You are on page 1of 5

26/11/2014

ColquiodoLEPSIdoIP/FEUSPContribuiesdapsicanlisenaescola:oprofessorseconfrontandocomsuaprpriapalavra

Services
Howtocitethispaper

ISBN9788560944125
An7Col.LEPSIIP/FEUSP2009

8/11COLQUIOCOMUNICAESLIVRES

Contribuiesdapsicanlisenaescola:oprofessorseconfrontandocom
suaprpriapalavra

MarisaSiggelkowGuimares
Psicloga,Psicanalista,MestraemPsicanlise,SadeeSociedadepelaUniversidadeVeigadeAlmeida,
Psicloga,IntegrantedoLaboratriodePrticasSociaisIntegradasemPsicanlise,SadeeSociedade(LAPSI),
RuaIbituruna,108,casa03,sala102,Tijuca.CEP:20.271020.marisaguimaraes968@hotmail.com

RESUMO
Nestetrabalhotragoumaexperinciacomumgrupodereflexocomprofessoresdealunosadolescentes,como
umacontribuiodapsicanliseemumaescoladomunicpiodeNiteriRJ.Talexperinciasedeuapartirde
umapesquisaquerealizeinestaescolaquefazpartedeminhadissertaodeMestradonalinhadepesquisa
PsicanliseeSade,doMestradoProfissionalem"Psicanlise,SadeeSociedade"daUniversidadeVeigade
Almeida.Nelativecomoobjetivosverificaroqueprofessoresealunosadolescentestraduzemcomosendo
violnciaemsuaescolaouvirdelesoquepensamsersuascausaseatravsdogrupodereflexocom
professores,numaescutapsicanalticaabrirespaoparaapalavradoprofessorparaqueeste,na
interlocuocomseuspares,pudesseseinterrogarsobresuaprtica.Nestesentido,trabalheicomumgrupo
dereflexocomtrsprofessoresvoluntrios,numareferncialinguagem,utilizandooqueLacan(1958)
denominadeconfrontao,ouseja,umaformulaopossveldelevarosujeitoasehavercomseusditos,
buscandoabrirespaoparanovasperguntasenovossignificadossobreoqueeraconsideradaviolncianaquele
espao,poraquelesprofessores.
PalavrasChave:GrupodeReflexo,ProfessoresePsicanlise.

Introduo
AorealizarumapesquisaemumaescoladomunicpiodeNiteri,quefezpartedomeuprojetodedissertao
demestradoemPsicanlise,SadeeSociedade,nalinhadepesquisaPsicanliseeSade,cujotema
violncianaescola,medepareicomoslimitesepossibilidadesdeumapesquisaqueseutilizoudeduas
estratgias:adeobterdadoseadequepudessefazerumaintervenopsicanaltica.
daintervenocomoumadasestratgiasdeminhapesquisacomumgrupodereflexodeprofessores,que
meocupoapensaraqui.EstapesquisateveseuprojetoavaliadoeaprovadopeloComitdeticadaFiocruzem
setembrode2007eabrangeuentrevistascomalunosadolescenteseseusprofessoreseumgrupodereflexo
http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000032008000100062&script=sci_arttext

1/5

26/11/2014

ColquiodoLEPSIdoIP/FEUSPContribuiesdapsicanlisenaescola:oprofessorseconfrontandocomsuaprpriapalavra

comtrsprofessoresvoluntriosparainvestigaraviolnciainterferindonarelaoprofessoralunoadolescente
nosdiasatuais.

