Tema 3: As transformacins socioeconmicas na Espaa liberal (1800-1923)
Paralelamente construcin poltica do Estado liberal tivo lugar en Espaa, ao longo do S XIX e as primeiras dcadas do XX, un proceso de profunda transformacin econmica. Ao igual que aconteceu no resto da Europa occidental este proceso implicou o paso dunha economa de Antigo Rxime a unha economa capitalista. Todas as transformacins socioeconmicas estn relacionadas entre si, de maneira que non se pode entender o limitado crecemento industrial en Espaa ou o fenmeno migratorio sen coecer o que sucede coa terra e a agricultura ou cos transportes. Trtase dunha etapa demasiado longa no tempo, polo que parece preferible centrar a atencin no que realmente o sculo XIX histrico, prolongando este nos aspectos socioeconmicos que aqu se abordan ata os anos da Primeira Guerra Mundial (1914/18), evitando as superposicins con outros apartados (ditadura de Primo de Rivera ou II Repblica), e mantendo a asonancia cronolxica co tema precedente. Os cambios producidos no campo socio-econmico podemos centralos en: - Unha mudanza da estrutura da propiedade agraria. (tema 3.1) - Un proceso de industrializacin (tema 3.2) - Unha transformacin da estrutura da sociedade espaola (tema 3.3)
3.1. A reforma agraria e liberal e as desamortizacins. (xuo 2000 e xuo 2009)
3.1.1: O rxime xurdico da propiedade da terra no Antigo Rxime
A revolucin agraria, de modo semellante ao ocorrido noutros Estados de Europa occidental, forma parte do proceso de construcin do Estado liberal en Espaa. Os pasos bsicos desta transformacin cntranse fundamentalmente no mbito lexislativo e no que seu conxunto constiten as desamortizacins. No Antigo Rxime, diversas normas, leis e prcticas cotis condicionaban e limitaban a producin agrcola e a propiedade da terra. O rxime xurdico da propiedade da terra caracterizbase pola ausencia dunha propiedade libre e individual, tal e como hoxe a entendemos. Mis da metade das terras non se podan comprar nin vender, eran terras amortizadas, vinculadas. Entendese por amortizacin un rxime de propiedade vinculado de forma inalienable a unha persoa xurdica. Unha finca propiedade dun municipio, dun convento, a propiedade atopase vinculada, non se pode nin vender, nin dividir de mans mortas. Dentro da propiedade amortizada podemos distinguir: - a propiedade seorial vinculada morgado, o maiorazgo dos nobres. - a propiedade eclesistica, en especial das ordes relixiosas, grazas as doazns feitas desde a idade media a igrexa acumulaba unha gran cantidade de fincas traballadas por colonos. - a propiedade dos concellos, que era de dous tipos, bens comunais (montes, prados, bosques) que eran de todos os vecios; e bens de propios (fincas, muios, rendas) que pertencan o concello como persoa xurdica e permitanlle automanterse.
Pero para o novo modelo de sociedade que a burguesa pretenda impoer era preciso modificar esta estrutura da propiedade eliminando os obstculos que impedan o libre desenvolvemento da economa, por iso a burguesa liberal consideraba imprescindible facer unha reforma agraria. A medida mis importante desta reforma agraria foi a desamortizacin ou venda en poxa pblica das terras e propiedades da Igrexa, dos concellos e doutras institucins, supuxo a incautacin estatal dos bens de propiedade colectiva que, tras a correspondente nacionalizacin e posterior venda en poxa, pasan a formar unha propiedade nova, privada e en plena liberdade de uso e venda, dicir: unha propiedade desamortizada. O proceso desamortizador foi moi longo, debido tanto a masa de bens afectados como aos avances e retrocesos provocados polas disputas ideolxicas. En xeral foron impulsadas polos progresistas, rexeitadas polos absolutistas e paralizadas polos moderados. Podemos distinguir distintas fases:
3.1.2 As desamortizacins
As Cortes de Cdiz promulgaron un decreto xeral de desamortizacin en 1813 polo que o estado confiscaba e poa en venda os bens dos afrancesados, das ordes militares, dos conventos suprimidos ( os que tian menos de 12 monxes). Estas medidas tiveron escasa vixencia pola restauracin do absolutismo, volvndose poer en prctica no Trienio Liberal, pero quedaron de novo paralizadas polos gobernos absolutistas de Fernando VII.. Foi no reinado de Isabel II cando se realizaron as transformacins mis importantes. En 1836, cos progresistas no poder e no contexto das dificultades creadas pola l a Guerra Carlista, o ministro de Facenda Juan lvarez MENDIZBAL decretou a disolucin das ordes relixiosas (ags as dedicadas ao ensino e asistencia hospitalaria) e a incautacin por parte do Estado do seu patrimonio. As terras e bens destas corporacins sairan venda en poxa pblica, podendo adquirilas os compradores por medio de dieiro ou de ttulos da Dbeda. Os obxectivos que persegua Mendizbal con estas medidas eran varios:
2 1- modificar a estrutura da propiedade eclesistica (que de amortizada e colectiva pasaba a ser libre e individual); 2- diminur a Dbeda pblica e sumar recursos para financiar a guerra contra o carlismo; 3- atraer s filas do liberalismo aos compradores dos bens desamortizados e principais beneficiarios destas disposicins-> crear unha copiosa familia de propietarios. A esta desamortizacin dos bens do clero regular (conventos e mosteiros de frades e monxas) sumuselle un ano despois a dos bens do clero secular (catedrais e igrexas), anda que a execucin desta ltima tera de ser retrasada at 1841, durante a rexencia de Espartero . A desamortizacin eclesistica dividiu opinin pblica espaola e provocou un serio conflito diplomtico co Vaticano. Para compensar Igrexa, o Estado comprometeuse a soster economicamente aos clrigos e a subvencionar o culto da Igrexa catlica (de ah os artigos da constitucin....) Foi moi importante: cumpriu unha misin revolucionaria mis duradeira que a constitucin do 37 posto que foi a base dun rxime de propiedade mis aberto. A partir de 1844 os gobernos moderados paralizaron o proceso e alcanzaron un acordo co Vaticano (Concordato de 1851) polo que a igrexa aceptaba as ventas xa realizadas a cambio de que o goberno sostivese economicamente clero.
Durante o Bienio Progresista, o tamn ministro de Facenda Pascual MADOZ promoveu unha Lei de Desamortizacin Xeral (1855). Chamouse as porque inclua non s os bens da Igrexa que anda estiveran sen vender, senn tamn bens do Estado, dos Concellos ("comns" -propiedades colectivas dos vecios- e "propios" -pertencentes s concellos-) e doutras institucins (ordes militares, confraras, institucins benficas... ). dicir, todos os que non pertencan a particulares, e s que quedaban do clero. Esta lei foi a que provocou maiores cambios: Non s cambian os titulares da terra, senn que se produce un aumento da producin; os novos donos converten os prados e montes en campos de cultivo, anda que sen introducir modernizacins. Agrvanse as condicins dos campesios mis pobres que perden un importante complemento dos seus ingresos. Os obxectivos perseguidos con esta segunda desamortizacin eran semellantes aos que motivaran anos atrs a de Mendizbal: sanear a Facenda e acadar recursos para promover investimentos pblicos (sobretodo para a construcin do ferrocarril, que experimenta o seu despegue por eses anos), ampliar a base social do liberalismo e extender o tipo de propiedade privada e libre propio dunha economa capitalista.
