Tema 2: Construcin e evolucin do Estado liberal burgus.

(1833-1898)
2.1. Reinado de Isabel II: dominio do liberalismo moderado. (1833-1868)

O perodo denominado isabelino abarca desde a morte de Fernando VII en 1833 ata o derrocamento de
Isabel II en 1868. Nestes anos asentouse definitivamente en Espaa o sistema poltico liberal. Sen embargo, este
proceso desenvolveuse nun clima de constante inestabilidade poltica. Iniciado cunha guerra civil, o reinado ven
marcado por constantes pronunciamentos, revoltas e cambios de goberno marxe dos mecanismos electorais e polo
papel predominante dos miltitares e do moderantismo.

ETAPAS RASGOS XERAIS




REINADO DE
ISABEL II
(1833-68)

. Rexencias de Mara Cristina (1833-
40) e de Espartero (1840-43)





. Dcada moderada (1843-54)

. Bienio progresista (1854-56)

. 2 Perodo moderado (1856-68)
. Perodo de rexencias: vitoria militar sobre o Absolutismo
(1 Guerra Carlista). Destrucin das bases xurdico-
polticas e socio-econmicas do A. Rxime (Constitucin
de 1837 -precedida do "Estatuto Real" de 1834-,
desamortizacin, supresin dos seoros, liberdade de
industria e comercio... ).

. A partir de 1843 (coa parntese progresista de 1854-56)
os liberais moderados controlan o goberno e deixan unha
forte impronta conservadora no rxime (Constitucin de
1845, achegamento Igrexa, creacin da Garda Civil... ).
. O carcter pechado do rxime provoca a Revolucin de
1868 e o exilio de Isabel II.

2.1.1. O perodo de Rexencias (1833-1843): a Guerra Carlista e a instauracin do rxime
liberal

morte de Fernando VII (1833) herda o trono a sa filla Isabel, de tres anos de idade, o que obriga a establecer
un sistema de rexencia, primeiro coa sa nai Mara Cristina e despois co xeneral Espartero. Durante estas inestables
rexencias proseguiu a loita entre a absolutismo e liberalismo na I Guerra Carlista, instaurndose finalmente un rxime
liberal.

A- Primeira Guerra Carlista (1833-39):
Causas: En 1830, o nacemento dunha filla do rei, Isabel, deu lugar a un grave conflito na sucesin o trono. A Lei
Slica de orixe francesa e implantada po Felipe V en Espaa, impedalle o acceso trono s mulleres, pero Fernando
VII, infludo pola sa muller Mara Cristina, promulgou a Pragmtica Sancin, que derrogaba a lei Slica e que lle
abra o camio trono sa filla e herdeira, Isabel II. No ano 1833, Fernando VII morreu, reafirmando no seu
testamento a sa filla Isabel, de tres anos de idade, como herdeira do trono, e nomeando Raa gobernadora ata a
maiora de idade da sa filla. O mesmo da, don Carlos proclamouse rei e iniciouse un levantamento absolutista no
norte de Espaa. o comezo da primeira guerra carlista.
Os sublevados proclamaron rei infante Don Carlos Mara Isidro (Manifesto de Abrantes), irmn do defunto
Fernando VII, confiando nel a defensa da sociedade tradicional. Daba as comezo unha sanguenta guerra civil que se
librara esencialmente no Pas Vasco, anda que os enfrontamentos se estenderon tamn a zonas de Catalua, Aragn
Valencia.

Os bandos en conflito: O carlismo, tradicionalista e antiliberal, englobou unha parte da nobreza rural, unha gran
parte do clero e unha base social campesia das zonas rurais do Pas Vasco, Navarra e parte de Catalua, Aragn e
Valencia. Gran parte deles eran pequenos propietarios empobrecidos, artesns que van con desconfianza as reformas
tributarias, a igualdade xurdica, a separacin da Igrexa e do Estado e a abolicin dos foros tradicionais. Baixo o lema
de Deus, patria e foros agrupronse os defensores da lexitimidade da monarqua absoluta, da preeminencia da
Igrexa catlica e da conservacin dun sistema foral particularista. Representaban unha sociedade arcaica e
conservadora, para a que as doutrinas liberais eran a expresin da perversa sociedade urbana.
1
Os liberais (ou cristinos, ou isabelinos) Ante o levantamento carlista, a rexente Mara Cristina pactou ben axia
co liberalismo moderado, partidario dun compromiso coa coroa; pero a situacin de guerra evidenciou a
necesidade de defender a causa isabelina. A rexente viuse obrigada a acceder s demandas de reformas mis
progresistas.

O desenvolvemento da guerra: A guerra iniciouse co levantamento de partidas carlistas no Pas Vasco e Navarra
e ben axia os carlistas controlaron o mbito rural. Sen embargo, as cidades permaneceron fieis a Isabel II e
liberalismo. Os Carlistas non deron contado inicialmente cun exrcito regular, pero grazas grande apoio
popular do que gozaban no norte do pas, organizaron a guerra co mtodo de guerrillas. As vacilacins do
goberno e a tardanza en enviar o exrcito contra os carlistas, permitronlle gran dirixente carlista, o xeneral
Zumalacrregui, organizar un exrcito de preto de 25.000 homes. A morte de Zumalacrregui en 1835, durante o
sitio de Bilbao, privou s carlistas do seu mellor estratega e marcou o comezo dunha reaccin liberal. O xeneral
Espartero venceu as tropas carlistas en Luchana, no ano 1836, e puxo fin sitio da cidade. Por fin, o xeneral
Maroto, acordou no nome de parte do exrcito carlista a sinatura do Convenio de Vergara (1839) con
Espartero. Pero o carlismo non desapareceu....

B- A instauracin do rxime liberal e a divisin dos liberais (1833-1843)

O Estatuto Real: M Cristina, viva de Fernando VII e que actuou como rexente nos primeiros anos, viuse
obrigada a apoiarse nos liberais para salvar o trono: a necesidade de buscarse amplos apoios polticos levou
rexente a poer a Martnez de la Rosa, un liberal moderado, frente do goberno. O goberno aprobou o Estatuto
Real (1834), unha carta outorgada que recoeca algunhas liberdades cidads pero restrinxa radicalmente a
participacin poltica reservada ao 0.15% dos cidadns- e estableca unhas cortes sen capacidade lexislativa.

A divisin do liberalismo A insuficiencia das reformas de Martnez de la Rosa, nun contexto de guerra civil
contra os carlistas, levou a que os liberais terminaran por escindirse en dous grupos: moderados e progresistas.
Aparecen xa claramente perfilados nos anos 30 e encarnan das concepcins diferentes do liberalismo
doutrinario. (foi a corrente maioritaria do liberalismo en Europa durante o XIX. Xurdiu como reaccin ante os
excesos revolucionarios e o temor dos grupos poderosos a perder a sa posicin hexemnica; defende a soberana
compartida e a restricin da participacin poltica)
Os moderados: ou conservadores, asumiron plenamente a defensa dos principios do liberalismo doutrinario,
representan os intereses da nova clase dominante (nobreza terratenente, alta burguesa comercial e de negocios,
mandos militares de alta graduacin... ) e defende o principio da "soberana compartida" e unha radical restricin
do sufraxio. partidario de conceder amplos poderes ao rei, dun achegamento Igrexa e de confiar a orde
pblica a un corpo profesional e militarizado (Garda Civil, creada en 1844). Desde 1843 gozaron sempre do
apoio da raa.
Os progresistas: apoiados basicamente polas clases medias (pequena e media burguesa, parte da oficialidade
do exrcito, profesionais liberais... ) e por sectores populares urbanos. Defendan o principio da "soberana
nacional" e eran partidarios de ampliar o corpo electoral sen chegar ao sufraxio universal. Pretendan recortar os
poderes do rei e a influencia da Igrexa na sociedade. Confiaban na "Milicia Nacional" como garante da orde
pblica. Son os responsables da adopcin das medidas que, entre 1835 e 1837, destren as bases do Antigo
Rxime. A partir de 1843 fican marxinados do poder e s logran acceder a el no perodo de 1854-56.
marxe destas das grandes opcins sitanse outras correntes polticas, cun peso menor dentro da vida poltica:
aquelas que o doutrinarismo liberal deixa fra: carlistas por unha banda, demcratas e republicanos pola outra.

