Ebu Hanife Özel Sayısı

SLAM HUKUKU ARATIRMALARI
DERGS
Say: 19
Nisan 2012
MM-I AZAM
EB HANFE
ZEL SAYISI
2 | Dr. Ali Pekcan
mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 3
SLAM HUKUKU ARATIRMALARI DERGS

www.islamhukuku.com
Journal of Islamic Law Studies
Say / Number /
www.islamhukuku.org
www.islamhukuku.net
: 19
Yl / Year /
: 2012
Nisan Ekim aylarnda ylda iki say kar. Hakemlidir.

Sahibi / Publisher /
Mustafa ZDEMR
Mehir Vakf Genel Bakan / General Director of Mehir Vakf /
Editr / Editor-in-Chief /
Prof. Dr. Saffet KSE
Editr Yardmcs / Associate Editor /
Yrd. Do. Dr. Murat MEK
Say Editr / Guest Editor /
Dr. Necmettin KIZILKAYA
Yayn Kurulu / Editorial Board /
Prof. Dr. Halil brahim ACAR - Dr. Ahmet AKMAN - Do. Dr. Abdsselam ARI - Prof. Dr. Servet ARMAAN - Do. Dr.
Tevhit AYENGN - Dr. Tuncay BAOLU - Prof. Dr. Murteza BEDR - Do. Dr. Recep CC - Dr. A. Hakan AVUOLU
- Dr. Hseyin ELKER - Prof. Dr. amil DACI - Pdof. Dr. Nihat DALGIN - Prof. Dr. Sabri ERTURHAN - Prof. Dr. H.
Tekin GKMENOLU - Prof. Dr. H. Mehmet GNAY - Yrd. Do. Menderes GRKAN - Do. Dr. Hasan KAAK - Prof.
Dr. Abdurrahman HAKALI - Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN - Prof. Dr. Cengiz KALLEK - Do. Dr. Ali KAYA - Do.
Dr. Saim KAYADB - Dr. Hseyin KAYAPINAR - Dr. Necmettin KIZILKAYA - Prof. Dr. Ferhat KOCA - Do. Dr. smail
KKSAL - Yrd. Do. Dr. Muharrem NDER - Prof. Dr. kr zen - Hasan zer - Yrd. Do. Dr. Ali hsan PALA - Dr. Ali
PEKCAN - Yrd. Do. Dr. zzet SARGIN - Do. Dr. Haluk SONGUR - Do. Dr. Osman AHN - Yrd. Do. Dr. Murat MEK - Do. Dr. Hasan TANRIVERD - Prof. Dr. Talip TRCAN - Dr. Mustafa YAYLA - Prof. Dr. Mustafa Yldrm - Do.
Dr. Kemal YILDIZ - Dr. Yaar YT
Danma - Bilim Kurulu / Advisory Board /
Prof. Dr. Hamza AKTAN - Prof. Dr. Vecdi AKYZ - Prof. Dr. H. Yunus APAYDIN - Prof. Dr. Fahrettin ATAR - Prof. Dr. .
Hakk AYDIN - Prof. Dr. M. Akif AYDIN - Prof. Dr. Ali BAKKAL - Prof. Dr. Mustafa BAKTIR - Prof. Dr. Ali BARDAKOLU - Prof. Dr. Abdlaziz BAYINDIR - Prof. Dr. Faruk BEER - Prof. Dr. brahim ALIKAN - Prof. Dr. Orhan EKER Prof. Dr. Hamdi DNDREN - Prof. Dr. . Kafi. DNMEZ - Prof. Dr. Celal ERBAY - Prof. Dr. Mehmet ERDOAN - Prof.
Dr. Mehmet ERKAL - Prof. Dr. Osman ESKCOLU - Prof. Dr. Beir GZBENL - Prof. Dr. Hasan GLE - Prof. Dr.
Hayrettin KARAMAN - Prof. Dr. Muhsin KOAK - Prof. Dr. Salim ST - Do. Dr. Ahmet ZEL - Prof. Dr. Mehmet
ENER - Prof. Dr. Salih TU - Prof. Dr. Mustafa YILDIRIM - Prof. Dr. Davut YAYLALI - Prof. Dr. Y. Vehbi YAVUZ
Kitap Tantm / Book Review /
Dr. A. Hakan AVUOLU
zetler / Summaries /
Do. Dr. Haluk SONGUR - Do. Dr. Saim KAYADB
Bibliyografya Kontrol / Bibliographic Control /
Muhammet Ali DANIMAN
Uluslararas likiler Koordinatr / Coordinator of International Relations /
Dr. Necmettin KIZILKAYA - Necmeddin GNEY
Yaz leri Mdr / Editorial Assistant /
Abdullah AFAK
e-mail: saffetkse@selcuk.edu.tr
ISSN 1304-1045
Kapak: Do. Dr. Muhittin OKUMULAR
Mizanpaj: Furkan Seluk ERTARGN, macfurkan@gmail.com
Bask: Servet Ofset Ltd. ti.
Matbaaclar Sitesi Yayn Cad. 9. Blok Ho: 50 Tel: 332 342 02 32 Karatay / KONYA
slam Hukuku Aratrmalar Dergisi Index Islamicus tarafndan taranmaktadr.
slam Hukuku Aratrmalar Dergisi EBSCOhostun hazrlad Academic Search Compleate (ASC)de indekslenmektedir. Ayrca Dergide yaymlanan yazlar EBSCOhostun elektronik tarama mototorlarnda ilim dnyasna sunulmaktadr.
Journal of Islamic Law Studies (IHAD) is indexed by Index Islamicus and EBSCOhost.
Basm Tarihi NSAN 2012
4 | Dr. Ali Pekcan

Yayn lkeleri
1- Dergide yaymlanmas istenen yazlar slam Hukuku ile ilgili olmaldr. slam hukuku ile ilgili ada bir problem ,
slam hukuk tarihi, edebiyat, son dnem, daha nce yaam ya da ada slam hukukularnn ve eserlerinin tantm,
nceki fukahann yazm olduklar risalelerinin erhi ve tercmesi, sempozyum ve tez deerlendirmeleri vb. konularnda
olmaldr.
2- Aratrma ilim metotlara uygun olmaldr.
3- Aratrmaya ngilizce veya Arapa zet eklenmelidir.
4- Aratrmalar hakemlerin (en az iki hakem) olumlu grnden sonra yaymlanr.
5- Dergide yaymlanan yazlarn dil ve ierik bakmndan sorumluluu yazarlarna aittir.
6- Yaymlanmayan yazlar sahiplerine iade edilmez.
Principles and Regulations For Publication

1- Research submitted for publication, should be based on Islamic jurispudence
2- Research should concentrate on issues, -questions and contemporary problem, -history of islamic jurisprudence, -its
literature, - past and contemporary Islamic legists, dealing with Islamic subjects, with their works, -critical publications
and translations of treatises (unpublished manuscripts) of the past Islamic legists / jurists about various subject, -notes on
symposiums, conferences, congresses or theises etc.
3- Research should be follwed scentific methods.
4- A satisfied abstract should be attached to the resarch to be translated English or Arabic.
5- Researchs should be arbitrated by Islamic legists/jurists according to methods wich indicates principles and procedures
of arbitration
6- The opinions expressed in the articles are solely those of the authors
7- Research which not published, will not be returned.
Adres / Address /
Musalla Balar Sarn Sk. No: 2 - Seluklu / KONYA
Tel: 0332 236 14 60
Fax: 0332 236 14 65
www.mehir.org
Mehir Vakf Trkiye Gnll Teeklller Vakf ve IDBS yesidir
NDEKLER
Editrden ............................................................................................................................9
1. mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamna Bir Bak
An Overview on the Personal and Social Life of Imam Ab Hanfah
Dr. Ali PEKCAN .................................................................................................................................. 11-43
2. Ehl-i Rey Fkh Ekolnn Temsilcisi Eb Hanfe (v. 150/767)
Ab Hanfa (D. 150/767): The Representative of Ahl al-Ray
Yrd. Do. Dr. Murat MEK ............................................................................................................. 45-67
3. lk Dnem Hanefi Kaynaklarna Gre Ebu Hanifenin Usl Anlaynda Snnet
The Place of Sunnah in Ab Hanfahs Methodology According to the Early Hanafite Sources
Yrd. Do. Dr. Metin YT ............................................................................................................... 69-114
4. Ebu Hanife ve Ehl-i Hadisin Snnet Anlaylarndaki Temel Farklar
The Main Differences Between Ab Hanfa and Ahl-Al Hadths Understanding Of Sunnah
Do. Dr. shak Emin AKTEPE ....................................................................................................... 115-130
5. Eb Hanfenin En Kapsaml Yorumu: Kerrmye
The Comprehensive Interpretation of Ab Hanfa: Karrmyah
Dr. Salih AYDIN .............................................................................................................................. 131-148
6. Hle-i eriyye Konusunda Eb Hanfeye Yneltilen thamlar
Accusations Directed Against Ab Hanfa as to The Hla al-Shariyya (Legal Stratagems)
Prof. Dr. Saffet KSE ....................................................................................................................... 149-162
7. Hanefi Mezhebinin Fkh Silsileleri (Eb Hanfeden Hicri VI. Asrn Sonuna Kadar)
The Transmission Chains of the Hanaf School of Law
(From Ab Hanifa Until the End of 6th Century AH.)
Huzeyfe EKER ............................................................................................................................... 163-201
6 | Dr. Ali Pekcan

8. Nh b. Mustafann El-Kalimt-erfe f Tenzhi Eb Hanfe Adl Eserinin Tahkikli Neri
Edition Critic of Nh b. Mustafas al-Kalimh al-Sharfah f Tanzh Ab Hanifah
Mehmet Ali AYTEKN .................................................................................................................... 203-244
9. Eb Hanfe Hakknda ki ddia/tham: Mrcilik ve Halkul-Kurn
Two Claims/Accusations about Ab Hanfah: Murcia and the Creation of the Quran
Fatih TOK ......................................................................................................................................... 245-267
10. ctihadda sabet Meselesi Balamnda Ebu Hanife ve Hanefi Usulcler
Hakknda leri Srlen Grlerin Deerlendirilmesi
The Study of Opinions about Abu Hanifa and Hanafi Jurists Regarding
the Issue of Being Right in the Ijtihad
Dr. Bilal ESEN .................................................................................................................................. 269-298
11. Hanef Uslndeki Baz Prensiplerin mam Eb Hanfeye Nispetinin Deerlendirilmesi
Examination of Some Principles of Hanaf Legal Thought Attributed to Ab Hanfah
Dr. Musa GNAY ............................................................................................................................ 299-325
12. Przde brahim ve Mezhebil-mmil-Azam simli Risalesinin Tahkik ve Tercmesi
Przde Ibrhm, and the Verification and the Translation of His Work
Called Risle F Mazhabil-Immil-Azam
Hasan ZER ..................................................................................................................................... 327-341
13. Osmanlda Eb Hanfe Algsna Bir rnek Olarak Takprzadenin Mevztul-Ulmu
Tashkopruzadahs Mawzut al-Ulm as an Example of The Perception of
Ab Hanfah in the Ottoman Empire
Dr. Said Nuri AKGNDZ............................................................................................................ 343-371
14

Hanafis and Their Legal Methodology
.................................................................................................................373-371
15. Oryantalist Literatrde Eb Hanfe (v. 150/767) Algs
The Perception of Ab Hanfah (d. 150/767) in the Orientalist Literature
Dr. Necmettin KIZILKAYA ............................................................................................................ 373-397
16. Eb Hanfenin Din Anlaynda nsan Merkezlilik
Anthropocentrisim in Abu Hanifas Theology Conception
Dr. Hlya TERZOLU .................................................................................................................. 399-415
17. Nh b. Mustafnn (v. 1070/1660) ed-Drrl-Mnazzam
f Menkbil-mmil-Azam Adl Eserinin Tahkikli Neri
Nh b. Mustaf and His Book ad-Drr al-Mnazzam f Menqib al-mm al-Azam
Yrd. Do. Dr. Murat MEK ......................................................................................................... 417-440
18.Eb Hanfenin ctihadlarndaki Deiim (Kaynaklar Sebepler Analiz)
The Change in Abu Hanifas Ijtihads (Resources Reasons Analysis)
Yrd. Do. Dr. Soner DUMAN ........................................................................................................ 441-465

19. Eb Hanifede Din ve eriat Ayrm Var M?
Is There Distinction of Religion (al-Dn) and Shariah in Ab Hanfahs Thought
Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN .................................................................................................. 467-474
Kitap Tantmlar ve Notlar
Yaar Nuri ztrkn Arapla Kar Aklcln ncs mam Azam Ebu Hanife, Esas Fikirleri Glgelenen nder Adl Eseri Hakknda Baz Mlahazalar
Deerlendiren: Prof. Dr. Mustafa UZUNPOSTALCI .................................................................. 475-486
Metin Yiit, lk Dnem Hanef Kaynaklarna Gre Eb Hanfenin Usl Anlaynda Snnet,
stanbul: z Yaynclk, 2009, 488 Sayfa
Deerlendiren: Muhammet Ali KOCA ......................................................................................... 487-491
Ali Pekcan, Fkhn Bedene Brn, Gelenek Yaynclk: stanbul 2010, 96 Sayfa.
Deerlendiren: Yakup KARA ......................................................................................................... 493-496
Mohammad Akram Nadwi, Ab Hanfah, His Life, Legal Method And Legacy, Kube Publishing
and Interface Publications, Leicestershire-Oxfordshire, 2010, 148 Sayfa.
Deerlendiren: Dr. Necmettin KIZILKAYA ................................................................................. 497-499
8 | Dr. Ali Pekcan
Editrden
Eb Hanfe, slam ilim ve dnce geleneinin en nemli ahsiyetlerinden biridir. Gelitirdii hukuk sistemi ve etkileri dikkate alndnda, katklarnn sadece
slam dnyas ve Mslmanlar ile snrl kalmadn, baka kltr ve medeniyetlere de uzandn sylemek mmkndr. Bu nedenle Eb Hanfe sadece Mslmanlarn deil, insanln ortak bir deeri olarak kabul edilmelidir. Bununla beraber, yaad dnemden itibaren gerek dnce sistemi, gerekse kiilii ile ilgili
olarak deiik ithamlara maruz kalm ve hayatnn bir ksmn hapiste geirmitir.
slam medeniyetinden km bu byk slam aliminin dnce miras, ne yazk ki
yeterince ele alnabilmi deildir.
Eb Hanfe, kimi zaman rey ve ictihadnda kendisini kaytsz gren bir fkh,
kimi zaman Mrcienin en nemli ismi; bazen kys hadslere kar bir delil olarak
savunan bir aklc, bazen Kurnn mahluk olduunu savunan sapkn bir ahsiyet olarak tasvir edilmitir. Kimileri onu, dedesi klelikten azad edilmi bir ipek
tccar ve dnemin halifesine ba kaldrm bir isyankar; kimileri de naslar keyfi
uygulamalarna kurban eden bir ilim adam ve pasif bir kiilik olarak incelemitir.
Halbuki Eb Hanfenin dnce ve ilim geleneimizde oynad rol dikkate alndnda, onun bunlarn tesinde bir ilim adam olduu ve bu iddialarn hi birisinin onu anlatmad ak bir ekilde grlecektir. zellikle bir fakh, muhaddis
ve kelamc olarak yetitirdii renciler ve bu rencilerin slam ilim geleneinde
oynadklar roller dikkate alndnda, Eb Hanfenin ilmi kiilii ve ahsiyeti ile
ilgili ortaya atlan deiik grlerin olturduu pheler ortadan kalkacaktr. Ayrca onun kendi dnemi iin son derece gelimi bir sistemin kurucusu olduu
gz nnde bulundurulduunda, gnmzde slam ilimler alannda alan ilim
adamlarna hi kukusuz nemli bak alar salayaca aikardr.
Eb Hanfe gibi slam ilim gelenei iin son derece nemli bir ahsiyetin ciddi
almalara konu edinilmesinin gereklilii, mm- Azm Eb Hanfe zel saysnn olumasnn temel siki olmu ve elinizdeki say vcuda gelmitir. Bu sayda,
Eb Hanfe btn ynleriyle incelenmeye alld. Ancak Eb Hanfe gibi nemli
10 | Dr. Ali Pekcan
ahsiyetlerin bir derginin zel bir saysna sdrlamayacann bilincinde olarak,

onun baz ynleri zerine younlaarak ve daha nce Eb Hanfe zerine yaplan
almalardaki boluklar da dikkate alarak bu sayy hazrladk. Elinizdeki bu sayda Eb Hanfenin hayat, fkh dncesi, usl anlay, snnet ile ilgili grleri,
mezhepler ve kelm tarihi asndan nemi ve Eb Hanfe algs gibi konular zerinde durulmaya alld. Ayrca Eb Hanfe ile ilgili risle neri ve drt kitap
tantmna yer verildi. Bu makalelerin dalmnda onun slami ilimlerin deiik
alanlaryla ilgili grleri dikkate alnd.
slam Hukuku Aratrmalar Dergisinin Eb Hanfe zel saysna makaleleriyle
katk salayan yazarlarmz ve bu yazlar okuyup deerli grleri ile eletiri ve
nerilerde bulunan hakemlerimize dergimiz adna teekkr ederim. Dergimizin
kurucusu ve editr sayn Prof. Dr. Saffet KSE Beye editrlk srecinde yapt katk ve salad destekten dolay kranlarm sunarm. Saynn hazrlk srecinden itibaren nemli katklarda bulunan Yrd. Do. Dr. Murat MEK Beye
ve derginin basm ve datm konusundaki desteklerinden dolay Mehir Vakfna
ayrca teekkr ederim. Siz deerli okuyucularmz olduka zengin bir ierikle hazrlanan bu sayyla ba baa brakrken, bu zel saynn nemli bir boluu dolduracan mit eder, bundan sonra yaplacak almalara nclk etmesini dilerim.
Say Editr
Dr. Necmettin KIZILKAYA
s l am H u k u k u Arat r m al ar D e rgi si, s y. 1 9 , 2 0 1 2 , s. 1 1 - 4 3
MAM AZAM EB HANFENN KSEL VE

TOPLUMSAL YAAMINA BR BAKI
Dr. Ali Pekcan*
An Overview on the Personal and Social Life of Imam Ab Hanfah
Ab Hanfah is one of the brilliant figures in Islamic intellectual history. His works in
Islamic jurisprudence and other areas of Islamic sciences have significant impact on
Muslim thinkers not only in his time but on the modern era as well. His legal approach
in trading law, which came through his merchant experience, was very appropriate
to the real life. He had devout life on one hand; on the other hand he was one of the
prominent opponents of the Umayyad reign. Therefore, he had several problems with
this dynasty. This article focuses on the personal and social life of such sophisticated
Muslim thinker.
Giri:
mam Eb Hanfe, tarihte yaam bir ahsiyet olarak incelendiinde karmza
son derece dikkat ekici zelliklere sahip biri olarak kar. Onu anlatmak, hayatn
incelemek, dncelerini aktarmak, geni hacimli biyografik almalarn konusu1
olsa da biz onun hayatn bir makale erevesinde ksaca zetleyecek daha sonra
onun gnlk yaants hakkndaki bilgilere yer vereceiz.
I. ANA HATLARIYLA HAYATI ve FIKH DNCES
A. Eb Hanfenin-Soyu-Ailesi
mam Azam en byk mam lkabyla bilinir.2 Eb Hanfe knyesiyle mehurdur. Hanefi mezhebinin kurucu imamdr. Asl ad Numn b. Sbit olup, 80/700
ylnda Kfede domutur. Ailesinin Arap olmad hemen hemen kesin olmakla
birlikte, onun Araplk dnda hangi millete mensup olduu konusunda farkl grler vardr. Farisi veya Trk olduu eklinde deiik fikirler ileri srlmektedir.3
*
1
DB. Seluk Dini Yksek htisas Eitim Merkezi.

rnein Abdlhayy el-Lknev, mam Eb Hanifenin biyografisini veren kaynaklar hakknda geni deerlendirmeler
yapar. Bkz. en-Nfiul-Kebr erhul-Cmis-Sar, Beyrut 1986, s.38-40. Ayrca bkz. Kevser, Muhammed Zhid,
Zeylanin Nasbur-Rye f Tahrici Ehdsl-Hidyesine yazd takdim yazs. Beyrut 1996, I/21-25.
Bu sfat veren sadece Hanef mezhebine bal kimseler deildir. rnein fi mezhebinden Hfz Zeheb
(v.748/1374), mam Eb Hanifeyi bu sfat ile anar. Bkz., Tezkiratl-Huffz, thk Zekeriya Umeyrt, Beyrut 1998,
I/127.[

]
Ayrca bkz. bn Askir, Ebul-Ksm Ali b. el-Hasen (v.571), Trhu Dmak, thk. mer b. arme el-Amrv, Beyrut II/186; 4/102.
Zeheb, emsddn Muhammed b. Ahmed b. Osman, (v.748/1374) Siyeru Almin-Nbel, thk. uayb el-Arnat-
12 | Dr. Ali Pekcan
Tercih edilen gre gre, dedesi Zta, Teym b. Salebeoullar kabilesinin

azatls olup, Hz. Ali zamannda Kbilden Kfeye gelerek, oraya yerlemitir. Anlatldna gre, Ztann olu Sbit de Kfede ipek ve yn kuma ticaretiyle uramaktayd. slmn toplumsal hayata egemen olduu bir ortamda yetien Numn
b. Sbit, kk yata Kurn- Kermi hfzetti. Krat, yedi kurrdan biri olarak
tannan mam sm (v.127/745)dan ald.4
Tahv (v.321/933) nde gelen talebesi bn Ebil-Avvm es-Sad (v.335/950)
byk bir cilt halindeki Fezil Eb Hanfe adl eserinde de anlattna gre5,
mam Eb Hanfe, gzel sakall, yakkl bir grnme sahipti. Varlkl bir kimse
olduu giyim-kuamndan da belli oluyordu. Gzel, temiz ve k giyinir, gzel kokular kullanrd.6 Kimi zamanlarda bana kalensve7 denilen uzunca siyah bir balk takard.8 Bazen otuz dinar deerinde elbise giyer, ilim tahsil eden rencilerine
de temiz ve k giyinmeleri ynnde t verirdi. Ama bunu yaparlarken daima
limlik vakaryla hareket etmelerini, bu konumda olan kimselerin dier insanlarn nefretini ekecek grnt ve davranlardan saknmalar ynnde uyarlarda
bulunurdu.9
Yezd b. Harunun ifadesine gre, Ebu Hanfe, tutum ve davranlarnda son
derece zarif ve kibar bir kimse idi.10 En nde gelen talebesi Eb Yusuf un anlattna gre Eb Hanfe, d grn itibariyle orta boylu, gzel yzl olup, konumas gayet beli, szleri insicaml ve akcyd. Bu yzden maksadn ve meramn iyi
ifade ederdi.11 Olu Hammd babasn, Uzunca boylu, az esmer, gzel ve yakkl
bir yze sahipti. Srekli heybet ve vakarn korur, soru sorulmadka konumaz, gereksiz ve bo ilerden kanrd. biiminde tantr. ada Abdullah b. el-Mbarek
de onun hakknda ayn tavsifi yaparken,12 Sfyn-Sevr (v.161/778) de onun kklnden beri kiilikli ve dzgn bir yaam zere olduunu belirtir.13
Kaynaklarn belirttiine gre, Numn b. Sbit, genliini ticaretle geirdikten sonra mam ab (v.104/722)nin tavsiye ve desteiyle renimine devam etti.
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Hseyin el-Esed, Beyrut 1990 (7.Bask), VI/390 vd.