3.1.3 Consecuencias das desamortizacins
O 50% da terra cultivable pxose en venda nas desamortizacins. Os principais compradores foron a nobreza terratenente, o campesiado rico, a burguesa comercial e administrativa... decir, aqueles grupos que tian unha favorable situacin econmica. Con estas posesins buscbase, ademais do negocio, o aumento do prestixio social e do patrimonio. O balance global pode realizarse desde diferentes perspectivas: a) En relacin cs obxectivos propostos coas medidas desamortizadoras: 1. Obtencin da propiedade plena: Logrouse na maiora dos casos. A excepcin produciuse, como veremos, no caso de Galicia onde permaneceu intocable a divisin de dominios caracterstica do sistema foral e os montes comunais de municipios ou comunidades de aldens que a penas se privatizaron. 2. Os problemas facendsticos: A desamortizacin serviu para palialos en gran medida. Hai que ter en conta, tamn, que os ingresos obtidos entre 1855-1867 foron investidos no ferrocarril e para paliar o dficit acumulado polo Estado. 3. Aspectos polticos: Os compradores, variados e numerosos, non tiveron ningn interese en voltar Antigo Rxime. No caso da desamortizacin de Mendizbal, ademais, foron ingresos decisivos para o triunfo na Guerra Carlista. Todo isto reforzou o liberalismo e debilitou a unha igrexa que ademais, sufriu a perda ou o expolio dunha parte importante do seu patrimonio artstico e cultural (mosteiros, obras de arte...). b) En relacin coa distribucin da propiedade: A reforma agraria liberal non provocou cambios importantes e, mis ben, consolidou os caracteres preexistentes en cada zona. A propiedade cambiou de mans pero non houbo transformacins significativas: onde haba maior concentracin, esta acentuouse (no sur), e onde haba maior dispersin, esta aumentou (no norte). Os que xa eran propietarios e rendistas son os que tian medios para mercar novas terras; os que non tian terras estiveron incapacitados para mercalas. As ocorre cos xornaleiros e pequenos arrendatarios, que son mesmo tempo os mis prexudicados pola perda dos seus dereitos sobre aproveitamento gratuto das fincas municipais e comunais. Unha das consecuencias das desamortizacins foi o incremento da
1 8 0 0 1 8 6 0 1 9 0 0
3 conflitividade social no campo, debido aparicin dunha masa de campesios sen terras que non tian garantida a subsistencia, e que s conseguan ser contratados estacionalmente nos grandes latifundios. Analizando a condicin dos beneficiarios atopmonos unha grande variedade: desde a burguesa urbana ata labradores (campesios acomodados), nobres etc. A desamortizacin beneficiou s grupos sociais integrantes da burguesa comerciantes, homes de negocios, fabricantes, profesionais liberais, terratenentes, campesios ricos dos pobos e os nobres agora convertidos en propietarios capitalistas, que participaron de xeito importante na compra de novas terras. A desamortizacin contribuu, as, de xeito decisivo revolucin agraria liberal formando un grupo homoxneo de burgueses terratenentes, con independencia de cal fora a sa orixe. c) En relacin co crecemento da producin agraria: a desamortizacin, en xeral, non impulsou transformacins tcnicas do proceso produtivo, mis ben todo o contrario. Os rendementos medios caeron como consecuencia da incorporacin cultivo de terras marxinais. Incrementouse a producin (aumentou a superficie cultivada), s veces melloraron as tcnicas, e a gandera mellorou a partir de 1860. Pero non se logrou unha modernizacin da agricultura similar s pases europeos mis desenvolvidos, permanecendo a maiora das veces os vellos sistemas de explotacin agropecuaria. O aumento da producin agrcola permitiu alimentar poboacin agraria, enviar o excedente s cidades e anda exportar. Mais a agricultura non xerou os excedentes precisos para obter capitais suficientes cos que potenciar a industrializacin. Os campesios pobres, obrigados a emigrar, a penas atoparon emprego nas cidades debido escaso desenvolvemento industrial. No balance global podemos ver que como medida poltica foi un xito pero que as sas consecuencias socio-ecnomicas presentan diversos matices que os especialistas anda discuten (docs. 4 e 5)
3.1.4. A desamortizacin en Galicia. A permanencia dos foros
Cando se produciu a revolucin liberal Galicia posua unha peculiar estrutura agraria caracterizada pola xeralizacin do sistema foral e pola particular organizacin dos montes comunais (da maiora dos cales eran propietarios non os concellos senn os vecios das parroquias e aldeas). Os foros eran contratos agrarios de longa duracin, que xurdiran na Idade Media e que recoecan sobre unha mesma parcela a existencia de dereitos diferentes en mans de grupos sociais distintos: os cultivadores directos que pagaban as rendas e non podan ser expulsados das terras (dominio til); a nobreza terratenente (laica e, sobre todo, eclesistica), titulares das terras e perceptores dunha parte das rendas (dominio eminente), e a fidalgua, que exerca de intermediaria entre os labregos e os detentadores do dominio eminente e que absorva a maior parte das rendas agrarias (cobraban dos labregos e pagbanlle unha parte desas rendas nobreza terratenente). Unha das caractersticas da desamortizacin en Galicia foi a abundancia de rendas forais nas que o que se traspasou adquirinte foi unicamente o dominio directo, dicir, o dereito a percibir rendas forais, e non o dominio til ou capacidade de explotar a terra que seguiu en mans do campesiado. Nunha proporcin das tres cuartas partes, a riqueza desamortizada consista en dereitos a percibir unha renda e non en terras. Con anterioridade Lei Madoz a desamortizacin afectou case exclusivamente patrimonio eclesistico; en Galicia esta procedencia eclesistica dos bens desamortizados prolongouse ata o final, dada a escasa relevancia dos bens de propios. Segundo os datos proporcionados por Pascual Madoz os censos e foros alcanzaban o 69,8% do valor total dos bens eclesisticos (seculares e regulares) taxados entre 1836 e 1845.
Os que adquiriron os bens desamortizados foron nobres, fidalgos, profesionais, funcionarios urbanos e, en especial, comerciantes, grandes arrendatarios e burgueses que tian ttulos da Dbeda Pblica para pagar a bo prezo a riqueza subastada. Permaneceu en plena vixencia a estrutura da propiedade da terra que xa via do Antigo Rxime: os foros dos mosteiros agora foron adquiridos en moitos casos por comerciantes, mentres que os subforos dos fidalgos seguiron na mesma situacin que antes. A orixe dos bens vendidos non era de propios e comunais mais que nunha proporcin moi pequena (1%). Isto quere dicir que non haba propios que desamortizar, porque os concellos eran de recente implantacin en Galicia. A maiora do territorio galego, aproveitado en forma de monte polos vecios dos pobos, ficou marxe da desamortizacin. Os montes seguiron en mans das comunidades aldens e parroquiais, explotados comunitariamente. (A redencin dos foros: A redencin dos foros realizouse no primeiro terzo do s. XX, . A liquidacin do rxime foral explcase por tres motivos: a loita que o campesiado fai a favor da redencin dentro do movemento agrarista que se desenvolveu no primeiro terzo do s. XX; o aumento de capital dos campesios pola venda de excedentes e a chegada a Galicia do dieiro procedente da emigracin a ultramar. Cando en 1926, se promulgou a Lei de Redencin de Foros, durante a ditadura de Primo de Rivera, pola que os pagadores de renda podan converterse, pagando unha indemnizacin non moi alta, en propietarios territoriais, o problema foral xa minguara moito. Grazas a este proceso redencionista a maiora dos campesios galegos se converteron en propietarios plenos das terras que vian traballando.)
