Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Joseph von Hammer Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

NDEKLER ALTMIDRDNC KTAP ...................................................................................... 6 Snr Belirlenmesi ................................................................................................. 6 Dulcngo Olaylar .................................................................................................. 7 Veziriazamn Karlanmas ............................................................................... 7 dar Tedbirler ....................................................................................................... 8 naatlar, Yangnlar, Depremler .................................................................. 10 Diplomatik Mnasebetler .............................................................................. 11 Viyana'da Trk Elilii, stanbul'da Avusturya Elilii; Mzakerelerin Konular .................................................................................. 12 Rusya le Ebedi Bar ....................................................................................... 19 Osmanl Elisi Paris'dej Prusya Maslahatgzar stanbul'da ........... 22 Evlenme Ve Snnet Dneri ..................................................................... 29 Devlet Grevllerinin Derecelerini Tyin Eden Nizm Ve Bu Derecelere Gre Elbiseler .............................................................................. 31 Halk Bayramlar Ve Dn Alaylar ........................................................... 33 Anadolu, Msr Ve Krm'la Alkal Asayi Tedbirleri .......................... 38 ehzadelere Verilen lk Ders ......................................................................... 43 Mendil, Halva Ve Halvet .................................................................................. 45 Saray Tabibinin Olu, A Paa ..................................................................... 46 Birok nl Kimsenin lm ....................................................................... 47 Rokhara Ve Ralkh'da Elilik; Fransa Ve ran'a Gnderilen Elilerin Dnleri .............................................................................................................. 49 ran Elisi Murteza Kulikhan ........................................................................ 50 irvan Han'nn Tahtna Oturmas .............................................................. 54 Rusya le Anlamazlklar ................................................................................ 55 Unutulmayacak Fetva ................................................................................ 56 Trkler Tarafndan gal Edilen Grcistan .............................................. 58 randa Fetih Hareketleri ................................................................................. 60 Bb-I li le Rusya Arasnda Paylama Anlamas ............................... 64 ALTMIBENC KTAP ............................................................................................ 68 Avrupa Ve Asya Devletleriyle Diplomatik Mnasebetler .................. 68 Katoliklerin Taciz Edilmeleri ........................................................................ 73 Hamadan, Erivan, Tebriz, Erdebil, Lori. Loristan, Karabag, Urmia Ve Moghan'n Zabtedlmesi ................................................................................. 75 Afganl Mahmud Ceza Maarasnda ........................................................... 83 Halefi Erefue Bar Anlamas .................................................................... 85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Sayfa

Halefi Erefle Bar Anlamas ..................................................................... 91 Rus Topraklarnn Snr Belirlenmesi........................................................ 92 Avrupal Elilerin stanbul'daki Durumu ................................................. 94 erke Mehmedbe Msr'da ........................................................................ 96 Krm'da Ve Kuban Kylarnda Karklklar .......................................... 98 ran'da ahseven Ve ikaki Airetlerinin Bakaldrmalar .............103 Veziriazam brahim Paann Messeseleri ..........................................105 n Hareketleri, enlikler, Ktphaneler, Matbaa, limler ...........108 Bonneval .............................................................................................................121 Eli Talman ........................................................................................................122 Rusya le Arazi ekimeleri.........................................................................122 Erefin Elileri ..................................................................................................123 Birok nl Kiinin lm ..........................................................................126 h Tahmasipin Elisi stanbul'da ............................................................129 ran'a Yeniden Sava ln Edildi ................................................................130 Sultan Ahmed'in Tahttan ndirilmesi ......................................................131 III. Ahmedin Saltanat Dnemine Bak ...................................................136 ALTMIALTINCI KTAP ..........................................................................................141 silerin Tenkili .................................................................................................141 Bodan Ve Eflak Voyvodalar .....................................................................144 Kabakulak Paann Vezrizaml ...........................................................147 Kermanahan Ve Hemedann Geri Alnmas........................................150 Korican Sava ..................................................................................................152 Tahmasiple Bar ............................................................................................153 Veziriazam Topal Osman Paa'nn, Kaptan-I Derya Paa'nn, eyhlislm Ve Dier Pek ok Memurun Azi ......................................155 Hristiyan Devlet Elilerinin Huzura Kabul ........................................160 Kabarta ................................................................................................................160 Veziriazamn stanbul'a Var ...................................................................162 Paralar .................................................................................................................164 Baheky Su Kemeri ......................................................................................164 ranla Sava .......................................................................................................165 Badadin Kurtarl .......................................................................................168 Topal Osman'n Biyografisi .........................................................................176 Terfiler, damlar, Messeseler ...................................................................179 smail Paann Vezibizamu ....................................................................182 Sayfiye Evleri ....................................................................................................183 Peygamberin Doum Gnnn Tayini ....................................................184

Feth-Giray'n Kafkasya'ya Doru Yry ..........................................186 Avrupa Elilerinin Bb-I l le Diplomatik Mzakereleri ..............189 Sava ln ..........................................................................................................195 Loncalarn Yry ......................................................................................196 Ordunun Hareketi ...........................................................................................197 ran Sava ..........................................................................................................198 Arpaay Sava..................................................................................................200 ranla Mzakereler Ve Bar Anlamas .................................................202 ALTMIYEDNC KTAP ..........................................................................................209 Bb-I l'nin Avrupa Devletleriyle Sava Veya Bar Tercihdeki Kararszl .........................................................................................................209 Vezrizam'la Talman Arasnda Muhbert..........................................212 Rus Ordusunun Krm' stils ...................................................................214 Kaptan Derya Canum Hoca ........................................................................217 Eflak Voyvodas Ghka'nn Hospodaklnn Tasdiki .........................218 Ukrayna'da Meydana Getirilen Zararlar.................................................219 sve'le Ticaret Anlamas ...........................................................................219 Veziriazam Ve Koengsegg'n Muhbert .............................................219 Nemrow Kongreleri .....................................................................................223 Ruslar Ve Avusturyallar Tarafndan Savan Balatlmas.............228 Avusturyallar Tarafndan Nssa'nn Zapt ............................................231 Eflak Ve Bodanda Askebi Olaylab ...........................................................233 Veziriazamn Azledilmesi.............................................................................238 Rakoczy le mzalanan Anlama ................................................................239 Araclklarn Kabul Ettirmek Hususunda Deniz Devletleri Elilerinin Gayretleri; Fransz Elisi Arac Kabul Ediliyor ..............240 Uzc, Mehada, Semendere Ve Orsovann Zaptedilmesi ...............245 Ruslarn Dinyester zerine Ve Krm Seferleri ....................................248 Bosna Olaylar...................................................................................................249 zi Ve Bender Kalelerinin Yklmas ........................................................250 Mzkerelerin Yeniden Balamas in Teebbsler ........................251 Polonya Kral III. Auguste Ve Polonya Konfederasyonunun Bb-I li Nezdindeki Teebbsleri..............................................................................254 Hac-vaz Mehmed Paa*Nn Vezirizamua Getirilmesi ................257 sve'le XII. Charles'n Borlaryla lgili Anlama ...............................259 Prusyal Temen Sattlerin Gelii ...............................................................260 Krozka Sava ....................................................................................................260 Belgrad Muhasaras ........................................................................................263 Chocmin Zabt .................................................................................................265 Ruslar Eflak'da .................................................................................................265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 7

Joseph von Hammer

Waujsle Veziriazam Abasnda Muhabere ..............................................267 Nepferg'den Osmanl Karargahna Hareket ........................................268 Belgrad Bar Anlamas Mukaddimat Ve Neticelenmesi .............270

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ALTMIDRDNC KTAP Snr belirlenmesi. Dulcingo Olaylar. Veziri-zam'n karlanmas. dri tedbirler. inatlar, yangnlar, depremler. Diplomatik mnasebetler. Viyana'da Trk elilii, stanbul'da Avusturya elilii; mzkerelerin konulan. Rusya ile ebedi bar. Osmanl elisi Paris'de-, Prusya maslahatgzar istanbul'da. Evlenme ve snnet trenleri. Devlet grevlilerinin derecelerini tyin eden nizm ve bu derecelere gre elbiseler. Halk bayramlar ve dn alaylar. Anadolu, Msr ve Krm'la alkal asayi tedbirleri. ehzadelere verilen ilk ders. Mendil, halva ve halvet. Saray tabibinin olu, Ali Paa. Birok nl kimsenin lm. Rokhara ve Ralkh'da elilik, Fransa ve iran'a gnderilen elilerin dnleri. Iran elisi Murteza Kulikhan. irvan Han'nn tahtna oturmas. Rusya ile anlamazlklar. unutulmayacak fetva. Trkler tarafndan igal edilen Grcistan. iran'da fetih hareketleri. Bb- li ile Rusya arasnda paylama anlamas. 1 Snr Belirlenmesi PASAROFA'da barn imzaland haberi, Edirne sarayn uzun zamandr endielendiren bo yere srdrlen bar veya sava rivayetlerini kknden kesip att. En byk arzusu dima nc tuu elde etmek olan Reisefendi Arif Mehmed, nihayet bar mzkereleri srasndaki hizmetlerine mkfat eklinde arzularnn gerekletiini grd. Ayrca kendisine gelir ve vezir h'ati salayacak olan Teke sanca da vaadedildi. Birka gn sonra, Bb- li, kesin snr tesbitiyle grevlendirdii komiser atad. Bu komiserlerden biri eski defterdar ve Selanik sanca mutasarrf 2 ve Tuna ile Timok nehrinin birletii noktadan Felino'ya kadar uzanacak olan snr izmekle grevlendirilen Vezir Mustafa Paa; kincisi, Srbistan snn geitlerini belirlemek ii kendisine verilen Adana beylerbeyi Kara Mustafa Paa; ncs, eski defterdar ve sonradan Bonak snn muhafzlnda bulunan, Bosna snn geit yerlerini tesbitle grevlendirilen Sayfa

6
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/247 Rid, III, f. 25. Mutasarrf, genellikle arpalk olarak verilen sancak iin kullanlan addr. Bunlara sahip olanlar, vali gibi orada oturacak yerde, bunlar bir temsilci (mtesellim) aracl le idare ederler.
1 2

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Osman Paa idi. Alouta (Aluta) nehrindeki birok ada konusunda kan baz anlamazlklar, Vezirizam'm prens Eugene'e yazd mektup ve onun gnderdii cevapla sonradan ortadan kalkt. Yl sonundan nce, Tuna ve Unna nehirlerinin belirledii snr izgisi ve Srbistan ile Banat arasndaki snn belirleyen nizmnmeler bu hususta atanan komiserler tarafndan imzaland . Mteakip yl, Yeni-Novi'den Byk ve Kk Eflak'n l snrna kadar hudut hatt dzene konuldu ; nihayet Venedik topraklarnn snrlar belirlendi. 3 Dulcngo Olaylar Venedik,Sava bari antasmasmm imzalanmasndan sonra SST1 tT 6tmt- BunUn Sebeb1' Ve* g"eral S dSo JuL ^ Ve fU kUmandanl ^ni'nuf baladklar ne SJ!, .T88"11 SOnUca var<kay bir eref meselesi hli-derefede^ X W Dataa^allarla Dulcingolularm fkeleri o KoSc 1 ; bari5mTrmzalanl5 olmas bu fkeyi yattramad. Korkun dit y^^.^ Venediklilere ait ondrt kalyon yirmi cek-tiri ve teknelerin hepsiyle iki hafif istediinden, bir komiser kalenin derhal teslimi emrini getirdi. Bu emirde bildirildiine gre, Venedikliler, halkn tahribedilen ev ve zeytinliklerinin karln deyeceklerdi. 4 Veziriazamn Karlanmas Nissa ile Vidin'in gvenlii bakmndan zorunlu tedbirleri aldktan sonra, Veziriazam, Sofya'dan, bayramn ikinci gn grlmemi derecede parlak ve muhteem bir trenle girdii Edirne'ye hareket etti (29 Austos 1718 2 evval 1130). Bambeyinci (Ka-pucularba) kendisini karlamak ve Sultan'n gnderdii. mektupla kymetli haneri ve samur hil'ati vermek zere Pazarck'a kadar geldi. Rikb- Hmyn kaymakam (Kara Mustafa Paa* nn olu) ve nianc, kendisine karc kmak zere Kemalay -n'na kadar gitmilerdi ve bizzat Sultan, ata binip bir eyreklik mesafede Vezirizam' karlamak iin yola koyuldu. Sultan'n ota Kadnky'n arka tarafnda kurulmutu. Sultan'la Veziriazam arasnda onbe admlk bir
3 4

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/247-248 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/248-249

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

mesafe kalnca, Veziriazam attan indi ve be adm atarak diz kp yer i pt, ayaa kalkt ve tekrar be adm ilerledi, topra pt ve ayaa kalkt; nc kere aym hareketi tekrarlad. Veziriazam topraa kapandka, avular, benzeri karlamalarda yaptklan gibi, ho geldin anlamnda hayknyorlard; halk gzyalarn tutamayacak kadar heyecan iindeydi. Zira yldan beri, bahtsz seferlerden dnen Veziriazam seraskerler hep mahzun bir hava iinde karlanmlard; bu defaki, aksine, alabildiine ne'eli ve eref saatine rastlam bir karlama treniydi. Sultan'n zengisini ptkten sonra, Veziriazam birka adm geri ekildi, Sultan'n bir iaretiyle tekrar yeri pt, sonra kendisi iin hazrlanm altn yaldzl koumlan olan bir ata binerek Sultan' m takibettii Sancak- erifin nnde yer alp yrye geti. Alay, ayn zamanda Edirne halknn mesire yeri olduundan Yemeklik de denilen Kadnky'de le yemei iin durdu. Yemekten sonra Vezirizam'a Sultan'n getirdii hil'atlardan biri giydirildi. Alay buradan ehire doru yola kt; eyhlislm ve Rikb- Hmyn Kaymakam Sancak- erifin nnde ilerliyorlard, arkasndan Yenieriaas ile nianc Paa arasnda yer alm olan Veziriazam geliyordu. stanbul'da savan felaketlerine bir son verecek olan mzakerelerin sonulanmas beklendii srada, yazarlk kaabiliyeti kadar yksek zeks ile de nl ngiliz elisinin ei Lady Worthley Montague, insanl bir baka felketten kurtarmay dnd. iek hastal uzun zamandan beri cemiyetin btn snflarnda byk zararlara sebeb oluyordu; bu zlim hastaln tesirlerini hafiflettirmek iin, alt yandaki oluna bu hastaln virsn alatt ve tam bir baar elde edilerek a bulunmu oldu. Bu baar, stanbul zerine yazd zek ve incelik dolu yazlarnn kendisine Avrupa edebiyatlar arasmda sekin bir yer aldrmas gibi, onu tb tarihinde de hrete ulatrd. 5 dar Tedbirler Dmanlklarn sona ermesi ve. barn gereklemesinin hemen peinden (23 Mart 1718), Veziriazam, kendisini en nemli ilerin acele zme balanmas almalarna verdi. ki yl boyunca vergiden muaf tutularak nefes alan Mora iin yeni vergileri ve bunlarn tahsilini
5

Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/249-250

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

dzenleyen bir emirname yaynlad. Bir baka kararname, Mora'da yerlemek isteyen herkese yllk bir vergi muafl imkn getirdi. Tab'a ve eyletlerin refahn hedef alan bu emirname ve kararnameler, devlet vesikalar kolleksiyonunda Adaletname, yni adalet kitab adn tamaktadrlar 6. Khios adas halk, refah iinde bulunmalarna ramen, Bb- li'nin memur ve ileri gelenlerini rvet yoluyla elde edip vergiden kurtulmann yolunu bulmular, vergi kaytlarndan drlmlerdi. Bunlar da dier adallar gibi vergi mkellefi tutularak kaytlara alndlar. Sadece vergiden ve mamullerinden alnan devlet yzdelerinden kurtulmak maksadiyle stanbul'a yerlemi bulunan byk sayda Krd ve Trk, doduklar vilyetlere gnderildiler. Ku-rukahve pahallna re bulmak ve ticaretine evvelce yararland ayrcalklar salamak zere, kahvenin kervanlarla Yemen* den Cidde'ye ve oradan Kahire'ye geldii gznnde tutularak Mekke erifine komiserlik greviyle bir mabeyinci gnderildi ve i kyet edilen yokluk kahvenin yabanc lkelere ihracndan kaynaklandndan, yabanc tccarlara sat yasakland. Bir dier mbey inci, otuz veya krk yl boyunca Msr defterdarl makamnda bulunan ve taundan len Ebeeb beyin son Msr hazinesi ve asker aylklar zerinden biriktirdii bilinen yzaltmbe kese tutarndaki muazzam servetinden devlet hissesini almak zere Kahire'ye gitti. Bu mabeyincinin bir baka grevi de bu beye ait kylerin birikmi vergilerini 7 tahsil etmekti. Son Veziriazamlar, Yenieri cretlerine iyice karm bulunan suiistimalleri ortadan kaldrmak iin bouna gayret sarfetmilerdi; bu istimaller, sava zamannda fiil hizmet grmedikleri halde stelere Yenieri kaydedilmesinden kaynaklanyordu. brahim Faa bu dzensizlie ok yerinde areler buldu ve son sava yl srasnda onbir, oniki, on- milyon kurua ykselmi bulunan ordunun masraflar o yl ikibuuk milyonu amad 8. brahim Paa, gecikmi birliklere borlu bulunduklar cret tutarlarn demee zorlamak zere, Bodan ve Eflak voyvodalarna sert emirler gnderdi 9. Suriye'ye de bir komiser gndererek kaytlar silinen askerlerin adna karlan istihkaklarn suiistimale uramamas ve orada kalan askerlerin cretlerinin muntazam denmesi imknn salad. Bosna birliklerinin cretleri ksmen mahall
Resefendi Mehmed'in ina'snda 162 ve 163 numaralarda kaytl bu neviden iki ferman bulunmaktadr; bunlardan birinin tarihi 1132, di&eri-ninki ise 1134 (1721)'dir 7 Halvani akesi. Raid, III, f. 28. 8 5000 kese. Raid, f. 2 ve 30. 9 Bogdan'm bprcu 40,000 kuru, Eflak'nki 490,017 1/2 kuru.
6

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

veraset vergisi kaynaklarndan saland; bylece her yl stanbul'a adam gnderip cretlerini almak klfetinden kurtarldlar. mparatorluun birok eyletlerinde sk sk kargaalklara sebep olan avc askerler ve atl milisler (sekbanlar ve gnlller) terhis edildiler. Kprlzde Fazl Mustafa ve Elmas Mehmed Paa'nn Veziriazamlklan dneminden beri bu iki snf ta grev almak isteyenleri kaydetmek zere Bb- li'de kayt (sereme) bir subay bulunduruluyordu. brahim Paa bu makam lavetti ve sekbanlarla gnllleri terhis etme ilemini vezirlere, beylerbey, bey ve vergi tahsildarlarna brakt. Gelecekte muhafz birlikleri iin gnll, deli ve azablan kullanma grevini de bunlara verdi. brahim Paa, eskileri uzun zamandan beri ticaretten ekildiinden, solota denilen yeni kurular bastrd. Eski kurularn ticaretten kaybolmalarnn sebebi, ran'dan ithl edilen bu paralarda gm nisbetinin fazla miktarda bulunmas idi. Gm yznden kan para deeri istikrarszlklarna son vermek maksadiyle brahim Paa, doksan aka tibar deeri plan yeni kurular bastrd. Bylece kuruta bulunan gmn dirhem mikdar ve karl olan aka mikdarnm deimesi yznden ortaya kan karklklarn n alnm oldu. 10 naatlar, Yangnlar, Depremler VeziriazamJn idaresi, payitahtta olduu kadar, snrlar zerinde de giriilen yaplarla dikkati ekti. stanbul'da, ei Fatma Sultan'm sarayn geniletti ve masraf devlete denmek zere vezirlere, avubana, khyalara, Vezirizam'm alma dairesindeki ktiplere oturacak yer salamak zere bir saray yaptrd. Sul-tan'n Boazii'nde, Asya yakasnda bulunan saray ile Avrupa yakasnda, Beikta'daki saraylar, Pasarofa anlamasnn imzas iin beklenen olaanst elilerin harap bir grntyle karlamalarna meydan vermemek iin alelacele tamir edildi. Byk sarayda ikiyz yl nce yaplm olan eski bir kk tamir ettirerek ktphaneye dntrd. Gerek harp yllarnn ihmli, gerekse yangnlar yznden yllardan beri harabeye dnm camilerin tamiri iin para yardm davetine Bb- li'nin nazrlar hemen olumlu cevap verdiler. Fakat, brahim Paa dneminin gerekletirilen btn in almalarnn en nemlisi, Nissa ve Vidin kaleleri tahkimatnn yenilenmesi oldu. Bu iki kale, Temevar ve Belgrad'm kaybedilmesinden beri mparatorluun
10

Sayfa

10

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/250-252

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Avusturya'ya kar snr kaleleri durumunda bulunuyorlard. Nissa kalesinin tamir ve tahkimi iin tutulan mfredat defterindeki rakam yedi-yzseksen keselik bir meblaa, Vidin iin harcanan ise ikbinalt-yz kese veya iki milyon kurua ykseldi 11. Bu yap almalar yl boyunca inaata elverili drt ay boyunca devam edecekti. Bu ekilde de uyguland. kinci derecede nemli olmakla beraber beklenmedik hdiseler ve tabiat olaylar baka tedbirlerin alnmasn da zarur klmt (20 Nisan 1719 - 30 Cemaziylevvel 1131). Bunlardan biri, askere denecek cretlerin gecikmesi yznden Vidin'de birliklerin isyan idi ve neticede Yenieriaas ve defterdar azledildi; bir dieri, Ayasofya Camii vaizi eyh sperizde'nin Dad harfinin te lffuzuna Arablarnkine benzeyen bir yenilik getirmesi eyhlislam tarafndan iddetle azarlanmasna sebeb oldu; bir dier olay da ulem zmresinde bir derece ykseltilmesi midinde hayl krklna uratlan Turiczde fkesini aa vurmu ve bu yzden srgne gnderilmiti; eyhlislm' rvetle sulayan ordu kads (kadasker) Kevkibizde de ayn cezaya arptrld; ilki Kastamonu'ya, ikincisi Mudanya'ya gitmek zorunda kaldlar. Yalanc ahitlik ettiklerine mmece kanaat getirilen baz kimseler de ayn cezaya arptrldlar. P**sarofa anlamasnn imzalanmasndan drt gn nce (17 Temmuz 1718) stanbul'da kan bir yangn, drt koldan ilerleyerek yirmidrt saat srm ve payitahtta zarara sebeb olmu ve yine bu anlamann yldnmnde karlalan bir dier yangn (21 Temmuz 1719 - 4 Ramazan 1131) km ve bu yangn srasnda alevlerin elinden kurtaramadklar bir kilisenin yklmasna engel olmaya koan Rumlarla yenieriler arasnda bir kavga patlak vermiti. 12 Diplomatik Mnasebetler Rus elisi Alexis Daschkoff stanbul'a gelmiti (29 Austos 1718 - 2 evval 1130). Grevinin ana maksad, Devlet - Giray'n olu Baht - Giray'n yama ve aknlarndan ikyette bulunmakt. Babasnn hanl dneminde Kalagay (veliahd) olan ve zellikle Delisultan adiyle tannan Baht -Giray, amcasnn hkimiyetine kar isyan bayran am ve Bb- li ile Rusya arasnda cans-kc bir anlamazla sebeb olmutu. Mteakib yln 12
Rid, f. 34. Nissa'da 422,800 kadem murabba (kare) ve Vidin'de 665,761 kadem murabba inaat yapmak gerekiyordu; 238 kese 1.900.000 kuru tutuyor. 12 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/252 -253
11

Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Temmuzunda (24 Receb 1131), yeni bir Rus elisinin geliine ahid olundu; bu eli zahiren Bb- li ile bar anlamasn yenilemek zere gelmiti; fakat asl grevi payitahtta beklenen Avusturya elisinin giriecei teebbsleri kollamak ve bu hususta bilgi sahibi olmakt 13. Viyana'da Trk Elilii, stanbul'da Avusturya Elilii; Mzakerelerin Konular Pasarofa bar anlamasnn imza treni iin kararlatrlan dnem geldiinden, Sultan bu anlamay Bb- Ali adna imzalayacak birinci olaanst yetkili eli olarak brahim Paa'y seti; fakat ikincidefterdarlktan baka bir unvan olmadndan, onu Rumeli Beylerbeylii payesine ykseltti, bylece eliliinin nemini arttrm, oldu. Kendisini Viyana'da o zamana kadar grlmemi bir ihtiamla temsil ettirmek isteyen Sultan, bu maksatla imparatorluk hazinesinden u eyann alnmasn emretti: Kabzas erke . modasna uygun ve irili ufakl ikiyz elmasla bezeli bir haner; altn bir zincirle ve yakut, inci ve zmretle ilenmi bir ok muhafazas; yedi koum; yedi gem suluu; ift zengi ve badan baa gm olan bu takmlara ek olarak yedi silah takm; altn i lemeli yedi kadife eyer takm; ayn kumatan ve altn ilemeli yedi h ve daha az deerde birka koum takm. mparatorluk ota ve adr deposundan, eJiye iki stunla tutturulan iki byk tren ota: 14, iki geitli dier iki adr; dairev biimde bir byk adr 15; bir glgelik 16; btn bunlar hallar ve yasdk-ariyle birlikte verildi. Yol masraflarn karlamak zere Sultan eliye otuzbebin kuru ihsan etti ve ayrca, yetmibebin kuru da avans eklinde dendi. Sultan'n eliyi mparatora sunmakla grevlendirdii ok saydaki hediyenin, o zamana kadar bir Trk elisinin bir Avrupa devleti hkmdarna sunduklarnn en zengin ve en ihtiamllar olmalarna zellikle itin gsterildi 17. Elinin yediyzaltm kii,
Raid, f. 42, eytan entrika dnceleriyle, diyor ve devam ediyor, zira yukarda ad geen millet (Ruslar), ok hiylekrdr, entrikacdr ve daima bir melunluk dnr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/253 14 erke. 15 Oba. 16 Sayeban. 17 Raid, III, f. 31, bu hediyelerin, Ordnung des Einzugs toelchen der trk. Grossbtschafter brahim om 14 august 1719 gehalten (Vienne 1719) adl kk bir risalede de yer ald gibi, bir listesini vermektedir: 1) ki taraf ilemeli, direkleri sedef kakmal, kazklar altn yaldzl ve tokmaklar som gm kymetli bir adr; onsekiz blmden olumaktayd ve blmeleri portakal rengiydi; 2) ki yk Acem rts (kee); 3) Mavi renkli klflar olan iki yastk (minder); 4) stanbul sateninden drt yastk; 5) ki ift sedef kak ma
13

Sayfa

12

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

altyzkrrkbe at, yz katr ve seksen deveden oluan miyyetinin btn ihtiyalar, Avusturya snrlarna varmasndan itibaren devlet tarafndan karland; elinin kendisine gnlk yzelli ek tahsis edildi. vehat nehri ki * ylarna varan brahim Paa, saray mareali ve kendisini mparatorluk birliklerinin muhafazasnda byk bir ihtiam iinde payitahta sokmakla grevlendirilen imparatorluk komiseri tarafndan karland ve kendisine ho geldin denilerek iltifatlarda bulunuldu. Kendisine ehir iine kadar ve ehirde refakat edecek muhafzlar arasnda imparatorluun btn birliklerinden mfrezeler vard. Bunlara ehrin ileri gelenleriyle tacirleri de katlmlard. Alayn en nnde tren avular ilerliyorlard 18, bunlara divn avular da ayak uyduruyorlard 19, Bunlarn arkasndan hediyeler tayan ve her biri drt at tarafndan ekilen alt araba ile hazinedar geliyordu; katrlar takiben anahtar muhafzlar ve bunlarn arkasndan direler halclar 20, Sultan'n hediye olarak sunduu atlar yol almaktayd, bunlann ardnda da Paa'nn muhafzlar, serdengeti ve gnlller 21, sert admlar atyorlard. Bunlarn arkasnda yeil bir bayrak tayan bir subay ilerliyordu; bu yeil bayrakl subayn ardndan elinin binek atlan; ahinciler; silah muhafz ile Bambeyincisi; brahim Paa'nn rzgrda dalgalanan iki tuu ve ufk olarak geirilen karargh kumandanl tuu; avular mfettii ve ktibi 22 ve avuba veya elilik mareali geiyordu. Elinin kaplan derisinden hlarla rtlm, gm takml ve sa yanlarna gm bir kalkan asl, sarklar zengin sorgularla ssl divn avularnn idare ettii elinin yedi gzde at yryleriyle dikkatleri zerlerinde topluyorlard. Bunlann ardndan d yanlan erguvan boyal, ii eitli resimlerle ssl, altn parmaklklarla kapal bir arabada eli geliyordu. Sanda ve solunda
parmaklk, drt tokmakl; 6) ki ceviz sahra yata; 7) Elmaslarla ssl ift tabanca; 8) Balk-lkuu tynden bir sorgu; 9) Esas altn^ 494 elmas tala ssl kou takmlar; 10) Ylan eklinde ve 155 elmas ve 15 yakutla sslenmi bir zincir; 11) Altn ve kordel; 12) Altn yaldzl, gm, 20 elmas ve 160 yakutla ssl zengiler; 13) Gmten bir kantarma takm; 14) Halkasiyle birlikte gm bir kolon; 15) Gm bir suluk zinciri; 16) Altn lemeli, kadife, iki eyer yast; 17) 88 zmrt ve 88* elmasla ssl bir eyer; 18) Gm bir kolan; 19) stanbul gm telinden dokunmu, .som san srma lemeli bir haa, saten astarl ve altm telle gl ilemeli; 20) Beyaz ve san ilemeli, astarl bir eyer rts; 21) 270 yakut, 334 zmrtle ssltf divan denen haalar; 22)' 58 yakut ve 30 zmrt ilemeli bir dizgin bal; 23), 14 yakut ve ytrmi zmrtle ssl, temel taraf beyaz', ve mavi mine ilenmi altm bir enselik; 24) 52 elma ve yakutla ssl altn bir azlk; 25) San ilemeli, inciler ve zmrtlerle ssl zengin kumal bir balk; 26) Altn yaldzl gm$ bir zincir; 27) Altn yaldzl bir kolan; 28) altn halkasiyle altn bir kolan; 29) Dmesi ve kvrmlar altn yaldzl gm bir dizgin; 37 kalem, hepsi de deiik ekil ve ilemelerde hediye. 18 Alayavuu. 19 Divanavuu. 20 mehter. 21 Gnlller ve Deliler. 22 avular-emlni.

Sayfa

13

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

matracba ile tfekiba yryorlard, bunlar erguvan rengi uzun elbiseler giymi ve omuzlarna kaplan derileri atmlard. Balarnda kee klahlar, bellerinde gm kabzal kllar bulunuyordu, kllarnn knlar krmz kadife kaplyd. On-iki oda hizmetisi 23, alt koucu 24, basilhdar, baoda hizmetisi 25, uaklar, khya, eli, ktibi, iki imam, iki mezzin, alemdarlar, sakalar, seyisler, adr kurucular, fltler, simballer ve birok zilli felekler ve bir Tatar davulundan, borazanlardan oluan asker bando arabann hemen nnde yol alyordu. Trklerin olaanst yetkili elilerinin Viyana'ya varmasndan ay nce, Avusturya imparatorluu elisi kont de Virmont ald emirle Viyana'dan aynlm ve ayn emre uygun olarak, Viyana'da grlen trenle stanbul'a girmiti. Elinin alaynn banda mzisyenler, uaklar, borazanlar, seyisler, subaylan ile birlikte karargh kumandan kiilik sralar hlinde yryorlard; bunlarn hemen arkasndan bize kont de Virmon'un bu seyahati zerine ltince yazlm bir Rlasyon 26 brakan elilik ktibi Gerhard Comelius de Drisch; iki doktor, eczac ve cerrah, tercmanlar lisesinden dokuz talebe, efendilerin uaklariyle birlikte elilik mareali, tercman, onsekiz baron yine er kiilik sralar hlinde ilerliyorlard. Bunlarn arasnda, stanbul'a giden yolun ilk plnn yapan istihkm yzbas Fredric d'Obschelviz bulunuyordu; ortalarnda bir tarafnda silahlar, dier tarafnda bar sembol bulunan ve bulutlan delen gnein aydnlatt elinin bayra dikkati ekiyordu. Elilik ktibi Joseph de Dierling, kenarlar altn yaldzl ipek bir zarf iinde elinin gven mektubu nu tayordu. Onun arkasnda iki cizvit rahibi; iki teslisi rhib, biri Yunanl, dieri Ermeni iki misyoner; iki papas yardmcs ve Domwen rahibi, kont de Schrattenbach, elilik barhibi; yksek asalet hizmetkrlar ve efendileri, bunlarn arasnda kont de Nes-selrode, Emmanuel, Norbert Kolloward, Sibastida, Bielinski, Scher-fenberg, Tierheim, Althan, daha sonra Hrvatistan ban olan Batth-yany, Aoenigl, baron de Rhomberg, de Zweifel, de Raban ve de Hoerte ve marki de Besora dikkati ekiyorlard. Elinin yakn olan, boyunun zarafeti ve muhteem elbiseleriyle erkek gzelliini hemen farkettiren kont de Nesselrod, bir tarafnda Avusturya saraynn silahlarn,

14
Sayfa

uhadar. atr 25 Bauhadar 26 Latince yazlan bu Rlasyon u balkla Almancaya evrilmitir: His -torische Nachriont van der Rom. Kais. Botschaft nach Constantinople Welche der hoch und VVohlgebohrne Graf Damian Hugo von Virmondt rhmllchtet.
23 24

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

dier tarafnda Aziz Bkire'nin hamileliini gsteren bayra tayordu. Bizzat eli de Virmont spanyol modas alton dokumal kumatan ve kenarlar el geniliinde danteller gemeli bir elbise giymiti; apkasnn zerinde beyaz balklku-u tynden ve elmas talarndan bir dmle tutturulmu bir sorgu sallanmaktayd; atlet yapl ve tepeden trnaa silahl yir-midrt hayduk, mzrakl askerlerin ortasnda onu takibediyordu. Birinci binicilik hocas, elinin zengisi yannda yryordu ve muhafzlarn nnde balarnda byk mirhurun bulunduu on-drt gen uak ilerliyordu. ift kartall Avusturya bayra asker bandonun nnde yer almt ve ahinciler, alar ve krk askerden oluan birlik alayn sonunu kapatyordu. Avusturya elisiyle Bb- li'ninkinin deiimleri iin, Avusturya'nn son olarak ele geirdii Parakin ve Raschna (Rana) arasndaki Schpellia rmann kenar uygun grlmt. Bu mnasebetle orada stun dikilmiti. Ortadaki stun deiim treninin yaplaca yer olarak tesbit edilmiti. Bu stuna be adm yaklatklarnda iki eli ayn zamanda atlarndan indiler; general Oduyer, Avusturya elisi kont de Virmont'u serasker Paa'ya takdim etti; serasker Paa da eli brahim Paa iin tekrarladktan sonra, hemen orada bu rem-i kabuln zabt tutuldu (7 Austos 1719). stanbul'a geliinde Avusturya elisi kont de Virmont, Sultan adna Bb li tercman Maurocordato tarafndan karland, kendisine ho geldiniz diyerek iltifatlarda bulundu; iek, meyve, ekerleme ve kahve ikram etti; bylece, dosta, zarif ve mnevi bir grmenin icaplar yerine getirildi. Bab- li, eref muhafz olarak eliye bir Yenieri birlii verdi; zel hizmetleri ve yiyecek hususunda hibir eliye gsterilmeyecek lde cmerd davrand; gnlk masraflar iin de yzelli ek tahsis edildi 27. Fakat,
Yolda defterdar gnlk olarak 400 kilo arpa, 100 kental saman, 30 araba n, 30 araba odun bedeli olarak yekn 26,200 aka dedi; 150 beygir ve 200 kz tarafndan ekilen arabalarn masraf 11,300 kuru tuttu; genellikle snra kadar 51 gnlk yol boyunca yekn 39,596 kuru. stanbul'da elilie gnlk olarak u maddeler verildi: 10 koyun, 3 inek, 3 kuzu, 150 ekmek, 3 Hind horozu, 40 tavuk, 30 gvercin, 10 rdek, 20 kilo balk, 240 midye, 10 okka sirke, 2 okka zeytinya, 150 yumurta, 15 okka st, 40 okka sebze, 7 1/2 okka sarmsak, 7 1/2 okka soan, 20 kilo dar, 10 kilo mercimek, 100 limon, 10 okka yeni toplanm meyve, 1 okka mum, 5 okka ya mumu, 50 yk odun, 50 kilo arpa, 10 kental saman, 300 okka kuru ot, 150 okka has un, 5 okka kahve, 15 okka eritilmi ya, 5 okka eker, 20 dirhem tarn, 1 miskal amber, 1 okka kaymak, .10 okka yourt, 7 okka peynir, 1 okka tereya, 30 dirhem Hind biberi, 1 dirhem misk, 15 okka bal, 2 okka kar ve bir torba buz. Bu maddelerin taleb amiri olan eli bunlar ya aynen veya nakden alyor, fakat genellikle ikinci yolu tercih ettiklerinden Saray mutba mfettii eliye gnlk olarak u masraf kalemlerini dyorlard: Eliye 6,600 Aka Kasaplarn reisine 9,545 Aka
27

Arpa depolar mfettiine stanbul Aasna

3,000 200

Aka Aka

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

o zamana kadar yabanc bir devlet tarafndan sunulan hediyeler ne say, ne de deer bakmndan imparatorunkileri am deildi 28. Veziriazam, Avusturya elisi erefine iki ziyafet tertipledi. Bu ziyafetin ilki, Anadoluhisr'na fazla uzak olmayan Kprl Hseyin Paa saraynda verildi; greler seyredildi; hokkabazlar trl marifetler gsterdiler ve altm kiilik bir musiki topluluunun ald senfoniler dinlendi. kinci ziyafet Eyb'de Kara Mustafa Paa saraynda verildi ve davet edilen
Yekn 19,345 Ayrca, elinin her gn Sul-tan'n hazinedarndan ald bahi: 150 iin 763 Aka Hanesi kiilerine yardm Yekn Fazladan, elilik personeline ayrlan 22 ikametgh iin her gn denen : adr kuruculara, sakalara, me'alecilere denen: 540 Aka 1,542 Aka 700 1,613 Aka Aka Kald yerin denmesi

Yekn 2,082 Gnlk genel yekn : 40,427 aka veya 3,360 kuru. 28 Avusturya mparatorluu amirallii tarafndan Bb -t li'ye teslim edilen hediyelerin listesi. Sultan iin: Gm ereve iinde ve 76 pus yksekliinde iki ok gzel ayna, oniki kollu iki kristal avize, dier kollu yirmidrt avize, drt kre zerinde duran bir masa raf, alt tek ayakl masa ve sehpa, bir mine parmakl, merubatn soutulmas iin bir kab, havuzlariyle birlikte iki iek sulayc, zincirleriyle birlikte alt kk ie, iek kaplar, buhurdanlar, bir kahve takm, oniki tabakl tatl takm, bunlarn hepsi gm veya gm zerine altn yaldzl; iki saat, 60 pusdan yksek altn ereveli iki ayna, iki para mstesna kuma, bir alar saat, krmz mermer stunlar zerinde duran bir dier saat. Valide Sultan iin : 50 pus yksekliinde iki ayna, iki gm saat, gmten iki sepet, biri kapakl, iki iek vazosu, bir kahve masas ve fincanlar. Veziriazam iin: Mermer havuzuyla birlikte byk bir iek sulama kovas, bir merubat soutucu; iki tek ayakl masa, ilenmi gmten bir bardak, gm ilemeli iki cezve, gm ili bir sepet, bir erbet takm, altn yaldzl iki byk saat, muhafazal bir saat. Reisefen-di iin : Mermer bir mrekkep hokkas, gm kollu drt avize, bir kahve takm, bir saat. eyhlislm iin: Mermer havuzuyla birlikte bir szgeli iek sulama Kovas, kenarlar altn yaldzl gm bir sepet; bir erbet takm, bir saat. kinci vezir iin: Havuzuyla birlikte szgeli bir iek sulayc, yars altn yaldzl erbet takm, gm bir cep saati, bir konsol saati. nc vezir iin: Havuzuyla birlikte bir iek sulama kovas, bir erbet takm, gm bir tabak, bir konsol saati. Nissa (Ni) Paas (valisi) iin gnderilen hediyeler : Havuzuyla birlikte byk bir gm iek sulama kovas, ayn madenden iki ie, iki cezve, yaldzl erbet takm, gm ilemeli bir bardak, iki gm konsol saati, iki gm c ep saati. Valinin khyas iin : Havuzuyla birlikte szgeli bir iek sulama kovas, bir gm tabak, vb. Dier hediyeler khyaya (sarayn idarecisi); kapucular -khyasna (bambeyinci); selmaasna (selm miri); tfekibama (tfeki yenieriler albay); mi-rhura (byk seyis); konakya (karargh miri); vekilharca (mutfaklar mfettii); masraf -efendiye (mutfaklar ktibi); akkiambaya (ba adr kurucu); doancbaya (bahinci); imama, mezzine, silh -dara (kl tayc); uhadara (ba oda grevlisi); hazinedara; anahtaraasma; kaftanaasna (kaftan muhafz); sarkbaya (sark muhafz); amar-ebaya; pekir aasna; kahvecibaya; kilercibarya; kitapbaya; ibrikdra; sofracbaya; i mehterba-ya; mehterbaya; delibaya (muhafz alaylar svari birlii kumandan); sancakdara (bayrak tayc); matracba (su tulumlar muhafz); silhora; sarbanbaya (develerin birinci idarecisi); yedekiba-iy* (yedek atlar birinci idarecisi); seracba (birinci seyis); abaya datld .

Sayfa

16

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

29 30

Eli Virmont'a verilen talimat otuziki maddeden ibaretti ve 9 Mays 1710 tarihini tayordu. Bu ferman Zilkade 1131 (1719) tarihlidir.

Sayfa

17

okularla tfekilerin at gsterileri dikkati ekti. Nian atlarnda Veziriazam brahim Paa dikkati ekti, birbirlerinden belirli mesafelere kon mu detiler hedef olarak kullanlyordu; brahim Paa ata hazrland srada bir Yenieri krlan destiyi deitirmek istedi, efendisinin ustaca att kurun iki bacann arasndan geerek destiyi paralad; Yenierinin sadece pantolonunun bir taraf yrtld. Veziriazam, Yenierinin zararn karlamak zere ona on-bir duka altn ihsanda bulundu. Eer elilik tarihisi ve Osmanl devleti tarihisi, her biri ayr neticeler kararak hikye etmemi olsalard bu fazla nemli olmayan kaza zerinde durmaya demez di. Gerekten de bu olay zerinde duran iki tarihiden lki, brahim Paa'nn istemedii halde Yenieriyi mruz brakt tehlike karsnda sapsar kesildiini kaydederek onun insanseverliini vmekte, ikincisi ise, mes'ud bir tesadf bir ustalk gibi gsterdikten sonra brahim Paa'nn cmertliini vmektedir. Eli kont de Virmont'un ald talimat, ona, Bb- li ile her eyden nce Kuds'deki kutsal mahallerle alkal bir anlama yapmasn emrettii gibi, konsoloslar tayini ve Yunanistan'la ticaret hususunun bir anlamaya balamasn, esir deiimini, stanbul'da kalan yabanc devlet elilerine ve Bodan, Eflak prenslerine gsterilecek muamelenin de anlamalarla ka yda balanmasn istiyordu 29. Osmanl payitahtna musiki sesi ve alm bayraklarla girdii gn yannda yryen avuban nnde gitmee davet eden Avusturya elisi, stanbul'da bir yl srei ikmeti srasnda, Kuds rahipleri, teslisiler ve hristiyan esirleri leyhinde birok ferman elde etmei baard. Dier iki ferman ona Dulcingolular 30 tarafndan Avusturya tab'asna yneltilen zorbalklarn ortadan kaldrmasiyle Macar silerinin payitahttan uzaklatrlmalar hususlarnda teminat kazandrd. Macar slerinden Batthynay ve Forgacs Boazii'nin Asya yakasna, Bercseny ile Csaki Chcim'e ve Esterhazy Bodan'a yerlemilerdi. Bender Paasna gelen bir emir bunlarn Demirhisar'a srgn edilmelerini bildiriyordu. Btn mitlerinin, zellikle Bb- li ile Avusturya arasndaki savatan sonra, birer birer ykldn grm olan Rakoczy'ye gelince, bir kalyona bindirilerek Rodos'a gnderildi ve dolamayla marangozluk almalar arasnda bltrd mrnn sonuna kadar orada sakin yaad. ran'la Avusturya arasndaki

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

18

ticaret konusunda ve Osmanl eyletlerinden ticari eyann gemesi hususunda evvelce Pasarofa'da tartlan iki maddeye bir zm getirmek iin Virmont, Bb- li'yi, bu seyahat zerine bir rlasyon kaleme alm bulunan vergi diresi reisi Drr Efendi'yi eli sfatiyle ran'a gndermee ikna etti. Drr Efendi'nin rlasyonu, cizvit rahibi Polonyal Krusinski tarafndan ltinceye evrildi 31. Avusturya elisi, Vezirizam'dan Bodan ve Eflak voyvodalarna, Alman tacirlerine potas satmalarnda tam serbestlik tanmalarn emreden mektuplar da ald. Bir ferman ve Sultan'm elyazsiyle kaleme alnm bir Hatt- erif, katoliklere hrriyetlerini ve baz hususlarda imtiyazlariyle birlikte Sakz ds halkna, Osmanllarn adann ikinci fethinde kaybettikleri kiliseleri Saint-Nicolas'y geri verdi. Kanun Sultan Sleyman dnemindeki Sakz'n ilk fethindeki artlara gre, katolikler ve Yunanllar btn hrriyet ve imtiyazlarn muhafaza edeceklerdi, hatt Franklarn Osmanl tab'as olmalarna karlk bir lutf olarak eski.Oryantal kyafetlerini muhafaza etmelerine de msaade edilmiti. Fakat, adann ikinci fethinde, Yunanllarn Venediklileri aday fethe davetle sulamalar zerine Franklar imtiyazlarm kaybettiler. Msaadeler (imtiyazlar) Franklar alkalandrd kadar Yunanllar da alkalandrd halde, 1695 ylnda bir ferman yalnz onlara kar yaynlanmt; bununla beraber yeni ferman Hatt- erifle eliki halindeydi ve katoliklere getirdii istisna, Sleyman Kanun ve kinci Sleyman dnemlerinde verilen imtiyazlara dayatlmt. Birka entrikac Eflakl, Nicolas Maurocordato'nun makamnn elinden alnmas maksadiyle eliye mracaatta bulundular. Bb- Ali'nin yeni tercman, mparator Lopold'un vaftiz treninde kucandan tuttuu, de Virmont'un tercmanlar kolejine talebe olarak kabul etmi olduu Ghika daf akrabas Maurocordato'nun d-manlariyle birleti; bununla beraber talimatlarna sadk kalan de Virmon bu entrikaya karmaktan kendisini koruyamamst. Maurocordato, Eflak'da genellikle sevilmiyordu ve bu bakmdan Eflak'da mparatorun karlar bakmamdan az tehlikeliydi ve b u sebeble hospodar olarak kald. Dier tercman Ghika, Sultan'n doktoru yahudi Fonseca, Veziriazam'n doktoru Conigliano, o srada Bb- li nezdinde yabanc elilere hizmet ediyorlard. Fransa elisine bal olan Fonseca Macar sileriyle mektuplat, bu gizli mektuplama srasnda bu silerden bazlar de Virmont'a bavurarak mparatorun kendilerini
Ayn tercmeden Franszca'ya Relation de Dourry Efendi, Paris 1810, basilliyle Langles tarafndan evrildi. Raid, III, f. 4.
31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

affetmesi iin araclkta bulunmasn istediler. Oettingen'in Avusturya elisi olarak stanbul' da bulunduu srada bu ehire gelmi ve uak olarak saraya girmi olan Alman mhtedi Mehmed, Schmid de Anhalt Zerbs 32'in aleyhinde almt. Bu Alman mhtedisi slm kabul ettikten sonra mabeyinci makamna ykselmi ve Konya'da timar sahibi olmutu. Daha sonra Modon kumandanlna getirilmi, orada ki yl bo yunca Venediklilere kar cesaretli savunmasiyle dikkati ekmi ve nihayet eski eyhlislm Aziz Efendi'nin torunuyla evlenmiti. Bir dier Alman mhtedisi sekbanba veya Yenieriler Paas, Varadin savandan nce toplanan harp meclisinde yer aldn grdmz Hasan'd. 33 Rusya le Ebedi Bar

stanbul'da tand Saksonya elilii ktibi M. Ble -ul'den kendisi hakknda haberler ald Schmid'in Anhalt-Zerbst'de danmanlk grevinde bulunan yeeni, ona Zerbst'den 15 Eyll 1719'da yazd mektubu u satrlarla sona erdiriyordu: Zaten yeenim ve ailesi ve bilhassa iki gen eleriniz, onlarn ailelerinin adlar ve ileri, iki karnzdan ka ocuunuz olduuna dair haberler almak; ocuklarnzn ya ve adlarn renmek istiyordum. u srada btn ailemizin bir soyaacm hazrlamakla urayorum, aratrma ilerledike, soyumuzun iki yzyl iindeki dal budak sals hakknda bir fikir sahibi olmay baardm. O srada islmiyeti kabul edip Mehmed Aa adn alm olan Schmid, bu mektuba cevap verdi: aZerbst' -den gnderdiiniz 15 Eyll 1719 tarihli sevimli mektubunuzu, Avusturya imparatorluu elilii ktibi M. de Dirlingen'in araclyla aldm; size kar akrabalarmn hepsinden fazla iden bir htray muhafaza etmek zorundaym. lmm hakknda yaylan aslsz rivayetlere gelince, Allaha kr, hayattaym; bununla beraber, sve kral Trkiye'den gittiinde baz naho olaylarla karlatm; zira Domat (Da -mad) Ali Paa adnda bir Veziriazam (beyz kadar asl Osmanl ailesini ortadan kaldrmtr) beni de kininin hedefi haline getirdi ve beni hristiyan dinine, zellikle sve kralndan (bu nemli ve pahalya malolan misafirin gitmesini grmekten memnunluk duyuluyordu) yana olmakla suluyordu. Saraydaki mabeyinci iimden azledildikten sonra, kendi yetkim iinde beni Anadolu'daki Conjum'a (Konya) gnderdiler ve orada bir yl boyunca sakin ve mes'ud yaadm. Bu sre geince, Veziriazam Konya eylet svari alay denilen birliin bana beni getirdi ve beni Venediklilerle savamak zere Mora'ya gnderdi. Orada, birka zafer kazandm. Modon'da kumandan sfa-tiyle iki yl geirdim ve bu ehri Venediklilere kar savundum. Bu savunma, krk sava gemisiyle gelen Trklerin Coron'u muhasara etmeleri ve otuz gnlk muhasaradan sonra teebbs terketmeleri urasna rastlar. Mstebit Ali Paa'nn prens Eugene, bu kahraman tarafndan malb edilip ldrlmesinden sonra yeni Veziriazam brahim {faziletli ve yumuak mizal insan) Paa tarafndan stanbul hkmetine anldm. Ailemle alkal olarak, size, hayatta iki ocuum olduunu syleyeceim; bunlardan biri 3 ubat 1710'da doan Aptullah (Abdullah) adnda bir olan ocuu, anas Karadeniz sahillerinden esir alnan bir erke ve onu beyz ekye aldm ki halen hayattadr; dier ocuum 1705 ylnda doan ve bu yl evlendirdiim Emine'dlr; anas nl eyhlislm Aptull (Abdullah) Assis (Aziz) Efendi'nin kzdr ve eyhlislml Sultan Mehmed'in saltanat dnemindedir ve bu Sultan, imdiki mparatorun babasdr. Bu kz, olum Hseyin ve kzm Haticeh gibi 1715 ylnda ld; bunlardan birin cisi on, ikincisi oniki yandayd. u anda, iyi bir aileden Fatma adnda bir kadnla evliyim ve kendisinden Aye adnda bir kzm oldu ve Aye 1717 ylnda vebadan ld. Ayrca iki odalm kadn var; biri erke, teki, Mora'dan Venedikli; erke olandan oullarm var ve bunlar hayatta; Venedikli ve ad Marie olan ikinci odalm u anda hmile. Allah hayrlsyla kurtulmak naslb etsin. Bir baka sefer, size daha fazla ayrntl bilgi vereceim. stinaf mahkemesi azas Bergs ve danman Zapfen'in lmleri beni fazlasiyle zd ve tabi, bizim de sramz gelecek. Kz kardeime ve eski Mersebourg komisyon danman, zel danman ve Stutgardt mterek komiseri M. de Klinberg'e selmlarm iletmeni rica ederim, onlara ve aziz akrabalarma baz hediyeler gndereceim, vb. 33 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/253 -259
32

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Avusturya elisi, stanbul'daki ikameti srasnda, Pasarofa anlamasn imzalamd ve o esnada Bb- li ile snr meseleleriyle alkal baz ihtilaf mzkere eden Venedik elisini tavsiyelerinden yararlandrd; ne var ki Venedik elisi, bu ihtilf ancak, anlama uyarnca Venedik'de kalmas gereken Prologh'u brakmak suretiyle zme kavuturabttdi. Avusturya elisi de Virmont, s-ve kraliesinin kardei XII. Charles'n 34 lmn Veziri-zam'a bildiren mektubunu Bb- li'ye verdi. Avusturya elisinin ve ngiltere'nin stanbul elisinin srarlar zerine, Veziriazam yi niyetlerle dolu bir basal mektubu yazd. ngiltere elisi Stanyan, Vezirizam'dan talebettii uzun bir kabul srasnda, Avrupa'nn gney ve kuzeyinin politik durumu hakknda bilgi verdi; Fransa ile spanya arasnda kan savan mhiyeti ve sebeb-leri zerinde aklamalarda bulundu ve Rusya ar'nn sve'e kar mbalaal taleblerinden uzun uzun bahsetti, nihayet Vezirizam'a ar Petro'nun btn mttefikleri tarafndan terkedilmi durumda bulunduunu haber verdi. Veziriazam Nevehirli brahim Paa, bu haberlerin birinci blmne, birbirleriyle akraba olan Fransa ve spanya krallarnn mparator 35 yznden savaa-bilmelerini anlayamad cevabn verdi; arn mttefikleri tarafndan brakld haberine gelince, buna ar'm kt niyetinin yol am olduu grn aklayarak, Osmanl devletinin btn atmalar karsnda 36 sadece gzlemci durumda kalacan bildirdi. Stanyan, Vezirizam'a Rus birliklerinin Courland'da bulunmalarn mazur gstermek iin Rus elisi Daschkoff'un sarfettii gayretleri anlatt. Rus elisine gre, ar, Saxe vris prensi Fr6d6-ric-Auguste ile arides MarieJosephine'in evlenme anlamalar gereince bu topraklar fethetmekle grevlendirilen Avusturya ordusuna kar savunma tedbiri almt. Bu iddiann uydurmaca-n isbatlamak iin ngiltere elisi Avusturya mparatoru, Polonya ve ngiltere arasmda yaplan ve hkmdarn Polonya'nn hak ve hrriyetlerini temint altna alan anlamay Vezirizam'm tetkikine sundu. Rusya'y sulayarak, Rakoczy'nin Polonya taht zerindeki iddialarm desteklemek suretiyle, ancak bu kralln meselelerini yeniden kargaalk iinde brakmak istediini leri srd ve
De Virmont'un raporu ve Rid, III, f. 31. De Virmont XII. Charles'n Forouhol nnde ldn bildiriyor. R&id, Vezirizam'm 20 Zilhicce (22 Ekim 1720) tarihli cevabiyle kralienin mektubunu veriyor. 35 Bunun zerine Veziriazam skntl bir tavrla, birbirine ok yakn akraba olan Fransa kral ile spanya kralnn menfaatleri iin harbet-melerini hayretle karlad. ngiliz elisi Stanyan'm 19 Ekim 1719'da Mr. S. Saphorin'e mektubu. 36 -Bu madde zerinde mttefiklerini terketmek isteyenin kt niyetini ortaya koyduunu bildirdi ve halihazrda Bab- li'nin bar iinde olduunu ve bakalarnn savalarna sadece bir gzlemci olarak baktn szlerine ekledi. Ayn mektup.
34

Sayfa

20

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

nihayet, Rus elisi Daschkoff'un birok mazeretler ileri srerek stanbul'daki ikametini uzatmak istemesinden yaknd. Veziriazam brahim Paa, Rus elisinin Tatarlar tarafndan alman esirlerin mbadelesi iini grmek zere Bb- Ali'ye bavurduunu, bunun g ve uzun sren bir i olduunu, bundan byle, eski usle uyarak Knm hanna bavurmalarmin bildirileceini, bylece Rus elilerinin bu konuda Bb- li ile bir ileri kalmayacan aklad 37. Bununla beraber, ngiliz elisi Stanyan Rusya' nm Yunanllarla mnasebetleri zerine Vezirizam'm dikkatini ekmek iin srarl davrand. Eli, Yunanllarn ortaya ikence sylentileri karmalarndan ve bunu da Trklerin zerine atmalarndan endie duyduunu bildirdi 38. nce Reisefendi'den Avusturya elilik heyetinin stanbul'dan ayrlmasna kadar ikametini uzatmay satn alm 39 olan Rus elisi, ngiliz elisi Stanyan'n talebi zerine ehirden ayrlmaya davet edildi. Bu. arada Bb- li ile Pruth bar anlamasnn yenilenmesi maksadiyle mzakereler teklifinde bulundu; eli, bu barn, Rusya'nm dmanlarna cevap mhiyeti tamas bakmndan srekli olmasm ileri srerek Bb - li'yi ikna etmee alt. Reisefendi ve eski defterdar Hac Mustafa Rus elisiyle birok defa toplanarak grtler. Rusya iin eref verici olmayan giri blmnn Pruth anlamasndan karlmasndan baka, yeni anlamada ok byk ehemmiyeti olan yeni madde yer alyordu: Birincisi, son anlamadan beri Krm hanna verilen vergiyi kaldryordu; ikincisi ar'a stanbul'da srekli bir eli bulundurmak hakk veriyordu; nc madde ise anlamay imzalayan iki devlete bu kralln haklarn ve anayasasn korumak bahis konusu olduunda ordularn Polonya'ya sokmakta serbestlik tanyordu 40. Bb- li, yalnz br madde zerinde glk kard: ar'm imparator sfatiyle tannmasn rica eden Rus elisi Daschkoff'a, Bb- li'nin yalnz iki imparator tand, bunlarn da Sultan ve Roma mparatoru cevab verildi. Nihayet Pruth bar anlamas ebed bir bara dntrldnden (16 Kasm 1720), ar, Daschkoffun muhteem bir kabul merasiminde Sultan'a sunduu bir mektupla teekkrlerini bildirdi
Bundan byle Moskova'nn elilerini, Bb- li'ye gelmelerine msaade etmeyerek daima Krm hanna gnderecek ve stanbul'da srekli eli bulundurmalarna hibir suretle izin vermeyecek. 38 ar, her trl tahrike hizmet edecek kimseleri Yunanllar arasnda bulabilecei kanaatinde; ben de bu hususa sz arasnda birka kelimeyle imada bulundum. in aratrma taraf Bb- li'ye der. 39 Bu isteini elde etmek iin ReisefencU'ye 10 kese veya 5,000 ek verdii kesin. Fakat, bu lokma oktan hazmedildi bile; Trkler paray: aldktan sonra kendilerini alaya alrlar. ngiliz elisi Stanyan'n S. Sap horin'e gnderdii 3 Aralk 1719 tarihli mektup. 40 Rasid, gerekte bu maddeden bahsediyor; fakat o kadar karanlk bir ekilde ki, okuyucuda bu maddelerin istendii, fakat kabul edilmedii zann uyansn.
37

Sayfa

21

Byk Osmanl Tarihi

41

Cilt 14

Joseph von Hammer

. Osmanl Elisi Paris'dej Prusya Maslahatgzar stanbul'da

Bu dnemde Bb- li, Polonya kral Auguste Il.'nin tercman Wilkomir Joannes Strutiski aracl ile gnderdii dosta protestolarn kabul etti. Raguza devleti, vergilerini demek zere, s-tanbul'a, Belgrad surlar nnde len Avusturyal albayn kardeleri olan iki Bonna'y gnderdi. Fransz elisi, Marki de Bonnac, Bb- Ali'nin Kuds kilisesinin tamirine msaade etmesinden duyduu minnettarl belirtmek zere kral adna seksen esiri hrriyetine kavuturma vaadinde durarak bunlar stanbul'a getirdi. Fatma sultan ve kocas Veziriazam brahim Paa, birincisi herbi-rine on, ikincisi sekizer kuru ihsanda bulundular. brahim Paa, Ylrmsekiz lakabiyle anlan Mehmed elebi'yi Fransa sarayna elilikle gndermek in bu frsattan yararland (7 Ekim 1720 - 4 Zilhicce 1132). Pasarofa anlamasnda imzas bulunan o dnemin olaanst yetkili murahhas Mehmed elebi'nin Fransa'ya eli olarak gnderilmesi kral naibi dk d'Orleans'n ihtiamn arttrmakta vasta olaca dncesiyle Fransz elisini memnun ettiyse de, Avrupa ilerine ve hristiyan devletlerin politikalarna n-fz etmek imkn vermesi bakmndan Vezirizam'n daha ok memnunluk duymasna vesile oluturdu. Bb- li, marki de Bon-nac'n tavsiyesine uyarak, mteakib yl, Bereseny tarafndan toplanan askerlerin savaacaklar yere nakledilmelerine msaade etti; fakat bu msaadenin Macaristan'a mnhasr kalmas artn kotu. ki yl nce Veziriazam Mehmed Paa'nn Rakoczy'nin tavsiyesiyle yazd mektuptan cesaret alan sert bir asker fakat tasarrufa riyetti ve politikadan anlayan Prusya kral I. Frederic - Guilla-ume, stanbul'a mirhiru Jrgofsky'yi gnderdi; fakat, bu adamn bir gven mektubuyla donatacak yerde, kendisine verdii at satn alma grevinde kolaylk gsterilmesini rica etmekle yetindi. Avusturya elisinin stanbul'da sekiz ay kalmas Osmanl hkmetine ikiyzbin ekye yakn bir paraya malolmutu 42; fakat, Osmanl elisinin

22
Sayfa

Talman'a gre Rus elisi Daschkoff 1 Temmuzda Vezirizam'n, 4 Temmuz 1720'de Sultan'n huzurlarna kabul edildi. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/259-262 42 Elinin Trkiye'de 280 gn sren ikmeti srasn-daki bakm ve geim masraflar, gnde 40,427 akaya ykseldi; buna evine yerleme ve evin tamiri iin harcanan 1,436 kuru dahil deil; bunlarn yeknu 95,227 kuru 36 aka tutmaktadr. Ayrca, lkesine dnmek iin izin istemek zere huzura kabulnde kendisine
41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

kalabalk miyyetiyle Viyana'da kald sre iindeki masraflar da mparatora yaklak ayn yekna ulamt; yni, son defa Sitvatorok anlamasna konulan ikiyzbin ek tutarndaki hediye verilmesi artndan elde edilen para Osmanl elisinin masraflarnn karlanmasna gitmiti. Osmanl elisinin kendisinden nceki elilere uygulanan terifat reddet mesine sebeb olan gururu mparatorun ikyetlerine sebeb olmu ve durumu stanbul'a kadar aksettirmiti. Osmanl brahim Pa-a'nn Viyana'ya gelii srf elilik alaynn ihtiam yznden leden akama kadar srm ve srf itiraz ve reddetmeleri yznden, saray mareali kendisini ikametghna yerletirmek grevine balamak iin binann merdivenlerinin alt basamama kadar inmek zorunda kalmt. mparatora takdimi ve huzura kabul ediliinde de yeni glkler knca, ancak kendisinden 1565'de mzalanan Vasvar bar anlamas ve 1700 ylnda imzalanan Karlofa anlamalarndan sonra gnderilen Osmanl elilerine uygulanan merasimin uygulanmasn kabul ettiini bildiren bir vesika alndktan sonra takdim ve huzura kabul trenlerinin tarihi tesbit edilmiti. Bu husus zme balannca kendisinden getirdii hediyelerin listesi ve mparatora hitaben sylemek istedii nutkun bir sureti istendi. mparatorun huzuruna kabul edilecei gn, eli brahim Paa beraberinde yalnz ktibi, svireliler avlusunun merdivenleri nne kadar araba ile geldi; orada, Sultan'n ve Ve zirizam'n itimd mektuplarn alarak arabasndan indi, elinin miyyeti atonun avlusunda, o devirde hl mevcud olan kalkar -iner kprnn nnde durdu. Taht taknn altnda, zerinde zengin bir spanyol tarz elbise, apkasnda elmasla kapl bir kokard bulunan ve yan tarafnda kabzasnda elmaslar parldayan bir kl tayan mparator, Osmanl elisini ayakta karlad. Sanda nazrlar ve zel danmanlar, solunda mparatorluun babakan vekili ve muhafz birliinin subaylar yer almlard. brahim Paa, ilki kabul salonuna girerken, ikincisi salonunun ortasnda, ncs tahtn nnde olmak zere, kere eilerek tahta
ihsan olarak 7,000 kuru verildi; eyalarn Edirne'den hududa kadar gtren 250 kz arabasnn kira bedeli 2,500 kurua maloldu; stanbul'dan hu-duda kadar ayn tama hizmeti gren 62 Sirem (Syrmie) arabasnn creti de 1,550 kuru tuttu; 48 kz arabasna 240 kuru dendi; 94 yk atna Kti kekmece'den snra kadar 2,350 kuru verildi; bu vesileyle saray ahrndan be dizi deve, sakalar iin drt yk at ve bir dizi katr alnd. Seyahat boyunca elilik heyetinin gnlk masraf 19,085 kuru tuttu; hayvanlar iin kuru ot bedeli olarak 575 kuru dendi. Elilik heyetinin Ntesa (Ni)'ya varnda Bb - li 25 hil'at datt; yedek atlarn srclerine 1,250 kuru dendi; atlar in 2,500 kuru harcand; adr kurucular, sakalar, me'ale tayclar gnde 312 ku-.ru aldlar; hasekilere, reisleriyle birlikte gnde 187 kuru verildi. Btn bu yeknlara snrdan stanbul'a kadar yaplan masraflar da eklenince yekn 185,520 kuruu bulmaktadr. Rid, III, f. 50.

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

yaklat. Babakan vekili, Osmanl elisinin nutkuna kral adna cevap verdi. Bu hususta, elilerin nutkuna Vezirizam'n cevap verdii gznnde tutularak Osmanl saray uslnn taklidine zellikle dikkat gsterilmiti. Bb- li tarafndan itimda lyk grlm yabanc devlet elileri itimdnmelerini tahtn yanna bizzat brakmak hakkna sahip olmayp Vezirizam'a vermek zorunda olduklar halde, eli brahim Paa, itimd mektuplarn tahtn yanna konulmu ve altn dokumal rts bulunan masann zerine kendi eliyle brakt, sonra geri geri ekilerek yerine dnd. Nutkunu syledikten sonra, ayn terifata uyarak hediyeler listesini masann zerine brakt ve mparatorun pelerinini pmek zere ilerledi. O zamana kadar olaanst yetkilerle Viyana'ya gnderilen Trk elileri mparatorun elbisesini ancak eteinden pmlerdi. brahim Pasa daha yukardan pmek msaadesi istedi; istei iki tulu Paa sfatiyle yerine getirildi; nk kendisine gre, daha nce gelen elilerin hibiri onun tad rtbeye sahip deillerdi. Listede belirtilen hediyeler kabul salonuna getirildi ve taht kaidesinin zerine sraland. Bu srada eli geri geri yryerek ekiliyordu 43. Eli brahim Paa'nn Yunan asll tercman kalpan karmak zorunda brakld; zaten bu da olduka tabi bir eydi; zira Yunanllar,. Eflakl ve Bodanllar, Ermeniler yalnz kiliseye girerken deil, hospodar ve papaslariyle konuurken apkalarn karrlar. Mhtediler huzura kabul edilmek erefinden mahrum braklmlard. brahim Paa tarafndan mparato-, ra sunulan Sultan'n mektubu evvelki mektublann hepsinde yer alan aalayc deyimlerin tamamen braklm olmasiyle dikkati ekiyordu ve Gerek yolun takibcisine selm! szleriyle sona eriyordu. Eski mektuplarda Bb- li mslman olmayan hkmdarlardan selm ve bahtiyarl kesinlikle esirgeyici grnyordu. Veziriazam brahim Paa'nn yksek ve serbestlik taraftan zeks, onu Osmanl saraynn erefiyle -alkal masraflardan kandrmyordu; mesel Avusturya elisinin geliinde veya hkmdarnn adn duyurmakta saraylar ve resm yaplar ykseltmekten, bu gibi imknlar kullanmaktan geri brakmyorsa, kendisi bu masraflar karlayabilecek salkl bir ekonomi vcuda getirmeyi de ihml etmedi. Bylece iftliklerin vergilerini arttrarak, bo kaytlara asker creti demek yolunu hazine lehine kapayarak ve

24
Sayfa

1819'ds ran elUi Mirza Abdulhasan grlmemi bir zorlama ile bu kaideyi inedi; kabul salonuna giriinde ilk selamdan sonra, saray tercman olan bu satrlarn yazan, kinci def eilmesi iin onu ko lundun efcmek zorunda kald; nihayet eri ekilerek huzurdan ayrl-maa erekfti srada, koluna irmi ojan shdarlan iddetle tti ve Ute mcWelt ederek
43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

savan ykt ehirlerin nfusu oaldka, artan ahs vergisi tahsil ederek idaresinin ilk ylnda yedimilyon kuruluk bir tasarruf salamak iini gerekletirdi 44. Sakz adasnn kadastro ii bitince, orada iml edilen ipek
1130 yl Cemziyrhirinden 1132 yl 4 Rebil'ahi -rine kadar 22 ay boyunca, bo kalan makamlar ve emekliler dolaysiyle Osmanl mparatorluu hazinesi gnde aka olarak u tasarruflar salad: 268.346 Sipahiler, silharlar, baltac ve hasodallardan, 14,232 Topular, top arabaclar ve cebecilerden, 62,387 mparatorluk zengi aalarndan, mteferrika ve divan avularndan, 1,829 Kaldrlan yllklar ve evvelce gmrk ve iftlerce denen, 10,450 Yekn 357,244 Hazinenin yllk tasarrufu 1,053,869 kuru 96 ake tutmaktadr ki, bu 2,528 kese 341 kuru 96 aka tutmakladr. Rid, III, f. 45. Ayrca hazinenin 8 Cemzi -yl'hir 1130'dan 1133 yl sonuna kadar ald, 74,140 1/2 Ayrca gelen mebl, 503,770 Yekn 577,910 1/2 Bu yekna Mekke ve Medine mukataalanndan yaplan tasarruflar ilve etmek gerekir, 4,000 1130 senesinden 1133 senesine kadar serbest braklan ahs vergisi ibralar, 369.691 1/2 mparatorluk mukataa idaresine ait mukataalar zerinden yaplan tasarruflar, 32,810 1/2 Maden idaresine ait muka-taalardan yaplan tasarruflar, 12,802 1/2 mparatorluk (has) muka-taas dolaysiyle yaplan tasarruflar, 22,072 1/2 Yeni ihdas edilen gelirler, 21,255 1/2 Yekn 462,632 i/2
44

stanbul mukataa idaresine ait mukataalar zerinden yaplan tasarruflar, Vergiler idaresine ait gelirler, Evvelce koyunlar zerinden alnan vergi geliri, Vergi menfaatine defterdarlk idaresi zerinde gerekletirilen tasarruflar, Rahipler idaresi masraflarndan yaplan tasarruf Bu drt yl zarfnda yaplan eitli tasarruflar, Yeni gelirler ad altnda mparatorluk hazinesine ilve edilen baz mebllar (yeni gelir adiyle), 52,504 1/2 14,703 359 100,071 359 23,358 1/2 100

Yekn 191,455 veya 2,736 kese, 27 1/2 (bir kese 60,000 yerine 50.000 aka tutmaktadr) Yenieriler dairesi kaytlarna gre, brahim, barn imzalanmasndan sonra, garnizonlarn (kale ve ehir muhafz birlikleri) cretleri zerinden u mik-dar tasarruf etti:

Sayfa

25

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

kemerlere krk, elli veya altm aka, daha dorusu deerine gre deien bir vergi getirdi; ayrca her para iin on aka tutarmda vergi koydu. Sakz fabrikalarnn bulunduu ve o srada nfus toplam binotuzalt kiiye varan yirmibir ky vergi defterlerine kaydedildi (19 Kasm 1727 -14 Muharrem 1132); fakat, stanbul'da kurulu Krd ve Trkmen sanayilerine son zamanlar konulmu olan vergiyi, halkn bu mal tedbir karsnda homurdanmasna bakarak kaldrd. Damad brahim Paa, saraynn aalarna ve ilimde sivrilmi kimselere kar dima byk kalbli ve cmerd davranmaktan geri kalmad, kendilerine iyilikseverliini gsterecek hemen hibir vesileyi ihml etmedi; saray ktphanesinde ilk defa okumaya bala tlan ehzadelere ve kendi kurduu okullarda kendileri iin ayn tren yaplan ocuklara msriflik denilecek derecede cmerd davrand. mparatorluk tarihisi Rid, Damad brahim Paa'nn ehzadeler 45 camii karsnda vakf 46 olarak yaptrd bir eme, bir medrese ve bir
(Aka olarak) 61,196,148 Svari kontrol dairesi kaytlarna gre 6 muntazam svari alaynn cretleri zerinden salanan tasarruf, 2,035,845 Piyade dairesi kaytlarna gre topularn, top arabaclarnn ve cebecilerin cretleri zerinden, 21,066,392 avularn, mteferrikalarn, zengi aalarnn ve tersane mstahdemlerinin cretleri zerinden, __ 261,451 stanbul muhafz birlii kt'alarnn ondrt aylklar zerinden, 302,795 1/2 Kalelerde bulundurulan birliklerin ayn ekilde cretleri zerinden, ' 401,861 1/2 Yekn 85,264,493 veya 1,409 kese, 165 kuru. Anadolu muhasebe divan kaytlarna gre, cretli askerler zerinde tasfiyeye gidilmesi ve emekliye ayrlanlar dolaysiyle devletin salad tasarruf mik-dar: 2,644,732 Aka Anadolu kaleleri byk dairesinde salanan tasarruf, 238,940 Kk dairede yaplan ta^ sarruflar, 251,322 Yekn 3,134,994 Genel muhasebat divanna bal Suriye Yenierileri ve dier cretlilerden yaplan tasarruflar 4,960 kuruu; Anadolu muhasebat divanna bal Yenieriler cretlerinden yaplan tasarruf 2*912 kuruu, yerli askerler cretlerinden yaplan tasarruflar 521,173 kuruu buldu. Bylece, Anadolu'da yaplan tasarruf 5,676 . kese 282 kurua ykseldi. Rid, III, s. 77. te eitli dairelerin ve idarelerin adlan : 1) Svari Mukabele Kalemi; 2) Piyade Mukabelesi Kalemi; 3) Kk ruznme; 4) Anadolu Mukabelesi; 5) Byk Kalaa Kalemi; 6) Kk Kalaa Kalemi; 7) Ba Muhasebesi Kalemi; 8) Anadolu Muhasebesi Kalemi; 9) Episkopos Kalemi; 10) Haremeyn Muhasebesi Kalemi; 11) Mevkuft Kalemi; 12) Cifiye Muhasebesi Kalemi; 13) Sipahi Kalemi; 14) Silhdar Kalemi; 15) Maden Mukataas; 16) Haslar Mukataas. Yirmiyedi vergi idaresini tamamlamak iin aadaki onbirini daha zikredeceiz: 1) Byk Ruznme (Genel Kaytlar Dairesi); 2) Kk Evkaf (Din Vakflar Kk Dairesi); 3) Saliane Mukataas (Memurlarn Bakm-laryla Alkal Daire); 4) stanbul Mukataas; 5) Bursa Mukataas; 6) Avlonya Mukataas; 7) Kefe Mukataas (yni stanbul, Bursa, Avlonya ve Kefe Vergiler Dairesi); 8) Ba Mukataa (Mukataalar Ba Dairesi) ; 9) Haremeyn Mukataas (Mekke ve Medine Mu-kataalar Dairesi); 10) Tarihi Kalemi (Resm Evrak Tarihleri Dairesi); 11) Kayd- Hayatla Alnan Gelirler Dairesi. 45 Hammer herhalde bir unutkanla derek ehzade Camiini byle anyor (.N.) 46 Raid, III, f. 51. Bu konudaki mektup Reisefendi Mehmed'in na'snda, No. 171, bulunmaktadr. eme, ktphane ve medrese'nin masraflar yle karlanmt: Koak ve Derevik (Debredik?) kylerinden (Ay dn sancanda Gzelhisar kaza merkezi) 13,550 aka; Dolina'dan 3,000, Makri'den 5,800, Mesre'den 10,000, Manastr vergilerinden 10.000, Manastr kaza merkezinden 3,000, Manastr Umarndan 3,000, Karl

Sayfa

26

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ktphanenin kitabelerini yazm olduu iin en cmerd bir lde mkfatlandrld. Daha sonra, mparatorluk tarihisi Raid, seksen admlk bir mesafeden nian ald bir frank duka altnn delen Sultan'n maharetini ven yirmlalt ift ms'ral bir kitabe yazd ve bunun karl bir kese altn oldu. Veziriazam brahim Paa, nl mutasavvf ve takva sahibi Nakibendler eyhi Mehmed Muid Efendi'nin 47 lmne ok zld; ztrab, Halifeler Gllerinin Bahesi 48 adl halifeler tarihinin yazan, Arabe tarafndan yazlan Timur Tarihi'nin 49 mtercimi Halvet eyhi Nazmizde Efendi'nin feci lmyle daha da artt. Nazmizde Efendi, criyesiyle birlikte, bir hamamc Arna-vut'un ve yardmcsnn kurban oldu (21 Mays 1720 - 13 Receb 1132); kaatler hemen yakaland ve asld. Ayn ceza, yirmibe korsanla Burunsuz lakbiyle tannan naml korsana da uyguland. Kendisinden maliyeye olan borcunu istemee gelen blkba Solak Ali'nin ba vuruldu. Van'da ehir sakinlerini pazar kapal tutmaya zorlam ve mezzinleri ezan okumak zere minarelere kmaktan alkoymu olan birka Yenieri, bu zorbalklarnn cezasn grmek zere cellda teslim edildiler. Ayn karklklar, valileri Osman Paa'dan memnun olmayan ehir halknn dkknlarn kapal tutmak suretiyle direnie getikleri Saraybosna'da da cereyan, etti, fakat, asl patrt, bu valinin kendisinden ikyet edilmeyen selefinin khyasn servetini syletmek maksadyle hapse attrnca koptu; Bb- Ali bu hdise zerinde bilgi almak iin bir mabeyinciyi (kapucuba) vak'a yerine gndermee karar verdii srada Saraybosna mollas ve dier kadlar divna yeni ikyetler ulatrnca, Bb- li Osman Paa'y Valona sancakbey-liine gnderdi; Valona Sancakbeyi Topal Osman Paa da onun yerine Saraybosna'ya atand (25 Mays -17 Receb). stanbul'da Kadasker Camii yaknnda kan yangn konu sunda, mparatorluk tarihisi Rid, bu yangnn sebeb olduu hasar bakmndan deil, sndrme ini idare etmek zere dama kan Khyabey, defterdar ve Yenieriaas'nn ken damn, en-kaziyle birlikte aa dmeleri, bununla beraber ok vahim ekilde yaralanmamalar bakmndan kayda deer olduunu sylyor: Defterdar ve Yenieriaas birka syrk ve bere ile kazay atlatyorlar, fakat Khyabey Mahmud Aa ztrap ektirici ekilde
H sancandan 4,070, Aydn'da Dragonun ve Ttrh limanlarndan 39,000 aka. 47 lm tarihi, Raid, III, f. 4, 26 Rebiul'hir 1122 (6 Mart 1720). 48 Gleni Hulefa. istanbul basks 1145 (1730). 49 Tarihi Timurgurgan, stanbul basks 1142 (1729).

Sayfa

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

yaralanyor. Mahmud Aa, Veziriazam brahim Paa'nn saray divn ktiplii dneminden itibaren onun kesedrlnda bulunmu, brahim Paa onu damadhna ksa srede lyk grm ve Veziriazam olur olmaz da Kahybey makamna, yni ileri nazrlna getirmiti. Bylece, btn devlet daresi, Sultan'n damad Vezirizamla Vezirizam'n damad Khyabey yni iki damad elinde birlemi oluyordu. Damad brahim Paa, bir ara, Sultan'n tevecchn giderek daha fazla kazanarak 50 kendi ikblini tehdid eder duruma gelen Bostancba Seyid Mehmed'i ikinci damad ola rak semesinden korku duydu. Veziriazam, bir sre bu yeni gzdeye kar lkayd bir tavr iinde grnmt, fakat iinden kskanlk nbetleri geirmekten geri kalmyordu. Bostancbann kardeinin Rumeli Beylerbeylii pyesiyle Sivas valiliine atanmasna nce farknda deilmi gibi davranmt, Bostancbann sadece onbe yandaki olunun amcasma verilen paye ile Amasya sancana atanmas karsnda da istifini bozmamt; fakat bu lkaytlk sadece grnten ibaretti ve bu tehlikeli rakibi uzaklatrma frsatn ustaca ele geirdi. Birgn Sultan, ins bitirilen bir bastarda (amiral gemisi)'nm denize indiriliinde hazr bulunmak zere tersaneye geldi. Veziriazam, Sultan'a, Bostancbann tulu Paa rtbesiyle saraydan karlmas zaman geldii imsnda bulundu. Vezirizam'n gzdesine kar duyduu kskan-, ln yakn bir zamanda ikyetlere dneceini anlayan Sultan, onu Sivas'a vali atamann ihtiyatl bir davran olaca hkmne vard. Bostancba Sivas'a hareket ettii srada, Vezirizam'n bir dier dman, Bb- Ali'de byk lde nfuz kazanm bulunan evvelki defterdar Mustafa Efendi, Sleyman mabedinin kalntlar zerine Moria tepesinde ina edilmi bulunan Mescid -i Aksa'nn kubbe tamirine nezret etmek zere Kuds'e hareket emrini ald. Ondan nce, Bb- Ali, ayn maksatla, be kese para vererek mabeyinci Osman' gndermiti; fakat, Veziriazam, tesirlerinden korktuu kiileri Sultan'dan uzaklatrmak istediinden, Mustafa Efendi'y, ilerin neticelendirilmesi bakmndan orada bulunmasnn doru olaca grld bahanesiyle bu vazifeyle grevlendirdi ve kendisine yola knda ayr bir yirmi keselik mebl verildi. 51

Sayfa

28
50 51

Emmo'nun 9 Mart 1722 tarihli raporu. Rid, III, f. 71. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/262-267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Evlenme Ve Snnet Dneri Avusturya elisinin stanbul'dan hareketinden be ay sonra, Osmanl mparatoru kznn ve kz yeenlerinden kisinin dnlerini ve oullarndan drdnn snnet trenlerini yaptrd: mparatorluk tarihisi Rid'in bu enliklerin tasvirine dokuz yaprak ayrd iin deil, Raid'in bu enliklerde grd terifat ve silse-i mertip zerine verdii yeni ve meraka deer teferruattan tr burada, bunlardan bahsedeceiz. Nianllar Kapdan- derya Sleyman Paa, nianc Mustafa Paa ve Kara Mustafa Paa'nm olu ve Rakka valisi Ali Paa idi; devletin bu ileri gelen makam sahibi Sultan Ahmed, tahttaki hkmdarn kzyla evlendiler; Sirke Osman Paa Sultan Um-metullah ve Negropont valisi Silhdar brahim Paa, Kprl Nu-mn Paa ile nianl iken Paa'nn vefat ile serbest kalan Aye Sultan'la hayatlarm birletirdiler; bunlarn her ikisi de Sultan kinci Mustafa'nn kzlaryd. Sultan, dnler ve enlikler mfettii olarak mparatorluk mutbakdan Halil'i seerek ona, oullarndan snnet olan drt ehzade iin drt ve dier krk olu iin hurma aalan ile ekerleme baheler yaplmas emrini verdi. Snnet olan drt ahzdenin hurma aalan dierlerininkinden daha byk olacakt. ehzadelerin hurma aac bereketli bir beraberliin sembol idi; bunlarn ykseklii on aun tutuyordu ve be kata ayrlmt; uzunluklar alt, enlilikleri drt aun tutan baheleri .vard; bunlar Dou'nun mecaz dulunde evlenmenin hazla--nnn snnet dn gnnde katlanlacak baz aclarla elde edilebileceini ifde ediyorlard. Tersaneden saraya byk serenler ve yelkenler getirtildi ve bunlardan altnda hurma aac ekerlemelerinin hazrland dev csseli adrlarn kurulmasnda yarar-lanlfl; daha kk on adrda ekerleme baheleri vcuda getirecek olan marangozlar, srgcler, boyac mcellidler, ekerlemeciler yer almlard. Halil, on bin tahta tabak salamak emri ald. Avrupa yakasnda Ahmedcik arky kaza merkezlerinden ve Anadolu yakasnda Glecik, Yenice ve Tarakl, Glpazar'n iine alan Hdvendigr sanca kaza merkezlerinden yediyzbift dokuzyz tavuk; bindrtyzelli hindi, bin semiz pili, ikibin gvercin, bin rdek; Hz. Peygamberin doum gnlerinde verilmesi det olan ekerlemelerden yz tas, evlenme trenlerinin yaplaca yerin aydnlanmas in onbebin lamba, yarm ay seklinde ate bcei gibi yanp snen bin lamba, erbet sunmak zere onbin bardak sipari edildi. Birok

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

mfetti, alar, engi've kekleri, cambaz ve perendabazlan toplayp getirmek zere eitli eyletlere gnderildiler; yzyirmi sakaya mein elbiseler giydirilerek- trenler srasnda dzeni salamak zere polis grevi verildi. Mfeti Ha111, ayrca, masraflar Sultan tarafndan karlanarak ehzadelerle birlikte snnet edilecek bebin ocua giydirilecek yeni elbiseler almakla grevlendirildi. mparatorluun btn eyletlerinden ge len greiler, tiyatro oyuncular, ip cambazlar silhdar, topu paalarnn korumasma verildiler ve kasabba onlar misafir etti. Yenieri, topu ve silhdar mutbaklarndan ariyet kazanlar, tabaklar alnd; dier sofra levzmt iin de vakf idaresinden, byklerin konaklarndan yararlanld; nihayet mparatorluk mutbaknn btn takmlarndan faydalanld. Muhteem Sleyman dneminde, Sultan'n gzdesi Vezirizam'n hanedandan bir prensesle (sultan) evlenme treninin Muhteem Sleyman'n huzurunda yapldm ve bu tevecchden son derece gurur duyan Veziriazam Makbul brahim Paann Avusturya mparatoru V. Charles'a ve Macaristan kral Ferdinand'a yazd mektuplarda kendisinden zifaflar sahibi diye bahsettiini grmtk. nc Ahmed dneminde Damad brahim Paa, daha az byk olmayan bir saadeti yaad; zira ilk evliliinden olan olu Mehmed ehzadelerle birlikte snnet olmu ve ehzadeler gibi, erkeklik gc sembol olan ekerlemeden yaplm iki hurma aacyla bir bahe almt; yalnz olunun hurma aalan ve baheleri ehzade-lerinkilerin byklnn yans kadard. Sultan ve oullan, eski sarayda yapmlar tamamlanan hurma aalan ile ekerleme bahelerini grdkten sonra yeni saraya, oradan da Sultan'n otana gtrldler. Sultan'n ve Vezirizam'n otalar Okmeyda-n'nda kurulmutu. Buras tersane arkasndaki tepede muazzam bir meydand. Okmeydan'nda Khyabey (ileri nzn), defterdar, Yenieriaas, atl muhafz birlii Paalar, Sancak- erifle birlikte burada hazr bulundular ve saray ileri gelenleriyle devlet ileri gelenleri iin hazrlanacak dn trenleri adrlarnn kurulmasna nezret ettiler. nce Sirke Osman Paa ile Sultan'n yeeni Ummetullah Sultan'n treni icra eddi (15 Eyll 1720 - 12 Zilkade 1132). Bu eit trenlerde det olan ekilde sad nianlnn dn hediyelerini, tayarak dn alayn ynetti. Bu alayn banda, iek ve meyvelerle dolu sepetler tanyordu; sonra kk al'denkler, altn ve mcevher keseleri tanmaktayd; bunlarn hemen peinden zengin koumlar iinde atlar ve dier hediyeler geliyordu

30

Byk Osmanl Tarihi

52

Cilt 14

Joseph von Hammer

eyhlislm, nikhlananlarn dularni sultan hanm temsil eden Kzlaraas ve Sirke Osman Paa'y temsil eden khyasnn ahsnda tamamladktan sonra, Sultan adna karsnn cihazn (eyiz) Osman Paa'ya verdi; bu cihaz (eyiz) yirmibin duka altn idi. Bu trenden sonra, yeni evliler tarafndan birinci hadma 53, oda uana 54, selm55 ve terifat 56 mirlerine, Mirhur ve Telhisiye hil'atler giydirildi; buhurdanlklar sallan dktan, kendilerine kahve ve erbet ikram edildikten sonra uurlandlar. 57 Devlet Grevllerinin Derecelerini Tyin Eden Nizm Ve Bu Derecelere Gre Elbiseler Sirke Osman Paa dn ile ehzadelerin snnet treni arasna giren 4 gn aradan sonra balayan enlik faslasz onalt gn srd. Her gn halka mahsus oyunlar, gsteriler, ziyafet, klandrmalar ve maytab lemleri dzenlendi, her gn de masraflar Sultan .tarafndan denen ocuklar snnet edildi. ehzadeleri muhteem snnete hazrlamaya ayrlan drt gn boyunca, Okmeydan zerinde kuzularn kurban edildikleri mihrablar yaptrld; yal direk, ok atma msabakalar dzenlendi; Padiahn karargahnda bulunan ve sava zamanlarnda sulularn balarnn nnde vurulduu Adalet Kk'nn bir benzeri meydanda ykseltildi. Ayrca, yzelli ordu cerrah iin adrlarn kurulduu gibi, cambazlar, greiler, oyuncular iin de adrlar kuruldu. Sabah afaktan itibaren, trampetler, kudmler yeni enliklerin baladn bildirdiler; hemen birok adam gelip, meydan sprp sulayarak enliklere hazrladlar. Sultan, beraberinde ehzadeler, muhafzlar, solaklar, peykler, bostancba ve haseki peinde, enlik yerine gelmekten bir gn olsun geri kalmad. Sol tarafnda sim kumatan kapancalar giymi, balarnda Sultan Selim'in icad olan Selim
Bu hediyeler, koum takmlar son derece zengjn bir at, 2,000 duka altn, bir yzk, elmaslarla bezeli bir kemer, bilezikler, badan baa elmaslarla ssl bir ta; bir anak dolusu yakut, paha biilmez talarla rtl bir tl, erevesi mcevherlerle parldayan bir ayna, altn hamam nalnlar, inci ilemeli terlikler ve krklerden oluuyordu; kzlaragas uha astarl bir samur krk ald, sultan hannm baaga -sna bir samur krk verildi, dier hadmlara pantalon iin zengin uhalar ve dier giyim eyas iin pahal kumalar verildi, erbetler iirilip arlandlar, ekerleme ile dolu yirmi kase, iekler ve mey velerle dolu vazolar verildi. Rad, III, 54. 53 Baaa. 54 Bauhadar. 55 Sel&magas. 56 Terifat. 57 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/267-270
52

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

sarklar bulunan ehzadeleri; kallavi kavuklariyle vezirler ve urf denilen iri kavuklariyle ulemlar, mcevveze denilen kavuklariyle hocagnlar birka adm geride duruyorlard 58. Devlet hilkatleri de sark ve kavuklar gibi ince elenip sk dokunmu bir dzene balanmt; altm ve gm telle dokunmu, n ve arkas siyah samurla ssl kapanalar, fevkalde gnlerde Sultan, ehzadeler, Veziriazam, mesel damad vezirler tarafndan giyiliyordu. Divn efendilerinin devlet hil'atlerine erknkrk deniliyordu, bunlarn kol yenleri geni olanlara ferace ad veriliyordu; stkrk denilen hil'atler devlet ileri gelenlerine mahsustu. stkrk dier h'atlerden sahici kollarn zerine den yalanc kollariyle ayrlyordu; bunlar ancak el pme trenlerinde giyiliyordu. Zira, mevki bakmndan aa derecede bulunanlar Sul-tan'n veya bir vezirin iinde el bulunan kol yeninden pmek erefine eriemiyorlar, ancak yalanc kol yenini pebiliyorlard. Bu Osmanl sarayna ait bir terifat gelenei idi. Ayn ekilde hilkatlerin kumalarnn rengi de kaideye balanmt. Saylar bakmndan Tatarlarn kutsal saydklar 9 seilmiti, yleydi: Mavi, meneke, erguvan, koyu mavi, ak mavi, gk mavisi, koyu yeil, ak yeil, sarms yeil. Beyaz, eyhlislmn hil'atinin rengiydi; ak yeil vezirlerin; erguvan, mabeyincilerin ve celldlarn h'at rengiydi. Adalet cihaznn ilk alt ileri geleni, iki byk kad, emirlerin reisi, Mekke, Medine ve stanbul kadlar, Bb- li ilk alt ileri gelen grevlisi, defterdar, defter emini, Reisefendi ve nianc koyu mavi elbiseler giyiyorlard, byk ulemlarn ve hoca-gnlarm rengi meneke idi; mderrisler, hkmetin alt derecedeki grevlileri 59 ak mavi kumatan giyeceklerini yaptryorlard; timar ve zeamet avular, vezirlerin aalarna gk mavisi elbise giyme hakk tannyordu; zengi aalar, mparatorluk ma reali, miralem (Hz. Peygamberin Sancann taycs), genellikle in porselenlerini ereveleyen renkdeki 60 renge benzeyen koyu yeil elbiseler giyiyorlard; nihayet, mparatorluk tavlalarnda alan kimseler petrol yeili renginde elbise giyiyorlard. izmelere gelince, Bb- Ali subaylarnnkiler sar idi; birlik Paalar krmz ve ulemlar mavi izmeler giyiyorlard. Atlarn koum takmlar, h ve eyer rtleri de alelade gnler ve divn 61 gnleri
Grlyor ki, kallavi, urf ve mcevveze denilen kavuklar bunlar giyenlerin salarna uygun dmektedir; bunlarn ilk ikisi eski ranllarda da bulunmaktadr, o zaman bunlara (tiares) ve (kydaris) de nilmekteydi, sonuncu kavuk biimi ise Msr firavunlarnn ve ruhanilerinin giydiklerine benzemektedir. Mahruti biimdeki balklara gelince, bur'ar Osmanl mparatorluunda en aa dereceden saray mtak enleri a, odun yarc gibi giyerlerdi. 59 Gmrider mdr, kasaplar reisi. 60 MartAbn. 61 Divn vakti.
58

Sayfa

32

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

iin ayrca dzenlenmiti. Bylece, devlet ileri gelenleriyle Osmanl mparatorluu saray ileri gelenlerinin elbiseleri, Avrupa hkmdarlarnn ayn dzenlemeyi getirdikleri dnemden daha nceki zamanlarda nizma balanm bulunuyordu. Rusya sivil ve asker hizmetleri smflara ayrarak her greve karlk olan dereceyi tyin etmise de, Osmanl mparatorluunun Kanun Sultan Sleyman dneminden beri birinci, ikinci, nc derecedeki Bb- li memurlarnn ve ulemlarn karlkl durumlarn belirlemi bulunuyordu. Bylece, Vezret-i-izm makam eyhlis-lm'nkine tekabl ediyordu; ilk alt adl ileri gelenin karl Bb- li'nin ilk alt memurunkine eitti; byk mollalar hoca-gnn durumuna, mderris ve eyhlerin durumu Vezirizamk memurlarnn ikinci derecede olanlarnkine uygundu, birlik aalarnn durumu zengi aalarnnkine eitti ve devlet efendilerinin saray efendileri karsndaki durumlar da byleydi. 62 Halk Bayramlar Ve Dn Alaylar ehzadelerin snnet enliinin ilk gn vezirler Sultan'n elini pmek iin huzura alndktan sonra, her kubbe vezirinin ve her valinin zel masasnn bulunduu ziyafete davet edildiler. Hepsi de hediyelerini ba telhisi aracl ile Kzlaraasna gnderdiler, Veziriazam'n maiyyeti cirid oyunundaki maharetini gsterdi; meydanda kurulan bir kke gtrlen Sultan'n ziyaretileri, orada oynayan otomatlar grdler, insan bal yapma bir mitolojik mahluk bilhassa jimnastik yapmakdaki ustal ile dikkatleri zerinde toplad. Ertesi gn (19 Eyll-16 Zilka'de) Msrl oyuncular kllar, ieler ve daireler oyunlarn oynadlar. Ayn gn, eyhlislm, byk ulemlarn banda, Sultan'n huzurunda Kur'n'n bir yetinin tefsiri zerinde mnazarada bulunmak erefine erdi. Snnet edilecek olan ocuklar, enlik mfettiinin idaresinde, Sultan'n gidip yer ald Adalet Kk'nn nnden getiler. Tersane iileri ve topular, birinciler birok kalyonu tekerlekler zerinde yrterek, ikinciler tahtadan yaplm bir kaleyi nlerinde hareket ettirerek ve Sultan'a selmlar vererek bir kk geit resmi gsterisinde bulundular. Byk ulemlar kadasker-lerle birlikte zel masalara oturmulard; kendilerine sakalar ve saray silhdarlan hizmet etti. Daha sonra ikinci derecedeki ulemlara da yemek verildi. Ertesi gn (20 Eyll -17 Zilka'de) Cuma namazndan sonra, oyuncular, develer, baklar
62

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/270-272

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

34

denilen oyunlar oynadlar. Ulemlar, Vezirizam'in asker adrnn (oba) yaknnda kurulan kere (dinlenme adr) denilen adrlarnda kabul edildiler, kendilerine ikramda bulunuldu. Veziriazam, Sultanin Tren adn'nn (Ota) hemen yaknnda kalyordu. 21 Eyll gn Arap ip cambazlar ve perendebazlar inanlmaz kuvvet ve mahretleriyle halk hayretler iinde braktlar. eyhler ve mparatorluk camilerinin vaizleri, Sultan'n ve Veziriazamdn ellerini ptkten sonra, muhteem ikramlarla arlandlar. Ertesi gn, Msr'l esrarkelerin sramalar nc Ahmed'i ok elendirdi; Sultan bunlara para attrd. Terbiye edilmi maymu nlarn, ay ve ylanlarn oyunlar Sultan'n dikkatini ekti. Birinin ad Bahvan -Kulu, tekininki Edirne-Kulu olan iki topluluk birbirleriyle yz hareketleri (mimik) yarmas yaptlar. O gn payitaht camileri vaiz ve imamlar Vezirizam'm misafiriydiler. Akam, enlikler boyunca kalaca yer olarak setii Tersane sarayna dnen Sultan, ertesi gn meslek topluluklarnn alay hlinde gemelerini kararlatrd. Bu meslek topluluklarnn- reisleri ve emeklileri hediyelerini Pikeaas ve saray kapucular aracl le sundular; bu i bitince, Veziriazam'n adrlarnda tertiplenen bir ziyafete anldlar. Damad brahim Paa, ayn gn, alt svari alaynn Paalarn, levazmclarn ve avularm zel masalarla tertipledii bir ziyafette arlad. 24 Eyll'de Yenierilere, ikiyz halanm, yz kzarm koyun ve drtyz tabak pilavla yemek ziyafeti ekildi. Verilen bir igretle askerler yiyeceklerin zerine atldlar. Koyunlarn boynuzlar aracna gizlenen ok sayda g vercin, hazr bulunanlarn alklan abasnda uuruldu. Demirciler Sultan'n nnden demirden dkme, azndan alevler karan bir ejderha; topular ise, bir fil tarafndan savunulan tahtadan yapma bir kale; nihayet tersane icileri, yelkenleri alm ve direine bayrak ekilmi bir kalyon geirdiler. Tren avular her taraftan fiekler atarlarken 63 Yenieri kurmay heyeti Veziriazam Damad brahim Paa ile birlikte ziyafete akonuldu. Ertesi gn, baka sekiz meslek topluluu Sultan'm nnden getiler; kse hokkabazlar, pehlivanlar ve iki oyuncu topluluu oyunlariyle hazr bulunanlarn tecessslerini doyurdular. mparatorluk mera-ali ve byk mabeyinci (Kapucuba), mabeyinciler (kapucu-lar), avu ve saray krkleriyle birlikte yemek yediler; Veziriazam onlara bir lutufta bulunarak devlet kavuklarm (mcevve-ze) kararak gnlk kavuklarn giymek izni

63

Pskrme fiek.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

vermiti. Ertesi gn, greiler, sopa hokkabazlar 64 ve tiyatro oyuncular hnerlerini gsterdiler. Ayn gn, Veziriazam brahim Paa, bostanc subaylarna, hasekiye, odabana, sofa ve kayklar muhafzlarna, saray zaarlar bakclarna, ba yardmcya ve ahr haznedarna, arpa ktibine ve seyislere 65, atlan timar etmede kullanlanlarn ustalarna, atlarn saman yatak muhafzlarnn byne ve kne, mekkre subayna ve Sultan'n btn silahorlarna 66 yemek ikram etti. Ancak 27 Eylul'de divn efendilerinin, Beisefendi'nin, devlet mstearlarnn, beylikinin, VezirizanVn sr ktibinin, eitli daireler bakanlarnn, hazne mfettileri ve khyalarnn sralar geldi. Avrupa devletleri elileri mteakib yedi gn esnasndaki enliklerde hazr bulundular. Sultan adna ilk davetin sahibi topu, tfeki, katar askerleri, kadrga beyleri ve avulariyle Paalar ve subaylariyle birlikte Fransz elisi oldu. 29 Eyll'e rastlayan ertesi gn, ngiltere ve Hollanda elileri stanbul limannn kar kys (Galata, Kasmpaa, Hasky) sakinleri ile, imam, dervi ve eyhlerle enlik yerine geldiler; Venedik balyozu (elisi), stanbul'daki Avusturya elisi, beylerbeyleri, grevdeki ve emekli hocagnla birlikte davet edildiler; nihayet Raguza elisi davetnamesini ald; ayn gn payitahtn drt byk semtinin, skdar, Galata, Eyb, Kasmpaa sakinlerine bebin tabak pilav sunuldu 67. enliin onbeinci ve sonuncu gn, Sultan din vakflar ve hanm sultanlarn emlklerinin idrecilerine iltifatlarda bulundu; bu ayn gn, sarayda hizmet eden yirmiiki odal Yenieriye para datld 68 ve enlii dare eden subaylara, alkanlklarnn mkfat olarak kaftanlar giydirildi. Ertesi gn, 3 Ekim'de, Sultan ehzadelerle birlikte Tersane sarayndan ayrlarak, avluda doktorlar ve du iin adrlar kurulmu bulunan saraya dnd; zira, masraf Sultan tarafndan denen bir halk ocuunun snnet. edildii enlikler, ehzadelerin snnet enlii in bir balangtan ibaretti. Halk in yaplan enliklerden sekiz gn sonra, dn iin yaptrlan hurma aac btn ehirde dolatrld. Bu mnasebetle btn saray ve devlet memurlar bayram niformalarn giydiler; svari paalar balarna Sultan Selim'in icad olan Selimi kavuklarn giymiler, zerlerine ceketlerini
Gzgiran ve matrak. Sarrac (palefrenier kelimesini ou zaman seyis kelimesiyle karlayabileceimiz ekilde veren Hammer burada sara demektedir. . N.) 66 Silahor, tam karl silah temizleyici. 67 Semt adlarnn tekrarlanmas tanuuniyle Hammer'e ait. (.N.) 68 orbacba (albay) on kuru alyordu, ktip bir duka, mumcu, kapu -u, odaba (yzba) birer duka, vekilhar, bayrakdar solota, a 2 solota ve dk dereceliler bir solota.
64 65

Sayfa

35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

36

(nimten) almlar, izmelerinin zerindeki bol kadife pantolonlar ve erkesvar boyun fularlar ile dikkati ekiyorlard. Atlarn h ve koum takmlar divn tarzyd; Veziriazam altn parltlar iindeki kallavisini giymiti ve zerinde bir kapanica bulunuyordu; sa tarafnda ser kuren bulunuyordu ve sarnn zerinde beyaz bir tu vard; sol tarafnda sar bal ile bostanclar odabas yer almt, nnde uaklar (satir) yryordu. Hurma aac o kadar b-ykd ki, birok yerde, geirilebilecei yolu salamak iin evlerin yklmas 69 gerekti; alayn getii yol zerinde, topu, tfeki ve topeker Paalar birliklerinin bamda yer almlard. Alayn nnde musiki letleri gayda ve fltten oluan musiki takm yryordu. Onlarn hemen arkasndan asasba ve suba, ardnda kurmay heyeti, avularla Yenieriaas, mderrisler, sultan hanmlarn emlklerinin darecileri, divn efendileri, hazne dairesi bakanlar, cerrahlar efi ve kavuklar kafes eklindeki yz-elli cerrahn nnde ki byk-cerrah, herbiri bir kk hurma aac tayan krk Yenieri geliyordu. Onlar takibeden ki byk hurma aacnn nnde, yanyana dnler mfettii, aa ve hur ma aalarnn yapcs yanyana yryor, onlar bir gaydaclar topluluu le alayn gemesini engelleyecek te beriyi ykmakla grevli marangozlar zliyordu. Bunlarn arkasnda altn yaldzl tllerle rtl ekerlemeden yaplma drt bahe gtrlmekteydi ve krk tersane iisinin herbri, iinde ekerden yapma iekler, meyveler, aalar, kular ve hayvanlar bulunan kseler tayorlard. Re-isefendi, emekliler, pyeluler ve hizmettekiler eklinde e ayrlm olarak ordu kadlar (kazaskerler) ye onlarn hemen arkasndan ordu hkimleri gibi e ayrlm olarak stanbul kadlar ge liyordu. Silahdrlar, satrlar ve saray baheleri halknn ortasnda ilerleyen Vezirizam' takibeden kubbe vezirleri ve valilere de ayn ayrm uygulanmt. Bunlarn ardnda Byk-mirhr ve bos-tancba ilerliyor, pelerinden zengin koumlar olan ve her biri balarnda stuvn balklar bulunan birer seyis tarafndan ye-dilen dokuz at geliyordu. Bunlarn hemen peinden Emirler reisi ilerliyor ve onu etraf muhafzlar tarafndan evrilmi, solunda haseki ve Mirhr bayardmcs yaya olarak, at zerinde ehzade Sleyman izliyor; onun ardndan alt cins at tarafndan ekilen yaldzl bir arabada ehzade Mustafa ve Mehmed ilerliyordu. Ken dilerine Sultan'n kl taycs le, arabann kapsndan dar uzanarak halka yeni
Bu geit resimlerini mverrih Raid'den alan Hammer evlerin yklmas konusunda dikkatsiz davranm olmal. nk, kk bir barakann keyfi, hatta mhim bir bina yaplaca zaman istimlak yoluyla yklmasnn bile uzun sren davalara yol at bilinmektedir. (.N.)
69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

baslm paralar saan Sultanodas bauha-dr refakat ediyordu. Arabann hemen arkasndan Kzlaraas, Kapuaas (kara ve akhadmlar aalan), i avlu ve saray mescidi aalan ilerliyorlard. Yry, birliklerinin nnde ilerleyen si-phi ve silahdr Faalaryle kapanyordu. Hurma aalan sarayn kapsndan smayacak kadar byk olduundan, onlar srlardan yukarya ekilmek suretiyle ieriye alndklar srada, kk hurma aalariyle ekerleme baheler sarayn mermer avlusu (mermerlik) nnde sergilendiler. eyhlislam ve ulem topluluu merkez kapsndan tekrar geldiler; Veziriazam ve divan efendileri arz odasna gitmek zere kapdan getikleri srada, Damad brahim Paa, ayan yere bastktan sonra, avularn alklan arasnda, Kzlaraas ile birlikte ehzade S-leymann attan inmesine yardm etti, sonra, iki vezirin yarduniyle gen Sultan'm iki kardeini arabadan kard. daireye giren ehzadeler ayak ptkten sonra hemen kubbealtna ekilen vezirlere atlar; ehzadelerin en genci olan sultan Bayezid de orada bulunuyordu; bu ehzade snnet olacakt. Veziriazam, alelade divn gnlerindeki gibi kapsnda vezirlerin durduu daireden kt. Damad brahim Paa onlara selm verdi. Selmaas hazr bulunanlar adna onun selmna karlk verdi. Vezirlerin yemeinden sonra, Hurma aalarm tayan tersane iileri, sun'i iekleri yapmakla grevlendirilen zenaatkrlara hediyelerini dattrdktan sonra kendilerini kabul eden Sultan tarafndan yerlerine gnderildiler. Veziriazam ve eyhlislm'n nlerinde ilerledikleri vezirler ve Paalar kabul salonuna girdiler. Veziriazam ve eyhlislmla vezirler oturma msaadesi aldlar; Reisefendi, defterdarlar, avuba ve Paalar kapnn giriinde ayakta duruyorlard. Beraberinde eyhlislm ve vezirler bulunan Veziriazam, Hz. Peygamberin hrkasnn bulunduu daireye girdi. Orada Sultan'a tazimlerini sunduktan sonra ilk salona dnd. Veziriazam hemen snnet odasna geen Sultan'a yalnz basma refakat etti. Burada bacerrah tarafndan maharetle snnet edilen yaa dierlerinden byk ehzade dinlenmekteydi, en kklerinin snnet ii bitirilmi ve st anasna verilmiti. Damad brahim Faa kabul salonuna dndnde, Sultan'm yaknlarndan biri, altn bir tepsi iinde cerrahn snnet iindeki itiraz edilmez ustalnn delilleri olan et paralarm getirdi; bu almetleri nce Veziriazam, sonra eyhlislm ve vezirler altn paralariyle rttler. Hazr bulunanlarn hepsi geri ekildi; ordu kadlar ve dier st rtbeliler eref hil'atlerini giydikten sonra, resmi hizmetteki dereceleri srasna gre gelip tahtn nnde yer ptler. Vezirler, kabul salonu dnda, mabeyinciler tarafndan mermer avluya

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

konulan sedirlerde dinlendikleri srada, bu enlikte ortaya km olan snnet mfettii, mutbak miri, terifat ve shdar levazmclar gibi kk dereceli memurlara kaftanlar giydirildi. Bu trenin sonunda vezirler saraydan aynldlar. Veziriazam, Sultan tarafndan gnderilen koum takmlan altn ve mineli, yz kese gm deer biilmi olan ata bindi. Vezirizam'n olunun snnet merasimi vesilesiyle, drt ehzade ona koum takmlan sn derece ihtiaml atlar hediye ettiler. Bylece, brahim misaline gre btn mslmanlara emredilmi olan muhteem snnet art sona ermi bulundu. Fakat, Sultan'u bu merasimde bulunabilmeleri iin Venedik dounu ve Avusturya kraln ahsen stanbul'a davet edebilecei zaman gemiti. 70 Anadolu, Msr Ve Krm'la Alkal Asayi Tedbirleri Bu enlik vesilesiyle Sultan'm stanbul'da fazla sayda beylerbeyi bulunduunun farkna vardna inanabllir: Zira, ksa bir zaman sonra yaynlanan bir emirname bu grev sahiplerini, ister yalnz pyel veya faal olsun, stanbul'dan ayrlmak zorunda brakt. Bunlarn payitahtta bulunmalar, mevki elde etmek iin srekli entrika peftide kotuklarndan, ehrin manev havasn kokuturuyordu. Bu tedbiri daha mhim baka tedbirler de takibet-ti. Temevar muhasaras srasnda defterdar Mehmed tarafndan fevkaldeden grevlendirilen, fakat muhasara altnda bulunan kaleye gidecek yerde Belgrad'a ekilmi bulunan gnlllerin cretleri maliyeyi uzun zamandan beri dayanlmaz bir yk altnda brakmt. Yeni bir ayaklanmaya yol aaca korkusuyla bu bin sipahi ve silhdarn listelerini birden karp atmak cesareti gsterilemediinden, denmesi gereken onbe aka on akaya ndirildi. Kk Asya'da levendlerin btn birlikleri terhis edildiinden ve bir mekanszlar kalabalnn da bunlara katlmaslyle alabildiine artan ekyalk olaylar yznden yol gvenlii diye bir ey kalmamt. Bu karkla bir re bulmak maksadiyle Veziriazam bir emirname yaynlad; bu emirnameye gre, btn sancakbeyle -ri kendi kaza dairelerine bal yerlerde alman her eyi ade etmekle mkellef tutulmulard. stanbul'da hrszlk olaylar dehet verici bir nisbette artmt; ehrin civan iin de ayn durum bahis konusuydu. Hrszlara kar sert tedbirler alnd ve bunlardan Hasky'de kap krlarak yaplan hrszlkla
70

Sayfa

38

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/272-277

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Msr Tarihi, yazan: Yusufoglu, s. 278; paray sekiz aka, yaldzl dukay 107 para, duka riali 60 para, arslanl eky 45 para olarak tesbit etti.
71

Sayfa

39

alkal bulunduuna kanaat getirilenler, sularnn cezasn idam sehpasnda grdler. Son Vezirizam'n idaresi dneminde, Bb- li, reayann krsal blgeden, kylerden ayrlp payitahta yerlemesini yasaklayan bir ferman yaynlamt; fakat bu kanun hibir zaman tam olarak uygulanmamt. Damad brahim Paa bu kanunun uygulanmasna o kadar dikkat ve tin gsterdi ki, reayann payitahtta rahata yaamak zere topraklarn brakmalarna engel olunduunu biliyordu. Bu engel olma, vergi rakamnn ^ven altnda bulunmasn salyordu. Veziriazam, ayrca, Suriye snrnda korku ve endielere sebeb olan ekyaln kayna durumundaki Mavali ve Abbasi airetlerini de sindirecek tedbirler ald. Bu mnasebetle, bu airetlere kar Badad valisini, ellerindeki kuvvetlerle enri-zor, Rakka, Musul, Karaman, Haleb beylerbeylerini harekete geirdi. Msr'da nfuzu ok byk olan defterdar Kaytbey ve brahim Sehehneb'n Idmiyle sonu alnd sanlan kargaalklar bu eyaletin yakasn bir trl brakmak bilmiyordu: Zira, Kahirelile-rin desteinden kuvvet bulan hac emri smail Bey, vali zmirli Ali Paa'v keyfince idarede istedii gibi kullanyordu. darede gsterdii bu zaaf onu da su orta saydrd ve .paray dzenlemede gsterdii 71 beceriklilik kendisini kurtaramad gibi, zahire fiyatlarna kazandrd istikrar da Yusuf Kk'ne kapatlarak celld elinde hayatn kaybetmesini nleyemedi. Yerine eski Haleb valisi Receb Paa atand ve Kahire kadlna da en son Kuds kadl grevini yrten Mustafa Efendi getirildi. Bb- li bu iki grevliye ahenkli almalar ve Kaytbey'den kurtulmak in evvelce Abdi Paa ile kad Feyzullah Efendi'nin dikkatini rnek almalar tavsiyesinde bulundu. Gerekten, iki yeni idareci arasnda bulunduuna inanlan iyi mnasebet Kahirdiler zerinde ylesine kurtarc bir korku oluturdu ki, Receb Paa bundan yararlanarak onlarn gzleri nnde, avular khyasn, smail'i ldrtt. Fakat, bu idam, Mekke'den dnen hac emrini korunma tedbirleri almaktan baka bir eye yaramad. Gizlice kervan terketti ve orada artk aranmayacan umduu Kahire'ye kat. Receb Paa bu ehir sakinleriyle beraber olacak ve onlardan hac emri taraftarl lekesini uzaklatrmaya alacak yerde, onlar silerle bir tutarak, iftiralarla rahatsz ederek kendisine kstrd. Ak l ve siyasete tamamiyle ters den bu davran sonunda, smail Bey ksa srede ortaya

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

kp halk iinde dolaabildi; taraftar topluluunun yardmiyle valiyi azletti ve Sultan'a halk adna bir stirham-nme yazmaya kad Mustafa Efendi'yi zorlad; bylece Bb- U' nin kendisini affetmesini salam olacakt. Her biri Kahire ordusu kolordusuna bal yedi kdemli asker bu istirhmnmeyi alarak stanbul'a hareket ettiler. Orada heyeti byk hayretler inde brakan bir nezketle karlandlar ve peinden de smail Bey'i affeden bir fermanla karlatlar. Ayrca, Bbri li Receb Paa' ya kar zor kullanma davrann tasvib eder grnd; zira, yerine Kandiye kalesi kumandan vezir Mehmed Paa'y atamas bu ekilde izah edilebilirdi. Damad brahim Paa'nn Mekke erifi Yahya'ya kar siyaseti de daha az yumuak grnmedi. Yahya* nn mr boyu makamnda kalmas Bb - li tarafndan daha yeni tasdik edildii halde, hasisliinden bizar kalan Mekke halknn onun yerine erif olarak getirdikleri Mubrek'in bu ma kamda geici mahiyette kalmasn brahim Paa tasdik etti. Makamnda kalamayacan anlayan erif Yahya, genellikle Cidde valisine ait bulunan eyhul-harem makamn kendisine alkoyarak, yerine olunu brakt. Fakat, ksa bir sre sonra, olu ile birlikte kovuldu ve-halk Mekke eriflii makamna erif Saad'n olu erif Abdullah' getirdi. Bu defa, Abdullah, tayininin Bb- li tarafndan tasdik edilmesi artiyle kabul etti. Makamna kendisini kesinlikle yerletiren (inha eden) bert beklerken idare ilerini yrtmeyi erif Mubrek'e brakt, o da bir yol boyunca bu grevi yrtt. Yahya, Sultan'n gsterecei tevecchle evvelki grevlerinin kendisine geri verilecei midiyle, btn ailesiyle birlikte stanbul'a gitti. nc Ahmed onu son derece iyi karlad ve kendisine ikibinbeyz kuru yllk tahsisat verdirdi, olu Berekt, iki kardei ve kahyas iin ayr bir tahsisat emretti, fakat makam konusundaki talebi red karl grd. Mekke meseleleriyle ok yakndan alkalanan Veziriazam brahim Paa, bu ehrin kutsal madam krss iin bir rt hediye etti; bu rt Hz. Muhammed'in doum gnlerinde krsye yaylacakt. Veziriazam, Mekke dnnde kumandan olduu hac kervan Aala mevkiinde birka Arab aireti tarafndan durdurulan ve onlarla savaaca yerde, kafiledeki haclardan elde edilen soygun parasndan ikiyz kese alan hac-emri Osman Faa'y azletti ve yerine eski Veziriazam Kara Mustafa Paa'nn olu Ali Paa, kendisine ayrca hayat boyu ti-mar (malikne) verilerek, getirildi. Damad brahim Paa, Ali Pa-a'ya, zellikle Medine'de asayii salamas tavsiyesinde bulundu. Bu ehirde kutsal mescit eyhinin khyasna, hadmlarndan drt veya beine kar fke duyan Arab Beni -Harb aireti

Sayfa

40

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

72

Matafi kudsiyn ve mesaai sercnei Reruban olan ravzai kuldaiyan Raid, iw.