bn Kesr, Ebul-Fid smail (v.774/1372), el-Bidye ven-Nihye, Beyrut 1990, (II.Bask), IX/405; bn Hacer Heytem (v.973/1565), el-Hayratul Hisan f Menkbil-mmil-Azam Eb Hanife en-Numn, Beyrut 1983, s.37 vd.;
Takprzde, Tabakatl-fukaha, Musul ts, s.11 vd.; Mustafa Uzunpostalc, Eb Hanife, DA, stanbul 1994;
X/131-140; A.mellif., Eb Hanife ve Nasslar Deerlendirmesi, slm Aratrmalar Dergisi, (Eb Hanife zel
Says), Ankara 2002, c.15; sy.I (s.19-50); smail Hakk nal, mam Eb Hanifenin Hadis Anlay ve Hanef Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara 1994.
Bkz., bn Ebil-Avm, Ebul-Ksm Abdullah (v.335), Fedil Eb Hanfe Ahbruh ve Menkbuh- ner.
Latfurrahmn el-Behric el-Ksm, Mekke el-Mkerreme, I. Bask, 2010, s.45-49.
Saymer, Eb Abdillah Hseyin b. Ali (v.430/1038), Ahbru Eb Hanife Ashbih, Beyrut 1985, s.16; Badad, Trihu
Badd, 13/330 vd.; Zeheb, Menkbl-mm Eb Hanife, s.16, vd.
Kalensve, resmi toplantlarda giyilen balk.
Nevev, Tehzbl-Esm vel-Lt, II/218; Zeheb, Menkbl-mm Eb Hanife, s.16.
Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osman (v.748/1347), Trhul-slm, thk. mer Abdirrahman et-Tedmr, Beyrut
1988, VI/310; Heysem, ihabddin, el-Hayrtl-Hsn f Menkbil-mm el-Azam Eb Hanife en-Numn, nr.
Halil el-Meys, Beyrut 1983, s.84 vd.
Zeheb, Menkb, s.25; Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.40
Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, VI/399.
Badad, Trihu Badd, 13/330 vd.; Heysem, a.g.e., s.32.
Eb Nuaym, Msned-i Eb Hanife, s.21.
Arapa, edebiyat, sarf, nahiv ve iir rendi. Yetitii Kfe ehri ve btn Irak blgesi mslim-gayrimslim birok dncenin, itikadi frkalarn bulunduu, itikatla
ilgili ateli tartmalarn yapld rey ehlinin yerletii bir ehirdi. Dindar bir ailede
yetien Eb Hanfenin de bu itikadi tartmalara zaman zaman katld kuvvetle
muhtemeldir. Eb Hanfe, abnin kendisini ilme tevikini yle anlatmaktadr:
Bir gn abnin yanndan geiyordum. Beni ard ve bana, Nereye devam
ediyorsun? dedi. Ben de, ar-pazara dedim. O, Maksadm o deil, ulemadan kimin dersine devam ediyorsun? dedi. Ben, Hibirinin diye cevap verince ab; ilmi
ve ulema ile grmeyi sakn ihmal etme. Ben senin uyank ve aktif bir gen olduunu
gryorum dedi. Onun bu sz benim iimde iyi bir etki yapt. Ticareti braktm,
ilim yolunu tuttum. Yce Allahn inayetiyle abnin sz bana ok faydal oldu.14
Kendisinin de belirttii gibi abnin bu tavsiyesi onun iin bir dnm noktas olmutur. Bundan byle ticaret iini orta Hafs b. Abdirrahmana devredecek,
ara-sra dkknna urayacak, asl ii ilim meclislerine devam etmek olacaktr. O
zaman Numan henz yirmi iki yandadr.15 Rivayete gre, grt ve kendilerinden istifade ettii alimlerin says 4000e ulamtr.16 Bunlar ierisinde en nde
geleni Hammd b. Eb Sleyman (v.120/737)dr.17
Eb Hanfenin yaad yer ve ada itikdi frkalar oalm, bir literatrde
frak- dlle olarak ifade edilen sapk frkalar ortaya km, Emev hkmdarlarnn Ehl-i Beyte zulm kesintisiz olarak devam etmitir. ok kuvvetli bir mantk ve
diyalektie sahip olan Numan b. Sabit, hibir frkaya balanmadan ilim tahsilini
ilerletmi ve kelm ilmine ynelmitir. Tartmak (cedel) iin sk sk Basraya gitmi, ancak Kelm ve Cedelin dinin zne aykr olduunu dnerek fkha ynelmitir. Arkadan tekfir etmek isteyen ondan nce kfre der diyordu.18 Kendisi
bunu yle anlatr:
Sahbe ve Tbin, bize gelen konular bizden iyi anladlar. Aralarnda sert mnakaa ve mcadele olmad ve onlar fkh meclisleri ile halk fkha tevik ettiler; fetva
verdiler, birbirlerinden fetva sordular. Bunu anlaynca ben de mnakaa, cedel ve
Kelm braktm; selefin yoluna dndm. Kelmclarn selefin yolunda olmadn;
cedelcilerin kalpleri kat, ruhlar kaba, nasslara muhalefetten ekinmeyen, ver ve
takvadan uzak kimseler olduklarn grdm19
Birok hocadan ders alan Eb Hanfe, en ok Hammd b. Eb Sleyman (v.
120/738)dan ok istifade etmitir. Hammdn Eb Hanfe ile ilgili vc ve
takdirkr ifadeleri vardr.20 Btn biyografi ve tabakt kaynaklarnn ittifakla dile
14
15
16
17
18
19
20
Bkz., bn Ebil-Avm, a.g.e., s.143.vd.

Saymer, Ebu Abdillah Hseyin b. Ali, Ahbru Eb Hanife ve Ashbih, leml-Ktb, Beyrut 1985, s.19 vd.; Eb
Zehre, Muhammed, Eb Hanife, . Osman Keskiolu, stanbul 1970, 43.
Bkz. Muvaffak bn Ahmed el-Mekk (v.568/1172), Menkb Eb Hanife, Drul-Ktbil-Arab, Beyrut 1981 s.370377; Mizz, Ebl-Haccc b. Ysuf (v.742/1341), Tehzbl-Keml, thk. Ber Avvd Marf, Beyrut 1992, I. Bask,
29/430 vd.; Kerder, Hfzddn b. Muhammed (v.827/1423), Menkb Eb Hanfe, Beyrut 1981, s.78-99.
Muvaffak el-Mekk (v.568/1172), Menkb Eb Hanife, s.52. vd.
Hatb el-Badad, Trihu Badd, XIII, 333.
bnl Bezzz, Menkbu Eb Hanife, I, 111.
Saymer, Ahbru Eb Hanife ve Ashbih, s.23.
14 | Dr. Ali Pekcan
getirdiklerine gre, Drt byk Mezhep mam ierisinde Sahblerden bazlarn

gren, onlarla mlaki olan sadece odur.21
nl fi fakhi Eb shk e-rz (v.476/1083) Sahbeden drt kiiyle grmesinden dolay mam Eb Hanfeyi Kfe de yaam tbiler arasnda zikreder.22 Bunlar; Enes b. Mlik (v.93/711)23, Abdullah b. Eb Evf el-Ensr (v.87/705),
Sehl b. Sad es-Sid (v.91/710) ve Ebt-Tufeyl mir b. Vsile (v.100/718)dir.24
Slih e-finin belirttiine gre, mam Eb Hanfe, Enes b. Mlik (r.a.)i
Kfeye geldiinde defalarca grmtr.25 Hanef olmayan bir mezhebin nde gelen bir ilim otoritesinden byle bir deerlendirme yaplmas dikkat ekicidir. Bu
ynyle O, ikinci nesil olan Tabin kuandan olmu, bylece Raslullahn (s.a.s.)
tarafndan vlen mbarek kuan iine girmi, bu mjdenin kapsamna dhil
olmutur.26 mam Eb Hanfenin, bu hakl hretine manevi bir iaretle kavutuu
sylenir. Bu hususu torunu smail (v.212/827) yle anlatyor:
Dedem Eb Hanfenin babas Sbit kk yalarda iken bir defasnda Mminlerin Emiri Hz. Ali (v.40/661)nin yanna gelmi, O da kendisine ve soyuna bereket ve
hayr duada bulunmutur. Yce Allahtan umarz ki Hz. Alinin bizim hakkmzdaki
duasn kabul buyurmutur.27 Szne yle devam eder:
Sbitin babas Numan b. el-Merzbn, Nevrz gn ikram iin flzec denilen peltemsi bir tatl ikram etmi, Hz. Ali (r.a.) de, Bizim her gnmz Nevrzdur.
[Ya da mehrecndr] diyerek nkte yapm, bylece ince bir iltifatta bulunmutur.28
21
22
23
24
25
26
27
28
Hafz bn Hacer Askaln (v.852/1448) ile Hafz Irk (v.806/1403) Eb Hanifenin tabilii konusunda kendilerine
yneltilen soruya verdikleri cevapta soruya olumlu cevap vermiler, bn Hacer, bu bakmdan Eb Hanifenin dier
mtehit mamlarda olmayan bir meziyete sahip olduunu dile getirir. Bkz. mam Syt (v.911/1505), TebyzusSahfe f Menkbil-mm Eb Hanife, nr. Muhammed k lh el-Burn, Karai 141/1991, s.25-25.
Rivayetlerinin tamamna yakn Tbinden olduundan dolay mam Eb Hanife, sar- tbinden saylr. Bkz.
Zeheb, Muhammed b. Ahmed b. Osman, el-Mun f Tabaktil-Muhaddisn, thk. Hemmm Abdrrahm Sad, Amman/rdn 1404, s.13.
nl muhaddislerden Eb Nuaym el-Isfehn (v.430/1038)nin, kendisine ait sahih bir senetle rivayet ettiine gre,
Enes b. Mlik h.94 de vefat etmitir. mam Eb Hanife de h.80 de doduuna gre, Enes b. Mliki yaklak 13-14
yalarnda iken Haremde namaz klarken grm, ondan, lim renmek kadn-erkek tm Mslmanlara farzdr
hadisini iitmitir. Bkz. Msned-i Eb Hanife, thk. Nazar Muhammed el-Fryb, Riyad 1994, s.23, 24. [Ayn yerde
Eb Hanifenin grt rivayet edilen dier Sahablerle ilgili bilgiler de bulunmaktadr.] Bu konularda deerli
bilgiler iin ayrca bkz. Abdlaziz Yahya es-Sadnin el-mml-Azam Eb Hanife ves-Sniyyt f Mesndih adl
eserine baklabilir. Beyrut 2005, s.51-56.
rz, Eb shak, Tabaktl-Fukah, nr. Halil el-Meys, Drul-Kalem, Beyrut ts., s.87, 88; Ayrca bkz. Vst,
erf Muhammed b. el-Hasen (v.776/1374), Mecmaul-Ahbb ve Tezkirat lil-Elbb [Muhtasaru Hlyetil-Evliy],
Drul-Minhc, 2003, III/332; mam Eb Hanifenin grt iddia edilen sahabiler ve onlardan hadis rivayeti
konusunda geni deerlendirmeler iin bkz. Bedruddn el-Ayn (v.857/1453), Menil-Ahyr f erhi Esmi Ricli
Menil-sr lil-mm Eb Cafer et-Tahv, thk. Esad Muhammed et-Tayyib, Mekke-Riyad 1997, III/980 vd.
Slih, bn Abdilhd ed-Dmek (v.744/1343), Tabakt Ulemil-Hads, thk. Ekrem el-B, Beyrut 1989, I/261.
Byk hadis otoritesi Hfz Zeheb e-fi (v.748/1347), mam Eb Hanifenin birok sahabiye yetitiini Enes b.
Mliki grdn dolaysyla ikinci kutlu nesilden yani tbinden olduunu belirtir. Bkz. Zeheb, Muhammed b.
Ahmed b. Osman, Menkbl-mm Eb Hanife ve Shbeyhi Eb Yusuf ve Muhammed b. el-Hasen, nr. Muhammed
Zahid el-Kevser-Ebl-Vef el-Afn, Beyrut 1408. s.14, vd
Badad, Hatb, Trhu Badd [ev Mednets-Selm], Beyrut ts. [Drul-Ktbil-lmiyye]13/326; Nevev, Muhyiddn, Tehzbl-Esm vel-Lt, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut ts., II/217; Askaln, bn Hacer (v.852), TehzbtTehzb, Beyrut 1327, X/449;
Badad, a.g.e., 13/326; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, IX/405;
B. DERS ALDII HOCALARI

Numn b. Sbit, babasyla on alt yanda hacca gittiinde orada Tbinden At
b. Eb Rabh ile tanarak ondan hadis dinledii, rivayet edilir.29 Kendisi, tbinden
saylr.30 Onun, genliinde ann btn dnce akmlarn izledii, ihtilflar
ok iyi tespit ettii zikredilmektedir.31
Fkhta karar klp selefin yolunu izlemeye baladktan sonra gelenee uyarak
kendisine bir stat lim seti. On sekiz yl Irakn byk fakihi Hammd b. Eb Sleyman (v.120/737)n derslerine devam etti. Onun vekili oldu ve on yllk rencilikten sonra kendi krssn amak istediyse de, altm kadar fetvasnn krknn
Hammd tarafndan tasvip edildii ve yirmisinin dzeltildiini grnce bundan
vazgeerek onun lmne kadar vekletinde bulundu.32
Hocas Hammd b. Eb Sleyman, brahim en-Neha ve ab gibi iki byk
limden fkh okudu. Abdullah b. Mesud ve Hz. Alinin fkhna sahip n fkhndan
faydaland. Eb Hanfenin fkhnda daha ziyade brahim en-Neha okulunun tesiri grlr. Dehlev, Hanefi fkhnn kayna, brahim Nehanin kavilleridir der.33
Ayrca Eb Hanfe, istihsan kullanmada tartlmaz bir ilim elde etmitir.
Onun tacir olarak halkn gnlk hayatyla i ie oluu ve sk sk ilim merkezlerine
seyahat edip birok lim ile dnce alveriinde bulunmas, bu alandaki saygnln arttrmtr. Hac seyahatlerinde Tbin limlerinin ileri gelenleriyle grm,
ilm sohbetlerde bulunmu, onlardan hadis dinlemitir. At b. Eb Rabh, Atiyye
el-Avf, Abdurrahman b. Hrmz el-Arec, krime, Nfi, Katde bunlardan bazlardr.34 Kendisi yle der:
Hz. merin, Hz. Alinin, Abdullah b. Mesdun ve Abdullah b. Abbsn fkhn onlarn ashbndan aldm35
C. TALEBELER
mam Ebu Hanfe renci yetitirmeye byk nem vermi ve hretli talebeler yetitirmitir. Onun rencileri de, kendisi gibi st dzey fkhlar olarak
tarihe gemilerdir. Burada sadece onlarn isminden bahsedecek, detaylar yeni
aratrmalara brakacaz. Eb Hanfenin en nde gelen talebeleri unlardr:
1-mam Ebu Yusuf (v.182/798)
2-mam Muhammed b. El-Hasen e-eybn (v.189/805)
3-mam Zfer (v.158/775)
29
30
31
32
33
34
35
bnl Esir, sdl-be, III, 133.

Bkz. Ebu shak e-rz (v.476) , Tabaktl-Fukah, nr. eyh Halil el-Meys, Beyrut ts., s.87; Ebu Zehra, Ebu
Hanife, s.71 vd.
arni, Abdlvehhb, et-Tabakatl-Kbr, I, 52-53.
Uzunpostalc, Mustafa Eb Hanfe, DA, c.10, s.132 vd.
Dihlev, ah Veliyullah, Huccetullahil Blia, I/146. Ayrca bkz., Uzunpostalc, Eb Hanfe, s.132.
Bkz. Zeheb, Ebu Abdillah Muhammed b. Osman, Menkibul-mm Eb Hanife ve Sahiheyni Eb Ysuf ve Muhammed b. el-Hasen, nr. Muhammed Zhid el-Kevser-Ebulvef el-Afgn, Beyrut 1408, s.20 vd.
Eb Zehra, Eb Hanife, 44.
16 | Dr. Ali Pekcan
4-Hasan b. Ziyd el-Ll (v.204/819)