4 3.2. Industrializacin na Espaa do sculo XIX. (set 2001 e set 2010)
3.2.1. Caractersticas xerais: Houbo unha revolucin industrial en Espaa?
Anda que o inicio da industrializacin en Espaa foi moi tempern, os seus progresos foron inferiores os dos pases mis avanzados de Europa. Por iso, estudosos do tema falan do fracaso da revolucin industrial en Espaa (Jordi Nadal), ou cando menos, dunha longa infancia industrial. As coincidencias neste retraso con outros pases mediterrneos como Italia ou Portugal permiten que outros falen dun patrn latino de modernizacin (Gabriel Tortella) caracterizado polo atraso e a lentitude nas transformacins. En todo caso, o proceso industrial do sculo XIX presenta as seguintes caractersticas bsicas: 1. Unhas condicins de partida pouco favorables (mercado interior pouco desenvolvido, relativa escaseza de materias primas, fontes de enerxa e capitais...). 2. Unha forte dependencia do capital exterior, que chegou a controlar sectores importantes da economa espaola (como a minera os ingleses ou os ferrocarrs os franceses) 3. Unha tensin entre a defensa do proteccionismo propugnado pola burguesa industrial vasca e catalana (desexosa de protexer as sas incipientes industrias fronte competencia de pases mis avanzados) e o librecambismo defendido pola oligarqua agraria castel (ata que, a finais do S. XIX, comecen a chegar produtos agrarios ultramarinos mis competitivos que os que ela comercializaba). 4. A localizacin esencialmente perifrica da industria espaola (que un reflexo do reparto da poboacin), os desequilibrios rexionais que presenta e a inexistencia dunha capital poltica vlida para promover o desenvolvemento econmico espaol.
Como consecuencia destas condicins de partida, o proceso industrializador s prendeu, no S.XIX, en Catalua e o Pas Vasco. Hai que agardar ao primeiro terzo do S.XX para que tea lugar en Espaa a transicin definitiva dunha economa agraria a unha economa industrial (en 1930 a poboacin ocupada na industria e os servizos supera por primeira vez poboacin activa agraria), realizada no marco dun modelo capitalista.
3.2.2. As pautas rexionais.
-A- A industria txtil catalana
Caractersticas: A mediados do sculo XIX Catalua era a principal rexin industrial de Espaa. A moderna industria algodoeira unha industria de bens de consumo iniciou o camio cara industrializacin, asentndose na forza do vapor, na organizacin do traballo a partir da fbrica e na presenza dunha burguesa industrial emprendedora. Eran empresas de tamao medio, familiares e dependentes do mercado interno. Inicios: O desenvolvemento inicial desta industria moderna demorouse pola Guerra de Independencia e a perda de mercado americano (1808-1824), prolongndose pola longa crise poltica do Antigo Rxime ata os anos 30. A partir dese decenio, asistiuse arranque do primeiro pulo industrializador co despegue da industria algodoeira grazas mecanizacin (teares mecnicos, mquina de vapor), o triunfo da fbrica, o impulso da demanda interna, a presenza dunha burguesa emprendedora e baixo o amparo dunha lexislacin proteccionista. As, en 1833, a fbrica dos Bonaplata en Barcelona instalou mquinas de vapor, mais en 1835 un asalto, seguido dun incendio, destruu as sas instalacins. A primeira expansin: Unha primeira grande expansin (1835-1861), na que a industria txtil algodoeira foi mecanizada gradualmente, concentrouse xeograficamente (arredor de Barcelona) e economicamente (agrupacin de empresas) e abaratou os seus custos mediante o emprego dunha man de obra mis barata composta por mulleres e nenos. A crise: Pero non puido supera-los seus lmites: un mercado interior reducido e pouco dinmico e escasa
5 capacidade competitiva nos mercados internacionais debido s seus altos prezos. A Guerra de Secesin de Estados Unidos (1861- 1865) reduciu a importacin da materia prima, e a crise econmica de 1866-1867 terminou co perodo de maior crecemento. Segunda expansin: Na nova fase de expansin dos anos 1870 e 1880, o crecemento foi menor debido saturacin do mercado interior. Pero a demanda sostvose grazas poltica proteccionista e concesin en exclusiva do mercado cubano. Coa independencia das colonias de Cuba e Porto Rico, en 1898, a producin estancouse ata as primeiras dcadas do sculo XX. O desenvolvemento algodoeiro cataln atraeu outras industrias txtis tradicionais.A industria da l de gran tradicin en Castela e a industria da seda valenciana e murciana perderon a sa importancia. Barcelona, Sabadell e Terrasa concentraron, a mediados do sculo XIX, mbalas industrias. A industria txtil, particularmente a algodoeira, que foi a clave da industrializacin catal do XIX, apenas tivo efectos sobre o resto de Espaa.