Sayfa

41

halk onlar kendilerine teslim etmee ve hapise atmaa zorlamlar ve peinden ehri yamalayarak, mparatorluk tarihisinin belirttii ekilde, Hz. Peygamberin mezarnn bulunduu mescidi tfek ateine tutmulard 72 . Damad brahim Paa'mn bar siyaseti gerek bir zaafa dnmekte gecikmedi; bir sre sonra artk hkim zevki olan enlikler ve inatlardan baka bir ey dnemez oldu; bunlarn tatmini birinci derecede nem kazand. Zaten, Sultan da Veziriazam' inin bu hkim zevklerini kendisiyle paylayordu. Khyabey (ileri nazr) grevini yrten Mehmed Aa, VezirizamUa yaknlndan ald kuvvetle uur tanmayan bir iktidarn tadn karyordu. Baltac Mehmed Faa'nn Ortaky'de ok kk bir mode-lini in ettirmi olduu caminin yerine yeni bir cami in ettirdi. Boazii kylarnda bulunan bu byk kyde oturanlar byk ksmiyle Yahudi ve Rumlardan oluuyordu ve burada bir caminin yer almas, tarihi Rd'in dedii gibi: Buradaki evlerin arasnda bir cami, bir hristiyan elindeki ahadet parman temsil ediyordu. brahim Paa, Asya kylan yaknnda hibir yerle irtibat bulunmayan bir kaya zerinde yangnn yokettii ahb bir kule yerine tadan bir kule yaptrd. Trkler bu kuleye, onlara birinci Cid'in valyevr ak macerasna iyice bal bir hikyeyi hatrlatt iin Kzkulesi diyorlard. brahim Paa, byk -masraflarla eski ve yeni Yenieri klalar arasndaki Kasaplar meydanna alan bir kap ve ki tarafna Yenierilerin giyim ihtiyalarn karlamak zere geni maazalar yaptrd. Bunlarn arasnda bir Aa odasiyle bir de eme yer alyordu. Alibeyky' yaknnda Tatlsu vadisinin stnde gr yelikli aalarla kapl bir tepe, bir sreden beri Sultan'n gezintilerinin nihayet bulduu yer ol mutu. Damad brahim Paa bu yeri Sultan'n daha fazla houna gid ecek bir grntye kavuturmak maksadiyle, yalandaki kaynaklardan su getirterek byk mermer havuzda toplad ve aalarn altmda yine mermerden oturma yerleri yaptrd. Bu aalkl yere tarihi Rid'in teklifi zerine Husrevbad ad verildi. Veziriazam, Kthane'de, yni kt deirmeni yannda, (Trkler buraya Tatlsu Vadisi diyorlard) muhteem uslbda bir inaata da giriti; zira en azndan Versaille saraynn havuzlan ve fskiyelerinin azametini unutturmak iddiasndyd. Kanun Sultan Sleyman'n bizzat dikmi olduu byk zeytin aalar altmda yaptrd ve Boazii'nin Asya kylarn ssleyen Kuleli bahesi

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

yklm olduundan bu olay, ayn zamanda Veziriazam Damad brahim Paa'ya Kthane'de yeni bir saray yaptrmasna ve yklan sarayn malzemesinden yararlaninasina vesile oldu. Kulebahesi saray ykntsndan kanaln tabann demek zere mermerler getirtildi. Sekiz yz aun uzunluundaki bu kanal, dz bir hat hlinde, sulan Sultan'n saraynn pencereleri altna getiriyordu. Fakat, bu kanal, Versaille saraynn takd edilmek istenen hrikalarndan uzak, suyunun daha hzl ve dz akmas ve mermer merdivenlere mesafeden mesafeye akmas farkiy-le, sadece gzel Caserta kanaln andnyordu. Damad brahim Paa, tatl sularn ki kys zerinde sayfiye evleri, kkler yaptrd; bunlarn arasnda Sultan'n yazlk saray, byklyle olduu kadar gzelliiyle de seiliyordu. Bu sarayn mermer kaplama duvarlar Cydaris'in yumuak ve saf sularn parlaklktan yana ayordu. Boazii'nin kk taklidi olan bu yaplara Saadabad ad verildi ve bu almalarn tamamlanmas mnasebetiyle, III. Ah-med dneminde saylan pek ok olan ve kendisinin byk lde sevdii, Veziriazamnn da saylarnn mmkn olduunca oalmasna zel bir itin gsterdii enliklerden biri tertiplendi. Byk camilerin yanm ay biiminde mahiye denilen kandiller vas-tasiyle aydnlatlmas da Veziriazam brahim Paa'nn idaresi dneminde balad. Bu kandiller kubbe ve minarelerde gne nda da parldyorlard. Yine onun idaresi dneminde era ve lle enlikleri dzenlenmesi det hlini ald. Bu enlikler her ilkbaharda sarayn ve Boazii'nin flti kysndaki saraylardan birinin bahesinde tertipleniyor ve kutlanyordu. Bu enliklerde llelerin tarhlarn renkli kandillerle aydnlatmak gelenek hkmndeydi; yle ki, llelerin glgede kalan ksmlar kandillere yansyor ve kandiller gibi yand grnmn veriyor, kandiller de ikinci lle bahesi haline geliyordu. Bylece, antik ada Sais'de grlm olan klar ihtiam, yzyllar sonra, Nil kylarndan Boazii kylarna getirilmi bulunuyordu. Veziriazamlar tarafndan bir Sultan iin tertiplenmi lle ve era enliklerinin hibiri Damad brahim Paa'nm III. Ahmed'e Beikta saraynda sunduu anneleri sultanlarla birlikte ehzadelerinin, kzlarnn ve gzdelerinin hazr bulunduklar lle ve era enlii kadar parlak olmad. Bur enlikte Sultan, oullarndan drd, Sleyman, Mehmed, Mustafa ve Bayezid; kzlarndan yedisi, mmglsm, Hadice, tike, Aye, Saliha, Rabia ve Zeyneb; adlarn bildirdiimiz ve kk yasda len.drt ehzadenin anneleri olan hanm sultan; in. Ah -ined'in (birinci, ikinci, nc, drdnc, beinci eleri) be nikhl ei; dier sekiz sultan; sultan hanmlarn nedimeleri olan on-alt criye ve kendisinin on

Sayfa

42

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

nedimi hazr bulunuyorlard. Saray resm grevlileri arasnda Kzlaraas, kl tayc, Bauhadr, zengiaas, uhadrodabai, Baltaclar khyas, Kzlaraas ktibi, kahveciba, mparatorluk ahrlar yaveri grlyordu ve hepsi, sultan hari, altm kiiydiler. Hepsi de VezirizanVdan mcevher, al, zengin ve altn dokumal kumalardan oluan hediyeler aldlar. Sk tekrarlanan bu enlikler sayesinde byk bir iek sevgisi halkn hkim zevki haline geldi. O derecede ki, ksa zamanda Fransa ve Hollanda'daki saylar ok olan lle yetitiricilerin sevgisini ad 73. O srada Avrupa'da bu iein yetitirilmesi zerine retici pek ok eser yaynland; stanbul'da iekler Ustas (kfeci-ba) adiyle yeni bir meslek olutu. iekler ustas veya kfeci-bann yaldzl gller ve renk renk ieklerle ssl bertnda u kelimelerle sona eren yaz, bize doulularn iekli slbu hakkn da bir fikir verebilir: Btn iek yetitiriciler bu bert sahibini (hmilini) kendi bakanlar bilmelerini emrediyoruz; onun karsnda nerkis gibi badan baa gz, gl gibi badan baa kulak ke silmelidirler; zanbak gibi on dilli olmamaldrlar; mtevazi olmal, gl tomurcuu gibi azlar kapal olmal, istenmeden nce kokusunu yayan mor smbl gibi vaktinden nce konumamaldrlar; nihayet, meneke misli tevazu ile eilmeli ve dikbal olmamaldrlar 74 ehzadelere Verilen lk Ders enliklere kar son derece istekli olan Veziriazam, ziyafetler ve Kprl Fazl Mustafa Paa zamannda pek yaygn olan ve onun ehd olmasndan beri gzden den atl geit alaylarn yeniden moda haline getirdi. Gerekten de son Veziriazam, bu atl alaylar canlandn -may dnmt, fakat bunun byk masraflara yol aaca korkusu bu tasavvuru bir kenara braktrmt. Kurban bayramnn nc gn Yenieriaas, saraynda, Vezirzam'n erefine muhteem bir ziyafet verdi. Ziyafet masasndan ayrlarak aann sarayndan kan Veziriazam, Bb- li'ye, kendi emriyle aann saraynda toplanan kalabalk ve parlak bir suvri birliinin refkatnda dnd. Fakat, ihtimlariyle dikkatleri eken enlikler, ehzade
Bu moday lkesine I. Fennand'n elisi Hollandal Auger Busbek soktu. Lale kelimesi aka turban (sark) kelimesinin dejenere olmu bir mtakdr. 74 Bu berat, tarihi ismail zim'in kaleminden kmadr; Reis Mehmed'n na'snda No. 17O'de bulunmaktadr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/277-283
73

Sayfa

43

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Mehmed ile ehzade Mustafa'nn okumaya balamalar mnasebetiyle tertiblenenler oldu. Bu enlikler, saraydan uzak, deniz kenarnda bulunan ve nciler denilen kkte yapld (8 Ekim 1721 -16 Zilhicce 1133). Veziriazam, Kapdan- derya, eyhlislm, Rumeli Kadaskeri, defterdar ve Reisefendi iin adrlar kurulmutu. Birinci ve ikinci saray imamlar, Feyzullah ve Abdullah efendiler ehzadelerin muallimliklerine atandlar. Veziriazam Damad brahim Paa, btn alay ile birlikte saraya geldi; bastahaneye bitiik olan bahe kapsndan ieriye girdi; bu kap mparatorluk sarayna alyordu. Defterdar, Reisefendi, terifatba, imparatorluk tarihisi Raid, saray subaylarnn banda, her-biri onun iin kurulmu adnn nnde, ayakta duruyordu. Veziriazam, i-oda subaylarn selmlad, bunlar nciler kknn nnde duruyorlard. Selmna selmaas mukabelede bulundu. Se-lmaas, selama, her frsatta onu kabul edenin adna karlk veriyordu. Zira, Doulularn dncelerine gre, selm hakk yalnz stlere aitti, alt derecelerdekilerin byle bir haklan yoktu. Sultan, nciler kkne gelince, Kzlaraas Beir ve Damad brahim Paa, attan inmesine yardmda bulunmak zere ilerlediler. Koltuklarna girerek kendisini otana gtrdler. Sonra hemen, brahim Paa, eyhlislm, yemeklerini yemek zere adrlarna girdiler; yemeklerini aldktan sonra, miyyetlerine yemek veriliyordu. Masalarndan kalktktan sonra, alay, bahe kapsndan kp sarayn ikinci avlusuna girdi ve kabul salonuna gitti. Vezirler ve ulem byk kapnn dndaki mermer kanapelerde oturmulard. Bir eyrek saat gemi gememiti ki, kabul salonuna giden yolun getii Sadet kapsnn altnda Sultan'n byk olu ehzade Mehmed grnd. Gen ehzade bir kapanca giymiti ve banda, sangnda elmaslarla tutturulmu balklkuu tynden bir sorgu vard; hazinedar ve Kzlaraas kollarna girmilerdi; birbiri pegi sra, pmeleri iin elini vezirlere, ulemya ve nazr durumundaki devlet byklerine uzatt. Dier ehzadeler grndklerinde, avular onlar Yaa! sadlanyle karladlar; sonra, nciler kkne kadar onlara refakat ettiler. ehzadeler kke Veziriazam, eyhlislm, Kaptan- derya, emirler reisi, iki ordu Kadaskerleri, silhdr, defterdar, Reisefendi, avuba, kapu-cuba, imparatorluk tarihisi, teriftba, iki arzuhal dairesi reisleri, Ayasofya eyhi, medciba ile birlikte girdiler. Sultan, tahtnda yerini ald; ehzadeler, Veziriazam, eyhlislm, Kaptan- derya, emirler reisi, iki ordu Kadaskerleri ve Ayasofya eyhi, sanda ve solunda muhteem hallar zerine oturdular; dier btn hazr bulunanlar ayakta durdular. Veziriazam

Sayfa

44

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

brahim Paa* nn bir iareti zerine Ayasofya eyhi bir du okumaya balaynca, Veziriazam yerinden kalkp ehzadelerin byn kucama ald ve eyhlislm'n karsndaki halnn zerine brakt; sonra silahdar onlarn ikisinin arasna zerinde erguvan rengi bir rt bulunan rahleyi yerletirdi. eyhlislm alfabenin ilk be har-, fini ona retmee balad. ehzade, Seyhlislm'dan sonra retilen ekilde tekrarlaynca, III. Ahmed, ehzadeye eyhlislm' in elini pmesini iaret etti. Fakat, eyhlislm mni olarak ehzadeyi omuzundan pt. Ayn terifat dier iki ehzade iin de yerine getirildi. ehzadeler ekilince, kendilerine oturma izni verilmi olan byk makam sahiplerine eref h'atleri giydirildi; grev dereceleri oturmalar iin msait olmayan ve ayakta duran saray subaylar e mensuplar kaftanlarla mkfatlandrldlar. Bu terifat sona erince iki kk ehzade, kymetli bir torba konmu bir Kur'an'la zengin koumlu bir at cmerd babalarnn ihsan olarak aldlar. 75 Mendil, Halva Ve Halvet nc Ahmed evlenme trenleri, lle enlikleri, Peygamberin doumu, Hrka-i erif ziyaretleri, iki bayram merasimi gibi meguliyetlerin dnda kalan zamann, almalar devlet ilerinin ykn zerinden alan Vezirizam' ziyaret, hazne dairesini veya tersaneyi tefti etmekle geiriyordu. Sultan'n kendi diresinde geirdii ou akamlarda Veziriazam ona nefis ekerlemeler sunmay det edinmiti; bu akamlara halva 76 deniliyordu ve bu akamlan halvet enliklerinden ve harem kadnlarnn gezintilerinden ayrmak gerekir, yni birbirine kartrlmamal dr. Bu gezintiler srasnda halvet ilan edilmesi detti 77. Bu, haremde sszlk demekti. Harem kadnlar gezintiye giderken, erkekler Sultan'n kadn ve cariyelerinin getikleri yollardan uzak tutuluyorlard. Aksi takdirde, lm cezas deilse de, hadm aalarndan sopa veya kl darbesi hazrd 78. nc Ahmed, yeni yaplan bir sava gemisinin denize indirilmesinde tersanede bulunmay hibir zaman ihml etmedi. O dnemde stanbul
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/283-285 Halvai ebane veya Sohbeti Halva. 77 Evvelki cmlede grld gibi. Hammer helva sohbetini bildii halde akamla helvay kartrmas gibi halvet'i de harem kadnlarnn gezmeye gitmeleri ve haremin boalmas ile kartrmaktadr. (. N.) 78 1709 ilkbaharnda Sultan, haremine halvet verdi. Bu, Sultan'n hare -mindeki kadnlara bahelerde dolamak ve elenmek msaadesi vermek demektir. Saray kadnlarn halkn gznjden uzak tutmak maksadiyle gerekli tedbirler alnrd. Buna halvet denirdi. La Motraye, I, Ch. XIX. s. 407.
75 76

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

tersanelerinde yaplan ve donanma emrine verilen gverteli gemi fazlasiyle dikkatini ekti. Hazneyi ziyaretlerine gelince, bunlarn Damad brahim Paa'nn bilgili ekonomi siyasetiyle toplanan altn ve gm ynlariyle gzlerine ziyafet ekmekten baka bir makad yoktu. Evvelce altyzbin duka olan yllk Msr eyleti vergisi Memluk beylerinin defterdar makamn ellerine geirip gerek bir Firavun hayat srmelerinden beri fazlasiyle azalm olduu halde, devlet hazneleri dolup tayordu. Msr'daki bu durum, o srada Msr valiliinde bulunan eski Veziriazam Mehmed Paa* nn bir katlimdan yararlanarak bunlardan kurtulmasna ve bylece bu zengin eyletin vergi tahsilini yeniden dzenlemesine kadar devam etti. Bir kaatilin elinden ilk cezasn eken zengin smail Bey oldu, Kahire'de kurduu hkimiyet bylece sona erdi ve taraftarlar da birer birer ayn kibete uradlar (18 Kasm 1723 - 19 Safer 1136). 79 Saray Tabibinin Olu, A Paa Damad ibrahim Paa'nn idaresi zamannda grlen idam cezalar seyrek olduklar gibi adaletlidirler. Kapucu Osman aann idam da bunlardan biridir. Yz kese aka ile inaat kerestesi almaya gnderilen Osman aa paray istedii gibi harcam, sonra da bu paray yerine koymak iin nne gelene zorbalk etmiti. ikyetleri Vezirizam'a bildirilince, zaten onu iledii ilk suta affeden Veziriazam iin, lyk olduu cezay verdirmekten baka yapacak bir ey kalmamt. Damad brahim Paa, bir ran vecizesinin dedii gibi, dmanlarna kar tedbirli, dostlarna tevecchte snrsz 80 davranyordu. Damad khyabey (ileri nzn) Mehmed'e Rumeli valisi rtbesini vermesi onun bu tarafm gstermektedir. Bu rtbenin zel bir sekinlii vard ve bu Veziriazam iin de byleydi. Kanun Sultan Sleyman, bu unvan, yni Rumeli Beylerbeylii payesini Badad ftihi olan ve Viyana muhasarasnda serasker sfatiyle orduya kumanda eden Veziriazam brahim (makbul ve maktul) Paa'ya vermiti. Damad brahim Paa bu ok deerli unvan, bir de saray hekimi Nuh Efendi'nin , olu ve yl nce kendisini Trkmenler voyvodalna getirdii alaybe Hekimolu Ali'ye vermiti. Hekimolu, evvelki Veziriazam tarafndan Sila voyvodalna, Adana valiliine atanm, nceki grevlerini
79 80

Sayfa

46

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/285-286 Ba dostn mrvvet, ba dumanan mudara.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

tasdik eden bir bert da almt. Zaten, on, yirmi ve otuz yl sonra ayr kere mparatorluun ilerini Veziriazam sfatiyle yrtrken greceimiz Hekimolu Ali'den baka hi kimse bu sekin unvana lyk deildi. 81 Birok nl Kimsenin lm Son yl iinde, oniki yangn stanbul'a byk zararlar vermiti. Yangnn sebeb olduu kayblar, o dnemin en kudretli ve en hretli yirmibe ahsiyetinin lmyle birlikte Osmanl yllnda belirtilmitir 82. Bu kayblar says iinde bir nceki eyhlislm Mirza Mustafa Efendi, oniki vezir-vali ve drt byk kaabiliyette yazar bulunuyordu. Bunlardan biri,
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/286 Bu dnemde yirmidrt tannm kii vefat etti: 1) Sleyman, Ayasofya vaizi, lm 9 Cemaziyl'-evvel 1134 (25 ubat 1722). mparator vak'anvisi, bu ahslardan her birinin lmn bildirmek iin ayr bir cmle kullanyor; bu fileri belirtmek in kullanlan cmlenin tercmesini . isteyerek o ekilde ve rirdik, fakat zaten- bu tarihin onuncu cildinde bu istireli, sz temsilli tarzn rneklerini sunmu bulunuyoruz ve ayrca bu tarzn Avrupal okuyucunun houna gittiini de biliyoruz. Birka rnek yetecektir; yle ki, Trk yazar, Sleyman'n lmn anlatmak iin u cmleyi kullanyor: hirete doru yrd ve selamet evinden ieriye girdi. 2) Kara Mehmed Paa, Vidin valisi, 1134 (1722) yl Cemaziyrhirinde vefat etti; Tabi bir lm yo luyla ebediyete hareket etti. 3) brahim Paa, Negrepont valisi, vefat 1134 aban ay (Mays 1722). 4) Bostancba Ahmed Aa, vefat 1135 Muharrem (Ekim 1723). 5) eyhlislm Mirza-Mustafa Efendi, vefat 3 Safer 1135 (15 Kasm 1723). 6) Abdi Paa, Gence valisi, vefat 3 Safer 1135 (13 Ekim 1723). 7) Hac-Emri Ali Paa, Veziriazam Kara Mustafa Paa olu, vefat Zilhicce 1135 (Eyll 1723). 8) Mehmed Paa, ldr valisi, ehsuvroulla-rmdan, vefat Zilhicce 1135 (Eyll 1723). 9) Sacid Ali, fetva vesikalar mfettii, vefat ayn dnemde. 10) Mehmed Paa, khya, Valide Sultan'n ne-dmi, vefat Cemaziyl'hir 1155 (Mart 1723), 11) Hasan Paa, nebaht valisi (Lepanto valisi), vefat 25 Cemaziyl'hir 1135 (2 Nisan 1723). 12) irvan Ebubekir, ilim adam ve eski Res-efendi, lm 18 Ramazan 1135 (12 Haziran 1723).. 13). Tosyal Mustafa Efendi, Anadolu Kazaskeri (Kadaskeri), lm 28 evval 1135 (1 Austos 1723). 14) Ali Paa, Cidde valisi, lm ZTfcade 1135 (Austos 1723). 15) Mehmed, Yenieriaas, lm 20 RebiT-hir 1135 (26 Ocak 1723). 16) Vezir Silhdar brahim Paa, lm 15 Re-bil'hir 1136 (12 Ocak 1724). 17) mer Efendi, ordu kads ve saray hekimi, lm Cemaziyrhir (Mart 1724). 18) Hasan Paa, Serasker, karsnn cenazesini Zbeyde'nin trbesine defnettiren gzde Badad valisi, Mustafa (Sultan olacak?)'nn damad, lm Cemaziyl'hir 1136 (Mart 1724). 19) Ahmed Paa, Mora valisi, lm Cemaziyl'hir 1136 (Mart 1724). 20) Osmanzde, Kahire kads ve Veziriazamlarn biyografi yazan, lm Ramazan 1136 (Haziran 1724). 21) Osman Efendi, Mekke kads, lm evval 1136 (Temmuz 1724). 22) mmetullah Sultan, lm 7 Zil'kade 1136 (28 Temmuz 1724). 23) ir Kmi Mehmed, Kahire kads, lm 10 Zil'kade 1136 (31 Temmuz 1724). 24) Feridun Paa, ran han, lm Rebl'ev-vel ay (Aralk 1724). Rid, mparatorluk Tarihi, f. 61 ve 62'de Moskof ar' Byk Petro'nun lmn u satrlarla anlat yor : Sant-Petersbourg'da len Moskof ar Pierre Alexiovitsch, tozlu toprakl bir keye gmld. Dev letlerindeki teb'alarna yeni alkanlklar getirdi; dier emirleri arasnda, sakallarn kesmei ve kalpak yerine apka giymelerini emretti; kendisine cihan hkimiyeti aacana inand delilikler dnyaca bilinmektedir ve dnemi, zerinde yaanlan dnyadan cehennemin gayyasna umasn alklarla karlad.
81 82

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Yenieriler ktibi sfatiyle Viyana muhasarasnda bulunmu, drt defa Reisefen-di makamna gelmi, slbunun safl ile nl ve Vassaf'm ran Tarhi'nin birinci cildine erhler koymu olan ve ikinci defterdar makamna atandktan sonra vefat eden Ebubekir Efendi 83; dieri, itihadlarla ilgili eserler zerine birok aklama ve tefsirler kaleme alm bulunan Ayasofya vaizi eyh Sleyman Efendi 84; bir divn ve tihad zerine deerli ve Miraslar Bahesi 85 adn tayan eserin sahibi Mekke kads, ir Kmi; nihayet sonuncusu pek ok erhin ve birka tercmenin ve bilhassa Sultanlarn ve Veziriazamlarn biyografilerini ihtiva eden Sultanlar Bahesi, Vezirler Bahesi adl eserin mellifi Kahire kads Osmanza-de Efendi 86 idi. Bu dnemde^veft eden vezirler arasnda ancak Drdnc Mehmed'in gzde adam Musahib Mustafa'nn kz Aye'nin ei Badad valisi Hasan Paa'dan sz edeceiz: Yetmi yl nce, IV. Mehmed'in saltanat dneminde saraya giren Hasan Paa, kinci Mustafa zamannda Kapucubaua ykselmi, sonra Rumeli Beylerbeyliine atanmt. Zenta savandan sonra tulu vezirlie ykselerek Karaman valiliine getirildi. Ksa bir zaman sonra Badad valiliine geti ve lm gelip kendisini hayattan ayrdnda yirmibir yldan beri bu vilayeti idare etmekteydi 87. lmnden alt yl nce, ei Aye'nin cenazesini Badad'n en mehur trbelerinden biri olan Harun Reid'in 88 ei Zbeyde Hanm trbesine gmdrmt. Bylece, garib bir tecelli, Drdnc Mehmed* in gzde musahibi Mustafa'nn kzna Badad'da Selmet Evi ad verilen trbede mminlerin kumandam Harun Reid'in kymetli einin yannda uyumak imknn verirken, Viyana surlar nnde Osmanl ordusuna kumanda eden ve Belgrad'a gmldkten sonra ekyalar tarafndan karlan na cizvit papaslar tarafndan Viyana'ya gnderilmi ve orada mzeye konulan kafatas dier ganimetler arasmda tehir cameknna konmutu. 89

lm 8 Ramazan 1135 (12 Haziran 1723). elebizftde Biyografisi, f. 10 ve Reisefendiler Biyografisi, No. 53 84 Adhaddin'in Tehzibul-kelam ve Nassi'si zerine. 85 Riazul-Ksimin, elebizade, f. 34 ve 41-, 8 Zilkade 1136da ld (29 Temmuz 1724). 86 Mearik (gelenekler) i tercme etti ve 40 gelenek zerine Trke yorum yazd. 1 Ramazan 1136'da (21 Mays 1724) ld. 87 1114 (1702) ylndan 1136 (1725) ylna kadar. Niebuhr'un Badad Paalar listesine baknz, II, s. 292. 88 Mezar kitabesi Niebuhr'da bulunuyor, Arabistan'da Seyahat, II, s. 215. Bir Mustafa Paa'nn kz, fakat kaytta aka IV. Mehmed'in gzde musahibi olduu ve Viyana muhasaras Serdar ekremi Kara Mustafa Paa'dan ayr bir Mustafa olduu belirtiliyor. 89 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/287 -288
83

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Rokhara Ve Ralkh'da Elilik; Fransa Ve ran'a Gnderilen Elilerin Dnleri ou zaman ikinci derecede ehemmiyetli olmakla beraber, Bb- li'nin Ouzbeyler prensi ile mnasebeti hibir zaman kesintiye uramamt ve biz Oxus kylarndaki lkelerin hkmdarnn elilerinin stanbul'a gelilerinden ska bahsetmek imknn bulmutuk. Bu eliler, ancak Osmanl mparatorluu ran-la sava halinde bulunduu zaman ehemmiyet kazanyorlard. Osmanllarla ayn dinin mensuplar olan Ouzbeyler, ranllarla ayn dinden ve komu bulunduklar halde ran ahmn yeminli dman, Sultanlarn ise tabi dostu idiler. Sultanlar Ouzbeylerden tesirli bir yardm almamakla beraber, aradaki ittifakn mdafaa veya hcum dengesine imkanlar bakmndan bir arlk getirdii sylenebilirdi. ranla Osmanl mparatorluu arasndaki seksen yl sren son bar dneminde, sk gelen Ouzbeyler elilik heyetleri Osmanl mparatorluu iin gerek bir yk halini almt. yle ki, her iki ylda bir be veya alt Ouzbey elilik heyeti geliyor, Han'n verdii gven mektubunu sunuyor ve peinden elilik unvanndan yararlanarak hi masrafsz hac ziyareti imknn elde ediyorlard. Damad brahim Paa'run dneminde toplu halde iki elilik heyetinin geldii grld. Bunlar Ouzbeyler pdih Ebulfeyz Mehmed Bedirhan ve Buhara kral tarafndan gnderilmilerdi ve bunlara nc eli olarak Balkh hannn elisi de eklenmiti. Bunlardan ilk iki eliyi, Veziriazam, Sultan'n huzuruna karm ve usle uygun olarak hac masraflar karlanmt; fakat bu lutf nc eliye uygulanmad. Sebeb olarak da bu imtiyazdan ancak hkmdarlarn elilerinin yararlanabildikleri, fakat, hkmdarlara tbi olan devletlerin elilerinin yararlanmalarnn det olmad bildirildi. Sebeb geree dayanyordu; nk Balkh ham, Ouzbeylere tbi, onlarn himayesinde bir krallkt. Ayn sralarda, Bb - li'nin Paris'e ve Tahran'a gndermi olduu iki eli stanbul'a dnd. Birincisi, Yirmisekiz Mehmed elebi; yksek seviyede bilgili, zek sahibi eli, Vezirizam'a Fransa kral naibi nezdindeki grevinin neticeleri, sarayn rf ve detleri, ve Avrupa medeniyeti zerine hazrlad teferruatl raporu sundu. Tahran'a giden Osmanl elisi Drri Efendi, ran ah, nezdindeki eliliini yine bir zet raporla bildirdi. Bu iki rapor hristiyan ve Osmanl okuyucular bakmndan eit bir alka tamaktadrlar. Zira her iki taraf da Drr Efendi'nin raporundan ran saraynn rf ve detleri hakknda yeni bilgiler elde edebilirler ve eer Trkler Yirmisekiz Mehmed elebi'nin raporunu

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

okuyarak Avrupa medeniyeti ile bir yaknlk kurabilirlerse, Avrupallar da, bir Doulunun bu medeniyeti gr hakknda bir fikir sahibi olurlar. Bu iki rapor Osmanl tarihinde on sayfalk bir yer igal etmektedir ve her ikisi de Franszcaya evrilmitir 90. ran Elisi Murteza Kulikhan ran ah, Sleyman h'n olu I. Hseyin, bir mddet sonra, Osmanl elisine karlk olarak Murteza Kulikhan' gnderdi (21 Aralk 1721 - 5 Rebiul'evvel 1134). Bu elinin stanbul'a muhteem girii, hristiyan elilerininkinden farkl olarak, yalnz a-vuba, avular ktibi ve mfettiiyle deil, sipahi, sahdar Paalar ve bunlarn atl muhafzlar, ktipleriyle karlanarak ehre girdi ve nihayet, dier eliler gibi, ehrin bir semtinde deil, iin* de kendisine ikamet yeri verildi. Veziriazam tarafndan huzura kabul edldiinde, muhafz birlikleri, gnlller, serdengetiler ve terifat elbiselerini giymi divan, cirit oynanan meydandan divan salonunun kapma kadar iki sra oluturuyordu. Bu kap ile harem kaps -arasnda uhadar grevini yapan aalarla Veziriazam* in evinin subaylar karlkl nbet durumuna sokulmulard. Merdivenin nne silahrler, merdivenin alt basamanda Kapucularba kapclar blkbas ile yer almlard. Muhziraa da bunlarn yanlarndayd. Bostanclar, avular,, cebeci ve topular oda-baar da ayn srada yer almlard. Merdivenin st ksmnda da drt nezret mstear; iki dilekeler diresi reisi, Vezretiuzma dairesi mdr ve Vezirizam'n ktibi sralanmlard. Huzura kabul salonunda gedikli zeamet subaylar ve mteferrikalar kapdan divana kadar ayakta dizilmi duruyorlard. Sipahi ve silahdar Paalar onlarn sanda ve solunda yer almlard. Kabul salonu epeevre ipek yastklar, deerli allarla sslenmiti ve yerde ran hallar grlyordu. Veziriazam ve ran elisi, karlkl kaplardan ayn anda salona girdiler. Damad brahim Paa, eli Murte-za'nn selmn ve Reisefendi'nin ilemeli bir yastk zerine brakt ahn mektubunu ayakta ald. avular hep bir azdan Allah seni korusun! diye bararak temennide bulunduktan srada yerine oturdu. ran elisi bu yksek haykr srasnda derii toplu duruunu kaybeder gibi

50
Sayfa

Birincisi on sekizinci yzyl banda, ikincisi on dokuzuncu yzyln banda. Drri Efendi Raporu, Bab - li'nin ran kral nezdindeki elisi, Trkeden evrilmitir ve Petis de La Crote'nin seyahatlerinin zetleri de kitapta eklenmi bulunmaktadr. Paris, 1810. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/288-289
90

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

oldu. Kallavi bir kavuk giymi Veziriazamdn yannda, balarnda devlet kavuu bulunan, olaanst merasimlerde giydikleri geni yenli hil'atleriyle ve Dileri Nazrlar (Khyabey ve Reisefendi) ayakta duruyorlard; par maklarnda kymetli yzkler pardyordu; hanerleri de pahal talarla sslenmiti. Bu durum karsnda, ran elisi birka deersiz ta bulunan hanerini gzlerden saklamaya alyordu. Eli Murteza Kulikhan bilgi bakmndan olgun bir zekya sahipti ve gzel konuma kaabiliyeti de buna ekleniyordu. Veziriazam, uzun ve yorucu bir seyahatten sonra salnn nasl olduunu sorunca, bir yandan Vezirizam'n adn ve bir yandan da Hz. brahim'in kapatld frn gl bahesine evirdii yolundaki efsne-vak'ay im ederek: yiliiniz sayesinde brahim'in gl bahesi stanbul'u buldum, cevabn verdi. Vezirizam'n karsnda ir Vehb, tarihi Rid, nl hat ustas Veliyddin ve lim Drr Efendi gibi stanbul'un en hretli ir ve ilim adamlar yer almlard. Veziriazam sfahan'dan, stanbul'dan ve elinin skdar'dan stanbul'a geiinden bahsedince, eli Murteza, Melhemf nin 91 rubaisinden daha az manl olmayan, evvelce Hindistan elisi Mehmed tarafndan stanbul ve Boazii'ni vmek iin sylenmi bir ms'ra ile karlk verdi. Eli tarafndan irticalen sylenmi olan bu ms'ra, onurUir gemiyle nehri (Boazii) getiini ve atla Okyanusa, y&riTstanbul'a girdiini 92 anlatyordu. Eli Murteza Kukhan, Sultan'n huzuruna kabul edilecei gn, iinde neler bulunduunu ve deerlerini bilmedii mhrl hediye sandn nc Ahmed'e bizzat sunmak istedi; fakat byle bir davrann kurulu saray terifatna aykr decei, bu terifata gre btn hediyelerin onlar gzden geirmekle grevli mfettie listelerini yapmak zere gstermenin zarur olduu ve bundan sonra tahtn nne braklabileceinin mmkn olduu kendisine anlatlnca isteinden vazgeti. . Birka gn sonra Damad brahim Paa, eliyi Kathane'de yeni tamamlanan ve ins Tophane'deki topular klas ve sarnc kadar onun dikkatini eken sarayda erefine verdii ziyafete davet etti. Veziriazam, Mustaza Kulikhan'a Osmanl iiri hakknda tam bir fikir vermek ve bu iirin ran'nkine lyk bir rakib olduunu isbatlamak maksadiyle Osmanl toprana varnda eline gemek zere, Erzurum'a, gazel denilen nazm
Rid, Vezirizam'n bu ms'ra hatrlamayarak bu olayn hangi tarihte anlatldn sormu olduunu ve tarihinin Naima tarihini getirdiini ve Veziriazamn burada verdiimiz blm aram bulunduunu sylyor. 92 Nehri getra geti ile, bahre girdm at ile. Rid, III, f. 102.
91

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

nev'inden rnekler gndermekte ihtimam gstermiti. Veziriazam stanbul'da ilim ve gzel sanatlarn, bilhassa iir, musiki ve hat sanatnn ge limesi hakknda eliye bir fikir vermek zere bu ziyafetten yararlanmay ihml etmedi. Eli, Trk sanatkrlarnn ran'dakilerden geri olmadklarn, byk-kad Veliyddin'in ta'lik yazda Trkiye'nin Aamad' olduunu belirtti. Vezirizam'n ahrlarndan alnm atlara binen silahrler, elinin nnde hnerlerini gsterdiler. Yenieri saflarndan seilmi, uzun karabenlerle silahl binden fazla tfeki, ok uzak me -sfelerdeki hedeflere ate ettiler. Veziriazam cesaretlendirmek maksadiyle, nceden, her birine bir duka mkfat datmt, subaylar da ikier duka almlard. eyhlislm, Kapdan- derya, yeni hac emri Kara Mustafa Paa olu Ali Paa, Reisefendi, defterdar, byk kadlar, divn efendileri, ulemnn hazr bulunduklar ziyafet, pehlivan greleri, arslan ve kpek kavgalar ve her birinin eref hil'atleri giydikleri muhteem bir yemekle sona erdi. Bir ikinci ziyafet yine Veziriazam tarafndan Beikta saraynda dzenlendi. ncs ziyafet Kapdan- derya tarafndan, eli erefine tersanede tertiplendi. Beikta sarayndaki ziyafet devam ettii srada, Sultan'n gzde Veziriazamnn sal zerine bilgi aldktan sonra, hararetli kelimelerle hayrhahln ifde ettii, onu soua kar koruyacak siyah tilki krk hil'atlerinden birini almaya ard Sultan'n bir mektubu getirildi. Damad brahim Paa bu parlak tevecchnden tr teekkr etmekte aceleci dav ranarak, Reisefendi'ye hemen cevabn yazmas emrini verdi. Son ra herkesin huzurunda Sultan'n mektubunu okumasn istedi. ah'n elisi, Sultan'n elyazs mektubunun bir kopyasn istedi, Veziriazam arzusunu yerine getirdi. Mektubun u blm alka uyandrd: Beni sana doru iten arzular denizi dalar gibi yce dalgalar ykseltiyor ve bana tattrdn o gzel konumalarn htras ara vermeden ruhumu megul ediyor. Eli Murteza Kulikhan, tersanede gverteli sava gemisiyle kental kalibrelik glleler atan toplarna hayran kald. Eli, toplarn canavar misli azlarndan kacak bir tek gllenin, byk bir sava gemisini, demirden de olsa, paralayabileceine inandrld. Hayranlk iindeki eli: Fakat, ran'a dndmde bu toplar hakknda nasl tam bir fikir verebilirim? diye sesini ykseltti. air Vehbi alayc bir tavrla: Yapacanz en doru ey bu toplarn iine girip onlar yakndan grmeniz, dedi. Eli Murteza, alaya alndnn farkna varmadan syleneni yapt. Hazr bulunanlarn kahkahalar atmalar zerine durumunun glnlnn farkna vard. Vehbi'nin kendisini topla ran'a attrp acele saraya giderek grdklerini anlatmas iin topun iine

Sayfa

52

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

girmesi teklifinde bulunduunu sanmt; eli, tarihi Rid'in iddia ettii gibi utancndan deil, fkeden kpkrmz kesilmiti. Tersane ziyaretinden sonra, kendisine, ikinci Aristo ve Fisagor dedikleri byk filozof ve Arab musikisinin dzenleyicisi Farab'nin mektebinde yetitirilmicesine bilgili arkclarn oluturduklar bir korodan arklar dinlettirildi. Eli'nin lkesine hareketi srasnda, Veziriazam, veda mektuplarnn tanzimi ve yazlmasnda mmkn olan btn ihtimamn gsterilmesini emretti: ran sarayna Trk yazar ve sanatkrlarnn kaabiliyetleri hakknda geni lde bir fikir vermeyi iddetle arzuluyordu. Veda mektuplarnn yazlmasnda herbiri yaz nev'inin bir eidinde stad hat sanatkrna grev verildi. Svari birlikleri tefti diresi bakan Firdevs Hseyin Efendi, ce'li denilen yaz eidiyle bertlerde kullanlan harflerle veda mektuplarnn metnini izdi; Bursal Mehmed Efendi rikaa denilen ve ricnmelerde, yetlerde kullanlan harflerle yazlan yazd; nihayet, byk kad Veliyddin taallik tarzn, yni ran yazsnn yatk ekli olan aslnda sadan sola doru yatk harflerin soldan saa doru yatk olarak yazlmasn stlendi. Harflerin bu farkl ekilleri Doulu gzn okarsa da, bunda dnyann gne etrafnda sadan sola hareketini ve kendi mihveri etrafnda soldan saa dnnn semboln grr 93. Bu satrlar siyah, beyaz, krmz, yeil, mavi ve sar mrekkeble yazlm ve altn varak ieklerle sslenmilerdi; mektubun iine konulduu, birok aun uzunluundaki torba gerek altm elyafndan dokunmu ve yaldzlarla sslenmi, ayr ayr renklerdeki ieklerle ilenmiti. Torba misk kokulu balmumu ile kapatlm, bu balmumu zerine Sultan'n turas baslm ve altn bir kapsl iine alnmt 94. Dn iin Sultan'n huzuruna kabul edilen eliye bu mektup Ve-zirizam'n eliyle verildi; Sultan da eliye otuzalt, kahyasna alt kese paray hediye adiyle verdirdi (3 Nisan 1722 - 16 CemaziyT hir 1134). Murteza Kulikhan'n elilii, Safevlerin son hkmdar bedbaht Hseyin'in Osmanl sarayna gnderdii son elilik heyeti oldu. mparatorluunun Dou ve Batsnda ayn zamanda kan isyanlar bastramayacak kadar zayf olan Hseyin, tacn hapishane ile deitirdi. Grcistan'da Kartli prensi V. Vahtang isyan bayran kaldrm ve Kandahar'da Afganistan valisi Mir Veys bamszln iln etmiti. Ksa bir
Bu mektup Raid'de bulunmaktadr, III, f. 106. Derya-i itiyakm te-mevv edp, ettiimiz sohbetlerim enisi hl dimagmze ayigir-dir. 94 Dou astronomi sistemine gre gne dnyann etrafnda dnmektedir ve dokuzuncu gn dn aksi istikamettedir. Ferheng. Felekul-eflak ad altnda, yani gklerin gk. C, II, f. 201,
93

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

sre sonra yeeni Mahmud tarafndan ldrld; amcasnn isyann devam ettiren Mahmud, kuvvetlerini birletirerek Isfahan zerine yrd. Bu payitahtn nnde giritii bir sava kazanan Mahmud, sfahan'n d mahallelerinden biri olan Culfa'y drdkten sonra yetmibin kii lik bir yardm grd ve mparatorluun birinci snf ailelerinden olan elli gzel Ermeni kzn getirtti, sfahan' muhasara etti ve a brakmak suretiyle ehri ele geirdi. 21 Ekim 1722'de, h Hseyin matem elbiseleriyle saraydan kt ve tahttan Muhmud adna feragat ettiini bildiren vesikay imzalad. Bahtsz prensi tahtndan indirmi olmakla yetinmeyen marur Afganl, onu sarndaki krallk iktidarnn iareti olan elmas ineyi karmaya ve ellerini kendi ellerine balamaya zorlad; sonra saraynda kendisine bi'at ettirmesinin peinden onu sk bir muhafaza altnda kk bir saraya gnderdi; yedi yl sonra da orada ldrtt. 95 irvan Han'nn Tahtna Oturmas Bb- li politikas bu hanedan deiikliinden ve hkmdarnn geveklii yznden ran'n iine dt durumdan yararlanmasn bildi. Son zamanlarda, ran'n eyleti irvan'n sakinleri yardmlarna armak zere birok kere Sultan'a bavurmulard. Bu yardm sayesinde, memleketlerindeki zlimleri kovmak imknn bulacaklard. Osmanllar- gibi Snni olan irvanllar, taassub adam i h Hseyin dneminde kadlarnn katledilmesinin, camilerine saygszlk gsterilerek ahr haline dntrlmesinin ve din kitaplarnn tahribinin intikamn alacaklard. Birok kere Davud Hn'n irvan valilii makamna getirilmesini Bb- li'den rica etmiler, fakat Osmanl devletini harekete getirememilerdi. ranllarn mezheb sapklklarna kar yrtlen ser mnakaalar 96, nihayet, nc Ahmed'e veya Veziriazam Damad brahim Paa'ya, irvanllara Davud Han' irvan hanlna atamak zere mparatorluk turasn tayan bir bert ve hnn makamnn almetleri olan sancak, davul, grz ve klla birlikte mralem Dervi Mehmed Aa'y gndermek kararn ver-dirdi. Fakat, Byk Petro'nun, Ruslarn ran hkmeti tarafndan uratldklarn ddia ettikleri zararlarn tazminini talebettii renildiinden bu cephede atma kmasn istemeyen Damad brahim Paa, ar'a Davud Han'n tyinini
95 96

Sayfa

54

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/289/294 Ensabun-nevassib.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

bildirmek zere Kapucu-bag Nill Mehmed Aa'y gndermekte sr'atli davrand. Fakat, bu olaylar cereyan ettii srada ar Byk Petro'nun Volga kylarndan ayrld (29 Temmuz 1722) ve HarzenVde in'den gelen bir kervann Ouzbeyler tarafndan yamalanmas, amahi'de birok Rus tccarnn ldrlmesinin tazminatn almak bahanesiyle doruca Daistan zerine yrd haberi geldi 97. Ayrca, zarara sebeb olan ran tarafndan Mahmud'un tazminat veremeyecei gibi, vermek istemedii de haber alnd 98 . Damad brahim Paa, derhal, Kars Beylerbeyi Mustafa Paa'ya birliklerini toplayp irvan' ele geirmesi emrini verdi. Zira, bu devreden itibaren, Ruslarn Hazar denizi zerindeki ilerlemeleri Bb- li'ye tez elden uyanlar gnderilmesi imknn ortadan kaldryordu. Bb- li, hibir hristiyan devletin Hazar denizine veya Karadeniz'e hkim olmamasna, bu denizlere ky lkelere yalnz kendisinin hkim olmasna kar gsterdii alkay imdi daha iyi hissediyordu 99. Rusya le Anlamazlklar O srada Kafkaslarn kalabalk halklarndan Lezghizler kendilerinin Rus ordusu tarafndan tehdid edildiklerini grmler, Bb - li'den himaye talebinde bulunmulard. Veziriazam Damad brahim Paa, Nili Kapucu Mehmed Aa'y ar'la onlarn leyhin-de konumakla grevlendirdi. Mehmed Aa, ar'a kar onlarn menfaatlerinin savunuculuunu yapacakt. Fakat Byk Petro kendisinde himaye edilmelerini isteyen Derbend ve Baku halklarnn mektuplarn gsterince, Mehmed Aa susmak zorunda kald ve hkmetine bu mektuplarn kopyalarn gndermekle yetindi. Bir dier glk, geen yl Bb- U ile Rusya arasnda ortaya kmt. nc Ahmed'in hkmeti Krm hnnn raporuna dayanarak Rusya'nn hna kar Kabarta beylerini desteklemesinden ve Rusya'nn Terek kylarnda kaleler in etmesinden tr Rus elisi Nepluieff'e ikyette bulunmutu. ar bu anlamazl dou halindeyken bomak maksadiyle Sultan'a, kont Golovkin de Vezirizam'a gnderdikleri mektuplarnda, bahis konusu ha lklarn zaman zaman ar'n, zaman zaman da Sultan'n himayesini istediklerini ileri
Bu sefer srasnda ar'n karargahnda bulunan P. i: jrfruce, Byk Petro'nun bu savaa Hazar Denizi kylarndaki Ruslarn uradklar zararn ntikamn ranllardan almak zere gitfgli&ini sylyor; fakat aslnda Afganllarn iran' tehditlerine kars hareli le setiini ve ka 98 Hanway, II, s. 167 ve bu yazarn kaydiyle, Maloolm, ran Tarihi. 99 elebzade, f. 15. Ahirim tasarrufine tahamml! yokdr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/294-295
97

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

srerek, Rusya'nn hibir zaman ilerine karmararnda bundan karaca faydalarn da rol bulunduu ilve edil mektedir. Bruce'a gre, kuvvetlerin bir ksm Moskova zerinden gemilere bindi ve Okka nehrini Volga le kavaklarna kadar indi. 32.000 kiiden daha fazla olan Kus ordusu, Nowogorod'dan gemilere bindi ve Hazar denizine kadar Volga'y inerek gelip Astrakhan'dan gelen svari says fazlu bir kuvvetle birleerek Dastan'da karaya ktd; Kabarta'da kaleler in etmek meselesine gelince, bunun esas-dan yoksun bulunduunu, yalnz Astrakhan valisinin Terek nehri zerinde bulunan Rus ehirlerini Kumklerin saldrlarndan korumak maksadiyle kale duvarlarnn 100 tamiri emrini vermi olduunu bildirdiler. Rus elisi hkmdriyle Bb - li arasndaki ahengi yeniden kurmak ve yeni dmanlklarn patlak vermesini bertaraf etmek maksadiyle Fransz elisi marki de Bonnac'n aracl ile Osmanl nazrlarla grmek talebinde bulundu. Veziriazam Damad brahim Faa, mesele ile megul olmak zere Reis-efendi Mehmed'le evvelki defterdar Mustafa Efendi'yi grevlendirdi, 101 Unutulmayacak Fetva Rus elisi Nepluieff, uzun zaman Rusya'nn Hazer denizindeki itiraz gtrmez hkimiyetini 102 ileri srdkten sonra, bundan bu denizin kylarna da hkim olmak neticesini kararak Bb- Ali'nin ran'a kar giritii harekt durdurmas talebinde bulundu; fakat Bb- li, dolambal yollara sapmak lzumunu grmek-sizin, ran'da hkm sren karkln iinde ve bu hkmdarln devlet olarak son srada yer ald bir srada kendisine veraset yoluyla intikal etmi eski eyletlerini istirdat hususunda ok gzel bir frsat karmayacam ve Azerbaycan, Dastan, Grcistan ve irvan' tekrar ele geirmesine hibir eyin engel olamayacan bildirdi. Rus elisi Nepluieff bu beyann kendisini hkmetinden yeni talimat almak zorunda brakt cevabn verdi; bunun zerine taraflar, yeni talimatn gelmesi iin gerekli grlen ay boyunca ran snrna birlikler gndermemek hususunda anlamaya vardlar. Bu srada Terki, Derbend ve Baku'yu ele geiren ar'n Astrbad' zaptetmek ister gibi grnerek Ghlan' tehdid ettii renildi. Bu haber zerine, Veziriazam, eyhls -lm'
ar'n mektubu, Moskova 1722, ve Golowkin'ln suretleri Viyana ariverinde bulunmaktadr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/295-296 102 Venedik balyozu (elisi) Emmo'nun 6 Austos 1725 tarihli raporu.
100 101

Sayfa

56

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

57

gizli bir toplantya davet etti ve bu toplant sonunda, Erzurum valisine vakit kaybetmeden Tiflis zerine yrmesini bildirmek zere bir ulak gnderildi. Dier bir ulakla Trabzon valisi Kara Mustafa Faa'ya Tiflis zerine yrmesi ve yeni irvan han Davud e lkenin ileri gelen kiileri arasnda km bulunan an-lamaklklarn halli hususunda hibir arenin ihml edilmemesi emri iletildi. eyhlislm verdii fetva ile merulatrdndan, ran'a derhal sava iln edildi. Bu fetvalar, Snn mslmanla-rm din dallette bulunanlara kar mme hukuku prensiplerini yanstmada model oluturabilmek deerini tadklar iin buraya alyoruz. lk sual u ekilde konulmutu: Kendisine ah n-vn veren bir din sapnn izniyle baz sapklar mslmanlara kar savarlarsa, mslmanlann mam, Sultanlarn Sultan ile bar bu yzden bozulmu mudur? Cevap : Evet, bu lnetlileri (dallete dmleri) ortadan kaldrmak imanllarn ylesine grevidir ki, bu bakmdan onlarla yaplan her bar bir mtreke saylmaldr ve mminler yeniden kuvvet toplar toplamaz hemen mtrekeyi bozmak da bir grevdir. kinci soru yle konulmutu: h smail'in haleflerinin hkim olduu ve mrted diyerek ilk halifeye de kaybolmu kadn gzyle bakarak sven, Kur'-an'm yetlerini kendi mualatal kanaatlerine gre yorumlayan, Snn mslmanlann ldrlmelerini vazeden, kuvvet kullanarak kardklar kadnlarla birlikte oturmay doru ve me'r sa yanlarn oturduklar lke (bu mrtedlerin yaadklar lke) bir dman lkesi saylmal mdr? Cevap : Bu bir dman lkedir ve onun insanlarna mrted muamelesinde bulunmak gerekir. nc soru, fetvada yle belirtilmiti: O halde bu mrtedlerin (Acem i ler in in) lkesine ve aslen mslman olmayanlarn (Grcler ve Ermeniler) lkelerine kar nasl davranmak gerekir? Cevap : Mrtedlere kar yaplmas gereken husus udur ki, erkekleri kl kullanlarak ortadan kaldrlmal; erkek ocuklar ve kadnlar esir alnmaldr; mallarna gelince, bunlar galibin kl hakkdr. Kadnlar ve ocuklar, kl zorundan gayr vastalarla slmiyete, hak dinine alnmaldr; fakat slmiyet! kabul etme lerinden nce bu kadnlarla birlikte oturmak haramdr; hristiyan olanlara gelince (Grcler, Ermeniler), kadnlar ve ocuklar esir olacak ve servetleri galibe terkedileeektir; kadnlar ve ocuklar s-lmiyeti kabul etmekte zorlanmayacaklardr, bununla beraber, s-lmiyeti kabul etmeseler de bu kadnlarla evlenmek haram deildir.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Bylece, Osmanllardaki sava hukuku 103 mezheb deitirmi kadna slmiyeti zorla kabul ettirmekte bir beis grmyor, bu kadnlarla slamiyeti kabul etmeden evlenmeyi haram sayarken, hristiyan kadnlara gelince bunlar kendi dinlerinde kalsalar ve ibdetlerine devam etseler de kendileriyle evlenmeyi haram saymyordu. 104 Trkler Tarafndan gal Edilen Grcistan Rus ordular Kafkas geitlerini atklar ve Hazer denizi kylarna yayldklar srada, Osmanl birlikleri de Grcistan'a girmekte ve orada fetihlerini genilemekte gecikmediler. Mingreli, miret ve Guriel prensleri bir asrdan fazla zamandan beri Osmanl hkimiyetini kabul ediyorlard. Bu devletlerin gneyinde, Kak-heti ve Samketi ve Kartlilerin komular topraklarda, Doulularn Gruzi veya Grcistan dedikleri Grcistan'n merkezi Tifls'de olduu gibi, Alexandre ve Luarsab 105 gibi iki prens aileleriyle, ran ahlarna ballk gsteriliyordu. Kartlilerin lkesinde bu dnemde Lewan'n olu, Grcistan kanunlarnn yapcs 106 Wakhtang V hkm srmekteydi. Bu Wakhtang, Safev sllesinden ahlarn sonuncusu tarafndan ran'da yl esir tutulduktan sonra Karthlilerin prensi makamna ykseltilmiti. Zaaf iindeki ah Hseyin'in olu ve babas gibi kargaa dnemlerinde idare kaabiliyetlnden yoksun ah Tahmasip, Wakhtang'n yerine, bilhassa slamiyeti kabul ettii srada ald Mehmed Kulikhan adiyle tannan Heraclius'un olu nc Constantin'i tyin etti. Haklarn mdafaada kararl olan Wakhtang V, serasker Silah-dar brahim Paa'dan yardm ricsmda bulundu; daha nce yeni irvan hann makamna getirmekle grevlendirilmi olan ayn Kapucu Dervi Mehmed seraskere Vezirizam'n bir mektubuyla acele ve tesirli yardm vaadi getirdi. Bu olaylar cereyan ettii srada, Mehmed Kulikhan Wakhtang tarafndan yenilgiye uratld; fakat Lezghilerden, Car ve Telali airetlerinden yardm grerek toparland ve Tiflis'i zaptetti. Wakhtang'n tekrarlad acele yardm talebi zerine, zten kendisi de vaadde bulunmu olduundan, Kars'daki
Hammer sava hukuku vaheti deyimini kullanmakla hata etmektedir. Zira, dininden mezhep sapkl yoluyla ayrlan kadnla evlenmeyi haram sayd halde, hristiyan kadnla evlenmeyi haram say mamasndaki msamaha sebebini iyice dnememektedir. Aslnda msamaha bakmndan sava hukuku vahetinden bahsetmemesi ve sava hukuku medeniyetini vmesi gerekirdi. (. N.) 104 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/296 -298 105 Bu prensiplerin Peyssonel'de bulunan soy aalarna baknz, ran ve Grcistan'daki Halihazr Karklklar zerine Deneme. 106 Klaporth, Kafkas'da Seyahat, II, s. 211.
103

Sayfa

58

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

kararghndan ayrld, Akhalkelek sancandaki Poka kasabasnda Wakhtang'n kardei ve olu Yese ve ehnu-vaz'n 107 sadakat yeminlerini kabul etti. Wakhtang'n olu eh-nuvaz, harekt alanna, Mehmed Kulikhan'n birliklerinin bu kaleye gelmelerinden nce, dier kardei Gutasp' 108 Gori'ye gnderdi; bylece bu ehemmiyetli kale Osmanllarn eline gemi oldu. Kapucu Dervi Mehmed Aa'nn Tiflis'in teslimi iin Mehmed Kulikhan'la grmelerde bulunduunu farkeden Wakhtang, bu payitaht kurtarmak iin Ruslardan yardm istedi; fakat hemen bu teebbsnden tr pimanlk duydu ve yeniden seraskere baland. ok ge kalmt, zira, Mehmed Kulikhan Osmanl Paasna Tiflis'in anahtarlarn teslim etmi ve anahtarlar derhal stanbul'a gnderilmi, bu olay ehirde ve yazlk saray Saadabad'da yaplan enliklerle kutlanmt (10 Temmuz 1723 6 evval 1135). Serasker brahim Paa'nn hasislii az kalsn Bb - li'ye pahalya malolacakt. Tiflis'in anahtarlarn tek kurun atmadan teslim eden, ayn ekilde Gence ve Erivan kalelerinin de anahtarlarn vermek, ayrca yz kese vererek sava masraflarna yardmda bulunmak isteyen, bunlara karlk yalnz Bb- li tarafndan Karthli prensi olarak tannma artn koan Mehmed Kulikhaif in tekliflerini dinleyecek yerde Wakhtang tarafndan kandrld. Tiflis'e giriinin ertesi gn, Wakhtang'n olu ehnuvaz', msl-man olduktan sonra ald adla brahim'i Grcistan'n bakentine miras yoluyla vali olarak atad. brahim, Bb- li'ye her y krkbin kuru vergi deyecekti. Serasker, ehirde bulunan birka yz ranl taciri kovmakta gecikmedi; ehnuvaz brahim'e agala-trc muamelelerde bulundu ve Mehmed Kulikhan' ah tutan Kakheti eyletine kamak zorunda brakt. Btn bir ay Tiflis'de hareketsiz kalmak suretiyle kaybetti ve hasislii yznden civardaki memleketlerin ahlisi Osmanl hkimiyetinden korkar ve ran hkimiyetini arar oldu. Btn bu sebebler yznden Bb- li brahim Paa'y serasker grevinden uzaklatrmak ve bu grevi Kars valisi Mustafa Paa'ya Vermek zorunda kald. Ald emre gre Mustafa Paa Kafkas ordusunun bakumandan olarak vakit kaybetmeden Baku zerine yryecekti (Eyll 1723-Zilhice 1132). Bu tyin, Rus elisinin stanbul'da Osmanl murahhaslariyle yapt ilk grmeden nce gerekletirilmiti. Bu srada Baku ar'-m eline getiinden, Veziriazam bu
elebizade, f. 12, Peyssonel yanl olarak Sar Navas yazmaktadr ve ona uyarak Breilenbauch, Grcistan Devletleri Tarihi, (Memngen, 1788) ve Schmidt, Grcistan'n Tarihi Tablosu (Riga, 1801), Yese yerine Jase yazyorlar. 108 Gutasp, Peyssonel'un tablolarnda eksik; belki de Husrevhan olarak gemitir.
107

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

olayda Mustafa Paa'y sulu buldu ve onu cezalandrmak iin seraskerlik bertn Rakka valisi Ahmed Arif Paa'ya gnderdi. Bu olaylar cereyan ettii srada, seraskerlikten azledilen Erzurum valisi brahim Paa, Kars valisi Mustafa Paa ve ldr valisi shak Paa Gence kalesini kuatmlar ve ordughlarn Sultan Selim adiyle anlan tepenin eteinde kurmulard; buras ehrin tam karsna isabet etmekteydi. Osmanl ordusunun kaleye kesin darbeyi indirmek zere giritii iddetli bir hcum srasnda bir askerin ihanet veya korkaklk eseri olarak Mehmed Kulikhan'n ordugha baskn yaptn bararak haber vermesi asker saf larmda yle bir karkla sebeb oldu ki, silahn ve topunu brakan geri dnp eyasn savunmak zere ordugha kotu. Ancak byk gayretlerden sonra asker ertesi gn topba yapt. Mustafa Paa, yeni bir gayretle muhasaraya iler leme kaydettirecei yerde, Ermenilerle ve ehir halk ile mzkerelere girierek onyedi gn bou bouna ziyan etti. Nihayet, yeni seraskerin Mehmed Kulikhan' Gence'ye veraset usliyle (ocaklk) vali tyin ettii haberi yaylnca, Mustafa Paa bin Ermeniyi de beraberine alarak Tiflis'e ekildi. Arif Ahmed Paa gelince Somkheti halk itaat gsterdi; vergi deyen tab'a olmay kabul ettiklerinden, Bb- li onlarn veraset uslne gre bir vali taleblerine olumlu karlk vererek, Yese'nin olu ve Wakhtang' -in yeenini bu sfatla kendilerine gnderdi. Bu vali slmiyeti kabul etmi ve mslman ad olan slm Abdullah adn almt. 109 randa Fetih Hareketleri sfahan'n Afganl prens Mahmud tarafndan zaptedilmesin -den ve babas h'n hapsedilmesinden beri Kazvin'e yerlemi ve orada meru hkmdar unvann almt. Babalarnn tahtn tekrar ele geirmek iin ancak zayf gayretler sarfedebilecek durumda olduundan, 2 Ekim 1723'de Rusya imparatoru Byk Petro ile bir ittifak 110 anlamas imzalamt. Anlamada, Tahmasip'in ar'a Derbend ve Baku ile birlikte Hazer denizindeki ky eyletlerini, Ghilan, Mazanderan ve Astrabad' brakaca belirtilmi, Rusya da bu byk fedakrla karlk olarak taht gasp Afganlnn zerine bir ordu gndereceini ve Tahmasip'i ran tahtna otur tacan vaadetmiti. ran ah Tahmasip, Sultan'n da yardmn salamak
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/298-300 Bu anlama Byk Petr'nun Tarih'nde bulunuyor, C. 3, s. 402; eski uslbla kaleme alnm olan anlama 12 Eyll 1723 tarihini tamaktadr.
109 110

Sayfa

60

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

maksadiyle, han Berhordar' eli sfatiyle stanbul'a gnderdi. Fakat, Tahmasip'in Rusya ile bir anlama imzalam olmasna kzan Bb- li, topraklarndan en az Rusya'ya brakt kadar bir blmn vermedike bu prensi ran ah olarak tanmamay kararlatrm bulunuyordu. Bu sebeble Berhordar'n Erzurum'da durdurulmas emrini verdi. Birka ay sonra, bavezir (itimadeddevletu) Abdlkerim'in bir mektubunu Osmanl Vezi riazam'na getiren Murteza Kulibe, ikinci eli olarak stanbul'a geldi. Elinin getirdii mektubta, ran prensi Tahmasip, Sultan'n yardmn rica ediyordu. Veziriazam Damad brahim Paa, dorudan konuya girdi: Derbend ve Baku ar'in hkimiyetinde, Isfahan Mahmud'un ve Kandahar Mir-Kasm'n ellerinde bulun-luundan Bb- li de- dman eline dmeden nce Tebriz ve Erivan'a komu memleketleri zaptetmek zere seraskeri grevlendirmiti. Bununla beraber, diye ilve etti: Prens Tahmasip bu eyletleri kendi iradesiyle Bb- li'ye brakt takdirde hkmdarlara kar gsterilen muameleyi grecekti ve bunun tesinde Allah'n yardmiyle ran'n dier memleketlerine sahip olmasnn salanacan mid edebilirdi (Ekim 1723-Muharrem 1137). Saint-Ptersbourg ve stanbul'da bu grmelere devam edildii srada, ehrzor Paas ve Osmanl idaresine bal Krdler tarafndan verdikleri birliklerle desteklenen Badad valisi Hasan Paa Kermanah eyletini ele geirdi. ehri ve ehrzor merkezini asker bakmdan igal ettikten sonra ordusunun sekin birlikleriyle h Tahmasip'in sipehsalan, Khava ile Aleter arasnda mev-zilenmi bulunan Alimerdan'a kar yrd. Dier bir kuvvet dalara dald ve iddetli bir savatan sonra Delfan ve Silesile airetlerinin dal savalarna drtbin maktul verdirdi. Bu arada Alimerdan Aleter'den ordughn kaldrm ve gidip Hurrembad yaknndaki ebgihan geidinde sipere girmiti. Fakat Osmanl birlikleri onu takibsiz brakmamlard. On yl ncesinden beri Badad valisi ile gizlice sz birlii hlinde bulunan ve tedbirleriyle Ardelan' Belbas ve Baban Krd airetlerinin saldrlarna kar korumasn bilmi olan Ardelan han Abbas Kulikhan, nce Mamui aireti savalariyle Sineh ehrini savunmak ister gibi grnm fakat bu tasavvurdan vazgemi ve Hasan Paa bu kale yi ele geirince gelip ona tazimlerini sunmutu (10 Kasm 1923 -11 Saf er 1136). Covanrud Sancakbeyi ile Snn Derecalis airetiyle ve Hamadan valiliini idare eden Hersin sancakbeyi, Loristan ai-retleriyle Abbas Kulihkan misline uymakta gecikmediler. Niyet, Osmanl ordusu Aleter'e vard zaman, Hurrembad'a ekilmi olan Alimerdan da ayn ekilde itaatini

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

62

bildirdi. Tebriz sefer ordusu seraskeri vezir Kprl Abdullah Paa'-nm raporu zerine, Bb- li zaten veraset yoluyla sahip bulunduu Somai sancandan ayr olarak Krd beyi Hatemhan'n idaresine Selmas, Kerdkazan, Karaba ve Enzel'i' brakt; zaten bu vilyet ve eyletler ahlisi, buna veraset yoluyla vali unvann ekleyerek itaatlerini bildirmilerdi. Hatemhan, bunlarn kar l olarak ylda kaytlara, ahs vergi yerine bedel-i ciziyet olarak geirilen drtbin kuru vergiyi demeyi kabul etti. Bb- li, ayn zamanda Meraga ran hannn bu eyletteki valiliini tasdik etmekle beraber, onu Osmanl hkmeti menfaatlerine daha iyi balamak maksadiyle Karaman Beylerbeylii makamna ykseltti. Kprl Abdullah Paa'nn ahs karariyle zerine doru harekete getii Hoy kalesinin fethi ok byk glklerin 111 yenilmesine balyd. Bu kalenin kumandan olan ehbazhan, Osmanllara teslim olmaktansa hayatn kaybetmee karar vermiti. Abdullah Paa'nn teslim tekliflerine, Paa'nn kaleye birbiri pei sra gnderdii mzakerecilerden ilkinin kulaklarn, ikincisinin bam Hakri airetinden iki Krde kestirmek suretiyle cevap verdi. Askerlerin cesaretlerini krmak iin giriilen bu vahet hareketleri onlarn savama arzularn kamlamaktan baka bir eye yaramad. Muhasarann yirmi birinci gn Osmanllar, drtbin ranlnn hayatlarna kaybettii fkeli bir hcum neticesinde ehre hkim oldular. Mirza Celal de muhafzlarn geri kalan-lariyle i kaleye ekildi; mitsizliin cesaretiyle savunmaya devam etti. Fakat, savunma srekli savalarla zayflad ve ehrin muhasarasndan ellidrt gn sonra, i kale zaptedildi; ehbazhan, kendiiyle kalan bin ranl ile kltan geirildi (12 Mays 1724 18 aban 1136). Abdullah, bu ok mhim fethin kendisinde kalmasn salamak maksadiyle, ehre muntazam birliklerden, Hakari ve Mahmud airetleri kuvvetlerinden oluan muhafzlar yerletirdi. Hoy ehrinin dt haberi zerine, Cevres halk ehrin kaplarn vakit kaybetmeden galibe at. Bu dnemde Karadeniz kylarnda oturan Abazalar gelip, Bb - li'den aralk vermeden devam eden Lazlarn saldrlarna kar kendilerini korumas ricasnda bulundular. Veziriazam onlarn bu ricalarna kar yardmda bulunmak zere bey Rustem-han' gnderdi ve bu sava halkn
Tebriz ve Erivan seraskerlerine gnderilen fermanlar Resefendi Meh -med'in na'snda, 1136 numarada bulunmakta ve aban 1136 tarihini tamaktadr. 138 numarada iilere kar yaynlanan fermandan ar, ve Lesgizlerin Tala airetini haberdar etmektedir.
111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

sk tekrarlanan aknlarna son vermek maksadiyle Arslan Paa'ya Keileriskelesi limann serbeste kullanmas hakkn tamd; ayn zamanda alt kalyon ve bir karaveiden oluan bir deniz birliini Abazistan kylarn ko rumakla grevlendirdi. Bu iki beyin oullar snnet edilmek zere stanbul'a gnderildi. Geen yln sonuna doru, Damad brahim Paa, Rusya'ya sava amann zaruri olup olmadn renmek maksadiyle Bb - li'de olaanst bir meclis toplamt. Mecliste hazr bulu nanlarn byk bir ksm, savan yalnz hakl deil, zarur olduu yolunda kanat belirtmilerdi. Bununla beraber, Fransz elisi marki de Bonnac'n nazikne uyarmalar zerine Sultan, Rus elisiyle iki toplantdan sonra kesilen ve aradan drt aydan fazla zaman gemi bulunan toplantlarn yeniden balamasn emretti. Mteakip yln balangcnda, olaanst Osmanl murahhaslar, Fransz elisi marki de Bonniac'm arac bakanlnda Rus elisi Nepluieff'le mzkerelerde bulunmak zere biraraya geldiler (3 Ocak 1724 - 3. toplant). Rus elisi, Rusya Tahmasip'i babas Hseyin'in meru vrisi ve ran ah olarak tandndan, Bb- li'nin Paalarna Kur'u gememeleri emrini vermeleri gerektiini bildirdi. Osmanl murahhaslarnn Tahmasip'i meru hkmdar olarak tanmay reddetmeleri zerine, Rus elisi onlara, XII. Charles'n ar Petro tarafndan malubiyete uratld ve devletlerinden kat halde Bb- li tarafndan niin meru kral saylm olduunu; Trk milletinin tahtndan Timur tarafndan indirilmi ve esir edilmi olduu halde Byezid'in olunu niin meru Sultan tanm olduunu sordu. Elinin kulland bu lisan, Rusya'nn kendisini ran'la Bb- li arama arac olarak koymak niyetini yeterince aklam oluyordu. Fakat Osmanl murahhaslar bu iddiay reddettiler ve bizzat Fransz elisi bu kadar ser esaslar teklif etmenin grmeleri imknsz hale getirmek olduunu ileri srd. Bu arada, alt gn sonra, Fransz elisi de Bonnac, Osmanl murahhaslarn, kudretli ordusu ilk iarette ileri yrmeye hazr bulunan ar', kuvvet kullanarak irvan'dan karmann imknszln kabul ettirdi; bu bakmdan grmenin kendi yararlarna olduu bir gerekti. Murahhaslar bu hususu VezirizanVa arzetmek vaadinde bulundular (7 Ocak - 4. toplant). Yeni bir toplantda Osmanl murahhaslar Rus elisini ar iddialarndan vazgeirmek iin bouna gayret sarfettiler. Eli u drt husus zerinde srar etti: Osmanl birliklerinin Hazer kylarndan uzaklamas, Hazer'in yeni Rus arazi kazanlarna snr tekil ettii, ran zararma sonradan gerekletirilen toprak fetihlerinden karlkl olarak durdurulmas ve nihayet, ah Tahma -

Sayfa

63

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

sip ve Rusya ile ayn zamanda bar imzalanacan Sultan'n va-adetmesi (10 Ocak, - 5. toplant) 112. Bir mddet sonra, Trk murahhaslar byk bir divan toplants sonunda Rusya'ya sava ilnnn askya alndn haber verdiler ve ar'la ran arasnda yaplan anlamann evvelce Osmanl mparatorluundan alnan topraklar zerinde Bb- li'nin deerlendirme hakkna sahip bulunduunu ve bundan vazgeemeyeceini anlattlar, szlerini Sultan'in Rusya ile bar halinde olmak arzusunu belirterek ve eli den daha kesin olmas talebinde bulunarak bitirdiler. Gerekten de, Bb - li Rusya'ya kar sava tehdidlerini ciddiye almaktan uzakt. Grnte ehrin kalesini takviye etmek zere gnderilen deniz kuvveti de aslnda, Osmanl ordusunun ran'daki yeni toprak kazanlarn tanmaya karar verdirmek zere harekete geirilmiti. ar'n Bb- li'nin ran'n baz eyletleri hakkndaki mektubu stanbul'a gelince, Damad brahim Paa, saraynda toplad bir mecliste okuttu. Mektubun peinden ran'a kar sava din bir sava olarak merulatran fetvay okuttu: O anda impara torluk ordugh kads ayaa kalkt ve namaz klarken kbleye dnenlere kfir 113 denmesine itirazda bulunmak cesaretini gsterdi. Bu gzpek davran, eski kadnn Lemnos'a srlmesiyle acele cezalandrld (16 Nisan 1724 - 22 Receb 1136). 114 Bb-I li le Rusya Arasnda Paylama Anlamas ar'n mektubunun gelmesinden sonra, Rus elisi Nepluieff Osmanl murahhaslar ile toplant daha yapt. Bunlarn ikisinde ah Tahmasip'in mirasnn ortaklaa paylalmas zerinde mutabakata varlm, yalnz bunlarn gelecekdeki sahiplik snrlan zerinde itirazlar olmutu. Bu toplantlardan birinde, Veziriazam, Rus elisine, Bb - li iinde bulunan kaydla irvan'a asker sokmak konusunda yasakla karlanrken, tasarlanan taksim anlamasnn bu maddesinin kabulne imkn bulunmadn muzaffer, bir tavrla isbatlad. Eliye yalnz irvan han zerinde hkimiyetini serbeste yrtmek iin deil, fakat kkl bykl Osmais, Surkhai, Ali Sultan ve dier baz erkez airetlerinin dizginlerini elde tutmak iin bu eyletin Bb- li tarafndan asker bakmdan igal edilmesinin zaruret halini

64
Sayfa

elebzade, f. 35. Avusturya elisinin raporunda bu grmeler hakknda Iller'in mektuplarmdakinden daha teferruatl bilgi vardr 113 Ehli kble tekfir olunmaz. elebzade, f. 30. 114 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/300 -304
112

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

alabileceini salam misllere dayanarak anlatt. Nihayet 24 Haziran 1724 tarihinde, Osmanl murahhaslar ve Rus elisi Nepluieff, bu imparatorluun kuzey ve batsnda bulunan en gzel ran eyletlerinin Trkiye ile Rusya ara snda paylalmasn hedef alan bir anlama imzaladlar. Bu taksim anlamasnda alt madde 115 ve bir ek madde bulunuyordu. Bu maddenin verdii imkanla ar, Dastan'n btnn ve irvan'n bir ksmn iine alan, Trkmenlerin memleketinden balayarak Ara ve Kur nehirlerinin kavak noktalarna kadar Hazer denizine ky eyletlerin hkimi oldu. Osmanllara kalan eyletler ise bir hatla tayin edilmiti. Bu hat, adlar geen iki byk nehrin kavak noktasndan hareket ederek Erdebil'in mil uzandan ve Tebriz tarafndan Hamadan'a gidiyor ve oradan o ekilde Kermanah'a gidiyordu ki, irvan, Gence, Erivan, Mohan, Kara-ba, Azerbaycan ve ran Irak'nn hattn berisinde bulunan ksmlar Osmanl mlkiyetine giriyordu. artlara gre, Kur nehri kavann kuzeyindeki btn arazi Ruslara ait olacakt ve Osmanllarn elde edecekleri arazinin smr olarak belirlenen hattn tesinde bulunan btn vilyet ve eyletler bu taksim anlamasn tas-vib etmesi artiyle ah Tahmasip'e gidiyordu. Aksi takdirde, yni anlama Tahmasip tarafndan tasvib grmedii takdirde ise, iki devlet, en lyk saylacak ahs ran tahtna geirmek suretiyle ran'n gelecekdeki sknet hlini salamay taahhd ediyorlard. ki devlet de seilecek ve ran tahtna oturtulacak kiiler arasna Afganl Mahmud'u almamak hususunda mutabakata varmlard. Kabul edilmesiyle Bb- li'ye ikiye blnm ve Trk-tran yeni snrlarnda hibir tabi hat brakmayan bu anlama, bu d nemden itibaren Rusya'nn ihtiras dolu tasavvurlarn ve Trkiye* nin kuruluundan beri 116 onu yakp kavuran fetihler susuzluunu ortaya koymaktadr. 117

Hawkin, Osmanl imparatorluu Tarihi adl eserinde, bu anlamann giriinde, Bab - li'nin ah Tahmasip'in Hazer denizinde kys olan lkeleri Rusya'ya brakmasn olumlu karladn sylyor. Trkiye ile Rusya arasndaki snrlar Hazer denizinden ve Dastan'dan alt mil mesafeden ve ayn mesafeden Derbend'den geerek Ara ve Kur nehirleri kavaklarnda son bulan bir hatla belirlenmiti. Malcolm'un ran Tarihi'ne baknz. 116 elebizade bu anlamay btn geniligiyle veriyor. Schoell'in Bar Anlamalar zet Tarihinde de yor almtr. 117 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/305 -306
115

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

Osmanl Elisi Paris'dej Prusya Maslahatgzar stanbul'da ............................. Evlenme Ve Snnet Dneri .......................................................................... Devlet Grevllerinin Derecelerini Tyin Eden Nizm Ve Bu Derecelere Gre Elbiseler ........................................................................................ Halk Bayramlar Ve Dn Alaylar ................................................................... Anadolu, Msr Ve Krm'la Alkal Asayi Tedbirleri ......................................... ehzadelere Verilen lk Ders ............................................................................. Mendil, Halva Ve Halvet ................................................................................... Saray Tabibinin Olu, A Paa .......................................................................... Birok nl Kimsenin lm ............................................................................ Rokhara Ve Ralkh'da Elilik; Fransa Ve ran'a Gnderilen Elilerin Dnleri .................................................................................................................. ran Elisi Murteza Kulikhan ............................................................................. irvan Han'nn Tahtna Oturmas ..................................................................... Rusya le Anlamazlklar.................................................................................... Unutulmayacak Fetva .................................................................................. Trkler Tarafndan gal Edilen Grcistan ......................................................... randa Fetih Hareketleri.................................................................................... Bb-I li le Rusya Arasnda Paylama Anlamas ............................................. ALTMIBENC KTAP ............................................................................................... Avrupa Ve Asya Devletleriyle Diplomatik Mnasebetler ................................. Katoliklerin Taciz Edilmeleri ..............................................................................

66

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Hamadan, Erivan, Tebriz, Erdebil, Lori. Loristan, Karabag, Urmia Ve Moghan'n Zabtedlmesi ..................................................................................... Afganl Mahmud Ceza Maarasnda ................................................................. Halefi Erefue Bar Anlamas ......................................................................... Halefi Erefle Bar Anlamas ........................................................................... Rus Topraklarnn Snr Belirlenmesi ................................................................. Avrupal Elilerin stanbul'daki Durumu ........................................................... erke Mehmedbe Msr'da ............................................................................ Krm'da Ve Kuban Kylarnda Karklklar ....................................................... ran'da ahseven Ve ikaki Airetlerinin Bakaldrmalar ................................. Veziriazam brahim Paann Messeseleri ...................................................... n Hareketleri, enlikler, Ktphaneler, Matbaa, limler ............................. Bonneval ........................................................................................................... Eli Talman ........................................................................................................ Rusya le Arazi ekimeleri ............................................................................... Erefin Elileri ................................................................................................... Birok nl Kiinin lm ................................................................................ h Tahmasipin Elisi stanbul'da ..................................................................... ran'a Yeniden Sava ln Edildi ........................................................................ Sultan Ahmed'in Tahttan ndirilmesi ................................................................ III. Ahmedin Saltanat Dnemine Bak ............................................................. ALTMIALTINCI KTAP ..................................................... Hata! Yer iareti tanmlan silerin Tenkili......................................................... Hata! Yer iareti tanmlan Bodan Ve Eflak Voyvodalar .................................. Hata! Yer iareti tanmlan

Sayfa

67

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ALTMIBENC KTAP Avrupa ve Asya devletleriyle diplomatik mnasebetler. Katoliklerin taciz edilmeleri. - Hamadan, Erivan, Tebriz, Erdebil. Lori. Loristan. KarabaK. Mera. ga. Urmia vs Mo^hnn'n zaptta ilmesi Afganl Mahmud ce/H maarasnda. Halefi K^rtfle bar lul^nvsi Rus> toprakiinnn snr belirlenmesi. Avrupal elcilerin tstanl'urdci-.i durumu. erke Mehmeribefe Msr'da. Krm'da ve Kuban kylarnda karklkta; iran'n abseven ve ikak airetlerinin h..^kaldrmalar. - Veziriazam ibrahim Pagann messeseleri. na hareketleri, enlikler, ktphaneler, matbaa, limier. Bonnevai. Eli Talman. Rusya ile arazi ekimeleri. Erefin elileri. Birok nl kiinin lm. ah Tahma-sip'in elisi istanbul'da. ran'a yeniden sava iln edildi. Sultan Ahmed'in tahttan ndirilmesi; III. Ah-med'in saltanat dnemine bak. 118 Avrupa Ve Asya Devletleriyle Diplomatik Mnasebetler RUSYA, paylama anlamasnn kendisine vermi olduu Ha-zer denizi kylarndaki Kafkas eyletlerinde yerlemi bulunurken, Bb- li Kur ve Ara kavaklarndan balayarak Hamadan ve Kermanahan'a kadar uzanan snr izgisinin beri-sindeki arazinin byk bir blmnde hkimiyetini kabul ettirmek gayretleriyle meguld. Kuvveden fiile geirmek iin yl gereken bu fethin teferruatn bir solukta anlatmadan nce, nefes almak iin bir an diplomatik hava iinde duralm. ran'n Bat ve kuzey eyletlerinin paralanmasnda birlikte harekta girimi olan iki devletten ayr olarak, bu insan haklar tecavznden tr, taraflarn eitli taleblerini uzlatran ve Bb- li'den mkfat olarak olduka ehemmiyetsiz karlar elde etmi bulunan Fransa'y sulamak gerekir. 24 Haziran'da tamamlanan anlama, Fransz elisi tarafndan ancak onbe gn sonra, Afrikal korsanlarn eline geen iki geminin tazminatnn verilmesi bahis konusu olduundan acele imzaland; ayrca aracl karl olarak eli tarafndan taleb edilen Sakz ve Kandiye'de 119 manastr n etmek hakk bu yerlerin konsoloslarna tannd

68
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/307 Dirling'in raporundan: Arivlerde, I. Malcolra'un ran Tarihi'inde, Schoell'in eserinde bu anlamann yaplmasndaki artlarn derinlemesine bilinmesine karlk, fazla bilgi yok. Sadece, iddia edildiine gre bu anlama Fransz elisinin gayretleriyle gerekletirilmitir, denilmektedir, Hanway, anlamann 5
118 119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

(8 Temmuz 1724). ay sonra Fransz eli marki de Bonnac'm yerine Andre-zel stanbul'a geldi. Bu elilerden birinin geliinde 120 dierinin ayrlnda huzura kabul edililerini kaleme alan mparatorluk tarihisi, ayrlan elinin derin tecrbesini vmektedir (25 Ekim 1724 -6 Safer 1137). Paris elilii urasnda kendisine imtiyazlarn: 121 yenilenmesi hususunda kararlatrlm bir pln verilen Yirmise-kiz Mehmed elebi, buna karlk Bb- li, spanya ve Fransa arasnda bir saldr ve savunma ittifak projesini ileri srmt. Fransz elisi de Bonac'n stanbul'dan ayrl srasnda Veziriazam bu projeyi ona hatrlatarak zerinde durulmasn istedi. ran eyletlerinin paylalmas anlamasnn imzal nshasn getiren olaanst yetkili Rus elisi general kont Rumanzoff ksa bir sre sonra stanbul'a geldi. Eliyi Sultan'm huzuruna bir avuba deil, bir kapucu (mabeyinci) kard ve kendisine bir samur hil'at verilecek yerde, sadece bir basit kaftan ihsan edildi (6 ubat 1725). Bununla beraber, bu olaanst yetkili eli, stanbul'daki Rus elisi Nepluieff gibi vezir sofralarna kabul edildi. Avusturya elisi Dirling, bu durumu, o zamana kadar grlmemi, fakat bundan sonra benzerinin devam edecei bir hl olarak iaretledi. Avusturya elisi stanbul'daki ikameti gnlerini Rakoczy'nin ve onun partisinden olanlarn hareketlerini Bavyeral dnme Mustafa ve Rakoczy'nin gnah karcs Cizvit papas Ka-sod vastasiyle gzetlemekle geirmiti. Rakoczy'nin taraftarlar Ladislas Esterhazy, David Kisfaludy ve Andr Torok'du. Toekoeli* nin salnda Macar isyanna katlm olan Franois Horvath, Bereseny gibi lmnde Galata'daki Cizvitler manastr mezarlna gmlmt. Rusya iin olduu kadar mparator taraftar Ma caristan'dan yana olanlar bakmndan da tehlikeli bir si Rus Or -lik'di. Hetman Mazeppa'nn eski ktibiydi. Orlik efendisiyle beraber Trkiye'ye kamt: Mezappa'nn lmnden sonra, Edirne' de Rusya'ya kar isyan halindeki kazaklarn hetmam 122 iln edilmi ve bu sfatla Bb- li onu smra gndermi ve orada Chocim ve Bender valilerine kendisine yardm etmeleri hususunda emir vermiti. Bb- li ile Rusya arasmda imzalanan bar anlamasndan sonra Osmanl topraklarn terketmek zorunda kalarak
Temmuzda imzalanan anlama konusunda okuyucularna verdii etrafl bilgide Avrupal elilerin ra porlariyle mutabakat halindedir. 120 Rasid, f. 56. 121 Fransa kral ile Byk Sultan arasndaki imtiyazlar anlamasnn ye nilenmesi hususunda Bb- li'nin teklif edecei maddeler arasnda konsoloslarn tabii imtiyazlar, Fransa ve dier yabanc devletlere ve rilen mtiyazlar bulunuyordu. Bu bilgiler Dirling'in 30 Ekim 3724 tarihli raporunun ekinde bulunmaktadr. 122 Hetman, Kazak beylerine verilen pMiyvodalk, prenslik kar.l.,1 bir unvan. (.N.)

Sayfa

69

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

70

Polonya yoluyla sve'e gitmi, fakat, burada da sve'in Rusya ile yapt anlama gelip onu bu snaktan kovmutu. yllk bir kaybolutan sonra Chocim'e dnp, oradan Tataristan'a dnmek imknlarn kendisine vermesini Bb- li'den rica etti. Trk hkmeti bu hususlarn salanmas iin Eflak ve Bogdan voyvodalklarna emirler gndermiti ki, Ruslar bu tasavvuru rendiler ve gerekletirilmesinin anlamaya aykr olduunu belirterel: itirazda bulundular. Sonunda, Orlik, Serez'e, oradan Selnik'e gnderildi ve bu ehirde kendisine yaamas iin gnde drt kuru tahsis edildi. Olaanst yetkili Rus elisi Roumanzoff un stanbul'a geliinden hafta sonra (28 Ocak 1725) ld ve Bb- li nezdinde itimda lyk grlmesi zerinden pek az zaman gemi bulunan eli, Katerina'nn anlamay mddetsiz imzaladn isbatlayan vesikalar Trk hkmetine sundu. Olaanst eliliinin srd alt aydan sonra, Roumanzoff, snrlarn bir an nce belirlenmesi greviyle yine olaanst yetkilerle, fakat komiser nvaniy-le yerinde kald ve gnlk tahsisat on sekiz kurutan on kurua indirildi (7 ubat 1725 - 23 Cemaziyl'evvel 1137). ngiliz elisi Stanyan, Sultan'a Prusya kralnn bir mektubunu ve mektupta belirtilen pahal silahlar ve amberden oluan hediyeleri sundu; Prusya kral bylece, iki yl nce at satn almak zere Trkiye'ye gelmi olan mirhurlarndan birine gsterilen iyi kabujdan tr duyduu minnettarl belirtmek istiyordu. Hollanda elisi Colyer kendi milletinin bayran tayan gemilere kuzey Afrikal korsanlarn verdikleri zarardan tr tazminat talebinde bulundu ve Cezayir'le Genel Devletler arasnda barn yenilenmesi gereinin yaplmas hususunda bir Hatt- erif yazlmasn salad 123 Venedik balyozu (eli) Givanni Emmo'nun yerine bu greve Prancesco Gritti geldi 124, bununla beraber, Venedik'in ilerini 125 bir yl boyunca birlikte yrttler; zira Venedik Cumhuriyeti, yeni balyoz'un tecrbelerinden ancak bu suretle yararlanabileceini dnyordu. Bu sralarda Tupezare'li kk timar sahibi Christophe de Solima Popiel Polonya elisi olarak stanbul'a geldi. Chocm etrafnda son zamanlarda tahkimat almalar yaplmasndan ve Krmllarn giritikleri akn hareketlerinden ikyeti oldu; ayrca, bir Polonya elisinin srekli olarak
Venedik balyozu (elisi) Emmo'nun 25 Mart 1725 tarihl raporu. Venedik elisi Critti'nin geliinde huzura kabul edilii, 21 Sefer 1136 (20 Kasm 1725). eleblzade, f. 20. 125 1723 ve 1724 yllan boyunca ortaklasa yazdklar raporlar elli sayfadan fazla tutmaktadr.
123 124

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Osmanl mparatorluu payitahtnda kalmas talebinde bulundu. Bb- li, Krm han nezdin-de teebbste bulunacan vaadetti; Bb- li kendi himyesi altnda bulunan Krm Tatarlarnn balarna buyruk olamayacaklarn belirtti. Polonya elisinin srekli payitahtta grev banda kalmas yolunda talebe .gelince, Damad brahim bu hususta hibir yenilik kabul ettirmek istenmemesini ileri srd. Polonya elisinin baz neticeler elde edeceini umduu son huzura kabulde ise Veziriazam, Polonya kralnn seim ekli yerine veraset usln koymak istediinin doru olup olmadn sordu; eli bu soruya kaamakl bir cevap verdi 126, Raguza'nn c yllk vergi tutar olan ellialt kesevi 127 getiren bu cumhuriyetin elileri, Zorine'nin Venedikliler tarafndan igalinden beri gmrk gelirlerinin azaldn ileri srerek verdilerinde indirme talebinde bulunmalar bir netice vermedi; ayrca vergide indirme yaptrmak yle dursun, kendilerinden sava zamannda denmeyen vergilerin tazminat olarak, otuz kese aka istendi. Polonya'nn stanbul'da devaml bir eli bulundurmak talebini reddettii srada Bb- li, Avusturya'dan Pasarofa ticar anlamasnn kesin maddesi gereince Viyana'da devaml bir konsolos veya ehbender, yni bir antrepo ve transit eya efi bulundurmak talebi zerinde duruyordu. Neticede mabeyinci olarak atanan mer Aa, konsolos veya ehbenderlie uygun grldnden Vi-yana'ya hareket etti (1725). Avusturya, Bb- li'nin Pasarofa anlamas zerinden geen yedi yldan beri bu husustaki devaml teebbslerini daha fazla savsaklayamazd; zira, Afrika'nn kuzeyindeki devletlerle gerekletirmeye alt anlamalar konusunda Bb- li'nin yardmna ihtiya duyuyordu. Son zamanlarda Cezayirliler Maokha'dan kahve ykl olarak dnen Ostende kumpanyasna ait bir gemiyi zaptet,miler, mparatorun btn taleplerine ramen, gerek iadesine, gerekse tazminat demeye yanamamlard. Bb- li, korsanlar Avusturya ile anlamaya zorlamak iin, iinde iki amiral gemisinin, Riyale ve Patronann yer ald bir deniz kuvveti donatt; ayrca iki sava gemisinin de bulunduu bu deniz kuvvetine Vezirizam'n komiseri olarak Uzun smail Aa le Kapdan- derya komiseri Sleyman Aa katld; Avusturya hkmeti valye John Schonamille ve tercman Nicolas Theyls tarafndan temsil Sayfa

Polonya elcisi Popiel Boazii kysmda bir semte yerletirilmiti ve o srada hkm sren veba yznden btn maiyyetini kaybetti (Ekim 1725) 127 Otuz seki/, bin duka karl.
126

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

edildi 128. Cezayir, Tunus ve Trablus valilerine Hatt- erif yazld (14 Haziran 1725 .- 2 evval 1137). smail Aa'nn gayretleri Cezayir'de neticesiz kald. Toplanan divnda Hatt- erifi 129 okuduktan ve day Paa'ya hil'at giydirdikten sonra, ondan Bb- li ile Avusturya arasnda yaplan anlamay yksek sesle knayan irkin bir cevap ald. smail Aa aarlamak maksadiyle babaca birka ac sz syledi ve tan iinde bulunan atee suyun tesiri olmayacan 130 hemen anlad; yelken ap Cezayir'den ayrld. Tunus ve Trablus'da kendisinin aracliyle Avusturya ile anlamalar yaplmas onu memnun etti. On maddeden ibaret olan bu anlamalar, Avusturya teb'a ve gemilerinin korsanlk ve esir edilme endielerine son veriyordu; ayn dokunulmazlktan Hollanda, Sicilya, Napoli, Floransa gemilerinden baka Fiyume ve Trieste gemileri yararlanyorlard 131. Viyana hkmetinin bu anlamalar gecikmeden tasdik etmesinden sonra, Tunus ve Trablus murahhaslar Viyana'ya gittiler ve ilk defa olarak, bu kuzey Afrika lkelerinde Avusturya mparatorluu konsolosluklar faaliyete geti 132. Cezayirlilerin Bb- li'nin emirlerine srarla kar gelmelerinin sebebi, Osmanl hkmetinin, kendilerinin himyesi altmda bulunan Memlklerin beyi er-kesbey'i Msr'da eski makamna getirmeyi reddetmesiydi. Zaten, bu korsanlarn saygszl, kendilerine el altndan Hollanda'ya 133 kar kkrtan ngiltere'nin himayesinde hissetmelerinden beri sum* tanmyordu. Dokuz yl boyunca Cezayirli korsanlar yetmi Hollanda gemisini esir etmiler, Hollanda hkmeti tarafndan bar salamak zere yllk ikiyzbin florin tutarndaki vergiyi de hor grerek reddetmilerdi. Nihayet, Sultan'n bir Hatt- erifi sayesinde (8 Austos 1726) teklif kabul edildi, yine ayn ekilde Cezayir'le Avusturya arasnda bar anlamas yapld (8 Mart 1727). Tunus ve Trablus hkmetleri, dier hristiyan dev letlerinin aksine Avusturya mparatorluunun kendilerine hibir peke gndermediinden mrldanmaya balaynca, bir kereye mahsus olmak zere kendilerine bebin florin verildi. mparatora sunduu raporunda prens Eugene, bu hkmetlere para verilmemesi, bu para ile himyesi altmda Napoli ve Sicilya'nn emin bir snak bulacaklar yirmi kadar sava
elebizAde, f. 79 ve Viyana Arivlerinde, bilhassa mparator Majestelerinin komiserlerinin raporu. Hatt- erif 1137 Ramazannn son gnleri tarihini tayordu (12 Haziran 1725) 130 Senkde muzmer olan atee ab etmez eser, Trk atasz. elebi zade, f. 79 ve 72. 131 Anlamann tamam elebizade tarafndan aynen yaynlanmtr, f. 80 ve 81; Tunus'la anlama 16 Nisan 1728'da; Trablus'la yaplan anlamann tarihi de 1726. 132 Tunus'da konsolos. Simon Pillavino, Trablus'da Meyer ve lmnden sonra Absalamani; Mora 'da Avusturya elisi Clairimbaufdu. 133 ngilizler bu alaka ve meum olay uzun zamandan beri benimsemilerdi. Geriler, X, s, 156.
128 129

Sayfa

72

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

gemisi ve bir o kadar kalyon in ettirilmesi tavsiyesinde bulundu 134. Ayn siyas anlay erevesi iinde prens Eugene, mparatora kararnamelerle orduya asker toplamak yerine devaml bir ordunun ykne tahamml etmenin daha doru olacan bildirmekten de geri kalmad. 135 Katoliklerin Taciz Edilmeleri Fransz ve Avusturya elilerinin gayretlerini gerektiren bir hadise de katolik kilise ve papazlarnn, bilhassa Ermenilerin meselesi oldu; bu sonunculara kar yirmi yl nce dier hristiyan mezhepleri patrikleri taraf ndan giriilen ve o zamandan beri uyuk-layan takibler, eziyetler tekrarlanyordu. Suriye'de katolikler, uradklar eziyet ve takipleri, Yunanllara yukardan bakmak, hatt Akka'da onlara ait Ortodoks kilisesini yakmak suretiyle kendileri davet etmilerdi. Suriye Yunan papaslar uradklar zararlar Bb- li'ye bildirmilerdi ve patrik aracliyle ilettikleri ikyetlerinde, bilhassa katolik mezhebinin, dierleri arasnda ciz-vitlerin din emirlerinin kendilerine ok fazla,zarar verdiini bilhassa belirtmilerdi. Kendilerinden ikyet edilenlere kar bir ferman yaynland. Bu fermanda Osmanl mparatorluu snrlar iinde din deitirtme ve mezhepten mezhebe insan geirme almalar iddetle yasaklanyor ve faaliyetleri eytannkinden farksz bu adamlar 136 hapis cezsiyle tehdid ediliyorlard. Sakz Rumlar Avusturya elisinin mracaatna karlk bir fermanla katolik manastrnn almasndan beri o zamana kadar grlmemi bir ekilde fkeliydiler. Katoliklere kar yeni basklara balamak zere Rumlar yaynlanan son fermandan yararlandlar. Ciz-vitleri yakalayamayan ve vergi mkellefi durumuna sokamayan Trkler, drt dominikenle kendilerinden otuz bin istedikleri ve bu meblan ancak te birini alabildikleri on kilise mezini ha-pise attlar. Be yl nce Avusturya elisinin ricasiyle alm olan yeni katolik kilisesi bu dnemde kapatld. Sakzl Rumlarla ka tolikler arasndaki bu aman vermeyen mcadele altm yldan beri sryordu: Rum rahibi katolikleri kapise attrarak ve cizvitle-ri adadan kovdurarak anlamazln megalesini tututurmutu. Rumlar tarafndan Sakzadas'n
Bu hususta, meclisler, saray meclisi ve spanya saray meclisi birlikte altlar ve mutabakat halinde bulunuyorlard; ok fazla olan Napoli ve Sicilya'nn zararlar kral vekili kont de Harrach tarafndan saray meclisine bildirildi. 135 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/307 -312 136 eyatln enis kasdi ve garzi kiasidile. elebizade, f. 79.
134

Sayfa

73

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

74

Venediklilere teslim etmekle sulanan katolikler kiliselerinin kapatldn grmlerdi ve onun yeniden aln Papa XI. Clement'n XV. Louis ve VI. Charles nezjdindeki mdahaleleriyle, bu son hkmdarn elisinin gayret lerine borlu olacaklard. Avusturya elisi, kont Wirmond vasta-siyle teslisiler mezhebini koruyan bir ferman alnmasn salad. Fakat, onlarn Beyolu'nda bir kilise, ina ettikleri takdirde, bunun da evvelce olduu jgibi, gammazlklar sonucu kknden yktrlp yerine cami yaptrlacandan korktuundan, eli Dirling, teslisiler iin kilise yerine basit bir misafi rhane inas msaadesi istedi. Ermenilere kar yneltilen yeni takib ve eziyetler, kendi makamn satn almak iin verdii paraya katkda bulunmay red deden katolik kylleri affedemeyen patrikin bir intikam oldu. Zaten, Tineh'in mstebid voyvodas kendilerine bask yapt halk bir bakaldrma hareketinde katlettikten sonra katoliklere de kt muamelelerde bulunmutu. Bu iddetli takibatn ok aikr bir kurban, lm baka vesilelerle gstermelik bir sebebe balanan, stanbul'da Gmendze adiyle tannan ranl bir Ermeni zengini oldu; bu Gmendze, insan kan aktmakta son derece hasis davranan Veziriazam brahim Paa'nn emriyle, ou Ermenilere ait zengin maazalarn bulunduu Vezirhan'm karsnda idam edildi. Gmendze, hafif mereb bir kadnla 137 mnasebet kurmu olmakla sulanyordu; sulamaya gre, bunun iin kocasnn yokluundan yararlanm ve kocann evinde yakalanmt. Bir pein hkm de son derece ar bir ekilde sann aleyhine idi: Bu pein hkme gre ranl Ermeniler ar derecede kadn dkn 138 saylyorlard. Bununla beraber, kadnla aralarnda sulayc ilikiler isbatlanamad. Fakat, bir grup mslman gelip: Bu mel'un kfirin, eytannkilere benzeyen kaln kalarnn yay biimiyle huzurlarn karmaktan geri kalmad yolunda hidlik ettiler. Bu sebebe: Ermeni, mslman kadnlara i-kne szler syledii ifdesi de eklenince, Gmendze, nib San'ullah Efendinin verdii kararla idam hkmn giydi. Kurtulaca midiyle dinini brakp mslman oldu; fakat bunun kurtulmasna yaramayacan renince, kendi dinine dnd ve di nini inkr etmi, mrted kii olarak idam edildi. Bu son sebeb hi deilse islmiyet kanunlarna uygundu; fakat, bir erkein kane mizal olduu veya kadnlar tehir etmek iin gzlerinden ve kalarnn yay biimi olmasndan yararlanmasnn idam sebebi saylabilecei hibir yerde
Kahbe-i Ruzikr, herkesle mnsebeti olan. mparatorluk tarihisi, bu mnasebetle Hz. Peygamberin bu gibiler iin kulland -akl ksal- veya zek noksan- gibi vasflandrmalarm zikrediyor.
137 138

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

yazmyordu (22 Eyll 1724 - 3 Muharrem 1137). 139 Hamadan, Erivan, Tebriz, Erdebil, Lori. Loristan, Karabag, Urmia Ve Moghan'n Zabtedlmesi Olaanst yetkili Osmanl murahhas ar iyle Rus elisi arasnda Fransz elisinin aracl le toplantlara geildii srada ran seferi de balam bulunuyordu. Bu seferin ilk belirli iareti, byk bir ehemmiyete sahip snr kalesi Kamadan, eski Ekbata-na'nn muhasara ve igali oldu. Badad valisi 140 Hasan Paa* nn lmnden sonra, eski Basra valisi olan damad onun yerine seraskerlie atand. Basra valisi Abdurrahman, ehrzor valisi Kara Mustafa Paalar ve Musul, Mara, Karahisar, Krehir ve Cizre vali Paalariyle zeametti birlikleri 141 seraskerin emrine verildi. Bb- li ile Rusya arasndaki paylama anlamasnn imzasndan be gn sonra, serasker Paa Hamadan'a az mesafedeki Yenice kasabasndaki ordughndan ayrld ve siper at (29 Haziran 1724 - 7 evval 1136). Hamadan kalesinin hendekleri sekiz aun derinliinde ve buuk aundu ve ehrin ki katl tabyasn iki-yzden fazla bur koruyordu; iki hisar balca gcn oluturuyordu. ehrin Fetih Kapusu ile Isfahan Kapusu arasnda uzanan blm, Yenieriler, leventler ve kalpakllar, yni imdiki seraskerin merhum kaynbabas tarafndan oluturulan kalpak giyenler snf tarafndan muhasara edildi. Isfahan Kapusu'nun beri sine, siperin devam edemeyecei yere, Musul, Ardelan, Krd Beyleri, ikibuuk fersah tutan ehrin evresini evirebilecek ekilde yerletirildiler. En yksek burcun karsna yirmi aun irtifnda bir tabya in edildi. ranllarn muhasaracan pskrtmek ve bahis konusu tabyay ykmak maksadiyle giritikleri bir hcum teebbs tamamiyle baarsz kaili ve kendilerine bebin asker hayatna maloldu. Bu yenilgiye ramen, Snn Elence Evi 142 denilen yerde, Isfahan Kapusu nnde duran Feridun Paa kuvvetlerine saldrdlar. ayr noktada alan lamlar, ranllar ilk tabyay terletmek zorunda, brakt; muhasara kuvvetleri bu lamlarn patlamasiyle alan gediklere saldrdlar
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/313-314 Hanway, I, s. 195, Hasan Paa'nm Hamadan muhasarasna gittiini syleyerek yanlyor, nk Hasan Paa daha nce lmt. 141 Ayrca bin Kerkk gnlls, dier bin asker, yeni alnm beyz sipahi ve silahdr, ikibin yaya levend, drtbin ikiyzelli yenieri, al-tyz seksendrt cebeci, beyz topu ve ikiyz top arabac bulunuyordu. elebizade, f. 45. 142 ahin kasr. elebizade. f. 46.
139 140

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ve kendilerini ahb bir dam altnda buldular. ranllar nafta batrlm ve tututurulmu paavralarla dam yakmaya kalktlar; fakat Osmanllar yangn sndrmek ve yangndan korunmakta tez davrandlar. Birka yeni lamn infilakiyle yirmibe aun uzunluundaki bir duvar blm ykldndan, iki ay sren muhasaradan sonra hcum balad. En iddetli arpma, Dua odas 143 denilen tepenin zerinde cereyan etti; her taraftan pskrtldkleri-ni gren ranllar daldlar ve ehir Osmanllarn eline geti (1 Eyll 1724 - 12 Zilhicce 1136). Halkn hali vakti yerinde olan snfndan 144 onyedibin kii, siperin bittii yer olan ehrin dousundaki Seilmiler 145 Kapusu nnde bulunan bahelere ve sayfiye evlerine dalmlard; bunlar Hamadan'in zaptn takib eden ayn gece ksmen kap kurtuldular, ksmen kltan geirildiler. Ertesi gn serasker kaleye girdi. Bu baarnn haberi ondrt gn sonra bir perembe gn stanbul'a ulat; sevin iareti olarak ehirde gn donanma yaplmas emredildi. Sultan, bir mektup gndererek galiplerden hak ettikleri vgleri esirgemedi. Hatt - erifinde Sultan: Hizmetkrlarm bu zaferi kazanmak iin hayatlarn tehlikeye atmaktan geri kalmadlar; hibir gayretten geri kalmadlar; yzleri ziyadesiyle parlak olsun! Kendilerine verdiim ekmei hak ettiler, diyordu. Serasker, kaleye muhafzlar yerletirdikten sonra, ah Hseyin'in akrabas Ltif Mirza'nn bin kzlbala (ranl) savunduu Dergezin zerine yrd; hcum ederek ranllar kamak zorunda brakt, Hamadan kaza dairesinde bulunan halk isyan halindeki ikiyz haneli Somin kasabasn itaat altna ald; peinden Asitne ehrini igal etti 146. . Bu olaylar srasmda, Arran snrnda konaklayan bir ikinci Osmanl ordusu payitaht ve lkenin balca kalesi Erivan zerine yrmt. ranllarn Erivan'n imdadna ardklar Heraclius' un olu ve Kakhetislerin hkmdar olan Mehmed Kulikhan Ak-cekalaa'da Grc 147 birliklerinden onbinden fazla asker toplamt. emseddin'in Gence birlikleri ve Lezghisinkiler, sakinleri huzur iinde idare edilmek ve ne Osmanllardan yana, ne aleyhlerinde olduklarn belirtmek iin rehineler verdikleri Kulikhan'la Qo-ri kalesine hcum etmek maksadiyle birletiler. Mehmed Kulikhan, Gruzesler zerinde hkm srmek zere Constantin adnda bir

76
Sayfa

Musella Tepesi. Lutian. elebizade, f. 47. 145 Muhtaran Kapusu. 146 elebizade, f. 50. Ne Hanway, ne de Malcolm' da bu olaylar var. 147 Karakalkan, Kesen, Erstad, elebizde, t. 49.
143 144

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

148

Erstad birlikleri, ayn eser.

