o kadar ok oldu ki, rahiplerin birou, on keseden yirmi keseye kadar para elde ettiler; saylar yz yirmi bini bulan

166
Sayfa

col ritornare netle braccia dedi Tarchi, quantanque da loro opressf, non sapendo che altro addure per iscusa frlvola se non che 1 soldatl M fossero conclltati l'odio col fore dette concusslonl sopra di toro gllo. Hbrelikten yirmi drt libmlifee kadar; 121,115 bomba, 2050 dom r ve el humbarasi; 2,320 ieli bomba; 20.000 kental barut. Raid, T. f. 110.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kuatclar 415 olduka zengin bir pay ele geirdiler. ok sayda tun ve demir topla, barut, kurun, glle, bomba ele geirdiler 416. Bu fethin mutlu haberini Alp de Despoyaila zerindeyken alan Sultan, Palamidi tepesi kalesini ve ehri grmek zere geldi; bir Hatt- erifle birlikte subaylara 417 giydirilmek zere eref elbiseleri ihsannda bulundu; kiliseler ve hcreler camiye ve dua mahallerine dntrld; Sipahiler aas Osman bu yeni fethin muhfzlyla grevlendirildi. Temmuz sonuna doru, Kapdan- Derya donanma ile Koron'a gitmek emrini ald; Modon iin muhasara toplar gemilere yklendi; Vezir-i Azam, sekiz gn sonra ordusuyla oraya gitti (30 Temmuz 1715 - 28 Receb 1127). Marur dal Mainahlar itaat ettiler, Khielefa ve Sernatn ate etmeden teslim oldular ve ayaklanan halk yeniden itaat nltnn alnd ve g aliplerin hkimiyetine girdi 418. Trkler ordughlarn Koron, Modon, Navarin arasnda her ehire de drt fersah mesafede bulunan Begoghli deirmenlerinde kurmulard ve burada dmann Koron'la Navarin'i savunmak niyetinde olmadn renmiler, btn hazinelerini Modon'a tamlard (17 Temmuz 1715 - 15 Receb 1127). ki Belerbeyine, terkedilen ehirlere elkoymnk grevi verildi ve serasker Paa Modon zerine yrd. Pavosa'ya 419 kar baarsz bir hcumu idare etmi olan Osmanl donanmas da oraya geldi. Trk donanmas yaklanca Venedik ge milnri ekildi ve muhasara byk bir gayretle balatld. Ellerindeki birlikleri bakaldrm bulunan muhasara edilenler, Trklere (milinim* ftryirci kaldlar. Hisarda, Saint Antonio burcunda ve Saint Mnrc* knpnndn birlikler tam bir isyan hlinde bulunuyorlard ve ki general Pasta ve Janich'in btn gayretlerine ramen isyan bastrmay baaramamlard. General Pasta elverili artlar salamak maksadiyle mzkerelere giriti ve Rumeli Belerbeyi Ah-med Paa bir atekese karar verdii srada Vezir-i zam geldi. Ordunun ganimetten mahrum kalmas korkusuyla btn mzkereleri durdurdu. Cesaretleri krlm veya isyan etmi birlikler tabyalar terketti ve Trkler hibir engelle karlamadan ehire girdiler. Vezir-i zam Modon'un bahtsz savunucularna hakaretler edip onlar
Raid. IT. f. 117. Yenieriler 40 binden fazla olamayacam, fakat, Orta Asya'dan gelen vergiden kurtulmak isteyen gnlllerle ordu mevcudunun 120 bin mevcuda varm bulunduunu sylyor. 416 120 top, 20 havan topu, 239 kental demir, 1664 kental kurun. 34,607 417 Raid. II, f. 119 418 Kordon! usyanleri zlndr-I tehire rabt olundu, yani: syann boynuna fethin 7 -clrl atld. Raid, II, BL. 122. 419 Raid, BL. 118, sal 15 Receb; bu doru deftil, nk 15 Receb arambaya rastlamaktadr.
415

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

168

zincire vurdurarak bu baary mnasebetsizce ktye kulland. General Vin Pasta evendlerin eline dt, onu srkleyerek Kapdan Paa'nm huzuruna gtrdler. Kapdan Paa, general Pas-ta'y grnce, Venedik kalyonunda esir olarak bulunduu srada onun kendisine yapt baz kk iyilikleri hatrlad ve ona kar byk minnettarlk gsterdi. Vezir-i zamin nnde yalnz onun ban kurtarmakla kalmad, donanma gemilerine srkleyerek getirdikleri dier subaylar da insan bir davranla kabul etti. Herbi-rine yeni elbiseler ve on reichstalar verdirdi; Paa'y** hizmetleri iin bir esir verildi. Venedik kalyonunda geirdii yedi yl sren esirlik, ondaki insanlk duygusunu yokedememiti. Kapdan- Derya Canm Hoca'nn asil cmertlii, Modon'da, kendisine getirilecek her Hristiyan iin otuz reichstaler mkfat vadeden Vezir-i zamin israfm, getirttii bahtszlardan yzlercesinin ban adrnn nnde vurdurttuu iin baya bir davran olarak gzler nne serdi (17 Austos 1715). Korenh ve Napoli di Romaina'nm alnd haberi zerine Mora hisar, mparatorluk ordughndan krk " in askerle ayrlm olan Diyarbekir belerbeyi Kara Mustafa Paa'ya teslim oldu (2 Austos 1715 - 1 aban 1127), Paa, ordughdan bu hisnn muhasaras iin ayrlmt. Modon'un almndan ksa bir sre sonra Malvasie (Malvazi), Suda ve Spinalonga'nn 420 zaptedilmeleri gerekleti; Girit adasnda igal altnda tutulan birka yerin elde kalmas kumandanlarnn ahsiyle alkalyd. Louis Magno ve Franois Guisti-niani adada sorumlu bulunduklar yerleri cesaretle savundular; fakat Venedik donanmas tarafndan yardmsz braklnca 1715 Kasmnda teslim oldular ve o zamandan itibaren Venedik Cumhuri -yeti'nin Adalar Denizfnde bir tek adas bile kalmad. Mora, Navarin ve Modon hisarlarnn alndklar haberi kendisine ulatnda, Sultan Serez'de bulunuyordu. Tular daha nce Edirne yoluna km bulunduundan, Sultan'n yola kmasnn iareti olan tular, gn srecek olan zafer enlikleri iin geri getirtildi ve devlet ileri gelenleriyle yabanc devlet elilerinin tebrikleri kabul edildi (27 Nisan 1715 - 26 aban 1127). Peinden Tubna ovasnda tular dalgaland ve Sultan Edirne'ye dnd. Vezir-i zam, Mora'nn idaresi bakmndan kendince gerekli bulduu tedbirleri ald. O srada iki bin mahallesi bulunan bu ehrin yazm ileri sekiz
Bu yerler vesilesiyle, Rasid, II. Bl. 131. Kandiye fethi hakknda uzun bir haiye yazar ve eyhlislam Ebsal-zade'nin Hac Kalfa'nn Fez-like'stnin Kandiye fethi le alakal faslna su notu dtn anlatr: Yirmi be yl sren bir savatan sonra Suda'y Venediklilerin hakimiyetinde brakmak ayp.
420

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

421

Raid, II, Bl. 128, Sultan'm Hatt erifinin tamamn vermektedir.

Sayfa

169

komisere hvle edildi ve iki ayr komiser altm iki ky bulunan Tineh adasnn yazm iiyle grevlendirildiler. Vezir-i zam sipahi ve silahdr kayt defterlerinin dikkatle gzden geirilmeleri emrini verdi ve kesin bir drstlk istedi. Mentee ve Hdvendigr tmarl sipahileri yry srasnda Mslman tebaya eziyet etmiler, bu konudaki kesin emirleri dinlememilerdi; bunlar, Modon muhasarasndan nce idam edilerek hakettikleri cezaya arptrldlar; Mslman dnmeler, yni, Venedik hkimiyeti srasnda Hristiyanl kabul eden ve buna ramen sarklarn brakmayan Trkler de Misitra'da ayn ki bete uradlar. Yeni fethedilen kalelerin valilerini tayin ettikten sonra, Vezir-i zam, kendisine vc bir mektup sunmak ve Sultan adna btn kurmay subaylarna 421 eref elbiseleri ve kllar vermekle grevlendirilen Sul-tan'n silhdann Napoli'de huzuruna kabul etti. Nihayet, Osmanl silahlarnn Arnavutluk ve Dalmaya'da ayn mesud stnl gsterememesi sebebiyle Bosna Valisi vezir Mustafa Paa'ya bir knama ferman gnderildi. Venedik Valisi Angelo Emo, Sing ve Knin arazisini geniletmek maksadiyle Zazuina, de Plauno ve de Stanizza kalelerini zaptetmiti. Vezir, Perzerin, Zwornik, Klis ve Hersek be-lerbeyleri, Mara belerbeyinin birlikleri ve Krm veziri (nured -din) kumandasndaki be bin Tatar askeriyle Cettina'dan deniz yaknna kadar uzanan lkeyi her tarafa ate ve kan tayarak, kylerde canl namna bir ey brakmayarak geti. Bu cmleden olmak zere Ottock adasnn saylar yz altm olan sakinlerinden tek kii bile kalmad. Dier taraftan, Venedikliler, tahkimat havaya uurduktan sonra S. Maura'y terketmi-lerdi (3 Aralk 1715 - 6 Zilhicce 1127). ki gn sonra Vezir-i zam Napoli'deki ordughn kaldrd ve yarmadann fethi in kendisine yeten yz bir gnn sonunda Mora'dan ayrld. Bu srada, Gelibolu ve Sktari'de sefer boyunca tutuklu olan kaaklarn lkelerine dnmelerine msaade etti. Yerlerinden kaan Morallar lkelerine gnderildi. K mevsimi kendisini iddetli bir ekilde hissettirdiinden, Vezir-i zam Ali Paa, evvelce olduu gibi Sancak- erifi ordunun nnde tataca yerde, havann bir azizlik yapmasndan korkank pek ve altn srma dokumal kumalara sardrtt ve zel gamlm koydurup bylece stanbul'a gtrlmesi emrini verdi. Ve-ztr-l Azam, birliklerin cretlerinin denmesini dzenlemek zere La-rissa'da ncnk bir gn kald; ne Selanik, ne Serez'de durdu; Dime-toka ve Yundehri geerek, galip ve

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

muzaffer olarak girdii Edirne'ye vnrmnk iin acele etti 422. Ulema le Alkal Tedbirler Mora ftihi, zaferlerinin isbatlad gibi yalnz bir sava deil, ktrriu messeselerin belirttikleri gibi, devletin sava zamannda olduu gibi bar zamannda da sonsuz bir iktidann kayna, en yksek makamna lyk bir devlet adam idi. Sultan Mehmed'in saltanat dneminin ortalarna doru Galata ihizmet olanlar mektebi kapatlmt. Bu messeseden gelenler mderris snflarnn oluturulmas yolunda bir dzene tbi tutuldu. Bunlara brahim Paa reticileri (profesr) unvan verildi. Ali Paa Vezir-i zam olmadan nce bu messeseyi tekiltlandrd, dzene koydu. Bir ba retmen, retimin idaresi iin hocalar, tyin etti; b'inlar lavedilen mektepte devlet ve saray hizmeti iin beslenmiler, yetitirilmilerdi (Ocak 1715 - Muharrem 1127). Ulem zmresinin iler-lemeRndeki dzeni korudu ve eyhlislmn srarlarna dayanamayarak kurulu dzene ramen Kaymakam Paa'nn on bir yandaki olunu bir mderris mevkiine atamas zerine davranimdaki nizma aykrlktan tr eyhlislm knad, ocua verilen makam geri ald ve Kaymakam Paa'y da azlederek Kefe Valiliine gnderdi; ksa sre sonra da orada ba vuruldu. B kesin ve sert hareket ardndan ilerleme (terfi) dzeni, devletin pi yksek makamna erimek iin geerli olmak zere bir kanun orovesinde ifde edildi; bu da herkesi memnun etti. Bunun iin, Vezir -i zamin riyasetinde toplanan ve Reis Efendi, defterdar, nianc gibi devletin en yksek makamlarna tyinlerin grld bir meelisde, Vezir-i zam kendisinin yakn dostu olan mparatorluk mverrihi, Rid'i nianclk makamna ykseltmek istedi, fakat mderris mevkiinde bulunan Rid, terfi kanununa (silsile-i me-rtib) riayetkar olduunu syleyerek istei geri evirdi. Mecliste hazr bulunan vezirler ve dier devlet ileri gelenleri hayretler iinde kaldlar, fakat kimse bir ey sylemedi; bu red cevabna fkelenen Vezir-i zam birka dakika bir ey demeden sustu, peinden her zamanki gnl alc tavrn taknarak konutu: Siz ulemdan olanlarn sizden hemen nde bulunanlarn makamlarn tercih ediyorsunuz, saray aalan da byle yaparlar; her iolamnn byk arzusu sahdar olmaktr ve
Raid, f. 155, ve Nabt'nln na'sma ek olarak, Mora fethi zerine Rapor, No 110. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/166-175
422

Sayfa

170

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sununi ns tahkik olunmagin; yni: Kamuoyunu susturmak iin. Raid, n, Bl. 101. Rid, II, BI. 106. dereceler alt kademeden balayarak iaret edilmitir: l. muslei sahan, yni Sultan Mehmed cmisindeki sekizlerin yardmcs; 2. Sahan, yni Sultan Mehmed camisinde mderris; 3. altml, yni altmtan biri; 4. muslei Sleymaniye; 5. Sleymaniye, yni Sultan Sleyman Camisinde mderris.
423 424

Sayfa

171

vezir-i zam olmak zere uhadarlktan ayrld m, sahdar olmadan o makama geldiine hayat boyunca az yanmayacaktr. Siz de yle, mderris olarak vazifeye baladnzdan itibaren, ou zaman bir ey beklemeden on be, yirmi yl daha yksek bir dereceyi takibediyorsunuz. yle olsun, yapacan ii sen bilirsin. Bu toplantdan ksa bir sre sonra, Sultan'm dzene uygunsuz luk gstermeyen bir Hatt- erifi mparatorluk mverrihini mderrislikte daha yksek bir dereceye kard. Sultan hekimi (d dima ulem arasndan seilirdi) Yenibaheli Mahmud Efendi, Vezir-i zamin kendisine gsterdii yaknla fazla gvenerek ihtisas dnda olan siyas meselelere dir uzun uzun konutu; bunun neticesi azledilmesi oldu ve yerine zmirli mer Efendi Hekim-ba olarak atand. Kendisinden nceki M eyhlislm srgne gnderen ve bunlardan birinin Sinop yolunda ld renilince halk efkn tarafndan aka lanetlenen eyhlislm Mahmud Efendi azledildi 423, yerine daha nce kere eyhlislmlk makamnda bulunmu olan Mirza Mustafa Efendi getirildi. Vazifelerin para ile satlmas yasakland ve bilhassa ulema topluluuna katlmak isteyenlerin okluu da bu kt yola eklenince bu hususta bir Hatt- erif karlmas gerei duyuldu. Alnacak namzed says u ekilde snrlandrld: eyhlislm bundan byle on alt yer databiliyor-sa, Rumeli Kazaskeri sekiz, Anadolu kazaskeri ye emirler reisi alt, Kuds ve Mekke kadlarnn her biri be, Vezir -i zamin hekimleri ve saray imam drt namzedlik databiliyorlard. Ayrca, derece bakmndan ilerleyecek 424, yni kad ve molla mevkilerine ykselecek olan her mderrisin, mzakereci unvann tayacak olan bir aday alabilecei hususunda karar verildi. eyhlislm Midza-zde Mustafa Efendi ksa bir sre sonra makamn kaybetti ve bu da u ekilde oldu: Sultan'm eline, kendisine gnderilen nazm olarak yazlm ve iki byk kady, Dmd-zde ile Hamid-zde'yi hedef alan bir ikyetname gemiti. Bu ikyetname Sultan'da bu iki makam sahibine kar fkeye sebeb olduundan ikisini de azletti ve yerlerine yalnz hukuk ilminde hatr saylr bilgi sahibi deil, ayn zamanda yazar olarak ok takdir edilen iki kiiyi atad: Bunlardan biri Ulem biyografileri yazar ve Ata'nin biyografisinin devam ettiricisi Uak-zde Esseid Abdullah, dieri daha sonra stanbul'da baslan Fetvalar Byk

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Kolleksiyonu'nun yazar Abdurrahim Efendilerdi. Sultan iki byk kady azletmekle yetinmedi; istanbul makam Paa'ya, kendisine gnderilen hicivnmenin kimler tarafndan kaleme alndnn aratrlmas emrini verdi. Aratrma sonunda Sultan hicvi yazanlarn eyhlislmn miyyetinden kiiler olduklarn renince, eyhlislm azledildi ve yerine lim Abdurrahim getirildi (15 Temmuz 1715 - 13 Cemaziylevvel 1127). kad bu hicivnmenin yazar olmakla sulandrldlar: kisi hemen kayplara kart, ncs Cezbi brahim, o srada Rodop Alp'i zerinde bulunan Sultan'm huzuruna gtrld. Cezb brahim bu hicvin yazar olduunu tiraf etti, fakat kaan iki kady kendisini bu hicvi yazmaya zorlamakla sulad; iki kaak bulunup onunla yzletirilince su ortakln tamamen red ettiler. Bunun zerine ri -kb- Hmyn Kaymakam eyhlislm, byk kadlar ve hazr bulunan dier ulemy, M'minin erefi onun kan gibidir hkm gereince, ksas kanununa gre sulularn kahinin aktlp aktlma-mas gerektiini bildirmeye ve bu hususta Mr fetva vermeye davet etti. Hazr bulunanlarn ou Kaymakam Paga'mn kanaatini nceden kabullenmi durumda bulunuyorlard ki, Rumeli Kadaskeri smail Efendi, Kaymakam Paa'y kzdracan hi dnmeden, sz ald ve u anda elde bir delfl bulunmadna gre, hicvin meydana gelmesinde ibirlii yapm olduklarn inkr eden iki kad hakknda takibata lzum grlmemesini; zaten hiciv yazdn itiraf eden bir kiiyi lm cezasna arptracak bir kanun hkm bulunmadn ileri srd. Peinden ilve etti: Eer Pdih, her eye kaadir hkm erevesinde onlar mahkm etmek istemi olsayd, bunu istiare etmek lzumunu duymazd; o halde, kanaatimiz sorulunca ha kikati ve adaleti niin saklayacaz? te benim btn syleyeceim bunlar; zaten yaplmas doru olan sizler benden daha iyi bilirsiniz^ Rumeli Kadasfceri smail Efendi'nin cesur ksa hitabesi sayesinde Sultan'a sunulan raporda sadece azil ve srgn cezasna karar verildii bildirildi. 425 dri Tedbirler

Sayfa

172

kinci Mustafa'nn saltanat dneminde, hazineye yllk arazi deme bedeli (mukataat), hayat boyu deme (malikne) eklinde deitirilmiti; bu tedbir hazineyi zarara sokan vahim karklklara sebeb olmutu; zira
425

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/175-178

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Raid, Bl. 107. Bu muhasebe diresi 1400 kiiye 17,508 aka ile cret dedi; eski dzenlemede 1374 kiinin creti 160,603 akaya maloluyordu 427 Durube fi Kostantaniye..
426

