Azrbaycan dili 8-9-cu

siniflr n
Azrbaycan dilinin qramatikasnda 6 sas nitq hisslri
var: isim, sift, say, vzlik, fl, zrf! "u nitq
hisslrindn #-i k$mkidir: %! ba&layc 'v, ki, lakin(,
)! q*+ma 'trf, qdr, n(, ,! dd 'ka+, yaln, h(,
-! m*dal s$zlr 'blk, +bhsiz, hqiqtn( #! nida
'a., uf, bh-bh(!
/$zlrin cmld uy&unla+mas n mnsubiyyt
+kililri +.s b$lnr:
"irinci +.s 0 im, m, mz, mz
1kinci +.s 0 in, n, mz, nz
2nc +.s 0 , i, si, s, 'lar, lri(
1sim
sim yann adn bildirir, kim? n? hara? suallarna
cavab verir. sim hallara gr 6 hala blnr:
%! Adlq hal 0 kim3 n3 hara3
)! 4iylik hal 0 kimin3 nyin3 harann3 'n,in(
,! 4$nlk hal 0 kim3 ny3 haraya3 'a,(
-! 5sirlik hal 0 kimi3 nyi3 haray3 ', i(
#! 4rlik hal 0 kimd3 nd3 harada3 'da, d(
6! 6.+lq hal 0 kimdn3 ndn3 haradan3 'dan, dn(
/ift
Sif yann necliyini bildirir, nec? ! cr? "ans?
Suallara cavab verir. simdn sif d#lmk $n
kil$ilr d mvcuddur: l, s#, dak, cl, %, &y, yi', %, c.
/ay
Say yann mi(darn bildirir, n$? n (dr? ne$nci?
Suallara cavab verir.
/$z birl+msi
/$z birl+msi iki v daha artq mstqil s$zn
mna v qramatik chtdn birl+msindn ml
7lir! )sln: yal yamac, uca $inar, da* (aral,
dnyann vvli, mkubu #c +,uyan, shr evdn
glnd v s.
S# birlmsi ms(il s#lrdn ml glir. -na gr
d ms(il s#l, kmk$i s#n birlmsi &msln:
bi# rf, ev sar v s.' s# birlmsi saylmr.
/$z birl+msi v s$z
/$z birl+msi d s$zlr kimi, +ya v hadislri
adlandrr! )sln: s+l . s+lun aya*, r+man . macra
r+man, ev . evin (a/s, bula( . bula*n suyu v s.
0yr%ayr s#lr kimi, s# birlmlri d cml $n
ikini maerialdr1 msln: evin (a/s a$( idi. . cmlsi
bir s#n &a$( idi' v bir s# birlmsinin &evin (a/s'
iirak il yaranmdr. 2u cr +,ar chlr ba,mayara(
s# birlmlri s#lrdn sasl kild fr(lnir:
3. S# leksik, s# birlmsi sinakik vahiddir, yni
s#lr dilimi#in l* rkibind ha#ir kilddir, s#
birlmsi is nik /r+sesind sinakik la(lrl
f+rmalar.
4. S# sslrdn, s# birlmsi is s#lrdn yaranr.
5. S#n mnas mumi v geni +lur1 msln: kiab
dedikd hr cr kiab, hr dedikd hr cr hr n#rd
uuur. 6akin s# birlmsi rkibind s#n mnas ,eyli
k+nkrelir. 2unu kia, hr s#lr il drs kiab, 2ak
hri birlmlrini m(ahis emkl d grmk +lar.
/$z birl+msi v cml
/$z birl+msi cml il d *.+ar v frqli chtlr
malikdir! 8r ikisi 'hm s$z birl+msi, hmd cml(
s$zlrin m.tlif +kild birl+msindn ml 7lir9
hr ikisi eyni nik hisslrindn v eyni sinakik la(dn
yaranr1 s#lrin sras da bunlarda sasn eyni cr +lur.
2u +,ar chlrl yana, s# birlmlri il
cmllrin mhm fr(lri d vardr1
7ml nsiyyin sas vahididir v bimi fikir ifad edir.
6akin s# birlmsi bimi fikir ifad ed bilmir. )sln:
g#l hya . hya g#ldir, da* havas . da*n havas
srindir v s. cmlnin #nm,sus in+nasiyas +lur.
7mld sylniln fikr mnasib bildirilir.
S# birlmsindn fr(i +lara(, cml bir s#dn d
ibar +la bilir. )sln: 8ecdir. 9e#dir. :+ruldum. v s.
/$z birl+mlrinin n$vlri
S# birlmlri sas v asl rflrdn ibar +lur.
0sl rf vvl ilnir v sinakik la( sullarndan biri
il &ikinci' sas rf abe +lur. )sln: :araql kitab,
mktubu *.umaq birlmlrind maraql v mktubu
s#lri asl rf, kitab v *.umaq s#lri sas rfdir.
S# birlmlrinin sas rfi nik hisslri il ifad
+lunur. )sln: da+ divar birlmsinin sas rfi &divar'
isiml, divar uurmaq birlmsinin sas rfi &u$urma('
fell ifad +lunur.
;sas rfin ni( hisslri il ifadsin gr s#
birlmlri iki byk (uru/a blnr:
3. smi birlmlr
4. <eli birlmlr
1smi birl+mlr
;sas trfi adlarla 'isim, sift, say, vzlik v bzi
rflrl( ifad *lunan birl+mlr ismi birl+mlr
dyilir! )sln: dmir (a/, almann (rm#s, ldn ii v
s.
smi birlmnin nvlri $+,dur1 msln: yal yar/a(,
a*ac yar/a*, yar/a*n rngi, yal yar/a(l v s.
birlmlrin hr biri # yaranma suluna gr + birindn
fr(lnir. 2el rngarng birlmlrdn $ nv dilimi#d
daha $+, ilnir. 2uraya, (rm# $i$k, $mnin ri,
blbln n*msi i/li birlmlr da,ildir. 0sl rflri
sas rf i#ah ediyindn bel birlmlr tyini s$z
birl+mlri deyilir.
9yini s# birlmlrinin f+rma v mna
,susiyylrin gr $ nv blnr:
"irinci n$v tyini s$z birl+mlri
1kinci n$v tyini s$z birll+mlri
2nc n$v tyini s$z birl+mlri
"irinci n$v tyini s$z birl+mlri
8al v mnsubiyyt +kililri *lmadan yaranan
birl+mlr birinci n$v tyini s$z birl+mlri dyilir!
)sln: srin su, i(l +a(, ya*l hava v s.
2irinci nv yini s# birlmlrinin asl rfi isim, sif,
say, v#lik v feli sifl, sas rfi is isimlrl &v
isimlmi s#lrl' ifad +lunur. )sln:
2irinci nv yini s# birlmlrinin sas rfi cm,
mnsubiyy v hal kil$ilri (bul ed bilir. )sln:
ya, agird . ya, agirdlr, ya, agirdlrimi#, ya,
agirdlrd.
6akin bu kil$ilr birinci nv yini s# birlmlrinin
lami deyildir, $nki bel birlmlr hmin kil$ilrin
iirak +lmadan ml glir.
2irinci nv yini s# birlmlrinin birinci rfi cmld
yin, ikinci rfi mbda, ,br, amaml( v ya #rflik
+lur. )sln: "u kitab hmin kitabdr! /izi
maraqlandran hmin kitabdir cmllrind bu kitab,
hmin kitabdr birinci nv yini s# birlmsidir.
2irlmlrd bu hmin s#lri yin, kiab mbda,
kiabdr . ,brdir.
2#n birinci nv yini s# birlmlrinin rflri
birlikd cmllrin bir nv +lur. )sln: "r rf #il
(aranl( idi. :aman gnd insan insana ar,adr .
cmllrind hr trf . mbda, yaman 7nd . #aman
#rfliyidir.
1kinci n$v tyini s$z birl+mlri
"irinci trfi yiylik hal +kilisiz, ikini trfi
mnsubiyyt +kilili '-, -i, -u, -( birl+mlr ikinci
n$v tyini s$z birl+mlri dyilir! )sln: insan
billi, bildir$in yuvas, hr ba*, mkb direk+ru v s.
kinci nv yini s# birlmsinin rflri, balca
+lara(, isimlrl ifad +lunur &insan billi, mkb
direk+ru v s.'. 6akin b#n ba(a ba(a ni( hisslri d
isimlrk bel birlmlrin rflri kimi iln bilir.
)sln: 8#llr g#li, ya,lar ya,s v s.
kinci nv yini s# birlmsinin rflri arasnda
ba(a s# arrma( +lmur.
9yini s# birlmlrinin bu nvnd rflrdn biri
cmlnrk digr rf k +lur. )sln: =al(lar d+slu*u,
(+calar evi, mdniyy saraylar v s.
kinci nv yini s# birlmsinin rflri birlikd
cmlnin bir mrkkb #v +lur. )sln: :ar gn
ya,nlard. 2u kiab sinif rhbrinindir. Sinif rhbri 6eyla
mllimni al(ladlar. . cmllrind yar gn .
mbda, sinif rhbrinindir . ,br, sinif rhbri . yindir.
