ISSN: 0212-999X

Revista de Filologa Romnica

Vol. 18(2001)73-102

Determinacin da fronteira linglstica

entre o galego e o leons
nas provincias de Len e Zamora
Ana SECO OROSA

RSUM
Lanalyse de la barrire linguistique entre le galicien et le lonnais consiste ifabord dfinir les phnomnes pertinents afin de dterminer cette demire et par la
suite 1 analyse consiste it tracer les isoglosses qui correspondent it chacun de ces
pbnomnes. Suivant la combinaison et la distribution de ces isoglosses, nous
distinguons les lieux (zones) ob elles se saccumulent en faisceaux et les zones ob
elles sont libres (ob elles circulen librement); dans le premier cas, le passage
dun domaine it lautre a lieu de fa9on abrupte, et dans le deuxime de fa9on graduelle (petit it petit): les isoglosses libres dteminent lexistence, entre ces deux domames (territoires, zones), de dialectes de transition qui fluctuent entre le galicien
et le Idonnais et ce de manire plus ou moins importante selon que dominent les
traits galiciens, lonnais ou les solutions intermdiaires. Aprs avoir dfini ces dialectes de transition par rapport aux entits dialectales en contact (galicien et lonnais), nous procdons it la reprsentation de la frontire linguistique: it ob nous
tronveus des faisceaux ci isoglosses nous pouVons tracer une ligue de partage bien
nette; en revanche, dans les lieux ob circulent librement les isoglosses, ob plus encore quune barrire ji se forme un continuum entre les deux domaines unguistiques, nous pouvons seulement proposer une ligne de partage approximative, artificielle, un trac bas sur la typologie des dialectes de transition. En prenant
tout cela en considration, nous proposerons une ligne qui dlimite la frontire entre le galicien et le lonnais dans les provinces de Len et Zamora.
Mots clefs: Galicien, lonnais, dialectes de transition, frontire linguistique.

O contido deste estudio vai dirixido a describir, na medida do posible,

os aspectos a ter en conta para determina-la fronteira lingiistica entre ga73

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira lingtistica entre o galego e o leons...

lego e leons aIf onde se encontran estas das modalidades, no territorio das
provincias de Len e Zamora k As, intentaremos diferenciar, desde unha
perspectiva estrictamente linglstica, os fenmenos pertinentes para a delimitacin da fronteira; a continuacin, e a partir dunha rede de puntos o
mis mesta posible, trazarmo-las isoglosas correspondentes que marcarn
o contorno xeogrfico de cada un destes fenmenos linguisticos e separarn
a presencia do trazo nunha rea da sda ausencia noutra. Examinarmo-la
distribucin destas isoglosas antes de intentar traza-la fronteira lingdistica:
segundo sexa o decorrer destas isoglosas, en feixes ou soltas, o paso do galego leons realizarase de modo abrupto oit de modo gradual; traza-la
fronteira lingbistica entre galego e leons non ser difcil no primeiro caso,
pero no segundo, as isoglosas que corren soltas estn determinando a existencia dunha rea de transicin entre os dous dominios na que aparecen unhas falas con comportamentos especiais en relacin a eles, unhas falas de
transicin que debemos ter en conta para poder determina-lo que acontece
nesta zona fronteiriza. Unha vez considerados estes factores, que pasamos
a detallar a continuacin, estamos en condicins de intentar delimita-la
fronteira entre o galego e o leons.

TRAZOS PERTINENTES PARA A DELIMITACION

DA FRONTEIRA. TRAZADO DAS ISOGLOSAS
Os trazos que se consideraron realmente pertinentes para establecer
unha fronteira entre galego e leons foron determinados fundamentalmente tras examina-los datos obtidos in siW nos puntos de Len e Zamora que
foron obxecto de estudio. Pero esta especial atencin s datos de campo e
as conclusins que deles podiamos obter non impediu que tiveramos presentes en todo momento do proceso os datos procedentes dos estudios que
dalgn modo se achegaron cuestin dos limites, e por conseguinte dos feAntes de entrar no tema que nos ocupa, queremos facer unhas observacidus previas relativas
o tratamento do mesmo, O estudio dunha fronteira lingistica pode abordarse desde tntiltiptes enfoques. De entre eles, optamos aqu por propoe-lo trazado da froriteira: o presente estudio vai
onentado a comenta-los pasos que se deron para chegar sa delimitacin. Os datos empregados
no proceso van ser basicameate os obtidos o sim, e as conchisins a que cheguen~os seran
aquelas a que nos conducen estes datos. Resulta de gran interese o estudio comparativo entre estes datos e os procedentes de fontes bibliogrficas, pois permite contrasta-las conclusins a que
chegamos coas que aparecen nos estudios realizados anteriormente sobre o tema (podemos comparar mapas, clasificacins, outros trazados de fronteira na zona, etc.); sern razns de espacio as
que impidan presentar aqu este estudio comparativo.
Itevistc, de Fihogto Romatzmca
Vol. tS t200t) 73-t02

74

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira lingaistica entre o galego e o leons., -

nmenos que podan ser pertinentes para marca-la fronteira 2 Centrmonos

agora en explicar o mis brevemente posible cmo se desenrolou o
proceso que nos levou a determina-los trazos pertinentes para a delimitacin
da fronteira entre galego e leons.
Nunha primeira fase, elaborouse un cuestionario amplo no que foron
considerados tdolos fenmenos que caracterizan galego e leons, tan2 A maior parte dos estudios sobre o dominio leons fan referencia de forma mis ou menos
explcita a unha zona fronteiriza co galego. Deixamos os que tratan outros territorios para centramos aqu en examinar brevemente aqueles estudios que se ocuparon da zona limtrofe do galego nas provincias de Len e Zamora. Atendemos s fenmenos que consideran -anda que nalgns estudios falta precisin determina-los trazos que permiten delimitar unha fronteira-, e
diferenciamos tres grupos. O primeiro est formado por aqueles estudios que seguen un criterio
monoisoglsico e consideran un nico trazo, o resultado de E, breves latinos, isoglosa de aditongacin/ditongacin, para marca-lo lmite entre galego e leons: Menndez Pidal (1906), Garca del Castillo et a/ii (1957). A un segundo grupo pertencen aqueles estudios que consideran a
zona fronteiriza como de rnestura, rea de transicin, leons galeguizado>~: Gutirrez Tuiln
(1975) e Teruelo Nez (1975). linha vez examinados estes dous grupos de estudios, descartmolos por non seren suficientes para describi-la realidade lingtistica da fronteira; atendemos, pois,
a un terceiro grupo, o formado por aqueles estudios que combinan unha serie de trazos para determina-la fronteira, feito que se traduce na consideracin de varias isoglosas,.~ Cataln Menndez
990a, 1990b, 1991), Garca Garca (1984), Neira Martnez
Pidal (1956-57), Fernndez Rei (1
(1989), ZamoraVicente (1989). Nestes estudios, os trazos considerados non son os mesmos; todos coinciden en ter en conta o resultado de , AE, fi latinos, a evolucin de -N-, a evolucin de
L-, -LL- e a evolucin de -L-, pero s citados, Garca Gara (1984) engade a terminacin -INM
dos diminutivos e Cataln Menndez Pidal (1956-57) os pronomes persoais tonos P2, a desinencia -n na Pl do perfecto e a desinencia na P2 dos perfectos; s comns a tdolos estudios e s
indicados por Cataln, Fernndez Rei suma dous mis: o pronome persoal tnico Pl e os presentes
~NIO, TNEO.
Os trazos citados por estes autores non parecen ser iguais xerarquicamente, e cremos quepodaran separarse en tres bloques: un primeiro bloque estada composto por aqueles trazos que son
determinantes da estructura da lingua, propios da sa constitucin, e por tanto pertinentes para nazar unha fronteira; seran os resultados de . , a evolucin de -N-, a evolucin de L-,-LL-, a evolucin de -L- e os resultados dos presentes TENEO, VNIO. Nun segundo bloque situanamos
unha serie de trazos que poderian ser incluidos dentro dos anteriores, como o resultado do pronome persoal GO (que pode incluirse na evolucin de latino) e o resultado dos diminutivos
procedentes de -INUM (na evolucin de -N-). Por ltimo, no terceiro bloque recolleriamos
aqueles trazos que poden ser considerados dialectais dentro do propio galego, resultados diverxentes dunha forma, cunha determinada distribucin xeogrfica: sera o caso dos pronomes persoais che/te, a desinencia -n na Pl do perfecto e a desinencia na P2 dos perfectos. Para observa-la
distribucin dialectal destes fenmenos dentro das falas galegas, cf Fernndez Rei (1990a: 77,
mapa 29; 85-86; 87-88, mapa 33) e Arlas Lingi~ico Ca/ego (1990), mapas 50, 237 (para -n),
mapa? (para realizacin da VT na P2 do perfecto).
Co obxecto de chegar a determina-los trazos pertinentes para a delimitacin da fronteira entre
galego e leons, considermo-los trazos indicados no primeiro bloque: aqueles determinantes da
estructura da lingua -e por tanto pertinentes para trazar fronteira-, isto , os resultados de E, 6; -NL-, -LL-; -L- e TENEO, VENIO. Estes datos, obtidos do material bibliogrfico, estiveron presentes en todo momento do proceso para contrastar cos datos obtidos in sim.

.75

Revisto de Filologa Rornnica

Vol. tS (2tJOt) 73-ttt2

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira /ingstica entre o galega e o leons...

to os comns como os diferenciais Este cuestionario foi aplicado no ano

1991 nos puntos escollidos da zona de Bierzo, que foi tomada como mostra
por se-la mis problemtica: puidemos as obter datos sobre o comportamento e vitalidade destes trazos Traa anlise destes datos, pasamos a
unha segunda fase, na cal se rexeitaron os fenmenos que non eran perti~.

~.