IntervenoePesquisa
Pesquisaralgopostonaprxisdospsicanalistasdesdeseufundador,SigmundFreud.Em"Recomendaesaos
mdicosquepraticampsicanlise"(1913)Freudjnosdizia:"apsicanlisetrazemseufavorareivindicaode
que,emsuaexecuo,tratamentoeinvestigaocoincidem".(1988[1913],p.152)
Aofalardeumapesquisaempsicanlisecujaumadesuasestratgiasestariavoltadaparaumaintervenona
escola,medepareicomdoisaspectosimportantesaseremconsiderados.Oprimeirodeles,odeprocurarno
incorrernadescaracterizaoeabrangnciaimprpriadosconceitospsicanalticos,comoporexemplo,as
abstraesgeneralizanteseosegundo,ligadoaoprpriomtodo,umavezqueainterpretaoaseraplicada
nosedestinavaaummaterialqueprovinhadoinconscienteporassociaolivre,comosedariaemum
enquadredetratamentoindividual.
Odesafiopostodeumaescutaanalticacomumgrupodereflexodeprofessores,cujotemafoiviolnciana
escola,voltavaseparaasingularidadedestegrupo,ondesefezaapostanacirculaodapalavraparaqueos
professoresnoficassemfixadosemcertezas,abrindonovasperguntasparaasquestescolocadasnogrupo.

OGrupodeReflexo
OinciodemeutrabalhonaquelaescolasedeuapartirdoregistrodeminhapesquisanaSecretariaMunicipal
deEducaoedocontatocomumadassupervisorasdaescola,quemeinformousobrealgumasqueixasdos
professoresarespeitode"violncias"emturmascomasquaiselestrabalhavam.
Talprofissionalmeaproximoudasduasdiretoras,que,aoconsentiremcomaminhaentradanaescola,
sugeriramqueeuparticipassedeumareuniogeraldeprofessores,paraquepudesseesclarecerapesquisa.
Esclarecidaapesquisa,sugeriaformaodeumgrupodereflexo,epasseiafreqentaraescolapelomenos
umavezporsemanaaolongodeseismeses.
Deiinciosentrevistasrealizadascomalunosadolescenteseprofessores,aomesmotempoemquefui
procuradaportrsprofessoresinteressadosnogrupodereflexo,queseiniciouimediatamente.
Aolongodeseismesesestivepresentenaescolapesquisada,fazendoobservaes,realizandoentrevistase
realizandoogrupodereflexo.Ogrupodereflexo,comprofessoresdealunosadolescentes,teveadurao
detrsmeses,duranteosquaishouvequatroencontros.Cadaencontroocorreudurante1h30min
aproximadamente,acontecendosquartasfeirasapartirdas10h30min,horriodeencontrodeprofessoresna
escola.
Comoobjetivodetrabalharcomogruponumareferncialinguagem,enonumarefernciarelaoentre
pessoas,utilizeiumaperspectivadeumdizeresclarecedor,oqualLacanchamade"confrontao".
Emseutexto"Adireodotratamentoeosprincpiosdeseupoder"(1958),Lacannosdizquepodemos
diferenciarainterpretaoemanlisedeoutrasformulaesquepodemlevarosujeitoasehavercomosseus
ditos:
Asaber,olugarnfimoqueainterpretaoocupanaatualidadepsicanalticanoporquesetenha
perdidoseusentido,masporqueaabordagemdessesentidosempreatestaumembarao.Noh
autorqueseconfrontecomelesemprocederdestacandotodasortedeintervenesverbaisque
nosoainterpretao:explicaes,gratificaes,respostasdemanda...Etc.Oprocedimento
tornasereveladorquandoeleseaproximadocentrodeinteresse.Eleimpeumaformulao
articuladaparalevarosujeitoaterumaviso(insight)deumadesuascondutas,sobretudoemsua
significaoderesistncia,possareceberumnometotalmentediferente,comoconfrontao,por
exemplo,nemquesejaadosujeitocomoseuprpriodizer,semmerecerodeinterpretao,
simplesmenteporserumdizeresclarecedor.(LACAN,1998[1958],p.598).
Comooqueestemquestoemumaescolanoumaanlise,aescutaanalticadirigidaaumdizer
esclarecedorfezaapostadequeprofessoresnumaconfrontaocomseuprpriodizer,pudessem,seabrir
paranovasperguntaseparaumnovoposicionamento,comonocasodotemaabordado,aviolncianaescola.
Nestaperspectivaosprofessoresiniciaramogrupodereflexofalandoarespeitodaexistnciaounoda
violnciaemsuaescola.Havendo,levantariamquaisashiptesesparaasuaocorrncia.
Osprofessoresressaltaraminicialmenteapenasaviolnciaverbal,manifestandosesomenteentreosalunose
atribuindoaaclassesocialaqualpertencemseusalunos.Aolongodotrabalhoaviolnciafsicaecontrao
patrimniotambmfoiapontada,almdaviolnciaentrealunoseprofessores.Ashiptesesqueinicialmente
estavamlocalizadasemumnicofator,ouseja,naclassesocialdosalunosfoiabertaparaoutrosfatores,
como,porexemplo,ocurrculoemdescompassocomomundodoadolescentedehoje,aperdadeprestgio
socialdoprofessoreacrisedeautoridadequeseenraizouemdiversasinstituiessociais,inclusivenaescola.
Aoserem,aospoucos,apontadasvriasformasdeviolncianaescolaesuasmltiplascausas,osprofessores
foramimplicandoaescolaeasiprpriosnesteprocesso.
http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000032008000100062&script=sci_arttext