1833 1868

CARLISTAS

MODERADOS

LIBERAIS UNIN LIBERAL (1854)

PROGRESISTAS

PARTIDO DEMCRATA (1849)



As revoltas progresistas: Os progresistas, insatisfeitos con estas reformas, protagonizaron no vern do 1835
unha serie de revoltas urbanas, apoindose na constitucin de Xuntas e na Milicia Nacional: M Cristina viuse
obrigada a encomendarlle o goberno ao progresista Mendizbal, que axia emprendeu unha poltica de reformas
mis radicais. Anda que foi destitudo pola presin da nobreza e o clero, no vern de 1836 os progresistas
2
volveron ao poder como consecuencia do xito do pronunciamento dos sarxentos da Granxa, e Mendizbal
asumiu o Ministerio de Economa. A rexente tivo que xurar a Constitucin de Cdiz e celebrronse eleccins a
Cortes que gaaron os progresistas (Setembro 1836).

As cortes elaboran un novo texto constitucional coa idea de que servise para todos os partidos, a
constitucin de 1837 (soberana nacional, ampla declaracin de dereitos sufraxio restrinxido entre o 2% e o 4%
da poboacin-, creacin dunha segunda cmara ou senado de corte conservador...). A obra de destrucin das
bases do A.R. completouse con medidas como a desamortizacin eclesistica deseada por Mendizbal-,a
supresin dos seoros e o morgado, a eliminacin do dcimo, a supresin das aduanas e dos gremios ...

A rexencia de Espartero: O retorno dos moderados ao poder nas eleccins de Setembro de 1837 e a sa intencin
de desvirtuar, contando co apoio da rexente, a poltica reformista progresista, provocou un novo movemento
insurreccional: M Cristina tivo que dimitir e asumiu a rexencia o xeneral Espartero (1841-43). Espartero, moi
popular entre os progresistas pola sa victoria sobre os carlistas, gobernou con mtodos autoritarios que o
alonxaron dos seus partidarios. Levantamentos populares e conspiracins militares moderadas obrigaron a
Espartero a abandonar o poder e as Cortes decretaron a maiora de idade de Isabel II en 1843. Poiaselle as fin
ao perodo das rexencias.

2.1.2. O reinado persoal de Isabel II : o predominio do moderantismo

A- Caractersticas Xerais:

O papel preponderante dos militares (pretorianismo): Os militares desempearon un papel moi activo na
implantacin e desenvolvemento do estado liberal espaol. Incluso en varios momentos clave atopamos
gobernos presididos por xenerais (os espadns) tanto de filiacin progresista como moderada (Espartero,
Narvez, ODonnell...). As sas races chanse na incapacidade da Coroa e dos partidos polticos para establecer
unha alternancia poltica pacfica, dicir, pola va parlamentaria. Moitos dos cambios polticos decisivos na
Espaa do sculo XIX vieron precedidos dun pronunciamento militar. En definitiva, no xogo de forzas Coroa-
partidos polticos-militares, rematou por se impoer na Espaa do XIX a preponderancia militar.
En canto ao sistema de recrutamento, implantase o servizo militar obrigatorio, en consonancia co presuposto
liberal que considera nacin como conxunto de cidadns, polo que a todos concirne a sa defensa; non
obstante, existia posibilidade de redimir o servizo mediante o pagamento dunha cantidade de dieiro, o que
converte a quinta nunha obriga unicamente para as clases menos favorecidas.

O predominio do moderantismo, con longas etapas de permanencia no poder, e exemplificado na
Constitucin de 1845 ou outras medidas significativas (fundacin da Garda Civil, Concordato...), fronte a
perodos mis breves de progresismo, nos que sen embargo se adoptan medidas de notable relevancia
(desamortizacins, lei de ferrocarrs...). Neste predominio ser determinante o papel da raa que, moi
influenciada pola igrexa, apoaira sempre aos moderados, o que finalmente lle custara o trono.

O papel da raa: Co estado liberal a monarqua absoluta deixaba paso a unha monarqua constitucional, dicir,
os poderes do monarca quedan limitados por unha constitucin. Non obstante, tanto a constitucin progresista de
1837 como, e sobre todo, a moderada de 1845 atribuan Coroa importantes poderes executivos e unha ampla
participacin no lexislativo.
Na prctica, pois, a monarqua tivo un papel poltico decisivo na traxectoria do estado liberal. Facendo uso e
abuso da facultade ilimitada da coroa de nomear e destitur ministros, de convocar, suspender e disolver as
cortes, os cambios polticos fixronse s costas do Parlamento, sen ter en conta as maioras. Os gobernos eran
nomeados pola Coroa e, en teora, deban contar cao confianza das Cortes. Pero en realidade para gobernar o
importante era a confianza rexia. No reinado de Isabel II, a monarqua depositou a sa confianza case
exclusivamente no partido moderado, exclundo, sempre que puido, os progresistas. Nesto tivo un papel decisivo
a personalidade da raa: de escasa formacin, crdula e de libido excesiva, acentuada por un matrimonio
desgraciado co seu curmn Francisco de Ass (antes abdico que casar con Paquita), que padeca hipospadia .A
raa levou unha desordenada vida amorosa extramatrimonial de fonda repercusin na vida poltica. Ademais, os
seus problemas de conciencia fixeron que na Corte tiveran unha especial influencia o seu confesor e sor
3
Patrocinio das Chagas; os seus consellos foron recompensados con accins favorables aos intereses da igrexa e
as, Isabel II gobernou apoiandose case sempre nos moderados, Durante estes anos o peso poltico das cortes foi
diminundo e trasladouse corte, onde se formaban camarillas (corte dos milagres) que aspiraban a gaar o
favor real. A restricin extrema do sufraxio e o control das eleccins por parte do goberno facan imposible que a
oposicin accedese ao poder pola va electoral.

B- A dcada moderada (1843-54):