Pretendemos establecer lmites entre falas que presentan fenmenos comns por teren a mesrna orixe: o latn da Gallaecia romana. Se sto xa supn unha dificultade de seu, temas que engadirle outras derivadas das variedades concretas que entran en contacto e do estado de conservacin das mesmas. As, para determina-los trazos pertinentes a fin de establece-la fronteira
lingilstica, non foi suficiente con considera-las diferencias entre galego e leons, senn que debemos ter en conta as modalidades concretas destas linguas que entraban en contacto na zona, e
dentro delas determinar cles eran os elementos realmente diferenciais -vlidos para traza-la
fronteira- para centramos neles e prescindir de solucins comns, as como de solucins que pareman diverxentes pero que en realidade se deban a distintos estadios evolutivos. Polo que respecta estado de conservacin destas variantes en contacto debemos apuntar que, en contraste coa
zona galega, onde puidemos atopa-la fala mesmo na xente mis nova, nos puntos onde a variedade
era outra os informantes foron a xente de major idade, que faca esforzos por recordar; isto crear un problema para traza-las isoglosas: hai algns puntos -onde se falou nun tempo leons ou
unha modalidade do mesmo- nos que boxe non recordan a antiga fala, que est practicamente perdida.
Trataremos a continuacin de achegar unha mostra concreta do comporlamento e vitalidade
destes trazos, tendo en conta unicamente un campo dentro deles: o dos grupos consonnticos. Na
primeira fase foron estudiados tdolos grupos consonnticos,.- observouse que de todos eles s interesaban para o trazado da fronteira o grupo S e o grupo oclusiva+oclusiva, por presentaren estes dous evolucins realmente diverxentes en galego e leons,., cando menos na zona tratada, e non
solucins diferentes debidas a distintos estadios evolutivos.
Polo que respecta grupo SI, tras estudia-lt seu comportamento, podemos concluir que a fronteira do galego co leons parece ter relacin coa palatalizacin/non palatalizacin da consoante
seguinte por parte dun iodc que se conserva nos dous casos. Galega e portugus palatalizan
nese contexto, fronte leons que renuncia, quedando nunha forma anterior s evolucins que se
deron nos dominios limtrofes. O leons instlase nunha pronuncia que coincide coa considerada
formal en castelzt resistndose a palatalizar, pero mantendo o dilongo decrecente sen monotongar. como propio do dialecto (segue a sorte de Rl). No galego e portugus si se produce esta palatalizacin; no casteln a forma igreja parece indicala -anda que tamn pode ser confusin de sibilantes z-t A palatalizacin posible neste contexto fnica, pero algo a impide en leons e
casteln en contraste co que acontece en galego. Por isto, consideramos vlido este trazo (resultados -e4-/-eis-) para a delimitacin da fronteira. Na prctica, bose coinciden no trazado as isoglosas -eiV-eis- e a(litongacin 1 ditongacin. A coincidencia, mis que casual, palatalizacin-aditongacin, non palatalizacin-ditongacin, parece remitir a dous dominios lingiisticos.
En canto grupo oclusiva-toclusiva, tivemos que descartalo no noso estudio e prescindir del
para o trazado da fronteira, pois a vitalidade do fenmeno era practicamente nula na zona estudiada. Examinados os resultados na zona do Bierzo, observamos unha elevadsima presencia da
fonna castel (codo> no lugar da autctona (en leons -WT- >-bd->l+consoante: co/do, de/co (<
CUB [TU, DEB ITA). A isto uniuse a sospeita deque tmnha forma que pode aparecer como prstamo ou infiltracin en zonas en que o resultado orixinario debera ser outro: a fonna co/do, caracterstica do leons, aparece en Fontana, pero tainn en zonas de transicin que -unha vez estudiadas en profundidade- parecen tender galego, como Valle de Finolledo, Dehesas e
Villavieja. Non aparece na zona do Bierzo o resultado galega ccihado.
Revista civ Filo logia Romnica
Vot. 8 t2t)Ot) 73-HP

76

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira lingistica entre o galega e o leons...

nentes para o trazado da fronreira a fin de elaborar un cuestionario mis reducido que tivera en conta s os trazos mis relevantes e as combinacins
dos mesmos; este cuestionario reducido fol aplicado durante o ano 1995
longo dunha rede de puntos nas zonas restantes: A Fomela e Os Ancares de
Len, A Cabreira e Sanabria5. As conclusins obtidas a raz do estudio realizado in situ nas dijas fases indicadas e a posterior anlise dos resultados,
permtennos afirmar que os trazos que parecen ter pertinencia na zona para
diferenciar galego e leons son o resultado de AE, 3 latinos, da simple e
da xeminada lateral latina, da simple e da xeminada nasal latina, do grupo
S+iode, e de TNEO, vNIO6.
Unha vez determinados, tras face-la correspondente anlise, os puntos extremos obxecto de
estudio, Lillo (N. de Len) e Rionor (en Zamora, punto limtrofe can Portugal), tivemos unha referencia para trazar unba vertical nos mapas de elaboracin propia a fin de marca-los lmites do
naso estudio: non se consideran aqu os puntos que estn dereita desa vertical. A escolla das
puntos dentro da zona a estudiar foi feita tendo en canta un obxectivo prioritario: buscar na horizontal aqueles en que se deixaba de fala-la que propiamente consideramos galega, e se comeaba a falar outra modalidade lingilstica, por moi prxima que fose galega; pero ademais, tenLamas tomar aqueles puntos que, dalgunha maneira, permitan caracterizar dunha forma global a
situacin lingUistica de cada concello. Finalmente, foi considerada unha framxa ras provincias de
Len e Zamoracomposta paos puntos que citamos a continuacin. Na provincia de Len, CAN
(Le), LUM, SOR (Le: Candn, Lumeras, Sarbeira, no concella de Candin; os puntos Le, Z,
Z2, Z3 pertencen rede do ALGa); GUI, CHA, TRAS, PER, CAR (Guimara, Chano, Trascastro,
Peranzanes, Cariseda: Concella (C.) de Peranzanes); SPP, BAR, LI, FON (San Pedro de Paradela, Brcena, Lillo, Fontana: C. de Pabeiro); VF, FE (Val de Finalledo, El Espina: C. de Vega de
Espinareda); SMA, SiM, MA (San Miguel de Arganza, San Juan de la Mata, Magaz de Arriba: C.
de Arganza); SAN, C (Sancedo, Cueto: C. de Sancedo); VA (Valle del Agua: C. de Cabaas Raras); [-1,N (Hervededo, Narayala: C. de Campanaraya); FN, U, TM, R (Fuentes Nuevas, Dehesas,
Toral de Merayo, Rimor: C. de Ponferrada); PB, VILL, PM (Priaranza del Bierzo, Villavieja: C.
de Priaranza del Bierzo); BORR, VO (Borrenes, Voces: C. de Borrenes); CARU, LC (Caruceda,
Lago de Carucedo: C. de Carucedo); PDF, CASTR (Ponte de Domingo Flrez, Castroquilame: C.
de Ponte de Domingo Flrez); POM, BE, LOM, LLA, SIG, SIL (Pambriego, Benuza, Lomba,
LLamas de Cabrera, Sigiieya, Silvn: C. de Benuza); LB. ENC, TRA (La Baa, Encinedo, Trabazas: C. de Encinedo). Na provincia de Zamora, PO(ZI) (Parto: C. de Porto); PI (Pas: C. de
Pas); LUB(Z2), PAD (Lubin, Padornelo: C. de Lubin); HER(Z3) (Hermisende: C. de Hermisende); REQ (Requejo: C. de Requejo); SCS (San Cipnin de Sanabria: C. de San Justa); SMC,
RIB (San Martn de Castaeda, Rbadelago: C. de Calende); SOT, AVE, SMT (Sotillo, Avedilla,
San Martn de Terroso: C. de Cabreros); PED, SCA, CAL, RIO (Pedralba, Sta. Cruz de Abranes,
Calabor, Rianor: C. de Pedralba de la Pradera).
Nestes puntos recollronse datos in situ, que faron logo contrastados cas obtidos de fontes bibliogrficas; destas ltimas -exclusivamente- procede a informacin sobre algns puntos da Cabreira Baixa (parte do cancel lo de Benuza: Llamas de Cabrera, Sigueya, Lamba e Silvn, e do
concello de Encinedo: La Bafia, Trabazos, Encinedo), e sobre Rianor, no concello zamorano de
Pedralba de la Pradera.
Se comparamos estes trazos con aqueles que nos parecan vlidas traa anlise do material bibliogrfico, sto , con aqueles considerados nos estudias que combinaban unha serie de trazos e,
dentro deles, aqueles determinantes da estructura da lingua e par tanto pertinentes para trazar fron-

.77

RevL~ta de Filologa Romnica

vot. 18 (200t)73-102

Ana Seco Orosa

Determinacin da fronteira /ingistica entre o ga/ego e o leons...

Determinados os trazos pertinentes, procedemos trazado das isoglosas

correspondentes. No mapa 1 rexistramos estas isoglosas neste caso sofonas a, que sinalan o contorno xeogrfico de cada un destes trazos lingilsticos:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Resultados de , AE, latinos> aditongacin ditongacin

Resultados de L-, -LL-> -1-1-11Resultados de -L-> ~i/-lResultados de -NN-> -n-/-Resultados de -N-> 01-nResultados do grupo SI> -i-isResultados das formas verbais TNEO, -AM, VNIO, -AM> Ptes.
etimolxicos analxicos

teira (, 6; -N-; L-, -LL-; -L- e TNEO, VNIO) vemos que practicamente coinciden: s engadimo-lo resultado do grupo SI e consideramos, poo seu rendemento en oposicin con -N-, o resultado da xeminada nasal latina -NN-.
Cf. este tnapa ca trazado por Babarro (1995: 23) para marca-las isoglosas significativas da
fronteira ente galega e asturiano. Comparando os dous mapas podemos ter unba visin de toda a
zona da fronteira do galego, en Asturias, Len e Zamora. Convn matizar que no mapa 1 e no de
Habano non se consideran as mesmas isoglosas; coinciden catro: as correspondentes a E, 6; L-, LL-; -N-; presentes etimolxicos 1 anatxicos.
Dado que os trazos primarios responden a fenmenos fonticos, utilizaremos parao trazado
das lmites unicamente isfonas. Dentro destas incluirmo-las isoglosas morfolxicas: examinadas as diferencias morfalxicas que serven para trazar fronteira concluimos que remiten en realidade s fenmenos fonticos indicadas.
Unha vez trazados os ll-nites con estes criterios, seda de interese considerar isoglosas lxicas,
semanticas, e sintcticas, e compara-lo seu trazado ca das fnicas, a fin de ter unha visin mis
conipleta da fronteira linguislica. Establecida a fronteira con estes criterios, non estara de mis
considera-la pertinencia das isoglosas culturais, para ve-la relacin entre a fronteira linglstica e
a fronteira ~<extralingiistica=>
delimitada pala cultura material, os limites antropolxicos, a foldore, a arqueatoxa, a toponimia, os tipos de asentan~ento, etc. Apunta Veny { 1992: 204) que con
lodo isto, Como con las palabras y fonemas, tambin se podran -se pueden- trazar isoglosas.
Tamn de gran interese sera o estudio ponnenotizado dos trazos extrasegmentais, para trazar isoglosas de entoacin. Os bbitos prosdicos son estables e non se ven condicionados por procesas
de substitucin lingtstica: non bai mis que ver como o acento do Bierzo subsiste mesmo nas
zonas ande se superpuxo totalmente o casteln, incluso son conscientes os talantes, que anda que
falen casteln, afirman ter un deje que tira a Galicia. Se puidesemos comparar estas isoglosas de
entoactort coas tsaglasas fnicas e as culturais, se cadra poderiamos chegar a conclusins definitivas sobre os procesos lingUisticos que se dan nestas zonas fronteirizas.
Debemos precisar aqu que no noso estudio tivemos que considerar heteroglosas Has zonas en
que non puidemos trazar can precsnan as isoglosas. ah ande descoecmo-los resultados orixinanas a causa da interferencia do casteln, nunha ampla zona do Bierzo, que vai de San Juan de
la Mata a Rimar (Ponferrada marca un punto central nesta zona). Nestes casos, unha lia de puntos marcar o comezo da heteroglosa, correspondente s limites coecidos do resultado galega.
Revista de FiloMg/o Romnica
Vot. t8(2001)73-t02

78

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira /ingtrtica entre o galega e o leons...