Sayfa

173

zenginler btn araziyi hayat boyunca vergiden muaf, yni bir kere vergi deyerek malikne eklne getirdikten sonra el altndan kiraya veriyorlard, bylece mltezimden kira karl arazi tutan ikinci mltezim yalnz arazinin kira bedelini deil ahs krn da dndnden ar ykler altnda ezilen ky sakinlerini bktrp taciz ediyordu. Bu sebeble btn malikneler ahslarn ellerinden alnarak devlet idaresine verildi. nc Ah-med, divn'da hizmet gren ve cret yerine timarlar olan snl lehinde bir emirname yaynlad; Mteferri, gedkl avular bundan byle srekli olarak Vezir-i zamin ahsna bal olacaklard. Ancak Vezir-i zamin tensibiyle sefere katlacaklard. Kendilerine verilen beratta bu husus belirtildii gibi, memuriyetlerinin babadan evlda intikali de tannyordu. Vezir-i zam Silhdar Ali Paa, bir mddetten beri ihml edilmi bulunan posta hizmetlerine de bir para dzen getirdi; dzensizliklerden mahallerin ileri gelenleri sorumlu tutuldu. Anadolu muhasebe kaytlar karklk iindeydi. Bu kayd ve hesaplar dikkatle gzden geirilerek bir komisyon tarafndan srdrlen alt aylk 426 alma sonunda dzene sokuldu. Sipahi ve silhdarlarm knye kaytlar ve din vakflarn gelir kayd defterleri de incelenmeye tbi tutuldu. Yeniden dukalar bastrld; bunlar Venedik dukalar ile ayn ayardayd ve deerleri kurutu ve yz tanesi yz on dirhem ekiyordu. Kenarlarm bir zincir frdolay evreliyordu; bir tarafnda Sultan'n turas bulunuyordu, dier tarafnda ise u kelimeler okunuyordu: stanbul'da baslmtr 427. stanbul, Edirne ve Bursa merkez ehirlerinde toplanm olan Hristiyan tcbnlar kendi eski yerlerine gnderildiler. Bu tedbir, on yldan bor! bu ehirlerden biri veya dierinde ikamet edenleri de iine nlacnk ekilde geniletildi. Vezir-i zamin balca gayesi, Hristi-. yan tcbn, merkezlerde kaldka yalnz ahslarna den vergiyi dedi kPrliKrn, hazineyi bunlarn kendi ikamet yerlerinde verecekleri dnhn frizin vergiden mahrum brakmamakt. Vezir-i zamin insan-.levpllftltl gsteren bir tedbir de (sonradan grld gibi kt uyguland hnlde), Msr'da zencilerin snnet edilmeleri yasa oldu. Bu hususta Msr vali ve kadlarna gnderdii emirde, byle bir zorbalk ve hakszla mni olmann kendilerini sulu durumuna drecek bir husus olmad belirtiliyordu; fakat mparatorluk mverrihinin belirttiine inanmak gerekirse, bu yasaklamadan maksad,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

saray zencilerin varlndan temizlemekti 428, damlar, Gaipten Haber Vermeler, Yangnlar, Donanma Kandilleri Fakat, Khyabe'in kk kzn kendisine meyve vermek b-hAnesiyle bir eve gtren Yahudinin idamnda az insaniyetli davran ildi; nk bu Yahudi aleyhinde alt yandaki bu kk kzn sahiciliinden baka hibir delil yoktu. Papaslann mevcut kiliselerin en byn yaptrm olduklar iin Boazii'nin giri yerindeki Mnuromolos Rum kilisesini yktrmak sureliyle de fazla msamaha anlayna sahib bulunmadm ortaya koymutu. Payitahtn sahih bulunduu ilim zenginliinden soyulmu hle dmemesi in kitaplarn yabanc lkelere kitab satmalar yasakland. ahs bana den vergiyi toplayan tahsildarlara, Mslman olmayan tebadan, reayadan, ktib ve hizmetilerden kanunun msaade ettiinin dnda tek aka almamalar skca emredildi. damlar ok ndirdi ve ancak vahim sebeblerle karlalyordu. Sefere birlikleriyle gelmekte uzun zaman geciken Hamid sancakbeinin; rtikb suunu itiraf etmeyen eski depo mfettiinin; sipahiler aas sfa-tiyle birliklerinin kayd defterlerini incelerken byk lde taraftarlk orlon ve yabanc gemi kapdanlanna kanun d vergi tahakkuk ettiren eski Viyana elisi Zlfikar Efendi'nin olu Napoli di Romnnia kumandan Osman Aa'nn balarnn vurulmalar gibi. Osman Aa iyi yetimi ve iek yetitirme ilminde ileri derecede bir heveskrd, bu taraflariyle kendisini de ar derecede iek seven Sulton'n merhametini uyandrmasna ramen, vurulan ba adalet adrnn nne atld 429. eyh Ebubekir, yni Gezici adiyle tannan, by kullanmak suretiyle halk aldatan ve kadnlar fal eden Azerbaycanl Acem eyhi, Nakka Valisinin gnderdii uyan yazs zerine idam edildi. Bir dier macerac Acem de byclkle suland; fakat bu Acem siyaset adam olduundan tekinden daha tehlikeliydi. stanbul'a gelmi ve kendisini h Sleyman'n olu ve tahtta bulunan h Hseyin'in kardei olarak tantmt. Bb- li bu adama iki yz kuru aylk tahsisat vermi ve ikamet yeri olarak nce Sakz,

174
Sayfa

Raid, T. f. 138 ve Yusuf Tarihi, Bl. 268, Sera! saltarietitavai namn' da knhnvnldtm tahliyen, yni: Saray tavai (hadm) adn tayan m spnilorin hakimiyetinden kurtarmak in. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/178-179 429 Raid, f. 127. Ailakadn. Bu isim ordughn anlatlmasnda bahsi ffprn ndra da veriliyordu. La Motraye, Ailak' Leylek cadn ekline dntrmtr, n, s. e.
428

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Ayn. F.8. f. 104. Mhrnde su bare okunuyordu: Nlglni saltanetra gel vArls so yh sahibi kiran Abbas salls, yani: sah, zamann hakimi, nc Abbfts kudret yzcn tevars etti (miras olarak ald). 431 Sela u kelame iltifat etmeyp. Rasld, n, f. 126. Ferreri. birinci kitabn sonu. 432 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat : 7/179-181
430

Sayfa

175

sonra Iiemnos'u gstermiti. Acem oradan Bozok'a kam ve orada ken disini h III. Abbas 430 olarak tantarak bu sfatla unvanlar datyordu. orumlu bir Trkmen'i Paa tyin etmek cretini gsterdiinden beri etrafna toplad birka bin serseri ile btn Bo-zok sancan heyecan iinde tutuyordu. Halk, orada bulunduu srada hava gzel, oradan ayrlnca yamur veya kar yadndan, onun mevsimlere hkmettiine inanyordu: Fakat hesabnn yanl olduunu celldn baltas boynuna inince anlad. Vezir- zam, mparatorluk valilerini ve yksek makam sahiplerini vazifelerini uygulamada gzetim altnda tutarak ve kanunlar hll ettiklerinde ha ket ti ki eri cezay vermek suretiyle grevlerinin uurlar iinde tutuyordu- Basra Valisi Hasan Yrk, Edirne'den Sultan II. Mustafa'nn birlikleriyle isyan eden Araplar tenkil etmek zere 3'ola kmt; fakat hasislii yznden yeterince birlii masrafl olaca dncesiyle beraberine almam, bu sebeb-lc de eyh Maani'nin artlarn kabul edecek kadar alalmt; kendisinin bu durumu vezirlik ve valilik rtbelerinin alnmasna sebeb olmu, idresinin hesabn vermeye arlmt. Yenieri aas Krd Hasan, nlaka davran ve yz bin Yenieri iin ald reellerin onda brini datp kalanm sakladndan azledildi. Kapdan- Der-y'nn kendisi bile baz phelere mevzu oldu: Sebebi donanma ile Mnlvnnzi nnde gnlerce kald halde, getirmesi emredilen halk gemilere almamasyd. Reis Efendi bu olayn tahkikine gnderildi ve gerei syleyerek Kapdan- Deryann susuzluunu bildirdi; fakat Kapdan- Derya, Reis Efendi'nin onun bu sfatn kaale almadn, kendisine gstermekle grevli olduu saygy gstermediini, meseleyi kendisiyle deil donanma defterdar ile grtn, yolda rastladnda selm bile vermediini leri srerek ikyeti oldu 431. stanbul'da sk grlen yangnlardan biri bayram gecesine rastlad ve k yeri sarayn kahve iilen salonu oldu. On bir saat srd ve bu binann byk bir blmn yoketti. Bir baka yangn, eski eyhlislm Baha! Efendi'nin muhteem sarayn kl hline getirdi. Venediklilere kar kazanlan zaferler ve Mora'nm fethi vesilesiyle Edirne ve stanbul'da dzenlenen donanma enliklerinde atlan hava fieklerin sebeb olduu bu tr felketlerde ikyet edilecek bir taraf grlmedi. 432

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Valide Sultanin lm Fakat, bu seferin neticesinde Sultan'n ve halkn duyduu sevinci, Retimolu Yunan asll olan Valide Sultan'n lm glgelendirdi <7 Aralk 1128 - 10 Zilhicce 1127); Valide Sultan IV. Meh-med'in gzde karsyd (22 ubat 1716 - 28 Sefer 1128). Bu Sultan'n tahttan indirilmesinden sonra, Valide Sultan, II. Sleyman ve brahim'in olu II. Ahmed'in saltanatlar dneminde eski saraya gnderilmi ve orada sekiz yl kaldktan sonra kendi oullar II. Mustafa ve III. Ahmed'in saltanatlar dneminde yirmi yl boyunca tahttaki Sultan'n anas olarak en byk erefi yaamak kalmam, skdar ve Galata'da 433 yaptrd camiler ve fakirleri doyurmak iin kurduu imaretle halkn da sevgi ve saygsn kazanmt 434. Krdlerin Ve Arablarn Tenkili; Bir ngiliz Tercman Dayar Cezasna arptrlyor; Bir Venedikli Tercman Asld Mora seferi esnasnda, Badad Valisi Hasan Paa, Asya tarafnda si Krdlere ve Araplara kar birka zafer kazanm; mparatorluk Mverrihi'nin (tarihisinin) dedii gibi, bu fetihler bu yln fetihleri saym arttrmt. Sati Krdleri, yni Sincar dann kenarnda Dari-Aaside (siler sna) siperlere girmi olan "Veluler, Badad Valisi tarafndan geri atldlar. Paa'nn khyas, onlar, Stnear 435 dana drt fersah mesafede bulunan ve ayn ad tayan gln ortasndaki Hatuniye'ye kadar takibetti. Khya ve daha biroklar bu harekt srasnda ehid oldular. Fakat Krtler tek ve geni bir yolu bulunan ve smak olarak kullandklar bu hisr -dnn atldlar; son adamlarna kadar hepsi ortadan kaldrld. Nihayet Sincar teslim oldu ve Tai airetinin eski reisi bu ehre be atand. Basra civarnda Arab Lam airetinden birka si, ran ah Hu-veyze'nin himayesine snmlard; Durlak'a kadar ilerlemi bulunan Badad Valisi, orada Belde resm makamlarndan, Cevazer, Mendlecn alkallarndan ve Beni Lam airetinin reisinden otuz bin kiilik bir ran ordusunun be gnlk

176
Sayfa

Galata deil, Emnn'ndeftl Yenicemi olacak (.N.). Rastd, f. iss ve isa. VaHde*nln yasn 80-60 gsterirken R&ld yanlyor. nk lk otu Mustafa 1074'de (1604) domutu, byle olduuna gre onu sekte yanda dnyya Urmesl mmkn deildir. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/181 435 Raid, f. 120; bu arete gre gln vaziyetini iyice tesblt etmek ge rekir
433 434

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

yryle snr iine te-cavK etmi olduunu rendi. Bunun zerine, Beni Lamhlar bir tehlike karsnda Arab airetlerinin yapmay det Jline getirdikleri eyi yaptlar: Kendilerinden yardm istemek maksadiyle Basra ve Badad Araplarma siyah bayraklar gnderdiler. Gelen yardmclarn drt katlmasiyle ran hakimiyetindeki Araplarn istilsn dur-durdulnr ve Badad Valisi ran Han Huveyze ile bir bar anlamas mzalad. Nihayet, Krd sanca Harir'de bir cani bei ldrdnden, Sahran Krdleri iki taraf oldular, bu taraflardan biri kati reis otnrak tanmak istedi, dieri ise eski bein olu zerinde srar etti. Badnd Valisinin mdhalesi sayesinde, oul babasnn grevine atand ve bu atama Bb- li tarafndan tasdik edildi. Son ki sefer srasnda snrlar ve mparatorluun iinde geen olaylar Ali Paa'nn dikkatini gerektirmise de, bakn d olaylar zerinden hi ayrmad. Bununla beraber yabanc devletlere ve onlarn olilorine kar davran pek nzik olmad. Yetmi yandaki tercmnmn zmir'de bir Trk tarafndan dvlmesinden ikyeti oha ngiltere elisine Vezir -i zam: Bir Mslman bir gavuru dverse, ne yapmam istiyorsunuz? cevabn verdi 436 . Byle, bir hareket gmrkler tarafndan yapld takdirde bunun taraflarn ticaretim zarar verecei kendisine sylendiinde, Vezir-i fizam'm cevab devletin ngiltere ticaretine ihtiya duymadn belirtmek eklinde oldu. Yabanc diplomatlar gidiyor, yerlerine bakalar geliyorsa da ngilizlerce bir hareket grlmyordu. stanbul Venedik elilii birinci tercman Jean Navon, zmir'de ngiliz tercmannn uradndan daha sert bir akbetle karlat; gnn olaylar zerine yazd ve gnlk olaylardan bahsettii ele geirilen mektubunda bunlara siyaset de kartrd gerekesiyle idam edildi. 437 Viyana Saray le Muhbert Venedk'e kar savan balangcnda, mteferrika brahim, Avusturya'nn son Rusya savanda olduu gibi bu savata da tarafsz knlaca midini belirten Prens Eugen'e hitaben Vezir -i zam tarafndan yazlm bir mektupla Viyana'ya gnderilmiti. Mteferrika, bu mektubu muhteem bir kabul resmiyle (13 Mays 1715) huzuruna kabul edildii prense verdi. Prens, bu mektubu alrken, nitm nnnn nacakl krmz bir pek
436 437

Venedik bnlyozu (elisi) Memmo'nun raporu. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/181-183

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

eyvann altna yerletirilmi ke-nnrlnr nrma kvrml krmz kadife bir koltua oturmutu ve zerindi nltn lemeli krmz bir elbise ve banda geni bir apka vard; nn tarafnda saray danmanlar ve solunda zel danmanlar yer nlmlard 438. Mteferrika, drt ay sonra, Avusturya'nn Bftb- Alt ile Venedik 439 arasnda arac olarak belirttii bir mektupla stanbul'a dnd. Mteferrikann getirdii mektup, daha nce gnderilen gibi cevapsz kald. Fakat, mteakib yl, Avusturya ile Venedik Trklere kar yeni bir saldr ve savunma anlamas mzalamalarndan on ki gn sonra Prens Eugene Vezir-i azama yazd bir mektupta onu Karlofa ban anlamas artlarna riyete davet edip Venedlk'in son sefer dolaysiyle urad kayplarn te-lftfsini steyince ve nihayet Avusturya'nn o zamana kadar varl hibir zaman kaale alnmayan 440 elisi Fleischmann' geri ektii ' haber verilince, herkes yeni bir savan zorunluluuna karar verdi.
441

Almanya'ya Kar Sava, Divanda Birbiri Pei Sra Karara Konu Oluyor Eyb'de, Valide saraynda, aralarnda Yenieriler Paas ve Alman dnmesi Sekban-ba Hasan'n bulunduu, en byk hukuk bilginleri ve ordu Paalarnn katldklar toplantda Reis Efendi bizzat Vezir-i zam tarafndan kaleme alnm beyannameyi okudu 442. .Beyannamede Karlofa (Carlowicz) bar anlamasnn Avusturya mparatorunu Venedik'in yardmna komaya hibir suretle zorlamad ve dolysiyle Venedik'in bar anlamasn ihll ettii iin sava amak zorunda kalnd isbatlanmaya allyordu. eyhlislm da bu gr dorulaynca, Vezir-i zam Paalara ok zaman nce fethine karar verdii Korfu Korfos zerine mi yoksa Alman hududuna ynelmesi gerektiini sordu. Paalar az birliiyle Ve-zir-i zam'n ordunun serdrln zerine alarak Almanlara kar yrmesini, nk bunlarn baka Hristiyanlara benzemediini, korkun 443 dmanlar olduklarn sylediler. Vezir-i zam yle konutu:

178
Sayfa

Mektup mparatorluk arivlerinde bulunmaktadr. 8 Mart 1715 tarihli mektup. 440 Mektubun tamamnn tercmes* beyannameye ilitirilmitir ve Avusturya bavekilinin maftrurftne tezkeresinin tercmesi balm tamaktadr Rastd, II, f. 145. 441 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/183 442 Beyanname Rasld'de, II. f. 143 443 Hissimi kavi. Rftfd, n. f. 110.
438 439

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Osmanh Tarihi Kronolojisi yazan smail Huni Danlsmend, btn Osmanh mverrihlerinin grlerini zetleyen eserinde savasn Vezir-i Asam'n, kendisini cihangir oldug-una inandran kahyasnn bu - haince telkinlerine kaplarak Avusturya sarasn baslattfcn kaydediyor. Od. IV. (.N) 445 Raid, f. 147.
444

Sayfa

179

Gevek ve korkak insanlar, aslnda olmadklar halde guy bykmler gibi s lamn dmanlarnn kudretini temsil ediyorlar ve Mslmanlarn cesaretini kryorlar. Muhterem eyhlislm, mparatorlua ve dine kar hin ve bylece savan younluuna snmaya kalkan byle insanlar ldrmek doru ve kanunlara uygun deil mi? Biz basit bir mektubun muhtevasna dayanarak bu savaa balamyoruz; ancak savan hazrlklarn yapyoruz ve Bel-grad zerin^ yryeceiz. Eer Hristiyanar Osmanl snrlarna bir adm geerlerse onlar pskrteceiz 444; bu arada snr kumandanlarmza barn bozulmamas iin sert emirler verdik. Vezr- zam DiyanbeHr belerbeyini Korfu'ya gndermeye karar verdiini sz lerine ekledikten sonra, Paalara bu hususta ne dndklerini sor du. Vezir- zamin karannn nceden verilmi olduunu gren Paalar, Vezir-i zamnkine aykr dtfcen bir gr belirtmenin imparatorluk ve din dmanlarn sah altna armak eklinde yorumlanacan dnerek cevap vermemeyi daha doru buldular. Vezir-i zam: Bugnlk bu kadar yeter, dedi, bu gece dnnz ve Cenab- Hak izin verirse, yarn Davudpaa'da, leye doru Sultan'-n 445 huzurunda toplanacak olan meclise geliniz. Ertesi gn ulem ve Paalar Kaymakam Paa'nn adrnda toplandlar. Vezir-i zam gn doarken geldi ve toplantnn balamakta gecikmeyecei saltanat otann nnde attan indi. Vezir-i zam Silhdar Ali Paa toplanty bir nutukla at. Konumasnda, beyannamede kaydedildii gibi, Venedik Cumhuriyeti tarafndan bansn ihllinden itibaren Prens Eugene'in mektubunun geliine kadar btn oldu bittiler! sralad. eyhlislm fetvasn Reis Efendi'ye verdi ve okutturdu. Fetvann okunmas sona erince, Vezir-i zam ulemya hitab ederek dncelerini sordu. Gerek syleyecek bir eyleri olmad, gerekse gr bildirerek sorumluluk altna girmek istemediklerinden hi kimse cevap vermedi; btn mecliste eyrek saate yakn sren bir sessizlik oldu. Vezir-i zam: Efendiler, niin konumuyorsunuz? diye sesini ykselterek sktu bozdu, Herkesin kanaatini sylemekte serbest olduu bir mecliste bulunuyorsunuz. Eer fetvann meruluu zerinde baz pheleriniz varsa, bildiriniz. Nihayet eski Anadolu Kadaskeri Mirza-zde eyh Mehmed sz ald ve

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

180

yle konutu: Bize posta ile gelen Alman bavekilinin m ektubu snrlarmzn ihll edildiini ortaya koymamaktadr; byle olunca, siz barn ihll edildiinin izini nerede gryorsunuz? Bb- li, netice zerinde emirler vermeden nce, bu hususta baz deliller arasa daha doru davranm olmaz m? Vezir-i zam, barn hllinin Bb- Ali'yi byle bir hareketle sulayan mektuptan ortaya kt cevabn verdi. Anadolu eski Kadaskeri szlerine devam etti: Bu vaka zerinde tamamiyle mutabk kalmak istiyorum, dman bizi ban hll etmekle suluyor, fakat knanacak hibir ey bulunmadm bizzat kendi iddia ediyor. Yeni bir aklama talebinde bulunurken savaa hazrlanmaktan bizi kim mene -diyor? O halde, dmana, zerine yrmek niyetinde olduunuzu bildirmekte bir zaruret var m? Dnebildiim kaderiyle, sadece bu mektuba dayanarak savaa balamak bana doru grnmyor; u anda imparatorluun snrlarm savunma durumunda tutmann yeterli olduunu sanyorum. Vezir-i zam. Reis Efendi'ye: Bar anlamasn getir ve slmiyetin hakik eyhine oku! diye seslendi. Reis Efendi anlamay okudu, fakat, anlamay meydana getiren yirmi madde iinde Venedik'le alkal bir tek madde yoktu. Sultan hemen sz ald ve: Rusya sava srasnda da byle sahtekrlklara bavurmular, fakat hibir netice elde edememilerdi, de-, di. Mirza-zde Efendi'ye doru dnen Vezir-i zam: Efendi, dedi, dman bizi bar ihll etmekle sularken byle yalan sylyorlar. Mirza-zde: phesiz, diye karlk verdi, bar hll etmediimizi ok iyi biliyoruz, fakat bu husus dmann sahte sulamasiyle bozuluyor mu? Vezir-i zam fkeyle onun szn kesti ve sesini ykseltti: Size inanmak gerekse, Belgrad' alacak olan dman an lamaya ihanet etmekten sulu olmayacak; ama o zaman da savunma iin vakit ok gemi olacak. Anadolu eski Kadaskeri: Ben ihanetinin delilini bulmak iin beklemek gerektiini sylemiyorum, diye cevap verdi, fakat snrlardan gemedike, bu mektubun bize ona sava iln hakk vermediini iddia ediyorum. O anda Ayasofya imamnn elinde bir kitap bulunduunun farkna vard ve kitaptan danmak suretiyle yararl bir netice alnp alnamayacan sordu. mam ayaa kalkt, fakat Sultan ona oturmasn ve okumasn iaretle anlatt; bunun zerine imam, Serahsi*-nin 446 eserini at ve ondan iki sayfa okudu; okuduklar Anadolu Kadaskerinin kanaatine uygun grld. Vezir-i
446