Sayfa

77

Grc rahibi arm ve onun adna Grc eflerinin tazimlerini kabul etmiti 148. Bu bakmdan bu tehlikeli dman pskrtmek ve Grcistan' bar' iinde tutmak iin acele davranmak gerekiyordu. Tiflis valisi Receb Paa da bunu yapt; Gori kumandan Yusuf Paa ve ldr beylerbeyi shak Paa'nn yardmlariy-le aniden ortaya atlan prense hcum edip onu Kur nehrinin tesine attlar. Dier taraftan, o srada Tiflis muhafazasnda bulunan Diyar-bekir valisi Arif Paa Erivan zerine yrd ve yedi gn sonra oraya vard. Bb - li, Arif Ahmed Paa'nn teebbsnde baarl olmasn salamak maksadiyle, Anadolu, Kars, Sivas ve Mara beylerbeylerini; Hdvendigr, Karahisar, orum, Aksaray ve Ba-yezid sancakbeylerini onun emrine vermi; ayrca, ona yksek cretli bin sipahi, yirmiyedibin yenieri veya gnll ve ikibinbe-yz topu ve silahdr gndermi, bylece' kuvvetlerin yeknu altm bine varmt. Erzurum'dan yola karlan ondrt byk muhasara ve otuziki obs topu, Tiflis'den yedi gnde gittii Erivan' da kendisine ulatrlm olacakt. Arpaay getikten sonra, Arif Ahmed Paa, Kervansaray konandan kale muhafzlarna bir teslim teklifi gnderdi. Bu teklifde, kale arpmadan teslim edildii takdirde, ehirlilerin can ve mallarna dokunulmayaca vaat ediliyordu. taatlerini bildirmek zere bapapaslariyle gelen Ararat da Ermenileri Paa'dan iyi kabul grdler. Erivan muhasaras Hamadan muhasaras ile ayn zamanda balad ve balangc yukarda belirttiimiz gibi, Bb- li ile Rusya arasnda yaplan taksim anlamasnn imzalanmasiyle ayn zamana rastlad (24 Haziran 1724 - 2 evval 1136). Sengi'nin geildii ayn gn, Osmanl ordusu Erivan'n d mahallelerini ele geirdi; iki saat iinde onikibin ranl sava d brakld ve onbebin kadn veya ocuk, kaleye yakn evleri ykan muhasara kuvvetlerinin eline geti (7 Temmuz 1724 -15 evval 1136). Serasker, stanbul adiyle anlan kapnn nnde mevzie girdi; sol kanadnda Anadolu ve Kars beylerbeyleri, sa kanadnda Yenieriler yer aldlar. Kayalardan oluan zeminin siper amaya msait olmad gneyde sipahiler yerletirildi; Sengi'nin gerisine yerletirilen sipahiler Karahisar valisinin kumandasna verildi, Onbe gne yakn bir zaman, kaleyi savunan han teslim olma^ a zorlamak iin gnderilen haber ve dier teebbslerle bouna geti. Ta kpr karsnda

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

byk tabya 149 altndaki lam infilk etti, fakat, olduka zahmetle yerletirilen bomba byk bir netice vermedi. Allahtan ki, serasker uzun bir muhasaray nceden gze almt; iyi bir okuyucusu olduu tarihten, Erivan'n elverisiz mevsimdeki ve Byk Abbas dnemindeki erif Paa, Mehmed Paa ve Sultan Drdnc Murad tarafndan giriilen son muhasaras srasnda byk gayretleri gerektirdiini renmiti. Zaten Sultan'n Erivan'n zaptndan nce ona her trl geri ekilmeyi yasaklamas ve Nahcivan'm zaptedildii haberi muhasaraclarn cesaretlerini arttrmt. Ksa zamanda yeni ii, bombac ve lamc, hava fiekisi de gelip muhasaracla-ra katld (15 Eyll 1724 - 26 Zilhicce 1136); Drt hcum, hastalklarn da eklenmesiyle Osmanllara yaklak yirmibin ssker kaybna maloldu 150. Nihayet ehrin beyi ve Kasipler aas Yeni-eriaas ile mzakereye giritiler: stedikleri yirmi gnlk mtreke be gne indirildi, sonunda teslim vesikas imzaland; bu vesika gereince muhafzlar silah ve eyalarn alarak ekilmekte serbest olacaklard (28 Eyll 1724 - 9 Muharrem 1137). ranllarn ekilme hareketi gn srd; yetmidokuz top ve ehrin alt gm anahtar galiblere teslim edildi. Bunlar ve Erivan kalesinin kaps zerine Sultan Murad IV'n silahlan yerine konulan h Abbas'n klc, fetih haberinin byk bir sevince yol at stanbul'a gnderildi. avular ve Vezirizam'n aalan alt gm" anahtar ve h Abbas'n klcn almak zere skdar'a geldiler. Devletin birinci derecede ileri gelenlerine, Kahyabey ve Reisefen-di'ye (dhiliye ve hariciye nazrlar), defterdara bu vesileyle eref hil'atleri giydirildi; saray miri ve Kapucuba (ba mabeyinci) altn kumalarla rtl ve zerlerinde alt gm anahtarla h Abbas'n klcnn bulunduu sehpalarn nnde yrdler; enrin gn donatlmas emredildi ve limanda hava fieklerle Erivan muhasaras canlandrld ve Sultan bir Hatt-i erifle Erivan ftihlerini vd. Sultan vgler! vgler! vgler! 151 diyordu. Erivan'n teslimi peinden Ulukerd, Nihavend ehirlerinin teslimi geldi. Bu sonuncusu, Hamadan ve Kermanah'n dier . ayan oluturduklar bir genin zirvesi mesbesindeydi. Halife Hz. mer ranllara kar Serdan Sarietl-Cebel zaferini orada kazanmt ve ehrin bu bakmdan da nemi vard. evres ve

78
Sayfa

Tellitabiye. elebizde. f 52 Fitilci, kundak. Hamvay'e gre 10 Eyllde yaplan ilk hcum (I, & J0.O, elebi zade'nin kaydna gre 16 Eyllde gerekletirilmitir, f. 151 Hamden smme hamden smo hamden. elebizdo. f 3e.
149 150

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Hoy' da 152 muhafzlar braktktan sonra Van valisi vezir Kprl Abdullah Paa, Tebriz istikametinde Hoy (Khoi)'den hareket etti (5 Austos 1724 - 15 Zil'kade 1136). Urmiye gl kenarna on fersah uzaklkta bulunan be bin haneli byk ehir Tasu'da mola verildii srada, Osmanl ordusu ncleriyle dmann yryn durdurmak zere Tebriz'den acele gelmi olan ran askerleri arasnda bir atma oldu; ranllardan bir asker ldrld, bir dieri esir alnd. Merend halk kap gitmi olduundan, Bitlis kumandan Mehmed bidhan'a bu ehri igal etmesi e mri verildi ve Hakari Krdlerinin beyi, ordu ile zahire kollan arasndaki balanty kesmek iin harekete gemi bulunan Efarlar tesirsiz hale getirmekle grevlendirildi. Tebriz yolu zerindeki Gzeknan ve ebister kasabalar halk -ki bu kasabalardan ikincisi Sr Glleri Bahesi 153 adl eserin yazan byk mutasavvf (mistik) ir Mehmed'in doduu yerdi gelip itatlarni bildirdiler. Tebriz nnde bu ehrin han onbin ranl askerle mevzilenmiti; bunlar pskrtldler. Osmanl ordusu ehrin kuzeyinde evvelce Birinci Selm'in ordugh kurduu Deveci ve Surkhab'da ordugh kurdu; ranllar Gazanhan'm trbesinde mevzilenmilerdi; zira, deprem ehir surlarnn bir ksmm ykm olduundan, nezheb ayrl dolaysiyle sert davranmalar beklenen snn Trklere kar, ehri zaptetmeleri bakmndan buradan daha tesirli mdhalede bulunabiliyorlard. Onalt gn sren muhasara bir netice vermedii srada, muhafzlarn tamam bir huru hareketinde bulundu (16 Eyll 1724 - 27 Zil'kade 1136); drt gn sonra, Mustafa han, dier han da beraberine alarak iki bin ran askeri, develerin srtna yklenmi yetmi top ve iki balyemez topu ile, muhasara ordusuna takviye kuvveti ve yiyecek getiren Haleb valisi brahim Paa'nn yolunu kesmeye gitti. Taraflar ordughdan birbu-uk fersah uzaklkdaki Ikdeli kasabas yaknnda karlat; ordughdan hemen yardm gelmeseydi Trkler mahvolacaklard; ran-llar yediyz kii kaybettiler, altmbir uzun top ve iki obs topu zaferlerinin ganimeti oldu. Elde edilen bu stnle ramen, mevsimin ilerlemi olmas ve birka hcumun netice vermemesi seraskeri muhasaray kaldrmak zorunda brakt (30 Eyll 1724) 154. Yirmidokuz gn sonunda,
Tebriz'den yirmi iki fersah uzaklktH bulunan Hoy ehri byk ve zengin bir lkenin merkezidir, Trkiyr- ile ran arasndaki ticaretin deposu ve pazar durumundadr, Yzba Sutherland'a gre yirmibo bin nfusu vardr, isu'de Yavuz Sultan Selimle ah smail arasn da geen bir savala mehur bir ovann ortasnda kurulmutur. Halen ran'daki ehirlerin on iyi in-$a edileni ve en gzelidir; surlar bakmldr ve muntazam yollan, aalkl caddeleri vardr ve evlerinin byk bir ksmnn tavanlar ok ince bir zevkle boyanmtr Baknz: Kinneir'in htralar, d. im 153 Glsen t r&,i; Berlin Kraliyet Ktphanesinde fevkalade bir nshas bulunmaktadr. 154 elebizade, t. 50, lig. 3. Hanway'e inanmak gerekirse, hareket 21 Eyllden itibaren balamtr
152

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Osmanl ordusu ordughm byk bir sessizlik iinde terketti ve Tebriz'de Urmiye glne dklen Aci nehrini geti; ordugh o kadar acele brakt ki, btn adrlar olduu gibi kald ve ganimet olarak alnan toplardan biri bir ukura yuvarland; ancak gelecek yl muhasarann tekrar balatldnda top oradan karlabildi. Kprl, bakaldrm olan ebister halkn geici olarak cezalandrmak, olu Abdurrahman' Tasu'daki klk kararghnda brakmak ve ileri karakollarn Tebriz'den on fersah mesafedeki Akdize'ye yerletirmekle yetindi. imdilik zafer llesi topraktan kmt, fakat arzular glnn koncasnn gelimesi iin gelecek bahan beklemek gerekiyordu. Kprl Abdullah Paa'nn Tebriz muhasaras srasnda Me -rend'e gndermi olduu Bitlis han bidhan, muhasarann kaldrlmasn takibeden k esnasnda orada kalamam ve Tasu'a ekilmiti. Merend sancann bal bulunduu Sonoz ehri sarp bir tepe zerinde bulunuyordu, altbin evden oluan ehir ranllarn Dize adn verdikleri bir kale ile savunuluyordu. Tasu, Hoy, evres ve Kerkes yollan burada aynldndan ehir anahtar me-sabesindeydi. ehbaz Giray'n olu Murteza Kulikhan ve Mehmed-han olu Mehmedhan burann kumandan olarak bulunuyorlard. Dize nisan Trklerin elinde olmadka Tebriz'in fethinin imknszlna hkmedildiinden, mteakip seferin almasndan itibare n sayca kabark Yenieri kuvveti gnderildi. Bu Yenieri birlii yirmibin ranlya kar bir savaa giriti ve mill tasrihlere inanmak gerekirse, ranllar kuvvetlerinin yarsn kaybettiler. Hisar ele geirildi ve ykld (23 Mays 1725 - 10 Ramazan 1137). On-birbiri, Krm askeriyle takviye edilmi olan Kprl Abdullah Paa, muhasemtn balangcnda yetmibin askerin banda bulunuyordu 155. Temmuzun ortasna doru genel kararghnn bulunduu Tasu'dan hareket etti. Ordughn kurduu ayr ayr yerlerde, Kemeni, Akdize ve Nairli'de baka birlikler gelip Paa'nn kuvvetlerine katld. Temmuz 156 sonunda, Osmanl ordusu ertesi gnden itibaren muhasaraya balad Tebriz'in iki fersah mesafesindeki Kzeli'ne vard. Sa kanadda Anadolu, Rakka, Haleb ve Musul vezir valileri, Diyadin 157, Malazgird, Aydn ve Arna-vu beyleri; sol kanadda Haleb ve Badad valileri; merkezde ki dalkl alay, bunlarn arkasnda serdengetiler, sonra Yenieriler, topu

80
Sayfa

elebizde. f. 69, bu birlikleri gnderen eyaletlerin listesini Rakka, Adana, Musul, Haleb, Erzurum, el, Ankara ve Kangri (?) sancaklar; Mahmud Krdlerinin beyi, Bitlis ban, Selmas, Kerdkiran, Kara-ba, Ensel, Haizan, Elbak, Alekerd, Diyadin, elor (?), Malazgird, Aydn, Saruhan beyleri ile birlikte vermektedir. 156 Hanway, s. 220, Temmuzun 2O'si, elebizde 26 Temmuz demektedirler. 157 Sancan ad bazan Diadin, bazan da Dhineaddin (imnn glgesi) olarak gemektedir.
155

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

atlan, silhdarlar, drt sancak muhafz bl, sipahiler ve gnll silhdarlar yer almlard. Serasker, sancan Karada tepeleri karsnda bulunan sol cenahta dalgalandrd. Orada, merkezde olduu gibi, Deveci ve Surkhab kasabalan karsnda, kendi aralarnda krk ve elli adm aralklarla tabyalar ykselttirdi. Mazenderan'n obsleri arkasnda iyice siperlenmi olan becerikli nianclar, kendi ate menzilleri iine her girilerinde muhafzlara zarar vermekten geri kalmyorlard. Ordughn sa yannda, Gazanhan'n trbesinin karsndaki evlerin duvarlan bur olarak kullanlyor ve bunlarn zerlerinden tfekiler ve sabanlarla silahlanm kyller ehre mermi ve ta yadnyorlard. Hz. Peygamber perembe ve cumartesi gnlerini Allah takdis etti dedii iin, muhasara bu iki mbarek gnden biri olan bir cumartesi gn balad (28 Temmuz 1725 - 17 Zil'kade 1137). Muhasara ksa srd; fakat her iki taraf iin de kanl geti. ranllar tabya lar, ehri oluturan dokuz mahalleden koltuk teine alacak e kilde sarmlard. Drt gn iinde Trkler bu mahallelerden yediini yokettiler, muhasarann drdnc gn (1 Austos 1725), ehir teslim olmak talebinde bulundu; ertesi gn divn kurularak teslim vesikas imzaland ye daha ertesi gn muhafzlarn tamam kaleyi terketti-158. Bu drt gn zarfmda ranllar otuzbin, Trkler aralarnda Paalar da bulunan yirmibin kayb vermilerdi. Tebriz'in alnmas da daha az kayba malolmad; stanbul'da byk bir sevin uyandrd ve muhteem enliklerle kutland. Bu kalenin muhasaras srasnda Hamadan seraskeri Ahmed rif Paa,.Nuhavend'den Samin ve Asitne'ye birlikler gndermiti;' bu iki ehirden biri Nuhavend'den iki konak, dieri Samin' den ayn mesafede bulunuyordu. Buralarda toplanm olan birka bin ran askeri kamak zorunda brakldlar ve her iki ehir de Osmanllarn ellerine geti. Hamadan valisi Ardelan, Mara ve Musul birliklerinden bir ordu oluturarak, Loristan ahlisini itaat altna almak zere Hava ve Aliter geitlerinden geti 159. Loristan han Alimerdan, bu eyletin merkezi Hurrembad'n birka fersah ilersindeki kpry igal ediyordu. Seraskerin be bin hafif svari askeriyle zerine geldiini grnce, uster zerine, oradan da Dizful'a ric'at etti.
Hanway'e gre, s. 229, bu olay 3 Temmuzda cereyan etti. Bu kk eylet, Iran krfezinin kuzey kys boyunca altmbeinci dou tul dairesinden, balayarak aitmsekizinci tul. dairesine kadar uzanr; kuzey-batsmda Farsistan ve kuzey-dousunda Kerman bulunmaktadr. ran eyaletlerinin topra en az verimli ve en fakir olandr; denize kadar uzanan ovalar ve dalarla blnmtr. Bu memleket yle orak ve yle susuzdur ki, dneminde yaan yamurlar kuyular doldurmasa ve topra .jit mikdar zahire iin ekilebilir hl -getirmese, orada oturulmas mmkn olmazd. Kinne*r'ta Hatrat, s. 81
158 159

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

82

Tebriz v* Hamadan seraskeriyle yararak Erzurum valisi ayn zamana doru Grclerin Lori kalesini igal ediyordu (5 Eyll 1925 - 26 Zil'kade 1137). Sultan'dan ald bir mektupta slmn savunucular vlmek suretiyle m kfatlandrlyordu; gayreti ae bir h'atle mkfatlandrlmt. Kprl Abdullah Paa'ya gelince, hizmetlerinin mkfat olarak, Osman Paa'nn vefatndan beri bo braklan Rakka ve vergileri yz ve yz kese olmak zere pein dsnmek artiyle hayat boyu kendisine baland; ayrca oluna tulu vezirlik verildi. Serasker Devb'daki ordughnda Hurrembad halknn tazimlerini kabul etti, Tebriz halk ile Karaba'm ranl valisi bu misle uydular ve tazimlerini sunmakta gecikmediler; bunlara Abdullah Paa'nn mabedine dokunmayacana dir sz verdii Erdebil valisi de katld. ranllar bu mabedin kutsallk bakmndan Mekke ve Medine'de bulunan mbedlerden hemen sonra geldiini kabul ediyorlard. Bu srada, ranllarn bakumandan Mustafa han, beraberinde Erdebil, Meragha hanlar ve dier be hanla Tali'e gitti ve oradan haber gndererek, Erdebil halkndan Osmanl muhafzlar ldrmelerini istedi. Abdullah Paa'nn kahyas zerlerine yrd ve onlar kard. Khyann bu davran zerine, Kprl Abdullah Paa'nn teklifiyle kendisine beylerbeylik payesi verildi. Ab-dlaziz Paa'ya da, be sancandan ikisi veraset yoluyle kendisinde kalmak zere, Meragha valilii uygun grld 160 , sancaklardan dier onun sorumluluu altnda bulunacaklard 161 (21 Aralk 1725 - 15 Rebiul'&hir 1138). Adn ald Urmiye glnn dou kysnda bulunan Urmiye kanal verasete bal sancak olmak zere eski han Kasm'a verildi ve Safikhan'n Mogan'daki hanl te'yid edildi. Kendisinin ah ailesinden olduunu ileri sren ran prensi Latif Mirza'ya iddiasna uygun bir ekilde davra-mld ve stanbul'da bir mddet kaldktan sonra ran'a gnderildi. Yeni fethedilen eyletlerin boalmasn ve seferdeki birliklerin hzla zenginlemelerini nlemek maksadiyle Srmeli, uregil, Aba-ran ve daha birok blgelerdeki yz kasabay Bayezid'e, Kars'a ve Krdistan'a yerlemek zere terketmi olanlara oturduklar yerlere dnme msaadesi verildi ve orduya ran kadn ve ocuklarn esir olarak satmaya devam etmesi yasakland (4 Ocak 1726 -29 Rebiul'hir 1138). Bu mndaki fermanlar ran'a kar harekt idare eden seraskere, Tebriz'e Abdullah Paa'ya, irvan'a Hac 162 Mustafa Paa'ya ve Hamadan'a Ahmed Paa'ya
Megri ve Soukbulak. Bunlar Hetrund, Ordubad ve Dizecurud. 162 Hanway, bu ad her yerde Hac yerme Saici olarak kaydetmektedir. elebizade'de serasker Hac Mustafa
160 161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

gnderildi. Bu kumandann cesaret ve kaabiliyetleri sayesinde, Rusya' nm stanbul'da yaplan paylama anlamasiyle Bb- Ali'ye brakt arazinin Osmanl imparatorluuna ilhak iin bir sefer kafi geldi. lhak edilen bu topraklar yzyinni corafya mili uzunluunda, otuz veya elli corafya mili zerinde bir genilikteydi; gneyde Loristan dalar ve bu eyletin merkezi olan Hurrembad 163 ve Erivan eyleti ve Moghan bozkrlanyle snrlanmt.
164

Afganl Mahmud Ceza Maarasnda ah Hseyin'in bahtsz olu ve meru h Tahmasip'in Afgan prensi mstebid Mahmud ve onun halefi Erefe kar srdrd mcdele ran' zten iinden, zayf drm olduundan, iki snr komusu Rusya ve Osmanl devleti tarafndan kolayca paralanabilirdi. Yirmiiki yandaki Mahmud, ran ahna bakaldran ilk Afgan efinin oluydu. Zlim olduu kadar da kararl olan Mahmud, amcas Abdullah' ldrerek ran tahtna giden yolu amt. sfahan'a hkim olunca, ran imparatorluunun yz en ilerdeki devlet adamn lme gndererek ve tahttan indirilen ahn bin kiilik muhafz birliine katlim uygulatarak hkimiyetini kuvvetlendireceine inand (25 Haziran 1723). Zulmden zulme yryerek, vicdaniyle olduu gibi bakumandaniyle de ekime iine dt; zlim, amcasnn ve boazlatt yz ranl asilin kanlarnn bana dtn hissetti; kendi generali Ama-nullah'n karsnda, yeeni Erefin intikamnn karsmdaym gibi titredi. Coraf durumu salam ve halknn cesaretiyle daha kuvvetli olan Yezd ehrini ele geirmek iin netice vermeyen teebbslerden sonra, krk gnlk bir orula cinayetlerinin kefa retini demek zere cehennemlik sulan ilemi ve vicdanlarnn isyanlarna uram kiilerin nedametine ak bir mahzene kapand. Bu kefarete Hintliler tapassa 165, ranllar ise tapu adn vermektedirler. Asl mehd veya hindu olan bu inzivaya ekilme ekli, gnmze kadar Hindistan'da grlmtr; Kafkasya'da Ossetler'de peygamber Elien'nin oturduu dostluk mahzeninde Mithras ibdetine benzeyen detlerin bu memlekette
olarak gemektedir, f. 85. 163 Kermanahan ve Hurrembad arasndaki bu arazi, paylama anla masnda belirlenen, snrlarn tesinde bulunuyordu. Snr Kerman-ah'da son bulmaktayd. 164 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/315-323 165 Ruhun, uluhiyetin temaasnda yok olacak ekilde dnyaya ait eylerin stne ykselmesi.

Sayfa

83

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

uygulandn aklayan izler bulundu. Abazalar'da da ayn inan yayordu; bunlar Oggin maarasna gitmeden nce, kendilerini, orular ve dualarla beyaz boann ortaya kacana hazrlyorlard. Eski ranllarn sonbaharn balangcsmda ayn zamanda hrriyet ve manev yenilenme bayram olan Mithras bayramn kutladklarn, kutsal bir snma yeri olan Oggin maarasnda 166, yine Oggin ad verilen bir beyaz boann grndn ve hemen kesilip halka 167 datldn gelenekten renmekteyiz. Mstebit Mahmud'un tapu su, maarada oru tutma ve nefsine elde edildii halde, yeniden bir kefaret yk altna girmesine maani olamad. Zayf zlimlerin zlimce ve kanl lgnlardan kendilerini birdenbire ekmeleri yalnz onlarn tabiatna mahsus deil, insan tabiatma zg bir durumdur, bunlar kendilerini kanl lgnlardan ekince, hayvanlarda grlen bir afallama, bir budalalama durumuna derler. Sonra bu halden, bu uyuklama durumun dan kurtularak kendilerini yeniden kanl fke ve hiddetlerin eline brakrlar. Bu elikiler yalnz tabiatte grlmez, bunlarla tarihin her sayfasnda karlalmaktadr. Dou gelenei, bir byk hkmdarla bir byk mstebid ve zlimden bahseder; bunlardan biri Keyhusrev 168, dieri Nabukhodonosor'dur; ikisi de dinsizlik ve gururda haddi atklarndan, yedi yl boyunca kr hayi vanlar gibi ayr otlamaya mahkm edilirler, yni insanlarla temastan uzak, maaralarda ot ve kkler yiyerek Afganl Mahmud gibi yaarlar. Ancak, Mahmud, derin ve karanlk maarasndan kp da gn n grrgrmez, kendisini tekrar kanl mizacna brakr: amcasn, onbir kardeini ve h Hseyin'in gzleri nnde yzden fazla olunu 169 kendi elleriyle ldrd (7 ubat 1725). Bunun zerine Mahmud tam bir lgnlk bunalm iine girdi; bu bunalm esnasnda yemek iin vcudunu paralara ayryordu. Onun bu lgnlna ne ran, ne Afgan doktorlar are bulabildiler; bu arada kendi sine bal Ermeni rahipleri 170 de arld; bunlarn dualar da bir ie yaramad. Hastal durmadan ilerliyordu: Vcudu czzam araziyle badan baa
Kafkasyaln Tasviri. Reinegg, C. II, s. 12. Mithras mezhebinin kabul ettirdii kefaret bunlard ve onun ha suya atma tarz Kazvini'nin eski ran takvimi enlikleri tasvirinde beyaz boa olarak grlmektedir. 168 Keikhosrev (Kaiser veya imparator) Khosroes. iCgser ve Czar tarihi bakmdan Caesar kelimesinden bozmadr, fakat Almanca kelime olan kaiser ve Rusa olan ar (Szar) bu kelimelerin kullanlmasndan nce Asya'da mevcut bulunuyorlard; o zaman kei ve ar deniliyordu. 169 Malcolm'de okunuyor: Bir ran tarihisi, burada yeri olmayan bir mehaz gstererek hanedandan otuzdokuz prensin ldrldn anlatyor. Krusinski, bunlarn saylarm 105 veya 150'ye karyor. 170 Voltaire, c. VIII, s, 572, bu ve dier daha az doru olmayan olaylardan bahsederken, keiler tarafndan tekrarlanan Acem Hikayeleri deyimini kullanyor, fakat felsef taassubu iinde onlar tekzibe almyor. nk keiler tarafndan tekrarlanmtr, ama bu, doru olmalarna maani deildir. Malcolm.
166 167

Sayfa

84

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

sarlmt ve yar yarya kokumu 171 vcudunu kendisi paralamaya alyordu. Nihayet, yeeni Erefin emriyle bodurulmak suretiyle ld. Eref, babasnn katiliyle birlikte muhafz birliinden be-yz kiiyi de ldrtt, bu muhafzlar Hezare airetine mensub bulunuyorlard (8 Nisan 1725). Saltanat ele almadan nce, Tahmasip'e sfahan'a gelmesi hususunda sz verdirmiti. Dmanlarnn anlamazla dmeleri sonunda tahta kmay bekleyen bu zayf ve bahtsz prens, onun dvetine uymutu. Bununla beraber, Mahmud'un lm Erefin projelerinde deiiklie yol amt; dostluktan szetmei elden brakmayarak hasmnn ahsn avular iine almak iin gerekli tedbirleri yerine getirmiti. Mahmud'un ldrlmesinden sonra, Eref, birliklerinin, payitaht zerine yrrken mstahkem bir ehir olan ve onybin Kaar askerine muhasara ettirdii Kum ehrinde duran ah Tahmasip'e kar verecekleri savan neticesini beklemek zere sfahan'a sekiz fersah mesafede bulunan Parc'a 172 gitti. Kumla Kaan arasnda bulunan Ledriye'de sava yapld. Alt bin Afganlya kumanda eden Erefin generali yenilip Ebrkuh zerine ekilmek zorunda kaldndan, Eref, Isfahan yaknndaki Ferrabd'a gitmek zere Parc'dan ayrld. Oraya varnca, beraberinde getirdii asl ranllardan onaltsn idam ettirdi. Abdlazizhan, brahim ilmi ve ehrin ileri gelenlerinden yz, dmanla haberletikleri bahanesiyle ldrldler. timadeddev-let' (ba veziri) Silakhan'n kendisine tavsiyesi zerine, Eref bir yumuama siyaseti uygulad ve Seberdesthan' serbest brakarak si-pehsalarlk makamna getirdi, bu makamda bulunan Seid Ali'yi uzaklatrd; peinden Tahmasip'le karlamak zere ilerledi; Tahmasip, Kaarlardan oluan ordusunun banda, sfahan'dan dokuz gnlk yry mesafesindeki ordughnda bulunuyordu 173 Halefi Erefue Bar Anlamas Trk Paalar ve Rus generallerinin imparatorluu paylamay hedef tutan hareketlerinin gelimesinden eski Safa hanedanndan hasmnn tahta doru ilerlemede inkiflar kaydetmesinden daha ok endie duyan Eref, stanbul'a yeni bir elilik heyeti gndermee karar verdi (2 Haziran 1725 21 Ramazan 1137). Basit katr srclnden Culfa (sfahan'n Ermeni
Krusinski, paragraf 412. Bag- bah 173 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/324 -326
171 172

Sayfa

85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

semti) kumandanlna ykselmi olan Abdlazizhan bu grevi yerine getirmekle yetkilendirildi. Hurrembad ve Hamadan Osmanl seraskerleri tarafndan tutukland ve stanbul'a, sfahan'dan 174 hareketinden ancak be ay sonra varabildi (25 Ocak 1726 - 21 CemaziyTev-vel 1138). Beraberinde mektup getirmekteydi: Birincisi Eref-dendi ve Afganllarn igal edilen topraklarnn geri verilmesini istiyordu; ikincisi bavezir Silakhan'dan gelmekteydi ve Bb- li'nin dikkatini yeni bir snr belirlenmesinin zorunluluu zerine ekiyordu; nc mektub ise ondokuz Afgan ulemas tarafndan imzalanmt ve Osmanllarn Afganllara kar savamasn, her iki halk da snn olduundan, hakszlk sayyordu. htiam ve debdebenin dostu olan Veziriazam Damad brahim Paa, ran elisini 175 kabul etmek in saraynn ve divannn her zamanki parlakln bir kat daha arttrd. Salonlar altn tellerden dokunmu kumalarla sslenmiti ve yerler batan baa Acem hallar ile kaplyd. Veziriazamdn kendisine ait koltuun sa tarafnda, kk masalarn zerinde dilin en gzel kitaplar sralanmt; gm bir ereve iinde, pahal talarla ssl duvara oturtulmu bir silah takm grlyordu; bu, kalemi ve klc, Veziriazam olarak, iyi kullandn belirten bir ifde tarz idi. mparatorluk tarihisinin anlatt gibi, sarayn kapsndan merdivenlerin nne kadar Vezirizam'n muhafzlar, serdengetiler ve gnlller, tfekiler, salonlarn iinde ise saraynn subay ve avular iki sra oluturuyorlard. Veziriazam, i avlu kapsndan karak alay selmlad ve selmna mabeyinci vastasiyle karlk verildi ve avular selmna teekkr mnsnda Yaa! diye bardlar. Vezirizam'm btn miyyeti terifat gereklerinin yerine getirilmesinden sonra ekildi ve yannda yalnz iileri, dileri ve maliye nzrlariyle mparatorluk miri (mareal), Kapucuba ve devlet mstear ile Veziriazamdn kabinesi ktibi, eski ran elisi Drr Mehmed Efendi; mparatorluk tarihisi ve Haleb kads Rid; ordu silsilesi kads, Vezirizam'n yakm dostu ir Vehbi, o srada mparatorluk tarihiliinde bulunan elebizade sim ve Drr Efendi ile birlikte ran'a gnderilmi olan Nahifi Efendi kald. Devletin btn ileri gelenleri, elinin tekliflerini dinlemek zere orada kaldlar. Eli, ahn birinci vezirinin

86
Sayfa

Hanway bu tarihin be gn ncesini syleyerek hataya dmektedir ve Tahmas Kulikhan'm tarihinde, Amsterdam 1741, s. 117, yedi gn nce, 18 Ocak olarak gstermektedir; bununla beraber, bizzat ele bizade'nin de 21 diyecek yerde 20 Cemziyl'evvel bir cuma gn de mek suretiyle hataya dttfjjn belirtmek gerekir; zira 20 deil 21 cuma gndr. 175 Burada elebiz&de'nin kitabnda bir bask hatas bahis konusu. Elinin kabul olarak gsterilen 26 Cemziyl'evvel pazar gnn 22 olarak okumak gerekir.
174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

mektubunu Ve-zirizam'a sundu, Veziriazam, mektubu yan tarafnda bulunan erguvan rengi yastn zerine brakt; eli Abdlazizhan, ran bavezirinin Osmanl Vezirizam'na gnderdii paha biilmez bir deerdeki inpi tebihi, mektubu verdii gibi Vezirizam'a sunmak steyince, kendisine terifat gereince bunun Kapucubaya verilmesi ve onun tarafndan, zerinde Vezirizam'n divnnn bulunduu kaidenin dibine konmas gerektii bildirildi. mparatorluk tarihisi iinse Bb- Ali'den Hamadan, Kermanah, Ardelan, Tiflis, Tebriz, Gence ve Erivan eyletlerini istiyordu ve mektub Farsa iki msradan ibaret, tehdid edici bir mnda sylenmi beyitle sona eriyordu 176; sonra ondokuz Afganl ulemnn 177 grlerini belirten mektubu okudu. ran elisi Sultan'a ait mektubu ancak Sultan'a teslim edeceini bildirince, kararnda direndii takdirde mektubun kendisinden zor kullanlarak alnaca tehdidine mruz brakld. Mektuplar, eyhlislm, Kubbe vezirleri ve ulem snf ileri gelenlerinin katldklar uzun bir mnakaaya sebeb oldu (12 ubat 1726 - 9 Cemziyulhir 1138). Bu mesele gerekten ok ciddiydi; Hamadan seraskeri, Erefin Mslman n Msl-manla harbetmesinin 178 eriata uygun olmad yolundaki iddiasnn ordughda duyulduunu ve askerin bunun doru olup olmadn ayaklanrcasna renmek istediini bildiriyordu. Bununla beraber eyhslm'dan baka Anadolu ve Rumeli kadas-kerinin, iki kutsal ehir Mekke ve Medine kadlarnn; payitaht, stanbul, Edirne ve Bursa kadlarnn; byk molla ve Sultan camileri eyhlerinin davet edildikleri bir mecliste, eyhlislmm verdii fetva zerine yaynlanan muhteem bir beyanname ile mesele halledildi. mparatorluk eski tarihisi Mehmed Rid tarafndan ran birinci vezirine yazlan cevab mektubu ve dokuz byk kadnn tasvibiyle eyhlislm'n fetvas ve ondokuz ran ulemsnn Arapa mektubuna cevap, mparatorluk tarihisi e-lebizde Asm Efendi
Kapdan gemiyi hareket ettirmek iin idare eder; Eer kapdan deilse. stn ban yolar. mparatorluk tarihisi bu siyas kabala daha az yersiz olmayan seilmi tarihi meselle ve Farsa, Arapa ve Trke olarak karlk verdi: Bunlardan birincisi ranl mehur Sadi'ye aitti ve Afganllar eek ve cahil olarak gryordu: Harf ve cahili ba merdm Afgan da -dendi; peinden: Katrn gbresi onu ele verir manasna gelen Arapa: 1 baaret tedel bair, meselini, elinin eski mesleine ve imdiki mevkiine imda bulunmak maksadiyle zikretti ve Trke olan nc darbmesele geti: Eeinden ulu yek. Hanway, yazsn Arapa ikif; msra daha vererek bitiriyor; bu iki msrann ngilizce tercmesini buraya alyoruz: Our drink s the blood of our enemies. And their skulls serve for our cups. ikimiz dmanlarmzn kandr, Kafataslan ise iki bardagmzttar. (.NJ 177 elebizade'de, f. 100, 19 yerine G Sunuyor (bu herhalde eski rakamlarda alt ile dokuzun ekil olarak birbirine benzemesinden kaynaklanan bir bask hatas olmal. (. N.). 178 Ayn eser. Ehli slama kl ekilmez; bu noktada Hanway ile ayn grte, I, s. 237.
176

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

88

tarafndan okunduktan sonra tasvib edildi. Bunlar devrin en nl hat ustalarndan ikisi tarafndan temize ekildi ve fetvaya, eyhlislm'nkinden ve dokuz kadnnkinden ayr olarak yetmi byk mollann, Sultan camileri eyhlerinden onbirinin, altmbe mderrisin ve drt byk Anadolu kadsnn imzalan kondu. Bylece, yzaltm Trk ulemas, ondokuz ranl meslektalarnn Hz. Peygamberin kanununa aykr iln ettikleri bir sava meru ve eriata uygun grm oldular (12 Mart 1726-8 Neceb 1138). Peinden, elinin kendisine on, refakatisi ranl molla Abdrrahim'e bir, yeeni Musa aaya bir kese ihsanda bulunularak hemen geri gnderildi. Bu fetva dolaysiyle ran'da Erefe kar yrtlen sava bir yl nceki iddetiyle devam etti. Kprlolu vezir Abdurrahman Paa, yirmibin askerin banda ikak ve ahseven airetlerine kar yrd; bu airetlerden ikincisi, tahtn kaybeden aha ba-liyle tad ada hak kazanmt. Kprlolu Abdullah Paa, Erdebil'den hareket etti ve nc gn bu Azerbaycan airetlerini her zamanki yerleri olan Are kaza diresinden ayrldktan sonra sndklar ai denilen bir boazda buldu. Say okluundan ve bulunduklar yerin elverililiinden yararlanan airetler Osmanllara iddetle saldrdlar 179 (8 Mays 1726 - 6 Ramazan 1138). Sava l bir biimde cereyan etti; zira, Osmanllar ve ranllar birlik halinde ayrlmlard. Yenilen ve dalan ranllar Mog-han 180 bozkrlarna doru kamak zere Kzlaa tarafna yneldiler, Osmanl ordusu pelerinden giderek beinci yryn^ de onlar yakalad; buras evreden drt fersah ieride bir ova idi. ranllar Kzlaa 181 sisleri iinde daldlar, fakat eyalar, onlar suyu bulunmayan on be fersah geniliindeki bozkrda ta kibetmekten vazgeen Osmanllarn oldu. Osmanllar Erdebil'e dnmeyi uygun grdler. ah Tahmasip'in Bb- li'ye gnderdii, kendisinin h s-fatiyle tannmasn ve Osmanllar tarafndan silah kuvvetiyle igal edilmi topraklarn kendisine verilmesini istedii mektubu iyi kakland; eski ruznmeci Mustafa, olaanst yetkili sfatiyle ve Tfimasip'le grmekle grevlendirilerek Tebriz'e gnderildi. Ha-madan seraskeri Arif Paa, baarl harektiyle ehirleri ele geirdii srada, balannda Beni-Cemil'in bulunduu Lorstan'n-Arab airetleri tarafndan durduruldu. Sava olan bu airet halk memleketi dmandan kurtarmann elverili frsatnn grnelebizade bunlarn 40.000 kii olduunu bildiriyor, f. 96. Mezarii moghan. 181 evgelistan, elebizde, f. 96.
179 180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

dne hkmederek Huveyze'nin Beni-Lamlar airetiyle birlemi, onikibin suvri ve yirmibin piyadeden oluan bir kuvvetle Hz. Ali'nin kabrine drt fersah mesafede bulunan Naka'da mevzilen-miti. Bunlar malub oldular ve ikibin ba, helvac kaba misli zemin zerinde yayld 182 (25 Mays 1726 23 Ramazan 1138). Tebriz seraskeri, tekrarlad talebleri zerine serdarl brakmas kabul edildi: Yerine, Anadolu valisi, Hekimolu Ali Paa getirildi. Yeni serasker ilk asker harektnda, h Hseyin dneminde Meraa valisi olan ve Erefin Kaplanku'dan Meraa'ya kadar olan Azerbaycan blmn igal ettirdii Meraa valisi ah-kulikhan' hedef ald. ahklikhan, Huribad'da birka-bin Afganlyla Dize hisarna kapanmt. Serasker ona kar Kilis voyvodas Ali ile Hac Ali Paa'y gnderdi. Bu kumandanlar, kn yaklamas ve dman kuvvetlerinin durumu sebebiyle Dize'den drt fersah mesafede bulunan Kolegir'e gidip ordugh kurmaya ve duruma gre hareket etmee karar verdiler. Osmanllarn yaklatklarn haber alan ranllar, sayca stn olduklarn dndklerinden, Semavend kaza diresine doru onbe fersah daha uzaa ekildiler. Osmanllar kaleyi kuattlar ve hcumla zaptederek onbe bin Afganl, Afar ve Mukaddem ve Ossalu airetlerinden on-bebin Krd kltan geirdiler. Sultan'n silhdan Selim, bu zafer zerine Hatt- erifler ve eref kaftanlar getirdi (30 Temmuz 1726-30 Z'kade 1138). irvan'da serasker Hac Mustafa Paa, Snak Ermenilerin!, ayn addaki mstahkem yerlerinden (snak) skp att. Bu halk, dam arka yznde oturan Karaorli Krdlerinin ve bir mikdar ahseven'in katlmalarndan sonra yeniden bakaldrmalard, oysa ayn halk Gence'nin zabt srasnda itaatlerini bildirmilerdi (Eyll 1726-Muharrem 1139). Serasker, Gence'den Avan zerine yrd; buras Ermenilerin balca sndklar yerdi, ui'yi hcumla zaptetti, Ermeniler burada mevzilenmilerdi, hepsini datt ve dierlerine ibret olmas iin bu snma yerini ortadan kaldrd. Karator Kdlerinin arazisi sancak yapld ve Gence'nin alnnda Ara kylarnda bulunan sbar'n beyi olan brahim Bey'e verildi. Bu srada Erefe kar savaacak olan byk Trk ordusu harekete gemiti ve bu ordu yetmibinle seksenbin aras askerden oluuyordu; Ahmed Paa'nn 183 yksek kumandas altndayd. Erefin ordusu, aralarnda
Kelle-i bi devlet kedui mesbelei mezellet. Hanway, I, s. 247. elebizde, f. 109, bu ordunun kumandanlarnn listesini veriyor; yle ki, Diyarbekir, Hdavendigr, Akehir, ehrzor, Van, Adana ve Musul valileri birlikleriyle; mutazam piyade ve svari leriyle, tamam 40 ila 50000 kii; peinden top mevcuduna geiyor ki, bu kuvvet yedi obs topu, otuz balyemez,
182 183

Sayfa

89

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

binikiyz Afgan cebecisi ve on-altbn ran ve Dergezin svarisinin de bulunduu onyedibin kiiden ve develerin zerine bindirilmi krk uzun namlulu demir topdan (kulverin) oluuyordu. Eref, Trk ordusu karsnda, Krd beylerini onlara hanlk vaadederek Osmanl dvasndan ayrmak ve orduyu azlarndan srekli bar ve din kelimeleri dklen Afganl eyhler aracliyle tesir altnda brakarak say azln telfi et mek sanatn kulland (20 Kasm 1726) 184. Ahmed Paa, askerlerinden ounun bu sava Hz. Peygamberin Kanununa aykr grmee baladn anlaynca, genel bir patlamay nlemek iin tek arenin savan abuklatrlmas olduuna karar verdi. Sava, Hamadan'dan yirmi fersah uzaklkdaki Anedan ovasnda cereyan etti. Sa kanad Bebek Sleymanolu'nun bakumandanlmdaki Krd svarileri oluturuyordu; sol kanada, balarnda Diyarbekir valisi Silhdar Mehmed Paa'mn bulunduu be Paa yerletirilmiti. Eref, Hindlerin tarzna uygun olarak bir filin zerine yerlemi, ordusuna kumanda ediyordu. Sabah saat altda, Osmanllar on pare top atiyle sava iaretini verdiler; Afganllar tarafndan atlan be pare topla buna karlk verildi. Serasker Paa, dman zerine sa kanadiyle saldrd; kere pskrtld. Osmanllar onikibin zayiat verdikten sonra sava meydann terketmek zorunda kaldlar. Eer Eref savadan ok bar iinde olmay arzulad dman askerlerinin takibet -mesine izin verseydi, Osmanllar tam bir yenilgiye urayacaklard. Serasker Ahmed Paa bu yenilgiden Krdleri ve Mekri, Lacan ve Selduz sancaklar arazisini elinde bulunduran Meraga valisi Ab-dulaziz Paa'y sorumlu tuttu. Bu Paa, zaten, evvelce kendi sancaklarnda bulunan Ferruh Paa'ya kar giritii bir harekt srasnda ortadan kalkt (6 ubat 1727 -14 Cemziyl'hir 1139). tki rakib Selduz'la ehrkhne arasnda karlatlar ve giritikleri savata Abdulziz Paa hayatn kaybetti. Valilii paraya ayrld, Meraga sancana Paa nvaniyle avuba Hac Mustafa getirildi/ Ferruh Paa Mekri'nin basma getirildi ve yeeni Hasan Ali Bey'e Selduz ve Lacan sancaklar kald.
ikibin kental barut, binbe-yz bomba (Hanway'a baklrsa top mevcudu yetmibir), bebin ken tal kurun, elli kental demir, bin tfek, bin kl skenderiye'den gnderilmitir. Musul'dan binikiyzyetmi katr, binyzellidrt at, bin-beyz tahta krek, beyz mzrak, ikibindrtyz rt, otuz kental zift, yirmibe kental katran gnderildi. Yiyecek olarak Musul'dan yirmibin kilo arpa ehriyesi. Mardin ve Nuseybin'den krkbin kilo un ve seksenbin kilo arpa ehriyesi; Diyarbekir'den seksenbin kilo un, yz -bin kilo arpa ehriyesi ve bebin kilo peksimet getirtildi. 184 Hanway, I, s. 246. elebizade, f. 110, bu vesileyle Osmanl ordusunun 18 balca beyini sralyor: Karaba, Ardelan, Baban, Amadiye, Der-ne, Baclan, Ktof, Caf, Kodo, Harir, Sadabd, Glher, Sengine, Ser -tas, Altnkpr, Kzlca, ehrbazar, Surucek, bunlara 128. sayfada yenileri ilve edilmektedir.

Sayfa

90

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Daha kuzeyde, Tebriz serdr Hekimolu Ali Paa Afarlar-dan Huribad ehrini ald, Katabeli airetinin tazimlerini kabul etti; Huribad ve Sengan arasnda ordugh kurarak isyan halinde bulunan Karaorli, Hac Alis ve Mahmud Krd airetlerini itaat altna ald; bu airetler Sighinak Ermenileriyle birlemiler" ve Dizak'la Berkud yaknnda, Gence ile Er ivan arasnda ordugh kurmulard. Dnte, Hekimolu Ali Paa, khyasn, onbe-bin hafif svari askeriyle Mohan bozkrlarna ensevenlerin ta - kibine gnderdi. Khya onlar le kadar srd ve evvelce Kprl Abdurrahman Paa'nm yapt gibi, yaklak bin adrlarn tahribetti 185, bebin kiiyi khtan geirdi, sekizyz esir ald. Bununla beraber, bu stnlkler, Bb- li'nin bu sefer in 186 giritii muazzam silahlanmaya kyasla ksm kalyordu ve halkn mslmann mslmana kar savamas karsndaki protestolar karsnda fazla tesirli olamyordu. 187 Halefi Erefle Bar Anlamas Ahmed Paa, yenilgiye uramasndan sonra, Kermanah yoluyla Badad'a ekildi; bu ekilite galip onun takibinde de, be -raberindeydi. Bu bilgi lmllk Erefi Trkiye'de hret sahibi yapt. Bu bakmdan Bb- li, Erefin nedimi Afganl smail aracl ile serasker Ahmed Paa'ya ulatrd tekliflerini dinlemeyi yerinde buldu (3 Ekim 1727-15 Safer 1140). 10 gn sren grmelerden sonra Afganl smail, Ahmed Paa ve eski Hamadan kads beydullah Efendi 188 arasnda bar anlamas yapld. Bu anlama Trkiye'ye Kermanah, Hamadan, Sinen, Ardelan, Hu -havend (Nihvend), Herrembad, Loristan, Mekri, Meraga, Hoy, Sengan, Tebriz, Azerbaycan blgesi, Gence, Karaba, Erivan, Or-dubd, Tiflis ve Nahcivan ve btn Grcistan, amhi, irvan'-nn mddetsiz sahipliini salyordu. Geen yl ranllar tarafndan igal edilen Sultaniah, Ebher, Tarim ve Sencan ehirleriyle Ancedan savanda ellerine geen toplar geri veriliyordu. Elde edilen bu kazanlar karlnda Eref ran ah iln edildi ve kendisine slm bakmdan meruluk kazandran iki hak tannd: Kendi adna hutbe okutmak ve para bastrmak. Ayrca, anlamaya eklenen bir zel madde ile, Erefe,
elebizde, f. 124, u airetlerin adlarn veriyor: ah seven, Tekele, Delakarda, endruz, Yurbur, Hac tshaklu, Sabunc. 186 elebizade'de bunlarn listesi sayfa, 127'den 29'a kadar. Hamvay'da C I, s. 252. 187 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/326 -333 188 Raid deil, Hanway, sonradan eli olan bu ztn adn Ried olarak vermektedir.
185

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

kendisi tarafndan tayin edilecek bir hac-emri idaresinde Mekke'ye her yl bir kervan gndermesi salanyordu 189. Rus Topraklarnn Snr Belirlenmesi Erefle bar anlamasnn yaplmasndan sadece ay, Rusya ile imzalanan paylama anlamasndan buuk yl sonra, nihayet iki anlamal taraf arasnda snr belirlenmesi iine baland. Rusya, bu amir belirleme ii iin, paylama anlamasn eli sfatiyle stanbul'a getirmi olan general Alexandre vanovi Ru-manzoff u komiser olarak grevlendirmiti. Bb- li de kendi tarafndan ayn grevi Mehmed Dervi Aa'ya vermiti, kendisine Fransz elilik memuru d'AUion refakat edecekti; fakat komiserler grev bana hareket edecekleri srada Fransz elisi d'Andre-zel, memur d'Allion'un baka bir yerde greve gnderileceini bildirerek zr diledi; Neticede Dervi Aa ve Rumanzoff yalnz yola ktlar (23 Nisan 1726). ran'a kar silahlar zafer kazanm olmakla beraber, Bb- li bu snr belirleme iiyle hi de megul deildi; bu zaman faslas srasnda, en azndan ekil bakmndan Rusya'dan en yi ekilde haberler szdrmaya ehemmiyet vermiti; son olarak I. Katerina'mn Avusturya ile bir ittifak anlamas imzalamasndan sonra bu tedbir Bb- li bakmndan ok zarur olarak kabul edildi; ayn zamanda bu ittifak Bb- li iin bir tehlike iaretiydi 190. Bunun iin, Erefin elisi stanbul'a gelince, Rus hkmetini teferruatl bir mektupla uyarmakta acele etti; bununla beraber, bu lkenin elisine ran ah 191 ile imzalad bar anlamas hakknda ifah bilgi vermekte uzun zaman tereddt gsterdi. Snr belirlenmesine gelince, bu mesele ksmen gerek engeller yznden ve ksmen Bb - li'nin ileri srd bahaneler yznden gecikti. Mevcut cidd engellere, am-hi ahalisi tarafndan gnderilen ricanmenin eklendiini sylemek gerekir. Bu ricanmede bahis konusu ahli, hazrlanan snra gre bundan byle Rus snrna son derece yakn olacaklarndan ikyet ediyorlard (13 Eyll 172616 Muharrem 1139). Gence seraskeri Hac Mustafa Paa gsterilen bu
mparatorluk tarihisi, anlamann bu blmn sktla geitirmektedir. Hanway, I Ekim 1727 tarihiyle anlamann dokuz maddesini vermektedir, I, s. 245. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/333-334 190 Theyls'in 28 Mart 1726 tarihli raporu. 191 Nepluieffin Viyana'daki Rus elisi Lonezynski'ye bildirdii anlama maddelerinde dikkatini ektii Sultaniyah ad corafyada gememektedir. O srada Rusya'nn Stokholm'de bulunan elisi Nico lss Fedorovi Gohovin, Paris'deki elisi Prens Kourakin, Berlin'deki elisi Ak>xandre Kont Golvokin'di; Prens Galitzin Madrid'de, dier bir Kont Colovkin La Haye'de, Nepluieff stanbul'da eli olarak bulunuyorlard.
189

Sayfa

92

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

delile ehemmiyet vermedi ve miralem Dervi Mehmed ile birlikte beraberlerine yetmi asker alarak, mahi'den yaklak sekizbuuk konak mesafe ile ayrlm bulunan Hazer denizine doru, anlamada belirtilen dz izgide ilerledi; bu arazi paras ksma ayrld, kisi Rusya'ya verildi, biri Osmanl mparatorluunda kald; iki arazinin snr, Mabur kasabasndaki bir toprak tepe nian saylarak belirlendi. Ertesi gn, smr belirlemeyle grevli komiserler ayn i iin Derbend'e hareket ettiler. Sekiz gn sonra, kendilerini birok glk ve belirsizliklerin bekledii Derbend'e vardlar; bunlarn zme kavumas iin stanbul'a danmak gerekiyordu. stan bul'dan bu konuda aldklar talimat dolaysyle Dervi Mehmed, yksek cretli sipahi ile birlikte amhi'de brakld. Serasker'e gelince, irvan han ile birlikte Berdea'ya kadar geldi ve oradan, Mogan'daki mstahkem Ermeni snaklarna kar evvelce bahsettiimiz harekta giriti. Snrlandrmann taksim anlamasnn ruhuna uygun olarak gerekletirilmesi ve de vletler komiserleri tarafndan imzalanmas iin be ay daha geti (23 Aralk 1727) 192 .
elebizde'de bulunan snr tesbiti anlamasnn kelimesi kelimesine tercmesi, f. 136 : Btn ebediyet e varolan Bb- li ile Rusya mparatoriesi arasnda imzalanan ve teati edilen anlama gereince, Bb- li komiseri mir-lem Dervi Mehmed Aa ve Rusya tarafndan murahhas general (Fe odorovitsch Roman-zoff), irvan valisi Hac Mustafa Paa'nn tasvibiyle irvan'da Schamakhi (amakhi) ehri ve Hazer de nizi de dahil olmak zere, Kur ve Ara nehirleri kavana kadar snrlan tesbit iine baladlar, amak-hi'yi Hazer denizinden ayran mesafeyi e ayrdlar; merkezde snn iaret eden had, Mabour kasabas yaknnda amakhi'den buuk eyrek ve drt dakikalk bir mesafede bulunuyor; iki nehrin kavak noktasndan itibaren (Kur ve Ara) snr Cevad, Tabaklar, Kesilan kasabalan, Yarnuce k ayrl ile gsterilmitir; Aksu nehrinin teki kysnda ve ayn nehrin beri kysnda Taslib ve Han k ayrlklar, Kara Ku -deri kasabas ve h Hseyin'in klk ayn, Kara Ku dana doru Mengen ve Handorf, sonra Tuluci ve alk kasabalar arasnda ve oradan kayal daa doru ynelmek zere Bakule kasabasnn stnde bulunan hadde doru tesbit edilmitir. Bu snrlandrma, mahallinde tesbit edilen ve kararlatnlan zel bir anlama ile kabul edilmitir. Derbend'den Maabur kasabasna, yni Hazer denizinden memleket iinde yir-miiki fersahlk bir mesafeye kadar izilmesi gereken snr hattna gelince, Rusya'nn bu ameliyeyi kolaylatrmak isteyecei bir dneme kadar ertelendi. O dnem bu yln banda gelince, yukanda ad geen komi serler, gney-dou istikametinde onsekiz saat yryerek Derbend'e vardlar. Derbend'den yryerek, bu hat zerinde, deniz tarafndan yolun te ikisini ve kara tarafndan te birini, yni sulan Kia blgesini ykayan kk Samur nehri yanndaki Kecari'a yirmi-iki saatte vardlar; orada bir tepe zerine snr iarete leri dikildi. Kecan snrndan snrn merkezine, yni Mabur zerine u dzen iinde ilerlendi : Deveboynu yolunun dou taratma, Selibur da zerine, Atak kasabas ayrl tarafndan geen ve Subnai kasabasna giden yolun yaknna snf iaretleri konuldu; oradan Kusnedi kasabas ayrlklar tarafndan Ka -mel kasabasnn batsnda ykselen dan zirvesine doru ynelindi ve orada yol kenarnda tal bir tepe snr olarak belirlendi. Birok vadiler ve dar boazlar yznden oradan dz hat halinde ilerlemek imkn bulunmadndan, astrolab leti kullanlarak Buduk ay kasabasndan ele Kane dann bat zirvesine dz bir hat tesbit edildi. Sanklan kasabasndan uzak olmayan Kafer tepesinin bat yamacnda bulunan bir byk kaya snr iaret olarak iaretlendi. Ukunba -'da kyl'den gelen rmak ald ve Yerzi (Yerk)1 kasabas geildi; hemen peinden Yerzi yolunun kenarndan geen rmak geildi, l (ini) kasabasna varld; sonra Komur kasabasna ynelen Nussayri tepesinden inen nc bir rmak ald; orada, Lek vadisinin karsnda bulunan bir ykseldie yeni bir snr iareti Yerletirildi. Bu vadiden Yilak rmann kylarna kadar gidildi ve oradan Deluce kayalklarndan geilerek Otoli kasabasna gelindi; Yilak'n bat kys zerindeki Boztoprakl vadileri geildikten sonra Sizan kasabasnn sonuna yeni snrlar kuruldu ve bunlara
192

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Avrupal Elilerin stanbul'daki Durumu Bu kesin anlamann imzalanmasndan alt ay sonra, Fransa elisi, paylama anlamasna araclk eden Bonnac'n yerine gelen vikont Andrezel stanbul'da ld. Eli hayattayken Allen ve Fransa'nn zmir konsolosu Fontenu tarafndan kendisine kar birtakm dolaplar evrilmiti. Fransa Hariciye Nzn Maurepa Trkiye'ye eli olarak kimi gndermesi gerektiini tesbit edemediinden Sultan'n hekimi Yahudi Fonesca'ya gizlice bir mektup yazarak, zmir konsolosu Fontenu'nn stanbul'da eli 193 olarak bulunmasn uygun grp grmediini kendisine bildirmesini rica etti. Hekim Yahudi Fonesca, daha yksek seviyede birinin atanmasnn Bb- li'yi memnun edeceini ve Fransa eliliine ihtiam kazandracan bildirdiinden, Nazr Maurepa stanbul'a eli olarak Marki de Villeneuve' gnderdi. Andrezel'in son gayretleri Bb- li'yi Hanovra anlamasna ekmeyi hedef almt. Hollanda'nn elisi Dirling bu konudaki zntlerini Vezirizam'a bildirince, ondan, Hristiyan krallariyle bir ittifakn mparatorluun esas kanunlarna olduu gibi slmiyetin prensiplerine de
Klkhar ve Berka tepelerinin dousunda bulunan yksekliklerde dier snr iaretleri ilve edil di; komiserler dou istikametinde dz hat zerinde yryerek Kozlu kervansarayna ulatlar, Kozlu kasabasn geerek Khala (Cila) dann zirvesine yneldiler. Oraya, Molla Cami uaklar yurdu dousundaki eski bir kasabann yaknna yeni snr iaretleri braktlar; nihayet, Khala tepesinden yeni snr merkezi Maabur'a ulatlar. Bylece, Hazer denizinin karsna den topraklar Rusya'ya ait oldular, lkenin iindeki blgeler se Bb- li'nin himayesinde kald. Bu zm zerine taraflar, maddeleri sadakatla uygulanan bir anlama yaptlar. Bu. snr anlamasnn Rusa nshas Schoell, C. XIV, s. 312, tarafndan yaynland halde, Trke nshas ayrca bir yerde yaynlanmad. Oysa, Trke nsha, toporafik aklk ve Rusasmda olmayan yer isimleriyle dikkati ekmektedir. Bununla beraber, Schoell tarafndan yaynlanan nshada, Yeril yerine Yerki, Turfa yerine Berka, Tschila (Cila) yerine Khala yazan elebizde'nin yanllar dzeltilmektedir. Trke nshada geen elli coraf adn general Cha-tow tarafndan 1828 ylnda sekiz pln halinde yaynlanan Grcistan ve ran haritalarnda grlmemesi olduka gariptir. Bu atlama ve eksiklik yznden bahis konusu snr izgileri kesinlikle takibedilememek-tedir. urasn da belirtmek gerekir ki, Schoell tarafndan tercme edilen anlamada sadece Derbend Maabour arasndaki snr bulunmakta, Maabour Ue Ara ve Kr nehirleri kavak noktas arasndaki snr hatt yor almamaktadr. Ayrca, elebizde, anlamann tarihini Aralk ayna tekabl eden Cemaziyl'ev-vel yerine Cemaziyl'hir ortas olarak gstermek suretiyle bir hataya da dmtr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/334-335 193 Her ikisi de Viyana Arivlerinde bulunan 17 Eyll 1727 tarihli mi'ktu ba ve cevabna baknz. De Fontenu'ye Trklerin nasl bir anlayla baktklarn, imdi bulundu&u grevde braklmasndan memnun olun olmayacaklarn renmek isterdim. Zek durumunu bilmekten de memnunluk duyardm, yallk dolaysiyle zayflayp zayflamadn ve ailesinden bir ferdin kendisini idare edip etmediini renmek isterdim. Diyelim ki M. de Fontenu elilik iin uygun deil, bana bu el-lik iin uygun grdnz kiiyi bildirmenizi ve onun karakteri hakknda bilgi vermenizi rica ederim. Ne trl bir zeka ve ruh yapsnda olmaldr ki, Trklerin sayg ve iyi dileklerini uyandrabilsin. Bir yargcn, karada veya denizde hizmet grm bir subayn bu hususta uygun olup olmadm da bildiriniz.

Sayfa

94

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

aykr olduu ve kendi eseri olan Pasarofa anlamasn mahvederek ondan bir korunma kalkan elde edemiyecei cevabn ald. Veziriazam Damad brahim Paa'nn bu siys kararll sayesinde, olu Fransa'da dk ve Makovicz adn alm ve Macar kyafetiyle stanbul'a gelmi olan Rakoczy'nin manevralar ve Venedik balyozu (elisi) Camillo'nun yardmna ramen, hibir netice vermedi. Osmanl mparatorluunun Viyana'daki ehdenberi veya konsolosu, Bb- 'li'nin ran'la 194 yapm olduu oniki maddelik anlamay Avusturya hkmetine bildirdi ve Sultan'n, Asya'da gerekletirdii fetihleri, ihtimal, Avusturya hkmetinin anlamaya olumlu bir cevap vermesini salamak maksadiyle (Rus elisi Nepluieffin dnd gibi), sayp sralad mektubu mparatora sundu. mer Aa, Viyana'da kendisine elilere tannan imtiyazlarn tannmasn istedi ve mparatorluk mabeyincisi kendisine ticaret anlamasnn maddelerini hatrlatt ve buna gre sadece konsolos saylabileceini bildirdi. Bu cevapla hayal krklna urayan mer Aa, mektuplarndan bazlarnn stanbul'daki Avusturya elisi Dirling tarafndan ald ve iindeki bilgilerin Rus elisi Nepluieff'e aktarld yolunda Bb - li'ye ikyette bulundu. Fakat, Viyana'da hizmet gren Bb - li'nin bu memurunun, Msr'dan Trablus'a kaan Memluk erkesleri beyinin Trablus daysnn bir tavsiye mektubuyla Trieste'ye 195 gidip oradan mparatora gnderdii yardm rica eden mektuplarn at tesbit edildi. Bu olayn ortaya kmas zerine, Viyana hkmeti mer Aa'nm geri ekilmesini istedi ve eski eli Talman'n ayn ad tayan olunu stanbul'daki elisi Dirling'in yerine atad (17 Aralk 1728). Avusturya elisi Dirling, stanbul'dan ayrlmadan nce, saray krks Paraskdviz ve Bb- li tercman araclklar ile mer Aa'nn Viyana'dan alnmas meselesini Re-isefendi ve Khyabey'e (ileri Nazr) bildirdi ve Viyana'da varlna artk tahamml edilmeyen mer Aa meselesi halledildii takdirde ikisi arasnda paylalmak zere bin duka altn verecei vaadinde bulundu. Avusturya elisi Dirling, Fransisken mezhebinden olanlarla Kuds Yahudilerinin karlarn badadrmak-ta hararetle alm ve Kuds'e gnderdii tercman aday Mor-mars'n aracl ile bu ehrin ileri gelen Yahudi
Hanway'e gre, I, s. 254, sadece dokuz madde, Hanway tarafndan bil - . dinlen tarih, Bab- li tarafndan tebli edilen 17 Safer (20 Eyll) tarihine uymaktadr, yani, mparatorluk Tarihi'nde bildirilen gnn er tesidir. 195 Talman'n erkesbey'e, Viyana'dan Trieste'ye gnderdii mektup 2 Kasm 1727 tarihli; Trablus daysnn erkesbey lebinde Avusturya imparatoruna gnderdii meklop. 25 Kasm 1723.
194

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

tccarlariyle onlarn Trk 196 alacakllar arasnda bir anlamay gerekletirmeyi baarmt. Vezirizam'la, kuzey Afrika devletleriyle yaplan anlamalar maslahatgzar sfatiyle imzalatmak bakmndan birka resm mnasebeti olmutu. ngiltere, Bb- li nezdlnde srekli olarak Osmanl devletine Hanover anlamasn gizlice haber, veren Stanyan tarafndan temsil edilmiti, Hollanda elisi Corne-lius Calcoen, Colyer'in yerine atand ve Rus elisinin Rusya impa-ratoriesi Katerina'nn lmn (10 Austos 1727) Osmanl hkmetine bildirmesinden be gn sonra huzura kabul. msaadesini elde etti. Mustafa Aa, XII. Charles'a verilen ve bu kraln hl borlu bulunduu paray tahsil etmek zere sve'e gnderildi. 197 erke Mehmedbe Msr'da imdi Msr'da erkesler, Memluk beyi zerinde duralm. Memluklar beyi, hatrlanaca gibi, Trablus'dan Trieste'ye ve oradan da, Osmanl devletinin izni olmakszn, Viyana'ya gitmiti. Bu teebbs, Avusturya'y Viyana'daki Osmanl konsolosu mer Aa karsnda mkl bir durumda brakmaktan geri kalmad. mparator bu g durumdan kurtulmak iin Memluk beyinin hemen Trieste'ye gtrlmesi ve oradan Trablus'a dndrlmek zere gemiye bindirilmesi emrini verdi. Eski Veziriazam Mehmed Pasa, bu grevden uzaklatndan beri Msr valiliinde bulunuyordu; buradan azlediidiinden yerine Kandiye valisi Morali Ali Pa a atand ve avuba onu valilik makamna yerletirmesi emrini ald. avuba, ayn zamanda, eyhl-beled sfatiyle valilerin kudret ve nfuzlarn gaspederek kendisinde toplam olan eski Memluk beyi erke Mehmed iin verilen idam hkmnn de taycs durumundayd. Yeni Msr valisi Ali Paa, erkesbeyi cezalandrmak iin avuba ile ibirlii yapacak yerde, elaltmdan bu kudretli asi ile anlayordu. avuba bu durumu renir renmez, aralarnda Zlfikrbe, Hindi Alibe ve dier birok efin bulunduu erke Mehmed'in dmanlarn ona ve valiye kar birletirdi. Zlfikr divanda Abazalar khyasn ldrnce, bu cinayet genel bir bakaldrmann iareti oldu. Zlfikr ve Hindi Ali derhal Azebler kapsna,

96
Sayfa

O sradaki Avusturya'nn istanbul eliliinde u tercmanlar grev yapyorlard: Nicolas Theyls, Forner, Gottschalk, Hollandal bir tccarn olu olan Gaspar Mormar; tercman adaylar unlard: Chris -toph Penkler, Antoine Seleskoviz, tercmamn kardei Cari Mormar, Mayer, Dessenti ve Latour. Dirling 3 Nisan 1728 tarihli mektubunda davranlar iyi olmayan tercman adaylarna grev verilmemesini kesin bir ifadeyle istemektedir. 197 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/335-337
196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

San Ali de Yenieriler kapma hkim oldular. avuba ve eski vali Mehmed Paa Sultanhasan Camii' nde mevzilendiler; oraya vali Ali Paa'y ardlar, fakat o, gelmek cesaretini gstermedi. erke Mehmed iin kaleme alnm bulunan Hatt- erif okundu ve asker bundan memnun grndnden Hindi Alibe defterdarlk makamna oturtuldu; Zlfikr ve San Alibe kendileri iin dier grevleri stlendiler. Bu gn takibeden gece, erke Mehmed bir beyanname ile askere hitabetti: Bu beyannamede kendi tarafna geecek olanlara yetmi kuru verilecei vaadediliyordu; fakat smabe'in dul karsnn verdii para Mehmed Paa e Zlfikr'a, kendi bayraklar altna geleceklere daha fazlasn vaadetmek imknn salad. Bu rvet vastas sayesinde kendilerini otuzbin askerin banda buldular ve bunlarla birlikte erke Mehmed'le mttefiki Kasmbe'n gal etmekte olduklar evleri kuattlar. Kahire ehri, gn boyunca vali Ali Paa ile birleen erke Mehmed taraftarlariyle Zlfikr be, eski vali Mehmed Paa ve avuba'nn taraftarlar arasnd a sokak ve evden eve cereyan eden iddetli arpmalara sahne oldu. Tam bir yenilgiye urayan erkesbe, harem halkn kendi eliyle ldrdkten sonra Trablus ehrine.kat. Harektn nc gn, Zlfikr ve avuba, vali Ali Paa'nn sarayna girdiler. Bb- li'nin muvafakatini beklemeden onu hemen azledip yerini eski Veziriazam ve vali Mehmed Paa'ya verdiler. arprken ldrlen Kasmbe'in ba Bb- li'ye gnderildi. Asayiin salanmas dncesiyle nakibin yeeni ve lim Arif Efendi'nin damad Mirzazde Naili Ahmed Efendi Kahire kadlna atand; eyhlislm Pamakzde, daysnn kendisine rakib olaca korkusu yznden, kendisi de ir ve ilim adam olan yeni Kahire kadsn uzun sre ahsiyetinin deeriyle kyaslanmayacak kadar kk memurluklarda tutmutu; zten, ayn sebebden hemen btn aile ayn muameleye mruz kalmaktan kurtulamamt. Kahire yeni kads, ilim adam ve ir vasflarna usta bir hat yazcs ve sekin bir satran ustas olmak vasflarn da ekliyordu. Erivan defterdar iken azledilen Merm ve Yirmisekiz lkabiyle anlan, Paris'de nemli grevleri tamamlayarak yurda dnen elebizde Mehmed Efendi, Bb- li'den, erke Mehmed ve partisinin belli bal reislerine ait vergi ve kasabalara elkoymak zere Kahire* ye gitmek emrini aldlar. erke Mehmedbe Trablus'da bulunduu srada, khyas mer ve hazinedar Seyfi, Kapdanpaa kethdas mer Aa'nn muhafazasnda stanbul'a gitmilerdi. Zlfikr taraftarlarnn Msr'da sebeb olduktan yeni karklklarla karlald srada, bir yldan beri payitahtta bulunan bu adam-lann varl Bb- li'ye sknt vermee

Sayfa

97

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

balamt. Bu sebeble, Msr'daki karklklarn tahrikileri olan bu adamlardan kurtulma yoluna gidilerek icaplarna bakld (19 Kasm 1727 - 4 Rebiul' hir 1140). Fakat bu idam, Msr' sarsan kargaal yattrmad. ki ay sonra, defterdar Ali Bey divana gittii srada, Azablar ve Yenieriler zerine ate atlar ve bunu dier ekimeler takibet-ti. Bu olaylar zerine erkesbe taraftarlanndan birka ortalkta grnnce, Memlklerin beyleri ve Kahire milislerinden yedi mfreze Sultanhasan ve Mahmudiye Camilerini igal ettiler; bu iki caminin salam yaplan onlan Romalia veya Rumeli kaleleri derecesinde birer savunma yeri haline getiriyordu. galciler, def terdar Ali Bey, htiyar Zlfikr Bey ve mteferrikalar avuunun, Viyana ve Trieste'den ayrldktan ve Cezir'den katktan sonra Bngazi'ye kadar gelmi olan erke Mehmed'le gizlice anlatklarn iddia ediyorlard (30 Ocak 1729 - 17 Cemaziyl-hr 1140). syan gn srd ve isyan bomak iin vali Mehmed Paa, mim lenmi elebann balarn gvdelerinden ayrmaktan baka are bulamad. Circe beyi Sleyman, Cezarolu Mehmed ve eri-b Yusuf bey taraftarlar l Araplanna sndlar, Kaitas Hac Mehmed, ba vurulan Alibe'in yerine defterdarla atand, hazne (has) mallarnn kontrol edilmesi grevi avular khyas Alibe'e verildi. Valinin emriyle idam edilen makam sahibinin ba, yerlerine atananlarn memuriyetlerinin tasdiki yolunda bir talebnmeyle birjikte stanbul'a gnderildi. 198 Krm'da Ve Kuban Kylarnda Karklklar Krm'da han Saadet-Giray, lkenin bada gelen ailelerinden irinbelerle u sebeblerden tr anlamazlk halindeydi: irin-belerin efi Hac Cantimur, erkeslere ve Kabartay Tatarlarna kar alan son seferde alnan ganimetlerin datmndan ikyeti olmutu. Ayrca, han, Hac Cantimur'a kar damad Murteza Mirza'y tercih etmi ve Bb - li'den bu lkenin balca kumandanlarndan ne kar srgn hkm almt. Bunlardan biri (P6r6cop) Or kumandam Selmet-Giray, dieri kylar aas Er-mirza ve ncs Acu kumandan idi. Bunlarn sonuncularndan biri, Ermirza Krm'a dnnce, onun oradaki varl, bir kargaalk iareti yerine geti. Onunla Suphan Gazioullar airetinden bir Tatar arasnda, her ikisinin de evlenmek istedikleri bir kz konusunda anlamazlk kt. Krm
198

Sayfa

98

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/338-340

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ham, gen kz nc bir istekliye vermek suretiyle ekimeyi bitirdi. Bu da iki rakibin mensub bulunduklar airetleri birbirine dman etmee yetti. irinbe-ler, grltl bir ekilde Kayalaralt'nda toplantlar ve Suphan Gazililer, Bb- li'ye Krm hannn azli hususunda bir ricanme gnderdiler. Bu ikyet yollu ricanme hakl grld ve Kaplan-Giray'n kardei ve eski veliahd (Kalagay), Silivri yaknnda Ka-dky'nde kendi halinde yaayan Mengli-Giray, Selmet-Giray'n yerine hanlk makamna getirildi ve eski han Yanbolu'daki kendi arazisine srgn edildi. Son zamanlarda Rodos'a srgne gnderilmi olan eski Krm han Devlet-Giray'a salk durumu gznn-de tutularak, gelip Vize'deki iftliinde oturmas izni verildi (16 Ekim 1724 - 27 Muharrem 1127). Yeni han, eski gelenee uygun olarak, nnn st ksmnda balklkuu tynden iki sorgu bulunan samur kalpak, dokuz altn d meyle ve kenar taraflar ayn mdenle evrelenmi ve ilenmi krmz kapania giydi, klf deerli talarla ssl kl, yay kuand, incilerle ilenmi sadan da kuand; divn kendisine zengin koumlu bir at ve maiyyetindekiler iin otuz eref elbisesi (hil'at) hediye etti. Ertesi yl ran zerindeki orduya on-bin Tatardan oluan bir byk birlik gndermek hususundaki em ri yerine getirdi. Ahmed-Giray'la birlemi olan kalagay (veliahd) Safa-Giray bu savaa be bin svari gtrd, aralarnda Toktam-Giray'm da olunun bulunduu ayn sayda bir kuvvet nureddin (bavezir) Selmet-Giray'n kumandasna verildi. Yollar icab Boazii'ne geldiler; kalagay, Hnkr skelesi'ne varmak zere B-ykdere'den gemiye bindi; bu durumda stanbul'u da iinden gemek suretiyle grm olmayacakt. Mabeyinci Mustafa Aa, onu, grevi takviye birliklerini gtrmek olan Hamadan seraskerinin huzuruna kard, bir baka mabeyinci baveziri irvan seraskerinin yanna gtrd. Boazii'nin Asya yakasndaki Beykoz'da Ve ziriazam tarafndan el pmek zere kabul edildiler. Kalagay'a betin kuru, bavezire drtbin kuru, ayrca prens Toktam'a da bebin kuru ihsanda bulunuldu; bu hediyelere zengin koumlu atlar da katld. Bir sre sonra, bu makamn sahibi Safa-Giray, Saadet-Giray'm olu ahin-Giray ve HalimGiray'n tarafn tuttuundan, kalagaylk Selim-Giray'm olu dil-Giray'a verildi (Austos 1725 - Zil'kade 1137). Adil-Giray Rodos'dan dnnceye kadar Tebriz'deki Tatar birliklerinin kumandanlna Azamet -Giray atand; mteakip yl, nureddin (bavezir) Selmet - Giray'a o gne kadar reddedilmi olan Krm'a dnmek izni verildi ve eski Kalagay Saadet -Giray, ayn zamanda Yanbolu'daki iftliine yerlemek msaadesini elde etti. Han

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

100

tarafndan getirilen teklif zerine azledilen veliahd da yanna geldi ve makam bavezir Selmet-Giray'a verildi. Bu arada, Adil-Giray ekildii inziva yerinden Besarabya No-gaylarn isyana tevik ediyor, onlar Eflak'daki eski arazilerinin kendilerine verilmesini istemek yolunda ve Kaplan-Giray'n Knm hanlna getirilmesini talebetmek hususunda tahrik ediyordu (1727-1140). Dier taraftan, Krm'dan gnderilen raporlar, Han' in kanunlara noktas noktasna uyduunu belirtiyor, Nogaylann Krm hanl makamnda deiiklik taleblerinin pek duyulmadn bildiriyordu. Bylece Mengli-Giray'n hanlk makamnda kalmas yeniden teyid edilirken, zi (Oczakow), Bender, smail, Kili ve Akkerman valileriyle Bodan ve Eflak voyvodalar, onu Nogay-lara kar birlikleriyle desteklemeleri emrini aldlar. Bu durum karsnda AdilGiray hann yanndan kaarak Bb- li'nin merhametine snd; isyann elebalar olan Nogay Yusuf Mirza ve Timurhan'a gelince, onlar Polonya'ya iltica ettiler. Krm han ve zi valisi Nogaylara ait btn meseleleri badan baa temizlemek zere derhal smail ehrine gittiler (28 ubat 1728 - 17 Receb 1140). Bu topluluun, Kovaislerin ve Karalhalk airetleri mirzalar adalete verildiler ve onyedi yl nce kendilerine tahsis edilmi bulunan Pruth ve Dinyester arasnda uzanan otuziki fersah uzunluunda ve iki fersah geniliindeki arazi yeniden mlkiyetlerinde sayld ve bylece 17141123'deki muamele on yl sonra yenilenmi oldu (1724 -1134). Bb- li'ye rahat duracaklarna dair sz verdiler ve herhangi bir hoa gitmeyecek harekette bulunduklar takdirde bin kese ceza deme taahhd altna girdiler. Besarabya Nogaylan henz yattrlmt ki, bu defa Kuban Nogaylan bakaldrdlar, birinciler Adil-Giray tarafndan, ikinciler ise Cantimur ve Adil-Giray tarafndan ayaklandnlmlard. s-yan Kran hanlnda deiiklie sebeb olan kudretli irlnbe Cantimur, Bb - li'ye itaati, de reddetti; bylece si iln edilerek durum btn Krm kadlarna ve Tuna zerindeki kaleler kadlarna bildirildi 199. Krm han ordusunun ve Potkal Kazaklarnn banda Or'dan ayrld ve kalagayla birlikte ve Bucak Tatarlar (Besarabya) da beraberlerinde Kuban zerine yrd. Cantimur, Deli Sultan adiyle tannan Baht-Giray'la birlemiti. Baht-Giray, yni Deli Sultan Nogaylar arasnda i sava mealesini tututurmutu. Kuban Nogaylan balca drt airete ayrlmlard: Bunlar Yedieksler, Kassaioullan,
Azak'da, YenikaTa'da, Kili'de, Babadagi'nda, Kefe'de. Acu'da, Akker-man'da, smail'de, Ibr&iTde ve Taman'da. elebizftde, f. 73.
199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Cemboilikler ve Yedisanlar-d; birinciler arasnda bulunan Kataykpaklar aireti ve ikinciler arasndaki Nevruzoullan aireti yalnz Baht-Giray'n baarsna bel balamlard ve onun Yedisanlar airetini Kalmuklara teslim etmek projesine yardmc oluyorlard. Bu tehdid edici isyan bomak zere, Bb- li, zi, Kefe valilerine ellerindeki btn kuvvetlerle Krm hanna yaddm etmek iin Kuban ve erkesler lkesine gitmeleri emrini verdi. Yedisanlar ve Kuban kenarlarnda yerlemek zere Volga kylarndan hicret etmi olan Cemboilikler, hibir zaman anlaamadklar, lkenin eski sahipleri ve Kassai-lerle erkeslerden daha ok ekindikleri Kalmuklarl uzun zamandan beri sava halinde bulunuyorlard; neticede, Krm'a gemek msaadesi istediler ve bunu elde ettiler. Bir mddet sonra, isyanlarndan tr affa urayan Kataikpaklar da onlar ayn yol^a takibettiler. Bb- li ayn efkati ve afseverlii Deli Sultan Baht-Gray'a kar da gsterdi; Baht-Giray, Nogaylan ve erkesleri kendi hallerinde brakacana dair sz vermiti. Dier Nogaylar uzun zamandan beri Besarabya'da Halilpaa kaza blgesinde oturuyor ve Bodan'a saldrlarda bulunmaktan geri kalmyorlard. Bu konuda Bodanllaru ikyetlerine son vermek iin btn airet s-mail ve Akkerman'a nakledildi ve bunlarn arazileriyle Bucak arazisi arasna kesin bir snr izgisi konuldu (Temmuz 1728 - Zilhicce 1140). Bu tedbiri emreden ferman 200, ancak yl sonra -kanld. Bu tedbire gre, otuz fersah uzunluunda ve iki fersah geniliinde Bodan ve Besarabya snrlan boyunca uzanan arazi Nogaylara braklyor ve Nogaylar da Bodan topraklan zerindeki eski iddialanndan vazgeiyorlard 201. Kuban'n tesinde ap-saa Abazalar yanna kam olan Cantimur, Baht-Giray'n kardei Saim Sultan'n yardmiyle kurtuldu. Deli Sultan erkesler ve Nogaylan ayaklandrd srada irvan'la Dastan arasndaki yeni Rus snrlarna kar inat reddiyle irvan halk arasnda kargaalklara sebeb olan Davud han azledildi ve hanl Kumukla-ru prensi Suraik hana geti. Knn ve irvan hanlklan gibi, Nogaylar ve Komkler de geici olarak bar iine girmi bulundular. Bodan'da Michel Rakoviza'nn yerini Bb- li tercman, Avusturya imparatorunun vaftiz olu ve Avusturya dilinin gen uzman Gregoire Gnika ald (5 Ekim 1726 - 8 Safer 1139) 202. H6- . raclius'un
Ferman 1136 Zilkadesinin (172? Temmuz sonu) ortasnda karld. Yunanca kaleme alnm ve Costin'in Tarihinde aynen grlen bu anlamann asl metni, Kral Yazlar Aklamalarnda bulunmaktadr; bunlarn yannda Kraliyet Ktphanesi muhafz bilgin Hase'nin kaleminden kmtr. 202 elebizde, f. 103. Bu tayinin daha sonraki yla rastladn syleyen. Engels yanlyor.
200 201

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

102
Sayfa

olu Mehmed Kulikhan, Kakheti valiliine atand ve kendisine iki tu verildi; Hasan Paa'nn 203 olu da Kermana-han Beylerbeylii makamna getirildi. Sadece Nil ve Kuban nehirleri byle olaylara tank olmakta yalnz deildiler. mparatorluun birok noktalarnda ksm bakaldrmalar ve asker ayaklanmalarla karlalyordu. Erivan* da Yenieriler serasker Ahmed Paa'ya kar bakaldnyor ve defterdara kt muamelelerde bulunuyorlard. Serasker bu muhataral durumda hayatn, hazneden yz kese aka eken ve bu paralan datmak zere aa kapsna gtrrken, silerin bu av zerine saldrmalarndan yararlanarak ehirden ayrlmas ve kendisine sadk birliklerle birlemesini salayan mr-alem Dervi Meh-med sayesinde kurtard. Ertesi gn asileri tepeledi ve bir gn nce yamaladklar yz keseden doksanbe kesesini geri ald. Cantimur ve Deli Sultan'n isyan, Azak'da, silerle her trl temas kendilerine yasaklayan tedbire bakaldrm olan Yenierileri de ksmen tesir alan iine ald. Birok ehirlerde zaman zaman tehdit edici ve tatl-sert emirler Krm olaylarna pek karmak istemeyen yenierilerin aldmszh ile karlanca, ayn emirler Yenierilerin Paalarna, avularna, 204 205 kumandanlarna ., yzbalara , tlim subaylarna ve yallar mirlerine 206 , Ye-nikal'a, Taman, Or, Kefe, zi, Klburun, Temruk ve Au kuman danlarna yneltiliyordu. Bu isyan ruhu Kefe muhafzlarn tesirine alm ve mft Abdulaziz'iri kandrmalariyle ehrin ileri gelenleri kovulmu ve BhtGiray*n, si Abazalarn dvas benimsenmiti. Bu olaylar sebebiyle Kefe valisi azledildi ve mft, taraf-tarlariyle birlikte Tulca'da hapise atld (2*7 Nisan 1728 - 17 Ramazan 1140). Basra valisi Abdurrahman Paa balarnda Maanolu ve kardeinin bulunduu, Grahas, Himar ve Mansuriye ehir ve kasabalarn yamalayan, tedirginlik iinde brakan Araplar yenerek ekilmeye zorlad (Ekim 1726 -.Safer 1139). Fakat bu rnee ehemmiyet vermeyen ve uzun zamandr ran hkimiyetinde bulunan Huveyze Arap airetleri, kendi istekleriyle Bb- li hakimiyetini tercih ettiler (10 Mart 1728 - 28 Receb 1140). ran snrlarnda sava btn iddetiyle devam ederken, Kk Asya'da (Anadolu) atl milisler, levendler ve sekbanlar eski ekiyauklanna yeniden balyorlard. Memleketi bu fetten kurtarmak iin, Bb- li, Anadolu
Kalenderibai. elebizade, f. 03. Hanvray, I, p. 228. Blkba 205 Odaba. 206 Yanakiar odabalan.
203 204

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ahalisini bunlar ortadan kaldrmakla grevlendirdi ve bir ceza emirnamesinde ortadan kaldrlacak olanlar bildirdi. Yol soyguncular Karasi sancann Susurluk kazasnda Deli mer Paa'y ldrmlerdi. Dervi Efendi ve Hac Seferolu, zmir'de ortal dehete veren isyann elebas, valinin deimesi hususunda Bb- li zerinde bask yapyorlardi; fakat Ay dm Paas, bunlara yaknl varm gibi grnerek kendilerini bir tuzaa ekti ve bunlarn ldrlmeleri isyana son verdi. Sokhoum tahkimtndaki oduncu ve kireileri ldrmek veya esir etmekle yetinmeyen Abazalar kaleyi muhasara altna almak cretini de gstermilerdi. Bunlar cezalandrmak iin, Tiflis ve ldr Paalar zerlerine yrmek emrini almlard. Dadian ve Ackba veya Mingreli ve miret prensleri, beraberlerinde lkelerinin ileri gelen kiileri 207 (eraf) ile birlikte stanbul'a geldiler ve Bb- li'nin bu meseleyle grevlendirdii Kapucuba b-rahim Aa'y bulup kendisinden Abazalara yardm ettiklerinden tr affedilmelerini dilediler, esirleri geri verip, o dnemde Ku -ban Nogaylarn ayaklandrm olan Baht-Giray'n isyan hareketinden uzak duracaklarna dair vaidde bulundular. 208 ran'da ahseven Ve ikaki Airetlerinin Bakaldrmalar Prens Tahmasip'in muhafz kuvvetleri kumandam smail Kalender, ranl halkn da katlmasiyle Ruslara ait olan aft, Rud ve Kum ehirlerini yamalamt; Ruslar tarafndan malub edilince, ahseven ve ikaki airetlerinin desteiyle ayn ekiyah Halkhal ve Erdebil'de uygulamaya kalkt. Halkhal valisi Meh-med Kuli Paa, nce arpp ric'at etmek zorunda kald; fakat ksa zamanda yeni kuvvetlerle birleerek smail Kalenderle Halk-hal'a bal Kive kasabas yaknnda giritii ve drt saat sren bir arpmadan sonra onu ikaki airetinin yerleim yeri olan Masula dana pskrtt (Haziran 1728 - Zil'kade 1140). smail'in at, gm zengileri, kzl renkli adr, yz deve ve drtyz katr galibin eline geti; fakat ksa bir sre sonra, smail Kalender, ahsevenler aireti ile birletikten sonra Ali Paa kuvvetlerini bozan ve Erdebil'i 14 gn muhasara altnda tuttuktan sonra, onbeinci gn muhasaray kaldrmak zorunda braklan ve Mah-mud Keduki denilen yere kadar takibedilen Karaba Beylerbeyi
207 208

elebizade, f. 135. Tawas veya,Afcnawer. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/340-345

Sayfa

103

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Abdurrazak ile birleerek her zamankinden daha tehlikeli ve kuvvetli olarak yeniden ortaya kt (14 Austos 1728 - 8 Muharrem 1141); Abdurrazak, ahseven, Killibecan, Moganolu airetlerinin banda bulunan smail. Kalenderle birleti ve bu birleme Abdurrzak'n ordusuna yirmibin asker kazandrd. Bununla beraber Rustem Bey'e yenildi ve galib, Abdurrazak'n askerlerinden drtbinikiyznn ban kesti, sekizyz at ald; zengin bir ganimet, zaferinin mkfat oldu. Dier eya arasnda smail'in tularn ve Abdurrazak'n sava borazanlarn ele geirdi. Bu zaferin mkfat olarak, Rustem Bey Kayseri Beylerbeyliine atand ve ikibinbeyz kuru hediye edildi. Ayn zamanda, Karaba kumandan Mehmed Emin Paa, Kzim Sultan adndaki bir dier tahrikinin takibine Tebriz valisi Hekimolu Ali Paa tarafndan gnderilmiti. Bu Kzim Sultan, sekizbin svarisiyle Devsin yaknnda yenilgiye uratld; altyz ba ve beyz esir Osmanllarn eline geti. Abdurrazak'n dmanca gsterileri, Bb- li'yi Tebriz garnizonunu takviye etmek zorunda brakt ve bu grev irvan han Surkhaykhan'a, Ardelan Beylerbeyi Mehmed Paa'ya verildi. Gerice, Tiflis, Erivan ve Mekri kumandanlariyle Diyarbekir valisi Kurd brahim Paa ranllar yendi ve onlar Meing'e yni ika-ki airetinin devaml yerleim yeri olan Karaba eyaletinin uzak snrlarna kadar pskrtt, adrlarndan binini yakt, kadn ve ocuklarn esir olarak Tebriz'e getirdi (Ekim 1728 - Rebuul'ev-vel 1141). Han Mehmedbey, Ardelan Paas, kendi hesabna Ger-mud ve Meraga yaknlarnda Abdalbehlilerin ve Efarlann birok sultanlarn yenilgiye uratt. Surkhaykhan yirmibin kiilik bir orduyla sefere kmt; Rus arazisinden gememek iin geni bir ark izmemi olsayd, gn iinde ahsevenlerin oturduklar memlekete varm olacakt, fakat, bu arkedi yznden ancak yirmidokuz gn sonra Tebriz ve Diyarbekir valileri ile birleecei yer olan Ungure'ye varabildi. ahsevenler tepe'ye ve oradan da Yeditepe'ye ynelmilerdi; orada Buhar nehri kysnda mevzilenmi bulunuyorlard. ahsevenlerin ortasnda bulunan Ruslar onlar Salian'a gtrmeyi zerlerine aldklar srada, Osmanllar ordughlarn onlarnkinden drt fersah mesafede kurmu bulunuyorlard. Ayn gece, Ruslar ahsevenleri krk veya elli kay kullanarak kar kysna geirdikleri Kr nehri kysna getirdiler. Bununla beraber, Osmanllar, onlarn bir ksmn geecekleri nehrin kysnda bastrp Bagian karsnda kltan geirdiler ve zengin bir ganimetle geri dndler (14 Ocak - 13 Cemziyl'evvel 1141). Kr ve Ara nehirleri kavana vardklarnda, ahsevenlerden ayrlan bin aile balanmalar talebinde bulundu ve eski

Sayfa

104

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Karaba valisi, boynunda bir sarg ile gelip affedilmesi in yalvar yakar oldu, istei yerine getirildi. 209 Veziriazam brahim Paann Messeseleri Sava grltsnn ortasnda ve silerin hakkndan gelerek, bar dostu Veziriazam brahim Paa bilgie tedbirler alyor, bunlarn idresinin muzaffer meyveleri olarak mparatorluun bnyesinde hayrl tesirleri grlyordu. Son anlamann gerekletirilmesinden sonra komular olan balca devletlerle, Avusturya, rari, Rusya ve Venedik cumhuriyeti ile Osmanl mparatorluunun snrlarn yeniden tesbit etmiti. Onlar, son Mora fethiyle ve Kanun Sultan Sleyman dneminde ilk defa ilhak edilmi eyletleri ve kaza direlerini, byk blmyle mparatorlua katmak suretiyle gneydouda gerilere itmiti. Bu adan baklnca, biri Kanije'yi, dieri Viyana'y kuatm ve Belgrad' fethetmi olan iki selefi ve adandan daha byk grnyordu. Yurd iinde siyas messeseleri ve bideler konusunda ise ikinci Kp-rl'y ve Mehmed Sokullu'yu gemiti: Ne var ki, gerek siyaset, gerek sava adam olarak onlarla kyaslanamazd ve onlarn enerjisiyle kazanlan stnlkleri muhafaza etmek konusunda gerekli istidattan uzak kalmt. ran sava srasnda aadaki messeseler Vezirizamlnn dikkate deer eserleri oldu: Her tarafta kan yangnlara kar tedbir olarak, bunlar nlemek maksadiyle, mparatorluk tarihisinin yalnz mslman adn bildirdii bir Fransz dnmesi olan Davud'un teklifi zerine bir etfi, tulumbaclar birlii meydana getirdi; itfi birliine alnacak olanlar yeni hizmete alnm Yenierilerin en gen ve en gl olanlar arasndan seiliyordu. Saylar nce elli ve gndelikleri onbe aka idi; ayrca, ide kullanacaklar giyim-kuam ve demir miferi satn almalar iin, ayrca bunlara doksan aka yllk tahsisat verildi. Ksa bir sre sonra itfi erlerinin saylar yzdrde yjkseltildi ve aalarna yz aka cret baland. zlnecek nokta, bu Veziriazam'n, stanbul'da bozuk olan bina yapm tarzna bir son vermemesiydi; inaatta yanmayan maddelerin oaltlmasiyle bu yangnlarn byk bir ksmn nlemi olacakt; ayrca sokaklarnn genilik bakmndan elverisiz olmas da yangnlarn mdahale

209

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/345-346

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

edilememesi kadar, yaylmasnda' da aleyhde bir sebebdl 210. mparatorluk tarihisi bu konuda: atlar gklere deen stanbul evleri insan vcudunun azalar veya kt tertiplenmi msralarm duraklar misli birbir lerine yapm bir dzen gsteriyorlard. demektedir. Valide Camii (Yeni Cami) nnde, Balkpazan civarnda bulunan evlerini, varlklarnn camiyi kirletmemeleri iin, mslmanlara satmak emrini aldlar 211. ok faydal ve polis tarafndan kontrol edilecek bir dier tedbir de, ramazan aynda aydnlatlan camilerin gn bayram boyunca da aydnlatlmalarn salamak hususundayd; zira, camiler, bayram devamnca halkn srekli alkasm ekiyordu. Edirne bostahclariyle alkal, onlarn Edirne civarndaki kasabalarda oturmalarn Edirne'de her an sava hizmetinde bulunmalar hususunu salamak zere yaynlanm, fakat zamanla hkmn kaybetmi emirname, yeni ve feesin bir uyan ile yeniden yrrle konuldu. Ayrca, kadnlarn giyimlerindeki ve kullandklar ss eyasndaki lks ve ifrat bir emirnameyle frenlendi ve yasakland, paltolarda hermin krk kullanlmas orta snftan her iki cinse de yasakland (Eyll 1727 - Muharrem 1140). stanbul, Galata, skdar, Bursa, Edirne kadlar ile Yenieriaas ve Bostancba, men'i isrft getiren bu kanunun uygulanmasn gzetmekle grevlendirildiler. Gerek yangnlarn evden eve sramasna sebeb olduklar, gerekse bundan byle yalandaki binalarn harem blmlerinin saygsz baklar tarafndan gzlenmesini nlemek gerekesiyle evlerin atlarnda ardaklar ve cihannmlar yaplmas da yasakland. Lle soanlar zerine konulan bir vergi de, aydnlatlm lle tarhlariyle yaplan eraan lemlerinin domasna yol aan iek lks ve israfna son verdi; zten bu eraan lemleri nc Ahmed dneminin balca modas, halini almt. Bu vesileyle, eyh Mehmed Llefr, Avrupa'da pek nl olan ve stanbul'da lle yetitiricilerin tercih ettikleri lle soan-" lan katalogunu vcuda getirdi.
Son yl iinde oniki yangn km ve evlerin byk bir ksmn yakp kl etmiti: 1 Halclar yaknnda 9 Mart 1725 (23 Ce-maziyl'ahlr 1137). elebzAde, f. 63; 2 Gedikpaa'da 11 Mart 1725(25 Cem&ziyl'hir). elebiz&de, f. 64; 3 Sultanselim Camii yaknnda ukurbostan, 1 Temmuz 1725 (19 evval 1137). elebizde; 4 Gmsekiciler atlyesi yannda, 11 Kasm 1725 (5 Rebiul'evvel 1138). elebiz&de, f. 85; 5 Saralarpazan yaknnda, l Mart 1738 (28 Ce-maziyl'hir 1138). elebizde, f. 85; 6 Tahtakale mahallesi, 25 Mart 1726 (24 Receb 1138). elebizde, f. 93; 7 Nakilbend, 5 Temmuz 1726 (8 evval 1138). elebizde, f. 95; 8 ukurharman mahallesi, 2 Eyll 1726 (5 Muharrem 1138). elebizde, f. 105; 9 -~ Mehmedpaa Camii yannda, 4 Kasm 1726 (9 Rebiul'evvel 1139). elebizde, 1 105; 10 Hapishane kaps yannda, 17 Mays 1727 (12 Ramazan 1139). elebizde, f. 124; 11 Kadnpazan yannda, 5 Mays 1727 (12 Ramazan, 1130). elebizde, f. 125; 12 skdar, 29 Ekim 1728 (25 RebiuT evvel 1141). elebizde, f. 134. 211 elebizde, f. 118 ve 119. Bu tedbir ksa bir sre ancak noksan olanc uyguland. Bu yzden bu pazar hl payitahttaki yahudi pazarlarnn en pis olandr.
210

Sayfa

106

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Bunlar Eyb, Sultanmehmed, Sultanbayezid, Ayasofya. 213 BfihekapudAki Yeni Caro. 214 Valide Camii, Msr ars yannda.
212

Sayfa

Sultanselim, Sultans-leyman, ehzade, Sultanahmed,

107

Her ttl aa ve mamullerinin umum depolardan gayri yerlerde satnn menedilmesi, pahall ve nadirlii stanbul'da kendisini dehetle hissettiren yakacak maddesini karaborsa metan haline getiren murabahac fiyat dzenbazlarnn pimi alarna souk su katt. Bu dzenbaz tccarlar, reayann artk smrmekten vazgetii ormanlar, payitaht halknn ihtiyacna cevap veren Terkos ve Aktepeli halknn odunlarn ok aa fiyattan kapatyorlard; yeni bir emirname, bu halka odunlarn kendi gemileriyle stanbul pazarna kadar nakletme mecburiyetini getirdi. Her yl Receb aynn ortasna doru Surre ad altnda Mekke'ye gnderilen hediyenin sava srasnda btn Anadolu ve Karaman yollarnda hkmlerini geiren eski-yann tecavznden korunmas meselesi, stanbul ile am arasnda bulunan valilerin muhafazas salanmak suretiyle zme baland. Surre kervan Kocaeli, Akehir, Konya, Adana, Hama vilyetleri snrlarna geldiinde, valiler kervan .teslim alyor ve komu vilyet valisine teslim ediyordu; sonunda hac-emri durumundaki am valisi bu sfatla kervan teslim alyor, bylece dier valilerin grevleri baariyle sona erdirilmi oluyordu. Ayrca, her vali, bir blten dzenleyerek Bb - li'ye kendilerinin teslim aldklar kervann durumunu bildiriyorlard. Sava srasnda adl ilerde grlen ktye kullanmalar bir Hatt - erifle ortadan kaldrld. Gelecekte kadlk hizmetleri iki yl sreyle verilecekti; komisyonlarda grlecek ilerden ek cret alnmyacakt; bo memuriyetler, mertebe sras gzetilmek suretiyle verilecekti ve adaylarn bir snavdan geirilmeleri art yard; kadlar ve nibler, mollalar, grecekleri her trl i iin kanunun hak grdnden gayri bir cret talebinde bulunamayacaklard. Valiler iin de, bar ve sava yardmlarnda mkelleflerden kanunun tayin ettiinden, yni gerek vergiden gayri,herhangi bir talebde bulunulmamas art getiriliyordu. Bu dnemde, Sultan Camilerinin imam ve vaiz kadrolarna drt yeni z eklendi. ki Valide, IV. Mehmed ve III. Ahmed'in sultan anneleri, evvelce mevcut bulunan 212 sekiz camiye, biri Galata'da, ikincisi skdar'da, biri Bahekaps'nda 213, dieri Msr ars yaknnda 214 olmak zere drt yenisini eklemilerdi: Bylece camilerin ve imam ve vaizlerin saylan, saraydaki iki mescidin imamlar kartrlmadan, onikiye ykselmi

Byk Osmanl Tarihi bulunuyordu. 215

Cilt 14

Joseph von Hammer

n Hareketleri, enlikler, Ktphaneler, Matbaa, limler Vezirizam'm gayretleri sayesinde nc Ahmed'in saltanat dneminde ykseltilen yaplar seleflerininkilerle kyaslanmak imknna kavutu; zellikle belirli bir maksad iin ykseltilen yaplar bakmndan bu hususun kesin olduu sylenebilir; bununla beraber, bu saltanat dneminde yaplan binalardan hibiri, mparatorluun Kanun Sultan Sleyman, kinci Selim ve Birinci Ahmed'e borlu bulunduu yaplarla mimar deer bakmndan hibir suretle kyaslanamaz. Bu dnemde Tophane ve tersane divn salonu tamir edildi; Tebriz'de yeni bir darphne binas yapld; stanbul darphnesinin zeri muhteem bir kubbeyle rtld. Veziriazam ifte, bir sebeble bu ihya inaatn emretmiti. Evvel, sarayn birinci avlusunda bulunan stanbul darphnesi yabanc elilerin gzlerine arpan iki yap idi; ayrca, Veziriazam ran'da, Msr'da ve stanbul'da ayn zamanda iln edilen para ile alkal yeni kararlan ebedletirmek istiyordu 216 . ran'da arl olan ve onalt para deer tayan abbasiler sultan'ye evrildiler; bunlar sekiz, drt para, yarm ve drt sultan deerindeydi. Ayrca, yeni dukalar basld; bunlarn yz tanesi arlk olarak yirmidrt kratlk yzon dirhem altna tekabl ediyordu. Kahire'de, Mehmed Ali Paa idaresi dneminde, zincirli (erefi) eski dukalar para olmaktan karlarak yirmidrt kratlk yeni (fndkl) leriyle deitirildi (1725-1137). Eski sarayda ve baltaclar klasnda yanan blmler yeniden in edildi; baltaclar lclasnda buharla snan bir hamam yaptrld ve evvelce cret karlnda girilen hamam bu defa bedava oldu 217. Vezirizam'm zevcesi Fatma Sultan, saraynn arka tarafna den Piraa Camii'ni tamir ettirdi ve mermer bir minare ile sslettirdi. Sultan, inaatn bitimini takibe -den ilk cuma namaznda, caminin, muhteem bir kitabe 218 ile al merasimini yapt (24 Ekim 1727 - 8 Rebiul'evvel 1140). Mteakip sal Kadn Sultan, camisini ziyaret etti ve Galata voyvodasna, mimara, imama, mezzine samur krkler, cuma gn de ilh okuyana, naatcya 219, drt hafza 220 bilhassa