Para poder trazar estas sete isoglosas, que denominaremos isoglosas primaras, previamente tivemos que estudia-lo comportamento de cada un
dos sete trazos en diferentes contextos ~>: diferenciamos as outro tipo ou
se queremos outra xerarqua dentro das isoglosas, as isoglosas secundanas, que sern as que determinen o contorno dun trazo en cada un dos contextos en que pode aparecer. A isoglosa primaria correspondente a cada trazo obtense tralo estudio conxunto e comparativo das diferentes isoglosas
secundarias. As, en cada un dos mapas que ilustra un determinado contexto, rexistrmo-la distribucin das variantes no mesmo e trazmo-la isoglosa secundaria que procede. Debe considerarse se coincide no sen trazado esta isoglosa secundaria coa primaria correspondente: en caso de haber
desviacins, a isoglosa secundaria non sera vlida para marca-la fronteira,
pois estas desviacins estaran indicando a existencia de infiltracins leonesismos ou galeguismos ou vacilacins. Non podemos achegar aqu o
estudio pormenorizado desta cuestin, poio que s mencionamos, para
ilustra-lo que acabamos de dicir, unha serie de isoglosas secundarias correspondentes a un dos trazos pertinentes: E, AE, latinos Algunhas destas isoglosas secundarias coinciden no decorrer coa isoglosa primaria de
aditongacin ditongacin e son vlidas para o trazado da fronteira. Sera o
caso dos resultados aditongado ditongado de , AE ante nasal: quen
quien; lenzo lienzo, lienzo; quente ca/ente, caliente; , AE nos monoslabos: p pas; dez diez; me//miel; ben bien; ESE , o, ui je, a, za,
ya, llia, yi; sufixo -LLUM: -e/o -ie/o, -ieio, -ie/lo; ante iode: folia fue//a,fuo//a,fuea; hoxe, hoi huei, huoi, hui, boj, gei, gUi; noite, imite!
nucite, nuite, nuoite, incite; despois, despous 1 despucis, despuois, despuis; 6 ante nasal: ponte puente; bon bueno; conto cuento. Fronte a isto,
hai isoglosas secundarias que non coinciden no trazado coa primaria; este
~

Os conextos en que foron estudiados cada un dos sete Lazos sanos que seguen: 1.- Resul6ie, ante nasal; monoslabos; posetados de , AP, latinos. Resultados de , AP > Resultado
sivo MEUM; conzuncin ET; EST, ERAM; EGO; Sufixo -ELLUM; resultado de E tras consoante
palatal (GFNERUM). Resultados de > Resultado /ue,ua: ante iode; ante nasal; Sano/sueno;
NOSTRUM, VESTRUM. 2.- Resultados de L-. -LL-. Posicin inicial: resultado de L-. Posicin
medial, resultado de -LL-: resultados do sufixo -ELLUM; pronome persoal de Y persoa. 3.- Resultados de -L-. MOLINUM e derivados; CALFNTEM; plurais en -L; outras formas. 4.- Resultados de -NN- (MN)./ 5.- Resultados de -N-. Formas con A,E,O + nasal: -ANUM, -ANAM, ENUM, -ANES, -ONES; formas con 1 + nasal: -INUM, -INAM (a forma FARINAM), outras
formas en -INAM. Vocal U: artigo indeterminado. Posesivo MEAM./ 6.- Resultados do grupo 51-.! 7.- Resultados de TENEO, -AM, VENIO, -AM.
lO Cf. o mapa indicado de Habano (1995: 23), para ve-la continuidade desta isoglosa en Astunas: neste trazo interesan as isoglosas nmero 2 (yedra piedra; porra puorta, puerta), 3 (Chovendo chaviendo) e 7 (en ion) que aparecen no devandito mapa.
79

Revista de Filologa Romnica

vot. 8 (2t)Ol>73.102

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira /ingistica entre o ga/ego e o leons...

o caso dos resultados aditongado ditongado do pronome EGO: eu you,

eu (cf. mapa 2); posesivo MEUM: meu, meo mieu, mieu, miou, miou, mm,
miii, mio; conxuncin T: i, e e, a (nestes tres casos -GO, MUM, ETo resultado ditongado, leonesismo, entra en zona de aditongacin); forma
GNERU: enro, ~erno, senro, &ienro, que d lugar a equvocos, pois en zonas de ditongacin o do ditongo pode ser absorbido pola palatal inicial; resultado sono ditongado sueno, su5no (hai unha infiltracin do leonessmo
sueno en Dehesas, onde altema coa forma propia sono); N6STRUM: noso
nueso, nuso, nuoso, ueso (o resultado aditongado, noso: galeguismo, entra en Fontoria). Estas isoglosas non sern vlidas para traza-la fronteira de
aditongacin ditongacin por presentaren, como dixemos, desviacins
no trazado que marcan a presencia, nos puntos en que a lilia se desva, de
infiltracins (galeguismos: NSTRUM; leonesismos: MUM, T. GO)
ou vacilacins.

DISTRIBUCION DAS ISOGLOSAS. FEIXES DE ISOGLOSAS

ISOGLOSAS SOLTAS: A REA DE TRANSICIN
Antes de entrar a considerar este punto, debemos precisar algns aspectos relacionados coa escolla das isoglosas no territorio fronteirizo que
nos ocupa. Se o que pretendemos determinar unha fronteira lingUistica,
esta non poderla ser trazada utilizando un criterio monoisoglsico, que resultara insuficiente para describi-la complexarealidade da fronteira. Se por
algunha razn se utilizase este criterio, sera unicamente coa finalidade de
simplifica-la clasificacin dialectal, como aproximacin, e de ter que escoller entre unha das isoglosas, observado o comportamento de todas cas,
parece que a mis representativa, a de mis rendemento para diferenciar galego leons en Len e Zamora seria a isoglosa que marca os resultados de
E, o, isoglosa que ademais coincide en todo o seu trazado coa do resultado
do grupo SI, sendo estas d~as as nicas que corren parellas en toda a fronteira. Pero pretendemos trazar unha fronteira lingtistica, e a base dunha
fronteira son as isoglosas, varias isoglosas; hai que precisar que as escollidas deben se-las realmente pertinentes: utilizar menos traera como consecuencia unha descricin parcial da fronteirat, e utilizar mis isoglosas
Garca del Castillo eta/ii (1957: 116-119) seguen un criterio monoisoglsico para (rata-lo
limite entre leons e galego na Cabreira Baixa (Consideramos aqu. para el trazado del lmile,
tanto la diptongacin no condicionada como la diptongacin ante yod>< Garca del Castillo
1957: 116-119), criterio que conduce a conclusins parciais e inexactas. A partir do mapa -Garca
Revista de Filologa Romanca

vot. lSt2t)Ot)73-ltt2

80

Ana Seta Orosa

Determinacin e/a fronteira lingstiea etitre o galega e o leons...

non pertinentes ou de distinto nivel xerrquico poderla levar a conclusins errneas. Por esta razn imos ter en conta unicamente as sete isoglosas que marcan os sete trazos pertinentes para delimita-los dous dominios
lingisticos. Debemos, ademais, deixar ben claro que necesario considera-lo decorrer destas sete isoglosas longo dunha densa rede de localidades
no territorio fronteirizo en conxunto, no que constite a totalidade da macrofronteira galego.- leons: de non facelo as, poderiamos ter unha visin
parcial da cuestin, que tamn nos levara a conclusins equivocadas.
Observamos, entn, a disposicin das sete isoglosas na macrofronteira
(cf? mapa 1). Segundo a sa distribucin diferenciamos uns tramos nos
cales estas isoglosas aparecen en feixes (de Benuzaa Rionor, punto no cal
as isoglosas se separan de novo), e outros tramos nos cales as isoglosas discorren soltas (do norte de Len a Benuza, e na zona sur Rionor, punto limtrofe con Portugal). O primeiro caso non presentar problemas para o tranido da fronteira: o paso do galego leons realizase dun modo abrupto.
Moi distinto o segundo caso; aqu, en sentido estricto, non podemos trazar
unha fronteira, pois o feito de que discorran soltas as isoglosas est indicando o paso gradual do galego leons, un continuum entre os dous dominios, unha rea de transicin entre eles 12 Chegados a este punto, imdel Castillo eta/ii (1957: 117)-, en que marcan os puntos con ditongacin e sen ditongacin, Poderla trazarse a isoglosa de , 6; despois de comparar este trazado cas datos que ternos, concluimos que esa isoglosa -obrida a partir do estudio indicada- sera vlida para describir unha parte da
fronreira na Cabre-a, pero non o sera para dar canta da zona que vai de Castroquilame a Pombriego, polo que non poderla considerarse -cando menos de modo inico- para el trazado del lmite (cf. Garca del Castillo, cita).
Franse a este criterio, tma-la recurso a diversidade de isoglosas para trazar fronteira, utilizado
por diferentes linglisas. Fernndez Rei (19904) recolle estas contribucins en mapas de elaboracin propia (mapas 2 e 7), e delimisa a. fronteira do galega oriental ca asturiano e o leons occidental tendo en canta sete isoglosas: 0/-1-; vocal temtica do tema de perfecto /-, -1- /1/-, -1/-,o -a, no-He; t-u-; ditongos decrecentes can monosongos ea; manlemento def aspiracin
ou desaparicin. O mesmo autor d canta da fronteira do galega meridional ca portugus setentrional (mapa 7) a partir de sde isoglosa& Recolle ademais(1990a: 20, 25) mapas dautroslingistas que utilizaron un criterio pluriisoglsico, como o de Zamora Vicente (1989: 85) sobre o leons (riel vmo-lo lmite oriental daf inicial conservada, a lmite das ditongos decrecentes el, bu;
o lmite do /- inicial palatalizado; lmite da aspiracin def- e o lmite occidental da ditongacin de
O, E) ea mapa de Cintra (1964) -seis isoglosas- referente a algns trazas fonticos diferenciados
dos dialectos galega-portugueses.
U Veny (1992: 213-214): Nadie duda que existen lmites de rasgos (all donde los dialectos
mantienen su vigor), pero es cierto tambin -y me baso en ni experiencia del cataln- que es posible hablar de fronteras aproximativas de conjuntos de rasgos que, basados en su simultanea presenza y su particolarcombinaziorte>, corno quera Ascoli, permiten hablar de dialectos o variedades. Tratndose de hechos humanos, sociales, de extrema complejidad, no existen entre ellos
fronteras matemticas -como tampoco existen entre registros o entre niveles de lengua- sino
franjas variables de transicin que tambin pueden constituir dialectos.