O acceso ao poder dos moderados significou un cambio de rumbo na vida poltica espaola. Apoiados
pola raa e boa parte do exrcito, implantaron un tipo de liberalismo conservador escasamente participativo (a
participacin poltica retrinxase ao reducido grupo dos propietarios e rendistas), que defenda os intereses das
novas clases dominantes fronte ao perigo de involucin carlista e as aspiracins das clases populares. A obra do
rxime moderado, que tivo como figura principal ao xeneral Narvez, centrouse en tres aspectos:
-a elaboracin dun novo texto constitucional (constitucin de 1845) de carcter mis conservador que a de 1837,
anda que recolla a sa declaracin de dereitos. A soberana era compartida, retrinxiase anda mis o sufraxio,
amplibanse os poderes do executivo e da coroa (que nomeaba directamente ao senado), establecase a
exclusividade da relixin catlica ...
- o achegamento igrexa, coa intencin de gaala para o rxime. Plasmouse no Concordato coa Santa S
(1851), no que se estableca a relixin catlica como a do estado, se aseguraba o financiamento pblico do culto
e o clero e se suspenda a venda dos bens eclesisticos desamortizados, mesmo devolvendo aqueles bens que non
foran vendidos.
- Unha poltica centralizadora: O liberalismo moderado foi o que emprendeu a tarefa de construr unha
estrutura de estado liberal baixo os principios do centralismo e da uniformizacin. Unha serie de leis e de
reformas administrativas puxeron en marcha o devandito proceso:
1 A reforma fiscal e de facenda do ano 1845 tentaba racionalizar o sistema impositivo e recadatorio e introduca
os primeiros impostos indirectos chamados os consumos.
2 a unificacin e codificacin legal, aprobndose o cdigo penal de 1851,
3 organizou e centralizou a administracin, partindo da divisin provincial (Antonio de Burgos) de 1833, cada
provincia era controlada por un Gobernador Civil con plenos poderes.
4 pxose especial atencin no control do poder municipal por parte do goberno. A lei de administracin local de
1845 dispuxo que os alcaldes dos concellos de +de 2.000 habitantes e das capitais de provincia seran nomeados
pola coroa, e os de menos polo gobernador civil, estableceuse as unha estrutura pirmidal centralizada de
control.
5 as competencias educativas, repartidas entre diversas institucins pasaban agora a mans do estado central, que
regulou o sistema de instrucin pblica (Lei Moyano 1857), impoendo en todo o Estado o casteln.
6 Adoptouse tamn un nico sistema de pesos e medidas: o sistema mtrico decimal
7 seguindo o principio de uniformizacin, disolveuse a antiga milicia nacional, vencellada s diferentes cidades
e provincias espaolas, e creouse a garda civil (1844) : unha polica militar. E estableceuse o servizo militar
obrigatorio por medio do recrutamento e as quintas.

A oposicin ao moderantismo estivo representada sobre todo polos progresistas que non tian a mis mnima
posibilidade de acceder poder a causa do sistema electoral vixente polo que a sa posibilidade seguan sendo os
pronunciamentos ( ex. o de Sols en Galicia en 1846: o militar Miguel Sols pronunciouse na Corua en 1846
solicitando a convocatoria de Cortes constituintes e o establecemento dunha xunta superior de Galicia,
denunciando a poltica corrupta da camarilla. Faltos de apoios foron derrotados e fusilados en Carral
convertndose nos Martires de Carral))
O Partido demcrata: xurde en 1849 como unha escisin pola esquerda do progresismo e constite a primeira
expresin do pensamento democrtico en Espaa (defensa do sufraxio universal masculino, da ampliacin das
liberdades, o intervencionismo estatal en campos como o ensino ou a asistencia pblica...). Entre os demcratas
comezaron a aparecer as primeiras voces republicanas como Castelar e Pi i Margall e mesmo apareceron tamn
os primeiros ncleos socialistas.

C- O bienio progresista (1854-56):
O favoritismo da coroa e a corrupcin econmica de moitos polticos fixo que crecese a oposicin ao
goberno, mesmo entre algns grupos moderados. En 1854 o xeneral ODonnell encabezou un pronunciamento
militar en Viclvaro (Vicalvarada), mentres progresistas e sectores moderados descontentos elaboraron o
manifesto de Manzanares, no que recollan os seus obxectivos polticos.
Ante a extensin do movemento, con levantamentos populares e liberais en Madrid e outras cidades,
Isabel II tivo que chamar ao xeneral Espartero para formar goberno.



4
MANIFIESTO DE MANZANARES (7 de julio de 1854)
Espaoles: La entusiasta acogida que encuentra la poblacin el ejrcito liberal, el esfuerzo de los soldados que lo
componen, tan heroicamente demostrado en los campos de Viclvaro ()
Nosotros queremos la conservacin del Trono, pero sin la camarilla que le deshonra; queremos la
prctica rigurosa de las leyes fundamentales, mejorndolas, sobre todo la Electoral y la de Imprenta; queremos la
rebaja de los impuestos, fundada en una estricta economa; queremos que se respeten en los empleos militares y
civiles la antigedad y los merecimientos; queremos arrancar los pueblos a la centralizacin que los devora,
dndoles la independencia local necesaria para que conserven y aumenten sus intereses propios, y como garanta
de todo esto, queremos plantearnos la Milicia Nacional. Tales son nuestros intentos (...) las Cortes generales que
luego se reunan, la misma nacin, en fin, fijar las bases definitivas de la regeneracin liberal a que aspiramos.

O novo goberno -no que se incluu o lder da Unin liberal, unha opcin intermedia entre moderados e
progresistas, ODonnell- acometeu a tarefa de afianzar o liberalismo e ampliar as liberdades fundamentais.
As cortes redactaron unha nova constitucin, o proxecto constitucional de 1856, que non chegou a
entrar en vigor (constitucin nonnata) e que segua as lias mestras da de 1837.
Pero as reformas mis duradeiras emprendidas neste momento foron as de carcter econmico: a continuacin da
obra de desamortizacin (desamortizacin xeral de Madoz), inclundo nos novos bens desamortizados aos do
estado e dos concellos, e a aprobacin dunha lei xeral de ferrocarrs (1855), mediante a cal se concedan
incentivos para a construcin dos camios de ferro.
Estas medidas non contemplaron a mellora das condicins de vida dos sectores populares, agravando algunha
delas como a venda dos bens dos concellos- a sa situacin. A conflitividade social extendeuse por Barcelona e
outras cidades... e Espartero tivo que dimitir, enconmendndolle a raa a formacin dun novo goberno a
ODonnell.

D-O fin do reinado (1856-1868):

En 1856 O'Donnell restaurou o rxime que contribura a derrocar mediante a anulacin das reformas mis
progresistas do Bienio e a restauracin da Constitucin de 1845. Ata 1863 (Goberno Largo) logrou manter a
estabilidade poltica interna ao tempo que iniciaban unha campaa intervencionista no exterior (Marrocos,
Indochina e Mxico). Pero estas aventuras exteriores acaban fracasando e, incapaz de lle facer fronte oposicin
de demcratas e progresistas, tivo que dimitir e o poder retornou de novo ao Partido Moderado.
Os moderados, con Narvez gobernando de forma dictatorial, sumiron ao pas na mis pura reaccin:
gobernaron de forma autoritaria marxe das Cortes e dos restantes grupos polticos, manipularon os procesos
electorais, exerceron unha dura represin sobre a oposicin (noite de San Daniel primeira revolta estudiantil con
nove estudiantes mortos, fusilamentos do cuartel de San Gil...) Os progresistas vronse obrigados a marxinarse
dos procesos electorais e volveron va da conspiracin e do pronunciamento.
No 1866, cando se comezaban a manifestar os efectos dunha crise econmica provocada pola especulacin
financieira e amplos sectores da sociedade espaola convian na necesidade de forzar un xiro na situacin
poltica, progresistas e demcratas asinaron un pacto na cidade belga de Ostende (Pacto de Ostende 1866) polo
que establecan un programa revolucionario comn que inclua o destronamento de Isabel II e ao que se sumara,
un ano despois o morrer ODonnell, a Unin Liberal (Pacto de Bruxelas 1867),. Pouco despois faleceu Narvez.
A raia estaba soa. Estbase a xestar a fin do rxime moderado e da propia Isabel II como raa de Espaa. En
Setembro de 1868, unionistas, progresistas e demcratas, asociados na revolucin e contando co apoio de
exrcito e das masas populares, destronan a Isabel II .
TEXTO: O Pacto de Ostende. 1866
1 Que el objeto, y bandera de la revolucin en Espaa, es la cada de los Borbones.
2. Que siendo pera los demcratas un principio esencial de su dogma poltico el sufragio universal, y admitiendo
los progresistas el derecho moderno constituyente del plebiscito, la base pera la inteligencia de los dos partidos
fuera que por un plebiscito, si las circunstancias no se oponan a ello, o por unas Cortes Constituyentes elegidas
por el sufragio universal, se decidira la forma de gobierno que se haba de establecer en Espaa, y siendo la
monarqua, la dinasta que deba reemplazar a la actual;
3. Que se reconoca como jefe y director militar del movimiento al general Prim.