108
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/347-350 Hesefendi Mehmed'id fa&'smda ayn yl yaynlanm, altn ve bozuk vezinli gm paralarla alkal ve 157 No.'da kaytl bir ferman bulunmaktadr. 217 'Tnt vemomepile terlemeleri, elebfzade, f. 104. 218 Allah emeni kabul buyursun, Fatma Sultan. elebizAde. f. 104 219 Nathuvan.
215 216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

uzun kollu hil'atler ihsannda bulundu; ayrca caminin mstahdemlerinden her birine on kuru, drt mezzin yardmcsna onar kuru, be kayyuma, kandilcilere, be Kur'an cz' okuyucusuna ayn miktarda para dattrd. Erikap limannda bugn Tekfur saray denilen Hebdomon saraymda bir mavi ran inisi imalathanesi kuruldu. Birinci Selim, Tebriz'i zaptettikten sonra, bu eit sanayi iin Nie nehri kylarna iiler naklettirmiti, Damad brahim Paa da, Tebriz'in son fethinde ayn sanayi kolu iilerini evvelkilerin yanma gnderdi ve atlyelerden renk ve parlaklk bakmn dan Kum ve Kaan drt ke ini ileriyle rekabet edebilecek mkemmellikte mamullerin kmas gecikmedi. Yeni binalar sadece mparatorluun merkezinde deil, tara eyletlerinde, zellikle Mekke ve Medine ehirlerinde, slmiyetin bu iki kutsal ehrinde ykseldi. Mekke'de, Tabtab adiyle anlan ve Peygamber kaps ile Saadet kaps arasnda bulunan ta saray, Sultan Sleyman medresesi gibi yeniden ina edildi. Medine'de Seki menba' suyunu Kubbetul-slm'a getiren su kemerleri tamir grd, bu menba'nn yannda birikim havuzlar vcuda getirildi; Munaca, Souk ve Saha havuzlar kuruldu; Medine'de Mecika-ba yolu zerindeki su hazneleri tamir edildi; Kubbetulslm'n kemeri ve mescidin dou duvar onarld. Hz. Peygamberin trbesindeki deri rt yenilendi; Hz. mer mihrabnn krss yeni hallarla rtld ve Yenbuu tccarlarn Arap ekiyalanndan korumak zere pazarlarnn arkasnda bir duvar in edildi 221. Svey/de Sultan Sleyman'n Kzdeniz gemicilii ve ticaretini gz-ntinde tutarak kurmu olduu inaat tezghlar, zahire anbarla-r ve depolar yeniden ina edilrcesine elden geirildi. Ayn yerde yeni gemiler yapld. Fayum'da harabolmu iki bend kurtarld 222. Bu iki onarm iin harcanan para, kasabalar iftlii vergisinden otuz kese, her yl stanbul'a gnderilen Msr hazinesinden 223 alnan on kese ile karland. stanbul tersanesinde gverteli birka gemi ve drt direkli sava gemisi karavel ina edildi; bunlarn denize indirilmeleri mnasebetiyle tertiblenen muhteem merasimde, Sultan, btn maiyyeti ve nzrlariyle hazr bulundu. Adlardenizi'ndeki korsanlar yakalamaya gnderilen bu sava gemilerinden
Muaarif. Cumalar okunan birinci ilhiye teaaruf denir; hmu okuyanlara muarrif veya tesarufhftn ad verilir. 221 Okale. Anbar kelimesi sonradan hangar eklini ald. 222 Cisri Lahoud ve Cisri kitai. elebizade, f. 121. 223 mciye.
220

Sayfa

109

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

biri Ayastafanos (Yeilky) yaknnda batt ve yzdrlmesi ok zahmetli oldu; dier iki sava gemisi, naml korsan Andronaki'yi yakalamaya ve esir olarak onu gemisiyle birlikte Sakz 224 adasma gtrmekte bahtl ktlar; bu sralarda Ngrepont ve Scutari valileri kendilerini korsanlk macerasna iptila derecesinde kaptrm bulunan Dulcingo halkn bask altnda tutmak zorunda kalmlard (13 Mart 1727 - 20 Receb 1139). Bosna'daki Novi kalesi, o srada btn palankalarda geerli olan tarza uygun bir biimde tahta bir tahkimatla evrilmiken, uzunluk olarak onsekizbinelli fersah tutarnda bir duvarla evrildi, buna drt bur ve iki kap eklendi; bu i iin bir hazne harcanma-makla beraber, tahkimatn masraflarna bu eyletin katlanmas icabetti. Eski Kapdan- derya Mustafa Paa'nm masraflarn kendi deyerek inasna balad Mitylen adasna doru knt yapan Ba -baburun'da (Lectum) ina ettirdii hisar tamamland; Enos, Ad-remid, Tuzla ve Alexdria Troas halk antik harabelerin bu blgeye vaylm olan talarn tamaya mecbur tutuldular; bu talar hisar inaatnda kullanld. Kakhet eyletini Lezgiler, Carlar ve Talisler airetlerinin tecavzlerinden korumak maksadiyle, Kakhet valisi Muhammedkuli'nin teklifi zerine Topkara-Aa hisar yaplarak iine muhafzlar konuldu. stanbul'un su ihtiyacn karlamakta takviye olarak be yeni bend, yni birikim yeri veya srmeli kaps olan bend ina edildi. Bunlardan bei Fatih vadisinde 225, bir dieri Belgrad orman yaknnda Domuzdere kynde, yine bir dieri kinci Sultan Osman'n ifte havuzu yannda ina edileli; ayn zamanda btn su yollarnn temizlenmesi emri verildi. nc Ahmed tarafndan yazlk saraya Fars dilinden adlar konuldu: Bunlardan ilkine Saadet Saray 226, ikincisine Ho-rs Saray 227, ncsne mparatorluk Saray 228 dendi. Veziriazam kendi zevk llerine gre bir drdncsn yaptrd ve bunun ad Emniyet Saray oldu. Kapdan- derya Paa ise, Viyana'y muhasara etmi olan Veziriazam Kara Mustafa Paa' nn sarayn yeniden sslemelerle muhteem bir hale getirdi; Bo -z'n Avrupa kysnda, Kurueme yalannda bulunan bu saray Sultan'n ikmetine verdi 229 . Veziriazamca gelince, Hocapa-a yaknnda bir kk, bir hamam, kk

110
Sayfa

elebizade, f. 144. Ftih deresi. 226 Kthane'de Sdabad. 227 Alibeyky'nde Behid. 228 Hurremabad. 229 Trnak yals. elebizade, f. 111.
224 225

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ocuklar in bir mektep ve bir akademi yaptrd; orum sancanda, Hamza kasabasn yeniden ina ettirerek buraya bir cami kazandrd, ayrca dier yedi kasabann gelirini de balayarak mli bakmdan kuvvetlendirdi; bununla beraber, imar ynnden byk nemi, kendi doum yeri olan Nide sancandaki Muskara'ya verdi. Veziriazam* in orada kurduu messeseler ve yaptrd birbirinden alml binalarla gzelleen kasaba bir ehir dzeyine ykselmekte gecikmedi; Veziriazam Mukara kadsn, mparatorluun birinci derecedeki meslekdalan dzeyine kard; bu kasabnn adn Nevehir, yni yeni ehir anlamnda deitirdi. Nide ve Karahisar yalannda bulunan ve harap durumda bulunmalar yznden mu hafzlar faydasz hale getiren iki kalenin muhafzlarnn bakmna ayrlan timarlar, defterdarn teklifi zerine, Veziriazam tarafndan Nevehir'e intikal ettirildi 230. Binalar mfettii Mustafa ve bir maliye ktibi bir pln tertiblemek ve gerekli kadastroyu arazi zerinde belirlemekle grevlendirildiler. Daha nce, Vezrizam'm, kendilerinden Sultan'n zevklerini tatmin etmekte yararlanmak suretiyle srekli gzde kalmay bildii birok bayramdan sz etmitik. Bunlar iki din bayram 231". Hz. Peygamber'in veldetleri (doum) 232, Hrka-i erif ziyareti 233, haclarn Mekke kervanlarnn hareketi 234 idi ki, bunlara Sultan'n btn saray halk muhteem bir grnt iinde katlrlard 235. ok alafranga saylabilecek dier enlikler ise lle tarhlarnn aydnlatlmas, eraan lemleri, Vezirizam'n k mevsiminde Sultan'n erefine tertipledii akam ziyafetleri;-Veziriazam, Kapdanpaa ve devlet ileri gelenleriyle vezirlerin P adiah iin tertiplemei itiyad edindikleri, bunun iin de kendi saraylarm donattklar enlikler 236 ki, bunlara Acemlerin Nevruz veya yeni yl enlii de ekleniyordu; bu enlik her yl onbir gn geri kalan sivil kamer seneye gre deil; hibir zaman deimeyen ilkbaharda gnle gecenin eit duruma geldiinde tertipleniyordu. lhama dayanan Acem nakline inanmak
60.000 aka Nide'deki 52 asker. 39.000 aka Karahisar'daki 33 asker iin. Bu 99.000 akadan 3.000'i kahya, 3.000'i imam iin; 2.500 mezzinlere, 1.200 kayyuma, 4.000 iki subaya, 4.000 kapu muhafzlarna, 1600 garnizon askerleri in, 6.000 topubana, 2.000 topular kahyasna, 2.000 topular yzbasna, 1.600 emrine verilen 15 topuya. elebiza-de, f. 121. 231 l evval ve 10 Zilhicce. 232 10 Rebiul'evve 233 Receb ortas. 234 Bu bayramlarn kutlanmalar iin, elebizade, 65, 117, 122. 142, 149, 152 ve 154 sayfalara baknz. Mevlud iin s. 150. 235 Veziriazam tarafndan Sultan'a, elebizade f. 121. 236 Ziyafet-i nevruziye, elebizade, f. 125.
230

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

112

gerekirse, Nevruz gn, Tanrnn ellerinden kan gne ko burcundan balayarak kendi mihveri etrafmda dnmee baladnda, emid, Persepolis'in taht zerinde banda parltlar iinde bir ta, bir vg ilhisi ve zarif hareketlerle, ufukta belirdii anda selmlamak zere gnein domasn bekliyor, sonra, sonsuz imparatorluu halknn tad hediyelerden tazimi kabul ediyordu. Bununla beraber, eski ve yeni ran'da Nevruz devlet ve din bakmndan birinci bayram saylyor idiyse de, Osmanl mparatorluu iin ayn ey bahis konusu deildi; Yenieriaasnn Sultan'n erefine verdii bir ziyafetle Nevruz kutlanm oluyor 237, bu kadarla yetiniliyordu. Bu bayramlardan ayr olarak, nc Ahmed'in zaman zaman Saadet, Boazii mparatorluk, Boazii'nin Avrupa yakasndaki Beikta, Eyb'n sonunda bulunan Valide veya Karaaa saraylarna tertipledii ziyaretler her seferinde ziyafet veya enliklere vesile oluyordu. ou zaman da Sultan veya Veziriazam kalabalk ve gsterili svari alaylarnn banda stanbul su bend-lerine veya Sultan Osman (Gen) tarafndan yaptrlan havuza gidiyorlard. Bu ihtiaml gezintiler dnda, hanedandan sultan hanmlarn evlenmesi veya kk ehzadelerin okumaya ilk balamalar da parlak trenlerle kutlanyordu. Bu sultan dnlerinde Kara Mustafa Paa'nn olundan dul kalan kinci Mustafa'nn kz Safiye Sultan ikinci defa eski Phasus kylan valisi ve oradan Kan-diye valiliine atanan Mirza Mehmed Paa ile evlendi; nc Ahmed'in kzlar Salih, Aye ve Zeyneb Sultanlar, birincisi Deli Hseyin Paa'nm olu Erivan valisi Mustafa Paa, ikincisi silahdr ve Ktib Mehmed Aa, ncs ikinci mirhr ve Veziri -zam'n yeeni Mustafa Paa ile evlendiler; bu sultan hanmlardan herbirine onbin duka cihaz verildi. Veziriazam, eyhlislm, Kzlaraas ve kubbe vezirleri, bu trl trenlerde eref hil'atleri verilmek suretiyle mkfatlandrldlar. Daha nce bahsettiimiz merasimle ehzade Nman ilk oku ma dersini aldktan sonra kardelerinin, Mustafa, Byezid, Mehmed ve Sleyman'n retimlerine baland. Sultan'n, kendilerine tahtmn direkleri gzyle bakt drt byk olunun ortasnda bu trende hazr bulunmak istemesi, bu merasime ayr bir hamet kazandrd; ayn trende, iktidarnn drt stunu grnndeki drt kubbe veziri ile Veziriazam da hazr bulundu (21
Ziyafet-i nevruziye, 20 Mart 1726 (16 Receb 1138). elebizade, f. 92, 20 Mart 1727 (27 Receb 1139); elebizade, f. 115 ve 20 Mart 1728 (10 aban 1140).
237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Ekim 1727 - 6 Rebiul'evvel 1140) 238. nciler kkndeki bu merasimde Veziriazam ve dier vezirlerden ayr olarak eyhlislam, Salreyn-i muhteremeyn, emirler reisi, mderrisler, limler, eyhler ve hocagn da yer ald. Mderrislere ve ilim adamlarna saygsn gstermek iin her frsattan yararlanan Veziriazam, ulema meclislerini daima hazr bulunmak suretiyle ereflendirdi. Bu toplantlarda Beydv veya Kz'dan Kur'an tefsirleri okunduktan sonra, meclise katlanlar bu kutsal metinler zerin de bilgi dolu tartmalar ayorlard. nc Ahmed, biri sarayn iinde, dieri Drdnc Mehmed' in annesinin yaptrd Yeni Cami'de olmak zere ijd ktphane vcuda getirdi. Bu ikinci ktphane, mparatorluk tarihisinin dediine gre, merhume sultann mes'ud ruhunun cennetin snesinde ilim kokusuyla d olmas iin trbesinin yanna kuruldu. Sultan tarafndan vcude getirilen bu iki ktphaneden ayr olarak, saltanat dneminde, dier ktphane halkn faydalanmas iin faaliyete geirildi. Bunlardan biri Veziriazam orlulu Ali Paa 239, dieri smail Efendi'nn aramba Pazan'ndaki camisini tahsis ettii ve kendisi kitaplarn yannda ebed uykusunu uyuduu 240 ktphane, ncs Veziriazam brahim Paa'nn Hocapaa'da kurduu ktphanedir. Hibir saltanat dneminde bu kadar ok sayda ktphane meydana getirildii grlmemitir. Veziriazam, ilim adamlarna kar gsterdii ba cmertliini edeb almalardan da esirgemedi ve Osmanl mparatorluu birok faydal eserin yaynlanmasn onun koruyucu tesirine borlu oldu. Bu gerekten faydal ve deerli eserler arasnda, Mirk-hawend'in yeeni (olu deil) Khouand-Emir'in Farsa yazlm dnya tarihi bakmndan nem li ve Biyografilerin Dostu 241 adiyle tannm eserinin tercmesiyle, Ayn'nin ada Tarihin Mercan Tohumlar adl Arap dnya tarihinin 242 tercmeleri saylmaya deer. Bu tercmelerden birincisini gerekletirmek grevi, mparatorluk tarihisi Asm'n idaresi altnda alacak olan ulem, eyhler, mderrisler, kadlar ve Vezretiuzm diresi ktipleri arasndan seilen bir heyete verildi. kinci tercme iin ayrca dier yedi ilim adamndan oluan bir komisyon grevlendirildi. Veziriazam brahim Paa'mn edebiyata
elebizade, f. 126. 1714 (1126). 240 1721 (1133). 241 Habbes siyer. 242 Akdol-ceman fi tarihi liz-zeman.
238 239

Sayfa

113

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

hizmeti iki sekin dnya tarihi tercme ettirmek ve ktphaneler kurmaktan ibaret kalmad: Paris'deki elilii srasnda Osmanl mparatorluunu bir matbaa ile donatmak maksadiyle toplam olduu zel bilgilerden yararlanmak ve matbaa makinesini memlekette kurdurmak suretiyle ok daha byk bir hizmette bulundu. Kurulan matbaann idaresi brahim Efendi'ye verildi. Hristiyan adn bilmediimiz bu Macar mthedisi yazar ve ilk Trk matbaasnn kurucusu olarak hret kazandysa da, silere ve dnmelere ynelik aybla-madan da kurtulamad. Osmanl mparatorluu edebiyat tarihi, nc Ahmed'in yirmiyedi yl sren saltanat dneminin ikinci yarsnda, Damad brahim Paa'mn oniki yllk bir zaman iine alan Vezirizaml srasnda parlayan yaklak yz 243 air ve yazar ad vermektedir. Bu airler, Safa, Salim, Mucib hakknda, eyh
Oniki yl iinde hayattan ayrlan slam hukuku limlerinin biyografilerini vermek iin eyh'nin yazd eserden, irlerinkiler iin de Safa ve Slm'in eserlerinden son defa olarak yararlanmak imknn buluyoruz. 1127 (1715) ylnda vefat edenler : 1103 syanlar Tarihi ve Mora ftihi Ali Faa'nn biyografisinin yazar efik; airler : Rahmi, Rgb, Kenz, Faik, er -m, Fahir, Feyzi, Yemini, Feyzullah olu Esseyid Ah-med Efendi. Mrekkebt yazan Hayatzde Tabib Sleyman, eyhlislm Mentezde Abdrrahim, fetvalar kolleksiyonu yazan, fakat bunlar 1234'de stanbul'da yaynlananlar deil; Petervaradin felketini Veziriazam AH Paa'ya nceden haber veren Hasib; Rahmi Paa imam Sahib, bir dier Rgb, bir dier Faik, bir dier Yemin, Mahsust'n tefsiri mahiyetindeki Evliat'n yazar auk. 1128 (1716) ylnda Mecdi Meh med Efendi, ir Nail adiyle tannan Antalyal Abdullah, tarihi Nim, Knh, Nigin, Leden, Beli vefat ettiler. 1129 (1716) ylnda vefat edenler: S-kb, Tefsirzde Abdullah (ir Vaka adiyle tannyordu), Fid, Ntk, Vsf, Sadri 'Efendi. 1130 (1717) ylnda eyhlislm Mehmed, Nati, bir dier Vsf, Rsim, Habib, uhud, Zek, Esseyid Mehmed Efendi (ir Vahy takma adiyle tannyordu), Abdullah Kuds, Emin, Esseyid Ali, Feyzullah'n hat ustas oullarndan; Nahifi, Zeki, Receb Efendi hirete gtler. 1131 (1718) ylnda vefat edenler: Beli, Rahim, Remzi, Nat, Seyyid mer, Slik, Azif, Remz, Sdk, Red, Rik, Faiz Mustafa. 1132 ylnda (1719) Bezm, Mdih, Hilmi, irvn Ebubekir, lim Reisefendi; 1133 (1720) ylnda Czim, Hzim, Es'ad vefat ettiler. 1134 (1721) ylnda vefat edenler : Tosyal Mustafa, Sahib, Faiz, Abdlkerim Mehmed Efendi (ir Rifd adiyle tannan) hirete gtler. 1135 (1722) ylnda Drr, eyhlislm Mustafa Efendi, Kasmpaa imam Ha lil Rahmi, Kani, Sacid, Rd vefat etter. 1136 (1723) ylnda, vezirler hakknda bir divnn yazan ve Fet tah'den bir tercmenin sahibi Km, Veziriazamlar biyografileri ve krallara tavsiyeler all eserin yazan, Bidpi'nin Masallan, Atuk-ul Mthsenin ve Mers ve bir hikmetler kolleksiyonunun sahibi Osmnzde Efendi, Vsf, Bezm ve Atta'nin Fkhar Biyografisi adl eserinin devam ettiricisi Uakizde; Mesnevi ve Muhammediye tefsircisi eyh Hakk hirete intikal ettiler. 1137 (1724) ylnda vefat edenler: eyhlislm ve itihad meseleleri kolleksiyon yazan sma Nim Efendi, Seyyid Mehmed Czim, Esadzde Faiz, Salim, Bahir, Ber, Nefszde Mehmed Azm, tamam doksanbir ir, fkh ye tarihi, m. Ahmed'in saltanatnn sonuna doru tarihi Bursal hitabeti, Brsa'da gml nl ahsiyetlerin biyografileri -zerine aklamalar yazar elebi Asm; Beli, drtyz yetmidokuz irin biyografileri yazan, bir Tezkere-t-ura yazar Mucib, Veziriazam brahim Paa'-nn iri kir, ir Akl, Alev, Him, Hezr, ehd, Nakid, Vehb, dn enlikleri mnasebetleri, bir dier Vehb, Adl, Fkhar biyografi ve UaKzdelerin devam ettiricisi eyh; Safa'nin ahbab Refia, Sami, Kerim, Mcid, Mun, Medh, Muid, Murteza, Nail, Vecihi, Nhif, Nzm, Nail, Nfty, Nedim, Necib, Naci, N, Rehmi, Ref', Rif't, Kaadir, tm krk ir hayatta bulunuyorlard. Kad Mehmed Salim, shak Efendi, lm, Ahmed, Mestizde, Abdullah, Rzi, Kara Halilzde Mehmed Sad, Neyl Ahmed, mer Efendi, Mustafa Efendi, Es'ad Efendi; imamlar, Arabzde, Hasan ve Ali Efendiler; mderrisler Yekem smail, Recebzde Ahmed, Turuncizde Ahmed, Seyid Vehb, Nedim, Arabzde, Salih Efendiler; Tezkireciler Halil, m Ahmed, Bakir, Hseyinbey, Drendeli Mehmed Bey, Rz Efendiler, tarihi elebizde Asm. Cate-mir'in tarihini Nhif Efendi, Saadi, Drri Efendi'nin kardei, eli tercme ettiler. Mevleviler eyhi Musa, divan ktibi Faiz ve erm.
243

Sayfa

114

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

tarafndan bize aktarlan ve olu tarafndan devam ettiren Alimler ve irler Biyografileri, yazk ki, bu hususta, tarihiye faydalanmas iin sunulmu son kaynaklardr. Bir asrdan beri, hibir Osmanl, lkesinin lim ve irlerinin biyografilerini bir araya getirmekle megul olmamtr ve matbaa makinesinin Osmanl mparatorluu'na girii, ancak edebiyatnn kn belirtmitir. Bir Macar mhtedisinin idaresi altnda stanbul'da bir matbaann kurulmas, bilhassa Batl geleneklerin Dou gelenekleri zerindeki tepkisini zellikle belirtmektedir; bu belirtie, Osmanl politikasnn Avrupa politikas ile irtibatnn darl da dahildir. Osmanl mparatorluunda baslan ilk eserlerin seimi, Trk hkmetinin, balangtan itibaren gerek ran, gerekse Bat'nn deniz devletleriyle yaam bulunduu mnasebetler zerindeki aydnlanma eilimini gstermektedir. Yeni matbaadan kan ilk eser, Vankuli 244 tarafndan yazlan Cevheri Arap lgatinin bir Trke tercmesi oldu; ikinci eser olarak bunu Hac Kalfa 245 tarafndan yazlan mparatorluk deniz savalarnn tarihi takibetti. Bunlarn hemen peinden, Nazmizde tarafndan yazlan Halifeler 246 ve Timur'un tarihi 247, Sheyl'nin 248 yazd Msr tarihi ve Polonyal Cizvit rusinsk'nin 249 Latinceden tercme ettii Amerika ve Afganllar tarihleri geldi. Bunlar srekli olarak Macar mhtedisi brahim'in idaresinde 250 yaynland. Rakoczy'nin srda ve Cizvit
Lgati Vankuli, 1728 (1141), iki cild. Tuhfetul-Kubar fi esfar il-ebhar (1728 -1141). 246 Gleni Hulef, yani Halifelerin gl bahesi, 1730 (1143). 247 Tarih-i Timurgurgan. Araba'dan tercme, 1729 (1142). 248 Tarih-i Msr Kadim ve Cedid, eski ve yeni Msr tarihi, 1729 (1141). 249 Tarih-i Hind-t Garbi, 1729 (1141). 250 stanbul'da yaynlanan eserlerin listeleri Toderin, Meninski'nin Yeni Szlk'nn girii ve Eichbom'un Edebiyat Tarihi'nde bulunmaktadr. Bianchi, Viyana mparatorluk Ktphanesi'nde bulunan dou elyazmalarna gre, matbaann Trkiye'ye giriinden 1820 ylma kadar stanbul'da baslm eserlerin listesini yaynlad. Burada listenin kronolojik dzenine sadk kalarak listeyi tamamlamak zere u eserleri veri yoruz; bylece okuyucu 1728 ylndan 1830 ylna kadar bir asr iinde stanbul'da baslan eserler hakknda fikir sahibi olacaktr: 1 Lgati Vankuli, Arapa-Trke szlk, bask tarihi 1141 (1728), 2 cilt, birincisi 666, ikincisi 756 sayfa, yazar Vankuli. 2 Tuhfetul-kubr fi esfaril-ebhar, yani, bykler iin deniz savalar hakknda bilgi. Yazan : Ktip elebizde Hac Kalfa, bask tarihi 1141 (1728); byk boy 75 fy. 3 Tarih-i Seyyah, yani seyyahn kitab; bu eserde Safev hanedannn Afganllar tarafndan yklmas tarihi bulunmaktadr; Ltinceden eserin yazan Polonyal Cizvit Krusinski tarafndan Veziriazam brahim Paa iin evrilmi, stanbul'da kurulan ilk matbaann mdr dnme Macar asll brahim tarafndan baslmtr, 97 fy, in-4. 4 Tarih-i Hindi Garb, 1242 (1729)'da bir harita ve tahta zerine birka gravrle birlikte baslm, 1 cilt, 4 91 fyyet. 5 Tarih-i Timur Gurgan, yazan Nazmizde, 1142 (1729)'da baslm; 1 cilt, 129 fyyet. 6 Eski ve Yeni Msr'n Tarihi, yazan Suheyl; bu eserin basks 1 Zilhicce 1124 (Temmuz ortas 1730)' da tamamlanmtr. 2 cilt, birincisi 65, ikincisi 51 fyyet. **'
244 245

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

7 Glen-i Hulef, yani Halifelerin Gl Bahesi, 1 Safer 1143 (16 Austos 1730); kk boy, 130 sayfa. 8 _ Trk Grameri ve ksa ve kolay yoldan Trk* eyi renmek iin usl; isimler, fiiller, kullanlan deyimler ve aile ii mklemelerle birlikte, stanbul 1730, 1 ct, 194 sayfa. Yazan Cizvit Holdermann, b rahim Mteferrika'nn nezaretinde baslmtr. 9 Usl-ul-hikem fi nizamit-umem, yani, ordularn dzeniyle alkal felsef prensipler, aban ortas 1144 (ubat ortas 1732)'de baslmtr; kk boy 48 sayfa; 1769'da baron Rewiezki tarafndan Asker kumandanlk ve tabiye risalesi adiyle Fransz-caya evrilmi ve Viyana'da baslmtr, kk boy 32 sayfa. 10 Fuyzat- Miknatisiye, yani ekim birikimi, 1144 Ramazannn ilk gnlerinde (ubat sonu 1732) 'de baslmtr; kk, boy 23 sayfa. 11 Cihannum, yani dnyann grn, yazan Ktip elebi Hac Kalfa; bu eserin yazlmasna Sultan brahim dneminde baland ve Sultan Mah-mud dneminde bitirildi, bitmesi Veziriazam Ali Paa zamanna rastlar. brahim Mteferrika'nm devam ettiricisi, sayfa 3, aml Behram'm eserinde El-co-raf lkabn kullanmtr; bu eser 1 Muharrem 1143 (3 Temmuz 1723)'de baslmtr; bir cilt, 12 plan ve 39 harita ile birlikte byk boy 698 sayfa. 12 Takvim-et-tevrih, yani tarih tablolar, yazan Hac Kalfa, 1 Muharrem 1146 (14 Haziran 1733)' de baslmtr; 1 cilt, byk boy olan eserin banda yazarn biyografisi bulunmaktadr, lm 1069 (1658). Bu eser 1146 (1733) ylna kadar devam etmektedir ve yzsekiz hanedan ihtiva etmektedir ve bunlar meydana getiren hkmdarlarla bunlarn tahttan uzaklatrlmas tarihlerini vermektedir. Bu eserde Sultanlarn, Birinci Mahmud'a kadar, Veziriazamlarn Ali Paa'ya, 1144 (1732)'ye kadar listeleri bulunmaktadr. Ayrca 1144 (1732) ylna, Damadzde eyh Ahmed Efendi'ye kadar eyhlislmlarn; Rumeli ve Anadolu Kadaskerlerinin Marisaolu Muhiddin'e, 1145 (1732) ylma kadar; 1121 (1709) ylna kadar ehzade hocalarnn; 1146 (1733) ylna kadar seriler bakanlarnn; 1145 (1732) ylma kadar stanbul ka dlarnn; 1146 (1733) ylnda Silhdar Mehmed Paa'ya kadar Msr valilerinin; 1146 (1733)'de Camm Hoca'ya kadar Kapdan- deryalarn; 1145 (1732) ylnda Mustafa Aa'ya kadar Yenieriaalannm listeleri de bulunmaktadr. Bu deerli eserin, yazk ki, bir tek, o da tam olmayan talyanca bir tercmesi bulunmaktadr. Bat dillerinde tek olan bu tercmenin talyanca ad yledir : Cronligia historica scritta in lingua Turca, Persiana, Araba da Hazi Halife Mustafa e tra-dotta nell'idt&ma taliano da gia Rinado Carli nbe Justinopoitano e Dragomano delta serenissima Repub -lca di Venezia. 1697'de Venedik'de baslmtr. 1 cilt, 206 sayfa. 13 Tarih-i Naima; balangtan 1001 (1592)! ylna kadar olaylar vermektedir, 2 cilt byk boy. Birinci cd 1147 Muharremi ortasnda (1734 Haziran ortas) baslmtr, 701 sayfadan olumaktadr; ikinci cilt 1147 CemaziyTevvel ortasnda (1734 Ekim ortas) baslmtr; 910 sayfalk cilt 1101'den 1050 ylna kadar geen olaylar vermektedir; numaras bulunmayan onalt sayfalk bir ekte 1703 ihtilli zerinde durulmakta, 1051'den itibaren 1070'e (1659) kadar ada tarih ele alnmaktadr. 14 _ Tarih-i Rid, yani Rid Tarihi. 3 cilt. lk cild 1 Zilhicce 1153'de (17 ubat 1741) baslmtr ve 277 sayfadan olumakta ve 1071 tarihinden itibaren Osmanl tarihini ele almaktadr; ikinci cilt 1 Zilhicce 1153'de (17 ubat 1741) baslmtr ve 194 sayfadan olumakta ve 1115'den 1130'a kadar geen olaylar iine almaktadr; nc cilt ayn tarihte baslmtr, 114 sayfadan ibarettir ve 1130'dan (1717) 1134'e (1721) kadar geen olaylar kapsamaktadr. 15 Tarih-i elebizde Efendi, nceki eserle ayn dnemde baslm olup 1135'den (1722), 1141*e (1728) kadar geen olaylar ele almaktadr. Bir cilt ve 108 sayfadr. 16 Ahvl-i Gazevt der Diuri Bosna, yani Bosna Savaklar Tablolar. Kad mer Efendi tarafndan yazlm, brahim Mteferrika tarafndan 1 Muharrem 1145'de (19 Mart 1732) baslmtr. Bir cilt olup, kk boy 62 sayfadan olumaktadr; Almancaya Die Kriege in Bosnien moehrend den Fedzgen (1737, 1738 ve 1739 seferlerinde Bosna savalar) adiyle evrilmitir. Viyana, 1789. 17 Lisanul Acem, yani Acem Dili veya uiri'nin Trke-Farsa Szl; 1155'de (1742) iki cilt olarak baslmtr; birinci cilt 454, ikinci ci lt 451 sayfadr. inde 22,550 kelime ve 22,450 mstakil beyit bulunmaktadr. Bu beyitler rnek olarak verilen Farsa beyitlerdir. Bu fevkalde eserin yaynlanmasndan sonra, stanbul'da ilk defa faaliyete geirilen matbaa ondrt yl boyunca isiz kald. Bununla beraber, bu sre iinde matbaa, 12,500 cilt ve 12,500 nsha tutan basm iini gerekletirmitir. Vankuli ve Tuhfe, sadece bu iki eser 4,000 adet olarak basld, dier btn eserler 500 nsha olarak yaynland. Matbaa bunlardan sonra yeniden bask iine balad. 18 Lgat-i Vankuli (Vankuli Trke - Arapa Szl); 1169 ve 1170 (1755 ve 1756) yularnda ba slmtr. 2 cilt. Birincisi 370, ikincisi 430 sayfa. Bu yeni basklardan sonra Trk matbaas yeniden yirmki yl boyunca isiz kald ve ancak kullanlm harfler ve bask makinesiyle 1783'de tekrar almaa balad ve bu dnemden 1828 ylna kadar aadaki

Sayfa

116

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

eserleri yaynlad: 19 Tarih-i Sami ve kir ve Suphi; Birinci Mahmud'un 1143'de (1730) tahta kndan itibaren 1156 (1743) yl sonuna kadar; 1 cilt, 238 sayfa; 1198' de (1785) baslmtr. 20 Tarih-i zi; yani mparatorluk tarihisi (mverrih) zi'nin 1157'den (1744) balayarak 1163 (1750) tarihine kadar geen olaylar ele alan tarihi. Bir cilt. 288 sayfa; 1199*da (1784) baslmtr. 21 Irabol Kiafiet li Seinzde, yani Ibn Hac-b'nin nl Nahiv eseri zerine gramer yorumlan, yazan Seynzde. 1200'de (1785) baslan eser bir cilt ve 748 sayfadr. Ayn eser Roma'da da baslmtr. Kitabn nsznde de belirtildii gibi, stanbul'da Rid ve Vsf Efendilerin idaresinde tekrar harekete geirilen matbaada, Yusuf Paa'nn Vezirizaml ve eyhlislm Ahmed Efendi'nin idareleri dneminde Atf Efendi Ktphanesinde muhafaza edilen eser, yazarnn elyazmasndan baslmtr . 22 Vauban'n 'Kalelerin Tahkimi, Savunmas ve Hcum Sanat' adl eserinin bir Trke tercmesi. Melek Mehmed Faa'dan nce makamda bulunan zzet Mehmed emriyle hazrlanm ve 1206'da (1791) baslmtr. 23 Vauban'n istihkmclk sanat zerine yazd bir kitabn Trke tercmesi. Bir cilt, 24 sayfalk eser kt gravrlerle sslenmitir; 1208 CemaziyT-evvel ortasnda (Aralk 1793) isimsiz olarak baslmtr. 24 Belidor'un bir Trke tercmesi. Bir cilt, 40 sayfa; evvelki eser gibi, Melek Mehmed Paa'nn Vezirizaml ve eyhlislm Drrizde'nin eyhlislml dneminde baslmtr. Basld yl yaklak 1208 (1793) 'dir. 25 Lehetul Lgat, yani kelimelerin sesi veya Trke -Arapa-Farsa szlk; yazan Mehmed Es'ad Efendi, 1210'da (1795) baslmtr. Bir cilt, 851 sayfa. 26 Su Risalesi, yani irzde de denilen dervi Hafid Efendi tarafndan su zerine yazlm bir kk eser. 1212'de (1797) baslan eser 14 sayfadan ibaret olup, yazar stanbul emelerinin faydalarndan ve gzelliklerinden bahsetmektedir. Bu eser artk bu payitahtn ktphanelerinde bulunmamaktadr. 27 Tuhfe-i Vehb, yani Vehb'nin hediyeleri; 55 sayfa ve 55 fasldan oluan bu kk eser, son faslnda Fars dilinin balca deiikliklerine iaret etmektedir ve 1213'de (1798) baslmtr. 28 Osmanl mparatorluunun Yeni Dzenlemeler Tablosu. Mahmud Efendi tarafndan yazlan eser, matbaann yeni mdr ve stanbul'da hendese ve cebir profesr Abdurrahim Efendi tarafndan ba slmtr. Bir cilt ve 60 sayfadan oluan eserde mein zerine hakkedilmi 26 plan bulunmaktadr ve 1213 ylnda (1798) baslmtr. 29 Tebyani Nafii tercme-i Burhan- Kafi, yani kesin delilin tercmesinin yararl aklamas veya Tebrizli bn Halefin Farsa-Trke szlnn Ahmed Asm tarafndan Trkler iin dzenlenmi ekli; byk boy 863 sayfa. Bu eser 1214'de (1799) baslmtr ve elli Fars lgatinden derlenmi 21,004 kelimeyi iine almaktadr; ayn zamanda ngilizce ve Farsa olarak yaynlanmtr. 30 erh-i Tuhfe-i Vehb, yani Vehb'nin Hediyeleri zerine Aklamalar, yazan Ahmed Hayat Efendi. 1215'de (1800) baslmtr. Bir cilt, 503 sayfa. 31 Telhissul ekl, yani grn ifadelerinin incelenmesi, III. Selim tarafndan kurulan geometri okulu ikinci mdr Tamanl Hseyin Rfk'nm ese-ridir(*). 1215 evvali ortasna doru (Mart 1801) baslmtr; deri zerine hakkedilmi 7 planla sslenmi 20 byk sayfa tutan kitap nc Selim'e ithaf edilmitir. 32 El-risle fil-hendeset, yani geometri incelemeler kitab; deri zerine hakkedilmi yedi planla deerlendirilen eser, 1217 (1802) ylnda baslmtr. 33 SiU;ei Sibyan, yani genlerin hafzalarn altrma usl veya Mahmudiye de denilen kk Arapa ve Trke kelimeler mecmuas; yazar Mah-mud; bir cilt, byk boy 33 sayfadan oluan eser 1216 ylnda (1802) baslmtr. 34 Logaritma tablolar; sayfa numaras, basld yer iareti yok. 136 sayfa. 35 Bomba Atma Hesaplan Tablolar, 273 sayfa. 36 sl-i Hendese; yani geometri prensipleri; Hseyin Rfk tarafndan ngilizce Bonneycastle'-n eserinden evrilmitir. Basld yer ve tarih gsterilmemi. Bir cilt, 272 sayfa. 37 Mecmuatul-Mhendisn, mhendislerin kullanmalar iin kolleksiyon veya amel geometrinin prensipleri, Hseyin Rfk tarafndan yazlm. Bir cilt, 293 sayfa. 38 mtihan ul-Mhendisn, yani mhendislerin imtihan, ayn yazarn eseri, 1217'de (1802) skdar'da baslm. 1 cilt, 115 sayfa. 39 Gmrk Vergileri Tarifesi. Rusya mparatoru majestelerinin tacirlerinin Bb- li'nin btn devletlerinde ithalt ve ihracat eyas iin deyecek(*) Mhendishane-i Berri-yi Hmyn olacak (.N.). leri vergilerin tarifesi olarak Antoine Fonton tarafndan alfabetik olarak dzenlenip tercme edilmi. 1802* de stanbul'da baslmtr.

Sayfa

117

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

40 Muarrib ol-izhar. Hseyin Mahmud Seyn-zde tarafndan yazlan ve 326 sayfa tutan eser, 1218 Cemziyl'evvel aynn birinci gn (Eyll 1803) skdar'da baslmtr. Eser, Birgev tarafndan yazlm olan Srlarn Aklanmas - shar-l Esrar adl eserin aklamas mahiyetindedir. 41 Mhendis Mustafa'nn stanbul'da askerlik sanat, istihkm ve ilimlerin halihazr durumlar ze rine tenkidi, skdar'da III. Selim tarafndan kurulan matbaada, 1218 (1803) ylnda Argyropola kardelerin takma adlar ile baslmtr. 42 Faden'in ngilizce corafya atlasnn Trke bir aklamayla tercmesi. 24 haritadan oluan atlas 1219'da (1804) baslmtr. 43 Rislei Birgev, sarayda bulunan Birgev'nin elyazmasndan ekilmi Trk mhli. 1218 Cemziyl'hirinde (Eyll 1803) skdar'da baslmtr ve 86 sayfadr. 44 ._ Cevheri Behiyet Ahmediye fi erh-il Vasiy-yet-il Muhammediye, yani Ahmed tarafndan Hz. Muhammed'in nasihatlerinin aklamasna yardmc olmak zere kaleme alnm eser. Bir cilt. 315 sayfadan oluan eser Rebil'evvel 1219'da (Haziran balangc 1804) baslmtr. Birgev ilmhlinin bir aklamas mahiyetindeki eserin basmna Adzde stanbullu Ahmed Efendi nezaret etmitir. 45 Feraid ul-fevid fi beyanil akaid, yani imn maddelerinin aklanmasnn stnlk incileri, yazar Ahmed Ben Mehmed Emin. Bu eser, III. Selim'in hemiresi Hadice Sultan'a ithaf edilmitir. Rebuul' -hir sonu 1219 ylnda (Haziran sonu 1804) baslmtr. Bir cilt ve 298 sayfadr. 46 Mahasinul-asr ve hakaik-ul-ahbr, yani, eserlerin gzellii ve tarihlerin hakikatleri; mverrih Ahmed Vsf Efendi tarafndan yazlmlar ve 1166 ylndan (1752) 1188 ylna kadar zi tarihinin devamdr. Byk boy iki ct olan eserin birinci cildi 327, ikincisi 315 sayfadan olumaktadr; eser 1219 evvaT-inde (Kasm 1804), mderris Abdurrahman Efendi'nin mdrl dneminde baslmtr. 47 urt es-Salvt, yani, danm artlan. Kk boy bir cilt ve 28 sayfadan oluan eser 1219 Ramazannda (Aralk 1804) baslmtr. 48 erh-i Avmili Cedidi Birgev, yani Birge-v'nin gramer fiilleri zerine yorum; yazan: Seyn -zde Hseyin Ben Ahmed. Bir cilt, 118 sayfa. 1220 Muharrem ay ortasnda (Nisan ortas 1805) baslm. 49 Nehced-ul Menzil, yani, konaklama yerleri rehberi (Mekke'ye hacca giderken). Bu kitap, Kitabul Mensik (Hacmin vecibeleri kitab) adn da tamaktadr. Yazar: Elhac Mehmed Edib Ben Mehmed Dervi. Bir cilt, 255 sayfa. 50 Tuhfetul-Ahvn, yani, kardelerin hediyeleri; BirgevTnin Yeni Avmil'i zerine bir baka aklama. Yazan, eyh Mustafa Ben brahim. Bir cilt, 1220 CemziyPevveli sonunda (Austos 1805) baslmtr. 51 Ed-drrer el-mutakhabet el-mensuret fi is-lahilgalatt, yani, halk dilinde f azlasiyle mterek hatalarn ortadan kaldrlmas gayesiyle seilmi ve yaylm inciler, yazan Dervi Hfid, mft Mustafa Airolu; dil bilginleri (filologlar) iin deerli bir kitap. Bir cilt, 534 sayfa. 1221 yl balangcnda (1806 Mart sonu) baslmtr. 52 El-burhan, yani, delil veya mantk risalesi; yazan: Kelenbev (Kk Asya'da Kdenbe'den) smail Efendi. Bir cilt, 85 sayfa. 1221 Zilhicce aynda (ubat 1807) baslmtr. 53 Muarrib-ul-izhar, yani, Birgev'nin zhar' zerine Seynzde'nin aklamasnn ikinci basks. Bir cilt, 385 sayfa. 1224 ylnda (1809) baslmtr. 54 Kitab el-moharrem fi hasiyet Cami, yani, Cami'nin haiye tenkitleri zerine muazzez kitap; bu tenkitler bn Hacib'nin sentaks (kafiyeler) zerine yazlmt ve El -fevid ed-dhiaiye, yani parlak stnlkler adn tamaktadr. ^Bir cilt, 757 sayfa. RebiT -hir 1224'de (Mays 1811) baslmtr. 55 Tohfet-ul-ahvan, yani, >kardelerin hediyeleri; ikinci bask, 1225'de (Mays 1812) baslmtr. 56 Hasiyet.es Skuti yahut ali Kuti (Kalk-tal), yani, Motavval'n haiye tenkitleri, Taftazan tarafndan yazlm ve Miftah el-ulum veya limlerin Anahtar'nn bizzat aklamas olan byk eser;.bahis konusu limlerin Anahtar, 679'da (1280) len S-kiki'nin kitabdr. Bir cilt, 663 sayfa. 1227 (1812) Recep'inin ortalarna doru baslmtr. 57 Nehced-ul-menzil, yani, konak yerleri. (Mekke'ye hac iin) rehberi. Bu eser, Kitabul Men sik (hacnn vecibeleri kitab) adiyle de anlmaktadr. Elhac Mehmed Edib Ben Mehmed Dervi tarafndan yazlmtr. Bir cilt ve 255 sayfa olup 1 Ce-maziyl'evvel 1232 (Mart 1817) ylnda baslmtr. 58 El-Okianus el-besit fi tercmetil Kamus-el muhit, yani, Okyanus, hereyi kucaklayan bu muazzam deniz veya Arapa Byk Szlk. Kitaba Trke tercme kelimeleri koyan Firuzbdi tarafndan gzden geirilmi ve ilveler yaplmtr. 3 cilt, birincisi 934, ikincisi 939, ncs 973 sayfa. Bu cilt, birbiri pei sra 1230 (1814), 1231 (1815) ve 1233 (817) tarihlerinde yaynlanmtr. 59 Hasiyet el-Kelenbev, yani, Adbadeddin'in dogmatii (na) zerine Celleddin ed-Devn tarafndan yazlm aklamann haiye tenkitleri. Bir cilt, 657 sayfa. 1233 evvalinde (Austos 1818) baslmtr.

Sayfa

118

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

60 simsiz fakat tam bir Arapa grameri. Arapa grameri oluturan be balca eserden meydana geliyor: 1) Mirahol ervah, yani, ruhlarn sknete kavuturulmas, yahut kelimeler tekil etme usl, Ahmed Ben Ali Ben Mesud tarafndan yazlm; 43 sayfa. 2) zi, 655'de (1257) len eyh zzeddin Ebil Faadhail Abdal Vehhab Amadeddin Ben brahim ez-Sencn tarafndan yazlmtr, 15 sayfadr, 3) Maksud, veya fiillerin taksimi, genel inanca gre byk mam Yusuf Hanef tarafndan yazlmtr. 4) Bina, yahut gramerin yaps; ad bilinmeyen bir mellif tarafndan yazlmtr. 5) Emsilet, yani, misaller veya tasrif tablolar; ad bilinmeyen bir mellif tarafndan yazlmtr. 1233 Cemaziyl'evveli ortasna doru (Mart 1818) baslmtr. 61 Tek bir ciltte birletirilmi sarf ve nahiv risalesi, risale yle : 1) Kafiyet, yani, bni Hacb grameri. 2) Birgev'nin zhar' (bundan 40. srada bahsetmitik). 3) Birgev'nin yeni Avm'i (48. sra ya baknz). Bu eserin basks 1234 CemaziyThir sonunda (Nisan 1819) tamamland. 62 Taalikat-el Kelenbev al Minl-adab, Ke-lenbev ekleri veya Mir Ebufeth-Es Saidi'nin Mirol Adb'; bu eserde 756'da (1355'de) len El ci'nin diyalektiini erhetmi olan ve 900 ylnda (1494) len Tebrizli Mevlna Muhammed'in haiye tenkitleri veya aklamalar bulunmaktadr. 1234 evval aynda (Austos 1819), bir cilt 609 sayfa olarak baslmtr. 63 Taalikat el-Kelenbev al Mir-et-tezhib, yani, Kelenbev'nin Mir et-tezhib'e ekleri veya 907'de (1501) len Celleddin Mehmed Ben Esaad es-Sidik ed-Devani'nin bizzat aklaycs, 950'de (1543) len Mir Ebufeth Es-said'nin eserine haiye tenkitleri. 1234 evvali,ortasnda (Austos 1819) bir cilt, 514 sayfa olarak baslmtr. 64 Miretol-eb-dan fi terih az-il insan, yani, insan azalarnn (organ) anatomisinde ayna; bu eser ayn zamanda Kutubi seleset-min-el Hamset anz-de, yani, mparatorluk tabibi ve tarihisi nzde' -nin eseri adn da tamaktadr. Byk boy iki cilt, birincisi 131, ikincisi 288 sayfa olan eser 1235'de (1820) baslmtr. 65 Taalikat Abdol-Hekim el-mehur bi Silkut alel hasiyet li Mola el-Hiali al erhil akaid en-Nese-fiyet, yani, Nesef'nin (lm 537) domalar (nas) zerine; Teftazan'nin (lm 758) aklamalar ze rine Molla Kiali'nin (lm onaltmc asr) haiyelerine Silkut'nin ekleri. Bir cilt, 392 sayfa olarak 1235 Ramazannda (1820) baslmtr. 66 Taalikat drren-naci bi sagoci, yani, tsa-gog'un salam incisine ek. Bir cilt 183 sayfa olarak 1235 ylnda (1820) baslmtr. Bu kitap Prophyrios'un eserinin, 700 ylnda (1300) len Essiriddin Ben mer elEbheri tarafndan yaplm bir tercmesidir. Bu kitab Esseyid mer Salih el -Feiz'nin 1210'da (1795) yazd aklama takibetti. 67 Rehti ayn-hayat, yani, hayat kaynandan damlalar. Bir cilt 654 sayfa olarak 1236 ylnda (1821) baslmtr. Bu kitap, nakibend tarikatnn nl ran eflerinin biyografilerinin tercmesidir. Eser, Saf, Kaifi, Binak adlaryla tannan Mevlna Ali Ben Hseyin tarafndan evrilmitir. Eserin asl 909 (1503) ylma doru yazlmtr. Eserin tercmesine, III. Murad dneminde, Mehmed Ben Mehmed tarafndan [lm 1002 (1593)] teebbs edilmiti. 68 Tohfetul-Manzumet ed-drriyet fi lgat il Farsiye ved-deriyet, yani, bu eser, 30 numarada bahsi geen aklamann ikinci basksdr. Ahmed Hayati Efendi'nin eseri olan bu eser, 9 yl iinde, 1206'da (1791) bitirildi. brahim Sib Efendi'nin idaresinde 15 Cemziyl'evvel 1237 ylnda (1822 ubat ba) bir cilt 311 sayfa olarak basld. 69 Birgev ilmihli zeti, yazar ad yok; 24 sayfa, 1237'de (1822) baslm. 70 Mustafa Kudus Fetvalar Kolleksiyonu; bu kolleksiyonda 18. yzyl eyhlislmlar tarafndan verilen binlerce fetva bulunmaktadr. Bir cilt, 685 sayfa olarak 1237 ylnda (1822) baslmtr. 71 stanbul'daki geometri okulu profesr tarafndan yazlm kk bir risale. Bir cilt, 24 sayfa ve mein bir levha ile 1237 ylnda (1822) baslmtr. 72 Abdlhekim Ben emseddin'in El-rislet e emsiyet fil-kavid el-mantkiyet, yani, mantk kaidelerini renmek iin gne kadar aydnlk adl, Taf-tazn ve Abdlhkim haiyelerinin tefsircisi ve yazar, Nassireddin'in talebesi Ktib'nin eserini inceledii dnemde olu Abdullah'n hendese renimi iin yazd risale. Bir ciltj 317 sayfa olarak 1238'de (1822) baslmtr. 73 uniyet-ol mutemelli, yani, arzu edenin honutluu veya Muniyet -ol-moselli (du edenin arzusu), yazan: Multeka adl Osmanl klsik tevhid-i itad kararlar zerine yazlm kitabn mellifi Ha -lebli Mehmed'in olu brahim. Bir cilt, 278 sayfa olarak 1239 Zilkade sonunda (1824 Temmuz sonu) baslmtr. 74 El Mevakif, yani, Dinlenme Yerleri; bu kitap El ci'nin (lm 756) Semerkand Teftezn'nin Arapa aklamasna ek nl metafizik eseridir ve bir cilk 635 sayfa olarak 1239 ylnda (1824) baslmtr. 75 . Mirtul-aalam, yani, dnyann aynas veya Ali Kuu'nun Fethiye tercmesi. Bir cilt, 130 sayfa ve metinleriyle birlikte drt ekil tablosuyla, taalik yazyla tertiplenmi ilk eser olarak stanbul'da baslmtr. 76 Mecmaol-enhar fi erhi mutlaka el-ebhar, yani, denizlerin ittisalinin aklamas iinde nehirlerin

Sayfa

119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Kachod'un halefi olan Krusinski, selefi olarak, ayn zamanda Rakoczy'nin, Avusturya elisinin ve stei zerine kendisine Afganllar 251 Sava Tarihi'ni tercme ettii Veziriazam Damad brahim Paa'nn karlar dorultusun da hizmet etti. Krusinski, kendisiyle ayn zamanda ran'da seyahat eden Cizvit Louis de Dieu gibi, Papa ve Avusturya mparatoru tarafndan bu blgede

toplanmas. Bu eser Osmanl tevhid-i itihadnn beenilen kitab Multeka zerine yazlm bir aklama (tefsir)'dr. ki ciltlik eserin ilki 352, ikincisi 371 sayfa olarak 1240'da (1825) baslmtr. 77 Tercmet erhis-seir el-kabir, yani byk Seir veya Mslman sava hukuku zerine aklamann (tefsirin) tercmesi; tercme eden 189'da vefat eden mam Mehmed Ben Hasan e-eyhban'dir. Bu aklama Mehmed bn Es-sarkhasi'nin olup, An-tepli Es-seyid Mehmed Mnib tarafndan 1211'de balanan tercmesi 1213'de Kanclk'da bitirilmi ve iki cilt olan eserin 357 sayfa tutan ilk cildiyle 373 sayfa tutan ikinci cildi 1240 ylnda (1825) baslmtr. 78 Nazmul-cevhir, yani, mcevherler dzeni; Antepli Seyid Hasan Ayn tarafndan yazlmtr. Vehb ve uhud tarznda Arapa-Trke-Farsa bir inceleme olan eser, bir cilt ve 112 sayfa olarak 1241 ylnda (1826) baslmtr. 79 Havi es-Seyid alel motavvel, yni, Teftezn'nin mam Celleddin Mehmed Ben Abdurrahman ElKazvin (lm 739 -1338)'nin Telhis'i zerine yazd byk aklamaya, Seyid Corcan'nin Motavvel'i-ne haiyeler. Bir cilt, 303 sayfa olarak 1241 ylnda (1826) baslmtr. 80 Hasiyet Abdulhekim-Es-Sialkut alel-Mu-tavvel, yni, Sialkuti'nin (Kalkutal) Motavvel iin yazd haiyeler. Bir cilt, 291 sayfa olarak 1241 ylnda (1826) baslmtr. 81 Ruznne, yni, Gnlk; 1241 yl iin (16 Austos 1825'de balad), 8 sayfa; o zamandan beri her yl yaynlanan bu gnln bir mikdar baslm var. 82 Bu gnlk (takvim)'n 1241 Hicr yl iin kk basks mevcut. 83 Taalikat alel-haiyet El-Fenr, yni, Fen-r'nin Mevakif tefsiri zerine ek; yazar eyh Abdullah bn e-eyh Kangrili Hasan. Bir cilt, 371 sayfa olarak 1242'de (1826) baslmtr. 84 1242 yl (1826) iin kk takvim. 85 Lgat-i Ahteri Kebir, yni, Ahter'nn Arapa - Trke byk lgati. Bir cilt, 709 sayfa tutan kitap Ramazan 1242'de (Nisan 1827) baslmtr. 86 Fetvai Abderrahim, yni, eyhlislm Ab-derrahim Efendi'nin 1055 (1645)'den balayarak 1056 (1646) ylma kadar verdii fetvalar. Birincisi 578, ikincisi 584 sayfa tutan eser, iki ct olarak RebmThir 1243'de (Kasm 1827) baslmtr. 87 Drri yekta, yni, benzersiz inci, Hanef mezhebine gre ibdet kurallar. Bir cilt, 80 sayfa ola rak 1243'de (1827) baslmtr. 88 1243 yl (1827) iin kk takvim. 89 Asi Zafer, yni, zaferin esas veya Yenierilerin mahvedilmelerinin tarihi; mparatorluk tarihisi, Ktphaneler eyhi'nin olu Es-Seyid Mehmed Es'ad Efendi tarafndan yazlm ve 1243 evval (Mays ortas 1828) aynda bir cilt 259 sayfa olarak baslmtr. 90 1244 (1828) yl iin kk takvim. 91 Haliyet un-naci, yni, kurtarcnn ss veya Halepli eyh brahim'in Guniyet l-MutemeUi*ye haiye tenkitler. Bu eser, mam Kagaj'nin Munye -tol Mossell'ini yorumlamaktadr; 1245/d iki tf 84 sayfa olarak baslmtr. 92 Kyafet zerine Nizmnme. Ayn yl yirmi blm olarak ve bask yeri bildirilmeden yaynlanmtr. 93 1245 (1829) yl iin kk takvim. 94 Piyadelik hizmeti iin bir nizmnme. 95 Svarilik 96 Topuluk . 97 Bahriye 98 Fetva-i Ali, yni, eyhlislm Ali Efendi'-nin fetvalar mecmuas. 1246'da (1830) bir cilt, 815 sayfa olarak baslmtr. eyhlislm Abdlkerim Efendi'ninkilerle birlikte bu mecmua Osmanl mparatorluunda baslan bu nevi eserlerin en kymetlile -rindendir. Ali Efendi, Drdnc Mehmed'in saltanat dneminde 1037'den (1670) 1040'a (1673) kadar makamda bulunmutur. 251 Tarih-i Seyah, Seyahm Tarihi, Krusinski tarafndan tercme edilmitir. 1729 (1142).

Sayfa

120

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

baz iler yapmakla grevlendirilmiti. 252 Bonneval Macar mhtedisi brahim Mteferrlka'nn ada ve Ra-koczy'nin Sultan nezdinde itibrna kefalet etmi olduu bir dier mhtedi Fransz Bonneval, Almanya imparatorunu Bb- li' ye en zalim dman olarak gstermek ve Macar silerini korumay telkin etmekten geri kalmad^Fakat, ayn mhtediyi, Veziriazam brahim Paa, faydal yenilikleri Osmanl mparatorluuna sokmakta bir let olarak kulland. Avrupa politikasnn srlarn, perde arkasn Bb- li'ye aklayan kii oldu; Sultan'a her yl gnderdii htra eklindeki notlarla, Bb- li'ye ve sultana gerek karlarn aklad, bunlar aa vurdu; Osmanl hkmetinin girmi olduu savalarda bunlar baar ile srdrmesini salayacak yeni imknlar bulmaktan geri kalmad ve her zaman bunlarn mddetini uzatmaya gayret gsterdi. Bulunduu Bosna-saray*da bir sre stanbul'a gitmek msaadesi elde etmee uratktan sonra, stanbul'da, Bosna valisi tarafndan kendisine verilmi bir mektubun getiricisi olarak grnd (Eyll 1729); o zamandan sonra, guy yeni ihtida etmi mslman olmas sfatiyle korunarak, Bb- li'nin dvasna hararetle ve drt elle sarld ve humbarac general olarak onun hizmetine girdi. O andan itibaren, ondrt yl boyunca, Avrupa hkmetleriyle mnasebetlerinde Osmanl politikasnn ruhu oldu ve tesiri mstebid bir sarayn btn dalgalanmalarn takibettiyse ve ok belirli bir gzde saylmas yine ok belirli bir gzden dmeye yerini braktysa da, Fransa ve sve tarafndan Avusturya ve Rusya'ya kar yneltilen gayretlerin dayanak noktas olmaktan geri kalmad. Vardmz dnemde Bb- li'nin bu drt devletle diplomatik mnasebetlerini aklamann nemi vardr. Fransz elisi Villene -uve, Trablus korsanlarnn vatandalarna verdikleri zararn tazmini ve bir tarziye verilmesi iin Bb- li'nin mdahalesini elde etmek iin bo yere gayret sarf edip durmutu; nihayet hkmeti adna bu emaretle bir bar anlamas imzalamay baard. 253

252 253

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/350-357 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/358

Sayfa

121

Byk Osmanl Tarihi Eli Talman

Cilt 14

Joseph von Hammer

Kozbekiaa 254, XII. Charles'in borlarn sve'ten taleb etmekle grevlendirilmiti; Kozbekiaa, Rusya yoluyla sve'in payitaht Stokholm'den dnp geldi; beraberinde ikibin kese para ve sve hkmetinin bu kadar byk bir paray 255 hemen gndermek imknna sahip olmadn bildirerek Bab- li'den zr dileyen bir de mektup getirmiti (14 Mays 1729). Dirlng'in 256 yerine stanbul'a atanm olan Avusturya elisi Talman Viyana' daki Osmanl konsolosu aleyhinde Avusturya'nn ikyetlerini Bb- li'ye srarla aktaryor; te yandan kendisinden ikyet edilen Osmanl konsolosu da Vezirizam'a gnderdii bir mektupta kendisine masraflar iin tahsisat verilmedii gibi, zel bir ikametgh ayrlmadndan, gitgel ilerine bakacak, Avusturya hkmetiyle arasnda bu yolda balant salayacak kimse atanmadndan, zten konsolos sfatiyle yararlanmas gereken haklarn tmnden yoksun brakldndan yaknyordu. Fransz elisiyle Avusturya elisi Suriye'de Yunanllar tarafndan eziyetlere mruz braklan katolkler lehinde Bb- li'ye mracaatta bulundular. D'Andre-zel 257 daha nce, katoliklere ayrcalk tand gerekesiyle selefi azledilen Kuds patriki Silvestre'i makamndan uzaklatran bir ferman elde edebilmi, fakat bu ferman yrrle konmamt. Sakzadas misyonerlerine kar sert kararnameler karld. 258 Rusya le Arazi ekimeleri Ric'atleri srasnda Osmanl birlikleri tarafndan takibedllen ahseven airetinin Rus makamlar tarafmdan korunmas konusunda Bb- li ile Rusya arasnda son defa yaplan anlama yznden iddetli bir anlamazlk kt. Miralem (Sancak- erif Beyi) rtbesine ykseltilen Giritli Mehm'ed Bey 259, Vezirizam'n ikyetlerini Rus Bavekili kont d'Ostermann'a bildirmek ve tatmin edici tedbirler alnmas talebinde bulunmakla

122
Sayfa

Kozbeki, cevizler muhafz, bahelerin bekiliine bakan bostana yni Bostancbann dairesi hizmetlerine bakan sofabekisinden ayr grevli. 255 elebizade, f. 153. 256 Talman'n raporu. Viyana arivleri. 257 Jean-Baptiste Louis Picon, vikont d'Andrezel. istanbul ve Boazii, yazan: kont Andrssy, 1828, s. 199. 258 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/358-359 259 11 personaggio he la Porta spedisce si chiama Kiridli Mohammed con titolp di Mir Aalem.
254

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

grevlendirildi. Gerekten de irvan han Surkhai, ahsevenlerin takibine koyulduunda, onlar Engut arazisini atktan sonra Bilhar nehrinin kar kysna gemee ve Ruslarn onlara verdii yeni Salian kalesine snmaya hazrlanyorlard (Mays 1729). Bu konuda kendisine sual alan Rus umum velisi Nepluieff, general Dolgoruski' nin bir mektubuna dayanarak, irvan han Surkhai'nin Rus arazisine tecvzde bulunarak altmbin ba koyun kardn ve Gou-ralinskilere ait Kba ve Tabassaran arasnda bulunan oniki kasabay talan etmesinden ikyeti oldu (14 Temmuz 1729); bu i kyete gre, talan edilen arazi Rus imparatoruna 260 aitti. Re-isefendi Gouralinskilerin irvan hannn tab'as olduklar grn savundu ve Veziriazam tarafndan Rus Bavekiline gnderilen mektupta bu husus belirtildi. Rus Bavekili Vezirizam'a verdii cevapta, irvan han Surkhai'nin Moghan ve Salian bozkrlarna yapt aknda Rus arazisine tecvz etmi olduunu; Asi-tare ve Kerkenrud'un bu arazide bulunduunu, Surkhai'nin arazisinin sadece buraya ondrt fersah tedeki Samur 261'dan baladn bildirdi ve bu husustaki snrlama ii tamamlanmam durumda ise, bunun suunun, engellemede bulunmu olan irvan hannda aranmas gerektiini, zten daha nce de, yni Ruslarn buralar ele geirmesinden evvel, blgenin irvan hanna deil, Derbend hanlarna tbi bulunduklarn; zten Bb- li'nin, anlamay ihll ettikten sonra, Rusya'nn onu uygulamak durumunda bulunduunu ileri sremeyeceini; Kumuklarn ba emkhal' in dima Rusya'ya tbi- olmu bulunduunu; esasen din topluluun baka bir lkenin sahiplik iddiasna imkn veremeyeceini, vb. cevabna ekledi. Bundan birka zaman sonra, ngiliz elisi Abraham Stanyan, Sultan tarafndan her zamanki ihtiamla huzura kabul edildii nde Londra hkmetinden kendisine ge olarak gnderilen I. Geor-ges'un lmn ve II. Georges'un tahta ktn bildiren mektubu sundu. Venedik elisi Dolfino, yetmidrt yanda, Beyolu'nda ld (22 Eyll 1729). 262 Erefin Elileri ran ah Erefle yaplan anlamann yrrle konmas mnasebetiyle iki hkmdarn olaanst eliler gndermesi bu vesikada maddeye balandndan, eski mparatorluk tarihisi (vak' anvisi), Halep ve Edirne
Viyana arivlerindeki mektupta ayn noktalara dokunulmaktadr Viyana arivleri 262 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/359 -360
260 261

Sayfa

123

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

kads Mehmed Rid Efendi Bb- li' nin tasdikini sfahan'a gtrmekle grevlendirildi. Fakat, bu trl grevler genellikle sava adamlarna verildiinden, Rid Efendi Rumeli Beylerbeyi payesine ykseltildi. Olaanst yetkili Osmanl elisi, muhteem koumlar hazneden denmi bir atla ve gsterili bir trenle skdar'dan yola kt (14 Austos 1728 - 8 Muharrem 1141). Rid sfahan'da fazlasiyle sekin bir muamele grmedi, sadece ondokuz gn kalmas uygun grld ve ehre girdii gn kadnlarn ana yollarda grnmeleri yasakland. Bb- li de, ancak bir yln sonunda stanbul'a gelen iraz han Meh-med'e aa yukar; ayn seviyede muamelede bulundu. O dnemde, Rid, ran'daki grevinden dnmt; Vezirizam'a ah Eref den bir mektub olsun getirmemiti ve tabi bu durum, yni bu ak ihml brahim Paa'da honutsuzlua yol amt. Bununla beraber, bu durumu eliye hissettirmek istemedi. Bu bakmdan s tanbul'a giriinde Osmanl kudret ve azametini gstermek bakmndan hibir ksntya gitmedi. Bu mnasebetle, elinin alaynn geecei yollar zerindeki binalar tamir edildi ve boyand; vezirlerin topland imparatorluk divn salonunun zerinde kubbenin ykseldii stunlar badan baa deitirildi. Sarayn merkez kapsiyle Harem, yni Bbssade arasndaki btn parmaklklar yenilendi; btn bu sslemeler, payitaht halknn ran elisine svac han lkabn yaktrmasna vesile oldu. Biri yaver olarak Vezretiuzma dairesine bal, dieri divan ktibi olan Fars -aya derinlemesine vkf iki memurdan biri elinin birinci mihmandarlna, kincisi elinin tercmanlna atandlar. skdar' dan stanbul yakasna geiinde, eli Mehmed han Beikta'la Tophane arasnda demirlemi dokuz byk sava -gemisini grebildi; ayrca yedi sava gemisi tersane le stanbul arasnda demirlemi durumdayd, dokuz yeni boyanm sava gemisi de Galata ile Ya-kapan arasnda demirlemi bulunuyordu. Elinin skdar'dan birinci iskeleye geii srasnda bu gemiler ve limanda demirli bulunan btn gemer dokuzyz pareden fazla top at yaptlar (3 Austos 1728 - 26 Zilhicce 1140). Eli birinci iskeleye vardnda kendisine Veziriazam tarafndan gzalc koumlar olan bir at veren mparatorluk miri tarafndan karland. Alay, gzc yzbann iareti zerine yrye geti; hemen snftan avular geldi: Bunlar divan,, sipahi ve silahdar avularyd; zemetli-lere, mteferrikaya bal avular da grnd, bunlar ktipler, sipahiler ve silahdar levazmclar takibetti; drt sancak alay muhafzlar Paalar, geit alay iin arlan Yenieri albaylar bunlar takibetti, sonra ran tarz koumlanm bir at zerinde ran elisi grnd,

Sayfa

124

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

263

Aleyke Avnallah. elebizde, t. 158.

Sayfa

125

onun arkasnda esirler yedi at yedekte gtryorlard; tunlar ne en iyi cinsden, ne de evik atlard ve mparatorluk tarihisinin deyiiyle satran oyunundaki tahta atlar hatrlatyorlard; alayn en sonunda kt giyimli, oklar ve tfeklerle silahlanm krk-elli kadar Afganl yryor ve bunlar elinin alaynn sonunu oluturuyorlard. Vezirizam'n eliyi huzuruna kabul ettii gn, kabul salonu misli grlmemi bir lks ve ihtiamla sslenmiti (9 Austos 1728 - 3 Muharrem 1141). Hasr kapl olduu iin Hasrlar Salonu denilen bekleme odas da ran hallariyle bezendi, kabul salonunu ssleyenler, ipek, altn ve incilerden bir iek bahe si meydana getirmilerdi. eref makam denilen Veziriazamdn oturduu divanm nne incilerle ilenmi bir rt serilmiti, eref makamnn sanda kymetli talarla ssl bir evrak antas, yakut ve zmrd talan gerek gzel yazlardan fkran o canl ve saf yanstyordu; sol ta rafta tamamiyle kymetli talarla kapl bir rahle ve zerinde kadife cilt kab parltlar saan bir Kur'an bulunuyordu. ki pencere arasnda, ayrca, cildleri altndan ve r tleri incilerle kapl onalt Kur'an grlyordu. minenin iki yannda sanatkrca ilenmi be kk masa zerinde altn doku-mal kuma balarla paketlenmi hU'atleri duruyordu. mineden divana uzanan duvar boyunca kristal fanuslar ine sekiz tane ayakl saat yerletirilmiti. Elliden fazla kitap, ok gzel bir iilii yanstan dolaplara yerletirilmiti ve kitaplarn her biri servet saylabilecek deerdeydi; iki byk saat ve ayna, mineyle kap arasndaki duvar sslyordu. Oda hizmetkrlar kymetli kemerlere taklm, pahal talarla ssl hanerler ve baklar tayorlard. Vezirler, defterdar, Kapucuba (ba mabeyinci), divan ktipleri, avuba gzajc giyim kuamlariy-le birbirleriyle yaryorlard; fakat yzklerini, kemerini, haner ve elbiselerini tutturan ineleri ssleyen elmaslarla Veziriazamdn ihtiam heps ini snkletiriyordu. mparatorluk tarihisi: Veziriazam tepeden trnaa bir inci ve ph biilmez kymetli talar deryasnda yzyordu. diyor. O ekilde ki, sadece grn, Osmanllarn sk sk kullandklar Allah yardmcn olsun! 263 temennisini gerekletirmekteydi. avular Vezirizam'n selmna bu- temenni ile karlk verdikten sonra, teriftba, meclis adna bei Sultan'n damad olan yedi kubbe vezirini karlad; bunlarn arasmda Vezirizam'n olu ve iki yeeni de

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

bulunuyordu; VezirizanVn dier iki damad 264, tekilerle birlikte, sa tarafnda Kapdan-x dery'nn yer ald brahim Paa'nn elini ptkten sonra onun sol tarafmda yer aldlar. Devlet Nazrlar onlarn arkasndaki yerlerine getiler, daha arkada divan ktipleri sraland ve ayakta durarak ellerini gsleri zerinde aprazlama kavuturdular; divan ktiplerinin arkasnda Vezirizam'n kona subaylar sralandlar. Altn fincanlarda kahveler iildi ve ekerlemeler yendi. Bu ikram sona erince, vezirler yerlerinden kalkp Vezirizam'n divannn karsndaki yerlerini aldlar. ran elisi gidip Vezirizam'n yannda yer ald; maiyyeti ekildi ve bunun zerine Veziriazam eli ile bir yarm saat kadar grl. Grme srasnda Veziriazam, elinin, h'dan Sultan'a ve Bavezirlerinden kendisine mektup getirmemesinden yksek sesle yaknd. Huzura kabul sona erince Veziriazam erbet ikram etti ve gnlk yaktrd. Eliye ii erguvan rengi ipek astarl samur krk giydirdi, ma-iyyetindekilere de zengin kaftanlar ihsannda bulundu. Veda hediyesi, hogeldin denildiindeki gibi yine muhteem koumlu bir at oldu. Dou hkmdarlarnn misafirperverlik anlay misa firini sadece iyi karlamakla yerine getirilmi olmuyordu; hediyeler tayan misafirin gidecei yere kadar selmetle ulatrlmas gerekiyordu 265 Birok nl Kiinin lm Bu kabul treni, unutulmaz iktidar dnemi Sultan ile birlikte yklmadan nce, bir yl daha devam edecek olan ihtiam ve iktidann sergiledii son vesile oldu. Okuyucunun dikkatini Sultan nc Ahmed'in tahttan nmesine sebeb olan isyan zerine ekmeden nce son drt yl iinde len ve mezarda Veziriazam'a nclk eden birok nl kiinin lmn belirtmek nemlidir. Bu dnemde len kiilerin ne tam sralanmasnda, ne de bunlarn her-biri hakmda verilen teferruatl bilgiler bakmndan mparatorluk tarihisini takibedebiriz. Bunlarn arasnda belli ballarnn isimlerini vermek ve evvelki saltanatlara kyasla Sultan Ahmed ve Da -mad
1 Kapdan- derya. Mustafa Paa, Vezirizam'n damad; 2 Mehmed Paa, Vezirizam'n olu ve Sultan'n damad; 3 Nianc Ali Paa, Vezirizam'n yeeni; 4 Hafz Ahmed Paa, Sultan'n damad; 5 Deli Hseyin Paazade Mustafa Paa, Sultan'n damad; 6 Silahdar Mehmed Paa, Sultan'n damad; 7 Mustafa Paa, Vezirizam'n yeeni ve Stan'n damad, elebizde, 158. 265 mparatorluk tarihisi elebizde sim bu huzura Kabul anlatarak, tarihini bitirmektedir. Bu huzura kabul treninde eli tarafndan sunulan hediyeler sktla geitirilmitir. Hediyeler arasmda zengin Hmd ve ran kumalariyle bir hayli altn eya, porselen takmalar, amber, misk vb. bulunduunu tercman Momars'm sylediklerinden reniyoruz. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/360-363
264

Sayfa

126

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

brahim Faa dnemindeki tabi lmlerle zorla hayata son ver me yoluyla ortaya kan lmlerdeki nisbetsizlii belirtmekle yetineceiz. Otuz yksek dereceli memurdan sadece bei idamla hayatlarn kaybettiler; oysa Drdnc Murad ve ihtiyar Kprl Mehmed dneminde orant bunun tamamiyle tersidir. Yni otuz yksek rtbeli memurun sadece bei tabi lmle hayattan ayrlmlardr. nc Ahmed dneminde lm cezasna arptrlan otuzda be yksek memurdan hibiri Vezirizam'n ahs kin ve intikamnn kurban olmamtr; hepsi de devlete kar gerekten su iledikleri iin lm cezasna arptrlmlardr. Kandiye defterdar Osman Efendi Girit adasndaki kurulu maliye dzenini ta-leb ettii fazla vergilerle altst etmekle kalmam, ayrca drt ferman Vezaretiuzm diresi reisinin ve Reisefendi'nin her fermann arkasna koyduklar Sahh, yni geerlidir kaydn tersine evirerek tahrif etmi; nianc veya yardmclarnn her fermann bana koymak yetkisine sahip bulunduklar Sultan'n turasn bozmu; fazla olarak hatt- erifi, yni Sultan'n byle icra oluna anlamnda verdii emri deitirmiti. Bu sular sebebiyle yapt tahrifat adalet makamlarnca isbatlandktan sonra, kanun gereince idam cezasna arptrlmt. O, kardei vezir Abdullah Paa gibi, mme hayat iin deil, daha ziyade zel hayat iin yaratlmt; haksz yere unutulmu durumda brakld iin iktidardan nefret ettiinden, Vezirizam'a manzum 266 bir istifaname gnderdi ve ksa bir sre sonra da Retimo'da ld. Ayn dnemde len oniki ulemdan 267 ir olarak tannan Faiz adnda birinden ve At tarafndan balanan kanun bilginleri biyografisinin devam ettiricisi olan Uakzde'den, sadece bu ikisinden bahsedeceiz. Ayn dneme doru len ve hocagn 268 grevlerini srdren alt ir arasnda ikinci
elebizde, f. 75, u ms'ralar zikrediyor: Dnya ile ilgili her eyden ektim mitlerimi, - Hibir insanolu bana ne ktlk edebilir ne fayda verir; Kaderin dneklii ruhuma nasl a^ab verebilir? Tarlalar ihtiraslarn tozundan temizlenmitir, Kendimi kudreti snr tanmayan Allah'a veriyorum; Elinde karalar ve denizleri tutandan artk ne isterim! Ben Allah yolcusuyum ve bir rehber aryorum, Bu dnya Keyhusrevi'nin bence ne nemi var! Allah her zaman faziletli olan farkeder! 267 1 eyhlislam Mehmed Efendi, lm 1728 (1141), elebizde, f. 151; 2 Eski eyhlislm ismail Efendi, lm 1724 (1137), elebizde, f. 68; 3 Kevkibizade Murteza Efendi, lm 1724 (1137); 4 ivizade Ataullah Efendi, lm 1725 (1138), elebizde, f. 82; 5 Seyyid Ahmed Efendi, Veziriazam Kprl Numan Paa'nn hocas, lm 1725 (1138), elebizde, f. 78; 6 Anadolu Kazaskeri, Yah-yazde. lm 1735 (1138), elebizde, t. 79; 7 Faiz Efendi, elebizde, f. 68; 8 Uakizade, elebizde, f. 103; 9 Anadolu Kazaskeri Kse aban Efendi, lm 1727 (1140), elebizde, f. 136; 10 Ab-dallah Efendi, Sultan'n ikinci imam, lm 1727 (1140); 11 Muid Efendi, lm 1725 (1138); 12 stanbul kadst San'ullah Efendi, lm 1724 (1127), elebizde, f. 58. 268 1 Defteremini Solim, lm 1725 (1138), elebizade, f. 101; 2 Birinci arzuhal dairesi reisi Habeizade, lm 1724 (1137); elebizde, f. 68; 3 Muhasebeci Atinal Osman Efendi, lm 1726 (1130). elebizde, f. 112; 4 Ruznmeci Mustafa Efendi, elebizde, f. 413; 5 Defterdar Acezade
266

Sayfa

127

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

128

defterdar, iir iekleri ve yaklak ada beyz irin biyografilerinin yazan olarak Safa, kendisinden bahsedilme deerine sahip bulunmaktadr. Szn ettiimiz zamandan otuz yl nce, Zenta savanda ehd den bahtsz Veziriazam Elmas Mehmed Paa'nn divan kaleminde grev yapt srada balad ve lmnden az bir zaman nce Veziriazam brahim Paa'ya ithaf ettii bu iirler manzumesi dnemin Osmanl iirinin gzel bir ant olarak kald. Sultan Ahmed ve Damad Nevehirli brahim Paa'y deviren frtna, iki yl nce, Boazii'nin Avrupa yakasnda, seksen dirhemden daha az ar olmayan dolu taneleriyle baheleri doldurarak bunlar evreleyen duvarlar ykan ve btn kyleri silip spren kasrga misli 269 (6 Austos 1728 - 29 Zilhicce 1140) hi beklenmedik bir srada, aniden patlak verdi. Veziriazam brahim Paa, ran snrnda kan karklklar gerek ran, gerekse Rusya ile anlaarak yattrmakla vnyordu. Yeni Rus elisi Wisinia-koff, hkmeti tarafndan, kozbekiaann grev iin gittii s-ve'den dnnde, snr'komiseri ve mabeyinci olarak kendisiyle bir konferansta bulumasn salamak zere Reisefendi ile anlamakla grevlendirildi (26 Mart 1729). irvan han Surkhai'nin ikyetlerine karlk olarak Rusya bavekili Rumanzoff, hann birliklerinin onlar Rus imparatorluu dvasndan ayrmak zere Ku-ralilerin arazilerine girmi olduklarn bildirdi; bu birlikler iyi ni yetle ekilmeye davet edildikleri halde dinlemediklerinden kuvvet kullanmak gerekmi, yz kii ldrlmt; oniki ky tah -rib etmilerdi. Rusya, evvelce ran tahtnn meru vrisi Tahma-sip'le yapm olduu gibi, tahtn gasbedicisi Erefle on maddelik bir anlama imzalamt. Fakat, Trkler ve Ruslar Tahmasip'in zararna olarak imparatorluun en gzel eyletlerini paylatklar ve gsb Erefle anlamalar yaptklar ve gasipi bylece meru iln ettikleri srada, imparatorluun kuzeyinde ve batsmda bulunan devletlerle anlamalar yapm olmasna ramen Erefin yldz snyor ve Tahmasip'in yldz, ran'n gneyindeki snr komular Hindistan ve Kandhar hkmdarlarnn ve bilhassa Nadir Kulikhan'n yardmlariyle parlamaya balyordu. Cesaretli hareketleri ve gzpekliiyle byk lde hret kazanan bu general, ran tahtn kendisi iin ele geirmeden nce, Tahmasip'in dmanlarnn yenilgisiyle gelecekdeki talihinin giri blmn gerekletirdi.
Mehmed Efendi, elebizde f. 154; 6 tkind Silahdar Hasan, elebizde, f. 100. 269 elebizade. f. 147, bu konuda yle tercme edebileceimiz Farsa b ir beyit zikretmektedir: Bir dmann dalkavukluuna inanmak iin deli olmak gerek; Sellerin p duvarlar devirir.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Tahmasip'in snd Harzem ve Horasan'da Efar ve emiz-gezek airetleri, Kaarlarn Trkmen airetiyle Feth Alikhan handan yana olduklarn iln ettiler. Erefin stanbul'a gnderdii murahhaslar brahim Paa tarafndan kendilerine e~ef verecek ekilde karlanrken, Nadir Kulikhan Afganllara kar taarruza geti ve Mehed'le Herat' 270 ele geirdi. ldrc savada, Damaghan, Dereghar 271 ve Isfahan nndeki tahkimli ordughnda malubiyete urayan Eref, zayf ve bahtsz bir htiyar olan Hseyin han ldrp kan aktma igdsn doyurduktan sonra iraz'a, oradan da Lar'a kat. Kerman halk tarafndan ta-kibeden Eref, Sistan yoluyla vatanma ulamaya alt, fakat Bulucistan'n vah airetleri ona drt bir taraftan hcum ettiler, lde dolat srada onu yakaladlar ve kestikleri ba ah Tah-masip'e gnderildi. 272 h Tahmasipin Elisi stanbul'da Bu olaylar cereyan ettii srada, Tahmasip sfahan'a girdi ve halk tarafndan hararetle karland. Fakat, orada grd her ey onu son derece zd (Ocak 1730). Sarayn en kirli ilerinde kullanlan, paavralar iinde esir bir kadn halindeki annesini buldu; kimliine nem verilmeden ihanete urayan annesi, yedi yldan beri bu utan verici kyafet ve hviyette yaamaa mecbur tutulmutu 273. Babalarndan kalan tahtn sahibi olur olmaz, h Tahmasip, ran'dan alman memleketlerin geri verilmesini Bb - li'den istemek zere stanbul'a bir eli gnderdi; ayn zamanda Tebriz zerine yrmee hazrland ve bu mnasebetle hazrlanan kuvvetlerin kumandanlna yal Trkmen Safikulikhan' atad. Bu zt, dedesi Sleyman h dneminde itimadeddevlet makamnda bulunmu, yedi yl boyunca Efarlar (kendi aireti) arasnda saklandktan sonra, nihayet snd yerden km, Urmia'dan getirdii altbin kiiyle ailesinin en eski hizmetkr 274 olarak h Tahmasip'e katlmt. 275

Malcolm, Hanway, Histoire de Tahmas Kulikhan, Amsterdam 1741. Nadirah Tarihi, yazan: Mehdi, Greifs Wald. 1773. Nadirah Tarihi, Yazan: Frazer, Londra 1742. Dou Akademisi'nde Tarik-i seyah devamna baknz, yazar anonim. 271 Subhi, f. 64. Hanvvay, 11. f. 33, bu savan Murakar sava olduunu sylyor. 272 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/363 -367 273 Hanway'e gre Malcolm'dan; her ikisi de Trk Zeil- tarih-i Seyah'n anlattklarnda mutabk bulunuyorlar. 274 Zeil- tarih-i Seyah Efarlarn ancak iktidardaki imadoddevlet'e men-sub bulunduklarn kaydediyor. 275 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/367
270

Sayfa

129

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ran'a Yeniden Sava ln Edildi Eli Rizakulikhan stanbul'da Veziriazam brahim Paa ile mzkerelerde bulunduu srada, payitahtta, ran ordusunun Osmanl snrlarna saldrd rivayetleri yayld. Bu haber zerine brahim Paa byk bir meclis toplad ve meclis karar olarak ran'a sava iln edildi; tular dalgalandrld ve ran elisi tevkif edilerek Lemnos'a gnderildi (24 Temmuz 1730 - 8 Muharrem 1143). On gn sonra Veziriazam, Sancak- erifi takibedecei skdar'a geti (3 Austos 1730 - 18 Muharrem 1143). Gnein domasndan nce davranarak, Yenieriler, topular, silahdarlar sava nizmnda bizzat Sultan'n gn doarken 276 gelecei yerde Veziriazam beklediler. Daha nceden eitli loncalar, tular, aalar, yedek atlar ve saray mescidi mensuplar yola koyulmulard ve Sultan grnrlerde yoktu; ani bir engelin Sultan'n gelmesine mni olmasndan korkan Veziriazam saraya dnd. Bu beklenmedik sefer hareketini tasvib etmeyen Sultan Sancak- erifle skdar'a gemeyi reddetti. Bu aknlk iinde Veziriazam, olup bitenleri kendisinden renmek zere smail Aa'y Yenieriaas Ha-san'n yanma gnderdi. smail, skdar'dan dnnde, gece ya-r rsmdan beri silahl olarak Sultan'n gelmesini beklediklerini, gelmedii takdirde glkle yattracaklarn bildirdi. Bunun zerine Sultan, Sancak- erifle skdar'a gemek zorunda olduunu grd; fakat karya gemek zere gemiye bindii zaman saat oktan leden sonra biri gemiti. Bu husus, bo da olsa, douda hayrl bir iin ancak sabahn erken vaktinde baland zaman gerekleeceine inanldndan, iyiye yorulmad. Bir gn nceki mecliste, Veziriazam Haleb veya Amasya klaklarna ekildiinde Sultan'n Bursa veya skdar'da kalmas kararlatrlmt. Hareket gn olarak nce 2 Eyll (18 Safer) tesbit edildi, sonra bu tarih 14 Eyll'e alnd ve nihayet Hz. Peygamber'in doduu gnn hemen ertesi gn, yni on gn sonra yola klmas kararlatrld. Bu olaylar cereyan ettii srada, Tebriz'e yiyecek gtrmekte olan altyz deveden oluan Kprlzde Abdullah Paa'nn muhafazasndaki bir kervann dman tarafndan ele geirildii, Abdullah Paa'nn hcuma urayp yenildii ve Erivan'a kat; Ha-madan ve Kermanahan'n dt ve nihayet Tebriz'in ranllarn eline getii renildi. Derhal yaylan bir sylentiye gre, bu eitli malubiyetler, Veziriazamdn Tebriz
276

Sayfa

130

Avusturya elilii tercman Momar; Avusturya elisi Talman'n raporu.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

kumandanna verdii gizli talimat yznden meydana gelmiti ve durum daha az zc olmayan yeni rivayetlerle iyice ktleti: ddia ettiklerine gre, Tebriz mdafileri, bu ehri boalttktan sonra stanbul zerine y ryorlard. eyhlslm'a, Ayasofya imam spirzade'ye tahrik edici yazlar gnderildi; benzeri dier yazlar merkez camilere atld. Btn i idareyi elinde tutan Vezirizam'n khyas, taht tehdid eden tehlike hakknda birok kere uyarld halde hi oral olmadktan baka bu uyarlarda bulunanlar alaya ald; zira ne o, ne de Veziriazam taht tehdid eden en ufak bir tehlike bulunduuna inanyorlard. 277 Sultan Ahmed'in Tahttan ndirilmesi 28 Eyll perembe gn gne doarken Sultanbyezid Ca-mii'nin kaps nnde, kaklar ars karsnda onyedi Yenieriden oluan bir mfreze teekkl etti; balarnda Arnavut Patrona Halil vard. steklerimiz eriata uygundur! Muhammed mmetinden olanlar dkknn kapasn ve bize katlsn! diye bararak eski Bedestandan getiler. Dehete kaplan birka tacir gerekten dkkanlarn kapattlar; Yenierilere gelince, onlar, isyanlarnn allm merkezi olan Etpazan'na gittiler ve kulkh-yann kumanda ettii birinci Yenieri alaynn kazanlarn orada kaldrdlar. Patrona Halil hemen Yenieriaasnn kapsna giderek hapiste bulunan ktlk erbabnn salverilmelerini istedi. Ye-nieriaas Hasan sadece bu talebe kar koymak cesaretini gsterememekle kalmad, fakat grevi banda kalmak yrekliliini de gsteremeyerek kyafet deitirip kat. Yenieriaasnn bu dleklii iyarm patlamasnn sebebi oldu. Patrona Halil hemen silahlar klasna kotu ve oradan beinci Yenieri alaynn kazann alp Etpazan'na gtrd. Zindanlardan salverilen kaatiller ve boda dolaan i takmndan oluan bir kalabalk bitpazarn yamalayarak silahland ve saralar arsn kapad. Kapdan- derya Paa, ayn sabah, lle soanlariyle megul olmak zere engelky'de Boaz kysnda bulunan sayfiye evine gitmiti; Heisefendi de o anda sayfiye evindeydi ve her zamanki geveklii iinde vakit geiriyordu. Her ikisi de isyan rendikleri anda koup kendi grlerini bildirmek, verilmesi muhtemel karara katlmak istemediler. Kapdan- derya stanbul'a indi ve dkknlarn ap amamakta tereddt gsteren esnaf grdkten
277

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/367-369

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

sonra, oradan kahya ile Yenieriaasnn sndklar skdar kararghna geti. stanbul'da olub ^itenleri renen Veziriazam, Sultan'n sahil sarayna eyhlislmd, vezirleri, ulemy, eyhleri ve hocagn, paalar davet etti; toplantda Sultan'n Sancak- erif, ehzadeler ve maiyyetiyle birlikte stanbul'a gemesine karar verildi. Gemiye binmeden nce, Sultan, bir kere de kzkardei Hatice Sultan'n fikrini almak istedi. Hatice Sultan, kardei nc Ahmed'e, silerin bir talebde bulunmasn gzonnde tutarak, onlar kurban vererek hayatm kurtarmak iin btn vezirlerini beraberine almas tavsiyesinde bulundu. Gecenin saat onunda, Sultan, sahil kk yannda Topkap'da karaya kt, nazrlar ve ulem ile oradan saraya giderek kendi bakanlnda, Hxrka-i erif Diresi'nden evvelki salonda meclis halinde bir toplant yapld. Veziriazam brahim Paa, son zamanlarda azledilen eski eyhlislm Zulli Hasan Efendi'nin saraya arlmasn teklif etti; zira bu Hasan Efendi'nin Arnavut soyundan olmas dolaysiyle Patrona Halil isyannda parma bulunduundan phe etmekteydi. Hasan Efendi'nin saraya arlmas grevi verilen Bostan-cba, hemen eski eyhlislm'n ekildii iftliine hareket etti. Veziriazam brahim Paa, Sancak- erifle birlikte saraydan dar klmas teklifinde bulundu; fakat Yenieriaas, darda karlk verecek kimse bulunmayacandan halk Sancak- erif etrafnda toplanmaya armann bir netice vermeyeceini ileri srerek itiraz etti; bunun zerine Sancak- erifin merkez kapya konulmasna karar verildi. Haskhya bostanclarn ikinci subay askerlerinden yirmisiyle Sultan'n bir tebliini bildirmek zere silerin yanna gnderildi. Sultan bu szl tebliinde hakl isteklerinin yerine getirileceini ve dalmalarn istiyordu. siler, P-diah'la hibir dvalar olmadn, iki saat iinde, drt hinin, Veziriazam, kahya, Kapdan- derya ve eyhlislmdn kendilerine teslim edilmesini cevap olarak bildirdiler. Sultan, khya ile Kapdan- dery'y bostanclara teslim etti ve Veziriazamla eyhlislm! azletmee hazr olduunu; bu cezalandrma ile yetindikleri ve balarn istemekten vazgetikleri takdirde, khya ile Kapdan- deryann kendilerine teslim edileceini bostanclar araclyla silere iletti. siler, eyhlislm'n azli ve srgne gnderilmesile yetineceklerini, fakat Vezirizam'n kendilerine teslimi gerektii cevabm verdiler. Sultanla siler arasnda bu mzakereler yapld srada, ayak takm Voyvod'un evini yamalyor ve mndiler, hristiyanlarn evlerinde sknetle kaldklar, yiyecek kilerlerinin kaplarn ak braktklar takdirde korkacaklar bir ey olmadn bildiriyorlard. Sultan tarafndan gnderilen

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ve halk kutsal yeil bayrak etrafnda birlemee aran dier mndiler ise, Ayasofya Camii ne yakn sokaklardan ayrldklar her seferinde seslerini duyurmay baaramadlar; bunlar Sancak- erif etrafnda yer alacak her mslmana hemen otuz kuru verileceini ve srekli olarak iki aka yevmiye balanacam iln ediyorlard. Bu vaidler Sultan'n dvasna ancak kk bir msiman topluluunu ekebildi; bunlar da sarayn meydannda ve Sancak- erif etrafnda birka saat kaldktan sonra ikindi vakti daldlar. O srada Kutsal Sancak, dalgalandrlmas det olan sarayn ikinci kapsna gtrld. Veziriazam ile vezirler geceyi sarayda geireceklerdi. Veziriazam ve dier vezirler huzura kabul salonu ileri gelenlerinin odalarna ekildiler; hasta olan byk-kad Damadzde, Sultan Mu-rad'n odasnda dinlendi; eyhlislm ve dier ulem bostanc odalarnda gecelediler. Cumartesiye rastlayan ertesi gn (30 Eyll 1730 - 17 Rebiul' evvel 1143), eyhlislm, her ikisi de isyann kkrtclarndan olan Zull Efendi ve Ayasofya eyhi sperizde ile, ulemann ortasnda silerin yanma gitti, ileri yandan bahisle kendisine acndrma ile sze balayarak ak sakalnn kana bulanmasnn hakszlk olacan ileri srd. Kendisini dinleyenler hep bir azdan: Allah bizi bundan korusun! diye haykrdlar. O anda silerin kendilerine en iyi immn (hkmdar) verilmesini istediklerini, tek kurtulu yolunun Sultan'n tahttan indirilmesi olduunu syleyerek konumasna devam etti. Hemen sabah namazn kldlar ve ibaheden Erivan kkne gittiler. Veziriazam orada kendileriyle bulumakta gecikmedi. Ben lm bir adamm, dedi, fakat hepimizin grevi Padiahmzn hayatn kurtarmaktr. Sonra eyhlislm'a dnerek: Pdih seni azletti ve srgn cezasna arptrd, khya ile Kapdan- derya da yle. diye ilve etti. ki ileri gelen devlet adam derhal bostanclar odasna gtrld ve onlarn gzetimine brakld. Damadzde eyhlislmlk grevini reddetmek iin yann ilerlemi olduunu ve salk durumunun bozukluunu ileri srdnden bu grev Medine kads Mustafa Efendi'ye verildi ve beyaz nil'at bulunmadndan yeil renkli kaftan giydirildi. Yenieriaalna getirilmek istenen sek-banba, o srada silerden yana olmak istemediini ileri srerek bu erefi reddetti; ileri srd bu sebeb herhalde hayatna son vermekten geri kalmayacakt. Bunun zerine S.ultan'n siler tarafndan kendisine gnderilen srgn cezasna arptrlmalar istenen, grevleri kaldrlmak teklifinde bulunulanlarn listelerine verdii cevabn silere kimin gtrecei hususunda karara varldi. Meclis, ulemdan iki kiiyi, Yeni Cami imam ile, ksa sre nce grevinden azledilen Selanik kads Ammadzde

Sayfa

133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

134

Seyid Mehmed'i bu greve atad; bu ikinci grevli salondan kaca srada Sultan kendisini, gerektiinde, daha nce khya ve Kapdan- derya iin yapld gibi Vezirizam' feda etmek yetkisiyle gizlice donatt. Kapdan Abdi, Kapdan- derya grevine atand; Nideli Ali Aa khyabey (ileri nzn) makamna atand. Yksek rtbeli Yenieri subaylar kendileriyle birlemeyi reddettiklerinden, siler o zamana kadar onlarn hizmetlerinden vazgemilerdi; fakat, tlim ustalar ihtiyar Sleyman' sakland evde ele geirince, kendisini Reisefendi makamna oturttular. Sara Mehmed de onlarn elinden aalk unvann ald. Daha birok kiiler birtakm makamlara getirildi; bu arada Sekiz hocas maskara brahim stanbul kads, Zulli ise Anadolu kdaskeri oldular. Sultan'n kendilerine Ammadzde ile gnderdii mesajm muhtevas zerinde bilgi sahibi olduktan sonra, siler, merkez camide 278 bir saat sren bir toplant yaptlar ve neticede evvelki taleplerinde srar ettiler ve bunlara, kendilerinin yaptklar atamalarn tasdikini grmek istediklerini de eklediler. Reisefendilerini ve Kadaskerlerini, bu ltimatomu saraya gtrmekle grevlendirdiler; ltimatom sarayda kabul edildi; Sultan'dan ayrca ulemnn geleceklerini temint altna alan bir taahhdnme imzalamas talebinde bulundular. Akama doru, Kzlaraas, Vezirizam'dan Mhr-i Hmyunu aldktan sonra, kendisini khya ile Kapdan- deryann idam edilmeleri vaktini bekledikleri merkez kapnn altndaki celld odasna gtrd. Reisefendi bu olayn haberini silere ulatrd. Geceleyin, halkn fkesine mruz bulunan kurbann silere diri olarak m, yoksa cesetlerinin mi verilecei meselesi zerinde duruldu ve diri olarak verilmeleri kk oy birliiyle reddedildi (1 Ekim 1730-18 Rebiul'evvel 1143). Gn domaya balad srada, eyhlislm'la byk-kad alelacele Sultan'n yanna anldar ve Sultan mahpusun derhal idam edilmeleri emrini verdi. dam hkmnn ne sebeble byle aceleye getirildiini soran eyhlls-lm'a, silerin Alay Kk nndeki soka istil ettikleri cevab verildi. Rumeli Kdaskeri: Pdihm, dedi, nce iki hizmetkrnz Alay Kk'ne gnderiniz, vaziyeti tesbit etsinler. Aya-sofya eyhi ile Zull o tarafa doru alelacele gidip hemen geri dndler ve sokan bombo olduunu bildirdiler. Onlarn ksa sren yokluklar srasnda kurban bodurulmutu 279. Cesetleri bir kz arabasna konularak saraydan Etmeydan'na nakledildi. siler Kapdan278 279

Sultanahmed Camii hemen btn isyanlarda harekat dairesi durumundadr. talyan Relation'una gre brahim Paa zehir alarak hayatna son verdi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

deryann cesedinin Horhor emesi nne, khyabeyinkini etpazan kaps merdivenleri nne, Vezirizam'in cesedini de saray meydannda kendisi tarafndan yaptrlm olan o esiz gzellikdeki emenin nne attlar. Bu kiinin lm de skneti tesis edemedi. siler, son cesedin Veziriazam Damad brahim Paa'ya ait olmadn, Manol adnda bir krekinin cese -'di olduunu ve Sultan'n kendilerini aldattn 280 iddia ettiler. Isperizde, Sultan'n yzne kar silerin kendisini artk Pdih olarak stemediklerini sylemek edebsizliini gsterdi. nc Ah-med, ulemya tahttan inmee hazr olduunu, fakat ilerinden iki kiinin silere giderek onlardan kendisinin ve ocuklarnn hayatna sayg gstereceklerine dir yemin ettirmeleri gerektiini bildirdi. aknlk iinde kalan ulem sessizliklerini bozmadklar srada, sperizde ile Zull bu mesaj yerine getirmee hazr olduklarn ileri srdler. Gnein batmasndan saat sonra saraya dndler, silerin memnun olduklarn bildirdiler, Ayasofya eyhi sperizde 281 silerin ne Sultan'n ne de ocuklarnn hayatna kasdedecekleri hususunda yeminle sz verdiklerini ekledi. Yarm saat kadar sonra kinci Mustafa'nn olu ehzade Mah-mud nc Ahmed'in huzuruna getirilmiti; ehzade Mahmud, amcas Sultan tarafndan alnndan pldkten sonra onun elini pt. Sultan Ahmed'in bir iareti zerine oullar ehzadeler yeenlerine tazimde bulundular ve yeni Pdih olarak elini ptler. eyrek saat sonra I. Mahmud, Hrka-i erif Diresi nnde kurulan tahta kt ve kavuuna elmaslarla sslenmi tular takm olarak, kendisini grmek zere koup gelen silerin murahhaslarna grnd. Gece yansna doru saray ileri gelenlerinin bi'atlerini kabul etti. Ulem, birliklerin Paalar, siler ertesi sabah gn doarken yeni hkmdara bi'at etmek zere davet edildiler. Ulem ve Paalar bu davete uyup saraya geldiler; fakat siler sarayn altna bomba yerletirildii korkusuyla gelmek cesareti gsteremediler ve subaylarnn geri gnderilmesini istediler. Subaylarnn saray kapsnda kendilerine verilecei bildirildi. Nihayet geldiler ve Sultan Mahmud'a bi'at
Fransz elisinin raporuna gre, s. 34, brahim Faa Ermeni asllyd ve snnet olmamt: Zira, Ermeni olarak domu olan bu adam, hibir dine mensup deildi ve stanbul'a geldiinde snnet olmak lzumunu duymamt ve mslmanlk d iler yaparak bir hayat srdrmt.. Bu iddiay Byk Vezirlerin Biyografileri adl eserin iki yazar, Dilaveraazade ve Mehmed Said tarafndan yalanlanmtr, bunlara gre brahim Paa izdin voyvodu Ah' Aga'nm oluydu. 281 Mignot ve ona dayanarak eserlerini yazm olanlar sperizde adn Zadi eklinde vermekte ve eyh yerine iman (imam) demektedirler.
280

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ettiler. Bu merasimden sonra, ulem ve devlet ileri gelenleri evlerine dndler; siler ise su-baylariyle birlikte etmeydanmdaki adrlarna geldiler. 282 III. Ahmedin Saltanat Dnemine Bak Yirmiyedi yl devam etmi olan nc Ahmed'in saltanat dnemi, Osmanllarn baarl ve azametli dnemlerinden biridir. Bu hkmdar dneminde imzalanan bar anlamasiyle Azak, Mora ve ran'n bir blm Osmanl mparatorluuna ilhakn salad. Gerekte neticeyi tyin eden sebebler ayn ekilde baarl olmamlardr ve Osmanl ordular Avusturya ve Rus ordularna kar bir kereden fazla yenilgiye uramlardr. Bununla beraber Temevar ve Belgrad'la Trkler Srbistan'n bir ksmn kaybet-milerse de Mora'nn fethiyle bu kayb geni lde telfi etmi lerdir. Dier taraftan Pruth bar Osmanl mparatorluuna nemli bir hudut kalesi olan Azak' geri getirmitir ve Erefle yaplan anlama, Osmanl mparatorluuna, Rusya ile arasndaki taksim anlamasnda bahsi geen ve Osmanllarn bu anlama gereince fethettikleri ran eyletlerine sahip olmak imknn salamtr. Saltanatnn ilk onbe ylnda on Vezirizam'a Mhr-i Hmyununu vermi olan nc Ahmed, oniki yl boyunca brahim Paa'y, saltanatnn sonuna kadar iktidarda tutmutu. lk dnemde Veziriazamlarn deitirilmelerine mparatorluun urad baarszlklar sebeb olmutu; baarszlklara Veziriazamlarn ih-mlleriyle, savata 283 ilenen hatlar yol am; fakat daha ziyde saray entrikalar ar basmt: Zira silahdar Ali Pa-a'nn esrar devam ettii srece, Veziriazamlar onun gnlne gre birbirlerini takibettiler, bazlarnn ktidara gelmesinde Kzlar aas Sleyman Aa ve onun halefinin keyf grleri de rol oynad; fakat Damad brahim Paa Vezretiuzm makamna gelince saray ve devlet adamlar arasnda tam bir ahenk hkm srmee balad. Kprl Faz Ahmed Paa gibi o da mparatorluun kilit makamlarna ailesi mensuplarn getirdi; Kaptan- derya ile khyabey ilk karsndan olan kzlariyle evlendiler; olu ve yeenlerinden ikisi Sultan'n kzlariyle evlenmek erefine erdiler ye kubbe veziri oldular. eyhlislm'la Kzlar aas onun geni projelerinde balca rolleri oynamadlarsa da, hi deilse bunlarn tatbike konmasna da
282 283

Sayfa

136

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/369-374 Pruth bar anlamasnda ve Peterwardein savanca olduu gibi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

kar kmadlar; bu tavr gerek onlarn faydalarna inandklarndan, gerekse Vezirizam'dan ekindiklerinden takndlar. Sultan Ahmed'in ahsna veliahdl srasnda ballk gsteren Kzlaraas Beir, tahta ktnd a da onun gvenine sahip olmak imtiyazm muhafaza etti. Tahta knn ilk ylnda, Beir, Sultan'n stanasnm hac iin Mekke'ye gidiinde ona refakat etti; dnnde hazinedar oldu; dokuz yl sonra, Kzlaraas Uzun Sleyman'la, ayn zamanda azledildi ve srasiyle Kbrs, Msr ve Cidde'ye srgne gnderildi. Bu son srgnnde Mekke'de harem-eyhi (eyhuiharem) grevlerini vekleten yrtt. Drt yl sonra Babssade Baaas 284 olarak saraya arld. Bu grevi Sultan Ahmed'in son on drt yl boyunca srdrmekle kalmad, halefi Sultan Mahmud'un on alt yllk saltanat srasnda da elinde tuttu. Sultan Mahmud'un saltanat dneminde biraz sonra greceimiz haddini aan nfuzu, Sultan Ahmed dneminde Veziriazam Damad brahim Paa lll sayesinde tam haddinde snrlanmt ve bu yzden Veziriazamca ahenkli bir almay srdrebildi. Veziriazam brahim Paa, ok uzun ve ok sakin idare dneminde, kendi menfaatlerini ihml etmeksizin, mparatorluu ok sayda messese ve gzel yaplarla donatmay bildi, lmnden sonra, saraynn gvercinliinde topraa gmlm sandk bulundu ve bu sandktan altmbin duka 285 altn kt; drdnc bir sandk ise mcevherler, hallar, allar, silahlar ve deerleri bin kese altna 286 varan vazolarla doluydu. Hasislie ve baskya bavurmadan toplam olduu bu zenginlikler, idresinin akla dayandn ve Osmanl mparatorluu maliyesini ulatrd refah seviyesine ahitlik etmektedir. Kendisinin kurmu olduu vakf 287 messeselerin licenabh, devlet haznesini doldurmak iin idamlara bavurmaktan kendisini uzak tutan miza yumuakl, hasislik ve zalimlikle en ufak br alakasnn bulunmadnn delilleridir. Kendisinden kalan vakf mektuplar licenapln, sahavetini gsterdii gibi, Hamadan yaknnda Eref tarafndan yenilgiye uratlan Badad valisine kendi elyazsiyle gnderdii mektup da tecrbesini^ itidalini ve politikadaki byk kaabiliyetlerini ortaya koymaktadr; zira bahtsz Faa'ya haksz azarlamalar yneltmekten tamamiyle uzak kalan bu mektup cesaret verici szler ve
Biyografisi, Resm Ahmed'in Kzlaragalar Biyografileri eserinde 37 numarada yer almaktadr. Bu mkdar, bizim paramzla 10 lira bir fndkl olduuna gre 32 milyon 400,000 lira tutmaktadr. ki syann Mnasebeti, s. 46. 286 Her kese SO lira olduuna gre, 45 milyon. ki syann M., s. 47. 287 Reisefendi Mohmed'in na'snda 184 ve 171 numaralara balozuz.
284 285

Sayfa

137

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

bilgiye dayanan tavsiyelerle doludur. Gzel ve ihtiaml bir yze, manl ve ho bir ses tonuna sa-hib bulunan Sultan Ahmed, kendisini kadnlara sevdiren btn vasflara da sahipti. Kadnlara, kulara, llelere, karanfillere, ayna ve enliklere byk lde merak olan, otuzbir ocuk babas Sultan Ahmed, kadnlarnn da ok sadk sevgi mevzuu halinde idi. Vaktinin byk bir blmn kadnlarla nak lerini grmek ve teden Jeriden konumakla geiriyor, onlar yeni enliklerle yenilemek, yeni rtbeler, makamlar tevcih etmekten holanyordu. Btn bu havailikler, Vezirzam'n nfuz ve ktidarn geniletip kuvvetlendirmesine yaryordu. Drdnc Murad, idareyi bir bana elinde tutmak steyen hkmdarlarn sonuncusu olmutu: Sultan Ahmed, kendisinden nceki taht sahiplerinin aksine, bu rnei taklide pek yanamad. teki Sultanlar, iktidara sahip kan kadnlar, harem aalar, Valide sultanlar veya gzdeler brakmlard; nc Ahmed'n saltanat dneminde, hi deilse Veziriazam, idarenin dizginlerini elinde tuttu; bu da bir hkmdar iin en byk vglerin sebebi saylmak gerekir: Zira, devlet lerin bir tek temayln tesirinde olmalarnn nemi vardr. Bir isyann tahta karp bir syann tahttan ndirdii Sultan Ahmed'in saltanat dnemi, Osmanl tarihinin htrasn muhafaza ettii en ok hatrlanmaya deer olanlardan biridir: Bu dnem, Pasarofa ve Pruth bar, Bb- Ali ile Rusya an tarafndan imzalanan ve ran tahtnn gsb Eref tarafndan tasdi k edilen taksim anlamas ile zellik kazanmakta; faydal messeseler, parlak enliklerle, iki hristiyan krala, XII. Charles ve Stanslas Lecsinsky'e Bender'de gsterdii misafirseverlikle, Rakoczy ve Bonneval'e tand iltica hakkiyle, nihayet camer ve sayfiye kkleri inaa-tiyle, stanbul'da ktphanenin kurulmasiyle, matbaa makinesinin Osmanl mparatorluuna girmesiyle parlt kazand. 288

