You are on page 1of 50

[ROZDZIA TRZYNASTY]

Ricardowska teoria renty [Zakoczenie]


[1. Ricardo z s i a d a , e wasno ziemi nie istnieje.
Przechodzenie do uprawy nowych gruntw w zalenoci
od ich pooenia i urodzajnoci]
Wrmy teraz do R icarda, ch. II : O rencie .
Z pocztku znajdujemy tam znan nam ju z Bogactw a
narodw Smitha teori kolonizacji 19S1. Poprzestaniemy tu
na krtkim streszczeniu logicznego zwizku tego rozumowa
nia.
W pierw szym okresie kolonizacji jak iego kraju, w ktrym bogatych
i urodzajnych gruntw jest p o d dostatkiem i w ktrym d o utrzymania
m ieszkajcej tam ludnoci tylko bardzo niew ielk cz tych gruntw
trzeba upraw ia lub mona rzeczywicie upraw ia za pom oc kapitau
znajdujcego si w dyspozycji ludnoci - nie bdzie ren ty ; nikt bowiem
nie zechce paci z a uytkow anie ziem i, kiedy w iekie jej obszary nie
Zostay jeszcze Zawaszczone i d lateg p (jako e not appropriated, o czym
Ricardo potem zupenie zapom ina) s do dyspozycji kadego, kto tylko
zechce je upraw ia ([ O n the principles... ], str. 55).

{T u wic zakada si, e wasno ziemi nie istnieje. Acz


kolwiek takie zobrazowanie procesu jest w przyblieniu trafne,
gdy chodzi o settlings of modern peoples [kolonie nowocze
snych narodw], to jednak, po pierwsze, nie mona go zasto
sowa do rozwinitej produkcji kapitalistycznej i, po drugie,
byoby bdem uwaa, i oddaje ono przebieg rozwoju hi
storycznego w old Europe [starej E u ro pie].}
W edug oglnych zasad poday i popytu za takie grunty nie mona

392

Ricardow ska teoria renty ( Zakoczenie)

by paci renty, a to ze wzm iankowanego pow odu, d la ktrego nic si


nie paci za korzystanie z pow ietrza i wody lub z innych darw natury
istniejcych re> nieograniczonej iloci... N ie pobiera si adnej opaty
za uytkowanie tych ||6011

sil natury, gdy s nieprzebrane i kady

moe posugiw a si nimi... G dyby wszystkie grunty posiaday takie


sam e waciwoci, gdyby istniay to nieograniczonej iloci i byy jedn a
kow ej jakoci, to za ich uytkowanie nie m ona by pobiera adnej
opaty

(gdy nie mona by ich w ogle przeksztaci we wasno

pryw atn), z wyjtkiem w ypadkw , kiedy wyrniayby si one szcze


glnie korzystnym pooeniem (i znajdow ayby si at the disposal ot
a proprietor [w dyspozycji w aciciela] - powinien by doda R icardo).
R en t z a uytkowanie ziem i paci si wic tylko dlatego, e ilo grun
tw nie jest nieograniczona, a ich jako nie jest jednakow a, a take
dlatego, e z pow odu wzrostu liczby ludnoci zaczyna si upraw ia grun
ty niszej jakoci albo m niej korzystnie pooone. K ied y w miar roz
woju spoeczestw a bierze si pod

upraw grunty drugorzdne pod

wzgldem urodzajnoci, pierw szorzdne grunty zaczynaj od razu przy


nosi rent, ktrej wysoko Zaley od rnicy midzy jakoci tycb
dwch rodzajw gruntw " (tam e, str. 56/57).

W tym wanie miejscu powinnimy si zatrzyma. Mamy


tu do czynienia z takim zwizkiem logicznym:
Jeeli ziemia - i to wanie przypuszcza Ricardo, gdy mwi
o pierwszym okresie kolonizacji jakiego kraju (Smitha teo
ria kolonizacji) - jeeli ziemia bogata i urodzajna istnieje
w postaci elementarnej wobec actual population oraz wobec
kapitau, istnieje faktycznie illimited [w nieograniczonej iloci],
jeeli, po wtre, wielkie obszary tej ziemi nie zostay
jeszcze zawaszczone i dlatego, jako e nie zostay jeszcze
zawaszczone , s do dyspozycji kadego, kto tylko zechce
je upraw ia , to rozumie si, i w takim wypadku nic si
nie paci za use of land [uytkowanie ziemi] i no rent [nie
ma renty]. Gdyby ziemia istniaa w nieograniczonej iloci ,
gdyby stanowia illimited element nie tylko wzgldnie, w sto
sunku do kapitau i ludnoci, lecz faktycznie (illimited jak
air [powietrze] i water [w oda]), to zawaszczenie jej przez
jedn osob nie mogoby faktycznie wyklucza zawaszcze
nia jej przez inn osob. N ie mogaby wtedy istnie private
393

KoZdZiat trzyn asty

(ani public [publiczna ] b^d state [pastwowa]) property


in the soil [prywatna wasn ziemi]. W takim wypadku gdyby nadto wszystkie grunty byy of the same quality [takie/
sam ej jakoci] - nie mona by za nie paci w ogle jakiej
kolwiek renty. Rent otrzymywaby co najwyej possessor of
land [waciciel gruntw], ktre wyrniayby si szczegl
nie korzystnym pooeniem .
Jeeli tedy w warunkach, ktrych istnienie Ricardo bierze
za przesank - mianowicie, e ziemia nie zostaa zawaszczo
n a" i uncultivated land [ziemie, ktrych si nie uprawia] s
dlatego do dyspozycji kadego, kto tylko zechce je upra
wia - paci si rent, to taki stan moliwy jest tylko d la
tego, e ilo gruntw nie jest nieograniczona, a ich jako
nie jest jednakow a , czyli dlatego, e istniej rne rodzaje
gruntw, a taki sam ich rodzaj jest lim ited [ograniczony ]..
Mwimy, e zgodnie z przesank Ricarda mona wtedy p a
ci jedynie rent rniczkow. A le zam iast wprowadza to
ograniczenie, he jumps at once to the conclusion [dokonuje
on zaraz skoku mylowego i wnioskuje], e - bez wzgldu na
jego wasn przesank, i wasno ziemi nie istnieje - absolu
te rent is never paid for the use of land [renty absolutnej nie
paci si nigdy za uytkowanie ziemi], lecz paci si jedynie
rent rniczkow.
Istota sprawy polega wic na tym: jeeli ziemia istnieje
wobec kapitau jako sia elementarna, to ruch kapitau w rol
nictwie odbywa si w taki sam sposb, jak w kadej innej
gazi produkcji. W takim wypadku nie istnieje ani wasno
Ziemi, ani renta. Jeeli jedna cz gruntw jest urodzajniej
sza od drugiej, to mog co najwyej istnie zyski dodatkowe,
podobnie jak istniej w przemyle. Tu, w rolnictwie, utrwal
si one w postaci renty rniczkowej wskutek owej podstawy
naturalnej, ktr stanowi dla nich different degrees of fertili
ty of the soil [rne stopnie urodzajnoci gleby].
Jeeli natomiast grunty s, po pierwsze, ilociowo ograniczo
ne, po wtre, zawaszczone, jeeli kapita napotyka wasno
ziemi jako przesank swego funkcjonowania - a zdarza si
to tam, gdzie produkcja kapitalistyczna znajduje si w stanie
rozwoju; w krajach za, w ktrych kapita nie napotyka ta
394

Kicaraowstza teo n a renty ( aftonczem ej

kiej przesanki, w odrnieniu od tego, jak byo w starej


Europie, rozwj kapitalistyczny sam sobie tak przesank
stwarza, jak np. w United S ta te ^ - ziemia ju z gry nie sta
nowi dla kapitau field of action w, postaci elementarnej. Std
istnieje renta gruntowa, niezalenie, od renty rniczkowej.
A le i przejcia od jednego rodzaju gruntu do innego, czy to
wedug ascending line: I, II, III, IV, czy te wedug descen
ding line: IV, III, II, I, odbywaj si wtedy inaczej, ni prze
widuje Ricardo w swej przesance, zastosowanie bowiem ka
pitau napotyka opr wasnoci ziemi zarwno w kategorii I,
jak i w II, III czy IV , i tak samo dzieje si, kiedy na odwrt,
przechodzi si od kategorii IV do III itd. Przy przejciu od
kategorii IV do III itd. nie wystarcza jeszcze, e cena pro
duktu kategorii IV osignie tak wysoki poziom, aby w kate
gorii III mona byo zastosowa kapita, ktry by przynosi
przecitny zysk. Cena musi podnie si tak wysoko, aby na
gruntach kategorii III mona byo paci rent. Jeeli prze
chodzi si od gruntw kategorii I do gruntw kategorii II
itd., to rozumie si ju samo przez si, e cena, ktra za
pewniaa rent d la kategorii I, zapewni dla kategorii II nie
tylko t rent, lecz ponadto jeszcze rent rniczkow. Z aka
dajc, e wasno ziemi nie istnieje, Ricardo oczywicie nie
przekrei prawa, ktre wynika z faktu istnienia wasnoci
ziemi i z faktem tym jest cie zwizane.
Po wyjanieniu, w jaki sposb mogaby powsta renta r
niczkowa przy zaoeniu, e wasno ziemi nie istnieje, R i
cardo cignie d a le j:
G d y bierze si pod upraw grunty trzeciej jakoci, grunty drugiej
jakoci zaczynaj od razu przynosi rent, ktr - tak jak przedtem okrela rnica midzy sil produkcyjn tych kategorii gruntw. Je d n o
czenie w zrasta renta, ktr przynosz grunty pierwszej jakoci, gdy
musi ona zaw sze by wysza od renty, ktr przynosz grunty drugiej
jakoci o rnic midzy produktem dostarczanym przez obie te kate
gorie, kiedy stosuje si dan ilo kapitau i pracy. W m iar dalszego
wzrostu liczby ludnoci, ktry zmusza dany kraj, aby uciek si do u pra
wy gruntw gorszej ja k o ci"
26 - M a rk s, E n g e ls - D z ie a , t. 26

395

R ozdzia trzynasty

(co bynajmniej nie znaczy, that every step in the progress of


population will oblige a country to have recourse to land of
worse quality [e kady dalszy wzrost liczby ludnoci ztnust
ten kraj, aby uciek si do uprawy gruntw gorszej jakoci]),
celem

zw ikszenia

poday

||6021

ywnoci, renta otrzymywana ze

wszystkich urodzajniejszych gruntw bdzie w zrastaa (tame, str. 57).

Je st to all right.
Potem nastpuje przykad. Ale w owym przykadzie, po
m ijajc to, co wypadnie jeszcze pniej nadmieni, Ricardo
zakada, e proces przebiega wedug descending line. Je st to
jednak tylko przypuszczenie. Aby przemyci to, Ricardo m w i:
W pierwszym okresie kolonizacji jakiego kraju, w ktrym bogatych
i urodzajnych gruntw jest p o d dostatkiem ... kiedy nie zostay [onej
jeszcze zaw aszczone" (tam e, str. 55).

A le przypadek byby taki sam, gdyby tam byo w stosun


ku do liczby kolonistw an abundance of poor and sterile
soil - not yet appropriated [,,pod dostatkiem ubogich i nieuro
dzajnych gruntw, ktrych jeszcze nie zawaszczono ]. N ie
richness [bogactwo] albo fertility of soil [urodzajno gleby]
stanowi przesank tego, e si nie paci renty, lecz okolicz
no, e ziemia jest illimited, unappropriated i uniform in
quality, whatever might be that quality in respect to the
degree of its fertility [nieograniczona, niezawaszczona i jed
nakowa pod wzgldem jakoci, niezalenie od tego, jaka
mogaby by ta jako w stosunku do stopnia urodzajnoci
owej ziemi]. D latego Ricardo sam tak w nastpstwie formu
uje swoj przesank-.
G d y b y wszystkie grunty posiaday takie sam e w aciwoci, gdyby
istniay w nieograniczonej iloci i byy jednakow ej jakoci, to za ich
uytkowanie nie mona by pobiera adnej opaty (tame, str. 56).

Ricardo nie mwi i nie moe powiedzie, if it were rich


and fertile [gdyby grunty byy bogate i urodzajne ], gdy
podobny warunek nie miaby absolutnie nic wsplnego z pra396

R h ard ow ska teoria renty ( Zakoczenie)

wem, o ktrym mowa. Gdyby grunty, instead of rich and fer


tile [miast by bogate i yzne], byy poor and sterile [ubogie
i jaow e], kady kolonista musiaby uprawia a greater pro
portion of the whole land [wiksz cz caego gruntu]
i wskutek tego kolonici, wraz ze wzrostem liczby ludnoci,
nawet przy unappropriated land [niezawaszczonej ziemi],
szybciej zblialiby si do chwili, w ktrej znikby w praktyce
nadm iar ziemi, jej faktyczna nieograniczono in proportion
to population and capital [w stosunku do ludnoci i kapitau].
N ie ulega wprawdzie wtpliwoci, e kolonici na pewno
nic bd wybierali najmniej urodzajnych gruntw, lecz najuro
dzajniejsze. Mianowicie najurodzajniejsze, jeeli wzi pod
uwag znajdujce si w ich dyspozycji rodki uprawy. Ale nie
tylko to ogranicza ich wybr. Decydujce znaczenie ma dla
nich przede wszystkim situation, pooenie gruntw na wybrze
u morskim, nad wielkimi rzekami itp. Ziem ia w zachodniej
Ameryce itd. moga by jak najurodzajniejsza, a jednak the
settlers [kolonici] osiedlali si, rzecz naturalna, w Nowej
Anglii, w Pensylwanii, Karolinie Pnocnej, Wirginii itd., so
wem, na wschodnim wybrzeu Atlantyku. A jeeli szukali
najurodzajniejszej ziemi, to szukali jednak najurodzajniejszej
ziemi tylko w tym obwodzie. N ie stanowio to dla nich
przeszkody, aby przystpi pniej do uprawy bardziej uro
dzajnej ziemi na zachodzie, z chwil gdy wzrost liczby lud
noci, powstawanie kapitaw, rozwj rodkw komunikacji
i powstawanie miast uatwiy im w tym bardziej odlegym
obwodzie dostp do urodzajniejszej ziemi. Kolonici nie szu
kaj najyniejszego obwodu, lecz obwodu najkorzystniej po
oonego, a w obrbie tego obwodu - przy jednakowych po
zostaych warunkach, gdy chodzi o pooenie - szukaj oczy
wicie ziemi najurodzajniejszej. N ie stanowi to jednak na
pewno dowodu, e przechodzi si od obwodu yniejszego do
obwodu mniej yznego, lecz dowodzi tylko, i w tym samym
obwodzie - zakadajc, e grunty s tak pooone - wczeniej
przystpuje si do uprawy ziemi urodzajniejszej ni do nieuro
dzajnej.
Swj zwrot: bogatych i urodzajnych gruntw jest pod
dostatkiem , Ricardo zastpuje pniej poprawniejszym sfor
397

R ozdzia trzynasty

muowaniem, mwic o ziemi posiadajcej takie same waci


woci, istniejcej w nieograniczonej iloci i majcej jednako
w jako , ale potem przechodzi do przykadu i tu doko
nuje skoku mylowego cofajc si do swej pierwszej mylnej
przesanki.
,,N ajpierw bierze si p od upraw grunty najurodzajniejsze i n ajko
rzystniej pooon e" (tam e, str. 60).