5

OPCIN A. Setembro 2011
ORIENTACINS: Os documentos seguintes deben permitirche elaborar un texto sobre a vida poltica
durante o reinado de Isabel II. Na ta redaccin debes abordar as seguintes cuestins: A diversidade das forzas
polticas, dende o carlismo ata o republicanismo democrtico; o predominio poltico moderado; o
intervencionismo militar na poltica; as circunstancias que concorren na cada do rxime. Lembra que non se
trata de responder a preguntas illadas, senn de realizar unha composicin coherente e argumentada, e que na
avaliacin se tern en conta os coecementos, a utilizacin dos documentos e a correccin da expresin escrita.

Doc. 1.-Mara Teresa de Braganza y Borbn, muller do infante Don Carlos, expn as algunhas das ideas
do carlismo:
Relixin, Patria e Rei (...). Rei, digo por ltimo, pero rei pola Graza de Deus e non pola graza da
soberana nacional (...). Segundo o liberalismo, da soberana nacional emana todo o poder e os poderes que
existen, negando deste xeito todo poder de orixe divina. Agora ben, isto est condenado pola Igrexa catlica e
con razn; pois a Escritura sagrada di expresamente: todo poder vn de Deus (...).
Doc. 2.-Prembulo da Constitucin de 1845:
Dona Isabel II, pola Graza de Deus e da Constitucin da Monarqua Espaola, Raa das Espaas, a
todos os que a presente viren e entenderen, sabede:
Que sendo a nosa vontade e a das Cortes do Reino regularizar e poer en consonancia coas necesidades
actuais do Estado os antigos fueros e liberdades destes reinos, e a intervencin que as sas Cortes tiveron en
todos os tempos nos negocios graves da Monarqua, modificando ao efecto a Constitucin promulgada en 18 de
xuo de 1837, vimos () en decretar e sancionar a seguinte Constitucin da Monarqua Espaola.

Doc.3.-Comentario sobre o intervencionismo militar na vida poltica (El pensamiento de la nacin, 18 de
marzo de 1846):
As queixas contra a preponderancia militar datan de moito tempo: hai longos anos que as fraccins
liberais se acusan unhas a outras polos estados de sitio. O que en 1834 e 1835 dican os progresistas contra os
moderados, dixeron os moderados contra os progresistas en 1836 e 1837; ata 1840 tocoulles aos progresistas
repetir os mesmos cargos que logo reproduciron os moderados ata 1843; dende o pronunciamento de xuo do
dito ano quixanse outra vez os progresistas ().
O poder militar forte porque o civil fraco, non tanto se debe pensar en abater aquel como en fortalecer
este; a forza do poder civil ser a runa do militar, que deixar de ser poder e pasar a ser unha clase como as
demais do Estado ....
Doc. 4.-En 1860, o republicano Fernando Garrido caracteriza as as mis importantes tendencias polticas
do momento:
Os moderados representan un paso mis na escala do progreso, non conceden senn a medias o
principio da soberana nacional. Din: o rei ten o seu dereito de ser soberano, dereito histrico e de raza, pero o
pobo tamn ten dereito a intervir co rei na xestin dos pblicos intereses; e conservando as institucins do
absolutismo, lganas o menos mal que poden coas novas, que deben satisfacer os desexos das clases acomodadas,
e unha pequena parte das medias.
Os progresistas parten do principio da soberana nacional, que colocan sobre todos os outros. O rei,
segundo eles, o porque a nacin quere que o sexa, e non porque o herdara dos seus devanceiros ().
Hai unha fraccin demcrata que cre posible a amalgama da monarqua e dos principios democrticos,
da liberdade individual e da soberana nacional.
Segue a esta a fraccin republicana propiamente dita. A democracia como rxime poltico quere,
segundo vemos nas sas publicacins, no canto do rei un consello ou xunta federal composta, como en Suza, por
un ou mis membros por cada provincia ou Estado. No canto de das cmaras, unha soa. No canto do censo
electoral, o sufraxio universal para toda clase de eleccins. Os seus elementos mis activos pertencen s
profesins liberais, aos traballadores e artesns, e unha parte mis considerable cada da clase media.

Doc. 5.-As forzas militares mandadas por Prim, Serrano e Topete pronncianse en Cdiz en setembro de
1868, publicando o seguinte manifesto:
Aldraxada a lei fundamental (), corrompido o sufraxio pola ameaza e o suborno (), pasto a
Administracin e a Facenda da inmoralidade (), muda a prensa (). Tal a Espaa de hoxe (). Queremos
que un Goberno provisional que represente todas as forzas vivas do pas asegure a orde, en tanto que o sufraxio
universal bota os alicerces da nosa rexeneracin social e poltica.





6

2.2.- O Sexenio Democrtico (1868-1874)

PERIODIZACIN DO SEXENIO:
1) GOBERNO PROVISONAL (Set. 68-Xan. 71):
- Comeza coa Revolucin Gloriosa.
- Eleccins a Cortes Constituntes por sufraxio universal masculino. Elaboracin dunha nova Constitucin ("Constitucin
de 1869", democrtica). Amadeo I de Saboia proclamado rei de Espaa.
2) REINADO DE AMADEO I (Xan. 71-Feb. 73):
- Remata por abdicar polos escasos apoios que recibe do "bloque constitucional" (progresistas, demcratas e Unin
Liberal), sobre todo despois do asasinato de Prim, e pola forte oposicin interna .
3) I REPBLICA (Feb. 73-Xan. 74):
- Aos problemas herdados (insurreccin cubana e guerra carlista) smaselle a insurreccin cantonal.
- Elaboracin dun "Proxecto Constitucional" (1873) de carcter republicano e federal. Non chega a entrar en vigor.
- Desde Set. 73 (CASTELAR presidente) a Repblica evoluciona cara posicins cada vez mis conservadoras deixa de
existir co golpe do xeneral PAVA (Xan. 74) e o pronunciamento de Martnez Campos en Dec.74.

2.2.1- A Revolucin Gloriosa

O 19 de setembro do ano 1868, a escuadra que estaba concentrada na baa de Cdiz mando do
brigadier Topete sublevouse, berro de Espaa con honra, contra o goberno de Isabel II. O principal dirixente
da revolta xeneral Prim reuniuse cos sublevados e rapidamente conseguiron o apoio da poboacin de Cdiz. Nos
das seguintes, con tres fragatas, Prim fixo que se fosen sublevando sucesivamente Mlaga, Almera e Cartaxena.
Rapidamente en moitas cidades espaolas constituronse Xuntas Revolucionarias que organizaron o alzamento e
lanzaron chamamento pobo. As consignas utilizadas eran semellantes en tdolos lugares: sufraxio universal,
abolicin dos impostos de consumos e das quintas, e eleccins a Cortes Constituntes. O movemento estendeuse
como un regueiro de plvora sen atopar apenas resistencia.
O goberno e maila Coroa atopronse completamente illados. Cando as escasas tropas fieis goberno foron
derrotadas na batalla de Alcolea, o goberno no viu mais sada que dimitir. Isabel II partiu en exilio cara a Francia
o 29 de setembro do ano 1868, en s 10 das todo terminou.
As, nos primeiros das do mes de outubro, os asinantes do Pacto de Ostende e especialmente os dirixentes
unionistas e progresistas- tomaron a direccin do movemento, constituron un goberno provisional no que os
homes fortes eran Prim e Serrano, ordearon disolver as Xuntas revolucionarias e desarmar a Milicia Nacional que
noutrora lles dera apoio. Pretendan as silenciar aos elementos mis revolucionarios do movemento.
2.2.2-O Goberno provisional e a Constitucin do ano 1869