2/5

26/11/2014

ColquiodoLEPSIdoIP/FEUSPContribuiesdapsicanlisenaescola:oprofessorseconfrontandocomsuaprpriapalavra

Paraelucidarumpoucomaisotrabalhorealizado,trareialgumasfalaspresentesnestaexperincia:
Prof1_Euaindavejoaquialgoaserrecuperado,notemtantodesrespeitocomoprofessorcomovejoem
outrasescolas.Aquiosalunossolevadoseagitados,masdparasegurar.
Prof2Aquinovejoprovocaocomprofessor,oquechocaonveldeagressividadeentreeles.Elesse
agridemmuito.essaviolnciaqueelestrazemdecasaedoambienteemquevivem.
Pesquis_Noficoumuitoclaro,vocpoderiaexplicarmelhoroquedissesobreessaviolnciaquevemde
casa?
Prof2Aimpressoquesetemqueoambienteondemorammuitodegradado...
PesquisEngraado...Pergunteiaumalunodeclassemdiasetinhaviolncianaescoladeleeelerespondeu
quetinha.
Prof2Achoquetudoissofaltadeamor.Soduascarnciasquedonumvazioquetemqueserpreenchido.
paiausenteporquetrabalhademais,ambienteviolento,crianamimada...
Prof3muitocomplexo.Asociedadeestembrutecida.
Prof1Antigamentetambmsetinhamproblemas,masoprofessortinhaautoridade,hoje...
PesquisEsteassuntomepareceimportante...Eugostariadesabermaissobreaquestodaautoridade...
Prof2Nosequestionavaaautoridadedoprofessornaescola.Hojeemdia!Rum!...Somosatameaados...
Prof1Aescoladesinteressante,oprofessorfalaumalinguagemdiferentedadoaluno.Ocurrculono
acompanhouasmudanasdomundo,trabalhamoscoisasirrelevantes,nointeressantes,omesmocurrculo
paratodososalunos.Otrabalhopedaggiconovalorizadopeloaluno...
Apesquisadora,numaescutapsicanaltica,sustentouaquiumlugarondepdegarantiracirculaodasfalase
oreconhecimentodasquestesqueatingemaosprofessoresemrelaoviolncianaescola,semdar
respostasousignificadosfechadossquestestrazidas,massimabrindoespaoparanovasquestese
significaes.
Osprofessoresforamincentivadosafalarlivremente,oquepossibilitouqueestespudessemseimplicaremseu
prpriodizer.Osprofessores,semprequepossvel,foramconfrontadoscomsuaprpriapalavra,comsuas
contradies,comseussilncioseironias.
Osprofessoresaofinaldosencontrosverbalizaramumsentimentodedesnimofrenteaoqueprecisaser
suplantadoemseucotidiano,incluindooquepercebidoporelescomoumlentomovimentodemudanados
professoresedaescolaemrelaoaosdesafiosqueacomplexasociedadeatual,consumistaeimediatista,
colocaparaaeducao.Aomesmotempoexpressaramrepetidamenteodesejodequeasmudanas
aconteam..
Umdosprofessoresexpressoutaldesejoquando,aofinalizarmosogrupodereflexo,nostrazsuapercepo
respeitodeumadiferenaocorridanaescola.Elenoscontouqueaoparticipardeumareunionaquelaescola
nasemanaanterior,sesentiu,pelaprimeiravez,escutadopelacoordenadoradareunio.
Encerramosogrupocomacertezadacontribuiodapsicanlisenaescola.Estaaoabrirespaosparaqueas
palavraspudessemcircular,algodenovopodesurgir.