Ricardo czuje, e teza ta jest nieuzasadniona i bdna, prze


to do sw: grunty najurodzajniejsze dodaje nowy waru
nek: i najkorzystniej pooone , ktrego nie znajdujemy w je
go wyjciowym rozumowaniu. The most fertile land witbin
the most favourable situation [N ajurodzajniejsze grunty
w obrbie najkorzystniej pooonej okolicy ] - powinien by
przecie oczywicie powiedzie; nonsens ma przecie swe gra
nice i nie mona utrzymywa, e okolica kraju, ktra jest
przypadkiem most favourably situated [najkorzystniej poo
ona] d la newcomers [nowo przybyych], pozwala im bo
wiem na contact z metropoli, z old folks at home [starymi
przyjacimi w ojczynie] i ze wiatem zewntrznym, jest the
most fertile region [najyniejszym obwodem ] w caym
kraju, ktrego kolonici jeszcze nie zbadali i ktrego nie
mona byo jeszcze zbada.
Przypuszczenie, e proces przebiega wedug descending line,
e przechodzi si od obwodw urodzajniejszych do mniej uro
dzajnych, jest tedy zupenie dowolne. Mona tylko tyle po
wiedzie: W obwodzie, w ktrym najwczeniej rozpoczto
upraw, gdy jest most favourably situated, renty nie paci si
a do chwili, kiedy w obrbie tego obwodu przejdzie si od
urodzajniejszych gruntw do mniej urodzajnych. Jeeli jednak
przechodzi si teraz do uprawy w innym obwodzie, bardziej
urodzajnym od pierwszego, to obwd ten jest, w myl zaoe
nia, worse situated [gorzej pooony]. Moe si wic zdarzy,
that the greater fertility of the soil is more than counterbalan
ced by the greater disadvantage of the situation [e wiksz
urodzajno gleby rwnoway z nawizk mniej korzystne po
oenie], a w tym wypadku grunty obwodu I bd nadal pa398

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

ciiy rent. Poniewa jednak situation jest okolicznoci,


ktra wraz z rozwojem gospodarczym ulega zmianom histo
rycznym i wraz z rozbudow rodkw komunikacji, z powsta
waniem nowych m iast itp., ze wzrostem liczby ludnoci musi
si nieustannie poprawia, to rzecz oczywist jest, e produkt
wytwarzany w obwodzie II bdzie by and by [stopniowo]
dostarczany na rynek po cenie, ktra w obwodzie I musi znw
obniy rent (przynoszon przez ten sam produkt) i w miar
jak znika bdzie disadvantage of situation, obwd II okae
si stopniowo dziedzin of the more fertile soil [bardziej uro
dzajnej gleby],
J|6031 D latego zrozumiae jest,
e tam, gdzie Ricardo sam daje trafne i oglne sformuo
wanie warunkw, w ktrych- powstaje renta rniczkowa:
G dyby wszystkie grunty posiaday takie sam e waciwoci,
gdyby istniay w nieograniczonej iloci i byy jednakow ej ja
koci", nie wcza on do tych warunkw okolicznoci, e prze
chodzi si od gruntw bardziej urodzajnych do mniej uro
dzajnych;
e pogld ten jest niesuszny rwnie z punktu widzenia
historii of settlement [kolonizacji] Stanw Zjednoczonych,
ktr Ricardo ma wraz z A . Smithem na myli, i dlatego
sprzeciw Carcya jest w tym punkcie uzasadniony;
e Ricardo sam znw obala wasn koncepcj, wzmianku
jc dodatkowo o situation : N ajpierw bierze si pod uwa
g grunty najurodzajniejsze i najkorzystniej pooone ;
e udow adnia swoje bezpodstawne przypuszczenie za pomo
c przykadu, w ktrym przesank jest to, co trzeba dopiero
dowie, a mianowicie przechodzenie od najlepszych do coraz
gorszych gruntw;
e wreszcie {co praw da ju with an eye to the explanation
of the tendency in the general rate of profit to fall [zamie
rzajc objani tendencj znikow oglnej stopy zysku]} R i
cardo bierze za punkt wyjcia t przesank, gdy nie umie
inaczej wytumaczy sobie renty rniczkowej, chocia nie zale
y ona wcale od tego, czy przechodzi si od gruntw kate
gorii I do kategorii II, III, IV, czy te od gruntw kategorii
IV do kategorii III, , I.
399

R ozdzia trzynasty

[2. Teza R icarda, e renta nie moe wpywa na cen zboa.


Renta absolutna przyczyn podnoszenia si cen
produktw rolnych]
W przytoczonym przykadzie Ricardo przypuszcza, e ma
si do czynienia z gruntami trzech jakoci: nr 1, 2, 3, ktre
przy takiej samej lokacie kapitau d aj a net produce of
100, 90, 80 qrs. of corn [produkt netto wynoszcy 100, 90,
80 kwarterw zboa]. N ajpierw bierze si pod pug grunty
nr 1 w nowym kraju, w ktrym mamy w stosunku do lud
noci nadm iar urodzajnych gruntw i w ktrym wobec tego
trzeba uprawia jedynie grunty nr 1 (tame, str. 57). W tym
wypadku cay produkt netto naley do rolnika i stano
wi zysk z wyoonego przeze kapitau (tame, str. 57).
I tutaj {m w im y nie o plantations} wtpliwoci budzi to, e
w net produce uwaa si od razu za profit of stock [zysk
z kapitau], chocia nie przypuszcza si tu, i ma si do czy
nienia z produkcj kapitalistyczn. Zgdm y si jednak, e
kolonista, ktry emigrowa z the old country [starego kra
ju ], sam w taki sposb ujmuje produkt netto . Jeeli liczba
ludnoci tak teraz wzronie, e trzeba bdzie uprawia grun
ty nr 2, to grunty nr 1 bd przynosiy rent w wysokoci
10 kwarterw. Z akad a si tu oczywicie, e grunty nr 2 i nr 3
pozostay unappropriated [niezawlaszczone ] i faktycznie
unlimited in proportion to population and capital [nieogra
niczone w stosunku do ludnoci i kapitau]. W przeciwnym
razie sprawa mogaby wzi inny obrt. Pod tym wic w a
runkiem grunty nr 1 bd przynosiy rent w wysokoci
10 kwarterw.
W ynika to std , e alb o m usz istnie dw ie stopy zysku z kapitau
rolnego, albo te dziesi kw arterw , czyli w arto dziesiciu kw arte
rw, m usi by odjte od produktw gruntw nr 1 i przeznaczone na
inny cel. T e dziesi kw arterw bdzie zaw sze stanow io rent, nie
zalenie od tego, czy grunty nr 1 upraw ia ich waciciel, czy te kto
inny, gdy osob a upraw iajca grunty nr 2 osignaby za pom oc swego
kapitau taki sam wynik bd to upraw iajc grunty nr 1 i pacc dzie

400

R icardow ska teoria renty ( Zakoczenie)

si kw arterw tytuem renty, bd te upraw iajc nadal grunty nr 2


i nie pacc renty (tam e, str. 58).

In fact, there would be two rates of profit in agricultural


capital [Rzeczywicie, istniayby dwie stopy zysku z kapitau
rolnego], tzn. e grunty nr 1 przynosiyby dodatkowy zysk
w wysokoci 10 kwarterw (ktry moe si w danym przy
padku utrwali jako renta). Jednake o dwie strony dalej sam
Ricardo stwierdza, e w obrbie tej sam ej sfery produkcji on
capital of the same description, hence on agricultural capital
[dla kapitau takiego samego rodzaju, a wic d la kapitau
rolnego] nie tylko mog istnie, ale istniej nieuchronnie nie
dwie stopy zysku, lecz wiele different rates of profits [r
nych stp zysku],
N ajp ie rw bierze si pod upraw grunty najurodzajniejsze i najko
rzystniej pooone. Podobnie jak warto wymienn innych towarw,
tak te i w arto wymienn produktu tych gruntw okrela czna ilo
pracy, ktra w rozmaitej postaci - od pocztku do koca procesu pro
dukcji - niezbdna jest do wytworzenia i dostarczenia owego produktu
na rynek. K ied y bierze si pod pug grunty niszej jakoci, ronie w ar
to wymienna produktu surow ego, na to bowiem, aby go wytworzy,
trzeba wicej pracy. W arto wymienn wszystkich towarw, bez w zgl
du na to, czy s to wyroby manufaktur, produkty kopalni czy roli,
okrela zaw sze nie m niejsza ilo pracy, w ystarczajca, aby je wytwo
rzy w najbardziej korzystnych warunkach, dostpnych wycznie dla
tych, ktrzy rozporzdzaj szczeglnie dogodnym i m oliwociam i p ro
dukcyjnymi-, przeciwnie, okrela j w iksza ilo pracy, niezbdna do
ich wytworzenia przez producentw, ktrzy nie m aj takich m oliwoci,
ktrzy produkuj n ad al tow ary w najbardziej niesprzyjajcych warun
kach. Przez najbardziej niesprzyjajce warunki rozumiemy takie, w ja
kich musi si kontynuowa produkcj {w edug starej ceny}, aby otrzy
ma w ym agan ilo produk tu " (tam e, str. 60 /6 1 ).

A zatem w kadej poszczeglnej gazi produkcji istniej


nie tylko two [dwie], lecz many rates of profit, that is to say,
deviations of the general rate of profit [wiele stp zysku, tzn.
odchyle od oglnej stopy zysku].
401

R ozdzia trzynasty

N ie bdziemy si tu zastanawiali nad dalszymi odmianami


przykadu Ricarda (str. 58/59), w ktrych chodzi o skutki
stosowania rnych doz kapitau on the same land [na tych
samych gruntach]. Pomwimy tylko o nastpujcych dwch
tezach:
[1.] R en ta... jest zaw sze rnic midzy iloci produktu otrzyman
przez zastosow anie dwch || 0 4 1 jednakowych iloci kapitau i pracy
(tame, str. 59 ).

Oznacza to, e istnieje tylko renta rniczkowa (w myl za


oenia, i nie ma wasnoci ziemi). Albowiem :
[2 .] nie m og tu istnie dw ie stopy zysku (tam e, str. 59).
C o praw da, na najlepszych gruntach tak a sam a praca m ogaby nadal
wytwarza taki sam produkt jak przedtem , jednake w arto jego w zro
saby w skutek tego, e zmniejszy si produkt uzyskiwany przez tych,
ktrzy stosuj now prac i nowy kapital na mniej urodzajnych grun
tach. Chocia wic nigdy nie gin korzyci w ynikajce z uprawy bar
dziej urodzajnych gruntw w porwnaniu z gruntami mniej urodzajny
mi, lecz przechodz tylko z rk rolnika lub konsum enta do rk w aci
ciela ziem skiego, to jednak iloci pracy, a

tylko

skoro gorsze grunty w ym agaj wikszej

ich upraw a m oe nam zapew ni dodatkow

poda produktu surow ego - stosunkowa w arto tego produktu bdzie


si stale utrzymywaa na wyszym poziom ie ni dawniej i pozw oli wy
mienia go na w iksz ilo kapeluszy, ubra, obuw ia itp., ktrych pro
dukcja nie w ym aga takiej dodatkow ej iloci pracy.
A wic przyczyn wzrostu w zgldnej w artoci produktu surowego jest
to, e produkcja ostatniej jego partii w ym aga w ikszego nakadu pracy,
nie Za to, e w acicielow i ziemskiemu paci si rent. W arto zboa
okrelana jest przez ilo pracy w ydatkow anej na jego produkcj na
gruntach takiej jakoci lub za pom oc takiej czci kapitau, jak a nie
paci renty. Zboe nie d latego jest drogie, e

paci

si rent, lecz

rent paci si d latego, e zboe jest drogie. Susznie zauw aono, e


cena zboa nie spadaby, naw et gdyby w aciciele ziemscy zrzekli si
caej sw ej renty. T ak i krok w acicieli ziemskich pozwoliby tylko nie
ktrym

402

farm erom

na

prow adzenie w ielkopaskiego

trybu ycia, nie

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

zmniejszyaby si jednak przez to ilo pracy niezbdnej do uzyskania


produktu surowego na najmniej urodzajnych gruntach uprawnych (tam
e, str. 6 2 /6 3 ).

Po moich poprzednich wywodach nie ma chyba potrzeby,


abym rozwodzi si jeszcze nad tym, jak bdna jest teza, e
warto zboa okrelana jest przez ilo pracy wydatkowa
nej na jego produkcj na gruntach takiej jakoci... jaka nie
paci renty . Wskazaem, e ewentualno, czy grunty naj
niszej jakoci pac rent, czy jej nie pac, czy pac ca
rent absolutn, czy te tylko jej cz lub oprcz renty absolut
nej pac jeszcze rent rniczkow (przy ascending line), zale
y po czci od line of direction, whether it is ascendant or
descending [linii kierunkowej, od tego, czy jest ona wstpna,
czy zstpna], a we wszelkich okolicznociach zaley od sto
sunku of composition of agricultural capital as compared with
the composition of not agricultural capital [skadu kapitau
rolnego w porwnaniu ze skadem kapitau nierolnego]. W ska
zaem te na to, e jeeli si ju zaoy, i wskutek takiego
odmiennego skadu kapitau renta absolutna istnieje, to po
wysze cases zale od stanu rynku, ale e wanie w wy
padek, o ktrym mowa jest u R icarda, moe nastpi jedynie
pod dwoma warunkami (aczkolwiek nawet jeszcze wtedy fermage, although no rent can be paid [moe by pacony czynsz
dzierawny, chocia nie renta]): bd wtedy, kiedy landed
property does not exist, either in law or in fact [wasno
ziemi nie istnieje, w sensie prawnym lub faktycznie], bd
wtedy, kiedy najlepsze grunty dostarczaj tak dodatkow
poda, jaka can find its place within the market [moe znale
sobie miejsce na rynku] tylko w razie obnienia si wartoci
rynkowej.
Ale oprcz powyszego, w ostatnio przytoczonym urywku
dziea Ricarda niejedno jest jeszcze bdne lub jednostronne.
Raw produce [produkt surowy] moe rise in comparative value
[wzrosn w swej stosunkowej wartoci] - ktra oznacza tu
nie wicej ni warto rynkow - nie tylko ze wspomnianej
wyej przyczyny, lecz take wtedy, kiedy dotychczas sprze
dawano go poniej jego wartoci, a by moe nawet poniej
403

R ozd zia trzynasty

jego ceny kosztu, co zdarza si zawsze in a certain state of


society [na okrelonym szczeblu rozwoju spoeczestwa], kie
dy wytwarzanie of raw produce przeznaczone jest gwnie na
to, aby utrzymywa rolnika (jak rwnie wtedy, kiedy produkt
wytworzony w miecie zapewnia sobie cen monopolow, co
widzimy w wiekach rednich); po wtre, moe si to zdarzy
rwnie wtedy, kiedy raw produce nie jest jeszcze sprzedaw a
ny wedug swej wartoci, w odrnieniu od innych towarw,
ktre sprzedaje si w ich cenie kosztu.
Wreszcie, gdy chodzi o rent rniczkow, suszne jest to,
e na cen zboa nie wpywa okoliczno, i waciciel ziemski
foregoes it [zrzeka si tej renty], a farmer pockets it [j zgar
nia], Niesuszne jest to w zastosowaniu do renty absolutnej.
Niesuszne jest twierdzenie, e tutaj landed property [wasno
ziemi] nie enhances the price of raw produce [podnosi ceny
produktu surowego]. Wrcz przeciwnie, podnosi j, gdy in
terwencja of landed property causes that the raw produce is
sold at its value which exceeds its cost-price [wasnoci ziemi
sprawia, e produkt surowy sprzedaje si wedug jego war
toci, ktra jest wysza od jego ceny kosztu]. Przypumy jak wyej - e przecitny not agricultural capital skada si
z 80c + 20v, a warto dodatkow a wynosi 50% ; stopa zysku
bdzie rwnaa si wtedy 10%, a warto produktu - 110.
N atom iast agricultural ||605| capital bdzie skada si
z 60c + 40v, warto produktu za bdzie rwnaa si 120.
Raw produce bdzie sprzedawao si wedug tej wartoci.
Gdyby wasno ziemi nie istniaa w sensie prawnym - albo
nie istniaa faktycznie wskutek wzgldnej obfitoci ziemi, jak
np. w koloniach, to raw produce sprzedawano by po 115. M ia
nowicie czny zysk z pierwszego i drugiego kapitau (z 200)
rwna si 30, a wic przecitny zysk rwna si 15. N ot agri
cultural produce sprzedawano by nie po 110, lecz po 115,
a agricultural produce nie po 120, lecz po 115. Agricultural
produce straciby jedn dwunast swej relative value w po
rwnaniu z nie agricultural produce; jednake d la obu kapi
taw, czyli d la kapitau globalnego, agricultural as well as
industrial [zarwno rolnego, jak i przemysowego], przecitny
zysk podnisby si o 50%, z 10 do 15. | 605||
404

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

*
||636| Ricardo w nastpujcy sposb mwi o swym wasnym
pojmowaniu renty:
J a uwaam j zaw sze za rezultat czciowego
w rzeczywistoci nigdy nie okrela ceny

"monopolu:

renta

(a wic nigdy nie dziaa jako monopoly, zatem nie jest te nig
dy result of monopoly. Result of monopoly mogoby by u R i
carda tylko to, e rent zgarnia nie dzierawca, lecz owner
[waciciel] gruntw najlepszych rodzajw),
lecz jest raczej jej skutkiem. Sdz, e gdyby waciciele ziemscy zu
penie Zrzekli si renty, tow ary w ytwarzane na roli w cale by' nie sta
niay, cz ich bowiem produkuj si zaw sze na gruntach, za ktre
nie paci si lub nie m ona paci renty, gdy produkt dodatkow y w y
starcza jedynie do opacenia zysku z kapitau (tam e, str. 332/333).