B- A industria siderrxica: Andaluca, Asturias e Pais Vasco
Caractersticas: O sector siderrxico considerouse un dos puntais bsicos da primeira industrializacin nos pases da Europa occidental. A evolucin da siderurxia espaola pon de manifesto as insuficiencias enerxticas do pas e as dificultades para a aplicacin das innovacins tecnolxicas. Cales foron as causas do atraso da siderurxia espaola?. Espaa era rica en mineral de ferro, pero o carbn mineral (coque) era escaso e de mala calidade. Ademais a demanda de ferro foi moi reducida ata finais de sculo. Por outra banda, esta industria consuma grandes cantidades de enerxa calrica que s proporcionaba o coque. Pero o transporte caro; de a que a industria siderrxica tendese a se localizar en tdolos pases industrializados prxima s minas de carbn mineral. Isto explica as sucesivas localizacins da siderurxia espaola durante o sculo XIX. Primeiro foco: Andaluca 1830-60 O primeiro intento de instalar unha moderna siderurxia en Espaa xurdiu en Mlaga co fin de explota-los xacementos ferrosos de Marbella e Ojn. En 1832 funcionaron os primeiros Altos Fornos nas factoras de La Concepcin en Marbella e La Constancia en Mlaga. Pero a dificultade mis grave era a inexistencia de coque. Cara s anos 60 decaeu esta fase de hexemona da siderurxia andaluza, debido a que a sa fundicin con carbn vexetal non poda competir coa dos altos fornos con carbn mineral de Asturias. Segundo foco: Asturias 1860-80. Asturias, por contra, contaba coas cuncas carbonferas de Mieres e Langreo. En 1848 fundouse un Alto Forno en Mieres e en 1857 a Sociedade Metalrxica Duro y Cia. en La Felguera. A nacente siderurxia asturiana, situada na cunca hulleira do Naln, provocou un desprazamento xeogrfico da siderurxia espaola cara norte que se completara nos anos 80 co desenvolvemento da siderurxia vasca. Se en 1865 o 44 por cen da producin siderrxica espaola proceda do ncleo andaluz, o 16 por cen da rexin asturiana e o 20 por cen da ferretera tradicional vasca, en 1868 a zona asturiana de Mieres-La Felguera representaba o 46 por cen da producin nacional, pero o carbn asturiano era de mala calidade e... Terceiro foco: Pas Vasco 1880: S a partir de 1880 foi consolidada en Biscaia unha industria siderrxica moderna. Nas ltimas dcadas do sculo XIX, a siderurxia vasca converteuse no smbolo da siderurxia espaola grazas abundancia de mineral de ferro, a dispoibilidade do coque ingls e do capital acumulado por empresarios vascos. Desde 1848 funcionaba un Alto Forno en Bolueta. En 1860 a empresa Ybarra y Compaa instalou Altos Fornos en Baracaldo. Entre 1880 e 1902 deuse un dobre proceso na siderurxia vasca. A creacin e a concentracin de grandes compaas de Altos Fornos e a modernizacin da siderurxia. De 1886 a 1888 instalronse os primeiros convertedores Bessemer e os fornos Siemens e Martin. En 1902 fusionronse as tres grandes compaas (Altos Hornos y Fbricas de Hierro y Acero, La Vizcaya e La Iberia) na gran sociedade Altos Hornos de Vizcaya. Nas primeiras dcadas do sculo XX o 62 por 100 do ferro e aceiro espaol era fabricado por esta sociedade. As practicamente toda a industria espaola concentrouse en s das zonas: Catalua e Pas Vasco, o resto de pas quedou baleiro de industria e incluso perdeuna, como no caso galego.
C. Desindustrializacin: Galicia
Os sectores ligados industria rural que resultaron ser os motores da industrializacin europea fracasaron en Galicia pola falta de investimentos produtivos (o dieiro a compra das rendas forais): a) a industria do lino.- a desorganizacin comercial impediu a sa capitalizacin e decaeu non poder competir cos lenzos estranxeiros. O fiado desaparece coas importacins e os tecedores non resistiron a competencia do algodn cataln. b) os curtimes: a dispoibilidade de materias primas (auga e peles) perdeu importancia diante dos avances tcnicos que permitiron a sa localizacin lonxe da tradicional.Tamn foron os catalns os que anularon a nosa producin.
6 c) as ferraras: afundronse a causa das vellas estruturas organizativas e da potencia vasca e asturiana. S Sargadelos creceu grazas s guerras carlistas, pero a utilizacin de carbn vexetal provocou o seu peche en 1875. S mantivo certo dinamismo o sector da salgadura do peixe que se ir transformando co sculo en industria conserveira.Tamn se salva a construcin naval ferrol e viguesa. 0 peso da Banca foi moi dbil e s asomou co desenvolvemento comercial da Corua e Vigo. A escasa capacidade adquisitiva dos traballadores urbanos e a autosuficiencia campesia reduciron o comercio mnimo. Para colmo o boom ferroviario espaol de 1855-65 non chega a Galicia ata 1873. A escasa rendibilidade, incapacidade investidora, discusin sobre o trazado das lias e o alto custo de construcin foron as causas do atraso.
3.2.3. Os transportes: o ferrocarril
A historia mostra a contribucin crucial que os transportes tiveron no desenvolvemento econmico. Na Espaa do sculo XIX o problema do transporte foi un dos obstculos para a modernizacin econmica. A pesar do notable programa de construcin de estradas, emprendido a partir de 1840, co que Espaa contou remate do sculo cuns 36.000 km., os progresos resultaron insuficientes. O transporte fluvial era case inexistente dada a natureza dos nosos ros. S o transporte martimo experimentou durante o sculo XIX un progreso considerable grazas mellora dos portos e introducin da mquina de vapor a finais da centuria. Pero a autntica revolucin dos transportes no XIX foi o ferrocarril, que en Espaa era a nica alternativa para o transporte e a formacin dun mercado interior. Pero a construcin da rede ferroviaria en Espaa atrasouse uns trinta anos respecto s pases europeos mis desenvolvidos, como Gran Bretaa ou Francia. Atraso debido tanto desidia gobernamental coma escaso desenvolvemento econmico e social, a falta de capital e de tcnica as como de iniciativa empresarial. A primeira lei de 1844 pola que o Estado reservaba para si a concesin das lias ferroviarias, deixaba a construcin nas mans da iniciativa privada. Iso deu lugar especulacin e provocou unha serie de escndalos.Tan s se construron unhas poucas lias (Barcelona-Matar, Madrid-Aranxuez, Valencia- Xtiva). Ademais cometeuse un grave erro tcnico que se haba arrastrar ata os nosos das: o ancho de va establecido de 1,67 m., 15 cm, maior c norma europea. As, antes de 1855 s se construran 475 km. O impulso veu coa Lei Xeral de Ferrocarrs de 1855, aprobada polos progresistas. Por esta lei o Estado outorgaba unha serie de vantaxes econmicas s empresas construtoras: facilitaba a creacin de sociedades annimas, garanta unha rendibilidade mnima do 6 por 100 e a libre importacin de material para o ferrocarril. Ademais, completbase coa Lei Bancaria de 1856 que permitiu a rpida formacin dun sistema bancario que, entre outras cousas, financiase a construcin da rede ferroviaria. Lei tan xenerosa non deixou de surtir efectos: en 1868 estaban en funcionamento 5375 km. Entre 1856 e 1900 a rede de ferrocarrs alcanzou 14.245 km. Esta aceleracin debeuse apoio estatal e achega de capital e tecnoloxa e iniciativa estranxeira, sobre todo francesa. Tres grandes compaas ferroviarias: a de Madrid-Zaragoza-Alacante (M.Z.A.) ; a Compaa de Camios de Ferro do Norte de Espaa ; e a compaa de Ferrocarrs Andaluces Compaa de Crdito de Espaa, acapararon as concesins e as subvencins estatais. Cal foi o impacto dos ferrocarrs na economa espaola? A sa contribucin demanda de produtos siderrxicos e das industrias mecnicas foi escasa xa que ata 1891 tolerouse a libre importacin de todo o material ferroviario. En cambio tivo unha grande importancia na demanda de carbn e de emprego (unhas 125.000 persoas empregadas fixas no ferrocarril). Tamn provocou un gran cambio no comercio interior abaratando o prezo das mercadoras. Pero o ferrocarril construuse con atraso e precipitacin. Cometeuse o erro do ancho de va que obstaculizou a sa conexin co resto de Europa, erro que anda pesa sobre a economa espaola. Criticouse o seu trazado radial e a mala calidade da infraestrutura. Este modelo non contribuu a articular o territorio espaol, deixando marxe do ferrocarril reas moi extensas como Galicia. O ferrocarril chegou a Vigo en 1892. O trazado que uniu Santiago con Madrid non finalizou ata 1956!! 3.2.4. A facenda O establecemento dun sistema moderno de Facenda fxose moi lentamente e constituu un dos problemas claves da economa espaola. O sistema fiscal foi modernizado e simplificado en 1845 polo ministro Alejandro Mon: o sistema suprimiu moitos pequenos impostos e estableceu o principio de reparto da carga tributaria anda que mantia impostos indirectos tan odiados como os famosos consumos. O sistema financieiro quedou reordenado no Bienio Progresista coa Lei de Bancos de Emisin e Sociedades de Crdito de 1856, ano en que nace o Banco de Espaa. A carn del creceu a banca privada: en 1855 naceu o Banco de Bilbao, un ano despois o Banco de Santander.Tamn se modernizou o sistema monetario en 1868 cunha nova unidade monetaria: a peseta.