Concluses.
Aescola,porserumlugarporondeapalavrapodecircular,propcioparaapsicanlisesefazerpresente.
ApalavrateveimportnciafundamentaldesdeaobradeFreud.Freudpropedesdeocomeoqueopaciente
sejaescutado.nestafala,ondetudosedizsemrestriesqueopacientecomunicamuitomaisdopensa
falar.Assimosujeitonamedidaemquefala,dizmaisdoquequere,aomesmotempo,dizsempreoutra
coisa.
Devemosfrisarqueoqueestimplcitonaescutadaquiloquecomunicadotodaumaticadapsicanlise.A
psicanlisenoumaticahumanitria,nemvisaaum"BemSupremo".Apsicanlisea"ticadodesejo",
comonosdizAlberti(2000).
Adimensoticanapsicanlisesustentasenodesejodoanalista,segundoSouza:
Odesejodoanalistaumantdotocontraatentao,verdadeiraarmadilha,quenosempurraa
todosnadireodosideais.Sendoumlugarvazio,"pontoabsolutosemnenhumsaber",Odesejo
doanalistaincompatvelcomqualquerpedagogia,avessoatodaambiodedisciplinar,formar,
dirigirconscincias."(1996,p.82)".
Assim,entendemosqueacontribuiodapsicanlisenaescolanoestvoltadaadarrespostasarespeitode
comoaescoladevefazerpararesolverseusproblemasapsicanlisenopropeumcaminho,nemuma
verdadenica.
http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000032008000100062&script=sci_arttext

3/5

26/11/2014

ColquiodoLEPSIdoIP/FEUSPContribuiesdapsicanlisenaescola:oprofessorseconfrontandocomsuaprpriapalavra

Apsicanlisenaescolapossibilitaaaberturaparanovasperguntaseparaqueoscaminhossejamabertos,
debatidoseescolhidosporseuseducadorescomopossveissadasparaasquestesqueosafligem.Umaescuta
analticacomgrupodeprofessoresnaescolaumaescutavoltadaparaasingularidadedogrupo,ondeum
dizeresclarecedorpodefazeraapostadequecadaum,seconfrontandocomsuaprpriapalavra,aoinvsde
ficarfixadoemverdadesestagnadasquejnorespondemaosseusproblemasatuais,possaseapropriarde
seutrabalhoesequestionarsobreopossveldesse"impossvel"desereducador.