Mebsut. Raid. II. f. 48.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

181

zam bu kararlarn selim akla uygun olduklarn ve reddedilemeyeceklerim, fakat burada bahis konusu edilen duruma uygulanmalarnn mkn bulun madn syledi; peinden yarm bir dn yaparak ekledi: Sebeb-siz sava istemiyoruz; snrlarmzn ihll edildiini gzle grmeden de bir savatan yana deiliz; sadece gerektiinde savamaya tama-miyle hazr bir halde Belgrad zerine yrmek istiyoruz; snr kumandanlarmza, aknlariyle dmana en ufak bir hakszlk edilmemesi hususunda kesin emirler verdik; onlar muhafz durumunda tutmaya kararlyz. Dn akam yine Temevar Paasndan bir mek-tub aldk... ve Reis Efendi'ye mektubu okumasn syledi. Bu mektup, Sava nehri yoluyla Bosna'dan gelen nehir nakliye dubalarnn gemelerine Avusturyallarn mani olduklarn bildiriyordu. Kendisi ve hazr bulunanlardan bazlarnn, Sava nehri zerinde Trk yk gemilerinin yolunu kesme olay zerinde gr bildirmelerinden sonra, Vezir- zam vezirlerin, emirlerin, ayann (memleketin ileri gelenleri), hocagmn (divn efendileri) ve ordu Paalarnn bulunduklar tarafa dnd ve onlara, karlalacak bir savata kendisinin ve Diyanbekir belerbeyinin yrtlmesi gerekli ifte sava iinde hangi tarafa ynelmelerinin doru olacam ikinci defa sordu. Bir gn nce olduu gibi, Vezir -i zamin Almanya zerine yrmesine ittifakla karar verildi. Karar zerine Sultan nlnr syledi: Allah nasib ederse, Almanya'ya sava mevzuunda yeniden grmek zere Edirne'de toplanacaz ve alnacak kararlara gre hareket edeceiz. Ayasofya imam ellerini aarak dA etti; Sultan ayaa kalkt ve meclis sona erdi; Vezir-i zam grmelerde varlan neticeden fkelenmi bir halde dar kt. Birka gn sonra, byk kad ak szl olmasnn cezasn grd: Ale-ldo bir kad olarak Paravadi'ye gnderildi. Sava hazrlklarna byk bir faaliyetle hemen hz verildi. TersnecH! bulunan donanmadan ayr olarak on be kalyon, yirmi bo firkateyn, omurgas dz on nehir gemisi ve yirmi be kk apda krek ve yelkenle hareket eden tekneler yaptrld. Tuna girdab yaknndaki Demrkap'da Bb- li'nin savunma tekiltna kumanda eden brahim Aa iki tulu Paala ykseltildi ve Tuna donanmas kaptanlna atand; mevkufat brahim ve Nissa defterdar stanbul'dan Belgrad'a kadar ordunun beslenmesine gerekli erzak salamakla grevli komiserler olarak atandlar. Krm Han ordnyn katlmaya davet edildi ve Sultan kendisine ok muhafazas

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

(sadak) paras olarak bin, sekbanlarn 447 creti olarak da drt bin kuru gnderdi. Korfu*ya hareket etmek zere Gelibolu'da bekleyen Anadolu Belerbeyi Trk Ahmed Paa, birlikleriyle Nissa stikametinde yrme emri ald. Dier taraftan Lippa'dan Ahmed Aa, Vezir-i zamin evvelce Toekoeli'ye olduu gibi, kendisine Avusturya'ya knrt savaa balamas taahhdne karlk Transilvanya prens-: ligi iinvaniyle Macaristan Kra unvann verdii mektubu gtrmek zere Cochim (Koim)'e gitti. Sultan, beraberinde Rikb H-mayfln Kaymakam Paa, eyhlislm, Rumeli ve Anadolu Kadas-korlerl, emirler ba ve divn efendileri, Edirne'ye harekat etti. nc Ahmed'in bu ehre varnn ertesi gn, Anadolu Belerbeyi birliklerinin banda ehire girdi: lk sralarda gzpekler ve ser-denRetiler (gnll ve deliler) grlyordu; onlarn hemen arkasndan avclar ve milisler (segbanlar ve levendler), onlardan sonra Belerbeyi saraynn elli aas ve dokuz tat at, nihayet, binden fazla tfeki ve yzden fazla iolam ilerliyordu. Ayn gn, son meclisin oturumundan kalkarken Sultan'n haber vrrdlgt nc meclis topland. Sava iln ve onu merulatran felvA okunduktan sonra Vezir-i zam sz ald: Burada, zaten balamaya karar verdiimiz bir savan zaruri-lii zerinde istiare etmekle vakit kaybetmek iin deil, fakat bu sava: Kfirlerle savanz ve onlara kar merhametli olmaynz 448 hikmetine uygun bir tarzda yrtmemizi belirlemek m aksa-diyle bulunuyoruz; ve sizler kanun adam] an bu hususta ne dnyorsunuz? Bazlar: Allah mu'ininiz (rehberiniz) ve size yardmc olsun, cevabn verdiler 449; dierleri, kendi yerlerine cevap vermek iini Paalara braktlar 450. Vezir-i zam kanaatlerini renmek iin bunlara doru baknca hep bir azdan haykrr-cnsna Pdiah'n kullar olduklarn, din ve imparatorluk uruna vcut ve ruhlarm feda etmeye hazr olduklarn ileri srdler. Ve-zir- fizam" u szlerle konumasna son verdi: u: "Ne sevinli, ne mahzun olunuz ve stnler (ruh eitliiyle) 451olacaksnz" hikmetine uygun
Raid. f. 148 Cahid ol kffar ve agladdh aleykm. 449 Raid b vesileyle Trke bir me'rai alyor: Bir suale komaz ol gam -zol hnzr cevab, yani: Yerinde bir cevab artk hibir sual kabul etmez. 450 Bir hikmete gre: HalakaHahu Hlhurub ricalen ve ricalea li kossatln ve terldln (Allah baz insanlar savamak, bazlarn orba yapmak in ynratt.) 451 Petenvardein (Varadin) sava, Korfu muhasaras ve Temevar'm alnmas zerine yazlm eserleri, Mnih Kraliyet Ktphanesinin yararlanmama amasndan biliyoruz. Bu eserler aada: PETERWARDEN ZERNE
447 448

Sayfa

182

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

davrandmz takdirde, phesiz, Allah bize zafer lutfedecektr. mparatorluk ordugh imam, Kur'andan daha baka ftyeter okuyarak bu nc sava meclisine son verdi. Belgrad'a hareket etmeden nce, ordu ile beraber bulunmaya zorlanm olan Avusturya Elisi Fleischmann'a Avusturya bavekili Prens Eugene'inkine cevap olarak bir mektub verdirdi. Bu mektup savn beyannamesinin slbundan daha hrsl ve daha kaba bir ifde le ki tarih bu beyannameyi Osmanl diplomasisinin kaba ve sert slftbunun bir ant olarak saklamtr kaleme alnmt. Bu mektubun sonu bu hususta hkm vermeye yetecektir: Eh! bar meselesi yeniden bahis konusu olduunda szlerinize inanmak nasl mmkn olacaktr? Kk dkler ve onlardan daha az kk Hristiyan krallar bu kadar ayb hareketlerden kendilerini sorumlu tutuyorlar m? O halde pekl! Sava hakkmzda hkmn verecektir. Allah isterse, Bb- Ali kusursuz ve itidal dolu davrannn mkfatn grecektir. Hi phe edilemez ki, iki taraftan akacak olan knn, bir lanet gibi, sizin, ocuklarnzn ve ocuklarnzn ocuklan zerinde arln hissettirecektir. Paynza decek olan ey, ykm ve sonsuz bir harablik olsun! 452 Mektubun kenarna ek yaz olarak klan notta, eli Zlfikar*n son sava srasnda Ko-marn'da mahpus
1. Hochst erfreuche Nachricht von der grossen und blutigen Niederlage am 2. und 4 - August 1716. 2. Eingentliche und umstoendliche Nachricht von der herrlichen Victorie am 5. August 1716. 3. Relation, ausfrliche, von Aufgang der Campag -ne des 1716. Jahres, bis auf die siegreiche, am 5, August unweit Petenvardein geschehene Schlacht. 4. Relation von der Oevotion, so die Trken bey ge -gen woertigem Kriege (1716) gegen die Christen angewen^ det haben. Prag 1716. KORFU (CORFOU) MUHASARASI ZERNE 1. Eingentliche und ausfrliche Beschreibung der Blogier-und Belagerung Corfu's, vom 8. Julus bis 22. August 2. Von der Selagerung Corfu, nebst einem Schreibn vom 6 November 1716. ti) Hammer'ln adn bUdrmeyerek yalnz Ayetlerinden bahsettii, Ayet -terini verdii Sre AL- MHAN Sresidir. (.N.) 3. Continiatio Diarii von I.K.M. Hauptarmee, nebst Verzeichniss, was bey Aufhebung der Belagerung Corfu im Trk. Lager am 22. August 1716 gefunden worden. TEMEVAR'IN ZABTI ZERNE 1. Bricht von der an I. M. beschenen Ubergab der trkfechen Haubtfestung Tesewar, samrat, 1716. 2. Ausfrlich Relazion von der erobertem Festung Temeswar, sammt dem Abzug. 1716. 3. Beschrebung des ungarischen Feldzuges a. 1716 und der am 13, Oct. erforlgten Eroberung Temeswar's. 4. Eigenlicher und umstoendlicher Bericht der ung. Festung Temeswar, wie solche am 12. October erobert worden 452 Hid. T, f. 151. 1 Cemaziyleyvel tarihi bir bask hatasdr. Cemaziylahr olarak okumak lzmdr (25 Mays). Zira bir cevap olarak ele abndft takdirde, prsu Eu**oe'n mektubu istanbul'a gn dnmnn (22 Nisan) otuz ikinci gn geldiine gre, cevap mahiyeti kaybolmaktadr. Avusturya imparatorluk arivinde bulunan mektubun asl da aret edilen tarihi tamaktadr. Tarihi mektubu tam vermedii gibi notu da atlamtr.

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

tutulduu kaydedilerek buna misilleme olarak Bb - li'nin Avusturya elisini Belgrad'da birka gn mahpus tutaca bildirilmiti (22 Temmuz 1716 - 2 aban 1128). Sultan, Kap-dan- Derya ve Kara Mustafa Paa'ya olduu gibi, Bosna kumandan Uzun Yusuf Paa'ya emirlerini Filibe'den gnderdi ve emirlerini ulatrrken her birine bir eref klc ile bir kaftan hediye etti: Paalardan ilk ikisi Korfu'da sava idare etmekle grevlendirildiler; sonuncu Paa ise Bosna'da sava yrtecekti. 453 Polonya Konfederasyonu Murahhas Ordugha gelen Tatar Han, sak ve Chocim (Sosim) serdarndan renilenleri anlatt; bu haberlere gre Rusya ve Saksonya tarafndan tehdit edilen Polonya, kuvvetlerinin byk ksmna ihtiya duyuyordu, dolaysiyle, ancak on bin askeri Belgrad'a gnderebilecekti; bylece Polonya, kendi snrnda otuz bin askerle kalm oluyordu. Bu bakmdan da ordunun kuvvetini arttrmak iin, brail'de kendilerine iki kat cret salanarak bin alt yz Yenieri ordu saflarna alnd; kumandanlar krk aka, sancakdarlar yirmi aka zam aldlar; emekliye ayrlm, fakat ordu saflarnda bulunan subaylar ancak on ve bunlarn alem tayclar be aka terakki grdler. Ordunun bu birliine drdnc alayn yans, drt yz askerle be yz silhdar, yz topu ve otuz top idarecisi ilve edildi. Trhala sanca Valisi rec Osman Paa, ordunun Trha-la'dan balayarak Sayada ve Furndas (Bucintro)'a kadar, Korfu'ya varmak zere geecei yolu tamir etmekle grevlendirildi. Askerin iaesi iin gerekli maddeleri de bu Paa salayacakt. Toplarn nakli iin Vezir-i zam reaya arasnda bir seferberlie bavurulmasn emretti. Bunlar Osmanl mparatorluunun ilk gnnden beri toplarn ekilmesinde yardmc olmulard ve (Evld- Fatihan) adn tayorlard. Demirkap muhafzlarm takviye^ etmek zere bin asker gnderildi ve ayn mahallin kumandan yeni tahkimat vcuda getirmekle grevlendirildi. Bu i iin bin piyade, on ikilik be top, be yz glle, on kental paavra, be kental kurun, on iki livre arlnda fnye fitili, krk kental barut kumandann emrine verildi. Rus snrna yakn kalelere, Temerruk, Rabath, Temkalaa, Taman, Or ve Klburnu'na alt yz Yenieri gnderilerek bunlarn garnizonlar takviye edildi. Chosim (osim)'e Ye 453

Sayfa

184

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/184-189

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

nieriler, Temevar'a da bombaclar gnderildi. Yeni silah altna alnan birliklerin gelilerini abuklatrmak zere emirler verildi. Krm Hannn Krm'a dnmesinden ksa bir sre sonra, Tar-nigrod konfederasyonu tabir edilen bir Polonya elisi geldi. Bu, Bb - li iin yepyeni bir olayd ve gerekse yenilii, gerekse elinin ar itaatli davran sebebiyle Osmanl mparatorluu tarihinde yer ald; bununla beraber, Trk tarihileri, Sredz Valisi (Staroste) Fran-ois Giz, Mazovie timar sahibi (kk senyr) Stanislas Chomtowski'-nin eliliklerini, sonuncusu her ne kadar Karlofa barn yenilemek iin gelmise de, skutla geitirmilerdir (22 Nisan 1714). Konfederasyon tarafndan gnderilen Polonya elisi, Dohyce 454 timar sahibi (kk senyr), albay Dominique de Jastrzsbiek Bekireski di vn adrnda huzura kabul edildii srada Osmanl saraynn ihtiamna ve ordunun gcne ylesine hayranlk duydu ki, En gln yapmack hareketler yapt ve bir eekten daha ahmaka davrand. diye, tarihi Rid durumu anlatrken bu ibareyi kullanmtr 455. Vezir-i zam, divan adrna gelmek zere otandan karak iki sral dizilen devlet ileri gelenlerinin arasndan getii srada, Polonya elisi, kalpa elinde, aknlklar iinde reveranslar yapt; sonra, Dam ad Paa oturduu ve btn avular; Allah seninle beraber olsun! szleriyle mutd selm vazifelerini yerine getirdikleri srada, eli zaman zaman oturduu yerden kalkt, zaman zaman yerde diz kt 456. Vezir-i zam ona ne kadar zaman yolda olduunu ve Krm Hanna rastlayp rastlamadn sorunca, eli, kendisini zel olarak kabul etmesi ricasnda bulundu. Khyabe'in de grmede hazr bulunmas artiyle ricas yerine getirildi. zel grmede, konfederasyon adna Polonya'y ele geirmek istemekle sulanan Kral Auguste'den ikyet etti. Netice olarak, Bb - li'nin mdhalesini istedi. Eli, bir saat boyunca dinlendi; bununla beraber, isteinin baarsnn, bildirilecek olduu Rikb- Hmyn katndan 457
Gelecei kont Stanislas RzewuskJ tarafndan bildirilmiti. Schiveka mikuned 11 kant nekned; nl Acem ms'rai. 456 Bu eli, Venedik balyozu (elisi) Memmo'nun 20 Temmuz 1713 tarihli raporunda saygdeer bulduundan bahsettii starost (vali-eli) Golz'-un tam aksi bir davran iinde grnd. 457 1683"de Viyana'nm kurtuluundan sonra Bavyerahlarin aldklar ve Mnih'e gnderdikleri ganimetlerden bir ksm; 1686'da Budin'in (Ofen) fethi; 1688'de Belgrad'm hcumla zabt ve 1717 ylndaki Belgrad sava srasnda Trklerden alman ganimetlerin bu ehirde 1750'de kan yangnda yanp elden kmalar znt vericidir. Bu kayba ramen, bu bakentte, hl Trklerden alnm muhteem ganimetler grlmektedir. Bunlar yle sralanabilir: adr. Bunlardan birine Kzl Kule, birine Saray Kulesi denilmektedir ve de ndir kumalardan yaplm olup, ncs mutbak olarak kullanlyordu. Otalarn ii ku ve iek sslemeleriyle dikkati ekmektedir. Bunlarn de Moha savandan sonra alnan ganimetlerden gelmektedir. Aynca XII. cildde szn ettiimiz fil, on ikinci asrdan kalma gzel tun tabak da
454 455

Sayfa

185

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

gelecek cevaba bal bulunduu cevab verildi. 458 Brancowab Ve Cantacuzne Ailelerinden Birok Kiilerin dam Bu konumalar, Bb- li tercman, Alexandre'm olu ve Ni-colns'nn kardei Jean Maurocordato'nun tercmanl ile yaplmt. Zaten Jean, aabeyi Nicolan Bodan Hospodor'u (voyvoda) Ra-kovizn'nn yerine atannca, tercman olarak onun yerini almt (1709); Nicolas, prensliinden Cantemir tarafndan kovuldu, ne var ki, sekiz ay sonra tahta kt ve Rusya seferinin banda (1712), Can-tacuzene'ler tarafndan kovulan Brancovan'dan boalan Eflak prensliine atand 459. Daha nce bunlara, tahtlarn Maurocordato'lara 460 brakmalar iin bask yaplmt. Brancovan, yirmi alt yl devam eden mesud bir saltanattan sonra oullariyle birlikte stanbul'da kenceye mruz kald ve peinden ba vuruldu (26 Austos 1714). ki yl sonra, Cantacuzene'ler stanbul'da boduruldu 461. Ordu Nissa'da ordugh kurunca birbiri pei sra Rumeli Be-lprboyl Snr Ahmed Paa Erzurum belerbeyi Ahmed Paa, Kayseri ve Kocaeli sancakbeleri orduya katldlar; birka gn sonra da Krm veziri Selmet Giray, on bin Tatar atlsnn banda ordugha geldi. Bu olaylar cereyan ettii srada eski Msr Valisi Veli Paa idama mahkm edildi; borlu olduu yz kese paray demek ze-lo stanbul'a gnderilmiti ve paras
bunlarn arasnda bulunuyor bu tabakdaki dikkate deer yaz Edebiyat Yll'nda Flgel tarafndan yaynland. Bavyerahlarin katldklar sava ve muhasaralar tasvir den birok tablo Schleissheim*de ganimetler salonunda sergilenmi bulunuyor; Mnih kraliyet bahesinin on be tarih freski arasnda bilhassa iki tablo dikkati ekmektedir. Bunlardan birinde Belgrad'n 1688?de hcumla zabt, dierinde 1717'de bu ehrin nndeki Trk -siperleri grlmektedir. Mnih, byk sayda bayrak, byk davul, adr, silah ve sava aletiyle giysiden aynf ok sayda Trke elyazlarna da sahip bulunmaktadr. Mnih Ktphanesi, Maxsimilien - Emmanel dneminde Trklere kar yaplan savalar zerine yazlm birka yz risale ile Viyana saray kraliyet Ktphnesi'den ok daha zengindir. 1683 -1688, 1717, 1718, 1738 ve 1739 savalaryla alkal birok risale ve dier nemli saydaki va -zlar grmemizi salamak zere verdikleri emirden tr burada S.M. Bavyera kralna teekkrlerimizi bildiriri?.. Rastadt atosunun birok odasnda kapal vaziyette bulunan ganimetler iin bir ey syleyemediimizden tr znt duyuyoruz. 1687 Moha ve 1691 Salankamen savalarnda alnan bu ganimetler prens Louis de Bad'n terekesinden gelmektedir. Ayrca, 1684-1688 dneminde Bavyera elektorleri Maximilien t EmmanueFin Trklere kar savalarn tasvir eden olduka nl saray ressamlar tarafndan yaplm 19 yal boya tablo bulunmakta -: dr. Bunlar Bavyera kral mzesinde bulunmaktadr. 458 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/189 -191 459 Chiaro ve Engel. 460 Eflak Tarihi, yazan Engel. s. 379 ve Bogdan Tarihi, ayn yazar. a. 206. 461 Engel, s. 379; burada birden fazla eliki var, zira mellif, ne W 7.r -l azam'n onlan istanbul'da idam ettirdiini, balarn stanbul'a naklettirdiini ve nihayet emrin Edirne'deyken verilmi olduunu sylyor; fakat Temmuz banda Vezir-i azam artk Edirne'de de-glldi ve snra doru yry halindeydi.