7 3.3. Os novos grupos sociais. Conflitividade social e movemento obreiro (xuo 2003, xuo 2007 e xuo 2012)
3.3.1. A sociedade espaola no sculo XIX
A implantacin do Estado liberal e os cambios econmicos experimentados ao longo do S.XIX provocaron a desaparicin da vella sociedade estamental fundamentada no "privilexio", e a sa substitucin por unha nova sociedade de clases na que o principal criterio de diferenciacin social o constitua o acceso riqueza material. Elo conlevou a transformacin dos vellos grupos sociais (p.e. a nobreza ou o campesiado) e a emerxencia de novos grupos (como a burguesa industrial, o proletariado ou certos sectores das clases medias). A nova sociedade segua a ser unha sociedade fortemente polarizada, na que un reducido sector social gozaba da maior parte da renda nacional.
A- As clases dirixentes En Espaa son unha simbiose de poderosos do pasado (NOBREZA) e novos grupos BURGUESES. Isto ten lugar pola va do ennobrecemento burgus (matrimonio, adquisicin de ttulos) e da participacin da nobreza no mundo dos negocios, forman a Oligarqua dominante. Deste grupo dirixente saen a maior parte dos altos cargos da administracin, o exrcito e a Igrexa. Nobreza: En xeral, non sae excesivamente mal parada da revolucin liberal: perde os dereitos xurisdicionais pero mantn o groso das sas propiedades pola va da conversin dos seoros territoriais en propiedade plena. Acepta o liberalismo como mal necesario e chega a un pacto cos grupos burgueses. Os seus ingresos proveen maioritariamente das rendas agrarias, anda que algns nobres rematan por entrar nos negocios. Mantn o seu prestixio social e peso poltico: presenza nas "camarillas" de Isabel II, na alta oficialidade do exrcito, no Senado... Burguesa: Integrada por diferentes sectores: - Burguesa de negocios: dedicada a grandes operacins comerciais e financieiras. Adquire terras na desamortizacin e sente atraccin polo estilo de vida nobiliario, buscando o ennobrecemento. Vinculada aos novos centros de poder poltico e ao capital estranxeiro, ten unha forte presenza en Madrid, Andaluca e a cornixa cantbrica. - Burguesa industrial: circunscrita a Catalua at as dcadas finais do S.XIX, momento no que emerxe a forte burguesa industrial vasca. Ocupa unha posicin subordinada dentro das clases dirixentes, tanto economicamente (mis dbil que as grandes fortunas agrarias e financieiras) como politicamente lonxe dos centros do poder. Presionara ao Estado para que se adopte unha poltica arancelaria proteccionista.
B- As clases medias Constiten un conglomerado heteroxneo: pequenos fabricantes e comerciantes, propietarios agrarios de tipo medio, profesins liberais, certos empregados pblicos, oficialidade do exrcito... Caracterzanse polo seu conservadorismo ideolxico (defensa da orde, da propiedade... ) e o intento de imitar o estilo de vida dos poderosos.
C- As clases populares Campesiado: Conviven dentro del diferentes condicins: pequenos propietarios, arrendatarios, criados e xornaleiros. Amplase o nmero de campesios sen terra (xornaleiros), afectados pola privatizacin das terras comunais, a venda das pequenas propiedades e os cambios nos rximes de arrendamento. Predominan ao sur do Texo. Grupos populares Urbanos: Conglomerado formado por empregados domsticos, artesns, pequenos comerciantes, empregados da administracin... Algns deles estn a medio camio entre as clases populares e as clases medias. Proletariado: O seu nmero relativamente reducido pola precariedade do proceso industrializador. As sas condicins de traballo e de vida son moi duras: baixos salarios, inexistencia de seguros de enfermidade, longas xornadas laborais (12-14 h.), barrios sen servizos sanitarios mnimos... frecuente o traballo de mulleres e nenos para compensar os baixos salarios.
3.3.2. O Movemento Obreiro
A- Caractersticas xerais
No S. XIX xurdiu en Europa o movemento obreiro: un movemento protagonizado polas clases traballadoras na procura da mellora das sas condicins de vida e traballo, da consecucin dos plenos dereitos polticos e, s veces, dunha transformacin radical da sociedade nun sentido igualitario. As sas caractersticas bsicas son: 1- O movemento obreiro como manifestacin da nova conflitividade social que o avance da
8 industrializacin propicia. Proletariado e burguesa industrial, como clases con intereses enfrontados. 2- Un contexto poltico (liberalismo) en xeral hostil aos intereses e reivindicacins da clase obreira. 3- As reivindicacins obreiras nos mbitos sociolaboral (condicins de traballo, xornada, traballo feminino e infantil, salarios...) e poltico, destacando neste ltimo o papel da conflitividade obreira na crise da Restauracin. 4- As principais formas de loita e organizacin e a sa evolucin: ludismo, asociacionismo, sindicalismo. 5- O predominio do anarquismo e do socialismo como tendencias ideolxicas do movemento obreiro en Espaa, destacando e caracterizando CNT e UGT como principais organizacins. En Espaa o desenvolvemento deste movemento foi algo mis lento polo relativo retraso do seu proceso industrializador e estivo condicionado polas vicisitudes polticas que presidiu a construcin do Estado liberal. As, atopou mellores condicins para desenvolverse naquelas conxunturas nas que as correntes mis avanzadas do liberalismo propiciaron unha apertura democratizadora do rxime (Bienio Progresista, Sexenio Democrtico, liberalizacin do rxime da Restauracin propiciada polo acceso ao poder do P. Liberal na segunda metade dos anos 80... ).