2nc n$v tyini s$z birl+mlri
2u birlm is yiylik hal v mnsubiyy kil$ili +lur.
2irinci rf yiylik hal kil$ili, ikinci rf mnsubiyy
kil$ili +lur. )sln: krn damas, s#n mnas v s.
<li birl+mlr
;sas trfi fllrdn ibart *lan birl+mlr fli
birl+mlr dyilir!
<eli birlm dedikd, sas rfi feli sif, feli ba*lama
v ya msdrdn ibar +lan birlmlr n#rd uulur.
)sln: mkubu +,uyan, film i#lyn1 mkubu
+,uyanda, film i#lynd1 mkubu +,uma(, film i#lmk.
8rndy kimi feli birlm ms(il s#lrin feli sif,
feli ba*lama v ya msr abe +lur.
<eli birlmlr cml da,ilind rkib ml girir.
9rkiblr sas rflrin adlar il adlanr v $ nv ayrlr:
3. msr rkiblri
4. feli sif rkiblri
5. feli ba*lama rkiblri
9rkiblrd s#lrin mi(dar adn $+, +lur. 2irlm
$n iki, rkib $n $+, s# sciyyvi hesab +lunsada,
rkib v birlm slind sin+nim erminlrdir.
:sdr, fli sift v fli ba&lama trkiblri
:sdr trkiblrinin sas trfi msdrdn ibart
*lur! )sln: Sn +lnara aarca ya#ma( yrdirsn? .
cmlsind tatarca yazmaq m#r rkiblidir v aarca
s#nn ya#ma( msrin abe +lmas y+lu il
yaranmdr.
)sdr rkiblri ksrn cmlnin mbda v
amaml* v#ifsind ilnir. )sln: >+, irli gemk
hlkli idi. nsan sevmy i,iyarm var . cmlsind
*. irli 7tmk mbda, insan svmy birlmsi
amaml(dr.
<eli sif rkibinin sas rfi feli sifdn ibar +lur.
)sln: -nun yeri hr bahar (#l lallrl rln
d#nlik +ldu . cmlsind hr bahar qzl lallrl
$rtln s#lri feli sif rkibidir v sas rfi $rtln .
feli sifdir.
<eli sif rkiblri cmld ksrn yin v#ifsind
ilnir. )sln: )ey gednlr geri (aydlar. :arda
birincilik (a#ananlar brik edilr . cmllrind m+y
7dnlr mbda, yar+da birincilik qazananlar
amaml(dr.
<eli ba*lama rkibinin sas rfi feli ba*lamadan ibar
+lur. )sln: )hmmd a diry ba*layb, a*ann
yanna gldi . cmlsind at diry ba&layb feli ba*lama
rkibind, ba&layb sas rf, at diry s#lri sas
rfdir.
<eli ba*lama rkiblri cmld ksrn #rflik &#aman,
r#i%hrk, sbb #rfliklri v s.' v#ifsind ilnir.
)sln:
0kif hydn $,anda anas dalnca su ad .
cmlsind Akif hytdn .anda feli ba*lama rkibi
#aman #rfliyidir.
/intaktik laqlr
/$z birl+mlrini v cmllri t+kil dn s$zlr
arasnda iki cr laq *lur:
%! :na laqsi
)! /intaktik laq
)sln: Sara =aun heyranl(la +na ba,rd1 heyranl(la
barrd1 s#lri bir%biri il hm mnaca hm d sinakik
chdn la(lidir. 2u s#lrin arasndaki sinakik
la(lri bel gsmk +lar:
S#lr arasndaki sinakik la(lr iki cr +lur:
3. 9abesi#lik
4. 9abelilik
5absizlik laqlri
5absizlik laqlrind trflr brabr hquqlu *lur!
5rflrdn biri * birin tab *lmur, * birini
aydnla+drr! )sln: ?ssablar (+yunlar ksilr,
s+ydular. 0ba#lar man(allar ha#rladlar, (a#anlar
ha#rladlar. 2a*m#da alma, armud, heyva, gilas a*aclar
var.
9abesi#lik la(si #n cmlnin hmcins #vlri
arasnda gsrir. 9rflr ya sadalana in+nasiya il, ya da
abesi#lik ba*layclar il la(lnir. )sln: Su alndaki
a* bal((ula(lar v $n(llar adamn ,+una glirdi. ?ara,
(rm#, sar $n(llar.
2irinci cmldki v ba*laycs, ikinci cmldki qara,
qrmz, sar s#lri sadalama in+nasiyas il
la(lnmidir.
5ablilik laqlri
5ablilik laqsind trflrdn biri * birindn asl
*lur, * birini izah dir v aydnla+drr! =mlni quran
sas laq f*rmas tablilik laqsidir!
9ablilik la(sind rflrdn biri sas, digri asl rf
adlanir. 0sl rf sas rf abe +lur. )sln: @mir
/e$ +a* bkr (#drrd . cmlsini bel gsrmk +lar:
9belilik la(sinin $ nv var:
3. :anama la(si
4. A#lama la(si
5. dar la(si
4ana+ma laqsi
Asl trfin h bir +ikli qbul tmdn sas trf
yana+b *na mnaca ba&lanmasna yana+ma laqsi
dyilir!
:anama la(sind vv asl rf, s+nra sas rf
ilnir. A#lama la(sind ,s v kil$ilrdn, idar
la(sind hal kil$ilrindn isifad edildiyi halda,
yanama la(sinin he$ bir kil$isi y+,dur. :anama
la(sind bir s# he$ bir s#dyiBdirici kil$iy ehdiyac
+lmadan ba(a bir s# yanar v +na abe +lur. )sln:
>aln me s. duman brmd . cmlsind qaln
s# m+, s. s# duman s#n yanar.
?zla+ma laqsi
Asl trfin sas +.s v kmiyyt 7$r
uy&unla+masna uzla+ma laqsi dyilir!
A#lama la(si hm mbda il ,br arasnda, hm
d ikinci v $nc nv yini s# birlmlrinin rflri
arasnda +lur.
)bda il ,br arasnda u#lamada mbda sas,
,br asl rfdir. )bda hans ,sd +lsa, ,br d
hmin ,sin kil$isini (bul edir v +nunla u#lar.
)sln:
:n byyrm
"iz b+y arq
/iz gnclirsiniz
@nlar ilyirlr
C v CC ,slrd ,br mbda il ,s v kmiyy
gr hmi u#lar v u#lama /+#ulmur. CCC ,sin
cmind ,br mbda il kmiyyc u#laada bilir,
u#lamaya da bilir. )sln: ?+na(lar gldilr d deyilir,
(+na(lar gldi d deyilir.
kinci yini s# birlmsinin birinci rfi hmi CCC
,s +lur, +na gr d ikinci rf CCC ,sin mnsubiyy
kil$isini (bul edrk birinci rfl u#lar:
D$nc nv yini s# birlmsinin birinci rfi hr $
,sd +la bilir, +na gr d u#lama hr $ ,sd +lur:
kinci v $nc nv yini s# birlmlrinin rflri
arasnda ad u#lama +lur. )sln: mktb binas, snin
mqsdin i/li birlmlrd ikinci rf birinci rf il
u#lar.
1dar laqsi
;sas trfin tlbi il asl trfi myyn d+msin
idar laqsi dyilir!
dar la(si ismin hallar il ba*ldr. 0dl( haldan
ba(a, (alan be haldan +lan s#lr idar la(sind asl
rf kimi $, edir. )sln:
Evin qaAs . sirlik
Evi tmizlyn . $,l(
Ev 7lnd . yerlik . birlmlrind vin, vi, v
s#lri asl rf, qaAs, tmizlyn, 7lnd s#lri
sas rf, idar edn rfdir.
dar la(sind sas rf ksrn fellrdn ibar +lur.
6akin ba(a ni( hisslri d sas rf +la bilir. )s:
anaya h$rht, +a7irdlrdn bir nsi birlmsind
h$rmt, bir nsi s#lri sas rf, anaya,
+a7irdlrdn s#lri asl rfdir.
=ml
=ml insanlar arasnda fikir mbadilsinin
vasitsidir! Ayr-ayr s$zlrl yana+, s$z birl+mlri
d cmly da.il *lur! /$z birl+msindn frqli *laraq
cmlnin ba+ zvlrdn ibart qrammatik sas *lur!
7ml bimi fikir ifad edir. 7ml vasisil bir i v
hadis ha((nda mluma verilir, bir ey s+ruulur, bir i
hrik edilir. "e$ bir s# v ya s# birlmsi cml klin
dmdn bimi fikir ifad ed bilm#. )sln: da*larn
(ar, shrin a$lmas v s. kimi birlmlrd yaln# ayr%
ayr ya v hadislrin ad $kilir, +nlarn ha((nda bimi
fikir sylnilmir.