Surplus produce [Produkt dodatkowy] jest tu zrwnany


z excess [nadwyk] ponad t cz produktu, ktr pochania
paca robocza. Twierdzenie R icarda jest tylko wtedy suszne,
kiedy - jeeli si mianowicie zaoy, i certain land never pays
rent [okrelona kategoria gruntw nigdy nie paci renty] grunty te albo rather [raczej] ich produkt reguluje warto
rynkow. N atom iast jeeli produkt tych gruntw nie paci
renty, gdy warto rynkow reguluj produkty urodzajniej
szych gruntw, to fakt ten nie stanowi dowodu na rzecz tezy
Ricarda.
W istocie, gdyby waciciele ziemscy zrzekli si renty
rniczkowej, to przypadaby ona w udziale dzierawcom. N a
tom iast rezygnacja z renty absolutnej pocignaby za sob
obnienie ceny produktw rolnych, a cen produktw prze
mysowych podniosaby w takim samym stopniu, w jakim
wzrsby wskutek tego procesu przecitny zysk. 1636||
*
|]6051

W zrost renty jest zaw sze skutkiem wzrostu bogactw a kraju

405

R ozdzia trzynasty
i trudnoci zaopatryw ania w ywno zwikszone) liczby jego ludnoci
(tam e, str. 6 5 /6 6 ).

Ostatnia teza jest mylna.


..Bogactw o w zrasta najszybciej w tych krajach, gdeie grunty, ktrymi
rozporzdzam y, s najbardziej urodzajne, przywz jest najmniej skr
powany, ulepszenia w rolnictwie pozw alaj na w zm aganie produkcji
bez w zgldnego pow ikszania iloci pracy i gdzie wskutek tego renta
pow oli w zrasta" (tam e, str. 6 6 /6 7 ).

The absolute amount of rent [Absolutna suma renty] moe


te wzrasta wtedy, kiedy stopa renty pozostaje bez zmiany
i kiedy wraz z growth of population [wzrostem liczby ludnoci]
wzrasta tylko kapita ulokowany w agriculture; owa absolutna
suma moe wzrasta, kiedy kategoria I nie przynosi renty,
kategoria II przynosi tylko cz of absolute rent, lecz renta
rniczkowa bardzo si podniosa wskutek wzgldnej urodzaj
noci gruntw itd. (p. tablice;) *.

[3. Cena naturalna produktu rolnego


w ujciu Smitha i Ricarda]
G d yb y w ysoka cena zboa bya skutkiem, a nie przyczyn renty,
cena zm ieniaaby si odpow iednio do wzrostu lub spadku renty i renta
byaby konstytuujc czci ceny. Jedn ake cen zboa okrela to zboe,
ktre produkuje si nakadem najw ikszej iloci pracy, i renta w naj
mniejszym naw et stopniu nic wchodzi i nie moe wchodzi jako kon
stytuujca cz jego ceny... M ateria surowy wchodzi do procesu for
mowania w ikszoci tow arw , ale

warto

tego m ateriau surow e

go, podobnie jak w arto zboa, okrelana jest przez produkcyjno tej
czci kapitau, ktr w ostatniej kolejnoci zastosow ano w rolnictwie
i ktra nie paci renty. D lateg o te renta nie jest konstytuujc czci
c e n y tow arw (tam e, str. 67).

W zdaniach tych panuje wielki zamt wskutek pomieszania


poj natural price (gdy o tej cenie jest tu mowa) i [natu* P a trz w k a d k m idzy stro n 332 333. - R e d .

406

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

rai] value. Ricardo przej to od Smitha. U Smitha takie po


mieszanie poj byo poniekd uzasadnione, gdy wyrzeka si
on - i o tyle, o ile wyrzeka si on - wasnego trafnego okrele
nia wartoci. Ani renta, ani zysk, ani te paca robocza nie
stanowi a component part of the value of a commodity [kon
stytuujcej czci wartoci towaru]. Wrcz przeciwnie. The
value of a commodity being given, the different parts into
which that value may be divided, belong either to the cate
gory of accumulated labour (constant capital) or wages or
profit or rent [Jeeli dana fest warto towaru, to rne czci,
na ktre warto t mona podzieli, nale bd do kategorii
pracy nagromadzonej (kapitau staego), bd do kategorii
pacy roboczej, bd wreszcie do kategorii zysku lub renty].
N atom iast gdy chodzi o natural price, czyli cen kosztu, Smith
moe mwi o jej component parts jako o z gry danych
przesankach. Jedynie wskutek pomieszania pojcia natural pri
ce z pojciem value przenosi on to na value of a commodity.
Pom ijajc cen materiau surowego i maszyn (mwic
zwile - kapitau staego), ktra wydaje si kapitalicie w
kadej poszczeglnej sferze produkcji czym z zewntrz danym,
gdy elementy te wchodz do jego produkcji m ajc ju okrelo
n cen, kapitalista przy ustalaniu ceny swego towaru musi
uwzgldni nastpujce dw a momenty: powinien doda cen
pacy roboczej, ktra wydaje mu si te (within certain limits
[w pewnych granicach]) -czym z gry danym. Przez natural
price towaru naley rozumie nie cen rynkow, lecz przecit
n cen rynkow w cigu jakiego duszego okresu, bd
punkt centralny, do ktrego cena rynkowa ciy. A wic tu
cena pacy roboczej jest na og dana przez value siy roboczej.
Stopa zysku za - natural tax of profit [naturalna stopa
zysku] dana jest przez warto wszystkich towarw cznie,
ktr stw arzaj cznie wszystkie kapitay zastosowane w not
agricultural industry [produkcji nierolniczej]. Jest to miano
wicie nadwyka tej wartoci ponad warto zawartego w tow a
rze kapitau staego plus warto pacy roboczej. Globalna
warto dodatkowa, ktr stwarza w kapita globalny, stano
wi absolute amount of profit. Stosunek of this absolute amount
to the whole capital advanced determines the general rate of
407

R ozd zia trzynasty

profit [tej absolutnej sumy do caego wyoonego kapitau


okrela ogln stop zysku]. A wic i ta oglna stopa zysku
w ydaje si nie tylko poszczeglnym kapitalistom, ale take
kapitaowi w kadej poszczeglnej sferze produkcji czym d a
nym z zewntrz. D o ceny of avances in raw m aterial [sum
wyoonych na materiay surowe] itd., ||606| ktre zawarte
s w produkcie, oraz do natural price of wages [naturalnej
ceny pacy roboczej] kapitalista powinien tedy doda general
profit, say of 10 . ., to form thus - as it must appear to
him - by way of addition of component parts, or by composi
tion, the natural price of a commodity [oglny zysk, wyno
szcy dajmy na to 10%, i w ten sposb przez dodanie lub po
czenie konstytuujcych czci stworzy - jak mu si zdaje naturaln cen towaru]. Zaley to od poziomu ceny rynkowej
w danej chwili, czy przy sprzeday towaru paci si w mniej
szym lub wikszym stopniu ow cen naturaln. D o ceny
kosztu, jako rnicej si od value, wchodzi jedynie paca ro
bocza i -zysk, renta za tylko w takim stopniu, w jakim wesza
ju do price of avances na materia surowy, maszyny itd.
A wic nie jako renta d la kapitalisty, ktremu w ogle zdaje
si, e price of raw produce, machinery, sowem, cena kapi
tau staego stanowi pewn cao, ktra ju jest z gry dana.
Renta nie wchodzi jako component part do ceny kosztu.
Renta nie istnieje, jeeli w szczeglnych circumstances sprze
daje si produkt rolny w jego cenie kosztu. D la kapitau
wasno ziemi nie istnieje wwczas w sensie ekonomicznym,
nie istnieje mianowicie w tym wypadku, kiedy produkt gruntu,
sprzedajcego swe produkty w cenie kosztu, okrela warto
rynkow produktu danej sfery. (Inaczej ma si sprawa z ka
tegori I w tablicy D l91k)
Albo te renta (absolutna) istnieje. W tym wypadku produkt
rolny sprzedaje si powyej jego ceny kosztu. Sprzedaje si go
w edug jego wartoci, ktra przekracza jego cen kosztu. Je d
nake renta wchodzi do wartoci rynkowej produktu lub r a
czej stanowi jej cz. Farmerowi wydaje si wszake, i jest
ona tak samo z gry dana, jak przemysowcowi zdaje si to,
gdy chodzi o zysk. D ana jest w postaci nadwyki wartoci
produktu rolnego ponad jego cen kosztu. Farm er kalkuluje
408

R icardow ska teoria renty ( Zakoczenie)

jednak zupenie tak samo jak kapitalista: First the advances,


po drugie - paca robocza, po trzecie - przecitny zysk,
wreszcie - renta, ktra rwnie wydaje mu si, i jest z gry
dana. Stanowi to dla natural price of wheat f. i. [naturaln
cen np. pszenicy]. Czy mu j zapac - to z kolei zaley od
state of the m arket [stanu rynku] w danej chwili.
Jeeli zgodnie z tym, jak si sprawa w rzeczywistoci przed
stawia, pam ita si o rnicy midzy cen kosztu a value, to
oczywiste jest, e renta nigdy nie moe wchodzi w skad ceny
kosztu jako jej constituent part [konstytuujca cz], a o con
stituent parts moe by mowa tylko wtedy, kiedy chodzi o ce
n kosztu w odrnieniu od value of commodity. (Renta r
niczkowa, podobnie jak zysk dodatkowy, nie wchodzi nigdy
do cost-price, gdy stanowi zawsze bd excess of the market
cost-price i9Sl over individual costprice, or excess of the market
value over individual value [nadwyk rynkowej ceny kosztu
ponad indywidualn cen kosztu, bd nadwyk wartoci ryn
kowej ponad warto indywidualn].)
Ricardo ma wic w gruncie rzeczy suszno, kiedy w prze
ciwiestwie do A dam a Smitha utrzymuje, e renta nigdy nie
wchodzi do ceny kosztu. Jednake z drugiej strony nie ma on
racji, udowadnia to bowiem nie w trybie odrniania ceny
kosztu od wartoci, lecz utosam iajc je wraz ze Smithem, gdy
ani renta, ani zysk, ani paca robocza nie stanowi constituent
parts of value, although value is dissolvable into wages and
profits and rent [konstytuujcych czci wartoci, mimo e
warto mona podzieli na pac robocz, zysk i rent], i to
podzieli mona rwnie dobrze na wszystkie trzy czci, jeli
wszystkie trzy istniej. Ricardo rozumuje w nastpujcy spo
sb: renta nie stanowi constituent part of the natural price
of agricultural produce, gdy cena produktu najgorszego grun
tu rwna si cenie kosztu tego produktu, rwna si wartoci
tego produktu, ktra okrela warto rynkow of agricultural
produce. A wic renta nie stanowi [constituent] part of the
value, gdy nie stanowi [constituent] part of the natural price,
a ta cena rwna si value. A le to wanie jest bdne. Cena
produktu, ktry dostarczaj najgorsze grunty, rwna si jego
cenie kosztu bd dlatego, e sprzedaje si go poniej jego
409

Rozdzia trzynasty

wartoci - a wic nie dlatego, jak twierdzi Ricardo, e sprze


daje si go wedug jego wartoci - bd te dlatego, e pro
dukt rolny naley do tego rodzaju towarw, do tej kategorii
towarw, ktrych value i cena kosztu s tylko w drodze wy
jtku identyczne. Je st to w wypadek, kiedy warto dodatko
wa, wytworzona w jakiej poszczeglnej sferze produkcji za
pomoc danego kapitau, np. w wysokoci 100, jest przypad
kiem t wartoci dodatkow , ktra w przecitnym oblicze
niu przypada w udziale takiej sam ej odpowiedniej czci kapi
tau globalnego (np. 100). N a tym wic polega zamt u R i
carda.
Co si tyczy A dam a Smitha-. Skoro identyfikuje on cost-price z value, to - biorc za punkt wyjcia t myln przesan
k - ma on prawo utrzymywa, e zarwno rent, jak i profit
oraz wages stanowi constituent parts of the natural price .
Je st to raczej u Smitha brak konsekwencji, e w dalszych wy
wodach twierdzi on znw, i renta nie wchodzi w taki sam
sposb do natural price, jak wchodz wages i profits. Ow a
niekonsekwencja jest skutkiem tego, i obserwacja i trafna
analiza ka jednak Smithowi uzna znw fakt, e midzy
okrelaniem of natural price of not agricultural produce i of
market value of agricultural produce istnieje rnica. A le bar
dziej szczegowo zastanowimy si nad tym, kiedy bdzie mo
wa o Smithowskiej teorii renty.

\4. Pogldy Ricarda na ulepszenia w rolnictwie.


Ricardo nie rozumie ekonomicznych skutkw wywoanych
przez zmiany organicznego skadu kapitau rolnego]
||607 I Przekonalim y si, e wraz z kad porcj dodatkow ego k a
pitau, ktr

trzeba

koniecznie

stosowa

na

gruntach

przynoszcych

m niejsz ilo produktu, renta w zrasta

(Ale nie every portion of additional capital yields a less


productive return [kada dodatkowa porcja kapitau przynosi
mniejsz ilo produktu].)
410

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

Z tych samych zasad wynika, e wszelkie okolicznoci natury spoecz


nej, dziki ktrym zbyteczne staje si stosow anie w rolnictwie takiej
sam ej iloci kapitau

i ktre tym samym spraw iaj, e zastosow ana

w ostatniej kolejnoci porcja kapitau staje si bardziej produkcyjna,


obniaj rent (tam e, str. 6 8 ).