SI

Revisto dc FUologla Rom,dca

Vol. 18(2001>73-102

Ana Seco Oroya

Deierminaci,-in dafronteira lngiisica ent,e o go/ego e o leons,..

ponse, necesario, o estudio desta rea de transicin, a fin de deftni-la situacin en que se encontran determinados tramos da zona de contacto entre

galego e leons e dar conta do que acontece con estas das modalidades
cando entran en contacto nestes tramos. Procedemos, pois, estudio da devandita rea.
Retomando o anterior, podemos afirmar que entre o galego e o leons,
ah onde as isoglosas correspondentes s sete fenmenos considerados pertinentes para traza-la fronteira corren soltas (cf. mapa 1>, confrmase unha
zona hinguistica fronteiriza que debe ser considerada de transicin entre os
dous dominios, por aparecer nela, nos puntos estudiados, distintas modalidades que fluctan entre o galego e o leons en maior ou menos grao. segundo dominen os trazos galegos, leoneses ou as solucins de compromiso.
Chamaremos a esta rea lingilstica fronteiriza rea on franxa de transicin,
e s falas que nela aparecen falas de transicin. Non pretendemos neste estudio explicar con exhaustividade as falas de transicin; unicamente, e con
finalidade de determinar en qu medida sera posible trazar unha fronteira
nelas ou entre cias, queremos definilas en relacin coas entidades dialecrais
en contacto: partiremos dos sete trazos que considerarnos pertinentes para
diferenciar galego e leons para, en primeiro lugar, achegar unha clasificacin destas falas de transicin e, en segundo lugar. observa-las flnctuacins entre os dominios vecifios. Indicamos desde xa que se ben estes sete
trazos son determinantes para definir, non pretenden ser suficientes para
describi-la complexidade dialectal destas reas, nas que ademais do contacto 6 longo dos sculos entre galego e leons, que vai conformando o carcter destas variedades, hai que considera-la superposicin do casteln 3,
Pretendemos unicamente facer unha aproximacin xerrquica baseadanos
trazos pertinentes diferenciadores dos sistemas que estiveron en contacto
~ Unha zona de transicin lugar de loRa entre ddas ou mis entidades dialecais (cf. Recaseos: 1985). ljnha dejas considerada mis prestixiosa. innovadora e progresiva, a outra ou autras
son cualificadas de conservadoras e regresivas. A rcade transicin pode perlencer globalmente
a calquera das entidades dialectais en loira, ou s ser variedade do bloque dialectal prestixioso.
Esta loira de tendencias, por presin da leons sobre o galega e viceversa, puida existir na zona
por ns estudiada longo da historia e dar orixe s Mas de transicin que bose rexistramos, pero
actualmente non se exerce tal presin, senn que unha lerceira luxgua, o castelan, a que se superpn a estas falas de transicin anulando as sdas caractersticas dilerenciais, como axiles anulou
o leons. Chama a atencin a resistencia da galega na zona de Len e Zamora, se a contrastamos
coz anulacin progresiva polo catn das talas de transicin e do leons, que hai que reconstruir
e buscar coma sede fsiles se tratase. Por isto, para estudia-las falas da rea de transcion, non sera suficiente un estudio puramente sincrnico, pois os datos a da de bose non son fiables; sera
preferible ter en canta a aspecto diacrnico, observando a formacin das talas de transicin, e os
factores extralingsticos (histricos e seogrficos) que influiron na formacin da fronteira.
Revista dc Filologa Romn.a
Vol. 18(200073-102

82

Ana Seco Oroya

Determinacin dafronteira /ngstiea entre o galega e o leones.,.

durante anos. Sobre esta aproximacin inicial, tendo presente esta primeira
clasificacin, un estudio posterior poderla afronta-lo feito de facer unha anlise mis profunda que considerase mis trazos e un maior nmero de isoglosas, unha anlise que achegase mis datos sobre as variedades lingtisti-

cas existentes na rea de transicin, que permitise caracterizalas en

profundidade e delimitar dentro delas zonas e subzonas 14
Propofiemos a continuacin unha clasificacin das alas de transicin, clasificacin que chegamos tras estudia-lo comportamento e
combinacin dos sete fenmenos considerados pertinentes para o trazado da fronteira 15 (cf. mapas 1, 3). Na zona estudiada aparecen, nos
extremos, galego e leons 16 e entre eles, unha rea de transicin dun
Cuba vea establecida esta primeira clasificacin das falas dc transicin, se tivesemos que caracterizalas deberamos considerar distintos tipos de isoglosas (isfonas, isoglosas morfolxicas,
lxicas, culturais, semnticas, sintcticas) e utilizar criterios non unicamente lingflisticos, senn tamn sociolinglsticos. Cas datos obtidos, deberiamos abordar unha anlise non s cuantitativa, senn tamn cualitativa, a fin de dar cabida e explicacin a toda a problemtica lingistica que aparece nestas flas de transicin. Pero ademais, para caracterizar unha rea de transicin deberiamas
considerar feitos de carcter extralingoistico. pois estes poden incidir directamente no lingistico.
As reas de transicin orixnanse porque o paso dun dialecto a autro non se d de maneira
abnpta, senn gradual, dando lugar a modalidades que fluctan entre ambos; a explicacin a este
feito pode vir dada pola loita de tendencias entre os daus dialectos, que dalgn zeito conviviron
ou covwiven nunha determinada zona: entre eles baubo interferencias -no sentida amplo do termo, non existir unha fra,~teira clara que os separase e impudise a comunicacin. Se os factores extralingilsticos -histricas e xeogrficos- muen no nacemento das franteiras dialectais (cf, Veny:
1992), estes factores tanto poden explicar o paso brusco dun dialecto a antro, cama poden explica-la transicin gradual: se uno caso impiden a comunicacin entre galega e leons, dando orixe
a unha fronteira abrupta entre eles, nautra pasible que a permitan, bu mesmo favorezan o contacto, dando orixe a unha rea fronteiriza na que aparecen lluctuacidus entre os daus domnios e
falas de transicin, polo que deben ser considerados para a explicacin das mesmas.
Para unha aproximacin estudio terica e metodolxico das fajas de transicin, cf. Recasens
(1985) e Veny (1992).
~> Trataremos conxuntamente os resultados de L-, -LL- e -L- (laterais) e de -NN-, -N- latinos
(nasais) -isoglosas 2, 3 e 4, 5, cf punto anterior- para comprobaren qu medida estas oposicons
latinas, que se manteen de distinta forma tanto en galega como en leons, se conservan ou peeden nesta zona de transicin, orixinando a que damos en chamar solucins de compromiso.
De acordo cas sete trazos, consideramos que estamos ante o galega cauda aparece a seguinte
combinacin: conservacin das oposieins latinas entre as simples e xeminadas laterais e nasais
cas resultados, respectivamente, 0//e 0/a ((a)mare/o, quente, ano, irm); aditongacin (fola); resaltada ei<de vocal+S[ (quetvo. carqr.eixa); presentes etimalxicas veo, poo, teo. Pola contra,
estariamas ante a leons cauda aparecen as seguintes solucins para estes trazos: conservacin das
oposicius latinas ente as simples e xeminadas laterais e nasais <a)niarie//o, ca/lente, ao (ti ueile), irnlana) (nas laterais, na zona estudiada contrariamente a autras do leons, o resultado das laterais l/li); ditangacin (fuel/a); resultado ir de vocal+SI, sen palatalizar (quciso, ccsrqueira);
presentes analxicos de TENEO, VENIO, PONEO.
Non corresponde aqu presentar un estudio do galega e leons faJado na zona. Nos puntos traradas. falan galega os de Ancares (LUM. SOR), MA no Bierzo, PDF na Cabreira e PI, PAD e
14

83

Revista de Filologa Romnica

V
0t. 18(2001)73-102

Ana Seco Orosa

Determinacin da Jtoneira /ingstica entre o ga/ego e o leons,..

a outro dominio, na que podemos diferencia-las seguintes mnodalidadestm7:

a) Galego de transicin. As falas que englobamos dentro desta denominacin caracterzanse por presentar maioritariamente resultados galegos, como a aditongacin nas formas procedentes de , AE, latinos, a
conservacin da oposicin latina de -N-/-NN-. co resultado ~/n<irm/pena:
perda do -N- nas formas con -N- intervoclico, e resultado -n- de -NN-), o
resultado palatalizado K (quei~o, cerei&a, carquei&a) do grupo consonntico
latino SI e a forma palatalizada (cha, veo, pao) nos presentes de TNEO,
VNIO. Xunto a estes trazos galegas, aparece unha sol ucin de compromiso: a perda da oposicin latina -L-/-LL- (simple/xeminada) a favor dun
nico fonema /1/ (calente, amare/o); o resultado -1- procedente de L-,
CAL en Sanabria. O galega exterior foi estudiado por Fernndez Rei; segunda a sa clasificacin
(1990a: 139-151). as falas galegas de Len e Zamora pertencen bloque oriental, en concreto tis
reas ancaresa, oriental-central (e dentro desta subrea A Fansagrada-O Courel-O Bierzo, concretamente a microsubrea do Bierzo) e zamorana. Par outra parte na zona estudiada deben ser
considerados de faja leonesa todos aqueles puntos que estn sur e leste de Benuza (BE, SIO,
SIL, TRA, etc.), na Cabreira; en Sanabria, os sitados despois do Padomelo (ags Calabar e Rionor, Ironseirizos con Portugal): SMT, AVE, RE, SOT, RED, etc. Para un estudio do leons en zeral, cf Menndez Pidal (1962, Ved. 906), Garca de Diego (1978. Ved. 1946), Zamora Vicente
(1989, 1 cd. 1960), Boa, (1992) e Garca Arias (1992).
Os lingistas e dialeulogas que se aclsegaron tema consideraron unha zona de fala galega, autra de fala leonesa e algns unha intermedia, de transicin. Para clasifica-las talas os criterios utilizados non sempre loran os mesmos, de a que tampauco coincidan sempre as conclusins sobre as clasificacins. Non corresponde achegar aqu un estudio comparativo entre estas
clasificacns e a que proporiemos, pois excedera os lmites do naso escrito. Unicamente facemos
referencia s estudias que dalgn xeito se ocuparon do tema:
a) Zonas de fula galega. Menndez Pida! (1962. la cd. 1906). Garca Rey <1934), Lapesa
(1985, 1 cd. 1942), Garca de Diego(1978. lcd. 1946), Corts y Vzquez (1954), Dmaso Alonso/Garca Yebra (1959), Zamora Vicente (1989, 1 cd. 1960), Krger (1925,1965). Teruelo Nez (1975), Garca Garca (1984)e Fernndez Rei (1990b) achegan datas sobre zonas ande se fala
galega nos seus estudios.
6) Zonas de fala leonesa. Menndez Pidal (1962, [cd. 1906), Garca de Diego (1978,1 cd.
1946), Garca del Castillo el aId (1957), Dmaso Alonso/Garca Yebra (1959), Zamora Vicente (1989, cd. 960), Kriiger(1965), Tenida Nez (975) e Garca Garca(1984) achegan datos sobre puntos de fala leonesa.
e) Zonas con falas de ~<ransicin.
Varios estudias consideraron a existencia nesta zona de falas que non responden estrictamente galega oc leons. Estas variantes faron cualificadas como
hbrida, fajas de transicin, intermedias, coexistencia de solucins, mesturas, infiltracins -entre
galega e leons-, leons con galeguismos, galega con Icanesismos, galega-leons, etc. Os autores
que trata-la Ironteira lingilstica tan referencia a estas fulas son: Lapesa(1985, lcd. 1942), Cortes y Vzquez (1954), Dmaso Alonso Garca Yebra (1959), Zamora Vicente (1989, 1 cd.
1960), Krtiger (1925, 1965), Tenido Nez (1975), Gutirrez Tun (1981,1%?), Garca Garca
<1984) e Fernndez Rei <1 990b).
Revista 11.-Filologa Ron,naa
Vol. tS(200t)73-lti2

84

Ana Seco Oroya

Determinacin dafronteira lingistica entre o galega e o leons...

-LL- latinos un resultado propio do galego. mentres que o resultado -1procedente de -L- debe asociarse leons. O galego de transicin rexstrase no Bierzo (SMA, N, VF, D, VILL, BORR e CARU), e contina cara
sur en CASIR.
b) Transicin. As falas deste tipo presentan o resultado do galego nas
nasas, de compromiso nas laterais e do leons nos resultados de E, AE, 6 e
grupo SI. As, de resultado galeguizante pode tildarse a conservacin da
oposicin latina de -N-/-NN-, cun resultado 01n (irm ou irmanha, ano).
Xunto a este, aparece unha solucin de compromiso nas laterais. por perda
da oposicin latina -L-/-LL- en favor dun nico fonema /1/ ((a)marielo, caliente). Por ltimo, estas falas presentan resultados leoneses, como as formas ditongadas e o resultado non palatalizado is (quelso, cereisa, carquelsa) do grupo SI. Podemos encontrar falas deste tipo nun punto da Fomela
(GUI), no Bierzo (FON, EH) e en Sanabria (RIO).
c) Transicin de Pombriego. A fala de Pombriego presenta solucins de
compromiso nas laterais e nasais lado de resultados leoneses para os
restantes trazos. As solucins de compromiso tradcense na perda da oposicin latina -L-/-LL- (simple/xeminada) a favor dun nico fonema /1/
((a)marielo, caliente), e na perda da oposicin latina -N-/-NN- a favor dun
nico nl (ano, irmana). Xunto a estas solucins de compromiso, temos resultados que poden cualificarse de leoneses: formas ditongadas, resultado is
do grupo SI e presentes analxicos.
d) Leons de transicin (1). Nas falas englobadas neste bloque aparecen
resultados leoneses en tdolos trazos ags nas nasais, que teen o resultado
do galego. As, propia do leons a conservacin da oposicin latina nas laterais, de simple e xeminada -L-/-LL-, cun resultado liii na zona (caliente,
(aftnariello): resultado -1- (conservacin de -L-), nas formas con -L- intervoclico, e resultado -II- (palatalizacin) de L- e -LL- (en toda a zona estudiada, contrariamente a outras do leons, s aparece este resultado, -11-,
para L-, -LL-). Tamn son propias do leons as formas ditongadas, o resultado is do grupo SI e os presentes analxicos vengo, tengo, pongo. Xunto a estes trazos leoneses, aparece un nico resultado galego, pero de gran
rendemento: a conservacin da oposicin latina da simple e xeminada -N-lNN-, cun resultado 1/Vn (irm oit irmanha, ano) por perda do -N- nas formas
con -N- intervoclico e resultado -n- de -NN-. Leons de transicin (1) rexistrmolo na majora dos puntos da Fomela (CHA, TRAS, PER), e nun
punto do Bierzo (SAN).
,

e) Leons de transicin (II). S o rexistramos nunha zona compacta do

Bierzo (LI, SPP, BAR). Tdolos trazos teiien resultados leoneses, ags no
85

Revista e Filologa Roouinca

Vot. 8(2001)73-102

Ana Seco Oroya

Determinacin dafronteira /ingstica enre o ga/ego e o leons...

caso das nasais, que presentan unha solucin de compromiso, Esta ltima
vn da perda da oposicin latina simple/xeminada -N-/-NN- a favor dun
nico fonemanl: irmana, ano. Xunto a isto, os restantes trazos son xa definitivamente leoneses: mantense a oposicin latina nas laterais, de simple
e xeminada -L-/-LL-, cun resultado liii (caliente, (a)mariello), aparecen formas ditongadas, o resultado is do grupo SI e os presentes analxicos
Nos cadros que seguen presentmo-las combinacins posibles dos sete
~

trazos na zona estudiada, achegmo-la clasificacin das falas atendendo

combinacin de resultados, e indicamos para cada unha delas un punto
que corresponde a esas caractersticas lingdsticas.
Cuadro 1

Galega

Gal. de tr.

Transicin

Leons de tr

LTl
LUM

GUI

MA

SMA

PUF

CASIR

FON

Leons

LTII

CHA
SAN

Mc.
Forn.
LI
BE

RIO
1

~~1

Bierzo
Cabreir

SCS

Sanabr
-LL
-NN

II

n
n

jn

aditongacin
quei~o
vello

dttongactn
.

quciso
vengo

E
E,AE,o
S
PTES

As distintas modalidades veen determinadas por unba serie de isoglosas que discarren saltas nesta rea de transicin, isoglosas que aparecen indicadas nos mapas 1 e 3. Debemos puntualizar que temas certas reservas respecto a unha delas, a que delimita os resultados de TNFO,
VNIO: en Peranzanes -punto que entra dentro do leons de transicin 1- era unha forma estrafla,
non recoecida por iMantes de puntos vecios. Ademais os resultados lengo, vengo, pongo, poden
ser castelanismos: non aparecen as formas leonesas ditongadas (liengo). Optarnos por non ter en
canta, en principtt esta isoglosa para a clasificacin no que respectad seu decorrer pala zoila da
Pamela (cl. mapa 3).
Revioa de Filologa Rornnicca

Vot. tltt2t)Ot)73-t02

86

Ana Seco Oroya

Determinacin dafronteira lingstica entre o galego e o leons...

Cuadro 2

TRp
POMBRIEGO
1

-UL

-NN

n
ditongac.
1
vengo

, AE, 6
Sl
PTES

No mapa 3, realizado a partir das isoglosas indicadas no mapa 1, marcmo-las distintas modalidades que se rexistran nesta franxa de transicin.
Como vemos no mapa, estamos ante unha zona dc gran variedade e forte
personalidade lingistica: proba disto que a situacin non uniforme
nn nun mesmo concello, como podemos comprobar nos mapas 4, 5, 6 e 7;
sen considera-lo casteln que se superpuxo s falas autctonas, nalgns concellos podemos rexistrar das variedades ou mis (Fabero, mapa 4: transicin e leons de transicin II; Vega de Espinareda, mapa 5: galego, galego
de transicin e transicin; Benuza, mapa 6: transicin e leons; Pedralba de
la Pradera, mapa 7: galego, transicin e leons). Esta situacin que acabamos de indicar non mis que unha mostra, de tantas, da complexidade dialectal desta franxa de transicin t9
En Peranzanes, concella limtrofe con Asturias, investigronse os seguintes puntos: Guimara,
Chano, Trascastro e Peranzanes. Rexistramas aqu o que denominamos leons de transicin (1) en
CHA, TRAS, PER: (aftnarie//o, caliente, ano, irm ou irman/za, quciso e vengo. No punto que
est mis nade, xa lindando con Asturias (Guimara) aparece unha modalidade de transicin
(TR): recollemas ca/iente, ano, irn ou irnianha, quciso, (afinar/e/o. Para compara-los datas que
temas de Peranzanes cas datos existentes sobre as falas vecias en Asturias, debemos consulta-lo
estudio de Dabarro (1994), que describe a situacin linghistica da concella de Ibias e a de parte da
concello de Degaa, cancellos asturianos limtrofes cas concellos leoneses de Peranzanes e Candin (cf. especialmente mapa 17 e Pp. 135 a 137 do estudio citada). Diferencia Babarro das variantes nesta zona limtrofe coa estudiada por ns: II (galega) e 12 (tixileiro) que coinciden respectivamente, se ternos en canta s as sete isoglosas primarias, ca que ns cualificamos de
galega de transicin (con resultado de compromiso nas laterais, como en GUI) e leons de transicin 1, caa particularidade de posuir 120 fonema de realizacin cacuminal prepalatal oclusiva sonora, fronte de realizacin lateral palatal (1/obo) que aparece nos puntos de LTI de Peranzanes.

87

Revista de Filologa Romnica

Vot. 18 (2t)0l>73-102

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira lingilstica entre o galego e o leons...