5-Nuh b. Eb Meryem (v.173/789)
6-Ksm b. Man (v.175/791)
7-Yahya b. Zekeriya (v.183/799)
8-Esed b. Amr el-Becel (v.190/806)
9-Hafs b. Gys (v.194/810)
10-Veki b. el-Cerrh (v.197/812)
11-Ebu Mut el-Belh (v.199/814)36
D. ESERLER
mam Ebu Hanfeye nispet edilen eserler unlardr:37
1- el-Fkhul-ekber:
Eserin konusu slam akaidinin temel esaslarn veciz ve beli bir ekilde bir
araya getirip, mslmanlarn neye nasl inanacan belirlemektir. Bu eser mam
Eb Hanfe tarafndan bizzat kaleme alnmayp, sonradan rencileri tarafndan
onun grleri dorultusunda hazrlanmtr. Eserin dnyann eitli ktphanelerinde yazmalar bulunmaktadr. Fkh ekberin en eski iki nshas, Medinede
eyhul-slam Arif Hikmet Ktphanesi no: 226 da kaytldr. Bu eserin ok sayda
Trke tercmesi vardr.38
2-el-Fkhul-ebsat:
Ebul-Mut el-Belh (v.199/814) tarafndan mamdan rivayet edilmitir. nan
esaslar ile ilgilidir. Muhammed Zhid el-Kevser bu eseri el-lim vel-Mteallim
adl eserle birlikte neretmitir. Bu eser, Ebul-Leys es-Semerkand, brahim b. smail el-Malat, Ata b. Ali Muhammed el-Crcn (v.687/1288) tarafndan da erhedilmitir.
3-el-Msned:
mam Ebu Hanfenin rivayetlerinin sonradan derlenmesi sonucu oluturulmu bir eserdir. Dnyann deiik ktphanelerinde mma nispet edilen on
36
37
38
Bu zatlarn biyografi bilgileri iin bkz. Ahmet zel, Hanef Fkh limleri, DB. Yaynlar, Ankara 1990, s.19 vd.
mam Ebu Hanifenin eserleri hakknda daha geni bilgi iin bkz. Mustafa Uzunpostalc, Eb Hanfe, DA, c.10,
s.154-155, stanbul 1994; brahim Emirolu, mam- Azamn Be Eseri zerine, slam Aratrmalar Dergisi, Ankara 2002, cilt. 15, say 1-2, sayfa. 245; lyas elebi, Risaleleri ve tikadi Grleri le mam- Azam Eb Hanfe, slam
Aratrmalar Dergisi, Ankara 2002, cilt. 15, say 1-2, sayfa, 63 vd.; Temel Yeilyurt, Fkhul-Ekbere Metodolojik Bir
Bak, slam Aratrmalar Dergisi, Ankara 2002, cilt. 15, say 1-2, sayfa, 175 vd.
Bu eserin tercme ve mtevaz bir erhi tarafmzdan da yaplm, eser stanbulda yaymlanmtr. Bkz., Ali Pekcan,
slam Akid Metinleri, el-Fkhul ekber ve Tahv Akid Risalesi eviri ve erh, Rabet Yaynlar, stanbul 2009.
be adet msned bulunmaktadr. Bunlarn tamamna yaknn Ebl-Meyyed elHrizm (v.655/1257), Cmiu mesndi Eb Hanfe adl eserde toplamtr.39
4-el-lim vel-Mteallim:
Bu eserin ravisi Ebu Muktil Hafs b. Selem es-Semerkand (v.208/823) dir.
nan esaslar konusundadr. Eser soru-cevap eklinde hazrlanmtr. Eserdeki
lim, mam- Azam Ebu Hanfe, renci de Ebu Muktildir.
5-Risle il Osmn el-Bett:
Eb Hanfe Basrada bulunan arkada fakih Osman el-Bett (v.143/760)ye yazd akaidle ilgili kk bir risalesidir.
6-el-Vasyye:
Konusu akid olan bu eser, Eb Hanfenin olu Hammd ve mam Eb Ysuf
tarafndan rivayet edilmitir. Eser, Ekmelddin Bbert (v.786/1385), Molla Hseyin b. skender er-Rum el-Hanef (v.1084/1673), kodral Nurettin Efendi
(v.1260/18844) ve mam Yusuf (v.1056/1646) tarafndan Zuhrul-Atyye f erhilVasyye adyla erh edilmitir.
Onun mezhebini fkh gr ve dncelerini sistematik hale getiren, mam
Ebu Yusuf ile mam Muhammed b. el-Hasen e-eybndir.40 el-Asl, el-Cmius
39
40
Bu msnedlerden Haskef (1088/1677)ye ait olan, rivayetlerin tahrileri ve ilgili deerlendirmeler ile birlikte tarafmzdan Trkeye de evrilmitir [Ali Pekcan, Ebu Hanfe Msnedi, Yediveren yaynlar 2005 Konya].
Bu iki mamn meydana getirdii eserleri ilim ehline faydal olur amacyla bask yeri ve tarihleriyle birlikte burada
vermek istiyoruz:
1. mam Eb Hanfe (v.150/767), el-Msned, [Eb Nuaym el-Isfehn (v.430) nin rivayeti] (thk. M. el-Fryb)
Riyad 1994, I.B.
2. mam Eb Hanfe, el-Msned(s-Sar) [Ms bn Zekeriyy el-Haskef el-Hanef (v.650) rivayeti], (thk: Safvet
es-Seg), Khire 1962
3. mam Eb Ysuf, Kitb-Harc, [Bulak,1302.h.tan ofset], Drul-Marife, Beyrut.
4. mam Eb Ysuf (v.182/798), htilfu Eb Hanfe ve bni Eb Leyl (v.146), (thk. Ebl-Vef el-Afgn) (yy.hz.
Rdvn M.Rdvn), Kahire h.1357 (?), I.B.
5. mam Eb Ysuf, er-Redd al Siyeril-Evz, (thk: Ebl-Vef el-Afgn) [yy. haz: Rdvn Muhammed Rdvn],
Kahire/Beyrut, h.1357
6. mam Eb Ysuf, Kitbl-sr, (thk: Ebl-Vef el-Afgn), Haydarabad -Deken/ Beyrut, 1355 (?)
7. eybn, el-Cmiul-Kebr, (thk: Ebl-Vef el-Efgn), Lhor, 1981
8. eybn, el-Hucce al Ehlil-Medne, (thk.Ebl-Vef el-Afgn), Haydarabad-Deken, 1965, I.B., (c.I-IV)
10. eybn, el-Cmius-Sar, [Abdlhayy el-Lknev (v. 1304.h) nin erhi en-Nfiul-Kebr ile birlikte] Beyrut
1986, I.B.
11. eybn, Kitbl-Asl (el-Mebst), [thk: Ebl-Vef el-Afgn], Beyrut 1990, I.B., (c.I-V)
12. eybn, Ziydetz-Ziydt (Serahs (v.483)nin en-Nket adl erhi ile birlikte), [thk: Ebl-Vef el-Afgn],
Beyrut 1986, I.B.
13. eybn, Kitbl-sr, Karai H.1419, III. B.
14. eybn, Kitbl-sr: [Ebl-Vef el-Afgn thk. Ve Bbu Ziyratil-Qubr blmne kadar yapt erh ile
birlikte] Beyrut 1993, II. B. (2 cilt)
15. eybn, ez-Ziydt (Kdhn (v.592/1196)n erhuz-Ziydt adl erhi ile birlikte), [thk. Dr. Ksm Eref],
Karai 2000, c.I-VI
16. eybn, Kitbl-Kesb (Serahs (v.483)nin erhi ile birlikte), [yy.hz. A.Eb udde] Beyrut, 1997, I.B.
17. eybn, el-Muvatta, (thk. Abdlvehhab Abdllatf), Kahire, 1979, VIII. B. (tek cilt)
18. eybn, el-Muvatta, (Lknevnin et-Talkul-Mmecced al Muvatta Muhammed adl erhi ile birlikte), (thk.
Dr. Takyyuddin en-Nedv), Bombay /Dmek / Beyrut,1991, I.B. (c.I-III)
18 | Dr. Ali Pekcan
Sar, el-Cmiul-Kebr, ez-Ziydt, es-Siyerl-Kebri yazan odur. Bu kitaplar gvenilir rivayetler olarak zikredilerek Zhirr Rivye veya Mesill-Usl adyla
mezhebin ana kaynaklar saylmtr.41
Talebelerinin toparlad el-Fkhul Ekber, kesin olarak mam zama aittir
ve ehl-i snnet akidesinin temel kitabdr.42 Ayrca el-Fkhl-Ebst, Kitbl-lim
vel-Mteallim, Kitbr-Risle, el-Vasiyye, el-Kasdetn-Numniye, MarifetlMezhib, Msnedl-mam Eb Hanfe adl eserler de imamdan rivayet edilmitir.43
E. FIKIHTA ZLED YNTEM
Eb Hanfenin fkh muhteval alma ve itihatlarnda izledii yol ve yntem
hakknda zetle unlar sylemek mmkndr.44
1-mm Ebu Hanfe, herhangi hukuki bir problemle karlatnda ya da kendisine arz edildiinde, nce meselenin hkmn Kurn- Kermde arar, orada herhangi bir cevap bulamazsa, -kendisinin belirledii shhat artlarna uyan- hadislere
bavururdu. Rivayet edilen hadislerde, mehur olma (kullanmda yaygn kabul)
artn ileri srmekteydi. Bunun nedeni, iinde yaad Irak (Kfe-Badat-Basra)
blgesi, sosyal ve kltrel artlar bakmndan dier slm beldelerine gre daha karmak ve eitlilik arz ediyordu. Dolaysyla nceleri bu blgede bulunmayp, daha
sonradan buraya ulaan rivayetlere kar ok temkinli ve ihtiyatl davranyordu. Bu
ihtiyat ve duyarllk onun haber-i vhidler konusunda sk artlar ileri srmesine
neden olmu, yaygnlk kazanmam (garb-zz) haberlere itibar etmemitir.45
2-Hadis konusunda, -sanlann ya da iddia edilenin aksine- olumlu bir izgi
takip etmi, ilke olarak, Kurandan sonra teride ikinci hukuk kaynann Snnet/
hadis olduunu kabul etmitir.
3-Verilen rivayetlerde de grld zere, onun nasslar-zelde ise hadisleribir tarafa brakarak, salt kendi arzu ve isteklerine dayanarak kyas, istihsn, masla-
41
42
43
44
45
19. eybn, Kitbus-Siyer vel-Harc vel-Ur (min kitbil-asl), [Hz.Mecd Haddr] Washington U.S.A (nr. N.
Eref Nr Ahmed), Karai h.1417, I.B.
20. eybn, es-Siyerul-Kebr (maa erhis-Serahs (v.490), (thk. A. Muhammed), Beyrut 1997, I.B.
Bu eserlerin mezhep ierisindeki deeri hakknda bkz. Lknev, Abdlhayy, en-Nfiul-kebr erhul-Cmis-sar,
leml-ktb, Beyrut 1986, s.17 vd.
Zeheb, Siyer, 6/401; Menkb, s.32, 33; Saymer, Ahbru Eb Hanfe, s.27
bn Abdilberr, el-ntiq, s.257; Kura, el-Cevhirul-Mudyye, 1/61; Zeheb, Trhul-slm, 6/310; Siyer, s.40.
Fahrl slm Pezdev, Usll-Fkh, I, 8; bnn-Nedim, Kitbl-Fihrist, I, 204.
Bu eserlerin otantik deeri konusundaki tartmalarn zl bir deerlendirmesi iin bkz. lyas elebi, Risaleleri ve
tikadi grleri ile mam- Azam Ebu Hanife, slami Aratrmalar dergisi, Ebu Hanife zel says, Ankara 2002, sh.
63 vd.
Daha fazla detay iin ayn adl makalemize baklabilir. slm Aratrmalar Dergisi, Ankara 2002, c.15., s.131-142;
mm- Azamn fkh ve hadis ynnden deerlendiren u almalar da burada anmak yerindedir. Muhammed
Hamdullhn mm- Azam ve Eseri adyla evrilen eseri (stanbul 2004) bkz. s.51 vd., s.72-74; Mustafa Uzun
postalc, Eb Hanfe Hayat ve slm Fkhndaki Yeri, Konya 1986 (Baslmam doktora tezi); A.mlf., Eb Hanfe,
DA, stanbul 1994; X/131-140; A.mlf., Eb Hanfe ve Nasslar Deerlendirmesi, slm Aratrmalar Dergisi, (Eb
Hanfe zel Says), Ankara 2002, c.15; sy.I (sh.19-50); smail Hakk nal, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay ve
Hanef Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara 1994.
Geni bilgi iin bkz. (Kevser, Muhammed Zhid, Fkhu Ehlil-Irq ve Hadsuhum, (Hanef Fkhnn Esaslar),
[.Abdulkadir ener -Ceml Sofuolu, Ankara 1991] , ek ksm s.88-90))
hat, rf v.b nass d yntemlere bavurduu eklinde -bilhassa kendilerini Ehl-i hadis ismini veren- kimi evreler tarafndan oluturulduunu sandmz bir mam
Eb Hanfe varl gze arpmaktadr. Bu durum, baz diyaloglarn muhtevasna
da yansmaktadr. Ancak bata arkadalar ve byk mezhebin imamlarndan
aktarlanlardan da anlalaca zere; O, slmn temel ilke ve amalarn kavram, esiz bir hukukudur. Bu tespiti, kart olduu bilinen dier uzman lim ve
fakihlerin itiraflarnda da bulmak mmkndr.
4-mam Eb Hanfe, hadislerde arad zm bulamazsa, Sahabenin konu
ile ilgili grlerini dikkate almaktayd. Sahabe bir konuda ittifak (icma) etmilerse bunu balayc sayyor, eer ittifak sz konusu deilse, bunu fkh bir zenginlik
kabul ediyordu.
5-Tbinden herhangi bir gr rivayet edilirse, bu durumda, kendisinin deekinmeden belirttii zere- onlar gibi ictihat edeceini sylemekteydi.
6-Ayrca O, kendi yresinde bulunan hukuk bilginlerinin gr ve uygulamalarna da byk nem vermekteydi (yresel icma ya da sahih rf).
7-mam, yaygn bir istinbat metodu olarak kullanlmasna ramen kyas, ou
zaman terk etmektedir. Bunun nedeni ise, artk kyasn monoton ve verimsiz hale
gelmesi, artk kendisinden amalanan yarar salamamasdr. Yaplan kyas; maslahata, rfe, zaruret ilkesine aykr oluyorsa bu durumda istihsn metodunu devreye sokuyor. Bylece kyasn daraltt dar itihat alann geniletiyor, hukukun
esnek bir yapya kavumasn salyordu.
ONUN FIKH DNCESNN TEMEL PARAMETRELER
Biz bu blmde, mam Ebu Hanfenin fkh dncesinin dayand temeller
ile onun hukuk mantn oluturan asli zemin hakknda deerlendirmelerde bulunacak, bunlar maddeler halinde sralayacaz.
1-Vera ve Takvasnn Hadis-Fkh Anlayna Yansmas:
Onun fkhi hkm karma yntemini Yahya b. Dreys yle aklar:
Sfyn es-Sevrnin yannda iken ilim ve ibadetiyle tannan bir ahs onun
yanna gelerek: Ey Eb Abdillh! mam Eb Hanfeye niin bu kadar dmanlk
besliyorsunuz? deyince: Ne olmu ona? dedi. O adam da: Onu, z itibariyle
insaf ve hccet ieren u szleri ifade ederken iittim:
Ben, bir meselenin hkmn Kurnda bulursam hemen alrm. ayet onda
bir hkm bulamazsam, Raslullah (s.a.s.)n Snnetini -sika rvilerin yine kendileri gibi sika kimselerden yaptklar yaygn sahih eserleri/haberleri- alrm. Eer
hkm, ne Kuranda ne de Snnet de bulamazsam; ashabn grlerinden dilediimi alrm, dilediimi brakrm. Fakat onlarn grlerini brakp bakalarnn
grlerine itibar etmem. Nihayet i; brahim en-Neha, ab, bn Srn, Hasan
20 | Dr. Ali Pekcan
Basr, At b. Eb Rabh, Sad b. el-Mseyyeb gibi kimselere gelince, onlar itihat

eden bir topluluktu. Ben de onlarn itihat ettikleri gibi itihat ederim!46
mam Eb Hanfe yaad dnemde snnet ve hadise gereken nem vermedii hatta snnet dman47 olduu sulamasyla kar karya gelmiti. mam Eb
Hanfe, Hz. Peygamberin dindeki yeri ve konumu hakknda yle demektedir:
Eer bir kimse: Peygamber (s.a.s.)in her sylediine inanyorum, ancak
Nebi (s.a.s.), haksz yere konumaz ve Kurna muhalefet etmez. derse: Bu, onun
peygamberi tasdik ettiini ve Peygamberi Kurana muhalefetten tenzih ettiini
gsterir. ayet Peygamber (s.a.s.) Kurna muhalefet etse ve Yce Allaha kar haktan baka bir ey syleseydi, Yce Allah: Eer Muhammed, bize kar o (Kurn)a
baz szler katm olsayd, biz onu kuvvetle yakalardk, sonra da onun ah damarn
koparrdk, hi biriniz de onu koruyamazdnz! (Hkka, 44-47) kavline uygun olarak, onu kuvvetle yakalar ve ah damarn koparrd. Allahn Rasl, Yce Allahn
Kitabna muhalefet etmez. Yce Allahn Kitabna muhalefet eden de Yce Allahn
Rasl olamaz! Dolaysyla Nebi (s.a.s.)den Kurna aykr olarak hadis rivayet
eden kimseyi reddetmek, Hz. Peygamberi ret ve yalanlamak anlamna gelmez. Bu,
ancak Peygamber (s.a.s.)den batl rivayette bulunan kimseyi ret etmektir. tham
bu kimseyedir, Peygambere deil! Bu nedenle Hz. Peygamberin syledii her ey,
iitelim- iitmeyelim bamzn gzmzn stndedir. Buna iman eder ve Yce
Allahn Raslnn sylediine olduu gibi ahadet ederiz. Ve yine ahadet ederiz
ki, O; Yce Allahn nehyettii bir eyi emretmez. Allahn balad bir eyi koparmaz. Yce Allahn tavsif ettii bir eyi ona aykr bir ekilde tavsif etmez. ahadet
ederiz ki O, btn ilerde Yce Allaha muvafktr. Bidat olabilecek hibir ey yapmamtr, Yce Allahn syledii szlere hibir ekleme yapmam, zorlayclardan
olmamtr. te bu yzden Yce Allah: Kim Peygambere itaat ederse, Yce Allaha
itaat etmi olur! (Nis, 80) buyurmutur. 48
mam Eb Hanfe, Osman el-Bett (v.143/760)ye yazd nl risalesinde
Snnetin gereklilii hakknda unlar sylemitir:
46
47
48
Saymer, a.g.e., s.24; bn Abdilberr, el-ntq, s.261-265; Mekk, Menkb, s.80; Zeheb, Menkb, s.34; Kerder,
Menkb Eb Hanfe, s.163 vd.; Mizz, Tehzbl-Keml, 29/443; Askaln, Tehzbt-Tehzb, 10/451; arn, elMznl-Kbr, 1/56; Slih, Muhammed b. Yusuf e-fi, Uqdul-Cmn f Menkbil-mm el-Azam enNumn (v.942/1535), 1394 Medine-i Mnevvere, s.172; Syt, Tebyz, s.109
Maalesef uras bir gerektir ki, hadis ilmiyle megul olan kimi limler arasnda, mam Eb Hanifenin hadis/snnet konusunda zayf ve gevek olduu, hatta onun hadis ve hadisilerle alay ettii (!) gibi temelsiz iddialar yaygn
olarak dolamaktadr. Hlbuki hadis konusunda zellikle cerh ve tadlde grlerinin bizzat hadis otoritelerince
kabul edildii, hatta bu ilmin ilk kurucular arasnda yer ald bizzat bu iin uzmanlarnca belirtilmektedir. Bu
hususta u almalara baklmasn zellikle tavsiye ederiz. Takyyddn et-Temm (v.1005/1596), et-TabaktsSeniyye f Tabaktil-Hanefiyye, thk. Abdlfetth Muhammed el-Hlv, Riyad 1993, III/59 vd.; Lknev, Abdlhayy (v.1304/1886), er-Raf u vet-Tekml fil-Cerhi vet-Tadl, thk. Abdlfetth Eb udde, Beyrut 1987; el-Hris,
Muhammed Ksm Abduh Meknetl-mm Eb Hanfe beynel-Muhaddisn, . Ahmet-Ycel-brahim Tfeki,
stanbul 2004, (c.I-II); Muhammed Abdrred en-Numn, Meknetl-mm Eb Hanfe fil-Hads . Enbiya
Yldrm, stanbul 2004; Zekeriya Gler, mam Eb Hanifenin Hadis lminde Zayf Olduu ddiasnn Tahlili,
KURAV tarafndan 16-19 Ekim 2003 de dzenlenen sempozyuma sunulan tebli, Bkz. mam Azam Eb Hanife
Msnedi, eviri ve tahri: Ali Pekcan, Konya 2005. [Mukaddime blm]
Eb Hanife, el-lim vel-Mteallim, s.26; (Benzeri bir rivayet iin bkz. Kerder, Menkb, s.159-160; Mekk, Menkb,
s.87, 88)
Bil ki sizin bildiiniz ve insanlara rettiiniz eylerin en faziletlisi (Raslullahn)

Snnetidir. Sana den, Snneti renmeleri gereken ehil kimseleri bulup tespit
etmendir49 Bir baka defasnda yle demitir:
Benim sadece reye dayal fetva verdiimi iddia ediyorlar. Hlbuki ben sadece
hadis/eserle fetva veririm!50
Zamannn hadis otoritesi Ame, onun fkh ilmindeki maharetini teslim eder,
snnet konusundaki tutumunu takdir ederdi. Bir defasnda Eb Hanfenin, kendi
rivayetine dayanarak fetva vermesine arr ve u itirafta bulunur:
[! " # $%&' () $* + ,] Ey fakihler topluluu siz doktorsunuz biz ise
eczacyz!51
2-Onun ver ve takvas hadis rivayetinde de titiz ve hassas davranmasna
yol amt.
Muhammed Murtaza ez-Zebd (v.1205/1791) bu hususta yle der:
Mtehit mamlar ierisinde hadis rivayeti konusunda en titiz ve ihtiyatl olan
zat Eb Hanfedir. Hadisleri alrken ve deerlendirirken ileri srd ar artlar
onun verasndan kaynaklanmaktadr.52
bn Hacer el-Askaln (v.852/1447), mam Eb Hanfenin snnet/hadis konusunda ok titizlik gsterdiini, onun rivayetin sahih olmas iin, ilgili hadisi rivayet eden ravinin hadisi tahamml ettiinden itibaren eda edinceye kadar aynen
hfznda tutmas gibi ar artlar ileri srmesinden dolay rivayetlerinin az olduunu belirtir.53 emsleimme es-Serahs (v.483/1090) de bu meyanda: Eb Hanfe,
dneminin en iyi hadis bileniydi. Zapt artlarndaki sk ve titiz tutumundan dolay
hadis rivayeti az olmutur der.54 Alddn el-Ksn (v.587/1191), onun bu ynyle tam bir hadis sarraf olduunu belirtir.55
3-mam Eb Hanfe, fkh bir konuda fetva verirken son derece dikkatli ve
titiz davranr, olayn manevi sorumluluunu srekli zerinde hissederdi.
mam Mlik (v.179/795)ten yaplan nakle gre, mam Eb Hanfe, altm bin
fkh meseleyi hkme balamtr. Bir baka rivayete gre ise, zme kavuturulan mesele says seksen bine ular.56 Rivayete gre, kendisine cevaplamas istenen
49
50
51
52
53
54
55
56
Eb Hanife, Risle il Osmn el-Bett, s.65.

Syt, Tebyzus-Sahfe f Menkbil-mm Eb Hanife, s.118.
Mekk, Menkb Eb Hanife, s.141;
Zebd, Murtaza, Ukd Cevhiril-Mnfe, thk. Vehb Sleyman vc el-Elbn, Beyrut 1985, I/22.
bn Hacer ve dier hadis hafzlarn grleri iin bkz. Numn, Muhammed Abdrred, Meknetl-mm Eb
Hanife fil-Hads, nr. Abdlfetth Eb udde, Beyrut 1416, s.126 vd. Benzeri deerlendirmeler iin bkz. bn Abdilberr, el-ntiq, s.257; Kura, el-Cevhirul-Mudyye, 1/61; Zeheb, Trhul-slm, 6/310; Temm, et-TabaktSeniyye f Tabaktil-Hanefiyye, I/62.
Serahs, Usl, Drul-Ktbil-Arab 1372, s.350,
Ksn, Alddn, Bedius-Sani f Tertbi-eri Msr 1328, V/188.
Bkz. Kerder, Menkb, s.161-163.
22 | Dr. Ali Pekcan
bir soru yneltildii zaman uzun uzun dnr, derin derin nefes alr sonra da:
()./012 3' *4) Allahm bizi muaheze etme! derdi.57
Mlik b. Mivel anlatyor: Eb Hanfenin ilim meclisine ok katldm. Bir
gn kendisine bir mesele soruldu. Konuyu orada bulunan arkadalarna arz etti.
Fakat onlar bir cevap veremediler. Eb Hanfe soruyu cevaplad. Ardndan uzunca
bir sre ban ne eip, dnd. Sonra ban yukar doru kaldrd, bu srada
gzleri dolu dolu oldu ve yle dedi: [6*7# 8,9 : ; 4 2 6) *4]
Allahm, byle yapmakla sadece senin rzan amalyorum!58
mam Eb Yusuf konuyla ilgili yle bir hikye nakleder:
Bir gn mam Eb Hanfenin yanna girdim, zntl idi. Ona soru sormaktan ekindim. Biraz sonra ban kaldrd ve:
Ey Eb Yusuf! Baksana, Yce Allah iinde bulunduumuz bu durumdan dolay bizi sorguya ekecek! dedi Ben de: Mtehide den sadece itihat etmektir
dedim. Bunun zerine, ban kaldrp: Yce Allahm! Ne olur bizi ar sorguya
ekme! diye dua etti. 59
mam bu szyle gelii gzel fetva vermenin sorumsuzluuna vurgu yapmaktadr.
4-O, Fetva verirken, fkh bir konuda itihat ederken kendi grnn kabul konusunda herkesi serbest brakr, hr davranrd.
Hasan b. Ziyd el-Ll (v.204/819)nin sylediine gre mam Eb Hanfe
yle demitir: 60
Bir defasnda da yle demitir: Bu, bizim grmzdr. Kimseyi bu gr
almaya zorlamayz. Herkes bu gr mutlaka kabul etmelidir. de demeyiz. Kimin
yannda bizim grmzden daha gzeli varsa, onu ortaya koysun!61
5-Ona Gre Fkh lmiyle Uramak Zor ama Onurlu Bir tir.
mam Eb Hanfeye gre, kimi zaman, kendisiyle zor dostluk kurulan kimselerin fkhn ve fakihlerin kadru kymetini bilemeyeceini syler ardnda da u
beyitleri terennm ederdi62:
! "# $ %&' ( ) * + ,
Her beldenin olgun insanlarndan mahrum kaldk.
Ey Rabbim! Kaba-hainlerin hibirini balama!
57
58
59
60
61
62
Mekk, Menkb Eb Hanife, s.100

Mekk, a.g.e., s.102.
Mekk, a.g.e., s.105.
Mekk, a.g.e., s.71; Slih, Uqd, s.174; Kerder, Menkb Eb Hanfe, s.162.
bn Abdilberr, el-ntiq, s.258
Saymer, Ahbru Eb Hanife ve Ashbih, 24.
6-Ona Gre lim, Asla Hocasz renilemez!