Tzn. e obniaj absolute rent, ale niekoniecznie differen


tial rent (patrz tablic B ).
Takim i okolicznociami moe by: zmniejszenie kapitau
kraju z towarzyszcym mu zmniejszeniem liczby ludnoci.
A le take i wzmoony rozwj of productive powers of agri
cultural labour [wytwrczych si pracy rolniczej].
Jed n a k e takie sam e skutki m oe mie wzrost bogactw a kraju i licz
by jego ludnoci, jeli temu wzrostowi tow arzysz tak doniose ulepsze
nia w rolnictwie, e w skutek tego zmniejszy si rwnie konieczno
upraw iania gorszych gruntw lub stosow ania takiej sam ej iloci kapitau
do uprawy bardziej urodzajnych obszarw (tam e, str. 68/69).

(Dziwnym trafem Ricardo zapomina tu o improvements as


shall have the effect of improving the quality of poorer lands
and converting these into richer ones [ulepszeniach, ktrych
nastpstwem fest poprawa jakoci uboszych gruntw i ich
przeksztacenie w bardziej bogate] - punkt widzenia, ktry
przewaa u Andersona).
Bardzo bdna jest nastpujca teza R icard a:
..Jeeli liczba ludnoci nie pow iksza si, nie moe pow sta popyt
na dodatkow ilo zboa (tame, str. 69).

Pom ijajc ju okoliczno, e with a fall in the price of corn


an additional demand for other raw produce, green vegetables,
meat etc. will spring up [wraz ze spadkiem ceny zboa po
wstanie dodatkowy popyt na inny produkt surowy, warzywa,
miso itd.] i e wdk itd. mona pdzi ze zboa, Ricardo
przypuszcza tu, e caa population consumes as much corn it
likes. This is false [ludno spoywa tyle zboa, ile zapragnie.
Przypuszczenie to jest bdne].
27 - M a rk s, E n g e ls - D z ie a , t. 26

411

R ozdzia trzynasty

{N iezw yky w zrost naszego spoycia w latach 1848, 1849, 1850


wskazuje, e przedtem nie d ojadalim y i e wskutek niewystarczajcej
poday ceny trzymay si na wysokim poziom ie

(F. W. N ew m an,

L ectu res on political economy , Londyn 1851, str. 158).

Ten sam Newman mwi:


A rgum ent R icard a , that rent cannot enhance price [e renta nie
moe podnie ceny], o p iera si na przypuszczeniu, i mono dom a
gania si renty nie zdoa nigdy zm niejszy w rzeczywistoci poday. A le
dlaczego nie zd oa? Istniej bardzo rozlege obszary, ktrych upraw
rozpoczto by niezwocznie, gdyby nie to, e m ona dom aga si za nie
renty; w sposb sztuczny pozostaw iono je jednak w stanie nieuprawnym, bd dlatego, e w aciciele ziemscy m ogli je korzystnie wydzier
aw i jako tereny ow ieckie, bd te dlatego, e przekadaj oni ro
mantyczn dziko ponad niew ielk rent nominaln, ktr mogliby co
najwyej za te tereny otrzyma, zezw alajc na ich upraw (tam e, str.
1 5 9 ).}

Bdne to przecie w ogle mniemanie, e jeeli waciciel


ziemski withdraws [wycofuje] ziemi from the production of
corn,_he may not get a rent by converting it into pasture or
building grounds or as in some countries of High Scotland,
into artificial woods for hunting purposes [z produkcji zboa,
nie moe ju otrzymywa za ni renty, przeksztacajc j w pa
stwisko bd w teren budowlany, bd te, jak w niektrych
grskich okolicach Szkocji, w lasy sztucznie hodowane do ce
lw owieckich].
Ricardo rozrnia dw a rodzaje improvements in agricul
ture. Jeden rodzaj tych ulepsze
...w zm aga siy produkcyjne ziemi... ja k np. plodozm ian racjonalniej
stosow any albo lepszy dobr nawozw.
stw arzaj

nam

moliwo

otrzymywania

U lepszenia
takiego

te niewtpliwie

sam ego

produktu

z m niejszego obszaru ziem i ([O n the principles... ], str. 70).


W edug Ricarda, w tym wypadku renta musi si obniy.
412

R icardow ska teoria renty (Z akoczenie)

Je e li np. stosow ane kolejno porcje kapitau przynosz 100, 90, 80,
70 kw arterw , to gdy zastosuj te cztery porcje, renta bdzie rw naa
si 60, czyli rnicy midzy
70 a 100 =

30

70 a

90 =

20

70 a

80 =

10

100
gdy tymczasem

produkt wynosiby

[340]

90
80
70

60

340

i dopki bd stosow a te porcje kapitau, renta nie ulegnie zm ianie,


mimo e produkt kadej z nich jednakow o si pow ikszy .

(Gdyby produkt wykazywa an unequal augmentation [nie


jednakowy wzrost], renta mogaby podnie si mimo wzmo
onej urodzajnoci.)
Je e li produkt, ktry wynosi 1 0 0 , 90, 80, 70, wzronie do 125,
115, 105, 95 kw arterw , renta bdzie nadal rw naa si 6 0 , czyli b
dzie rw naa si rnicy midzy
U6 0 8 1 95 a 125 = 30
95 a 115 = 20
95 a 105 = 10

125
gdy tymczasem produkt podnisby
si do 440

115
105
95

~60

440

G dyby jednak produkt tak bardzo si pow ikszy, a popyt nie p o d


nosi si, nie byoby ju przyczyny, aby w rolnictwie stosow a tyle k a
pitau ; wycofano by jedn jego cz i wskutek tego ostatnio uloko
wana porcja kapitau przynosiaby 105, a nie 95, renta za spadaby
do 30, czyli do rnicy midzy
105 a 125 =

20

gdy tymczasem produkt nadal wy

125

105 a 115 =

10

starczaby do zaspokojenia potrzeb

115

ludnoci,

~3(j

wynosiby

kw arterw

bowiem

345

105
345

(tam e, str. 7 1 /7 2 ).

413

R ozdzia trzynasty

Pom ijajc to, e przy znikujcej cenie demand moe wzra


sta nawet wtedy, kiedy nie wzrasta liczba ludnoci (Ricardo
sam w tym przykadzie przypuszcza, e popyt powikszy si
o 5 kwarterw), rolnictwo - wedug Ricarda - przechodzi
wci do uprawy gruntw o mniejszej urodzajnoci, gdy lud
no pomnaa si z kadym rokiem, tzn. pomnaa si ta cz
ludnoci, ktra konsumuje zboe, jad a chleb, a ta cz ronie
szybciej ni caa ludno, chleb bowiem jest gwnym rodkiem
wyywienia wikszej czci ludnoci. D latego te niekoniecz
nie musi dzia si tak, e wzrostowi of productivity of capital
nie towarzyszy wzrost of demand i e wskutek tego renta
spada. Renta moe podnie si, kiedy ulepszenie oddziaao
nierwnomiernie na difference in the degree of fertility [r
nic stopnia urodzajnoci] rnych kategorii gruntw.
Poza tym nie ulega wtpliwoci (tablice i E ), e wzrost
of fertility moe nie tylko wyprze z rynku produkt najgor
szych gruntw - kiedy demand si nie zmienia - ale nawet
can force [moe zmusi] cz kapitau ulokowanego w lep
szych gruntach (tablica B) to withdraw from the production
of corn [do wycofania si z produkcji zboa]. W tym w ypad
ku obnia si renta wyraona w zbou, jeeli augmentation of
produce equal [wzrost produktu jest rwnomierny] na grun
tach rnych kategorii.
Nastpnie Ricardo przechodzi do drugiej strony of agricul
tural improvements.
Istn iej jednak ulepszenia, ktre m og obniy wzgldn warto
produktu

nie obniajc renty wyraonej w zbou, chocia obniaj

rent gruntow w yraon w pienidzu. T ak ie ulepszenia nie pom naaj


si wytwrczych ziem i, pozw alaj nam jednak otrzymywa jej produkt
mniejszym nakadem pracy. D otycz one raczej skad u kapitau sto so
wanego w rolnictwie ni sam ej upraw y ziemi. D o wymienionej kategorii
nale udoskonalenia narzdzi rolniczych, takich jak plug i m ockarnia,
oszczdne uywanie koni w gospodarce rolnej i lepsza znajom o w ete
rynarii. W rolnictwie bdzie si stosow ao mniej kapitau, co jest rw no
znaczne Z mniejszym nakadem pracy ; nie m ona jednak zmniejsza
obszaru upraw nego, jeeli chce si otrzyma tak sam ilo produktu.
W pyw ulepsze tego rodzaju na rent w yraon w zbou zaley wszak-

414

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

e od tego, czy rnica midzy produktam i, uzyskiwanymi wskutek sto


sow ania rnych iloci kapitau, wzronie, pozostanie bez zmiany czy
te zm niejszy si .

{Pow ysze okolicznoci Ricardo powinien by uwzgldni


rwnie przy natural fertility of soils. To, czy przejcie do
uprawy nowych kategorii gruntw zmniejsza rent rnicz
kow, pozostawia j bez zmiany czy te powiksza, zaley od
tego, czy rnica midzy produktami kapitau, stosowanego
na tych different more fertile soils, be increased, stationary,
or diminished [rnych urodzajniejszych gruntach, wzrasta,
pozostaje bez zmiany czy te zmniejsza si ].}
Je e li zastosujem y w rolnictwie cztery porcje kapitau wynoszce
50, 60, 70, 80, z ktrych kada d aje jednakow y wynik, a jakie ulepsze
nie skadu takiego kapitau pozw oli nam wycofa z kadej porcji po
5, w obec czego pozostaoby ju tylko 45, 55, 65 i 75, to renta w yra
ona w zbou nie ulegaby zm ianie. Jeeli jednak bd to takie ulepsze
nia, e pozw ol mi zaoszczdzi ca t porcj kapitau, ktr stosuje
si w sposb najmniej produkcyjny, to renta wyraona w zbou sp ad a
by niezwocznie, zm niejszyaby si bowiem rnica m idzy najbardziej
i najmniej produkcyjn ||609 | porcj kapitau, a w anie ta rnica sta
nowi rent (tam e, str. 7 3 /7 4 ).

Powysze jest suszne w zastosowaniu do renty rniczko


wej, ktra wedug Ricarda jest jedyn istniejc rent.
N atom iast Ricardo wcale nie porusza istotnego zagadnie
nia. Przy rozwizywaniu tego zagadnienia nie chodzi o to, e
warto poszczeglnego kwartera obnia si, jak i nie o to, czy
trzeba uprawia tak sam ilo ziemi, tak ilo takich sa
mych rodzajw gruntw jak przedtem, lecz chodzi o to, czy
z ;potanieniem kapitau staego - kosztujcego, w myl zao
enia, less labour [mniej pracy] - czy si zmniejszenie,
zwikszenie czy te pozostawanie bez zmiany iloci of imme
diate labour employed in agriculture [pracy bezporedniej,
ktr stosuje si w rolnictwie]. M wic krcej, czy zachodzi,
czy te nie zachodzi organiczna zmiana kapitau.
415

R ozdzia trzynasty

Wemy nasz przykad z tablicy A (str. 574, zeszyt X I) *


i zam iast ton umiecimy tam kwartery of wheat.
Z akad a si tu, e not agricultural capital skada si
z 80c + 20v, agricultural capital - z 60c + 40v, a stopa
wartoci dodatkowej w obu wypadkach wynosi 50%. Hence
the rent on the latter capital, or the excess of its value over
its cost-price [D latego renta, ktr przynosi kapita rolny,
czyli nadwyka wartoci jego produktu ponad cen kosztu te
go produktu] rwna si 10 f. szt. Mielibymy tedy nastpuj
cy wynik:

100

60

120

2 f. szt. = 40 szylingom

II

100

65

130

\ n !xz f. szt. = 1 . szt.

III

100

75

150

13/ f. szt. = 1 f. szt. 12 szylingom

R azem 3 0 0

200

4 00

1612/i8 szylinga

K a te

W arto

C en a kosztu

R en ta

R en ta

g o ria

rn iczkow a

k w arte ra

a b so

rnicz

lu tn a

kow a

f . szt.

f. szt.

k w artera

l 5/e f . sz t. = 1 1 . szt.

10

10

10

10

30

30

40

1 6 */8 SZyl.
II

* / f. szt. *

3 */is szyi.

V h t i. szt. = 1 f. szt.
13u / is szy i.

III

V i f. szt. = 8 szyi.

I /l5 f. szt. = 1 f. szt.


9 1/# szy i.

* P a trz w k a d k m idzy stro n 3 3 2 -3 3 3 . - R e d .

R icardow ska teoria renty ( Zakoczenie)

K atc-

R en ta

R en ta

c z n a

czn a

g o ria

a b so
lu tn a

rnicz

su m a renty

kow a

f . szt.

su m a renty
w kw arterach

w kw arterach

w kw arterach

10

II

20

5
10

40

20

70

35

III

5
15

20

Chcc zbada zagadnienie w jego nieskaonej postaci, na


ley zaoy, e na wielko kapitau (100) zastosowanego
w kategoriach I, II, III wpywa rwnomiernie we wszystkich
trzech kategoriach potanienie kapitau staego, gdy nierwno
mierny wpyw ogranicza si do renty rniczkowej i z dan
spraw nic nie ma wsplnego. Przypumy tedy, e dziki im
provements ta sama ilo kapitau, ktra przedtem kosztowa
a 100 f. szt., kosztuje teraz tylko 90 f. szt., zatem warto
jej zmniejszya si o jedn dziesit, czyli o 10%. Powstaje
wic pytanie, jak owe improvements podziaay na skad of
agricultural capital?
Jeeli nie zmienia si stosunek kapitau, wyoonego na pa
ce robocze, do kapitau staego, to - jeli 100 skada si
z 60c + 40v - wtedy 90 rwna si 54c + 36v i w tym wy
padku warto 60 kwarterw uzyskanych na gruntach kate
gorii I rwna si 108 f. szt. Gdyby jednak potanienie spra
wio, e ten sam capital constant, ktry przedtem kosztowa
60, kosztuje teraz tylko 54, kapita v za (czyli kapita wyo
ony na pac robocz) kosztuje tylko 3 2 % , a nie 36 (straci
rwnie Vio wartoci), to w tym wypadku naleaoby wyo
y nie 100, lecz 862/ 5. K apita ten skadaby si z 54c +
+ 322/sv, a jeeli liczy w stosunku do 100, skadaby si
z 62V2C + 37V2V. W tych warunkach warto 60 kwarterw
uzyskanych na gruntach kategorii I rwnaaby si 1023/s f. szt.
Przypumy wreszcie, e chocia warto kapitau staego
zmniejsza si, absolutna wielko kapitau wyoonego na pa
c robocz nie zmienia si, wzrasta wic w stosunku do kapi
tau staego, wskutek czego wyoony kapita w wysokoci 90
rwna si 50c + 40v, a jeeli liczy w stosunku do 100, rw
na si 555/sc + 444/gv.
417

R ozdzia trzynasty

Spjrzmy teraz, jak w tych trzech wypadkach ma si spra


wa z rent wyraon w zbou i wyraon w pienidzu. W wy
padku stosunek do v nie zmienia si, mimo e zmniejsza
si warto obu kapitaw. W wypadku ||610| zmniejsza si
warto kapitau c, ale jeszcze bardziej zmniejsza si stosun
kowo warto kapitau v. W wypadku D zmniejsza si jedy
nie warto kapitau c; warto kapitau v nie ulega zmianie.
Odtworzymy z pocztku pierwotn tablic z poprzedniej
stronicy [a potem porwnamy j z nowymi tablicami , i D ,
ilustrujcymi przytoczone wyej wypadki zmiany wartoci
organicznych czci skadowych kapitau rolnego] *.
*
]|611 1 Z zaczonego przegldu tabelarycznego wynika:
Pierwotnie, w tablicy A , stosunek [midzy organicznymi
czciami skadowymi kapitau rolnego] rwna si 60c +
+ 40v; kapita ulokowany w gruntach kadej kategorii rw
na si 100. Renta wyraona w pienidzu wynosia 70 f. szt.,
wyraona w zbou - 35 kwarterw.
W tablicy capital constant potania, wskutek czego w grun
tach kadej kategorii lokuje si tylko po 90 f. szt., ale w tym
samym stopniu potania te kapita zmienny, w konsekwencji
wic stosunek wzajemny midzy tymi kapitaam i nie uleg
zmianie. Renta wyraona w pienidzu obnia si tu, a renta
wyraona w zbou nie ulega zm ianie; renta absolutna l9eJ te
si nie zmienia. Renta wyraona w pienidzu zmniejsza si,
gdy zmniejsza si ulokowany kapita. Renta wyraona w zbo
u nie zmienia si, gdy w ykadajc mniej pienidzy, otrzy
muje si wicej zboa wedug dawnego jego podziau na po
szczeglne kategorie.
W tablicy mamy potanienie du capital constant; ale jesz
cze bardziej zmniejsza si kapita v, wskutek czego nastpuje
wzgldne podroenie du capital constant. Renta absolutna
obnia si. Obnia si zarwno renta wyraona w zbou, jak
* W r k o p isie n a st p u j m ta b lic e o d tw o rzo n e n a w k a d ce m idzy str. 418 i 4 1 9 .
N iekt ry ch

rubryk

ta b lic

M a rk s

n ie

z a p e n i

d an y m i.

i n agw ek o sta tn ie j rubryki w staw ia d o ta b lic re d a k c ja . - R ed .