Sayfa

138
288

ALTMIALTINCI KTAP ............................................................................................... silerin Tenkili................................................................................................... Bodan Ve Eflak Voyvodalar ............................................................................ Kabakulak Paann Vezrizaml ..................................................................... Kermanahan Ve Hemedann Geri Alnmas .................................................... Korican Sava ...................................................................................................
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/374-377

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Tahmasiple Bar .............................................................................................. Veziriazam Topal Osman Paa'nn, Kaptan-I Derya Paa'nn, eyhlislm Ve Dier Pek ok Memurun Azi .......................................................... Hristiyan Devlet Elilerinin Huzura Kabul ...................................................... Kabarta.............................................................................................................. Veziriazamn stanbul'a Var ........................................................................... Paralar ............................................................................................................... Baheky Su Kemeri ......................................................................................... ranla Sava ....................................................................................................... Badadin Kurtarl ........................................................................................... Topal Osman'n Biyografisi ............................................................................... Terfiler, damlar, Messeseler .......................................................................... smail Paann Vezibizamu ........................................................................... Sayfiye Evleri ..................................................................................................... Peygamberin Doum Gnnn Tayini.............................................................. Feth-Giray'n Kafkasya'ya Doru Yry....................................................... Avrupa Elilerinin Bb-I l le Diplomatik Mzakereleri .................................. Sava ln ......................................................................................................... Loncalarn Yry ......................................................................................... Ordunun Hareketi ............................................................................................. ran Sava ......................................................................................................... Arpaay Sava .................................................................................................. ranla Mzakereler Ve Bar Anlamas ............................................................ ALTMIYEDNC KTAP..................................................... Hata! Yer iareti tanmlan Bb-I l'nin Avrupa Devletleriyle Sava Veya Bar Tercihdeki Kararszl ...................................................................... Hata! Yer iareti tanmlan Vezrizam'la Talman Arasnda Muhbert............ Hata! Yer iareti tanmlan Rus Ordusunun Krm' stils ................................. Hata! Yer iareti tanmlan Kaptan Derya Canum Hoca .................................... Hata! Yer iareti tanmlan Eflak Voyvodas Ghka'nn Hospodaklnn Tasdiki Hata! Yer iareti tanmlan Ukrayna'da Meydana Getirilen Zararlar ................. Hata! Yer iareti tanmlan sve'le Ticaret Anlamas ....................................... Hata! Yer iareti tanmlan Veziriazam Ve Koengsegg'n Muhbert .............. Hata! Yer iareti tanmlan Nemrow Kongreleri............................................... Hata! Yer iareti tanmlan Ruslar Ve Avusturyallar Tarafndan Savan BalatlmasHata! Yer iareti tan Avusturyallar Tarafndan Nssa'nn Zapt ............... Hata! Yer iareti tanmlan Eflak Ve Bodanda Askebi Olaylab ......................... Hata! Yer iareti tanmlan Sayfa

139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Veziriazamn Azledilmesi ........................................ Hata! Yer iareti tanmlan Rakoczy le mzalanan Anlama .............................. Hata! Yer iareti tanmlan Araclklarn Kabul Ettirmek Hususunda Deniz Devletleri Elilerinin Gayretleri; Fransz Elisi Arac Kabul Ediliyor ................. Hata! Yer iareti tanmlan Uzc, Mehada, Semendere Ve Orsovann ZaptedilmesiHata! Yer iareti ta Ruslarn Dinyester zerine Ve Krm Seferleri ........ Hata! Yer iareti tanmlan Bosna Olaylar ......................................................... Hata! Yer iareti tanmlan zi Ve Bender Kalelerinin Yklmas ........................ Hata! Yer iareti tanmlan Mzkerelerin Yeniden Balamas in TeebbslerHata! Yer iareti tanmla Polonya Kral III. Auguste Ve Polonya Konfederasyonunun Bb-I li Nezdindeki Teebbsleri ................................................ Hata! Yer iareti tanmlan Hac-vaz Mehmed Paa*Nn Vezirizamua GetirilmesiHata! Yer iareti tan sve'le XII. Charles'n Borlaryla lgili Anlama ..... Hata! Yer iareti tanmlan Prusyal Temen Sattlerin Gelii ............................. Hata! Yer iareti tanmlan Krozka Sava .......................................................... Hata! Yer iareti tanmlan

Sayfa

140

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ALTMIALTINCI KTAP silerin tenkili. Bodan ve Eflak voyvodalar. Kabakulak Paa'nn Veziriazamlg. Kermanahan ve Hemedan'm geri alnmas. - Korican sava, Tahmasip'le bar. Veziriazam Topal Osman Pa-a'nn, Kapdan- derya Paa'nn, eyhlislm ve dier pek ok memurun azli. Hristiyan devlet elilerinin huzura kabul. Kabarta. Veziriazam'm istanbul'a var. Paralar. Baheky su kemeri. * iran'la sava. Bagdad'n kurtarl. Topal Osman'n biyografisi ve portresi. Terfiler, idamlar, messeseler. smail Paa'nn Veziazamlg. Sayfiye evleri. Peygamber'in doum gnnn tayini. Feth-Giray'm Kafkasya'ya doru yry. Avrupa elilerinin Bab- li ile diplomatik mzake* releri. Sava iln. Loncalarn yry. Ordunun hareketi. tran sava. Arpaay sava. ran'la mzakereler ve bar anlamas. 289 silerin Tenkili SULTAN Mahmud tahta kmt, fakat, elebalar iki basit Yenieri, Patrona Halil ve Muslu-Bee olan homurdan-malar hl duyulmaktayd. Elebalardan Patrona Halil, Sultan onu grmek istediinden Yenieri niformas giymi ve ayaklan plak, huzura kt. Sultan Mahmud ona: ((Senin iin ne yapabilirim? diye sordu. Patrona Halil: Seni imparatorluk tahtna oturmu grmekle benim en byk arzum gerekleti demektir; bununla beraber, benim hisseme bundan byle alaltc bir lmn deceini biliyorum. cevabn verdi. Birinci Mahmud bunun zerine kendisine hibir ktlk yaplmayacan ecdad zerine yemin ederek bildirdikten sonra yle konutu: Benden bir mkfat iste, hemen yerine getirilecektir. Patrona Halil, halkn zerinde bask yaplmasna yol atndan kayd- hayat artiyle arazi balama (malikne) messesesinin kaldrlmasn istedi ve bunlar hemen lavedildi. Sultan Mahmud'un hkmdr olarak yapt lk i, eski devlet nazrlarn deitirmek oldu. brahim Paa'nn btn koruduu kiiler ve dostlar uzak latrld; brahim Paa'nn idamndan sonra Mhr-i Hmyun kendisine verilen evvelki Sultan'm damad Silahdar Mehmed Paa'nn koruduklar ve
289

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/378

Sayfa

141

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

142

dostlar da ayn kibete uratld. Bu arada bir yolunu bulup defterlere kaydedilerek Yenieri cretlerinden yararlanmak isteyen halkn Etmeydan'ndaki kaynamas devam ediyordu. Bu durum karsnda, siler tarafndan olduu halde Yenieriliin bu ekilde aalandrlmasna kar kmak isteyen .bir Yenieri Paas Patrona Halil tarafndan ldrld ve kalabalk tarafndan paraland. Mtekib cuma 290, emirlerin bann eliyle, Sultan, Eyb Ca-mii'nde klp kuand (6 Ekim 1730 - 3 Rebiul'evvel 1143). Saraydan' camiye gidi yolunda, balarna hafif bir sark sarm, ayaklan plak olarak at zerinde Sultan' yakndan takibeden isyann iki elebas Patrona Halil ile Muslu Bee, geni el hareketleriyle halk selmladlar. Bu merasimlerde halka atlmas det olan oniki kese altm yerine Sultan elli kese altn dattrd. Yolda giderlerken siler, alt-yedi ylda Sultan'n houna gitmek iin Halic'in 291 iki yakas zerinde devlet ileri gelenlerinin, vezirlerin yaptrm ol -duklan sayfiye evlerini, yallan yakma izni istediler. Birinci Mahmud, bu taleb karsnda: Bu evlerin yaklmalarna rza-y h-nem yoktur, bu trl hareketler,- hristiyan milletlerin aleyhimizde konumalarna frsat verir; bu kkleri sadece ykmanza msaade ediyorum. cevabn verdi. Bu cevap, nc Ahmed saltanatndan beri Osmanllarn hristiyan hkmetlerin ve halklarn hkmlerine ehemmiyet verdiklerini ortaya koymakta ve Avrupa nazarnda gln olma korkusunun ou zaman i politikasnda olduu gibi d politikasnda da dikkatli davranmaya nem vermekte tesirli bir rol oynadn gstermektedir. Baheleri ksmen Fransz tarzna gre dzenlenmi ve meydana getirdii grnt ile Hali kylarn Boazii'ne rakib hale getiren bu yzyirmi kadar kk ve yal, sadece yklmakla kalmad, gnmzde temelleri bile grnmeyecek, kalntlarna rastlanmayacak ekilde kknden kaznd. Son Kapdan- deryann hapise atlmasndan sonra Abdi Pa-a'ya verilmi olan makam Hafz Anmed Paa'nn oldu; fakat yirmi gn sonra o da, Mora'nn fethinde Kapdan- deryalkta bulunmu olan Canm Hoca'ya yerini brakmak zorunda kald. Hanedan inklbndan beri, yni yirmiyedi yldan bu yana Bursa'da srgn bulunan eyhlislm Feyzullah Efendi'nin olu ve kaynbiraderi Seyd Mustafa ve Mahmud Efendiler, yeni eyhlislm Mirzaz-de eyh Mehmed Efendi tarafndan stanbul'a getirtildiler; onlar
Bu hususta Venedik elisinin verdii 6 Ekim tarihi Suphi'nin gsterdii tarihe uygun dmektedir, f. . ki isyann Tarihi, 7 Ekimi gstermekte, bu tarih, cumartesiye rastlamaktadr. 291 Saadabad'dan bahsediliyor.
290

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Suphi, f. 13, Bozcaada, Suphi, t. 23. 294 Bu mikdar onbir milyon 250.000 liraya varmaktadr, s. 38.
292 293

Sayfa

143

payitahtn uzana atan kasrgann benzeri, onlarn yine payitahta gelmelerine vesile oldu. Onlarn stanbul'a arllarn Veziriazam Damad ibrahim Paa'nn Gelibolu'ya srd Yenieriler ktibi ile be yldan be ri Selnik'de srgnde bulunan Kapucular-ba Mehmed'in dnleri takibetti. siler tarafndan szrasiyle birincisi Rumeli Kadaskerliine, ikincisi stanbul byk kadlna, ncs Mehmed Rid (tarihi ve son ran elisi) ba vurulan khyann adamlar olduklar ortaya ktndan yine srasiyle Midilli'ye, Sakz'a ve stanky'e 292 srldler. Oniki yl boyunca, yni Damad brahim Paa'nn idaresi dnemi srasnda, btn devlet srlarna vakf olmu Heisefendi Mehmed'e gelince, o da Tene -dos 293 adasna srgne gnderildi. Eski Yenieri ve tfeki Paalar ve bu iki kuvvetten birincisinin ferik Paasnn payitahta bulunmas silerin houna gitmediinden, srgn cezasna arptrldlar. Bostancba Karakulak da silerin istei zerine Midilli'ye srld; yerine silerin Sultan nezdinde mesaj gtrp ge-tiriciliini yrten Haseki atand. silerin hatibi, Ayasofya Camii imam ve vaizi sperizde, cami krssnde yemin ettii srada kalb sektesinden ld ve olay tahttan indirilen nc Ahmed'in beddualarnn tesiri olarak yorumland. Oniki Sultan camii imamlar sra dzenine uygun olarak terfi ettirildi. Sertlikleri yznden nefrete uram iki Yenieri yzbas, Kara Mustafa ile Uzun Abdi isyann balamasiyle saklandklar yerlerde yakalanp Etpazan'nda para para edildiler. Sultan Mah-mud'un tahta knn nc gn, herbiri elli kese 294 yklenmi olarak clus bahii yzelli arabayla ayn meydana getirildi, bahii oluturan yedibin beyz kese krkbin Yenieri, onsekiz-bin topu, yirmiikibin tfeki arasnda taksim edildi ve her biri yirmibe kuru ald. Bu datmdan sonra memnun olan asker birlikler ayaktakm le kendi karlarn kartrmay kestiler, dini btn mslmanlar safnda yer alarak Sancak- erif etrafnda toplanmaya ve eyhlislm'n fetvasna uyarak karklklar uzatmak gayretindeki kiilerin zerlerine yrmee hazr olduklarn bildirdiler. silere gelince, iki artl bir uzlama yaptlar: Aralarndan hi kimse isyana katld iin cezalandrlmayacakt, sanca ellerinde bulunduracaklar ve karlar bahjs konusu olduunda bunlarn altnda toplanabileceklerdi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Bylece, isyann patlamasndan ondrt gn sonra Etpazarn-da kurulan adrlarn ortadan kaldrlmas gecikmedi ve pazardaki dkknlar mterilerin al-veriine ald (11 Ekim 1730 - 28 Re-biul'evvel 1143) 295. Bodan Ve Eflak Voyvodalar silerin tesiriyle meydana gelen deiiklikler arasnda, zellikle, ileri nazrnn, Bodan ve Eflak prenslerinin ve Krm hannn azledilmelerini zikredeceiz: Nideli ihtiyar Ali Aa iileri nzn olarak silerin holarna gitmediinden, bilhassa onlara uymamakta direndiinden, onu rvet almakla sulayp yerine b-yk-mirhr Mustafa Bey'i tayin ettirmeyi baardlar. Yenierilerin isyanndan ondrt gn nce, byk Alexandre Maurocorda-to'nun olu Nicolas Maurocordato Eflak'da lmt. Bu mnevver prens babasnn edebiyat mesleinde onun iin izdii saygdeer yolu takibetmi ve onun eser.i, ieron'un eseri Roma edebiyatnda nasl bir deer kazanmsa, Yunan edebiyatnda benzeri arlkta bir yer kazanmtr (14 Eyll 1730). Etrafnda bulunmalarndan holand Alman ilim adamlarndan Wolf ve Hoelbus onun hakknda vg nutku kaleme aldlar, aralarnda Bengler*in de bulunduu dierleri eserlerinin yaynlanmas iini idare ettiler; doktoru olan ve edebiyat k prensten Vanderbech asalet adn kullanmak zere ferman alm bulunan Yunanl endo, onun aleyhinde hicviyeler yazd 296. Prense ve mill edebiyata fazlasiyle bal olan filolog Demetrius Procopius, Maurocardato'nun sarayna baland ve deerli hizmetlerde bulundu; onyedinci ve onse-kizinci asr balangcndaki Yunan edebiyat zerine bir zet eser yaynlad ve bu eserinde, bu edebiyat tarihinin kulland malzemeyi salad. Yeeni, Jean'n olu Constantin Maurocordato len Nicolas'm yerine Eflak prensliine geti. Fakat, silerin istei zerine, prenslik babasnn dman Cihan, yni Dnya lkabl Ric-hard Rakoviza tarafndan bu prenslik yzellibin kurua satlnca akta kald. Yeni Sultan tarafndan drt gn nce prenslik bert tasdik edilen Bodan prensi Gregoire Chika'nm azledilmesi daha byk bir hakszlk oldu (17 Ekim 1730). syan srasnda eleba Patrona Halil'e veresiye et satm olan Yanaki adnda bir Rum kasap, ayn zamanda kasann
ki isyann Tarih, s. 65, bu tarihi 12 Ekim olarak gstermektedir; Suphi'ye gre, f. 13, 28 Rebiul'evvel, yani 11 Ekimdir. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/378-381 296 Engel'in Eflak Tarihi, II. s. 22.
295

Sayfa

144

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

azn da Patrona'ya amak sahavetini gstermi bulunmann verdii bir cr'etle Bodan voyvodal tahtna oturmay hayatnn tek gayesi haline getirmiti. Patrona Halil beyz kese karlnda bu prenslii vereceini kasap Y;naki'ye vaadetti. Yardaks Muslu-Bee'nin aracl ile Vezirizarn'a bu ii yapmasn bildirdi. Veziriazam, Gregoire Chika'nm daha drt gn nce prenslik bertn alm olduunu syleyerek bos yere itirazda bulununca, isyancdan: Bir gavurla bir gavur arasnda ne fark olabilir? cevabn ald. Veziriazam, Sultan'n emri olmadan bu hususta bir ey yapamayacan syleyerek yeniden zr diledi. Muslu-Bee: O halde gidip Sultan' grnz, ama her eyden nce Patrona Halil'in arzularn yerine getirmee alnz. karlsn verdi. Gerekten de Patrona'nn istei yerine getirildi ve ilk defa olarak bir kasabn Bodan prenslii makamna getirildii grld; fakat kasap Yanaki, idaresi altndaki lkeyi muazzam bi mezbahaya dntren tepeden inme prensjerin ilki olmad gibi, sonuncusu da olmad (3 Kasm 1730). Asiler. Krm han Menghli-Giray' azletmesi ve yerine srgnde bulunduu Bursa'da teebbslerinin neticesini bekleyen Kap -lan-Giray' getirmesi iin de Veziriazam zerinde bask yaptlar. Veziriazam, bu tayini, evvelce stanbul'a arlm olan Manghli-Giray gelinceye kadar ertelemek iin bo yere gayret sarfetti; siler Kaplan-Giray'n Bursa'dan stanbul'a hemen gelmesi hususun-'1a srarda bulundular: Bu yeni istek yerine getirildi (23 Ekim 1730-10 Rebiul'hir 1143) ve Menghli-Giray'a Yanbolu'da durmas emri verildi. Fakat, yeni hann kendilerinin destekleyicisi olaca midine kaplan siler byk bir hataya dtler: Zira Kaplan Giray bir yandan onlarla iyi mnasebetler srdrme gayreti gsterirken, bir yandan da sileri mahvetmek iin Kzlaraas Be-ir tarafndan hazrlanan plnn uygulanmasna olanca gcyle alt. silerin elebalarnn edebsizlii ve densizlii son haddine varmt. Bir saray Patrona'nn kapatmasna tahsis edilmiti, fakat bu kadarla da kalnmam, Patrona kapatmasiyle oynat srada Valide sultan bu iren ifte erbet gndermek zorunda braklmt. Kzlaraas merd Beir, bu istibdada bir nihayet vermek iine drt elle sarlm bulunuyordu. Bu plnn uygulanmas iin ibirlii yapt tuttuunu koparan becerikli kiiler arasnda Kaplan-Giray'la Kapdan- derya Canm Hoca da vard. Eski Msr valisi Mehmed Faa'nn idaresi srasnda Mehmed erkesbe tarafndan kkrtlan tehlikeli isyan boarak ender bir gzpekli in delillerini vermi bulunan khya brahim'i de yaknlar arasna ald. Anadolu Kadaskeri Zull Efendi silerin plnn Krm hanna bildirmiti; bu

Sayfa

145

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

plna gre Vezirizam', eyhlislm ve Kzlaraasn drecekler, Yenieriaasn Vezretiuzm makamna getirecekler, Patrona Halil Kapdan derya olacak ve yardaks Muslu-Bee de Yenieriaau makamna oturacakt. Han, bu pln Veziriazamca ve dier nazrlara aklad, sileri yok etmek ve imparatorluun asayiini salamak hususunda onlarla gr birliine vard (29 Ekim 1730). Zull silerin adamyd; Patrona"-nn tekliflerini nefretle reddetmi ve fesatlarn ba tarafndan adamlarna datlm olan altnlar pencereden denize attrm olan Pamakczde Rumeli Kadaskeri deildi. Kzlaraas, Veziriazam, eyhlislm ve Krm han, defterdar, khyabey ve olaanst kuvvetinden tr kendisine Pehlivan lkab taklan yedinci Yenieri alay (Patrona Halil'in alay) 297 albayn kendi plnlarna hizmet bakanndan kazandlar. Albay Pehlivan Halil, Yenierilere bebin duka altn datmak ve Patrona Halil'den Vezirizam'a kar duyduu btn gvensizlii skp atmak iini zerine ald. lk darbeyi indirmek in Veziriazamdn evinde yaplan ve Patrona Halil'in ran'n mttefiki olarak Rusya'ya kar harb almas teklifinde bulunduu bir toplantdan (22 Kasm 1730 - 12 CemzytiTevvel 1143) yararlanlmas kararlatrld. Tatar han, siler kendilerine kar herhangi bir harekete girimee imkn vermediklerinden bu karara kar kt ve plmn uygulanmas, Rusya ve ran'a kar harb ilan etmek (25 Kasm 1730 - 14 Cema-ziyTeweM143) hususunu grmek zere divann toplanaca daha ertesi gne brakld. Albay Halil Pehlivan ve nceden seilmi otuziki Yenieri, inili 298 denilen odada saklandlar. Divan toplantsndan sonra, Veziriazam, evketl Pdihn kendisine Rumeli Beylerbeyi h'ati giydirmee karar vermi olduunu bildirdi. Patrona, Yenieriaasi olmay aklna' koyduundan, Veziriazama azarlar yadrarak: stemem! diye bard. Bunun zerine sava ilnn Sultah'n tasvibiyle uygulamaya koymak zere saraya gidilmesi kararlatrld. Halil Pehlivan ve otuziki Yenierisi, bu arada, Soukeme kapsndan saraya girip sofa muhafzlar salonunda saklandlar; bu srada

146
Sayfa

Patrona Halil nce Patronu KemtsUc bulunduu iin bu ad almt. Bayezid hamamnda tellklk otii srada iyarm bana geti; bu bakmdan yedinci Yenieri alaynda fiili lr/meti bahis konusu olamaz. Bununla beraber hileli bir yoldun d of t re kaydedilip cretten istifade etme&e kalkm <<iahilir. Herhalde bu hususlar aratrlmaya muhtatr. (.N.) 298 Halil Pehlivan ve adamlar Soukeme kapsndan saraya girdiklerine gre, Hammer'n inili oda dedii yer Ftih tarafndan Topkap saraynn dnda ve yaknnda yaptrlm olan inili Kk' akla getirmek tedir. (.N.)
297

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Veziriazam, Krm ham, eyhlislm, Kapdan- derya ve ulem, Patrona ve Muslu ile Erivan kkne geliyorlard. Dier subaylar arslan terbiyehnesinden nceki salonda bekliyorlard. Sultan divandaki yerini ald anda Veziriazam, Halil Pehlivan ve otuziki adamna nceden kararla trlan iareti verdi. Onlar hemen gizlendikleri yerden ktlar; yrekli bir inna dmanna arkadan saldrmak yakk almayacan dnen Halil Pehlivan, Patrona'ya doru ilerledi ve ona yle hitabetti: Sefil herif, bir de Yenieriaasi olmay istemek cr'etini. gsteriyorsun ha? Patrona, kendisini savunmak maksa-diyle kemerinde bulunan silaha davrand; fakat Patrona Halil ve Muslu-Bee hemen ldrldler, ihtiyar, bostanclarn muhafazasna teslim edildi. Halil ve Muslu-Bee'nin maiyetini oluturan yirmialt kii, kendilerine rTat giydirilecei bahanesiyle teker* teker salona alndlar ve lme gnderildiler. Muhsinzde Abdullah Yenieri aalna getirildi; Halil Pehlivan da Paalk rtbesine ykseltildi. silerin* adam olan Zull ve stanbul bakads sancak-beylie atandlar ve ulemya verilen imtiyazlar kaybettiler, sonra mr-lem Dervi Mehmed'le birlikte bostancbann muhafazasna brakldlar. Bylece, silerin saltanat sona ermi oldu. Nazrlar, siler zerine kazanlan bu zafer mnasebetiyle Pdiha tebriklerini sundular ve bir Hatt-. erifle ballklarndan tr Yenierilere teekkr edildi; ellibin kuru ihsan edildi; otuzbin kuru topulara, otuzbebin cebecilere datld. 299 Kabakulak Paann Vezrizaml silerin tesirsiz hle getirilmesinde en fazla gayret gsterenlerden biri da Kapucuba 300 Kabakulak ibrahim Aa idi. Ka-rahisarh bir reayann olu olan brahim Aa, oda hizmetkarl ile Slankamen muharebesinde ehd den Veziriazam Fazl Mustafa Paa'ya balanmt. Od a hizmetlerinden ykselmi ve divan hocas veya efendisi derecesini elde etmiti. Sonra, Avusturya'ya kar son savata, Bosna'da, Kprl'nn (eski efendisinin olu) khyas olarak Bosna'da 301, otuzbin kiilik bir ordu vcuda getirmiti; nihayet, Msr valisinin khyalna atanm, erkeslerin isyann bomutu.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/381-384 Kabakulak lakabl brahim, asilere kar alnmas gerekli tedbiri bildirdi, ki syann Tarihi, s. 415. 301 Suphi burada iki Arab vecizesini zikrediyor: Errei kible -ediyaat e-caan, yani cesaret isteyen bir harekete gemeden dnmek, cesareti iki katna karr, ve: Es-seyfuassdak enbai min eli kutubi, yani, klcn ilmi yaznnkinden daha gerektir.
299 300

Sayfa

147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

silere kar gstermi olduu gayrete mkfat olarak vezirlik makamna ykseltilerek Haleb valiliine atand (18 Aralk 1730 - 7 Cemaziyl'hir 1143). Onun payitahttaki varlna kendisine rakip sayarak tahamml edemeyen ve hemen uzaa gnderilmesini salayan Veziriazam, Kabakulak Paa iin kurduu tuzaa kendi dt: Zira, Beir onun leyhinde konuunca, Sultan, Kabakulak' Vezretiuzm makamna getirdi 302 (22 Ocak 1731 13 Receb 1143). Oniki yl boyunca ykselmelerini Kz-laraas Beir'in snrsz kudretine borlu olan ve o desteini ekince den onbe Vezirizam'n birincisi oldu. Azledilen Veziriazam halefinin yerini ve bu rtbeyle acele Badad seraskerine iltihak emrini ald. . Kabakulak brahim Paa Veziriazam olal henz iki ay gemiti ki, isyan yeniden'patlad 303. Yenieriler, saraynda bulunan aalarna aniden hcum ettiler; kolurdan bir kurunla yaralanan Yenieriaasi hayatn glkle kurtarabildi. Ayn gn fesatlarn adrlar, anlamazlk ve kargaalk arenas durumundaki Etmeydan'nda yeniden grnd. Patrdnn sebebi, Bodan prensliine Patrona Halil sayesinde ykselen ve birtakm iddial tasavvurlarn kendisine at koruyucusundan sonra yaamak istemeyen kasap Yanaki'nin idam edilmesiydi (24 Mart 1731 -15 Ramazan 1143). gn iinde si kalabalndan lme gnderilen yedibin ve daha fazlasiyle birlikte onun da ba vurulmutu 304. Bylece, Grgoire Ghika'nin Bodan prenslii ikinci defa tasdik edildi. Eflak'da da ayn durumla karlald, Constantin Maurocor-dato Rakoviza'mn uzaklatrlmasiyle prenslik makamna oturdu. Etpazan'n srekli oca haline getiren isyann tohumlarn bomak iin Sultan, Sancak- erifi kard; cebeciler, saray baltaclar ve bostanclar silerin zerine yryerek kamak zorunda braktlar. Payitahtta asayiin salanmasndan sonra, yksek rtbeli memurlarn ounun grevleri deitirildi. Devleti Patrona Halil'den kurtard gznnde tutularak Yenierilerin kulkhya-lna getirilen Pehlivan Halil, patrtc askeri zaptetmeyi beceremediinden, sekbanbaiyle birlikte, grevinden azledilerek Bursa'ya srld. Bu ikisinin yerine Abdul khya ile Avusturya'ya sava iln edilip edilmemesi meselesi grlrken Yenieri Paas olarak fikir bildiren Alman asll eski sekbanba Hasan getirildi. Ye-

148
Sayfa

Suphi, bu defa, hakl olarak 13 Recebin pazartesi olduuna iaret ediyor Suphi burada ar bir kronolojik hata ilemektedir; zikredilen ayn 18'i cumartesiydi, diyor, zikredilen ay da Receb; 18 Receb bir cumartesi gnne rastlamaktayd; fakat bahis konusu olayn tarihi 15 Ramazan (24 Mart) tarihine rastlamaktadr, patrdnn cereyan ettii gn budur: ki syann Tarihi, s. 237, ve elilikler raporlar bu noktada m-tabkdrlar. 304 ki syann Tarihi, s. 131. Yanaki 2 Kasmda prenslice tayin ve ayn ayn 23'nde idam edildi.
302 303

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ki isyann Tarihi'nde, s. 150; 50.000 okunuyor; fakat, bu rakam 15.000 olarak konduu halde bask hatas neticesinde yle yaynlanm olmal; zira, Avusturya elisi Talman'm raporunda (6 mays 1731 tarihli) bu rakam grlyor. Genellikle istanbul'da son eyll ayndan bugne kadar 16.000 kii zerinde duruluyor.
305

Sayfa

149

nieriaas Abdullah makamndan uzaklatrld ve yeri ahin Mehmed Paa'ya verildi; Ahmed ve Numn Kprl'nn olu, Osmanl tarihinin kendisinden devlet hizmetlerinde alm olarak sz ettii Ahmed, tulu kubbe veziri unvann ald. Amcas Abdullah Paa Msr valiliini kaybetti ve yerine Kerkk valisi, eski silahdr Mehmed Paa atand. eyhlislm Mirzazde azledildi ve bu makama Pamakczde Seyid Abdullah Efendi atand. Kapdan- derya Canm Hoca, isyan srasnda bir sre kendi yetkilerini kullanm olan Abdi Paa'ya makamn brakmak zorunda kald. Bylece, btn muhaliflerin buluma yeri olan kahvehanelerin kapatlmas hususunda polise karlan emirnameye uymamann bedelini demi oldu; Canm Hoca, stelik bu emirnameye meydan okurcasna tersanede Levendlerin, kendi vatanda kuzey Afrikal denizcilerin toplu halde devam ettikleri bir byk kahvehane de amt (17 Mays 1731 - 10 Zil'kade 1143). Ayrca, son zamanlarda birka Fransz gemisinin mrettebatna ar ikenceler ektirmek ve Sultan'n amirali olduunu unutup Cezayir daysymi gibi emir almadan donanmann gemilerini silahlandrmakla sulanyordu (18 Mays 1731 - 11 Zil'kade 1143). Zahire fiyatlarnn ykselmesi nazrlar tarafndan agzllne balanan stanbul kads Ab durrahman azledilerek, yerine, kendisinden air ve politika adam olarak bahsedeceimiz lim Prizde getirildi. Veziriazam Kabakulak brahim Paa, sileri gizli ve alen idam-rarla cezalandrd; bu yoldan giderek, alt ay iinde, silerin onbe bininden kurtuldu 305. Bununla beraber, isyann atei, kanda sndrlmee her ne kadar ihtimam gsterildiyse de, kendisini gn nda bir kere daha gsterdi. ki cebeci subay Kenevir ar-sndaki hamamlarn yanndan getikleri srada Arnavut silerden olumu bir birlik onlar kendilerine katlmaya zorlad, Allahdan onlar datmay baardlar ve bu sebeble cretleri arttrlmak suretiyle mkfatlandrldlar (2 Eyll 1731 - 29 Safer 1144). Bu srada halk, Vezirizam'n ancak ahs kinleri tatmin edecek nisbette idam cezasna bavurduu ve ehri bo yere tayakkuz emberleri iinde tuttuu yolunda rivayetler karyor ve homurdanyordu. Bununla beraber, bu homurdanmalara cevap vermek istercesine, fakat daha ziyade nankrlnden tr, Veziriazam, o makama ykselmesini kendisine

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

borlu bulunduu Kzlaraas Beir'i, kararlarnn birok kurbann srgne gtrecek olan kalyonla valilik greviyle Egriboz'a gnderdi (11 Eyll 1731 9 Rebiul'evvel 1144). Mhr-i Hmyun Kabakulak brahim Paa'dan alnarak Topal Osman Paa'ya 306 gnderildi ve payitahta gelinceye kadar grevleri Kaymakam sfatiyle Yenieriaasna verildi. Morali olan Topal Osman Paa, vatandalarnn aracl ve ricalariyle saraya alnmt; ok gen olan Osman basit bir koz-beki, yni saray cevizliklerinin bekisi, daha sonra ayn yerde muhafz oldu ve bu grevde bulunduu urada kendisini gstermek imkn elde etti. Peterwardein savanda ehd olan Veziriazam Ali Paa'nn idaresi dneminde iki tulu Paala ykseldi ve son hkmdar, yni nc Ahmed tahtta bulunduu srada tulu Paala ykseltildi; kendisine stanbul'dan kaan ve sndklar Bosna ve Arnavutluk'ta syan karmaa alan Arnavutlar bu eyletlerde takibedip cezalandrmak grevi verilmiti. Mabeyinci Mustafa Bey kendisine Mhr-i Hmyunu vererek stanbul'a davet ettii srada Selanik'le Serez arasnda bulunuyordu. Davutpa-a yanndaki sahraya gelince, eyhlislm, Kaymakam Paa, Rumeli ve Anadolu kadaskerleriyle stanbul kads, Nianc ve Ka-pucuba, avuba, defterdar, Reisefendi, atl birliklere kumanda eden alt Paa tarafndan karlanarak kendisine hogeldin dediler. Svari Paalariyle 307 birlikte yaya 308 birliklerinden drt Paa da bu merasime katlmlard. Muhteem bir ziyafetten sonra, eski gelenee uyarak Paa'y hep birlikte Bb- li'ye gtrdler ve rtbelerine gre orada hil'atlar, kaftanlar giydiler (21 Eyll 1731 - 19 Rebiul'evvel 1144).
309

Kermanahan Ve Hemedann Geri Alnmas mparatorlukta sknet ve asayiin salanmas, ran meselesiyle yeni bir gayretle megul olmak imkn salad. Birinci Mahmud'un tahta kmasndan hemen sonra, iki ran elisi, Jlizaltulikhan'la Veli, yaplacak bar anlamasnn esaslar hakknda h'a gnderdikleri mektuplara cevap alamaynca, yeni seraskerlere ran'a kar savaa yeniden balamalar emri verildi. Bu yeni seraskerler, Badad valisi
Morali olduu sylenen Topal Osman Paa aslnda Konyaldr ve air Namk Kemal'in ceddidir. (.N.) Sipahi, Silahdar, Ulufeciyn yemin, Ulufeciyan yesar, Gurebai yemin, Gurebai yesar. 308 Yenieri, Cebeci, Topu, Toparabac. Suphi. 309 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/ 385-388
306 307

Sayfa

150

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Veya SO kese; bir kese 200 duka ve bir duka iki para ediyor. Kullaraas. 312 Korucuba 313 Halifetul-halefa.
310 311

Sayfa

151

Ahmed Paa, eski Karaman Beylerbeyi rif Ahmed Paa, Badad, Tebriz ve Gence snrlarnn savunulmasiyle grevli Gence kumandan brahim Paa idi. silerin Vezirizama getirmek istedikleri, fakat o artlar iinde tevazu ile birlikte, merulua bal kalan Rstem Paa, Karaman valisi sfatiyle serdarla getirildi ve Erivan yaknndaki arazinin savunmas grevi verildi. Ordunun Tebriz'den Erivan'a yry srasnda ran ah Hseyin esir edildi ve geit kk nnde ba vuruldu. ki ran elisi Reisefendi, defter emini, Vezirizam'm ktibi, svari mukabelecisi ile birka kere grtkten sonra Badad seraskerine gnderildi. Fakat Diyarbekir'e geldiklerinde, ranllarn Ara nehrini getikleri ve Veli Mehmed Kulikhan'n Sultan'a clus tebriklerini sunmak zere olaanst yetkili eli sfatiyle stanbul yolunda olduu renildi. Neticede, eli Temevar'a gtrld ve iki eli Mardin'de mahpus tutuldu. ah tarafndan grevli olarak irvan'n Trk han Surkhai'ye gnderilen eliyi ok daha beter bir son bekliyordu; btn maiyyetiyle birlikte ba vuruldu ve Bb- li'ye gnderildi. ahseven ve Siginaklara kar srdrlen savalarda byk yararllklar grlm ve mkafat olarak kendisine babadan evlda, ailesine gemek zere irvan hanl verilmi olan Surkhai otuzbin askerin banda sefere katlmt; fakat paras olmadndan Bb- li tarafndan kendisine otuzbin duka gnderildi 310 . Badad seraskeri Ahmed Paa, ranllar nc Ahmed'in saltanatnn sona ermesinden beri ele geirdikleri araziden pskrten ilk kumandan oldu. Kennanahan' ve otuziki burcunu zaptetti; orada bulunan yirmiik i top eline geti; Ardelan da ayn ekilde Osmanl hkimiyetine girdi (Temmuz 1731 - Muharrem 1144). Kermanahan'n zaptndan sonra Trk ordusu, serasker Hekimolu Ali Paa kumandasnda Hemedan zerine yrd; ranllar Kazvin ile Ebhar arasna ekilmilerdi. Osmanl ordusu, Hemedan dolaylarnda Salihabd'da ordugh kurdu. Tahmas Kulikhan ve Ali Merdan'n kumandasndaki ah'in ordusu otuzbin askerden oluuyordu. Osmanl ordusu bu ran Paalarna doru ilerledii srada, ahn has beylerinden ikisiyle birlikte Tebrizli Fethalibe ve Allahverdi grnd. Bunlar seraskere ve khyasna. ran piyadesi kumandan Paas 311, muhafz birlii kumandan 312 ve halifeler halifesi 313 .yni mparatorluk Byk-Veziri tarafndan imzalanm mektuplar verdiler (13 Eyll 1731 - 11 Rebiul'evvel

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

1144). Serasker ve khya bu mektuplara cevap verdiler ve yeni bir haber gelinceye kadar, Osmanl ordusu dman ordughna birbuuk fersah mesafeye kadar yaklat. 314 Korican Sava Ertesi sabah h Tahmasip, Hemedan'a on fersah mesafe de bulunan Korican ovasnda sekiz byk apl, be obs ve ikiyz balyemez topla donatlm, krkbinden fazla askerden oluan bir orduyla, aniden Trklerin karsna kt (16 Eyll 1731 - 13 Re-biul'evvel 1144). Sava kanl oldu; zafer Trklerin kazan hanesine yazld. Osmanllarn dediklerine inanmak gerekirse, h Tah-masip'in yirmibin kiilik svari birliinden iki kii bile kurtulamad; h'm piyade birliine gelince, bunun drtte kltan ge irildi 315. Ordu ktibi ile halifeler halifesi de ller arasnda idi; otuziki top, ikiyz para mermi ve btn topu malzemesi galib -lerin eline geti. Ertesi gn Hemedan teslim oldu; ranllar yedi kulverin topu, yirmisekiz balyemez, iki obs ve oniki kk apl topu Trklere brakt. Bylece, Nadir'in Herat' muhasara ettii bir srada, saray ileri gelenlerinin ordunun bana gemesi tekliflerine kar, h Tahmasip'in zaaf yznden onlara uymas, son seferde kumandannn deh ve cesaretinin kazandrdklarn bir tek savata ona kaybettirdi. ok parlak bir zaferden duyduu memnuniyeti belirtmek mak-sadiyle, Sultan, ikinci byk silahdriyle orduya keskin kll, pk yzl, hkmdarn ekmeini ve tuzunu alnlarnn teriyle hak eden askerlerini tebrik iin bir fermanla bir Hatt- erif gnderdi. Ayn zamanda imparatorluk komiseri de serdarn sarna kymetli talarla ssl bir sorgu takmak, kymetli vcuduna grn ruha ho gelecek bir samur krk giydirmek, beline dmanlarnn ban kesecek muzaffer bir kl kuatmak ve nihayet ordunun kaplanlarna 316 ihsanda bulunmas iin yzelli kaftan sunmak emrini almt. 317

152
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/388-389 Suphi, bu Hatt- erif ve ferman, her ikisi de Arabca vecize ve Trke msralarla sslenmi bu vesikalar 50 ve 51. sayfalarda, savan tasviriyle birlikte vermektedir. 316 Nehegani deryai deri ve ecaat, pelengani sahrai irgiri ve ehmet. 317 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/389 -390
314 315

Byk Osmanl Tarihi Tahmasiple Bar

Cilt 14

Joseph von Hammer

318

Suphi bu konuda Kur'an metninden misaller veriyor.

Sayfa

153

Korican savandan sonra, ranllar Kum ve Kaan'a katlar; Osmanllar iki kola ayrlarak zaferlerinin meyvesini toplamaya koyuldular; yedi-sekizbin kiiden oluan bir svari birlii, yolu zerindeki btn meskn yerleri tahribetti; Mardin voyvodu Sadk Aa kumandasndaki dier kol, akn hareketini sfahan'a kadar gelitirdi. Tahran'a ekilmi olan h, oradan Kurciba Mehmed Rizaku iin serbest gei izni isteyen itimadeddevlefin bir mektubunu Mehmed Bakirle Osmanl Paasna gnderdi; Mehmed Rizaku bar mzkerelerinde bulunmak zere grevlendirilmiti (18 Kasm 1731 - 18 Cemaziyl'evvel 1144). Serasker mektubun muhtevasn rendi ve mzkereye oturmaya raz oldu. Bb- li, bansn hudutlarda gvenlii bozmamas ve ordunun elinde bulunan stnlklere zarar vermemesi artiyle seraskerin grne uydu. Bu arada Hekimolu Ali Paa ile Rustem Paa, sadece bir ay sren bir muhasara sonunda Urmia ehri ve kalesini zaptetmelerdi (15 Kasm 1731 - 15 Cemaziyl-evvel 1144), ran garnizonu onbir gn sonra ric'at ettiinden, Hakrili Krd prens Binanin muhafz olarak brakld ve Ali Paa Tebriz'e doru yryne devam etti. Serasker Selmas'dan Tuc ovasna doru yneldii srada, onbir-bin suvri Soukbulak vetMeragha yolu istikametinde Bisutun Han'n takibine koyuldu. Tuc'a varldnda, canlar ve mallar iin serdarn merhametine snmak zere blge sakinleri koup geldiler. Tebriz'e iki gnlk yry mesafesin de bulunan Kesel-Meslek'de, enbgazn, Hikmetbad ve Bilankuh mahallelerinin yalariyle birlikte ehir halknn temsilcisi olarak Taceddnzde Mehmed Riza gelib himaye talebinde bulundu. iddetli bir mukavemetle karlaacan zanneden Hekimolu Ali Paa, bin svarinin banda, binba Yekem-Musa Aa'y ehri teslim almak zere acele gnderdi. Acsu nehri zerindeki kprye varnca, Meragha'ya kar gnderdii kuvvetler kendisine iltihak etti ve bir zafer alay ile eski valilii 318 merkezine girdi (4 Aralk 1731 - 4 Cemaziyl'evvel 1144). Urmiye ve Tebriz'in ifte fetihleri Sultan'n bir mektubuyle birlikte gnderilen bir kl ve bir hil'atle mkfatlandrld. Korican zaferinin renilmesi zerine, Trkler tarafndan amanszca sktrlan Huveyze kalesi ve Arap airetleri Beni-Mun-tefik ile Beni-Lam, kaplarn amlar ve Osmanl, hkimiyetini yeniden tanmlard. Bu arada,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Badad seraskerinin bar mzakerelerinin devamiyle alkal haberleri, stanbul'da Vezirizam'n saraynda yaplan toplantlarn deimez konusu haline gelmiti; mzakerelerin ne safhada bulunduunu renmek maksadiyle Ka-pucuba Badad'a gitmekle grevlendirildi. Fakat o daha Ba-dad'a varmadan nce, serasker Ahmed Paa'nn gnderdii bir ulak anlamann asln stanbul'a getirdi (6 ubat 1732 - 9 aban 1144); anlama bir aya yakn bir zaman nce (10 Ocak 1732) de ran'la yaplmt. Bu anlamann maddelerine gre, gelecekte iki imparatorluun snrlarn Azerbaycan tarafnda Ara nehrinden balatyordu; Derteng ve Derue d e Irak'la snrlan oluturuyordu. Bylece Gence, Tiflis, Erivan, Hancivan, Kakheti, Kartli, amakhi ve Dastan btn bal bulunan blgeleriyle Bb - li'de kalyor; Tebriz, Ardelan, Kermanahan, Hemedan, Huveyze ve btn Lo-ristan ran 319 hkimiyetine braklyordu. Bu konuda, stanbul-da nciler Kk'nde Sultan'n huzurunda byk bir meclis topland: Veziriazam, eyhlislm, Anadolu ve Rumeli kadaskerleri, stanbul kads, emirler reisleri, birliklerin Paalar, Bb- li nazrlar, aralarnda mparatorluk mverrihinin de bulunduu ho-cagan, Veziriazam divan ktibi mzakerelere katldlar (25 ubat 1732 - 28 aban 1144). Reisefendi smail, Badad valisinin raporunu, ran Bavezirinin mektubunun tercmesini ve bar anlamasn okudu. Peinden hemen sz alan Sultan, bar anlamas yaplrken ehir zaptedilmi durumda olduu iin, Tebriz'in geri verilmesini tasvib etmedi. Hazr bulunanlar sustuu srada, eyhlislm, defter emni Mehmed Efendi'ye: Btn olup bitenlerden haberin var, konu. dedi. Fakat, Mehmed Efendi dndklerini sylemek cesareti gsteremeyince, Firdevs Seyid Ebubekir Efendi yerinden kalkt ve Sultan'n oturduu geni koltuun yanna kadar ilerleyerek, Anmed Paa'y bar anlamasnn artlarn kabul etmek zorunda brakan sebebleri kendi gr asndan aklad. Sultan'n gizli dncesini kavram olan eyhlislm, onun dikkatini bar anlamasnn inat savunucusundan baka yere ekmek istiyordu; ona yle hitabetti: Eh! Ebubekir Efendi, ileri yama ramen sen benden daha krsn; bo nutuklar sylemekle vaktini kaybediyorsun ve Sultan'n irdesini kavramann farknda deilsin. Veziriazam, bilhassa

154
Sayfa

Suphi, f. 39. Anlamada sekiz madde bulunuyor, birincisi snrlar, ikincisi hac, ncs ticaret, drdncs istanbul ve sfahan'daki konsolosluklar, beincisi snr kaleleri kumandanlarnn iyi niyeti, altncs eli teatisi serbestisi, yedincisi taraflarn arazisine tecavz yasa, sekizincisi asker kumandanlarla anlamaya riyetle alakal. Hanway hatal olarak anlamann 10 Ocak yerine 16 Ocak'da imzalandn bil diriyor.
319

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

tfeki birlikleri Paalarn kanaatlerini bildirmee davet etti; onlar da anlamann tasdiki hususunda Firdevs Efendi'nin grne uygun den fikirlerini bildirdiler. Sultan, yeniden konutu ve bu mesele zerinde bilgi vermekle grevlendirilen Kapucubann (bambeyinci) dnne kadar her trl kararn ertelenmesi gerektiini syledi. Evvelce Firdevs Efe ndi'ye susmasn telkin etmi olan eyhlislm, bunun zerine, Firdevs Efendi'nin gr istikametinde, fakat byk bir diplomatik ustalkla konutu: evketl Pdih, irdenin nnde balarmz eiktir; lke ve kaleler senin mlkiyetindedir ve kanun mparatorluk topraklarnn bir zerresinin bile dmana verilmesini yasaklar; fakat Allann hizmetkrlarnn ve. teb'alan nn, hkimiyetine boyun een blgelerin dinlenmelerini salamak iin baz yerlerin mlkiyetinden vazgeilebilir, fakat bu bir ltf -tan, ahane sahavetten, bunun hediyesinden baka trl anlalamaz, tefsir edilemez. Bu szleri syledikten sonra dnp ulemya hitabederek sordu: yle deil mi, Efendiler? Ulem topluluu, kendisini dorulad. Bununla beraber, Sultan, bu mhim meselenin Vezirizam'n saraynda tekrar grlmesine karar verdi. Grne baklrsa, Vezirizam'n bu toplant srasnda Sultan' Tebriz'i feda ve anlamann tasdiki yoluna gitmesi hususunda tfeki Paasnn fikrine bavurmas, ondrt gn sonra makamn kaybet mesinin sebeplerinden biri oldu (12 Mart 1732 - 15 Ramazan 1144). 320 Veziriazam Topal Osman Paa'nn, Kaptan-I Derya Paa'nn, eyhlislm Ve Dier Pek ok Memurun Azi mparatorluk mhr (Mhr-i Hmyn), Tebriz seraskeri, Sultan'n nl hekiminin olu Hekimolu Ali Paa'ya gnderildi. Sylendiine gre, Sultan hekimi Nuh Efendi Venedik asllyd 321. eyhlislm ve Veziriazam, her ikisi de ran'a yaplan bar anlamasnn kurban oldular. Bunlarn makamlarndan dmeleri halkn hpnutsuzluunu o an iin yattrd. Ramazan aynda, Hz. Peygamberin Hrka-i erifinin sarayda halkn ziyaretine ald bir srada, beklenmedik bir hdise olarak Vezirizam'n azliyle karlalmt. Veziriazam, eyhlislm, vezirler ve ulem, eyhler ve hocagn, Sofa kknde Sultan'a tazimlerini sunmak ve Mukaddes Emanetler Dairesinde Kutsal hrkaya yz srmek zere sarayda
320 321

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/390-393 Venedik elisinin, Viyana arivlerindeki 23 Mays 173a tarihli raporuna baknz.

Sayfa

155

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

156

toplanmlard. Btn saray zabitleri salondan ayrlp Veziriazam, eyhlislm ve vezirlerle yalnz kalnca onlara ekilmelerini iaret etti; bylece hazr bulunanlar Erivan (Revan) kk nnde saf oluturmak zere ktlar. Terifat kaidelerine gre Vezirizam'n koluna girip onu kabul salonunun kma kadar gtrmesi gereken silahdr, yann ilerlemii iin i ileri srerek zr diledi; silahdr i dairelere doru uzaklat; Veziriazam dier vezirlerin yamna yalnz gitti. Fakat, silahdr karlarna gelmekte gecikmedi ve Sultan'n Snnet Odasna gideceini, orada kalamayacaklarn bildirerek kendilerini Erivan kknn iine davet etti, hemen davete uydular. O srada Sultan eyhlislmla Snnet Odasma girince, silahdr yine VezrizanV-n yanma gelip kendisinden Mhr-i Hmynu istedi; skdar'a gemek zere silahl bir kalyona bineceini syledi. Ayn zaman da, defterdara, kaymakam sfatiyle, yeni Veziriazam gelinceye kadar her zamanki ileri yrtmekle grevlendirildiini bildirdi. Osmanl tarihi, iddetli bir mizacn ve sertliin adam ihtiyar Topal Osman Paa'nn Vezirizaml zamannda ikinci derecede ehemmiyetli olaylarla karlaldn anlatr. Bir hesap dzeltilmesi 3ebebiyle Msr valisi silahdr Mahmud Paa ve selefi Kprl Abdullah Paa arasndaki anlamazla bir son vermek iin, Topal Osman Paa, Msr'a eski Reisefendi Sleyman' gnderdi ve onu paralarn kontrolyle de grevl endirdi. Yourtuolu diye anlan ve brahim Paa'mn yakn ve damad Khyabey Mehmed*-in mahremi ve bu mnasebetleri yznden imparatorluk paralarnn mfettiliine getirilen bir dier Sleyman, Nevehirli brahim Paa makamndan olunca hapise atlm ve bin kese demee mahkm edilmiti. Ayn adam Lemnos adasndan getirtildi ve her yl Mekke'ye gnderilen Surre alaynn nakli gibi erefli bir iin bana geirildi. Ali Paa'nm halefi olan Kapdan- derya ahin Mehmed Paa, evvelce Yenieraas olarak sevap hanesine kaydedilen mhim hizmetlerine ramen, donanmaya kumanda edebilecek kaabiliyette grlmedi ve Kane valiliine atand. Elhac Sofu Hseyin stanbul liman reislii grevinden alnarak donanmann basma getirildi; bu atama nce geici 322 mhiyetteydi, fakat ksa zamanda kesinleti. Kapdan- deryann makamna geldiinin ertesi gn, uzun zamandr rvetilii ve yabanclara casusluk ettii bilinen tersane tercman Constantin Ventura idam edildi ve grevi Eflak voyvodasnn memuru Giorgaki'ye verildi.
322

Suphi, f. 34. BilvekleL

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

323

Suphi, f. 34.

Sayfa

157

Sultan'n alt ay nce stanbul kadlna atanan lim inami Pirzde, kendi istei zerine grevinden affedildi; karlk olarak kendisine Anadolu kadaskerliiyle birlikte Sultan tarafndan arpalk olarak drt kaza dairesinin geliri tahsis edildi. Emirler reisliine siler tarafndan atanan Ammadzde, geldii ve mehul kiilerinden biri olduu karanlk evreye geri gnderildi. eyhlislm Pamakczde Abdullah Efendi kibirli ve kabalndan ayr olarak Vezirizam'n dostluundan ar gurura kaplarak Sultan hakknda srarl ve yakksz konumalar yapmya baladndan azledildi ve yerine Damadzde Ebulhay'r Efendi atand (24 ubat 1732 - 27 aban 1144). Her zamanki alkanl ile mparatorluk hazinesinin kasalarn gzden geiren Hazinedrba, bunlardan birinde zerinde iki ayak izi bulunan bir ta grd. Grne bavurulan ulem, bunlarn, Hz. Peygamber'in ayak izleri olduu kanaatine vard ve bu ta Hz. Feygamber'den kalan Mukaddes Emanetlerin biri olarak ait olduu daireye kaldrld. Neticede Kabe'nin kara topra ile bu ta semav eylere, gne ve aya stn deerde saylarak, Sultan'n emriyle, hurilerin alnndaki parltya benzeyen parlaklklar yanstt yere, Eyb Camii'nin gneydousunda byk pencerenin yanma konuldu (13 Ocak 1732 - 15 Receb 1144). Hali vadisi baheleri, bunlar ssleyen yzyirmi kkn siler tarafndan gnde tahrib edildikten sonra ayr ayr yzelli sahibine teslim edilecek yerde kamulatrld; vakf arazi olarak bostanc birliine verildi (19 Ocak 1732 - 21 Receb 1144). Kadnlarn balarna kaln trbanlar balamalarn, vcutlarnn izgilerini meydana karan ipekli giyecekler kullanmalarn yasaklayan kanunlar yenilendi. Bu kanunlara gre, kadnlar yzlerini belli eden ince ve effaf peeler de rtemeyeceklerdi. Bu emirlere uymayan birok kadn, imanl mslmanlarn iyi niyetlerini bozmakla sulanarak bodurulmak suretiyle idam edildiler; bunlarn sulan vcutlarnn hatlarn aa vuracak veya hayal yoluyla tahmin ettirecek kadar ii gsteren, effaf kumalar kullanmalaryd. Bu kadnlar arasnda eytan Eminesi adiyle anlan biri, mparatorluk mverrihinin sylediine gre, deniz dalgalarn taklid eden desenle dokunmu mavi bir kumadan yeldirmeye brnmt 323. Bu cmle paras Osmanl tarihilerinin slbu hakknda bir fikir verirse de, Sultan'm tahta kmasn tebrik iin stanbul'a gelen olaanst Rus elisi prens erbatoff le Avusturya, elisinin huzura kabul edililerinin tasviri, elilerin elleri hediyelerle dolu da olsa, hristiyanlara kar duyduklar kin ve

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

hodbinlik inde Osmanllarn hristiyanlara nasl bir gzle baktklarn ortaya koymaktadr: Bahis konusu lnetli (eli) Sultan'n huzuruna gtrld, aln tazim mnsnda taht salonunun kaps tarafndaki topraa dedikten sonra gven mektubunu ve getirdii hediyeleri sundu, kendisine dete uyularak boyuna uygun dmeyen bir tren elbisesi giydirildi. Sonra, saadetten sarho olmu bir halde, Sultanlar Sultan'nn sarayndan ayrld ve onun iren varlnn ortadan ekilmesiyle, bir saray zmrd misli parldayan alan, onun pisliinin damgasndan nihayet kurtuldu. Sultan'n ltfettii huzura kabulde, Avusturya elisi M, de Talman talyanca olarak kendisini tamtt ve Sultan, az kelime kul lanarak kendisine dorudan karlk verdi. Sultan'n bu tutumu, sadece bir yenilik olarak deil, bir sekinlik iareti sayld: Zira, uzun zamandan beri Sultanlar, hristiyan elilere kar tam bir sessizlik iinde kalmay alkanlk haline getirmilerdi (19 ubat 1732-22 aban 1144). M. de Talman'n orta elilikten elilie ykselmesi, Reisefen-di'nin ikinci defterdarla atanmasndan sonra eli Mustafa Aa'-run altmiki kiilik 324 bir miyyet ve yirmibe atla Viyana'ya giderek I. Mahmud'un tahta kn bildirmesi kararndan sonra gereklemiti. Mustafa Aa, Avusturya mparatoru VI. Charles'a, dier hediyeler arasnda, son yl ierisinde stanbul'da baslan eserleri sundu ve kendisine karlk olarak Meninski'nin lgati verildi. Eliler aracl ile gerekletirilen bu kitap alverii, Osmanl diplomasi tarihinin 325 kaydettii ilk ve yazk ki, sonuncudur. Mustafa Aa, Avusturya imparatorluk saraynda kendisine gsterilen alka ve dikkatle nebilirdi; oysa Polonya elisi kont Stadnicky'nin aksine, tpk Mustafa Aa'nn greviyle Polonya'ya giden Osmanl elisi, dnnde, oradaki souk karlantan ikyeti olmutu. Trk elisinden baka, Viyana'ya ayn zamanda, Beylerbeyi Hseyin tarafndan Sicilyal 326 korsanlarn yamaclklarndan ikyeti olmak zere Yusuf Hoca da murahhas olarak gnderilmiti. Evvelce Bosnasaray'a varndan sz ettiimiz Bonneval, stanbul'a ancak, kendisinin olduu gibi genellikle Franszlarn sevgilerini kazanm

158
Sayfa

Bu elilie bal bulunan balca grevliler unlard: Mhrdar, mhr muhafz; hazinedar; kilerci, bir eit khya; ttnc, iilecek ttnn memuru; amdanc, aydnlatma mfettii; imam; tfekiler, satirler, uaklar, hizmetkarlar, vb. 325 Ayrca kendisine rengrenk kadifeler, ki byk gm amdan, saat ve daha baka hediyeler verildii gibi, gnlk masraflar iin 152 florin tahsis edildi. 326 25 Haziran 1732'den itibaren 1733 Nisanna kadar kendilerine Viyana' -da saray tercman Henri de Penkler refakat etti.
324

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

327 328

Venedik elisi Emmo'nun raporu. Rakoczy'nin seyisi Hosvar ile ktibi Bon.

Sayfa

159

olan Topal Osman Paa'nn 327 Vezirizaml-nn sonuna doru geldi; Veziriazam, ona, o sradaki para rayicine gre, gnlk iae ve bakm iin gnde yz ake veya onbir kuru tahsis ettirdi (24 ubat 1732). Rakoczy'e verilen gnlk geim masrafn bir sre nce azaltan Bb - li, bunu yeniden gnde yetmidrt kurua kard. Bonneval ile Rakoczy arasnda kan bir anlamazlk, bu iki ahsiyet Bb- li'yi kendisinin aleyhine kkrttndan, Avusturya elisinin ilerini kolaylatrd. Rakoczy, kendisinin Transilvanya prensi unvann almasna kar kt iin, Bonneval ile mterek hibir taraflarnn olmasn istemiyordu. Avusturya elisi, bu iki ahsiyetin yalanlan 328 arasnda casuslar elde ettiinden btn teebbslerini rendi ve plnlar hakknda bilgi edindi ve bu sayede tedbirlerini alabildi. Bb- li, Cezayir valisi yeni daynn atanmasn, selefiyle Almanya mparatoru arasnda hazrlanan deniz ticaretiyle alkal anlamay imzalamas artiyle tasdik etti. Avusturya elisi Talman, Bonneval'in plnn ortaya karmak ve engellemek hususunda bin duka harcamaktan geri kalmad. Bu pln, iki Osmanl ordusunun sefere karlmasn ngryordu. Bu ordulardan biri, grnte Belgrad' hedef almaktayd; ikinci ordunun hedefi ise gerekte Bosna'nn Almanya'ya ait blm ve tirya idi. Viyana'ya eli olarak gnderilmi olan ah-bender Trk mer Aa'nn bu ehirde devaml kalmas yedi yl boyunca engellendii ve Bb - li'den bu zaman zarfnda geri ekilmesini istedii halde savsaklanan Avusturya hkmeti, devletinin bu eliyi nihayet geri armasiyle bir casusun varlndan kurtulmu oldu. Ermeniler ve Rumlar tarafndan katoliklere yaplan basklar, bir patrikin atanmas hususunda kendi aralarnda anlamazla dmelerinden beri son bulmutu. Veziriazam anlamazlk halinde bulunan iki tarafn meselesini ortadan kaldrmak maksadiyle onlar divana davet etti; fakat baaramad iin divan bir gn sonrann sabahna erteledi; yortunun rastlad cumartesi gn yeni patrik atand ve evvelki patrikle birlikte btn bapapaslar ve ta raftarlar kalyonlara kreki olarak gnderildi (27 Nisan 1731). Mteakib yl, yeni patrik Bursa'ya srld ve btn Rumlarn nefret konusu olan Jeremias kendilerine ruhan ef olarak kabul ettirildi (25 Ekim 1732). Veziriazam Topal Osman Paa'nn Franszlara gsterdii yaknlk, evvelce korsanlar tarafndan esir edildiinde fidyesinin onlar tarafndan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

verilip kurtuluunu salamalarndan geliyordu. Fakat, onun yerini alan, Ruslarn olduu kadar Franszlarn da dman olan Hekimolu Ali Paa, makamna oturur oturmaz, Fransz elisine nc Kapdan- derya Riyalesini zaptetmek cr'-etini gsteren Maltallardan ikyeti oldu (Kasm 1732). Eli Vil-leneuve, kendisine, Afrika'nn kuzeyindeki beylikler Bb - li'nin szn ne kadar yerine getiriyorlarsa, Fransa kralnn da Malta valyelerine o kadar sz geirebildii cevabn verdi. 329 Hristiyan Devlet Elilerinin Huzura Kabul ngiliz elisi lord Kinnoul, bir ngiliz gemisinde oturup iki ien kaptann sarholuun tesiriyle stanbul limannda geminin topunu atelettirmesi zerine kan olay kapatmak iin yalvar-yakar olarak mevkiiyle badamayacak kadar hakir durumlara dt. Osmanl hkmeti bu kaptann cezasnn idam olduunda direniyordu. Be gn sonra, Allahdan, Veziriazam dtnden, eli, bu olay geitirmeyi baard. Venedik elisi Emmo'ye gelince, Xero-mero, Trombuchi ve Cazouli eteleri reislerinin blgeye verdikleri zarar bir trl hazmedemeyen, ortadan kaldrlmalar 330 iin Karl li valisine ferman stne ferman gnderen Vezirizam'n gazab karsnda azn ap da tek kelime syleyemedi. Rusya, Sultan'n tahta kn tebrik iin stanbul'a olaanst eli olarak prens erbatoff'u gndermiti. Prens, stanbul'a eski eli Nep-luieff ve yeni eli Wisniakoff la birlikte girdi. Bb- li, Rusya'nn bu nzik davranna, Yirmisekiz Meh -med elebi'nin olu Mehmed Said Efendi'yi gndermekle karlk verdi ve bu eli, oradan, I. Frederic'in temenni ve tebriklerine Sultan'n teekkrlerini bildirmek ve XII. Charles'n Bb- li'ye se-nedli borcu olan, son elinin tahsili iin bo yere gayret sarfettii parann tamamm almak zere sve'e geti. 331 Kabarta

160
Sayfa

Kabarta erkeslerinin snrlarnn belirlenmesi konusunda Bb - li ile

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/393-398 Receb 1144 (Ocak 1732). Venedik Cumhuriyetine ait evrak arasnda bu hususta bir not bulunmaktadr, Viyana Arivleri. 331 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/398 -399
329 330

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Rusya arasnda nemli bir anlamazlk kt. Tepeleri Hazer deniziyle Karadeniz arasnda Avrupa ile Asya'nn ayrmn tabi bir duvar kesinliiyle oluturan Kafkasn kuzeyinde, iki byk nehir kaynaklarn alrlar: Bunlar Kuban ve Terek nehirleridir; nce gneyden kuzeye akarlar ve bunlardan biri Azak denizine dklr; dieri ise douya ynelir ve Hazer denizinin mansa-bn oluturur. Kuzeyde, bu iki nehir arasnda, kaynan Kuban'm sa kysnn yaknndan alarak, bunlarla hemen kar karya Malka akar ve batdan douya ynelerek, batya doru bir kavis izdii noktada Terek'e karr. Kafkasn kuzeyinde, Kuban ve Terek'in kaynaklan arasnda Baksan'in kaynaklar bulunmaktadr ve Baksan, kuzey douya ynelerek, Terek'le birletii noktadan az bir mesafede Malka'ya karr. Malka, Baksan ve Terek'n snrlandrd bu arazide, bir airetinin ad Kabartay olan erkesle r oturmaktadr. erkesler ve Kabartaylar ayn dili konuurlar ve tek, ayn halktrlar. ki kardeli millet tarafndan alnan Kabartay ad, tarihin erkeklerinin kahramanl, kadnlarnn gzelliiyle dikkati eken bu topluma verdii birok addan biridir. Bugn er-keslerin igal ettii topran sakinleri olarak Kerketlerden ilk bahseden Strabon'dur. Karadeniz kylarnda yaayan ve Proco-pe'un, Bizansl Pline ve Etienne'in bahsettikleri Zyelerin erkes-lerle ayn topluluk olduklar Cenoval seyyah Giorgio nteriano'-nun 332 ahdetiyle dorulanmtr; Constantin Prophrogene-te'in bahsettii Kabaxia bugnk Kabartay'dan 333 baka bir ey deildir. Osset'lere inanmak gerekirse, erkesler, Krm asll olan prensler gelmeden nce Keseks veya Kasaks adn tayorlard ve bunlarn Ruslarla birlemelerinden Kazak 334 milletinin ortaya kt anlalmaktadr. Kendileri, evvelce mterek arazileri ve mterek reisleri olan Nogaylann 335 birinci efinin ad olan Aide-gus adn alrlar; fakat, onlar, Trke ile hibir yaknl bulunmayan tamamiyle ayr dilleri balonundan, Nogaylarla kartrmamakta dikkatli olmak gerekir. Kabartaylann erke aireti Hicretin yedinci asrnda Krm'dan ayrld ve Kuban nehrinin iki kolunun oluturduu adaya yerleti, daha sonra yukarda anlatlan nehirler tarafndan snrlandrlan araziyi stil etti ve orada, aralarndan bir blm Malka, Baksan, ve Terek'in sol kys zerinde, dier bir blm ayn nehrin sa
Ramusiu, II, s. 196. Ferrusac'a baknz. Bu letin niversel. ubat 1828. Histoire. s. 2R7 334 Klaproth, Kafkas ve Grcistan'da Seyahat, I, s. 147. 335 Tarihi Cenab'nin Mnih Akademisi memoire'larnda yer alan Knn Tatarlar, Nogaylar ve Oguzbeyler prenslerinin nesilleri zerine yazlm fasla baknz
332 333

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

kysnda yurd tuttular. Bir blm Kabartaylann kk, dier blm byk adn aldlar. Mild onbirinci asrdan itibaren, prens Tmutorokan Kasug ve Ke-seks'leri hkimiyeti altna almt. Beyz yl sonra, erkesler ve Kabartaylar Rusya arlarma eliler ve itaat 336 iareti olarak rehineler gndermilerdi. Osmanl hkmetiyle Rusya arasnda yaplan son anlamalarda, Bb- li, erkeslerin de Nogaylar gibi Krm hanlarndan 337 bamsz olduklarn kabul etmiti; Kaplan ve Saadet - Giray'n utandrc bir ekilde gen kz ve olan vergisi vermee zorlamak iin Kabartaylara kar (1720) giritikleri aknlar srasnda Rusya, onlarn imdadna geleceini aklayan kesin bir tavr taknmt; fakat bu vardmz devirden iki yl n ce, Krm han Mengli-Giray'n kardeleri Baht-Giray Sultan ve Murad-Giray Sultan, kalabalk bit ordunun banda yine Kabarta arazisine girmilerdi. Maluplar gen kz vergisi vermee zorlayan bar anlamasnn imzalanmasndan sonra erkesler bakaldrd-lar ve Tatarlar Baksan nehri kylarnda igal altmda tuttuklar kalelerden kovdular. Bunun zerine Rusya, Kabarta zerinde ksm hkimiyet 338 ve bir mddet sonra da tam hkimiyet talebinde bulundu; Bb- li'ye verdii bir muhtrada erkesler, Ukrayna asll Kazaklar olarak gsteriliyor ve bylece Rusya'nn 339 tab'as olduklar ileri srlyordu. Dokuz yl nce ar, Nlli Meh-med Aa tarafndan getirilen bir mektupta Sultan'n erkesler ve Nogaylar zerindeki 340 haklarn tanm olduundan, muhtrada ileri srlen iddialar Bb- li ve bilhassa aka Rus dman bilinen Hekimolu Ali Paa tarafndan en ufak bir anlay bulamad. 341 Veziriazamn stanbul'a Var Vezirizamla atanmasndan iki ay sonra, Hekimolu Ali Paa Erivan'dan skdar'a geldi; beraberinde Erivan'dan birlikte yola kt mabeyinci vard; Sultan, Vezretiuzm makamna atan* dn bu ulakla bildirmi ve Hekimolu tarafndan ok iyi karlanmt. Muhteem bir alayla skdar'a geliinde, dete uyularak, eyhlislm, emirlerin efleri,

162
Sayfa

Klaporth, Seyahatler, Fas. XVIII. Alinuklar Krm halklarna ve onlara baml Nogay ve erkeslere dmanlk gsteriyorlarsa da. Edirne Bar 1713, Scnoell'de, XIV, s. 27. 338 Eli Vlsniakofrun Hatrat, Beyolu 0 Austos 1731 339 Rusya arivlerinde bu konu zerinde dikkate deer vesikalar bulunmaktadr 340 ar'm mektubu Nili Mehmed.Aga tarafndan 25 ubat 1723'de stanbul'a getirildi. 341 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/399 -401
336 337

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Suphi, f. 43, kendisine gnderilen listelerde satlan mallar sralyor, bunlar 29.529 kese 340 kuru Veya 14.764,840 kuru tutuyor (bir kese 500 kuru tutuyor).
342

Sayfa

163

Kaymakam, vezirler, birliklerin Paalar, mabeyinciler ve hocagn, gedikl zimler ve divan avular tarafndan karland (10 Mays 1732 - 15 Zil'kaade 1144); iki ir, Vehb ve Nahifi, iki mparatorluk tarihisi elebizde sim ve Sami kendisine iirler okudular. Veziriazam, geliinden ancak onyedi gn sonra makamna oturdu. Btn devlet ileri gelenlerinin topland divanda Vezirizam'a iki eref hil'atl giydirildi: nce Kzlaraas tarafndan bir kapana, peinden Hazinedaraa tarafndan, mparatorluk tarihisinin deyiini kullanalm, nur stne nur misli bir samur hil'at giydirilerek makamna oturtuldu. Vezirler ve nazrlar el ptler; bu arada Avusturya elisi, uzun zamandr peinde kotuu huzura kabul msaadesini elde etti. Veziriazam, dete uyarak, khyay ve btn Bb- li subaylarn deitirdi. Hazine mevcudunu ondrtbuuk milyon kuru artm olarak buldu. Bu muazzam para, isyan srasnda ldrlm olan Veziriazam Damad brahim Paa'nn mirasndan ve mlklerinin satlmasndan geliyordu; khyasnn, oul ve damadlannm 342 mirasndan ve mlklerinin satndan elde edilen para da bu yekna dahildi. Ulemdan birou srgne gnderildi. len Kapdan- deryann ktibi Salim ve yakn dostu, defterdar, Kandiye'den geri getirtildi. Macar Hasan, stanbul'dan uzaklatrld. Kandiye'den gelenlerden biri Bosna defterdarlna atand, dieri Selanik valisi ktiplii grevini ald. Defterdar Firdevs Ebubekir Efendi vefat etmiti, makam Laali Mustafa Efendi'ye verildi. Laali Efendi evvelce para mfettii olarak Kahire'ye gnderilmiti. Firo>vs Efendi zamannn en nl yaz ustalarndan biri oldu; yabanc lkelere gnderilen III. Ahmed dnemi elilerine verilen gven mektuplar onun elinden kt. Uzun zaman ran snrlarnda kalm olan Veziriazam, mparatorluun bu blmndeki kumandanlardan ehliyetli olanlarla olmayanlar yakndan biliyordu; bunu da ehliyetlileri mkfatlandrmak, ehliyetsizleri cezalandrmak suretiyle isbatlad. Cesur Beylerbeyi Timur Mehmed Paa'nn byk liyakatine makam dar geldiinden, kendisine hakk olan vezirlik makam iareti kakm krk giydirildi. rif Ahmed Pda, aksine, vatan hini iln edildi ve byle muamele grd. ranllarla cniyane bir yazmaya girimi, onlar Erivan'a ekmi ve kendisine emnet edilen ordunun yarsn bile bile kurban etmiti. Onu Erivan'dan Teke'ye gndermilerdi. Bu ey lette Yrklerin ve Trkmenlerin eflii grevini yapacakt. Nihayet, Hamid ve

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Aydn valileri onun zerine varmak ve ban vurmak emrini aldlar. 343 Paralar Vezirizam'n ilk meguliyetlerinden biri, vezin bozukluu uzun zamandan beri ticarete zarar veren paray dzeltmek oldu. Vezni yerinde yeni kuru ve paralar tedavle koydu. Bylece yeni bir para dzeni getirdi. Vezirizam'n btn Bb- li nazrlar ve Sultan'n maiyyetiyle birlikte hazr bulunduu trenlerden ilki payitahtn iki semtine su verecek olan bendin al oldu. 344 Baheky Su Kemeri Bu yeni bend Balaban ve Belgrad vadilerinden gelen ve iki ayr azdan havuza dolan sular tayordu. ki azdan birine Sultan Mahmud, dierine Valide ad konmutu. Bendin genilii krk, uzunluu ise elli aun tutuyordu. Bu iki azn sularn Baheky'-den balayarak yksekten gtren hava bendin Boazii'ne bakan ve Boazii'nden bakldnda grnen yirmibir gz 345, yan tarafnda da mermer bir mescitle bir kk vard. Mescidin zarif ekli, oradan geenleri namaza davet ediyordu. Meyilli yerlerde suyun ak gcn arttrmak iin hendes ekilde grnen 346 mekanizmalar konmutu. Beyolu yolunda bunlardan ziyadesiyle yararlanlmt. Maksadn hasl olmas iin ifte fil ayaklar konmutu. Romallar dneminden kalma bu sistemlerde su devaml olarak inip kyor ve bylece dengesini koruyordu; bu prensib Plin tarafndan bulunmutu. Su Beyolu'nda byk bir-depoda toplanyor 347 ve krk eme arasnda taksim ediliyordu. Bu yapnn erefi bir dzine kadar nazr ve byk ahsiyete aittir 348 , zira eski bir gelenei dile getiren szde: Su sadakas hepsinden 349
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/401-402 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/402 345 Trkede bend kemerlerine ve kpr geit yerlerine gz denmekte dir. 346 Andreossy, stanbul ve Bosfor, Paris 1820 adl eserinde Romallarn su bendleri hakknda esasl bilgiler vermektedir. Trkler de stanbul'da birtakm bendler ina etmilerdir. Ad geen yazar, yazk ki, bu bendlerin hydrstatik bakmndan faydalan zerinde fazla bilgi vermemektedir. 347 Taksim ad da sularn buradaki depodan emelere verilmesinden gelmektedir. eme ve hamamlara su verilmesinde kullanlan tazyik meydana getirici -su terazileri gnmzde de Beyolu'nun baz mahallelerinde harap halde grlmektedir. (.N.) 348 1 Veziriazam; 2 Kzlaragasi; 3 Defterdar zzet; 4 Vezir Nianc Ahmed; 5 Vezir smail, Yenieriagasi; 6 Anadolu kadas-keri Seyhzade - Mehmed; 7 Silahdar Yakub; 8 Basilahdar ve damad Yahya; e Valide kahyas-, 10 Veziriazam khyas; 11 Reisefendi smail; 12 Defterdar
343 344

Sayfa

164

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

stndr, nk menba btn varla 350 hayat verir. denilmektedir. Horasan 351 eyletinde doan Ndir-Kulikhan, drt y boyunca Ouzbeylerin esiri olduktan sonra kamay 352 baard ve kk bir reisin hizmetine girdi ve babasn ldrd kzla evlendi. Ekya eteleri elebalndan Horasan valisi oldu. Saygszl ve gevezelii yznden azledilince yeniden bir ekya etesinin bana geti; bu ete ile 353, onun mal olan Kelat' zaptetti. Peinden, ran'n meru ah Tahmasip lehinde savat. sava kazanp memleketini Afganllarn boyunduruundan kurtard ve Tahmasip'i babalarnn tahtna kard ve mkfat olarak h ona mparatorluun en gzel drt eyleti Horasan, Mazenderan, Sis-tan ve Azerbeycan'la Sultan unvan verdi. Ndir, kskanlklar tahrik edecei korkusuyla verilen unvan almad 354 ve ahn hizmetkr anlamna gelen Tahmas Kulikhan adn benimsemekle yetindi. Fakat adn ve resmini tayan paralar bastrmak iin prens mevkiine karlm olmasndan yararland: Bu suretle, gznn hkmdarlkta olduunu haber vermi oluyordu. Yukarda anlattmz gibi, Tahmasip'in tahta kmasndan hemen nce Osmanllar yenerek Hemedan, Kermehhan, Ard elan ve Tebriz'i almt. Fakat, onun bu fetihleri srasnda Afganllar Horasan'a hkim olmular ve Ndir bu eyleti ahn veya daha ziyade kendisinin hkimiyeti altna almak zorunda olduunu grmt. Zira, kendisinin gizli dncesi oktan bu yoldayd. 355 ranla Sava Ndir Afganllarn tehlikeli isyann bastrmakla megul bulunduu
Mehmed; mverrih Suphi'de bu emelerin bulunduu mahalle adlarna ve stanbul ye Boazii (Constantinople et Bosphore) adl esere, II, s. 251 ve 252'ye baknz. 349 Efdaliss-sadakat saki el ma'. Suphi, f. 46. 350 Min el mal kll eyin hayi. Suphi, ayrca f. 45, bu konuda baka' Arapa vecizeler de naklediyor. Vehbi'nin bend iin yazd altmse-kiz msrahk kitabe bendin zerine hakkedildigi gibi divannda da yer almtr. 351 Sir VVilliam Jones, Mirza Mehdi'ye dayanarak doumunu 11 Ekim Cumartesi 1688 olarak tesbit ediyor. Hanway, bir ran tarihisinden beklenmeyecek bir aklkla doumu 1687'de gsteriyor. Malcolm. 352 Annesi ayn donemde esir edildi ve Totaristan'da ld. Hanvray, H, s. 257 353 Hammer'in bu benzetii, sebebler asndan fazlasiyle kabataslak ve bu bakmdan da temelsiz, grne dayal bir hkm olarak yazarn aratrc nyle fazlasiyle elikili. ldrlenlerin sadece amca olmalar byle bir benzetmeye yetmeyeceini, bunun bir devlet kurucusunu bir ekiya ile ayn seviyede grmek anlamna geleceini dnmesi gerekirdi. (.N.) 354 Malcolm, ran Tarihi'nde, III, s. 72, (Mahmud) btn bu payeleri kabul etti, demektedir; bu adla Nadir'den bahsetmektedir. 355 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/402 -404

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

srada, Osmanllar, son zamanlarda ellerinden kan e hirleri yeniden zaptetmilerdi ve h Tahmasip Korican'da ma-lub olmutu. Tebriz'de bu ehrin valisi olarak bir cami, bir medrese yaptrm ve bunlarn devam hususunda zengin vakfiyeler tesis etmi olan Hekimolu Ali Paa, ran'la bar anlamas yaplnca Tebriz'in ran hkimiyetine getiini zntyle grd. Fakat savan yeniden balamasn Ali Paa deil, Tahmas Kulikhan tahrik etti. Tahmas Kulikhan nce Horasan'da malubiyete uratld. Fakat peinden Herat' zaptetti ve dier ran ehirlerine dokuzbin Afganl aileyi yerletirdi 356. Tahmas Kulikhan, ran elisi Sfikulikhan'm Bb- li ile bar anlamas grmelerini neticelendirdiini ve Rgb Efendi'nin Sultan tarafndan tasdik edilen anlamay Tebriz'e gtrdn renince, alenen aha kar kmak ve bu durumu tasvib etmediini bildiren beyannameleri devletin btn valilerine bildirmek iin frsat karmad. sfahan'a dnnde daha yenilerde hizmetkr olduunu syledii Tahmasip'i tahtndan indirdi ve yerine tahttan indirdii ahn krk gnlk 357 ocuunu bir hkmdar glgesi halinde onun yerine oturttu (26 Austos 1732 - 15 Rebil'evvel 1145). nc Ah-med'in Nadir Kulikhan'a eli olarak gnderdii ve Nadir Kulifc-han'n kendisinin biri Azerbeycan'da fethedilen ehirlerin geri verilmesi talebinde bulunmak, dieri Sultan'n tahta kn tebrik etmekle grevli olarak gnderdii iki elisinin, Rizakulikhan'la Velikulikhan'n stanbul'da tutuklanmalarna misilleme olarak Mehmed Aa'y tutuklamt; iki ran elisi Lemnos'da srgndeydi. nc Ahmed dneminde gnderilen ve misilleme olarak tutuklanan eli Mehmed Aa, Tahmas Kulikhan tarafndan hapisten karlarak, ksa bir mesajla I. Mahmud'a gnderildi: ran'dan alnan topraklarn geri verilmesi gerekmektedir, yoksa savaa hazrlanmaldr. Tahmas Kulikhan, ayn zamanda, harekete geti, Osmanl snrlarna yaklaarak, Badad' tehdid altnda tuttuu Glbaygan'da ordugh kurdu (17 Ekim 1732 -27 Rebul'hir 1145). Loristan'da Bahtiyr airetini cezalandrdktan sonra us -ter ve Dizful birliklerini alarak ordusunu takviye ett; Kum, Kaz -vin ve Kaan'da ordusunun iae ihtiyacn salad ve birdenbire Kermanahn nnde

166
Sayfa

Mervrud, Nibur, Sebzevar, Damaghan, Sirmah. Har-kerman, f. 51, Suphi. Meher Ndirah tarihlerinde bu koloniletirmeden hi bahis bulunmamaktadr 357 Mehdi-Han tercmesinde hemen btn tarihler yanl; bylece kitap III, fasl I'de 4 Rebul'hir 24 Eylle tekabl ettii halde 16 Austos olarak gsterilmitir. Fakat inanlmaz gibi grnen husus, bu terc menin III. kitabnda yazar btn tarihlerde bir yl geriden gelmek -tedir. Osmanl tarihi ve elilikler raporlar takvim bakmndan Han-way ve Ndirah tarihiyle tam bir uygunluk gstermektedirler Ne S. Jones, ne de onu takibeden yazarlar bu ar kronolojik hatlara iaret etmilerdir.
356

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

grnd. Badad valisi Ahmed Paa olmas muhtemel olaylar nceden sezmi, Derne, Mendele, Cin,1 Bendre ve Cesan geitlerini eylet svarileriyle Baban, Hazr, Sengine ve Karaba Krd beylerinin birlikleriyle tutturmutu 358. On gn sonra (26 Aralk), Tahmas Kulikhan Derne beyinin birlikteriyle birlemeyi gerekletirince, Ahmedbe, Sengabad zerine ynelerek Diala'y geti, fakat daha Badad'a saldrmay gze alamayarak, Derne'de durdu, ordusunu ikiye ayrd, bunlardan biri lgar yryle Kerkk, dieri ayn yryle Kerkk ve Sab 359 arasnda bulunan yoldan Erbil zerine varmak emrini ald. Efbil'in zabtmdan sonra Ndir (Tahmas Kulikhan) Covanan yoluyla Kerkk zerine yrd; sonra, arlklarnn byk blmn TuzHurmati'de 360 brakarak yediyz atlnn banda Kerkk' kuatt, fakat saat sren bir hcumda pskrtld, Tuz-Hurmati zerine ekildi (26 Aralk 1732 - 9 Receb 1145). Daha ertesi gn 361, Adana kprsnn yaknnda ve Badad'a onsekiz fersah mesafede bulunan kasaba civarnda Osmanl ordusuna saldrd, yenilgiye uratt ve kumanda eden beylerinden birini esir etti. gn sonra, onbinden fazla ran svarisi amara karsn da Dicle'yi geti ve Badad iin tehlike oluturdu. Serdr, svarilerin geilerine mni olmak maksadiyle onlara kar on para topla Diyarbekir ve Haleb Paalarn gnderdi. Bu srada Badad kalesi Koi, Baban ve Soukbulak Krdlerinden oluan takviye birlikleri aldndan, Trk birlikleri Nadir Kulikhan'n ncleriyle iddetli bir savaa tututular ve bu sava srasnda Koi sanca zaptedildi. Trkler Badad zerine ekilmee zorlandlar ve ranllar gelip Yenice kasabas yaknnda ordughlarn kurdular; ertesi gn Seyran civarna yerletiler (19 Ocak 1733 - 1 aban 1145). Burada Frat nehrini gemek stediler, fakat krk tfeki bl ve bir bu kadar gnll ile zerlerine yrd ve Dicle kylarnda sipere girdiler. Geceleyin yzelli ran tfekisi yzerek nehri getiler ve Trk siperlerinden uzak olmayan Curf kasabas yaknnda tuzak kurarak mevzilendiler; fakat ksa srede bu mevzilerden atldlar. Bunun zerine ranllar oralarda nehir gemek iin kullanlan dz

Suphi, f. 51. Burada gn hatas yapmaktadr: 16 Cemaziyl'evvel perembe deil pazardr ve 26 tarihi cumartesiye deil, arambaya rastlamaktadr. 359 Suni-bu ad Sarb olarak yazyor. 360 Mehdi-Han, III, c. 2, tarihine gre Khermaton. 361 Bu defa, Suphi ve S. Will. Jones, her ikisi de gn tarihi hatalarna dmektedirler: Suphi 22 Receb'in (8 Ocak gnnn) pazar olduu halde cumaya rastladn sylyor; S. W. Jones, i Receb'in (18 Aralk) 8 Ocak'a tekabl ettiini belirtiyor ki, eski takvim alkanl ile gn hesab yaptndan 30 gnlk bir yanlmaya yol acyor.
358

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

altl kayk, sal gibi aralar 362 toplamaya baladlar. Ndir Kulikhan, nehri gemee teebbs etmeden nce, Adana 363 kprsnde esir ald Diyarbekir alaybeyini bar teklifi ileticisi olarak Osmanl ordusuna gnderdi. Bu balang, stanbul'da uzun mzkerelere yol at ve sonunda eski Veziriazam Topal Osman Paa serdrla atand ve btn Anadolu valiliklerinin elindeki birliklerin kumandasn ele ald 364; emrinde toplanan ordunun mevcudu seksenbini buluyordu 365. Badadin Kurtarl Badad valisi ve seraskeri Ahmed Paa'nn Badad'a iki fersah mesafedeki Seyrantepe'de ordugh kurmu bulunan Ndir'in nehri gemesine mni olmak maksadiyle yaptrd siperlere ramen, Ndir, Avrupal bir mhendisin yapt kprden yararlanarak bu ii baard. Dekhale yaknndaki bir palmiye ormanndan bu i iin kesilen kereste, Badad'a yedi fersah mesafedeki bir yere indirildi ve onikibin kiilik bir asker birlii tarafndan kaleye ' iki fersah uzakta bulunan ervan'a tand. Nadir 366, OsmanlIar tarafndan giriilmi bir engelleme hareketiyle karlamadan ikibinbeyz askerin banda kpry geti; Osmanllar bir geri ekilme hareketine bile bavurdular. Ndir, muntazam olmayan bir arazide yedi kol zerinde ertesi gn de yryne devam etti; kendisinden sonra kpry geen bekledii takviye kuvvetleriyle birletii srada Kara Mustafa Paa kumandasndaki Osmanl ordusuyla karlat. Bu savata Trkler malub 367 oldular. Akam, ranllar gelip Dicle'nin sa kysnda
Bunlara Kozo, Tonbaz, Kelek denilmektedir.' Suphi, f. 52. Mehdi-Han bu bar teklifini inkr etmektedir, III, 2. 364 Hammer, Topal Osman Paa'nn Anadolu Beylerbeyliine getirildiini anlatmakta. (.N.) 365 Hanway, Mehdi'ye dayanarak, III, 3, ordu mevcudunu, II, s. 33, "yaklak yzbin gsteriyor. Suphi, f. 52. birliklerin saysn ve mevcudu veriyor, bu mevcut onbini pek amamaktadr. Bu konuda aadaki valilikleri sralyor: Anadolu, Adana, Hama, Himsa, Itil, Karaman, Amasya, Akehir, orum, Malatya, Aliye, Karahisar, Ankara, Kayser ri, Krehir, Beyehir, Amasya, Cezire, Diyarbekir, Mardin, Tercil, Rakka, skenderiye, skb, Yanya, Delonia, Volldjterin, Perzerin, Du-kagin, Alacahisar, Ohri, lbasan, Kstendil, Divrii, Cnik, Nide, Konya, Mar, Anteb, Haleb, Roha, Birecik, Harput, Ergani, Ereli, emigezek, Akehir, Aksaray, Kilis. Bu sancaklar ve birlikler ese rinin, f. 48 ve 50, dier yerinde de bahis konusu ediliyor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/404-407 366 Hammer'in Tahmas Kulikhan olarak bahsettii Nadir, Osmanl kaynaklarnda doru olarak Tahmasbkuli Han olarak gemektedir. Nadir, Avarlarn -Krklu oymamdandr. Yukarda da bahsedildii gibi, Safavi saltanatn canlandrmaya alan ikinci Tahmasb Horasan Trkmenlerinden yardm, grerek tekil ettii ordunun bana N&-dir'i getirmi ve bu tarihten alt yl sonra -Nadir-h adiyle tran tahtna kp Avarlar hanedann kuracak olan bu byk Trk kahraman stste muharebede Eref-ah' kamaya mecbur ederek vaziyete hakim olmu, bu suretle Afganllarn 7 senelik hakimiyetine son vermitir. (.N.) 367 Mehd-Han, II, fasl 2, Trklerin kaybn bebin olarak gsteriyor; fakat bu ve benzeri konularda ran
362 363

Sayfa

168

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

dman tahkimatnn karsnda ordugh kurdular. Eski Badad'n 368 hkimleri olan ranllar Samara'y, Helle'yi, Kerbel ve Necefi, Eref, Hassekiye ve Remhiye'yi ele geirmee koyuldular. Bunlarn ele geirilmelerinin tamamlanmasiyle Badad, karadan ve nehir tarafndan da kuatlm oldu. Nevruz denilen ranllarn yeni yl gn bayram Ndir tarafndan byk bir ihtiamla kutland (18 Mart 1733 -3 evval 1145) 369. Ordunun balca eflerine gm vazolar iinde altn paralar sunuldu ve ordunun dier subaylarna yedi-bin eref elbisesi datld. Bu srada Osman Paa, Musul'da serasker ve sipehsalar 370 sfatiyle tayin beratm almt, yni bylece snrsz bir iktidara sahip demekti. Ordusunu takviye edecek olan btn Krd birlikleriyle birletikten sonra, Temmuz ortasna doru Musul'dan ayrld (18 Temmuz 1733 - 5 Muharrem 1146). Sekiz gn sonra Sab kysnda ordugh kurdu. Krd ve Dergezin airetlerinin de katlm olduklar Osmanl ordusunun mevcudu yzbinden fazlayd 371; bu yzden de hareketleri son derece ar bir ekilde geliiyordu. Topal Osman Paa Kerkk'de ordusunu dinlendirdii srada, Tahbas Kulikhan'dan, evvelce Yavuz Sultan Sem'in ah smail1 le sava srasnda, Yavuz'un smail'den ran toprana girdii sraca ald ve bizim de daha nce grmek frsatn elde ettiimiz alayc uslbla yazlm bir nme ald. Bu nme, Bir Osmanl Paasnn kendisine doru ilerlediini rendiini sylyor ve yryn abuklatrmasn rica ediyordu, zira Badad eline gemi olduundan, Paay stanbul'a svmadan malub etmek ve yalnz ordusunu deil bizzat Topal Osman Paa'y beiindeki bir ocuk misli ele geirmek istiyordu eklinde zetlenebilirdi. Topal Osman Paa, Topal adnn yrynn arlm akladn ve Nadir'in Nemrud'un kibetine urayaca midinde olduu cevabm verdi. Kerkk'den yirmi fersah mesafede, Osman Paa, ordunun o zamana kadarkinden daha dzenli yrmesi iin, Ruvanzde'yi sol 372 tarafn rtmekle grevlendirdii tfekilerin kumandanlna atad; nc
tarihileri Osmanl imparatorluu tarihileri aksine gerei ifade etmemektedirler. 368 Hanway, Nadir'in Bagdad nnde grnmesini hatal olarak 10 ni -saiida gsteriyor 369 Her ilkbahar balangcnda, Mehdi-Han bu mevsimin airane bir tasvirini vermee alkanlk derecesinde nem tanmaktadr. Bu seferki ilkbahar tasvirini 1826'da ortadan kaldrlan Yenieriler hakknda, gelecein kejnetiyle sslyor: Ardibiik'in karlar nefesiyle erit-mesiyle Yenieriler mahvoldu. 370 Sipehsalar asl mnsnda svari Paas anlamna gelmektedir, Acem -cede serasker karldr; serdar bakumandan anlamndadr. Kk kuvvetler kumandanna serkerde veya babu, azatl birlikler ku mandanna sertemez denilmektedir. 371 Suphi bu rakam 200.000'e karyor. Hanway daha inanlr grnyor 372 arhac. Suphi, f. 55.

Sayfa

169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

birliklerinin kumandanln Adana valisi Pulad Ahmed Paa'ya verdi; ibrahim Paa'y sol kanad kumandanlna, Memi Paa'y ardc 373 kumandanlna getirdi. ncler ve ard-clar sadece altbin askerden oluuyordu ve top mevcudu altm paray amyordu; bu toplar kalibrelikten oniki kalibrelie kadar deiiklik gsteriyordu. Ndir, Badad nnde ve nehrin iki yakas zerinde, kpry gemilerin hcumundan korumak maksadiyle, byk bir kule yaptrd ve nehrin iki yakasnda subaylar iin gnete piirilmi kilden ok sayda kesek evler in ettirdi. Muhasara altndaki ehirde hkm srd farzedilen zahire skntsn im maksadiyle vali-serdar Ahmed Paa'ya bir araba dolusu sukavunu gnderdi; Ahmed Paa da ona, karlk olarak, kale muhafzlarnn yedii ince undan yaplm ekmekten.bir numune yollayarak, ehirde alktan sz edilemeyeceini isbatlamak istedi. Bu srada, Ragb Efendi ile Mehmed Aa, Ndir'den, ehrin teslimini istemeden nce, Osmanllara dnmeleri iin birka gn msaade etmesini istemek zere ehirden ktlar; fakat Topal Osman Paa'nn Kerkk'den hareket ettiini ve Samara'ya vardn renen Ndir, arkasnda Badad kuatmasn devam ettirmekle grevlendirdii onikibin kiilik bir kuvvet brakarak geri kalan yetmibin askerden oluan ordusuyla Osman Paa ile karlamak zere yrye geti. Trk Serdr, ordusunu srekli olarak bir hcumu pskrtmee hazr tutarak Dicle boyunda ilerledi, Badad'da n oniki fersah mesafedeki Dulceylik kasabasnda iki tarafn ar haclar elletiler 374 (19 Temmuz 1733 - 6 Safer 1146). Sabahtan, saat sekizde Osmanllar sava birliine ayrlan ran ordusunu grdler. O na kadar yaralarnn fazlal yznden kendisini sedyede tatan Topal Osman Paa, birliklerinin hareketlerini bizzat idare etmek iin, as bir davranla ata bindi. Sa kanadna Yenieri birinci feriki Abdullah ve sol kanadna Ruvanzde ve brahim Paalarn kumanda ettikleri ordusunun merkezinde yer ald. Sava dokuz saat devam etti ve ran ordusunun tam bir bozguna uramas iyle neticelendi 375. Ndir'in svarilerinden onbini kltan geirildi; ordusunun

Suphi bu konuda Fransz doktor Jean Niomeede ile mutabk. Mehdi-Han, Topal Osman Paa'nn Suphi tarafndan zikredilen, f. 56, gnl ve savan ahidi olan Fransz doktor Jean Nicomeede'in ra-, poru, bu hususu 6 Safer, yni 19 Temmuz 1733 olarak tesbitte birlei yorlar; Jones bir yl iki gnlk bir hata ile bu tarihi 17 Temmuz 1732 olarak veriyor. Hanway da genellikle doru takvim tarihleri verdii halde bu konuda 9 Safer tarihini vererek yanlyor. Trke yazlan raporlar da hata ile dolu. 375 Suphi, iranllarn kaybn 10.000, Mehd -Han 5.000 olarak gsteriyor. Topal Osman Paa'nn raporu ise Kur'andan ald dualarla balyor.
373 374

Sayfa

170

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

376

tamam kamak zorunda kald ve Badad muhasaradan kurtuldu

376

Uzunluuna ramen, bu sava ve Badad'm kurtuluu hakkndaki raporu burada vermek zorunda olduumuz kanaatindeyiz. nk bu rapor mahaller zerine canl bir aydnlk getirdii gibi, Trklere ait bir raporun tam kopyasdr ve bu rapor Franszcadan tercme edidi[ intiban vermektedir. Bundan da bu cildin kaynaklar arasnda bahsetmi bulunuyoruz. Topal Osman Paa'nn doktoru Jean Nicodem tarafndan Fransa elisi Ekselans Marki de Villeneuve'e 10 Austos 1733 tarihinde gnderilen mektubun kopyasdr : Efendim, ranllara kar Osmanl ordusunun serdar olan Topal Osman Paa'nn emirleri zerine zt linize ok niz sayglarm sunmakla bugn erefleniyorum. Bu seraskerin zt linize kar byk bir muhabbeti ve ok-hristiyan krala kar kuvvetli bir ball var ve gn gemez ki Fransa hkmetinin icrtn alklamasn, sizinle arasndaki dostluktan sz etmesin ve btn temennisi, mparatorluun iin de olup bitenlerden, iyi veya kt, Fransz milletinin yararlanmas yolundadr. Serasker ban a bu raporu Ekselansnza gndermek emrini verdi ve zt linizin bunun Trkeye tercme ettirilmi bir kopyasnn Sultann Silahorluu grevini yapan oluna verilmesi hususunda lutufta bulunmanz arzu etmektedir. Ayn raporun, dostlarndan birine verilmek zere kendisine gnderilmesini rica etmektedir. Zt liniz bu ricalar yerine getirdikleri takdirde serasker si*e kar minnettarlk duyacaktr. Bylece, size kar beslediini bildirmi olduum dostluk duygularna kar mukabelede bulunmu olacaksnz. 9 Haziran'da, hava son derece sakin olduu bir srada Musul'da limlerin Trke Ildus (yldz olacak) adn verdikleri bir cjsim grld. Bu olaya olaanst gzyle bakld; nk bu mevsimde buralarda byle bir olayla karlalmamaktadr. Grlen cisim deirmi ekildeydi ve hemen btn her taraf karanlkt. Sonra, glkle hissedilir bir ekilde aydnland ve ortas tamamiyle parlak oldu. Bununla beraber etraf tamamiyle karanlk kalyordu. Bilhassa ran'dan yana olan taraf karanlkt. Bu cisim douya doru ilerledi. Doudaki tarafndan ve sa tarafndaki karanln ortasndan olduka parlak bir yldzn ran tarafna doru inerek dt grld. Peinden, bu ekil alarak baka bir ekil oluturdu. Bu ekil de tamamiyle renkli olarak bir saat boyunca seyredildi. limler bunu nce savan balamas eklinde yorumladlar, herkes dehet iinde kald; fakat bulut yava yava aydnlannca, herkes yeniden cesaret kazand. Yldzn dmesine ranl byk bir ahsiyetin leceinin iareti mns verildi. Aydnlk kuyruklu buluttan da ranllarn bir zafer kazanacaklar mns karld; fakat aydnlk kuyruk ksm kaybolunca ve Osmanl mparatorluu cihetinde bir at ekli be lirince, zaferin Trklere glecei yolunda bir hkme varld. Hdise de bu izah baz ekillerde dorulad. Topal Osman Paa Musul'da nehri getikten sonra bir ulak stanbul'dan gelip, kendisine mparatorluk Vezirizamlna atandn bildiren bir Hatt- erif getirdi. Bu haber Topal Osman Paa*nn makamn her ne kadar ykselttiyse de onun davranlarnda en ufak bir deiiklie yol amad. Evvelce btn asker leri kardeleri gibi gryor, onlara ocuklanymlar gibi davranyordu. Osman Paa'nn bu hali btn kalbleri ona balad gibi, birliklerinde bulunduu farzolunan dmanlarn da ona yaknlatrmt. Topal Osman Paa Kerkk'e vannca, ran kumandanndan bir ulak gelip kendisine bir mektup getirdi. ran kumandan alayl bir dille kendisinden yaklamas iin acele davranmasn ve ranllara kar kt niyetleri varsa bunlardan vazgemesini rica ediyordu. ranl kumandan Badad'n elinde bulunduunu, fakat bunun kendisini memnun etmediini, maksadnn stanbul'a kadar gitmek olduunu szlerine ekliyordu; bu sebeble yolda karlamalar ve savamalar gerekiyordu. Topal Osman Paa, cevap olarak, Tah-mas Kuhan'n Osmanl ordusu Paasnn topal, m -lul, yal ve bu sebeble ancak ar admlarla yryebileceini; zaten malul ve ihtiyar, vcudunun eref duyduu vatan savunmas yolunda ald yaralarla kalbura dnm bulunduunu bilmesi gerektii cevabn vermekle yetindi. O gnden itibaren yakalanan btn ran casuslar Topal Osman Paa'nn huzuruna karldlar ve emri gereince serbest braklarak Tahmas Kul-han'a geri gnderildiler. Serasker Paa bu casuslara u szleri sylyordu : Kumandannza gnde ancak be -alt fersaf yryebildiim!, daha fazlasnn elimden gelmediini syleyiniz; sabrszlna cevap veremedllm iin beni mazur grmesini rica ederim; bir elim de be parmak var, ama bunlarn aralarnda eitlik yok. Osman Paa, Kerkk'den hareket ederken plnn hazrlamt. Dicle nehrine mmkn olduunca yaklaacak ve sonra bu nehir boyunca yrye devam edecekti. Byle hareket etmesinin sebebi vard: bi rinci sebeb, orduyu sudan uzak olmayan bir mesafede tutmak ve kum lnden korunmak; zira susuzluk birliklerini zayf drecekti; kinci sebeb, nehire dayanmas, baka bir yolda ilerledii takdirde sa kanadn gven altnda tutmak iin ihtiya duyaca birlikleri ona salam olacakt. nc sebeb, bylece, nehir yoluyla ihtiyacn duyduu yiyecek maddelerini tayan gemilerden uzak kalmamakt; zira Dicle'nin

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

tesinde btn lke ranllar tarafndan yaklp yklmt. Kerkk'den yirmi fersah mesafede Dicle kysndan ilerlemee balad ve ordunun evvelkinden daha dzenli yrmesini stedi. nc birliinin kumandanln Polat, sol kanat kumandanln brahim Paalara verdi; Resevanolu, ordunun sol kanadn rtmek maksadiyle uzaktan ilerlettii baz birliklerin kumandanl grevine getirildi. Memi Paa ard birliklerin kumandanln ald. Selim Paa ve dier Paalar ordu inde grevlendirildi. Topu kuvveti kalibrelikle onikl kalibrelie kadar glle atan toplardan oluuyordu. Osman Paa bunlar birliklere datmad. Ordu iinde, herbirl altyz mevcutlu olan nc ve ardc birliklerinin yeter derecede kuvvetli olmadn ve bunlara top vermek gerektiini syleyenler vard. Paa bu grde olanlara cevap vermedi. Ayrca, Osman Paa'nn ranl casuslar kolayca serbest brakmasn knayanlar da vard; bunlar, casuslarn geri dnnce Osmanl ordusunda olup bitenler hakknda bilgi ver mekten geri katmayacaklarn sylyorlard. htiyar Paa bu sylentileri iitince kahkahayla gld ve akam olunca yaknlarndan birine, byle davranmakla zaferi kazanacam syledi ve kendinden bahsede rek ekledi: Ben eski bir sava tilkisiyim; yalnz olup bitecee dikkat ediniz, greceksiniz. Esersik'e otuzdrt fersah mesafede Tahmas Kuli-han'dan Osmanl ordusuna bir ulak geldi ve Osman Paa'ya ran kumandannn savaa hazr olduunu, sava yerini semeyi, sahrada m, baka bir yerde mi savamalarn tyin etmeyi Trk kumandana braktn bildirdi. Topal Osman Paa, cevab bizzat vereceini syleyerek ulak tutuklatt ve onu dman ordusunu grnce salvermesini tenbih ederek nc kuvveti kumandan Polat Paa'ya teslim etti. O gn, Topal Osman Paa, o zamana kadar tatbik ettii sade -- likten ayrlmak niyetinde olduu grnmn verdi. Ordusunda almas gereken tedbirleri iyice gizlemek maksadiyle, erlerin sancaklar altnda bulunmalar ve yzbalarn grevleri banda kalmalar emrini verdi. ranllarn hareketlerini tam olarak gzlemeleri iin yzden fazla adam gnderdi. Osman Paa, or dunun yryn ertesi gn karargh kurulacak yere varmak zere ayarlyordu. Evvelce takibedilen ekilde tedbirlerin yrtld zannndan dmann uyanmamas iin, yeni tedbirleri Tahmas Kuli -han*a bildirmesini nlemek zere hibir esir alnmamas emrini verdi. Serasker Paa'nn haber toplamak zere gnderdii yz kiiden ou 17 Haziranda bizim karargha dnd ve bunlar ranllarn Badad nnde yaptrdklar hisarlardan, siperlerden ktklarn, ancak on fersah mesafede bulunduklarn ve savan 19 Haziranda balayabileceini haber verdiler. Bunun zerine Topal Osman Paa bir meclis toplad. Osman Paa mecliste sz alp imdiye kadar uygulanan usulleri brakp daha askerce tedbirler almalar gerektiini ileri srd. Gryorsunuz, diye ilve etti acasus -lar geri gndermek ve tedbirlerimizi dmandan sak-Iamamakla ne yararlar saladm. u noktalar iyice biliniz : ranllar, bizler kararghmzda biraz dinlendiimiz srada, yrylerinden bitkin dm bir halde zerimize geleceklerdir; 2.'si, dman, casuslardan edinmi olduklar bilgilere gre bizim nc ve ardc birliklerimizin ancak altbin askerden olutuunu zannettiinden, nce bu iki birlie iddetle saldracak, sonra orduya darbeyi indirmek isteyecektir, fakat ben o ekilde davranacam ki, dman nce hcumu plnlad birliklerde karlaacan umduu mukavemeti tasarladndan fazla olarak bulacaktr. 3.'s, yrylerimiz aa yukar hep belirli uzunlukta olduundan, dman yine ayn hesab yapmakta devam edecektir. 4/s, krk hat dzeninde yrmek zorunda olduklarndan, on fersah yerine oniki fersah yryeceklerdir. 5. si, Topal Osman Paa karargh etrafnda dikkatli nbet tutulmas emrini verdi; kararghtan kmaya kalkanlar lm cezasna arptrlacaklard. Byle bir ceza o zamana kadar konulmu deildi ve serdar, dmann alman tedbirlerden haberdr olmamas iin bu sert cezay koyuyordu. 6.'s, karargh kurulacak yeri nceden belirlemedi; fakat ilk emirleri vermek iin her ey hazr olunca, dier emir ler de ilkleri takibetti. 7.'si, kulkhyasn, Yenieriler ferik Paasn ordu iinde her zaman bulunduu yerden ayrarak, onu birlikleriyle nc kuvvetin bir fersah nnde yrtt; ordudan uzakl yaklak fersah kadard. 8.'si, ard kumandanna kararghla arasndaki mesafeyi amamas ve bunun en fazla bir fersah olarak hesaplanmas emrini gnderdi. 9.'su, Re-van Paa'ya karargha biraz yaklamas hususunda bir uyar gnderdi. lO.'su, yirmi gn srekli olarak kuzey rzgr estiinden ve sava gn de muhtemelen ayn rzgr eseceinden, Osman Paa toz-duman altnda kalmay nlemek zere, dmann rzgr stne kmamas iin byk dikkat gsterilmesi emrini verdi. 11.'si, Osman Paa, birliklerine, daha elverili artlar ortaya ksa bile, yol olarak bir aydanberi kysnda ilerledikleri ve dokuz ay daha ilerleyecekleri nehirden uzaklamamalar tavsiyesinde bulundu. 12.'si, Osman Paa, Ahmed Paa'dan ulak gelmi ve kendisine ran kalelerinden kan onbin svariden iki-bininin teslim olmak istediklerini ve Tahmas Kulhan* -n ban teklifinde bulunduunu bildirmi gibi davrand; bu hile, askerlere cesaret vermek bakmndan ok ie yarad; ayrca ertesi gn iin Kelek denilen sallarla yiyecek gelecei haberini ordu iine yayd; Msr ve Rumeli'den beklenen birliklerin de geceleyin gelmi olacaklar iyasn da bu habere ekledi. Ayin 18. gn, afak skerken, ordu karargh kaldrd ve be saatlik bir yryten sonra gelip Dic le kenarmda kararghn kurdu. Ayn akam, gecenin saat birinde, ran ordusunun be fersah uzaklkta olduu

Sayfa

172

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ve ihtimal gece yrye devam ederek sabahleyin Osmanl ordusunun gr mesafesi iine girecei, yryden yorgun bir halde bulunduundan savata kaybedecei haberi alnd. Topal Osman Paa bir meclis toplayarak hazr bulunanlara yorgunluun her iki taraftarda eit bir ekilde tesirini gstereceini, fakat Trkler kararghlarnda dinlendii srada gece yryn srdrecek olan ranllarn yorgun luunun daha ar basacan bildirdi. Tahmas Ku-li-han bir eye gveniyor, ben ise baka bir eye, diye ilve etti. Topal Osman Paa, geceleyin, nc birliini takviye etmek maksadiyle yirmibebin asker ayrd ve bir o kadar da ardc birlii iin ayrarak bunlar yerlerine gnderdi; ayrca, her iki birlie de oniki top verdi, kendisi bunun Tahmas Kuli-han iin beklemedii bir darbe olacan sylyordu. nc birliine kumanda eden Polat Paa'ya gn doarken birlikleri yormamak iin ar davranmak suretiyle yrye gemesi emrini verdi, kendisinin st tarafnda bulunan ve Serasker Paa'nn on top verdirdii kul -khyasi ile birlikte sabah saat yedide byk bir cephe oluturmaa balamasn bildirdi. Ayn zamanda ardc birliklerine kumanda eden Memi Paa'ya da ordunun hizasna kadar ilerlemesi emrini verdi. Ordunun sol kanadn oluturan Revan Paa'y artt ve ona sekiz para top verdi ve brahim Paa birliklerini de oniki topla donatt; bu iki Paa, birlikleriyle ordunun sol kanadn tekil ettiler ve Topal Osman Paa, geri kalan askeriyle merkezde mevzilendi. Ayn 19. gn sabah, btn gece son derece sknetle uyumu olan Serasker Paa beni artt ve kendisine kuvvet verecek illar hazrlamam istediini bildirdi; bu isteini yerine getirmedim; nk zaten harareti fazla olduundan ve sava icb bu hararet daha da artacandan, her trl il, zellikle kalbi iin alacaklar fayda yerine zarar verecekti; bilakis, iine birka para buz kartrlm sade su imesi tavsiyesinde bulundum, her zaman olduu gibi tavsiyeme uydu. Namazn kldktan sonra onu ata binerken grdm; oysa Diyarbekir'den ayrldmzdan beri ata binmemi, kendisini sedye ile tatmt. Bu kuvveti ondaki askerlik cokusu ile izah ettim. Ona evvelce kllerini gizledii ve imdi kllerin gitmesiy le ortaya kan bir ate olarak baktm. At zerinde grdm dimdik adam, evvelce savalarda ald kurun ve kl yaralar ve bunlarn doktorlar tarafndan kt tedavi edilmeleri yznden iki kat olmu bir sakatt. Onu at zerinde, elinde klcyla bir delikanl olarak grdm; yznden ve gzlerinden kvlcmlar kyor, her eyi grmek ve bir noksan olup olmadn anlamak iin o safdan bu safa at koturuyor ve emirlerini hayranlk uyandran bir zek parlakl ile veriyordu. Ordusunu sava nizamnda tertipledikten sonra, saat sabahn sekizinde dmana doru ilerledi. nce, ranllarn hcum ettii Trk nc birliklerinin grldeyen toplarnn sesi duyuldu ve hemen hemen ayn zamanda ardc birliklerinin toplarnn sesi iitildi; bu birlikler zerine de yirmibin ranh hcum etmiti. Bu suretle muharebe balam oldu ve serasker Paa'ya yz ranl ba getirildi. Bu srada Topal Osman Paa yirmibin kiilik bir ihtiyat kuvveti brakt nehir kysna yaklayordu. Orada alelacele siperlere girdiler; Osman Paa askeri ve iileri evke getirmek iin onlara para dattrd. Bu srada ba nda Tahmas Kulihan'm bulunduu ellibin kiiden oluan bir kuvvet sava meydannda grld. brahim Paa, Revanolu ve Selim Paa ile serasker Paa'nn birlikleriyle savaa tututu. Kendini tutamayan Topal Osman Paa iki kere dman ordusunun iine dald ve ylesine hararetle savat ki, karsndaki birlikler bozuldu ve ric'at etmek zorunda kald. Dier taraftan ranllar, bu Yenieri Paas her ne kadar ileri dzelttiyse de kulkhyasnn milis kuvvetlerine nemli zayiat verdirdiler. Bu durum kars nda Topal Osman Faa zaferin kendisine gld kanaatine vard; fakat bir anda olaylarn ak deiti. Tekrar geri dnerek savaa balayan ranllar, yeni gayretler gsterdiler ve Polat, brahim Paalardan top zaptederek, az zamanda baarl oldular, kulkhyasnn milis birliklerini tekrar geri iterek, Memi Paa' -nn birliklerine kadar sokuldular. Memi Paa bu srada Dicle kysn tutmaktayd. Durumu gzden geiren ve sava, harektn deerlendiren serasker Paa, birliklerini u szleri syleyerek ileri srd : Cesaret, ocuklarm! Bunlar ordumuzun kuvvetsizliinden olmuyor; gerek sebeb uradmz baz ihanetlerdir. Krtlerin kap kamadklarna gz kulak olunuz. Serasker Paa szlerini henz bitirdii srada Memi Paa'dan gelen bir ulak, ikibin Krdn savan en hararetli nnda katklarn bildirdi. Bu haber zerine Topal Osman Paa ihtiyat birliklerini ileri srp durumu dzeltti. Dman da geri pskrtld. Trkler dmann eline geen toplar ve araziyi geri aldlar. Bundan sonra durum, giderek istenilenden de ok daha iyi bir ekilde Trklerin lehine dnd ve do kuz saat sren srarl ve inadc bir savatan sonra, ranllar, btn toplarn, zahire ve sava ykl be -yz deveyi sava meydannda brakarak katlar. Toplan arasnda otuz librelik glle atan drt, onbe lib -relik glle atan alt, dokuz librelik glle atan sekiz top bulunuyordu. Baz toplarm da gmdler; bunlarn bulunmas iin aratrmalar yapld. ranllarn braktklar tfekler say olarak ok fazla bir yekn tutuyordu. Develere yklenmi bulunan oklarn ve yaylarn mikdan ise saylamayacak kadar fazlayd. ranllar btn sancaklarn, yiyeceklerini, portakal, limon ve reelden oluan meyve ve tatllarn da olduu gibi sava meydannda brakmlard, bunlar da o kadar bpldu ki, Osmanl ordusu bir anda malzeme ve yiyecek bakmndan zenginleivermiti. ranllarn btn atlan, yk katrlar da ele geirilmi ve bunlar

Sayfa

173

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

askerin yamasna braklmt. Bu yamada baz as kerler , bazlan be ata ve katra sahip olmulard. Ksaca u kadar sylenebilirdi ki, ranllar btn sancaklarn, borazan ve sava davullarn kaybetmilerdi. Trk Paalar savatan sonra drt saat boyunca kaan ranllarn Badad yaknnda yaptrdklar hisarlara snmay hedef aldklarn renince, serasker Paa birliklerini derleyip toparlad ve onlan ordug ha yerletirdi. Saylar hayli fazla olan yksek rtbeli kumandanlarn toplantya ard ve onlar da akamn saat yedisinde bir araya gelerek birbirlerini tebrik ettiler; aralarndan sadece bir kumandann hafife yaralanm olduunu tesbit ederek memnunluk duydular. Serasker Faa, hedeflerini ok iyi anlaya rak savatklarndan tr kumandanlara teekkr etti ve sevin gzyalar dkerek onlan yanaklarndan pt. Onlara sava srasnda kalbine musallat olan bir at zaaf yznden iki kere attan inmek zorunda kaldn anlatt; kalbi ylesine bitik bir haldeydi ki, onu gren, yaadna glkle hkmedebilir di; fakat onbe dakika sonra kuvveti yerine gelmiti; her iki bunalm nnda da bu artlar inde Tah-mas Kulik-han'n zaferi kazanmak zere olduunu, Topal Osman Paa bir dlek gibi sava meydanndan kamak zorunda m kalacak? diye dnmt. Hayr, bunlarn hibiri olmayacak; devleti ve Pdih iin elde kl, kannn son damlasna kadar zafer veya lm diyerek ileri atlmak gerektiini aklna yerletirmiti. 20 Temmuz gn ve gecesi, kendilerine kuvvet kazandrmak iin askere ziyafetler vermek ve saylan sekizyz olan yarallarn yaralarn pansuman etmekle geirildi. Esir alnm olan beyz ranl ldrld ve yine esir edilmi olan ve saylan bini bulan gen ranlnn kaytlar yapld. ran hisarlarna hcum et mek zere yrye gemek iin karar verildii srada, akamn saat sekizinde be Krd ehrinin beyleri ordugha kageldiler ve Tahmus Kuli-han' yz atl ile ran'a doru kaarken grm olduklarn yemin ler ederek anlattlar ve daha fazla bilgi almak iin yolda esir ettikleri iki ranly da beraberlerinde ge tirdiler. Bu iki esir, Tahmus Kuli-han'n nasl kap kurtulduunu bizim kaydettiimiz ekilde anlattlar. Gsnden girip cierinin stnden kan bir kurunla ar ekilde yaralanm, ayrca bandan olduka hafif iki kl, sa kulandan da bir grz yaras almt. Bu haber zerine btn toplar ve tfekler atelenerek enlik yapld. Dicle'nin kar kysnda Trklerin yenilerek, kendilerine zengin bir yama ziyafeti kaca vaadedilmi bulunan altbin ranl, ellerine hibir ey gemeyeceini anlayarak Badad'a doru ran ynnde ekip gittiler. Savada lenlerin says hl bilinemiyordu; fakat ertesi gn Trk ordusu be saat boyunca muharebe meydanndan geerken birbirleri zerine ylm cesetler grld. Po -lat Paa'ya gre, kendisine hcum etmi olan yirmi-bin askerden pek az kap kurtulabilmiti. Memi Paa karsnda ranllarn verdii kayb daha belirliydi; krkbin ranlnn cesedi sava meydannda kalm, Trkler ise onbin ehid vermilerdi. ranllarn lleri arasnda yedi han veya Paa bulunuyordu ve sadece bir tek vezir yaral olarak lmden kurtulabilmiti. 22 Temmuz sabahnda Trk ordusu yrye geti ve alt saat srekli yol aldktan sonra ordugh kurulup, Badad ehrinin kaplarn hl kapal tutan kumandan Ahmed Paa'ya bir ulak gnderildi. Os manl ordusunun zaferini ulaktan renen Ahmed Paa kaleden kt ve ranllarn hisardan hisara balanty salamak zere Dicle zerinde ina ettirdikleri kpry tuttuktan sonra, hl orada bulunan altbin ranly kltan geirdi. Ayn gn, bu kumandan kazand zaferden tr Topal Osman Paa'y tebrik etmek zere defterdrm Trk ordughna gnderdi. 25 Temmuz gijn, drt saat tutan bir yryten sonra, ranllar tarafndan yaplm olan hisar ve ku lelerin grld yerde karargh kurduk. Geliimizden ksa sre sonra Ahmed Paa, Kara Mustafa Paa, Ahmed Paa ve tulu bir Paa ile birlikte ordugha geldi. Ksa bir grme ve karlkl iltifatlardan ve byk zaferden tr tebriklerini sunduktan sonra Badad'a dndler. ranllar tarafndan yaptrldndan daha nce sz ettiimiz hisarlar, Badad'a fersah mesafede bulunuyordu. Bunlardan biri sa tarafta, dieri nehrin kar kysnda ina edilmiti. Hisarlarn taraf duvarla evrilmiti; drdnc yannda ise, nehri daha iyi gzlemek ve yiyecek maddelerinin geirilmesine engel olmak iin duvar yaplmamt. Duvarlar (surlar) gnete piirilmi tezekle ina edilmiti ve ykseklikleri dokuz, kalnlklar sekiz ayakt; uzunluklar toplam binbeyz, binelli ve binikiyz ayak tutuyordu. Her hisarn kaps bulunuyordu; bunlardan biri iki kule arasnda kuzeyde, dieri douda ve ncs gneyde olup, kulelerle tehiz edilmiti. Bu kulelerin ykseklii otuzalt ayakt ve kap ile hisar arasndaki her ada yine bir dier kule yer alyordu; btn etrafta hisarla bir btnlk oluturan yirmi ayr kule daha vard. Kulelerin dnda hisarlardan olduka uzak mesafede kazlm iki ok derin hendek bulunuyordu. Bundan baka, etraftaki krlkta birbirlerinden bir tfek atm mesafede ve ierisine oniki librelik bir top ve krk asker alabilecek genilikte ikibin yediyz kule saylyordu. kinci kademede her biri altm asker alabilecek genilikte baka otuz kule grlyordu. imdi, zt lileriniz, Tahmas Kuli -han'n ne akla hizmet ederek bu kadar ok kule yaptrdn dnebilirsiniz. Btn ran halk bunlar doldurmaa yetmez; aslnda bu hisarlarn hibir zellii yok.