Bir defasnda Eb Hanfeye: Ey mam, u [Kfe] mescidinde bir grup insan
fkh rendiklerini/mzakere ettiklerini sylyorlar denildi. Eb Hanfe, onlarn bir bakanlar/hocalar yok mu, diye sordu. Oradakiler, hayr dediler. Bunun
zerine Eb Hanfe: yleyse onlar ebediyyen fakih olamazlar! dedi.63
7-Ona Gre Fkhta Yetkinlik Zaman ster!
Anlatldna gre, Eb Yusuf, ilm hayatnn balangcnda bir ara hastalanr.
mam Eb Hanfe bunu haber alnca. Eer Eb Yusuf lrse, yeryznde onun
yerini dolduracak kimse yoktur diye ona iltifat eder. Eb Yusuf salna kavuunca, bu iltifattan dolay kendini beenmeye balar. lim ve fkhta olgunlatn
dnerek, mescitte hocas Eb Hanfeden ayr olarak kendine ait yeni bir ilim
halkas kurar. Eb Hanfe onun bu ham tavrn sezer, onun halka kurmasna bir iki
gn izin verir. Sonra da bir takm sorular hazrlar, rencilerine, bunu Eb Yusuf a
gidip sormalarn ister. Onlar da gidip ona sorular sorarlar ve Eb Yusuf un verdii cevaplar da Eb Hanfeye getirirler. Eb Hanfe verilen cevaplarn hepsinin
hatal olduunu syler. Eb Yusuf kendinden emin bir ekilde hi vakit kaybetmeden hocasnn yanna gider. Eb Hanfe kendisine doru cevaplar gerekeleriyle
birlikte tek tek anlatr. Eb Yusuf hatasn anlar, mahcup bir ekilde hocasndan af
diler, bir daha da hocasndan lnceye kadar hi ayrlmaz.64
8-Ona Gre lim Amel indir
mam Eb Hanfeye gre, fkh ilmi, kiinin, kendi lehinde ve aleyhinde olan
eyleri bilmesidir. lim ancak amel etmek iindir. lmiyle amel etmek, ahiret saadeti
iin dnya megalelerini terk etmektir.65
Bu meyanda emsleimme Serahs (v.483/1090) yle der:
Bizim mezhep mamlarmz Eb Hanfe, Eb Yusuf ve Muhammed b. elHasen de bu sfatla bezenmiti, yani ilim ve ameli kendi nefislerinde uygulamlard. te bundan dolay fkh ilmi u eyin bir araya gelmesiyle tamamlanr.
1-er hkmleri bilmek. 2-Bu hkmlerin delil ve dayanaklarn bilmek.
3-renilen fkhi meseleleri hayata uygulayarak amel sahasna koymak.66
Bir baka anlatmna gre, Eb Hanfe yle demektedir:
Bilmi ol ki amel ilme uyar. Nasl ki azalar gzn grmesi sayesinde hareket
eder. Az dahi olsa amel ile ilim, ok amel ile cehaletten daha faydaldr. Bu una
benzer: lde bir adamn yannda az miktar azk bulunsa bile doru yolu biliyorsa
kurtulur. Bu adamn durumu yannda ok azk bulunup da yolu bilmeyen adamn
halinden daha hayrldr. Cenab- Hak yle buyurur: Hi bilenlerle bilmeyenler bir
63
64
65
66
bn Abdilberr, el-ntq, s.261

Bkz. Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.64, 65.
Zernc, Brhnddn, Talml-Mteallim, (Osmn Pazr erhi ile birlikte), Dersadet 1321, s.28, 29.
Serahs, Ebbekir Muhammed b. Ahmed Eb Sehl, el-Usl, nr. Muhammed b. Uveyza, Beyrut 1996, s.5.
24 | Dr. Ali Pekcan
olur mu?. Bunu ancak akll olanlar anlar.67

Hammad b. Eb Sleyman, talebesi mam Eb Hanfeye eitim ve retimin
gayesini dile getiren u iiri yazdrmtr.
-/ 0, 2' 3$
-8 0, 2$
-& 5& 6&7 0,
987 :; $
Ahiret yurdunu kazanmak iin ilim renen, doru yolda kurtulua erer.
Halkn nazarnda deer kazanmak iin ilim talep edenlere yazklar olsun!68
9-Ona Gre Amel ve Ahlk Salam Bilgiye Dayanmaldr
Eb Hanfeye gre doru amel ancak salam bilgi zerine kurulabilir, iyi insan
sade hayr ileyen deildir, hayrl insan olabilmek iin hayr ve erri bilmelidir.
Hayrn meziyetlerini bilerek hayr ilemelidir. Ktnn zararlarn anlayarak ktlkten kanmaldr. dil olmak, zulm tanmakszn adalet yapmak deildir.
Belki zulm ve gadri adaleti ve gayesini bilerek adalet icra etmektir. erefli neticelerini dnerek adalet yapan dildir. Bu konuda mam Eb Hanfe el-lim velMteallim adl kitabnda yle der: 69
Bilmi ol ki amel ilme uyar. Nasl ki aza gzn grmesi sayesinde hareket eder.
Az dahi olsa ilim ile amel, ok amel ile olan cehaletten daha faydaldr. Bu una
benzer. lde bir adamn yannda az miktarda azk bulunsa bile doru yolu bilirse
kurtulur, bu onun iin, yannda ok azk bulunup ta doru yolu bilmeyen kimseden daha hayrldr. Cenab Hak yle buyurur: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur
mu? Bunu ancak akl olanlar anlar.70
10-Onun limlik Vakarn Srekli Korumas
Anlatldna gre mam Eb Hanfe, az gler, genellikle kendisine soru sorulmadka konumazd. ou zaman sanki az nce bana byk bir bela gelmi
birisi gibi hznl ve dnceli bir hali vard.71 Abdullah b. el-Mbarek bir deerlendirmesinde yle demektedir:
Eb Hanfenin meclisinden daha vakarl bir toplant grmedim. Onun bulunduu toplant fukaha meclisini andryordu. k giyimli, gzel yzl, ho suretli
idi. Onun cesur ve korkusuz oluuna u olay tanklk edebilir. Bir gn Kfenin
byk mescidinde hep birlikte otururken atdan bir ylan mamn kucana dm, mescitte bulunanlarn tamam korkup kaarken Eb Hanfe hi istifini bozmam, ylan bir kenara atp yerine tekrar oturmutur.72
67
68
69
70
71
72
Kerder, Menkb, s.159; Eb Zehre, Eb Hanife, s. 175.

Bkz. Zernc, Talml-Mteallim, s.34, 35; Beyzzde, Ahmed Efendi (v.1098/1687), el-Usll-Mnfe lil-mm
Eb Hanfe, [mam Azam Eb Hanifenin tikad Grleri] . lyas elebi, stanbul 2000, s.81
Eb Hanife, el-lim ve Mteallim, nr. Muhammed Zhid el-Kevser, Kahire 1949, s.11, 12.
Zmer, 39/9.
Zeheb, Menkb, s 18-19; Slih, a.g.e., s.292.
Saymer, Ahbru Eb Hanife, s.17; Badad, Trihu Badd, 13/336 vd.
Hatb el-Badadnin naklettiine gre, mam Eb Hanfe yle anlatr:

Mekke de bulunuyordum. Bu srada At b. Eb Rabah (v.114/733) ile karlatm. Kendisine bir takm sorular ynelttim. Bana nereli olduumu sordu. Ben
Kfeliyim dedim. u dinlerini para para edip blnenlerin diyarndan m?
diye sordu. Ben de evet, dedim. Peki, sen hangi gruptansn dedi. Ben de: Selef-i
salihine svmeyen, kadere inanan, iledii herhangi bir gnahndan dolay kimseyi tekfir etmeyen gruptan, dedim. Tamam, anlald, bu istikametten ayrlma! dedi.73
11-O, lm Tartmalarda Edebe Riayet ederdi74
Saymer (v.436/1045), bn Derverdden u olay nakleder:
Bir gn mam Mlik ve Eb Hanfeyi yatsdan sonra Mescid-i Raslde ilm
konularda mzkere ederken grdm. yle ki, her biri kendi sahibi olduu/amel
ettii gr savunuyor, ancak birbirlerine kar ileri gitmiyorlar, biri dierini hata
etmekle sulamyordu (Bu durum), bulunduklar yerde sabah namazn beraberce klncaya kadar devam etti.75
mam Eb Hanfe, Medinede Hz. Alinin torunu mam Muhammed el-Bkr
(v.117/732) ile bir araya gelmilerdi. Muhammed Bkr mam Eb Hanfeye hitaben:
(Duyduuma gre) Sen, dedem Hz. Muhammed (s.a.s.)in hadislerine muhalefet ediyormusun! dedi. mam Eb Hanfe:
Allah korusun! Bu nasl olur! Oturun bakalm. Ceddiniz Raslullaha ve size
byk hrmetim vardr dedi. Sonra kendisi de diz kp oturdu. Sonra da aralarnda yle bir konuma geti.
mam Eb Hanfe:
Kadn m zayftr yoksa erkek mi?
Kadn zayftr.
mam Eb Hanfe:
Kadnn hissesi mirasta yarm, erkein ki ise tamdr. Eer ben srf kyas ile
hareket etmi olsaydm zayf korur onun mirastaki payn artrrdm!
mam Eb Hanfe:
Namaz m efdldir? Yoksa oru mu?
Namaz efdldir.
73
74
75
Badad, Trihu Badd, 13/331 vd.

mam Eb Hanife sadece fkhta deil, dier ilim dallarnda da mnazara da bulunurdu. Bu ynyle de darb- mesel
haline gelmiti. Bu hususta olduka ok olay anlatlr. rneklerden bazlar iin bzk. Muvaffak el-Mekk, Menkb
Eb Hanife, s.401 vd.
Saymer, Menkb, s.81
26 | Dr. Ali Pekcan
Eer kyas ile konumu olsaydm, bu efdlliine binaen kadnn hayzl zamanlarnda klamadklar namazlarn eda edilmesini isterdim!
mam Eb Hanfe:
nsan idrar m pistir? Yoksa menisi mi?
drar daha pistir.
Eer srf kyasla hareket etmi olsaydm, her bevledenin gusl yapmas gerektiine hkm verirdim! Ben Raslullahn grn alr, hadise aykr bir gr
ileri srmekten Yce Allaha snrm!
Bunun zerine Muhammed el-Bkr ayaa kalkarak mam Eb Hanfeyi anlndan pm, ona iltifatta bulunmutur.76
Bir adam Yezd b. Harun (v.206/221)a: Mlikin reyi mi? yoksa Eb Hanfenin
reyi mi size daha sevimli geliyor? diye sorulunca yle cevap vermitir:
Mlikin hadislerini yaznz. nk O, ravileri ok iyi seip, aratrrd. Eb
Hanfeye gelince, onun gibisi grmedim. Kiminle fkh bir konuda bir tartmaya
girse mutlaka stn gelirdi. Fkh ve Feriz ilmi ise, Eb Hanfe ve onun ashabna
mahsus bir sanat gibidir. Sanki onlar, bunun iin yaratlmlardr.77
12-Ona Gre limler Ruhsatlarla Deil, Azimetlerle Amel Etmelidir
Abdullah b. el-Mbarekin naklettiine gre, mam Eb Hanfeye En faziletli
amel hangisidir? diye soruldu. O, lim renmek dedi. Sonra hangisidir? diye
soruldu. Senin yaparken en ok zorlandn ameldir! diye cevaplad.78 Bu szden
de aka anlalaca zere, topluma nderlik yapan kimselerin zellikle ilim sahiplerinin, ibadetlerde ve amellerde mmkn olduu kadar azimetle amel etmesi,
ruhsatlara oka dalmamas gerekir.79 te yandan mam Eb Hanfe, karakterindeki titizlik sebebiyle fkh almalarnda ve tartmalarnda zellikle de ibadetler
konusunda son derece ihtiyatl davranrd. Hanef ekolne dair fkh kaynaklarnn Tahre [temizlik] ve Miyh [sular] blmlerindeki grleri daha yakndan
incelendiinde bu hassasiyetin itihatlarna da yansd grlr.80
Anlatldna gre, mam Eb Hanfe, bir defasnda pazardan geerken trnak
kadar bir amur elbisesine bulat. Gidip, Dicle nehrinin kysnda ykad. Kendisine Ya mam, Sen, belli bir miktarda elbise zerinde bulunan necasetle bile namaz
klnabilir, diye fetva veriyordun, yleyse bu kadarck amuru niin ykyorsun?
diye sz edenlere yle cevap verdi: Evet, yle ama o fetvadr, bu ise takva!81
76
77
78
79
80
81
Heytem, el-Hayrtl-Hsn s.76, 77 (Benzer bir rivayet iin bkz. arn, el-Miznl-Kbr, I/56); Mekk,
Menkb, s.143,
Saymer, a.g.e., s.86.
Zeheb, Menkb, s.42.
Bu hususta olduka deerli bilgiler iin bkz. tb, brahim (v.790/1388), el-Muvfakt f Usli-era, nr. Abdullah Draz, Beyrut ts., I/223 vd.
Bkz. Hseyn, Mustafa Nruddn el-Hanef (v.1331), el-Metlibl-Mnfe fiz-zebb anil-mm Eb Hanife, Beyrut
1990, s.40.
Attr, Tezkiretl-Evliy, s.281.
13-Ona Gre Gerek Evliya, Ulema ve Fukahadr

mam Eb Hanfenin yaad dnemde ilim renmeden zhd ve takva iddiasnda bulunanlarn says olduka artmt. Bu szde zahitler, eri ilimler sahasnda hizmet veren ulemay, zahircilikle, dinin zyle deil sadece kabuuyla
megul olmakla suluyorlar, halkn limlere olan gven ve itimadn ortadan kaldrmaya alyorlard. te selef limleri bu sapmay tespit etmiler, bu konuda
yanl anlaylar olabilecei konusunda ilim yolcularna uyarlarda bulunmulardr. Bu yanl anlay ret babnda mam Nevev (v.676/1277) Hatb el-Badad
(v.463/1070)den82, hem mam Eb Hanfeden hem de mam fiden onlarn u
tespitini nakleder:
< = >&$ = ? @ ?& ? 0 A
Eer Allahn velileri ulema ve fukaha deilse, [yeryznde] Allahn hibir
velisi yok demektir. mam fiden yaplan bir baka rivayete gre yukardaki ifade, [*$ 4 ] eklinde yani; fukahadan amel edenler biiminde kaytl olarak
gelmitir.83
II. GNDELK YAAYII
mam Eb Hanfe bir sznde:
H I 6@
BC " -D EF 9 0, G( 0, <
J 5K ?& 0 LMN : C'@ +P
[lmiyle amel eden] ulemann yaantsnn ve gzel ahvalinin nakledilmesi bana
Fkhn pek ok bahsinden daha sevimli gelir. nk bu nakillerde onlarn adab
anlatlmaktadr84 diyerek salih kimselere olan muhabbetini dile getirmitir. Biz de
onun bu sznden ve < =>2 ?@! AB 8
Salihlerin anld yere rahmet iner85
veciz sznden hareketle, onun ahiret odakl ynne dikkat ekmek, onun yaantsndan satrlara yansyan baz blmleri ilim erbabyla paylamak istiyoruz.
A-BADET HAYATI
slamiyete gre, bilgi amel iin elde edilir. Toplumun ileri gelenleri, zellikle
de ilim adamlar ve fakihler syledikleriyle amel etmelidirler. Fkh ilmiyle megul
olanlar sz, fetva ve itihatlaryla gndelik hayatlarnda sergiledikleri davranlar
arasnda tutarllk bulunmasna zellikle dikkat etmelidir. Zira ulema ve fukaha,
toplumun bir bakma aynas durumundadr. Dolaysyla fakihler topluma yn ve82
83
84
Badad, Hatb, el-Fakh vel-Mtefakkih, thk. dil b. Yusuf el-arz, Riyad 1996, I/150-151.
Bkz. Nevev, Fadll-Ilm ve dbl-lim vel-Mteallim, s.60.
bn Abdilberr, Eb mer Yusuf (v.463/1070), Cmiu Beynil-lm ve Fadlih, thk. bey el-Ebl ez-Zheyr, Riyad 1993, s.509; Ayrca bkz. Hocamzn hocas Muhaddisl-Asr Abdlfetth Eb udde (rh.a.)in, el-Hris elMuhsibnin Risletul-Msteridnine yazd takdim yazs, Beyrut/Kahire 2000, Drus-Selm, s.12, 13. mam
Eb Hanifenin bu sz u ayetlerden mlhemdir:
H A# }(Hd, 120); { J% K# LM *!!N O A 8 } (Yusuf, 111),
{C1 %D) EF $%) 64 G) I
85 Bu sz Sfyn b. Uyeyneye nispet edilir. Bkz. Eb Nuaym, Hilyetl-Evliy, Beyrut 1405, VII/285; bn-l-Cevz
(v.597/1200), Sfatus-Safve, thk. Muhammed Ravvs Kalac-Mahmut Fahur, Beyrut 1979, I/45; Hafz Irk
(v.806/1404) hy tahricinde bu szn merfu bir hadis olarak Raslullah (s.a.v.)a nispetinin bulunmadn syler.
Bkz. azzl, hyu Ulmiddn, Beyrut ts., II/231.
28 | Dr. Ali Pekcan
ren, onlar ekillendiren, davranlaryla dier insanlara yol gsteren durumundadrlar.86

mam Eb Hanfenin biyografisine yer veren btn kaynaklar, onun dzenli ve
youn bir ibadet hayat olduunda mttefiktirler.87 Hadis Hafz Zeheb (v.748/1347),
bu hususun tevatrle sabit olduunu kaydeder.88 Hafz bn Receb (v.795/1393) de
nl eseri Letifte selef-i slihnin ibadet ve taatlerinden bahsederken ilmiyle
amil olmas bakmndan mam Eb Hanfeden vgyle bahseder.89 Hafz bn Kesr
(v.774/1372) de ayn ynde aklama yapar.90 Yezd b. Kmeyt anlatyor:
Bir gn mam Eb Hanfe sahip olduu dkkna geldi. Orada alan bir rak rengrenk kumalar mamn nne at. Bu srada (kumalarn eitliliinden etkilenmi olacak ki, iini ekerek) Allahm senden cenneti istiyoruz! dedi.
Eb Hanfe bunu duyunca alamaya balad, ban nne edi, ardndan derhal
dkknn kapatlmasn istedi. Hzlca ban rtt (Sonra da evine gitti). Ertesi
gn olunca ben yanna gittim. Bana:
Ey dostum, biz ne kadar cretliyiz! Birimiz Allahtan cenneti istiyor! Hlbuki
Yce Allah cenneti kendisinden raz olduklarna vereceini vaat etmitir. Bizim gibiler de kalkp ondan bizleri kolayca af etmesini istiyoruz! diye hayfland.91
ok ibadet ettii yzne vururdu. mam Cafer-i Sdkn olu Musa el-Kzm,
bir defasnda Eb Hanfenin yzne bakar, sen Numn olmalsn, der, O da, evet
der, ben Numanm. Bunu nereden anladn? Diye sorar. O da: Yce Allah yle
buyurmam mdr?
Onlar, yzlerindeki secde izleriyle tannrlar!92
1-Ebu Hanfe, Namaza ok nem Verirdi.
mam Eb Hanfe, sradan halk bir limi nasl deerlendiriyorsa, limin ona
uygun davranmasn gerekli grmektedir. Onun btn geceyi ibadetle geirmeyi
adet haline getirdii olay mam Eb Yusuf yle anlatyor:
Bir keresinde Eb Hanfe ile birlikte yryorduk. Yanndan getiimiz gruptan birisi arkadana dnp yle dedi: Bu Eb Hanfedir, geceleri hi uyumaz.
Bunun zerine Eb Hanfe bana dnerek: Allaha yemin ederim ki yapmadm bir
ey sylenmiyor dedi. Eb Yusuf devamla Kendisi namaz, tazarru ve dua ile btn
geceyi ihya ederdi diye eklemitir.93
86
87
88
89
90
91
92
93
Bilgin, Vecdi, Fakih ve Toplum, stanbul 2003, s.17 vd.

Uveyza, Kmil M. Muhammed, el-mm Eb Hanife, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1992, s.116 vd.
Bkz. bn Hallikn, emsddn (v.681/1282), Vefeytl-Ayn, thk. hsan Abbas, Beyrut 1977, IV/107; Zeheb,
Menkb, s.20 vd.
Bkz. bn Receb, Zeynddn Eblferec (v.795/1393), Letifl-Merif fm Limevsimil-mi minel-Vezif, thk. Yasin
M. es-Sevvs, Beyrut 1996, s.180.
bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, IX/413. vd.
Zeheb, Menkb, s.23.
Mekk, Menkb, s.232.
Bu mehur hikye birok kaynakta gemektedir. rnek olarak bkz. Sibtu bnil-Cevz (v.654/1256), el-ntisr vetTerch lill-Mezhebis-Sahh [el-Fkhu ve Usll-Fkh min Amalil-mm Muhammed Zhid el-Kevser adl eser
Hizmetisinin anlattna gre, kendisini tandndan beri bir gece olsun yann yere koymadn syler. Onun uyku zaman yaz mevsiminde le ile ikindi
aras, k mevsiminde ise gecenin balang blmleri olduunu belirtir.94 Nitekim
Ebl-Cveyriye yle demitir: Eb Hanfe ile alt ay beraber kaldm. Bir gece olsun yann yere koyup uzandn grmedim95 mam Eb Hanfe, ok namaz klmasndan, bu esnada oka ayakta durmasndan tr kendisine el-veted ya da
vetedl-leyl (gece kaz-direi) denmiti.96
mam Ahmed b. Hanbel (v.241/855)in yannda birisi: Eh, Eb Hanfenin de
ilimde (yle byle) bir yeri var! eklinde konumutu. mam Ahmed adam azarlarcasna yle dedi: Sbhanallah! Bu nasl sz. lim, ver, zhd ve ahireti dnyaya
tercihte onun mevkiine yetien kimse olmamtr97
mam finin hocas Vek b. el-Cerrh (v.197/812) mam Eb Hanfeden
daha gzel namaz klan, ondan daha fakih birini hi grmedim, demi, onun namazdaki huuuna dikkat ekmitir.98 Mehur muhaddis ve fakih Sfyn b. Uyeyne
(v.198/814), Bizim zamanmzda Mekkeye Eb Hanfeden daha fazla namaz klan
birisi gelmemitir! demitir.99
2-Krk yl yats abdestiyle sabah namaz klmas meselesi:
fi mezhebinin nde gelen otoritelerinden bn Hacer el-Heytem (v.973/1566),
mam Eb Hanfenin bu hasletinin yadrganacak bir durum olmadn, hatta
Onun bu zelliiyle komularn bile derinden etkilediini belirtir. te yandan bu
yndeki haberlerin tevatr derecesine ulatn, bu haberlerin sahih kaynaklarda
yer aldn syler.100
Abdlhayy el-Lknev (v.1304/1886) de bu konudaki rivayetleri toplam, bu
hasletin sadece ona has bir zellik olmayp, bu sfatyla mehur birok selef lim ve
fakihinin bulunduunu sylemitir.101
ierisinde], nr. Muhammed Zhid el-Kevser, Beyrut 2004, s.458, Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, 6/399; Syt,
Tebyzus-Sahfe f Menkbil-mm Eb Hanife, s.105 vd.
94 Zeheb, a.g.e., s.21; Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.40.
95 Eb Nuaym, Msned-i Eb Hanife, s.21; Zeheb, Menkb, s 21-22.
96 Nevev, Tehzbl-Esm vel-Lt, II/220;Vst, Mecmaul-Ahbb, III/339; Zeheb, a.g.e., s.21.
97 Zeheb, a.g.e., s 43.
98 Bkz. Vst, Mecmaul-Ahbb, III/338.
99 Vst, Mecmaul-Ahbb, III/339.
100 Bkz. Nevev, Tehzbl-Esm vel-Lt, II/220; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, IX/413; Heysem, el-Hayrtl-Hsn,
s.40. Zeheb, Menkb, s 21-22; A. mellif, Siyeru Almin-Nbel, VI/399; Bu rivayet bizim ulatmz kaynaklarn
hemen hemen tamamnda yer bulmaktadr. Biz burada bunlarn hepsini saymayacaz. Zaten buna gerek de yoktur.
Zira bizlerin hayatnn mam Eb Hanife ve benzeri selef limlerinin bu gzel hasletlerinden olduka uzak durumda olduu hususu bir yanlsama deil maalesef gerek bir durumdur. Zira sekler yaamn iliklerimize kadar
iledii son yzylda, hem maddi hem de manevi hayatmzda tam bir savrulma yaamaktayz. Bundan dolay bu
tr haberler ve rivayetler biz aciz naizlere sanki bir efsane, mitolojik bir hikaye gibi geliyor. uras bir gerektir ki
bu tr rivayetlerin ierisinde sunu biimi ve slubu bakmndan kimi mbalaa ieren ifadeler varsa da, bunlarn
varl sz konusu meselenin zn ve olgusal gerekliini asla deitirmemektedir. bn Hacer el-Askaln, bu tr
haberleri aslsz ve abartl grenlere bn Davud el-Hureyb (v.211/826)nin ya haseti ya da cahil olduklar eklindeki
tespitiyle cevap vermektedir. Bkz. bn Hacer, Tehzbt-Tehzb, X/451. Hfz Zeheb, bu rivayeti tenkit etmeksizin her
iki eserine de almtr. Bir hadis otoritesi ve hadis sarraf olan mam Zeheb, rivayette herhangi bir kusur olsayd, bu
kusurlar hibir kimsenin levminden ve konumundan ekinmeden dile getirirdi. Zeheb, Menkb, s 21-22.
101 Bkz. Lknev, Abdlhayy (v.1304/1886), kmetl-Hucce al ennel-ksre fit-Teabbdi leyse bi Bida, thk. Abdl-
30 | Dr. Ali Pekcan
Hanef mezhebi hakknda, zellikle de bu mezhebin mam olan Eb Hanfe