B. Os primeiros pasos do Movemento obreiro: ludismo e asociacionismo
As profundas desigualdades existentes nalgunhas zonas rurais espaolas (Andaluca, Estremadura... ) e as mesmas desigualdades que xeraba o proceso industrializador determinaron o desenvolvemento dunha forte conflitividade social tanto no campo como na cidade. No campo a conflitividade foi maior nas reas de predominio latifundista, nas que exista un elevado nmero de obreiros agrcolas sen acceso propiedade da terra e vivindo nunhas condicins miserables. A conflitividade social tamn se estendeu cidade, onde as condicins de traballo e de vida non eran moito mellores (baixos salarios, xornadas laborais de 12 ou 14 horas, inexistencia de seguros de enfermidade, amoreamento en barrios insalubres... ). As primeiras manifestacins de protesta obreira, acontecidas nas dcadas de 1820 e 1830, dirixronse contra as mquinas, s que culpaban da perda de postos de traballo e da reducin dos salarios (ludismo). O exemplo mis destacado destas accins foi o incendio da .fbrica Bonaplata en 1835, a primeira factora que introducira en Espaa a mquina de vapor. Outro exemplo: o das traballadoras da Fbrica de Tabacos da Corua. Pero os traballadores comprenderon moi cedo que o verdadeiro problema non eran as mquinas, senn as condicins de explotacin s que estaban sometidos, e comezaron a desenvolver novas formas de loita como a paralizacin da producin mediante a folga e a procura da unidade de accin mediante a creacin das primeiras asociacins obreiras. Estas asociacins agrupaban aos traballadores dun mesmo oficio e tian funcins reivindicativas e de apoio mutuo (pago de cotas para cubrir as necesidades dos seus asociados en caso de perda do emprego por despido, enfermidade, folga... ). A primeira creouse en Barcelona en 1834 (Asociacin Mutua de Tecelns) e coeceron unha grande expansin durante o Bienio Progresista (1854-56). Precisamente nos anos do bienio proliferaron as axitacins polticas por asociacins obreiras que acabaran dando lugar a creacin de sindicatos de clase. Agora as reivindicacins xa non sern s laborais senn que tamn incluiranse peticins polticas semellantes s dos Cartistas en Inglaterra. A volta ao poder dos moderados trouxo consigo a represin do asociacionismo obreiro.
C- A chegada do Internacionalismo no sexenio (1868-1874)
At 1868 o movemento obreiro camiou, politicamente, a remolque das correntes burguesas democrticas (liberalismo radical, Partido Demcrata, primeiros ncleos republicanos), pero a situacin mudou coa chegada das ideas internacionalistas despois da Revolucin Gloriosa. En 1864 fundrase en Londres, coa participacin de obreiros e personalidades procedentes de distintos pases, a l a Internacional ou Asociacin Internacional de Traballadores (AIT). Os principios que presidiran a sa creacin foron o da solidariedade obreira internacional (proletarios do mundo, unidevos) e o da autonoma da loita dos traballadores para acadar a sa liberacin de clase mediante a creacin de partidos e sindicatos obreiros. Na mesma conviviran das correntes opostas: a anarquista (Bakunin) e a socialista (Marx) En Espaa, as ideas internacionalistas foron introducidas por Giuseppe Fanelli, un anarquista colaborador de Bakunin, que se reuniu con grupos de traballadores en Madrid e Barcelona e difundiu entre eles os principios anarquistas (colectivismo, apoliticismo, supresin do Estado... ). A partir destes ncleos xurdiu a Federacin Rexional Espaola da AIT (fundada no Congreso Obreiro de Barcelona., 1870), de predominio anarquista e que desenvolvera unha intensa actividade insurreccional durante o Sexenio Democrtico (revoltas contra as "quintas" e os "consumos", participacin na insurreccin cantonalista... ). Pouco despois, a chegada de Paul Lafargue, xenro de Marx, difundiu entre os internacionalistas madrileos as posicins marxistas (que defendan a necesidade da conquista do poder estatal por parte da clase obreira) e propiciou a creacin do primeiro ncleo socialista espaol ao redor da figura de Pablo
9 Iglesias e do xornal La Emancipacin, Este grupo, en minora no seo da seccin espaola da AIT, non tardara en ser expulsado da mesma. En 1874, coa chegada da Restauracin, a federacin espaola da AIT foi declarada ilegal e as sas actividades perseguidas. Pero estaban creados os xermes da posterior evolucin das ideas anarquistas e socialistas en Espaa.
3.3.3.- Anarquistas e socialistas despois de 1874
A- Os anarquistas: a C.N.T.
Nas dcadas seguintes anarquistas e socialistas continuaron marchando por separado. En canto aos anarquistas, en 1881 a FRE pasou a chamarse Federacin de Traballadores da Rexin Espaola para se adaptar legalidade vixente (que prohiba as organizacins de carcter internacional), adquirindo unha influencia crecente en Catalua e Andaluca. Entre os anarquistas foron xurdindo diferenzas entre das correntes: -os partidarios da accin sindical de masas, que van no recurso folga e mobilizacin obreira o medio fundamental para acadar os seus fins de construcin dunha sociedade igualitaria, este anarquismo colectivista e anti-autoritario cra no apoio mutuo e na educacin como armas para igualar a sociedade. -os partidarios da accin directa ou propaganda polo feito os cales protagonizaron atentados contra personaxes e institucins representativos da clase dominante, o Estado e a Igrexa. Algns destes atentados, como os sufridos polo xeneral Martnez Campos, Cnovas ou o atentado do Liceo (que provocou vinte mortos nese lugar privilexiado de encontro social da burguesa barcelonesa) era unha vinganza pola execucin, as mis das veces sen probas, de militantes anarquistas. Estes actos de violencia - o caso da Mano Negra andaluza, sociedade secreta a que se acusou de planear o exterminio dos terratenentes- desataron unha feroz represin por parte do Estado contra o conxunto dos militantes anarquistas. En 1907 os partidarios da accin de masas promoveron a creacin da Solidariedade Obreira, antecedente directo do grande sindicato anarquista da Confederacin Nacional do Traballo (CNT, fundada en 1910). Dotada dunha estrutura federal, a CNT reivindicaba o "apoliticismo" e o papel da folga xeral (unha folga non debe declararse para ter un pouco mis de xornal, senn para lograr unha transformacin total) como principal instrumento revolucionario. Entre os seus lderes estaban Salvador Segui ("el noi del sucre", asasinado nos tempos do pistoleirismo barcelons) e Angel Pestaa. Converterase na principal organizacin obreira espaola antes da Guerra Civil chegando a ter un milln de afiliados. O grupo mis activo entre os anarquistas partidarios da accin directa ser a F.A.I. (Federacin Anarquista Ibrica)
B- Os socialistas: O P.S.O.E. e a U.X.T.
Pola sa parte, o ncleo socialista madrileo organizado en torno a Pablo Iglesias fundou en 1879 o Partido Socialista Obreiro Espaol (PSOE), unha organizacin de inspiracin marxista que aspiraba conquista do poder pola clase traballadora e que se adherira II Internacional, integrada por partidos afns ideoloxicamente. En 1888 -ao amparo da "Lei de Asociacins" promovida polo goberno liberal un ano antes- os socialistas crearon a Unin Xeral de Traballadores (UXT), un sindicato de masas que chegara a ter unha influencia importante en Madrid, Asturias e o Pais Vasco, e que defenda a negociacin colectiva entre obreiros e patrns e o recurso folga para facer valer os intereses dos traballadores. Paulatinamente, o socialismo espaol evoluira cara posturas moderadas que combinaban a participacin en folgas xerais e os obxectivos finais igualitarios coa bsqueda de melloras graduais para os traballadores no marco do sistema. En 1910, en coalicin cos republicanos, obtivo a sa primeira acta de deputado para Pablo Iglesias.