Sayfa

174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

stanbul'da vezirler ve devlet ileri gelenleri huzura kabul edilerek Sultan'a el perek tebriklerini bildirdiler, payitaht sevinten alkand ve gn boyunca enlikler dzenlendi. Zafer mjdesini getirmi olan mabeyinci be kese para ile mkfatlandrld; zaferi kazanan Paa'nn olu olan mabeyinci Ahmed samur bir h'atle memnun edildi. Muzaffer Pa -a'nn kendisine balklkuu tynden bir sorgula, elmasla ilenmi bir kl gnderildi. lk cuma namaznda Sultan'n adna Gazi eref unvan eklendi. Ne var ki, sevin ksa srd; zira, ay sonra, Topal Osman Paa'nn Leytam'da ranllara kar yeni bir stnlk kazanmasnn hemen peinden, Kerkk yaknnda
Tahmas Kuli-han, nehirden olduka uzakta baka hisar daha ina ettirmiti; bunlar tam drtgen biimindeydi. Bundan baka, duvarlar seksen ayak yksekliinde bir hisar ina ettirmiti ve bu hisar hendeklerle evrelenmi, her ksesine de birer bur konulmutu. Bu burlardan herbirinde er top bu lunuyordu. Bu kale mam- zam Camii yanndayd ve iinde drt deirmen vard; yapda intizam hkimdi. Efendimiz, on saat kaldm Badad'da bir yandan sava devam ettii ve her taraf cesetlerle dolu olduu iin geni lde incelemeler yapmak imknn bulamadm. Her gn bahelerde saklanm cesetler ve yarallar grlyordu; halk alktan ve susuzluktan yar l haldeydi. Mslman askerler bunlarn byk bir ksmn ldrmekten yorgun dmlerdi. 24 Temmuz gn, Topal Osman Paa gidip Ah-med Paa'y ziyaret etti. Badad valisi Ahmed, Paa ehre girdiinde ne borazan ttrlmesini, ne trampet ve davul alnmasn, ne de kendisine zafer dola -ysiyle mkfat olarak bir ey verilmesini istedi; buna sebep olarak da zaferin kendisinin ve askerlerinin deil Allah'n eseri olduunu syledi ve eer marur Tahmas Kuli -han hisarlara kapanp otursayd, bizler, baka hibir sebep olmakszn alk yznden Ba-dad' brakp kamak zorunda kalacaktk, diye ilve etti. Anlattna gre, Diyarbekir ve Musul'dan yiyecek maddesi gelmeden nce ancak iki gn yaayabilecekleri kadar erzak varm. Topal Osman Paa, bir ehirden ziyade bir mezarlk manzaras gsterdii iin, Badad'a alay dzenlenmeden girdi. Sokaklarda l kmeleri vard, halkn bir solukluk can kalm gibiy di ve binlerce insan can ekime halindeydi. ranllar 1732 ylnn Ekim aynda Badad nlerinde grnmlerdi. Ocak aynn birinci gn, Tahmas Kulihan yzyirmibin askerle gelmiti. Bu tarihten itibaren ehrin kaplar kapatlm ve en ufak bir yardm gelmemiti. Muhasara srasnda yzonbin kii lm ve bunlarn yirmi bini nehire atlm, sokaklardan kalan dier cesetlerin kokumasndan ileri gelen bulac hastalklar ehrin nfusunun krlmasnda balca sebep olmutu. Badad'da ancak otuzbe at kalm, dierleri lm veya alktan krlan ehir sakinleri tarafndan yenmiti. Mslmanlarn mekruh olduklar korkusuyla yanlarna yaklamadklar kpeklerin ve kedilerin etleri en makbul yiyeceklerden saylmt. Bir okka ekmek on kurua, at ve deve eti ise be kurua satld. Sefalet o derecelere varmt ki, kurtulmasndan be gn nce ehrin kaplarn tutan askerler kumandanlar Ahmed Paa'y kskvrak balayp Tahmas Kuli-han'a teslim etmek istemilerdi, fakat lhi Takdir bunun aksine hkmn yrtm ve btn insanlarn en maruru Tahmas Kuli -han'n gururunu iyice krmt. htiras bu adam ran'dan karm, ayn ihtiras hisarlarndan darya uratm ve bugn iinde bulunduu durumun iine atmt. Badad'a iki buuk fersah mesafede kurduumuz kararghda kaldktan sonra, alktan lmemek in kamp kaldrmak ve en kestirmesinden Kerkk yolunu tutmak zorunda kaldk. imdi olduka byk, fakat ranllar tarafndan yaklp yklm Tus-Kur-mati denilen bir ehirdeyiz. ranllar, burada her yerde yaptklarn yapm, aalan kesmi, evleri yerle bir etmi, kadn ve kzlarn rzlarna tecvzde bulunmu ve her iki cinsiyetten pek ok esir alp gitmilerdi. Osmanl ordusu u anda ksma ayrlm bulunuyor : Polat Paa ran yolundaki yolu tutmu, Memi Paa bir baka yolda ileri yryte bulunuyor; serasker Paa, Kerkk'e yaklamak ve orada Bb- li'nin emirlerini beklemek zere yrye devam ediyor. Bu mektubun kt slbundan tr Ztniz-den beni balamalarn rica ediyorum. Mektubu size getirecek kiiyi karmamak iin saat iinde yazmak zorunda kalmak, mektuptaki hatalarla dolup tamasna sebep oldu. Mektubu, Ztlinize, en hakir hizmetkrlarndan birini unutmamasn yalvararak bitiriyorum, vb.

Sayfa

175

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Ndir tarafndan tam bir yenilgiye uratlm ve kendisi ehd olmutu 377.; Topal Osman'n Biyografisi Be yzyl boyunca Osmanl mparatorluunu idare etmi blan ikiyz Veziriazam hakknda, Osmanl tarihi Topal Osman Paa iin verdii kadar tafsiltl bilgi intikal ettirmemitir; bunu Han-way'n 378 gvenilebilir ve tavsiye edilmee deer eserine borluyuz. Topal Osman Paa'ya ayrlan biyografi blm, dier Vezi-rizamlarnkilerle kyaslanmayacak kadar zengindir, zira tekiler mmkn olduu kadar ksaltlm ve son derece, kurudur ve haklarnda yazlm Veziriazamlar bize fazlasiyle eksik bir ekilde tantrlar. Osman Paa'ya bu derece nem verilmesinin sebebi, mparatorluun dini urunda muzaffer bir lmle sava meydannda ehid olmas deildir 379. Zira, Osman Paa'dan nce dier alt Veziriazam ayn sonla hayattan ayrlmlardr; byk eserler brakm olmasiyle de alkal deildir; zira, bahsedilecek hibir anteser brakm deildir; fakat btn hayat boyunca Dou milletleri tarafndan en fazla itibar gren faziletlerden birine ball ile tannmasdr. Osmanllar ve ranllarn ar derecede itibar gsterdikleri bu fazilet hakinaslktr. Trkler ve ranllar, nimetlere kran faziletini, doru olan eyin bilgisi eklinde ifade etmektedirler 380. Hakinaslk fazileti, Mslmanlarda gavurlara (yazarn deyii) da uygulanr. Trklerin ve ranllarn gznde hakinaslk, haktanrlk, Allaha kar bor anlamasnn ikrardr; o, ayn zamanda gerein ve adaletin ikrardr 381; hakinaslk, Arap iin ebed hakikat ve ebed adalet, Allah'n adnn m" tefdifidir. Burada, adaleti ve gerek'i 382 seven okuyucularmzn gzleri
Hanway, II, fasl 2, eserini XII. blmnde. Topal Osman Paa'nn alka ekici bir biyografisini vermektedir. mparatorluk tarihisi Suphi bu kesin neticeli sava hi olmamasna sktla geitirmektedir. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/407-410 378 En byk ada seyyah, nl alim ve nstitden Aragon'un, Peters -bourg Akademisinde syledii nutukta, Alexandre Hmboldt'un ondan bahsettii bir nutukta, ok gvenilir bir seyyah. diyerek bir deerlendirme yapmtr. 379 Hammer, Dulceylik savann muzaffer kumandan Topal Osman Paa'nn biyografisini de ngiliz seyyah ve tarihisi Hanway'dan vermek suretiyle geni tarihilik grevini yerine getirirken, Osman Pa -a'nn Kerkk'de Nadir'le zaferinden ay sonra yine karlatnda, ehid olmasn anlatmakta ve mparatorluk tarihisi Suphi'nin bu malubiyeti sktla geitirdiini ileri srmektedi r. Bunun sebebi aktr: 19 Temmuz zaferinden sonra bir zafer daha kazanan Osman Paa. ordusunu datp Kerkk civarndaki karargahnda hasta yatt srada N&dir-Han'n basknna urayp ehid olmutur. Bu bakmdan bir sava deil bir baskn bahis konusudur. (.N.) 380 Hakk inasi 381 Hakk. Ya Hakk! nidas, ayn zamanda: O hakikat! O adaleti.manlarna da gelmektedir. 382 Hanway, bl. in, fasl 12.
377

Sayfa

176

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

nne bir hayat hikyesi koyacaz. Mora asll ve belki de Yunanl bir anababadan domu olan Osman, kk yada saray bahesine bal acemi askerler yzbasnn 383 nezretinde yetiti, yirmidrt yana geldiinde Beylerbeyi idi. ki yl sonra eyletin valisiyle bir meselenin halli hususunda grevlendirilerek Msr'a gitti ve Sayda'dan Damiat'a gitmek iin yapmas gereken deniz yolculuu srasnda bir spanyol korsannn eline dt ve korsan onu gemiyle birlikte Malta'ya gtrd. O srada Malta liman kumandan olan MarsyaU Vincent Arnaud korsan gemisine gittiinde, onu gren Osman kendisine yle dedi: Eer gzel bir hareket elinden geliyorsa, beni kurtar ve bundan tr pimanlk duymayacaksn. Bu asil i ama boa gitmedi; zira bir Dou atasznn kalbden kalbe yol vardr 384 dedii gibi, cmerd bir ruhu aydnlatmak iin bir kvlcm yetti. Arnaud, fidye iin alt-yz duka altn dedi, Trkn szn tutacandan tamamiyle emin olarak yaralarn iyiletirdi ve gidecei yere gitmesini salayacak vastay buldu. Osman, Fransz bayra tayan gemiyle Damiat'a vard; oradan Kahire'ye kadar Nil'i kt. Buraya varr varmaz, cmerd kurtarcsna spanyol korsanna dedii fidye parasna karlk bin duka altn, ayrca beyz gm sikke hediye ve bunlarla birlikte muhteem krkler gnderdi. Osmanllarn, Osman Paa'mn memleketi olan Mora'da Venediklilerle savalar srasnda sthme ve Corinth ehrini zaptetti; bu baarsndan tr nc tuu, yni vezir 385 payesini elde etti (1715). Yedi yl sonra Mora seraskeri iken, kurtarcs Arnaud'yu ve olunu kendini grmee davet etti ve onlara yle geni imtiyazlar verdi ki, ksa zamanda byk bir servet sahibi oldular. Seraskerin sehveti ve elinin akl, Mora'daki valilii srasnda kendisini tebrik etmek imknn bulan btn Franszlara da byk faydalar salad. Vezirizam boyunca da Morali vatandalar onun gveninden ve doruluundan pek ok faydalar saladlar. III. Ahmed'in 386 tahttan indirilmesinden bir nceki yl, Rumeli Beylerbeyi olarak (1729-1142) Nissa'da bulunuyordu. Onu grmee gelen Arnaud ile olu kendilerine eref veren bir kabul grdler; onlar o zamana kadar grlmemi bir iltifat olarak kendisiyle ayn sedir zerine oturttu 387.
Pandoulba. Rah est ez dil be dil. 385 Hanwsay burada iki tulu vezir olduunu sylerken hataya dmektedir. 9 yldanberi iki tulu vezir olarak grev yapyordu. 386 Hanway burada iki yllk bir ha';aya dmektedir. Mehmed Said'e gre Osman Paa 1727 ylnda deil, 1729 ylnda Rumeli Beylerbeyi oldu. 387 Hammer, (bir hristiyan kpeine grlmemi iltifatta bulundu...) demektedir ki, biz kendisine ait olan bu aalamay metne almay doru bulmadk. (.K.)
383 384

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

178

nc Ahmed'i tahtndan eden isyandan sonra, Arnavutluk ve Rumeli'ye sman silerin saklandklar yerleri renmek ve haklarndan gelmekle grevlendirildi. Bu grevi yle bir baar ile yerine getirdi ki, yaknda balayacak olan kendi idare dnemini de bu badireden kurtard (1730-1143). Bu takib ileriyle uraarak Selnik'de bulunduu srada, Kara Mahmud Paa olu Mustafa Bey, Sultan'n devletin en yksek makamna karlaca stanbul'a aran mektubunu getirdi (21 Eyll - 19 Rebiul'evvel 1144) 388. Veziriazam olunca ilk yapt ilerden biri, Fransz elisinden Arnaud ve olunun gelip kendisini grmeleri iin Malta'ya bir mektup yazmasn rica etmek oldu. Baba ile oul bu davet zerine gelirken, esir olarak inledikleri Malta zindanndan kurtardklar oniki Trk' de beraberlerinde getirdile r. Topal Osman Paa onlar btn maiyyeti etrafnda olduu halde sekin bir kabulle karlad. Hanesi subaylarna ve devlet ileri gelenlerine dnerek: Ben, dedi, kendim, zincirler, yaralar ve kan-revn iinde bir esirdim; ite beni kurtaran, yaralarm iyi eden adam. Ben hayatm, saadetimi ve bugn sahip olduum her eyi kendisine borluyum. Benim kim olduumu bilmeden, benim iin byk bir fidye paras dedi, benden szmden gayri hibir temint istemeden, beni gideceim yere gtrmek zere bir gemi verdi. Bylesine bir sahaveti, cmertlii gsterecek mslman nerede? Btn baklar iki Franszn zerinde sabitlemiti. Veziriazam, o srada yetmiiki yanda bulunan Arnaud'uj elini tuttu, onlara hallerini, servetlerinin durumunu sordu ve konumasn, sesini ykseltip: Allann keremi snrszdr! 389 diyerek bitirdi. Veziriazam baba-oul iki Fransz, bu gibi kabullerde yerine getirilmesi mutd merasimlerin hibirini yerine getirmeyerek birok kere kabul etti, onlarla mahrem konumalarda bulundu ve zengin hediyelerle yerlerine gnderdi. Bylece, bulunduu btn durumlarda grd iyilie minnettarln gstermekten geri kalmad. Vezirizaml srasnda payitahtta sknu ve nizam salad; bunlarn her ikisi de siler tarafndan altst edilmiti. Byk sayda isyanc idam ettirdii halde, bunlarn bir teki iin olsun ey-hlislm'dan fetva almad grlmedi; yni meru olmayan mahkumiyete hibir zaman ittifat etmedi, geerli saymad. Eski khyas avuba Sleyman Aa'y sertlii yznden
Mehmet Said, Osman Paann 19 Re^ul'evvel cumartesi gn Veziriazam olduftunu sylerken hata etmektedir. nk bu tarih cumartesiye deil, cumaya rastlamaktadr. 389 Allahkerim.
388

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

deil, rvet aldn farketmesiyle yanndan uzaklatrd (12 Mart 1732 - 15 Ramazan 1144). Sultan'n gznden dmeden, mallarna elko-nulmadan Vezirizamlktan ayrld ve Trabzon valiliine atand. Sonra Erzurum ve Tiflis Beylerbeyliine getirildi ve nihayet ran'a kar savata serasker oldu (1733). Bu sfatla Ndir Kulikhan' Badad'da malub etti ve bu adama kar Leytam'da (Kerkk'e be fersah mesafede) iki sava yapt ve sonuncusunda imn ve mparatorluk urunda ehitlik mertebesine eriti. Parlak Badad zaferi srasnda beraberinde bulunan Fransz doktoru, geree sadk kalarak onu bir sava adam olarak tasvir etmektedir; yldzlar falna ve tabiat-st btl olaylara bir dereceye kadar ball vard; Ndir Kulikhan'a kyasla hayli gerilerde kalrsa da, yine de sava hileleri bakmndan icdc bir zek sahibiydi. -Ne var ki, ran tahtn ele geiren ve Safvler hanedanm mahveden Ndir Kulikhan, efendisinin oluna kar en affedilmez nankrl etmekle tarihin lekeli kiileri arasnda yer ald; onun meru hkmdarna kar iledii su, tarihde ender rastlanan vakalardandr. Bu bakmdan kyaslannca, Topal Osman Paa Ndir'in yannda bir ahlk ve seciye ant olarak klar iinde parldamaktadr. Ndir'in biyografisi, hayat hikyesi sadece bir ihanetler, cinayetler, aldatmacalar ynndan baka bir ey deildir. Tarihi, bu adamn hayat hikyesinin i karartchmda Osman Paa zaferiyle karlamakla bir dereceye kadar mutluluk duymaktadr. nk bu zafer, Ndir'in kan ve ihanetler dnyasna safl, merd-lii yaatmaktadr. 390 Terfiler, damlar, Messeseler Hekimolu Ali Paa'nm Vezirizamlnn balca farklln hemen her alanda tevcihler, payeler datmalar oluturdu: Orduda birok rtbeler datt ve tyinler yapt ve yksek rtbeli subaya byk sayda eref elbisesi dattrd; srgne gnderilmi olan ulemnn birou geri getirdi, haksz yere azledilen memurlar grevlerine dndrld; fazla olarak birok vezir atad. ki Anadolu kadaskeri shak ve Rid Efendiler affedilip skdar'da yerlemelerine msaade edildi; emirler reisi Bulevzde Seyid Meh -med ve Hocazde Seyid mer Efendiler de ayn imkndan yararlandlar. Bunlardan ilki arlrndan ksa zaman sonra Rumeli Kadaskerliine atand, bir mddet geince de eyhlislmlk makamna getirildi. Selefi eyhlislm
390

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/411-415

Sayfa

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

180

Damadzde Ahmed Efendi'ye Bykdere'de bulunan yazlnda oturmak izni verildi. Bilgisi ve muaeret adbndaki rnek davranlariyle ran elilii srasnda dikkatleri zerinde toplayan mparatorluk tarihisi Rid, mparatorluun en yksek adl grevini almay dnrken, elilikten ayrldktan birbuuk yl sonra 391 vefat etti; lmnde belki de dnd makamn baka birisine verildiini grmekten duyduu azabn pay vard (21 Ekim 1733 - 12 Cemziylevvel 1146). Ayn dnemde, derin bir ilim adam olan, fakat eriata ball ilmini de aan, gnde bir hatim indirmei det edinmi eski eyhlislm MSzazde eyh Mehmed Efendi de ld. Zamannda yaayan drtyz Trk irinin biyografilerini kendisine borlu bulunduumuz olu Selim Efendi Rumeli Kadaskerlii makamna atand. Bir yl sonra, bilgili olduu kadar adalete bal, iek merakls ve iir yazan eyhlislm shak Efendi de vefat etti; Arapa, Trke ve Farsa iirlerinden oluan bir divn tertip edildi. Kad Ayadh'n if adl eserinin tercmesi ona borlu bulunulmaktadr. Sultan Selim'inkinden uzak olmayan babasnn, eyhlislm smail Efendi'nin camisinin hadrasna gmld. Serasker Topal Osman Paa'nm tavsiyesi zerine, Tebriz ehrini ranllara teslim etmek suuyla tular ve sanca geri alnan eski avuba Kara Mustafa yalnz itibarnn iade edilmesiyle kalmad, kendisine ayn zamanda vezirlik pyesiyle nc tu da verildi. Sultan* in sUahdn Ya'kub, Vezirizam'n khyas Gl Ahmed 392, Ba-mirhur Yahya ve bostancba Hseyin de ayn erefi paylatlar. Saraydaki silahdrlk, mirhurluk ve ormanlar bykefendi-lii gibi balca nemli grevin vezirlie giden yollar olduu doruydu; ayn ekilde, mme grevlileri arasnda nianc, defterdar ve Yenieriaasnn kubbe veziri sfatiyle Vezirizam'n divnna katldktan ounlukla grlyordu. Bahtsz Veziriazam brahim Paa'nn olu Hdvendigr valisi vezir Mehmed Paa hastalkl durumu sebebiyle gelip stan -buTda yerlemek msaadesi ald; kendisine ayn zamanda altbin kuru tahsisat verildi ve peinden Anadoluhisar'ndaki sayfiye evinde oturmak izni kt. Hekimolu Ali Paa'nn dneminde idam cezalarna az rastlanmas, terfilerde grld gibi onun iyilikseverliini, insansever-liini ortaya koymaktadr. Bununla beraber nizam dmanlarna kar sertti; nl Yahudi

Suphi, f. 66, 1148 yl balangcnda. Suphi, selefi mparatorluk tarihisi Raid'in lmnden, tarihiliinden sz etmeden iki satrla bahsediyor. 392 Belki de ad Kel Ahmed'di. Suphi, f. 59.
391

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

korsan Yanaki, Deirmenler (Milo) 393 adasnda yakaland ve hemen dam edildi. syanlar srasnda sileri mazur gstermee alan ve onlara hediyeler vermekten geri kalmayan eski tfeki Paas, nce kumandan olarak anakkale' ye gnderildi; sonra Rodos'a srld ve orada bir fetva ya dayanlarak idam edildi 394. Yine bir fetva gereince, eylette mnasebetsiz konumalariyle heyecana sebeb olan Kars valisi Osman Paa lm cezasma arptrld. Halihazrda Cermen'de grev yapan eski Balkesir valisi Osman Paa, zalimliine kar ykselen ikyetler sebebiyle, evvelce yaplan uyarlar tesir etmediinden, is-lah- hal mmkn olamayaca gryle lme gnderildi 395. Ayn su, ayrca bunun daha ar olan ran'a gidecek birlikleri gndermemenin de buna eklenmesi, Aydn valisi Abdullah Paa* nn bunlar hayatiyle demesini gerektirdi. Ban getirmek zere gnderilen Kapucuba, ancak hile kullanarak grevini yerin e getirebildi. Dilini tutamamann o valinin ba zerine ektii klcn keskin taraf, krsden hkmet aleyhinde uluorta szler sarfeden Ayasofya vaizi, payitahtn baimamnn da hayatndan olmasna yol at. Ayrca, bu baimam, bir mezarln arazisi aleyhine kendi bahesini bytm, baheyi sulamak iin Mesihpasa Vakf'ndan gelen suyun yolunu deitirmiti. mam, doum yerine srgn edildi ve Ayasofya'da yerine yaplan tayin btn Sul tan camilerinde (Seltin Camiler) imamlarn terfilerine yol at 396. Hekimolu Ali Paa, Topal Osman Paa gibi, Franszlan zellikle Bonneval'i himaye ediyordu; ona iki tulu bombaclar Paas unvann verdi ve eer Bonneval divanda konuabilecek kadar iyi Trke bilseydi, onu vezir payesine ykseltmi olacakt. Bombaclar birlii herbiri yzer kii olmak zere, odaya ayrld ve subaylarnn cretleri dzene kondu 397. ahs bana alnan vergiyi uzun zamandan beri gayri muntazam olarak deyen ve bu yzden devlet maliyesini skntya dren Msr, bu mnasebetle bu andan itibaren vergi idaresine ayrld ve Bb- li, valiye, her yl karln stanbul'a yollamak zere belirli sayda ibraname gnderdi
Deirmenlik adas. Suphi, f. 57. Suphi, f. 95, bu mnasebetle u Farsa beyti sylyor: Eer hunah maned kelle per ci/Menih berter zi haddi huiten pi. Tercmesi: Bann omuzlarnn stnde kalmasn istiyor musun? Onu uygunsuz br ekilde ykseltmekten sakn. 395 Suphi, f. 63. bu konuda Farsa bir beyit zikrediyor; tercmesi: Ktlk ettinse cezadan kork/Her hareket tam mkafatn alr. 396 Suphi, f. 60 ve 65, bu olaya iki Trk vecizesini uyguluyor: Deil kr-siye, ara ksan adam olamazsn ve Dilin cirmi kk crm byk. 397 Yzbalarn yevmiyeleri 200 aka olarak tesbit edildi. Temenlere 90 aka ve astemenlere 50 aka, avulara 30*aka uygun grld. mam, tamburcu ve doktor, cerrah, eitimci de ayn crete tabi tutuldu.
393 394

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

398

Cilt 14

Joseph von Hammer

Ali Paa'nn idaresi zamannda gverteli iki gemi denize indirildi ve bu vesileyle 399 mparatorluk tarihisi Suphi, Veziriazam tarafndan alt minareli camiye yakn bir yerde yaptrlan cami iin yazd tarih beyitlerinin benzerlerini yazd 400. Hekimolu Ali Paa'nn idaresi her ne kadar hakm (bilgili), yumuak ve iyilikci olduysa da, ranla sava srdrmenin imknlarnn grld mecliste, serasker sfatiyle ordunun banda ran'a yrmek istemesi Sultan'in, fakat daha ziyade kudretli Kz-laraas Beir'in muhalefetiyle karlat ve bu da Vezirizamu-nn sonu oldu (14 Temmuz 1735 - 22 Safer 1148). 401 smail Paann Vezibizamu Hekimolu Ali Paa'nn yerine, Kzlaraas Grc smail Paa atand. Grc smail Paa, aslnda Yenieri Paas aban'n kleliinden yetimeydi. Damad brahim Paa dneminde adalet avuluunda bulunmu, siler tarafmdan Yenieriler ikinci ferik Paalna ykseltilmiti; fakat saklanmak suretiyle bu rtbeyi gizlemi ve bu reddedi sebebiyle Sultan kendisine gerekten bu rtbeyi vermiti. Sonra birinci ferik Paa ve Yenieriaas olmutu. Bu ilerleyii vezirlik, Rumeli Beylerbeylii, Trabzon ve Badad valilikleri takibetti; nihayet, Kzlaraas tarafndan mparatorluun en yksek makamna, Hekimolu Ali Paa'nn yerine getirildi. Selefinin azlinden iki ay sonra stanbul'a geldi ve bu gibi vesilelerde uygulanan trenle karland (29 Eyll 1*735 - 11 CemaziyFevvel 1145). Makamna oturur oturmaz, ilk ii posta ve para zerinde dzenlemelere el atmak oldu. srafa yol aarak memleket aleyhine neticeleri nlemek maksadiyle grevli devlet memurlarna verilecek at says dzene kondu 402. Tedavldeki altn parann, yni salam dukann 403, kordonlu dukann 404 ve Sultan' in
Suphi, f. 62, Kur'andan ahs vergisiyle alakal vecizeleri alan fetvay olduu gibi veriyor. Suphi, f. 63. ki kalyon birden indi ku gibi su-yi yeme. imparatorluk tarihisi, byk bir tevazu ile bu kitabeleri yazmann bir haddini bilmezlik olduunu sylyor. 400 Suphi'ye, f. 64, ve Vezirizam'n olu Ziya'nn iinde Ragb'n, Vehbi'nin, Katib'in tshak'n, Mnif ve Rahmi'nin seilmi iirleri bulu nan tarihine baknz. Vezirizam'n olunun dediine inanmak gerekirse, f. 55, babasnn Vezirizaml srasnda yazlan kitabeler topland takdirde be-on cildi bulur. 401 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/415 -418 402 Yirmi at Mirahur'a, Kapucubana onsekiz at gibi, byle gidiyor. Suphi, f. 68. 403 Seri mahbub, 850 aka. 404 Zincirli 110 aka.
398 399

Sayfa

182

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

turasiyle baslm dukann 405 deeri drld ve yalnz deeri krk akay gemeyen kurular karld. ehrin valisinin kendilerinden evvelce verdiklerinden ikiyz aded fazla hac kervan devesi istemesi zerine amllarn ykselttikleri ikyetler zerine bu taleb kaldrld. Nihayet, Bb- li, Mekke erifi Saad'n Sultan'a her yl vermei det edindii hediyeyi geri verdirdi. Ayn dneme doru Nadir h yeni makamn tebrik etmek zere bir mektup yazd; mektubunu ona bar tekliflerinde bulunarak bitiriyordu. Bu tekliflerle alkal olarak yaplan bir toplantda, bir karar alnmas iin, ran seraskerinin barn uygun olaca konusunda verecei raporun beklenmesi yerinde grld. Bu arada, Krm hanna, acele ran'daki Osmanl ordusuna katlmas emri verildi. Kaplan-Giray, oradan Temruk'a geeceini dnerek Yenikele'ye doru yola kt; fakat hann yokluunda airetleri zi, Bender ve Besarabya etrafnda yerlemi bulunan Nogay-lara hkim olmak maksadiyle, Bb- li, zi valisine iki bin svari askeriyle Babada'nda mevzi tutmas emrini verdi; Krm'da kalan veliahd vefat etmi olduundan bu tedbir fazlasiyle zorunluydu. eyhlislm Drrizde'nin ulemnn terfi beratlarn imzalamaya salk durumunun elvermediini bildirmesi zerine, Sultan, ulemnn beratlar ile birlikte kendisine bal kadlarn beratlarn, saln kazanncaya kadar mhrleyebilmek iznini verdi. mparatorluk mhrne gelince, Veziriazamdn birok vesilelerle rvet ald anlaldndan alt hafta sonunda Sultan tarafndan geri aldrld 406. Yenieriaas iken emriyle idam olunanlarn servetlerinden elde ettii drtbin kese para msadere edildi. s mail Paa'nm yerine hemen atama yaplmad; yalnz silahdr Es-seyid Mehmed Paa kaymakam olarak atand. Ancak on gn sonra kendisine Veziriazam unvan verildi; ne var ki, Kzlaraas Beir'in hereye hkim olmalndan sonra bu makam da parlaklndan ok ey kaybetmiti. 407 Sayfiye Evleri Bir bana saltanat srmek hevesinden uzak olan Sultan'a gelince, saraylarn ve eitli kklerini ziyaret etmekle vaktini geiriyordu; bu saray
Tugrah 103 aka. Suphi, f. 80. Suphi, f. 70, azlin sebebleri zerinde tek kelime sylemiyor, bunlara Mehmed Said'in biyografisinde rastlyoruz. 407 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriy at: 7/418-419
405 406

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ve kklere yenilerini de katyordu. Bu ziyaretlerinden birinde, Veziriazam ve eyhlislm, Kaptan- derya da beraberinde olduu halde, Yunanllarn ve Rumlarn Heracles'e it olduuna inandklar, Trklerin ise Yu'ya (Josue) ait bildikleri ayn ad tayan dan eteindeki dev mezar grmee gitti. Boazii'nin Asya kysnda, stavroz bahesi yaknnda, Beylerbey bahesinde yeni bir sahil-saray yaptrd; buras Sevin Bahesi 408 olarak adlandrld ve bu noktadan az bir mesafede Valide sultan bir kk yaptrd; engelky istikametindeki bu yapya Arzu Evi 409 adn koydu. Bu ad dier alt kkle bir ahenk salamas iin semiti. Bunlar srasiyle u adlar tayorlard: Saadet Evi 410, mparator Evi 411, Ne'e Evi 412, Gvenlik Evi 413, Husrev Evi 414, lkbahar Evi 415; bu sonuncusu Husrev denilen sarayn alt tarafnda, Alibeyky'e yakn ve deniz kenarndayd. Sultan, Toplarkaps limanna yakn bir yerde, mermer stunlar zerinde afak 416 rengi yeni bir kk yaptrd ve bu kk edad'n dnya cennetinde yer alan kk 417 ile yaracakt. 418 Peygamberin Doum Gnnn Tayini Sultan nc Ahmed dneminde gelenekleen enlik ve bayramlarn hepsi kaldrld; yalnz Hz. Feygamber'in doum gn vesilesiyle tekrarlanan tren btn ihtimiyle devam ettirildi. Hatt, daha parlak olmama zen gsterildi. Dier trenlerden ilerinin mhiyeti icab uzak kalan Kzlaraas Beir, bu trende olanca azametiyle grnyordu. O sralarda Kzlaraasnn sonsuz bir nfuza ve her hususta sz syleme iktidarna sahib olduu biliniyordu. O gn, saraydan Sultan'dan yarm saat nce etrafn da hadmaalan ve muhafzlarla kyor ve Sultanahmed Camii'ne gidiyordu. Veziriazam ve eyhlislm mihrabn sanda ve solunda yksek minderler zerindeki yerlerini alyorlard; Vezirizam'-n yaknnda kubbe vezirleri, Yenieriaas ve hocagn (divan efendileri) bulunuyordu; eyhlislm'm
Bagferah. evkabad, Suphi, f. 60. 410 Humayunabd, Beikta'da. 411 Neatabad. 412 Saadabad. 413 Emnbad. 414 Husrevabad, Alibeyky'de. 415 Baharabad, Suphi, f. 63. 416 Sadikile hemlaun, Suphi, f. 67 417 Erem zazol-amad. 418 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/419-420
408 409

Sayfa

184

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

419

Suphi, f. 69

Sayfa

185

yannda ise eyletlerin byk kadlar, mollalar, mderrisler kk hallar zerinde oturuyorlard. Bu iki saf arasnda, daire bykleri ve kadlar, Reisefendi ve avuba yzleri mihraba deil, Sultan'n ikinci kattaki diresine dnk olarak duruyorlard. Emirler reisi, vaizin krssne kar kurulan yeil bir adrn altnda yer alyordu. Terifat khyas ve Vezirizam'n muhafzlarnn yzbalar, kendisinin arkasnda arkalan mihraba dnk olarak duruyorlard; Yenieri Paalar cuma dualarnn okunduu krsnn yannda bulunuyorlard ve iki Yenieri saf bu muhteem topluluu halktan ayrmaktayd. Sultan camisinin mm Hz. Peygamber'in doumuyla ilgili medhiyeleri srayla okuyorlard. Silahdr ve oda hizmetbalar Sultan'a glsuyu sunuyorlard. Baltaclar, Veziriazam ve eyhlislm'dan balayarak, ulem ve devlet ileri gelenlerine glsuyu sunma hizmetini yerine getiriyorlard. Peinden mevlid ve Naat- erif birbirini takibeden korolar tarafndan okunuyordu. Hz. Peygamber'in doumunu anlatan kutsal fasln okunmasna sra gelince, btn hazr bulunanlar ayaa kalkyordu: Ayn anda Mekke erifinin bir mektubu Sultan'a sunuluyordu; bu mektup, yllk hediyelerle birlikte gnderilen mektubun cevabyd. Ulak, ayn zamanda ha kafilesinin mes'ud dnn de haber vermi oluyordu. Banda siyah muslin sark ve bir bahklkuu tynden sorgula o da trene katmdr. Yeil ipek bir kk boha iindeki mektubu Vezirizam'a sunuyor, Veziriazam saray mirinin nnde Sultan'n balkonuna yaklayordu; Kzlaraas mektubu alyor, onu yeni kendisine iade eden Sultan'a veriyor, Kzlaraas, mektubu mparatorluk vesikalar arasnda saklanmasn salamak zere Reisefendi'ye teslim ediyordu. Kzlaraas samur bir h'at giyiniyor; mevlidhna da eref elbiseleri datlyor ve ksa bir duann peinden tren son buluyordu. Devlet ileri gelenlerinin evlerine erbetler gnderiliyor ve Sultan merasim alayna lzum grmeden saraya dnyordu. eyrek saat sonra, Kzlaraas Yenieriaasndan elli adm ileride saraya ekiliyordu. Bu treni, nemsiz olan masraflarn da zerine alarak tertiplemektedir. Kzlaraas, bu treni, mparatorluk saray ve Mekke, Medine haremlerinin muhafz ve sarayn birinci derecede sorumlusu sfa tiyle bu en muhteem, en manl treni Sultan'a ve devletin ileri gelenlerine sunuyordu; zira, mparatorluk hareminin safiyet ve erefinin muhafz iki kutsal haremin kollaycs olarak Hz. Pey-gamber'in dnyaya geldii muhteem n hatrlatyordu 419. imdi, Osmanl mparatorluu ile

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Rusya arasnda yeniden sava kt dneme gelmi bulunuyoruz. ran hdiselerine ve Avrupa devletlerinin Avusturya ve Rusya arasndaki bar bozmak hususunda Bb- li'yi karar aldrma gayretlerine skca bal bu savan sebeblerinin izah, bizi, son yllarda Rusya ve Osmanl mparatorluunun Asya snrlar zerinde oluan olaylara, Avrupa devletlerinin eli ve memurlarnn Bb- li nezdindeki tertipleri zerine gerilere doru giden bir bak atmaa zorlamaktadr. 420 Feth-Giray'n Kafkasya'ya Doru Yry Kerkk'deki sava meydannda 421 Topal Osman Paa'nn feci ahadeti sonrasnda ranllarn ehrzor'a girdikleri, Kerkk ve Derne'yi alm olduklar stanbul'da renilince, Krm han Kaplan-Giray'a ran zerine yrmesi emri verildi (1732 yl sonu). Bu emrde Krm hanna, bu frsattan yararlanarak Kuban kavandan balayp kuzey Kafkas dal halklarn Osmanl mparatorluuna balayan hkmranlk haklar bildiriliyordu. Bu balar, Rus casuslarnn manevralar sonunda fazlasiyle zayflam bulunuyordu. Krm hanna verilen emre uygun olarak, ayn zamanda olu da Beylerbeylie ykseltilen Kumuklarn prensi Usmai Ah-med'e vezirlik bert gnderildi. Kalagay Feth-Giray Sultan, Mirza ve erinbeylerinin emrindeki Besarabya, Dest Kpak, Nogay ve erkeslerden oluan kuvvetli bir Krm Tatarlar ordusuyla Krm'dan ayrld, Kuban kylarnda Kalmuk prensinin itaat bildirmesini mennunlukla karlad ve daha ileride Kabartaylarn prensinin ayn yolda itaatini bildirdii grld. Kalagay'n (veliahd) ran ze rine yrd haberi alnr alnmaz, Ruslarn Ukrayna kumandan general Weissbach, Krm hanna gnderdii bu mektupla bu hareketi protesto etmiti; Krm veliahd Kuban kylarna varnca, snr kalesi kumandan Rus generali Heiligenkreuz, Rus arazisinde cereyan eden ve sava iln anlamna gelen yryn durdurmas iin sultan Feth-Giray'a general Eropkin'le general Basmanoffu gnderdi (24 Austos 1733). Bir ay sonra, Hazer Denizi'ne komu lkeler Rus kuvvetleri yksek kumandan prens de Hesse Hambourg, Kalagay'a, daha ileri gittii takdirde silahla kar koymak

186
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/420-422 Hammer, Kerkk'deki sava meydan derken, Osman Paa'nn Nadir ah kuvvetleriyle kar karya geldikleri bir savan varl zannm uyandracak bir ifde kullanmaktadr. Byle bir ey bahis konusu deildir. Osman Paa Badad zaferinin peinden ranllara kar bir muvaffakiyet daha kazandktan sonra askerlerini terhis edip Kerkk'e ekilmi ve hasta yatt srada bir basknla ehid edilmitir. C.NJ.
420 421

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

zorunda kalacan bildiren bir mektup gnderdi (24 Mays 1733). Kalagay, bu mektuba verdii cevapta, Bb- li'nin ve hann emirlerini yerine getirdii iin harektn kenciisi tarafndan durdurulmasnn mmkn olmadm, Bb- li'nin bu konudaki niyetlerini stanbul'daki Rus elisine aklam bulunduunu bildirdi. Bu mektuptan sonra, Kalagay, Kuban'dan Terek'e doru yryne devam etti ve kaynaklarn Kafkas'n kuzey eteklerinden alarak, kuzeye byk Kabarta arazisini sulayarak Terek'e doru ynelen sekiz nehri ad 422. Cengizhan zamannda lkenin eski ptiyaht olan Tatatop'da kk Kabartay'n prensleri gelip Kalagay'a sayglarn bildirdiler. Kalagay unca kysna varnca flav kasabasnda ordugh kurdu. eenlerin prensi burada kendisine itaatini bildirdi ve iki-bin svari ile ordusuna katld, orada kendisine, irvan han Surkhai'nin takviye birlikleri getirdii haber verildi. Baka drt nehri getikten sonra, Kumuklarn prensi gelip onu grd. Sonra Yamam', ardak ve Akta' geti; Akta'n kenarnda Enderi airetinin otlaklar uzanyordu. Bu airetin beyi Atimur gelip elini pt ve kendisine birlikler verecei vaadinde bulundu. Ak Da-istan'n Bat snrn iaretleyen Koi'de, emkhal'in veya bu blgenin prensinin merkezi olan Tatargav'da karargh kurdu. Orada, Kaytak'larm 423 usmaisi, Ahmed Han'n olu Mehmed Han gelip kendisini karlad, bu Han'a Beylerbeylik rtbesi verdi. Babas tarafndan gnderilen Surkhai'nin olu Mehmed beyi de grd. mekhal KasspuTu makamndan indirdikten sonra, yerine Atambey'i getirdi. tulu vezirlik payesi vererek Kaytaklarn prensi usmai Ahmed Cunguni'yi mkfatlandrd. Derbend'e 424 sekiz fersah mesafede Akularn hukuk adamlar ve zrhlan Kaf-kaslar'da ok mehur olan Kubelerin tannm madencileri geldiler, Timur'la savam olan Aanamiri'nin Grc halk da gelip ballk bildirdi. Kazikumuklar arasndan Surkhai-Han'a bal ba-lcalar da gelip Bb- li'ye ballklarn akladlar. eenler lkesinden ayrlndan itibaren, Feth-Gray'la Mabeyinci Mustafa ve Bus' generalleri arasndaki ok canl muhabert ard aras kesilmeden devam etti; Mabeyinci Mustafa, Bb- li'nin komiseri olarak Feth-Giray'n
Suphi bu nehirleri ve dier biroklarn aralarndaki mesafeyi de belirtmee itina gstererek saymaktadr: 1. Kuban 3 fersah (3); 2. Koi (Atakum?) 91; 3. Balkh (?) 71; 4. Baksan (Baksan), 51; 5. Cikem (Czig-hem), 21; 6. akule (?), 21; 7. Nalik (Nalezik), 21; 8. erek, 11; 9. Kuran (Arghudan), 21; l.sLesken, ; . Deli rek (Uzorok?) 21; 12. Terek, 11; 13. Kerkin, *; ,14. unca, 91; 15. Iflav Azgun'u, eenlerin durak yeri (Czezenten), 41; 16. Bas, 41; 17. Kumi, 41; 18. Baksa (Ak -sai) 51; 19. Yamam, 21; 20. ardak Suyu (Yarik?), 11; 21. Akfa, 21; 22. Koissu, 31. 423 Suphi'nin eserinde Kaytak yerine Kaynak okunmaktadr. 424 Buam-evvel veya Bucamol, Suphi, f. 77.
422

Sayfa

187

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

beraberinde bulunuyordu. Rus generalleri, birok kereler, snrlan kuvvet kullanarak zorlamann, ayn yoldan ps-krtleceini ileri sryorlard. Gerekten de, Krm ordusu Ger-seli tepesi geidine varnca kendisini toplarla evrilmi buldu ve Dastan snn boyunca yol almak ve son derece bozuk Mayeritop yolunda oniki fersah ilerlemek zorunda kald; bu geitten knca da, karsnda, aniden Ruslar buldu. Prens Hesse -Hambourg kumandasndaki ikiyz Gresensks kaza ve svariler, Krmllar-la 425 savaa tututular (11 Haziran 1733). ki saat sren ve Ruslarn ellibe l ve yetmibe yaral verdikleri bir savatan sonra, Krmllar Derbend'i sa taraflarnda brakarak Samur'a kadar ekildiler ve ordugh kurmak zere Eski Khodad'a gittiler; Bb- li'den emir aldktan sonra oradan yrylerine devam ettiler 426. Ukrayna ve Hazer denizi kylar Rus generallerinin protestolar zerine, stanbul'daki Rus elisi Nepluieff de Bb- li nez-dinde protestoda bulundu ve kendisine Krm ordusunun Rus arazisine girmeden Kafkaslan geecekleri vaadedildi. Bir mddet nce, mir-alem Halil, Knm hannn sefer hedefinin mnhasran Ndir h olduu imparatorieye bildirilmek zere Rusya'ya gnderilmiti. Bir ay sonra Reisefendi ile mzkereye oturan Rus elisi Nepluieffe, Reisefendi, on yl nce I. Pierre (Deli Petro) yazd mektupta ve yaplan son anlamann VI. maddesinde bizzat Ruslarn bu eylet zerinde hibir hakk bulunmadn beyan ettiine gre, Rusya'nn Kabarta zerindeki iddialarn nasl olup da meru grebildiini sordu (8 Mays 1733). Eli, kendisinin Bb- li'ye vermi olduu mhtray hatrlatarak hkmetinin iddialarm dorulamaya alt. ki yl nce, Baht -Giray'n kardei Deli-Sul-tan'n Kabarta istils srasnda Heiligenkreuz'un Rus kumandann ekilmesi ihtarnda bulunduunu ve bu ihtara uymad takdirde kuvvetleriyle zerine yrmek zorunda kalacan da eklediini hatrlatt. Rus elisi Feth-Giray'n Kafkaslara doru yrmesine itiraz ederken, Reisefendi, anlamann II. maddesi akict taraflara, yni iki devlete bu devletin anayasa ve imtiyazlarna dokunmalarn menederken Rus birliklerinin Polanya'ya girmi olmalarna itirazlarn belirtiyordu.

188
Sayfa

Suphi, bu arpma hakknda bilgi ve tarih vermemektedir; bu rapor 1148 (1733) yl iinde yazlm olduundan, eliliklerin raporlar aksini leri srmedikleri takdirde, arpmann ayn yl iinde gemi olduu dnlebilir. Fazla olarak, Rus ve Kafkas halklar mnasebetlerini inceleyen eserinde Osmanl-Rus savann sebebi olan Feth-Giray'n yrynden bahis yok. 426 Krm han Petih-Giray'n Osmanl ordusunun harekt plnna uygun olarak 1733'de giritii eylemlerin Rusya'y fazlasiyle rahatsz ettiini ortaya koyan vesikalar Viyana mparatorluk Ktphanesinde bu lunmaktadr.
425

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Rusya'nn ran ve Polonya zerindeki grleri Bb- li'ye Poniatowski ve Zaporog Kazaklar hetman Orlik tarafndan gnderilen mektuplarla bildirilmiti. Orlik, Bb- li'ye, geen yl ran'la Rusya arasnda mzalanan alt maddelik anlama hakknda bilgi vermi 427, Poniatowski de Rus birliklerinin Polonya'ya girilerini bildirmiti. Bununla beraber ran'la sava halinde bulunan Bb- li'nin menfaati Rusya ile mnasebetlerini kesmemesini gerektirdiinden, Feth-Giray'a bir takdirnameyle birlikte geri dnmesi emri verildi. Bu olaylar cereyan ettii srada, Krm han, Kuban nehriyle izilen snr hatt zerinde bulunan kalelerin etrafnda yerlemig bulunan Kazaklarn Kalmuklarla birletiklerini, Nogaylardan ikiyz at alm olduklarn, alnan hayvanlarn geri alnmalarn salamak zere vezirin Sut nehrine doru ilerlemi olduunu ve bu nehrin kysnda Tatar Ydissanlar airetinin ordugh kurmu bulunduklarn bildirdi; Ubagan'da veya drtbin Rus'un grnm olduklarn ve bunlarn da Salah kalesine girmekte ge cikmediklerini haber verdi. Veziriazam,-Krm hanna verdii cevapta, Ruslarla mevcut bar bozmamak in kendilerine vesile verilmemesi hususundaki emrini geri ald (15 Eyll 1733). 428 Avrupa Elilerinin Bb-I l le Diplomatik Mzakereleri Reisefendi, Khyabey ve mektupu veya Vezirizam'm diresi ktibi ile Rusya'nn mttefiki bir devletin elisi gibi hareket eden Avusturya elisi Talman arasnda bir toplant yaplmt ve bu toplantda Talman, Rus birliklerinin Polonya'ya girmelerini, bu lkede hrriyetleri teht eden Fransa'nn birtakm entrikalarla Polonya ileri gelenlerine Stanislas Lesezynski'yi kral setirmek iin bask yapmasna dayandrarak meru gstermek istemiti. Reisefendi, bu izah tarzna, II. maddenin sadece yabanc bir devletin silahl mdhalesi zerinde durduunu ileri srerek iti razda bulundu; Fransa byle bir durumda deildi; bu bakmdan da Rus birliklerinin hareketini hibir ey meru gsteremezdi; Bb- li bakmndan Polonya kralnn adnn az nemi vard; can ve gnlden devam ettirmek istedii ey cumhuriyetin bamszl di (25 Kasm 1733). Bb- li'nin
427 428

Suphi'de, t. 76, Rousset'de Ek. E. C. III, s. 1, s. 326'da anlamaya baknz. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/422-425

Sayfa

189

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

drtyz yldan beri Ra-guza cumhuriyetinin hkimi ve himayecisi olduu halde, Polonya'nn hrriyetlerinin ve cumhuriyetinin savunucusu kesildii ilk defa grld. Trke ve Farsada cumhuriyet fikrini ifade iin kullanlan kelime cumhurdur 429, fakat Trklerin hrriyeti anlatmak iin kullandklar Farsa kelime, ki bu kelime kendi dillerinde yoktur, ba sarmak. 430 mnsna gelmektedir. Bu iki kelime hr insann vasflarndan birini, bu insann sark sarmak hakkna sahib bulunduunu ifade etmektedir; sank sarmak, ba rtlemek esirlere yasaklanmtr. Eski Romallarda olduu gibi, Asya lkelerinde de sark, baa bir ey balamak, hr veya azd edilmi insanlarn d iaretidir. Douda yalnz hr olanlar bana sark sarabilir, zira, bu hak esire verilmemitir. Bu arada Rusya elisi ikyetlerini yazl olarak gelitirmiti ve bu ikyetlerde, hkmetinin gr olarak Krmllarn Kafkaslardaki seferinden, bunlar tarafndan Azak'dan Heiligenk-reuz'a giden Kazaklara saldrmasndan ve si Calumski'nin teslimi talebinin reddedilmesinden sz ediliyordu; elinin kaydettiine gre, sadece bu fiiller, Rusya'y gney snrnda bulundurduu birlikleri takviye yoluna gitmee mecbur brakmt
431

190
Sayfa

Veziriazam Hekimolu Ali Paa'nn bir toplantda Fransz elisine ynelttii sekiz suale bakarak Avrupa'nn politikas hakkn da bilgi edinmek arzusu zerinde hkm verilebilir (12 Aralk 1733). Suallar yleydi: Fransa kralnn gelirleri ve ordusunun kuvveti ne kadardr? spanya kralnnkiler ne kadardr? Avusturya mparatorununkiler (Fransz elisinin memnun olmas iin sadece Viyana kral, diyordu) ne kadardr? Hollanda ve ngiltere Avusturya mparatorundan yana olduklarn aka bildirmiler midir? Brandenbourg elektr hangi taraf tutacaktr? Fransa, Almanya'daki ka elektre gvenebilir? Avusturya imparatorluunda ka elektr bulunmaktadr? sve kral Fransa'dan yana m, yoksa, Rusya'dan m yana olacaktr? Usta bir diplomat olarak, Fransz elisi Fransz ordusunun mevcudunu ikiyzbin, kraln gelirinin de ikiyzmilyon lira olarak bildirmekten geri kalmad. Toplantnn ertesi gn, Veziriazam, Poniatoski ve Bonnevar-in tesirlerine Fransz elisinin de katlan tevikiyle, Ruslarn Varova'ya girilerinden ikyeti olmak zere iki dost hkmetin
Cumhur. Hrriyet, bamszlk karl olarak serbestiyet kelimesi Tatarlarn bamszl konusund aki yazmalarda deimez olarak: Bi baine, yani herkes kendi iin eklinde terceme edilmitir. 431 Avusturya elisinin raporu, 10 Aralk 1733.
429 430

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

bavekillerine, kont Golowkin ile prens Eugene'e mektub yazd; Ruslarn davrann mevcut anlamalarn ihlli olarak grdn belirtti (14 Ocak 1734). Golowkin teferruatl 432 bir mektupla cevap verdi: Mektubunda Polonya'nn hrriyetinin ancak kendi menfaatleriyle Bapiskopos 433 ve Potocki ailesinin menfaatlerini birletirmek becerikliliini gsteren Lesczynski taraftarlarnca tehdid edildiini, Fransz sava gemilerinin Baltk denizindeki varlnn ve Dantzig'de bulunan silah depolarnn bu kralln igalini zarur kldn; Rusya'nn, Polanya'da kendisine ait olmayan haklar elde etmek niyeti tamakszn, anlamann ruhuna uygun davranarak sadece seim hrriyetini temint altnda bulundurmak ve statlere gre seilmi kral Auguste' yabanc devletlerln her trl dmanlklarna ve mdahaleye kar korumak maksadiyle Varova'ya asker birlikler gnderdiini bildiriyordu. Btn yl Fransz elisi Villeneuve ve Polonya'nn stanbul'daki elisi Sierakowsky'nin payitahtta kendi yerine brakt Lesczynski'nin maslahatgzar Stadncki'nin Osmanl mparatorluunun Rusya ile mnasebetlerini kesmesi yolunda sarfettikleri gayretler arasnda geti. Deniz devletleri ellerinden gelen btn gayreti Rusya ile Trkler arasndaki anlamazl 434 yattrmak ve savaa engel olmak iin ortaya koyarken, Fransz elisi Marki de Villeneuve, Bb- li'yi Rusya ile Avusturya'ya sava iln ettirmek yolunda olanca imknlarn seferber etmekten geri kalmad. Dier taraftan, Bonneval, Fransz elisine danmak lzumunu bile duymadan, Bb- li 435 ile Versailles (Fransa) arasnda bir saldr ve savunma anlamasnn plnn hazrlad. Yorulmak bilmeyen bir faaliyet adam olan Bonneval, kendi ittifak projesini XV. Louis'ye sunmak zere, ktibi msy de Bon'u Fransa'ya gnderdi; ayn zamanda memleketlerine dnen iki sveliyi, kral Birinci Fr&ieric'e bir ittifak projesi ve bir mektubu vermekle grevlendirdi. ttifak teklifini Bb- li adna yapyor ve karlnOn sayfadan az olmayan ve Viyana Arivlerinde muhafaza edilen bu mektupta Lublin anayasalarndan (1703), Sandomir konfederasyonu statlerinden (1704) bahsedilmekte, I7io'da Varova'da toplanan b yk meclise, Varova anlamasna (1717 ve 1718), Grodnow diyetinin kararna atflar yaplmaktadr. Prens Eugene'in 8 Ocak 1734 tarihli mektubu daha ksadr. 433 Dier piskoposlar zerinde yarg hakkna da sahip bulunmaktadr 434 Lord Haringhton'un, Viyana'da eli M. Robinson'a yazd mektup, "VVhitiehall 12 (22) Kasm. Mektupta, kraln btn taraflarca istenmedike aracla raz olmayaca bildiriliyor. 435 Bb- Ali'ye yaplan Fransa ile bir ittifak teklifindeki maddeler (23 Ekim 1733) . - Trklerle Bosna'da birlemek zere, kral talya'dan 50.000 Fransz askeri geirecek ve bahis konusu ordu tarafndan al nacak yerler Bihaz'dan geen Unna nehrinin berisinde ve tesinde iki fersah olmak zere. Osmanl ordusuna braklacak; dier yerler krala ait olacak; 2 talya'da bir ordu olacak; 3 Bavyera elek-tr kendi tarafndan Avusturyallara saldracak. Viyana Arivleri.
432

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

da Said Efendi'nin Stokholm'a kadar giderek talebettii, fakat bir netice alamad XII. Charles'm senedli borcunun silineceini mektupta bildiriyordu. Gayretlerinden tr Bonneval Karaman valilii ile mkfatlandrld; valilik iine bir bakas bakacak, Bonneval yirmibebin kese alacakt. Baarlarnn her tarafta dyulma-siyle koup stanbul'a gelen vatanda, alenen dinlerinden dnerek mslman oldular ve Bb- li'nin hizmetine girdiler; Bonneval onlar Paas 436 olduu humbaraclar birliine subay olarak tayin etti. Venedik elisi Emmo'nun yerine gelen yeni eli Si mon Contareni Pasarofa barn yenilemei ve snrsz uzatma iini baard. Bu, Bb- li ile Venedik cumhuriyeti arasnda yaplan son anlama oldu (20 Mays 1733). Eli Contareni, Veziriazam tarafndan kabul ediliini anlatan raporunda kendi kyafetini anlatmakta ve Bonneval tarafndan tasarlanan, fakat hibir zaman imzalanmayan Bb- li ile Fransa arasndaki taarruz ve tedafi anlamadan da sz etmektedir (1 Aralk 1734). Grcistan'da ran'n sert hcumlarn pskrtm olan Bb - li, Krm hannn birlikleriyle, hkmranlk hakkn ileri srmekten geri kalmad Kurmaklarn ve Kaytaklarn arazisinden gemesi iin Rusya'nn tasvibini almak hususunda yine baz teebbslerde bulundu 437. Rusya'nn iki elisi Nepluieff ve Wis-niakoff, Divan'a Rusya ile ran 438 mnasebetlerini aklayan bir muhtra takdim ettiler. Yeni bir toplantda Veziriazam yeniden, Astrakhan'n zaptedilmesinden beri Kumuklarn ve Kaytaklarn, emkhal ve TJsumai'nin Osmanl tab'as olduklar grn savundu (24 Mays 1735) 439 . Eli Wisniakoff, Ali Paa'nn srarlar karsnda bu dncenin iki yl nceki gibi hal-i hazrda muteber olamayaca ve hkmdarnn Krmllara kendi topraklarndan geit vermeyecei cevabnda bulundu. Avusturya elisi Talman'm da hazr bulunduu yeni bir toplantda, Veziriazam Ali Paa, Heiligenstadt'dan yirmi, Derbend'den on fersah mesafede bir yol bulunduunu, evvelce usmai, son olarak da vizir ad verilen bu yolun Rus 440 arazisi zerinde hibir ihll ve tecvze sebebiyet vermediini ileri srd
Fransizn Bonneval'a mektubu. Rahip Maccarthy adl rahiple kont ve marki Ramzay ve Monray Moncheveuil'in kendisini btn Avrupa'da tanuun bir ahsiyet olarak rnek alp, Muhammed dinini ka bul ederek Zat-i ahanenin emrinde bulunmak istediklerini bildiriyor, 21 ile 33 arasndaki yalarn da aklayarak Fransa'da askeri eitim grdklerini ekliyorlar; yardmn istiyorlar. 26 Aralk 1733. 437 Eli (Avusturya) Talman'm toplant protokol, 28 Mart, 1735. 438 Rus elileri Nepluieff ve Alessio Wisniakoff'un muhtralar 6 Mays 1735. 439 Talman'm raporunda bu toplantnn protokol yer almaktadr. 440 Avusturya elisi Talman'n Rus elileriyle yaplan 13 Mays 1735 tarihli toplant hakkndaki raporu. Krm han tarafndan Veziriazam'a gnderilen bir mektubun zetinde Kabarta meselesi izah edilmi bulunmaktadr. Viyana Arivleri.
436

Sayfa

192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Burada Osmanl arazisi denilirken bunun tmnden deil, o blgedeki Osmanl arazisinden bahsedilmektedir (.NJ. 442 Bab- li'nin Ostennann'n mektubuna ifah cevab, Talman'n raporu. C. Mnch'n eliye mektubu. Poltava 20 Ekim 1735. Viyana Arivleri.
441

Sayfa

193

(28 Mays 1735). Bir ay sonra, Veziriazam Rus elisi Wisniakoff'u huzuruna kabul etti; fakat, bu huzura kabul ediin sebebi Vezirizam'n herhangi bir tviz elde etmek midiyle alkal deildi, sadece yaknda mnasebetlerin kesileceinin bilinmesi, bu hususta bilgi sahibi olmas iin onu hu zuruna getirtmiti. Heiligenkreuz kumandan general Lewascheff Krm hannn geiine ilk itirazda bulunacak olanlardan biriydi; Krmllar Ka-barta arazisine ayak basar basmaz Kazaklar Osmanl arazisini istil edeceklerdi 441 ve bylece Nogaylarla Kazaklar birbirlerinin kann dkeceklerdi. Ruslarn Osmanllara Kafkasya'dan geit vermemeleri ran ahn fazlasiyle memnun ettiinden onlarla ok lehlerinde saylabilecek bir anlama yapt. Veziriazam, Rus elisine, hukukularn verdikleri fetvay gz -nnde tutan halifenin, yni Pdih'n kendisinden yardm talebinde bulunan Mslmanlara yardm etmek zorunda olduunu, bu bakmdan bu sfatla Dastan ahlisinin isteini de yerine getireceini bir yaz ile bildirdi. Avusturya bavekili Eugene'in halefi kont Koenigsegg'e de teferruatl bir mektup gndererek, Rusya'nn Dastan hkimiyeti talebinin ve davranlarnn tehdit edici durumda bulunan muhtemel bir savam sebebleri olacan anlatt. Rusya imparatoriesinin gzde nazr kont Ostermann, olduka teferruatl bir mektupla cevap 442 (10 Temmuz 1735) verdi: En az Bb- li kadar hakk olduu halde ran'n Dastan zerinde hkmranlk hakk iddiasnda bulunmadn; bir imparatorluun uurlarn din cemaatlerin deil, anlamalarn tayin ettiini; yedi yl nce Dastan halknn Sultan III. Ahmed'in kendilerini himaye altna almas talebinde bulunduunu ve bu istein Veziriazam brahim Paa tarafndan reddedilmi olduunu; Bb- li topraklarnn irvan'a kadar uzandm; Bb- li'nin Dastan zerinde hibir hukukundan bahsedilemeyeceini; byle olunca, bu memleket halkndan kendisine sayg gstermesi talebinde bulunan Krm hannn davranna nemsiz bir ey olarak baklamayacan bildiriyordu. Vezirizam'n ricas zerine ngiliz ve Hollanda elileri Kinnoul ve Calcoen, Sain-P6tersbourg'da bulunan meslekdalarna bu konuyu yazdlar, ayn mn ve istikamette cevaplar alp Krm hannn balad seferden vazgemesi tavsiyesinde bulundular. Bununla beraber, Dastanllar Rusya

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

tabas olarak grmee Bb- li'nin hibir zaman rza gstermeyecei; Krm hannn onlara herhangi bir zarar vermeden 443 arazilerinden yryne devam edecei yksek sesle bildirildi. Bb- li ran ahna kar savan yaknda sona ermesine ve sve'in desteine gveniyordu; zira son zamanlarda sve'in gnderdii iki eli, hac kyafetleri iinde zmir'e gelmi ve stanbul'da Bb- li ile mzkerelere girimi ve bu grmeler srasnda Fransz elisi faal bir rol oynamt. Polonya kralnn elisi Malu-jez Nissa'da vebadan lm ve onun yetkileri gen Stadnick'ye devredilmiti; bu gen diplomat ise, iki krallk temsilcisi ye ki elinin itirazlarna ramen Edirne'ye srld. ki temsilci ve Hollanda elisi tarafndan Londra'ya ikyet edilen ngiliz elisi Kinnoul nce dk de Newcastle tarafndan tutuldu, fakat ksa bir zaman sonra yerine Fawkner gnderildi. Rakoczy Tekirda'da aniden ld (8 Nisan 1735). Hekimolu Ali Paa'nn Veziriazamhk-tan uzaklamasiyle BonnevaFin itibar da kayplara kart, dier taraftan veba da humbaraclarm en byk blmn hayattan ald. Bu srada Rus ordusu feld-mareal kont de Mnch'n kumandas altnda harekete geti; mareal, Krm hanna kar kacan bildirmek zere eliye mektup yazd. Bu haber Vezirizam'n zerinde zc bir tesir yapt; Hollanda ve ngiltere elilerini yanndan gndererek 444, Rus elisiyle birbirini takibeden iki grme yapt (29 Aralk 1735). Rus elisi Rus birliklerinin Knm giriinde (Prekop) Orkapu'da grnm olduklarn ve milletinin dier birliklerinin Azak'a drt fersah mesafede ki-Kardeler denilen yerde toplanmakta olduklarn haber verdi. Rus elisi Ve -zirizam' Zaporoglarn Nogaylara gsterdikleri muamele hakknda bilgi stemee davet etti; hkmdar tarafndan erkask (Tscherkask)'da emredilen savunma tedbirlerinin, uyarmalara ramen Rus topraklarna silahl tecvzde bulunmakta inad eden Krm hanna kar olduklarn szlerine ekledi. Rusya, diyordu, Bb- li ile olduu gibi ran'la bir ebed bar imzalamtr; bu iki devleti ayran kavgada hibir taraf tutmak istemi yordu; do-laysiyle Knm hannn topraklarndan gemesine msaade edemezdi. Tek kelimeyle, Bb- li'nin iddialarna kar drtba rnmur bir protesto davrannda bulundu 445 (24 ubat 1736). ki ay sonra, eli, bu son

194
Sayfa

Hollanda elisinin raporu, 1 Aralk 1735. Newcastle'n 10 Aralk 1735 tarihli raporu. 445 Dk de Newcastle*a 10 Aralk 1735 tarihli rapor, raporda Wisniakoff -un toplant protokol yer almaktadr. 19 Kasm 1735 tarihli raporda Kinnoul'un Veziriazam smail Paa ile yapt toplantnn protokol bulunuyor.
443 444

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

toplantda Vezirizam'n kendisine bildirdii ikyetlere saraynn verdii cevab Vezirizam'a arzetti. Rus hkmeti, bahis konusu silahlanmay, Krm hannn yrynn zorunlu kld bir n tedbir olarak gsteriyordu 446. Sava ln Avusturya elisi Talman yeni Veziriazam 447 Mehmed Pa-a'y bu makama atanmasndan tr tebrike gittiinde, Rusya hkmetinin Krm hannn Dastan arazisi zerinden gemesine kar kmas ve Ru s birliklerinin Polonya'ya 448 girmeleri konularnda ikyetlerini dinlemek zorunda kald. Bir ay sonra, Ruslarn Azak kalesini muhasara etmegj?afladklar haber verildi (1 Mart 1736). Veziriazam bu konuda tatmin edilmek deilse de en azndan zahat almak zere deniz devletleri elilerine ve Avusturya elisi Talman'a mracaatta bulundu; fakat aras ok gemeden Ostermann'dan uzun bir mektup 449 ald. Bu mektup, Rusya'nn yaklak yirmi yldan beri Bb- li'ye kar harekete geirdii btn niyetlerini sralyordu. Ayn zamanda, Rus nazr, btn dzeltme imknlar ie yaramad takdirde savala tehdid ediyordu; bununla beraber son defa olarak bar teklifinde bulunuyor ve anlamann bar yollardan zlmesi hususunda snra yetkili memurlar gndermee aryordu. Ruslarn Azak kalesi nnde bulunan Paa ve Yenieriler burlarn ele geirdikleri ve ehri muhasara altnda tutan kuvvetli ordunun Don nehrinden topu birlikleri ve ihtiyac olan btn malzemeyi ald stanbul'da renilince, divan 450 topland ve sava karar verildi (6 Mays 1736). Rus elisi Bb- li tercmanna, Krm han Kuban nehri kylarna kadar ilerlediine ve Sultan savaa hazrlandna gre, Rus birliklerinin Krm'a gitmek emri alm olduklarn, bunun sadece Tatarlar taarruzdan vazgeirmek maksadiyle yapldn bildirdi; sonra mareal Mnch
Bu toplantnn protokol Avusturya elisi Talman'n raporunda bulunmaktadr. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/426-432 447 Hekimolu Ali Paa'nn azlinden (12 Temmuz 1735-20 Safer 1148) sonra Vezaretiuzma makamna Grc ismail Paa getirilmi, fakat, Kz-laraas Beir'in nfuzundan tede beride ikyet ettii iin bu makamda ancak 5 ay 13 gn kalm ve yerine Dimetokah olan Seyyid Mehmed Paa getirilmitir (.N.). 448 Veziriazam Mehmed Paa ile Kus elisi Wisniacoff'un toplant protokol; 24 ubat 1736. Bu toplant eli tarafndan Vezirizam'n suallerine cevap vermek zere toplanmt. Viyana Arivleri. 449 Reid'in huzura kabul protokol. 1 Mar t 1736. 450 Rus elisinin mektubu, Moser tarafndan yazlan -Belgrad Bar Anlamas adl kitabta bulunmaktadr. Ayn kitapta kont Ostermann'n Veziriazam smail Paa'ya yazm olduu mektup da yerj almaktadr.
446

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

(Mnh)'n bu konuda Krm hanna yazd mektubu tebli etti (2 Mays 1736). Ayn gn, Rus elisi Wisniakoff'a, 28 Maysta, tutuklu olmakszn ordunun beraberinde bulunaca anlatld. 28 Mays gn halka ak bir divanda, bu konuda verilmi bir fetva ile sava akland ve her zamanki usle uygun olarak iln edildi. Tular dalgalandrld. Btn vezir ve Paalar gn doarken Bb- li'de toplandlar; Sultan camilerinin oniki imam zafer ve fetih sreleri okudu, yandaki salonda bulunan Veziriazam, eyhlislm, efendiler ve aalar, dualardan sonra hep bir azdan Amn! dediler. Oniki imamn her biri Vezirizam'n tuuna kar onu takdis eden dualar okudu; sonra Khyabey (ileri nzn) tuu omuzuna ald ve imamlarn nnde yryerek tuu saraya tad ve divan salonuna kan merdivenin bana dikti. Onbir kuzu Allah'a kurban edildi. 451 Loncalarn Yry Alt gn sonra esnaf birlikleri muhteem bir yry yapt; Sultan bu yry sarayn bir kesi istikametine den Alay Kk'nden seyretti (2 Haziran 1736-22 Muharrem 1149), Btn esnaf kollar, arabalar zerinde veya yayan olarak mesleklerini yap tarzlarndan rnekler vererek yrye katldlar; bunlar bir adam takibediyor ve getikleri yerlere buday taneleri serpiyordu. Bunun hemen peinden, at zerinde, nndeki rahlede alm olarak Kur'an', Allann kelmn tayan bir delikanl geliyordu. Onu beraberlerinde kk frnlar tayarak ekmekiler, onlarn doru ekmek tartp tartmadm muayene eden ve hiyle yapanlan kulaklarndan frn kreine ivileyen muayene memurlar ta-kibediyordu. ounun yeleri Rum ve Ermeni olan altmdrt esnaf loncas, her birinin nnde piyade birlikleriyle geitdeki yerlerini almlard, bunlarn nnde silahl hizmetkrlar bulunan lonca reisleri ve khyalar yryorlard; bunlarn ardndan, her-biri trl tuhaflklar yapan ustalar, kalfalar ve raklar geiyorlard. Krklerin, iekilerin de ssl arabalarla ve kendileri de sslenmi olarak katldklar alayn geii alt saat srd ve alaya onbinin stnde esnaf katlmt. 452

Sayfa

196
451 452

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/432-433 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/433-434

Byk Osmanl Tarihi Ordunun Hareketi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Ertesi gn, Yenieriaas Davudpaa kararghna hareket etti (3 Haziran 1736-23 Muharrem 1149). nde, karargh kumandan tula ilerliyor ve onu yzyirmisekiz saka takibediyordu. Onlarn arkasndan yetmidokuz oda Yenieri geliyordu. Bu odalardan her birinin arkclar ve saz alclar ve ilhi okuyan dervileri vard, hepsi birden raksediyor ve ark sylyorlard; baz derviler kuvvet gsterisinde bulunuyor, bazlar ise, atein kendilerini yakmadn gstermek iin yzlerini, ellerini alevlere tutuyorlard. Sakalarn arkasnda, at zerinde, bayraklaryla btn alem tayclar, balarna kutynden balklar giymi albaylar ve yzbalar yaya olarak ilerliyorlard. Yenieriaas, zerinde Sultan'n hediyesi samur hil'at, yedi yedek atiyle birlikte yryor, ikiyz muhafz ise gzlerini ondan ayrmyorlard. Yenieriaa-snn birliini btn birliklerin saylan onbine yakn mehterhaneleri takibediyordu. Ertesi gn, otuzsekiz odaya ayrlm bulunan bin tfeki, be odalya taksim edilmi arabac ve nakliye erinden oluan yz kiilik bir birlik geit resmi yaptlar (4 Haziran 1736 - 24 Muharrem 1149); daha ertesi gn, aralarnda otuz -be odalya ayrlm bin topunun geit resmine sra geldi; iki gn sonra Veziriazam karargha geldi (7 Haziran 1736 - 27 Muharrem 1149). Btn Avrupa devletleri elileri arasmda yalnz Avusturya elisi bu geit resminde hazr bulunmaya davet edildi; bundan maksad harb hazrlklariyle onun gzn korkutmak deil, bu ayrcalkl muamele ile, Osmanl devletinin onun memleketine kar besledii bar duygular belirtilmek istenmiti. Vezirizam'-m eyalar yklenmi yzyirmidrt katrn geiiyle geit resmi ald; onlarn ardmdan yz Yenieri, ellialt Tatar veya ok ve yaylarla silahlanm, omuz balarndan itibaren kartal kanatlan takm ulak; yars san, yans krmz giyinmi seksen Bonak serden-geti; Vtezirizam'n ahsn koruyan muhafz birlii, Vezirizam'n ok ve yaylarla silhlanm aalarndan ve hanesi subaylarndan otuzu, avularndan ve devlet ulaklarndan krk, balarnda stvane biiminde yksek kavuklar bulunan ve yksek tren sarklan sarm elli divan avuu, krmz kadife pantalonlu ve svari dmbelekleri bulunan ve alayn dzenini srdrmekle grevlendirilmi drt avu; elli gedikl (timardan yararlanan Bb- li ktipleri) ve herbiri be veya alt hizmetkn beraberinde olduu halde ok ve yaylar kuanm mteferrikalar^ Hz. Peygamber sllesinden olduklar yeil sarklarndan anlalan yetmiiki emir; atl olarak, geni kollu hermin krkler giyinmi, silahlan olmayan

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

yzseksen ulem; krkdrt levazm zabitinin banda kasapba; her birinin arkasnda oniki hizmetkr bulunan otuzalt mabeyinci; Sultan'n sa taraflarnda gm bir kalkan asl, eerleri kaplan deri-siyle rtl yirmiiki binek at; miyyetleri efendileriyle birlikte defterdar ve Reisefendi; fevkalde gzalc atlara binmi, hermin krkleriyle stanbul, Eyb, Galata ve skdar kadlar; Rumeli ve Anadolu Kadaskerleri, Veziriazam Kprl Numn Paa'nn olu Kaymakam Ahmed Kprl, altn elyaftan rme bir hil'atle; saray miri ve at zerinde Kapucuba, arabaya binmi olarak eyhlislm, elli emrin ortasnda Sancak- erifi ellerinde skca tutan bayrakdr; miferler giymi, mzraklarla silahl yaya muhafz birlii, ok sadaklar ve oklarla silahlanm okular; dokuz bayrak; nihayet, yay ve okla silahl, stvane biiminde ve altn bir eritle ssl bir tren kavuu giymi olan Veziriazam; Veziri-zam' ortaya alm bir nizmda ilerleyen muhafzlarndan ikiyz tfeki; krksekiz zrhl uak, ellidrt silhl oda hizmetk-n ve sekiz binek at; yay ve oklarla silahl olarak ve miyye -tiyle birlikte Khyabey (ileri nzn); drt byk davulu develer zerine yerletirilmi ordu mehterhanesi; aalariyle birlikte sipahi zabitleri ve yeilsan flamalarla ssl mzraklar tayan binikiyz sipahi alayn sonunu getiriyor, geit resmini sona erdiri-yordu. Davudpaa kararghnda kald sekiz gn boyunca, Veziriazam, kendisine iyi sefer temennisinde bulunmaya gelen Avrupal elilerin ve bizzat Sultan'n ziyaretini kabul etti ve nihayet, Hz. Peygamber'in sylediince 453 Allah'n takdis ettii iki gnden biri olan bir cumartesi gn hareket etti (16 Haziran 1736 - 6 Safer 1149). 454 ran Sava Ordunun hareketinden ondrt gn sonra, tahtndan indirilmi olan nc Ahmed, birok kimsenin kanaatine gre, Rusya ile ran'a kar savan devam ettii bir srada sarayda bulunmas sk sk isyan teebbslerine imkn verdiinden zehirlenerek ld 455. Rusya'ya kar sava iyi yrtmek iin ikinci dmanla bar yaplmas zorunluydu. Osmanl

198
Sayfa

Barekallahu fil hmisi ves-sebeti, yni Allah perembe ve cumartesiyi takdis etti. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/434-436 455 nc Ahmed'in zehirlenerek ldne dair Hammer'in ileri srd ou kimsenin inancna Osmanl kaynaklar da iaret etmekle beraber, bunun doru olmadnda birlemektedirler. Patrona isyan zerine 1730-1143 senesi 1/2 Ekim-18/19 Rebi'l'evvel Pazar/Pazartesi gecesi tahttan feragate mecbur braklan nc Ahmed o tarihten itibaren tam 5 sene 9 ay yaamtr. 1673 Aralk Cumartesi/ Pazar gecesi dnyaya geldiine gre lmnde 62 sene, 6 ay, 1 gn yaam oluyordu (.N.).
453 454

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Gelecein Veziriazam*!, lim ve Lleli'deki Rgbpaa Ktphanesi'ni brakan zt. Tahkiki tevfik. 458 Bu anlamada Drdnc Murad zamannda imzalanan Kasr --rin muhedesindeki snrlar esas alnmtr. Zaten anlama metni stanbul'da hazrlanmtr (.N.).
456 457

Sayfa

199

mverrihleri, barn yaplmasna kadar cereyan eden olaylar derin bir sessizlikle geitirmektedirler; bylece, phesiz, bu sava srasnda ordularnn urad malubiyet ve kayplar gelecek nesillerden saklamay mit ediyorlard. Fakat, Mendihan ve ngiliz Hanway'n tarihleri ile elilerin raporlar bize bu boluu doldurmak imknn vermilerdir. Bardan nceki mzkereler hakknda, olaanst yetkililerden biri olarak bu barda pay bulunan ve daha sonra Veziriazam olarak grdmz Rgb 456, diplomasi tarihinin bir aheseri olan yi Bir stikametin Delilleri adl eserinde 457 Nadir ah'-n tahta kndan itibaren ondan fazlasiyle sz ettii halde, bu hkmdarn Karaba ve Kerkk savalarndan balayarak- Osmanllara kar Grcistan'da kazand zaferler zerinde kesinlikle durmamaktadr. Topal Osman Paa'nn lm ve ordusunun malubiyete uramasndan sonra, Bulucistan valisi Mehmed Han'n ve Bahtiyr airetinin isyan, Tahmas-Kulikhan'n, yni Nadir*in muzaffer ordularn Trkiye snrlarndan orta ran'a, bu blmdeki eyletlere ekmiti; bylece, Bb- li bir yldr savaszlk iinde bulunduu srada, Badad valisi Ahmed Paa Nadirle bar anlamasn gerekletirmiti (9-19 Aralk 1733) 458. Karargh kad yardmcs Abdlkerim Efendi Topal Osman Paa'nn cesedini stanbul'a getirdii dnemde, ayn zamanda Veziriazam Hekimolu Ali Paa'-ya Nadir'in el yazsiyle kaleme alnm iki mektup getirmiti; bunlardan biri Trke, dieri Farsa yazlmt; bu mektuplarn her ikisinde de muzaffer kumandan Osmanllarn ve Trkmenlerin mterek soydan olduklarn barn gerekletirilmesi iin bir se-beb olarak gsteriyordu. Ayn zamanda, iki milleti birbirinden ayran ilik hakkndaki projesini de ona aklyordu. Bu projeye gre, iki millet Snnlik hkim olarak tek bir din cemaat halinde bir leecekti. Mteakib yln mays aynda Abdlkerim, aha bir mektup vermek zere sfahan'a gitti. Mektupta, Kprl Abdullah Paa'nn olaanst yetkilerle serasker olarak atand bildiriliyordu; bu grevlerle Paa bar grmelerini yrtmeye yetkiliydi. Bu durumda Ndir, Efendi ile birlikte seraskere, Ara nehrinin sa kysndaki btn topraklann ran'a teslimini bar art olarak teklif edecek bir murahhas gnderdi; bu arada Hemedan ve Erde-bii zerine yrd. Abdullah Paa bu mesaja dosta bir cevap verdi. Fakat irvan han Surkhai, Ndir tarafndan ileri srlen arazi terki artn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

dinlemek istemiyordu. irvan' klcnn hakk olarak almt; Bdad valisinin bu ide syleyecei bir ey olamazd. Bu durum karsnda Ndir h, paas Tahmas-Kulikhan' (tahta kmadan nce bu ad bizzat kendisi almt) Surkai le arpmak zere gnderdi. Surkhai, amakhi yaknnda yenilerek Ku-mukyarn topraklarna ekildi (18 Eyll 1734 -19 Reblul'&hlr 1147). ar ve Tal Leghislerinden takviye alan ve ayrca Gence valisiyle Tiflis valisini, Ali ve shak Paalar da kendi kuvvetlerine katan Tahmas-Kulikhan tarafndan ikinci defa yenildi ve Gazikumukla-rn arazisine kat. Galibler onun yeni yaptrd hisar tahrib ettiler. Ndir, kaan han on gn boyunca Kumuk topraklarna ve Akta nehri kysna kadar kovalad. Orada, Lesgislerin, ric'at yolunu kesmek iin Samur kprsn yktklarn ve bir dada mevzilendiklerini haber ald. Ndir yeni bir kpr yaptrd, dman airetlere hcum etti ve siperlerinde onlar malubiyete uratarak sa kalanlar datt. Peinden hemen Aras' geip amakhT-yi zaptetti ve Gence'yi kuatt; ay boyunca muhasara edenler ve muhasara edilenler karlkl lamlar kazarak arptlar. ranllarn patlattklar lamlar yznden hayatlarn kaybeden yedi-yz Trk arasmda .valinin olu da bulunuyordu (22 Ekim 1734 - 24 Cemziyl'evvel 1147). Muhasaradan vazgemek zorunda kalan Ndir, yeni emakhi'nin, Aksu'da tabiatn tahkimli bir ekilde bulundurduu, eski emakhi ile Kr arasmda, bu ehre drt fersah mesafede kurulmas emrini verdi 459. Arpaay Sava Ndir, bu iki kalenin sk bir muhasara altnda tutulmas emrini vererek kumandann Gence ve Erivan nnde brakt. Ken-dii, Timur Paa'nm Tiflis garnizonunu altbin Krdle takviye etmi olduunu renince, dalan hl karla rtl olmasna ramen, Timur Paa'nn korumakta bulunduu Kars zerine yrd (6 Nisan 1735-13 Zilkade 1147). Ararat yaknnda, Emiazin'deki kararghndan ayrlarak Erivan zerine yneldi. ncleri, kumandann esir aldklar Byezid'e kadar ilerledi. Kprl Abdullah Paa, Erivan' kurtarmak midiyle siperlerinden kt ve seksen bin mevcutlu ordusunun banda 460, mevcudu yetmibir bini bulan ran ordusuna kar
Mehdi"nin C. III, F. 11, verdii bilgi Talman'n raporunda geenlere uyuyor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/436-438 460 Mehdi Osmanl ordusunun mevcudunu, 50.000'i Yenieri olmak zere 70.000 gsteriyor; Hanway Osmanl ordusunun mevcudunu 80.000, Iran'nkini ise 55.000 olarak kaydediyor; fakat bir bask hatas, s.
459

Sayfa

200

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

harekete geti. Osmanllar Baghawerd yaknnda bir dan eteinde sava nizmnda sralandlar, Akhikend yaknndaki ranllar da ayn ekilde davrandlar; bu srada dmanlarndan iki fersah mesafede bulunuyorlard (14 Temmuz 1735 - 22 Muharrem 1148) 461. Geni bir ova iki orduyu ayryordu. Sava balad ve netice Osmanllar iin en ldrc darbe oldu; btn ordular dald; kararghlar galibler tarafndan talan edildi; ehid edilen Diyarbekir valisi Sar Mustafa Paa ile serasker Kprl Abdullah Paa'nn kesilen balar Ndir'in ayaklar dibine konuldu 462. Faziletli Veziriazam Kprl Mustafa Paa'nn olu Kprl Abdullah Paa, krkdrt yl nce Salankamen'-de ehid den babas ve kendisinden dokuz yl nce Hemedan savanda ehid edilen olu Abdurrahman gibi sava meydannda ehid olarak can vermiti. Baba, oul ve torun, bu Kprl, din ve vatanlarna balln ehidi olarak hayatlarn verdiler. Osmanl tarihi ne bu ordunun tamamiyle mahvediliinden, ne de nl kumandannn lmnden tek kelimeyle sz etmektedir; sadece Timur Paa'nn bann vurulmasnn ordu saflarnda baz karkla yol at ve bunun uranlan malubiyetlerin balca sebebini oluturduu sylenmektedir 463. Arpaay savandan sonra Ndir, Gence ve Tiflis Erivan' ele geirdi 464. Bb- li tarafndan seraskerlie atanan ve selefi Abdullah Kprl Paa gibi bar grmeleri iin kendisine olaanst yetkiler verilen Badad valisi Ahmed Paa, Hseyin Aa'nn araclyla, evvelce Kprl Abdullah Paa tarafndan balatlan grmeleri, Ndir ahla mnasebet kurarak yeniden canlandrd (2 Austos 1735). Bununla beraber, Ndir, Dastan ve Grcis tan'daki zaferlerini srdrmekten geri kalmyordu. Bu iki lkeden ilkine emkhal sfatiyle Kazsfulad' atad, ikincisinin valiliine ise Kerkk muharebesinde len Karthli ve Kakheti valisi Mehmed Mirza'nm kardei Ali Mirza'y 465 getirdi. Peinden hemen Dastan'daki kargaalklarla megul
14, 550.000 dedirtiyor. Mehdi Iran kuvvetlerini ancak 15.000 olarak kaydediyor. Bir bask hatas olarak Hanway'da Arpaay Arpekay olarak okunuyor; Jones ise ayn kelimeyi Arpecey ekline sokuyor; ta rihler ise Jones'de tamamiyle yanl, olaylar bir yl geriden takibetmekle kalmyor, aylan ye gnleri de yanl kaydediyor. 461 Mehdinin eserinde bu mahallerin iaret edilmesi Maizeroi'nin Tabi yesi'ne girideki sava tasvirinden daha nemlidir; oysa bu kayna Heyne kullanmtr (Trklerde Askerlik San'ati adl eserinde s. 258'e baknz); bu iaret ettiimiz eserde tarih hatas vardr ve 1735 yerine 1754 yazlmtr. 462 Mehdi, m, faa. 14. 463 Suphi, f. 6. Perianlk. 464 Mehd, III, fas. 14. Suphi bu hususta sktu muhafaza ediyor. Bu konuda f. 31, Dogu Akademisi, Kruzinski'nin Tarihi'nin devamna baknz. 465 Mehdi, Cild III, fas. 15. Peyssonel ran ve Grcistan'daki kargaalklar zerine yazlm denemesinde, s. 75, Tahmas-Kulikhan' 1735'de Tiflis han ilan etti diyerek Ali Mirza ad yerine Kancarhan adn vermektedir. Jones bu olaylarn cereyan tarihini 1734 ylnda gstererek yanldnn yeni bir delilini

Sayfa

201

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

oldu. Ildar valiliini vermek istedii Khuim han, irvan valiliine atamay dnd Surkhai ve Derbend valiliine getirmekte kararl olduu Ahmed smai, N-dir'in emkhal olarak atad Kazsfulad'a kar birletiler; Ndir onlarn zerine yrd ve kendilerini itaat altna ald; Usmai'nin kz Ndir'in haremine gtrld; orada babasna kar bir rehine olarak tutuldu ve bylece babasnn Ndir'e sadk kalmas teminat altna alnmak istendi; Srkhai'ye gelince, o, kamay baard. 466 ranla Mzakereler Ve Bar Anlamas Bu olaylar cereyan ettii srada, Ahmed Paa'nm murahhas Hseyin Aa, Ndir'in hazinedar Mirza Mehmed'le birlikte Erzurum'a dnd. GenAli Paa, Krm han Kaplan-Giray'la birlikte ban mzkerelerini yrtmekle grevlendirildi. Hseyin Aa ve Mirza Mehmed'le Tiflis'e giden Gen-Ali Paa orada, o srada ar ve Tal Legislerine kar sefere km bulunan Ndir'i bulamad ve Gence'de beklemek zorunda kald; orada mihmandar olarak han Ali gelip kendisine katld (23 Kasm 1735 - 7 Receb 1148). Bu ehirde Ndir'in Tarkun veya Derbend'den dnmesini bekledi. O srada Ndir, Mogan 467 ovasmda, saltanat deiiklii mnasebetiyle ranvar bir enlik 468 hazrlamak zere onikibin iinin alt Kur ile Ara nehirlerinin birleme noktasndaki karargh-da bulunuyordu. Btn taht gsplannm ortaklaa miza izgisi halindeki mrailikle, bann zerinde tehlikeli bir kl sallanan ran halknn irdesine bavurmay da ihml etmedi. enlik gn, ordu ve devlet ileri gelenlerinden, hi ekinmeksizin, kendisini ah olarak isteyip istemediklerini sylemeleri talebinde bulundu; onlara, zira, savatan ve hkmet dadaasndan yorgun dtn ve inzivaya ekilip bir bana 469 yaamay tasarladn anlatt (1 ubat 1736-18 Ramazan 1148). ttifakla ah iln edildi 470. Bununla beraber bir ay sren sahte bir tereddtten sonra ye gu-y kendisine yaplan srar basklarna dayanamayarak saltanat kabul
vermektedir. 466 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/438 -440 467 Mac. - Kinneir'e gre, Mogan ovas, Erdebil yaknndan Kur nehrinin mansabna kadar uzanr. Sylendiine gre uzunluu altm, genilii yirmi fersahtr. Bereketli topra, gr otlaklariyle Dou ftihleri iin karargah yeri olarak yaratlm gibidir. Byk Pompe'nin zafer alkanln, mesleini burada zehirli ylanlar durdurdu ve bunlarn Mogan ovasna zarar verdiine inanlmaktadr. 468 S.W. Jones'a gre, Ker Arus. 469 Suphi'nin f. 88, Ragb'n Tahkc'ine dayanarak ileri srd bu konuma, Mehdi'de btnyle, IV, fas. 1, yer almaktadr; Ndirsah Ta-ri'nde ise, nutuk aslna uygun bir ekilde yer almtr. 470 Ragb bu konuda duruma uygun den bir Farsa beyti, veriyor: Ben ayna karsnda bir papaanm Ancak ustamn rettiini sylerim, fazlasn deil.