2ula(*n suyu srindir. "ava gedikc s+yu(lar. 2h%
bh nec g#l havadr. . cmllrind is bir ey
ha((nda mluma verilir, his%hycan ifad +lunur. 2n
cmllrd fikir bimi kild ifad +lunur.
/$zlrin bitmi+ fikir ifad dn birl+msin cml
dyilir! )sln: !srin k+lu (#lgl k+luna +,ayr. )n
dram srlr +,uma* sevirm. "r eyin # va, var.
=ml bir s$zdn ibart *la bilr! )sln: 8ecdir.
:+ruldum. Shrdir. . misralarnda cml in+nasiyas
lff# ediln Bcdir, 4*ruldum, /hrdir s#lri bimi
fikir ifad edrk cml kimi f+rmalamdr.
7mllr (uruluca sad v mrkkb +lur.
Sad cmllrin yaln# bir (ramaik sas +lur. )sln:
Aa(lar +urdular. )llim aya( s durub sinf g#
g#dirdi.
)rkkb cmllrin iki v daha $+, (ramaik sas +lur.
)sln: <rna gedikc iddlnir, gmi a*r%a*r
yr*alanrd. Fng #c vurulmu, mllim sinf da,il
+lmu, drs baland.
=mlnin mqsd v int*nasiyaya 7$r
n$vlri
"r bir cml myyn m(sdl sylnilir. )sln:
@+slar ,eyli sakic dayandlar. ;rf, hddini amaG .
cmllrind birincisind myyn bir i ha((nda mluma
verilir, ikinci cmld d danann idarsi ifad +lunur, bir
ey lb +lunur.
Cyili+ zaman cml n$vlrinin frqlnmsind
int*nasiyann r*lu b$ykdr! 1nt*nasiya cmld bu
rn7arn7liyi yaratmaqla mqsdimizi aydnla+drr! "u
chtdn cllr qruAa ayrlr
Dqli cmllr
/ual cmllr
;mr cmllr
%! Dqli cml
Dqli cmllr bir hadis, +ya, lamt v s!
haqqnda mlumat vrmk mqsdil i+lnir! !(li
cmllr adi in+nasiya il lff# edilir. =brdn vvlki
s#n #rind ss +nu bir (dr ykslir, s+nra dricn
al$alara( ksilir. )sln: @nyada lli mily+na (dr
a#rbaycanl var. -nlardan d+((u# mily+nu 0#rbaycan
res/ublikasnda yaayr.
!(li cml ba(a ba(a cml nvlrin nisbn daha
$+, ilnir. 6nki insanlar $z fikirlrini, sasn nqli
cmllr vasitsil ifad dirlr!
:a#da n(li cmllrin s+nunda nk (+yulur. "iss%
hysac lff# edildikd nida iarsindn & G ' isifad
edilir.
)! /ual cmllr
/ual mqsdil i+ldiln cmly sual cmlsi
dyilir! :a#da sual cmlsinin s+nunda sual iarsi & ? '
(+yulur. )sln: Hlkmi#in bayra* ne$ rngddir?
"imnimi#i kim ya#b?
Sual cmllrin $ nv var:
3. /ual vzliklrinin k$myi il yaranan sual
cmllri. )sln: ?# (alas nnci srd ikilib?
Hlkmi#in ilk /aya, hans hr idi? ?araba*a hcum
edn kim idi? 0a 9rk ha((nda n bilirsini#?
4. /ual datlarnn k$myi il yaranan sual cmllri.
)sln: Si# gnin $,masn seyr emisini#mi? 2s
bamasn? 8emk ismirsn ki?
5. 4alnz sual int*nasiyas il ml gln sual
cmllr. 2el cmllrin ml glmsind sual
v#liklri v sual dalar iirak edir. 2el cmllr n(li
cmllr ya,n +lub, n(li cmllrdn ,brinin s+n
hecasnn bir (dr u#un lff# +lunmas il fr(nir.
)sln: Sn eri sevirsn? "imnimi#i bilirsn? ?iym
almsan?
;dala v in+nasiya il ml gln sual cmllrinin
cavabnda ya hmin cmllrin #lri &msln: 2u khn
kiabdr? . sualna 2u khn kiabdr cavabn vermk +lar'
ya da +nlarn bir hisssini krar emk &khn kiabdr
dey', ya,ud da bli, y+,, ,eyr kimi si( v inkar bildirn
s#lrl cavab vermk +lar.
,! ;mr cmlsi
;mr cmllri mr, istk, arzu, .ahi+, $yd, mslht
v s! kimi mnalar ifad dir! ;mr cmlsinin ,bri felin
mr klind ifad +lunur. 2u, mr cmlsi $n (ramaik
gsrici hesab +lunur.
0di +nla lff# +lunan mr cmllrinin s+nunda
ya#da nk (+yulur. 6akin mr cmlsi yksk +nla
lff# edildikd nida iarsi (+yulur. )sln adi +nla:
bri ba,. :nmda (al. :ksk +nla: @#n deG 7avab verG
@ayanG
Dida cmlsi
4ksk hiss-hycanla tlffz diln cmllr nida
cmllri dyilir! )sln: 0#rbayca, 0#rbaycanG
!ida cmllri yeni cml nv deyildir. !(li, sual v
mr cmllri hiss v hycanla lff# edildikd nida
cmlsin $evrilir. !ida cmllri sasn iki y+lla ml
glir:
3. :aln# in+nasiya vasisil ml glnlr1 )sln:
byklrin s#n ksmk +lma#G ?+y bunu ham bilsinG
4. !idalarn kmyil ml glnlr1 )sln: 2h%bh
nec irlidirG -y, n g#l $i$klnir, >ingi#G
=ml zvlri
=ml zvlri bir-biri il hm mnaca, hmd
qrammatik chtdn ba& *lur v sintaktik suala cavab
vrir! )sln: 2lbl bir bir an menin skuunu dinldi
. cmlsind blbln hrki, bu hrkin #aman v
+byeki ifad +lunur.
"r hans s# cml #v +lma( $n, ilk nvbd,
ms(il leksik mnaya malik +lmal v cmldki ba(a
#vlrl sinakik la(y girmlidir. )sln: Eldar,
deysn sn d bu yay $+, ilmisn . cmlsind Eldar
v dysn s#lri da,il +ldu*u cmlnin #vlri il
mnaca ba*l +lsada, (ramaik chdn ba*l deyil. -na
gr d bel s#lr cml #v saylmr. 2irinci s# &Eldar'
,iab, ikinci s# &deysn' ara s# hesab +lunur.
7ml #vlri sas ni( hisslri il ifad +lunur. sim
daha $+, mbda v amaml( v#ifsind, sif, say,
daha $+, yin, #rf . #rflik, sriflnn fellr ,br
v#ifsind ilnir. )sln: Si# )hmmd deyilsinmi? .
cmlsind siz s# ismi v# ediyi $n mbda
v#ifsind ilnir.
!i( hisslri il ifad +lunan #vlr sad, s#
birlmlri il ifad +lunanlar mrkkb zvlr adlanr.
7mlnin be #v var. 2u #vlr cmlnin kilind
r+luna gr iki nv ayrlr.
3. 2a #vlr: mbda, ,br.
4. kinci drcli #vlr: amaml(, yin v #rflik.
=mlnin ba+ zvlri
%! :btda
:btda cmlnin ba+ zv *lub, hrkt v lamti
.brl myynl+n +.si, +yan bildirir!
)bda kim? n? b#nd hara? sualna cavab verir,
ismin adl( halnda +lan s#lr v birlmlrl ifad
+lunur. )sln: Ivn &kim?' uaya gedir. -nlarn
evlri &n?' Juadadr. Jua &hara?' g#l v (dim
hrimi#dir.
)bda cmlnin n ms(il #v +lur v (ramaik
chdn he$ bir #vdn asl deyil.
)! Fbr
Fbr cmlnin ba+ zv *lub, haqqnda dan+lann
hrkt v ya lamtini bildirir! )sln: 9rak+r yeri
umlayr. 9+r/a( lay%lay $evrilir. . cmllrind ,br
&umlayr, $evrilir' mbda il ifad +lunan, yann
hrkini bildirir.
2i# cmld sylniln yeni mlumaadn ,br v
,br aid +lan #vlr &amaml(, yin, #rflik' vasisil
alr(.
=br n edir? &felin bn kil v #amanlarnda',
kimdir?, ne$dir?, haradadr?, necdir? v s. suallara
cavab verir.
)bda kimi ,br d hm ni( hisslri, hm d s#
birlmlri il ifad +lunur.
"a+lamaq, bilmk, istmk, *lmaq, tmk fellri
ksrn ba(a s#lrl birlrk ,br v#ifsind ilnir.
=br, yini s# birlmlri, msdr v feli sif
rkiblri v s. il d ifad +lunur. )sln: Ca&larn
ssiymG )n $al,alanan dnizin n*msiym.