Sayfa

186

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

olmadndan ba vuruldu. Hornn Vnlfsl Uzun Yusuf Paa zimmetine para geirmek suundan nym Aklhete urad. Ayn dneme doru, ok seyahat etmi ve sve Kral XII. Charles'n Bender'e geliinde byk hizmetleri grlm olan Fransz tercman Pierre, saldrya urayarak hayatm kaybetti. Pierre, Charles'm geliinden beri Bb- li'nin hizmetinde* kalmt. Bu yl Almanya'ya kar savaa balanmamas yo-ltmlnki knnaati kendisine birok dman kazandrmt. Batudjina (HnttHa)'da Yagodina yolunda birka cebecinin saldrsna urad ve ldtrld. Fransz tercmanna saldranlar ekiya deildi, fa-Itnt lnmlnr Knhyabe'in emrine gre hareket etmilerdi. Khyabe bt' savcn balca tahrikilerinden biriydi ve bu cinayetten maksad, torrmann dncesini renmekle grevlendirilen Reis Efendi'nin gzn korkutmakt. 462 Belgrad zerine Yry Belgrad surlar nne gelen Vezir-i zam, evrede ordugh kurmu olan orduyu tefti etti ve sefer toplariyle kale toplarnn salvo atlar grlts iinde ehre girdi. Vezir-i zam'm ehire geliinden hompn sonra toplanan sava meclisinde Vezir-i zam, Teme-var iiM*rine mi yoksa Petervaradin (Petenvardein) zerine mi yrmenin ve bu ikinci ehrin muhasarasnn doru olup olmayaca sorusunu ortaya att. Yenieri aas Hseyin Temevar zerine yrmek gerektii* yolunda kanat belirtti; Tatar Han Transilvan-ya devletleri zerine bir akn yapmak teklifinde bulundu. Rumeli Beglerbeyi, phesiz Zenta malubiyetinin unutulmadn ve Te-mevar'a gitmek iin ne kadar ok nehir ve bataklk amak gere-kreoginf hatrlamann zorunlu olduu cevabm verdi; Tatarlar Transilvnnya prenslii zerine akn yaparlarsa bunda sadece ganimet dneceklerini ve hmile kadnlar gibi 463 , askeri hareketlere yarar olmaktan kacaklard. Netice olarak, gerek ehrin muhasaras, gerekse yaplacak bir sava iin Petervaradin zerine yrmonin doru olacan ileri sryordu. Vezir-i zam, giriecei harektn gizliliini bozmamak iin, meseleye bir zm getirecek olan kendi fikrini aklamamay yeledi. Alnan esirlerden, Petervara-din'do Palffy'nin kumandas altnda bin be yz muhafz olduunu ve prens Eugene'in bakumandan olduu dman ordusunun Fu-tak'dn ordugh kurduunu
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/191-192 numeli seferinden sonra aldklar ganimetleri atlarnn heybelerine ve feondi st ve balarna dolduracaklarm ve hareket edemez hale geleceklerini anlatmak istiyor olmal (.N.).
462 463

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

renmilerdi. Bin Yenieri ve denizci erinin yardm ettii bin ii, Sava nehri zerine yetmi aykay kullanmak suretiyle bir kpr kurmulard (25 Temmuz 1716 - 5 aban 112R). llbasan Valisi Kurd Paa, keif hareketleri birliklerinin bana getirildi; Anadolu ve Rumeli Belerbeylerl, Trk Ahmed ve San Ahmod Paalar sa ve sol cenah kumandanlklariyle grevlen dirildiler; bunlar ayn zamanda Syrmie'ye ot tedrikine gnderilen birlikleri de dmann svarilerinden koruyacaklard.464 Karlovcz (Karlofa) Muharebesi Osmanl ordu birlikleri, gn boyunca, yavaa Belgrad'dan hareketle geilerini gerekletirmek zere kprye yneldiler. Cu-martosi, pazartesi veya perembe gibi haftann en uurlu gnlerini npobilpcek olan Serdr, nehri gemek iin sal gnnde karar kilh; tfnii sabahleyin deil, ikindi vaktinde gerekletirecekti. Bu knrnr birok yorumlara yol at ve toplumda yaayan haftann ujur-lu gfhlnri ve gnn eref saatleri itikadna gre hayra yorulmad (8 fibn 1128 - 28 Temmuz 1716). O zamana kadar Semendere'de sk bir nezret altnda tutulan Avusturya elisi Fleischmann, nihayet Belgrad'a gitmek zere esir mbadeleleri iin kullanlanlara benzeyen bir msaade vesikas almay baard. Karlofa civarnda ilk dman birlikleriyle karlaan Kurd Mehmed Paa, arpmak msaadesi istedi ve bu msaade kendisine verildi. Bylece, ilk silah kullananlar olarak, Trkler, arpmalarn getii yere yakn bir mahalde on yedi yl nce imzalam olduklar Karlofa barn ihll etmi 465 duruma dtler. Kurd Mehmed Paa savadan ga-lib kt 466 Son derece cimri bir adam olan ve geen yl Mora'da Vezir -i zam Paa'nn cmertliini falta gibi alan gzlerle seyretmi bulunan khyann tevikiyle esir getiren askerlere ancak yirmi, kesik ba getirenlere on kuru bahi verildi. Askerler homurdandllar; ilerinden bazlar byle bir sadakay almay red etti; bazlar ise kfrler savurarak paray aldlar ve peinden hemen esirlerin balarn kestiler. Bu fke karsnda endieye kaplan khya, sorumluluu zerine alarak defterdara elli veya altm kuru dettirdi. Fakat gayri memnun askerin daha fazlasn taleb ettii renilince, gelip otann nne oturmak ve bahileri gzlerinin nnde
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/192-193 Prons Etgene Tarihi, Amsterdam 1740, s. 31. 466 Itnld'e gre Trkler bin kii di; Almanlar sekiz bin.
464 465

Sayfa

188

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

dattrmak lzumunu duydu. Hemen toplanan sava meclisinde, Ve-zir-1 zam, birok savata denenmi mehur: Alman kfirleri, ancak Osmanl ordusunun btn gcnn birlik hlinde bulunm asiy-le yenilebilirler 467 vecizesini gznnde tutarak ordunun birlik ve beraberlik iinde bulundurulmasna dikkat gsterilmesini istedi. Anadolu Belerbeyi Trk Ahmed Paa, bu szn yerinde olduunu ve uyulmas gerektiini bir temenni olarak ileri srd. Rumeli Belerbeyi San Ahmed Paa, harekete gemeden nce topu kuvvetlerinin beklenmesinin daha iyi olaca grn savundu; Vezir-i zam da bu gre katld. Yukarda sylediimiz gibi, Kurd Paa'-nn kumanda ettii Trk hafif birlikleriyle Palffy kumandasndaki dman birliklerinin karlamasnda Osmanllar yedi yz esir 468 almlard. Esirlerin arasnda kont Breuner de bulunuyordu. Bu harektn ertesi gn ordu Petervaradin zerine yryne devam etti 469. Peterwarden Sava Petervaradin Karlofa'dan sadece iki fersahlk mesafede bulunuyordu. Fakat, Prens Eugene, evvelce Srmeneli Ali Paa tarafndan yaptrlm olan tahkimatn arkasnda mevzilenmiti. Tahkimat ehrin muhasaras srasnda yaptrlmt. Petervaradin srlar nne gelir gelmez, Vezir-i zam otann nne Sancak- erifi diktirdi. Ordu, her an dmann hcumunu bekleyerek saat boyunca, elde silh, tayakkuz durumunda kald; fakat dmanda hibir hareket grlmeyince, Vezir-i zam ortalk kararnca siper kazlmas emrini verdi (3 Austos 1716) 470; o kadar byk bir gayretle alld ki, ertesi sabah ortalk aarrken, tahkimli ordugha ancak yz admlk bir mesafe kalmt 471. Vezir-i zam, kendisi stn kvetlerle bir evirme hareketine geecei yerde, yeniden dmann hcuma gemesini bekledi; byle bir hcumdan en ufak br iaret grlmediinden Osmanl ordusu
Neme kfirine askeri lsl&m aya tozf ile varrea intikam allnr, yftnl: Alman kafirleri Mslman ordusu ancak ayann tozu ile ye-nllbmr. 468 Generallerin raporlarna gre Avusturyallar ancak drt yz kayp verdiler; mevcutlar bindi; Trkler ise yedi bin. Raid'e gre, Trklerin mevcudu bin be yz kadard ve Almanlarn mevcudu sekiz bin. Rftald, n, f. 160. 469 Adil hareketlere gre Avusturya ve imparatorluk ordusunun kuvveti v harekt hakknda fazl asiyle teferruatl bilgi prens Eugene'in ku-fnnndna altnda kraliyet ve mparatorluk ordusunun, seferleri tarihin do bulunmaktadr. Askeri gazete. 3802. s. 501. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/193-194 470 Burada da yine Mslman ve Hristiyanlarn verdikleri gn tarihinde, 14 Aban (5 Austos)'m 3 Austos gne battktan sonra balad billnmlyormu gibi bir eliki grlyor. 471 Prens Eugene'in askeri tarihi. La Haye, 1720, s: 105. 106.
467

Sayfa

189

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

190

birlikleri adrlarna ekildi. Beylerbeyi Sar Ahmed Paa, siperlerin idaresiyle grevlendirildi; zten Belgrad'da toplanan sava meclisinde, ordunun Petervaradin zerine yrmesi yolundaki bahtsz tavsiye veya temenninin de sahibi kendisiydi 472. Ertesi sabah ok erken saatlerde, iki ordu, Prens Eugene'in karar verdii ve Vezir-i zam Sil ah dr Ali Paa'nn istese de istemese de kanamayaca savaa hazrlandlar (5 Austos 116). Salanka-men ve Korlofa nl ehirlerdir: Biri savalar tarihinde yer sahibidir; dieri bar anlamalar tarihinde yer almtr. Prens Eugene, yz seksen yedi suvri ve altm iki taburunu yayd ve sava nizmnda sralad, sol kanad bir batakla dayanyor, sa kanad se yksek, yaln kayalarla korunuyordu. Trklerin mevcudu yz elli bindi; bunun krk bini Yenieri, otuz bini suvri ve geri kalan Tatarlar, Eflakllar, Arnavutlar ve Msrllardan olumutu. Ali Paa kendi suvri birliklerini sa kanatta Palffy, Mercy, Falkenstein, Mar -tigni, Patre ve Ndasdy'nin kumanda ettikleri Alnan svarilerine kar kard; sol kanatta ve merkezde piyade sava yaplyordu. Sava sabahn yedisine doru balad. Zafer Almanlara gler yz gsterdii srada, Yenieriler Alman sol kanadn kerttiler. Wal-lenstein, Lan kon, Buneval dzeni yeniden kurmak iin bo yere aba gsteriyorlard; ilk ikisi ldrc yaralar alarak saf d kaldlar, ncs iki yz askerle savunmaya devam ediyordu ve gnn ilk klariyle birlikte yanndaki askerlerin says yirmi bee indi ve Trkler tarafndan kuatldlar. Bu durum karsnda Prens Eugene sol kanad svarisine ve ihtiyat birliine ric'at eden sa kanadn yardmna gitmeleri emrini verdi. Prens Alexandre do Wurtemberg, Starhemberg, Wallis ve Thurn'un desteiyle savan merkezinde sapasalam duruyordu. Alman suvri birlikleri tarafndan Yenierilerin yardmna gitmekten ahkonan Trk svarisi, ordudan ayr dt zanmna kaplarak kamaya balad 473. Btn bunlar olup biterken Vezir-i zam otann nnde ve Sancak- erifin yannda hareketsiz durmutu. Sol kanada kumanda eden Anadolu Beylerbeyi Trk Ahmed Paga ehid dnce, sipahi ve silahdarlar dolu dizgin kagmaya koyuldular. Vezir-i zamin etrafnda bir avu tmarl svari kalmt. Nasihatlar ve adamlarnn zor kullanmalar kaan askeri durduramad. Peinde Aalan bulunduu ve byk bir dman kalabalna doru saldrd srada alnndan bir kurgunla vurularak ehid oldu. Adamlar
472 473

Raid, II, f. 160 ve 160. Prens Eugene'in askeri tarihi, s. 103.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

onu nce bir at zerine, sonra bir arabaya koyarak Karlofa'ya gtrdler ve orada son nefesini verdi. Vezir-i zam Silahdar Ali Paa, Bb- li'nin evvelce Avusturya, Polonya ve Venedik'le ban anlamas imzalad ehirde hayattan ayrld. Ali Paa, imzalanan ban anlamasn son derece hafiflik gstererek 474 Venedik Cumhuriyetine harb iln etmek suretiyle ihll etmiti. Bu sonu Almanlarn da, bar anlamasnn ihlli bakmndan intikam yerine gemi, tehdid olarak ileri srd ykm kendi bann zerine isabet etmiti. Sancak- erifin etrafnda ilerleyen defterdar Mehmed, mevkufat brahim, Reis Efendi Mustafa ve mparatorluk tarihisi Rid, Vezir-i zam Silahdar Ali Paa'nn naam ortalarna aldlar ve Sipahiler aas ile birka atl gedkl le birlikte Belgrad ynnde yola ktlar. Bu ka Rumeli Beylerbeyi San Ahmed Paa'nn kumanda ettii sa kanatta renilince Yenieriler Belgrad'a doru ekildiler. Be saat sren arpmadan sonra, leye doru, savan kaderi belli olmutu. Almanlar bin asker kaybetmiler, Trkler bunun iki kat, alt bin kayb vermilerdi. Yz on drt top, yz elli bayrak, be tu, ift suvri dmbelei savan ganimetleriydi. Vezir-i zamin otanda nemli muhabert bulundu; dier vesikalar arasnda, Polonya hetman Lidowski'nin konfederasyon elisi iin yazlm gven mektubu da vard. Fakat, kont Breuner'in paralanan cesedinin grnts zafer sevinci zerine glge drd 475. Vezir-i zamin na. ertesi sabah Belgrad'da Sultansleyman cmii'nin avlusunda topraa verildi. Kader onun, evvelce ban artlarn grmek zere Viyana'ya olaanst eli olarak gnderilen ve daha sonra Belgrad valisi iken len brahim Paa'nn da mezarnn bulunduu bu ehirde son uykusunu uyumasn istedi, yetmi yl sonra, Belgrad'm son ftihi Loudon, Silhdar Ahmed Paa'nn sandukasn zaferinin bir htras olarak Viyana*ya gtrd. Loudon'un ntezanndan fazla uzak olmayan tabut, Hadersdorf ormannn kaln glgesi altnda bugn hl grlmekte ve tabutu ssleyen Trke yaz byle bir yaknln neticesi olan tezad ortaya koymaktadr 476. Belgrad'da Karlofa bar anlamasn imzalayan olaanst yetkili eli ile onu ihll eden Vezir-i zam, biri tekinin yannda olmak zere, son yolculuHanna ktlar. Byk bir
Burada Venedik'e sava ilann bar anlamasnn hafiflik gsterilerek ihlali olarak ren Hanmer, bu konuda sava seboblerini sraladn, Osmanl imparatorluunun bar anlamasn durup dururken hlal etmediinin delillerini vermi olduunu unutmaktadr (.N.). 475 Ferrari, s. 115. 476 Tabutun zerindeki yaznn asb le tercmesi Dogu'nun ehreleri. V, s. 331, adl eserde bulunmaktadr.
474

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

savann kaabiliyetlerine sahip bulunmayan Mora ftihi Vezir-i zam Silahdar (Dmd) AU Paa, gzel konuan bir devlet adamyd ve ke ndisim yldzlardan mn karma ilmine kaptrmt; bu konudaki kitaptan okumakta byk srar gsteren Paa'ya kendi kendisini tantmak bakmndan bu eserler ciz kalmlardr, tarihi Rid: nk diyor, i gr gururu tarafndan karartlmt 477. Khyas da an dalkavukluk ederek 478, onu, yldzlardan mn karma meraknda tevik ediyordu. Geen yl, yldzlann dili ona Mora'nn fethini haber vermilerdi, fakat ayn dil, Budin'in zaptedilecei kehnetinde bulunarak onu ok zlimce aldatmt 479. Merhum Vezir-i azama son tazim grevlerini yerine getirir getirmez, Rumeli ve Erzurum Beylerbeyleri, birliklerin aalan, defterdar, Reis Efendi, Ruznme ve Muvkuft daireleri reisleri seferin bahtsz neticesi hakknda Sultana gnderilecek raporu grmek ve geici bir Serasker semek zere Sancak- erif admnda toplandlar. Kaideye gre, bu gibi hallerde Seraskerlii Rumeli Beylerbeyi'-nin zerine almas gerekiyordu. Fakat, Rumeli Beylerbeyi, eameti, entrikacl ve ktl ile genel bir kin konusu hline gelmi bulunan khya'mn 480 (Sad5ret-khyas) ayblama ve tekdirlerine mruz kalacr. korkusuyla Rumeli Beylerbeyi Seraskerlii redded-miti. Mevkuat brahim, sz alarak, khyann arkasnda tular bulunmamasnn Sultan'n Seraskerlii ona vermek istemediini farzottirecei grn ileri srd ve Seraskerlii zerine almaya Ah -med Paa'y1 davet edecek heyeti oluturacak birlikleri belirledi. Serasker serme ii ve Fetervnracin gn olaylar hakknda Sultan'a hitabeden raporu hazne ktibi kaleme ald. Raporda, dman svarisinin balca hcumunun Sancak- erife yneltilmi bulunduu, fakat bu deerli emneti savunacak
Galebe-i gururu ciblllyetl eml basiretine perdekel gaflet olup, yani: An gururu basiretinin nne ihml perdesi ekmiti-; Ratd, U, f. 161'de biyografisini veriyor. 478 Bu kahya, yani Sadaret kethdas, Osmanl tarihlerine -Fitne-1 Kyame ve iblis le cels - olarak geen Giritli Kse brahim adl hain devirmedir (.K.). 479 Ayn. Es. f. 162. Vezir-i ftzam'm otanda bulunan yazlar arasnda grlen birinde bir rya anlattlyordu ve stanbul'dan Belgrad'a kadar uzanan bir gemi bahis konusuydu; gemide Hz. Peygamber drt hallfesiyle bulunuyordu; Hz. mer Belgrad nnde bulunan bir kubbeyi kaldrmak zere gemiden niyordu. Ryann tabiri yleydi: Ve-zlr-i azam savamak hedefinde duraksamamalydi; Peygamberin koruman altndaki bir millet endieye kaplr ve kaptan Nuh olan bir gemi korkar myd? 480 mparatorluk tarihisi Rid'in elinden kan kahyaya ait portrenin izgilerini burada vermeye alyoruz: Aldatc ve sitemkr, adalarnn eza ve cefacs, eytanca hileler yapmak ve dolaplar evirmek iin eytanla ayn yumurtadan km; riyft ve mrailiin ta kendisi, sadece Aflah'm kutlarna e ziyet etmekle kalmaz, bamllktan kurtulmak in ana ve babasn da inkar eder; ksa boylu ve tabiattan hoa giderlik bakmndan bi nasib almam, kk szl ve san tenli. Yaz ile fade etmek iin u kadarn syleyelim kf. o btn ktlklerin topland bir btn, badan basa mel'un ve aalk bir varlkt.
477