Sayfa

202

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

etti. Fakat, bu kabulnn art vard: mparatorlukta mezhep birliine bundan byle uyulacak, devletin resm mezhebi Snnlik olacak ve gelecekte, Hanef, Mlik, afi ve Hanbel mezhepleri arasna Cfer 471 mezhebi katlacakt. Bu grmeler, olaanst yetkili Gen-Ali Paa ile mihmandar Ablbaki Han'n Mogan kararghna gelmeleriyle balatlan mzkerelere rastlad (8 Mart 1736-24 evval 1148). Ndir ah 472, ran haclarnn gelecekte husus bir hac emirleri olmas, Cfer mezhebinin resmen tannmas, bir Osmanl maslahatgzarnn sfahan'da devaml kalmas ve khyasn her yl ran hac emrine yardmc olarak vermesi; niayet esirlerin fidyesiz dei-, tirilmesi talebinde bulundu. artlarn bylece kendisine bildirmi olduu Gen-Ali Paa'y geri gnderdi; kendisine hizmeti bakamndan eli nvn verdii Abdlbki Han' tahta kn bildirmekle grevlendirdi ve bar anlamasn sr'atle gerekletirmesi iin kendisine olaanst- yetkiler verdi. Bu grevi iin elinin beraberinde ran Mollalarnn ba Sidi Abdlkasm, Ndir h'n imam Ali Ekber; birinci derecede yetkili olarak eyletler kadlar bakan 473, ikinci derecede yetki sahibi sifatiyle fkhclar bakan 474 bulunacaklard. h'n tahta kmasndan ksa bir sre sonra, bu heyet yola kt ve Temmuz 475 banda stanbul'a 476 vard (Temmuz 1736 - Rebi'ul'evvel 1149). Bb- li bar anlamas grmelerini yrtmek zere kendi olaanst yetkili murahhas olarak Reisefendi smail, Divn - Hmyun Mhrdar Mustafa efendi, evvelce ran'da kendisine verilen grevleri baarm olan, ahs vergileri dairesi reisi Ragb Mehmed Efendi'yi tyin etti. Bb- li, grmelerde din ve mez-heb ilerinin de grleceini gznnde tuttu ve grevliye yardmc olarak, bu son derece g meseleleri tartmalar bakmndan, drt yksek dereceli ilim adamm da grevlendirdi: Bunlar Anadolu Kadaskeri Leyl Ahmed Efendi, ayn grevde bulunmu olan Mesihzde Abdullah Efendi; Fetva Vesikalar Dairesi mfettii ve evvelce Mekke kadlnda bulunmu Abdullah Efendi ve eski
1 ubattan 8 Marta kadar, Suphi, f. 87 ve 89. Mehdhan ta giymenin 8 Martta (24 evval) gerekletirildiini kaydediyor. 473 Sadri memalik 474 Reisul-ulema. 475 Mehdi, IY, fas. 2. Netice olarak Suphi tarafndan verilen 25 evval tarihi, f. 88, ve 3 tarihleri Nadir ayn 24'nde tahta ktna gre doru deildir. Suphi bu elilerin iki kere, geldiklerini ve Tahkik'e gpe kere gelmi olduklarn ileri sryor. 476 Nadir ah'n Sultan'a, Veziriazam'a ye eyhlislm'a gnderdii diplomatik mektup, Ragb'n Tahkikinde eserinin birinci blmnn sonunda bulunmaktadr.
471 472

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

stanbul kads Ahmed Efendi idi. ran elisiyle birlikte stanbul'a gelen Gen-Ali Paa'ya, saray bahesi kapsnn yanndaki Muhslnzde'nln konanda yaplan mzkerelerde zellikle hazr bulunma grevi verildi. lk toplantlarnda Osmanl ilim adamlarj.ve olaanst yetkili murahhaslar, ah tarafndan Sul-tan'a, Vezirizam'a ve eyhlislm'a yazlan mektuplar hakknda bilgi sahibi olmakla yetindiler ve bunlarn muhteviyatnn ertesi gn grlmesinin doru olaca hkmne vardlar (30 Austos 1736 -22 Rebi'ulhir 1149). Ertesi gn, ikinci toplantda, ah'n esirlerin mbadelesi, sfahan'a bir maslahatgzar gnderilmesi gibi srf politik 477 mhiyetteki talebleri, Caferi mezhebinin tannmas, hac kervanlar iin ranl bir emrin atanmas gibi ruhan 478 meselelerden ayrd edildi, ilk taleblere kar itirazda bulunulmad ve ikinciler zerinde de anlama midi dodu 479 (31 Austos 1736 - 23 Rebi'ulhir 1149). ki devlet olaanst yetkili murahhaslarnn birlikte yaptklar ilk toplantda, ran elisi, iilerin iliine son vermei hedef tuttuunu ileri srd- Ndir h' mbalaal bir biimde vd; ran halknn onu oy Dirliiyle tahta getirdiini ve yukarda belirtilen drt maddenin Bb- li'nin bir kran belirtisi olarak kabul edilmesini isteyerek szlerini bitirdi (2 Eyll 1736 - 25 Rebiulhir). Osmanl murahhaslar istenilen tvizlerin din olanlar ile siyas olanlar arama bir ayrma getirmi olduklarndan, ran hac kervanlarnn Lahsa ve mam Ali yollar zerinden gemesiyle alkal olanm derhal kabul ettiler. Ertesi gn Osmanl murahhaslar ran elisinin ziyaretine gittiler ve kendisiyle iler zerinde bir grmede bulundular. kinci toplantda, ran elisi, kendisini uzun sre beklettikten sonra geldi ve kendisine kar misafirseverlik grevlerinin yerine getirilmedii iddiasn ileri srd. Bu konuda kendisine temint verildikten sonra, iki hkmetin karlkl maslahatgzar bulundurmalar hususunda anlamaya varld (4 Eyll 1736-27 Rebi'ulhir 1149). nc toplantda esirlerin braklmas konusu zerinde durulurken ran elisi, halife Mteassem'in, kendisinden himayesini istemi bulunan bir kadnn Amorium'un kurtarlmas iin Bizans mparatoruna sava iln

204
Sayfa

Mlkiye. (dare ve devlet meseleleriyle alkal manasnda. (.N.) eriye. 479 Hammer'in bahsettii mit ranllar tarafnda belirmi olabilir; fakat Trkler bakmndan eriat meselelerinde, Padiah ayn zamanda halifelik makamnn banda oldu&una gre, byle bir mitten ke sinlikle bahsedilemez. (.N.).
477 478

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ettiini aklayan tarih bir gelenei ileri srerek ineleyici bir imda bulundu (6 Eyll 1736 - 9 Rebi'ulhir 1149). Drdnc toplantda ayn konu zerinde duruldu; ran e lisi esirlerin braklmalarnn h iin bir eref meselesi olduunu, milleti tatmin iin hepsi deilse bile birka bininin serbest braklmasnda zorunluluk bulunduunu szlerine ekledi (7 Eyll 1736-1 Cemaziyl'evvel 1149). Beinci toplantda Osmanl murahhaslar, ran elisine resmen tannmas istenilen beinci mezhebin tehlikeli bir bid'at oluturacan isbatlamaya altlar; fakat eli bu anlay kabule yanamad (13 Eyll 1736 - 7 Cemaziyl'evvel 1149). Osmanl olaanst yetkili murahhaslar ran elisi Mirza Mehmed'i ziyaret ederek kendisini Bb- li'nin din konuda bir bid'ati kabul etmesinin imknszln anlatmaya altlar, bunun delillerini ve sebeblerini bildirdiler; yeni bir mezhebi kabul etmenin, asla bahis konusu olamayacan anlatmakta ellerinden gelen gayreti gsterdiler. Netice olarak, Sultan'n aha gnderdii cevab mektuba uygun e kilde anlamann ilk maddesi kaleme alnd ve sfahan'a mzkerelerin durumunu bildirecek olan murahhas heyetinin tekili konusunda karara vanlol (17 Eyll 1736 -11 Cemaziyl'evvel 1149). Yedinci toplantda, Iran elisi bu ekilde deitirilen anlamay tasvib etmekle beraber, ahn tasdiki konusunda herhangi bir teminat vermeyerek ihtiyatl davranmaktan geri kalmad (22 Eyll 1736-16 Cemaziyul'evvel 1149). Nihayet, sekizinci toplantda anlama metni tamamiyle temize ekildi (24 Eyll -18 Cema-ziyl'evvel), Bu sekiz toplantdan sonra, anlamann muhteviyat, sava esirlerinin 480 serbest braklmalar emriyle birlikte itim halindeki Divn'a bildirildi. ran elisi ve kendisine refakat eden iki ranl eriat makam sahibi, Bb - li'nin ahn elisine eit, vezir seviyesinde bir elinin tyini ve kendisiyle birlikte, ran elisiyle birlikte gelen ulem dzeyinde iki eriat adam gndermesi hususunda srar gsterdiklerinden, Kara Mustafa Paa'nm olu Mustafa Paa tulu Paala ykseltilerek eli olarak atand ve kendisine yardmc olmak zere ulem arasndan iki eski fetva emanetisi, Abdullah ve Halil Efendiler, biri Anadolu-Kadaskeri, dieri Edirne mfts pyesiyle
Suphi'njn eserinde, f. 90, muahede Sultan tarafndan h'a yazlm mektup eklinde bulunmaktadr. Rab'n Tahkik'inde ise u vesikalar yer* almaktadr: 1 Anlamann kopyas; 2 Han'a ve eliye verilen itimad mektuplar; 3*" ISli Mustafa Paa'ya verilen itimad-mektuplar; 4 Veziriazam'n ran ahna mektubu; 5 Veziriazam'in eli Mustafa Han'a verdii mektup; 6 eyhlislam'n Nadir h'a Araba mektubu; 7 eyhlislam ve Reisefendi tarafndan Caferiye mezhebi konusundaki iddialarndan vazgemesi iin Iran elisine gnderilen pusula.
480

Sayfa

205

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

seildiler. Kaymakam, Reisefendi, eyhlislm ve Gen-Ali Paa yazlk kklerinde eliye ziyafetler verdiler. Anlamann Divn'n tamam tarafndan tasvib grmesinden onsekiz gn sonra, eli Mirza Mehmed ve iki yardmcs anlamann asimi trenle almak zere saraya davet edildiler. Sarayda kendilerine bil'atlar, tren elbiseleri giydirildi; elinin khyas ve protokolleri kaleme alan 481 ktibi de ayn ihsandan yararlandklar gibi, ktibin yardmclarna da hediyeler, eref elbiseleri verildi (17 Ekim 1736-11 Cemaziyl'hir 1149). Ender rastlanan bir ltuf olarak eliye Hz. Osman'n elyazs bir Kur'n hediye edildi ve iki alma arkadana da baka kitaplar 482 verildi; bu kitaplara usta bir hat sanats 483 olan Sultan, ne'si 484 ad verilen bir yaz tarziyle adn ve son derece gzel harflerle birka msra yazmt. Kur'andan bol bol nakiller yaplarak arbal ve ihtiaml bir grn kazandrlan ve Ndir h'n ran h' olarak tanndnn belirtildii giri blmn takibeden bar anlamasiyle Bb- li, birinci olarak, ran hac kervanlarnn Lahsa ve mam Ali yolundan gvenlik iinde gemelerini salayacak tesirli tedbirler almay stleniyordu; bununla beraber, ranl kervan nezaret-isi Osmanllarn kullandklar hac-emni (emirol-hac) adndan baka bir unvan tayacakt; ikinci olarak, ran hkmeti nezdiri-de ylda bir deitirecei bir mir bulundurmay taahht ediyordu, ki bu mirin kahyas Lahsa ve mam Ali yolu zerinde ran haclar kervanna refakat edecekti; karlkllk esasna uygun olarak ran da Bb- li nezdinde bir maslahatgzar bulunduracakt; nc olarak, husus kiiler elinde bulunan esirleri aratrmay ve bunlar hrriyetlerine kavuturmay taahhd ediyordu. Anlama metninde zel anlama nvniyle 485 drdnc madde geliyordu. ki imparatorluun hudutlar IV. Murad dneminde varlan anlamada tesbit edildii ekilde kald gibi, iki hkmdar arasndaki muhaberat dzenleyen usl de yrrle konuldu: Buna gre Sultan ve Vezirizam' dorudan doruya h'a yazabiliyorlar, buna karlk yalnz h Sultan'a yazabiliyor, birinci veziri ise ancak Vezirizam'a hitabedebiliyordu. Safav hanedan dneminde kullanlan yaralayc, yakksz ve usle uygun
Vak'anvis, f. 90, vekayinvis tarihi ile kartrlmamaldr Ragb'a gre mirza Abdulkasun, kendisinde Musellim'in Hadisleri varsa da Buhr'hinkinin bulunmadn; Beydvi'nin tefsirine sahib bulunduunu, fakat, Kuafnkinden mahrumluunu; nihayet Cevhe-ri'nin eseri elindeyse de Kamus'unkinin olmadn syleyerek bu hediyeleri dilenmitir 483 Bugn tahtta bulunan ada gibi. (Hammer, eserini yazd srada tahtta bulunan II. Mahmud'un hat ustas olduuna iaret ediyor. Yani I. ve II. Mahmud'larn bu sanatta usta olduklarn belirtiyor. (.N.) 484 Yakuti. 485 zafet veya tezlil.
481 482

Sayfa

206

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

olmayan tbirlerin 486 tamamiyle ortadan kaldrlmas uygun grlmt; nk u andan itibaren, ranllar Osmanllar gibi Snn olmulard. Buna gre ilk drt halife ve Hz. Peygamber'in on silah arkadandan izzet ve erefle sz edeceklerdir, adlarm sayg ile anacaklardr; aa altndaki ilk yeminin (Peygambere inananlarn) gerekliini kabul edecekler; Hz. Peygamber'in saf ve tertemiz ailesinden ancak sayg ile bahsedecek ve o ailenin azalan ile kendilerini karlkl karde bileceklerdir. Bilhassa tacirler bu iyi muameleden yararlanacaklardr; zira belirli gmrk vergilerini dediklerine gre hibir suretle rahatsz edilmeyeceklerdir, mam Ali ve mam Hseyin'in mezarlarm hac iin ziyaret edecek olan ranllardan ve Badad'da evliya trbelerine ziyaret grevlerini yerine getirecek olanlarndan, beraberlerinde herhangi bir ticar eya bulundurmuyorlarsa, hibir suretle vergi alnmayacaktr; kaaklar her iki imparatorluk tarafndan da kabul edilmeyecekler ve ilk talebde derhal teslim edilmeleri yoluna gidilecektir. Bu anlamay te'yid ve te'kid ederken Yce Allann adn, Peygamber'in hayrl mucizelerini ve hir zamanlan anyor ve bu zeyli hkmdarlar arasnda btn zamanlarda grlen.tarza gre yerine getireceimizi vaad ediyoruz. Bu artlara, vaad ve mecburiyetlere uzun zaman riyet edilecek, bunlara kar hibir teebbste bulunulmayacak, biz taraflar ve himayemiz altnda bulunanlar bizim gsterdiimiz riyeti gstereceklerdir. Btn bunlar duyup dinledikten sonra bu anlamaya deiiklikler getirecek olan, hatnn bu deiiklii yapanda olduunu bilmelidir. 487

ALTMIYEDNC KTAP............................................................................................... Bb-I l'nin Avrupa Devletleriyle Sava Veya Bar Tercihdeki Kararszl ................................................................................................................ Vezrizam'la Talman Arasnda Muhbert...................................................... Rus Ordusunun Krm' stils ........................................................................... Kaptan Derya Canum Hoca .............................................................................. Eflak Voyvodas Ghka'nn Hospodaklnn Tasdiki ..........................................
Hammer, -Safavi hanedan dneminde kullanlan usle uygun olmayan szleriyle iiliin tran'da hkim olduu o dnemde ilk halifelerden ok kt szlerle bahsedildiini belirtmek istiyor. Nitekim, Kanun Amasya bar anlamasna halifeler hakknda ktleyici szler sylenmesini meneden madde koydurmak lzumunu duymutur (.N.). 487 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/440 -446
486

Sayfa

207

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Ukrayna'da Meydana Getirilen Zararlar ........................................................... sve'le Ticaret Anlamas ................................................................................. Veziriazam Ve Koengsegg'n Muhbert ........................................................ Nemrow Kongreleri......................................................................................... Ruslar Ve Avusturyallar Tarafndan Savan Balatlmas ................................ Avusturyallar Tarafndan Nssa'nn Zapt ......................................................... Eflak Ve Bodanda Askebi Olaylab ................................................................... Veziriazamn Azledilmesi .................................................................................. Rakoczy le mzalanan Anlama ........................................................................ Araclklarn Kabul Ettirmek Hususunda Deniz Devletleri Elilerinin Gayretleri; Fransz Elisi Arac Kabul Ediliyor ........................................................... Uzc, Mehada, Semendere Ve Orsovann Zaptedilmesi .............................. Ruslarn Dinyester zerine Ve Krm Seferleri .................................................. Bosna Olaylar ................................................................................................... zi Ve Bender Kalelerinin Yklmas .................................................................. Mzkerelerin Yeniden Balamas in Teebbsler ........................................ Polonya Kral III. Auguste Ve Polonya Konfederasyonunun Bb-I li Nezdindeki Teebbsleri .......................................................................................... Hac-vaz Mehmed Paa*Nn Vezirizamua Getirilmesi ................................. sve'le XII. Charles'n Borlaryla lgili Anlama ............................................... Prusyal Temen Sattlerin Gelii ....................................................................... Krozka Sava .................................................................................................... Belgrad Muhasaras .......................................................................................... Chocmin Zabt .................................................................................................. Ruslar Eflak'da................................................................................................... Waujsle Veziriazam Abasnda Muhabere ......................................................... Nepferg'den Osmanl Karargahna Hareket..................................................... Belgrad Bar Anlamas Mukaddimat Ve Neticelenmesi ...............................

Sayfa

208

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ALTMIYEDNC KTAP Bab- li'nin Avrupa devletleriyle sava veya bar tercihdeki kararszl. Vezirizam'la Talman arasnda muhaberat. Rus ordusunun Krm' istilas. Kapdan- derya Camm Hoca. Eflak voyvodas Ghika'mn hospodarlgnn tasdiki. Ukrayna'da meydana getirilen zararlar. svele ticaret anlamas. Veziriazam ve Koenigsegg'in muhaberat. Niemirow kongreleri. Ruslar ve Avusturyallar tarafndan savan balatlmas. Avusturyallar tarafndan Nissa'nn zapt. Eflak ve Bodan'da askeri olaylar. Veziriazam'n azledilmesi. Rakoczy ile imzalanan anlama. Araclklarn kabul ettirmek hususunda deniz devletleri elilerinin gayretleri; Fransz elisi arac kabul ediliyor. Uzica, Mehadia, Semendere ve Orsova'nn zaptedilmesi. Hularn Dinyester zerine ve Krm seferleri. Bosna Olaylar, zi ve Bender kalelerinin yklmas. Mzakerelerin yeniden balamas iin teebbsler. Polonya kral III. Auguste ve Polonya konfederasyonunun Bab- U nezdindeki teebbsleri. Hac vaz. Mehmed Paa'nn Veziriazamla getirilmesi. sve'le XII. Charles'n borclariyle ilgili anlama. Prusyal temen Sattler*in gelii. Krozka sava. Belgrad muhasaras. Chocim'in zab. Ruslar Eflak'da. Wals'le Veziriazam arasnda muhabere. Ruslarn Eflak'da basknlar. Neipperg'den Osmanl karargahna hareket. Belgrad bar anlamas ve mukaddema ve neticelenmesi. 488 Bb-I l'nin Avrupa Devletleriyle Sava Veya Bar Tercihdeki Kararszl OSMANLI mparatorluu, varlnn savunulmas maksadiyle ran'la bir bar anlamas imzalamt; buna ramen kendini Rusya, ksa sre sonra da bir Avusturya - Rusya ittifak savann iinde buldu. Siyas ve din bir mhiyet tayan ran'a kar sava byk bir iddetle yrtlmt; zira, hristiyan bir milletten ok daha fazla din kin duyaca mezhepe sapm bir millete kar sava hareketine girimiti; ayrca, Bb- li ordularn ran zerine yarken topraklarn bytmek, kaybetmi olduu ehir ve eyletleri geri almak istiyordu. Halbuki imparatorluun hudut komulariyle
488

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/447

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

210

bir savata toprak ilhaknda ancak az midi olabilirdi. Mora ftihi Ali Paa'nn Peterwar-dein sava mey.dannda Temevar ve Budin'i tekrar fethetmek yolunda besledii "haylin solup gittiini grm olduundan beri ve Rusya'nn Derbend'in yanlarna vanlmaz kayalklarn ve Ba ku'nun kuru sahralarn, yni Kafkas geidini ve Azak denizi kysndaki eski Osmanl hududunu koruyan bir ileri karakol mes-besindeki kaleyi igal etmesinden beri, Osmanl mparatorluu Tuna ve Don nehirleri tesinde fetihlerden vazgemek zorunda kalmt; Bb- li aa bir dzeyde bulunduunu hissediyor ve devlet ileri gelenleri, vezirler disipline ve Avrupa ordular tekiltna hkim olan askerlik sanatna deer tanyorlard. Birok Veziriazam ve bunlarn arasnda III. Ahmed'in saltanat dneminin son oniki ylna, idarenin banda bulunan Nevehirli brahim Paa, Malta valyeleri elindeki esaretinden bir Franszn dedii fidye ile kurtulan Topal Osman, Venedikli bir dnme tabibin olu olan Hekimolu Ali Paalar Avrupa devletlerinin politikasn anlamlard. mparatorluun hudutlarnn uzanda, Avusturya, Polonya ve Rusya'nn yanma yerletirilmi olan Eflak ve Bodan voyvodalar devletin tabi muhafzlar ve Osmanl diplomasisinin memurlar durumundaydlar. Bb- li, Rakoczy ve Bonneval'n ahslarnda stanbul'da iki casus bulundurmaktayd; ayrca, deniz devletleri 489 Karlofa (Carlowiez) ve Pasarofa (Passaroweiz) bar anlamalarna arac olarak katlmalarndan beri, Bb- li'nin Avrupa krallarna kar uygulad politikada dikkate deer tesir sahibi olmulard; nihayet, Fransz elisi Rusya'ya kar yeni bir savan kacan sezerek, bu devletin kuzeybatsnda bulunan ran eyletlerinin iki devlet arasnda paylalmasn salayan mehur anlamay imzalatmasndan beri Fransa'nn sesi divanda bir dereceye kadar arlk kazanm ve bu arlk XIV. Louis'nin srekli savalar ve Avusturya'ya kar taknd tehdid edici tavr sayesinde durmadan artmt. uras doruydu ki, Rakoczy, Bonneval ve daha sonralar da sve elileri Hoepken'le Carlson, Bb- li'yi durup dinlenmeden Avusturya ve Rusya'ya kar savaa tevik ve tahrik etmilerdi; fakat dier taraftan krallk hkmetleri elileri ve deniz devletleri elileri hdiselerin gerek durumu ve Avrupa devletlerinin siyaseti hakknda Bb- li?ye bilgi vermeyi hibir suretle ihml etmiyorlard. Zten, Bb- li tehlikenin karsna gz kapal kmayacak kadar kendi karlarn iyi biliyordu. Evvelce kendileriyle gr lmesi elilere aa yukar yasaklanm bulunan Veziriazamlar onlarla sk
489

ngiltere ve Hollanda'dan sz ediliyor (.N.).

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

sk toplantlar tertipliyorlard. mparatorluun en nemli makamna saraydan karak gelmi olan ve siyaset meseleleri zerinde hibir bilgiye sahib bulunmayan Silahdr Mehmed Paa, aydnlanma konusunda hibir frsatn kamasna msaade etmiyordu; adalet ve hakikat akiyle birleen mizacnn yumuakl tahrik edici bir idare tarzn hayl etmekten bile uzakt 490. Fakat I. Mahmud'un ilk alt yllk saltanat srasnda tayin edilen alt Veziriazam, harem perdesinin arkasna gizlenerek, mutlak hkim olarak onlarn yerine hkm sren Kzlaraasnn leti durumunda kalmlard: Son Vtezirizam smail Paa, geceleri yaplan Paalarn kendi aralarndaki gizli toplantlarda, Kzlaraasnn mutlak hkimiyetinin kendi roln ikinci dereceye drdnden yaknm, bu suretle kendisinin makamdan dmesini hazrlamt ve phesiz Valide Sultan'n himyesi Kzlaraasnn intikam klcna hedef deitirtmeseydi, makamiyle birlikte ban da kaybedecekti. Bununla beraber, srgne gnderildii Sakz adasnda ancak ikimilyon kuru feda etmek suretiyle ban kurtard 491. Kzlaraasnn kavgac zeks ve faaliyeti yann ilerlemesi lsnde zayflamt ve o srada yetmiinde bulunduundan, geri kalan yaayaca says az gnleri kudretinin bar havas iinde tadm kararak geirmek arzusundayd 492. Bu se-beble, eer Rusya Azak' muhasara ederek teebbs eline almasayd, sava szn azma bile almayacakt. Bu dmanca davran, Ndir ahla taksim sebebiyle veya klcnn kuvvetiyle zaptettii btn topraklan kaybetme pahasna bar yapmaya Bb- li'ye karar verdirmiti. Bb- li kendisini savunmak zorunda olduundan, Rusya ile balayan arpmalar mmkn olan sratle sona erdirmekten baka bir ey dnmyor, fazla dman olmaktan ekindiinden Avusturya ile bir savan kmamas iin btn gayretini gsteriyordu. Rusya ile savan iareti olan tularn dikilmesinden oniki gn nce, Veziriazam, Avusturya elisi Talman' huzuruna kabul etti. Rusya aleyhindeki btn dncelerini bildirdikten sonra, kendisine saray meclisi bakan kont de Koenigsegg'e ulatrlmak zere bir mektup verdi; bu mektupta Krm hannn Kafkasya zerine yrmesini zorunlu klan sebebleri bildiriyor ve savan btn felketlerinin sorumlusu tuttuu Rusya

Contareni'nin Mart 1736 tarihli raporu. Raporda: O spira nel G. Vesir un genio placido, amante del vero e del giusto szleriyle bu gerei belirtiyor. 491 Contareni'nin raporu. Eli, 4.000 kese verdiini ileri sryor 492 Ayn rapor. Contareni.
490

Sayfa

211

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

ariesinin saldrganlklarndan yaknyordu 493. Silahdr Mehmed Paa bu konuda ne dndn sorunca, Talman, Pruth anlamasnn Ka -barta ve Dastan snrlaryla alkal herhangi bir tesbitte bulunmam olduu cevabm verdi. Dier taraftan, yeni ngiliz elisi Fawkner ve Hollanda temsilcisi Calcoen, Davudpaa kararghna hareketinden nce Vezirizam'la yaptklar bir grmede, lml szlerle yazlm ayn mealdeki bir tamimi deniz devletlerine gndermesi teklifinde bulundular. Bu tamim ayn zamanda bir bildiri yerine geecek ve dost devletlerin barn tesisi yolunda mdhalesini isteyecekti 494. Fawkner ve Calcoen, arabuluculuklarn teklif etmek maksadiyle Rus elisi kont d'Ostermann'a da yaz ile bavurdular, fakat aldklar cevap memnunluk verici olmad. Eli, Vezirizam'a gnderdii mektuptan bahsediyor ve bu mektupta sava veya bar semei kendisine brakm olduunu bildiriyordu 495. Bb- li, gelenee uyarak Rus elisini tutuklayacak yerde, emrine yirmi at ve bir o kadar araba,, yol masraf olarak da gnde yirmi kuru vererek muhafaza altmda hududa kadar gnderdi. Bu nezketin sebebi, imparatorluk tarihisine gre, varlnn veya yokluunun Bb- li iin az 496 nemli olmas idi. Bununla beraber eliyi hemen serbest brakmad. Bunun da sebebi, yine ayn tarihiye gre, Bb- li'nin, hristiyanlann toz misli hor grlecek detlerine uyduu grnnden sakmmasyd. Sami'nin ve kir'in Yllklarmm devam ettiricisi olan Suphi'nin tarihinin mutd slbu byledir. Eserinin ilk sayfalarndan itibrenr Rus-ya-Avusturya birleik cephesi savann sebeplerini imparatorla, bu ktlk ve hile karmas 497 ile arie, dnyann en sahtekr kadn arasnda kurulan anlamann getirdii felketlere balar: Bunlar saksaanlar ve kargalar gibi anlaarak Osmanl mparatorluunun iyi korunmu lkelerinin gl tarhlar zerine atlmlar ve onu pene ve trnaklariyle paralamlardr; onlara Kur'an'n: 'Sizi ldrdkleri gibi onlar ldrnz ve sizi kovduklar gibi onlar kovunuz" yetini uygulamak gerekir. 498 Vezrizam'la Talman Arasnda Muhbert

212
Sayfa

Suphi, f. 79. Mektupta Ostermann'n mektubunun zeti ve Bb - Ali'nin cevab bulunuyordu. Sultan'n ngiltere kralna mektubu 17 Temmuz 1736. Suphi, f. 79 495 Kont Ostermann'n Vezirizam'a mektubu 496 Suphi, f. 84. 497 Usari bed tebar hiylekr. 498 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/447 -451
493 494

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Vezirizam'n Davudpaa'dan ayrlmasndan onbe gn sonra, Talman, ulak vastasiyle ona, tam yetki ve arabulucu olarak Rusya ile Bb - li arasnda kan anlamazl yoluna koyma izni veren vesikalar beklediini bildirdi (25 Haziran 1736). Bir ay sonra, Talman yetki vesikalarn aldn Vezirizam'a bildirdi ve sekiz gn sonra gnderdii mektupta Sultan', Auguste de Saze', ngiltere kralnn tand gibi, Polonya kral olarak tanmaya ikna etmesini ve Polonyal Stadnicki'yi eli sfatiyle kabul ettirmesini yazd. ngiltere ve Hollanda da byle davrandklarna gre kral memnun etmenin tam zaman olduunu, byle bir frsatn bir daha ele gemeyeceini de im yoluyla anlatt. Veziriazam, Talman'n ikinci mektubuna, Babada'dan, arabuluculuunu kabul ettiini bildiren cevabn yazd; ayrca, Bb- li tamim mhiyetinde Fransa, ngiltere ve sve krallarna, Hollanda ve Venedik cumhuriyetlerine gnderdii mektupla bar devam ettirmek arzusunu yeterince belirtmi olduunu, her eyden nce arabulucu devletlerin tasarladklar bar esaslarn renmek istediini cevabna ekledi. Mehmed Paa, Talman'n nc mektubuna ce vap olarak, gnderdii tezkireyi Polonya maslahatgzar Stadnic-ki'nin eliyle aldn, Polonya kraln tanmanm hibir glkle karlamayacan yazd (Austos sonu 1736). Veziriazamdn beynna ramen kendisinin resmen arlmamas karsnda Talman Bb- li'ye bavurdu ve bu sebeble duyduu hayreti belirtti. gn sonra Talman'a bir tezkire ile arabulucu sfatiyle olaanst eli tyin edildii bildirildi. Talman, ayn gn tarihini tayan ikinci bir mektupla Vezirizam'a teekkrlerini iletti ve Po lonya kralnn tannmas ve elisinin muteberliinin tannmas yolundaki faaliyeti hatrlatt. Ertesi gn (18 Eyll), Talman muhteem bir trenle Kaymakam'n huzuruna kabul edildi; yeni arabuluculuk sfatnn gerei olarak krkiki avu ve altm Yenieri ve yetmi sipahi etrafm almt. Ayrca drt tercman ve sekiz tercman yardmcs hazr bulunmutu. O andan itibaren Bb - li, masraflar iin gnde yzyirmiyedi kuru verecekti. avuba-dan ayr olarak, umumiyetle olaanst elilerin alaylarn oluturan subaylar da Talman'n beraberine verilmiti; bunlar avular mfettii, ktibi, klavuzavuu, mehteravuu, suba, kavas-ba, saray muhafzlar ba, selmaas, kaftancba, imrahor, yemiiba idi. Bunlardan iek ve meyve hediyeleri taycs olan sonuncusu, Talman'a drt iek buketi ve drt sepet meyve ile erbet dolu on vazo sundu; selmaas ona yirmi yasdk ve kenarlar altm ilemeli kadifeler getirdi. Veziriazam, kendisine arabulucu tyinini bildiren Talman'a iltifat dolu

Sayfa

213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

bir mektupla karlk verdi. Talman, Vezirizam'a cevabnda, mzkereleri balatmak iin arabulucu sfatiyle olaanst eli olarak atanmasndan bu yana hl dncelerinin sorulmam olmasndan yaknd ve Bb- li'nin, Rusya'y gemideki olaylar iin tatmin hususunda tazminat ve gelecek iin temint meselelerini konumasn istedi 499. Veziriazam, Talman'a verdii cevapta, her eyden nce Rus olaanst yetkili murahhaslarn beklemek gerektiini, bunlarn ise grnmediklerini, ngiltere ve Hollanda elilerinin arabuluculuklarndan artk sz edilmediini ve Avusturya mparatorunun gnderecei olaanst yetkili dier elilerin de bahis konusu olduunu bildirdi. 500 Rus Ordusunun Krm' stils Barla alkal mzkereleri takibetmeden nce, sava sahnesine bir gzatmakta zorunluluk gryoruz. Feld-mareal Mnch'n kumandasndaki Rus ordusu, Dinye-per'e iki fersah mesafede bulunan Zaritsinka'da toplanmt (19 Mays 1736); ordunun mevcudu, oniki ar svari, onbe piyade ve on milis alay, on hafif svari taburu, onbe. Don Kazak alay, drtbin Ukrayna Kazak' ve bin Zaporog Kazak'ndan olumak suretiyle, tamam ellidrtbin asker, sekizbin levazm ve yk arabasndan ibaretti 501. Feld-mareal Mnch, Zaritzinka'dan ayra-larak Dinyeper'in sol kysnda ilerledi; bu srada general Spiegel ve albay Weissbach, han kumandasndaki Krmllarla ilk atmalar yaptlar. Rus ordusunun byk ksm (ksm- kl) Sel-manya Dolina ve ernaya Dolina (Yeil ve Kara Vadi) tarafndan Tatarlarpmar'na (tatarski-kolodessi) doru yryne devam etti ve alt saatlik yryle kk Kolika 502 rmana vard. Ertesi gn, mareal Mnch, Tatarlar tarafndan geilme z bilinen Orkapu ve Perekop nnde grnd (26 Mays). Krm yarmadas, kendisini ak araziye balayan ve yedi verset 503 olan btn geniliince, eni oniki ve derinlii yedi toise 504 tutan bir ukurla kesilmi durumdadr; bu ukurun arkasnda, dipden zirveye yetmi kadem

214
Sayfa

Talman'n Veziriaz&m'a mektubu, 28 Ekim 1736. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/451-452 501 Keralio, Trklere kar Ruslarn ve Avusturya mparatorluunun 1736-1739'daki Savalar Tarihi, Paris, 1780. Manstein Tarihi. FekUnare-al Mnch'n biyografisi. Oldenbourg, 1782. 502 Karelio, rmaa Kabani adm vermektedir, I, s. 32 503 Verset, 1067 metre uzunluu olan bir Rus ls. 504 Toise, 6 metreden ibaret bir l.
499 500

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

irtifanda bir kaya ykselmektedir. Tatan in edilmi alt bur, savunma hattn koltuk ateinde tutuyor ve bu istihkmn arkasnda bulunan Orkapu kalesinin burlar grevini yerine getiriyordu. Krm yarmadasn btn istillara kar koruyacak olan bu yap, Korent berzah zerinde bulunan ve iyi savunulduu takdirde eskiden Peloponese' mslman boyunduruundan kurtaracak Hexamilon savunma yapsndan daha az dikkate lyk deildir. Bu savunma hatlarnn yaplmasnda takip edilen gaye ayn idi, fakat, savunmalar tarz bakmndan tamamiyle ayrlk gsterdi. Zira, Yunanllar bu savunma kalesini Mora ftihi Sultan Murad'n birliklerine hemen hi savasz terkettilerse de, bin Yenieri ve onlar destekleyen yzbin Tatar, Krm ftihi Mnch'n saldrlarna cesaretle, fakat bo yere, kar koydular (28 Mays). stihkmlar hcumla ele geirildi ve stanbul'da saray kapsna Rusya'ya kar sava iln iareti olarak tularn asld gn, Rus bayra da Orkapu istihkmlar burlarnda dalgaland. Krksekiz saat sonra, ad eski Yunanca 'Porte de Horus' veya Snr Kaps isimlerinden geldii ileri srld gibi, Or veya Our (ate) Tatarca aslndan kma olduu ileri srlen Orkapu ehri de zaptedildi. Orkapu'ya hkim olan mareal Mnch, general Leontiew'i onbin piyade askeri ve -yz svariyle,' ayn ad tayan burnun uc noktasnda ve Dinye-per nehrinin mansabnda, zi ve kk bir ada olan Baresin'in karsndaki Kilburun (Kinburun) kalesine doru gnderdi. Mnch, yarmadann Bat tarafnda bulunan ve Krm'n en hareketli ticaret ehri saylan Gzleve (Koslow) zerine yryne devam etti, bu ehrin zenginlii Mnch'n askerlerinin ganimeti oldu. Perekop tahkimat nnde belirdikten tam bir ay sonra, Rus ordusu Krm hanlarnn eski ikmet ehri olan Bahesa-ray'm kaplarna dayand ve ksa bir mukavemetten sonra, ehir batan baa yamaland. kibin ev ve Han'n byk saray alevler arasnda yokoldu; Selim-Giray han tarafndan kurulmu olan zengin ktphane bir kl yn haline geldi; cizvitlerin ktphanesi bile askerin kzgnlndan kurtulamad. Ayn kibet, Bahesa-ray'in kuzeydousunda bulunan Akmescid'i de bekliyordu; buras Sultan -Kalag'nn ve balca mirzalarn oturduklar ehirdi ve bunlara ait olan binsekizyz saray ve ev insafszca alevlere terkedil-di. Mareal Mnch, ayn ekilde Kefe'yi de zaptetmeyi tasarlamt; buras Krm'n en nemli kalesiydi. Fakat bir hastalk ve daha ziyade prens de Hesse-Hombourg'un kar kmas onu Pere-kop'a dnmek zorunda brakt. Oraya varnca, Klburun'un general Leontiev tarafndan zaptedildii haberini ald. Daha sonra Azak'n da

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

general Losci tarafndan (3 Mays) drld kendisine haber verildi. Mnch'n Krm'n gzel ovalarndaki yry, ehirlerin yaklmas gibi eitli tahribatla iaretlendi; Mnch'n kendisini sulu duruma dren zalimlii, tarihte onun adnn Palatinat'nn tahrik edicileri Louvois ve Catinat'n adlarnn yannda yer almas neticesini getirdi 505. Mnch, Perekop tahkimatn ve ehrin savunma tesislerini yerle bir ettirdikten sonra Krm'dan kt. Krm felketleri Bb- li tarafndan haber alnnca, memleketini son derece kt savunduu iin Kaplan-Giray' azletti ve hanla veliahd durumunda bulunan Feth-Gira/ atad; kalagay-la bavezir Arslan-Giray, hann dier kardei Arslan-Giray da vezirlie getirildiler. Buraya kadar Krm hanlar tarihini sr'atle zetlememizde bize klavuzluk eden Tatar krallarnn bilgilerinde dolaan yedi gezegen 506 adl eserin yazan, Krm yarmadasnn bellibal imamlarndan birinin mektubunu eserinin sonunda vermektedir. Mektubun yazar bu sava urasnda vatann yldrmla arplma dndren felketlerin sebeblerini sralamaktadr. nce, Nisan ay ortasnda tahkimat hattnn harap yerlerini tamir emrini alm olduklar halde, bu maksatla Perekop'a gidecek yerde, Ferhkerman'da altm gn kalan iileri sulamaktadr; peinden, Gzleve'ye gelip demir atan Kapdan - deryann teklif ettii takviye kuvvetleri vermesini Han'n reddetmesini ve Yalnzaac yaknnda Krmllarn birka Rus nc alayn nalub ettikleri srada Kalaann istedii birka topu vermeyi Han'n reddetmesini sulamaktadr ki, mektubun yazarna gre bu, ok vahim bir hatadr. mamn korkakl da sulanmaktadr; zira, Kanlck'da giriilen bir sava srasnda, arabasndan pek uzak saylmayacak bir yere bomba dnce Han hemen geri dnm ve askerlerine de kamalar iaretini vermitir. Han, su ve yem yokluundan Ruslarn Kalmck istihkmlarn boaltacaklar hayline kaplm; Ruslar Perekop tahkimatna hkim olduklar srada Tatarlar sayca stn olduklar halde, dmann hcumuna mni olacak yerBu sefer (Krm harekt) Rusya'ya hi de eref kazandrmaz. Kirim atee verildi, vb.; barbarlar dneminde bu trl davran cehaletleri sebebiyle grlebilirdi, fakat onsekizinci asrda ehirleri yakmak, balca antlar tahrib etmek, mbedleri ykmak, halk okullarn yerle bir etmek, aydnlanmaya balayan halklarn ktphanelerini ateler iinde brakarak karanl getirmek, ihtiyarlan, kadn ve ocuklarn hep sini birden yakp ortadan kaldrmak, sava yapmak deil, bir milleti topyekn yoketmektir. -Yeni Rusya'nn eski ve niodern tarihi zerine bir deneme Yazan: M. de Castelnau, II, s. 60. Eserin mparator Alexan-dre'a ithaf edilmesi, bu hkmdarn tarihi gerei deerlendirmeyi bildiini ve yazarn samimiliini isbatlamaktadr. Bylece, yazarn ithafnda onu vmee deer bulmasn da hakl gstermektedir. 506 Essebiesseyar fi ahbari muluki Tatar; yazarn, ereflerine, eserine Yedi Seyyare adn verdii yedi Krm han yledir : 1 Mengli-Gray; 2 Devlet-Giray; 3 Gazi-Giray; 4 Mehmed-Giray (drt kere tahta kt); 5 Selim-Giray (drt kere tahta kt); 6 Kaplan-Giray; 7 Mengl-Giray ( kere tahta kt).
505

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

de etrlik'e (Tschetrlik) kadar kamlardr; nihayet, gllelerden duyduklar korku o kadar byktr ki, bunlardan biri intizamdan uzak kalabalklarn iine dtnde il yavrusu gibi dalyor ve nefes almadan drt -be fersahlk uzakla kayorlard. Ruslar Azak kalesini ve Klburun'u aldklar ve Mnch Krm' yakp ykt srada, Kalmuklann prensi, Tatarlan Kuban zerinde yenilgiye uratt ve onlar Rus imparatorluunun telalar olmaa zorlad; sultanlar ve ikiyz mirza imparatorieye sadakat yemini ettikten sonra onbebin askerle Kalmuk ordusuna katldlar. 507 Kaptan Derya Canum Hoca Krm han Kaplan-Giray'n azlini, ksa srede Kapdan- derya Canum Hoca'nn grevden uzaklatrlmas takibetti; ordu Paalar ve kale kumandanlar arasnda da birok deiiklie bavuruldu. Seferin alndan beri, Bb- li Kefe'ye Yenieri, tfeki, topu ve nakliye askeri olarak drtbin kii gndermiti, ayrca, bindrtyz askerden oluan bir Bosna birliini de bu takviye kuvvetlerine katmt. Bu takviye birlii, yirmidokuz bin dokuz-yzotuz askerden oluan bir orduya sahip bulunan ve yirmide bir nisbetinde askeri btn tehiztiyle Orduyu Hmyna vermekle ykml Bosna valisi tarafndan salanmt. inde bulunulan yl bakmndan asker harekt sona ermi bulunduundan, Bb- li harektn balayaca yl iin Kefe kumandanlna Bender kumandan ahin Mehmed Paa'y getirdi ve onu ayn zamanda Krm'daki Osmanl ordusu serdarlna atad. Msr'dan ekilmi olan takviye birlikleri, muhafz birlii greviyle Yeni-Kale'ye gnderildi. ran'a kar savata kendilerinin bahsi geen Anadolu ve Karaman Beylerbeyleri, Gen-Ali ve Me-mi Paalar baharn ilk gnlerinden itibaren orduya katlmaya anldlar 508. O dnemde nc defa olarak Kapdan- deryalk grevinde bulunan ve bir delikanl evikliiyle canlln muhafaza eden Canum Hoca, nfuz sahibi Khyabey Osman'la haksz yere ekimenin cezasn tamamen gzden dmekle dedi. Azak kalesine yardm iini ihml etmekle suland ve ehrin kaybedilmesinden doan sorumluluk onun zerinde kald; netice
507 508

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/452-456 Suphi, t 82.

Sayfa

217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

olarak azledilip sava masraflarn karlamak zere bin kese para demek cezasna arptrld. Makam da Ali Paa'ya verildi. 509 Eflak Voyvodas Ghka'nn Hospodaklnn Tasdiki Gelecek sava mevsimi bakmndan silahlanma iini hzlandrmak ve k esnasnda imparatorluun savunmas iin gerekli hazrlklar iin, Veziriazam Esseyid Mehmed Paa, yeni Krm han Feth-Giray'dan baka, Chocim valisi Kolak Mehmed Paa ve Bodan voyvodas,'tercman Alexandre'n kardei Gregoire Ghi-ka'y stanbul'a ard (21 Ekim 1736-15 Cemaziyl-hir 1149). Ghika, dokuz yl nce Bodan prensliine atanmt. Alt yl sonra, bu prenslii Eflak prensliiyle deitirdi ve Bb- li onun yerine, daha nce iki kere Eflak voyvodal yapm bulunan Cons -tantin Maurocordato'yu atad, fakat iki voyvodal da ok ksa srd. htiras byk olan Maurocordato, bir milyon arlard ek 510 harcayarak, Eflak prensliini Bb- li'den almay baard ve Ghika, savan balamasndan hemen nce Bodan'a dnmek zorunda kald. Bir ay nce Bb - li tercman Alexandre Ghika'-nn cadn zerine bir yldrm dm, kapld dehet yznden lmcesine adamlarnn kollar arasnda kalm ve bu hdise, lmn onu aniden gelip bulacann iareti olarak yorumlanmt. Kardei Ghika, kendisi iin her bakmdan tehlike ve alalma getiren voyvodalktan yorulmu olduundan, Bb- li'den bu grevden ekilmesi msaadesini, bir mikdar para demek suretiyle almasn ve grevi Michel Rakoviza'ya devretmesi iznini salamas iin tercman Alexendre Ghika'ya bavurdu. Fakat, Khyabey onun yerinde kalmasn devletin menfaati gerei saydndan, Bb- li tercmannn teebbsleri bir ie yaramad. Feldmareal Mnch'e gnderdii, kendisinin zl veya tercihan Ben-der'e kumandan atamasn isteyen mesaj 511 bir ihanet saylrsa da, bunun prensliini savan felketlerinden kurtarmay hedef tutan bir hile olabilecei de dnlnce, Ghika'nn bu gvene hak kazand ileri srlebilir. 512

218
Sayfa

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/456 Engel, Eflak Tarihi, II, s. 19. 511 Gatterer Ktphanesinde bulunan kont Dadich'in Hatralar. Engel de Bodan Tarihi'nde bu gr destekliyor, s. 300. 512 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/457
509 510

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Ukrayna'da Meydana Getirilen Zararlar Feth-Giray Babada'nda Veziriazamla istiare ettikten sonra Krm'a dnd ve onun gelii Krm ordughna zaferle birlikte zengin bir ganimet getirdi (12 Kasm-8 Receb). Bucak sultan bebin kiilik bir Rus birliini yenilgiye uratp engelleme gayretlerini boa kardktan sonra Ukrayna'y istil etmi, bu byk eyleti kan ve ate iinde brakarak Krm' yakmann intikamn alm, beraberinde otzbin esir gtrerek ekilmiti. 513 sve'le Ticaret Anlamas Utan verici bir bar kabul etmek mi, yoksa sava talihinin peine taklmak m gerektiini bilmeyen ve hep kararszlk iinde kalan Bb- li, Avusturya mparatorunun, deniz devletleriyle mutabakat halindeki elisi Talman vastasiyle sunduu arabuluculukla Fransa ve sve elileri arasnda dalgalanyordu. Fransz elisi Villeneuve ve Bonneval, sve elileri Hoepken ve Carlson ile sz birlii ederek, Bb- li'ye kendi gerek karlarna daha uygun dtn belirterek ikinci yolu, yni savan getirecei talih yoluna bel balamas tavsiyesinde bulunuyorlard. Avusturya. elisi Babada kararghna gitmek zere hareketinden birka gn sonra, sve tarafndan uzun zamandan beri istenen ticaret anlamasn imzalam bulunan Sultan, sve elilerini huzuruna kabul etti. Bu anlama ile kuzey Afrika'daki beyliklerle eski anlamalarn tekrar yrrle konmasn salayan bu kralk, o zamandan itibaren Osmanl siyaseti zerinde byk tesir sahibi oldu 514 (10 Ocak 1737). Ayn zamana doru, Bb- li, mteferrikalk greviyle birlikte stanbul'daki imparatorluk matbaasnn mdr olan dnme brahim'i, Osmanl mparatorluu ile Polonya arasndaki anlamalar yenilemek zere Kiow valisine gnderdi. 515 Veziriazam Ve Koengsegg'n Muhbert

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/458 Contareni, f. 448, 475, 491, ve Laugier, Belgrad Bar Tarihi, I, s. 33. 515 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/458
513 514

Sayfa

219

Bu olaylar cereyan ettii srada, Avusturya elisi Talman, Vezirizam ve Silahdr Seyyid Mehmed Paa'mn kararghna varmt (17 Ocak 1737-15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

220
Sayfa

Ramazan 1149). Eli derhal Vezirizam'a Viyana Kraliyet Meclisi reisi Kont de Koenigsegg'in bir mektubunu verdi. Kont de Koenigsegg Bb- li'ye Rusya'nn ikyetlerini belirttikten sonra, Avusturya'nn arie Anne wanowna ile ittifakn hatrlatyor ve bu k esnasnda bar mzkerelerinin balamasnn zorunluluunu hissettiriyordu 516. Veziriazam verdii cevapta (4 ubat) : Bu ittifakn nc tarafn zararna imzalanm olmadn mit ettiini; iki imparatorluun dostluunun ndir ve deerli bir mcevher olduunu, Rusya'nn onun kymetini deerlendirmeyi bilmediini; bununla beraber Viyana hkmetinin gsterdii yaknla bir karlk olarak Bb- li'nin Avusturya'nn arabuluculuunu 517 kabule hazr bulunduunu bildirdi. Kararghda ileri yrtmekle grevli olan Khyabey, bayram enliklerinden hemen sonra, eliden bir grme talebinde bulun du ve ertesi gn Seyyid Mehmed Paa, yukarda bahsettiimiz cevab mektubunu kendisine verdi. Birka gn sonra Talman, Kh -yabey'le yeni bir toplant yapt. Osmanl mparatorluu tarihisi bu vesileyle Khyabey'in davrann affedilmez bir hata olarak grmekte, politika anlayndan uzak akszlln knamaktadr. Khyabey'in bu anlay iinde Talman'a efendisi Veziri-zam'm Avusturya imparatoru ile bar her ne pahasna olursa olsun srdrmek istediini anlatrken, Avusturya Rusya ile ittifak icb birliklerini Osmanl arazisinde yrtse bile, Bb - li'nin bu dmanca davran bir sava iln olarak grmeyeceini sylemesini affedilir gibi bulmamaktadr 518 (11 ubat). Veziri-zam'la khyas, Avusturya elisiyle yaptklar nc bir toplantda, Bb- li'nin Rusya'nn talebine gre, fakat Azak kalesinin derhal Trklere geri verilmesi artiyle, Karlofa (Carlowiecz) anlamasn yenilemee hazr olduunu bildirince, Talman, bu ehrin Trklere geri verilmesi hususunda Rusya'dan yetki almam bulunduunu ve bu husus iin yeni talimata ihtiyac olduu cevabn verdi. Alkal iki taraf arasnda bir yaklama ne kadar g olursa olsun, hi deilse mzkerelere girimek bahis konusuydu ve Bb- li, Dinyester nehri kenarnda bulunan Soroka ehrinde bir kongrenin toplanmas teklifinde bulundu. Veziriazam, kont de Koenigsegg'e yazd ikinci mektupta bu dnceden kendisini haberdr etti ve Rusya'nn erefi gerektiriyorsa, Bb- li'nin Krm'da Rus ordusunun sebeb olduu tahribatn tam olarak tazmin edilmesi talebinden
Suphi, f. 95, bu mektubun bir zetini vermekte, tamam Moser'in Belgrad bar anlamasnda bulunmaktadr. No. III, s. 66. 5 Aralk 1736 tarihli. 517 Moser, No. IV, s. 73; fakat Suphi'nin bahsettii Azak'n geri verilmesinden sz etmiyor. 518 Toplantlarn protokolnde Khyabey'in bu szlerinden bahis yok.
516

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

vazgetiini; bunun dnda barn imknsz olduunu syleyerek mektuba son verdi 519. De Koenigsegg, Veziriazam Seyid Mehmed Paa'nn birinci mektubuna verdii cevapta, Avusturya'nn hibir suretle kendi menfaatlerini mttefikinin menfaatlerinden ayramayacam ve o andan itibaren sadece arabulucu olarak deil, fakat Rusya'nn mttefiki olarak mdhalede bulunduunu ve barn olduu gjhi savan da btn neticelerini onunla paylatn kesinlikle bildirdi. Veziri-zam'n ikinci mektubuna verdii cevapta, Koenigsegg, Bb- li'nin evvelce Rusya'ya ait olan ve onun tarafndan tekrar fethedilmi bulunan Azak zerinde srar ettiini grmekten duyduu znty ifade etti 520. Bu srada, stanbul'da kalan ve Rusya'nn dorudan doruya mdhalelerinde srar ettii iin Bb- li'nin arabulucu olarak davranmalar tekliflerine uzun zamandanberi alkasz grnen deniz devletlerinin elileri, hkmetlerinin tam yetkileriyle birlikte kararghna gitmek zere Vezirizam'n davetini almlard. Rus elisi Wissiniakoff un bir mektubu, Eflak voyvodasn, olaanst yetkili elileri kongre yerinde acele toplamak zorunda brakt 521. Her zamanki ar davrannn tehlikelerini gznnde tutan Bb- li, Reisefendi Mehmed, ruznme dairesi reisi Emin Mehmed 522 , Veziriazamn kitabet dairesi ktibi Mehmed Rgp (ran'la yaplan son bar anlamasnda olaanst yetkili olarak grdmz), Fransa'ya eli olarak gnderilen Yirmisekiz lakabiyle anlan Mehmed elebi'nin olu Sipahiler ktibi Mehmed Said Efendileri temsilci olarak seti. Kongrenin toplanaca yere yakn olmak istediinden, kararghn Babada'ndan sak'ya naklettirdi ve korigrenin eref muhafz birlii olarak yediyz tfekiyle veya drt odal Yenierileri atad. Seyid Mehmed Paa kongrenin Saroka veya Kudac ehirlerinde toplanmasn teklif ettiinden, Talman kongrenin Osmanl arazisinde toplanmasna kar kt; Ruslar kendi bakmlarndan Bieloczerkow'u teklif ettiler, Talman ise Trk hududundan bir fersah uzaklkta, Polonya topra zerinde ve Bo nehrinin sol kysnda bulunan Niemirow ehrini uygun grd. Veziriazam Avusturya elisinin isteklerini dikkate alarak Polonya hetmam Rzwuski'ye 523 bu konuda yaz
ki mektup, n. V ve n. VII, Moser'de bulunmaktadr. Birincisi 28 ubat, ikincisinin tarihi ise 20 Mart 1733 tarihini tayor. 520 Vezirizam'n Hollanda elisine mektubu. 521 Bu mektubun zeti Moser'de bulunmaktadr; voyvoda Ghtka'nn Mnch'e gnderdii mektubun tarihi, Ya (Yassi) 17 Mart 1737. 522 Dadich bu ad Jaulibei eklinde yanl yazd gibi, shakci'yi de Saxa olarak yine yanl yazmaktadr. 523 Suphi. f. 96. bu ad Keiouski olarak yazyor
519

Sayfa

221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

222

gnderdi. Bu arada Avusturya Rusya ile yeni bir anlama imzalam bulunuyordu; bu anlamaya gre, mparator, Bb- li'ye sava iln etmek hususunda birlikte hareketi taahhd ediyordu 524 (9 Ocak 1737). Bu anlamann peinden, Koenigsegg, Vezirizam'a nc defa yazarak, dnlen mzkerelere snr olarak 1 Mays tes-bit etti. Bu yazy Veziriazam Seyid Mehmed Paa'nn ve hatt deniz devletleri elilerinin stanbul'dan hareketlerinden nce alm olan Avusturya elisi Talman, yaznn muhtevas hakknda Vezirizam'a bilgi vermeyebilecei kanaatine vard; VezirizanVa sadece Avusturya Meclis bakanndan ikinci mektubuna cevap aldn syledi, fakat bir aksilik eseri olarak yanan bir mum paras masasnn zerine dm ve dier evrakla birlikte kendisine gnderilen mektubu da yakmt; mektubun ikinci nshasn gndermeleri iin Viyana'ya yazdn syleyerek szlerini bitirdi. Elisinin bu davran yznden Avusturya hkmeti ok mkl bir duruma dt; nk onun gizledii mektup, Avrupa devletlerine oktan bildirilmiti ve basma buyrukluu, Talman'a, hkmeti tarafndan bir hayli azarlanmasna maloldu. Deniz devletleri elileri, Talman ve Trk temsilcilerin Saroka'ya varmalarndan ancak iki gn sonra, 15 Mays 1737 tarihinde stanbul'dan hareket ettiler. O srada hl Babada'nda bulunan Veziriazam, on gn sonra onlar huzuruna ald. Hazirann ilk gnlerinde, Talman, hkmetinden yeni tli -mt ald. Kendisine Vezirizam'dan Vidin tahkimatnn yklmas, Bb - li'nin tereddtlerinin sebep olduu sava masraflar dolaysiyle tazminat ve Eflak, Bosna ve Dalmaya'ya yeni snrlar tes-biti talebinde bulunmas emri veriliyordu 525. Bu talimata eklenen bir yazda Koenigsegg bambaka bir lisan kullanmaktayd; Talman'a, Bb- li bar getirme iinde hibir ey yapmadan btn bir Mays aynn uup gitmesine sebeb olduundan, Avusturya mparatorluunun, artk mttefikinin talebde bulunaca yar dmlar kesinlikle red etmek imknndan yoksun kalm duruma dtn sylyordu. Bununla beraber, Avusturya mparatoru ve Rusya mparatoriesinin hakkaniyetli artlarla bir bar gerekletirmeye hazr bulunduklarn szlerine ekliyordu. Bu mektup, ekil bakmndan bir sava ilniyle sona eriyor, esasda ise Kont Osterman'n Vezirizam'a gndermi olduu mektuba benziyordu.
Bu niama Martens ve Schoell'in eserlerinde bulunmamaktadr; drt madde olarak kuleme alnmtr ve Rusya'ya verilecek yardm kuvvetini 80.000 olarak belirlemektedir. 525 Talman'a gnderilen bu talimat 6 Haziran 1737 tarihini tayor.
524

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Avusturya ve Rusya 9 Ocak anlamasiyle Osmanl mparatorluuna savaa karar vermi bulunuyorlard, fakat mektub eklinde kaleme alnan beyannameler bile bu sava merulatrmak iin ele alnan sebeplerin zayfln yeterince isbathyordu. ki mttefik devletin sistemi, bar isteme gsterisi yaparken, bir yandan da baskn eklinde, Osmanl eyletlerini ele geirmee dayanyordu ve Avusturya, bir yl nce Rusya'nn Azak' zaptetmek suretiyle sava balatmas gibi, Nissa'y alarak savaa balad. Koenigsegg tarafndan Avusturya elisi Talman'a gnderilen talimatta, ele geirilmesi tasarlanan yerler tesbit edilmi bulunmaktayd; aneak Bosna'da hedef alnan birok kalenin fethedilmesinden sonra cidd olarak bar masasna oturmak hesabna dayanlyordu; sonra savaan devletlerin her birinin fethettikleri yerlerin kendilerinde kalmas esas kabul edilerek mzkerelere balanmas hesab yaplyordu. Sava masraflar tazminat olarak istenecek mebla da, oniki milyon florin mkdarnda nceden tesbit edilmiti. 526 Nemrow Kongreleri Rus temsilcilerin nihayet Kiow'a varm olduklar renildiinde, Talman ve Osmanl olaanst yetkili temsilcileri krk gn den beri Saroka'da bulunuyorlard. Derhal Niemirow'a hareket ettiler, fakat konferansn balamas iin bir ay daha geti. arie Anne vanowna, temsilci olarak afirof (Schaffirof), Nepluieff ve Volinsky'i semiti; Avusturya'nn Saint-Petersbourg elisi Kont Ostein ve Avusturya'nn stanbul elisi Talman, Viyana hkmetini temsil ediyorlard; elilik ktibi Numan Efendi ve tercman Alexandre Ghika da gelip Bb- li'nin drt temsilcisine katlmlard. 20 Temmuz gn toplanan temsilciler, yetki belgeleri zerinde grlerini belirttiler. Osmanllarn yetki belgeleri okunduunda, Bb- li'nin Rusya'y basit bir phe zerine sava iln etmekle sulad, Rusya ariesinin muvafakati alnmadan bu vesikann deniz devletleri elilerini karlkl arabuluculua getirdii; nihayet, bar anlamasnn gerekletirilmesi iin baz artlarn bahis konusu edildii grld. Ertesi toplantda (24 Temmuz) Rus temsilcileri Osmanllarn vesikasndaki gre itirazda bulunarak, Osterman'n Vezirizam'a yazd son mektubda savan gerek sebebinin belirtildiini ileri srdler; ngiliz ve Hollanda elilerinin
526

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/458-462

Sayfa

223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

224

arabulucu olarak kabul edilmelerine gelince, bu hususta hkmdarlarnn emrini alacaklard. Sultan tarafndan ileri srlen ve temsilcilerin vesikalarnda yer alan bar artlariyle alkal olarak da, bunlarn aklktan yoksun bulunduklar ve yeniden kaleme alnmalar gerektiini beyan ettiler. Avusturya temsilcileri de vesikalarda Avusturya mparatorunun hl arabulucu olarak gsterildiini, oysa Kont Koenigsegg'in mektubunda Mays aynn bar yolunda Bb- li tarafndan bouna geirildii kesinlikle belirtildiine gre, imparatorun artk arabulucu olarak deil Rusya'nn mttefiki sfatiyle mdhalede bulunduunu ileri srdler. Reisefendi, Talman'la yapt bir grmede, Avusturya birliklerinin Osmanl topraklarna girmelerinden yksek sesle ikyeti oldu ve bunun Avusturya'nn imdiye kadar 527 anlamalara kar gsterdii sadakate taban tabana zd olduunu belirtti. Birka gn sonra Trk temsilciler yeni yetki vesikalar getirdiler; bunlarda kabul edilmezliKleri ileri srlen btn hususlar dzeltilmiti. Fakat, Avusturya elileri, bunlarn Sultan tarafndan imzalanmam olduklarn ileri srerek itirazda bulundular (3 Austos). Bununla beraber, Trk temsilcilerin yaknda her bakmdan muntazam temsil yetki vesikalar olacan vaadetmeleri zerine, vesikalar geici olarak kabul edildi. Mstear seviyesinde bir mevki sahibi, ilim adam Rgb Efendi'nin eliyle yazlm olan yeni yetki belgelerinde Avusturya devleti hakknda ltufkr ibreler kullanlyor, bu vesikalar, zellikle bu bakmdan, savan kmasndan nce Veziriazam tarafndan Viyana'ya gnderilen kaba ifadeli mektuplarla bir tezd oluturuyordu. Rgb Efendi Avusturya'dan bahsederken, dostluunda her zaman samim olduu, anlamalara kar szleri ve hareketleriyle dima sayg gsterdii; birok artlarda gsterdii doruluk ve itidale ancak vglerle mukabele edilebileceini 528 yazyordu. Ertesi gn, Avusturya temsilcileri deniz devletleri elileri, Hollanda, sve ve Polanya elilerine tamim eklinde bir mektup gnderdiler; bu mektuba o gne kadar Vezirizam'la Viyana hkmeti meclisi reisi Koenigsegg arasnda teati edilen ve bar hedef alan mektuplar ilitirilmiti. Be gn sonra (8 Austos), olaanst yetkili temsilciler birbirlerine ziyaretlerde bulundular. Niemirow kongresine arlan olaanst yetkili temsilcilerin toplantlarn yapmalarnda kullanlmak zere ahap bir bina ina edilmiti. Bu binann bir tarafnda Avusturya ve Rus elilerinin adrlar, dier
heisefenditin 1 alman'la konumas proU-kol. 3> Temmu/. 173. teden ber dostlusunda sebat- metaneti ve sulhun merasimine riyetti maalum ve mehur ve meczum olan mutedel ve munsif ve istikametile muttasf. (Metni aynen alyoruz. .NJ
527 528

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

529

Laugier, I, s. 71. Contareni'nin raporu, 6 Temmuz 1737 Suphi I f 101.

Sayfa

225

tarafnda ise Osmanl temsilcilerinin adrlar bulunuyordu. Usle uyarak, temsilcilerin birbirlerini ziyaret etmelerinden drt gn sonra, Osmanl siyasetinin ruhu khya Osman'n idam ve Veziriazam Seyid Mehmed Paa'nn azledildii haberi geldi. Bu tedbirler, son sava felketlerinin sebeb olduu olaylar yattrmak maksadiyle Kzlaraasnm iiydi ve bylece su iki kiinin zerine yklm oluyordu 529. Mhr-i Hmyun Muhsin-zde Abdullah Paa'ya verildi. Otuz yl nce, nc Ahmed'i tahttan indiren isyan srasnda siler tarafndan defterdarlk makamna atanmt. O zamandan beri birok grevlerde bulunmu ve Msrl mehur Kaytabe'in ban stanbul'a gndermekle byk lde hrete erimiti. Veziriazam orlulu Ali Paa'ya ve daha sonra Veziriazam brahim Paa'ya damad olmu, birok eyletlerde valilik grevi yapt gibi, kere de Nissa valiliinde bu lunmutu. Seyid Mehmed Paa Veziriazam olunca Bambeyincilik makamnda onun yerini alm ve buradan da Vezirizama getirilmiti. Olaanst yetkili temsilcilerin Niemirow'daki toplantlar ancak 16 Austos gn gerekleebildi; bu ilk gn, yetki vesikalarnn deitirilmesiyle sona erdi. ikinci toplantda (18 Austos) Ruslar Krmllardan ve Trk Kazaklarndan ikyeti oldular. Trk murahhaslar bir ilk anlama yaplmasnn zorunluluu zerinde srar ettiler; fakat Ruslar bu gre ayn srarla kar karak, Avusturya temsilcilerini arabulucu sfatlarn kaldrtarak toplantda savaan taraf ve Rusya'nn mttefiki olarak bulunduklarn belirtmee ardktan sonra, dorudan anlama maddelerinin grlmesine geilmesi talebinde bulundular. nc toplantda (19 Austos), Osmanl olaanst yetkili temsilcileri, Ruslarn be maddede toplanan taleblerini derin bir hayretle dinlediler. Bu talebler yle sralanyordu: Yeni bir anlama yaplarak Bb- li ile Rusya arasnda imzalanm eski anlamalarn geersiz saylmas; Krm, Kuban ve Tatarlarn oturduklar btn lkelerin Rusya'ya teslimi; Eflak ve Bodan'n Rusya'nm hkimiyetine braklm prenslikler olarak kabul edilmesi; Rusya hkmdarlarnn imparator olarak tannmas; Rus gemilerine Karadeniz, stanbul ve anakkale boazlar yoluyla Akdeniz'e serbeste gitmek hak knn tannmas. Bu artlar altnda, Osmanl devletinin Krm ve Kuban' teslim etmesi ve Eflak-Bodan' brakmasiyle alkal Rus talebi, Avusturya temsilcileri zerinde, Osmanl temsilcileri zerinde sebeb olduundan daha az hayret uyandrmad. Rusya bu taleblerden birini ve dierini ancak krk

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

226

yl sonra elde edebildi; fakat, Krm ve Karadeniz'de dolama talebinin gereklemesi iin on yl yetecekti. Bb- li ile Rusya arasmda gnmzde kan bir savata ise, Rusya, bu defa, malubu filolarna stanbul ve anakkale boazlarndan gei vermee zorlayarak deniz sistemini tamamlad. Bu dnemde Rusya'nn sava ilan etmesi sebebi buydu ve gnmze kadar devam eden temayl de ayn kalmakta devam etti. Drdnc toplantda (22 Austos), Rus talebleri zerinde uzun bir tartma ald ve Osmanl olaanst yetkili temsilcileri bunlarn hakszlna kar seslerini ykselttiler. Ayn temsilciler, Eflak ve Budan'dan kazanlm snrlarn Doumboviza kylarna kadar uzatlmas ve Vi-din'in teslimi konusunda da mill haklarn korumakta kskan davrandlar. Ruslar da, kendi bakmlarndan, Avusturya'nn snrlarn Doumboviza'ya kadar uzatmak taleblerini protesto ettiler. Nihayet, Avusturya temsilcileri, bir ltimatomla, Avusturya hkmetinin, Bb- li, Bosna'daki snrlarn geniletmek zere Bi-hacz ve Novi'yi kendisine verdii takdirde Ef lakBodan zerindeki taleblerinden ksmen vazgeebileceini bildirdiler. Osmanl temsilciler ne Rusya, ne de Avusturya'nn mbalaal taleblerki kabul etmeyerek bunlar Veziriazamca arzetmek vaadinde bulundular; mstear ve olaanst yetkili nc Trk murahhas Rgb Efendi, raporlariyle birlikte Vezirizam'n kararghna gitti. Ka-rarghdan gelecek cevab bekleyen mzakereciler, toplantlarna ara verdiler; bu arada Reisefendi, Avusturya temsilcisi Talman ve onun sekreteriyle birka kere grt ve kendilerine, toprak ter-ketmek pahasna bar imzalamaya Bb- li'nin raz olmayacan bildirdi 530. Bu trl mnakaalarda Osmanl murahhaslar, beklenmedik ve yeni bir dil kullanyorlar, hakl olduklarnn delillerini bulmak hususunda Kur'an'dan, ncil'den veya Hugo Gro-tius'un 531 eserlerinden alnm paralar ileri sryorlard: Hkmdarlarn aldklar tedbirler, diyorlard, dinin veya akim veya her ikisinin kanunlarna dayandrlrlar; sizin davrannz ncil'in ve Hugo Grotius'un koyduu prensiplere aykr dyor. Rusya ve Avusturya temsilcileri bu gre, Osmanllarn msl-man olmak sfatiyle kendi kanunlarna aykr davrandklarn, nk bu kanunlarn onlar hristiyanlarla mzkereye girimekten menettiini ve onlara ya klc ya slmiyeti kabul ettirmek emrini verdiini ileri sryorlard. Osmanl temsilcileri, Kur'an'n bu emrinin
530 531

Reisefendi'nin konumas zabt 1 Eyll 1737. Milletleraras hukukun nl kurucularndan (.N.)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Osmanl mparatorluu vak'anvisi bu lanetin Ruslarn zerine olduunu syleyerek, Maher Gn'nde cehenneme gnderildiinin sylendii Kur*an ayetini bu vesileyle veriyor: Kllema dakhalet um -metun laanet okhtiha. Suphi, t. 117.
532

Sayfa

227

ancak puta tapanlara ve dallet mezhebinde olanlara uygulandn, ncil'e ve Tevrat'a bal olanlar iin slmn idrk kaplarnn ak bulunduunu, bunun delillerinin de grldn syleyerek kar taraf cevaplandryorlard. Sonunda, Bb- li'nin istenilene gre bar veya sava yolunda olacan bildirerek grlerini tamamladlar; sonra sava halinde Sultamn emrinde nasl kuvvetlerin bulunacan belirtmek maksadiyle maziyi hatrlatarak, Mha'da badan baa zrhlar kuanm ikiyzbin as kerin Osmanllarn en iyi birlikleri olmayan sipahi olanlar tarafndan yokedildiklerini; ordu lm kaytlarna gre yzonbin h-ristiyan askerinin Kereszles ovalarnda can verdiini ve bunlarn onbiner kiilik mezarlara gmldklerini, bu mezarlarn onbiri-nin Moha'da kolayca grlebileceini anlattlar. Osmanl olaanst yetkili temsilcileri, Avusturya temsilcilerinin taleb ettikleri sava masraflar tazminat konusunda, byk krallarn hazinelerinin harcanmaktan baka bir maksatla bulunmadn bildirdiler ve Bb- li'nin Talman'n ve deniz devletlerinin elilerinden baka hibir suretle masraf diye bir ey tanmadn szlerine ekle diler. Nihayet, Birinci Mahmud'un tahta k srasnda mparatorun zerine yemin ettii bar bozmasna hristiyan dininin msaade edip etmediini sordular. Hkmetinin vicdann harekete geirici szler syleyen Reisefendi'yi dinleyen Talman'n katibi, elilerin hkmdarlarnn hizmetkrlar olduunu ve savaa 532 sebeb olanlar lnetlemekten baka bir ey syleyemeyecei iin mazur grlmesini istedi: Siz Ruslar taciz etmekle harekete getiniz ve onlar kendilerini savunmak zorunda grnyorlar. Bu du rumda, mparator, ittifak anlamas gerei savaa katlmak zorunda kald; grlyor ki, sebeb sizsiniz ve neticenin getirecei felketlerin sorumluluu zerinizde olacaktr. Osmanllar ona ayn manda karlk verdiler: yle olsun, diyerek seslerini ykselttiler, Allah iyileri ktlerden ayrd edecektir ve adaletin klc ktlerin zerine decektir. Btn hazr bulunanlar: Amin! diyerek karlk verdiler. Bylece her temsilci topluluu Allann lanetini dierinin zerine havale etti. Cevabn bildirmesi iin Bb- li'ye tannan iki ayhk mhlet bu yolda herhangi bir davran grlmeden sona erdi ve kongre dald. Hristiyan temsilciler, durumu hkmetlerine bildirmek zere yola ktlar; Osmanllar Vezirizam'n kararghna dndler ve Talman'la

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

grmeleri hakknda bilgi verdiler (11 Kasm 1737-18 Receb 1150). O andan itibaren, Veziriazam, Fransz elisi Ville-neuve'n kendisini Ruslarn Karadeniz'de serbeste seyrseferi gibi muhataral bir art kabul etmektense savaa ikna etmek zere karargha gnderdii tercman Laria'nn tekliflerine ehemmiyet vermee balad. Niemirow kongresinin balamasndan nce, Veziriazam Seyid Mehmed Paa ve onun azlinden sonra yerine gelen Muhsinzde Abdullah Paa Fransa'nn mdhalesi talebinde bulunmak zere kardinal Fleury'e mracaat etmilerdi. Kardinal cevap vererek kral tarafndan verilen muvafakat kararn bildirdi ve mstear Amelot, stanbul'daki Fransz elisine, Avusturya mparatoru Fransa'nn 533 534 arabuluculuunu kabul ettii takdirde gerekli talimat yazd. Bb- li, btn hristiyan devletlerine ayn metinde tamimler gndererek Niemirow 535 kongresi mzkerelerinin kesilme sebebi zerinde bilgi verdi. 536 Ruslar Ve Avusturyallar Tarafndan Savan Balatlmas Kongrenin almasndan iki ay nce altmbin ile yetmibin 537 arasnda
G. V.'nin 17 Temmuz tarihli mektubuna cevap olarak C. Fleury'nin G.V.'ye 17 Temmuz 1737 tarihinde gnderdii mektup: Geen yl (1736) bize durumu anlatmak zere gnderdiiniz mektupta bu prensese kar btn itiraz ve ikyetlerinizi aklyor, bize de buna kar sadk bir dostun samimiyetiyle mukabelede bulun makla iktifa etmemizi, fakat, bu sava devam ettii takdirde, Rus ariesi ile yaplan ittifaka uymak iin Roma mparatorluunu kesinlikle savaa srkleyeceini, efendim mparatorun birliklerinin birinde yarbay olan Tott'u bu savan getirecei me'um neticeleri anlatmak zere size gndermei vazife saydn bildiriyordunuz. Bu grevi, kendisinden beklediimiz arballk ve tamlk iinde yerine getirdiini renmi bulunuyoruz; bu arada sizi de byk bir sabr ve nezketle dinlediini rendik. Ayn zaman da mttefikimiz Roma mparatoru nezdinde kendisini bara balla ikna yolunda bize her trl imkn verdiini de burada belirtmek gerekir. Kendisi bu hususu ok yeni olarak tekrar belirtmek lzumu nu duydu ve bizler de sizin bizlere imparatorluk arasnda araclk grevi verdiinizi belirtmek husu sunda her frsattan yararlandk. Eer efendim mparatorun aracln tasvib ediyorsa, teklifi arieye de sunmasn ve neticeyi hayrl bir i iin yapacaklar almalarnda yardmc olmak iin Niemirow kongresindeki olaanst yetkililere de bildirmesini rica ediyoruz. Fleury'nin Villeneuve'e gnderdii 17 Ekim 1737 tarihli mektubundan zet: Majeste mparator o hususu (aracl) kabul ettii takdirde, aracln verimli olabilmesi dncesiyle, size bilgiler hazrlamakla Amelot'yu grevlendirdim. Kraln sizden baka kimseye gveni olmadnn farkndasnz. Genel olarak, Bb- li'ye, her ne kadar onun inceliine uygun davranmaktan geri kal -masanz da, savan devam etmesi halinde aleyhine getirecei tehlikeyi ve kendi bakmndan bize niyet leri bakmndan ok mutedil ve ok ma'kul grnse de, hristiyan krallarn (prenslerin) mparatorun savama katlmalarn nlemenin g olduunu ziyadesiyle kabul ettiremezsiniz. 534 M. de Villeneuve'n kardinal de Fleury'ye mektubu, 17 Temmuz 1730. Laugier, I, s. 73 ve Tott, s. 78. 535 Bu tamimler btn metin halinde Suphi'de bulunmaktadr, f. 119. 536 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/462 -468 537 Altm tabur, iki muhafz taburu, bir zrhl tabur, yzkrkbe ar svari taburu, onbin kazak, altmiki ar top, onbir obs. Keralio Sava Tarihi, I. s. 105. .
533

Sayfa

228

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

askerden ve altyz toptan meydana gelen bir topu kuvvetinden oluan feld-mareal Mnch kumandasndaki Rus ordusu, tekrar harekta balamak zere konak yerlerinden ayrld. Bo nehri boyunca ilerledi ve Oczakow zerine ynelerek orada denizle Dnieper nehri arasnda ordugh kurdu (10 Temmuz 1737). Btn civar memleket tahrib edilmi olduundan, siperler iin al rp ve hayvanlara yem bulunamyordu. Bununla beraber, Mnch arlklar geri gndererek muhasaray balatt. Vezir Mustafa Paa kumandasndaki onbebin Osmanl kaleden bir huru hareketi yaparak muhasara ordusunun sa kanadna iddetle hcum etti; bu kanatta Kazaklar bulunuyordu. Fakat, Osmanllar iki saat sren arpmadan sonra dzensiz bir ekilde kaleye ekildiler. Kendi saylar kadar askerle takviye edilen bebin ii, gece denizle Liman (Dniper'in mansab) arasnda be bur ve bu sayda batarya mevzii ina etmekle grevlendirildiler; gerek topran yaps, gerekse o blgede gecelerin ksa srmesi sebebiyle byk zahmetler sonunda, gnein domasndan nce ancak bir bur ykseltebildiler. Ortalk aydnlanr aydnlanmaz btn ordu si^ lahba emri ald. Birliklerin yars, prens Hesse-Hambourg'un kumandasnda ordughn muhafazasna brakld. Dier yans, bayraklar balarnn zerinde yrd ve ehri eviren bahelerden ve bir sel ukurundan yararlanarak tfek menzili kadar keleye yaklat. Muhasarann nc gn sabah vaktinde, ehirde bombalarn sebeb olduu bir yangn grld (13 Temmuz -15 Re-biul'evvel). Bununla beraber, grevlerine bal Osmanllar vazifelerinin banda kaldlar ve evvelce kale hendeklerine kadar ilerlemis bulunan Ruslar, iki saat boyunca ldrc bir atee dayandktan sonra, dzensiz bir ekilile siperlerine dnmek zorunda kalmaktan kurtulamadlar. Oczakow seraskeri bu ilk nn aknlndan yararlanmay bilseydi ve iddetli bir k hareketi yapsayd, Rus ordusu kesinlikle pskrtlecek ve muhasaray kaldrmak zorunda braklacakt; fakat bunu ihml ettiler ve Ruslar siperlerine dnnce, ehri harabeye evirmekle tehdid eden yangn bo durmayan bir mttefik halinde kendi yanlarnda buldular. Saat dokuza doru en byk barut deposu infilak etti ve onbin kii ehrin yarsnn ykntsnn altnda kald. Bu felketten doan hayl krkl seraskerin ruhuna kadar iledi; beyaz bayrak dikerek mzkerelerde bulunmak zere avu-bay gnderdi. Bu srada Rus hafif svarileriyle birka yz Don Kaza deniz tarafndan girmilerdi; dier birlikler onlar takibet-tiler; arpma uzun srmedi; btn garnizon esir edilip Rus kararghna gnderildi (13 Temmuz -15 Rebiul'evvel). Veziriazam tb-rahim Paa'nn damad Yahya Paa, iki tulu

Sayfa

229

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

vezir serasker Mustafa Paa, kale kumandan, ordu ve ehir ileri gelenlerinden otuzu, yetmi gedikli avu, bin yzyetmidrt asker, bin ikiyz kadn, ellidrt Yunanl ve birka yz asker, onyedibini sekiz gnlk sa vata yok olan yirm;bin mevcutlu kale muhafzlarnn hayatta kalanlar olarak serbest brakldlar. Byk miktarda top ve silah, yz sancak, dokuz tu, yksek kumandanlk iareti olan dokuz ba topuzlu ksa baston galiblerin ellerine geti 538. Oczakow (zi)'un elden kmas, Khyabey Osman'n bana, Vezirizam'la Krm hannn azledilmelerine maloldu. DevletrG-ray'n olu Feth-Giray Rumeli'de bulunan iftliklerinden birine ekilirken, Rodos'daki srgn yerinden arlan Menghli-Giray, ikinci defa olarak Krm hanlna atand. Menghli-Giray, veliahtla kardei Selmet-Giray^, vezir (nureddin) makamna da Sea-det-Giray'm olu Salih-Giray' getirdi. Bu srada, kontr-amiral Bredal'n kumandasndaki bir filo Karadeniz'de karakol grevi yapt srada Lasey krkbin mevcutlu 539 bir ordunun banda Krm' istil etti. Rus generali, Yenice'den, Kalmuklarn hetman Don-Duc Ombo'nun olu Goldan Narma'nn getirdii drtbin Kazak takviyeyi ald Arabat'a indi. Lasey, Knm hannn birliklerini Karasupazar 540'dan pskrtt, oradan Krm iinde bulunan nc nemli ehir Bahesa -ray'a ve oradan da Akmescid'e srd. Otuzsekiz cami, iki kilise ve elli deirmen merhametsizce yaklarak kl hline getirildi. Elde ettii stnlkten memnun bir halde, Rus ordusu, yamalad ganimetlerle birlikte ungar 541 kanaln geti. Feld-mareal Mnch birliklerini henz klaya gtrmt ki, Trkler, bir basknla Oczacow'u ele geirmenin uygun n geldiine hkmederek, nce sekizbin olan muhafz ok skntlar ekmi ve hasta yatan bini de dhil, bebine inmi bulunan kaleye kar hcuma getiler. Serasker, Bielogrod sultan ve yeni Krm han Menghli-Giray kumandasnda yirmibin Osmanl ve bir o kadar Tatar askeri aniden kalenin nnde grndler (4 Kasm). Daha nceden altbin Trk deniz tarafndaki istihkmlar ele ge irmi, general Stoffeln bunlarn zerine giderek bin kayb ver -dirmiti. Loevendal burcu altnda alan iki lamn patlatlmas hibir baarya yol

230
Sayfa

Halem'in Mnich'in Tarihi'ne ek; Manstein, Baerenklau'a gre Oczar kow'un Fethi Tarihi ve kont de Solm'un relasyonlan (VVoItman'da Tarih ve Politika, yl 1800, s. 180), bunlar kont Dadich'in hatratn a eklenmitir. Keralio, Ruslarn ve Avusturyallarn Savalar Tarihi* I, s. 111. Suphi, f. 96 539 Yirmi piyade, ott ar svari alay, on veya onikibin Kazak ve Kalmuk. Keralio, I, s. 131. 540 Keralio'da Karazbazar. 541 Keralio Tshongar adn vermektedir.
538

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

amam, Osmanllar hcumlarn smail ve Saint-Cristophe kaplarna yneltmilerdi. Burada patlatlan iki lam, muhasaraclar saflarnda kargaala yol at; birka tu ve bayra, kale bedenlerine kmak iin getirdikleri merdivenleri ve hendek doldurma demetlerini brakarak geri ekildiler. Bu hezimet ve ordusunda gittike artan firar olaylar, seraskeri muhasaray kaldrmak zorunda brakt (9 Kasm 1737). Bu teebbs Trklere, yans hastalktan olmak zere, yirmibin askere malol-du ve sefer bylece Ruslarn stnlyle sona erdi. Taraflar memnun edecek bir uzlama iin Talman tarafndan tesbit edilen mays aynn sona ermesiyle iki Avusturya ordusu Trk snrlarna doru ilerledi. Bu ordulardan biri, dk de Lor-raine ve feld-mareal Seckendorf kumandasnda Srbistan; feldmareal prens de Hildburghausen kumandasndaki dieri Bosna zerine yrd. Kumandanl general Franois Paul de Wallis'e verilen bir nc ordu birlii Eflak'a girmeyi hedef almt. Feldmareal Philippi ve Kevenhller, general Schmettau Wurmbrand, kont de Seckendorf un emri altnda ayr tmenlere kumanda ediyorlard. Yedi korgeneral ve on orgeneral dorudan emirlerine verilmiti ve bunlar ikiyzkrkdokuz svari taburu, doksan piyade alay, seksen humbarac alay ve ellibin gayri muntazam milis askerinin banda bulunuyorlard. 542 Avusturyallar Tarafndan Nssa'nn Zapt Seferin balamasndan nce, Avusturya ordusu generalleri arasnda son derece cidd bir anlamazlk bagsterdi. General Schmettau, kdem bakmndan feld-mareale terfi hakk bulunduu halde, hkmet general Philippi ve Wunnbrand' tercih etmiti. Bir eyler yaparak bu hakszl tamir etmek steyen mpa-rator, kendisine yaknda feld-mareallie ykseltilecei vaadinde bulundu ve bu kararn kendisine isbatlamak maksadiyle, kendisi ne iki feld-marealden bamsz olarak hareket edecek olan bir ordu birliinin kumandanln verdi. Bu durum, kumandan generaller arasnda huzursuzluk meydana getirmek suretiyle, savan btn harekt zerinde felketli bir tesire yol aacakt. Prens Lorraine ve kont Seckendor kumandasndaki esas ordu, 12 Temmuz 1737'de, Yagodina ile Parakin arasnda snr geti. Ayn gn ve ayn zamanda Srbistan'da,
542

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/468-471

Sayfa

231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Transilvanya'da, Bodan ve Ef-lak'da arpmalar balad. Dmann yaklatn renen Osmanllar, Krogojevacz, Casonoraz, Gorgeschevaz 543, Soupeliyag, Bania, Resne, sperlik 544 ve Alexindja'y terkettiler. Avusturya ordusunun Osmanl arazisine girmesinden onbe gn sonra, Avusturya meclisi ktip-tercman de Theyls, Nizsa valisi Yahya Pa-a'ya teslim olmas uyarsnda bulundu. Yedi Trk subay gelip, ehrin Belgrad, stanbul ve Vidin ad verilen kaplarnn anahtarlarn getirdiler. Kalede yzotuzbe top, elli havan topu, fazla miktarda tehizat ve yiyecek maddesi ele geirdiler. Bu hdiseler cereyan ettii srada, Vidin'in ancak drtbin kiiden ve Klemanten 545 Arnavutlarndan oluan bir muhafz kuvveti bulunduu renildi. Bunlar, asr nce, Sultan kinci Murad dneminde, Arnavutluk ve Srbistan snr zerinde bulunan Klemant blgesine yerlemek iin Arnavutluu terketmilerdi ve Avusturyallarn baarlarndan cesaret alarak, eski efendilerine kar silahl hizmetlerini sunuyorlard. Khevenhller 546 derhal Vidin zerine yrmek emri ald. Fakat Trkler orada yeni siperler ina edebilecek ve takviyeler alabilecek kadar zaman kazanmlard. Avusturya ordusunda ise yiyecek ve yem sknts vard ve ordu ancak glkle hareket edebiliyordu. Sekiz svari alayndan oluan Avusturya ordusu ncs, Ketencikprs yaknnda Khyabey Hseyin Aa kumandasnda bir Trk kuvvetiyle karlat. atma balaynca, Trkler, kayplar verdirerek Avusturyallar Timok kprsne kadar pskrtp geri attlar. Seckendorf da Nissa'y igal ettikten sonra, Saribord, ehr-ky, Kurueme ve Pirot'u ele geirip, Kurueme yanndaki Musa-paa Palankas'na 547 kadar ilerlemi bulunuyordu. Fakat, igal ettii yerlerdeki muhafz kuvvetleri, takviye alarak gelen Trkler karsnda dayanamadlar ve geri ekilmek zorunda kaldlar. Khe-venhller'in Vidin zerine yrdn renen khya Hseyin Aa Floratin kprsn tahrib etmiti. Vidin'i savunmakla grev li Karaman valisi Mehmed Paa kumandasndaki Osmanl ordusu Timok zerine yrd (10 Eyll-15 Cemziyul'evvel), orada Ka-rahisar Sancakbeyi Toz-Mehmed Paa, umnu ayan Seyid Mehmed Aa ve Memi Paa, kuvvetleriyle gelip orduya katldlar (28 Eyll - 3 Cemziyl'hir). Herhangi bir teebbste bulunmaya

232
Sayfa

Schmettau'nun eserinde, s. 23, Georgeschefsky. Ayn eser, Sperlika. 545 Windisch'in, Magasin hongrois, II, s. 78, Clmantins en Syrmie adl makalesine baknz. 546 Suphi, f. III, by feld-mareale Kewizlehir hinzir (Domuz Khevenhller) adn takyor. 547 Hac Kalfa'nn Rumeli'si, s. 157. Musapaa Palankas'na ayn zamanda Kurueme de deniliyor.
543 544

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

gc yetmeyecek kadar zayf olan Khevenhller, en fazla drtbin civarnda mevcudu bulunan bir kuvvetle Radojovaz yaknnda mevzilemnlgti. Birliinde fazla sayda Saksonyal ve Polonyal bulunuyordu ve grevi Vidin'i setretmek ve Nisa'ya tehizat ve yiyecek gtren kafileleri korumakt. Khevenhller'in kuvvetinin drt katna sahib bulunan Mehmed Paa Timok'u ad ve hemen savaa tututu. Fakat, kararl bir piyade birliinin en cesaretli svari birlii karsnda stnln koruyacann ok ge farkna vard. Sipahiler her ne kadar Avusturyallarn gerilerine sarkt ve ordugh yamalad iseler de, Avusturyallarn sklatmlm saflarna kar giritikleri hcumlar neticesiz kald. Taraflar, gne batn-caya kadar birbirlerine eit bir cesaretle arptlar; sonra Trkler Timok'un tesine ekildiler ve ertesi gn Khevenhller Perse-Palanka'ya dnd. Bosna snr zerinde albay Lentulus Yenipazar' zaptetmiti; Seckendorf'a gelince, bu kumandan mevcudu fazla bir Osmanl birlii tarafndan tehdid edilen Nssa kalesinin yardmna gidecek yerde, nemi olmayan, fakat coraf durumu Mekke'ye benzediinden Trklerin sayg gsterdikleri Uzica'y ele geirmekte srar etti. Ftih Sultan Mehmed tarafndan evvelce fethedilmi olan Uzica, on gn sonra onbinden fazla bir Osmanl birlii geldiinde teslim oldu. Kaleyi alan Osmanl ordusu, ilerledii srada Bosna snrlarnda bakaldrm ve Walliewo'da silahlanm bulunan halk kltan geirdi. Bu tenkil hareketi srasnda yirmibin Klema-nen ve Rassien'den kaabilen sadece bin kii kurtulabildi. Bunlardan yz Klemanen Arnavudu rahiplerinden Suno adnda birinin idaresinde Belgrad zerine doru katlar ve gelip Syrmie (Ze-mun)'de yerletiler ve orada Mitrovi civarnda Sava nehri zerinde Herkofze ve Nikinze kylerini kurdular. Bu yz Kleman-ten Arnavudu beraberlerinde kadn ve ocuklarn da getirmilerdi. Alt aileye ayrlm olan bu muhacirlerden erkekler, Trklere kar snrlar savunduklar srada sava tarzlar ve cesaretleriyle dikkati ekmilerdi; kadnlar se alimisem renginde tyler ve elbiseler iinde, taklariyle parldayarak eski geleneklerinin grntsn getirmilerdi 548.

Naima. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/471-473

548

Sayfa

233

Eflak Ve Bodanda Askebi Olaylab

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Bosna ayn zamanda her tarafndan istil edilmiti: Bununla beraber, abuk bir baar midi de hayl olup gitmiti. Srbistan'da harekt boa karan sebebler, Bosna'da uranlan baarszlklarn da sebebi oldular. Generaller arasnda ekimeler patlak verdi: Prens Hildburghausen, Hrvatistan ban, kont Ester-hazy birbirleriyle dididiler. Bu ekimelerin sonunda prens de Hildburghausen Banyaluka zerine yrd ve gidip Gradiska'da ordugh kurdu. Hrvatistan ban, Koprania ve Warasdin kuman-danlariyle birlikte Posin ve Czekin karsnda mevzendi. Lica ve Carlstadt kumandan generalleri, Bosna'nn bat snr zerinde bulunan eski Ostroviz yaknnda yirmi binden fazla mevcutlu bir tmenle gelip ordugh kurdular; dier yirmibin kiilik bir kuvvet bu eyletin dousunda Zwornik garnizonunu iz'ac ediyorlard. Bosna ile Srbistan arasndaki ulatrma, albay Lentulus emrine verilen kuvvetler tarafndan kesilmiti. Bu kuvvetler, Yenipazar, Uzica ve Wallievo 549 dahil olmak zere, bunlarn arasndaki araziyi igal altnda tutuyorlard. Bylece her taraftan sktrlm ve kuatlm durumda kalan eski Veziriazam Hekimolu Ali Paa, valisi bulunduu Bosna'dan hareket ederek mstahkem e hirler, kale ve hisar kumandanlariyle eylet aa ve subaylarn Trawnik'de bir toplantya ard ve onlara valiliini oluturan otuziki kaza dairesindeki halk seferber hale getirmeleri emrini verdi. Osmanl ordularnn stnlk saladklarna dir ilk haberler Ostroviz'den geldi. Khya avu Osman bey, Belai aklklarn da bir Avusturya birliine hcum etti, yenilgiye uratp bir general ldrd ve bir albay esir ald 550. Bu zaferin peinden Osman bey, kahramanca savunan muhafz kuvvetinin bulunduu Ostroviz nnde grnd; eski Bosna savalar tarznda balarnda bir mifer, zerlerinde ar bir zrhla arpan kadnlar zellikle dikkati ektiler; bunlar gidip yarallar tedavi etmek gerekmedike burlardan bir an bile ayrlmadlar. Prens Hildburghausen ordusunun ncsn oluturan yedibin kiilik 551 bir kuvvet, kaleyi muhasara etmek iin orduyu beklemek zere Banyaluka istikametine yneldi; ordu koldan ilerliyordu 552 (18 Temmuz 1737). Banyaluka kads Bosnal Ali Efendi'nin tevikiyle muhafzlar kaleden ktlar ve ilerlemekte

234
Sayfa

Bosna Tarihi, yazan: mer Efendi, 1154'de (1741) stanbul'da baslm ve Dubski tarafndan Almancaya evrilmi esere, Suphi'ye, f. 102 ve Bosna Tarihi adl anonim bir esere gre. 550 Bosna Tarthi'nde mer Efendi, bu generale topal demektedir, albaya ise kont unvan veriyor, f. 13. 551 mer Efendi bu birliin kumandannn Dubnel olduunu sylemekte, pi ve mparatorun nedimi demektedir. 552 mer Efendi, t 15.
549

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

mer Efendi, f. 32. Dubski'de Feriye yerine Karakariya olarak geiyor. 555 mer Efendi, t. 35.
553 554

Sayfa

235

olan dmann zerine doru ilerlediler. ki taraf birbirine girince, general Mffling karsnda Osmanl yksek rtbelilerinden Salih khyay grd ve zerine atld, fakat her ikisi de ldrc yaralarla yere dtler. Can ekime hlinde olan general Mffling, srnerek Salih khyann yanna gitti ve ona kale muhafzlarnn saysn sordu. Salih ona: Kaleden baka savunacak bir eyimiz yok, kfir, cann cehenneme! diye bararak karlk verdi. Cevapla birlikte son nefesini de verdi. Kahramanca savam olmalarna ramen Trkler yenilerek kaleye ekildiler. Bu savan haberi Bosna'daki Osmanl ordusunun kararghnn bulunduu Yaica'ya ulanca, eski Veziriazam ve Bosna valisi Hekimolu Ali Paa ileri harekete geti ve gelip Podresiza ile Yaica arasnda ve bu ehre alt fersah mesafede bulunan sahralara kondu. Novi, Bihacz, Trawnik, Dina, Raczar, Kafi ve Kibuth'un eli silah tutan btn erkekleri orduya katlmak emri aldlar. Bouzin ve Czetin ehirlerinin yirmibin Alman ve Hrvat tarafndan muhasara edilmi olduu renildii halde, her eyden nce prens de Hildeburghausen'in iddetli bir bask altnda tuttuu Banyaluka'nn yardmna komaa karar verildi. Dokuz batarya, yinnidrt saat iinde durup dinlenmeden binsekizyz glle yadryordu. Fakat, muhafzlar savunmay cesaretle srdryorlard ve feld-marealin teslim teklifine top atyla karlk verildi 553. Bu srada, Zwornik valisi eski Kapdan- derya Mehmed Paa'nn birlikleri ve Bosna'nn otuziki kaza merkezindeki seferberlik ve drt sancak kuvvetleriyle takviye edilen Osmanl ordusu ilerliyordu. Nihayet Osmanl ordusu geldi ve Avusturya imparatorluk ordusu tam bir yenilgiye urad; lmden kurtulabilenler kaarak geri ekildiler ve Osmanllara oniki top, havan, iM-bin yz adr, onbebin ton barut ve saylamayacak kadar ok silah braktlar (4 Austos 1737). Banyaluka'nm kurtulmasndan sonra Trk paasnn ilk ii, yarallar naklettirmek, savata temayz edenlerin rtbelerini ykseltmek ve hil'atler dattrmak oldu 554. Banyaluka mtesellimi brahim Aa Beylerbeylie atand; bu kalenin kads Bosnal Ali Efendi ilk alt mollann derecelerine ykseltildi; Karaferia 555 kads ve tavsiyelerinden ordunun ok yararland Bosna'l Sleyman Efendi, banda bulunduu kaza dairesiyle birlikte evvelce bamda bulunduu Namisli'nin adl ilerine de bakmakla grevlendirildi ve bylece mollala ykseltilmemesinden tr duyaca znt hafifletilmi oldu; Bos-ni-Brod

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

236

kads Hbilzde Abdullah Efendi, karargh kadl zerinde kalmak artiyle Akhisar kadl makamna ykseltildi. Trebigna sancakbeyi brahim, ayn grevle Klis'e geti; alaybey Ahmed, Bosna alaybeyliine atand; Ostroviz ve Bihacz Aalan hizmetlerinin mkfat olarak timar sahipliine ykseltildiler, Novi ve Ostrosacz Aalan da ayn ekilde hizmetlerinin karln aldlar. Vali khyas Yakb, Bb- li mabeyinciliine atand; zafer mjdesini rikb- hmyna gtren ulak, mtesellimler ktibi Sleyman Efendi tek tulu bey rtbesiyle sevindirildi. Banyaluka'nn muhasaradan kurtulmasndan hemen sonra, prens d'Hildburghausen Bosna'nn dousunda ve birbirlerinden alt fersah uzaklkdaki Czetin ve Busin kalelerini muhasara etmekle grevli birliklerin kumandanlarna teebbslerini brakmak ve orduya katlmak emrini gnderdi (10 Austos-13 Rebil'hir). Ban-yaluka'ya giriinin nc gn, Hekimolu Ali Paa, yeniden ina edilmesi emrini verdii hisarn yapmnn kendi nezareti altnda hzlanaca dncesiyle, valiliinin merkezi Bosnasaray'a varmak zere yrye geti. Saray, Banyaluka'ya otuzbir fersah mesafededir; Hekimolu Ali Paa oraya varr varmaz, khyas Ykub, avular khyas Mehmed ve "Hersek sancakbeyine Yenipazar' zaptetmeleri emrini verdi. Eski Kapdan- derya Mehmed Paa Uzi-ca'y kurtarmak iin ok ge geldi; fakat, bir Alman mfrezesi tarafndan Avusturya genel kararghna gtrlen kale muhafzlarn kurtarmakta gecikmedi. Almanlarla birlikte kale muhafzlarn valinin huzuruna gtrd. Uzica kumandan smail ve nib Mustafa, savunmalarna emanet edilen kaleyi dmana hediye edercesine verdikleri gerekesiyle, Alman esirlerin gzleri nnde idam edildiler. Fakat, Hekimolu Ali Paa, Alman muhafz asker-lerfe-fcar cmert davrand ve kendilerine birer duka altn yol harl vererek geri gnderdi. Bu arada Kapdan- derya Mehmed Paa'nn birlikleri etraf tahrib ediyor ve Bosna'nn bakaldran reayasna kar korkun zulmlerde bulunuyordu. Avusturya ordu birliklerinden birinin yry halinde bulunduu haberi zerine vali Hekimolu Ali Paa, Zrebenik'deki Ossmaca krlarna gitmek kararn verdi. Oradan Dina nehri zerinde bulunan drt fersah uzaklkdaki Sokol 556 veya albay Grune kumandasnda bir birliin muhasara teebbsne giritii Zwornik'e gidecekti. ki bey kumandasndaki Zwornik birlikleri Vallievo'da dmanla karr-lam ve arpmada yenerek bin esir almlard (12 Ekim).
556

Keralio'da, s. 240, bu isim okol (Tschokol) olarak semektedir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Zwornik'li Beyzade Ali Aa, zaferinden yararlanarak Vallievo'yu zaptetti ve bu fetih ona Beylerbeylik mevkiine ykselmesini salad. Hekimolu Ali Paa ordusunu Bosnasaray'a gtrd 557. Bosna'da geen bu olaylarn peinden, eski Sadret Kaymakam Kprl Ahmed 558 Paa, Rumeli Beylerbeyi olarak sek-senbin kiilik bir orduyla Dragoman ve Saribrod geitlerini at. Bu say stnl sayesinde Avusturyallar ehrky ve Musapa-a Palankasndan kovmas g olmad. Tabi kymetli bir zaman Uzica'y muhasara etmekle kaybederek Nissa'ya giden yolu tutmayan general Seckendorf'un ihmlinden de yararland. Kale kumandan general Doxat, kendisine ilk teslim teklifinde hemen silahlar brakt (18 Ekim-23 Cemziyl-evvel). Teslim artnamesinde isyan etmi olan Arnavutlarn, Yunanl ve Rasiyenlerin affedilmeleri ve gemiin tamamiyle unutulmas artn koydurdu; fakat bu ngr onu hakettii cezadan kurtaramad ve daha sonra gayretsizliinin cezasn ban vermek suretiyle dedi. Nissa'-nm zapt, bir asr boyunca sadece akl tarafndan tasdik edilmi olaylar ve stn keyfiyette eserlere vcud vermi olan o asil unvanlarn son filizlenmesi denilebilecek son silahl hdise hviyetinde kald. Nissa'nn fethedilmesinden nce, Bb- li, Vidin valisi Mehmed Paa'ya vc bir mektupla birlikte mcevherlerle ssl bir haner, iki hil 'at ve savada sekin hareketleri grlen subay ve askerlere datlmak zere ellibin ek gndermiti. Ouz Mehmed Paa, birliklerinin sevindirilmesinden yararland; khyas Hseyin Aa ve mr-alem Sleyman Aa'ya Krajova'y zaptetmeleri emrini verdi. Bu ehir, savan balangcnda Alte' geip Eflak' istil ederek Bukharest 559 yaknlanna kadar ilerlediklerinden beri Avusturyallarn elinde bulunuyordu. Dman Karajova'dan atld ve kaleye drt fersah mesafeye kadar pskrtld (28 Ekim - 4 Re-ceb). General Gilani kumandasnda hafif ve ar svariden olu an bir kuvvetle yaplan yeni bir akn hibir baar kazanamad. .General Gilani malup edildi ve Transilvanya'ya kamay glkle baarabildi. Bodan'a girmi olan general Ursetti kumandasndaki sekizyz kiilik bir
mer Efendi, f. 45. 1737 Bosna seferi orada sona eriyor. Dubski, mer Efendi'nn, Ruzi Kasim (Saint Demetrius) diyecek yerde Ruzi Khizr (Saint George) dediini sylerken hataya dmektedir. 558 General Schmettau, Htrt'nda, bu Paa'nn Kprl ailesinden olduunu bilmediinden adn Ali Paa olarak kaydediyor; Keralio, Ahmed Paa diyecei yerde, on yl nce Hemadan savanda len Abdullah Paa'nn adn kullanyor; nihayet Dadich de Kprl Ahmed Pa -a'y 17 yl nce len Kprl Nman Paa ile kartryor. 559 Schmettau, s. 26. Dadich, Htrt'da (Gatterer, Tarih Ktphanesi, XIV, s. 288). Mehmed Paa'nn damad bir Abdullah Paa'dan bahsediyor. Bu konuda Suphi'de bilgi yok.
557

Sayfa

237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

kuvvet de ayn akbetten kurtulamad. Bender Paasnn verdii emirle hospadar Gregoire Ghika dmann zerine yryerek lkesinden kovdu. Birka zaman sonra, ehrin muhafazasn khyas Hseyin Paa'ya brakan Mehmed Paa, vezir Memi Paa ile birlikte Vidin'den ayrld ve Timok malubiyetinden beri byk kuvvetlerle toplanan Avusturyallar kovmak zere Orsova'ya yrd. 560 Veziriazamn Azledilmesi Ouz Mehmed Paa Radovija'ya vardnda, stanbul'dan gnderilen bir mabeyinci kendisine Sultan'n yeni bir mektubuyla bir hil'at sundu (7 Kasm-14 Receb). Bu arada Osmanllarn yrye getiini renen Avusturyallar, Fethisam'dan be fersah uzaklkdaki Bereze palankasna ekilmilerdi; geri kalan birlikler, siperler iinde bulunduklar Crabowaz'dan bir buuk fersahtan daha uzak bir yerde mevzilenmilerdi. Osmanllar Bereze palankasn zaptedip dman Eski-Osova zerine ric'ate zorladktan sonra, Sainte-Elisabeth kalesinin nne kadar yrylerine devam ettiler. Orada demir stnde bulunan iki gemi, Saint-Charles ve SaintElisabeth, sava tehizatlarn oluturan btn toplar skldkten sonra atee verildi; mhimmat ve levazm maddeleriyle ykl be hafif kadrga da ayn kibete uratld. Bu sava hareketleri bu yl seferini zaferle sona erdirdiinden, Veziriazam Muhsinzde Abdullah Paa sak karsndaki Kartal ovasnda bulunan ordughndan ayrld ve gelecek seferin silahlanma hazrlklarn yakndan gzetmek maksadiyle stanbul'a hareket etti. Bb - li tarafndan gnderilen silahdarn acele davranmas iin sktrlan Veziriazam, yedi gnlk yryle Hacolupa-zar'na vard ve Fethislam'n fethedildii haberini orada rendi; bu nemli fetih Vidin valisi tarafndan gerekletirilmiti. Birliklerinin cretlerinin denmesi ii Vezirizam'm Edirne'de be gn durmasna sebeb oldu. Davudpaa yaknlarna vardnda, Sultan Birinci Mahmud atla gidip Sancak- erifi karlad. Ertesi gn, Veziriazam, etrafnda saray ve devlet ileri gelenleri, muhteem bir alayla saraya girdi ve Sancak- erifi 561 Sultan'n ellerine teslim etti (18 Aralk 1737-25 aban 1150). Vezirizam'm dn, iktidarnn sonunu da noktalad, zira Kaymakam Yeen Mehmed Paa ile grt bir srada
560 561

Sayfa

238

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/473-478 Livi Hazara. Suphi, f. 118.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

mparatorluk silahdar karsna dikilip Mhr-i Hmyun'u vermesini istedi, o da hemen Kaymakam'a teslim ediverdi. Evvelce Nissa ftihi Kprl Hafz Ahmed Paa'nn khyas olan ve Paa Rumeli Beylerbeyliine atannca onun igal ettii Kaymakamlk mevkiine geen Yeen Mehmed Paa, Vezirzam-la ykselmesini hereye hkim Kzlaraasna borluydu. Marur, davranlarnda iddetli ve kanaatlerinden 562 en ufak bir fedakrla yanamayan Yeen Mehmed Paa, kendisinden nceki Veziriazamlar bo bar mitlerine kanma zaaflarndan tr sk sk ve yksek sesle azarlamt. Tasarladna gre, Fransa'nn teklif etmi olduu arabuluculuk Avusturya ve Rus hkmetlerinin zaaf iinde olduklarnn yanlmaz bir iaretiydi; bunun iin, daha nce bahsettiimiz kardinal Fleury'nin mektubunu vermek zere huzura kabul edilmesini isteyen Fransz elisinin talebini uzun zaman reddetti. Vezirizam'n gizli taanlarm, renmeyi arzu eden Fransz elisi Villeneuve bu maksatla Rakoczy'ye bavurdu; Rakoczy bir huzura kabul talebinde bulundu, istei yerine getirildi ve bir Transilvanya prensine lyk terifatla kabul edildi; fakat divanda yalnz Kaymakamca yemek yedi (10 Eyll) 563. Rakoczy le mzalanan Anlama Rakoczy olumlu bir eyler renemediinden, Fransz elisi M. de Villeneuve, Vezirizam'n kendisini huzura kabul reddetmesini Rusya imparatoriesi ile ayr bir anlama yapma teklifine balad. Gerekten de, kont d'Ostermann, o srada Ruslarn esiri bulunan zi (Oczakow) valisi Yahya Paa'nn aracl ile byle bir teklifte bulunmutu. Veziriazam Yeen Mehmed Paa, Rusya Bavekiline snr hatt teklifinde bulunmak iin bu haberleme imknndan yararland: Bunlardan birincisi Polonya snrndan Bog nehri boyunca uzanarak Dnieper'in mansabna kadar; ikinci si Dnieper kylarndan balayarak Don kylarna kadar ve ncs Don kylarndan Kuban nehrine kadar. Divan, Rusya ayr bir bar imzalamak tasavvuruna kar tavr taknm grnnce, Veziriazam, nihayet o zamana kadar reddettii huzura kabul ta-leblerinden vazgeti ve Fransz elisinin Fransa'nn arabuluculuu ile genel bir bar grmek zere bir kongrenin toplanmasna allmasna raz oldu. Bu arada, Fransz elisi Villeneuve'n
Contareni, f. 707, Yeen Paa'nn Kzlaraas partisinden olduunu sylyor. Contareni, . 694. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/478-479
562 563

Sayfa

239

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

haberi olmadan, Rakoczy ile, Bb- li'nin kendisini Transilvanya prensi ve Macarlarn efi olarak tandn belirten bir anlama imzalad (25 Ocak 1738) (NOT; 2). Bu ayn anlama, Rakoczy'nn Bb- li'ye her yl krkbin kuru demesi artn da getiriyordu; fakat bu yllk meblan ad vergi deil, gnlden kopma ve karlksz hediye idi. 564 Araclklarn Kabul Ettirmek Hususunda Deniz Devletleri Elilerinin Gayretleri; Fransz Elisi Arac Kabul Ediliyor Bu arada, Vezirizam'n onlarn beraberliklerini bozmak midiyle Avusturya ve Rusya ile ayr ayr bar mzkerelerine girimek siyaseti gttn anlayan Fransa elisi, Avusturya Bavekili kont Zinzendorf'dan alm olduu talimata uyarak, Ruslar mzkerelere katldklar ve evvelce Rusya'nn arabuluculuklarn istedii deniz devletlerinin grmelerden uzaklatrlmalar halinde arabuluculuk grevini yklenebileceini bildirdi. Hkmetinden ald talimata gre, Fransz e1 ii Villeneuve, Ruslarn Klburun, zi (Oczakow) ve Azak kalelerini Trklere geri vermeleri hususunda tavassutta bulunacakt; fakat Viyana'dan gnderilen gizli bir muhtra (10 ubat 1738), arabulucunun Petersbourg hkmetinin niyetleri hakknda derin bir kararszlk iinde kalmasna yol at. Veziriazam Yeen Mehmed Paa 565, Fransz elisine, ltfettii ilk huzura kabulnde, Sultan'n ak niyetinin, zi, Kuburun, Azak, Belgrad ve Temevar kalelerini geri almadan ve Rakoczy'yi Transilvanya prensi ve Macar milletinin ba makamna yerletirmeden silah elden brakmamak olduunu belirtti. Bunun la beraber, XV. Louis'nin saltanat dneminde Fransa'daki son Osmanl elisinin olu Said Efendi ile mahrem bir grme sonunda Fransa elisi, Bb- li'ye bar anlamasnn esas olarak Pasarofa anlamasn ve zi ile Kuburun kalelerinin yklmalarn kabul ettirmi olmann bir an iin sevincini duyarak kendi baarsndan memnunluk duydu. Yazk ki, zi Rus valisinin ktibinin gelii, Fransz elisinin btn plnlarn altst etti; Rusya zi ile Klburun'u geri vermek vaadinde bulunuyordu ve o andan itibaren Veziriazam Fransa'nn arabuluculuundan vazgeebileceine kanaat getirdi. Bununla beraber kardinal Fleury'nin mektubuna verdii cevapta, fazla belirli olmad halde, dostluundan phe ettirmeyecek bir ifade tarz kulland.
564 565

Sayfa

240

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/479-480 Yeen lkab, eski badefterdar Kel Yusuf Efendinin hemiresinin olu olmasndan geliyordu (.N.).