Ditq hisslri il ifad *lunan .brlr sad, s$z
birl+mlri il ifad *lunanlar mrkkb .br adlanr!
<li v ismi .br
=br ifad vasilrin gr iki cr +lur: 3' feli ,br1 4'
ismi ,br.
<eli ,br sriflnn fellrl . felin mr, ,br, vacib,
ar#u, la#m v r killri il +lunur. )sln: 0y camaa
y+l verin. 2urada mkb ikilmlidir. )n birinci +lma(
isyirm.
<eli ,br feli fra#e+l+Ki birlmlrl d ifad +lunur.
)sln: gidlr drd dd. Smd kksn rmdi.
smi ,br adlarla . isim, sif, say, v#lik v #rflikl
ifad +lunur. )sln: ?ay(lar dni#ddir. @ni#
frnaldr. -, +n $nc idi. @anan mn idim.
smi birlmlrl, msdr, feli sif v feli sif rkiblri
il ifad +lunan ,brlr d ismi ,brlrdir. )sln:
m(sdim +,uma(dr. ?+na(larn bir (ismi hrdn #
glnlrdir.
@ilimi#d var, y*., lazm, 7rk, mmkn, bs s#lri
d ms(il ismi ,br kimi iln bilir. )sln: Evd
he$kim y+,dur.
<eli ,br cmld ha((nda danlann hrkini
bildirir v ha(nda danlan &mbda, mumi ,s, (eyri%
myyn ,s v s.' hrkin rdicisi hesab +lunur.
smi ,br is lamini bildirir v lamin daycs
kimi $, edir.
Fbrin mbtda il +.s v kmiyyt
7$r uzla+mas
Fbrlr mbtda il +.s 7$r uzla+r! :btda
hans +.sd *lsa, .br d hmin +s.d *lur!
)sln: :n bdii kiablar $+, *.uyuram! /n bu
gnlrd hr 7dcksn.
=br mbda il kmiyyc d u#lar . mbda k
+ldu(da ,br d k, cm +ldu(da ,brd cm +lur.
)sln:
)n +,uyuram, 2i# +,uyuru(.
Sn +,uyursan, Si# +,uyursunu#.
- +,uyur, -nlar +,uyurlar.
CCC ,sin cmind ,br mbda il kmiyyc u#laa
bilir, u#lamayada bilir. 2u aa*dak (ayda #rdir:
3. CCC ,sd insan anlay bildirn mbda cm
+ldu(da ,br d ksrn cm +lur. )sln: Jagirdlr
g#l binalara amaa edirlr. 2#a hallarda kmiyyc
u#lamayada bilir. )sln: -nlar (+na* (arlama*a
gemidi. . bu cmlni bel u#ladrma( +lar. -nlar (+na*
(arlama*a gemidilr.
4. "eyvan anlay bildirn mbda cm +ldu(da ,br
d cm +lur, k d +lur. )sln: lr hrrd. . lr
hrrdlr.
5. )bda il cans# varl(lar ifad +lundu(da ,br
ksrn +nunla u#lamr. )sln: :ar/a(lar kl. Evlr
ikildi.
=mlnin ikinci drcli zvlri
"ildiyimiz kimi cmlnin ikinci drcli zvlri
tamamlq, tyin v zrflikdir!
kinci drcli #vlrdn amaml( v #rflik yaln#
,br aid +lur v ,bri i#ah edib aydnladrr. )sln:
-nlar shb va, bi# alma rbi verirdilr. .
cmlsind shb va, #aman #rfliyi, bi#, alma rbi
amaml(, verirdilr feli ,brini i#ah edir.
9yin ya bildirn bn #vlr &mbdaya,
amaml*a, #rfliy v ismi ,br' aid +la bilir. )sln:
7avan bir leyenan mni i$ri dv edi. )n hl indiy
kimi bu cr al(larla (arlanan mn#r grmmidim. .
cmllrind cavan s# mbdan &leyenen', bu cr
al(larla (arlanan birlmsi amaml* &mn#r' yin
edir.
%! 5amamlq
5amamlq cmlnin ikinci drcli zv *lub,
hrkt v lamtin *byktini bildirir!
smin adl( v yiylik halndan ba(a, (alan hallarda
ya, +byek bildirn s#lr v birlmlr tamamlq
v#ifsind ilnir. 9amaml( kim? ny? kimi? nyi? n?
kimd? nd? kimdn? ndn? suallarna cavab verir.
)sln: =yal lcyi &nyi?' mn &kim?' verdi.
in, hrkin, lamin +byekini bildirn b#i (+mal
s#lr v birlmlr d cmld amaml( +lur. )sln:
-, fr$a il &n il?' kil $kdi.
9amaml( da mbda kimi isim, v#lik v msdrlrl
daha $+, ifad +lunur. )sln: )hmmd Eldar
ssldi. -nu elef+na $a*rdlar.
Sif, say, iar v#liklri, #rf v feli siflr cmld
isimlrk amaml( v#ifsind iln bilir. )sln:
)nim rfi(m (rm#n $+, sevir. 2unlar 0dilin aas
y+llayb.
!i( hisslri il ifad +lunan amaml(lar (uruluca
sad +lur.
9amaml( ikinci v $nc nv yini s# birlmlri,
feli sif v msr rkiblri il ifad +lunur. )sln: 2ir
da* havasn sevirm, bir d kvrin rini, $ln riniG 2u
cr amaml(lar (uruluca mrkkb +lur.
Gasitsiz v vasitli tamamlqlar
9amaml( vasili v vasisi# +lur. Lasisi# amaml(lar
ismin sirlik halnda +lur, sirli fellrl la(lnir v kimi?
nyi? n? suallarna cavab verir. )sln: )usafa
mkubu &nyi?' anasna verdi.
9sirlik hal myyn v (eyri%myynlik bildirmkl iki
cr +ldu*undan, vasisi# amaml(lar da iki cr +lur:
3. )yynlik bildirn vasisi# amaml(lar
4. ?eyri%myynlik bildirn vasisi# amaml(lar.
:yynlik bildirn vasitsiz tamamlqlar myyn
tsirlik halda *lan &sirlik hal kil$isi' s$zlr v
birl+mlrl ifad *lunur. )sln: 2,iyar, mni d
#nl a/ar. 2aba fngi, erm+su, $anan grd v
0ya# ssldi.
>yri-myynlik bildirn vasitsiz tamamlqlar qyri
myyn tsirlik halda *lan s$z v birl+mlrl ifad
*lunur! 9amaml*n bu nv n? sualna cavab verir.
)sln: 2a*$am#a # a*ac &n?' kdim. S+nra
#rin su &n?' kdm.
Gasitli tamamlqlar ismin y$nlk, yrlik, .+lq
hallarnda *lan, yni zamanda il, n, $tr, qar+,
haqqnda, barsind q*+malarnn q*+uldu&u s$zlr v
birl+mlrl ifad *lunur, +ya, *bykt bildirir!
9amaml*n bu nv kim? ny? kimd? nd? kimdn?
ndn? kim il? n il? Mim $n? n $n? n bard?
v s. suallara cavab verir.
Lasisi# amaml(lar yaln# sirli feli ,brl ba*l +lur.
Lasili amaml(lar is hr cr feli ,brlrl, ha ismi
,brlrl d la(ln bilir. )sln: ?# (ardandan
&kimdn?' bykdr. Samir (arda il &kim il?' si#
glck.
)! 5yin
5yin cmlnin ikinci drcli zv *lub, isiml v
isiml+mi+ s$zlrl ifad *lunan zvlri m.tlif
chtdn izah dir!
9yin nec? n cr? hans? ne$? n (dr? ne$nci?
Suallarna cavab verir. )sln: >al(an &nec?' agirdl
be &ne$?' mara(l kiab aldlar.
9yin ksrn sif, say, feli sif v iar v#liklri il
ifad +lunur. )sln: 2u me $+, byk idi.
sim v #rflrd sifldikd yin v#ifsind iln
bilir. )sln: )hndis Sulan+v dri /al+sunu geydi.
:u,ar +a(lar ,eyli srin idi.
9yin ismi birlmlr v feli sif rkiblri il d ifad
+lunur. )sln: N+lis risi Mrim+v /r+kur+ra #ng vurdu.
7mld isiml v isimlmi s#lrl ifad +lunan
bn #vlrin yini +la bilir.
!i( hisslri il ifad +lunan yinlr sad, s#
birlmlr il ifad +lunanlar is mrkkb yin saylr.
,! Hrflik
Hrflik cmlnin ikinci drcli zv *lub, hrktin
icrasn v ya lamtin mydana .masn m.tlif
chtdn izah dir!
Frflik ksrn #rflrl . r#i%hrk, #aman, yer,
mi(dar #rflri il ifad +lunur. )sln: Skin ,ala
sakic $kilib gedi.
Frflik yer v #aman mnal isimlr, feli ba*lamalar,
(+malarn arrld* isim v msdrlr, sual v#liklri v
s. ifad +lunur. )sln: -, 0#ri ba#ara gndrmidi.