418

B ra k u j c e

liczb y

[A]

K a p ita

K w artery

f. szt.

[ czn a
w arto]
W

[W arto
rynkow a]
WR

[W arto
in d y w id u aln a]

f. szt.

kw artera

kw artera

kw artera

2 f. szt. [ = 40 szyi.]

rniczkow a]

WI

IF
I

F
in

100

100
100

60
65

120
130

2 f. szt. [ = 40 szyi.]
2 f. szt. [ = 40 szyi.]

I ll/ i 8 f. szt. =

1 f. szt. 1612/ u szyi.

75

150

2 f. szt. [ = 40 szyi.]

l 9/is f. szt. =

1 f. szt. 12 szyi.

300

200

K a p ita l

K w arte ry

3*t .

90

I.W
f.

szt.

102*/s

143/<)S f. szt. =

1 f. szt. 133/is szyi.

[9/ b5 f. szt. = ] 2 I0/ia szyi.

l 4/s f. szt.

1 f. szt. 16 szvl.

1/ 75 f. szt. =

1 f. szt. 8 4/s szyi.

[9/s5 f. szt. = ] 7V s szyi.

WR

WI

k w a itc ra

10

30

15

40

20

10/o =

30

40

20

70

1 f. SZt. 9Vs szyi.

60

8 6 2/

65

1113/

[ 171/ 100 f. szt.

III

8 6 2/s

75

128 lU

[171/loo f. szt.

2591/5

200

34 2

K a p ita l

K w artery

[ l 74/ioo f. szt.] =

[ 173/ 125 f. SZt.] =

1 f. szt. 144/e szyl.]

[174/l300 f. szt. =

241/5 szyl.]

1 f. szt. 14 Vs szyl.]

[ l 43/ 125 f. SZt. == 1 f. szt. 79/25 szyl.]

[474/500 f. szt. =

6 21/J5 szyl.]

[1751/M25 f. SZt. = 1 f. szt. 9 79/325 szyl.]


[ I 137/li25 f. SZt. = 1 f. szt. 5 43/ 125 szyl.]

WR

90

60

110

l s/e f. zt. [ = 1 f. szt. 162/3 szyl.]

l 5/o f. szt. [ =

1 t szt. 162/s szyl.]

90

65

1194/e

l 5/e f. szt. [ = 1 f. szt. 162/ szyl.]

[ l 9/i3 f. szu. =

1 f. szt. 13 l l /i3 szyl.]

[ l 7/i5 f. szt. =

1 f. szt. 9 4/s szyl.]

7 4/s szyl.]

[ l 34/65 f. szt. =
[18/5 f. szt. =

kw artery

kw artery

35

czn a sum a

czn a sum a

renty

renty

f. szt.

kw artery

54c +

36v na 90

18

10

60c +

4 9 v na 100

27

15

36

20

10/e =

20

63

35

RA

RR

RA

f.

szt.

kw artery

RR
kw artery

cz n a sum a

renty

f.

kw artery

szt.

7 44/25

48/l9

7 14/*5

4 8/i3

844/20

48/l9

[5]

[98/ ib]

744/25

2 5 i3/so

48/l9

[15]

[1641/ io9]
[3321/ ioo]

[198/iu]

2247/5

34V s

135/'ta

5 6 22/ss

33s /is

33

kw artery

20

RR
kw artery

cz n a sum a

czn a sum a

renty

renty

f. szt.

kw artery

9Ve
27V2

6
6

[5]
[15]

20V
384/a

[11]
[21]

20

6 9 2/

38

3 6 2/s

18

11

renta absolutna

cz n a sum a

renty

744/25

11
11

renta absolutna

15

11

20v na [100] kapitau przemysowego

f. set.

1 f. szt. 10/i8 szyl,.]


1 f. szt. 6 2/s szyl.]

RR

60c + 4 0 v na 100 [kapitau nieprzemysowego]

RA

[ l 13/20 f. szt. = ] 1 f. szt. 13 szyl.


[14/ 78 f. S Z t^ = 232/39 SZyl.i
[4,/ f, szt.i =

. szt.

RA

36

na kw arter

RR

kosztu

WD
k w arte ra

I 8/ f. szt. [ = 1 f. szt. 162/'s szyl.]

1 f. szt. 11 17/ s 5 szyl.

15

27

(. szt.

na kw arter

kw artera

II

62/

szt. = 1 f. szt. 106/is szyi.


szt. = 1 f. szt. 6 2/5 szyi.

[ l 71/ 100 f. szt.] = 1 f. szt. 144/5 szyl.


[1188,J25 f szt = 1 f. szt. 1137/5 szyl.]

1 f. szt. 141/* szyl.

f . szt.

1374/

I s Vli5 f.
l 24/75 f.

szt. = 1 f. szt. 13 szyi.

C e n a kosztu

WD

k w artera

8 6 2/s

200

17/ 15 f. szt. =

l 39/o f.

1 f. szt. 16 szyi.

II

270

80c +

360

75

10

10

1*/s f. szt. = 1 f. szt. 16 szyi.

200

90

20

i. 52*.

270

III

10

na kw arter

l 4/s f. szt.

f. szt.

[S k a d k a p ita u
sto p a renty
a b so lu tn ej]

kw artera

1 f. szt. 16 szyi.

kw artety

czn a
sum a
renty

kw artera

14/s f. szt.

czn a
sum a
renty

10

kw artera

108

kw artery

[R enta
rniczkow a]
RR

10

f. set.

75

f. eat.

f. szt.

RA

90

1^1

f. szt.

C en a kosztu

RA

WD

117
135

szt.

RR

WI

65

f.

RA

WR

60

K w artery

[R enta
a bso lu tn a]

90

K a p ita

[R e n ta
rniczkow a]

I 5/ f. szt. = 1 f. szt. 162/s szyi.


l 9/is f. szt. = 1 f. szt. 13 44/is szyi.

400

II

2/ts f. szt. = 3 V u szyi.


2/5 f. szt. i 8 szyi.

abso lu tn a]

[R en ta

C en a kosztu

[W arto

54c +

3 2 2/5v na 8 6 2/6

6 24/ +
na 100 =

50c +

3 7 4/2v na 100
I I 8V4. A wic 88/4e/# =

40v =

555/ec +
na 100 =

renta absoluti

90

4 4 4/ =

100

1222/o 122/% =

renta absolutna

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

R en ta

r n icz
kow a
g

K a p ita l

A ) 60 + 4 0 v

30

40

10

27

36

lu tn a

10

R en ta
a b so

f. szt.

i renta wyraona w pienidzu. Renta wyraona w pienidzu


obnia si dlatego, e w ogle kapita bardzo si zmniejszy,
a renta wyraona w zbou obnia si dlatego, e obniya
si renta absolutna, gdy tymczasem rnice midzy kategoria
mi nie ulegy zmianie. A wic renta wyraona w zbou i renta
wyraona w pienidzu zmniejszaj si w tym samym stopniu.
W tablicy D mamy do czynienia z wrcz przeciwnym wy
padkiem. Zmniejsza si jedynie capital constant, kapita zmien
ny pozostaje taki sam. Takie byo zaoenie Ricarda. W tym
wypadku nastpuje wskutek zmniejszenia si kapitau nie
znaczny spadek renty wyraonej w pienidzu, obnika abso
lutna rwna si zaledwie trzeciej czci f. szt., jednake ren
ta ta wzrasta wydatnie w stosunku do wyoonego kapitau..
N atom iast renta wyraona w zbou wzrasta absolutnie. D la
czego? D latego, e renta absolutna podniosa si z 10 do>
1 2 2/ 9%, wzrs bowiem kapita v w stosunku do kapitau c.
M amy wic taki ob raz:

I I I

) 54 + 36 v
(60

4 0 v)

) 54 + 3 2 2/s v

83

37*/ v)

2 2 17f e

40 V

34V *

f.

szt.

33

362/

renty

r n icz

122
czn a
su m a

4 4 4/s v)

renty

kow a

(555/

R e n ta

lu tn a

R c n ta

ab so

czn a
su m a

(6 2 1/2
D ) 50

k w art.

k w art.

kw art.

15

20

70

15

20

63

35

135/i9

20

5 6 22/25

335/ 19

18

20

6 9 2/s

38

35

Ricardo cignie d a le j:
419

R ozd zia trzynasty

S p a d e k renty przynosi kada przyczyna zm niejszajca rnic w iloci


produktu

otrzymywanego

w skutek

kolejnego

stosow ania

okrelonych

iloci kapitau na tych samych lub nowych gruntach. K a d a przyczyna


Zwikszajca t rnic musi mie odwrotny skutek i wywouje wzrost
renty (tam e, str. 74 ).

The inequality can be increased, while capital is withdrawn


and while sterility decreases, or even while the less fertile
land is thrown out of the market [Rnica moe powiksza
si wtedy, kiedy z rolnictwa wycofuje si kapita, kiedy nieurodzajno gruntw zmniejsza si i nawet wtedy, kiedy wy
piera si z rynku mniej urodzajne grunty].
{W aciciel ziemski i kapitalista. Pismo M orning Star
z dnia 15 lipca 1862 r. zastanawia si w artykule wstpnym
nad tym, kto powinien (dobrowolnie lub przymusowo) support
the distressed [udziela pomocy biedujcym] (wskutek cotton
famine and civil war in America [braku baweny i wojny do
mowej w Ameryce]) workmen in the cotton manufacture dis
tricts of Lancashire [robotnikom przemysu bawenianego
w okrgu Lancashire] itd., i twierdzi:
L u d zie ci m aj suszne praw o do pomocy na rachunek wasnoci,
ktr w w ikszej czci stw orzyli sw prac... M w i si, e owi ludzie,
ktrzy dorobili si fortun na przemyle bawenianym , m aj przede wszy
stkim obow izek w spaniaom ylnego udzielania pomocy potrzebujcym.
N ie ulega w tpliw oci, e jest to suszne... T ak te postpuje ta ich
cz, ktra trudni si handlem i przem ysem ... A le czy stanowi ona
jedyn klas, ktra w zbogacia si na przemyle bawenianym ?

Na

pewno nie. W aciciele ziemscy w Lancashire i N orth Cheshire m aj


ogromny udzia w bogactw ie, wytworzonym w powyszy sposb. A owym
wacicielom ziemskim szczeglnie poszczcio si, e uczestnicz w nim
nie przyczyniwszy si ani czynem, ani m yl do pow stania przemysu,
ktry bogactw o to stworzy... W aciciel przdzalni przyczyni si do
pow stania tego w ielkiego przemysu, uyczajc mu swego kapitau, su
c mu swym dow iadczeniem i niezmoon czujnoci, ||6 1 2 |

a teraz

przemys ten dow iadcza tak wielkich wstrzsw . Robotnik przdzalni


suy sw spraw noci, swym czasem i prac fizyczn; a co dali w aci
ciele ziemscy z Lancashire? N ic, literalnie nic, a mimo to korzyci ich

420

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

byy w iksze ni ktrejkolw iek innej klasy... N ie ulega w tpliw oci, e


dochd roczny tych wielkich w acicieli ziemskich ogrom nie si z togo
jednego pow odu powikszy, osigajc przypuszczalnie co najmniej trzy
krotn w ysoko .

K apitalista bezporednio wyzyskuje robotnika, nie tylko


bezporednio przywaszcza sobie surplus labour, lecz rwnie
stwarza j. Poniewa jednak (gdy chodzi o kapitalist prze
mysowego) nastpi to moe jedynie wskutek procesu pro
dukcji i w przebiegu tego procesu, przeto sam kapitalista jest
podmiotem funkcji tej produkcji, jej kierownikiem. N atom iast
w postaci wasnoci ziemi (gdy chodzi o rent absolutn) oraz
w naturalnej odmiennoci poszczeglnych kategorii gruntw
(renta rniczkowa) waciciel ziemski posiada tytu, ktry
upowania go, aby kad do kieszeni cz tej pracy dodatko
wej, czyli wartoci dodatkowej, mimo e nie spenia adnej
funkcji kierowniczej ani innej funkcji w procesie stwarzania
tej wartoci dodatkowej. D latego te w razie kolizji kapitali
sta uwaa, i waciciel ziemski jest po prostu jak superfetation [szkodliwym guzem], narol sybaryck pasoytujc
na produkcji kapitalistycznej, mszyc, ktra przywara do sk
ry kapitalisty.}
Ch. I I I : O rencie grniczej .
Ricardo znw tu pow tarza:
,,... ta renta (of mines [grnicza]), pod obn ie jak renta gruntowa, jest
skutkiem , lecz bynajmniej nie przyczyn w ysokiej wartoci produktu
uzyskiwanego w kopalniach ([D a v id Ricardo, O n the principles... ],
str. 76).