O goberno provisional fronte do cal se situaron o xeneral unionista Serrano e o progresista xeneral Prim, puxo
axia en marcha un programa de reformas. Asemade, o goberno provisional convocou eleccins a Cortes
Constituntes. As eleccins, celebradas por primeira vez en Espaa por sufraxio universal masculino s para
varns maiores de 25 anos- dronlle a victoria coalicin gobernamental (progresistas, unionistas e un sector dos
demcratas), e crearon tamn das importantes minoras dentro das Cortes: a carlista e a republicana.
A constitucin do ano 1869 claramente liberal-democrtica, perfilaba un rxime de liberdades moi
amplo se comparada con outras europeas da mesma poca. Proclambase a soberana nacional e confirmbase
o sufraxio universal masculino. Inclua unha amplsima declaracin de dereitos na que s tradicionais dereitos
individuais se lles engadan outros novos, e garantase as liberdades de residencia, de ensino e de culto.
A monarqua mantvose como forma de goberno, correspondndolle rei o poder executivo e a facultade de
disolve-las Cortes: unha concesin notable poder do monarca, pero ficaba explcito que este exerca o seu
poder mediante os seus ministros e que as leis eran elaboradas polas Cortes e o rei s as sancionaba ou
promulgaba.

As forzas polticas
O recoecemento do sufraxio universal tivo importantes consecuencias na organizacin dos partidos. Os
partidos, que ata daquela se reduciran a unha pura rede de relacins persoais agora tian que facer un esforzo por
facer chega-la sa mensaxe electoral.
O panorama poltico no novo Parlamento, a partir do ano 1869, estaba dominado por catro grandes tendencias:
- Na dereita situbanse os carlistas, un grupo dos cales aceptara por primeira vez o xogo parlamentario,
presentndose s eleccins cun programa que defenda esencialmente a unidade relixiosa do pas fronte
pluralidade de cultos, e a monarqua tradicional.
- Moi prximos a eles situbanse os moderados, que se mantiveron fieis a Isabel II, reclamando a sa
volta trono. Este grupo tia o apoio da burguesa agraria de base latifundista e entre os seus lderes salientaba
Cnovas del Castillo, pronto seran coecidos como alfonsinos.
7
- No centro atopbase a conxuncin gobernamental, integrada basicamente polos asinantes do Pacto de
Ostende e que agrupaba a: 69 unionistas, a unha maiora de progresistas (159 deputados) en torno a Prim, Sagasta
e Ruz Zorrilla, e a uns vinte monrquicos demcratas. Defendan unha forma de goberno monrquica, pero
subordinada soberana nacional e a un amplo respecto polas liberdades pblicas.
- esquerda aparece o partido republicano federal, que contaba con 70 deputados dirixidos por Pi i
Margall, Figueras e Castelar, e eran partidarios das mis amplas reformas sociais e polticas nun sentido
democrtico: defendan a forma republicana de goberno, a supresin das quintas(servicio militar obrigatorio) ou
a abolicin da escravitude, anda vixente en Cuba.
- Fora do sistema aparecen as primeiras agrupacins internacionalistas, impulsadas por 2 iniciativas: a
nova lexislacin que permita reunins e asociacins, e a propaganda da A.I.T.(I Internacional) que enva ao
anarquista Giuseppe Fanelli, fundador da seccin espaola da A.I.T.
2.2.3-A monarqua de Amadeo de Saboia (1870-1873)

O triunfo nas eleccins dos partidos que defendan a monarqua como forma de goberno e a
promulgacin da Constitucin do ano 1869 deron lugar a que a principal tarefa do goberno consistise en atopar
un monarca que substituse os desacreditados Borbns.
A procura dun rei dividiu a coalicin de setembro, e foi finalmente Prim o encargado de establecer complexas
negociacins e de sondar a tdolos embaixadores estranxeiros co fin de atopar un consenso internacional sobre o
candidato, non foi fcil. Por fin, conseguiu impoer a candidatura de Amadeo de Saboia, membro da casa italiana
de Saboia, dinasta moi popular daquela por ter sido a artfice da unificacin italiana. O novo monarca, de s
vinteseis anos, foi elixido polas Cortes rei de Espaa en novembro do ano 1870 e chegou a Espaa polo porto de
Cartaxena o 30 de decembro. Tres das antes fora asasinado en Madrid o xeneral Prim; o novo monarca quedou
sen o seu valedor e conselleiro mis fiel. O 2 de xaneiro foi proclamado rei en Madrid e, despois de lle tomaren
xuramento as Cortes constituntes, estas quedaron disoltas para iniciarse unha nova etapa de monarqua
constitucional.


Os poucos mis de dous anos do reinado de Amadeo de Saboia vronse marcados por dificultades constantes:
En primeiro lugar, os sectores carlistas partidarios da va insurreccional volvronse a alzar en armas no
ano 1872. A rebelin iniciouse no Pas Vasco e estendeuse a Navarra e zonas de Catalua e, anda que
non constituu un verdadeiro perigo, converteuse nun foco permanente de problemas de inestabilidade:
3 guerra carlista
Doutra banda, no ano 1868 inicirase, co chamado grito de Yara, unha revolta en Cuba (guerra dos
dez anos). Animada polos propietarios crioulos cubanos.
Tamn no ano 1872 se produciron unha serie de insurreccins de caracter federalista, nas que se
combinaba a accin dos republicanos coas ideas internacionalistas, especialmente de carcter anarquista
que, anda que foron rapidamente reprimidas, fixeron aumentar anda mis a inestabilidade do rxime.
O elemento fundamental que conduciu crise final do reinado foi a desintegracin da coalicin
gobernamental que deixou monarca sen o apoio necesario para facerlles fronte s graves problemas do
pas. Sucedronse en dous anos seis gobernos e houbo que convocar eleccins tres veces, mentres a
oposicin practicaba un total abstencionismo. Privado de todo apoio, o 11 de febreiro de 1873 Amadeo
de Saboia presentaba a sa abdicacin trono, devolvendolle a soberana nacin.
2.2.4- A primeira repblica espaola

A proclamacin da Primeira Repblica espaola foi a sada lxica ante a renuncia de Amadeo de
Saboia. As cortes, nas que se depositaba a soberana, decidiron someter a votacin a proclamacin dunha
Repblica, que foi aprobada o 11 de febreiro do ano 1873 por unha ampla maiora de 258 votos a favor e 32 en
8
contra. Agora ben, estes datos son enganosos xa que non reflicten un apoio real nova forma de goberno. Gran
parte da cmara era monrquica e o seu voto a favor do sistema republicano non foi mis ca unha estratexia a
longo prazo, que pretenda acelerar un proceso de deterioracin e de conflito poltico que dese tempo a organizar
unha alternativa monrquica o fin da cal fose a volta dos Borbns trono espaol.
As pois, a Repblica naca con escasas posibilidades de xito e isto evidenciouse no illamento internacional do
novo sistema. Ags os Estados Unidos e Suza, ningunha potencia recoeceu a Repblica espaola, que van
como un rxime revolucionario que poda poer en perigo a estabilidade dunha Europa maioritariamente
burguesa e conservadora.
As correntes republicanas
Pouco despois da revolucin de setembro, o Partido demcrata sufriu unha escisin e gran parte dos
seus afiliados constituron o Partido Demcrata Republicano Federal, dirixido por Francesc Pi i Margall. O
Federalismo propugnaba a realizacin dun sistema de pactos libremente establecidos entre os distintos pobos ou
rexins histrico-culturais como unha nova forza de articula-lo Estado espaol. Defenda tamn a forma
republicana de goberno e o laicismo do Estado (ausencia de confesin relixiosa oficial); era antimilitarista e
anticlerical. Contaba co apoio da pequena burguesa, das clases populares urbanas e con parte do movemento
campesio e obreiro.
Pero os republicanos federais non eran un bloque ideoloxicamente homoxneo. En realidade,
atopbase dividido en das tendencias, os benvolos e os intransixentes:
- Os benvolosou gradualistas (Pi i Margall) controlaban a direccin central do partido e amosaban
especial preocupacin polo respecto legalidade, sendo contrarios s insurreccins armadas e s mobilizacins
populares reivindicativas. Queren constituir a federacin dende arriba, dende a legalidade.
- Os intransixentes ou cantonalistas (Jos M de Orense) defendan o recurso va revolucionaria
como mtodo para proclamar a Repblica federal. Como paso previo a proclamacin inicial da independencia
dos distintos territorios cunha personalidade histrica diferenciada. Queren construir a federacin dende abaixo,
dende os cantns, invocando o principio de autodeterminacin.
-Exista, por ltimo, un sector dos republicanos, coecidos como unitarios (Castelar), que tamn
defendan o modelo republicano de Estado, pero diferan na forma de organizacin estatal. Eran partidarios dun
Estado non federal senn centralizado, e mantian posicins moito mis conservadoras desde o punto de vista
poltico e social.