Unha vez clasificadas estas falas de transicin en relacin coas entidades dialectais en contacto, non podemos deixar de comentar un fenmeno

propio dos dialectos de transicin que aparece nestas falas e dalgn

modo as caracteriza: a fluctuacin entre os dominios vecios galego e leons neste caso, que non impide s falas de transicin ter comportamentos orixinais. Estas fluctuacins non presentan a mesma relevancia estructural nin atenden s mesmas explicacins, polo que, cando menos, hai
que diferenciar tres grupos: alternancias, infiltracins e solucins de com-

promiso. Tomando unha vez mis como referencia os sete trazos pertinentes, s podemos mostrar aqu algns exemplos destas fluctuacins, ou se
queremos interferencias, utilizando o termo en sentido amplo20 que dalgn

xeito son restos dun contacto, dunha loita de tendencias entre galego e leons durante sculos, un encontro que se foi dando longo da historia e determinou, en maior ou menor medida, a formacin e o carcter destas falas

de transicin.
Pode darse o caso de que nun mesmo punto aparezan solucins galegas

e leonesas para un mesmo fenmeno. Posiblemente se trate do resto dun estado anterior no que conviviron en maior ou menor medida o galego e o leons, producndose entre eles interferencias que boxe derivan nesta alternancia de solucins. Un exemplo disto tmolo en Lumeras (Ancares), onde
detectrno-la perda de -L- (fo, muin, =abars),alternando coa conservacin
(calente). Estes datos recollidos in situ parecen confirmados poo estudio realizado por Dmaso Alonso e Garca Yebra (1959: 329-330) nesta zona2t.
Outro fenmeno que proba a continuidade lingistica que se d caa vecia Asturias -ademais
do resultado de campratuisa nas laterais de GUI, coincidente ca que se d nalgns puntos da zona
limtrofe- a realizacin ri, uo da ditonga procedente de , que sinala Babarra no tixileiro (12),
e ns recollemos s en puntos de Peranzanes (GUI. TRAS. PER. CAR), para non atapalo mis en
toda a zona estudiada, ata Rionar.
Nautra arde de causas, debemos apuntar que nos puntos restantes da cancello de Peranzanes
(Cariseda, Faro) toda parece apuntar conservacin de -N-; este dato situara estes puntos no leones de transicin II. De Cariseda temas datos recollidos in sin, que indican a conservacin de en tdalas formas, ags en chenhafarinha; se estas fomias son infiltracins. Cariseda formara
un bloque de conservacin de -N- con BAR, LI, SP? <LTII), puntos do concello limtrofe de Fabeiro. Polo que respecta a Para, punto mis leste da Pamela, datos de Andrs Castellanos eta/ii
(1957) apuntan conservacin: Ilmo. llana, chano. <heno.
- Weinreich (1957:1): ~<By
pbenomena of INTERFERENCE 1 mean thosc instances of deviatian from tbe norms of a language which occur in the speech of a bilingual as the result of bis
familiarity wih another language, i.e. as a result of language cantacts.
-~ Dmaso Alonso e Garca YeN-a (1959: 329-330) indican quco -L- se conserva a Pamela
frante ancars, ande son muchos ms los casos de prdida quc los de conservacin>, Acbegan
exemplos de perda (qucnda<CALENDA,fiar, sair, pao...) e de conservacin (de/or, pa/ornha.
mo/a, ahojo. ahola. castao/a. garao/a). Para os ltimos parece haber unha norma segundo esRevista de Filologa Ronduica

Vot. tS(200t)73-tti2

88

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira lingstica entre o galego e o leons...

Polo que respecta segundo caso de fluctuacin, consideramos que hai

infiltracins (galeguismos ou leonesismos) cando o resultado autctono

substituido por outro do sistema vecio; o fenmeno pode ser espordico

darse s nun punto- ou afectar a zonas mis amplas. Nos mapas trad-

cese nunha desviacin das isoglosas secundarias con respecto prmana.

Como exemplos de infiltracins traemos aqu os resultados ditongados de
MUM, T e GO, que entran como leonesismos en zonas de aditongacin
(cf. mapa 2, que d conta da distribucin dos resultados de GO); outro
caso salientable o do resultado faria < FARINA rexistrado en puntos de
Sanabria, que debe ser considerado galeguismo na zona leonesa, e o do resultado farina, que debe ser considerado leonesismo naqueles puntos en
que, como en galego, desaparece o -N- de forma sistemtica22.
Estes dous fenmenos de fluctuacin, alternancia e infiltracin, son
normais nunha zona en que tamn aparecen solucins de compromiso, nin
propiamente galegas nin leonesas, que marcan un claro carcter de transicin nestas falas. Son, se cadra, as mis determinantes e caracterizadoras da
orixinalidade destas zonas de transicin, e escapan a explicacins estrueturalistas. Dentro destas solucins de compromiso temos, por unha parte, a
solucin -e/o de -LLUM, que afecta a dous fenmenos ( latino, -LL- latino: resultado ditongado, leons, con simplificacin de -LL-, galego) e aparece en Guimara, Pombriego e Rionor, puntos non precisamente prximos
entre si. Por outra parte, tmo-las solucins de compromiso nos sistemas de
laterais e nasais, que se traducen na perda de oposicin -LL-/-L- e -NN-/-Nlatinos que quedan reducidos a /1/ e n,i. Nas laterais, estas solucins danse
na Fomela, no Bierzo (GUI23, FON, EH, VP, SMA, N, D, VILL, BORR,
tes linglistas: consrvase -1- no diminutiva feminino e en xeral na combinacin -ola, pero prdese
no diminutivo masculino; explican abolo corno un caso analxico de abola. O Atlas Lagstico
Ga/ego (val. 2) apunta para Le (Caridin, nos Ancares) formas con conservacin de -L-: avo/iko,
ayo/o (mapa 26) e mo/a (mapa 27), que paderan ser explicadas seguindo a norma exposta; pero
esta non d canta doutras formas, como ca/enre, recollida in situ por ns. Segundo estes datos, nos
Ancares parece existir unha alternancia nos resultados de -L- (perda, conservacin) con predominio da perda de -L-.
22 Estamos ante un posible prstamo, que parece ter un camportamento, unha pertinencia especial: estudiados os puntos do Bierzo, observabarnos que nesta zona coincida o trazada da isoglosa correspandente a faria Ifarina co da isoglosa de aditongacin ditongacin. Este feito parece revelar unha tendencia que habera que explicar atendendo a condicionantes extralingtiisticos.
23 Guimara oponse sistema de puntos vecios como Chano, Trascastra e Peranzanes, que
manteen 1/1/. A sa situacin lingistica, aparentemente especial, pode ser explicada por un factor extralinghistico relacionado coa xeografa humana: as relacins de GUI coa vecifla Asturias,
das cales d canta Madoz (1845). GUI apunto mis setentrional daFomela, e representa neste
trazo a continuidade lingilstica coas falas limtrofes na provincia de Asturias. Para esta cuestin,
cf. Babarro (1994: 101, 103), a situacin lingilstica de Ibias (Asturias), ande L-, -LL- > -1-.

89

Revista de Filologa Romnica

Vot. S(200!) 73-102

Deerrninacin dafronteira /ingsiica entre o ga/ego e o leons...

Ana Seco Orosa

CARU), en CASTR e nun punto de Sanabria (RIO), mentres que nas nasais
aparecen nunha zona compacta do Bierzo alto (SPP, LI, BAR); mencin
parte merece Pombriego, punto no que se presentan solucins de compromiso tanto nas laterais como nas nasais. O estudio conxunto dos resultados
de laterais (L-, -LL-; -L-) e nasais (N-, -NN-; -N-) nos puntos tratados de
Len e Zamora, permtenos diferencia-los cinco sistemas que representamos no cadro que segue:
Si

S2

S3

54

ANCARES LUM SOR GUI

CHA TRAS
FORNELA
PER
BIERZO
MA
FON EE VF SAN
SN BAR
SMANDV
LI
CABREIRA PDF
HAIXA
SANABRIA PIPAD
RIO
CAL

L-, -LL0
N-, -NN-

55

LLA LOM
LB ENC...
SCS SMC
SCA...

1
1
n

11
n

Como vemos, no que se refire a laterais e nasais, Si representa o sistema galego e S5 o sistema leons. Entre eles ternos sistemas de transicin
(S2, 53, S4), que combinan resultados propios das falas galegas, das falas
leonesas, e solucins de compromiso baseadas na perda de oposicin nas
laterais ou nas nasais en favor dun nico fonema. As, S2, solucin de
compromiso nas laterais, galega nas nasais; S3, solucin leonesa nas lateras, galega nas nasais; 54, solucin leonesa nas laterais, de compromiso nas
nasais 24; por ltimo SP (sistema de Pombriego), con solucins de compromiso en laterais e nasais. A vista destes catro sistemas, non podemos deixar
de citar a Cataln (1954, p. 125):
24 Cataln (1954), no seu estudio Resultados pica-palatales y dorso-palatales de -LL-,NN-, y de L-, N- recolle datos de distintas fontes bibliogrficas. Para a Fornela mencionapena,
pequeno, nino..,, con -n- procedente de -NN-; a Fomela forma, segundo Cataln, un rincn de -IIilada do resto, entre a zona de -ts- e o galega:

Revista de Filologa Romnica

Vot, itt (200t) 73-tt)2

90

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira linglstica entre o ga/ego e o leons...

El estructuralismopuede gloriarse de haber aplicado con xito un

principio metdico de gran valor: el sistema est de continuo presente
en la gnesis de los cambios fonticos. Pero debe tambin tener en
cuenta que la lingilstica no puede ni debe prescindir de otros factores
histricos (aparte del substrato) que influyen tanto o ms poderosamente que la estructura fonolgica en la suene de las lenguas.
Desde logo, non podemos deixar parte os factores histricos se queremos explicar estas fluctuacins, pois moi posible que as altemancas e
solucins de compromiso se deban a unha loita entre dialectos en contacto
que estivo presente durante sculos; en canto s prstamos, tamn deben ser
relacionados con factores extralingilsticos. Uns e outros son sntomas da
fluctuacin e contacto entre galego e leons e deben ser explicados atendendendo a factores que van mis al do estrictamente lingilstico e das explicacins que pode achega-lo estructuralismo. Deixamos aqu pendente
este estudio, que examinara a incidencia dos factores extralingiisticos no
lingistico, e podera achegar unha explicacin das causas que producen estes fenmenos de fluctuacin derivados do contacto entre galego e leons.
TRAZADO DA FRONTEIRA LINGUISTICA ENTRE GALEGO
E LEONS. CONCLUSION.
Unha vez considerada a distribucin das isoglosas correspondentes s
fenmenos pertinentes, examinada a rea de transicin determinada polas
isoglosas que discorren soltas, e tendo en conta tamn a zona na cal se agrupan en feixes, estamos en condicins de intentar delimita-la fronteira entre
galego e leons nas provincias de Len e Zamora 25 Retomando o anteSegn Martnez Burgos (M.B.1910) en el ayuntamiento de Peranzanes, en Vega de Espinareda Berlanga y Sancedo se dice nirio, pequeno, pena, pena pea grande, etc. En cuanto a -LLbayamos -1- en Vega de Espinareda, pera -II- en el resto, as cama II- <L-; segn las respuestas a
un interrogatorio, escrito (Sem. 1, 1954, i.e.) comprende esta zona de I/y n desde Faro, San Pedro
de Parade/a y Brcena de la Abada hacia Occidente (p. 115; a cursiva nasa).
Indica Cataln que, fronte a esta rexin NO, os puntos leoneses de mis SE, dentro ainda do
leons occidental, que teen -II- usan sempre -fi-: Noceda no Bierzo e autros, e ramn a Cabreira
Baixa.
25 Desde que en 1906 Menndez Pidal se acbegou tema da fronteira linglistica, foron varios
os estudios que recolleron, contrastaron e ampliaron os seos datos. Neste primeiro traballo, Menndez Pidal considerou unha divisoria entre as cuneas dos ros Ca e Sil. Desde entn, algns estudias parciais precisaron o trazada do limite, pero en xeral ata hoxe se seguiu a tendencia marcada por M. Pidal, sen ter demasiada en canta o trazado dunba liria medianamente exacta e
mis precisa c do Ca-Sil. Por autra parte, para a delimitacin da fronteira do galega nas pro-