Sayfa

192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

kimsenin grlmedii hkmne kar, Sancak- erifi savunmakla grevli sipahi ve silhdar-lar yksek sesle kar kp davranlarn doru gstermek in mazeretler ileri srdler; nihayet hat, Yenierilerin zerine atlnca, bunlarn ikyetleri daha da velveleli oldu. Uzun mzkerelerden sonra, herkesin zerine den grevi yerine getirdiine ve savan Vezir-i zamin inatl ve hatlar yznden kaybedildiine karar verildi. Raporun Edirne'ye gtrlmesiyle mevkufat brahim grevlendirildi; mevkufat brahim, imdiki Sultan'n henz ehzade olduu dnemde sarayda yetimi, o dnemden itibaren ehzadenin tevecchn kazanmay bilmiti; sonra Sultan'n ktibi olmu; Sultan'n kendisine vermek istedii vezirlik payesini reddetmi ve ml ilerle megul olmakla yetinerek nce divan- muhasebat reisliinde bulunmu, sefere klrken de mevkufat makamna getirilmiti. Savadan drt gn sonra, Belgrad'da 481 meclis
) Aada 16 Austos 1717 sava ve Belgrad'n fethi zerine yaynlanm olan risaleleri -veriyoruz: 1. Ausfahrliche Relazion des herrlichen Sieges, so die k. Waffen unter Anfhrung Eugen den 16. August 1717 erfochten. Mnih Ktphanesi. 2. Ausfrliche Beschreibung des gegenwartigen Trkenkrieges. M. Kt. 3. Ausfrliche Beschreibung des ung. Felzuges A. 1717. M. Kt. 4. Extractschreiben aus dem k. Feldlager vor Belg--id. 2 August 1717. M. Kt. 5. Relation Wasgestalten den 16 August 1717 die trkisehe Armee von 200,000 Mann zu Belgrad angegrif-fen und gesehlagen. M. Kt. 6. Copia eines Particularschreibens aus Belgrad. M. Kt. 7. Relazion aus dem k. Lager von Belgrad, 24. Ju-lius. M. Kt. 8. Relazion aus dem k. Lager zu Belgrad, 17. Ju-lius. M. Kt. 9. Eigenthmliche und umstoenliche Nachrichten von der kais. Hauptarmee in Ungarn, 15. Julius 1717. M. Kt. 10. Relaton vom 5. Julius des Angriffes gegen die Trken mit 27 Fregatten, 93 Tschaken und 11 grossen Schiffen, worauf 4500 mann, und womit sie die zwey kais. Schiffe, S. Francesco und S. Stephano, angriffen, ohne Erlog. 11. Ausfrlicher, Bericht der am 15. Junius von Pancsova erfolgten Passirung. M. Kt. 12. Bericht von dem Sieg bey St. Catherine im Zri-nerfeld am 3. Junius 1717. M. Kt 3. Glks-und Unglksfall der in dem Koenigreche Servien gelegenen Hautbffestung Belgrad. M. Kt. 14. Ausfrliche Relazion des herrlichen Sieges, so die kais. Waffen unter Anfhrung Eugen den 16. Aug. 1717 erfochten. M. Kt. 15. Ausrliche relation ales dessen, was seit dem an 16. August von der kais. ber die trkische Armee er haltenen herrlichen Seg und darauf erflogte Uebergabe von Belgrad pasirt. M. Kt. 16. Relazion was von Anfang der Belagenng Belg-rad's 1717 bis zur Uesergabe Notables vorkommen ist. Prag 1718. M. Kt. 17. Raccolta delli diarii 1717. 18. Luna Ottomana in ortu, progressu et ocasu. Hei-delberg 1717. 19. Decas aug. seu lustrum tmperii augustissimi Ca-roli VI cum accurata belli turicci relatione. Vienna. 20. Bericht von einer von den Venetianern gegen die Trken vor Coron erhaltenen Avantage 13. August 1717. M. Kt 21. Beschreibung aus Konstantinopel von dem Amth Selim Sultan, Kaiser des Auf-und Unterganger. M. Kt Bu eserde Sultan'm iki adla Selim ve Ahmed diye anlmasndan baka bir de bir Mekke edas ve H*. Peygamberin cenaze treni meselesi var: Soll offenbar getragen Werden, die Lade des Propheten gesetzet auf silberne Heuschreken, geroechert, angefllt mit Gebel-nen der Todten Dienern und Spahije! 22. Trk Curialien, bestehend: a) in des Sultans lo -echerlichem Tel; b) der Trken Gebecht M. Kt (Bu balk para etirgelerine ve sipahilerin kemik kalntlarna tabi bir netice olarak baklmas iin
481

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

hlinde toplanan Paalarn raporunu sunmak zere stanbul'a vard. 482 Halil Vezir-i Azam Sultan genlik arkadan grmekten byk bir memnunluk duydu, Osmanl ordusunun urad yenilgi haberi karsnda olduka az duyarlk gsterdi. 483. mparatorluk mhr, saraya bostanc olarak giren ve haseki, oda-ba ve Bostanc-ba, grevlerinde bulunank derece derece ykselmi,
konulmutur). Ein geborner Frst und Heyland, Herzog des edlen Stammes in Persia und Armenia. 23. Kurze Beschreibung, auf ws weiss oie Turken ihre Andacht verichten. M. Kt. Wird oie Tubma des grossen propheten Mohameth von grossen Ispaien getragen (muhtemelen din adamlar), die getragene Tumba wird von 300 Bassen mit blossen Soebeln venvacht!) 24. Seltsame Frstenjagd, welhe S. Ahmed vor dem trkischen Feldzuge mit seinem Bassen und Hofbedien-ten gehalten, wie auch kurze Beschreibung von siebzehn servischen Mauern. (Bu risale, evvelki gibi, daha ziyde bir masal adna uygun dmektedir. Balarnn zerinde me'ale tayan on be kyl Tatar, Sultan'n av merakndan yaknrlar; Sultan'n takibettii bir beyaz geyik, bir gen kz tarafndan kurtarlr. Yazar bu av olaynn seferin alma sndan nce Belgrad'da getiini sylyor; ne var ki, seferden nce Sultan Edirne'de bulunuyordu.) 25. Bericht ber das seetreffen vom 12., 13. u. 16. Juni 1717. M. Kt. 26. Trkische Traumgesichte und darauf erfolgter Aberglaube. (Fable.) Passarowicz 1718. M. Kt 27. Nachricht des des geschlossenan Fdiedens 1718. M. Kt 28. Diarium von Passarovicz 18.-24. Juli 1718. MU. Kt. 29. Diarium der k. Hauptaree 1718. 482 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/194 -198 483 Bnlgrari'da toplanan sava meclisinde malubiyet suunun VezJri -A?.nm'n zerine yklmas hakszlk olduu. Hammer'in de gere tam yanstmad Osmanl tarihilerinin yazdklarndan anlalmakladr. Bunlarn bir zeti mahiyetindeki tafsilt Osmanl Tarihi Kro -noloilsi'nden olduu gibi aktaryoruz: Ali Paa 24 Mays-2 Cuma* dnlftllre Pnzar gn Edirne'den Belgrad'a gelmi, burada toplanan hnrb meclisinde Osmanh hakimiyetindeki Tmvar'a gidilip dman o tarafa gelmedii takdirde bu mevsimin harb hazrlklanyla geirilmesini teklif edenler olmusa da sonradan irtidad etmi olan hala Rumolt Beylerbeyi Bonak San brahim Paa'nm telkiniyle dman ordusunun Varadin (Pevttwardetn) zerine gidilmesi takarrr atml, orduda hazrlk olmad in Belgrad kalesinden dn ola rak 14 -Balyemez* topu alnp 25 Temmuz-5 aban Cumartesi gn Zemun yakasna gelml?. 2 Austos-12 aban Pazar gn Varadin'ln bir buuk saat mesafesindeki Karlofa boaznda ilk pidar m -flndpmorl olarak liOO kiilik bir Trk mfrezesi sekiz bin mevcutlu bir dman kuvvetini mslub etmi ve bunun zerine toplanan harb mocllalndo dmann hazrlanmasna vakit brakmadan derhal taarruz edilmesi lazmgeldlnden bahsedmise de hain Bonak San-A hm od Pasa askerin yorgunluundan bahsederek cmlemin a'sab himmetlerine ftur vermi. 3 Agustos-14 aban Pazartesi gn Va-rndln'e hareket edilmi, ertesi sabah Sanca- erif karlp dman taarruzu beklendii srada metrislere kumanda eden Sar -AlmnM ftylo bir ihtimal olmadm bildirip herkesin yerine ekilme -fllnt Brbob olmu ve bu srada azim toplar belirmesinden dmann inkvlye kt'alart almakta olduunu anlayan Serdar --Ekrem yuttftrkl fkrada bahsi geen hain kethdas Giritli Kose-tbrahim'i Sa-n-Ahmod'e tahkik ettirmek istemise de bu iki me'um devirmenin ftto birliine aldanan Ail Paa Dmen-i din firar idlyormu diyo yalanmtr. Hakikatte se Serdarn tahmini vehile o srada dman ordusuna takviye kt'alar gelmitir! O gnn aksam top dellosu llo getikten sonra bu spbah saat yediden le vaktine kadar srea Vnrndin muharebesi mDthl bir bozgunla neticelenmi, lknce sol cenahta Trk askeri Alman piyadesini ezmlse de sa cenahta Ana dolu Beylerbeyi Trk-Ahmed Pasa'nm ehadetl o cenahm bozulmasna ve dmann da o taraftan Osmanl kararghna kadar girmesin* sebeb olmu, o srada son bir hamle yapa n Serdar- Ekrem alnndan giren bir kurunla yere yuvarlanp adamlar tarafndan geri gtrlrken can vermi ve nihayet asker de Belgrad'a doru kamaya hfislfimstr. Bu badirede -Sancag- erlf-in bile Belgrad'da glkle tftonldftndan bahsedilir, tik devirmenin hanetine kurban olan zavall Mora fatihi AH Paa'mn sadareti 1713 -1125 senesi 27 Nlsan-I Rebllevvel Perembe grnden itibren tam 3 sene, ay, sekiz gn srmtr. - (VB.)

Sayfa

194

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

sonra, bir derece inerek Mara valiliine, nihayet savan balangcnda Nissa tahkimatn tamir ve Belgmd' savunmakla grevlendirilen llbasan'dan Arnavut asll olan Belgrnd volisi Halil Paa'ya gnderilsi. ehd Vezr-i zamin servetiyle merhumun khyas ve mahrem adamlarndan Laalizde Efendi 484 tutuklandlar; merhum Vezir-i zamin adrnda bulunan rya tbirinin ve fethedecei Budin'de Ramazan bayramm kutlayaca kehnetinin bu Laalizde Efendi'ye ait olduklar yolunda bir kanat vard (21 Austos 1716-3 Ramazan 1128). Mevkufat brahim Kaymakamlk ma.kamna getirildi; Reis Efendi makamna da Sleyman atand. Bu sonuncu atama, halk arasnda yaygn bir biimde dolaan Reis Efendi'nin khya tarafndan alman tedbirlere itirak ettii yolundaki sylentileri etkisiz brakmak maksadiyle yaplmt; oysa mparatorluk tarihisi sava meclisinin btn toplantlarnda hazr bulunmu ve sylendiine gre, Reis Efendi srekli olarak khyann dndklerinin tam aksi kanatler ileri srmt. Bir drdnc brahim hac kervan idareciliine getirildi. Grld gibi, brahim ad fazlasiyle gzde bir add: Fakat bu ad tayan drt leri makam sahibinin en ileride olan, evvelce Sultan'n gzdesi olan ve hl bu durumu srdren Kaymakam Paa idi. Kayseri yaknnda zdin'den bir sipahinin olu olan brahim, baltac sfatiy-le saraya girmiti; ksa bir sre sonra kalemde almak zere msaade alarak saraydan uzaklam, bylece evvelki Vezir-i azamla-rn kskanlklarna hedef olmaktan saknmt; daha sonra, dier baltaclar gibi, Vezretiuzm Sadret makamna ykselecek ve tnrihln dikkatini zerine ekecekti. 485 Kahya'nn dam Varadn seferi arefesinde Vezir-i zamin Kuds'de srgnde bulunan Elhac Mehmed Paa iin kard idam karan, kendisi bakmndan mutlu bir olay olarak, yerine varmad ve derhal geri gnderildi. Bu lm hkmn kendi lmnn arefesinde verirken Ve-zir-l zam eski bir kinini tatmin etmi ve Mehmed Paa'nn kfirlere bilgi verdii ve Ruslarla bar yaplmas leyhinde konutuu sulamalarn da kabul etmi oluyordu. Sultan bu lm hkmn tasdik ederken hayli rahatszlk duymu, fakat seberde bulunan Vezlr- zam Seraskerlerin tekliflerinin kabul edilmesi geleneine uymak
484 485

Babas LaalIzAde eyh Mehmed'in hal tercmesi eyhi'nln mecmuasnda 148. rada yer almaktadr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/198-200

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

gerektiinden baka trl davranamamt. Hilebaz ve me'um eski khya Giritli brahim hakknda verilen lm karann tasdik etmesinin gerekesi se istendiinden de fazla yerinde ve doruydu 486. Rumeli Beylerbeyi San Ahmed Paa ve defterdar Elhac Mehmed vezirlik payesine ykseltildiler. Ne var ki, San Ahmed yeni makamnn tadn fazla karamad. Bir gn Batu cina'da Belgrad garnizonunu tefti ettii srada sert azarlamalarda bulununca, kaybedilmesinden byk lde sorumlu tutulan Vara -din savandan beri ona kar fke duyan askerler zerine atlp kendisini paraladlar. Eski defterdar Mustafa Paa Belgrad'da onun yerine atand 487 . Temevar'n Dmesi Islmn Macaristan'daki son savunma kalesi Temeyar (Tun-var) dmt: Bu haber on be gn boyunca gizli tutuldu. Varadin savandan yirmi gn sonra Prens Eugene gelip Banat'm bakenti nnde ordugh kurdu. O dnemde Teevar, Temes ve Bega ba-taklklarndaki tabiat icb durumu dolaysiyle insan emei harcanmas bakmndan fazla tahkim edilmi deildi. O srada kale ksmdan oluuyordu: ehir, hisar, palanka. Kont Palffy kumandasnda on alt suvri alay, Prens Alexandre ve Wurtemberg emrindeki on piyade taburu muhasara kuvvetlerini vcuda getiriyordu. Oysa Osmanl mparatorluu tarihisi Rid bu kveti yz elli bine karyor, muhasarann krk drt gn yerine yetmi iki gn srdnde srar gsteriyor, Kurd Paa kumandasnda gnderilen imdad ordusunun gerek mevcudu yirmi yedi veya yirmi sekiz bin olduu halde bunu ancak on beg bin olarak rakamlandnyordu. Kurd Paa'nn kaleye on iki bin Yenieri, sipahi veya Tatar askeriyle zahire sokmak iin giritii teebbs netice vermedi. Drt bin Osmanl ve Tatar sava meydannda kald. Drt saat sren bir hcumdan sonra palanka ele geirildi, fakat l says drt yze ykseldi, yarallarn ki ise bin beyzd (13 Ekim 1716). Palankaya kar hcumu idare etmi olan Portekiz prensi Em-manuel, Bevern prensi, general Langlet, Wallis ve Lebenstein'in yardmclar olduklar Prens Alexandre de Wurtemberg, kale muhsarasm da rahatlkla
Raid, b khyaya han duyduu nefreti belirtmek iin bu frsat da karmamaktadr. Raid. burada, II, f. 100, San-Ahmed'tn savacn kaybedilmesinde ta Birleri grlen tavsiyelerini tekrarlyor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/200-201
486 487

Sayfa

196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

yrttler ve kaleyi vire yoluyla, yni muhafzlarn canlarna ve mallarna dokunmamak artiyle teslim olmak zorunda braktlar (25 Kasm 1716). Kale garnizonunu oluturan on sekiz bin askerden on iki bini ekildi; istedikleri yedi bin araba yerine verilen bin araba ile eyalarn gtrdler. Prens Euge ne, islmiyeti kabul etmi kruczes (si Macarlar)lerin kaleden kp gitmeleri konusunda glk karmad, dier yersiz yurtsuz kimselere de bir ey demedi 488. Ermeniler, Rum ve Arnavutlara, istedikleri takdirde ehirde kalmalar msaadesini verdi. Seferin balangcnda Srp ve Arnavut Hristiyanlarla irtibat kurmu, onlara yardm vaadinde bulunmutu. 489 Ekserisi Roma ve Almanya imparatorlarnn tophanelerinde dklm yz yirmi topun salvo atlar, Temevar (Tm-var)n yz altm be yldr devam eden bir esaretten nihayet kurtarldn iln etti. 490 Bkre Ve Ya (Yassy)'In Zabt Bu ehrin zaptedilmesi Eflk yolunu ayordu (25 Ekim 1716). Bavyeral Dettin kumandasndaki iki bin Srpl, bir basknla Bkre'i ele geirip ehri yamaladlar ve Hospodar Nicolas Maurocor-dato 491 'yu zor kullanarak alp beraberlerinde gtrdler. Bu zorbalk, Bb- li'ye kar bu hospodarn drst davrandn, kendisinden nceki hospodarlar gibi Almanlarla gizli
Bu edepsizler stedikleri yere gidebilirler. Prens Eugene'm tarihi, s. 82. elebi adlandrmas ve aa, efendi unvanlar ve Yirmi -Sekiz lkab arasndaki farkn iyice anlalmas iin bu konuda birka sz sylemek zarurdir. Albaylar, orbaclar veya Yenieri alaylarnn albaylar alaylarnn numaralar ile adlandrlr ve bylece birinci, ikinci, yirminci, otuzuncu aa adn tarlard. Aa, ayn zamanda asker ve saray unvandr, zira onun tamamiyle askert bir ana nizftm vardr. Efendi Yunan kkenlidir ve hu-ktkuulara, ve nazrlklarda alanlara verilen bir un-vAndr. ngilizce centilmen karl olan elebi unvan ise itinal bir terbiye grm ve muaeret adabn bilen her erkee verilir. Mehmed Said, bu ada teki aalardan farkl oluunun belirlenmesi iin lyk grld; itinal terbiyesinin sekinlii, zeks, tavrlanndaki sekinlikle meslekdalarmdan ayrlyordu. Bu sebeble ona yirmi sekizinci aa (vingt-huitieme) deil, yirmi sekizinde Bey anlamnda bu lkab lyk grlyordu. Bu lkablar dima kalr ve Avrupal yazarlar elebi kelimesini nazr mnsnda almakla hatya dmlerdir. (2). (2) BAb- Ati de nazrlarn, devletin leri mevkilerinde bulunan kollektif bir adlan vardr, bunlara Cricl). yni erkek kiiler denilir. Tpk maliye nezaretinde ileri mevkilerde bulunanlara hocagh veya beyler denilmesi ^gibi; bu unvan, bozulmu ekliyle, Suriye ve Msr'da ti-cAret adamlarna da havaca olarak verilmitir. Rical kelimesi, ho-cngnn kelimesinin Farsa oul olmas gibi Arapa oul eklindey -k<m, stanbul'da genellikle bir rical, bir hocagn. bir ulema denilmektedir. elebi kelimesi Latince Colebs'den gelmektedir, hoca kelimesi bir ticarethanenin patronu anlamna gelmektedir. Sultan un-vAruna gelince, hkmdara uygulan ekliyle ancak imparator iin kullanlabilir. Bununla beraber bir nezaket, belirtisi olarak efendi ve aga simlerine de eklenmitir ve: Efendm Sultanm, Aam Sultanm. elebim Sultanm denir. (Baron Joseph Von Hammer Purgstall 490 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/201 -202 491 Eflak Tarihi, yazan: Engel, T, s. 7. Chiaro, s. 225. bu olaydan gr*C. gahtdi olarak bahsediyor. Fevkalde olan eseri bu konuda bavurulacak en salam vesikadr.
488 489

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

dostluklar srdrmediini isbatlad. Zten rahip Isaie'nin aracl ile Rakoczy ile srdrd muhabert bakmndan Osmanl mparatorluuna nemli hizmetleri gemiti. Bu ball mkfatlandrmak iin, yerine o zamana kadar Bb- li tercman olan kardei Jean Maurocordato Eflak voyvodas sfatiyle atand, onu da bu son unvanda, ana tarafndan akrabas Ghika takibetti (2 Aralk 716-17 Zilhicce 1128). Svari mfrezesi kumandan Emau'nun Yass/ye (Ya) kar giritii hcum, Bavyeral Dettin'in iki ay nceki Bkre hcumundan daha az sevindirici oldu; zira, Dettin iki yz svari 492 ile hcuma getii srada, Bodan prensi Tschetazouye (etazuye) hisirma kapanmt, iki bin Tatar askeri onun yardmna geldi; bu olay amcas Myron'un Bogdan mirkawend'i 493 olmas gibi, Bodan Khawendemir'i durumunda bulunan gen Costin Nicolat tarafndan teferrutiyle anlatlmtr (21 Ocak 1717). 494 Korfu Ve Dalmaya Olaylar Varadin malubiyeti Korfu'yu muhasara etmekte olan ordunun cesaretini tamamiyle sarst. Korfu'da Schulenbourg'un cesaret ve ustal bir kayay Kapdan- derya ile Serdar Kara Mustafa Paa'nn irtibatl, fakat hibir zaman birleememi kuvvetlerine kar savunuyordu. Trkler, yakn zamanda, Butrinto arazisine bal Xami-lia yarmadasna otuz bin svari ve bin piyadeden oluan bir kuvvetle karma yapmlard. Sonra kale nnde bulunan Abraham ve Saint-Sauveur tepelerini ele geirmilerdi; bu tepelerden ve ehrin on iki ayr noktasndan yz ateli az demir ve alev kusuyordu 495. Bir metriste rtnecek 496 ve bir yarma hareketine giriecek yerde, muhsaraclar, yksek Saint-Spiridion kulesini top ateine tutmakla, hibir ey elde edememesine karlk kymetli bir zaman kaybettiler. ehire bombalar da atyorlard; bunlarn zararndan kurtulmak iin erkekler eski ehirdeki snaklara giriyorlar, kadnlar ise meydann altndaki mahzenlerde canlarn koruyorlard. Bir k hareketi baarszla
Trke katana kelimesi gibi Yunanca modern kelimesi husaard (atl) Kral ktphanesi elyazmalanndan zetler ve notlara baknz, S. 274 -395. 494 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/202-203 495 Abramo ve S. Salvatora iki tepe: Eski ehirde on yedi topla silahl drt tfthfrT"ij menzil bulunuyordu ve namlular hedef tuttuu yerler: Campana, Mezza Luna, Citedella, Martinengo; yeni ehirde San G1ot -go'da toplarn hedefi: Sette Venetl, Sel Veneti, Calogoro ve Punta. burada yirmi sekiz top ve otobs topu bulunuyordu; ehrin cephesi zerinde bulunanlar: Stranduoso, S. Atanasi, Piataforma ve Rai -mundo, burada krk iki top ve yedi obs bulunuyordu. 496 Ferrari, s. 127
492 493