A experiencia da Repblica federal
A Repblica foi recibida con gran entusiasmo polas masas republicanas que creron chegado o momento
de facer realidade as sas aspiracins de cambio social. Os federais ocuparon en moitos lugares as corporacins
municipais e constituron Xuntas Revolucionarias. En Andaluca estendeuse desde os primeiro das un amplo
movemento insurreccional que lle pretenda dar solucin crnico problema da falta de terras entre o
campesiado. Entre o movemento obreiro, especialmente o cataln, xeneralizronse rapidamente as
reivindicacins que an desde a reducin da xornada laboral e o aumento de salarios, ata a proclamacin do
Estado Cataln dentro da Repblica espaola.
Nas cidades volveron a aparecer con forza mobilizacins populares que reclamaban a abolicin dos consumos
e mais das quintas. (Os primeiros eran os impostos mis impopulares entre as clases humildes posto que
gravaban os produtos bsicos (vio, carne, xabn, etc.). As quintas eran o sistema de recrutamento de soldados
no sculo XIX e parte do XX, era moi impopular e podias comprar o teu servicio....)
O interese dos dirixentes republicanos por respectar a legalidade exteriorizouse na disolucin das
Xuntas e na represin das revoltas populares. Convocronse eleccins a Cortes constituntes, que foron
amplamente gaadas polos republicanos. As Cortes abrronse o 1 de xuo do ano 1873, definiron o novo rxime
como unha Repblica federal, e redactaron un proxecto de Constitucin que declaraba a organizacin federal da
Repblica: o poder repartase entre as institucins autnomas e recoecanse quince Estados federais mis Cuba
e Porto Rico. Polo demais, a Constitucin era moi semellante do ano 1869, nunha lia amplamente
democrtica.
9
A vitoria electoral dos republicanos era, as e todo, enganosa, xa que mis de un 60% do electorado se
abstivo. Os sucesivos gobernos republicanos presididos por Figueras, Pi i Margall, Salmern e Castelar non
conseguiron dotar o rxime da estabilidade necesaria para poderen gobernar.

Os problemas da Repblica: o cantonalismo

A repblica tivo que facerlle fronte a diversos problemas herdados:
- o conflito carlista transformouse nunha verdadeira guerra.
- en Cuba a guerra iniciada en 1868 continuaba e a repblica foi incapaz de mellorar a situacin.
- Pero o conflito novo e mis grave foi a insurreccin cantonalista: Nas zonas con forte implantacin
republicana, a poboacin, en moitos casos radicalizada polas aspiracins revolucionarias anarquistas, alzouse en
cantns independentes, (seguindo o programa dos republicanos intrasixentes). O longo do mes de Xullo
proclamouse o cantn de Cartaxena, e os de Sevilla, Cdiz, Valencia, Alicante....Os protagonistas dos
levantamentos cantonalistas eran un conglomerado social composto por artesns, tendeiros e asalariados, e foron
dirixidos en xeral polos federais intrasixentes, decepcionados polo rumbo dos acontecementos da nova repblica.
Neste conglomerado mestranse os intereses das burguesas locais cos dun proletariado incipiente, influido polas
ideas internacionalistas e pola experiencia da Comuna de Paris. Nas sas proclamas incluan peticins
revolucionarias, por exemplo o Cantn de Cartaxena estableceu: o ensino gratuto e laico, a abolicin da
herdanza,da pena de morte, das quintas e dos consumos
Pi i Margall, naquel momento fronte do goberno, dimitiu ante a disxuntiva de ter que sufocar polas
armas a revolta, e foi substitudo por Salmern, quen deu por rematada a poltica de negociacin e iniciou unha
accin militar contra o movemento. Ags en Cartaxena, a intervencin militar rematou rapidamente co
cantonalismo e deulles un inmenso poder os xenerais do exrcito que asumiu a represin. Salmern dimitiu a
comezos de setembro se sentir moralmente incapaz de asina-las penas de morte impostas pola autoridade
militar contra activistas do cantonalimo.
O final da Repblica
A partir de setembro do ano 1873, a Repblica deu unha clara volta cara dereita co novo goberno de
Castelar (unitario). Castelar non tia maiora nas Cortes e, temendo ser destitudo polos federais, suspendeu as
sesins parlamentarias e gobernou autoritariamente.
En decembro do ano 1873, un sector importante dos deputados estaba de acordo en forzar a dimisin deste
abrirse as sesins de Cortes o 2 de xaneiro do ano 1874. A intencin deste grupo (Figueras, Pi i Margall e
Salmern) era volver a controlar o goberno e dar un xiro esquerda.
O da 3 de xaneiro do ano 1874 abrronse as Cortes e o goberno de Castelar era derrotado por 120 votos
contra 100. Era inminente a formacin dun goberno de centro-esquerda. Para impedilo, o xeneral Pava invadiu
o hemiciclo con forzas da Garda Civil e disolveu pola forza a Asemblea. Case non houbo resistencia, nin
poltica nin popular, o que amosa a debilidade da Repblica.



O poder pasou nos meses seguintes a mans dunha coalicin de unionistas e progresistas co xeneral
Serrano cabeza, que intentou estabilizar un rxime republicano de carcter conservador e rematou
definitivamente co cantonalismo. Pero a base social que poda soster un proxecto deste tipo xa optara pola
solucin afonsina, isto , a volta do fillo de Isabel II, Afonso XII.
O 29 de decembro do ano 1874 producese o pronunciamento militar do xeneral Martnez Campos en Sagunto.
Anteriormente Isabel II abdicara no seu fillo e Cnovas del Castillo convertrase no dirixente e idelogo da
causa afonsina. O 1 de decembro do mesmo ano 1874, o prncipe Afonso asinara un manifesto (Manifesto de
Sandhurst) redactado por Cnovas, que sintetizaba o programa da nova monarqua, isto , un rxime monrquico
de signo conservador e catlico, que defendera a orde social, pero que garantira o funcionamento do sistema
poltico liberal, comezaba as a Restauracin....