Co si tyczy renty absolutnej, to nie jest ona ant effect


[skutkiem], ani te cause of the high value [przyczyn w y
sokiej wartoci ], lecz effect of the excess of value over cost-price [skutkiem nadwyki wartoci ponad cen kosztu]. That
this excess is paid for the produce of the mine, or the land,
and thus absolute rent becomes formed, is the effect, not of
that excess, because it exists for a whole class of trades, where
it is not entered into the price of the produce of those parti422

R ozdzia trzynasty

cular trades, but is the effect of landed property [Fakt, e


nadwyk t uiszcza si za produkt kopalni lub ziemi i e
w ten sposb powstaje renta absolutna, jest skutkiem nie owej
nadwyki, gdy z tak nadwyk ma si do czynienia^w wielu
gaziach produkcji, w ktrych nie wchodzi ona do ceny pro
duktu tych gazi, lecz jest skutkiem wasnoci ziemi].
In regard to differential rent it may be said, that it is the
effect of high value ; so far as by high value" is understood
the excess of the m arket value of the produce over its real
or individual value, for the relatively more fertile classes of
land or mine [Co si tyczy renty rniczkowej, to mona po
wiedzie, e jest ona skutkiem wysokiej w artoci, jeli przez
w ysok warto rozumie si przynoszon przez stosunkowo
bardziej produkcyjne kategorie gruntw lub kopalni nadwy
k wartoci rynkowej produktu ponad jego rzeczywist, czyli
indywidualn warto].
That Ricardo unterstnde by the exchangeable value re
gulating the produce of the poorest land or mine, nothing but
cost-price, by cost-price nothing but the advances plus the
ordinary profit, and that he falsely identifies this cost-price
with real value, will be also seen from the following passage
[e przez warto wymienn regulujc cen produktu naj
uboszych gruntw lub kopalni Ricardo rozumie nie co inne
go ni cen kosztu, przez cen kosztu za nie co innego ni
wyoony kapita plus zwyky zysk i e t cen kosztu mylnie
identyfikuje z rzeczywist wartoci - wynika rwnie z na
stpujcego ustpu]:
M etal wydobywany z najuboszej spord eksploatow anych kopalni
musi mie co najmniej w arto wymienn w ystarczajc nie tylko do
zaopatrzenia w odzie, ywno i inne artykuy pierwszej potrzeby tych,
ktrzy pracuj w kopalniach i dostarczaj produkt na rynek, lecz rwnie
do zapew nienia oglnego i Zwykego Zysku temu, kto wykada kapital
niezbdny

do

prow adzenia

przedsibiorstw a.

um ieszczonego w najuboszej kopalni

Przychd

kapitau

nie przynoszcej renty

bdzie

stanow i! o w ysokoci renty w e wszystkich innych wydajniejszych ko


palniach. Przypumy, e ta najubosza kopalnia przynosi zwyky Zysk
Z kapitau. W szystko, co

421

ponad

ten

Zys k.

przynosz

inne

Ricardow ska teoria renty (Zakoczenie)

kopalnie, musi jako renta przypa koniecznie w udziale ich w aci


cielom (tam e, str. 7 6 /7 7 ).

A wic tu krtko i wzowato: renta rwna si nadwyce


ceny (exchangeable value znaczy tu to samo, co cena) of the
agricultural produce over its cost-price, that is over the va
lue of capital advanced plus the usual (average) profits of
stock [produktu rolnego ponad jego cen kosztu, czyli ponad
warto wyoonego kapitau plus zwyky (przecitny) zysk
z kapitau]. Jeeli zatem warto of agricultural produce jest
wysza od jego cost-price, to moe on przynosi rent zupenie
niezalenie od jakichkolwiek rnic jakoci gleby, the poorest
land and the poorest mine mog pay the same absolute rent
as the richest [paci tak sam rent absolutn, jak pac
najbogatsze]. Gdyby warto produktu rolnego nie bya wy
sza od jego ceny kosztu, to renta mogaby by jedynie nastp
stwem of excess of the m arket value over the real value of the
produce derived from relatively more fertile soils etc. [nad
wyki wartoci rynkowej ponad rzeczywist warto produktu,
ktry otrzymuje si na gruntach stosunkowo bardziej urodzaj
nych kategorii itd.].
G d y b y jednakow e iloci pracy i jednakow e iloci kapitau trwaego
mogy zaw sze w ydobyw a z kopalni, ktra nie przynosi renty, jed n a
kow e iloci Zota..., to ilo ta (of gold) zw ikszaaby si w raz Z p o
pytem, jednake jego w arto pozostaw aaby niezm ienna" (tame, str.
79).

To, co stosuje si do zota i kopalni, stosuje si te do zbo


a i gruntw. Gdyby wic eksploatowano wci te same ka
tegorie gruntw i gdyby taki sam nakad pracy przynosi taki
sam produkt, ||6131 warto funta zota bd kwartera psze
nicy nie ulegaaby zmianie, mimo e ich ilo zwikszaaby si
wraz ze wzrastajcym popytem. A wic wzrosaby te renta,
ktr one przynosz (amount [suma], a nie rate of rent [stopa
renty]), bez jakiejkolwiek zmiany ceny produktu. Stosowano
by wicej kapitau, although with constantly uniform producti
vity [jednake z wci tak sam produkcyjnoci]. Jest to
423

R ozdzia trzynasty

jedna z doniosych przyczyn wzrostu of absolute amount of


rent, quite apart from any rise in the price of produce, and,
therefore, without any proportional change in the rents paid
by produce of different soils and mines [absolutnej sumy ren
ty, zupenie niezalenie od wzrostu ceny produktu i wobec
tego bez proporcjonalnej zmiany rent, ktre pac produkty
rnych gruntw i rnych kopalni].

[5. Ja k Ricardo krytykuje pogldy Smitha na rent


i pewne tezy M althusa]
Ch. X X IV , A d am a Smitha teoria renty gruntowej .
Bardzo to wany rozdzia, jeeli chodzi o zrozumienie r
nicy midzy pogldam i Ricarda i Smitha. Gbsze rozpatrze
nie tej rnicy odkadam y (w zastosowaniu do Smitha) a do
chwili, kiedy po roztrzsaniach na temat Ricarda bdziemy
ex professo zastanawiali si nad teori Smitha.
Ricardo zaczyna tu od cytatu z A dam a Smitha, w ktrym
zdaniem Ricarda, Smith trafnie okrela, kiedy price of agri
cultural produce przynosi rent, a kiedy nie przynosi. A le po
tem Smith uwaa znw, e some parts of the produce of land
[niektre pody rolne], jak food [rodki wyywienia], musz
zawsze przynosi rent.
Przy tej okazji Ricardo notuje nastpujce spostrzeenie,
majce dla niego w ielk w ag:
Uw aam , e dotychczas w kadym kraju, od najbardziej pier
wotnego do najbardziej cywilizowanego, istniej grunty tak niskiej ja
koci, i nie m og da produktu o w artoci przekraczajcej to, co wy
starcza do zastpienia zastosow anego na nich kapitau wraz ze zwykym
Zyskiem, ktry przyjty jest w tym kraju. W szystkim nam w iadom o,
e tak jest w Am eryce, a nikt przecie nie tw ierdzi, e zasady, w edug
ktrych ksztatuje si renta, s tam odmienne ni w E u rop ie (tame,
str. 3 8 9 /3 9 0 ).

Bez wtpienia te principles [zasady] s w bardzo znacznym


stopniu different . Tam , gdzie nie istnieje wasno ziemi 4 24

Ricardow ska teoria renty ( Zakoczenie)

faktycznie lub w sensie prawnym - nie moe istnie absolutna


renta gruntowa. Renta absolutna, a nie rniczkowa, jest od
powiednim wyrazem wasnoci ziemi. Jeeli si mwi, e te
same zasady reguluj rent tam, gdzie istnieje wasno ziemi,,
jak i tam, gdzie ona nie istnieje, znaczy to tyle, co utrzymy
wa, e form a ekonomiczna wasnoci ziemi nie zaley od tego,
czy wasno ziemi istnieje, czy nie istnieje.
Nastpnie, co ma znaczy, e istniej grunty tak niskiej
jakoci, i nie mog da produktu o wartoci przekraczajcej
to, co wystarcza do zastpienia... kapitau wraz ze zwykym
zyskiem ? Jeeli taka sam a ilo pracy wytwarza 4 kwartery,
to produkt nie ma wikszej wartoci, ni gdyby wytwarzaa
2 kwartery, chocia value jednego kwartera jest w drugim wy
padku dwa razy wiksza ni w pierwszym. A wic kwestia,
czy produkt przynosi rent, czy jej nie przynosi, absolutnie
nie zaley od wysokoci owej w artoci produktu jako takiej.
Produkt moe tylko wtedy przynosi rent, kiedy ma warto
wysz od ceny kosztu, ktr reguluje cena kosztu wszystkich
innych produk.tw, czyli, innymi sowy, reguluje ta ilo nie
opaconej pracy, ktr przywaszcza sobie on an average
[przecitnie] w kadym trade [dziale produkcji] kapita w wy
sokoci 100. To, czy warto produktu jest wysza od jego
ceny kosztu, bynajmniej jednak nie zaley od jego absolutnej
wielkoci, lecz od skadu kapitau, ktry zastosowano, aby go
wytworzy, w porwnaniu z average composition of capital
employed in not agricultural industry [przecitnym skadem
kapitau stosowanego w produkcji nierolniczej].
A le nawet gdyby rolnictwo w Anglii rzeczywicie osigno tak wy
soki poziom , i obecnie nie m a ju tam ziemi nie przynoszcej renty,
to przecie daw niej takie ziem ie m usiay tam rzeczywicie istnie. Zreszt
kw estia, czy takie ziem ie istniej lub nie istniej, nie ma w danym wy
padku znaczenia. Je li bowiem w rolnictwie W ielkiej Brytanii stosuje
si kapitay, ktre przynosz tylko zwrot wyoonej kwoty wraz ze
zwykym zyskiem, to wszystko jedno, czy stosuje si je na starych czy
nowych gruntach. G d y farm er bierze w dzieraw ziemi na siedem lub
czternacie lat, to zam ierza, by moe, zastosow a na niej kapita w wy
sokoci 10 000 f. szt., w ie bowiem, e przy istniejcych cenach zboa

4 25

.'Rozdzia trzynasty
.1 produktu surowego otrzyma zwrot tej czci kapitau, ktr musi wy
datko w a, a take zapaci sw rent i osignie ogln stop zvsku. N ie
zastosuje kapitau w w ysokoci 11 000 f. szt., jeli ostatni 1000 f. szt.
nie m oe by tak produkcyjnie zastosow any, aby przynosi mu zwyky
zysk z kapitau. O bliczajc, czy Zastosowa ten tysic, czy nie zasto
sow a, farm er zastan aw ia si jedynie nad tym, czy cena produktu suro
wego jest dosy w ysoka, aby Zapewni mu zw rot w ydatkw wraz Z Zy
skiem , gdy wie, e nie bdzie placil dod atkow ej renty. N aw et po wy
ganiciu umowy dzieraw nej renta, ktr paci, nie zostanie podw yszo
n a; gdyby bowiem w aciciel ziem ski dlatego zad a wyszej renty, e
na gruntach zastosow ano dodatkow o 1000 f. szt., to farm er wycofaby
t sum, w myl bowiem naszego zaoenia zastosow anie tej sumy po
winno przynie farm erow i jedynie oglny i zwyky zysk, ktry moe
on osign stosujc kapita w kadej innej gazi produkcji. D latego
te farm er nie bdzie m g pozw oli sobie na zapacenie renty od tej
sumy, chyba e cena produktu surow ego jeszcze bardziej si podniesie
lub, co n a jedno wychodzi, obniy si zwyka i oglna sto pa zysku
(tame, str. 3 9 0 /3 9 1 ).

Ricardo przyznaje tu, e nawet najgorszy grunt moe przy


nosi rent. Ja k on to tumaczy? D ruga doza kapitau, zasto
sowana na najgorszym gruncie, aby wytworzy an additional
supply, become necessary in consequence of an ||614| additio
nal demand [dodatkow poda, ktra staa si niezbdna
wskutek dodatkowego popytu], przynosi jedynie przy wzra
stajcej cenie zboa zwrot ceny kosztu. A wic pierwsza doza
kapitau bdzie teraz przynosia nadwyk ponad t cen ko
sztu, czyli rent. M amy tu zatem do czynienia z faktem, e
zanim zastosuje si drug doz, pierwsza doza przynosi na
najgorszym gruncie rent, gdy warto rynkowa jest wysza
od ceny kosztu. Chodzi wic tylko o to, czy warto rynkowa
m usi by rwnie wysza od wartoci produktu najgorszego
gruntu, czy te raczej warto tego produktu przekracza jego
cen kosztu i rise of price [wzrost ceny] umoliwi tylko sprze
da produktu wedug jego wartoci.
N astpnie: dlaczego cena powinna osign taki poziom,
aby zrwna si z ~cen kosztu, czyli z avances plus average
profit [wyoonym kapitaem plus przecitny zysk]? D zieje
426

R icardow ska teoria renty ( Zakoczenie)

si tak wskutek konkurencji kapitaw w different trades,


wskutek przeniesienia kapitau z jednego trade do drugiego,
a wic wskutek oddziaywania jednego kapitau na drugi. A le
przez jakie oddziaywanie kapita ma zmusi wasno ziemi,
aby zgodzia si na obnienie wartoci produktu do ceny ko
sztu? W ithdrawal of capital from agriculture [Wycofywanie
kapitau z rolnictwa] nie moe mie takiego skutku, jeeli nie
towarzyszy mu fall of the demand for agricultural produce
[zmniejszenie si popytu na produkty rolne]. Wycofywanie
kapitau miaoby odwrotny effect, rubujc cen rynkow of
agricultural produce ponad jego warto. Transfer of new ca
p ital. [Przeniesienie nowego kapitau] do rolnictwa rwnie
nie moe podnie ceny rynkowej, gdy konkurujce z sob
kapitay spraw iaj wanie, e waciciel ziemski moe da
od poszczeglnego kapitalisty, aby poprzesta na an average
profit [przecitnym zysku ] i zapaci mu the overplus of
value over the price affording this profit [nadwyk wartoci
ponad cen, ktra przynosi w zysk].
Mona by jednak zada pytanie: jeeli wasno ziemi
w adna jest sprawi, e produkt sprzedaje si powyej jego
ceny kosztu, wedug jego wartoci, to dlaczego nie jest w ad
na sprawi, aby sprzedawano go powyej jego wartoci, czyli
po dowolnej cenie monopolowej? N a maej wyspie, na ktrej
nie istnieje zagraniczny handel zboem, mona by niechybnie
sprzedawa zboe, food, jak i kady inny produkt, po cenie
monopolowej, tzn. po cenie ograniczonej jedynie przez stan
popytu, czyli przez stan popytu, ktry idzie w parze ze zdol
noci patnicz, a popyt ten ma bardzo niejednolit wielko
i rozpito, w zalenoci od tego, jak wysoka jest cena do
starczanego produktu.
Pom ijajc podobne wyjtkowe wypadki - w krajach E uro
py nie moe by o tym mowy; nawet w Anglii znaczn cz
urodzajnej ziemi w sztuczny sposb wycza si z uprawy roli,
usuwa si w ogle z rynku, aby t drog podnie warto
drugiej czci - w asn o . ziemi o tyle tylko moe godzi
w dziaanie kapitaw , w ich konkurencj, oraz dziaanie to
paraliowa, o ile konkurencja kapitaw modyfikuje okrela
nie wartoci towarw. Przemiana wartoci w ceny kosztu jest
28 - M a rk s, E n g e ls - D z ie a , t*. 26

421

R ozdzia trzynasty

jedynie skutkiem i wynikiem rozwoju produkcji kapitalistycz


nej. Z pocztku towary sprzedaje si (przecitnie) wedug ich
wartoci. Odchylenia od tej zasady udaremnia w rolnictwie
istnienie wasnoci ziemi.
G dy farm er - pow iada Ricardo - bierze w dzieraw zie
mi na siedem lub czternacie lat, oblicza, e przy lokacie
kapitau w wysokoci np. 10 000 f. szt. warto zboa (prze
citna rynkowa) pozwoli mu zastpi avances [wyoony ka
pita] plus przecitny zysk, plus renta ustalona w umowie.
Jeli wic dzieraw i ziemi, to prius stanowi dla bdzie
przecitna warto rynkowa, ktra rwna si wartoci pro
duktu; zysk i renta stanowi dla tylko czci, na ktre roz
kad a si ta warto, ale ktre tej wartoci nie tworz. D an a
cena rynkowa jest d la kapitalisty tym, czym d la teorii i we
wntrznego zwizku produkcji jest warto produktu jako prze
sanka. A oto wniosek, ktry wysnuwa z tego Ricardo. Jeeli
farm er stosuje dodatkowo 1000 f. szt., to tylko z t myl,
eby przy danej cenie rynkowej suma ta przyniosa mu the
usual profit. A wic Ricardo sdzi widocznie, e czynnikiem
okrelajcym jest cena kosztu i e do tej ceny wchodzi wpraw
dzie jako element regulujcy zysk, ale nie renta.
Po pierwsze, nawet i zysk nie wchodzi jako constitutive
element. W myl naszego zaoenia farmer uwaa przecie
market price za prius i rozwaa, czy przy danej cenie rynko
wej ten 1000 f. szt. przyniesie mu zwyky zysk. Zysk ten nie
jest wic cause, lecz effect of that price. A le - rozumuje Ri
cardo dalej - samo ulokowanie 1000 f. szt. zaley przecie
od tego, czy wedug oblicze cena przyniesie zysk, czy go nie
przyniesie. A wic zysk jest momentem rozstrzygajcym o ulo
kowaniu 1000 f. szt., o cenie produkcji.
N astpnie: gdyby kapitalista doszed do wniosku, e
1000 f. szt. nie przyniesie zwykego zysku, to nie ulokowaby
tej sumy. Produkcja of additional food nie doszaby do skut
ku. Gdyby bya niezbdna w zwizku z additional demand,
popyt musiaby podnie cen, tzn. cen rynkow, do poziomu,
na ktrym przynosiaby ona zysk. A wic zysk - w odrnie
niu od renty - wchodzi jako constitutive element, jednake
nie wskutek tego, e stwarza warto produktu, lecz dlatego,
428