91

Revista de Filologa Romnica

Vol. tX (2001) 73-102

Ana Seco Orosa

Determinacin datronteira /ingstica entre o pa/ego e o leons...

normente exposto en relacin distribucin das isoglosas, diferenciamos

unha zona, de Benuza a Rionor punto limtrofe con Portugal no que as
isoglosas se separan, na cal as isoglosas discorren en feixes determinando unha fronteira abrupta entre galego e leons. Neste caso pode trazarse unha lia divisoria clara que deixa a un lado os puntos de Ourense
(galego) e outro os puntos da Cabreira: SigUeya, Lomba, Silvn, Trabazos, La Bafia, Encinedo (leons); en Sanabria separa Pas, Padornelo, Calabor (galego), de San Ciprin de Sanabria, San Martn de Castaeda, Sta.
Cruz de Abranes, etc. (leons). Pero noutra zona, que vai do norte de Len
a Benuza, e xa no sur colle Rionor, as isoglosas discorren soltas, anda que
nalgns tramos do trazado coinciden algunhas delas. Neste caso o paso dunha lingua a outra realizase como unha transicin: aqu non poden trazarse
fronteiras precisas, pois as isoglosas soltas correspondentes a distintos fenmenos indican, como xa vimos, a existencia dunhas falas de transicin
entre os dous dominios que van marcando o paso gradual dun dialecto a outro establecendo entre eles, mis que unha fronteira, un continuum linguistico. Queda claro que, en sentido estricto, e sendo fleis realidade lingistica da rea de transicin, parece difcil trazar unha fronteira nesta
zona, pero anda tendo isto presente, e con tdalas reservas, propoemos
unha lia divsora se queremos aproximativa ou artificial coa finalidade de, dalgn xeito, establecer unha fronteira entre o dominio galego e o
leons. Esta lifla trazarase tendo como base a clasificacin establecida

nas falas de transicin, e deixaria a un lado toda a zona de fala galega ou de

transicin galego (modalidades: galego e galego de transicin), outro tdolos puntos situados dentro da zona leonesa ou de transicin leons
(leons de transicin (1, 11) e leons) e cruzara para marcar as o seu carcter intermedio os puntos correspondentes modalidade que consideramos de transicin por presentar unha combinacin de solucins equilibrada entre os dous dominios. Se aceptamos esta proposta, que marcara a
vncias de Len e Zamora, hai que considerar tamn autras zonas parte do Bierzo, para ocal bai
que ter presentes os datos dautras traballos parciais. Non corresponde aqu facer un estudio
comparativo entre estes estudios e o que ns aportamos; simplemente citamos a continuacin
aqueles que adican un apartado estudio das limites (algns deles fao referencia de forma explcita a unba lia divisoria que marca o lmite entre galega e leons. autras, a lugares por ande
pasa a fronteira): as, Menndez Pidal (1962, l~ cd. 1906), Lapesa (1985, l~ ed. 1942), Garca de
Diego (1978, laed. 1946) e Zamora Vicente (1989, la cd. 1960) consideraron os limites do leons
e Fernndez Rei (1990 a), (1990 b), (199l)os lmites do galega. Par zonas, Garca Rey (1934),
Gutirrez Tun (varios)e Garca Garca (1984) trataron os lmites no Bierzo, Garca del Castila eta/ii (1957) e Teruelo Nez (1975) os lmites na Cabreira e por ltimo, Corts y Vzquez
(1954) os lmites en Sanabria.
Revista de Filologa Ro,nnic.a

vot. 18<2001)73-102

92

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira lingistica entre o galego e o leones...

fronteira entre os dous dominios amparndose nas modalidades adscritas a

cada un deles, a divisoria ira, na provincia de Len, de Ancares, Fornela e
Bierzo norte da Cabreira, desde Guimara a Benuza, e na provincia de Zamora retomarase de novo en Rionor.
A estas alturas, e xa para concluir, apuntamos unha divisoria clara que
determina unha fronteira abrupta, e outra divisoria artificial, que trazamos
sendo conscientes de que non deixa de ocultar unha zona na que o paso
dunha fala a outra gradual. Se aceptmo-la divisoria artificial e a consderamos xunto coa divisoria clara, podemos obte-la fronteira entre galego e
leons nas provincias de Len e Zamora, que reproducimos no mapa 8: a
lilia divisoria resultante deixara esquerda os puntos dos Ancares (LUM,
SOR: galego), algns do Bierzo (MA: galego; SMA, N, VE, O, MILL,
CARU, BORR: galego de transicin), unha zona da Cabreira que vai de
PDF (galego) a CASTR (galego de transicin), e os puntos de fala galega
de Sanabria (PI, PAD, CAL), cruzada GUI na Fornela, FON, EE no Bierzo,
POM na Cabreira, RIO en Zamora e deixara dereita a zona de leons de
transicin e leons: puntos da Fomela (CHA, TRAS, PER: LTI), do Bierzo
(SAN: LTI; LI, SPP, BAR: LTII), da Cabreira (BE, LLA, SIG, LOM, SIL,
LB, TRA, ENC: leons) e de Sanabria (SCS, SMC, RIB, SOT, AVE, SMT,
PED e SCA: leons). Ante esta divisoria que figura no mapa 8, elaborada e
xustificada a partir dos criterios anteriormente expostos, tmo-las lxicas reservas derivadas do feito de que unha lia que, en certos tramos, oculta
unha realidade da fronteira: a transicin entre galego e leons (cf. mapas 1
e 3). Pero a pesar destas reservas, propoflemos esa ua divisoria entre os
dous dominios partindo das modalidades antes descritas que entre
eles se desenrolan, unha divsoria se queremos unha fronteira, dando
termo o seu carcter relativo, que deixa a un lado o galego e as falas de
transicin galego e outro o leons e as falas de transicin leons. Insistimos en que esta divisoria non deixa de ser unha proposta, se cadra un
tanto aproximativa e artificial, pero cremos que permite, atendendo s
criterios expostos, diferencia-los dous dominios e establece-la fronteira
lingistca entre o galego e o leons.

93

Revista de Filologa Roinnk.a

Vol. 18(2001)73-102

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira Iingsrica entre o galego e o /eons...

Mapa 1
Trazos pertinentes para a delimitacin da fronteira.
Resultadosde: l.-L-;2.E,AE,O,SI;3.L-,-LL-;4.-N-;5.-NN-;6.TENEO.
Revista de Filologa Rorndnho
Vol. IR (2t)Ot)73-t02

94

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira linglstica entre o ga/ego e o leons...

ASTURIAS

o
O

IEI

ti

yo
LUOO

o,

L~ Q

bU RIN

SE

timeS

SMC
5I
.307
.AflD

.PSD

.SCAQ

PORTUGAL

Mapa 2
Isoglosa de aditongacin ditongacin de en GO
Distribucin das formas eu you, ieu.
95

Revista de Filologa Romnica

Vol. tS (2001)73.102

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronzeira lingilstica entre o go/ego e a leons...

Mapa 3
Trazos pertinentes para a delimitacin da fronteira. As falas na franxa de transicion.
Revista de Filologa Ronnra
V
0. 18(2001) 73-t02

96

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira linglstica entre o pa/ego e o leons...

ex

Mapa 4
Fabero.

Luco
5

<dAL
FAD~

~A*AMELU
PERA

tAJANTE

IliA
UtiECCO

VLAflSAuICA 110 MRZO

MU

EIR

GTYT
1

SAScEOO

-ti

WWWA

MapaS
Vega de Espinareda.
97

Revista de Filologa Romnica

Vot. 18 (200t) 73-t02

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira lingilstica entre o pa/ego e o leons...

PDAIANTA OEt
NERZO
EOPMHES

pl
QUEISO
POTE IlEDOMINOO FLREZ
.~.--

a t.4

TR

,e.
~1

pOWERP.ADA

po,.tnr

~IJLft~

4Uh4L~
is,.,<

CASTRILLO bECARRERA

Ura

,H
O ti R E N ~

~jE!~i~fi

fi

N
~tiL>ii>~CscI1oo

Mapa 6
Benuza.

Mapa 7
Fedralba de la Pradera.
Revista de Filologa Romnica
Vot. 18(2001>73-102

98

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira lingstica entre o galego e o leons...

1000

tiS&S
-ti.ti

A.

it-

PS

tiLOS
- . -

.UA

OURSNSE

sise.

- -

ti Sc,

ti

0T
ti.
OE
.DAT
II LOSItO

Ja

PORTUGAL

Mapa 8
Fronteira

lingistica entre galega e leons. Praposta dunha divisoria (galega, galega de transicin,
(transicin (transicin), leons de transicin, leons).

99

Revista de Filologa Romnica

Vot. 18(2001)73-102

Arta Seco Orosa

Determinacin dafranteira lingi(srica entre o galega e o leons...

BIBLIOGRAFA CITADA
ALoNso, 0./GARCA YEBRA, V. (1959): El gallego-leons de Ancares y su inters para la dialectologa portuguesa>t III Colquia Internacional de Estados
Luso-Basileiros (Lisboa, 1957), vol. 1 (1959), 309-339. Reproduciuse en
CuCO, XVI (1961), 43-79. Reeditado en Obras completas, 1, Madrid: Gredas
(1972: 315-357) cd. utilizada.
ANDRS CASTELLANOS, M. S. et clii (1957): ~<Lmiesde palatales en el Alto Len>~,
Trabajos sobre el dominio romnico leons, 1, Madrid: Gredas, 23-39.
BABARRO GONZLEZ, X. (1994): A fronteira lingtistica do galega ca asturiano.