10


OPCIN 1. Setembro 2005 (vello modelo)
Basendote nos documentos que se presentan, debes realizar unha composicin que tea por tema central a
evolucin poltica durante o Sexenio democrtico (1868-1874). Debes comezar por comentar as circunstancias que
conducirn expulsin do trono de Isabel II e as aspiracins dos revolucionarios triunfantes (Doc.l). A
Constitucin de 1869 supn a instauracin dun novo rxime poltico, que debes caracterizar nos seus trazos
esenciais (Doc.2). As razns do fracaso da frmula monrquica (Doc.3), a implantacin do rxime republicano que a
sucede e do proxecto federal (Doc.4) que se intenta instaurar deben integrarse tamn na ta redaccin. Para
concluir, podes aludir ao fracaso final da Repblica e sa substitucin por un novo rxime.
Doc.l.-O 27 de setembro de 1868, a Xunta de Goberno de Mlaga smase con esta proclama
revolucin coecida como Gloriosa:
"Aspiramos liberdade de conciencia (...)- Imos, pos, establecer a liberdade de
cultos. Aspiramos liberdade de sufraxio (...), proclamamos o sufraxio universal.
Aspiramos liberdade da razn, e queremos o ensino libre, e que o pensamento escrito circule sen traba.
Aspiramos, en fin, liberdade econmica e de asociacin (...).
Queremos Cortes Constituntes, expresin fiel da soberana da Nacin, para que promulguen unha
Constitucin (...).
Cidadns: Viva a liberdade! Viva a soberana nacional! Abaixo os Borbns!".
Doc.2.-Constitucin de 1869:
"A Nacin Espaola, e no seu nome as Cortes Constituntes, elixidas por sufraxio universal, desexando
afianzar a xustiza, a liberdade e a seguridade, e prover ao ben de cantos vivan en Espaa, decretan e sancionan
a seguirte Constitucin (...):
Art. 17. Tampouco pode ser privado ningn espaol: do dereito de emitir libremente as sas ideas e
opinins, xa de palabra, xa por escrito (...). Do dereito de reunirse pacificamente. Do dereito de asociarse para
tdolos fns da vida humana que non sexan contrarios moral pblica (...).
Art. 32. A soberana reside esencialmente na nacin, da cal emanan tdolos poderes.
Art. 33. A forma de goberno da Nacin Espaola a Monarqua.
Art. 34. A potestade de facer as leis reside nas Cortes. O Rei sanciona e promulga as leis.
Art. 35. O poder executivo reside no Rei, que o exerce por medio dos ministros.
Art 36. Os tribunais exercen o poder xudicial",
Doc.3.-Abdicacin de Amadeo I (11 de febreiro de 1873):
"Dous anos longos hai que cingo a coroa de Espaa, e a Espaa vive en constante loita, vendo cada
da mis distante a era de paz que tanto desexo (...). Todos invocan o doce nome da patria, todos pelexan e
axtanse polo seu ben; e entre o fragor do combate, entre o confuso, atronador e contraditorio clamor dos
partidos, entre tantas e tan opostas manifestacins da opinin pblica, imposible afirmar cal a verdadeira, e
mis imposible anda atopar o remedio para tamaos males. Busqueino dentro da lei ansiosamente e non o
atopei. Fra da lei non ha bscalo quen prometeu observala (...).
Estas son, seores deputados, as razns que me moven a devolver nacin, e no seu nome a
vosoutros, a Coroa que me ofreceu o voto nacional (-..)".
Doc.4.-Proxecto de Constitucin federal de 1873:
"Art. 1. Compoen a Nacin Espaola os Estados de Andaluca Alta, Andaluca Baixa, Aragn,
Asturias, Baleares, Canarias (,..).
Art. 39. A forma de goberno da Nacin Espaola a Repblica federal (...).
Art. 42. A soberana reside en tdolos cidadns, e exrcese en representacin sa polos organismos
polticos da Repblica constituida por medio do sufraxio universal.
Art. 43. Estes organismos son: o Municipio, o Estado rexional, o Estado federal ou Nacin (...).
Art.45. O poder da Federacin divdese en poder lexislativo, poder executivo, poder xudicial e poder
de relacin entre estes poderes".






11
2.3. A Restauracin: O sistema poltico da Constitucin de 1876 e o
seu funcionamento. (1874-1898)

2.3.1. Fundamentos polticos da Restauracin:

Xurde tras o fracaso da experiencia democratizadora do Sexenio como un intento de articular un sistema
poltico estable (que poa fin sucesin de pronunciamentos militares, levantamentos populares... ) e de signo
conservador (que garante a salvagarda dos intereses das clases dominantes).
O seu principal artfice Antonio Cnovas (lder do partido alfonsino durante o Sexenio), quen se inspira:
- no modelo bipartidista britnico de dous grandes partidos maioritarios, e
- nunha suposta tradicin espaola que se remontara Idade Media- de equilibrio de poderes entre a Coroa e
as Cortes.
O regreso dos Borbns trono de Espaa foi coidadosamente preparado por Antonio Cnovas del
Castillo. En 1870 conseguiu que Isabel II abdicara no seu fillo Alfonso. Tamn procurou presentar o xove
prncipe como un futuro monarca respectuoso co sistema constitucional; a sa educacin en Inglaterra e o
manifesto de Sandhurst formaron parte desa estratexia. O seu programa poltico plasmouse no Manifesto de
Sandhurst redactado por Cnovas en novembro de 1874 en nome do futuro Afonso XII. Recolla os seguintes
aspectos:
- o principio monrquico en virtude da lexitimidade histrica
- defenda unha monarqua constitucional baseada no liberalismo doutrinario
- o respeto do rei ao parlamento. (doc.1)

A posta en marcha do rxime foi obra dun Ministerio-Rexencia presidido por Cnovas que, despois do
pronunciamento de Martnez Campos en Sagunto, buscou establecer un goberno estable e pacificar o pas, as
sas principais medidas foron:
- revisar a poltica revolucionaria do sexenio (limitacin de liberdades, censura, sufraxio censatario)
- poer fin os conflitos blicos de Cuba e a III guerra carlista, a vitoria alfonsina neste conflito supuxo a
abolicin dos foros para os vascos, de modo que perderon os seus privilexios e foron sometidos ao sistema
comn de impostos e de recrutamento.. No caso da guerra de Cuba o xeneral Martnez Campos conseguiu asinar
a paz cos insurrectos ( Paz de Zanjn) concedendo unha ampla amnista e prometendo reformas. A fin das
guerras conferiu o ttulo de rei pacificador a Alfonso XII.

Unha vez conseguidos estes obxectivos puido elaborar unha nova Constitucin:
A Constitucin de 1876, (doc.2) vixente ata 1923, foi a mis duradeira da historia de Espaa. unha
Constitucin centrista e flexible. Nace dos acordos entre os distintos grupos polticos. Establece que Espaa
unha monarqua constitucional, co poder do rei teoricamente limitado polas Cortes. O rei ten o poder executivo
(nomea goberno), parte do poder lexislativo (promulga as leis, pode vetalas, convoca e disolve Cortes...), ten a
responsabilidade da poltica exterior e o mando do exrcito. A soberana compartida polas Cortes e o Rei. Hai
un amplo captulo dedicado s dereitos e liberdades individuais. Pero son artigos flexibles, que poden ser
completados con leis posteriores, que aumenten ou recorten os dereitos.
As Cortes divdense en das cmaras: Congreso e Senado, estableca as mesmo que o sufraxio fose
regulado por leis posteriores. O Congreso elxese por sufraxio restrinxido ou universal, segundo a lei electoral
vixente (en 1890 Sagasta reintroducir o sufraxio universal masculino). O Senado unha cmara alta, hai
senadores de dereito propio (por nacemento ou xerarqua), vitalicios (nomeados polo rei)... Estes non poden
exceder de 180. Outros son elixidos polos Concellos. unha cmara moi conservadora.
A relixin oficial a catlica, pero hai liberdade relixiosa. En definitiva unha constitucin moi
eclctica. Dbese apuntar que o documento foi aprobado polo consenso dos sectores mis altos da burguesa, que
pretenden superar as os traumticos cambios que caracterizaban o rumbo poltico espaol, configurando unha
alternancia no poder mediante a quenda de dous partidos.