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

497

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/203-204

Sayfa

199

uradktan sonra, Schulenbourg ikinci bir defa muhasara kuvvetlerinin zerine saldrd ve yedi saat sren kanl bir arpmadan sonra onlar pskrtt (18 Austos 1717). Ertesi sabah kan lodos rzgr donanma ve ordughta byk bir endieye sebeb oldu ve iki gn sonra byk bir dzensizlik iinde gemilere binildi. Yirmi muhasara topu, otuz balyemez, toplara komak iin iki yz yetmi ift manda, yz elli top eken at, yedi obs topu, dier silahlara hizmet eden iki bin bakc ve barut ve mermi gibi btn tehizat olduu gibi braklmt. Neticede Schu-len bourg Butrintoyu ele geirdi ve yklm olan tahkimat yeniledi (21 Austos 1717). Dalmaya ve Arnavutlukta Trkler, bu sefer esnasnda Verliea, Proloc ve Duare'yi muhasara etmek, Pstrovich ve de Montenegro nalkn tehdid etmekle yetindiler. Bosna Paas Cuprez (Kuprez); Arnavutluk Paas Cernizza'da ordugh kurdular. Macarsca, Primorize, de Vigoraz ve Opus'un birliklerini birara-ya getirdikten sonra, Emmo bunlarla birlikte AntivarTye kadar Zup-pa ve Budero arazisini geti ve Ottovo'yu, Zaririne ve Popovo'yu zaptetti. Korfu muhasarasnn kaldrlmasna sebeb olan hatlar, evvelki sefer srasnda Modon'da Venedik filosundan kaan ve bu yzden almas gereken takibattan khyann nfuzu sayesinde kurtulan Kapdan- derya Canm Hoca'nn zerine atlmt, Korfu'da serdra kar besledii kin onu desteklemesini engellemiti; Peter-varadin savandan sonra gelen ve alnd andan itibaren gn iinde zaptedilmedii takdirde Korfu muhasarasnn kaldrlmasna ve ekilmesine izin veren vesikay grevi icb gizli tutmas gerektii hlde, onu aa vurdu ve bu mektubun okunmasndan sonra hibir gcn yerlerinde tutamayaca birliklerin alelacele gemilere dolumalarn bylece tahrik etmi oldu; filonun en cesur kaptanlarndan biri olan Hasan Hoca'y bir diree astrd. Bu hareketler azledilmesine ve Yedikule hisarnda hapsedilmesine sebeb oldu. Kapdan- derya makam orlulu Ali Paa'nn Vezir-i zaml dneminde yl boyunca donanmann banda bulunan ve o zamandan beri atand Nac kervan reisliini basan ile yrtm, Araplarn develer iin kullandklar deyimle yalnz l gemilerini deil, deniz kervanlarn da, yni donanmay idare etmee arlmt. 497

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Kaptanpaa Ve Krm Hantnn Azli Korfu felketi Kaptan- dery'nm omuzlarna yklenmi olduu gibi, Varadin felketi de Tatar hannn seferde hazr bulunmayna baland. Bu defa. Selim Gira/m oullan arasndan ona bir halef seme yoluna gidilmesinin uygun olacana hkmedilmedi; halefin baka bir ailenin iinden alnmas fikri daha parlak grnd ve Sultan'm tercihi, ihtiyar Kara Devlet Giray zerinde karar kld. Bu atama mirzalarn ve irinbeglerin tasvib ve tasdikini alamadndan, yine Selim Giray ailesine dnld ve Devlet Gray'n veliahd (Kalagay) Sadet Giray han unvann ald (16 Aralk 1716-1 Muharrem 1129). Kara Devlet Giray ksa bir sre sonra ld (29 Aralk 1716-14 Muharrem 1129). Hindistan elisinin gelii, yeni Krm hannn lkesine hareketine rastlad. Rakka valisi ran'a giden bir Fransz elilik heyetini alkoyuyordu ve Badad valisi, az bir zaman nce, ii kufik olduu ileri srlen ve deeri yedi yz elli para tutan gm para ile dolu bir vazo bulunduunu, antika olmalar sebebiyle Badad hazinesine konulduunu bildirmiti. Evvelki Vezir-i zam tarafndan biri Mara'a, dieri Malatya'ya srgne gnderilen en bilgili iki ulem karde Kevakibizdeler geri getirildi. Bu olaylar srasnda, biri ilminin derinlii, dieri hat san'atndaki ustal ile nl iki ulem da ld. tiki lkenin byk kads olan Sahhafzde, yni kitapnn olu; ikincisi taalik yazda derecesine varlmayacak derecede s-tadd ve yaad dnemde yaplan, zellikle orlulu Ali Paa, Valide, Kapdan brahim Paa, eyhlislm Feyzullah camileri ve Galata saray ve Kprl adn tayan son Vezir-i zamm emeleri, Edirne'deki Kktepe saray onun yazlaryla sslenmiti 498. O srada on drt yanda bulunan ve Vezr-i zam Silahdr Ali Paa'ya nianlanm olan Sultan'in kz Fatma, brahim Paa ile evlendirildi ve bylece gzde Paa'mn Kaymakamlk unvanna Sultan damad unvan da eklendi. Meseleler zerinde hibir tecrbesi olmayan Sultann dier damad defterdar Mehmed Paa ustalkla badan savu d u ve yerine getirilen vezir olup u tuu elde etmek iin yanp tutuan Sar Mehmed, masraflardan dlmesi kendisine tenbih edilen bin kiiyi kayda geirmedii gerekesiyle lme gnderildi. Damad defterdar da uzun mrl olmad. Alacak sefer bakmndan her eyin hazr olmas iin Bb -i li Macar
498

Sayfa

200

Raid, f. 167. Ayn mkemmellikle celi ve gubar, yni kk ve byk harf karakterlerini iziyordu.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

sileri Rakoczy ve Berczeny ile son derece hararetli bir haberlemeyi srdryor, birliklerin toplanmamalar hususunda sipahi ve silahdr Paalarna kesin emir verildi. nk bu ie suiistimal karmt ve bu yzden daha nce yirmi be akadan fazla alamayacak olan sipahi, ou zaman yz yirmi veya yz yirmi be aka yevmiye almak imknn buluyordu. Silhdar, kaymakam Paa'nn da tasvibini aldktan sonra i hazne denilen yeni saray haznesinden sofra takmlar ve at koumlarndan gelen alt yz on drt okka yz yetmi iki dirhem gm ve iki yz be buuk okka drt yz yirmi yedi dirhem ayn mdenden ekmek, bunlar darbhneye vererek para bastrmak greviyle Edirne'den stanbul'a gnderildi. Tular dikildikten ve sava konusunda her zamanki dualarn okunmas emredildikten sonra Nissa'da ordugh kurmak zere Edirne'den ilk ayrlan Vezir-i zam oldu; Sultan da Edirne'den Sofya'ya hareket etti. Vezir-i zam Edirne'den, ordu-yu hmyun Pancsova yaknnda Visnitza'da Tuna'y geip, Sava ile Tuna 499 arasnda, tam Belgrad nnde karargh kurduu vakit Edirne'den ayrlm bulunuyordu. Rumeli valisi atr Ali Paa Weretschar (Veretar) ovasna gelip ve oradan kaleye yerlemiti (15 Haziran 1717). Diyan-bekir valisi Receb Paa, Pancsova istikmetinde dmann geiini durdurmak iin otuz bin askeriyle Mehadia'y ele geirdikten sonra Belgrad zerine yrmek emrini ald. kinci Viyana muhasaras Serdr Kara Mustafa Paa'nin olu Ali Paa gnderildii Morawa kprsnden acele takviye kuvvetine ihtiya duyulduu haberini gnderince Vezir-i zam Hac Halil Paa Temmuz ortasna doru bu nehir ynnde hareket etmek zere Nissa'dan ayrld (12 Nisan 1717-2 aban 1129). 500 Belgrad Sava

Rid, n, f. 181; Macaristan Sava Tarihi, s. 121; Trklerde Sava Sanat zerine Risale, yazan: Hayne, s. 402; Prens Eugene'in Tarihi, yazan: Dumont. Rid, hataya derek Tuna'nn 3 Receb (13 Haziran) gn geildiini sylyor. Bu seferi yazm olan Avrupal tarihiler o srada ibanda bulunan Veziriazam hakknda iyibilgl sahibi deillerdir. Bu bakmdan Hayne Verizizam'n Kprl Numan Paa olduunu kaydediyor: Prens Eugene'in Tarihi ve Macaristan Sava, 8. 120; Ferrari, s. 165. Veziriazam olarak Hac Ali'den bahsediyor. Oysa bunlarn hibiri deil. Hali Paa'dr. Ordugahn karssnda bu lunduu yerin ad, Raid'de Yemeklik emesidir. Avusturya ordusunun Trklere kar savalar, 1716, 1717, 1718 Tarih i ne baknz. Yeni Avusturya Askeri Gazetesi'ndekl aslna uygun paralara gre. Viya na 1881, s. 16, buna bir de harekat sahas haritas eklenmitir. 500 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/204 -206
499

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

202

Bu srada Belgrad, haftadan beri prens Eugene tarafndan muhasara altnda tutuluyordu. Birok Alman ve Fransz prensi onun sancaklar altnda birlemiler, bu ehrin alnmasna birbirleriyle yararak yardmc oluyorlard. Bavyera, Wurtemberg, Hesse, Be-, vern, Gulmbach, AnhaltDessau ve Lichtenstein prensleriyle Fransz suvri kuvvetlerinin temsilcileri olan de Dombes, de Marsillac, de Pons prensleriyle, kont Cherlois ve kont d'Estrade, Villeroi marealinin olu Marki d'Alincourt Avusturya imparatorluu ordusunda, Knndiye ve Budin (Ofen) muhasaralarnda, SaintGothard ve Nicopolis savalarnda yer alm olan babalar gibi parlyorlard. Birinci muhasara hattna general Montecuccoli, general Starhembeg, Bonneval, general Brown, general Daun, general Windisch-z, Roneral Dalberg; ikinci hat kumandanlnda Nadsdy, Mercy, llnrmcl, Lobkowitz, Arenberg, Holstein, Frederic de Wurtemberg, prons Kugene'in yeeni Emmanuel de Savoie adl generaller bulunuyorlard. Sabacz' bir basknla ele geirmeyi baaramayan baron de Petrosch, bu ehirle Mitrowitz arasnda bulunuyordu. Osmanl ordusu, nihayet, I Austosla Hisarck veya Crutzka srtlarnda grnd; Ordunun mevcudu seksen bin Yenieri, on bin Anadolu askeri, bir bu kadar Avrupa yakas askeri, yirmi bin sipahi ve gnll, otuz bin Krm askerinden oluuyordu; Belgrad garnizonunda, ayrca, yaklak otuz bin asker bulunuyordu. Dman ordusuna bu say stnlne dayanarak kesin bir darbe indirmenin yolunu arayacak yerde, Vezir-i zam, bazan Nianc Mehmed Pa-a'ya, bazan Reis Efendi Kadri, bazan Byk Mirhur Haydar Aa'-ya danarak ordughda vakit kaybetti, sonunda hi kimseyi, hatta kendisine yetmi bin kiilik bir takviye kuvveti getirmi olan Krm hanna kulak asmad. Muhasara almalarn yrten seksen bin kiilik 501 dman ordusu bylece n bir taarruza uramak tehlikesini atlatm oldu. On be gn boyunca, iki ordu birbirlerini iddetti bir topu ateine tutular; Trklerin elinde yz krk top ve otuz be obs topu vard. Her iki ordugh da dmann ric't etmesini bekliyordu. Nihayet hayvanlara yedirilecek ot yokluu Vezir-i zami Eugene'in mit ettii gibi ekilmee deil, bir karar almaa zorlad. Bir hcumun kanlmazlna kani olan, bunu farkeden Prons Eugene, hcumu beklemekdense onun icracs olmay tercih etti. Harekt parlak oldu: Btn birlik ve generallerin birbirleriyle ynndklar
83 nianc alay, 66 humbarac bl, 122 suvri taburu, 23 ar su -vftrl ve 25 hafif svari taburu, Avusturya ordusunda 80.000'den fazla asker bulunuyordu. Dumont, Prens Eugene'in Askeri Tarihi, s. 125.
501

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

grld. Bu adet bir cesaret ve kahramanlk yar-mnsydt (16 Austos 1717). Sol kanatta Bavyerallar on sekiz toptan oluan, yirmi ban Yenieri ve drt bin Krml askerin savunduu bataryaya, Prens Alexandre'n hafif suvri ve piyadelerinden destek grerek hcum ettiler, bataryay ele geirip Trklere kar evirdiler. Osmanl ordusunun sa kanad da sol kanad gibi gerilemekte gecikmedi ve bunu genel bir ka takibeti. Trkler sava meydannda on bin l brakt, bir bu kadar da yaraland veya esir edildi. Hristiyan ordusunun kayb ancak iki bin l ve binden biraz fazla yaralyd. Orgeneral kont Hauben, general Dalberg, gen Prens Palffy, bir Tour ve Taxis, marki Clerici ve marki Villet sava meydannda kalanlar arasndayd; Prens Lobkowitz, Prens Frederic de Wurtemberg, general Rottenhahn, general Locatelli ve Arigoni; Prens Eugene'in sava plnn yalnz kendisine aklad feld-mareal kont Flaffy ve nihayet Prens Eugene'in kendisi yarallar kalabalnn iinde bulunuyorlard. Dman arkasnda yz otuz bir top, otuz bir obs topu (ki bunlardan birka iki kental arlnda bomba atyorlard), yirmi bin top gllesi, otuz bin humbara, alt yz f barut, yz kurgun, elli bir bayrak, dokuz tu, drt suvri dmbelei, bir mehter takm davulu, bir byp sipahi dmbelei brakt. Varadin savandan sonra olduu gibi, Prens Eugene, payna den ganimet olarak Vezir-i zam'n otan ald. 502 Bu ehrin Alnmas Ve Vezir- zamin Dmesi Harekttan iki gn sonra, Belgrad'm teslimi vesikas imzaland ve muhafzlar, bayraklarn ap trampet alarak bu kaleden ayrldlar. ehirde ve Tuna yarmadalarnda ve donanmay oluturan aykalarda alt yzden fazla top ele geirildi. Filonun kumandan cesur brahim, savatan nce giriilen harektta hayatn kaybetmiti. Belgrad'n dmesi ve her eyin dnlenin tam tersi bir vaziyet almas yznden Vezir -i zam tam bir hareketsizlik iine girdi. Halil Paa'dan alman Mhr- Hmyun, Sultan tarafndan damad Sadret Kaymakam brahim Paa'ya verilmek istendi. Fakat, brahim Paa, benzeri artlar altnda alan bir seferin yeni Vezir-i zami drecei korkusuyla, ihtiyathhk gstererek mhr almaktan kand. Bunun zerine mhr- hmyn, brahim Paa'nn koruduu kiilerden biri olan, Msr asll Kayserili bir tacirin olu Mehmed Paa'ya
502

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/206-208

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

verildi. Kendisi Halebli bir paa'nn miyyetine ktip olarak girmi, nce ikinci derecede grevleri yrtmt. Son seferin banda Sultan dmd brahim Paa'y tanm, onun houna gitmeyi becererek, himyesi altnda birbiri pei sra nianc, vezir payelerini elde etmi ve nihayet mparatorluun en yksek makamna getirilmiti. Eski Vezir-i zamin iki danman, Reis Efendi Kadri ve Haydar Aa ordughdan uzaklatrldlar. 503 Bosna, Dalmaya Ve Akdeniz'de Sava Olaylar Belgrad sava srasnda, Transilvanya ve Bosna'da, Dalmaya ve Akdeniz zerinde baka olaylar cereyan etmekteydi. Aslnda Transilvanya'da grevli Serdr Recep Paa, Kaplan Giray on bin Tatar askeriyle gelip otuz bin hafif suvri ve gnlly takviye ettii halde, harektn Mahadia ve Yenipalanka'y almakla snrlandrd; sonra korkaka Orsowa ve Widin zerine ekildi. Bosna'da, aksine, Kprl Numn Paa'nn sezgisi, Zvornik'i almaa alm ve btn yararlanlabilir kuvvetleriyle Novi ve Zwornik yollarnn ayrlma noktasnda mevzilenmi dmann bulmas beklenmemi olan general Petrasch'n hedefe varmak iin sarfettii gayretleri boa karyordu. Belgrad'n zabtndan nce Zrin ve Costanzza'mn ki kumandan bin atl ve be yz Haydukla Trk kaleleri Novi, Ka-mingrad ve Maydan'i basknla ele geirmee, Uranovoglava vadisinde, Novi'den uzak olmayan Unna nehri kenarndaki bu kalelerden Trkleri skp atmak istemilerdi. Bu durumu haber alan Cze -rich (izerin), Unna nehrini geti ve Sante-Catherne'ye yerleerek bu tasavvuru tesirsiz hle getirdi (3 Temmuz 1717). Feld-mareal Stainville Yassy (Ya) ehri sakinlerine br sava. vergisi kabul ettirerek ve Hospodar'n sarayn ykarak, Trklerin Transilvanya'da Banat ve Yukar-Macaristan'a yaptklar aknlarn intikamn ald. Dalmaya'da nl Emmonun izinden giden Alois Mocenigo, Trklerin zaptetmek istedikleri Popovo, Ottovo ve Zari-ne'yi onlardan koruyacak tedbirleri almt; Mostar, Scoblato, Go-ranze gibi snr ehirlerinden ekilen bin asker, onun tarafndan Venedik arazisine nakledildi; sonra, Dalmaya tarafndan Sing, Almis-sa, Duare, Primori, Macrasca, Vergoraz hisarlarn koruyan Ve Her-zegovine tarafndan Doouno, Glioubouschi Pcitegl ve Hersek'in bakenti Mostar yollarm aan Herzegvine'in en kuvvetli snr ka 503

Sayfa

204

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/208

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

lesini, moschi'yi kuatt. Mocenigo bu kaleyi ele geirdikten sonra Mostar zerine yryecek durumda iken, muzaffer ordusunu Cas-telnuovo ynne gtrmek emrini ald. Arnavutluun Dulcigno, Du-razzo, Vallona, Alessio veya Aniivari gibi tahkimli limanlarndan nce hangisine hcum etmenin doru olacan belirlemek iin toplanan meclisde Budua ve Pastrovich snrlarna en yakn olan Anti-vari zerine gidilmesi kararlatrld; fakat bu kaleyi bouna muhsara eti, zr, Karadallar 504 verdikleri sz tutmadlar ve Sk-tari Paas Antivari'yi kurtarma zamann elde etti (26 Ekim). On dan daha talihli olan Pisani, Arta krfezine hkim iki ileri karakol durumundaki Prevesa ve Voniza'y ele geirdi. Denizde kesin netice getirebilecek hibir olayla karlalmad. Bununla beraber olaanst donanma kumandan Flangini, anakkale boaz yaknnda, Lemnos ve Tenedos aklarnda brahim Pa -a'nn kumandasndaki filoya kar birbiri pei sra sava verdi; otuz gemiden oluan brahim Paa filosuna kar giritii bu savalarn sonuncusunda kahramanca ld (12-13 Temmuz 1717). Ortaklaa harekta kan Dideo ve Pisani'nin filolar, Mora kylarnda Calotlches aklarnda, birbirlerine yaklamaktan uzak olarak karlkl birbirlerinden kanr grnd; Pisani Cattaro'ya doru dmen krd ve Kaptan Paa iki gemi kaybettikten sonra stanbul limanna jprdi. Orada yirmi drt saat iinde filo, btn sefer boyunca verdii kayptan daha fazlasn verdi. Yedikule altnda Ky kaps nnde, geceleyin, serdmen ve kaptanlarn gafleti yznden iki gemi batt ve ertesi gnn sabah, limanda demirli gemilerden biri, btn tayf asiyle birlikte infilk etti (2 Aralk 1717-27 Zilhicce 1129). 505 Kaptanpaa, eyhlislam Ve Vezir-i zamin Azli ay sonra, tersanede bir geminin kalafatlanmas srasndaki ihml yznden bir yangn kt ve ahap antiyenin yans gemiyle birlikte yand ve bu gemi in tezgahnn yanmas, zten dman tarafndan batrlan veya yaklan alt geminin kaybndan sulu tutulan Kapdan- dery'nn gzden dmesine sebeb oldu; makam, azlinden beri amiral gemisine kumanda eden evvelki Kapdan- der-ya'ya verildi (23 ubat 1718-22 Rebiul'evvel 1130). Zenta savanda ehd den Elmas-Mehmed Paa'nin mhr
Hammer'n (Montnngrins) diye bahsettii toplum, men'e bakmndan hayli kark ve Dalmaya'ya gelmeleri de m&ceral (.NJ. 505 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/209 -210
504