)rkkb #rfliklr ismi v feli birlmlrl ifad +lunur.
)sln: 2+# da*n (+ynunda bir dni# vardr.
Hrfliyin mna n$vlri
Frflik ksrn feli ,br, a# hallarda ismi ,br aid
+lur. <eli ,br aid +ldu(da isim, ismi ,br aid +ldu(da
lamin meydana $,masnn r#ini, #amann, yerini,
mi(darn, sbbini v m(sdini bildirir. 2una gr d
#rfliyin aa*dak mna nvlri vardr.
3. 5rzi-hrkt zrfliyi . iin, hrkin icra r#ini
bildirir. !ec? n cr? n r#d? ! v#iyyd?
suallarna cavab verir.
4. Haman zrfliyi . iin, hrkin, hadisnin #amann
bildirir. ! va,? n #aman? ha$an? n #amanadk? n
va,a kimi? n va,a (dr? suallarna cavab verir.
5. 4r zrfliyi . iin, hrkin v s. yerini bildirir. "ara?
haraya? harada? suallarna cavab verir.
O. Imiyyt v ya drc zrfliyi . hrkin hans
kmiyyd icra +lundu*unu bildirir. ! (dr? sualna
cavab verir.
P. /bb zrfliyi . hrkin v ya lamin sbbini
bildirir. !iy? n $n? n sbb? ndn r? ny
gr? suallarna cavab verir.
6. :qsd zrfliyi . hrkin m(sdini bildirir. !iy?
ndn r? n m(sdl? suallarna cavab verir.
=ml zvlrinin lavsi
=mld $zndn vvlki zvn mnasn izah dib
k*nkrtl+dirn s$z v ya s$z birl+msin cml
zvlrinin lavsi dyilir!
;lav, lavli #vl ,s, kmiyy v ismin halna
gr u#lar. )sln: u$ur (ay*lar . + na#l (ular.
2#n lavli #v C, CC, ,slr, lav is CCC ,sd +lur,
lav, lavli #vl ismin halna, kmiyy gr u#lar,
,s gr u#lama /+#ulur.
)bdann lavsi mbdann, ,brin lavsi is
,brin mnasn k+nkreldirmk, i#ah edib
aydnladrma( $n ilnir. )sln: :aasn sad, +
ya# shri.
7mld $nc nv yini s# birlmlrinin, feli sif,
feli ba*lama v msdr rkiblrinin asl rfin ,iablara
aid lavlr d +lur. )sln: 0dilin . +nuncu sinif
agirdinin fdakarl* bn ray+na yayld.
;lavlr i#ah ediyi s#lrdn ire &.' iarsi il ayrlr.
)sln: @nn . mayn 3Q%d bn disklri a/arb hvil
verdik.
;lavdn vvl yni ba*laycs ilndikd d vergl
(+yulur.
8mcins zv cmllr
2ildiyimi# kimi, cmlnin m,lif #vlri arasnda
&,brl mbda, #rflikl ,br, yinl yinlnn
arasnda' abelilik la(lri &u#lama, idar v ya
yanama' +lur. 6akin cmld el #vlr d ilnir ki,
+nlardan biri digrin abe +lmur. 2u cr #vlr arasndak
la( abesi#lik la(si, brabrh(u(lu la(dir.
)sln: :ayda alma, armud, gilas v s. meyvlr yeiir.
Eyni zvl ba&l *lub, yni suala cavab vrn
brabrhquqlu zvlr hmcins zvlr dyilir!
9rifdn grndy kimi, hmcins #vlr eyni bir #v
aid +lur, eyni suala cavab verir. )sln: @nn bi#
d+yunca g#dik, ylndik, yedik, i$dik, dincldik.
"mcins #vlr ya kc sadalama in+nasiyas il, ya
da in+nasiya v abesi#lik ba*layclar il la(lnir.
8mcins zvlr arasnda ba&layclar
"mcins #vlri la(lndirn abesi#lik ba*layclar
mnaca be (ru/a blnr:
3. "irl+dirm ba&layclar: v, il &%la, %l'1 )sln:
2ir a#dan ;hmd il )hmmd glck.
4. "$l+drm ba&layclar: ya, ya da, ya,ud da, gah,
gah da1 msln: "avalar gah isi, gah da srin ke$irdi.
5. 1+tirak ba&layclar: hm, hm d, hm d ki, ha,
da, d1 msln: Silah da, ml d, gc d bilikdir.
O. 1nkar ba&layclar: n, n d, n d ki1 msln:
7abbar n naraha, n d ac(l idi.
P. >ar+la+drma ba&layclar: amma, anca(, lakin1
msln: Slim gldi amma kiablar girmdi.
8mcins zvlrd mumil+dirici s$zlr
8mcins zvlrin hamsna aid *lan v *nlar
mumil+dirn cml zv mumil+dirici s$z adlanr!
)sln: "r rfd: suda, (uruda, u#a(da, ya,nda #eni
+/lar ss%ss verirdi.
Dmumildirici s# hmcins #vlrdn vvl glrs,
+ndan s+nra iki n( &:' (+yulur. )sln: 2urada hr cr
adam: fhl, kndli, acir, ruhani a/ma( +lard.
Dmumildirici s# hmcins #vlrdn s+nra glrs,
+ndan vvl ire &.' iarsi (+yulur. )sln: ?adn, kii,
(+ca, cavan . ham arlada idi.
8mcins zvlrd +kililrin v
hissciklrin i.tisar
S+nuncusu sa,lanlma(la, hmcins #vlrd krar
+lunan b#i s#dyidirici kil$ilr v hissciklr i,isar
+luna bilir. ;sasn hal v cm +kililri, .brd +.s
+kililri, idi, imi+ hissciklri, il q*+mas i.tisar
*lunur!
3. S+nuncusu sa,lanma(la, hmcins mbdalarn cm
kil$isi i,isar +luna bilir.
4. S+nuncusu sa,lanma(la, hmcins amaml(larn hal
kil$isi i,isar +luna bilr.
5. S+nuncusu sa,lanma(la, hmcins ,brlrd ,s
kil$ilri i,isar +luna bilir.
O. "mcins ,brlr k +larsa, idi, imi hissciklri, cm
+larsa, hisscik v cm kil$isi i,isar edilir.
P. S+nuncusu sa,lanma(la, hmcins #vlrdn s+nra
gln il &%la, %l' (+mas i,isar edilir.
Fbrin hmcins mbtdalarla uzla+mas
"mcins mbdalar hm m,lif ,s v#liklri
hmd isimlrl ifad +luna bilir. =brin +nlarla u#lamas
bel +lur:
3. ),lif ,slrd +lan hmcins mbdalardan biri C
,sd +ldu(da ,br C ,sin cmind +lur. )sln:
4. ),lif ,slrd +lan hmcins mbdalar arasnda
C ,s +lma#sa, hmcins mbdalar CC v CCC ,slrd
+larsa, ,br CC ,sin cmind +lur. )sln:
5. "mcins mbdalar CCC ,sd +lan s#lrl &v#lik
v isimlrl' ifad edildikdn ,br d CCC ,sd +lur. 2el
mbdalarn insan, ba(a canllar v cans# varl(lar
bildirmsindn asl +lara(, ,br cmd d +la bilir, kd
d. )sln: S+nra !rgi# v 0ybni# arlaya gedilr.
Fitab v ara s$zlr
7ml #vlrindn danarkn (eyd ediyimi# kimi, bir
sra s#lr v birlmlr da,il +ldu*u cmlnin #vlri il
mnaca la(lndiyi halda, (rammaik &sinakik' la(d
+lmur. -na gr d bel s#lr v birlmlr cml #v
saylmr. )slm: . La(ifG Ey srvrim, ey acdarmG .
! var, n deyirsn, vfal yarm?
2ellikl, cml #vlri kimi, ,iablar v ara s#lr d
ifad +lunur. 6akin +nlardan fr(li +lara(, sinakik la(d
+lmad(lar $n cml #v +lmurlar. 7ml #v
+lmasalar da, fikrin d(i( kild ifadsind v mraci
+byekini bildirmsind +nlarn r+lu bykdr.
Fitab
=mld mracit *lunan bildirn s$zlr v
birl+mlr .itab dyilir! )sln:
@urma, ey !i#ami, i #amandr,
<lk eibars#, dnya fanidir.
=iab adn insana aid s#lrl ifad +lunur, insana
mracil ildilir. 0damlar $a*rma(, +yama( kimi ifad
+lunur. )sln: Ey insanlar, slh glin. =anmlar v
cnablar.
2a(a canllara, ha cans#lara da mraci ilnilir.
2el ,iablar, bir (ayda +lara(, bdii dild, ,susn erd
ilnir. )sln:
Me$n dvran, bel (alma#,
Jad +l, knl, n mlulsan?G
Ara s$zlr
Ara s$zlr dan+ann tdiyi fikr mnasibtini bildirir!