ile ilgili aleyhte rivayetlere de yer veren Hatb el-Badad kendisini yle demekten
alamamtr.
Eb Hanfe bilindii kadaryla, krk yl boyunca btn sabah namazlarn yats
abdestiyle kld. Kurn her gece seher vaktinde bir rektta hatmederdi.102 Geceleri
onun alama seslerini komular duyar kendisine acrlard.103
mam Eb Yusuf ta bu duruma ahit olduunu sylemektedir.104
nl mutasavvf Shreverd, bu davrann mam Eb Hanfenin yan sra aralarnda Sad b. el-Mseyyib (v.94/712), Fudayl b. Iyz (v.187/803), Vheyb b. el-Verd
(v.153/770), Eb Sleyman ed-Drn (v.215/831), Ali b. Bekkr (v.207/822), Habb
el-Acem (v.130/747), Kehmes b. Minhl (v.149/766), Eb Hzim (v.140/757), Muhammed b. el-Mnkedir (v.130/748) gibi zatlarnda iinde bulunduu krk kadar
Tbinin de hasleti olduunu Eb Tlib el-Mekk (v.386/996)nin Ktul-Kulb
adl eserinden naklen zikretmektedir.105 Dolaysyla bu gzel ve deerli davaran
sadece ona zg bir vasf deildi. Hrice b. Musabn naklettiine gre mam Eb
Hanfenin yan sra Hz. Osmn (v.35/665), Temm ed-Dr (v.40/660), Sad b. Cbeyr (v.95/714) gibi zatlar da byle yapard.106 mam Eb Yusuf da hocas mam
Eb Hanfenin her gece Kurn bir rektta hatmettiini belirtir.107
Eb Abdirrahman el-Mukri bir muhatabna yle dedii nakledilir: Eb
Hanfeyi namaz klarken grseydin, btn dncesinin sadece namaz klmak olduuna inanrdn.108 Abdullah b. el-Mbarek, Eb Hanfenin, abdestini bir gn
boyunca tuttuunu hatta bir abdestle be vakit namaz kldn nakleder.109
3-Orucu-Hacc-Kurn Tilaveti:
nl Hanbel bilgini bn Receb el-Hanbel (v.795/1393), Eb Hanfenin Ramazan aynda, namazlarda okuduklar dnda, gnde iki olmak zere altm hatim
yaptn zikreder.110 mam Eb Hanfenin nde gelen ashabndan birisi olan Eb
Mut el-Belh (v.198/813): Hacc zamannda geceleri tavaf etmek amacyla her ne
zaman hareme gittimse orada mutlaka Eb Hanfe ile Sfyn- Sevryi birlikte tavaf
eder bulurdum111 demektedir.
fetth Eb udde, Kahire 1999, s.75 vd.
102 Bir baka rivayette Abdullah b. el-Mbarek, geceleyin iki rektta bir hatim yaptn syler. Bkz. Sibtu bnil-Cevz,
el-ntisr vet-Terch lill-Mezhebis-Sahh, s.459. Ayrca bkz. Vst, Mecmaul-Ahbb, III/339. Zeheb de bu haberin
iki ayr tarikten geldiini tenkitsiz nakleder. Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, 6/399.
103 Nevev, Tehzbl-Esm vel-Lt, II/220; Zeheb, a.g.e., s.23, 24.
104 Bkz. Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.40
105 Bkz. Shreverd, ihbddin (v.632/1234), Avrifl-Merif, [Tasavvufun Esaslar], . rfan Gndz-H. Kamil
Ylmaz, 1990, s.465.
106 Sibtu bnil-Cevz, a.g.e., s.458.
107 Vst, Mecmaul-Ahbb, III/339; Zeheb, a.g.e., s.21.
108 Zeheb, a.g.e., s.21.
109 Nevev, Tehzbl-Esm vel-Lt, II/220; Zeheb, a.g.e., s.24.
110 bn Receb, Letifl-Merif, s.318.
111 Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.50; Syt, Tebyzus-Sahfe f Menkbil-mm Eb Hanife, s.106.
Eb Hanfenin nde gelen dost ve arkadalarndan Hrice b. Musab es-Serahs

Kabe-i Muazzama ierisinde Kurn Kerimi hatmeden drt kii arasnda Eb
Hanfenin de bulunduunu zikretmitir.112 Byk hadis otoritesi Hfz Yusuf elMizz (v.742/1342)nin belirttiine gre, mam Eb Hanfe btn hayat boyunca
70 bin defa Kurnn hatmetmitir.113
Eb Hanfe fkh, insann lehinde ve aleyhinde olacak eyleri bilmesi114 eklinde anlam ve dinin insan hayatnn ayrlmaz bir paras olduunu verdii son derece anlaml ve isabetli fetvalarla ortaya koymutu. Dnemin nde gelen limleri
kendisine hacla ilgili sorular yneltirler, ilgili ahkmn yazlarak kendilerine verilmesini isterlerdi. Bir gn Sfyn es-Sevrnin yanna bir adam geldi ve ona hacla
ilgili bir konuda sorular yneltti. O da kendi cevabn verdi. Adam Eb Hanfe
bu hususta yle yle demiti ama! deyince, Aslnda cevap Eb Hanfenin verdii gibidir! Kim bunun aksini syleyebilir ki? dedi. mam Eb Yusuf devamla,
Sfyn- Sevrnin Eb Hanfeye fkh grlerindeki muvafakati benimkinden
daha fazladr derdi.115
Rivayete gre 55 defa hac yapmt.116 mam Eb Hanfe bu yolculuklarda hac
iin gelen ilim ve takva sahipleriyle grr. lmi konularda gr al veriinde
bulunurdu. Birka hac yolculuu esnasnda mam Mlik ile grm, onunla
fkh konularda mzakerelerde bulunmutur.117
Bir defasnda hadisilerin nderi Ame (v.148/765) hacca gitmeye niyet etmiti. Sonra yola kt. Hreye vardklarnda yol arkada Ali b. Mshir (v.168/784)e:
Eb Hanfeye kadar git. Ondan rica et de bize hacc ahkmn yazversin! demitir.118 Hammd b. Zeyd (v.179/795) derki: Hacca gitmek istiyordum. Kendisine
veda etmek zere Eb Eyyb es-Sahtiyn (v.131/749)nin yanna gittim. Bana:
Duyduuma gre, Kfe halknn fakihi Eb Hanfe de hacca gidiyormu, benden
ona selam syle demitir.119
B-ZHD VE TAKVASI
Anlatldna gre, mam Eb Hanfe hayatnn erken dnemlerinde, riya ve
hretten kanmak amacyla uzleti tercih etmiti. Bir defasnda ryasnda Hz.
Peygamber (s.a.v.)i grd. Raslullh (s.a.v.) kendisine: Snnetimin ihyas senin
112 Mizz, Tehzbl-Keml, 29/436; Heysem, a.g.e., s.51.
113 Bkz. Mizz, a.g.e., Tehzbl-Keml, 29/434.
114 Bkz. bn Nceym, Zeynddn b. brahim (v.920/1514), el-Bahrur-Rik erhu Kenzid-Dekik, thk. Ahmed Azv Inye ed-Dmek, Beyrut 2002 (Druhyit-Trsil-Arab), I/16.
115 bn Abdilberr, el-ntik, s.197-198.
116 Bkz. Mekk, Menkb, s.321; Umer, Ali Muhammed, el-Hlf beyne Eb Hanfe ve Ashbih, (Ezherde kabul edilmi
doktora tezi, 1979.), Riyad 2002, s.41.
117 Bkz. Pekcan, Ali, mam Muhammedin Medine Ehli le Yapt Fkh erikli Tartmalarda zledii Diyalektik Yntem zerine Bir Deerlendirme, [mellif in makalelerini derledii slam Hukuk Teorisine Usl yaklamlar adl
eserin ierisinde, (Yediveren yaynlar) Konya 2009, s.53 vd. ]
118 bn Abdilberr, Eb mer Yusuf (v.463/1070), el-ntik f Fezilil-Eimme es-Selse el-Fukah, nr. Abdlfetth Eb
Gudde, Beyrut 1997, s.195.
119 bn Abdilberr, a.g.e., s.195; Kerder, Menkb Eb Hanfe, s.111.
32 | Dr. Ali Pekcan
araclnla meydana gelecektir. Uzleti terk et diye seslendi. Bunun zerine ilme
atld, topluma kart.120
mam Eb Hanfe, zhd ve takva zere yaamay kendisine ideal olarak seen
lim ve abid bir din nderi olarak dikkat eker. Sultanlarn verdii hediyeleri kabul
etmez, ticaret yapar, kendi el emei ile geinirdi. Saygn bir kiilii vard.121
lim hayatna devam ederken bir taraftan da ortaklaryla ticareti yrten mam
Eb Hanfe, helal ve haram konusunda son derece hassasiyet gsteren biriydi. Bir
defasnda orta kusurlu bir mal normal fiyatndan satnca o parti maldan elde
ettii gelirin tamamn el srmeden ihtiya sahiplerine datmay tercih etmiti.122
Abdrezzak b. Hemmm (v.211/826), zaman zaman Eb Hanfenin yznde
alama izleri grdn syler.123
mam Eb Hanfe, zhd ve verasndan dolay kk de olsa her olaydan kendisine mutlaka bir ders karmaya alrd. Mesela bir gn yoldan geerken amurda toprakla oynayan bir ocuk grd ve onu: Dikkat et. Sakn dmeyesin!
diye uyard. ocuk: Benim dmem basittir, dersem yalnz ben derim kendime
yazk ederim. Asl sen dikkatli ol. Zira senin ayan kayarsa, sana tabi olup peinden
gelenlerin tamamnn aya kayar. Bunlarn hepsini bulunduklar kt halden karmak da ok zor olur dedi. Eb Hanfe kk bir ocuun bu szleri karsnda
hayranln gizleyemedi.
Ardndan alayarak talebelerine: ayet size bir mesele, bir hadise zahir olur
ve daha ak bir delil ortaya karsa, o hususta bana tabi olmaynz, beni taklit
etmeyiniz124 dedi.
Eb Yusufun naklettiine gre, mam Eb Hanfe, zhd zere bir hayat srlmesi gerektiini u beyti tekrar ederek ifade ederdi.125
QR = 9' STM ! UV % !@ WX S(
Hzn olarak yeter, mutlu bir hayat srmemek,
Ve Allah raz edecek bir salih amel ilememek
Sehl b. Mzhim yle anlatrd:
Bir defasnda Eb Hanfenin evine gittim. Yerde yayg olarak sadece hasr
seriliydi. Kendine, bunca geni aileniz varken ne dnyalk ne de makam kabul ediniyorsunuz, denildi: O da:
Zriyt suresi 22. ayetini okuyarak, ailem iin Allah bana kfidir. Bana bir
120 Hcvir, Ali b.Osman Cllb (v.465/1072) Kefl-Mahcb, . Sleyman Uluda, stanbul 1996, s.188.
121 Slih, Tabakt Ulemil-Hads, I/261.
122 Bkz. Mizz, Ebl-Haccc b. Ysuf (v.742/1341) Tehzbl-Keml, (thk. Ber Avvd Marf), Beyrut 1992, I. Bask,
29/430.
123 Saymer, a.g.e., s.47.
124 Attr, Tezkiretl-Evliy, s.279, 280.
125 Saymer, Ahbru Eb Hanfe, s.47.
ayda gda iin iki dirhem yetmektedir. Allahn hesap soraca eyi niye bouna
biriktireyim ki?! Kii toplayp biriktirdii maldan ister itaatte ister isyanda sarf
etmi olsun- Allah katnda sorguya ekilecektir. Herkesin rzkna Yce Allah kfi
deil midir?126
mam Eb Yusuf un aktardna gre onun dini hassasiyetini gsteren bir olay
da yledir: Bir defasnda bir kadn fetva sormak amacyla Eb Hanfenin mescitteki halkasn yanna gelir. mam Eb Hanfe, hemen ayaa kalkp kadn bir stunun arkasna eker sorusunu orada cevaplandrr. Sonra ders halkasna dner ve:
Kadnn bana sorduu soruyu sizin yannzda da cevaplardm. Ancak byle yapmakla kadnn erkekler tarafndan rahatsz edilmesini nlemeyi amaladm der.127
1-Tevazu Ve Yumuak Huyluluu
mam Eb Hanfe son derece mtevaz idi.128 Bir defasnda bir adam, manifaturaclar arsna gelir ve Fakih Eb Hanfenin dkknn aryorum der. Bunu
duyan mam: O sylendii gibi bir fakih deil, sadece zoraki hkm veren bir mftidir! diyerek esiz bir tevazu rnei sergiler.129
nde gelen sflerden Feridddin el-Attrn naklettiine gre mam Eb
Hanfe, bana skntl bir durum gelirse, salih amelleriyle tevesslde bulunurdu.
O bu meyanda bazen halli gayet mkl zor bir fkhi mesele ile karlanca o sorunun zmn salamak amacyla Kurn Kerimi defalarca hatmettii olurdu.130
eyhul-slam Lakabyla hret bulmu bn Teymiyye (v.728/1327), mam Eb
Hanfe ve arkadalarnn, dier mtehit mamlar da olduu gibi ilim ve dindarlkta isabetli ve tutarl bir hayat zere olduklarn syler.131
bn Abdilberrin kaydettiine gre132 Hakem b. Vkd yle demitir:
Eb Hanfeyi gnn bandan sonuna kadar srekli fetva veriyorken grdm.
(Gnn sonunda) yannda bulunan insanlarn says azalnca kendisine yaklatm
ve,
Ey Eb Hanfe! ayet Ebbekir ve mer bu mecliste olsayd, sonra da onlara bu
karmak meseleler sorulsayd, herhalde onlardan bazlarn cevaplamadan brakrlard! dedim. Bunun zerine Eb Hanfe, bana doru dnm ve, Sen hasta msn kardeim! diye iddetli bir tepkide bulunarak, bu sz edepsizlik addetmitir.
mam Eb Hanfe, kendisi zhd ve ilmin zirvesi olduu halde u rnekteki
gibi gzel bir tevazu rnei sergilemitir. Hfz Yusuf el-Mizz (v.742/1341)nin
126
127
128
129
130
131
Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.59.

Bkz. Mekk, Menkb, s.232.
bn Abdilberr, a.g.e., s.261.
Zeheb, Menkb, s.38.
Attr, Tezkiretl-Evliy, s.279.
bn Teymiyye, Ahmed b. Abdlhalm (v.728/1327), Minhcs-Snne f Nakzi Kavli-a vel-Kaderiyye, Bulak 1322,
I/168; III/142; IV/77;
132 el-ntq, s.270
34 | Dr. Ali Pekcan
Tehzbl-Kemlde zikrettiine gre133 Basral bn Zebbnnn babas yle demitir:

Bir defasnda Eb Hanfe ile birlikteydim. Bir ara bana dnerek: Ey Basrallar, siz bizden daha veralsnz, biz ise sizden daha fakihiz! diyerek bizlere iltifatta
bulunmutur.
2-Onun Mezhebine ttiba Eden Mehur Zahit ve bitler
mam- Azamn mezhebine tabi olan, Onun grlerini benimseyip, ona
gre amel eden zht ve vera ehli birok zevat bulunmaktadr. rnein, brahim
bin Edhem (v.194/810), akik el-Belh (v.194/810), Maruf el-Kerh (v.200/815),
Eb Yezid el-Bistam (v.161/778), el-Fudayl bin yz (v.187/803), Davud et-T
(v.165/782), Eb Hamid el-Lefff (v.240/855), Halef bin Eyyub (v.215/830), Abdullah bn el-Mbarek (v.181/797), Veki bin el-Cerrah (v.198/812), Eb Bekr elVerrk (v.280/893) ve dierleri.134
ayet bu isimler Onu mam olarak grmeseydiler Ona tabi olmaz, Onun arkasndan gitmezlerdi. Bunlardan Dvud et-T yle anlatr:
Yirmi yl Eb Hanfenin yannda bulundum. Bu mddet zarfnda dikkat ettim, ne yalnzken ne de yannda birileri varken ba ak oturduunu, istirahat
maksadyla da olsa ayaklarn uzattn hi grmedim. Kendisine: Yalnzken ayan uzatsan ne mahzuru var? diye sordum. O da: Yce Allah karsnda yalnzken edepli olmak daha mnasiptir de ondan! diye cevap verdi.135
3-Gybetten uzak duruu-Zorluklara tahamml
Malum olduu zere bakalarnn gybetini yapmak, insanolunun var olageldii gnden beri kendisinden kurtulamad ahlaki zaaflardan birisidir. Ancak
Yce Allah Peygamberlerini bundan korumu, Salih ve lim kimseler de bu kt
ahlaktan mmkn mertebe kanmaya almlardr. te bir iki rnek:
Abdullah b. el-Mbarek (v.165/781) der ki:
Bir defasnda Sfyn es-Sevrye, Eb Hanfe gybetten ne kadar uzak birisi.
Onun dman bile gybetle andn hi iitmedim dedim. O da: Vallahi O, byle
yaparak elde ettii sevaplarn elden gitmesini isteyecek kadar aklsz birisi deildir
demitir.136
Bir grup insan Eb Hanfeye gelip, Sfyn es-Sevr sizin aleyhinize szler sarf
ediyor diye kovuculukta bulundular. mamn cevab yle oldu: Eer sylediyse
Allah onu affetsin dedi. Sonra da onu vc ifadeler kulland.137
133
134
135
136
137
Bkz. Mizz, Tehzbl-Keml, 29/432.

Bkz. Badad, Tarihu Badat, 13/324; Hcvir, Kefl-Mahcb, s.188 vd., Kura, et-Tabakats- Seniyye, 3/234.
Attr, Feridddin, Tezkiratl-Evliya, . Sleyman Uluda, stanbul 1984, s.279.
Vst, Mecmaul-Ahbb, III/341.
Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.80. mam Ebu Hanife eer Sfyn- Sevr aleyhine bir ey syleseydi, onun szn
Ebu Hanifeye getirdikleri gibi byk bir olaslkla bu sz de ona gtrp syleyeceklerdi. Zira kouculuun alak
Bazen yle derdi: Ben mrmde hi kimseye ktlkle karlk vermedim. Hi