Sayfa

205

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

muhafz brahim tarafndan gzden den Kapdan- dery' Azak'a gtrd. Son Kapdan- derya levent ve kalyonculara balarna buyruk kesilecek derecede serbestlik tandndan, halefi khya brahim sk bir zapt-u rabt uygulamas emrini ald. Bu emir sebebsiz deildi; ksa bir sre nce, kara birlikleri Sofyada cretlerini alrlarken bakaldrm-lar, Vezir-i zam klcn ekerek itaat etmedikleri takdirde kendilerini paralamakla tehdit etmek zorunda kalmt. Ayn dneme doru, Beylerin ve Beylerbeylerin sava vergisi toplama grevlerine kstlamalar getirilmiti; nk, bunlar keyiflerine gre vergi tarh-ederek mparatorluk teb'asnn yklmasna < sebeb oluyorlard. Bu vergiler konusunda bir Pdih emirnamesi yaynland ve bu emirname u satrla sona eriyordu: Gkten gelen ve benim dnyada rehberim olan Kur'an hakk iin sylyorum ki, bu emirnameye itaatsizlik edeni ldreceim. Fransa'ya kendisini bulmak iin bir aa gnderilen Rakoczy, bu lkeden kiralad bir gemi ile stanbul'a gelmiti. Geminin kira karl olarak be bin kuru demi olan Rakoczy, bir Transilvan-ya prensi iin dzenlenmesi gereken trenle Edirne'de huzura kabul edildi. Bosna valisi merd Kprlzde Numn Paa, idaresinde bulunan topraklar savunma durumuna hazrlamak zere iki yz kese para ald. Sultan, kardei ve Slankamen'de ehd dsen Vezir-i 'zam Kprl Fazl Mustafa Paa'nm nc olu Esad Bey*e nc tuu lyk grmek suretiyle, Nman Paa'ya bir ayrcalk tanm oldu. Sultan'in dznd brahim Paa'nin adam ve ona tam bir itaatle bal kalaca dncesiyle yetitirilmi olan eyhlislm smail, kad atamalarnda makamnn kendisine verdii iktidar ve nfuzu istedii gibi kullanmak yoluna gitmesinden tr makamndan alnd. Onun yerine brahim beyaz rengi en yksek hukuk makamn iareti olan eref cbbesini ald. Nihayet, Sultan'n dmd ve gzde adam brahim Paa, bar anlamasnn yaknda yaplacandan emn olarak, tEL Ahmed dneminin sonuna kadar kendisinde kalacak mhr- hmynu uzun mddet reddedemeyeceine kanat getirince Vezir-i zam Mehmed Paa, Vezir-i zamlktan uzaklat. nc Ahmed dneminin sonuna kadar geen on iki yl esnasnda, ibrahim Paa, srekli olarak Sultan'n tevecchn ve sonsuz bir iktidardan yararland. Her eyin stnde bar ve onun getirdii hayrl ileri yerine gerekletirmekten holand; ayn zamanda adaletli ve ilerin maharetli yrtcs oldu; sanatlarn ve ilimlerin koruyucusu olar ak daima iyi ve insansever grnd. Sekinliini ortaya koymak iin, Sultan ona, bir

Sayfa

206

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Pazartesi gn (btn teebbsler iin en hayrl saylan gn), her zamanki altn mhr yerine hkmran gcn iareti olan ve genellikle parmanda tad zmrd zerine turas kazlm yz gnderdi. Bu hareketi, brahim Paa'nn gzel ve asil idaresi sresince mparatorluk mhrnn taycs olarak mparatorluu srekli bir bar iinde tutarak gelimesini salayacann mutlu bir nsezisi gibiydi (9 Mays 1718 -8 Cemaziylhr 1130). 506 Bar Teklifleri; Rakoczy; Kongreler Ve Pasarofa Bar Bb- li ile Avusturya arasnda kan savan ilk ylnda, ngiliz elisi Sutton stanbul'a aracln sunmak hususunda kendi hkmetinden olaanst yetki almay baarmt; bu aracln erefi, Fransa ve Hollanda'ya tercih edilen ngiltere'ye aitti ve bir asr nce, Byk Britanya Osmanl mparatorluu ile Polonya arasndaki anlamazlkta btn Avrupa devletleri arasnda ilk mdhalede bulunmu devlet olmasnn bu tercihdeki pay bykt. Hollanda bu rnei takibetmi ve Karlofa bar anlamasnn gereklemesinde arac sfatiyle yer almt. ngiliz elisi Worthley Mon-tague, iki selefi Harbard ve Hussey'in biri Belgrad'da, dieri Edirne'de lmelerinden sonra, stanbul'a gitti, Viyana'dan geerken araclk teklifinde bulundu; bu teklife, Belgrad alnmadan Osmanl mparatorluu ile barn bahis konusu edilemeyecei cevabn ald. Bar maksadn hedef alan ilk teebbs, Belgradn dmesinden hemen sonra ilk teebbs, bu kalenin eski kumandan Elhac Mustafa Paa 507 tarafndan geldi. Paa, Prense Eugene'e Nissa'dan yazd mektupta, Belgrad'n. arazisiyle birlikte tesliminde prensle Bb- li arasnda araclkta bulunmay teklif etti (5 Eyll 1717); mektubunda Halil Paa Vezir-i zamlk makamnda bulunmu olduu srece, Mehmed Paa'nm ileri ele almasndan bu yana yapt gibi dncelerini anlatmak cesaretini bulamam olduunu aklad. Bir ay sonra, Vezir-i zamin kendisi Prens Eugene'e 508 bir mektup yazd; mektubunda Prens'e bir mtreke ve bir zm teklifinde bulunuyor, fakat Belgrad kumandannn teklifiyle alkal tek kelime sylemedii gibi, bu
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/210-211 Avusturya yeni asker dergisinde grld gibi (Elhac) deil. 508 Raid, II, s. 187, Belgrad Seraskeri Paa'nn teklifini bahis konusu ediyor, fakat bunu kendi yetkisiyle yaptn ve daha sonra Veziriazam ibrahim Paa'ya arzettiginl bildiriyor; oysa, ibrahim Paa teklifin yaplmasndan yedi ay sonra bu makama gelmitir.
506 507

Sayfa

207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

ehrin terkedilmesi konusunda da herhangi bir teklifte bulunmad. Sofya ordughndan yazlan bu mektubu, ngiltere elliinden Heferman adnda bir ktip gtrd (19 Ekim 1717). Prens Eugene verdii cevapta, Belgrad ve ona bal yerlerin teslimiyle alkal olarak alm olduu ilk teklifi im ediyor; fakat, Viyana hkmetinden talimat bekleyerek, Vezir-i zam'n mtreke ve meselelerin halliyle alakal iki hususdaki teklifini skutla geitiriyordu 509 Prens Eugene bekledii talimat almakta gecikmedi, kendisine u esaslar zerinde bar anlamas imzalamak yetkisi veriliyordu: Avusturya imparatoru fethettii topraklar muhafaza edecekti, Bb- li Macar silerini desteklemekten el-ekecekti, esirlerin satlmas yasaklanacakt, barbar gleri gzetim altnda tutacak, Fransiskenlere Kuds'deki kutsal mahalleri aacak ve Eflk'n bir blmn Avusturya'ya brakacakt. 510. (13 Ekim 1717). Yeni yln balangcnda Avusturya generali Stainvle, Eflk Prensi Jean Maurocordato ile alt maddelik bir anlama mzalam ve bu maddelere gre, Avusturya birliklerinin AlV amalar yasaklanmt (8 ubat 1717). Bu sebeble, saray danman de Talman'a tasarlanan bansn mzkerelerini takibetmek zere gerekli yetkiler verildi 511. Viyana hkmetinin houna gitmemi olan ngiliz elisi Warthley Montague, stanbul'da 512 ngiliz elisi Stayan'a araclk iini devretti. Stayan kendi yerine giderken Viyana'dan geti. ngiltere tarafndan araclk teklif etmek iin gnderilen eski eli Sutton da orada bulunuyordu. ngiliz elisi bang gerekletirmee alrken, kendilerine katlan spanya'nn Rakoczy nez-dindeki temsilcisiyle birlikte Fransz elisi ve o srada Edirne'de bulunan Rakoczy, bar gerekletirmemek iin ellerinden gelen abay harcyorlard. eyhlislm ve ulem bartan yana idiler; fakat Vezir-i zam Nianc Mahmed Paa sava eilimliydi 513. Belgrad'n yukarda anlatmz gibi dmesinden
Worthley Montague'nun katibi tarafndan gtrlen mektuptan bahsedilmi, fakat, stoica relazione della pace di Pasarovlz. Vendramino Blanchi, s. n'de olduftu gibi tamam alnmamtr. 510 Prens Eugene'e 13 Ekim 1717 tarihinde gnderilen talmAt yirmi maddeden oluuyor ve 15 Ekim 1717 tarihini tayordu; bar mzakerelerinde kendisine tam yetki veren vesikalarda se 23 Eyll tarihi bulunuyordu. 511 Talimat gnderilen saray danman de Talman, temsilcimiz ve vekilimiz olarak Osmanl hkmeti tarafndan teklif edilen barla alakal mzakereleri takibedecekti. 30 Ekim 17171 Ar. LA. 512 Talman'n Belgrad'dan gnderdii 24 Ocak tarihli rapora dayanarak saray meclisi bakan srfatiyle 4 ubat 1718 tarihinde prens Eugene'n imparatora verdii mesajda yle denilmektedir: *Worthley Montagu? araclktan uzak tutulmaldr. Zira, Trklere kar duyduu sevgi'W Rus ar'i le mektuplamas kendisini pheli bir durumda gstermektedir. 513 Rakoczy'nin 29 Kasm 1717 tarihli ve Papay imzal ve kime hitab ettii yazlmam mektubunun Ar. E.*de aadaki kopyas bulunmaktadr: -tkl zmre var ki, bunlardan biri bar taraftar ve ba inda eyhlislmla ulema bulunuyor, fakat Veziriazam sava taraftardr; kardinal Alberant'ye etraflca yazdm
509

Sayfa

208

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

sonra, Bender'de ikamet eden Rakoczy Edirne'ye arlmt. Sultan, onu muhteem bir trenle huzuruna kabul ederek, aadaki szlerle yeniden destekleme vadlerini ve iyi niyetlerini bildirmiti: Devletimin himaye ve yardmndan phe etme; devletime gelenlere iyi kabul gsterilir; sen orada en sekin bir ekilde ayrca muamele grecek olanlardan birisin 514 (4 Ocak 1718). Huzura kabul, devletin himayesindeki bir Transilvanya prensi iin kanunun dzenledii trenle gereklemiti; zellikle kalpak ve kl verilmesi kabul treninin bir ayrcaln oluturdu. Rakoczy ve Bercseny ve onlarla birlikte bulunan spanyollarn asker olarak kaydlar yapld; her birine elli florin bahi verildi 515. Fakat alt ay sonra, bar mzkereleri lerledii srada, onlar Trklerin tarafndan yalnz bana dare etmi olan yeni Vezir-i zam ibrahim Paa, bar mzkerelerinin sonulanmasna kadar Rakoczy'ye Edirne'de kalmasn, ve gelii kendisi tarafndan haber verilen spanyol elisinin dnebileceini bildirmiti 516. Sultan Rakoczy'ye dosta uyarlarn bildirirken, Trk devlet adamlar, yni nazr durumunda bulunanlar, ngiltere ve Hollanda' nn araclk tekliflerini kabul etmek gerektii yolunda karar veriyorlard. Vezir-i zam, Osmanl olaanst yetkili murahhaslarnn tyinini bildirmek zere Prens Eugene'e mektup yazd. Murahhas heyeti eski nianc, hlen silhdar brahim ile, eski Yenieri tlim retmeni ve hlen topu mfettiliinde bulunan Sleymanaa olu ve yirmi sekiz yanda gen bir bey olduu iin Yirmisekiz lkabyla anlan Mehmed elebi idi. Bunlar sonradan, biri ikinci, dieri nc defterdarla ykseltilmek suretiyle yeni grevlerine uygun makamlara getirildiler 517, 518 Osmanl gururu, Bb- i*ye Prens Eugene'e
meselenin zme balanmas in hibir zaman bu kadar elverili artlar bulunamaz (spanya ile Bab- Alt arasnda bir anlama) ve zm kolay ve Majesteleri bakmndan elverili olacaktr. Veziriazam savaa gittiinden netice in mzkereye giriilebilir. Venediklilere, sava yk ar geldiinden sarayda bar iin bir taraftarlar topluluu oluturmular. 514 Taraf devleti aliyemde muzaheret ve muavenet bulacana tibh yokdur ve devleti aHyeme gelen rnusafirlere riayet oluna ge]mdr. sana dahi ziyadesiyle olunaca mukarrerdr. 515 Talman'm Belgrad'dan gnderdii 24 Ocak 1718 tarihli Rapor. Macaristan thtilfllUeri Tarlh'lnde ve Prens Fracols Rkoczy'nin Hatralan'n-da Bab- Ali ile bu mnasebetleri ve mzakerelerine dair bilgi yok. 516 5 aban'da (4 Temmuz 171B) Veziriazam d&mad v gzde brahim Paann Sofya'da Rakoczy'ye verilen mektubunun tercmesi. 517 Rald. II, f. e. Biancht'ye baknz, Vezirlzam'n Mart ortalan tarihini tanyan mektubu, s. 21: bununla beraber tercman Schmtdt tarafndan yaplan tercmesi l ubat tarihini tamaktadr. 518 Yukarda dipnotta ad gecen Mehmed elebi, daha sonralar Parla Sefaretn Att esi ile fihret kazanacak olan Yirmi Sekiz Mehmed ele-bt'dlr. Osmanl kaynaklarnda eski nianc brahim Aga'nn Ham -morn aksine ba murahhasla getirildikten sonra makamnn Mt Sanl Doftprd arl gna ykseltilmesinden bahsedimemekted.Yirmi Sfik7. Mehmed eleb'den de murahhasla getirilmeden nce topu mflfftttii olduundan sz edilmemekte, ad dorudan doruya fck SAHs Defterdar olarak semektedir. Aynca, nc Ahmed'in bar anlamasnn baarl olmas in gerekli tedbirleri almaktan geri kalmad. zellikle barsever olduu n. ayn dncedeki gzdesi ve dftmAd Rlkab - Hmayun Kaymakam 9 Mays

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Belgrad Serdr tarafndan ileri srlen ilk teklifleri inkar ettiriyor ve bu hususun belirtildii tezkirede, bar kongresinin toplanaca yerin tyini ii Prens Eugene'e braklyordu (Ocak 1718). Prens, kongrenin toplanaca yer olarak Tuna adalarndan birini, Osmanl murahhaslar iin ikamet yeri olarak Fethi-tslam', Avusturya mparatorunun murahaslar in de Alt'm berisinde, Eflnk ehri Comez'i uygun grdn bildirdi. Avusturya, kendi murahhaslar olarak kont Wirmond ile Bb- li nezdindeki eski elisi Talman'i seti (18 ubat 1718). Vezir-i zamin, Eflak voyvodas (hospodar) Jean Maurocordato'nun Trk olaanst yetkili murahhaslarnn yannda yer alm olduunu bildiren, bir n mtareke talebinde bulunduu mektubuna Prens Eugene, Wirmond' un harekete hazr olduunu, Bb- linin istedii ekilde bir mtrekenin kongrenin hkmne bal bulunduu, Vezir-i zamin mektubunda sktla geitirilen Venedik'in grmelere katlmasnn dOjflnllIfn mzkerelerin esaslar iinde kanlmaz bir art sayl-mnn gerektiini bildirmek suretiyle cevap verdi (15 Nisan 1718). Konfprnns iin atanan Avusturya murahhaslar Viyana'da bu oMfde Venedik*! temsil eden valye Grimani ve Venedik Cumhuriyeti tarafndan bar grmelerine katlmakla grevlendirilen Ruzrinl le mzkerelere girdiler. Venedik Cumhuriyeti kazand yerlerden daha fazlasn istediinden, Avusturya murahhaslar Venediklilere, Vezir-i zamm Korfu muhasarasnn kaldrlmas hususunda, Peterwardein'de uranlan yenilgi doaysiyle, Belgrad'da bulunan Kapdan- dery'ya vermi olduu emri hatrlattlar. Bylece, Prens Eugene tarafndan kazanlan son zafer Venedik Cumhuriyetine Korfunun muhafazas imknn salamt ve bu da Ve nedik'in Mora'nn kaybndan tr daha az znt duymas iin bir s ebebtl. ngiltere tarafndan sir Robert Sutton ve Hollanda tarafndm kont Kolyer, bu sonuncuya Prens Eugene tarafndan muhalefet edilmesine ramen, arac murahhaslar olarak belirlendi. Bununla beraber, Avusturya hkmeti, kont
1919 (8 Cemaziylahr 11301 pazartesi gn Veziriazamlga getirmesinden anlalmaktadr. Ezdin voyvodas AH Aa'nm olu olan yeni Veziriazam ibrahim Pna, Hammer'In daha nce bahsettii gibi iyi bir tahsil ve terbiyeden semitir. Mukarah. yani Nevehirli olan brahim Pasa kondl memleketine adn deitirecek kadar imar gtrm, ehir yepypnl bir manzara kazand iin Mukara ad braklarak ehtrln bana Farsa yeni manasna gelen (nev) eklenerek yeni ad olugtu -nlmrtr. Birka sayfa ileride grlecei gibi, Pasarofca'daki ban mzakereleri Mays aymda balayamamtr.- Bunun sebebi, mzakerplnrm solamntle yrtlmosi bakmndan baz tedbirlere lzum g -rfllmosMIr. Bu tedbirlerin en mhimlerinden biri, mzakereler k-ma7n glrrlll takdirde, kar tarafn, taleblertni gerekletirmek flzere srnriT! hareketlere girimesine kars ordunun hemen cevap vermee hazr bir durumda bulundurulmasdr. brahim Paa, Osmanl murahhaslarnn seimi kadar bu hususa da ehemmiyet vermi, bunun d m7Akerelerde Osmanl murahhaslarnn hibir suretle eziklik duymamalar bakmndan tesiri grlmtr. t.N)

Sayfa

210

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

519

Bir nevi devlet tarlhiliftl (vak'anvialigl) grevi. (.N.)