Delimitacin e caracterizacin das falas de transicin das concellos de Navia,

Villalln, Allande e Ibias, en Fernndez Rei (cd.), Lingua e cultura galega de
Asturias, Vigo: Xerais, 81-148.
(1995): ~<Fronteira
lingijstica e fronteira administrativa, A Fi-cita 7,21-24.
BORN, J. (1992): Leonesisch und Extremeo a) Leonesisch, en G. Holtus, M.
Metzeltin, Ch. Schmit (ed.): Lexik-on der Romanistischen Linguistik, vol.
Vi. 1, Tbingen: Niemeyer, 693-700.
0. (1954): Resultados pico-palatales y dorso-palatales de -LL-, -NN-

CATALN,

y de L-, N-, Revista de Filologa Espaola, XXXVIII (1954), 1-44. Reprod.

en D. Cataln (1989): Las lenguas circunvecinas del castellano, Madrid: Paraninfo, 100-130.
(1956-57): El asturiano occidental: examen sincrnico y explicacin diacrnica de sus fronteras fonolgicas, en Romanee Philology, X, 71-92 e XI,
120-158. Reprod. enO. Cataln (1989): Las lenguas circunvecinas del testellano, Madrid: Paraiiinfo, 30-99.

L.F. Lindley (1964): Nava proposta de clasitica~o das dialectos galegaportugueses, Boletim de Filologia, XXII, 1-2 (1964-71), 81-116. Reed. en
LE. Lindley Cintra (1983): Estados de dialectologia portuguesa. Lisboa: S da
Costa, 117-163.
CORTS Y VZQUEZ, L. (1954): El dialecto galaico-por/ugus hablado en Lubin
(Zamora). Toponimia, textos y vocabulario. Filosofa y Letras, Anexo de Acta
CINTRA,

Salmanticensia, VI, 3, Universidad de Salamanca.

REJ, F. (1990a): Dialectoloxa da Lingua Galega, Vigo: Xerais.

FERNNDEZ

(1990b): Trazos lingisticos nos lmites orientais da galeguidade, en X.M.

Gonzlez Rebosedo, X. A. Fernndez de Rata (coord.): Actas do Simposio de Antropoloxa Lindeiros da Galeguidade 1, Consello da Cultura Galega, 113-128.
(1991): Galega Oriental: O Bierzo, as Portelas ea Val de Vern, en X. A.
Fernndez de Rata, X. A. Fidalgo Santatnaria, X. M. Gonzlez Reboredo (caord.): Actas do Simposio de Antropoloxa Lindeiros da Galeguidade II>,
Consello da Cultura Galega, 97-108.
GARcA ARlXS,.X. L..(1 992):.Asurianisch:.Externe .Sprachgeschicte. (Evolucin
lingistica externa), en O. Holtus, M. Metzeltin, Ch. Schmitt (cd.): Lexikon
derRomanistischen Linguistik, vol. VIl, Tiibingen: Niemeyer, 68 1-693.
G,~RcA REY, V. (1934): Vocabulario del Bierzo, Archivo de Tradiciones Populares
IV, Lancia.
Revista de Filologa Romnica

Vol. 15<2001>73-102

loo

Ana Seco Orosa

Determinacin dafronteira lingstica entre o galego e o leons...

1. J. M. (1983): La toponimia del Bierzo (Bases para un Corpus

Toponymicum), Tese de Doutaramento, Depto. de Filoloxa Romnica, Facul-

GARCA GARCA,

tade de Filoloxa, Univ. Complutense de Madrid.

: Sobre el habla de la Cabrera Baja, Trabajos sobre el dominio romnico leons, 1, Madrid: Gredas, 87-128.
GARCA DE DIEGo, V. (1978): Dialectologa espaola, Madrid: Ediciones Cultura
Hispnica del Centro Iberoamencana de Cooperacin (1. ed.: 1946).
GUTIRREZ TUN, M. (1975): Leons, Gallego y Castellano en la zona de Villafranca del Bierzo, Resumo da Tese de Dautoramento, Univ. de Oviedo.
(1980): La frontera entre el leons y el gallega en el Bierzo (Len), Actes
del XVl Congrs Internacional de Linglstica i Filologie Romniques (Palma
de Mallorca, 1980), 2 vals, Palma de Mallorca: MalI, 1982, 1985, vol. II,
517-521.
(1981): El habla berciana, Revista del Instituto de Estudios Bercianos, 1, 5GARCA DEL CASTILLO, J. et alii (1957)

12.
(1987): El gallego de El Bierzo (Len), Actas do II Congresso Internacional da Lngua Galego- Portuguesa na Galiza (Ourense, 1987), Santiago
Ourense: AGAL (1989), 131-135.
Instituto da Lingua Galega (1990): Atlas Linglstico Galego, vol. 1: Morfoloxa
verbal, A Corua: Fundacin Barri de la Maza.
Instituto da Lingua Galega (1995): Atlas Linglstico Galego. vol. 2: Morfoloxa
non verbal, A Corua: Fundacin Barri de la Maza.
KRGER, E. (1925): Mezcla de dialectos, Homenaje ofrecido a Menndez Pidal.
Miscelnea de estudios lingiisticos, literarios e histricos, II; Madrid: Her-

nando, 121-166.
(1965): Aportes a la fontica dialectal de Sanabria y de sus zonas colindantes.
Con tres mapas lingisticos, Revista de Filologa Espaola XLVIII, 251-282.
LAPESA, R. (1985): Historia de la lengua espaola, Madrid: Gredas, (1? ed.:
1942).
MADOZ, P. (1845): Diccionario geogrfico-estadstico-histrico de Espaa y sus
posesiones de Ultramar, toma 9.
MENNDEZ PIDAL, R. (1906): El dialecto leons, Diputac. de Oviedo, Instituto de
Estudios Asturianos, 1962.
NEIRA MARTNEZ (1989): Las fronteras del leons, Homenaje a Alonso Zamora
Vicente II, Dialectologa, Estudios sobre el Romancero, Madrid: Castalia,
215-225.
RECsENs Vvus, D. (1985): Contribuci a lestudi de les rees dialectals de transci. El Camp de Tarragona, rea lingistica pont entre catal oriental i catal
occidental, II, XVI Congrs Internacional de Linglstica i Filologie Romniques (Palma de Mallorca, 1980), 2 vals., Palma de Mallorca: Mol, 1982,
1985, 539-555.
TERUELO NEZ, M. 5. (1975): E/habla de la Cabrera Baja, Len, Tese de Dou-

taramenta, Univ. de Oviedo.

J. (1992): Fronteras y reas dialectales, Actas del congreso internacional

VENY,

de dialectologa, Eusksltzaindia, Bulbo 1991. Iker 7, 197-245.

101

Revista dc Filologa Romnica

vol. 18 (2001) 73-102

Ana Set-o Orosa

Determinacin daf,-onreira /ingiistica entre o ga/ego e o leons...

WEINREICH (1957): <-iOn the descriptian of phonic interference, Word, 13/1, 1-11.
ZAMORA VICENTE, A. (1989): Leons, Dialectologa Espaola, Madrid: Gredas

(led.: 1960).
ABREVIATURAS DOS PUNTOS
AVE: Avedillo, Concello de Cabreros, Zamora. BAR: Brcena, C. de Fabeiro,
Len. BE: Benuza, C. de Benuza, Len. BORR: Borrenes, C. de Barrenes, Len.
C: Cueto, C. de Sanceda, Len. CAL: Calabor, C. de Pedralba de la Pradera,
Zamora. CAN (Le): Candn, C. de Candn, Len. CAR: Cariseda, C. de Peranzanes, Len. CARU: Carucedo, C. de Caruceda, Len. CASTR: Castraquilame, C. de

Ponte de Domingo Flrez, Len. CHA: Chano, C. de Peranzanes, Len. D: Dehesas, C. de Ponferrada. Len. EE: El Espino, C. de Vega de Espinareda, Len.
ENC: Encinedo, C. de Encinedo, Len. FA: Faro, C. de Peranzanes, Len. FN:
Fuentes Nuevas, C. de Ponferrada, Len. FON: Fontana, C. de Fabeiro, Len.
GUI: Guimara, C. de Peranzanes, Len. FI: Hervededo, C. de Camponaraya, Len.
HER (Z3): Hermisende, C. de Hermisende, Zamora. LB: La Baa, C. de Encinedo,
Len. LC: Lago de Carucedo, C. de Carucedo, Len. LI: Lillo, C. de Fabeiro,
Len. LOM: Lomba, C. de Benuza, Len. LUM: Lumeras, C. de Candn, Len.
LUB (Z2): Lubin, C. de Lubin, Zamora. LLA: Llamas de Cabrera, C. de Benuza,
Len. MA: Magaz de Arriba, C. de Arganza, Len. N: Narayala, C. de Campanaraya, Len. PAD: Padornela, C. de Lubin, Zamora. PB: Priaranza del Bierzo, C.
de Priaranza del Bierzo, Len. PDF: Ponte de Dominga Flrez, C. de Ponte de Domingo Flrez, Len. PER: Peranzanes, C. de Peranzanes, Len. PED: Pedralba, C.
de Pedralba de la Pradera, Zamora. PI: Pas, C. de Pas, Zamora. PM: Paradela de
Muces, C. de Priaranza del Bierzo, Len. PO (ZI): Parto, C. de Parto, Zamora.
POM: Pombriego, C. de Benuza, Len. R: Rimar, C. de Ponferrada, Len. REQ:
Requejo, C. de Requeja, Zamora. HAB: Ribadelago, C. de Galende, Zamora. RIO:
Rianor, C. de Pedralba de la Pradera, Zamora. SAN: Sancedo, C. de Sancedo,
Len. SCA: Santa Cruz de Abranes, C. de Pedralba de la Pradera, Zamora. SCS:
San Ciprin de Sanabria, C. de San Justo, Zamora. SE: Ssamo, C. de Vega de Espinareda, Len. SIG: Sigiieya, C. de Benuza, Len. SIL: Silvn, C. de Benuza,
Len. SiM: San Juan de la Mata, C. de Arganza, Len. SMA: San Miguel de Arganza, C. de Arganza, Len. SMC: San Martn de Castaeda, C. de Galende, Zamora. SMT: San Martn de Terroso, C. de Cabreros, Zamora. SOR: Sorbeira, C. de

Candn, Len. SOT: Sotilla, C. de Cabreros, Zamora. SPP: San Pedro de Paradela,
C. de Fabeiro, Len. TM: Toral de Merayo, C. de Ponferrada, Len. TRA: Trabazas, C. de Encineda, Len. TRAS: Trascastro, C. de Peranzanes, Len. VA: Valle
del Agua, C. de Cabaas Raras, Len. VF: Val de Finalledo, C. de Vega de Espinareda, Len. VILL: Villavieja, C. de Priaranza del Bierzo, Len. VO: Voces, C.
de Barrenes, Len.

Revista de Filologa Romnica

Vol. 18(2001>73-102

102