!hay, l%aya( y*drlanda kii i$ri girdi.
0ra s#lr s#, s# birlmsi v ya cml klind +lur.
a' S# f+rmasnda: ?sas, bu i ba uan deyil.
@emk, si# d bu fikirdsini#.
b' S# birlmsi f+rmasnda: S#n d#, 6al bu
mkubu sbirsi#likl g#lyirdi.
c' 7ml f+rmasnda: ?ribdir, grsn + indi haradadr?
:rkkb cmlnin n$vlri
:rkkb cml ml 7tirn sad cmllr bir-biri
il sintaktik chtdn iki cr ba&lanr: tabsizlik y*lu
il, tablilik y*lu il!
)rkkb cmlni kil edn sad cmllrin ya hams
brabr h(u(lu +lur, ya da rkib hisslrindn biri
(rammaik chdn ms(il, digri +ndan asl +lur.
)sln: 0l rngli f(lr raf bryrd . cmlsind
rkib hisslri brabrh(u(ludur &ha b#i bel
cmllrd rkib hisslrinin yerini dyisk d mna
dyimir'. )rkkb cmlni kil edn sad cmllr
arasndak bu cr ba*ll( abesi#lik ba*ll(dr. 2el
mrkkb cmllr abesi#lik mrkkb cmllr adlanr.
Feynb hiss edi, 9k#ban ,ala +na inanmr .
cmlsind sad cmllrdn birincisi (rammaik chdn
ms(il +ldu*u halda, ikinci birinciy abedir, $nki ikinci
cmlnin rkib hisssi &9k#ban ,ala +na inanmr' birinci
hisssini &Feynb hiss edi' aydnladrr v amamlayr.
)rkkb cmlnin rkibindki sad cmllr arasnda
ba*ll( abeli ba*ll( adlanr. "l mrkkb cmllr
tabli mrkkb cmllr dyilir!
2ellikl mrkkb cmllr iki nv ayrlr: 3' abesi#lik
mrkkb cmllri 4' abeli mrkkb cmllr.
5absiz mrkkb cmllr
:rkkb cmllrin bir qismind trflr
brabrhquqlu *lur! 5rkib hisslr bir-birindn yni
drcd asl *lur, fikrin ifadsind yni drcd,
brabr +kild dir! )sln: 0rabir gy guruldayr,
ya* gclnir. 2irdn ;labbas kii /ncrni a$d, klk
ya* kiinin #n $r/d.
2rabrh(u(lu sad cmllrin birlmsind ml
gln mrkkb cmllr abesi# mrkkb cmllr
deyilir. 9abesi# mrkkb cmllrin hisslri ya yaln#
in+nasiya il ya da in+nasiya v abesi#lik ba*layclar il
la(lnir. )sln: El # deyir, # d eidilirdi.
@+*rudur, babam sa*lamd, lakin mn yen d 0llahdan
limi #mdim. 2u abesi# mrkkb cmllrdn vvlki
ikisinin rkib hisslri in+nasiya il, s+nraklarn rkib
hisslri v, lakin ba*layclar il la(lnmidir.
9rkib hisslri in+nasiya il la(lnn abesi#
mrkkb cmllr ba*laycs#, ba*layclarn kmyi il
abesi# mrkkb cmllr ba*laycl abesi# mrkkb
cmllr adlanr.
"a&laycl tabsiz mrkkb cmllr
9abesi# mrkkb cmlnin rkib hisslrini
la(lndirmk $n aa*dak ba*layclardan isifad
edilir.
3. "irl+dirm ba&laycs: v
4. >ar+la+drma ba&layclar: amma, anca(, lakin v
s. )sln: @rsi yrnmdim amma +,udum.
5. 1+tirak ba&layclar: hm, hm d &ki', ha, da, d.
)sln: :emk hm isi, hm d dadl idi.
O. 1nkar ba&layclar: n, n d, n d ki. )sln: !
+ bilirdi, n d mn.
P. "$l+drm ba&layclar: ya, ya da, gah, gah da,
isr, isrs d v s. )s: -, gah danr, gah da susurdu.
6. Aydnla+drma ba&layclar: yni, msln. ?iym
aldm, yni be aldm.
2irldirm, iirak v inkar ba*layclar sasn #aman
la(li abesi# mrkkb cmllrd ilnir.
?arladrma, iirak, inkar v bldrm ba*layclar
abesi# mrkkb cmllrin arasnda ki, ya#da vergl &,'
(+yulur.
5absiz mrkkb cmllrd mna
laqlri
9abesi# mrkkb cmllrinin rkib hisslri arasnda
6 mna la(si +lur:
3. Faman la(si
4. 0rdcll( la(si
5. Sbb%nic la(si
O. 0ydnladrma la(si
P. ?arladrma la(si
6. 2ldrm la(si
%! Haman laqli tabsiz mrkkb
cmllr
Haman laqli tabsiz mrkkb cmllrin trkib
hisslrind yni zamanda ba+ vrn hadislr
sadalanr! )sln: )n knd $aanda klk davam edir
v k$lr sel a,rd.
Faman la(li abesi# mrkkb cmllr sadalama
sulu il (uruldu*undan rkib hisslrin say b#n ikidn
$+, +lur. )sln: Jahmarn ryi dynd, (lbi $r/nd,
llri sdi. . cmlsind $ rkib hissdn ibardir.
Faman la(li abesi# mrkkb cmllrin bir (ismind
rkib hisslrin hamsna aid +ra(l #aman #rfliyi +lur.
)sln: Jair +lmayanda ,yala dalr.
2u cr #rfliklr d rkib hisslrdki hadislrin eyni
#amanda ba verdiyini gsrir.
)! Ardcllq laqli tabsiz mrkkb
cmllr
Ardcllq laqli tabsiz mrkkb cmllrin trkib
hisslrind myyn ardcllqla ba+ vrn hadislr
sadalanr! )sln: (lar snd, kin+ verilii balad.
@hli#in (a/s a$ld v +a*a bir (# da,il +ldu.
)isallardan grndy kimi ardcll( la(li abesi#
mrkkb cmllrin d rkib hisslrinin say ikidn ar(
+la bilir.
,! /bb-ntic laqli tabsiz mrkkb
cmllr
/bb-ntic laqli tabsiz mrkkb cmllrd
birinci trkib hissdki i+ sbbi, ikinci trkib
hissdki i+ *nun nticsini bildirir! )sln: ?fln
gcl klk balad, yeimi meyvlr yer s/lndi.
2u cmld birinci rkib hiss sbbi, ikinci rkib hiss
birincidn d+*an nicni bildirir.
Faman v ardcll( la(li abesi# mrkkb cmllr
kimi sbb%nic la(li abesi# mrkkb cmllrin
rkib hisslri d ya in+nasiya il, ya da v ba*layclar
il la(lnir. "min cml nvlrindn fr(li +lara(,
sbb%nic la(li abesi# mrkkb cmllr anca( iki
rkib hissdn ibar +lur.
-! Aydnla+drma laqli tabsiz mrkkb
cmllr
Aydnla+ma laqli tabsiz mrkkb cmllrd
trkib hisslrdn biri mumilik bildirir, * biri *nu
aydnla+drr! )sln: 0*# deyni (ula( eimirdi. yirmi%
+u# adam #%#, $iyin%$iyin +ynayrd.
0ydnladrma la(li abesi# mrkkb cmllrin rkib
hisslri ksrn in+nasiya il bir%birin ba*ldr. 2#i
hallarda aydnladran rkib hissdn vvl aydnladrma
bildirn yni ba*laycs ilnir. )sln: Slim ban
r/di, yni + ra# idi.
0ydnladrma la(li abesi# mrkkb cmllrd
adn mumilik bildirn hiss vvl, aydnladran hiss
s+nra ilnir. Dmumilik bildirn hissdn s+nra, sasn, iki
n( (+yulur. )sln: =yal drin fikr gedi: bu ii kim
emi +lar?
9rkib hisslrdn birind vergl +ldu(da, rkib
hisslrin arasnda n(li vergl (+yulur. )sln: A#un
( a,am idi1 klk dhli bir #rl il (anadlarn divara
$r/r, # (lnc kimi ksirdi.
#! >ar+la+drma laqli tabsiz mrkkb
cmllrin
>ar+la+drma laqli tabsiz mrkkb cmllrin
trkib hisslrindki i+ v hadislr bir-biri il
qar+la+drlr! )sln: )n $+, dedim, + a# eidi.
?a/n ildim, anca( + a$mad.
2#n (arladrma la(li abesi# mrkkb
cmllrin rkib hisslri arasnda #iddiyy +lur, b#n
rkib hisslrdki fikirlr, i v hadislr sadc +lara(
(arladrlr. )sln: 7il+vu darb a sa,lama(
isyirdim, a dayanmad. ndi anam kndd +lur, bi#
hrd yaayr( . cmllrind birincisind #iddiyy,
ikincisind fr(lndirm, (arladrma mnas verir.