Sayfa

211

Colyerin Rusya ile her trl mnasebetten menedilmi bulunduunu kesin bir ifdeyle bildirdi. Nisan sonunda, kont Wirmond ve Venedik Cumhuriyetini m* zkerelerde temsil edecek olan Ruzzini Viyana'dan ayrldlar; Ruz -zirt*nin beraberinde^ hkmeti tarafndan kongre sekreterliine atanm bulunan Vendramino da bulunuyordu; Vendramino, kongrenin tarihisi de oldu 519. Bb- Alinin prensip olarak ileri srd, kongrenin Morava nehrinin sa kysnda, Tuna ile bu nehrin kavann birka fersah zerindeki Passarovi (Srpa Passorawacz) ehrinde yaplmas kararlatrldndan, bir Trk, bir Alman, iki komiser mzkerelerin yaplaca yeri tesbit ettiler. Olaanst yetkili Trk murahhaslar, Avusturya olaanst yetkili murahhaslarnn kaldklar Passarovi'e bir fersah mesafedeki Kostelliza (Cos-telizn) kasabasna yerletiler. Kongre toplantlarnn cereyan edecei bln, bu iki kasaba arasnda in yoluyla yaptrld. 1 Maysta Wlrmond ve Talman Belgrad'dan Passarofa'ya gitiler; onlan Ruzzini ve Suttan takibetti; Colyer'le Trk olaanst yetkili murahhaslar da ayn ynde harekete geti; Colyer*de beraberlerindeydi. O srada Narda'da kumandan olan ve daha nce Avusturyallarla Passarovi barnn makaddimesini yapm durumda bulunan eski defterdar Mustafa Paa, Passarofa'daki Trk murahhaslar kongrenin temelini atan kimse olarak kendisiyle istiare ihtiyacn duyduklarnda kolayca eriilecek bir yerde bulunmas salanmak mak-sadiyle Fethislm'a gnderildi; bu Paa Belgrad'n tesliminden sonra Avusturyallarla bar meselelerini grt iin onlarn hlet-i ruhiyelerini daha iyi biliyordu. Yeni Vczir-i zam, iktidara gelir gelmez Rakka valiliinde bulunan, celld klciyle can veren eski Vezir-i zam Kara Mustafa Paa'nn olu Ali Paa'y* Edirne'ye davet etmi ve kendisini Rikb- Hmyn Kaymakamlna atamt. Yakn bir gelecekte bar anlamasna varlmas midi, Vezir-i azama sava hazrlklarn ihml ettirmiyordu. Sava kanlmaz olduu bir durum gznnde tutularak btn eyletler valilerine birliklerini toplayp orduya iltihak etmeleri hususunda talimat gnderildi. Vezir -i zam Dmd brahim Paa Sultan'm elinden Sancak- erifi ald ve Kemal ovasnda birka gn geirdikten sonra Sofya'ya hareket etti (6 Haziran 1718-7 Receb 1180). Ayn zamanda Prens Eugene de beraberinde Bavyera elektoral prensi, kardei, dk Ferdinand, dk de Saxe-Weisenfelds, kont Pa-lat de Sultz bach

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

ve dier birok prensler olarak Zemlin'e gidiyordu. Prens Zemlin'e vardnda, bir Aa gelip kendisine Vezir- zam brahim Paa adna ho geldiniz, dedi ve hl-htr sordu (8 Temmuz 1718). Birka gn sonra Diyarbakr, Haleb, Konya ve Adana valileri birliklerinin banda Edirne'ye ulatlar. Osmanl, Avusturya ve Venedik Cumhuriyeti murahhaslar Mo-rova'nin sol sahilinde ve nehrin Tunaya kart nokta civarnda bulunan Poharevats/Passarowitz-Pasarfa ehrinde biraraya gelecek ve bir bar lkelerinin menfaatlerini gznnde bulundurarak btn mzkere ve diplomasi ustalklarn ortaya koymaktan geri kalmayacaklard. Trk murahhaslar bamurahhas brahim Efendi ile Yirmisekiz Mehmed elebi, devletlerinin azamet ve cihangirliine lyk bir tavr iinde kalmasn bilecekler, dima vakarl bir konuma ve cevablandrma slbunun sahibi grntsn vereceklerdi. devletin murahhaslar 47 veya 70 gn sren bir mzkereden sonra muahede ortaya kacak ve toplanlan ehrin adiyle anlacakt. Btn Mays ay Pasarofa'da mzkereler balayamadan geti. Zira Trk murahhaslar yeterli yetki vesikalarn hl alabilmi deillerdi ve nceden aldklar yetki vesikalarnda Venedik cumhuriyetinden bir kelime ile olsun sz edilmiyordu ve ayrca arada bir sava varm ve bu savan sona erdirilmesi bahis konusuymu gibi sert cmleler kullanlyordu. Nihayet Sultan, murahhaslarna ihtiya duyduklar olaanst yetki vesikalarn kendi elyazsiyle yazlm olarak gnderdi. Bu vesika, taleb edildii ekilde, Venedik' ten ve mzkerelerin dayand btn grmelerin temelini tekil eden sava srasnda kazanlm topraklarn Avusturya'da kalacandan bahsediyordu. Bu olaylar srasnda Avusturya'nn nc olaanst yetkili murahhas da geldi; fakat yetkileri ona Wrmond ve Talman'Ia birlikte barla alkal mzkereleri deil, bir ticaret anlamas imzalamakla snrlyd. Bu murahhas, savan ln srasnda tutuklanan ve ancak Varadin savandan sonra Viyana'ya dnmesine msaade edilen Avusturya'nn Bb- Ali nezdindeki eski elisi Fleischman'd. Kongrenin ilk celsesini yapaca gn, olaanst yetkili murahhas, miyyetleri ve saylan yedi sekiz yz olan eref muhafzlar tarafndan drt bir yandan evrelenmi olarak, toplantlarn yaplaca adra ayn anda girmek zere hesapl admlarla ve ifetim iinde ilerlediler. Gidecekleri yere varnca, ieri girip koltuklarna oturmak zere attan indiler. Hepsi ayn anda oturdular ve olaanst yetkili ngiliz murahhas Sutton, toplanty,

Sayfa

212

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

arac devletler adna amcaya kadar sktu korudular (5 Haziran 1718. 1. toplant). Mzkerelerin prensibi olan savata kazanlm yerlerin kazananda kalaca (uti possidetis) esasen yetki vesikalarnda da belirtilmi olduundan, Osmanl murahhaslar Venedik'in gerek arazi deiimi ve gerekse iadesi konusunda dokunulmazl bulunduunu yaz ile belirttiler. Trk murahhaslar genel olarak silahl atmann brakldnn iln edilmesi isteini aa vurunca, Avusturya murahhaslar buna, yaplan grmelerin konusunun barn bir an nce neticelenmesi olduundan bu talebin bo yere bir faslaya yol aaca karln verdiler. mparatorluk murahhaslarnn Rakoczy, Bereseny, Antoine Esterhazy, Forgacs, Adam Vai ve Czaki gibi Macar silerinin Osmanl topraklarndan uzaklatrlmas talebi bir rapor konusu oluturdu ve Trk murahhaslar Bb- Ali'ye bavurdular. kinci toplantda Avusturya murahhaslar savada kazanlanlarn kazananda kalmas (uti possidetis) prensibinin btn Srbistan'a temilini istediler. Nissa ile Widin*in Belgrad'a bamla saylmas tcJebinde bulununca, Trkler bu iddiay kt karladlar ve bu hdiseyi, arac murahhaslar, gerek bar ve gerekse sava zamannda emin ve tez ileyen bir idare kurmak zere bizzat Belgrad'a giden Prens Eugene'e bildirdiler (7 Haziran 2. toplant). Etraf, Trkleri daha yumuak bir hle getirmekte gecikmedi. nc toplantda, Srbistan meselesini dzene koymadan nce Edime sarayndan gelecek cevabn beklenmesi uygun grld; Bosna'da Drina nehri ile Unna nehri arasndaki igal edilmi arazinin muhfazasi meselesinde hibir glk kmad; Venedik elisiyle ilk grme ertesi sabah yapld (15 Haziran 1718- 3. toplant). Bu oturum, ilkinde olduu gibi ngiliz aracnn a konumasyla balad (16 Haziran 1718 4. toplant). Ruzzini, Venedik adna uti possidetis prensibini ve lkesi iin bir tazminat kabul edildikten sonra, Suda, Spinaunga, Tineh, Cerigo ve Mora'nm geri verilmesini veya bu sonuncusu dhil olmamak zere Arnavutiuk'da Venedik arazisinin yaylmas hlinde bulunan Scutari gl de dhil olmak zere buraya kadar ve Antivari ve gerek bir korsanlar yuvas olan Dul-cigno'nun Venedik cumhuriyetine iadesini taleb etti; Venedik kuvvetleri tarafndan ele geirilmi olduundan, Butrinto, Prevesa ve Xeromero arazisiyle birlikte itiraz gtrmez sahipliinin Venedik'a ait olmas talebinde de bulundu. Trk murahhaslar vakarl bir sknetle bu isteklerin Edirne sarayna bildirilecei cevabn verdiler. Beinci oturumda Avusturya murahhaslar, Trk mzakerecileri

Sayfa

213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

hayretler iinde brakarak, btn Eflak ve Bogdan'n Belgrad'a ve Temevar'a bal yerler olarak braklmasn ve bunlara snr olarak Bihacz ve Unna'nnda eklenmesini istediler (17 Haziran 1718 5. toplant). Trk murahhaslar, bunun Avusturya'ya btn Bosna eyletinin anahtarn vermek olaca cevabn verdiler; bununla beraber bu meseleyi dneceklerini bildirdiler. tki gn sonra sra Venedik murahhas Ruzzini'ye geldi: Osmanl murahhaslar basit palankalar olarak adlarn saydklar Prevesa ve Voniza civarnda en ufak bir arazi parasn bile Venedik'e vermeyi reddettiler, Suda'nn, Spinaunga, Hneh ve Cerigo'nun iadesi talebini de geri evirdiler; fakat Trk zindanlarnda bulunan Venedikli mahpuslar serbest brakmay memnunlukla kabul ettiler (21 Haziran 1718 7. toplant). Be gn sonra, Avusturya olaanst murahhaslar oturuma girdiklerinde, ok fazla mh bir dil kullandlar ve ne sava masraflar iin tazminattan, ne dklen kanlardan, ne de Prens Eugene tarafndan fethedilen kalelere bal eyletlerden sz ettiler (26 Haziran 1718 8. toplant). On sekiz bin spanyol'un Sarde arazisi zerine knrtna yaptklar haberi bu deiiklie sebeb olmutu ve bu haber Prens Eugene'in iddialarndaki deiiklii oluturmutu ve ayn sobob, Srp snrlarnn gerek igal izgisi zerinde tesbitini kolaylntrd. Avusturyal olaanst yetkili murahhaslarn ses ton-lnnndnki bu deiiklik, Osmanl mzakerecilerin Venedik murahhasnn iddialarna kar gsterdikleri mukavemeti cesaretlendirdi. Ertesi gn, Osmanl murahaslar Avusturyallardan lmok nehrinden itibaren Fethislm'a kadar Eflak snrlarnn eski durumuna getirilmesini istediler ve Zokol'u muhafaza etmek niyetinde olduk-Inrm bildirdiler, kar taraf, Timok'a serbeste sahib olmay sala-mnk in buna raz oldu (29 Haziran 1718 10. toplant). Kuds fran-Riflkenlei, knrmelitler ve Carmel tepesi konusunda bunlarn leyhin-de hibir netice elde edilemedi. Osmanl mparatorluu ile Avusturya nrnsndn muahede zme balanmak zereydi ki, Bosna valisi Numan Pna'nn Bosna snrlan zararna an tvizler verildiini ileri srerek Osmanl murahhaslarna bavurmas zerine ortaya yeni glkler kt. Bu durum karsnda araclar mdhalede bulunarak Osmanl murahhaslarna, daha nce zme balanm bir mesele in geri dnlemeyeceini anlattlar. Venedik murahhaslarn Osmanl mparatorluu ile Raguza arasndaki irtibat bakmndan zarur olan hisarlar brakmaya, Trkleri de Dalmaya hisarlar etrafnda belirli bir arazi

Sayfa

214

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

Sayfa

215

terketmee raz ederek taraflar bartrdlar. Dokuz gn sonra, Vezir-i azamdan gelen cevap Bosna snrlan konusunda ortaya km olan anlamazl ortadan kaldrd ve sekiz saat sren bir mzkerede Avusturya murahhastan kutsal ittifakn muahedede yer almas hususunda hibir netice elde edemediler. Din ve ticar konulardaki dzenlemelerin grlmesi ise gelecek talimat kadar ertelendi (10 Temmuz 1718 11. toplant). Anlamann 14 Temmuzda sonulandnlmasma karar verilmi olduu halde, bir resm memur, bir aa gelir; Bb- Ali adna, yeni muahede" nin Karlofa muahedesi gibi olmasn, iinde yeni artlarn yer alaca yirmi maddeyi amamasn taleb etti; bylece, halka yeni anlamada Bb- li'nin evelkinden fazla tviz verdiini dnmesi frsatndan kanlm olacakt. Bir ticaret anlamas gerekletirilmesi nianc Seyfullah Efendi ile Fleischman'n ortaklaa gayretlerine brakld. . Btn olaanst yetkili murahasjar, itifakla kabul etmi olduklan maddeleri dzene koymak maksadiyle genel kurul hlinde toplandlar (12 Temmuz 12. toplant). nce Avusturya murahhaslarn alkalandran maddeler dzenlendi; peinden, Osmanl murah-haslan, uzun tartmalardan sonra Karlofa muahedesinde bulunan, Prens Eugene'in murahhaslarna verdii talimatta zellikle saknmalar gerektiini bildirdii yklan kalelerin insn savunan maddeyi yeni anlamaya koydurdular. Saat onda Venedik murahhas Ruzzini sz ald; alt saat sren hararetli bir tartmada talebleri-nin savunmasn yapt, bununla beraber sonunda, kazan olarak, kendisine zten vaadedilmi bulunan ticar karlar, Cerigo kayasnn geri verilmesi ve Dalmaya yrelerinde bir fersahlk arazi elde etmekle yetinmek zorunda kald. Karlk olarak Ragusa devletiyle Osmanl mparatorluu arasndaki balant bakmndan gerekli araziyi teslime mecbur oldu. Osmanl murahhastan, Venediklilerin Dal-maya'da zaptettikleri hisrlann yeniden ins hususundaki taleb-lerine, evvelki muahedelerin mzkeresinde srekli reddettikleri hlde, raz oldular. Btn maddeler zerinde mutabakata vanldktan sonra protokollerin dzenlenmesi ve anlamann kaleme alnmasiyle megul olundu. Hibir ey Trkleri gururlu iddialanndan vazgeiremedi-inden ve Venedik cumhuriyeti daha az ehemmiyetli olmakla beraber Avusturya mparatorunun Sultan'la ayn satrda yer almasn kabule yanamadklarn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

bu hususda anlamak kolay olmad. Nihayet 21 Temmuzda 520, yetmi gn iine alan bir zaman blmnde 12 toplant yapldktan sonra Avusturya ve Venedik cumhuriyetiyle ban muhteem bir ekilde imzaland (21 Temmuz 1718). Anlamann iki nshas okunduu srada Trklerin anlamaya gir mesini srarla reddettikleri kutsal itifak beyannmesi de okundu. Anlamalar imzalandktan sonra Osmanl olaanst murahhaslarna verildi; arac devlet temsilcileri de bu hususu bir zabtla tesbit ettiler. Bavyera elektoral prensi, kardei vris prens de Sultzbach ile birlikte anlamann muhteem imza treninde hazr bulundu. Mzakereciler ptler ve toplann sesi Morava ve Tuna kylann -da oturanlara bar anlamasnn sona erdirilm olduunu haber veriyordu. Alt gn sonra Fleischman ve nianc Feyzullah Efendi tarafndan hazrlanan ticaret anlamasnn imzas tamamland. Venedik'le yaplan ve yirmi alt maddeden oluan yalnz ilk drt maddesi Ar navutluk, Herzegovine ve Dalmaya'da fethedilen kale ve hisarlara sahip olmak hakkm elde etmiti. Bunlar Imoschi (moi), Isco-vaz, Sternizza, Cnista, Rolok ve Creano 521 ; Cerigo 522 adas, Butrinto, Prevassa ve Voniza 523 kaleleri idi; kendisi de Zarine, Ottovo ve Zubzi'yi 524 teslimi taahhd ediyordu; Trk ve Ragu-sa devlet snrlar arasnda irtibat salamaa ve bu balantnn Cas-telnuovo ve Risano taraflarndan ortadan kaldrlmamas na yeterli arzinn Osmanl tarafna braklmas da bu taahhde dhildi. Vene-dik'e ngiltere, Fransa ve Hollanda eitliinde ticar karlar salayan maddeler istisna edilirse, dier maddeler Karlofa anlamasnda yer alm bulunanlardan farkszd. Avusturya ile Osmanl mparatorluu arasndaki snrlarn izgisi anlamann .ik drt maddesinde tyin edilmiti; bu izgi Timok nehrinin Tuna'da birleme noktasna on fersah kalana kadar Alt Ve Tuna nehirlerini, sonra Paraki'e kadar dalar dizisini, nihayet bu noktadan itibaren kk Morova ve Drina'y takibediyordu; bu izgi o ekilde yrtlyordu ki, Avusturya mparatoru Belgrad, Pa-rakin, Istolaz', Csacsak' ve Trkler Zokol ve Rasna'y* muhafaza ediyorlard; Unnann sa kys zerinde Avusturya mparatoru Jessenoviz, Dubiza ve eski Novi'yi muhafaza ediyor; Osmanllar,
Bu nemli tarihin, Bianchi tarafndan s. 257, yanl olarak 27 Austos gsterilmesi olduka gariptir. Rflid tarafndan verilen anlamann tarihleri, III. f. 24-25, yani Avusturya le yaplan bar anlamas, Venedik'le yaplan ban anlamas, Avusturya ile yaplan ticaret anlamas, bunlarn Bamazan'n ilk gnlerine rastlayan mzalanmalar aban aynda gsterilmitir. 521 Trk dilinde: lmoski. Tischkovaz, lstronica, Unista, Protogh, Erano. 522 oka adas (Drap Adas). 523 lfrindos, Vonica, Prevesa. 524 Popova, arina, Otova ve Subst.
520

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

son snr belirlenmesinde gayr meru bir ekilde el koymu olduklar yeni Novi'yi ise geri veriyorlard. Yeni snr belirlemesi Karlofa anlamasnda belirlenenden yalnz daha kar salayc olmakla kalmyor, Bb- li'nin Avusturyallara terketmek zorunda kald Srbistan blgesinin kazanlmas sayesinde Banat'tan yatk istika* mette geen evvelki izgiden ok daha gvenli snrlar salyordu. Gerekten de, snr izgisi, tabi ve aka yedi nehrin, Alt, Tuna, kk Morova, Timok, Drina, Sava, Unna'nn, Avusturya, Trk ve Venedik snrlarnn bulunduu noktaya kadar akiyle iaretlenmi ti. Snr tecvzlerini, akn ve arpmalar yasaklayan maddeler e vvelki bar anlamalarndan olduu gibi alnmt; Katolik kilisesi ruhan makamlarnn korunmas ve Kuds din adamlarna dorudan salanacak himaye ile ilgili maddeler de bu ekilde yeni anlamaya girmiti. Dier iki madde esirlerin serbest braklmalar hususuna getiriyordu; Baron Petrasch ve de Stein, Eflak prensi Nicolas Zcar-lati (Maurocordato) ile deitirilecekti. Bb- Ali, Cezayir, Yunus, Cezayir korsanlarn olduu gibi snr ekiyasm da zapt-rabt altnda tutacan, babo heiduques (heyduk) ve Pribuklar adiyle tannan hrszlar kalabalna frsat vermeyeceini taahhd ediyor; nihayet Macar si Macar eflerini, Rakoczy, Bercseny, Antoine, Es -terhazy. Adam Vai, Forgacs ve Mchel Csaki'yi snrlardan uzaklatrma vftndinde bulunuyordu. Polonya'ya gelince, anlamann bir maddesi Osmanl mparatorluu ile bar hlinde yaayan bu kralln bu anlamaya girme ihtiyacn duymam olduunu bildiriyordu; bununla beraber, Cho-cim ve Higer konulardaki ikyetlerini eliler aracl ile Bb- li ye bildirme serbestliini sakl tutuyordu. Nihayet son madde, ban anlamasn m bir aylk sre iinde, yirmi drt yl iin karlkl olarak imza edilmi olacan, mza iin olaanst eli gnderileceini bildiriyordu. Ticaret anlamas taraflara karlkl ticaret serbestlii ve Trklerle Avusturyallara karlkl olarak ehirlerinde konsolosluklar ticaret ajanlar bulundurma imknlar veriyordu. Trklere pasaport sahibi olma imkn tannrken, Yahudilerin bundan byle Avusturyal tacirlere smsarlklann kabul ettirmeleri yasaklanyordu. Bu ban anlamas, Avusturya'nn Osmanl mparatorluu ile yapm olduu anlamalarn itirazsz en fazla stnlk ve kar salayan idi: Belgrad', Cerigo limann, Semendra, Prevesa ve Dal-maya hisarlarn, Eflak ve'Srbistan'n bir ksmn, Voniz'y ald, Morfnn kayb ise bunlar telfi edemezdi. Bu eylete sahip olmak Venedikle Osmanl mparatorluu arasnda bir anlamazlk konusu tekil etmiti. Bu ihtilf, Pasarofa

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 13

Joseph von Hammer

anlamasnn sndrd yangnn ilk kvlcmn sratmt. Trk taarruzunu pskrtmek iin Venedik cumhuriyeti tarafndan alan bu sava verilen sze sdk kalmak yolunda benimsenmi ve sona erdirilmiti. Fakat, Sardunya'y istil etmi olan spanyollara kar harekete gemek zere Trklerle muhasamata acele son vermek zorunda olan mparator, belirtmek gerekir ki, Pasarofa anlamasn, mttefikinkinden ok kendi karlarn gznnde tutarak imzalad. Ne olursa olsun, bu parlnk snvn ve onu takibeden saygdeer ban, tarihin zenginlilt-lerino, Prens Eugene'in ahsnda birletirmei bildii sava adam ve devlet adam erefine dikilmi ifte bir ant olarak kaydedildi. 525

Sayfa

218
525

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/212-223

You might also like