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

e sam produkt ||615| nie zostaje wytworzony, jeeli jego


cena * nie osignie takiej wysokoci, aby oprcz avances przy
niosa jeszcze the usual rate of profit. N atom iast nie jest
w tym wypadku konieczne, aby cena podniosa si do wyso
koci, przy ktrej powstaje renta. Hence, there exists an essen
tial difference between rent and profit [A zatem istnieje istot
na rnica midzy rent a zyskiem] i mona w pewnym sen
sie powiedzie, e zysk jest a constitutive element of price,
gdy tymczasem renta nim nie jest. (Taka jest te widocznie
ukryta myl A dam a Smitha.)
Je st to w danym wypadku suszne.
But why [Ale dlaczego] ?
D latego, e w tym wypadku wasno ziemi nie moe wy
stpowa wobec kapitau jako wasno ziemi, a wic wanie
tutaj, w myl naszego zaoenia, nie mamy do czynienia z kom
binacj, wskutek ktrej powstaje renta, renta absolutna. The
additional corn [Dodatkow e zboe] wytworzone za pomoc
drugiej dozy kapitau w wysokoci 1000 f. szt. przy nie zmie
nione) wartoci rynkowe/, a zatem wytworzone przy dodatko
wym popycie, ktry powstaje jedynie pod tym warunkiem, e
cena si nie zmienia - owo dodatkowe zboe musi by sprze
dane poniej swej wartoci, w cenie kosztu. Ten dodatkowy
produkt kapitau w wysokoci 1000 f. szt. znajduje si zatem
w takich samych circumstances, w jakich znalazby si pro
dukt wieo wzitych pod upraw gorszych gruntw, ktre
nie okrelaj wartoci rynkowej, lecz mog dostarcza sw do
datkow poda tylko pod tym warunkiem, e dostarcz j
wedug istniejcej dawnej wartoci rynkowej, a wic po cenie,
ktra okrelona zostaa niezalenie od te) nowe) produkcji.
W takich okolicznociach jedynie od wzgldnej urodzajnoci
tych dodatkowych gruntw zaley, czy bd one przynosiy
rent lub jej przynosi nie bd, i to wanie dlatego, e nie
okrelaj one wartoci rynkowej. Zupenie tak samo ma si
sprawa z additional 1000 f. szt. ulokowanym w starych grun
tach. I wanie dlatego Ricardo wysnuwa wrcz przeciwny
wniosek, e warto rynkow okrelaj dodatkowe grunty lub
* W r k o p isie ', w arto . - R e d .

429

R ozd zia trzynasty

dodatkow a doza of capital, gdy przy danej, niezalenie od


nich okrelonej wartoci rynkowej cena ich produktu nie przy
nosi renty, lecz tylko zysk, zwraca nie warto produktu, lecz
tylko jego cen kosztu! C za contradictio in adiecto!
A przecie tu jednak wytwarza si produkt, mimo e nie
przynosi on renty! Certainly [N iew tpliw ie]! Przez cay czas,
w cigu ktrego sam farmer jest na zasadzie umowy dzier
awnej faktycznym wacicielem gruntw, ktre dzierawi, nie
istnieje d la niego, dla kapitalisty, na tych gruntach wasno
ziemi jako samodzielny, stawiajcy opr element. Teraz kapi
ta porusza si wic bez przeszkd w tym elemencie i poprze
staje na cenie kosztu produktu. Rozumie si, e rwnie po
upywie terminu dzierawy farm er bdzie regulowa rent od
powiednio do tego, czy kapita ulokowany w gruntach dostar
cza produkt, ktry mona sprzeda wedug jego wartoci,
a wic produkt, ktry przynosi rent. L okata kapitau, ktra
przy danej wartoci rynkowe) nie przynosi nadwyki ponad
cen kosztu, w rwnie maym stopniu wchodzi w rachub, jak
renta pacona lub zakontraktowana za grunty tak stosunkowo
nieurodzajne, e cena rynkowa zwracaaby jedynie cen kosztu
ich produktu.
W praktyce yciowej sprawa ukada si niezupenie tak, jak
si Ricardowi zdaje. Jeeli farm er posiada spare capital [zbd
ny kapita] albo osiga go w cigu pierwszych lat czternastolet
niej dzierawy, to nie dom aga si w takim wypadku zwyke
go zy^ku. D om agaby si tylko wtedy, kiedy by otrzyma
additional capital jako poyczk. C bowiem ma pocz ze
spare capital? Wzi dodatkowo now ziemi w dzieraw?
The agricultural production w o wiele wikszym stopniu
pozw ala na bardziej intensywne lokowanie kapitau ni na
bardziej ekstensywn upraw roli za pomoc wikszego kapi
tau. A lbo te, jeeli w immediate vicinity [bezporednim s
siedztwie] starego gruntu nie ma ziemi, ktr mona wzi
w dzieraw, dzierawca prowadzc dwie farmy musiaby
w o wiele wikszym stopniu rozprasza si sprawujc superin
tendence [nadzr zwierzchni], niby si to stao w przemyle
przetwrczym, kiedy by jeden kapitalista kierowa szecioma
fabrykami. A lbo moe farmer powinien wypoyczy bankie
430

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

rowi swe pienidze na procent, ulokowa je w papierach pa


stwowych, akcjach kolejowych itd.? Z gry zrzeknie si on
wtedy at least [co najmniej] poowy lub jednej trzeciej of
usual profit. Jeeli wic moe ulokowa swe pienidze jako
additional capital w gruntach starej farmy, nawet nie wedug
stopy of average profit, a wic mniej wicej na 10%, kiedy
sam osiga zysk w wysokoci 12%, to jednak wygra na tym
jeszcze 100%, jeeli stopa procentowa wynosi 5%. Z tego wy
nika, e ulokowanie dodatkowego tysica funtw szterlingw
w starej farmie jest jednak d la farm era korzystn operacj.
1 61611

Tote Ricardo zupenie bdnie identyfikuje tak lokat of


additional capital z application of additional capital to new
soils [zastosowaniem dodatkowego kapitau na nowych grun
tach]. W pierwszym wypadku produkt, nawet w warunkach
produkcji kapitalistycznej, moe przynosi mniej ni usual pro
fit. Musi przynosi tylko tyle ponad usual rate of interest
[zwyk stop procentow], eby byo worth while the trouble
and the risk of the farmer to prefer the industrial employment
of his spare capital to the m onied employment of that ca
pital [farmer w ola zada sobie raczej trud i ponie ryzyko
poczone z zastosowaniem swego zbdnego kapitau w spo
sb produkcyjny, ni uy go w charakterze kapitau pieni
nego],
A le, jak to ju wykazalimy, zupenie niedorzeczna jest
konkluzja, do ktrej w tych rozwaaniach dochodzi Ricardo:
G d y b y A dam

Smith ogarn swym wszechstronnym umysem

ten

fakt, to nie utrzymywaby, e renta stanowi jedn z konstytuujcych


czci ceny produktu surow ego, cen bowiem okrela w szdzie produkt
otrzymywany przez ow ostatni cz kapitau, za ktr w cale nie paci
si renty (tame, str. 391).

Ilustracja, ktr daje Ricardo, dowodzi wrcz przeciwnie,


that the application to land of this last portion of capital has
been regulated by a market price, independent of that applica
tion, existing before it took place, and, therefore, allowing
no rent, but only profit [e zastosowanie do uprawy ziemi tej
431

R ozdzia trzynasty

ostatniej czci kapitau reguluje cena rynkowa, ktra nie zale


y od tego zastosowania, ktra istniaa, zanim jeszcze ono
nastpio, i dlatego nie przynosi renty, lecz tylko zysk]. Zu
penie suszne jest twierdzenie, e zysk jest jedynym czynni
kiem, ktry reguluje produkcj kapitalistyczn. Suszne jest
wic, e nie istniaaby renta absolutna, gdyby jedynie kapita
regulowa produkcj. Renta absolutna powstaje wanie tam,
gdzie warunki produkcji spraw iaj, e waciciel ziemski w ad
ny jest zakrela granice to the exclusive regulation of pro
duction by capital [wycznej regulacji produkcji przez ka
pita].
Po drugie, Ricardo (str. 391 i nast.) stawia Adam owi
Smithowi zarzut, e suszn zasad renty rozwija w zastoso
waniu do coal-mines [kopal w g la]; Ricardo pisze nawet:
W yoono tu doskonale i przejrzycie ca zasad renty, jednake
kade sowo mona rwnie dobrze zastosow a do gruntw, ja k ;
kopal. M im o to A dam Smith utrzymuje, e inaczej rzecz si ma z po
siadociam i na powierzchni ziem i itd . (tame, str. 392).

A dam Smith domyla si, e w pewnych circumstances


waciciel ziemski mocen jest efektywnie oprze si kapitao
wi, pokaza, co znaczy wasno ziemi, a zatem zada renty
absolutnej, oraz e w innych okolicznociach waciciel ziemski
mocy tej nie posiada; e jednak wanie produkcja of food
ksztatuje prawo renty, gdy tymczasem rent in other appli
cations of capital to land [w innych zastosowaniach kapitau
na gruntach] okrela renta rolnicza.
W arto ich [tj. posiadoci na powierzchni ziemi] produktu i ich
renty (mwi A dam Smith) je st proporcjonalna do ich absolutne/, a nie
do ich w zgldnej urodzajnoci (tam e, str. 392).

W swej replice Ricardo jak najbardziej zblia si do rze


czywistej zasady renty. Mwi on:
Przypum y jednak, e nie m a gruntw, ktre nie przynosiyby renty.
W w czas w ysoko renty Z najgorszych gruntw byaby proporcjonalna
do

432

nadw yki

wartoci

produktu

ponad

wyoony

kapita

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

i zwyky Zysk Z kapitau-, ta sam a z asad a rzdziaby w ysokoci renty


z gruntw nieco wyszej jakoci lub korzystniej pooonych, tote renta
ktr przynosz te grunty, byaby - ze wzgldu na waciw e im wiksze
zalety - w ysza od renty, ktr przynosz grunty gorszej jakoci. T o
sam o m ona by pow iedzie o gruntach trzeciej jakoci i tak dalej a
do najlepszej. Czy wic nie jest rwnie pewne, e wzgldna urodzajno

Ziemi okrela t cz produktu, ktr trzeba zapaci tytuem renty


gruntowej, jak pewne jest, e wzgldna wydajno kopal okrela t
cz ich produktu, ktr trzeba paci tytuem renty grn iczej? (tam '
e, str. 3 9 2 /3 9 3 ).

Ricardo bezbdnie formuuje tu zasad, ktra rzdzi rent.


Jeeli najgorsze grunty pac rent, jeeli wi^c rent paci si
bez wzgldu na different natural fertility of the soils - absolu
te rent [rn naturaln urodzajno gruntw - rent absolut
n] - to taka renta musi rwna si nadwyce wartoci pro
duktu ponad wyoony kapita i zwyky zysk z kapitau , that
is to say like the excess of the value of the produce above
its cost-price [czyli rwna si nadwyce wartoci produktu
ponad jego cen kosztu]. Ricardo przypuszcza, e nadwyka
taka nie moe istnie, gdy wbrew swej wasnej zasadzie myl
nie aprobuje dogm at Smitha, ||617| e value cost-price of
the produce [rwna si cenie kosztu produktu].
W dodatku popenia on znowu bd.
Rent rniczkow okrelaaby oczywicie relative fertili
ty . Renta absolutna nie miaaby nic wsplnego z natural
fertility .
Jednake Smith miaby chyba suszno utrzymujc, e rze
czywista renta, ktr pac najgorsze grunty, moe zalee
od absolute * fertility innych soils i od relative fertility naj
gorszych gruntw albo te od absolute fertility najgorszych
gruntw i od relative * * fertility innych kategorii gruntw.
The actual amount of rent [Rzeczywista wysoko renty],
ktr pac najgorsze grunty, zaley mianowicie, wbrew temu,
co sdzi Ricardo, nie od excess of value of its own produce
over its cost-price [nadwyki wartoci ich wasnego produktu
* W r k o p isie : re la tiv e . - R ed .
* * W r k o p isie : a b so lu te . - R e d .

433

R ozdzia trzynasty

ponad jego cen kosztu], lecz od excess of the market value


over its cost-price [nadwyki wartoci rynkowej ponad jego
cen kosztu]. S to jednak bardzo rne rzeczy. Jeeli produkt
najgorszych gruntw sam okrela market price, to m arket value
is like its real value, hence, the excess of its market value
over its cost-price like the excess of its own individual, its
real value over its cost-price [warto rynkowa rwna si jego
rzeczywistej wartoci i dlatego nadwyka jego wartoci ryn
kowej ponad jego cen kosztu rwna si nadwyce jego wasnej
wartoci indywidualnej, nadwyce jego rzeczywistej wartoci
ponad jego cen kosztu]. Spraw a ma si jednak inaczej, jeeli
niezalenie od produktu najgorszych gruntw cen rynkow
okrelaj inne kategorie gruntw. Ricardo zakada, e proces
przebiega po descending line. Przypuszcza, e najgorsze grunty
uprawia si w ostatniej kolejnoci i uprawia si (w danym wy
padku) dopiero wtedy, kiedy additional demand has necessi
tated an additional supply at the value of the produce derived
from the worst and last cultivated soil [dodatkowy popyt wy
m aga dodatkowej poday wedug wartoci produktu najgor
szych gruntw uprawianych w ostatniej kolejnoci], W takim
wypadku warto rynkow reguluje warto produktu naj
gorszych gruntw. Jeeli proces przebiega po ascending line,
to warto produktu najgorszych gruntw reguluje warto
rynkow (nawet zdaniem Ricarda) jedynie wtedy, kiedy ad d i
tional supply produktu wytworzonego na gruntach wyszych
kategorii rwna si tylko additional demand wedug dawnej
wartoci rynkowej. Jeeli dodatkowa poda jest wiksza od
dodatkowego popytu, to Ricardo zakada nada, e stare grun
ty musi si wyczy z obszaru uprawy, gdy tymczasem z po
wyszej sytuacji wynika jedynie, e bd one przynosiy nisz
ni przedtem rent (albo wcale nie bd jej przynosiy). To
samo nastpuje przy descending line. Jeeli dodatkow a poda
jest taka, e mona j dostarczy tylko wedug dawnej w ar
toci rynkowej, to od tego,' w jakim stopniu ta warto rynko
w a jest wysza lub nisza od ceny kosztu * produktu nowych,
gorszych gruntw, zaley, czy i w jakim stopniu gorsze grunty
bd przynosiy rent, albo te nie bd jej przynosiy. W obu
* W r k o p is ie : w arto ci. - R e d .