kimseye lanet etmedim. Hibir mslman ya da ve gayr-i mslime zulmetmedim.
Hibir kimseye hile yapmadm. Komplo kurmadm.138
Vek b. el-Cerrhn anlattna gre, mam Eb Hanfe, kendisini levm edenlere, haset edip, gybetini yapanlara u beyitleri okurdu.139
EP UT V
W4T%3N X YP
#8QP R 8N ES
P
T *YP Z' R\Y^ WY)_ ;#8Q` a
P
8R Yb3, YY cYTY3^ )DA
X Y*Y
Y# WY Y T *R 3# K 8
3
R
R d#
Onlar bana haset etseler de ben onlara haset etmem
Benden nce yaam nice faziletli kimseye de haset edilmitir.
Bana ve onlara ait hususlar ise hep var olmaya devam etmitir.
oumuz, bakalarnn elde ettii hayrlara duyduu kinden lp gitmitir.
mam Eb Hanfenin mezhebini kaydeden ve nereden Muhammed b. elHasen e-eybn (v.189/805) hocasnn ahs olarak zamannn biricii; kiilii,
ilmi, fkh, vera, Allah yolundaki cmertlii, dostluu ile salam birisi olduunu
sylerdi.140 mam Zfer (v.158/774) de ayn ynde aklama yapmtr.141
Bir gn mam Eb Hanfeye, Alkame (v.62/682) mi yoksa Esved (v.74/694)142
mi daha faziletlidir? diye sordular. yle cevap verdi:
Bize lazm olan onlar dua ve istifar ile yd etmektir. Ben nasl olur da birini
dierine stn tutarm143
Eb Hanfeye, nsanlar sizin hakknzda ileri-geri konuuyorlar, sen bunlarn
hibirinin hakknda neden konumuyorsun, denildiinde yle demiti: Bu deerli
bir haslettir, Allahn fazldr, onu dilediine verir!144
Sfyn b. Uyeyne (v.198/814), mam Eb Hanfe ve arkadalarnn mescitte
yksek sesle ders yaptklarn grm, Ey Eb Hanfe, mescitte byle barlr m?
demi. Eb Hanfe de: Brak onlar, baka trl fakih olamazlar zaten! diyerek,
ilim iin her eye katlandn gstermitir.145
138
139
140
141
142
143
144
145
karakteri de budur zaten. te bundan dolay Ebu Hanife bu durumu sezdiinden ince bir cevap vermitir, Allahu
alem.
Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.80
Bkz. Mizz, Tehzbl-Keml, 29/442.
Saymer, Ahbru Eb Hanife, s.43.
Saymer, a.g.e., s.43, 44; Slih, Ukdl-Cmn f Menkbil-mam el-Azam, s.294.
Alkame ve Esved, Tbinin byklerindendir. Kfe de yaamlardr. Alkame b. Kays (v.62/681), Esved b. Yezd
(v.74/693)in amcasyd. kisi de byk fakih ve muhaddislerdendi. (r.aleyhim)
Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.55, 56.
Heysem, a.g.e., s.56
bn Abdilberr, Cmiu Beynil-lm ve Fadlih, s.554; Slih, Ukdl-Cmn f Menkbil-mam el-Azam, s.294.
36 | Dr. Ali Pekcan
4-Firaseti-Cesareti-Metaneti146
Firset, ngr, bir eyin vukuundan nce sezilmesi gibi anlamlara gelir.147 Bir
hadis-i erifte Raslullah (s.a.s.) Mminin firasetinden saknn. nk o Allahn
nuru ile bakar! buyurmutur.148 Bu hadiste de aka grlecei zere, bir Mslman, ilim ve takva bakmndan ileri derecelere ulatnda Yce Allah ona nsezi/
ngr yetisini ihsan etmektedir. Bu durumdaki bir kimse kendisine bahedilen
bu yeti/meleke sayesinde olaylar, fikirleri, insanlar deerlendirirken isabetli kararlara ve sonulara ulamaktadr. Btn kaynaklar onun byle bir ahsiyet olduuna vurgu yapmaktadrlar. mam Eb Hanfe, firasetiyle ashabndan birounun
istikbalde nasl olacan kefetmi149, daha olmadan nce kendilerine sylemi,
sylediklerinin de aynen kt grlmt.
Olu Hammdn anlattna gre, mam Zfer (v.158/774), mam Eb Yusuf (v.182/798), Dvud et-T hakknda syledikleri aynen kmt. Eb Hanfe,
Dvud et-Tnin ahirete, Eb Yusuf un ise dnyaya meyledeceini sylemi, syledii gibi Dvud et-T zahitlerin nde gelenlerinden olmutu. Eb Yusuf da Abbasiler dneminde Bakad oldu.150
III. SOSYAL HAYATI
A-Anne-Babasna Saygs:
Anlatldna gre, kadlk grevini almas iin kendisine srekli bask yaplyordu. Hapse atlyor, her gn sopalanp, dvlyordu. Ancak o, bu eziyet ve ikenceler srasnda ok sabrediyor, eziyetlere katlanmak imknsz hale gelince de
gzyalarna hkim olamyordu. Serbest braklnca, Benim alamam ikenceye tahammlszlkten deil, annemin beni merak edip zlmesinden dolaydr diyordu.151
Hamza b. el-Mure (v.180/797)nin anlattna gre, kendisi Ramazan aynda
geceleri mer b. Zerr ile birlikte teravih klarlard. Evleri epey uzak olmasna ramen mam Eb Hanfe de annesini [merkebe bindirir] kendisi de yryerek gelir,
cemaate katlrlard.152
146 Bu blmde Eb Hanifenin zeks, sorulara verdii susturucu cevaplar, hzl ileyen akl, keskin kavray gibi zelliklerine yer verilmemi, sadece bir fikir vermesini salamak amacyla firasetine dair verilen rneklerle yetinilmitir.
Tespitimize gre, kaynaklarda bu hasletle yani firasetiyle ilintili olduunu dndmz zor meselelerden k
yntemlerini (hiyel/mehri) vb. hususlar anlatan birok rnek olaydan bahsedilmitir. Ancak biz aratrmalarmz
srasnda mevcut kaynaklarda bu yndeki bir alma iin ok sayda bilgi ve malzeme bulunduunu mahede ettik. Bundan dolay bu mahiyetteki bir konunun zel ve derinlikli olarak incelenmeye deer olduu kanaatindeyiz.
ok sayda rnek olay iin bkz. Saymer, Ahbru Eb Hanife ve Ashbih, s.27-41; Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.6379; Muvaffak el-Mekk, Menkb Eb Hanife, s.155 vd.
147 Firset ile ferset kelimesi anlam bakmndan birbirinden farkldr. Ancak gndelik dilde nasl ki, diyanet kelimesi dinayet eklinde yanl olarak telaffuz ediliyorsa, bu iki yakn kelime de yanllkla birbirinin yerine
kullanlmaktadr. Hlbuki Arap dilindeki kullanmna gre, firaset kelimesi ngr, nsezi anlamlarna gelirken,
feraset szc ise jokeylik yani atbinicilii demektir.
148 Tirmiz, 5/298 (3127); Tabern, el-Muceml-Kebr, 8/102 (7498).
149 Bkz. Mizz, Tehzbl-Keml, 29/430.
150 bn Abdilberr, el-ntik, s.182; Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.62; Bkz. Bu sz mam Eb Hanifenin olu Hammdn
torunu brahim tarafndan da ifade edilmitir. Bkz. Bedrddn el-Ayn, Menil-Ahyr, III/998
151 Vst, a.g.e., III/334; Zeheb, Menkb, s.26
152 bn Abdilberr, el-ntq, s.256.
mam Eb Hanfe baz zamanlar annesini ad geen vaizin sohbetlerine gtrrd. Bir gn annesinin bana bir i gelir, olu Eb Hanfeye, Git, bu meselenin
hkmn mer b. Zerre bir sor der. O da mahalle mescidinin hocas mer b.
Zerrin yanna gider, Annemin bana yle yle bir mesele gelmi, benim sana
gelip hkmn renmemi istedi der. Mescid mam: [Sen byk bir fakih iken]
bana bunun hkmn m soruyorsun? diye aknlkla sorar. Eb Hanfe de:
Evet, ama annem bunu benim sana sormam istedi der. mer b. Zerr: Peki, ben
ona nasl cevap vereyim? diye sorar. Eb Hanfe de cevabn verir. O da cevab
kendisine tekrarlar. Sonra da gelip, mer b. Zerrin verdii hkm yle yledir,
diye annesine haber verir.153
B-Hocalarna olan yksek saygs
Bir ahsn, sevip sayd bir kimsenin lmnden sonra, leni daima hayrla
yd etmesi, ona rahmet dilemesi, bu sevgi ve saygnn samimi ve karlksz olduunu gsterir. te mam Eb Hanfe de bu meyanda:
Ben, hocam Hammd ldnden beri, kldm her namazn ardndan anambabam ile birlikte hep kendisine dua eder, Yce Allahtan onu balamasn dilerim.
Aslnda ben, sadece bana ilim retenlere deil, kendisine ilim rettiklerime de dua
eder mafiret dilerim demitir.154
Rivayet edildiine gre, mam Eb Hanfe kimi zaman yle dermi:
Hocamn eviyle benim evimin arasnda yedi sokak olmasna ramen stadm
Hammd b. Eb Sleymann evine doru ayam hi uzatmadm!155
C-ocuklarna Kar Tutumu:
mam Eb Hanfe olu Hammd da kendisi gibi yetitirmitir. Hatta onlarn
ocuklar da dedeleri gibi ayn minvalde hareket etmilerdir. Anlatldna gre,
olu Hammd da lim ve zahit biriydi. Takvas ve vakarl tutumuyla dikkat ekiyordu.156 ocuklarnn eitimine zel nem gsteren mam Eb Hanfe, onlarn
eitim ve retimini temin maksadyla uzman hocalar tutar, onlara fazlasyla cret
verir, bu hususta her eyini seferber ederdi. rnein torunu smail (v.212/828),
dedesi Eb Hanfenin, babas Hammdn kaliteli eitim almas iin 500 dirheme
retmen tuttuunu syler.157
153 Slih, Ukdl-Cmn f Menkbil-mam el-Azam, s.292. Grld zere bu rnek olay, fakihlerin nderi
olmasna ramen Eb Hanifenin, annesine olan saygsnn zarif bir ifadesini yanstmaktadr. Benzeri bir menkbe
de ayn kaynakta az ileride bir baka kii zerinden anlatlmaktadr. (bk.s.294)
154 Aras, zg, Eb Hanifenin Hocas Hammd ve Fkh Grleri, stanbul 1996, s.93 vd. (Hatb el-Badadden naklen); Ayrca bkz. Slih, a.g.e., s.292.
155 Slih, Ukdl-Cmn f Menkbil-mam el-Azam, s.293.
156 Lknev, Abdlhayy, el-Fevidl-Behiyye f Tercimil-Hanefiyye, nr. Ahmed Zab, Beyrut 1998, s.119.
157 Vst, a.g.e., III/341. mam Zehebnin nakline gre, mam Eb Hanife bu creti sadece Fatiha suresini iyice
retmesi iin vermiti. Bkz. Menkb, s.18.
38 | Dr. Ali Pekcan
D-Komularyla mnasebetleri:
Rivayet edildiine gre; bir kii, Eb Hanfeye gelip komusunun evinde kendisinin duvarna yakn bir yerde kuyu kazdndan ikyet etti ve bu kuyunun
devaml kullanlmas sebebiyle kendi duvarnn zarar greceini syledi. mam
Azam da ona; git komuna kuyudan zarar grdn ve kapatmasnn uygun olacan syle dediinde ikyeti ahs da; ona syledim dinlemedi, dedi. Bunun
zerine Eb Hanfe ona; yleyse git, sen de evinin dhilinde onun kuyusunun karsna bir lm ukuru kaz diye tavsiyede bulundu. Adam da, Eb Hanfenin dediini yapt. ukurun pis suyu komusunun kuyusuna szmaya balaynca o, kendi
kuyusunu kapatmak zorunda kald158.
E-Dost ve Arkadalaryla ilikileri
mam Eb Hanfe scak kanl bir kimseydi.159 Tansn tanmasn hemen herkesle dostluk kurard. Hafs b. Hamza el-Kure onun bu zelliini yle dile getirir:
Herhangi bir kimse, bir niyet ve ihtiyac olmakszn Eb Hanfenin yanna urasa bile hemen ona snrd. Kalkaca zaman Eb Hanfe, onun hal hatrn sorar,
varsa bir ihtiyac hemen giderirdi. Hasta ise ziyaretine gelirdi. Bylece tanmad
zat kendisine balard. Onun meclisi ok verimli/deerliydi.160
Eb Hanfenin dost ve arkadalaryla ilikileri olduka kklyd. Bunun bir
gstergesi olarak onlara kar iyi davranr oka ikramda bulunurdu. Onun bulunduu meclis ok ho geerdi.161 Bunun yan sra cmertliiyle tannr, gvenilir bir
ahsiyetti.162 mam Eb Yusuf un anlattna kendinden yardm isteyenleri hemen
hemen hi geri evirmezdi.163
F- Sosyal Yardm Anlay
mam finin en nde gelen hocas Vek b. el-Cerrh (v.197/812)n anlattna gre, mam Eb Hanfe, kl krk yaran hassasiyete sahip biriydi. Yalan yere
yemin etmek yle dursun, doru bir ey zerine yemin ettiinde dahi bir dinar
tasadduk etme konusunda kendi kendisine sz vermiti. Ne zaman ev halknn
ihtiyalar iin bir harcama yapsa, ihtiya sahiplerine de ayn miktarda tasaddukta
bulunurdu. Kendine yeni bir elbise alrsa, bir takmda yallara ve ilim sahiplerine
alr hediye ederdi. nne ikram iin bir yemek konduunda onun deerinde bir
paray hemen fakirlere tasadduk ederdi.164
158
159
160
161
Bkz. Zeheb, Menkb, s.18.

bn Abdilberr, el-ntq, s.208.
Nevev, Tehzbl-Esm vel-Lt, II/221, 222; Mizz, Tehzbl-Keml, 29/430; Vst, a.g.e., III/341.
Badad, Trihu Badd, 13/330 vd; Zeheb, Trhul-slm, VI/310; Ayrca bkz. bn Cema, Sadullah, slam
Geleneinde Eitim ve retim Adab, . Muhammed evki Aydn, stanbul 1998, s.88; Deybn, Abdlmecd,
Trhul-Fkhil-slm, Bingazi/Marib ts., s.243; Slih, Ukdl-Cmn f Menkbil-mam el-Azam, s.293.
162 Nevev, Tehzbl-Esm vel-Lt, II/221; bn Hacer, Tehzbt-Tehzb, X/450.
163 Nevev, a.g.e., II/222; Vst, a.g.e., III/341.
164 Nevev, Tehzbl-Esm vel-Lt, II/221; Zeheb, Menkb, s.18.
G-rencilerini kendi kazancyla okutur, onlar daima ilme sevk ederdi.

Eb Hanfe, ilim meclislerine devam etmesi iin yoksul rencilere harlkla
destek olan, ilim halkalarnn ihtiyalarn kendi kazancyla karlayan, evresindeki fakir ve dkn kimselerin derdine are olmaya alan bir byk slam limi
ve mtehididir.
Eb Hanfe, ilimle urarken ticareti de btnyle brakmam, ticar kazancnn ounu talebelerinin ihtiyalar ve bamsz bir ilim meclisi kurulmas iin
harcamtr. Rivayete gre, mam Ebu Hanfe, en nde gelen talebesi mam Eb
Yusufun parasnn bittiini sylemesine ihtiya brakmadan onu murakabe eder,
kendisine maddi yardmda bulunurdu. Evlenmeye gc yetmeyen talebelerine,
evlenmeleri iin maddi ve manevi destek verirdi.165
H-Ticaretinde Drst Davranrd
Eb Hanfe gayet derin dnce, uzak gr, geni akl sahibi bir zatt. Gz
nnde cereyan eden ilerin sebeplerini ve neticelerini tanma hususunda gayet
maharetli ve nfuz- nazar sahibi idi. Hayat iyi tanrd. ar pazarla olduka
alkalyd. Ticaretle itigal eder, halkla al-verite bulunur, hayatta ne oluyor, bilirdi. Fkh ve Hadis ilmini rendii gibi hayat da renmiti. Eb Hanfenin
selem, murabaha, tevliye, vada166 ve irket gibi ticar akitlerdeki grleri, teki
fakihlerin grlerine nispeten ok salam, ok titiz ve incedir. Bu trl akitlerin
hkmlerini ilk defa aklayan odur.
Rivayetlerin ittifakla sylediklerine gre, mam Eb Hanfe kuma tccar idi.
Dru Amr b. Hureys semtinde ok sayda ii ve sanatkrn alt olduka geni
bir maazas vard.167 Eb Yusuf un naklettiine gre, Eb Hanfenin mal varlnn deeri 2 Milyon Dirhemden fazlayd. Fkh almalarnn yan sra hi ara
vermeden ticari hayatn srdrd. Bulunduu ehirdeki tccardan mal alr, onlar
altrr, elde ettii kr ihtiya sahiplerine pay ederdi.168
I-Faizli Muameleler Konusunda ok Hassast.
Malum olduu zere slam dininin zerinde srarla durduu insani deerlerden birisi de mal ve mlkiyetin korunmasdr. Bu deerin korunmas amacyla
insanlarn sahip olduklar mal varlna ynelik saldrlara kar eitli maddi ve
manevi yaptrmlar belirlemitir.169 Bu amaca binaen ekonomik faaliyetlerde faizli
muameleler iddetle yasaklanmtr.170 Scak bir gnde gnein altnda oturduu165 Zeheb, a.g.e, 39; A.mellif, Trhul-slm, VI/310; Ayrca bkz. Abdlfetth Eb udde, Safaht min Sabril-Ulem
al edidi-lmi vet-Tahsl, Beyrut 1994, s.168-171.
166 Selem, para pein mal veresiye olmak zere yaplan bir akittir. Mesel, tarladaki pamuun yetimeden nce paras
denerek satn alnmas byledir. Yalnz, burada faiz gayesinin gdlmemi olmas arttr. Murabaha, maln yzde
be veya yzde on krla satdr. Tevliye, maln al fiyatna; vedia ise zararna sat demektir.
167 Badad, Trhu Badd [ev Mednets-Selm], 13/325; Zeheb, Trhul-slm, VI/310;
168 Bkz. Kerder, Menkb Eb Hanfe, s.110.
169 Bu konuda daha fazla ve detayl bilgi iin, slam Hukukunda Gaye Problemi, adl almamza baklabilir. [stanbul
2003, s.195 vd.]
170 Gnmzde bu yasan din kartlar tarafndan deil, bizzat dindarlar, dahas din bilginlerince almaya, delin-
40 | Dr. Ali Pekcan
nu gren birisi, niin hemen yanndaki evin glgesine girmediini sorduunda

yle demiti:
Bu evin sahibinden bir miktar alacam var. Bu sebeple onun glgesine girmeyi
haksz menfaat elde etmek olarak grdm. Benim bu davranm bakalarn balamaz. Ancak lim olan bir kimse, ilminden insanlara aktard ksmn daha fazlasyla kendi nefsi iin amel etmeye muhtatr. Bu sebeple onun evinin glgesinde oturmay doru bulmadm.171 nk btn eitleriyle faiz, slm nazarnda en kt
ve haram olan bir eydir. Peygamber (s.a.s.) yle buyurmutur: Bir dirhemlik faiz
yemek, otuz defa zina etmekten daha ktdr. Haramla beslenen bir vcut atete
yanmaya lyktr.172
inde faiz bulunan her akit batldr. Faiz bulunma ihtimali olan akitler de batldr. nk bu suretle zarara srkleyen yollar kapatlm, bakalarna ait mallarn
haksz yere yenmesi nlenmi olmaktadr.173 Dneminin ileri gelen limlerinden
Hasan b. Salih yle demitir:
Allah rahmet eylesin, Eb Hanfe ok verl idi; Harama dme korkusuyla ve
pheden kurtulmak iin birok hell terk ederdi. Kendisini ve ilmini pheli eylerden korumakta onun kadar hassasiyet gsteren bir fakih grmedim. Btn hazrl
kabir hayat iindi174
J-Siyasi grleri (Dnemindeki Ynetimlere Kar Tutumu)175
Biz bu blmde Eb Hanfenin siyasi dnce deerlendirmelerine ayrntl
olarak deil, sadece genel karakteri ve tutumuyla ilgili bir fikir vermesi maksadyla
171
172
173
174
175
meye alld gzlemlenmektedir. Bazlar daha da ileri giderek faizli muamelelere, eitli klflar giydirerek, ilgili
nasslar tahrife ve ktye kullanmaya yeltenmilerdir. rnein banka faizlerinin, hakknda yasak sz konusu olan
faiz/riba kapsamna girmedii ileri srerek mubah sayma densizliine bile bavurmulardr. Kimileri de Kuranda
yasaklanan faizin sadece tefecilik anlamnda kat kat yemek manasn ieren faiz olduu, dolaysyla byle olmayan
miktar ve mahiyetteki faizin ise bu kapsamda olmad! Gibi orijinal (!) keiflerde bulunmu, bazlar da faizsiz
ekonomi olmaz modern uydurma szn kendilerine dayanak yapmlardr. Oysa faizin her trls, bizatihi bu
dinin sahibi Allah tarafndan Kurn- Kerimde ve onun elisi Hz. Muhammed as. tarafndan pek ok hadislerinde
ve zellikle Veda hutbesinde iddetle yasaklanmtr.
Kueyr, er-Risle, s.113; Attar, Tezkiretl-Evliy, s.278; Muvaffak el-Mekk, Menkb, s 166. Bu husus fkh
kitaplarnda u kaideyi oluturmutur. Kll karzn cerre menfeaten fehuve riban Menfaat salayan her karz (kredi/bor) faizdir. Bu kaidenin asl Hz. Peygambere izafe edilen bir rivayete dayanr. Bkz. Tahv, erhu Menil-sr,
thk., Muhammed Zhr en-Neccr, Drul-Ktbil-lmiyye Beyrut 1399, IV/99 (5440) Tahav bu konuda icman
bile hasl olduunu belirtir. Ayrca bkz. Beyhak, es-Snenl-Kbr, thk. M. Abdlkadir At, Mekke-i Mkerreme
1999, V/350 (10715); bn Srn, brahim en-Neha, Hasan el-Basr, At b. Eb Rabh gibi mtehitler de ayn gr
paylarlar. Bkz. Abdrrezzak, el-Musannef, VIII/145; bn Eb eybe, el-Musannef, IV/327.
Bu rivayet Beyhak ile Tabernnin, el-Mucems-Sarinde, zayf senetle gemektedir. Bkz. Elbn, Zaft-Terb
vet-Terhb te zikreder. (I/289, [hd no. 1161] Riyad ts.) Hkimin el-Mstedrekinde benzeri bir rivayet vardr. Senet
bakmndan sahihtir. Abdullah bn Mesud (r.a.) rivayetine gre, Hz. Peygamber (s.a.v.) yle buyurur: Faiz yetmi
eittir. En hafifi bir adamn z annesiyle nikhlanmas/cima etmesi gibi ktdr. Bkz. bn Hacer el-Askaln,
Blul-Merm, Beyrut 1995, s.276 (hd. No. 851)
Eb Zehre, slamda tikd-Siyas-Fkh Mezhepler Tarihi, s.371.
Muvaffak el-Mekk, ayn eser, s 181.
Bkz. Uveyza, a.g.e., 76.; Bu konuda bkz. Hac erif Ahmet Reit Paa, Hazret-i mm- Azamn Siys Terceme-i
Hli, sadeletiren: Mevlt Uyank, slam Aratrmalar Dergisi Eb Hanife zel Says-, Ankara 2002, say: 1-2,
s.259 vd.; Uzunpostalc, Mustafa, Eb Hanife ve Nasslar Deerlendirmesi, slam Aratrmalar Dergisi Eb Hanife
zel Says-, Ankara 2002, say: 1-2, s.21-24.
temas edeceiz. uras muhakkak ki bu konu bal bana bir aratrma nitelii
tamaktadr.
mam Eb Hanfe, ynetici konumda olmaktan, zamanndaki devlet brokrasisinde grev almaktan son derece saknr, bakalarn da bu konuda dikkatli
olmalar ynnde uyarrd. Onun kiisel yapsndaki bu hassas durum siyasi duruunu da etkilemiti. Bir baka deyile gndelik siyasi tutumunda da veral bir tavr
ierisinde idi. Kendisinin hretinden de yararlanlarak istismar edileceini sezmesiyle176 beraber brokraside grev almad gibi bu yndeki basklara da onurlu
bir ekilde direni gstermitir. Onun bu tutumu kendinden sonraki limleri de
derinden etkilemitir. rnein mam Ahmed b. Hanbel (v.241/855) kendisi, dnemin hkim rejiminin tasarlad bir siyasal proje olan Halkul-Kurn meselesinde
sergiledii tavr nedeniyle iddetli bir baskya maruz kalnca, onun bu vakur ve
izzetli duruundan ska sz eder, onu rahmetle anard.177
mam Eb Hanfenin torunu smail (v.212/828) anlatr:
Babam [Hammd b. Eb Hanfe] ile Knse178 denilen mevkiden geiyorduk.
Babam alamaya balad. Babacm neden alyorsun? dedim. Olum, dedi.
te buras, vali bn Eb Hbeyre tarafndan babama kad olmay kabul etmediinden dolay gnde on olmak zere iki hafta boyunca yzden fazla sopa attrd
yerdir. Bir an o olay hatrladm da ondan aladm, dedi.179
Emev ve Abbas idarelerinin uygulamalarna bizzat tank olan Eb Hanfe,
zhd ve takvas sayesinde ynetimin maas olmaktan kendini can pahasna koruyabilmi bir ahsiyettir. Kullarn hakkn gzetmede kusur etmekten korktuu iin
Emevler kadar Abbasler tarafndan da srarl ekilde teklif edilen kadlk grevini
ve dier ahsi menfaatlerin hepsini geri evirmitir.180
1-O, Sultanlarn Verdii Hediyeleri Kabul Etmezdi.
Kimi tarihi kaynaklarda, Drt mezhep mamnn da devlet adamlarndan hediye alnabileceine dair ruhsat verdii ifade edilse de181 uras yadsnamaz bir gerektir ki Eb Hanfe, -ister Sultan olsun ister vali vb.olsun- devlet yneticilerinin
hi birisinden hediye ve ihsan kabul etmezdi.
2-Ona Gre, Rvet Alp-veren bir Kad azledilmi saylr.
mam Eb Hanfeye gre rvet alp-verdii tespit edilen bir kad birisinin
176 mam Eb Hanife, emanete riayetiyle hret bulduundan dolay zamann Sultan onu maliye bakan yapmak,
hazinenin bana getirmeyi dnr. O ise bu istei reddeder. Bu yzden ikence grr, trl eziyetler maruz kalr
ama istismara asla izin vermez. Bkz. bn Abdilberr, el-ntiq, s.322 vd.
177 Badad, Trhu Badat, 13/327; Nevev, Tehzbl-Esm vel-Lt, II/217; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, IX/405. ;
Ayn, Menil-Ahyr, III/998; Takprzde, Tabaktl-Fukah, Musul ts., s.13;
[
e f4 2# fg 6B AB B E%
8< A#]
178 Kfe yaknlarnda bir yer ad. Bkz. bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, IX/405
179 Badad, Trhu Badat, 13/327; bn Abdilberr, el-ntiq, s.324; bn Kesr, a.g.e., IX/405.
180 bn Hacer, Tehzbt-Tehzb, X/451.
181 Bkz. Zeheb, Trhul-slm, VI/310; Ayn mellif, el-Iber f Haberi men aber, Beyrut ts, I/164.
42 | Dr. Ali Pekcan
kendisini azletmesine baklmakszn dorudan azledilmi saylr. Dolaysyla verecei hkmler geersizdir.182
3-O, Zamanndaki Ynetimlere kar Ehl-i Beyti desteklemitir
mam Eb Hanfenin Ehl-i Beyte olan sevgisi bilinen bir gerektir. Ancak o,
bu sevgisinde ar gitmemi, yani teknik tabiriyle teeyyua kaplmamtr. mamn
hareket noktas tamamen Kitap ve Snnet nasslarnda ifadesini bulan Ehl-i Beyt
sevgisidir. Bu sebeple o, ynetimdeki sapmalar nedeniyle hem Emevlere hem de
Abbaslere kar durmu, onlarn nebev hilafete geri dnmeleri iin olanca gcyle aba sarf etmitir. Ancak onun ve benzeri ulemann direnilerine ramen
mevcut ynetimler despotluu ve zulm eitli ekilleriyle srdrmledir. Btn bu olumsuz artlara karn mam Eb Hanfe, bu balamda mesela, mam
Muhammed Bkr (v.114/733), mam Zeyd b. Ali [b. Zeynl-bidn (v.122/740)],
mam Abdullah b. Hasen b. el-Hasen, mam Cafer es-Sdk (v.148/766) gibi Ehl-i
Beyt mamlaryla hem arkadalk hem de rencilik ilikisi ierisinde olmutur.183
mam Zeyde Abbaslere kar direniinde lojistik destek olmas amacyla gizlice
4000 dirhem gnderdii kaynaklarda yer alr.184
VEFATI
Eb Hanfenin lm tarihi belli olmakla birlikte, onun nasl ld/ldrld hususunda bir ittifak yoktur. lm tarihinin H. 150/767 olduunda kaynaklar mttefiktir.185 Eb Hanfenin, Sultan Eb Cafer el-Mansurun kadlk teklifini
kabul etmeyince, -her gn on sopa olmak zere- uzun sre krbaland sonra da
hapse atld kaynaklarda zikredilmektedir.186
Hatb el-Badd (v.463/1071), bu hususta Sahih olan onun hapisteyken lddr derken,187Hatb el-Badadden bir buuk asr nce yaam, Ebl-Arab
Muhammed b. Ahmed b. Temim et-Temim (v.333/945), Kitabul-Mihen adl eserinde, Eb Hanfenin zehirlenmesiyle ilgili u bilgiyi vermektedir:
Bana bildirildiine gre, Eb Hanfe, Eb Cafer el-Mansurun talebi zerine, onun saraydaki odasna gitti, ieri girdi. Mansur onun iin zehirli bir st hazrlatmt. Eb Hanfe yanna oturunca Mansur st getirterek imesini istedi.
Eb Hanfe yallndan dolay stn midesine dokunacan syleyerek imek
istemedi. Mansur imesi iin srar etti. Eb Hanfe st iti, sonra izin almadan
Mansurun yanndan kalkt. Mansur nereye gittiini sorunca, Eb Hanfe, Senin
182 Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, 6/400
183 Eb Zehre, Eb Hanfe, s.77, 78.
184 eka, Muhammed, el-Eimmetl-Erbaa, Beyrut-Kaire 1998, s.113-124; Kays, l-i Kays, el-rniyyn vel-EdeblArab [Ricl Fkhil-Hanefiyye] Tahran 1370, s.7-9; Atalan, Mehmet, Eb Hanife ve Ali Oullar, Din Aratrmalar
Dergisi, cilt. 8, say.24, sh. 157-168; A.mellif, Cafer-i Sdk, Ankara 2007, s.57 vd.; Ayrca bkz. Varol, Muhammed
Bahaddin, Hilafet Mcadelesinde Ehl-i Beyt Nesli, Konya 2004, s.50 vd.; Doan, sa, mam Zeyd b. Ali, Ankara
2009, s.132 vd.; Hamidullah, Muhammed, mm- Azam ve Eseri, . Kemal Kuu, stanbul 2004, s.21 vd.
185 Eb Zehre, Eb Hanife, s.54.
186 Badad, Trihu Badd, 13/326 vd.
187 Badad, Trihu Badd, 13/330 vd.
gnderdiin yere cevabn verdi ve oradan ayrld. Ksa bir zaman sonra o st yznden zehirlenerek ld.188
Cenazesi vasiyeti zerine Badatta Hayzrn kabristannn dou tarafna
defnedildi. Yirmi gn sreyle insanlarn, kabri banda namazn klmaya devam
ettikleri, bu arada Sultan Eb Cafer el-Mansurun bile [utanmadan] onun kabri
bana gelip namazn kld rivayet edilmektedir.189 Olu Hammd (v.176/793)
yle anlatr:
Babam vefat ettiinde, el-Hasen b. el-Umara naan ykarken, Allah seni Balasn. Otuz seneden beri hep orulu idin. Krk sene btn gece boyunca yann yere
koymadn. Kendinden sonrakileri de zorda braktn demitir.190
Aynen babas gibi dindar bir insan olan Hammdn anlattna gre, babasnn
vefat sonrasnda yannda kimlii bilinmeyen kiilere ait ok miktarda emanet mal
bulunduunu grm, bu mallar sahiplerine verilmek zere dnemim hkimine
teslim etmek istemi, sz edilen hkim: Sen gvenilir birisin, onlar senin yannda
dursun demitir. O da: Siz bunu tartn, teslim aln. Bunlarn yk babamn zimmetinden dsn. Sonra dilediini yaparsn! dedi. Hkim de bu ynde davrand.
Emanet mallarn tartlmas ve hesaplanmas gnlerce srd. Hammd, sz konusu
emanet mallar, kad bir yed-i emin tayin edinceye kadar yannda korudu ve bu
durumu kimseye amad.191
Zehebnin anlattna gre, mam Ebu Hanfenin olu Hammd gen yata
vefat etmi, ilim ve takva bakmndan yerine olu smaili brakmtr. O da daha
sonra Basra kads olarak grev yapmtr.192
Vefatndan sonra mam Eb Hanfenin kabrini birok lim ziyaret etmitir.
mam fi, zhd hareketinin zirvesi Abdullah b. el-Mbarek, dnemin Badad kads Hasan b. mre bunlardan sadece dr. Rivayete gre, mam fi, Badatta
bulunduu zamanlarda Eb Hanfenin kabrini ziyaret ederdi. Bir defasnda kabrin yannda sabah namaz klm, ancak burada kunut okumay terk etmiti. Sorulduunda, Kabrin sahibine teeddben terk ettim! demitir. Baz kaynaklar da
mam finin, bana bir sknt geldiinde mamn kabrini ziyaret edip, Allah
rzas iin iki rekt namaz klar, iinin grlmesi iin Yce Allaha (bu salih ameliyle) tevesslde bulunurmu.193 mam Eb Hanfenin vefatnda sonra salih insanlarn ryalarnda onu grdkleri kendisine eitli sorular sorduklarna dair birok
hikye anlatlr.194
188
189
190
191
192
193
194
Benzer bir rivayet Saymeri, a.g.e., s. 93de geer; Ayrca bkz. bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, IX/405.
Saymeri, a.g.e., s. 63.
Zeheb, Menkb, s.24; bn Hacer, Tehzbt-Tehzb, X/450.
bn Abdilberr, el-ntq, s.257; Zeheb, Siyeru Almin-Nbel, 6/403.
Zeheb, a.g.e., 6/400,
Kerder, Menkb, s.383; Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.94, 95.
rnek olarak bkz. Attr, Tezkiretl-Evliy, 281-282. Heysem, el-Hayrtl-Hsn, s.95; Kerder, Menkb, s.383 vd.
44 | Dr. Ali Pekcan
s l am H u k u k u Arat r m al ar D e rgi si, s y. 1 9 , 2 0 1 2 , s. 4 5 - 6 7
EHL- REY FIKIH EKOLNN TEMSLCS