En todo caso Cnovas busca a estabilidade poltica e o apoio maioritario para a monarqua. Respecta a
Constitucin, pero cre que hai das constitucins: a que todos coecemos, a externa; e a interna, baseada na
tradicin espaola. No sistema da Restauracin hai dous elementos clave: a monarqua e as Cortes. A monarqua
representa a autoridade; as Cortes, a vontade do pobo pero esta quedara totalmente desvirtuada polo
xeneralizado fraude electoral.

2.3.2. O funcionamento do Sistema da Restauracin: a quenda pacfica e o bipartidimo

Seguindo o modelo ingls a estabilidade poltica da Restauracin basebase na alternancia poltica no
poder entre das forzas polticas, a famosa quenda (turno) pacfica entre dous grandes partidos dinsticos ,
que se comprometen a irse alternando pacificamente no poder:; mester entender que o modelo bipartidista, xa
con sufraxio censatario, xa con universal a partir de 1890, se manter grazas compoenda entre o poder central
12
e as sas correas de transmisin no mbito local: os caciques. O sistema de Cnovas presentar as unhas
Cmaras que en nada reflicten a participacin popular. (doc.3)
Os dous grandes partidos foron o Partido Liberal-Conservador e o Partido Liberal Fusionista, coecidos como
"conservadores" e "liberais" respectivamente. Foron os nicos partidos que ocuparon o goberno neste perodo.
Non se trataba de partidos modernos de masas, tal como coecmolos hoxe, coas sas sedes, agrupacins, e
afiliados. Tratbase de partidos de notables, dicir, a reunin de varios lderes polticos coas sas respectivas
clientelas, os seus rganos de prensa e os seus apoios locais.
As, cada un destes polticos lideraba unha faccin. A misin do lder era manter unidas s diferentes faccins do
partido, e repartir os beneficios do poder equilibradamente entre eles. Se un partido perda a unidade interna
mentres estaba no goberno, o rei poda quitarlle a sa confianza e chamar oposicin para que formase novo
goberno e convocase as eleccins, mediante o que se coeca como "decreto de disolucin". Por iso, era
necesario que o lder do partido fose unha figura co carisma suficiente como para aglutinar no seu torno a todas
as faccins. Durante o ltimo cuarto de sculo, Cnovas e Sagasta foron os lderes indiscutibles, pero trala sa
morte sucedronse as divisins internas nos seus respectivos partidos.
O Partido Liberal-Conservador foi o primeiro dos dous que se constituu. O seu lder era Antonio
Cnovas, quen intentou aglutinar no seu seo aos antigos moderados partidarios de Isabel II e aos membros da
Unin Liberal, includos aqueles que, como Romero Robledo, apoiaron a revolucin de 1868. Tamn englobou
nas sas filas a personalidades destacadas, como o xeneral Martnez Campos e tamn a grupos prximos ao
tradicionalismo, pero que aceptaban a lexitimidade alfonsina. Ten as sas bases sociais nos grandes propietarios
e na alta burguesa: o partido da orde, da clase dirixente.
O partido Liberal-Fusionista xurdiu mis tarde, xa que as faccins que o an a compoer estaban
desorganizadas tralo fracaso do Sexenio. O proceso, que non foi fcil, consolidouse en 1881, cando accederon ao
poder baixo a direccin de Sagasta, o seu lder durante o ltimo cuarto de sculo. O seu programa fundamental
era desenvolver os dereitos da Constitucin de 1869. Base social: clases medias.

2.3.3. O falseamento do sistema: o fraude electoral.

A necesidade que tian os gobernos de gaar as eleccins e ter maiora nas Cortes, provocou o seu
falseamento permanente, o sistema funcionaba de arriba abaixo:
- Na cspide estaba a minora poltica dirixente, os homes dos partidos, senadores, deputados, ministros...
estreitamente conectados tanto pola sa procedencia social como polas sas relacins familiares e persoais cos
grupos dominantes locais, donos de negocios, fabricas e terras; todos eles forman a oligarqua dirixente entre a
que se escolla os candidatos.
- Nun nivel intermedio estaba o gobernador civil que, baixo a orde do ministro da Gobernacin, colabora na
elaboracin do encadramento. Para que os resultados se cumpran segundo o previsto deben colaborar os
alcaldes, nomeados polo Goberno e encargados do desenvolvemento do proceso electoral.
- Na base desta pirmide estaba o cacique local, personaxe que gozaba dunha grande influencia no seu territorio,
sobre todo rural, e que cambiaba votos por favores como a entrega de cargos, favores, as recomendacins etc
(doc. 4).
.

O proceso de manipulacin funcionaba tamn de arriba abaixo:

13
- O primeiro paso a destitucin do goberno mediante o Decreto de Disolucin firmado polo rei.( porque perde a
confianza da coroa, porque se considera necesario para manter o sistema, porque hai unha crise dentro do partido
ou porque toca ), axia ponse en marcha os mecanismos de manipulacin electoral para conformar unha nova
maiora.
- Despois o xefe do outro partido (normalmente Canovas ou Sagasta) recibe o encargo de formar un novo
goberno, as cortes son disoltas e o novo goberno nomea novos gobernadores e novos alcaldes.
- Convcanse novas eleccins e no ministerio de gobernacin se negocian coa oposicin os resultados electorais.
No encadrado (estaba no ministerio de Gobernacin e nas cuadrculas correspondentes a cada distrito electoral
colocbanse os nomes dos candidatos que lle interesaban ao goberno) pctanse os candidatos que deben sar
elixidos en cada distrito electoral, asegurndolle o partido convocante a maiora e a ao outro partido unha
representacin suficiente ata a seguinte quenda.
- Os Gobernadores civs nomeados polo novo xefe do goberno actan de intermediarios entre o poder central e os
poderes locais para garantir que os resultados sexan os pactados.
- Os caciques locais eran os que controlaban a maiora dos distritos electorais, en especial os rurais. A lei de
1878 estableca dous tipos de unidades electorais: os distritos uninominais, que elixan un s deputado e
abarcaban as zonas rurais; e as formadas polas cidades, que elixan entre 3 e 8 deputados, pero dentro delas
tamn entraban os pobos prximos as cidades, de tal xeito que en moitos casos o nmero de votantes rurais
superaba aos da cidade e era mis fcil de manipular.
- En caso de que non funcionasen todos estes mecanismos sempre se poda recorrer o fraude electoral puro e
duro, falsificando votos, utilizando s mortos como votantes, manipulando o censo, ameazando, comprando
votos, alterando horarios e convocatorias, encarcerando os revoltosos ou o pucheirazo (ou sustitucin masiva
dos votos no pucheiro ou urna electoral favorecendo o candidato oficial (doc. 5)
Este sistema funcionou a perfeccin durante todo o perodo, o reparto aproximado era un 60-70% de actas de
deputado para o partido no poder e entre un 20-30 % para o partido na oposicin, e un residual 5% ou 10% para
outros grupo que estaban fora do sistema. (republicanos, carlistas, pronto apareceran os primeiros nacionalistas e
os primeiros socialistas...)

A quenda funciona desde que en 1881 Sagasta funda o Partido Liberal e se consolida en 1885 co Pacto de El Pardo: A
morte prematura do rei a causa dunha tuberculose en 1885 provocou unha grande incerteza xa que a sa viva.
Mara Cristina coa que tivera 2 fillas, estaba embarazada. Ante esta situacin, os partidos dinsticos acordaron
garantir a permanencia do rxime durante a rexencia de Mara Cristina (Pacto de El Pardo) e agardar a proclamar
o herdeiro, por se a criatura que nacera fose un varn, como as sucedeu. Entre 1885-1890 Sagasta introduce
reformas como o sufraxio universal que non afectaron aos principios bsicos do sistema. A quenda continuara
sen problemas ata 1902 durante a Rexencia de Mara Cristina, pero o desastre de 1898 trastocou todo.




14