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Yeen Mehmed Paa, Fransa'nn arabuluculuunu son anda, aresizlik iinde kaldnda kabul etmek istiyordu ve deniz devletlerinin mdhalesinden fazlasiyle endie duyuyor, rkyordu. (20 ubat 1738). Bu sralara doru, Ruslarn hep esir olarak ellerinde tuttuklar zi valisi Yahya Paa'nn ktibi stanbul'a geldi ve kont Os-termann'n bir mektubunu getirdi. Rusya bavekili bu mektubunda Yahya Paa'ya bar mzkereleri iin gerekli yetkilerin gnderilmesi veya Petersbourg'a hareket etmesi hususunda Reisefen-di'ye emir verilmesini Bb- li'den taleb ediyordu. Veziriazam, kont Ostermann'a verdii cevapta, bir esiri olaanst yetkili temsilci atamann devletin usllerinden olmadn, bununla beraber imparatorienin bu maksatla stanbul'a gnderecei kimselerle mzkerelere balamaya hazr olduunu bildirdi. Rusya'nn bu teebbs, arabuluculuk teklifinde bulunmalar iin ngiltere ve Hollanda elilerini tahrik ettikten sonra, bir yandan kendi imparatoriesi ile Avusturya imparatoru, dier taraftan Viyana hkmetiyle Fransz hkmeti arasnda gvensizlik domas iin hibir eyi ihml etmemi olan Rusya bavekili kont d'Ostermann*-n bann altndan kmt. Bu manevralardan bilgisi olan Rusya imparatoriesi, bavekili kont d'Ostermann'n haberi olmadan, Avusturya imparatoru vastasiyle, Fransa'nn stanbul'daki elisine, hibir zaman ayr bara raz olmayacan ve Fransa'nn arabuluculuunun kendisine yettiini bildirdi. Bu arada, Fransa elisi marki de Villeneuve'n gayretleri, maksad gerek Avusturya, gerekse Rusya ile ayr bar anlamas yapmak olan Vezirizam'n siyaseti karsnda neticesiz kald; V eziriazam iki mttefik devletten Avusturya'y bir kenara brakp Rusya ile ayr bar anlamas imzalama temayl gsteriyordu. Bunun sebebi ise, Bonneval ve Rakoczy'nin kendisine Avusturya'nn kolay yenileceini durmadan telkin etmeleriydi. ngiltere ve Hollanda elileri Bb- li'nin kendilerine kar az alka gstermesinden alnmyorlard. Toplanacak bar kongresinin yerini tayin ederek kendisini taahhd altnda brakmak maksadiyle Vezirizam'a bir yaz gnderdiler; Veziriazam, alt gn sonra verdii cevapta, tekliflerini ve hkmetlerinin kendilerini hangi hususlarda yetkili kldklarn bildirmelerinden nce bu hususta hibir karar verilemeyeoeini bildirdi (14 Mart-23 Zilkaade). Fransz elisi marki de Villeneuve, sefere kmak zere Da-vutpaa ordughna getii srada Vezirizam'a tekrar mracaatta bulundu. Son bar art olarak Klburun ve zi'nin iadesi ve Azak'n Ruslara braklmasn ve Pasarofa (Passarowicz) anlamasnn yenilenmesini teklif etti. Bb- li

Sayfa

241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

tercman, Veziriazam Yeen Mehmed Paa'nn azdan verdii cevab getirdi. Bu cevaba gre, Fransa elisi bu maddeyi imzalamak yetkisine sahip bulunduu takdirde Vezirizam'n muvafakatinden phe etme meliydi. Fakat, Fransz elisi istenilen imzay verebileceine kanaat getirmedii gibi, ne Viyana'dan ald talimata, ne de Vezi-rizam'm szle ileri srd vaade gven gsterdi. Veziriazam det olan muhteem uurlama trenleriyle seferi balatmak zere uurland. lk gn (16 Mart-27 Zilkade), sefere hareket iareti olarak Bb- li nne karlan tular Da-vutpaa'ya getirildi; ikinci gn, peitl sanat ve mesleklerin lonca mensuplar gzalc bir geit resmi yaptlar; nc gn, Yenieriler, tfekiler, topular ve nakliye askerleri, Davutpaa sahrasna gidip ordugha yerlemek zere Edirne kapsndan ktlar. Sultan'n tulu Paa rtbesine ykselttii Veziriazam khyas Ahmed Bey, son sefer srasndaki byk hizmetlerin mkfat olarak bu rtbenin kendisine verildii gznnde tutularak Kaymakam-vezir greviyle payitahtn idaresi banda brakld. Birinci Mahmd, eyhlislmn da hazr bulunduu bir trenle sarayn merkez kapsnda Vezirizam'a Sancak- erifi teslim ederken, kendisine samur bir hil'atle mcevherlerle ssl bir kl ve bir ok muhafazas verdi, sonra kendi eliyle ehram biimindeki kavuuna elmas bir ineye ilitirilmi, balkclkuu tynden bir sorgu takt (24 Mart 3 Zilhicce). Oniki gn sonra, ordu-yu hmyn Davutpaa sahrasndan sefere hareket etti ve Pdih Birinci Mahmud, sabah kahvalts iin tesbit edilen yere kadar Ve-zirizam' geirdi; oradan stanbul'a dnd. Veziriazam Edirne istikametine yneldi ve payitahttan yola ktktan on gn sonra oraya vard. ki sra olan Yenieri ve dier muntazam birlikler arasndan geerken, Yeen Mehmed Paa, birlikleri baiyle selmlad; onlar da iddetli alklarla kendisine karlk verdiler (13 Nisan-23 Zilhicce). Aradan pek az gemiti ki, Fransa'nn stanbul elisi marki de Villeneuve Avusturya mparatorunun gnderdii yetki vesi-kalariyle birlikte Bavekil kont de Zinzendorf'un bir mektubunu ald; bu mektupla kendisine, Veziriazam Yeen Mehmed Paa'nn kabul edebileceini bildirdii, bar anlamasnn esasn oluturacak maddeyi imzalama yetkisi veriliyordu. Marki de Villeneuve, elilik ktibi Peyssonel'i, daha nce tercman Delaria'nn bulunduu Vezirizam'n Edirne yaknndaki kararghna gnderdi. Elilik ktibi Peyssonel, eli tarafndan imzal olarak gnderilen ve drt maddede toplanan bar artlarn elilik tercmanna bildirdi. Birinci madde Azak'm Hularda kalacan; ikinci madde zi ve Klburun'un Bb-

Sayfa

242

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

10 Nisan 1738 tarihli bu mektubun tamam Laugier'nin eserinde bulunmaktadr. Belgrad Bar Anlamas Mzakereleri Tarihi, Suphi'nin eseri ile birlikte mzakereler ve bara gtren nceki sebebler zerine byk lde aydnlk getirmektedir.
566

Sayfa

243

li'ye iadesini; nc madde, dnlen barn esas olarak Pasarofa anlamasnn yenilenmesi artn koyuyordu; drdnc madde, btn dier taleblerin bu maksatla toplanacak kongrede tartlmas artn getiriyordu. Vezirizam'n houna gitmeyecek hususlarn bertaraf edilmelerini salamak zere Bb- li tercman tarafndan gzden geirilmesinden sonra maddeler dzeninin deitirilmesi ve ilk sraya Klburun ve z kalele rinin Ruslar tarafndan Osmanllara iadesine yer verilmesinin uygun olaca dnlm ve bu grde birleilmitir; gerekten de Osmanl tarihi bu maddeleri tercmann iaret ettii dizi iinde kaydetmitir. Teklif maddelerinde yaplan deiiklikten sonra, Vezirizam'n elilik ktibini byk bir gizlilik iinde, kabul etmesi ve elilik ktibi Peyssonel'in kyafet deitirerek Edirne'ye hkim bir tepede bulunan Kktepe kkne gitmesi uygun grld. Veziriazam Yeen Mehmed Paa da, Reisefendi ve devlet mstear Rgb Paa ile bu kke gitti. Bu gizli grmenin neticesi, Vezirizam'n bu drt maddenin Bb- li'ye ne gven, ne de bir Fransz arabuluculuundan elde edeceini sand tatmini vermediini ifde eden bir beyant oldu; Osmanl mparatorluunun gvenliinin, Azak kalesi iade edilmese bile tahkimatnn yklmasn gerektirdii, Bb- li'yi tatmin etmenin ancak Rakoczy'yi Transilvanya prenslii tahtna oturtmak suretiyle gerekleebileceini ayn beyanat iinde belirtti.Bu meseleyi hkmetini memnun edecek ekilde bitirmeyi ihtiras derecesinde benimsemi olan Fransz elisi de Villeneuve, kardinal Fleury'nin Vezirizam'n 566 son mektubuna gndermi olduu cevab Edirne'ye ulatrfd. Kardinal Fleury bu cevap mektubunda, balca, Kandahar'dan ald habere inanmak gerekirse, Ndir h'n Rus eli heyetini Sultan'inkinden daha muhteem bir trenle huzuruna kabul etmesi ve h'n arabuluculuk teklifinde bulunmay dnmesi zerinde duruyordu; kardinal ayn zamanda, bar anlamas konusunda Fransa'nn bar anlamasnn temintn, Bb- Ali'nin istedii ekilde ykmlenebileceim vaadediyordu. Peysso-nel, Fransa'nn temintnn Bb- li iin Azak kalesi tahkimatnn yklmasndan daha gerek olduuna Vezirizam' inandrmak iin bouna gayret sarfetti. Reisefendi (Dileri Nazr), kendisine i-fen bildirdii Azak tahkimatnn yklmas ve Rakoczy'nin Transilvanya prensi olarak tannmas konusunda Fransz elisi Ville-neuve'e yaz gnderdi. Fakat eli, ne Avusturya

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

244

mparatoru ne Rusya Imparatoriesinin byle talebleri tasvib etmeyecekleri cevabn verdi. Tercman Delaria'nn yardmndan dima yararlanan Peyssonel, Veziriazam ve Reisefendi'yle birka kere grt; bu grmelerden birinde, Veziriazam Yeen Mehmed Faa, Reisefen -di'ye, Fransz elisine Rakoczy'ye kar iyi niyet belirtilerinden baka bir ey yapp yapamayacan ve sadece arabulucu kalmakta devam edip etmeyeceini sordurdu. Ayrca, muharib iki devlet tarafndan elde edilmi arazinin muhafazas bar anlamasnn mzkereleri esas olarak kabul edildii takdirde mzakerelere oturulaca Avusturya hkmeti tarafndan beyn edildiine gre, Pasarofa bar anlamasnn yenilenmesi bar esas olarak benimsendii takdirde dmann Bb- li'ye bir mikdar arazi ve birlikleri tarafndan igal altnda tutulan Eflak'n bir blmn vermeyi mi dndn de renmek istiyordu. Nihayet, Veziriazam, stanbul'dan talimat almaa karar verdi, fakat kendisine bu hususta ulem topluluu ile anlamas bildirildi. Birka gn sonra Veziriazam Yeen Mehmed Paa Fransz elisine bir mektup yazd. Bu mektupta Avusturya mparatoru ile yukarda belirtilen esas zerinde mzkerelerde bulunmak-istediini, bunun Fransa'nn kesin temint altnda mmkn olabileceini ve art olarak da Rakoczy'nin Transilvanya prensi makamna oturtulmasn ileri sryordu; Rusya'ya gelince, bu devletle Pruth bar anlamasn yenileyecei vaadinde bulunuyor, bununla beraber Azak kalesi tahkimatn ykmasn ve etrafn kendi hline terkedip iskndan uzak tutmas artn kouyordu (18 Haziran 1738). Bar mzkerelerini kotarmak zere Fransz elisinin giritii bu teebbslerin hareketlilii srp giderken, Avusturya ordusu, Osmanllarla karlamak zere klk ordughndan ayrld. Hasislii ve sava harektnda dt hatalarla nceki sefer srasnda uranlan felketlerin balca sebebi olan Seckendorf, Viyana'da 567 hapiste bulunuyordu. Son Bosna savan fazlasiyle esef edilecek kadar kt idare etmi olan prens Hildburghausen, prens de Lorraine'in tevecchyle birlikte hkmet nezdindeki btn nfuzunu da kaybetmiti 568. Bu yln sava hareketlerine ok byk lde bir kudret kazandrmak isteyen Avusturya mparatoru, Quistillc yaknnda mareal Broglie'yi yenmi olan feldmareal Koenigsegg'i bakumandan olarak prens de Lorraine'in miyyetine vermiti. Feld 1737 seferi srasnda kont Seckendorf'un tutumuyla ilgili imparatorluk buyrultusu, Moser'de, Belgrad Bar Anlamas'nda, N. m, s. 89. 568 Keralio, II, s. 29. Schemettau, s. 155, ordunun durumunu bildiriyor.
567

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

mareal Olivier Wallis, mareal kont Neipperg ve mareal prens de Hildburghausen, piyade kuvvetleri kumandanlar olarak ve svarinin kumandasn alan feld-mareal Philippi, feld-mareal Soher ve Lobkowitz, dorudan prens de Lorraine'in emrine yerletirilmilerdi. Sekiz svari orgeneral ve dokuz piyade orgenerali ve otuzbe general, oniki bin at ve yirmki bin piyade askerinden oluan orduya kumanda ediyorlard. 569 Uzc, Mehada, Semendere Ve Orsovann Zaptedilmesi Nisan ay sona erer ermez Bosna'da sava hareketleri balamt. Bu eyletin valisi olan cesur ve hareketli Hekimolu Ali Paa, getikleri yerleri vurmakla grevlendirerek Sabacz istikametinde bir ordu birlii gnderdi. Zwornik, Tuzla ve Kladina cretli ve cretsiz milis snflarn tekrar silah altna ald ve kumandanlna Zwornik Paas Mehmed Paa ile Tuzla sorumlusu Mustafa Efendi'yi atad. Savunucular tarafndan terkedilen Pernievar palankasn yerle bir ettiler, Bola palankasn ni bir basknla ele geirdiler ve ganimet ykl olarak Zwornik'e dndler. Bu baarlardan cesaretlenen Hekimolu Ali Paa Uzica'y tekrar fethetmee, Klemantenlerle, bilhassa Yenipazar, Bohur, Senica, Okova palankalarn yakm olan Arnavutlar cezalandrmaya karar verdi. Fakat harekete gemeden nce Bosna divnna danmak zorunda olduunu dnd. Divn, bu teebbsn eski Dukagin valisi Mahmud Paa, Arnavutluktaki skdar sancakbeyi Hdver-di Arif Paa ve Hersek sanca mtesellimi (geici idareci) 570 Murad Bey'e verilmesi yolunda kanaat belirtince, Hekimolu Ali Paa lk plnn tasvibeden Bb- li'den emir almak zere stanbul'a yazd. Neticede, sayca kalabalk bir Osmanl birlii ksa zamanda taat altna alnan Klemant ve Kocz silerinin takibine gnderildi. Onbebin iyi talimli asker, Beylerbeyi brahim ve Zwornik kumandan brahim ve Mehmed Paalar kumandasnda Uzica zerine yrdler. Orczega'nn karsndaki Ozatzak ve Sitniza 571 palankalarn tahribettiler. Uzica'nn dousunda bu ehri savunan palankadan dman kovdular ve palankay aldlar; Bosna birlikleri oradan Rudnik palankas zerine yneldiler ve zaptedip ortadan kaldrdlar. Buras geen yl yz aile olarak Belgrad yaknndaki Havata'ya gelip yerleen Klemanten Amavutlarnn idare
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/480-485 mer Efendi Tarihi, f. 47, mtesellimle mutasarrf arasndaki fark belirtir. 571 mer Efendi Tarihi'nde Tstatska ve Atnajda.
569 570

Sayfa

245

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

246

merkeziydi. Tuna zerinde, Vidin valisi Hac Mehmed Paa, albay Picco -lomini tarafndan iddetle sktrlan Mehadia'mn imdadna komak zere yirmibin askerin banda kaleden kmt. Bu Osmanl birliine Hac Mehmed Paa emrinde olmak zere Karaman, Kars ve Trhala valileri olan Memi, Toz Mehmed ve Murteza Paalar kumanda ediyorlard. Banat'da kollara ayrlarak yaylan Trkler Orsova adasn ve Sainte-Elsabeth kalesini muhasara etmekle yetinmilerdi. Dmanla Mehadia yaknndaki Kornia 572 'da karlatlar ve savaa tututular, Avusturyallara bu arpma binden fazla askere maloldu (4 Temmuz 1738). Bununla berabtr Trkler ordughlarnn tesine kadar pskrtldler; galibler or-dughda yedi top ve binikiyz kesilmi ba buldular. Bu muharebe Trklere kyasla onlarn kat can kaybna malolmakla beraber, Avusturyallar zaferi benimsemekle bir deerlendirme yaptlar, Trkler ise dmann urad byk kayp karsnda bundan galibiyete eit bir teselli pay karabildiler. Bu muharebeden sonra, Piccolomini, muhasara altndaki Mahedia'y Trklere teslim ettii artlarla kaleyi teslim ald. Kale muhafzlarn oluturan ikibin Yenieri, silahlar ve eyalariyle kaleden ktlar. Orsova muhasarasnn kaldrlmas, Mehadia'nn dmesini yakndan takibetti. Dk Franois de Lorraine, Trklerin kk Drave nehrini getiklerini ve kendisine kar yrdklerini rendiinde bizzat bu ehrin yardmna gitmee hazrlanyordu. Avusturya bakumandanl, gerilerini ikibuuk fersah mesafedeki Mehadia'-nn duvarlarn ykayan Ballarcha (Ballara)'nn akt Szerna*-ya dayayarak Toplitz kasabas yaknnda ordugh kurdu. Dk de Lorraine'nin Orsova istikametinde gndermi olduu bir ordu birlii, bizzat Vezirizam'n gelmekte olduunu haber vermek zere nefes nefese ordugha geri dnd. Veziriazam Yeen Mehmed Paa Avusturya ordusunun Lugos ve Karansebes'e getiini renir renmez Nissa ordughndan ayrlm ve Gorguschevaz (Gorguevaz-Gorgoschgatscha) ve Ye-nikhan tarafndan geip, drt gnlk yryten sonra, Vidin yaknndaki Mousa (Musa), Mursa (Moursa) ovasna gelerek ordughn kurmutu (6 Temmuz -18 Rebiul'evvel). Orada, Osmanllarn erefinin kendilerine ait olduunu syleyerek vndkleri Avusturyallarn Mehadia zaferini rendi. Fakat,
Trkler bu muharebeye iftepe Muharebesi diyorlar. Worney, Trklerin Sava Sanat adl eserinde, bir savata Avusturyallarn hatalarn sayyor.
572

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

XIX. yet, sre II. Bu teslim Suphi'de on madde halinde tamamyla bulunmaktadr, t. 133; fakat, 8 yerine 28 RebiuT&hir okunmaldr. Orsova'nn alnd haberi stanbul'a 22 Austos tarihinde ulat; yani Bosna'da kazanlan bir zafer ve Ruslarn Jamkova yaknnda Dniester'i getikleri haberiyle birlikte. Contareni, s. 635,
573 574

Sayfa

247

Trk ordughnn Avusturyallar tarafndan yamalanm, Orsova muhasarasnn kaldrlm ve Mehadia kalesinin dmana teslim edilmi olduu kendisine bildirilince, serasker Hac Mehmed Paa'ya kar duyduu honutsuzluk snr tanmayacak lde artt, onu ko lordu kumandanlndan geri ekti. Osmanllarn uradklar bu malubiyetler, Semendra'nn bu snr kalesinin geri alnmasiyle bir dereceye kadar tamir ve telfi edilmi oldu; bu kale, yni Se-mendra, kinci Murad tarafndan Trk hkimiyetine alnm; sonra bu hkimiyetten kurtulmu, Ftih Sultan Mehmed tarafndan tekrar fethedilmi, yine kurtulma imknn bulmusa da, nc defa Trklerin eline gemesi nlenememiti. Veziriazam Yeen Mehmed Paa, kumanda ettii kolordunun bandan alman Hac Mehmed Paa'nm yerine Gen Ali Paa'y atad ve ona Mehadia'y geri almak emrini verdi. Eski bir gelenee gre, Yenieriaas, Yenierilerin banda ancak dorudan Vezirizam'n emri altnda savard. Bununla beraber, Reisefendi Mustafa ve ordugh kads Hasan Efendi'lerin srarlar zerine, Hasan adn tayan o dnemin Yenieriaas, deerini tam bir muvaffakiyetle talandran serasker Gen Ali Paa'nn bu seferde emrinde bulunmaya raz oldu. Mehadia, ikinci defa olarak Osmanl ordusu tarafndan fethedildi. Bu arada Veziriazam Orsova adasn ve Sainte-Elisabeth kalesini muhasara etti. mparatorluk tarihisi Suphi bu muhasara hakknda yle diyor: Muhasara edenlerin at ate Kur'an'n u ilh ayetinin hakikatini isbatlad: Gkten karanlklarn ortasna den yldrm gibi parlyordu; yldrmn havada izler izdiini ve balarnn zerinde gkgrltsnn homurdanmasn iiterek dehete denler parmaklariyle kulaklarn tkyorlard; nerede olursanz, en iyi tahkim edilmi kaleye de snsanz, lm sizi bulacaktr 573. Btn bir ay boyunca, her gn kaleye binden fazla glle atld ve geceleri, ayakta, Sancak- erifin yannda duran ordugh imam Abdul Hakm, yanndaki dervilerle Kur'an'n ' u sresini okuyordu: Syle: Allah birdir; O, btn ebedliktir; O dourmad, yaratlmad; hi kimse O'na benzemez. Osmanl topusu, phesiz kalenin teslim zorunda kalmasnda imamn ateli dualarndan daha tesirli oldu. Orsova teslim edildi, kaledekilere silah ve eyalariyle ekilmek hrriyeti tannd 574. Orsova tahkimatn gzden geirdikten sonra, Veziriazam Nis-sa'ya

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

dnmenin gerekli olduuna inand, zira, Avusturyallarn Semandra yaknnda Tuna zerinde bir kpr kurmaya altklarn renmi bulunuyordu. Tedbir olarak Fethislam muhafazasna tulu Paa rtbesine ykselttii Toz Mehmed, Orsova muhafazasna Dukagin sanca mutasarrf vezir Mahmud Paalar memur ederek Vidin yolu zerinden Nissa'ya vard. Oraya henz varmt ki, Kapucuba gelip ona Sultan'n bir mektubunu, bir hil'at, kaftanlar ve elmaslarla ssl bir sorgu getirdi; bu he diyelere, vezirlere, subaylara, gedikli avu ve askerlere 575 verilmek zere altn ve gm nianlar da ilve edilmiti. Bunlar savalarda kendile rini gstermi olanlarn gslerinde yer alacakt. Dmann Srbistan ilerine girmek zere Tuna zerinde bir kpr kurmak istedii haberi ok gemeden yalanland iin, Yeen Mehmed Paa, Belgrad istikametinde ve Diyarbekir valisi Abdipaazde Ali Paa kumandasnda bir svari birlii gndermekle yetindi. Abdipaazde Ali Paa, evvelce Halil Paa tarafndan Belgrad nnde yaptrlan tahkimatn yaknnda altyz hafif svariden oluan bir kuvvetle karlat; yz kadarn ldrd, geri kalanlarn datt, evlerin byk bir blmyle birka kiliseyi atee verdi ve ganimetlerle ykl, arkasnda yzlerce esiri srkleyerek ordugha dnd (17 Eyll-2 CemaziyuPhir). 576 Ruslarn Dinyester zerine Ve Krm Seferleri Talih Osmanllara Ruslara kar savata da daha -az yaver olmad. Feldmareal Mnch'n kumandas altndaki Rus ordusu, bu sava mevsiminde, Dniester nehri kenarnda kurduklar siperli ordugh savunmaktan gayri bir ey yapmadlar. Safa-Giray-Sul-tan, Bucak seraskeri olarak kk Molochich ve Bielochich (Moloi ve Bieloi) arasmda bulunan Rus ordusunun Dniester boyunca ilerlediini renince, yirmibin Krm askeri ve kuvveti, bu mikdardan daha az olmayan Veli Paa da arkasnda olmak zere, dmana kar yrd ve Osmanl mparatorluu tarihisinin deyimini kullanarak, bu cehennemlik lnetlilerin byk bir ksm, mminlerin kvlcmlar saan kllarnn oluturduu kprden cehennem girdabna atladlar (8 Austos - 21 RebiPhir) 577. Bununla beraber, Safa-Giray'n hcumunun Ruslara verdirdii kayplar, nceki yl da bagstermekten geri kalmayan hastalk ve
Ocak aalan, Zidigal, Hocagan ve Zabitan. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/485-489 577 Kati vafir melaini duzakh karar kantarei tghi abdarden derekiati du -zakke karar.
575 576

Sayfa

248

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

yem* ktlnn ald insan ve hayvan canna kyasla az nemliydi 578. Ayn zamana doru, Kapdan- derya Sleyman Paa, Krm'a inmek niyetiyle Klburun'da demirlemi bir Rus filosunun Azak denizinin ekmece limanndan ayrldn, fakat Loriyorin tesinde Salba denizinde Osmanl donanmasiyle karlatn, kar koyamaynca gemilerini batankara ederek yaktn Bb- li'ye bildirdi. Bu arada Krm han Mengli-Giray da, Bb- li'ye, Las-cy'nin kumandasndaki Rus ordusunu, balantlarn kestikten ve Perekop tahkimatn tahrib ettikten ve Krm' boaltmak zorunda braktktan sonra yenmi olduunu, onyedibin kiilik kuvve tinden sadece bin kadannn kltan geirilmekten kurtulabildiini sevindirici bir haber olarak ulatrd. Fakat, bu Tatar usl bir bbrlenmeden, amataclktan baka bir ey deildi; zira Lascy, Krm hann kanl bir savata yenilgiye urattktan sonra Ukrayna'ya ekilmiti 579. Bosna Olaylar Kars valisi Toz Mehmed Paa, Dukagin sancakbeyi Mahmud Paa tarafndan takviye edilen Vidin valisi Hac Mehmed Paa, Tuna zerinde Orsova yaknndaki yeni palankay ele geirdikten sonra Banat'a girmi ve Panscova yalanlarna kadar ilerleyerek bu kaleyi muhasara altna almt. Bosna'da, ahli, hisarlarn mdafaada gsterdikleri deerli cesaretle savalk ruhunun yeni delillerini verdiler. Hrvatistan ban 580, elinde bulunan btn kuvvetlerle, mslmanlan cuma namaznda yakalayp bir baskn hareketi gerekletirmek midiyle Kossaraz (Koaritza) istikametinde Dubizza ve Kostainizza'dan ayrlmt. Fakat, bann kollad cuma namaz, burta ezan okuyan mezzinin aklkta bir dman ordusu grerek mslmanlan namaza davet edecei yerde silah bana armasiyle kale iin kurtarc oldu. Ostroviz de, kurtuluunu, ocuunu emzirirken kaleye baskn yapmak isteyen bin Hrvatm farkna varan bir anann uyanklna borlu oldu. Trki-Brod arkasnda bulunan ve Drina kylarndan fazla uzak olmayan, Uk sefer esnasnda albay Palant'm Trkleri uzaklatrd perbend palankas bu yl tekrar ele geirildi. Dier taraftan, Novi halk, Kostainizza
Bir Venedik raporu, 26 Ocak 1737. Keralio. I, s. 27. Suphi, bu muharebede lenler arasnda birinci het-man Topal van'n olunun da bulunduunu kaydediyor. Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/489-490 580 'Ban' kelimesi hetman, voyvoda gibi, ba, reis, prens anlamlarna gelmektedir (.N.).
578 579

Sayfa

249

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

yaknndaki Globofze kasabasna baskn hareketinde bulundu, srleri, kadn ve ocuklar alp gtrdler. Kostainizza'ya birbuuk fersah mesafede tahkimli Zrin kasabas ykselmektedir. Bu kasaba ahlisi, Kostainizza halkiyle birleerek kuvvetlerini e ayrdlar ve Novi yaknndaki Bola-windj 581 zerine yrdler; bir baskn hareketi planlamlard. Fakat, muhafzlar tetikte bulunuyorlard; geceleyin bir k hareketi yaparak dman nna nehrinin kar kysna pskrttler. Novi milisleri Korkovidja 582 kalesine kazasz belsz bir baskn hareketini gerekletirdiler; ganimetler alp geri dndler. 583 zi Ve Bender Kalelerinin Yklmas Bu srada yorulmak nedir bilmeyen Bosna valisi Hekimolu Ali Paa, Mehmed-Giray Sultan'n emrindeki bir kuvveti ve Her-zegovin kuvvetleri kumandan Selanik sancakbeyini de beraberine alarak, Hrvatistan bannn ordusunun geiini gletirmek zere Unna zerine ilerlemiti. Dubizza yaknlarna kadar btn lkeyi tahrib etti ve Kostar kasabasn atee vermi olan dman birliklerini pskrtt; bu yaklan kasaba Banyaluka kapann dayd. Bu muvaffakiyetlerin haberi, Ruslarn zi ve Kburnu tahkimatn yktktan sonra ekildiklerinin haber alnd srada Bb- li'ye ulamt. Ksa bir zaman nce, Bender valisi bu iki kaleyi almakla grevlendirilmi, fakat bu harekete katlacak olan Paalar, ellerindeki kuvvetlerin ve yiyecek yokluunun bu harekete el-vermeyeceini ve bylece verilen emrin yerine getirilmesinin imknszln Vezirizam'a bildirmilerdi. Yazdklar yaz henz yola kmt ki, Ruslarn ekildiini ve iki kalenin tahribedilmi olduunu rendiler (Ocak 1739). Verdikleri bilginin netices inden korkuya kaplp, gnderdikleri yazy gtren ulak geri ekmek iin baka ulaklar yola kardlar; fakat ilk ulak ok acele davranm ve yola kndan iki gn sonra Vezirizam'n ordughna varmt. Yeen Mehmed Paa, kumandanlarnn emrini yerine getirmemelerinden fazlasiyle fkelenmi grnd, fakat tedbirli politikasna sadk kalarak onlar cezalandrmay erteledi. Uzuca, Mehadia ve Orsova'nn fethiyle balayan sefer, Klburun ve zi'nin Ruslar tarafndan kendiliklerinden boaltlmasiyle sona ermi oldu; Veziriazam payitahta dnmek zere Nissa'daki ordughn kaldrd. Ahmed
Buras, ihtimal, btn haritalarda yer alan Volinize'dir. Muhtemelen haritalardaki Korick. 583 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/490 -491
581 582

Sayfa

250

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Halife kasabasma vardnda, Sultan'dan bir mektup getiren silahdr, kendisinden dnn hzlandrmas ricasnda bulundu. Onbe gnlk yry sonunda, askerin cretini datmak zere ancak yirmidrt saat kalabildii Edirne'ye vard; bu ehirden ayrlnn altnc gn Davudpaa'ya geldi ve Sancak- erifi .Sultan'n ellerine teslim etti (24 Ekim 1738 - 10 Beceb 1151). 584 Mzkerelerin Yeniden Balamas in Teebbsler Btn bu sava boyunca bar mzkereleri bazan yeniden balam, bazan braklm olarak olaylarla e yrdnden, her seferin sonu, bizi, diplomasi tarafndan byk atmaya son vermek hususunda sarfedilen gayretleri deerlendirmek iin geriye doru bir bak atmaa zorlamaktadr. Dk Franois de Lorraine Viyana'dan ayrlp ordunun kumandasn ele almaa giderken, kendisine Bb- li ile Vezirizam'n adrnn altnda ve nazrlar davet etmeden bar anlamas yapmas hususunda btn yetkiler verildi 585; bununla beraber, Fransz elisi marki de Ville-neuve de yetkilerini kullanma emrini almt, ki bu hususta Avusturya hkmetinin herhangi bir phesi olamazd; aksi takdirde, savaa devam edecekti. Dk de Lorraine'in yetkileri yalnz Avusturya mparatoru adna idi ve bu yetkilerde Rusya mparatorie-sinin ad bile gemiyordu. Bu husus Fransz elisi Villeneuve', Avusturya'nn Bb- li ile ayr bir bar anlamas imzalamak isteyen Rus nzn kont Ostermann rneine uymak istemesinden pheye drd. Kont Ostermann'dan ald ve muhtevas Viyana hkmetinin kendisine syledikleriyle tam eliki halinde olan bir mektup, endiesini bsbtn arttrd. Kont Ostermann bu mektubunda Azak arazisinin uzatlmasn, Azak'la Kuban arasndaki arazinin taksimini, ticaret serbestlii, yeni bar 586 anlamasndan ran'n yararlanmasn ve arienin btn Rusya'nn mparatoriesi olarak tannmasn istiyordu. Ayn zamanda feld -mareal Mnch, bar mzkereleri vastalar ve imknlar hususunda ken disine anlama yetkisi verildiini Vezirizam'a bildiriyordu. Rusya'nn mzkere konusu etmek istedii artlar hususunda kulland dilde grlen bu eliki kont d'Ostermann'n Bb- li'ye gnderdii mektuplarda kendi arzularn
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/491-492 Laugier, I, s. 236, Suphi, f. 154, 20 Rebul'evvel yazacak yerde yanl olarak 10 yazmaktadr; bu son iki talebden de hi bahsetmemektedir. 586 Simon Contarenl. f. 860.
584 585

Sayfa

251

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

252

dile getirirken, impara-torienin gzdesi Biron aracliyle Avusturya ile yapt yazmalarda buna zd bir ynde gr belirtmesinden kaynaklanyordu. Veziriazam, kont d'Ostermann'n mektubundaki dier isteklere temas etmeksizin, Bb- li'nin Kuburun ve zi kalelerinin iadesi ile ayn zamanda Azak tahkimatnn yklmas hususunda esasl bir ekilde srarla durduunu bildiriyor ve bu balca maddeler zerinde verilecek tvizin mzkerelerin esasn oluturacan cevabnda belirtiyordu. Fransa'nn arabuluculuu Bb- li, Viyana ve Saint-Peters-bourg hkmetleri tarafndan kabul edildiinden, ngiltere ve Hollanda'nn arabuluculuklar reddedildii gibi, yeni ran hkmdar Ndir ahn elisi vastasiyle teklifte bulunduu arabuluculuk da geri evrildi. Ayn dneme doru, sve elileri Hoepken ve Carlson, son ticaret 587 anlamasnn tasdik vesikasn getirdiler. Bpnneval'dan tevik gren ve onun tarafndan desteklenen bu eliler, stanbul'da taarruz ve tedafi bir ittifakn mzkerelerine giritiler. Bu ittifakn gereklemesi iin Bb- li'nin sve kral XII. Charles tarafndan Osmanl devletinden sened karlnda alnan borcun balanmas ve Osmanl devletinin sve'in hatr saylr bir orduyu ayakta tutmas iin gerekli masraflar karlamas artn ileri sryorlard. Bu teklifler Osmanl devleti asndan birer bid'at (yeni icd) idi. nk Osmanl hanedan bir hris-tiyan hkmdara kar o gne kadar byle veya benzeri taahhd-ler kabul etmi deildi. Baz gayri memnun Macarlarn bana geen Rakoczy, balca si Macarlardan oluturduu diyet meclisine kendisini tantarak Transilvanya tahtna oturmaya almt; fa kat Rakoczy, erafn ve Transilvanya'da yaayan milletin sadakatleri karsnda tasar ve mitlerinin hayl olduunu grmt. Bonneval'in keskin zeks Rakoczy'nin mitlerine bir eit gurur katm ve bu gururla Rakoczy, memleketi hkimiyeti altna almak in bu lkede kir kere grnmesinin yeteceini idii etmee balamt. Byle bir teebbsn baar ihtimlinin az olduunu isbatla -yan marur Veziriazam, Rakoczy'den btn tevecchn esirger olmutu. Bonnevarin kehneti her ne kadar gereklemise de, Veziriazam ona ehemmiyetsiz bir kii muamelesi yapmakta devam etti 588; zira, kendi dncesine uygun olmayan szleri dinlememeyi, ballklar veya tecrbeleri hoa gitmeyecek tavsiyelerde bulunmak zorunda brakan kimseleri ahmaklk veya budalalkla
587 588

Contareni, f. 110. S. Contreni, f. 719

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Tevassut. Tekeffl. 591 Laugrier'de bir kayt bulunmadna gre, mektupta ve cevapta Fra nsz elisinin ad bile gememektedir.
589 590

Sayfa

253

sulandrmay alkanlk haline getirdiinden, giriecei bir teebbsn baarsn pheli gstermee kalkanlar balamak elinden gelmezdi. Evvelki Veziriazam Hekimolu Ali Paa, Bonne-val'i, Rakoczy'nin srarla huzura kabul edilme taleblerini bir ay boyunca reddedecek kadar marur Yeen Mehmed Paa'dan daha iyi deerlendirmeyi bilmiti. Seferin almasndan Orsova'nn teslimine kadar, Avusturya, bar grmelerinin' yeniden balamas maksadiyle dorudan hibir teebbste bulunmamt. Fakat, Orsova Trklerin eline ge-tiinde, Vezirizam'dan, Koenigsegg'in akrabas Frstenberg'in ban yapmaya hazr olduu temintn almt. Koenigsegg derhal Yeen Mehmed Paa'ya bir yaz gndermi ve Viyana hkmetinin de Fransa'nn arabuluculuu 589 ve temint 590 altnda bar anlamas imzalamaya hazr bulunduunu bildirmiti. Veziriazam Yeen Mehmed Paa bu mektuba cevap vermedi. Veziri-zam'n stanbul'a hareketinden nce, dk de Lorraine'in ktibi gelip kendisine Avusturya Bakumandannn bir mektubunu getirdi. Dk de Lorraine, ktibiyle Nissa'ya gnderdii mektubunda, Vezirizam'a, bar 591 artlarn derhal ve nc bir ahsn mdhalesi olmakszn tesbiti hususunda bir grme teklifinde bulunuyordu; Veziriazam Yeen Mehmed Paa yazy getiren Bakumandan ktibi Theyls'e bu teklife kar msbet bir cevap verdi. Fakat on gn sonra, Theyls, dk'n hastalk sebebiyle gitmi olduunu bildiren bir mektubuyla geri gelince, Veziriazam, gururunun yaralandn hissetti ve devletin geleneklerinin msait olmadn ileri srerek feld-mareal ile grmeyi reddetti. Feldmareal Koenigsegg, grme talebinin reddedilmesi ihtimlini dnerek dk de Lorraine'in yerine mzkerelerde bulunabileceini bildiren yetki belgesini mektuba ilitirdii, Avusturya temsilcilerinin Yagodina ve Osmanl temsilcilerinin Morawa zerinde bir araya gelmelerini teklif etmi olduu halde, silahlarnn baarlarndan marur olan Veziriazam stanbul'a gitmek zere Nissa'-dan yola kt. Payitahta vardnda biri feld-mareal Koenigsegg, dieri kont d'Ostermann'dan olmak zere iki mektup ald. D'Os -termann'n mektubu Bb-x li'nin son tekliflerine cevapt. Rus hkmeti, Tatarlar bask altnda tutmak bakmndan kendisi iin kesinlikle gerekli olan Azak' terketmeyeceini nc defa beyan ediyordu ve Avusturyallar, ellerinde bulunan igal edilmi arazi zerindeki snrlarda baz deiiklikler talebinde

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

bulunuyordu. Bununla beraber, Osmanl hkmeti marki de Villeneuve ile mzkerelerde bulunmak zere ordugh mfts Esad, Reisefendi Mus tafa, mstear Rgb ve Said Efendileri grevlendirdi. Dolmabahe'de 592 yaplan alt toplantdan birinde, Trk olaanst yetkili temsilcileri, Avusturya mparatorunun gnderdii yetki vesikalarnda Babakanlk ktiplerinden birinin hataya derek Sultan Mehmed'in adn yazacak yerde ondan nceki Sultan nc Ahmed'in adn yazmas yznden kendilerini fazla-siyle hakarete mruz braklm grndler. zi ve Kuburun kalelerinin Ruslar tarafndan yklmalar bahsine gelindiinde, Trk temsilciler bunu Belgrad ve Temevar' fethetmek suretiyle telfi edeceklerini ileri srdler; sonra, Macarlarn ve Transvanyal-lann hrriyet ve imtiyazlar meselesini ciddiyetle benimseyerek, Rakoczy'nin lmyle onun yerine geen bir dier prenslik taht ddiacs Czaki'ye ramen, Bb- li'nin bu prenslere kar, iki milleti tuttuklarndan daha az taahhd altnda bulunduunu ileri srdler. sve lehinde bir yardm anlamasn Bb- A'ye srarla imzalatmak isteyen Bonneval mzkereleri gletirdiinden, Veziriazamca yapt bir grmeden knda Kastamonu'ya srgne gnderildi (29 Kasm 1738). Bu arada mzkerelerin kesilmesi de gecikmedi; zira Trkler Azak'n Ruslar tarafndan kendilerine geri verilmesinde srar ediyorlard ve arabulucu Fransz elisi Villeneuve byle bir talebi kabul etmek hususunda gerekli yetkiye sahip deildi. Dier taraftan Trkler Orsova'y Avusturya'ya geri vermeyi aka reddettikleri gibi, tahkimatn yklmasnn konuulmasna bile tahamml gstermiyorlard (6 Aralk 1738). Veziriazam Yeen Mehmed Paa, Ostermann ve Koenigsegg'e yazarak arabulucu elilere daha geni yetkileri kapsayan belgeler gndermelerini istedi 593; ayn zamanda, ran ah Ndir'in arabuluculuk iin stanbul'a gnderdii ran elilerini memleketlerine doru yola karp bandan savd.
594

Polonya Kral III. Auguste Ve Polonya Konfederasyonunun Bb-I li Nezdindeki Teebbsleri

254
Sayfa

Laugier yanllkla Beserta diyorsa da, Beikta'da deil, Beikta yanndaki Dolmabahe'de. (B8) Laugier'nin dedikleri gibi Castamollen deil, Kastamonu. 593 S. Cont&reni, t 540. 594 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/492-496
592

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Her iki mektup Suphi'de bulunuyor, f. 131. Suphi. Keiuvski olarak kaydediyor. 597 Contareni, t 810. 598 Contareni, t 520.
595 596

Sayfa

255

Deniz devletlerinin Osmanl devletinin itimadna mazhar olmu stanbul'daki eleriyle ran hmm elisi savaan devletler arasnda bar salamak erefini Fransz elisinin elinden almaa ve sve elisi Bb - li ile Rusya'y srekli sava halinde tutmaya alrlarken, Polonya Konfederasyonu ile dima ekime halinde olan Polonya kral nc Auguste, Bb- li ile Rusya arasnda bir yaknlamay gerekletirmeye gayret sarf etti. Savan balangc srasnda, kraln ve cumhuriyetin maslahatgzar Srezeniava Stadnicki 595, III. Auguste'n tahta kn Bb- li'ye resmen bildirdikten sonra, Polonya'ya dnmek zere be yl kald stanbul'dan ayrlmt. Maslahatgzarn hareketi, stanbul'a hetman Rzewuski 596'nin bir mektubunu gtrmekle grevlendirilen Joseph Zaluski'nin hududa varna rastlad. Hetman Rzewuski, Bb- li'ye, Krm Tatarlarnn Polonya aknlarna 597 maani olunmas artiyle Karlofa (Carlowiez) anlamasna harfi harfine uyaca vaadinde bulunuyordu. Bender valisi Nman Paa bu mektup getirenin derhal stanbul'a gnderilmesi emrini ald. Fakat, stanbul'a gnderilmesi istenen mektup tayc daha nce snrdan geri evrilmiti. Aslnda Zaluski'nin grevi, Vezirizam'n, kendi ordu birlikleri iin Rus ordusuna 598 verilen gei serbestliinin elde edilmesi hususunda Polonya konfederasyonuna yapm olduu mracaata kar federasyonunun vermi olduu karan bildirmekti. Veziriazam bu mracaat iin o dnemde Bb- li'de tercmanlk grevini yrten stanbul'daki mparatorluk matbaasnn mdr Macar dnmesi brahim Mtefer-rika'y semiti ve kendisi o srada ordughta bulunmuyordu; nk tatmin edici bir cevap getirmeden geri dndnden btn grevlerinden alnm ve srgne gnderilmiti (Kasm 1737). Veziriazam Yeen Mehmed Paa, kendisine Zaluski tarafndan verilen mektuba ancak sekiz ay sonra cevap yazd. Esas olarak, mektupta, Bb- li'nin dman takibederken allm sertlikle-riyle Polonya snrlarn am olan Tatarlarn takibi karsnda general Mnch'a arazisinden gei hakk tanmasn mazur grd bildiriliyor ve sonunda u cmleye yer veriliyordu: Polonya Rusya'ya gerek yiyecek te'mini ve dier ekilde yardma devam ettii takdirde, Osmanllarn dman bulduklar yerde

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

256
Sayfa

hcum etmesini de mazur grecekti. mparatorluk divn (Divn- Hmyn) hocagnndan Mnif Mustafa Efendi bu mektubu Rzewuski'ye 599 gtrmekle grevlendirildi. Bu zamana doru, Polonya kral III. Auguste, sarayn mensuplarndan birinin araclyla 600, Bb- li ile Rusya arasnda bir yaknlama konusunda hizmetlerini sundu (3 Aralk 1738-20 aban 1151). Reisefendi Mustafa ve Mstear Rgb Paa, krala cevap olarak bir yaz kaleme almakla grevlendirildiler. Reisefendi'nin hazrlad cevap taslanda: Bb- li, Rusya ve Avusturya ile dostluk mnasebetleri sebebiyle Polonya kralnn arabuluculuundan phe edebilirdi; tekliflerini kabul etmesi iin, Bb- li Polonya kraln birliklerini Avusturya'nn hizmetinden ekmesini ve Polonyallar Rusya'nn karlarndan uzak tutmasm taleb eder denilmekteydi. Rgb Paa'nn cevap tasla daha mutedildi ve sadece, Bb- li'nin Fransa'nn arabuluculuunu kabul ettii bildirilerek kraln teklifi reddediliyordu; bu sebeple Rgb Faa'nn hazrlad cevap tasla uygun grld. Veziriazam, daha ok, elisi Gorowski'nin 601 aracl le kendisine yzbin mevcutlu bir ordunun yardmn vaadetmis, bulunan Polonya Konfederasyonumun tekliflerini kabule hazrd. Fakat, bizzat cumhuriyet, Polonya'dan alman topraklarn ve eski hrriyetlerinin 602 geri alnmas midiyle Bb- li'den yardm talebinde bulunmutu. Ayrca, Bb- li'ye sekiz maddeden oluan bir taarruz ve tedafi ittifak anlamas teklifinde bulunmutu. Bu ittifak projesi taslan buraya alyoruz; 1 Polonya'nm btn voyvoda ve yksek mevki sahiplerinin imzalamak ve mhrlemek zorunda olacaklar taarruz ve tedafi ittifak anlamasn Bb- li tasdik edecektir; 2 Bb- li ve cumhuriyet o andan itibaren ayrlmaz mttefikler durumunda olacaklardr; 3 Gelecekte Polonya snrnda konaklayan Osmanl ordusu; bu ittifak yrrle girer girmez bol yiyecek ve her trl ihtiyacna gre yardm grecektir; 4 Bb- li, gerek asker birlikler vermek, gerek tesbit edilmi tarihlerde denmek artiyle, cumhuriyete yardmda bulunacak, demede hibir suretle bekletilmeyecektir; 5 Bb- li bu yl Polonya'nn emrinde olmak zere ellibin Tatardan oluan bir orduyu Chocim ve Soroka'ya gnderecek, Krm hanna ve Bucak seraskerine ellerindeki btn imknlarla Polonya'ya
Suphi, 1 142. S. Contareni, s. 923 Suphi, f. 143, mektup getirenin adn Zailouyouski olarak kaydediyor. 601 Contareni, t. 831. 602 Serbestiyet. Vak'anvis Nuri, bu kelimeyle 93 ihtillinde kazanlan hrriyetin, anlaldn belirtiyor.
599 600

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

yardm etmeleri emrini verecektir; 6 Cumhuriyet, sve kralln ikna edebildii takdirde, Bb- li de sve'le eski dostluk mnasebetlerini gznnde tutarak bunu kabul edecektir; 7 Bb- li, Polonya kendisinden alnm topraklara girdiinde yardm reddetmeyecektir; Polonya ordusu dmandan ald ganimeti Osmanl ordusu ile paylaacaktr; 8 Osmanl ordusu Polonya arazisindeki yry srasnda hasd ve bahelere zarar verdii ehemmiyetsiz tahribat iin kendisinden herhangi bir tazminat talebinde bulunulmayacaktr. 603 Hac-vaz Mehmed Paa*Nn Vezirizamua Getirilmesi Yeen Mehmed Paa, Bb- li'nin madde madde uygulanmasna nem verecei bu sekiz maddelik ittifak teklifine cevap vermekte aceleci davrand. Bu sralarda Veziriazam Yeen Mehmed Paa'nn sava projeleri, bar anlamasnn bir an nce gerekletirmesi iin stanbul'a gelmi bulunan Krm hannn muhalefetiyle karlat (4 ubat 1739-24 evval 1151). Bir grme srasnda Reisefendi ile Rgb Paa'ya savan sr'atle sona erdirilmesini arzu ettiren sebebleri etraflca anlatt ve iyi bir bar anlamasnn gerekletirilmesi karsnda Azak'n kaybedilmesine kimsenin zlmeyeceine onlar inandrd. Dier taraftan, Veziriazam, gelecek seferin hazrlklarn tamamlamak iin gayret sar-fediyordu. Srekli veya geici iftlik sahipleri, evvelki yllarda olduu gibi, bir veya birka tam tehizatl asfcer vermekle mkellef tutuldular. Snr zerindeki birliklerin bakm ve tlimi iin gerekli paray Vidin valisine gnderdii gibi, src ve asker alma memuru sfatiyle lkenin her tarafna mabeyinciler kard. Veziriazam Yeen Mehmed Paa, bu hazrlklar ortasnda, Krm hannn geliinden beri bann stnde grltleri duyulan yld-, rmla vuruldu. Krm han btn barseverleri kendi kanaati etrafnda toplamt ve Vezirizam'a kar muhalefet partisi her gn g kazanyordu. Fransz tercman Delaria bir grmesi srasnda, Kzlaraas ile paylatklar Sultan'm tevecch ile vnp muhaliflerinin barp armalarn fino kpei 604 havlamalarna benzettii srada, Sultan'm gzne girmeyi ve tevecchn kazanmay baarm olan hasm, onu makamndan uzaklatrmaktan baka bir ey dnmyordu; nk Vezirizam'n kendisini ortadan kaldrmak zere
603 604

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/496-498 Laugier, I, s. 336. Kendi dncesinin aksini syleyenlerin hepsi birer fino kpeiydi.

Sayfa

257

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

yemin etmi olduunu biliyordu 605. Bayramn nc gn, Veziriazam eyhlislm'la birlikte Hr-ka-y Sadet Dairesi'ne gitmek zere saraydaki Gller Evi'nden 606 ayrld srada silahdar gelip kendisinden Mhr-i Hmyun'u istedi. Ayn anda, onu sarayn duvarlar dnda, gzden den devlet memurlarn srgne gtren gemilerin bulunduu limann yanndaki balk barakasna indirecek olan bostancba grnd. Birinci Mahmudr eyhlislm', Kapdan- derya Sleyman Paa'y, Reisefendi Mustafa'y, Yenieriaas Hasan, birinci defterdar Yusuf ve azledilen Vezirizam'n khyas Yedeki Meh-med'i. derhal huzuruna artt; maksad Elhac Mehmed Paa'nn Vezirizamha getirildiini, o srada Vidin'de Bb - li kaymakam olarak bulunan Ahmed Paa'nn vezirlie ykseltildiini bizzat bindirmekti. Ahmed Paa gelinceye kadar onun ilerinin vekleten yrtlmesi Kapdan- deryaya emredildi. Yeni Veziriazam genellikle merd ve adalete bal, fakat orta derecede kaabiliyetli 607 olarak tannyordu. Yagodina doumluydu ve srasiyle eski vezir Bekir Paa'nn khyal, defterdar yardmcl, Vidin valilii ve daha nce de avubalk grevlerinde bulunmutu. Vidin valisi olarak Avusturya'ya kar ilk seferde dikkati ekmi; ikinci seferde ise Yeen Mehmed Paa'nn onun ahsnda bir rakip ve bir halef bulmak korkusu yznden kendisini gsterememi, stelik Veziriazam Yeen Mehmed Paa, Orsova muhasarasnn kalkmasndan sonra onu Tuna birlikleri serdarh ndan alm, vezirlik rtbesini bile hkmsz hale getirmi, vezirlii ancak Sultan'n emri zerine geri verilmiti. Elhac ve vaz lkaplar kendisinin hacca gitmi olduunu ve kalabalk bir aileye 608 mensup bulunduunu gsteriyordu. Yeen Mehmed Paa'nn Vezirizamlktan azlinden drt gn sonra yeni kaymakam stanbul'a geldi ve ayn gn Vezirizam'n saraynn giri kapsna tular dikildi (28 Mart 1739 -17 Zilhicce 1151). Her zaman olduu gibi, Yenieriler, topular ve toplar gtrmekle grevli askerler Edirne kapusu yoluyla stanbul'dan ktlar; Sultan, muhteem bir trenle Sancak- erifi Kaymakam'a teslim etti. Ahmed Paa yeni kamer yln birinci gn Davutpaa ordughndan ayrlarak orduyu Edirne'ye gtrd (10 Nisan

258
Sayfa

Gatterer'de Dadich'in Hatrat, Tarih Ktphaneleri, XV, s. 260. Suphi, f. 141. Laugier 25 Mart yerine 22 Mart demekle yanlyor. 607 Conta-eni, f. 948. Son derece yumuak mizal, fakat kavrama kaabi -Uyet fazla geni olmayan bir insan. Laugier, I, s. 338. 608 Mehmed Said Efendi Biyografileri.
605 606

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

1739 -1 Muharrem 1152) ve ordu Edirne'ye varmca, Veziriazam Hac Meh med Paa Sancak- erifi onun elinden teslim ald. Sofya'ya iki fersahlk mesafeye gelince, Veziriazam Karaman valisi Memi Paa tarafndan karland; akama doru iki ural dizilen Yenieri ve cebecilerin arasndan geerek alklarla ehire girdi. Sofya'dan yeni birliklerin sr'atle toplanmalar emriyle kaymakam Paa'y istanbul'a gnderdi. lerin sr'atle yaplmasn salamak zere, Kefe, Vidin ve Bender seraskerlerine Bb- li komiserleri sfa-tiyle mabeyinci yardmclar verdi. Talebi zerine Sultan, Hazine-i Hmyn'dan alman ikiyzellidokuzbin beyz seksenbe akay hemen yola kard. Yeen Mehmed Paa'nn vezirizaml dneminde grevinden azledilmi ve Sakz adasna srlm olan Kefe valisi Numan Paa'nn vezirlik rtbesi ve makam kendisini koruyan Krm hn Mengli Giray'n talebi zerine iade edildi. Evvelki Vezirizam'n dneminde, Bender'in yardmna acele komad iin Kavala'ya srlmek ve serveti msadere edilmek suretiyle cezalandrlan zi valisi vezir Mehmed Paa'ya rtbeleri geri verildi ve Krm'daki Yeni-Kal'a kumandanlna atand; fakat oraya varr varmaz Soroka'ya gidip oradaki kolordunun kumandasn stlenmesi emrini ald; bu kolordu Eflak snrnda bulunuyordu. Veziriazam, KatrczcJe'yi beyz leventten oluan bir takviye birliiyle Bender'e gitmek ve bu kalenin kumandasna ele almakla grevlendirdi. 609 sve'le XII. Charles'n Borlaryla lgili Anlama Daha az nemli baka olaylar payitahtta halkn dikkatini oyalamaktayd. Rakka valisi, Ahmed Paa, imdiki kaymakam Paa'nn evvelce Aydm'da baarszca savat si San Ali'yi esir etmi ve kesik ban stanbul'a gndermiti 610. Bu dneme doru, geen yl Ndir ah tarafndan arabuluculuk teklifi iin gnderilen eliler, Trk elisi Mustafa Paa'mn maiyyetinde Anadolu'ya vardklarn Bb-i li'ye bildirdiler ve ulem snfndan Abdullah ve Halil Efendiler byk-kad rtbesine ykseltildiler. h'n Sultan iin yeni bir vazifeyle gnderdii elilere, Sultan'n kendilerini huzura kabul edecei na kadar Eskiehir'de beklemeleri emri verilmiti. sve kral XII. Charles'm Trkiye'de ikmeti srasnda alm olduu borlarla alkal, sve elileriyle yrtlen mzkereler bu yl iinde sona erdirildi.
609 610

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/498-501 Suphi, f. 149 ve Conareni, f. 811.

Sayfa

259

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

sve'in Osmanl donanmasna yksek bordal bir sava gemisi ve otuzbin tfek vermei vaa-detmesi zerine, Bb- li, sve kralna ulatrlmak zere heyete teekkrlerini bildirdi. 611 Prusyal Temen Sattlerin Gelii Bir mddet sonra, Krm hanna Prusya kralnn mektubunu getiren temen Sattler Eflak'a vard; Prusya kral Birinci Frede-ric (Frederik), Krm'dan at satn almas ve muhafz birliinde tfeki snfnda grev verecei ri kiilerden asker kaydetmesi hususunda handan mektupla msaade ricasnda bulunuyordu. Fr-dric bu msaadeyi isterken, Avusturya'ya yardm hususunda tarafsz kalm olduunu belirtmeyi de ihml etmemiti. Chocim kumandan lyas Paa, temen Sattler'i Bender valisine gnderdi; o da Besarabya seraskeri slm-Girayhan aracl ile kraln mektubunu Krm hanna ulatrd. Veziriazam, slm-Girayhan', temenin iini kolaylatrmak hususunda btn imknlarn kullanmakla grevlendirdi. Ne var ki, temen ancak alelade uzunluun stnde boya sahip iki kiiyle Berlin'e dnebildi. 612 Krozka Sava Sofya'da otuz gn sren bir dinlenmeden sonra, Veziriazam Hac vaz Mehmed Paa, Nissa'ya doru yrye geti. Bana kasabas yaknnda, bu kalenin kumandan Rumeli Beylerbeyi Ali Paa'ya maiyyetinde btn alaybeyleri ve tmarl svariyle rastlad. Ali Paa ve Vidin kumandan Toz Mehmed Paa'dan ald dmann Poncsova'daki ordughn kaldrr gibi davrandn bildiren rapor zerine, Veziriazam bir sava meclisi topladktan sonra ileri yrmee karar verdi. Avusturya ordusunun mevcudu, topu, svari ve hafif birliklerle Rascienler hari ellibin kiiden oluuyordu 613; Vezirizam'n emrindeki kuvvetlerin asker mevcudu yzbinden fazlayd. Bu sefer mevsiminde Avusturya ordusunun bakumandanl, Avusturya hkmetinin geen yl orduyu, kayplar verdiren hastalklara mruz brakmasndan korktuu dk de Lorraine'e deil, feld-mareal Olivier
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/501 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/501-502 613 Schemettau, s. 192; yz askerden oluan altmyedi tabur; her biri yz askerden oluan altnudrt humbarac bl; yzon svari bl; yekn, ellialtbin ciyz asker.
611 612

Sayfa

260

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Feld-mareal Wallis'in raporu ve Avusturya ordusunun bilinen ki veti, Osmanl mparatorluu tarihisinin, Ali Paa'nn krkbin zu-1 svari ve bir o kadar tfeki tarafndan hcuma uradn mb gali bir ekilde anlatan raporunu yalanlamaktadr.
614

Sayfa

261

Wallis'e verilmiti; feld-mareal prens de Hildburghausen ve kont de Nepperg, svari generalleri Soner ve Styrum Wallis'in emrinde hizmet gryorlard. Avusturya ordughnda vezir Ali Paa kumandasndaki onikibin mevcutlu Osmanl ordusu nc birliinin Srplarn Krozka dedikleri Hisarck ehrine vardklar haberi alndnda, Vezirizam'n Semendra'ya ancak gn sonra gelebileceini hesaplayan feld-mareal Wallis, nc birliine kar hcuma gemee karar verdi. Feld-mareal Nipperg'i nehrin kar yakasnda brakarak Pacsova'da Tuna'y geti ve Hisarck zerine yrd. Zweybrk kasabasndan Hisarck'a drt yol gitmektedir. Bunlar Sekendorf'un iki yl nce gemi olduklariydi; mareal Wallis, Sekendorf'un yapt gibi ordusunu drt kola ayracak yerde, dmann zerine dar bir boazdan geerek ve sadece svarileriyle 614 yrd. Bir gn nce Viyana saray meclisine Trkler zerinde yalnz svari hcumuyla stnlk salamann g olduunu kendisi yazm olduundan, yapt vahim bir hata idi. Jean Palffy'nin emrindeki zrhl svariler gn doarken boazdan ktklarnda etraflarnn Trkler tarafndan sarlm olduunu grdler; ayn zamanda Krozko dann arkasnda Vezirizam'n ordusu belirdi. Palffy'nin alay stn bir cesarete sahip bulunduunu isbatlad, fakat boazn iine itilen Savoie alaynn saflarnda hkm sren karklk Caraffa, Soner, Hohenzollern ve Cari Palffy'nin alaylarna da sirayet etti. Avusturyallar yenildiler ve Osmanllara on sancak ve byk sava davulu brakarak, arkalarna bile bakmadan Tuna kylarna katlar. Jean Palffy'in zrhl svarilerinin byk blm Osmanllar tarafndan kltan geirildi veya yksek yerlerden yirmibin yenierinin mevzilendii eteklere doru pskrtldler; sava nizamndaki bu yenieri birliklerinin elinden pek aznn bile kurtulduunu sylemek kolay deildir. General Withoff, general Lerschno, general Caraffa ile prens Wamdeck ve prens Hesse-Rheinfels sava meydannda kaldlar. Osmanllar, stnlklerinden yararlanarak sa ve sol kanatlarn boaza ittikleri dman svarisini kuatmak zere ileri srm olsalard, bu hareket Avusturyallarn sonu olurdu; fakat sa kanatlarn Tuna zerinde kademelendinnek ve sol kanatlariyle de Avusturya ncleri iin son derece me'um bir arazi roln oynam olan balar igal etmekle yetindiler. Prens Hildburghausen kumandas ndaki svariler, Alman piyadesinin sol kanad ve merkezin bir ksm, btn gn

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

boyunca tam bir hareketsizlik iinde kaldlar, sadece alt piyade alay ve Palffy'in svari birlikleri, onsekiz humbarac alay dmann arpmasna kar koydular. Sava, nc hcumu hesaba katlmakszn, sabahn saat beinden gnein batna kadar srd (23 Temmuz 1737 -16 Rebiul'hir 1152). Avusturyallar bebinyediyzyirmki l verdiler; yarallarm says ise drt bin.be yz otuz alt idi 615. " Bu sava takibeden gece, prens de Hildburghausen, Tuna'nn teki yakasnda braktklar kont Niepperg'den yardm istemek ve ertesi gn Osmanllara kar hcuma gemek hususunda kumandanlarla istiarede bulundu; fakat, Soher ve Styrum aksi gr savundular. Bunlara gre svari birlikleri yorgun ve yemsiz olduundan savaabilecek durumda deildi 616. Sava srasnda Avusturya'nn Tuna filotillasna kumanda eden Pallavicini btn gemileriyle Belgrad'dan hareket etmiti ve maksad savaa katlmakt. Fakat, sadece krk Osmanl topusu tarafndan atlan birka yz glle atndan sonra gemileri isabet aldndan ertesi gn Belgrad'a geri dnd. Veziriazam, sabahn ilk klar grld srada, drt veya bebin Yenieriyle ilerledi ve muharebe yeniden balad, fakat ordunun gerisini sralanm ve sava nizamna girmi grnce, hcum etmekten vazgeerek Hisarck'a ekildi. Krozka savann kaybedilmesinin balca sebebi feldmareal Wallis'in kaytszlndan kaynakland. Kuvvetlerinin btnyle hcum edecek yerde, kuvvetlerini drt kola ayrm ve bu kollarn en zayf ile savaa tutumutu; hi phesiz, kendisine kuvvetleriyle katlmay tavsiye eden feld-mareal Niepperg'i dinleyip svariyle birlikte piyadeyi ayn zamanda hcuma kaldrsayd, sava kaybedilmeyecekti 617. Vezirizam'n orada bulunmasndan elektriklenmi bir hale gelen Osmanl ordusu en byk cesaretle savad; merdlik gstermekte askerler birbirleriyle deta yartlar ve Bb- li'nin vekilleri, Reis-efendi Mustafa, mstear Rgb ve Devlet ras ikinci reisi Him, topu ve dier snflar efradna tehizat ve cephanenin tam olarak datlmasna nezaret ettiler. Savadan
Keralio, II, s, 165. Suphi yirmibin l ve onbin esirden bahsediyor; savan ancak be saat srd&n kaydediyor. 616 Osmanl tarihlerindeki kayidlara ve bilhassa bu sefere bizzat katlm bulunan Vak'anyis Suphi'ye gre, daha ilk arpmada dman 12 bin maktul vermitir. Sabahn beinden guruba kadar muharebede Waldek ve Hesse Rheinfels prensleriyle dman generali maktul dm ve on bayrak alnmtr. Hac -Ivaz Paa'nn o gece Avusturyallar evirip imha etmemi ve bu suretle karanlktan yararlanp kamalarna' meydan vermi olmas byk bir hata saylmaktadr (.NJ, 617 imparatora verilen toplant raporu, tarihi 2 Austos 1739. Gatterer'in Tarih Ktphanesinde bulunan. I, XV*. s. 272, Dadich'e baknz.
615

Sayfa

262

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

sonra Veziriazam, Rumeli vergisinden tahsil edilip kendisine gnderilmi olan seksen kese paray kendisine dman ba getiren yiitlere datt. Sonunda paras bitince, kendisine getirilen balar iin makbuz verdi. Defterdar Arif, divann reisi, yni muhasebeci, ruznmeci ve mevkuftc, getirilen her dman ba iin bir duka vermekle grevlendirilmilerdi. Bu sefere katlan Vak'anvis Suphi, bu sa-vada gsterilen gayreti vmekten geri kalmad ve Krozka muharebesini Moha'la ayn apta sayd. 618 Belgrad Muhasaras Hisarck'da iki gn dinlendikten sonra Veziriazam, Tuna'ya karak Wischniza'ya vard; ertesi sabah Halilpaa Tabyalar'n yan taraflarnda brakarak Weretschar sahralarn geti ve Bel-grad'n d mahallelerini atee verdi. Ayn gn kalenin etrafnda bir siper kazdrd (26 Temmuz -19 Rebiul'hir). Bu olaylar srasnda, serasker Toz-Mehmed Paa rsova'dan ayrlm ve nce gelip ordughn Hisarck karsnda kurmu, hemen peinden ordughn Temes kylan zerinde, Pancsova yaknnda, Vezirizam*n-kine iki fersah mesafeye nakletmiti (29 Temmuz). Ertesi gn Veziriazam Hac-vaz Mehmed Paa Belgrad kumandanna haber gndererek kaleyi teslim etmesi teklifinde bulunmu ve yirmibin kiilik muhafz kuvvetini tam bir gvenlik iinde Ofen'e gnderecei vaadinde bulunmutu. Vezirizam'in bu teklifine kaleden toplar atlmak suretiyle cevap verildi. Bu srada Wallis, Neipperg ve Lobkowitz'in kumandasndaki Avusturya ordusu Osmanllarla karlamak zere ilerledi ve muharebeye giriecei Pancsova'ya gelip muharebe nizamna girdi. Bu srada kaleden kan beyz Trk svarisi kuatlp son neferine kadar yokedildi (30 Temmuz 1739 - 23 Rebiul'hir 1152). Toz -Mehmed Paa, onaltbin kuvvetiyle Banat ve Transilvanya'ya girecek yerde dmanla savaa tututu, yenildi ve ordughn Avusturyallara brakt. Emre itaatsizlii Pancsova felketine sebeb olmu, bundan daha kts de, ihmli yznden, Krozka muharebesi gn, Bosna Valisi Hekimolu AH Paa'nn getirmig olduu yeni bir icd eseri olan mein nehir dubalarn 619 dmana kaptrmt. Bu itaatsizlik ve ihmlin neticesinde ba vuruldu.
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/502-505 Nehir gemek iin duba gibi kullanlan bu mein duba-tulumlar icad eden, Bosnasarayl Muzafferzade adnda alelade bir zanaatkard.
618 619

Sayfa

263

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Hekimolu Ali Paa, Bb- li'den Bosna'da sava balatmak ve dman arazisine bir akn yapmak emrini aldktan (Nisan 1739) hemen sonra harekete gemi ve altm yldan beri, aknc birliklerinden bu yana Trk birliklerinin hareketlerine 620 sahne olmam topraklan, Kulpa ile Unna nehirleri arasndakiler de dahil, Kostainizza ve rim dolaylarndaki btn memleketi tahrib etmi, idare yeri olan Bosnasaray'dan Novi zerine kadar ilerlemi, Unna nehrini geip Zrin'i kuatm, Kulpa kylarna kadar Kostainizza ve Novodol lkesini tam bir ykma uratmt. Kar ky zerinde altbin Krm askeri, Knesawa, Dubiza, Yessenowaz kasabalarn yakp ykmt. Ali Paa'nn olu brahim ve Salih Paa'nn olu Mahmud, Bilan sahralarnda Traw-nik, Akhisar, Yaiza, Banyalouka, Massoraz, Novi, Bihacz, Ostro-sacz ve Eski-Ostorvaz milislerini toplayp Waratdja'ya 621 kadar, Kotar, Lika ve Udwina etrafndaki topraklan kan ve ate iinde braktlar. Hekimolu Ali Paa, yeni Veziriazam Hac-vaz Mehmed Paa'nn ordughnda, Trawnik'de bulunuyordu. Veziri-zan'a Krozka sava meydannda iltihak etti ve onunla birlikte Belgrad surlar nne gitti. Bosna ve Srbistan'daki birliklerden daha az talihli olan Ruslar karsndaki Osmanl ordusu, Besarabya ve Eflk'da byk terslikler ve baarszlklarla karlat. Birlikleri arasnda onbin Kazak 622 bulunan ve yetmisekizbin kiiden oluan Rus ordusu, Polonya makamlarnn varlna aldrmakszn, Dinyester'e ulamak zere Polonya cumhuriyetinin uurlarn at (12 Austos 1739-9 Cemziyl'evvel 1152). Kazaklar, Soroka, Mo-hilow ve dier ehirleri yakmak suretiyle Rus ordusunun yryn aydnlattlar. Chocim'e (Hotin) alt fersah mesafede bulunan Sukowza'da 623, Mnch, yirmi kiiden oluan bir birlikle Dinyester'i geti. Eflk'da, Ruslarn lkenin prensi ln ettikleri Kantemir, ahliyi voyvoda Ghika'ya kar ayaklandrd.
624

Hammer, Trk aknc birliklerine vahi demekle hakszlk etmektedir. Tarafmzdan dilimize evrilen Avrupa'da Osmanl Tesiri mellifi de aknclar bir talan ve ganimet toplama cihaz olarak grmekle hataya dm ve Hammer gibi hakszlk etmitir. Aslnda akmalar, dmann sava hazrlklarn bozarlar, ekinleri yakarak sefere veya savaa hazrlanan orduyu zahire stoku bakmndan zayf drmee alrlard. kinci Dnya Sava'nda sabotajlar ve eitli yollardan, gizli ajanlar ve sabotajlar vastasiyle ayn yolda almalara sahid olduk. Gnmzde de Souk Sava'n hkm srd dnemlerde Trk aknclarnn yaptklarnn besbeteri yaplmaktadr. Trk aknclar, hi deilse yaptklarn merde, hayatlarn ortaya koyarak ger ekletiriyorlard (.N.). 621 Ta Waratschaya, yani Waratca'ya kadar; Dubski bundan bir has isim yapm. 622 Kerao, 11, s. III, Suphi, f. 169, yz binden fa zla diyor. 623 Keralio, s. 115; Harodenko'dan uzak deil 624 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/505 -507
620

Sayfa

264

Byk Osmanl Tarihi Chocmin Zabt

Cilt 14

Joseph von Hammer

Bender seraskeri Veli ve zi seraskeri Gen-Ali Paalar Cho-cim nnde mevzilenmilerdi. Veli Paa kaleye ekilmek ve orada mevzilenmek istedi, fakat birlikleri akta savamak arzusunu gsterince, iki Paa, Stawoutschane tepelerine gelip igal ettiler. Arazi durumu Osmanllarn lehinde olmasna ramen, Rouzmanoff, sekizbin kiilik bir kuvvetle Munch tarafndan kumanda edilen bir hcum uygulatt; bu pervaszlk tam bir basan ile mkfatn buldu (18 Austos). Bu arpmada, Ali Paa, hararetli fakat dncesizce cesaretiyle (Gen) lkabn isbatlad; seraskerin gr ne aldrmazln neticesi olarak da bostanclarn lme srkledi. Tam bir yenilgiye urayan Trkler, Bender'e ekildiler; ilerinden sadece birka Hotin (Chocim) kumandam yas Paa ile bu kaleye kendilerini atabildiler. Muharebeden nce onbin kiiden oluan muhafz kuvvetinden kalede ancak yediyz Yenieri ve aalan kalmt. Ruslara kar koyamayacak kadar zayf olduklarndan, lyas Paa, Ruslardan gelen teslim teklifini kabul etti. 625 Ruslar Eflak'da Rus ordusu bakumandan, Hotin'den {Chocim), Voyvoda Ghika ve blkbanm tella ve sekizbin askerle terkedip gittikleri Yassi zerine yneldi. Tellarndan tulan, birok sava davulunu, bayraklar ve topu olduklar gibi brakmlard. Mnch, ehri aldktan sonra, beceriksizce ve alabildiine sertlikle Boyarlarn zerine yrd. Metropolitin pmesi iin ha ve ncil'i kendisine uzattnda, sadece kitab pmekle yetindi ve ha eliyle itti; nihayet metropolit nutkuna, Allah iniini ve kn takdis etsin metnini okuyarak balaynca, btn Rus generalleri kahkahay bastlar ve s Peygamberi alaya aldlar. Mnch, vakit kaybetmeden Boyarlardan, yirmibin kiiden oluan yardmc bir asker gten-ayr olarak, yirmibin duka tutarmda bir sava yardm istedi. Memlekete yaylan Kazaklar yamaya giritikleri ve yangnlar kardklar srada, Yas'da konaklayan birlikler akl ve hayle gelmeyecek taknlklara kendilerini kapp koyvermilerdi. Soyulan kiliseler, yamalanan manastrlar ve rzlarna tecavz edilen aileler, bu ehirden Rus ordusunun getiinin iaretleri olarak kaldlar. Yassi'den hareket eden Mnch, hemen hemen almas imknsz Kudrui ve Baklui
625

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/507

Sayfa

265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

266
Sayfa

dalan arasndan Bender zerine yrd. Ghika'mn Ruslarn Bodan'a girdiklerini haber vermesinden hemen sonra Veziriazam, o srada Bender seraskerinin yannda bulunan Atmaca Paa'ya, levendlerin reislerine, Katrc-olu, Vanl, Yeini ve Bolu voyvodasna, Sar Ahmed Paa kumandasndaki Bodan ordusunun yardmna komalar emrini gnderdi. Ayn zamanda, Tuna kylar zerinde gerektiinde brail, Kilya ve smail kalelerini takviye etmek zere onikibin kiilik bir kuvveti tekiltlandrd. Ruslarn Bodan ve Besarabya sava, Avusturya mparator-lu'nun Osmanl mparatorluu ile hibir zaman girimedii mzkerelerin en garib ve en bahtsznn balad zamana tesadf etti. Bu mzkereleri takibeden bar anlamas, Avusturyal mzakerecilerin keyf davranlarnn neticesi oldu. Bu artlar iinde Avusturya'nn gsterdii zaaf ve ihtiyatszlk gerekten inanlmayacak bir dereceye vard 626. 1739 seferinin almasndan uzun zaman nce Avusturya Bavekili Kont Sinzendorf, Fransz elisi Marki de Villeneuve', Bb- li'ye, Orsova ve Meheda'y geri vermesi, hi deilse bu kalelerin tahkimatn ykmasn taahhd etmesi karlnda Avusturya Eflk'ndan bir ksmn, fakat blm blm vermei teklif etmekle yetkili klmt. Fakat Bb- li, Rusya Azak kalesi tahkimatm ykmay kabul etmedike bu zme girmek istemiyordu ve Avusturya mparatoru bu artn Rusya Bavekili kont Ostermann tarafndan reddedildiini renir renmez seferin almas emrini verdi. Fransa elisi marki de Ville -neuve kendisini olaanst yetkili, bir taraftan Bb- li, dier taraftan Avusturya ve Rusya arasnda bar mzkere konusunda olaanst yetkilerle donatlm, arac eli olarak iln ettikten sonra, Veziriazam Belgrad surlar nne geldii srada, takibetmi olduu Osmanl ordughnda, Nissa'da bulunuyordu (27 Temmuz). Veziriazam, ertesi gn, feld -mareal kont de Wallis'e, bar grmelerini mmkn klacak bir ate-kes teklifinde bulundu ve rehine olarak Avusturya ordusundan birka subayn kendisine gnderilmesini istedi; Wallis, ona Schulenbourg alaynn albay kont de Gross'u gnderdi. Veziriazam Hac-vaz Mehmet Paa, kont Gross'a, generali bar anlamas yapmak yetkisine sahibse, hemen mzakerelere giriilebileceini bildirdi. Durumu hkmete bildiren feld-mareal Wallis'e verdii cevapta, Viyana hkmeti, Trklerle Avusturya iin en msait
Bunlar, sadece bu olayda feld-mareal Wallis ve Niepperg tarafndan hakkedilmi sitemlerdir; Schoell, XIV, s. 360, beceriksizlik, hatta ihanetle sularken yanlmaktadr: Tarihin rneini verdii mzakere lerin en garib ve en bedbahtna geldik. Bu mzkere bylesine zaaf hareketleri, ihtiyatszlk ve saygszlktan olumaktadr ki, gelecek nesiller bu in faillerini ehliyetsizlik, hatta ihanetle sulayacaklardr.
626

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

grecei artlar altnda mzkereye girimesini, kesin bir zaruret bulunmadka ve ancak dereceli bir ekilde tvize yanamasn tebli etti. Ayrca Wallis*den Belgrad'n vaziyetinin bildirilmesi istenmi, o da kalenin savunulmasnn imknszlm bildirmiti. Kendisine gnderilen talimatta, bu mzkerelerde kendisinin teklif etmi olduu kont Neipperg'in kullanl mas isteniyordu. 627 Waujsle Veziriazam Abasnda Muhabere Feld-mareal Wallis, albay Gross'u, beraberine tercman Schwacheim'i de vererek Vezirizam'n ordughna ikinci defa gn derdi. Albay Gross, Avusturya ordusu bakumandannn Veziriazamca yazd bir mektubu da gtryordu. Feld-maresal Wallis, mektubda Fransa ve deniz devletlerinin arabuluculuu ile bar mzkerelerine hazr olduunu haber veriyor ve Belgrad'n ellerinde kalmas iin en byk fedakrlklara hazr bulunduunu sylyordu. Ertesi gn (13 Austos - 8 Cemziyel'evvel), Veziri-am Hacvaz Mehmed Paa, Waiiis'e verdii cevapta, ancak Belgrad'n anahtarlar 628 kendisine teslim edildii takdirde mzakerelerin balayabileceini bildirdi. Feld-mareal Wallis, bu esas zerinde mzkereleri balatamayacan beyan ederek, hkmetine bavuracan vaadedip, bu husus iin on gnlk, bir mtareke talebinde bulundu 629. Bu balang zaten gelecek iin iyi eyler dndremezken, albay Gross, Wallis talimatna taban tabana zd bir ekilde, Avusturya hkmet tercmannn hazr bulunduu kabul srasnda, Belgrad' Vezirizam'a terket-mekten sz ederek vaziyeti bsbtn vahimletirdi. Hatt, tercman Schwachheim'in grevlerinin uurlarm atn hatrlatmasna ramen, Gross szlerinde srar etmekte bir salanca grmedi. Wallis, mparatora gnderdii raporda, Neipperg'in mzkerelerin yrtcs olarak kabul edilmesini bizzat istemiti: Fakat Avusturya hkmetinin kendisini Neipperg'e tercih etmesini aklndan geiremeyeceinden, kskanlk damar kabard. Son iki yl iinde alman mektuplar, vesikalar, yazmalar Neipperg'e bildirmesi ve bu meselenin idaresini Neipperg'e brakmas emrini almt. Yalnz ihtirasnn
Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/507-509 Wallis'in mektubu Neipperg'in Tarihi'nde s. 157'de, Vezirizam'n cevab s. 180'de, Vezirizam'n Sultan'a raporu Suphi'de, f. 158'de bulunmaktadr. 629 Bu mektup Neipperg Tarihi'nde, s. 168, bulunmaktadr, 15 Austos, Sourdok tarihli. Schwachheim'in ahadetiyle 14 tarihli yerine 15 Austos tarihli olmas gerekiyor.
627 628

Sayfa

267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

sesini dinleyen feld-mareal Wallis, bunlardan Neipperg'e bilgi vermemekte srar etti. Tercman Momars'dan ve Avusturya bavekilinden gelen iki mektuptan Avusturya hkmetinin bakumandan Wallis'e gvenmediini, kendisine itimadnn tam olduunu, Wallis'in albay Gross'un gtrd mektuptan hemen sonra Vezirizam'a iki mektup gnderdiini rendiinde, Trk ordughna gitmek ve Fransz elisiyle grmek hususunda srar gsterdi. Wallis, Vezirizam'a gnderdii bu mektuplardan birinde, Fransz elisinin Trk ordughna gelmesi zorunluluu zerinde srarla durdu; dierinde ise Neipperg 630 iin Trk ordusu hatlarndan gvenle gei vesikas talebinde bulundu. Bu iki mektup Vezirizam'a Fransz tercman Delaria tarafndan verildi ve Avusturya bavekili tarafndan mzakereci olarak Neipperg'in tercih edildiinden bilgi sahibi klman Fransz elisi Ville-neuve, tercman aracl ile Neipperg'le temasa geti. 631 Nepferg'den Osmanl Karargahna Hareket Avusturya bavekili Sinzendorf, bir ulak subay ile gizlice feldmareal kont Neipperg'e gnderdii iki mektupla kendisine Belgrad ve tahkimatn Trklere brakmak yetkisi verdi; bununla beraber, ekledii notta, Neipperg'e ancak aresiz kald takdirde buna raz olmas konusunda onu uyarmaktan da geri kalmad. Vezirizam'n ordughna giderken kont Neipperg'in beraberinde albay Gross, hkmet tercman Schwachheim, saray meclisi birinci tercman ve sekreteri Momars bulunuyordu. Veziriazam gsterisiz ve mai-yetsiz gelmesini istediinden, eya olarak yannda sadece bir kk bavul vard. Feld-mareal Wallis'in kont Neipperg'e vermi olduu olaanst yetki belgeleri fazlasiyle gayri muntazamd; hibir yarar olmad ve istenmedii halde yalnz deniz devletleri araclndan bahsetmekle kalmyor, fakat, Avusturya ile Rusya'y birletiren ittifaktan da bahsediyordu 632. Evvelkiler gibi Wallis*in bu
) Bu iki mektup Neipperg Tarihi'nde bulunmakta, 16 ve 17 Austos tarihini tamaktadr, s. 190. Albay Gross tarafndan gtrlen mektubun cevab no. 19, s. 19'da bulunuyor; fakat, 15 yerine yanl olarak 5 Austos tarihlidir. Neipperg Tarihi, bu mektubu yanl olarak ikinci cevabn Franszca ve talyanca tercmeleriymi gibi zikretmektedir. Franszca ve talyanca tercmeler Vezirizam'n daha nceki bir ce vabiyle alkaldr; Latince yazlm mektuba gelince, bu da daha ncedir. 631 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/509-511 632 So begewaltige ich euch biemit auch das fortificerte Belgrad an die Trken einzugestchen, 11 Austos tarihli mektup. Suphi'ye de baknz, f. 173 ve 174. - imparatorun Niepperg'e yazd 18 Austos tarihli mektup. Daha sonra Wallis, bu karklktan tr kendisini u satrlarla mazur gstermee alt: Hibir
630

Sayfa

268

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

mektubu ve albay Gross'un Vezirizam'a Belgrad' peke eken teklifi, Sourdok'daki Avusturya mparatorluu ordughndan ayrlp Belgrad tarafndan Trk ordughna giden Neipperg iin o zamana kadar bir sr olarak kalmt. Belgrad'dan geii srasnda feld-mareal Neipperg, kalenin savunmas kendisine verilen Su-kow'un feld-mareal Wallis'e gnderdii raporda bahsettii kale duvarlarndaki gedik hakknda gerei bizzat aratrp durum hakknda bir bilgi edinmemek hatasn iledi; bu o kadar byk bir ihmldi ki, iki gn nce kalenin btn d yapsn tefti eden Schmettau da hibir gedik grmemi ve dmana da rastlamamt. Bylece, hin veya ihmalci Belgrad kumandannn raporlarna aldanan bakumandan feld-mareal Wallis, zel mektuplarnda ve Neipperg, mparatorun kendisini gizlice yazmakla grevlendirdii mektuplarnda, kalenin durumunu mitsiz gstermekte birletiler. Bu mutabakat me'um neticelere yol at; zira, bu yzden Toscane byk-dk ve byk-divan azas Bartenstein, Belg-rad'n Osmanllara teslimini uygun grdler. Trk ordughna geldiinde, Neipperg Bb- li tercman Ve Reisefendi tarafndan karland ve Reisefendi, onu, Schwaheim ve Momars'la birlikte Vezirizam'n cadn ile Reisefendi'nin adrlar arasna kurulmu iki adra gtrd. Orada, beraberinde ktibi Peyssonel ve tercman Delaria ile gelen Fransz elisi tarafndan ziyaret edildi. Bu ilk grmede, Fransz elisi Villeneuve, mparatorun kendisine derece derece yapmas hususunda msaade ettii btn tekliflerin Veziriazam tarafndan reddedildiini ve Belgrad'n tesliminin ilk artlarn esas olarak kabul edilmesi hususunda srar gsterdiini Neipperg'e haber verdi (18 Austos). Bu bilgiyi alan Neipperg, tahkimatn yktktan sonra Belg-rad' Osmanllara vermek teklifiyle mzkereleri balatmaa yetkili olduu kanaatine vard. Albay Gross'un Belgrad' olduu gibi vermeyi teklif ettii Veziriazam, Belgrad'n anahtarlarn almadan hibir teklifi dinlemek istemedii cevabn vermekle yetindi. Veziriazam Hac-vaz Mehmed Paa, ertesi gn, Neipperg'e oniki Yenieriden oluan bir eref kt'as gnderdi ve ayn gn Reisefendi'nin ziyaretini kabul etti 633. Hazinedar Beir Aa'nn Sultan'n Ve-zirizam'a gnderdii bir mektup ve Krozka savanda yararlkzaman siyasi grevlerde bulunmadmdan deniz devletleri konusunda bana verilen yetkilerle alakal maddeyi yanl yorumladm. Fransz elisi Villeneuve'e yazlan mektup, Neipperg Tarihi'nde, s. 245. 633 Neipperg Tarihi, s. 49. Schmettau, s. 257, kont Neipperg'in Trk ordughnda yirmidrt Yenierinin gzetiminde mevkuf tutulduunu ve yine burada Bosna Paasnn onun yzne tkrdn yazyor ki, bunlarn uydurma olduunu sbatlamaya demez. Bk. Laugier, II, s. 34.

Sayfa

269

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

lar grlenlere taklacak nianlarla gelmesiyle mzkereler iki gn ertelendi. Reisefendi Mustafa, toplanan vezir ve Paalara, Sultan'n orduyu mutluluklar vererek ilerledii fetihler yoluna devama tevik eden mektubunu okudu. Bu srada muhasara faaliyetleri byk bir gayretle ileri aamalara ulam bulunuyordu. Belgrad kalesinin cephe ksmnd a hendekler kazlm, ve d lemle her trl irtibat kesilmiti. Veziriazam, Yenieri siperleri arkasnda kurdurduu otandan hemen hi ayrlmyordu; Bb- li'nin dier nazrlar, Reisefendi, defterdar ve avuba, herhangi bir beklenmedik olayla karlamamak iin srasiyle gece teftiine kyorlard. Defterdar ve muhasebeci veya birinci divan- muhasebat reisi Sava nehri zerinde Belgrad' Bohmiens adasna ve oradan da Zemlin'e balayacak olan bir kprnn inasna nezret ettiler; ylesine gayret gsterdiler ki, kpr, birka gn iinde birliklerin kullanlmasna verildi. Dman, Visniza yalanlarnda, Tuna filosunun en byk gemilerini kendisi atee vermiti. Avusturyallarn kk bir Tuna adas zerinde ina ettikleri bir burcu ele geirmek iin Vidin seraskeri Memi Paa'nn giritii harekt tam bir baarszlkla sonuland.634 Belgrad Bar Anlamas Mukaddimat Ve Neticelenmesi stanbul'dan gnderilen nianlarn Krozka muharebesinde yararlk gsterenlere datlmasndan hemen sonra, Neipperg, bar anlagmas yapmas hususunda kendisine verilen yetkiler dahilindeki artlan yaz .ile tesbit ederek Fransz elisine verdi. Bu yaz vesika ile, Avusturya Eflk'n, Orsava ve Srbistan', Belgrad ve Sabacz (Brdelen Kalesi) ' Trklere teslim etmei, iki devlet arasnda Sava ile Tuna nehirlerinin snr oluturmalarn teklif ediyordu. Ertesi sabah, tekliflerine hibir cevap alamayan Neipperg sabrszlk iinde ordughtan ayrlma msaadesi istedii srada, kongre iin hazrlanan adra gitme davetiyle karlat. adra, yetkili murahhaslarn oturmalar iin sedir yerletirilmiti. Ortadaki sedirde Fransz elisi Villeneuve, ktibi Peyysonel ot uruyorlard. Feldmareal kont Neipperg ve hkmet meclisi ktibi Momars sa tarafdaki sedirde yerlerini aldlar; Osmanl olaanst yetkilileri, ordugh kads Es'ad Efendi, Reisefendi Mustafa ve mstear Ragp Paa, arabulucu Fransz elisi
634

Sayfa

270

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/511-513

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

marki de Ville-neuve'n sol tarafndaki sedire oturdular (23 Austos). Bu ilk, toplantda, iki gn sonrakinde olduu gibi, Osmanllara tahkimat yklm olarak Belgrad' teslim etmek teklifiyle yetirldi; bunun sebebi Osmanllarn Belgrad'n halihazrdaki durumuyla, olduu gibi teslim edilmesinde srar etmi olmalaryd. Neipperg, her eferinde memleketine dnmek msaadesi istedi; her seferinde de Veziriazam bu istei reddederek, kendisinin Fransz elisinin adrnda kalabileceini bildirdi. Fransz elisi Villeneuve, Trk olaanst yetkili murahhaslarn daha yumuak davranr hale getirmek maksadiyle, Bosna valisi Hekimolu Ali Paa'y Neipperg'le daha yakn dostluk mnasebetlerine soktu ve onun arabuluculuk bakmndan dncelerini kazand. Peinden Avusturya bavekili kont de Sinzendrof'a, Viyana'ya yazarak ona mzkerelerin durumunu aklad; fakat Neipperg, daha nce mparatora raporunu gndermi olduundan bylece yeni bir hata ilemi oldu ve mzkerelerden bir netice alnncaya kadar susmaa karar verdi; yalnz drt gn sonra (28 Austos) Veziriazam, ihtiya duyulan erzak ve dier maddeler Nissa'dan gelmediinden Belgrad kalesi kumandanndan kendisine buz gndermesini rica etmek zere bir adam yolladnda, Neipperg, Trkler tarafndan almasndan korktuu iin cevap istemedii bir pusula ile Osmanl ordughnda olup bitenleri Belgrad kumandan Sukow ve feld-mareal Wallis'e gizlice bildirmek iin bu frsattan yararland. Ertesi gn, olaanst yetkili murahhaslar, nc defa olarak kongre adrnda toplandlar. Durumunun elvermedii mazeretini bildiren Vezirizam'n yerine toplantya Hekimolu Ali Paa bakanlk etti. Hekimolu Ali Pa-sa'nn Belgrad kalesinin imdiki durumuyla ve btn mtemil-tiyle Osmanllara teslim edilmesi hususundaki talebi, yetkilerinin snrn at beyaniyle Neipperg tarafndan reddedildi. Bunun zerine Fransz elisi Villeneuve, arabulucu sfatiyle, yeni ilvelerin yklmas, eski tahkimatn kalmas yolunda teklifte bulundu. Ali Paa sz ald ve Fransz elisi arabulucu Vleneuve'den, eskisini zedelemeden yeni tahkimatn yklmasnn mmkn olabileceine inanyorsa, bu ameliyenin btn Osmanl ordusunun gz nnde yaplp yaplamayacan sordu; Villeneuve ve Neipperg, cevaplarnda mutabakata varmak zere toplant blmnden ayrldlar. Tekrar adra girdiklerinde, AH Paa, tekliflerinin kabul edilmi olduunu ve dolaysiyle anlamann esaslarnn tesbiti hususunda hazr olunduunu bildirdi. Ertesi gn, kendi bar ncesi tasla ile Reisefendi'ninkini karlatran Fransz elisi Villeneuve, Reisefendi'nin kendi metnine, nceden mutabk kalnm gibi, Eski-Orsova, Mehadia ve

Sayfa

271

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Sayfa

272

Yeni-Palanka*nn teslimini eklemi olduunu grd; oysa bu husus evvelki toplantlarda kesinlikle bahis konusu edilmemiti. Bu olay, btn gn boyunca devam eden tartmalara yol at. Yeni bir toplantda, Neipperg, Trk olaanst yetkili murahhaslarna Orsova'nn karsnda arazi parasn vermek teklifinde bulundu; fakat Trkler, Eski-Orsova ehrini kendi mlkiyetlerine almak iin Czerna nehrinin yatan deitirmeyi teklif ettiler (31 Austos). 1 Eyll gn Neipperg ve Fransz elisi, bir avuba ve bir mabeyinciyle birlikte, Vezirizam'n, Rumeli Beylerbeyi ile Bosna valisi Hekimolu Ali Paa'nn arasnda oturduu adrna gittiler. Ville neuve ve Neipperg onlarn karsndaki bir sedire oturdular. Hemen yaknlarnda, defterdar Arif, Yenieriaasi Hasan ve drt olaanst yetkili Osmanl murahhaslar, khyaN Mehmed Aa 635, Reisefendi Mustafa, ordugh kads Es'ad Efendi ve mstear Rgb Paa yer minderleri zerine ilimilerU. Adlar bildirilen yksek rtbeli devlet memurlarnn nezareti ve bilgileriyle drt olaanst yetkili yalnz Vezirizam'n imzalayarak tasdik ettii bir n anlama ile bar (mukaddemt- sulhiye) gerekletirdiler; peinden arabulucu ve anlamann teminats olarak Fransz elisi imzalad. gn sonra Veziriazam Hac-vaz Mehmed Paa Belgrad'a girdi 636 ve mparator kaps denilen girite kendisini yeni kumandan Schmettau karlayp ho geldiniz dedi. Ayn gn Hekimolu Ali Paa'y Belgrad valiliine atad ve ordunun kumandanln serasker nvniyle kendisine verdi. Anlamann imzalanmasndan alt gn sonra, Hekimolu Ali Paa, Schemattau ile, Neipperg ve Fransz elisi arabulucu Villeneuve tarafndan tasdik ed ilen bir szleme imzaladlar; bu szlemeye gre, Trkler Belgrad'n d tahkimatn alt ay iinde ykmay stleniyorlard (7 Eyll 1739 - 3 Cemziyl'eweril52). Neipperg, Bb- li ayn zamanda Rusya ile bir bar anlamas yapmad takdirde, Avusturya ile yaplan bar anlamasna imza koymayacan bildirmiti. Rusya'nn olaanst yetkili murahhas Villeneuve'n yannda bulunuyordu ve hkmeti tarafndan bar grmeleri iin grevlendirilmiti. Rus bakumandan Mnch tarafndan Hotin (Chocim) ve Ya'n zaptedilmesi Trklere bar yolunda aratrmalar yapma karar verdirmiti; Azak kalesi tahkimatnn yklmas hususunda
Laugier, anlama tercmesinde kahya Mehmed'in adn geirmeyi unutmu. Belgrad kalesi 1717-1129 ylnn 18 Austos - 10 Ramazan aramba gn Avusturyallarn eline getiine gre, o tarihten itibaren tam 22 yl 17 gn onlarn ellerinde kalm olmaktadr (. N.).
635 636

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

evvelce mutabakata varlm olmas iyi bir balang saylabilirdi. Fakat, Osmanl murahhaslar, Azak etrafndaki arazinin ekilmemesi talebini getirince ortaya yeni bir glk kt. Rus murahhas Cagnoni nce, yetki mektubuna aykr bulduu bu talebi kabule yanamad, bununla beraber, talebin hkmdarnn tasvib etmesi artiyle talebi kabul etti. Yeni snrlarn tesbit edilmesine gelince, Vezirizam'n Osmanl vesikalarnn bulunduu Nissa'ya geliinde bu iin halledilmesi uygun grld. Reisefendi, Rus murahhasnn arta bal olarak imzalad bar anlamasn dorudan imzalatlmasnn Ve-zirizam'n vakarna uygun dmeyecei grn savunduundan, bebin duka verilerek bu grnden vazgeirildi ve anlamann Rus hkmeti tarafndan imzalanncaya kadar iin aracya braklmas hususunda ik'na edildi. Bu anlamann nc maddesiyle Rusya, mlhakatnda yerleime msaade edilmeyecek olan Azak'm tahkimatn ykmay stleniyordu; buna karlk Rusya'ya Kuban zerinde bir kale ina etmek msaadesi verilmiti; Rusya ayn madde uyarnca ne Azak denizinde, ne Karadeniz'de filolar bulundurmamay, bu iki denizin hibir limannda gemi ina ettir-memeyi stleniyordu; 6. madde, Rusya'nn her iki Kabarta'nn bamszln tanmasn hkme balyordu; 12. madde ile Bb- li arie ve haleflerine imparatorluk unvann gnl rzasiyle tanmay stleniyordu; 15. madde Asya ve Avrupa snrlarnn tyini iin bir komisyon oluturulmasn ngryordu. Rusya ile yaplan anlama, bar iin mddet konulmadndan sonuncu anlama gibi, mddetsizdi. Avusturya ile yaplan bara gelince, bunda mddet yirmiyedi yl olarak belirlenmiti. Avusturya anlamasn oluturan yirmi madde, snrlardaki deiikliklerden baka, boyarlar, Bodan ve Eflak iin gemiin unutulmas artn, Pasarofa anlamas srasnda elde edilememi olan Triniterlerin yerlemeleri ve kiliselerini ina etmek hrriyetini; Macar muhaliflerinin efi ve Rakoczy'ye halef olan Czafci'nin uzaklatrlmas; kadnlariyle Trk topraklarna ekilmek isteyenlere seme hakk artm getiriyordu. Nihayet, Bb- li, Dunsingotlarm ve Kuzey Afrika Arap beyliklerinin Adalar denizi ve Akdeniz'deki korsanlk hareketlerine son vermek vaadinde bulunuyordu. Bu anlama 18 Eyll 1739 gn sabahn saat altsnda imzaland, btn gece zerinde allan suretler, Fransz elisinin huzurunda ve onun temint altnda derhal ve okunmadan teati edildi. Ayn gn, Veziriazam, ordughn kaldrarak, Osmanl Devletiyle Rusya'y ayracak olan yeni snr tesbit eden anlamay imzalayaca Nissa'nn yolunu tuttu (3 Ekim). maddelik olan bu anlama, 1705 tarihli anlamadaki esas zerine

Sayfa

273

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

oluturulmutu ve smr Dinyeper nehrinin batsnda tesbit ediyordu; Berda ve Mius nehirleri arasndaki araziye gelince, 1700 anlamasiyle tesbit edilmi snrlarn ayn olarak kalyordu 637. Hac-vaz Mehmed Paa Ekim sonuna doru stanbul'a dndnde Sancak- erifi Sultan'a teslim etti (28 Ekim - 25 Receb). Vezirizam'n stanbul'a dnnden birka gn sonra Avusturya kraliyet meclisi ktibi Momars, mparatorun tasdik ettii bar anlamas metniyle payitahta geldi; fakat bu tasdikli metnin verilip Sultan'mki alnmadan nce baz yeni glklerle karlald. Anlamann Ltince metninin III. maddesi Srbistan ve Bosna snrlarnn Karlofa bar anlamasnda tesbit edildii ekilde kalaca hkmn tarken, Trke metinde Bosna snrnn Karlofa anlamasnda tesbit edilmi olduu ekilde olaca okunuyordu. Avusturya hkmeti, anlamann Trke nshasnn Ltince yazlm nshaya uyularak dzeltilmesini istedi; ayrca, Eflak'da asker yollarn tahrib tarzn dzenleyen ve snrlarn savunmasn salayacak yeni kaleler inasn serbest brakan zel bir anlama imzalanmasnda srar etti. Bu anlama Tersne'de dzenlenen ihtiaml bir konferansta imzaland. Konferansda, Fransz elisi marki de Villeneuve ve Belgrad anlamasnn olaanst yetkili Osmanl murahhaslarndan baka, Kapdan- derya, Yenl-eriaas, imparatorluk mri ve dier birok aa hazr bulundu (5 Kasm 1739). Karlkl tasdikli nshalarn alnp verilmesi lemi de hemen yerine getirildi. Sultan Birinci Mahmud, Fransz elisine bir eref hil'ati ile koumlar gzalc bir at ihsan etti, fazla olarak, onun erefine stanbul zindanlarnda bulunan otuz Alman esirini serbest braktrd. Viyana kraliyet meclisi ktibi Momars Bb- li'ye bir vesika daha verdi; bu vesikada Belgrad bar anlamasnn Rusya ile aralarndaki tedafi ve tecavz ittifak zerinde hibir tesiri olamayaca Avusturya hkmeti tarafndan bildiriliyordu. Onalt gn sonra, Rusya'nn eski stanbul elisi Wischniakoff (Viniyakof), bakumandan Mnch'n muhalefetine ramen Hotin'in boaltlaca vaadiyle birlikte anlamann arie tarafndan tasdik edilmi nshasn getirdi. Fransz elisi marki de Villeneuve'e gnderdii bir mektupta Rus bavekili Ostermann, Nissa anlamas konusunda, Trk

274
Sayfa

Hammer meselenin bu tarafn belirtmemekle beraber, Belgrad bar anlamas Bat kaynaklarnda, galib vaziyette yaplan anlamann tesirleri gznnde tutularak Osmanl tarihinin en anl bar anlamalar arasnda gsterilir. Ayrca Trk-Rus hududunun tahdidi konusunda 30 Ekim - 27 Recep Cuma gn Nissa'da (Ni) bir mukavele imzalanm. Hotin'in Trkiye'ye iadesi kararlatrlm, Fransa devleti bir kefaletname vermi olmakla beraber, bir ihtiyat tedbiri olarak Rusya'ya kar sve krallkla 1740 ylnda 20 Ocak aramba gn 0 maddelik ittifak yaplmtr (. N.).
637

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

snrlarn Kamenka ve Saliva kylarna kadar geri ektirmekle Tatar ve Kazak topraklarnn birbirine kartrlmasndan baka bir ey yaplmam olduunu, yeni snrlandrmada eski anlamann tesbit etmi olduu esaslarn alnmasiyle hibir eyin tesbit edilmediini ileri sryordu. Rusya bavekili Ostermann yeni tahkimatla alkal hibir hususun anlamaya konmam olmasndan ve anlamann Ltince metnindeki maddelerle Rusa ve Trke metinler arasnda farklar bulunmasndan da yaknyordu; nihayet, Chocim (Hotin)'in geri verilmesiyle alkal maddenin daha lml, ve arieye kar daha saygl bir uslb iinde kaleme alnmasn ve arienin Bb- li tarafndan btn Rusya'nn imparatoriesi olarak tannmasn talebediyordu. Trk vezirler mevcut glklerin yeni bir szlemeyle ortadan kaldrlmas Vaadinde bulundular; arienin mparatorie olarak tannmasna gelince, bunu baka bir dneme ertelediler. Tasdikli metinlerin alnp verilmesi, Avusturyallarla yaplan gsteri ve ihtiam bakmndan aratmad; yalnz Ramazan aynda bulunulduundan oru tutulmas mnasebetiyle Rus murahhas divan yemeine davet edilmedi (28 Kasm 1739). Yeni Rus anlamas Rus bavekili Ostermann' snr meselelerinde artk herhangi bir gle yer vermeyecek ekilde deitirildi. Yeni anlamada Azak kalesi tahkimatnn ay iinde yklaca belirtildi. D'Ostermann, anlamaya uyarak Hotin ve Bo-dan'da Ruslar tarafndan igal edilmi dier kalelerin boaltlmas yolunda emir verdi; iki tarafn tebaalarndan zr dilendi ve gemiin unutulmas istendi. Yeni szleme, Tersane salonunda, bir ay sonra imzaland (28 Aralk). Ertesi gn, Rus murahhas Wis-chniakoff, Avusturyal Momars'n yapt gibi, arienin Avusturya imparatoru ile aralarndaki ittifakn devam ettiini bildiren beyann ihtiva eden bir muhtray Bb- li'ye sundu. Veziriazam, vakit geirmeden snr tesbitiyle grevlendirecei komiserlerin atanma ilerine giriti. Bb- li'nin eski Fransa elisi Mehmed elebi'nin olu Said Efendi, Avusturya tarafnda, Sava nehri adalarnn durumunu tesbit edip, snrlar dzenlemekle grevlendirildi; mevkuf at Mehmed Efendi ayn maksatla Tuna zerine gitmek, Osrova ve Eflak snrlarn tesbit etmek emrini ald. Rusya snrlarnn tesbiti grevi Veziriazam tarafmdan mev-kufat Meram ve Khyabey'in (dahiliye nazr) eski ktibi Hattl Efendilere verildi ve kendilerine, gayrete gelmeleri iin, bulunduklar grevlerin birinci derecesine karlacaklar. vaadedilcU. Belgrad bar anlamasnn yedi olaanst yetkili murahhas, Veziriazam,

Sayfa

275

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Rumeli ve Bosna valileri, Reisefendi, ordugh kads ve mstear Rgb Paa, bu muzaffer bar aklamasnn gereklemesinde yrttkleri ibirliinin mkfatn, btn halk ve memleket tarafndan kendilerine gsterilen sevgi ve saygda buldular. Mstear Rgp Paa'nn kaleminden kan zafernmelerle 638 Belgrad fethi mjdesi btn valilere, Asya ve Afrika'nn btn mslman devletlerine ulatrld. Kendileri bakmndan felketli olan bu bar anlamasnn mzkeresinde ve neticelendirilmesin de grev yapan Avusturya murahhaslarna gelince, Almanya imparatoru, haklarnda duyduu honutsuzluu birbirinin ayn mektuplarda ifde etti ve bunlar, yabanc lkelerdeki btn elilere gnderildi 639 ve imparator, feldmareal kont Neipperg ile Avusturya ordular bakumandan feld-mareal Wallis'i, kendilerinin de hakl saydklar bir gzden ve itibardan dme cezasna arptrd 640.
Bu zafernameler Ragb'n eserinde bulunmaktadr. mparatorun elilerine gnderilen sirklerlerde Wallis ve Neipperg'n Krozka Sava ve Trklerle mzakerelerde iledikleri belirtilen hatalar Mosar'n Belgrad Bar Anlamas adl eserinin 93. sayfasnda bulunmaktadr. 640 Elilere gnderilen sirkler mahiyetindeki mektuplarda bulunan Wallis ve Niepperg'e yneltilmi sula malar, Niepperg Tarihi'nde ve Viyana arivlerinde bulunanlara tamamiyle uygun dmektedir. Kont Sinzendorf da 12 Eyll, 3 ve 12 Ekim tarihlerinde marki de Villeneuve'e yazd mektuplarda, Laugier' -nin anlatt gibi, Niepperg'in davrann Avusturya hkmeti nezdinde ayn istikamette mazur gstermee altn bildirmektedir. Zaten Wallis ve Niepperg'in kendilerinin hatalarn itiraf etmek ve zr dilemek hususunda yazdklar mektuplarda elilere mparatorluk tarafndan gnderilen sirkler-mektupla-nn gerek olduunu ispatlamaktadrlar. Wallis*in 19 Eyllde yazdna gre, 5 Eyllde mparatorun emir nmesiyle bar yapmakla grevlendirildii halde, Ve -zirizam'n kararghna gitmek nefsine ar geldii iin hareketsiz kalmtr; Neipperg'in, yetkilerini kendisinden almaa zorladktan sonra, bar mzkerelerinin devam boyunca kendisini olup bitenlere dair tamamiyle bilgisiz braktn belirtmekte ve nihayet mektubuna Niepperg'in kendisine verdii ve bar anlamas konusunda btn mesuliyetleri zerine ald n bildiren 17 Austos tarihli yazy eklemektedir. Dier taraftan, Niepperg 5 Eyll tarihli raporunda kendisini mazur gstererek yle diyor: 31 tarihli emirnameyi daha nce alm olsaydm, barn yaplmasiyle alkal mzkereleri yrtmei asla zerime almaz ve dman kararghna asla gitmezdim. Niepperg Tarihi'nde yer almayan emirnamede mparator u hususlar buyurmaktadr: Wallis'in 22 Austos tarihli raporundan anlyoruz ki, bu general kendisine emredileni tam olarak yerine getirmemi-^i tic-itlr; evvel, bahis konusu mektubu dorudan doruya Vieeuve'e gnderecekken size yollamtr, oysa Villeneuve'e gndermesi mektubun Trkler tarafndan almas tehlikesini daha ok azaltacakt; mektubu Villeneuve gnderip gndermemei de sizin tercihinize brakmtr, oysa bir tercihin kabul edilmez olduu hususunda kesin bir emir de mevcut bulunmaktadr. Bu derece vahim artlar iinde kacak glkleri nlemek maksadiyle sizi her trl muhaberattan menetmi bulunuyoruz. kinci hususa gelince, bahis konusu mektubu ifre olarak vermenizi emrediyoruz; bundan da 11 tarihli mektubumuzun muhtevas yrrlktedir, bu muhtevay hibir suretle tekrarlamak istemiyoruz. Ayrca Trk karargh na gitmeden nce Belgrad'm halihazr durumu zerinde Puckow ile anlam olduunuzdan phe etmiyor, et mek de istemiyoruz; netice olarak, Belgrad' ancak ad geen emirnamede belirtilen hal gerekletiinde teslim edeceksiniz. Mzakere esaslarn dzenleyen Trke ve Ltince metinlerin birbirlerine uygun olmamasndan tr azarlanmas zerine Niepperg 20 Eyll tarihli mektubunda kendisini u hususlar be lirterek mazur gsteriyor: Bahis konusu dillerden ilkiriinden hibir ey anlamam (Trke) ve dier i ki dilde de (Ltince ve talyanca) fazla bilgi sahibi deilim; bu bir felket. 3 Ekim tarihli mektubunda me tindeki nc maddede uygunluk bulunmamasndan tercman Momars' sulayarak yle devam ediyor: Bu derece aleyhde br anlamann mzkeresine girimekle byk hatalar ilemi olduumu itiraf ederim; bu hatalar hakl bir cezalandrmay gerektirir. Nihayet tevkifi srasnda mzakerelerin bir raporunu
638 639

Sayfa

276

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 14

Joseph von Hammer

Belgrad Bar, Bb- li'nin imzalad en anl bar anlamalarndan biridir; Avusturya iin, Rus ar Byk (Deli) Petro'-nun Pruth'da Trklerle imzalamak zorunda kald bar kadar felketli oldu. Krozka muharebesini kaybetmenin hazrlad bu bar anlamasnn temelindeki yenilgide Vezirizam'n asker kaa-biliyetlerinden ziyade Avusturya ordular bakumandan feloVma-real WaWin hatasnn; Belgrad Ban Anlamas'nn yaplmas da Osmanl mzakerecilerinin diplomatik kaabiliyetlerinden ok Neipperg'in aceleciliine ve Fransa elisi marki de Villeneuve'n becerisine balanmaldr 641. Belgrad bar anlamasiyle Avusturya e Bb- Ali arasnda tesis edilen Czerna ve Unna nehirleri zerindeki snr, Sistow anlamasnn getirdii kaale alnmaya bile demeyecek baz deiiklikler istisna edilirse, bugne kadar olduu gibi kald. 642

yazmay zerine alyor ve bunun iin de damad kont Pappenheim'den kendisine bir ktip gndermesi ni istiyor. 22 Ekim tarihli bir buyrultu, u suale kesin cevap vermesini emrediyor : 1) Trk kararghna gitmekte kendisine yetki verilip verilmedii, 2) M-zafcereler iin kararlatrlan artlaa muvafakat edip etmemek hususunda yetki verilip verilmedii, 3) Anlama imzalanmadan uygulamaya geilmesi hususunda kim tarafndan yetkili klndn bildirmesi. Sar anlamasnn imzalanmasndaki suun Niepperg ve Viyana hkmetinden gelen mektuplar ondan saklayan Wallis zerinde olduu bylece i s-batlanm olmaktadr. Niepperg'in dk de Lorraine'-den gizli emirler ald faraziyesi ile Viyana'nn, bir av esnasnda Trkler tarafndan esir edilen Toskan byk-dknn hrriyetine kavumas iin verildii ve urada burada itibar gren rivayetin de asl ve esastan yoksun bulunduu isbatlanm olmaktadr. 641 Feld-maresal Schemattau mparatora sunduu 26 Temmuz 1740 tarihli raporunda yle1 diyor: u hususu kabul etmemiz gerekir ki, iki imparatorluk hkmetimiz bakumandanlarn ve olaanst yetkili murahhaslarn semekte bahtszla uramlardr; zira seilenlerden berikiler de, tekiler de en byk hatalar ilemilerdir. 642 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, dal Hikmet Neriyat: 7/513 -520

Sayfa

277