EB HANFE (V. 150/767)
Yrd. Do. Dr. Murat MEK*
Fkh Abdullah b. Mesd (r.a.) ekti, Alkame sulad, brhim enNeha hasat etti, Hammd tt, Eb Hanfe un yapt, Eb Ysuf
hamur yapt, mm Muhammed ekmek yapt ve insanlar o ekmei
yiyorlar. (Kefev, Ketib, vr. 71)
Ab Hanfa (d. 150/767): The Representative of Ahl al-Ray

In the age of the establishment of Islamic Law, for understanding and interpretation
of religious texts two approaches have emerged. According to the first, rationale and
objectives of these texts should be taken into account and should be interpreted in a
manner consistent and can be applied. According to another, literal meaning of religious texts should be based rather than the internal consistent. The first is ahl al-Ray,
the second is the ahl al-Hadth.
Ab Hanfa has the most important share of the formation of Islamic methodology
of Iraq starting and thriving in Kfa. Therefore ahl al-Ray represented by Ab Hanfa
for both your period and the next time. Eb Hanfe is not a person who invented the
upstart method within tradition. He grew up in a school that was started by the Sahba
and Tbin; and he systematized the understanding of this fiqh. It could be done, because Ab Hanfa had lived before the Islamic doctrine has not been completed yet.
His direct contribution of fiqh is that he systematized fiqh. His indirect contribution of
fiqh is that he transferred fiqh the next in regular and systematic way. Besides all these,
the talent of Ab Hanfa such as the moral virtues, the ability to think from wide angle,
the sharp intelligence that has been the occasion the leadership among their peers;
and next is the location which is against a model for generations to come. This made
him the model for the next generations
Key Words: Ab Hanfa, ahl al-Ray, to systematize of fiqh, to transferred of fiqh, to preference of system.
Giri
Fkh tarihinin kadim dnemi olan tbin ve hemen ardndan gelen fkh mezheplerin teekkl devrelerinde naslara ynelik yaklam temelde iki ana blme
ayrlmtr. Bunlar ehl-i rey ve ehl-i hadis kavramlaryla ifade edilen kiilerin temsil ettii yaklamlardr.
*
anakkale Onsekiz Mart niversitesi lahiyat Fakltesi, slam Hukuku Anabilim Dal retim yesi, muratsimsek76@hotmail.com.
46 | Yrd. Do. Dr. Murat MEK
Tarihi sre ierisinde mmetin bir ksm tarafndan dahi olsa kabul grm
hibir mezhep (bilgi ve hkm asndan) temel kaynak olarak Kuran ve snnetin
delil oluunu reddetmemitir.1 Burada temel sorun, bu iki kaynan yannda akl,
rey, rf vb. nc bir kaynan dhil olup olamayaca, daha da tesi bunlarn
Kurana ve zellikle de snnete alternatif bir hkm kayna olarak ileri srlmesinin mmkn olup olamayaca tartmasdr. Esasen, mm Eb Hanfe Numn
b. Sbit (v. 150/767) bata olmak zere -Mutezile dhil- slm limlerinin tamam
ibtiden hkm koyma yetkisinin Allaha ait olduu konusunda ittifak halindedir.2
Bu sebeple ehl-i reyin, dolaysyla Eb Hanfenin, reyi naslara -zellikle snnetealternatif bir hkm kayna olarak kurguladn sylemek tarihi verilere aykr
bir deerlendirme olur.3
Hanef mezhebinin de nderi olan mm Eb Hanfe, Kfede ortaya kan ve
sonradan ehl-i rey adyla temayz eden Irak fkhnn sistemletirilmesinde byk
paya sahiptir. Dolaysyla ehl-i reyin en nemli temsilcisi mm- Azam Eb Hanife olmutur. Bu sebeple sonraki dnemlerde bu ekol Eb Hanfeye nispetle Hanef
mezhebi olarak adlandrlmtr.
Hicr ikinci asrn bandan drdnc asrn balarna kadar devam eden dnem, byk mctehidlerin yetitii, ictihad metotlarnn belirginletii ve fkhn
tedvin edildii dnemdir. Medine Kfe ekolleri veya Hiczllar Irakllar
eklinde kendini gsteren bu fkh gruplamalar II. hicri asrdan itibaren ehl-i
hads ve ehl-i rey olarak anlmaya balanmtr. Bu fkh ekolleme tarih boyunca
devam etmitir.4
Gelenekte neredeyse sahbe dneminde temayz etmeye balayan ve tbin ve
sonrasnda daha da belirginleen iki farkl yaklamn hangi gerekelere dayand, byle bir farkll douran sebeplerin neler olduu, zellikle de bu farklln
ne gibi fkh/hukuk sonularnn ortaya kt son derece nem arz etmektedir.
Bu hususlarn tespit ve deerlendirilmesi bu makalenin snrlarn aacandan,
burada sadece genel hatlaryla iaret edilerek geilecektir. Ehl-i reyi dierlerinden farkl klan temel unsurlar arasnda din ahkmn ounlukla gerekesi aklla
kavranabilen (makll-man) hususlar olduunu kabul etmeleri, illet ve gerekeleri bilinen hkmlerin dier meselelere de kyas edilebileceini savunmalar,
bu minvalde hkm karmada reyi maharetle ve dierlerine nazaran daha sk
kullanmalar, naslardaki gayelerin tespit edilmesine nem vererek, din metinlerin tutarl bir ekilde yorumlanmas gereine inanmalar, naslar konularna blmleme (tefr, mesil) metodunu benimsemeleri ve hukukun pratik ynn ne
1
2
3
4
Devlb, Muhammed Maruf, el-Medhal il ilmi uslil-fkh, Beyrut 1385/1965, s. 259; Dnmez, brahim Kfi,
slam Hukukunda Kaynak Kavram ve VIII. Asr slam Hukukularnn Kaynak Kavram zerinde Metodolojik
Ayrlklar (Yaymlanmam Doktora Tezi, 1981), Atatrk niversitesi slami limler Fakltesi, s. 12, 262.
Mutezilenin dahi, akla byle bir yetki vermedii, sadece akln rolnn ilahi hkmlerin bilinmesinden (marifet
ahkmiha bil-akl) ibaret olduu tespiti iin bk. Dnmez, Kaynak Kavram, s. 12.
Apaydn, H.Yunus, Bir Muhafazakr Reycilik Teorisyeni: Eb Hanfe, slam Aratrmalar Dergisi, XV/1-2, (s.
143-147), s. 143.
t, Salim, Ehl-i Hadis, DA, X, 508.
Ehl-i Rey Fkh Ekolnn Temsilcisi Eb Hanfe (v. 150/767) | 47
karmalar saylabilir. Ayrca yresel farkllk ile statlardaki eitliliin etkisi burada zikredilebilir. Ancak ehl-i rey ile dierleri arasndaki farkllk, din metinlerin
kaynak deeri konusunda deildir. simlendirmeden de anlald zere bu ayrm,
kaynak deeri kabul edilen naslarn (sbut ve dellet ynnden) yorumlanmasndaki metot farkllna dayanmaktadr. Zaten bir anlamda rey, din metinleri
metodik bilgiye dayal anlama abasdr. Bu tespitlere, ilgili referanslaryla birlikte
aada deinilecektir.
Eb Hanfenin ehl-i rey ierisindeki konumunu tespit edebilmek iin, ncelikle bu iki yaklamn tarihi srete kimler tarafndan gelitirilip srdrld ile
ilgili bilgilere mracaat etmek uygun olur.
Fkh ve ilim tarihileri bu iki yaklamdan neyin kastedildii; immlar ile
mezheplerin iki ekolden hangisine girdii konusunda farkl tasnifler yapmlardr. Mesela bn Kuteybe (v. 276/889) tm fkh mezheplerini ehl-i rey, sadece hadisileri ehli hadis saymaktadr. Dier taraftan Makdisnin tekdzelik iermeyen
farkl yaklamlar mevcuttur.5 Bu konuda genel kabul gren ayrm ise ehristn
ile bn Haldnun tasnifleridir. Buna gre mm Mlik (v. 179/795), mm fi (v.
204/820) ve mm Ahmed b. Hanbel (v. 241/855) ehl-i hads, mm Eb Hanfe ve
arkadalar ise ehl-i reydir.6
ehristn (v. 548/1153), rey ve hadis taraftarln u ekilde tasnif eder:
mmetin immlarndan mctehid olanlar iki grupla snrldr, nc bir
grup yoktur. Bunlar Ashb- hads ve ashb- reydir.
Hadis taraftarlar (ashbl-hads) Hiczllardr. Onlar da Mlik b. Enes, Muhammed b. drs e-fi, Sfyn es-Sevr (v. 161/778), Ahmed b. Hanbel ve Dvd
b. Ali b. Muhammed el-Isfahn (v. 297/910) ve onlarn ashabdr. Bunlara ashb-
hads denmesinin sebebi, temel hedeflerinin, hadisleri tahsil etmek, haberleri nakletmek ve hkmleri naslara dayandrmak olmasdr. Onlar bir haber veya eser
bulduklarnda ak veya gizli kyasa bavurmazlar
Rey taraftarlarna (ashb- rey) gelince onlar Irakllardr ve Eb Hanfe
Numn b. Sbitin ashabdr Onlara rey ashab denmesinin nedeni, ounlukla hedeflerinin kyas yntemini kullanmak, ahkmdan elde edilen manalar tahsil
etmek ve de yeni meydana gelen olaylar bunlara dayandrmak olmasdr. Muhtemelen ak kyas ara sra had haberlere takdim etmilerdir. Nitekim Eb Hanfe
5
Makdis, emsddin Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Eb Bekir, Ahsent-teksm f marifetil-eklm, (thk.:

M. J. De Goeje) Leiden: E. J. Bril, 1906, s. 37-42. Makdisnin bu kavramlarn deiken bir anlama sahip olduunu
ima eden yaklam, bize iki eyi ifade etmektedir: Birincisi hicri drdnc yzyla gelindiinde bu kavramlardaki
anlam deimesi ve kaymas, dieri ise hadis ve rey taraftarlnn bu dnemde sabit ve kesin bir referansnn
olmaddr (bk. Bedir, Murteza, Fkh, Mezhep ve Snnet (Hanef Fkh Teorisinde Peygamberin Otoritesi), stanbul
2004, s. 66).
ehristn, Muhammed b. Abdlkerim, el-Milel ven-nihal, I-II, (tahk. Muhammed Seyyid Keyln), Beyrut 1404,
I, 206-207; Hacv, Muhammed b. Hasan b. Arab es-Selib el-Fs (v. 1956), el-Fikrus-sm f trhil-fkhil-slm,
Rabat 1345, II, 94-95; Goldziher, Ignaz, Zhirler, Sistem ve Tarihleri, (ev. Cihad Tun), Ankara 1982, s. 3-5; Hasan
Hanef, slm limlere Giri (ev. Muharrem Tan), stanbul 1994, s. 223-224; Apaydn, Eb Hanfe, AD, XV/1-2,
s. 143; Kler, M. Esat, Ehl-i Rey, DA, (X, 520-524), X, 523.
yle demitir: Biz bilmekteyiz ki bu bir reydir. Yapabildiimiz en iyi rey budur.
Bundan bakasna gc yetenin de reyde bulunma hakk vardr. Bizim de ulatmz reyi alma hakkmz vardr.7
bn Haldn (v. 808/1406) ise bu ayrm benimsemekle birlikte Zhirleri de
ayr bir ekol olarak kabul etmektedir. O, Mukaddimesinde bunu yle ifade etmektedir:
Fkh iki ana kola ayrld: Birincisi, Irakllarn metodu olan rey ve kyas ehlinin yoludur. Dieri ise Hiczllarn metodu olan hadis ehlinin yoludur. Irakllar
arasnda (Hicza nazaran) hadis daha az nakledildii iin, onlar kyasa arlk vermiler ve bu ite byk bir maharet kazanmlardr. Bu yzden onlara ehl-i rey
denmitir. Bu metotta ahs ve arkadalar zerinde mezhebin karar kld kii,
ayn zamanda bu ekoln ncs olan Eb Hanfedir. Hiczllarn imm ise mm
Mlik b. Enes ve fidir. Bir sre sonra limlerden bir grup kyas kabul etmeyip
reddetti. Bunlar da Zhirilerdir8
Yukardaki tasnifler naslar anlamada iki alternatif yaklamn varln gstermektedir. Bununla birlikte, bn Haldnun izahnda olduu gibi yaklamlar
sadece corafi blgelere gre tasnif etmek ayrm hakkyla yanstmamaktadr.9 Nitekim II. hicri asrda Irakta, ube b. Haccc (v. 160/776) ve Ame (v. 148/765)
gibi byk muhaddislerden, Medinede Rabatr-Rey gibi bir fakihten sz etmek
mmkndr.10 bn Abdilber (v.463/1071), hicri I. ve II. asrda Kfelilerin yan sra
Medine, Basra, Mekke, Yemen, Dmak ve Badat gibi ilim merkezlerinin nde
gelen fakih ve limlerinin nass bulamadklar zaman rey ile ictihad edip fetva verdiklerini sylemektedir.11
Modern dnemde bu kavramlar zerinde deerlendirmelerde bulunanlardan
biri I. Goldziher (. 1921) olmutur. O, batda kendisinden nce yaplan almalarn, bu konuda yeni eyler yazmay gereksiz klacak kadar detay ierdiini sylemektedir. Bu ifade, msteriklerin bu konuya olan ilgisini gstermesi bakmndan
manidardr.
Goldziher, Zhirleri ehl-i reyin alternatifi olarak konumlandrd almasnda bu ayrmaya yle deinmektedir:
slm fkh ilminin en eski tarihindeki bu iki ayrln ilk safhalar V. Kremer
ve Sachau tarafndan yle mufassal ekilde ele alnmtr ki, slmn gelime tarihinin bu blmne yeni grler getirmeyi istemek bouna giriilmi bir teeb7
ehristn, el-Milel, I, 206-207.
bn Haldn, Abdurrahman b.Muhammed, Mukaddimet bn Haldn I-II, Beyrut 1984, I,446 (ayrca bk.
Mukaddime, (ev. Halil Kendir), Ankara 2004, II, 624).
Ehl-i Rey ile ehl-i hads arasndaki yaklam farkllklarnn sebep ve sonular hakknda bir gr iin bk. dris
Cuma Dirr Ber, er-Rey ve eseruh fil-fkhil-slm f usri m kable kymil-mezhibil-fkhiyye, Kahire, ts., s.
517-535.
Bedir, age., s. 63-64.
bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm ve fadlih I-II, Dru bn Hazm, 1424/2003, II, 131-132; Kler, Ehl-i Rey, DA,
X, 522.
.
,9
# i9 4 6B \^ f4 98N j4 )98N Q U# jk9 .U
4 :
=N 8N#
9
10
11
bs olacaktr. Sonuncu limin verdii malumata gre, Ehlul-hadis ve Ehlur-rey