10 C- O crecemento de principios do XX: comunistas e folga xeral
En 1921 un grupo de dirixentes e militantes do PSOE e da UXT separronse para fundar o Partido Comunista de Espaa (PCE), seguindo o modelo dos bolxeviques rusos triunfantes na Revolucin sovitica de 1917. Sera moi minoritario at os tempos da Guerra Civil. A grande expansin do movemento obreiro tivo lugar en Espaa coa entrada no S.XX, ao comps das profundas transformacins que estaba experimentando a sociedade (industrializacin, urbanizacin,.. ). A afiliacin s organizacins de traballadores experimentou un notable crecemento e desenvolveuse unha particular "cultura obreira", alternativa cultura burguesa dos ateneos e casinos, que tivo o seu centro nas Casas do Pobo socialistas e nos Ateneos populares e libertarios promovidos polos anarquistas. Nestes locais, que funcionaban como centro de reunin social para os traballadores, existan bibliotecas e desenvolvanse escolas e outras actividades culturais e de ocio. A mobilizacin obreira acadou as sas cotas mis altas nos anos finais da Restauracin (folga xeral de 1917. "Trienio bolxevique" andaluz, folga da "Canadiense" en Barcelona sufrindo unha interrupcin coa chegada da ditadura de Primo de Rivera. A ditadura reprimiu a anarquistas e comunistas e mantivo unha actitude inicial de tolerancia cara os socialistas, os cales colaboraron at 1927 nas institucins primorriveiristas como a Organizacin Corporativa ao Traballo. Con todo, en vsperas da proclamacin da II Repblica o movemento obreiro constitua unha forza que non se poda ignorar e xogara un papel fundamental na posterior evolucin do rxime republicano.
O comit de folga do PSOE ingresou no penal de Cartagena polos disturbios de 1917. De esquerda a dereita: Largo Caballero, o avogado Luis de Zulueta, Julin Besteiro, Andrs Saborit e Daniel Anguiano
11
Modelo de exame
OPCIN A Estruturando libremente a redaccin e referndote explicitamente aos documentos presentados, debes integrar no teu comentario as seguintes cuestins relativas ao proceso desamortizador: a sa contextualizacin no marco da construcin do Estado liberal, os seus obxectivos, os bens afectados polas vendas e os resultados ou balance. Lembra que non se trata de responder a preguntas illadas senn de realizar unha composicin coherente e argumentada, e que na avaliacin se tern en conta os coecementos, a utilizacin dos documentos e a correccin da expresin escrita.
Doc.1.-Desamortizacin de Mendizbal (1836): Seora: vender a masa de bens que vieron ser propiedade da nacin non tan s cumprir unha promesa solemne e dar garanta positiva dbeda nacional por medio dunha amortizacin exactamente igual ao produto das rendas; abrir unha fonte abundantsima de felicidade pblica, vivificar unha riqueza morta, desobstrur as canles da industria e da circulacin, apegar ao pas polo amor natural e vehemente a todo o propio, anchear a patria, crear novos e firmes vnculos que liguen a ela; , en fin, identificar co trono excelso a Isabel II, smbolo da orde e da liberdade (...), crear una copiosa familia de propietarios (...). Art. 1. Quedan declarados en venda desde agora todos os bens races de calquera clase que pertencesen s comunidades e corporacins relixiosas extinguidas.
Doc.2.-Desamortizacin de Espartero (1841): Art. 1. Todas as propiedades do clero secular (...) son bens nacionais (...). Art. 3. Declranse en venda todas as fincas, dereitos e accins do clero catedral, colexial, parroquial, fbricas das igrexas e confraras.
Doc.3.-Desamortizacin de Madoz (1855): Art. 1. Declranse en estado de venda (...) todos os predios rsticos e urbanos, censos e foros pertencentes: Ao Estado. Ao clero. s Ordes Militares (...). s confraras, obras pas e santuarios (...). Aos propios e comns das vilas. beneficencia. instrucin pblica e calquera outros pertencentes a mans mortas xa estean ou non mandados vender por leis anteriores.
Doc.4.-O xurista e historiador Francisco Toms y Valiente valora as a desamortizacin: En suma: que a desamortizacin municipal se cadra non debeu facerse e que a de bens eclesisticos e outras mans mortas non debeu facerse como se fixo. Pero toda a burguesa, mesmo a de esquerdas, quixo desamortizar, e por conseguinte a desamortizacin foi un feito consumado (...). Tamn considero innegable que o sistema desamortizador preferible en funcin do logro duns beneficios xerais non debeu ser o de Mendizbal e Madoz (isto , o do partido progresista) senn o aconsellado no seu da por Flrez Estrada (...). Este era o nico capaz de facilitar a creacin dunha clase media rural de pequenos propietarios, coa que se estabilizara no noso pas o rxime liberal e se enchera o baleiro entre o latifundista e o braceiro.
Doc.5.-O historiador Josep Fontana exprsase do xeito seguinte: Para que serviu a desamortizacin? Desde o punto de vista do goberno a resposta relativamente sinxela. Na etapa de Mendizbal, para salvalo da bancarrota e axudarlle a gaar a guerra civil. Na da chamada lei Madoz, para financiar a construcin da rede ferroviaria. Penso que a medida exacta en que estas vendas redundaron en proveito do Estado non debe minimizarse.
12
ORIENTACINS: Os seguintes documentos serven de base para realizar unha composicin sobre o desenvolvemento econmico espaol no sculo XI X, centrando a atencin na industria. Na redaccin debes tratar as seguintes cuestins: Os contrastes e os desequilibrios rexionais; as caractersticas do desenvolvemento ferroviario; os sectores produtivos mis destacados; valoracin global do desenvolvemento decimonnico. Lembra que non se trata de responder a preguntas illadas, senn de realizar unha composicin coherente e argumentada, e que na avaliacin se tern en conta os coecementos, a utilizacin dos documentos e a correccin da expresin escrita.
Doc.1.-En 1843, J aime Balmes expoa a escasa capacidade da capital do Estado para servir de motor do desenvolvemento econmico espaol: Cabalmente temos en Espaa un atranco gravsimo que infle mis do que se cre en paralizar o noso desenvolvemento e en facer intiles os mellores desexos. A vida de Espaa est nas extremidades; o centro est exnime, fraco, fro, pouco menos ca morto. Catalua, as provincias Vascongadas, Galicia, varios puntos do medioda, ofrcennos un movemento, unha animacin da que non participa o corazn de Espaa. Londres digna capital da Gran Bretaa, Pars, de Francia; na actividade, na vida da que rebordan aquelas cidades vedes as indispensables condicins da cabeza dun gran corpo. En Madrid e en todos os arredores a longusima distancia nada parello atoparedes. Nin agricultura, nin industria, nin comercio.
Doc.2.-Lei Xeral de Ferrocarrs (1855): Art.6. Os particulares ou compaas non podern construr lia ningunha (...) se non obtiveron previamente a concesin da mesma (...). Art.14. As concesins (...) outorgaranse por termo de noventa e nove anos cando mis (...). Art.19. Os capitais estranxeiros que se empreguen na construcin de ferrocarrs ou en emprstitos para este obxecto quedan baixo a salvagarda do Estado e estn exentos de represalias, confiscacins ou embargos por causa de guerra.