?arladrma la(li abesi# mrkkb cmllr
in+nasiya il v &amma, anca(, lakin' ba*layclar v
an+nim s#lrin kmyi il la(lnir.
6! "$l+drm laqli tabsiz mrkkb
cmllrin
"$l+drm laqli tabsiz mrkkb cmllrd
trkib hisslrindki i+ v hadislr ya n$vlr il bir-
biri il vz dilir, ya da iki i+dn yalnz birinin
mmknly ifad *lunur! )sln: 8ah gcl ya*
ya*r, gah da gn $,rd. :a sn mn kmk emlisn,
ya da # drdim $ar a/malyam . cmllrindn
birincisind m,lif hadislrin &ya*, gn' nvb il bir%
birini v# ediyi grnr1 ikinci cmld is iki hadisdn
birinin mmknlyn ifad edir.
2ldrm la(li abesi# mrkkb cmllr yaln#
bldrm ba*layclarnn kmyi il yaranr. 8ah, gah
da, gah da ki ba*layclarndan isifad edikd hadislr
nvblir, nvb il bir%birini v# edir. )sln: -nun
bdnini gah hrar bryr, gah da s+yu( r sirdi.
:a, ya da, ya da ki, ya,ud da ba*layclar ilndikd
hadislrdn birinin mmknly ifad +lunur. )sln: :a
sn mn kmk emlisn, ya da # drdim $ar
a/malyam.
5abli mrkkb cmlnin sintaktik thlil
qaydas
9abeli mrkkb cmllr aa*dak (ayda il hlil
edilir:
3. 7mlnin m(sd v in+nasiyaya gr nv
myynldirilir.
4. 2a v buda( cml myyn edilir.
5. 2uda( cmlnin nv &mbda, amaml(, yin
buda( cmlsi +lmas v s.', ba cmlnin hans
vasilrl ba*land*n myyn edilir. S+nra ba v
buda( cmlnin hr biri ayr%ayrl(da sad cml kimi
hlil edilir.
"udaq cmllrinin n$vlri
5abli mrkkb cmllr budaq cmllrin n$vn
7$r frqlnir! "udaq cmllr cml zvlrin uy&un
7lir v cml zvlrin uy&un *laraq a+a&dak J n$v
ayrlr:
K! :btda budaq cmlsi
KK! Fbr budaq cmlsi
KKK! 5amamlq budaq cmlsi
KG! 5yin budaq cmlsi
L. Hrflik budaq cmlsi &6 nv ayrlr'
3' r#i%hrk buda( cmlsi
4' yer buda( cmlsi
5' #aman buda( cmlsi
O' kmiyy buda( cmlsi
P' sbb buda( cmlsi
6' m(sd buda( cmlsi
GK! >ar+lql 7z+t budaq cmlsi
GKK! Lrt budaq cmlsi
:btda budaq cmlli tabli mrkkb
cmllr
:btda budaq cmlsi, ya ba+ cmlnin bura.lm+
mbtdas vzind i+lnir, ya da ba+ cmld i+ar
vzliyi il ifad *lunur, mbtdan izah dir! )sln:
"amya mlumdur ki, &n?' /ay#da meyv b+l +lur.
)kubda + da ya#lmd ki, &n?' >ingi#i ,aric
gndrmk isyir.
2#n mbda buda( cmlsi ba cmldn vvl glir
v +na ba*layc s#l ba*lanr. 2a cmld mbda
v#ifsindn (arl( bildirn s# +lur v ya svvr edilir.
)sln: nsann ryindn n ke$irs, + gi#lind
(almaldr. &nsann ryindn ke$n &n?' gi#lind
(almaldr.'
Fbr budaq cmlli tabli mrkkb
cmllr
=br buda( cmlsi ba cmlnin iar v#liklri il
ifad +lunmu ,brini i#ah edib aydnladrr. 2a
cmlnin ,bri adn +dur, budur, + idi, bu idi, eldir,
beldir, +radadr, buradadr, +nun $ndr, bunun $ndr
s#lri il ifad +lunur v buda( cml vasisil i#ah edilir.
)sln: gid +dur ki, &kimdir?' a/ard*n girsin.
=br buda( cmlsi b#n ba cmldn vvl glir v
ba cmly ba*layc s#lrl ba*lanr1 ba cmld
(arl( bildirn s# ,br vasisil ilnir. )sln: hr
kim e# glrs, bu yer +nundur. &2u yer glnindir'
5amamlq budaq cmlli tabli mrkkb
cmllr
5amamlq budaq cmlsi ya ba+ cmlnin tamaml&
vzifsind i+lnir, ya da ba+ cmld i+ar vzliklri
il ifad *lunan tamaml& izah dir! )sln: "iss
edirm ki, &nyi' si# #hmi $+, sevirsini#. -nu da bilirm
ki, #hmi sevn ,+b, +lar.
2irinci misalda ba cmld amaml( y+,dur,
amaml*n ba cmldn d+*an sualna buda( cml
cavab verir.
kinci misalda ba cmld amaml( v#ifsind v#lik
&+nu' s# vardr. - s# buda( cml vasisil i#ah edilib.
9amaml( buda( cmlsi daha $+, ba cmlnin feli
,brin aid +lur. )sln: "e$ +nun i,iyar y+,dur ki,
&ny' bir s# desin.
5yin budaq cmlli tabli mrkkb
cmllr
5yin budaq cmlsi ba+ cmldin isiml
'isiml+mi+ s$zlrl( ifad *lunmu+ hr hans bir
zvn tyin dir v nc3 n cr3 hans3 suallarna
cavab vrir! )sln: El src la#mdr ki, he$ bir
$inlikdn (+r,masn.
2a cmld iar v#liyi ilnmy d bilr. )sln:
!(san var ki, y#lrl adama #rr verir.
9yin buda( cmlsi ba cmly he$ bir ba(a
ba*layc vasisinin iirak +lmadan, yaln# in+nasiya il
d ba*lana bilir. 0dam var he$ nyi bynmir &he$ nyi
bynmyn adamlar var'.
Hrflik budaq cmllri
Frflik buda( cmllrinin bir sra nvlri var. -nlardan
saslar bunlardr: 3' 9r#i%hrk buda( cmlsi1 4'
Faman buda( cmlsi1 5' :er buda( cmlsi1 O' Mmiyy
buda( cmlsi1 P' Sbb buda( cmlsi.
%! 5rzi-hrkt budaq cmlli tabli
mrkkb cmllr
5rzi-hrkt budaq cmlsi ba+ cmldki
hrktin nc icra *lundu&unu bildirir!
9r#i%hrk buda( cmlsi ba cmlnin feli ,brin
aid +lur, ba cmld ilnmi el, bel iar v#liklrinin
mnasn i#ah edir v nec? n cr? suallarna cavab verir.
)sln: Aa(lar el +,uyurdular ki, el bil &sanki, el bil
ki', arislr k+nserd $, edirlr.
2#n buda( cml ismi ,brl la(lnir v drc
$alarna malik +lur. )sln: "ava el isi idi ki, &+
drcd' nfs alma( +lmurdu.
)! Haman budaq cmlli tabli mrkkb
cmllr
Haman budaq cmlsi ba+ cmldki hrkt v ya
mtn zamann bildirir! ! va,?, n #aman?, ha$an?,
suallarna cavab verir. 2ir sra buda( cmllr kimi #aman
buda( cmlsi d ba cmldn hm s+nra, hm d vvl
iln bilir.
Faman buda( cmlsi ba cmldn s+nra ilndikd
cmly ki ba*laycs il ba*lanr1 ba cmld + va,, +
#aman, +nda s#lri ilnir v buda( cml vasisil i#ah
edilir. )sl: -*lan + #aman &+ va,, +nda' knd $ad
ki, i%idn ke$midi.
,! 4r budaq cmlli tabli mrkkb
cmllr
4r budaq cmlsi ba+ cmldki hrktin yrini
bildirir! "araya?, harada?, haradan? suallarna cavab
verir.
:er buda( cmlsi ba cmldn vvl glir v ba
cmly b#n haraya &haraya ki,' harada &harada ki',
haradan &haradan ki', b#n d + yer ki, + yerd ki, +
yerdn ki, bir yer ki, bir yerd ki, bir yerdn ki v s.
ba*layc s#lrl ba*lanr. 2a cmld is bunlara
mvafi( +lara(, 5 halda . ynlk, yerlik, $,l( hallarnda
(arl( bildirn +raya, +rada, +radan s#lrindn biri ilnir
v buda( cml vasisil i#ah +lunur. )sln: "araya
gndrslr, +rada da ilycm.
-! Imiyyt budaq cmlli tabli mrkkb
cmllr
Imiyyt budaq cmlsi ba+ cmldki hrktin v
lamtin miqdarn bildirir, n (dr? sualna cavab verir.