434

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

wypadkach rent, ktr przynosz te grunty, okrela absolut


na, a nie wzgldna urodzajno. O d absolutnej urodzajnoci
nowych gruntw zaley, o ile m arket value of produce gruntw
lepszych kategorii jest wysza od jego wasnej rzeczywistej,
indywidualnej wartoci.
A dam Smith trafnie rozrnia tu ziemi i mines [kopalnie],
przypuszcza bowiem, e nigdy nie przechodzi si do eksploa
tacji gorszych kategorii kopalni, lecz zawsze do lepszych i e
te lepsze kategorie dostarczaj zawsze wicej additional supply,
ni nieodzownie potrzeba. Renta, ktr przynosi najgorsza k a
tegoria gruntw, naley wtedy od absolute fertility tych grun
tw.
P o owiadczeniu A d am a Sm itha, e istniej kopalnie, ktre eksploa
tow a m og jedynie icb w laiciciele, przynosz bowiem tylko tyle, ile
potrzeba, aby pokry koszty eksploatacji i zwyky zysk z zastosow anego
kapitau, naleao oczekiwa, e przyzna on, i w anie te szczeglne
kopalnie okrelaj cen produktu w s z y s t k i c h kopalni. Jeeli sta
re kopalnie nie m og ju dostarcza potrzebnej iloci w gla, cena w gla
Zacznie w zrasta i bdzie dopty w zrastaa, dopki w aciciel nowej,
mniej w ydajnej kopalni nie uzna, e przystpujc do jej eksploatacji
osignie zwyky zysk z kapitau... O kazuje si wic, e cen w gla
Zawsze okrela najm niej w ydajna kopalnia. A dam Smith jest jednak
innego zdania. Znajdujem y u niego nastpujc uw ag: najbardziej wy
dajna kopalnia w gla okrela cen w gla wszystkich innych kopalni w
jej ssiedztw ie. Sprzedajc w giel nieco taniej, ni sprzed aj wszyscy je
go ssiedzi, w aciciel kopalni spodziew a si uzyska wysz rent,
a przedsibiorca eksploatujcy t kopalni spodziew a si otrzyma wik
szy zysk. Ich ssiedzi bd wkrtce m usieli sprzedaw a w giel po takiej
sam ej cenie, chocia nie tak atw o m og sobie na to pozwoli i cho
cia zm niejsza to zaw sze, a niekiedy zupenie niweczy ich rent i zysk.
N iektre kopalnie porzuca si cakow icie, inne przestaj przynosi rent
i eksploatow a je m og jedynie icb w aciciele. Je e li popyt na w giel
zmniejszy si ||6 1 7 a |

lub w skutek stosow ania nowych m etod pracy

ilo w gla wzronie, to jego cena spad nie i niektre kopalnie przestanie
si eksploatow a. W kadym jed n ak razie cena m usi wystarczy na
pokrycie w ydatkw i zyskw w tej kopalni, ktra znajduje si w eksploa
tacji i nie jest obciona rent. A wic cen okrela najmniej wydajna

435

R ozdzia trzynasty

kopalnia. I rzeczywicie, tak w anie form uuje to w innym miejscu sam


A dam Smith, mwi bow iem : N ajn isz cen, po ktrej mona w cigu
duszego czasu sprzedaw a w giel, jest - podobnie jak to bywa ze
wszystkimi innymi tow aram i - cena, ktra akurat starcza, aby zastpi
wraz ze zwykym zyskiem kapita niezbdny do dostarczenia w gla na
rynek. W kopalni w gla, za ktr teaciciel ziem ski nie m oe otrzyma
renty i ktr bd musi sam eksploatow a, bd te zupenie poniecha,
cena w gla musi si zazw yczaj do tej ceny zblia (tame, str. 3 9 3 -3 9 5 ).

A dam Smith myli si, gdy szczegln sytuacj rynkow,


w ktrej najbardziej produkcyjna kopalnia (albo ziemia) re
guluje rynek, podaje jako sytuacj ogln. Jeeli jednak zao
y, e taki wypadek si zdarzy, to rozumuje on susznie (na
og), Ricardo za niesusznie. Smith przypuszcza, e przy d a
nym state of demand [stanie popytu] i przy swej relative su
perior fertility [stosunkowo wikszej wydajnoci] najlepsza
kopalnia moe tylko wtedy wepchn rynkowi cay swj pro
dukt, kiedy sprzedaje wgiel taniej ni konkurenci, kiedy cena
jej produktu jest nisza od dawnej wartoci rynkowej. W sku
tek tego cena produktu poledniejszych kopal te si obnia.
Cena rynkowa spada. Spadek ten we wszystkich okoliczno
ciach obnia rent w gorszych kopalniach i moe sta si
przyczyn tego, e zniknie ona zupenie, renta bowiem sta
nowi excess of m arket value over cost-price of the produ
ce, whether that m arket value be like the individual value
of the produce of a certain class, or mines, or not [nad
wyk wartoci rynkowej ponad cen kosztu produktu, bez
wzgldu na to, czy ta warto rynkowa rwna si wartoci
indywidualnej produktu okrelonej kategorii gruntw lub ko
palni, czy te jej si nie rwna]. Zysk - czego Smith nie do
strzega - moe si wskutek tego zmniejszy tylko wtedy, kie
dy withdrawal of capital and diminution of the amount of
production becomes necessary [wycofanie kapitau i ograni
czenie produkcji stanie si nieodzowne]. Jeeli cena rynkowa,
regulowana under the given circumstances by the produce of
the best mines [w danych okolicznociach przez produkt naj
lepszych kopalni], jest so lew, as to afford no excess above
436

R icardow ska teoria renty (Zakoriczenie)

cost-price for the produce of the worst mine [tak niska, e


produkt najgorszych kopalni nie da ju nadwyki ponad cen
kosztu], to najgorsz kopalni moe eksploatowa jedynie sam
jej waciciel. Przy takiej cenie rynkowej aden kapitalista nie
bdzie mu placil renty. W asno ziemi nie daje tym razem
wadzy nad kapitaem, usuwa jednak w stosunku do waci
ciela ziemskiego w opr, ktry napotykaj inni kapitalici
przy application of capital upon land [lokowaniu kapitau
w gruntach]. Wasno ziemi nie istnieje dla niego, sam bo
wiem jest wacicielem ziemi. Moe wic wyzyska swe grunty
do wydobywania wgla, jak do every other trade [kadej in
nej czynnoci produkcyjnejj, tzn. wyzyska je wtedy, kiedy
cena rynkowa produktu, ktr zastaje on ju jako cen okrelo
n, a nie dopiero j okrela, przynosi mu an average profit,
zwraca mu cen kosztu.
I na tej podstawie Ricardo dochodzi do wniosku, e Smith
sam sobie przeczy! Z tego, e dawna cena rynkowa decyduje,
w jakich granicach sami waciciele kopal mog uruchamia
nowe szyby, tzn. m og je eksploatowa, kiedy wasno ziemi
znika, gdy dawna cena rynkowa zapewnia temu, kto je eks
ploatuje, zwrot ceny kosztu - z tego wnioskuje on, e cen
rynkow okrela ta cena kosztu! A le tu ucieka si on ponownie
do descending line i oznajmia, e do eksploatacji mniej wy
dajnej kopalni mona przystpi dopiero wtedy, kiedy cena
rynkowa produktu przekracza warto produktu lepszych ko
palni, gdy tymczasem konieczne jest tylko, aby przekraczaa
cen kosztu bd nawet tylko zwracaa j w gorszych kopal
niach, ktre eksploatuj sami ich proprietors. Zreszt, gdy
Ricardo przypuszcza, e jeeli wskutek stosowania nowych
metod pracy ilo wgla wzronie, wtedy spadnie jego cena
i niektre kopalnie przestanie si eksploatow a", to przecie
taka sytuacja zaley jedynie od degree of the fall of price
[tego, w jakim stopniu nastpi spadek ceny] i od state of
demand [stanu popytu]. Jeeli przy takim obnieniu si of
prices rynek zdoa wchon cay produkt, to gorsze kopalnie
bd jeszcze nadal przynosiy rent, w wypadku gdy fall of
market price wci pozostawia bdzie an excess of market
value over the cost-price of the more sterile mines [pewn
437

R ozdzia trzynasty

nadwyk wartoci rynkowej ponad cen kosztu produktu


mniej wydajnych kop aln i]; kopalnie te bd eksploatowali
ich waciciele, kiedy market value only covers, is adequate
to, this cost-price [warto rynkowa pokrywa tylko t cen
kosztu, jej si rwna]. A le w obu wypadkach twierdzenie,
e cost-price w najgorszej kopalni regulates the market price,
jest niedorzecznoci. Oczywicie regulates the cost-price of
the worst mine the proportion of the price of its produce to
the regulating m arket price, and decides therefore the question
whether or not ||618| it can be worked [cena kosztu w najgor
szej kopalni okrela stosunek ceny jej produktu do regulujcej
ceny rynkowej i dlatego rozstrzyga spraw, czy kopalni t
mona eksploatowa czy eksploatowa jej nie mona]. Jednak
e okoliczno, czy przy dane) cenie rynkowej mona eksploa
towa ziemi lub kopalni o okrelonej degree of fertility, nie
m a oczywicie nic wsplnego i nie jest identyczna z tym, e
cost-price of produce tych kopalni reguluje cen rynkow.
G dyby przy zwikszonej wartoci rynkowej potrzebna albo
dopuszczalna bya dodatkow a poda, to warto rynkow re
gulowayby najgorsze grunty, ale wtedy przynosiyby te rent
absolutn. W tym wanie wypadku Smith przypuszcza, e
zachodzi co wrcz przeciwnego.
Po trzecie, Ricardo (str. 395 i nast.) zarzuca Smithowi, e
jego, Smitha, zdaniem cheapness of raw produce [tanio pro
duktu surowego], np. zastpowanie zboa ziemniakami, wsku
tek czego obniyaby si paca robocza i koszt produkcji byby
diminished [zmniejszony], przyniosaby wacicielowi ziem
skiemu a larger share as well as a larger quantity [zarwno
wikszy udzia w produkcie, jak i wiksz jego ilo], Ricardo
przeciw temu oponuje:
... ani jedna cz tego dodatkow ego udziau nie poszaby na p o
w ikszenie renty, lecz cay on niezmiennie powikszaby zysk. ...D o
pki upraw ia si grunty takiej samej jakoci i nie nastpuje zm iana ich
w zgldnej urodzajnoci czy te innych zalet, stosunek renty do pro
duktu brutto pozostanie zaw sze taki s a n i' (tame, str. 3 9 6 ).

Je st to positively false [zupenie bdne]. Rent would fall


438

R icardow ska teoria renty (Zakoczenie)

in share, and therefore, relatively, in quantity [U dzia renty


zmniejszyby si i dlatego zmniejszyaby si ona stosunkowo,
pod wzgldem iloci]. Wprowadzenie ziemniakw jako gw
nego rodka wyywienia obniyoby warto siy roboczej,
skrcioby * niezbdny czas pracy, powikszyoby dodatkowy
czas pracy, a wraz z tym wzrosaby stopa wartoci dodatkowej,
a wic, jeeli pozostae warunki nie zmieni si, skad kapitau
staby si inny, warto czci zmiennej zmniejszyaby si
w stosunku do wartoci czci staej, mimo e ilo zastosow a
nej pracy ywej pozostaaby taka sama. Wskutek tego podnio
saby si stopa zysku. Pocignoby to za sob spadek renty
absolutnej i wzgldny spadek renty rniczkowej (p. str.
610 * * - tablic C). Przyczyna ta podziaaaby tak samo na
agricultural and not agricultural capital. Podniosaby si ogl
na stopa zysku, a wskutek tego spadaby renta.
W Cb. X X V III, O stosunkowej wartoci zota, zboa i pra
cy w krajach bogatych i ubogich", czytamy:
D r Smith popenia bd, ktry przew ija si przez cae jego dzieo,
a polega na przypuszczeniu, e w arto zboa nie zm ienia si, e cho
cia w arto wszystkich innych dbr m oe si podnie, w arto zboa
nigdy podnie si nie m oe. W edug Smitha zboe m a zaw sze t sam
warto, gdy m oe zaw sze wyywi tak sam liczb ludzi. Z rwn
susznoci mona by pow iedzie, e sukno zaw sze ma t sam w arto,
zaw sze bowiem mona z niego zrobi tak sam ilo paszczy. Co
w arto m a w splnego ze zdolnoci do ywienia i od ziew an ia? (tam
e, str. 4 4 9 /4 5 0 ).
... d r Sm ith... tak przekonyw ajco broni teorii, e naturalna cena
tow arw okrela koniec kocw ich cen rynkow ... (tam e, str. 4 5 1 ).
w arto zota w yraona w zbou m oe by w dwch krajach
zupenie odm ienna. Usiow aem udow odni, e jest niska w krajach
bogatych, a w ysoka w krajach ubogich. A dam Smith jest innego zd an ia:
sdzi, e w arto zota w yraona w zbou jest najw ysza w krajach
bogatych (tam e, str. 4 5 4 ).

W Ch. X X X II, Pogldy pana M althusa na rent , Ricardo


pisze:
* W r k o p is ie : w yduyoby. - R e d .
* * P a trz w k a d k m idzy str. 418 i 419. - R e d .

439

R ozdzia trzynasty

R en ta tworzy w arto..., lecz nie tworzy bogactw a i97l (tame, str.


485 ).
K ie d y pan M althus mwi o wysokiej cenie zboa, nie m a oczywicie
na myli ceny za kw arter czy te za buszel, lecz raczej nadwyk, pow sta
jc w skutek tego, e cena, za ktr sprzedaje si cay produkt, jest
wysza od jego kosztw produkcji, przy czym termin koszty produkcji
obejm uje zaw sze zarw no zyski, jak i place. Sto pidziesit kwarterw
zboa po 3 funty 10 szylingw za kwarter przyniosoby wacicielowi
ziemskiemu w iksz rent ni sto kw arterw po 4 f. szt., pod warun
kiem, e w obu w ypadkach koszty produkcji byyby jednakow e (tam
e, str. 4 8 7 ). B e z w zgldu na waciwoci gruntw, w ysoka renta musi
zalee od wysokiej ceny produktu. Je li za dana jest w ysoka cena,
renta musi by w ysoka proporcjonalnie do obfitoci, a nie do rzadkoci
produk tu " (tam e, str. 4 9 2 ).
Poniew a renta jest skutkiem w ysokiej ceny zboa, ubytek renty jest
skutkiem niskiej ceny. Zagraniczne zboe nigdy nie konkuruje ze zboem
krajow ym , ktre przynosi rent. Spad ek ceny dotyka niezmiennie w aci
ciela ziem skiego, dopki nie pochonie caej jego renty. Je li cena spad a
jeszcze niej, to nie zdoa przynie nawet zwykego zysku z kapitau.
K ap ita zacznie w tedy odpyw a z rolnictwa do jakiej innej gazi pro
dukcji i od tej chwili, lecz nie wczeniej, bdzie si im portowao zboe,
ktre przedtem upraw iano na tej ziem i. Ubytek renty pocignie za sob
ubytek w artoci, tzn. w artoci wyraonej w pienidzu, wywoa jednak
zw ikszenie bogactw a. Pow ikszy si czna ilo produktu surowego
i innych produktw . Poniew a atw iej je bdzie produkow a, w arto
ich spadnie, mimo e zw ikszy si ich ilo (tame, str. 519).

You might also like