ReferenciaisBibliogrficos:
ALBERTI,Snia.Psicanlise:altimaflordamedicinaIn:Alberti,SoniaeEliaLuciano(orgs)Clnicae
pesquisaempsicanliseRiodeJaneiro:RiosAmbiciosos,2000.
ELIA,Luciano.Psicanlise&PesquisaIn:Alberti,SoniaeEliaLuciano(orgs)Clnicaepesquisaem
psicanliseRiodeJaneiro:RiosAmbiciosos,2000.
FERREIRA,Rodolfo.Entreosagradoeoprofano:olugarsocialdoprofessorRiodeJaneiro:Quartet,1998
FINK,Bruce.CinciaepsicanliseIn:FeldsteinRichard,FinkBruce,JaanusMaire(orgs.)Paralero
Seminrio11:osquatroconceitosfundamentaisdapsicanliseRiodeJaneiro:JorgeZaharEd.1997.
LACANJacques.Adireodotratamentoeosprincpiosdeseupoder(1958)Escritos/JacquesLacantraduo
VeraRibeiroRiodeJaneiro:JorgeZaharEd.1998.
LIPOVETSKY,Gilles.AEradovazio:ensaiossobreoindividualismocontemporneoBarueri,SP:Manole,2005.
MRECH,LenyMagalhes.PsicanliseeEducao:novosoperadoresdeleituraSoPaulo:PioneiraThomson
LearningLtda,1999.
OLIVEIRA,MariaCeclia.ALeidoPainaAtualidade:ARealidadedaEscolain:Adolescncia,ViolnciaeaLei
organizadorasRuthBastos,Darlenengelo,VeraColnagoRiodeJaneiro:CiadeFreudVitria,ES:Escola
LacanianadePsicanlise,2007.
SAVIANI,Dermeval.ApolticaeducacionalnoBrasilIn:HistriasememriasnoBrasil,vol.III:sculoXX/
MariaStephanoueMariaHelenaCamaraBastos(orgs).Petrpolis,RJ:Vozes,2005.
SENNETT,Richard.LaautoridadMadrid:AlianzaEditorial,1982.
SIGMUND,Freud.Recomendaesaosmdicosqueexercemapsicanlise(1912)EdiesStandardBrasileira
dasObrasPsicolgicasCompletasdeSigmundFreud.RiodeJaneiro:Imago2ed.,1987,1reimpresso,
1988.
SILVA,MrciaVasconcellosdeLima.AescutaanalticaRiodeJaneiro:CEPCOPemFolhaUniversidadeSanta
rsulaAno3N.1,2000.
SILVA,NelsonPedro.tica,Indisciplina&ViolnciasnasescolasPetrpolis,RiodeJaneiro:Vozes,2004..
SOUZA,NeusaSantosFREIRE,AnabeatrizFERNANDES,FranciscoLeoneldeF.ACinciaeaverdadeUm
comentrioRiodejaneiro:RevinteR1996.
UNESCO.Aprenderaviverjuntos:serquefracassamos?Braslia:UNESCO,IBE,2003.
WIEVIORKA,MichelViolnciahojeIn:ViolnciaeSade:DesafiosLocaiseGlobaisRiodeJaneiro:
AssociaoBrasileiradePsgraduaoemSadeColetivaVolume112006.
Suporteonline.
BASTOS,MariseBartollozziInclusoescolar:pensandoaescutaanalticanotrabalhocomprofessores.
In:ColquiodoLEPSIIP/FEUSPOsadultos,seussabereseainfncia.Artigo.An4Oct2002.SoPaulo.
Disponvelem:<http:/www.proceedings.scielo.br>.Acessoem:20/3/2007.
FIGUEIREDO,AlceuS.Olugardoprofessornaescolacontempornea.Palestrarealizadaparaprofessores
emRioBonito.[mensagempessoal].Mensagemrecebidapormarisaguimaraes968@hotmail.comem2deabril
de2007.
ROSA,MiriamDebieux.APsicanliseeasInstituies:UmEnlaceticoPoltico.In:ColquiodoLepsiIP/FE
USP.An.5.2006.Disponvelemhttp://www.proceedings.scielo.br.Acessoem8/4/2007
VOLTOLINI,Rinaldo.Asvicissitudesdatransmissodapsicanliseaeducadores.In:ColquioLEPSIIP/FE
USPAn3,outubro2001.Disponvelemhttp://www.proceedings.scielo.br>Acessoem20/3/2007.

2014
Av.daUniversidade,308
05508900SoPauloSPBrasil
http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000032008000100062&script=sci_arttext

4/5

26/11/2014

ColquiodoLEPSIdoIP/FEUSPContribuiesdapsicanlisenaescola:oprofessorseconfrontandocomsuaprpriapalavra

lepsi@fe.usp.br

http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000032008000100062&script=sci_arttext

5/5

You might also like