Mmiyy buda( cmlsi d, yer buda( cmlsi kimi, ba
cmldn vvl ilnir v ba cmly n (dr, hr n
(dr ba*layc s#lri il ba*lanr. 2a cml d, hmin
s#lr mvafi( +lara( (arl( bildirn + (dr, + (dr
d, bir + (dr s#lri ilnir v buda( cml vasisil
i#ah edilir. )sln: ! (dr u#a( +lsa, + (dr ,+dur.
#! /bb budaq cmlli tabli mrkkb
cmllr
/bb budaq cmlsi ba+ cmldki hrktin v ya
lamtin sbbini bildirir! !iy?, n $n?, ny gr?,
n sbb? Suallarna cavab verir.
Sbb buda( cmlsi ba cmldn s+nra ilnir v +na
ki, $nki, +na gr ki, +ndan r ki ba*layclar il
ba*lanr. 2a cml d, feli ,br aid +ldu(da hrkin,
ismi ,br aid +ldu(da lamin sbbini bildirir. )sln:
7+*unu bir hflik g#iniy gndrdilr, +na gr ki, +
drs la$sdr &@rs la$s +ldu*u $n, 7+*unu bir
hflik g#iniy gndrdilr'.
2#n cmld +na gr, +ndan r, + sbb (lib
s#lr ilnir, buda( cml ba cmly ki ba*laycs il
ba*lanlr.
6! :qsd budaq cmlli tabli mrkkb
cmllr
:qsd budaq cmlsi ba+ cmldki hrktin
mqsdini bildirir! !iy?, n $n,? ! m(sdl?,
suallarna cavab verir.
)(sd buda( cmlsi ba cmldn s+nra ilnir v
+na ki ba*laycs il ba*lanlr. 2a cmld m(sd
#rfliyi &(lib s#' v#ifsind +na gr, +ndan r s#lri
ildil bilr. )sln: 2i# #hmi +na gr $kirik ki,
insan kimi yaaya(.
Sbb v m(sd buda( cmllri bir%birin $+,
ya,ndr. <r(lndirmk $n +nlarn mnalarna fikir
vermk la#mdr. Sbb buda( cmlsi sbb, m(sd
buda( cmlsi m(sd bildirir. -na gr d ba cml il
bunlarn #aman mnasibind fr( var. Sbb buda(
cmlsinin ifad ediyi i ba cmldki idn vvlin,
m(sd buda( cmlsinin ifad ediyi i, ba cmldki
idn s+nrasna aid +lur.
Lrt budaq cmlli tabli mrkkb
cmllr
Lrt budaq cmlsi ba+ cmldki hrktin +rtini
bildirir, hans rl? sualna cavab verir.
Jr buda( cmlsi ba cmly gr, hrgah, madam
ki, indi ki, bir halda ki, ba*layclar v %sa, %s kil$ilri il
&ksr hallarda yaln# %sa, %s kil$ilri il' ba*lanr.
)sln: ;gr mni #n mi bilirsns +,uma*na fikir
ver.
Jr buda( cmlli abeli mrkkb cmllrin el nv
d var ki, ba cml vvl ilnir v ba cmld bu rl,
+ rl, bir rl (lib s#lrindn biri iirak edir, buda(
cml is ba cmldn s+nra glib, +na ki ba*laycs il
ba*lanr. )sln: Si#i + rl #ml a/araram ki, y+lda
y+ruldum demysini#.
Jr buda( cmlsi ba cmly b#n yaln# in+nasiya
il ba*lanr. )sln: 8e deyir, ge. l deyir, il.
>ar+la+drma budaq cmlli tabli
mrkkb cmllr
>ar+la+drma budaq cmlli tabli mrkkb
cmllrd ba+ v budaq cmlnin mzmununu bir-biri
il qar+la+drr!
?arladrma buda( cmlsi ba cmlnin m#munu il
ba*l +lur, ba cmldki hrk (ar duran hadisni,
v#iyyi bildirir.
2uda( cmlnin bu nv ba cmldn vvl ilnir, ba
cmly n (dr ba*layc s#, %sa, %s kil$isi v %da,
d, bel dalar il ba*lanr. )sln: Sn kkliyi n (dr
sevsn d, ,asiyyini bilmirsn.
2#n bel cmllrd n (dr ba*layc s# ilnmir,
buda( cml ba cmly %sa, %s kil$isi v %da, %d
da il ba*lanr. )sln: "ekayim u#un +lsa da, ar(
danb ban# a*rmayacam.
?arladrma buda( cmlli abeli mrkkb cmllrin
ba(a bir nvnd buda( cml ba cmly hr$nd,
hr$nd ki, s#lri il ba*lanr, (arladrma m(sdil
ba cmlnin vvlind amma, anca(, lakin (arladrma
ba*laycs ilnir. )sln: "r$nd bir a# e#dir, amma
#rri y+,dur.
Gasitsiz v vasitli nitq
@anarkn v ya ya#arkn b#n ba(asnn ni(ini
&+nun dediyini v ya#d*n' dinlyiciy, +,ucuya $adrma(
la#m glir. 2a(asnn ni(i iki sulla veril bilr: a'
vasisi#1 b' vasili.
Lasisi#. 2a(asnn ni(i d(i( kild dyiiklik
edilmdn verilir. )sln: ). ?+rki demidir: mnd +lan
ya, chlr $n kiaba minndaram.
Lasili. 2a(asnn ni(inin m#mununu $adrr.
)sln: ). ?+rki demidir ki, +nda +lan ya, chlr
$n +, kiaba minndardr.
Gasitsiz nitq
"a+qasnn ynil i+ltdiyimiz s$zlr vasitsiz nitq
dyilir!
2#n nsiyy /r+sesind ba(asnn ni(ini, +nun
bn leksik v (rammaik f+rmalarn +lundu*u kimi
sa,lama(la ilmk la#mdr. :aln# ba(asnn deyil,
#m#n d vvllr sylmi +ldu*umu# fikri eynil
ilm mmkndr. 2u cr cmllr iki hissdn .
mllifin s#lrindn v vasisi# ni(dn ibardir.
)sln:
)llifin s# Lasisi# ni(
6+*man ded: "yan hr an irin +lur
)llifin s# Lasisi# ni(
- va, mn demidim 2i# yen glcyik
)llifin s#lri $+, #aman dedi, mr edi, dnd,
fikirldi, s+rudu v s. kimi s#lrl . ni( fellri il bir,
daha $+, myyn ,si cml klind f+rmalar.
Lasisi# ni( is bir, iki v daha $+, cmldn ibar +lub,
mllif ni(in in+nasiyann kmyi il (+ulur.
:a#da vasisi# ni(i fr(lndirmk $n drna(
iarsindn v ya iredn isifad edilir.
Lasisi# ni( be v#iyydn iln bilir:
3' )llimin s#lrindn s+nra1 msln: ). ?+rki
demidir: R8lck ua(lara m,susdurS.
4' )llifin s#lrindn vvl1 msln: RSad cmlnin
hlil (aydas necdi? . dey mllim sual verdiS.
5' )llifin s#lrinin arasnda1 msln: -, dsyi yer
(+yub: Rmim si#i g#lyirS . dedi.
O' )llif s#lrindn vvl v s+nra1 msln: RLa*#ala
sr . dedi . /ulunu vercymS.
P' )llif ni(i il vasisi# ni( ardcl +lara( nvl d
bilr1 msln: Nalarn geyinib: R)n gec glcymS .
dedi . Rglsm d sabah glcymS, dey, :usif lini
yelldi.
Gasitli nitq! Gasitsiz nitqin vasitli nitq
vrilmsi
"a+qasnn nitqini ynil dyil, $z s$zmzl 0
dyi+ilmi+ +kild vrilmsin vasitli nitq dyilir! 2u
cr cmllr mllifin s#lrindn v ba(asnn ni(inin
m#mununundan ibar +lur. )sln: Sdab sevincl
dedi: Rbu mnim $n $+, (iymlidirS . cmlsind
Sdabnin s#lri eynil % vasisi# ni( klind
verilmidir. Sdab sevincl dedi ki, bu +nun $n $+,
(iymlidir . cmlsind is Sdabnin ni(i eynil
verilmmidir, yaln# m#munu sa,lanlmdr.
Lasili ni( buda( cml klind f+rmalar v
ni(indn s+nra ilnir.
Lasisi# ni(in vasili ni( $evrilrkn ki ba*laycs
isifad +lunur, drna(lar v ire (+yulmur. )sln:
Lasisi# Lasili
)llim dedi: RSabah si% )llim dedi ki, +, sabah si%
fin drclrini s+rua% fin drclrini s+ruaca(.
ca*am.
/itatlar
H# fikrini saslandrma( v aydnladrma( $n
ba(asnn syldiklrindn, ya#d(larndan giriln d(i(
$,arlara sia deyilir.
Sia iki v daha $+, s#lrdn, sad v mrkkb
cmllrdn yarana bilir. Srbs kild +lur. Sialar
mllifin ni(inin rkibin d da,il +la bilir. )sln: ".
;liyev demidir: R)n f,r edirm ki, mn
0#rbaycanlyamS.