Doc.3.-Producin de ferro coado en Espaa, 1861-1900 (en millares de toneladas): ANOS MLAGA SEVILLA OVIEDO BISCAIA OUTROS TOTAL 1861-65 12,43 2,22 13,17 11,73 6,10 45,65 1866-70 1,91 1,36 19,24 10,73 9,32 42,56 1871-75 3,08 1,38 24,90 8,72 7,45 45,53 1876-80 3,36 1,43 28,84 17,24 11,7 62,57 1881-85 1,51 1,38 40,08 76,71 11,91 131,59 1886-90 33,18 138,97 2,07 174,22 1891-95 44,30 ? 185,49 1896-1900 52,10 227,69 9,45 289,24
Doc.4.-Neste texto publicado en 1860 salintase a importancia da industria catal: En Espaa a palabra industria trae infaliblemente memoria a palabra Catalua. O principado sen dbida o ncleo da forza e riqueza industrial da Pennsula; Barcelona chamada por propios e estraos o Manchester da nosa querida patria (). Non hai probablemente industria ningunha que non tea en Catalua a sa representacin (). Sabadell e Terrassa adiantaron tan considerablemente na fabricacin de las, que xa os seus artefactos chamaron a atencin en exposicins nacionais e estranxeiras. Non menos progresou a cidade de Reus na industria de tecer a seda (). Girona elabora en grandes cantidades papel continuo para imprimir e escribir (). As poboacins de Gracia, Sants, Sant Mart, Sant Andreu, Horta e Badalona, que parecen simplemente barrios anexos capital do principado, son outras tantas poboacins fabrs, nas que a industria se atopa tan adiantada coma na mesma metrpole.
Doc.5.-O historiador Gabriel Tortella valora as o esforzo industrializador na Espaa do sculo XIX: Hai no sculo XIX espaol un nmero elevado de esforzos a prol da modernizacin do pas. Por unha banda temos os esforzos privados da clase empresarial catal por crear unha base industrial no principado. Por outra estn os repetidos intentos progresistas por sentar as bases polticas e lexislativas dunha sociedade moderna, dicir, industrializada e tecnificada. O sculo XIX non foi en Espaa de absoluto estancamento: en Catalua, e en especial en Barcelona, desenvolveuse unha notable industria; o pas levou a cabo a desamortizacin e a construcin da rede ferroviaria; reformouse a educacin, o sistema monetario e bancario, os impostos; instituuse definitivamente o orzamento; sentronse as bases da industria siderrxica, etc. Pero en total a tan cacarexada revolucin industrial non tivo lugar.
13
Os seguintes textos deben permitirche facer unha redaccin sobre o movemento obreiro en Espaa desde as sas orixes ata a crise da Restauracin. Estruturando libremente a ta composicin luz dos documentos, e tendo en conta a sa contextualizacin, debes atender cando menos aos seguintes aspectos: razns e reivindicacins obreiras, formas de organizacin e loita, e caracterizacin ideolxica das principais organizacins obreiras.
Doc.1.-A destrucin das mquinas. O exemplo da Fbrica de Tabacos da Corua recollido en El Pas. Diario de Pontevedra (13 de decembro de 1857): O luns 7 do actual houbo un pronunciamento de mulleres na fbrica da Palloza desta cidade (A Corua). Parece que no canto dos cigarros que antes se facan nesta fbrica, estn agora ensaiando a construcin doutros de diferente feitura e () crearon un taller de pitos cunha mquina para picar o tabaco. Como ambas as operacins son novas, non se prestan nin acomodan a elas as cigarreiras, porque non saben facelos, tardando tanto en elaboralos que apenas sacan a terceira parte do xornal que adoitaban (). Alporizronse aquelas catro mil mulleres, arremetendo contra os xefes e empregados do establecemento, destrundo todo o tabaco (), racharon e fixeron anacos as mquinas novas (), tirndoas ao mar, o mesmo que os mobles, papeis, libros de caixa e efectos que atoparon nos cuartos do director.
Doc.2.-En setembro de 1855, El Eco de la Clase Obrera publicaba a seguinte peticin s Cortes: Seores Deputados das Cortes Constituntes: Hai anos que a nosa clase vai camiando cara sa runa. Os salarios minguan. O prezo dos comestibles e dos cuartos mis alto. As crises industriais sucdense. Temos que (...) mandar ao taller as nosas donas con prexuzo da educacin dos nosos fillos, sacrificar a estes mesmos fillos a un traballo prematuro. xa gravsimo o mal, urxe o remedio, e agardmolo de vosoutros. Non pretendemos que ataquedes a liberdade do individuo, porque sagrada e inviolable; nin que matedes a concorrencia, porque a vida das artes; nin que carguedes sobre o Estado a obriga de socorrernos, porque coecemos os apuros do Tesouro. Pedmosvos unicamente o libre exercicio dun dereito: do dereito de ASOCIARNOS. Hoxe concdesenos s para favorecernos nos casos de enfermidade ou de falta de traballo; concdasenos en adiante para opoernos s desmedidas esixencias dos donos dos talleres, establecer de acordo con eles tarifas de salarios, procurarnos os artigos de primeira necesidade a baixo prezo, organizar o ensino profesional e fomentar o desenvolvemento da nosa intelixencia, atender a todos os nosos intereses.
Doc.3.-Neste artigo publicado en setembro de 1872 en La Defensa de la Sociedad, advrtese do perigo que para a orde establecida supn a Asociacin Internacional de Traballadores (AIT): Proba en verdade que atinxe a reis e pobos, a sacerdotes e profanos, ao cidadn humilde e ao elevado magnate, relixin, moral, propiedade, ao traballo; autoridade, liberdade, paz pblica; patria, familia, seguridade persoal; orde, ao goberno, economa poltica; e en fin, a todas as entraas da vida da humanidade. Tremendo retroceso habera sufrir esta se en tal proba sasen vencidos os principios tutelares da sa existencia e desenvolvemento! E vencidos sairan se os nimos rectos, se os homes dos que os seus intereses morais e materiais estn ameazados, se as clases lextimas cegamente combatidas, non abrisen a tempo os ollos para ver e evitar o abismo ao que empurra sociedade enteira esa tempestade de erros (...), polglota e cosmopolita, que se titula a Asociacin Internacional.
Doc.4.-En marzo de 1917, este Manifesto conxunto da UGT e a CNT propn a folga xeral, que sera definitivamente convocada en agosto: O proletariado organizado chegou as ao convencemento da necesidade da unificacin das sas forzas nunha loita comn contra os amparadores da explotacin erixida en sistema de goberno. E respondendo a este convencemento, os representantes da Unin General de Trabajadores e os da Confederacin Nacional del Trabajo acordaron por unanimidade: Primeiro: (...) co fin de obrigar s clases dominantes a aqueles cambios fundamentais de sistema que garantan ao pobo o mnimo das condicins decorosas de vida e de desenvolvemento das sas actividades emancipadoras, imponse que o proletariado empregue a folga xeral, sen prazo definido de terminacin, como a arma mis poderosa que pose para reivindicar os seus dereitos.