eklindeki bu iki tesmiyenin, gerekten de slm hukukuyla megul fakihlerin grleriyle alakal olduundan phe edilmez. Yani birinciler rivayete dayanan kaynaklarn tetkikiyle meguldr, tekiler ise hukukun amel icraatyla. Mteakiben
bu iki tabir hukuk istidlal uslleri arasndaki zddiyeti belirtti; yle bir zddiyet ki,
biz onu daha II. asrda pek sk ekilde tezahr ediyor grebiliyoruz.12
Hem Goldziher hem de slm hukuku alanndaki almalaryla tannan J.
Schacht (. 1969), ehl-i rey kavramnn sonradan olumsuz bir anlam kazandn
sylemilerdir.13
zetle ehl-i rey ve ehl-i hadis ayrmasna ilikin snflandrmalarda birok
farkllk bulunmasna ramen btn tasniflerde ortak olan nokta, Eb Hanfe ve
ashabnn ehl-i rey mensubu olmasdr.
Btn bunlarla birlikte reye sahbe ve tbin dneminde yklenen olumlu anlam14 dikkate alndnda Eb Hanfenin sonraki dnemler iin ehl-i reyin
temsilcisi olarak grlmesinde, iyi (memdh) ile kt (mezmm) rey arasndaki
dengeyi, yani naslarla rey arasndaki ilikiyi en tutarl ekilde kuran kii olmas
etkili olmu olmaldr. Yine hadis fkhnn reye mesafeli duruu sebebiyle zm
retmede yetersiz kald Irakta, Eb Hanfe ve rencilerinin temsil ettii rey
fkh, naslar makul bir yorumla gelitirip, din metinlerin reyle ilikisini dengeli
bir ekilde kurmas yannda serbest rey hareketini muhafazakr bir izgiye ekmesi sebebiyle dneminde ilgi oda olmutur.15
Yukarda bahsedildii zere iki yaklamn ne tr farkllklar ierdiini ehl-i
rey bakyla tahlil eden bir rivayet yledir: Byk Hanef fakih ve uslcs
Fahrlislm el-Pezdev (v. 482/1089), kardei Ebl-Ysrn (v. 493/1100) ynlendirmesiyle mml-Haremeyn el-Cveyn (v. 478/1085) ile Buhrada bir ilmi
mnazarada bulunmutur. Grme sonunda Cveyn, Pezdevye cevap veremez
hale gelmi ve mnazarann ardndan unlar sylemi: Naslarn manalar (elmeni/illet ve maksatlar) Eb Hanfenin ashabna kolay elde edilir olmutur. Ancak onlarn hadisle mmareseleri yoktur. Bu haber kendisine ulaan Fahrlislm
Pezdev ise bu deerlendirmeyi reddetmi ve yle demitir: Hanefler hem hadis
hem de mana ashabdrlar. limler hem geneliyle hem detayyla naslar yorumlama grevini (el-meni) onlara brakmlardr. Bu ii, icmali olarak onlara tevdi
ettiklerinin gstergesi onlar ashb- rey diye isimlendirmeleridir. Bu isimlendirmenin sebebi ise, statlarmzn helal ve haram bilgilerinin salam olmas, hkm
bina etmek zere naslar yorumlayabilmeleri, din metinler konusunda dikkatli bir
baka sahip olmalar ve naslar konularna blmlemeleridir (tefr). mmlarmz
12
13
14
15
Goldziher, Zhirler, s. 3.
Goldziher, Zhirler, s. 9-10; zellikle Schachtn bu ayrm yapay bulduu, ehl-i reye kar olumsuz tavrn, sonraki
dnemlerde hadisilerin Eb Hanfe ve izleyenlerine kar karalama amacyla kullanmalaryla ilikilendirdii
bilgisi iin bk. Bedir, age., s. 71.
Goldziher, Zhirler, s. 6-11.
Bardakolu, Ali, Hanef Mezhebi, DA, (XVI, 1-21), XVI, 2.
zamannda yaayan limlerin hepsi bu konularda aciz kalmlar, bu sebeple kendilerini hadis ehline nispet etmiler, Eb Hanfe ve arkadalarn ise reye nispet
etmilerdir.16
zetle ehl-i rey, naslardaki ama ve anlam tutarllna nem verenleri; ehl-i
hads ise naslarn zahirine itibar edip, bunlarn i tutarllna fazla nem vermeyenleri ifade etmektedir.17
Hi phesiz Kfede sahbe devrinde balayp tbin ve tebeut-tbin dnemlerinde gelien Irak fkhnn daha sonralar Eb Hanfeye nispet edilmesinin birok sebebi bulunmaktadr.
I Mevcut Bir Gelenee Dayanmas ve Mezhepler Sistemlemesini Tamamlamadan nce Yaamas
Ehl-i rey ekolnn oluumunda en temel etkilerden biri ekoln dayana
durumundaki Hz. mer, Hz. Ali ve Abdullah b. Mesdun naslarn illetlerinin
aratrp yorumlayan ve rey ile hkm veren tavrlardr.18 Bu tavrn Hz. merin
emriyle kurulan ilk slm ehirlerinden Kfede gelitii ve ardndan Irak blgesine
yayld grlmektedir.
slm fetihleriyle birlikte tesis edilen ehirlerden biri olan Kfe, 17/638 ylnda
Sad b. Eb Vakks tarafndan kuruldu. Eb Hanfe dneminde nfusu 300.000 ila
350.000 aras bir sayya ulaan Kfe, farkl kltr ve medeniyetlerle yakn temas
iinde olan Arap, mevl, zimm gibi birok sosyal grubun bulunduu, farkl siyasi
ve fikr hareketlerin youn olduu bir merkez haline geldi.19
Kfenin, ilim ve kltr merkezi hviyeti kazanmasnda, Abdullah b. Mesd
bata olmak zere Sad b. Eb Vakks, Huzeyfe b. Yemn, Ammr b. Ysir, Selmn-
Fris ve Eb Ms el-Ear gibi sekin sahbler ile dneminde Kfeyi hilfet
merkezi yapan Hz. Alinin byk paylar vardr. Ayrca Hz. merin Abdullah b.
Mesdu Kfeye gnderirken kendisine ihtiyacm olduu halde Abdullah size
gndererek sizi kendime tercih ettim sz ile bn Mesdun herkes bir tarafa
giderken mer baka bir yne doru gitse ben merin gittii yne giderim ifadesi iki sahbi arasndaki fikr yaknla iaret etmektedir. Ayrca dneminde ehl-i
reyin temsilcisi brhim en-Neha (v. 96/714) de Hz. mer ile bn Mesd arasndaki metot ve gr birliine dikkat ekmi bu iki sahbnin ok az konuda farkl
dndklerini ifade etmitir. Btn bunlar, Hz. merin fkh dncesinin bn
Mesd vastasyla Kfenin, neticede ehl-i reyin ilm geliiminde rol olduunu
gstermektedir.20
16
17
18
19
20
Abdlazz el-Buhr, Aladdn b. Ahmed b. Muhammed (v. 730/1330), Kefl-esrr an Usli Fahrislm el-Pezdev
(thk.: Muhammed el-Mutasmbillah el-Badd), Beyrut 1414/1994, I-IV, I, 29.
Apaydn, H.Yunus, Kyas, DA, stanbul 1997, (XXV 529-539), XXV, 530.
Kler, Ehl-i Rey, DA, X, 522.
Sylemez, M. Mahfuz, Bedevlikten Hadarlie Kfe, Ankara 2001, s. 21, 95,-171; Furat, Ahmet Hamdi, Kfe Ekol,
stanbul 2009, s. 22; Avc, Casim, Kfe, DA, (XXVI, 339-342), XXVI, 339-340; Kler, Ehl-i Rey, DA, X, 522.
dris Cuma Dirr Ber, er-Rey, s. 506-507; Kler, Ehl-i Rey, DA, X, 520-521; Bardakolu, Hanef Mezhebi,
Tbin dneminde Kfede rey metodunu benimseyen fakihler ise, brhim enNeha, Alkame b. Kays (v. 62/682), Mesrk b. Ecda (v. 63/683), Amr b. urahbl
(v. 63/683), Abde es-Selmn (v. 72/691), ureyh b. Hris (v. 80/699), Sleymn b.
Raba, Hris el-Aver (v. 95/714) bata olmak zere krka yakn kiiden olumaktadr.21 Hi phesiz bu fakihlerin ilmi katklaryla Kfede, canl bir ilim ve rey
faaliyeti ortaya kmtr. Tbin fakihleri tarafndan gelitirilen Irak fkh, II. hicri
asrn ortalarnda Eb Hanfe ve rencileri tarafndan sistemletirilmitir.22
Eb Hanfe, Mslmanlar arasnda kkleri mevcut bir gelenein temsilcisidir.
Onun fkh, tamamen kendisinin icat ettii metotlar ve esaslar olmayp, gerekte
fkhn geliim halkalarndan bir halkadr. Nitekim onun selefleri olan sahbe ve
tabine ait grlere kar yaklam konusundaki bilgiler de bunu gstermektedir:
Sahbenin gr ve fetvalarnn alnmas (taklidi) konusunda Eb Hanfeden
rivayet gelmitir:23
Birinci rivayet: Hz. Peygamberin Benden sonrakilerden Eb Bekir ve mere
uyun szne dayal olarak sahbeden kad ve mft olanlar taklit ederim. nk
Eb Bekir ve merde kadlk ve mftlk zellikleri toplanmtr. Yine onlar mesabesinde olan Osman, Ali, Abdullah (Abdullah b. Mesd, Abdullah b. Abbs
ve Abdullah b. mer ),24 Zeyd b. Sbit, Muz b. Cebel ve onlarn vasflarnda olan
dierlerini de taklit ederim. Onlarn hilafna rey belirtmeyi caiz grmem. Ancak
bir grup sahbe bunlarn dndadr. Eb Umme, Sehl b. Sad es-Sid, Eb Humeyd es-Sid, el-Ber b. zib ve dier baz kiiler bunlardandr.
kinci rivayet: kii hari, btn sahbeyi taklit ederim ve onlarn hilafna
rey belirtmeyi caiz grmem. O kii, Enes b. Mlik, Eb Hreyre ve Semura b.
Cndbdr. Bunun sebebi sorulunca yle cevap vermitir: Enese gelince, bana
ulatna gre ahir mrnde akl karmtr. O, (tbii olan) Alkameden fetva sorard. Hlbuki ben Alkameyi taklit etmem, nasl olur da Alkameden fetva soran
taklit ederim. Eb Hreyre ise manasn dnmeden ve nsih-menshunu bilmeden kendine ulaan ve iittii her eyi rivayet ederdi. Semura b. Cndbe gelince,
ondan bana, beni zen bir haber ulamtr. Bana ulatna gre o, hamr (arap)
dndaki sarho edici iecekler konusunda geni davranyordu. Bu gibi sahbeleri
fetvalarnda taklit etmem.
nc rivayet: Sahbden (her birinin) bana ulaan fetvasn taklit ederim
ve ona muhalefet etmeyi caiz grmem. Yani tm sahbeyi taklit ederim. Mezhepte zahir rivayet budur. Byledir, nk bu durumda ihtimal vardr: Onlar
bu gr, ya rastgele, ya sema/rivayet yoluyla ya da kendi ictihadlaryla sylemilerdir. Onlarn bunu rastgele syledikleri dnlmez. ayet sema/rivayet yoluyla
21
22
DA, XVI, 1; Avc, Kfe, DA, XXVI, 340.

Kler, Ehl-i Rey, DA, X, 521; Avc, Kfe, DA, XXVI, 342.
Bardakolu, Hanef Mezhebi, DA, XVI, 1.
23
Sadrehd, Eb
24
Hafs Hsmddin mer b. Abdilaziz b. mer b. Mze (v.536/1141), Kitb erhi Edebil-kd
lil-Hassf I-IV, (thk.: Muhyi Hill Serhan), Badat 1977/1397, I/183-186
Haneflere gre Abdullah zikredilenlerdir (bk. Kk, Rid, Abdile, DA, I, 7).
sylemilerse her birinde ona uymak gerekir. Eer ictihad ederek sylemilerse,
onlarn ictihad dier kimselerin ictihadndan evladr. nk onlar bakalarnn
olamayaca ekilde doruya muvafk olmaya layktrlar.
Eb Hanfeye atfedilen bu grlerin ayrntsyla tetkik edilme ihtiyac ak
olmakla birlikte, alnt yaplan eserin mtekaddim dneme ait bir eser (Hassf (v.
261/875), Edebl-kd) olduu da dikkatten uzak tutulmamaldr. Burada sadece
mezhebin konuyla ilgili grn yanstan bir alntnn zikriyle iktifa edilecektir.
Bu konuda mezhebin kabul gren kanaatlerinden biri Pezdevnin Uslnde u
ekilde gemektedir:25
Sahbeden fkh ve ictihadlaryla hret bulmu olanlar: Bunlar, bata drt halife (Hz. Eb Bekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali), Abdullah b. Mesd, Abdullah
b. Abbs, Abdullah b. mer, Zeyd b. Sbit, Muz b. Cebel, Eb Ms el-Ear ve Hz.
ie olmak zere fkh ve nazar dnce sahibi dier sahblerdir. Bunlarn rivayetleri kyasa muvafakat etsin veya muhalefet etsin hccettir. Eer kyasa muvafk
derse onu teyit eder, ayet muhalif derse rivayetler esas alnr ve kyas terkedilir.
Ancak Eb Hreyre ve Enes b. Mlik (r.ah) gibi fkhla mehur olmayp, adalet
ve zapt ynnden salamlklaryla bilinen sahbenin rivayetlerine gelince, kyasa
muvafk olurlarsa bunlarla amel edilir, ayet kyasa muhalif olurlarsa bu muhalefet
sadece zaruret durumunda ve rey kapsnn kapanmasna yol atklarnda terkedilir. Bunun izah yledir: Hz. Peygamberin szn zapt etmek son derece nemli
bir itir. Onlarn da mana yoluyla rivayette bulunduklar mehurdur. Rvnin hadisin manasn kavramas kusurlu olunca naklinde manalardan bir eyi karp karmadndan emin olunamaz. Dolaysyla kyasta bulunmayan ilave bir phe bu
habere dhil olur. Bu gibi durumlarda ihtiyatla davranlr. Bu szmzle mukabele
esnasnda rvnin hadisin fkhnda hata etmesini kastetmekteyiz. Deilse -maazallah- hadisi kk grme gibi bir durum sz konusu deildir. Nitekim mm
Muhammed (v. 189/805) birok yerde, Eb Hanfenin, Enes b. Mlikin gryle
(mezheb) delil getirip onu taklit ettiini nakletmitir.
Eb Hreyre hakknda ne olduunu zannediyorsun. Ashabmza gre bu gibi
durumlarda mezhepte esas olan, bu ve emsalinin hadislerinin reddedilmemesidir.
Ancak rey ve kyas kaps kapanrsa reddedilir. nk byle bir durumda o hadis,
kitab ve mehur snneti neshedici ve icmaya muarz bir duruma gelmi olur. rnein Eb Hreyrenin rivayet ettii musarrt hadisi byledir
Tbin limlerini taklit konusunda ise Eb Hanfeden iki rivayet gelmitir:26
Bir rivayete gre o yle demitir: Ben onlar taklit etmem. Onlar ictihad eden
ilim adamlardr; bizler de ictihad eden ilim adamlaryz. Mezhepte fetvaya esas
olan (zhir) gr budur.
25
26
Pezdev, Ebl-Hasan Ebl-Usr Fahrlislam Ali b. Muhammed b. Hseyin (v. 482/1089), Kenzl-vusl (Keflesrr I-IV ile birlikte, thk. Muhammed el-Mutasmbillah el-Badd ), Beyrut 1414/1994, II, 550-556.
Sadrehd, erhu Edebil-kd lil-Hassf, I, 186-188.
Nevdirde zikredilen ikinci rivayete gre ise Eb Hanfe yle demitir:

Tbin immlarndan olup sahbe zamannda fetva veren ve fetva konusunda
onlarla yaran ve ictihad etmelerine msaade edilen ureyh, el-Hasan, Mesrk
b. el-Ecda ve Alkame gibi kiilere gelince ben onlar taklit ederim. nk onlar,
sahbe devrinde fetva verme derecesine ulap kendilerine ictihad etme ruhsat
verilince, grleri sahbenin grleri gibi olmutur.
Zhirur-rivyede geen grle ilgili olarak Eb Hanfenin niin tbinin grlerini kitaplarnda zikrettii sorusuna yle cevap verilmitir: mm bunlar,
delil getirmek iin zikretmemi, bilakis, grnde bana buyruk davranmadn, aksine bakalarnn da ondan nce bunu sylediini ve bu gr ilk defa dile
getirenin kendisi olmadn, kendinden ncekilerin yolunu takip ederek sylediini beyan etmek iin bunu yapmtr.27
Bu rivayetler gstermektedir ki Eb Hanfe, sahbe rivayet ve fetvalarna kar
kaytsz kalmam, mutlaka sahbenin grn alm, ancak, ilerinden kendi ictihad metoduna uygun grd sahbenin grn tercih etmitir. Tabin fakihlerine gelince onlar gibi kendisinin de ictihadda bulunacan aka ifade etmekle
birlikte, yine de ders ald hocalar ve bal olduu ekol erevesinde kalmak suretiyle sistemini kurmutur.
Burada dikkat ekilmesi gereken en nemli noktalardan biri, Eb Hanfenin,
mezhepler sistemlemelerini tamamlamadan nce yaam olmasdr. Ekmelddin
el-Bbert (v. 786/1384), Eb Hanfenin mezhebini tercih etmenin gerekelerini ve
fert, toplum ve ynetime salad kolaylklar ele ald risalesinde gayet isabetli
bir ekilde, ilk olarak bu konuyu tartmaya am ve yle demitir:
Bil ki btn limlere gre, slm mmeti bir meselede iki gruba ayrlp bu
konudaki kkl ayrlklar karar kldktan sonra artk hibir kimseye nc bir
gr ihdas etmek caiz olmaz. Ancak bu, meselenin karar klndan nce olursa ittifakla caizdir. Eb Hanfe de mezheplerin karar klmasndan nce ictihadn
iletmi; bu ictihad tam yerine tesadf etmi ve dolaysyla hibir ihtilafa mahal
kalmakszn caiz olmutur. Artk bundan sonra kim ictihada yeltenirse, mezhepler
sistemleip karar kldktan sonra ictihad ediyor demektir ki limlerin ouna gre
caiz deildir. Hsl, ihtilafsz caiz olan almak, ihtilafl olan almaktan stndr.
Buna kar kan ise sabit fikirlidir.28
Bbertnin bu cmlelerindeki kastn u ekilde anlamak mmkndr. Onun
ictihad olarak ifade ettii ey, bir sistem tercihi ya da H. Yunus Apaydnn ifadesiyle ihtiyr29 olarak okunduu takdirde mesele net bir ekilde ortaya km
27
28
29
Sadrehd, erhu Edebil-kd lil-Hassf, I, 188.

Bbert, Eb Abdullah Ekmeleddin Muhammed b. Muhammed (v.786/1384), en-Nketz-zarfe f tercihi mezhebi
Eb Hanfe (thk.: Blle el-Hasan mer), Riyad 1418/1997, s. 36.
Prof. Dr. H. Yunus APAYDINa gre ihtiyar kavram ilk dnem klasik eserlerde yer almaktadr ve muahhar
dnem kullanmlarda mutlak ictihad/mctehid veya ictihad kaps olarak nitelenen kelimelerin asldr. O, bu
grn, kavramn ilk dnemlerdeki anlamn yanstan artk falandan sonra ihtiyr yoktur, ya da u asrdan
sonra ihtiyr yoktur gibi kullanmlara dayandrmaktadr (Haziran 2011 slam Hukukular Toplants, Erzurum,
olacaktr. Eb Hanfe, yaad dnemde temsil ettii Irak fkhnn mezhep ve ekol
sistematiini30 gerekletiren kiidir. ayet mezhebin sistemlemesinden sonra
gelseydi, yine mutlaka sisteme yn verici bir katks olaca tahmin edilebilmekle birlikte, yeni bir mezhep (ihtiyr) ortaya koymas ok uzak bir ihtimal olurdu.
Burada sistemletirmeden kast yukarda ifade edildii gibi hi var olmayan bir
eyi icat etmek olmayp, var olan bir yaklam tarzn tutarl ve dengeli bir ekilde
dzenleme olmaldr.
Netice, sahbe ve tbin dneminde balayan Kuran ve snnete dayal din
bilginin rey ve ictihadla zenginletirilmesi gayreti, hicri II. asrn ortalarnda Eb
Hanfe ve rencilerinin abalaryla sistemleip ekollemitir.31 Burada en byk
pay ise hi phesiz Eb Hanfeye aittir.
II Rey Fkhn Sistemletirmesi
Eb Hanfe, bal bulunduu Irak fkhn sistemletiren fakih olduu iin,
ehl-i reyin en nemli temsilcisi ve ekoln sonradan mezhep haline gelen devamnn kendine nispet edildii kurucu fakihi oldu.
Kendi dneminde Eb Hanfenin en mmeyyiz vasf fkh sistemli bir ekilde
hayatn tm alanlarn kapsayacak tarzda blmlere ayrmas, reyi yerinde kullanmas ve kyas ve istihsn maharetle iletmesiydi. O, ehl-i rey ekol iesinde fkh
kyas temeline bal olarak sistemletiren en nemli kiiydi. Kevsernin de dedii
gibi, Eb Hanfe ve ekolnn ehl-i reyi temsil etmesinin sebeplerinden biri, bata
kendisi olmak zere bu ekol oluturan fakihlerin hkm karmada reyi maharetle ve dierlerine nazaran daha sk kullanm olmalaryd.32
nceki fakihler tarafndan ksmen yazlmaya balanan fkh mesilin sistemli ve kapsaml bir ekilde Eb Hanfe dneminde tedvin edildii grlr.33 Eb
Hanfe, fkh ilmini bugn bulunduu bap ve fasl tertibine koyan fakihtir. Rivayete gre feriz ve urt ilmini de ortaya koyan o olmutur.34 Saymernin (v.
436/1045) nakline gre Eb Sleyman el-Czecn (v. 211/827) yle demitir:
Basra kads Muhammed b. Abdullah Biz rt ilminde Kfelilerden daha iyiyiz
dedi. Ben de ona yle cevap verdim: limlere kar insafl olmak en gzelidir. Bu
ilmi Eb Hanfe koydu, siz bir ksm ilaveler yapp, bir ksm eyleri de kardnz,
bir de lafzlar gzel kullandnz. Eb Hanfeden nceki rtunuz ile Kfelilerin
30
31
32
33
34
Szl Mzakere-Sylei).
Ekol sistematii terimi iin bk. Apaydn, H. Yunus, Fkh Usulnn Temel Kabulleri ve Tarihselcilik, (s.323-364),
Din Hkmlerin Kayma ve Din Metinlerin Anlalmas Konusundaki ada Yaklamlar altay 18-19 Aralk
2009, SAM, stanbul 2010, s. 339-340.
Kler, Ehl-i Rey, DA, X, 521.
Kevser, Muhammed Zhid (v. 1952), Fkhu ehlil-Irk ve hadshum (thk. Abdlfetth Eb Gudde), Beyrut
1390/1970, s. 18.
Saymer, Eb Abdillah Hseyin b. Ali b. Muhammed (v. 436/1045), Ahbru Eb Hanfe ve ashbih, Beyrut
1405/1985, s. 2, 107; Hamidullah, Muhammed, slamn Hukuk lmine Katklar, stanbul 2005, s. 48. Bardakolu,
Hanef Mezhebi, DA, XVI, 3.
bn Hacer el-Heytem, mm- Azam Eb Hanfe (ev. Manastrl smail Hakk), stanbul 2010, s. 116.
rtunu haydi getirin (mukayese edelim). O anda susup kald ve hakk kabul
etmek evladr dedi.35
slm devletler hukuku (siyer) hakknda ilk defa telifte bulunann Eb Hanfe
olduu menakp eserlerinde rivayet edilmektedir.36
Bbert, Eb Hanfenin stnlnn teorik (akl) gerekelerini sayarken fkh ilmini tedvindeki ncelii ve ihtisas ile onu mahhas hale getirmesini zikreder. Onun fkhi meseleleri tasvir edip, onlara cevaplar verdiini, onlarn sebep ve
gerekelerini (illetler) aklayp, bunlar zerine fkh bina ettiini syler. u rivayet
de onun bu zelliini aka ifade etmektedir: fi fakihi bn Sreyce (v. 306/918)
[veya Mzenye (v. 264/878)], bir kiinin Eb Hanfe aleyhinde konutuu bilgisi
ulanca onu ard ve yle dedi: Ey filan! mmetin, ilmin drtte nn ona
verildiini kabul edip de onun, ilmin drtte birinin dier insanlara verildiini kabul etmedii kii hakknda m konuuyorsun? Adam, bu nasl olur? dedi. O da:
lim iki ksmdr; soru ve cevap. O (Eb Hanfe) meseleleri koydu/sistemletirdi
bylece ona ilmin yars verildi, sonra bunlarn cevaplarn verdi, bu yarmda da
insanlar ona muvafk oldular; bylece dier drtte bir de ona verilmi oldu (dolaysyla insanlar fkh ilminin drtte n ondan aldlar). Kalan drtte bir de
ise insanlar ona muhalefet ettiler. O, bunu kabul etmedi. Neticede bu drtte birlik
ksm insanlar ile onun arasnda tartmal olarak kald.37
Nitekim mm finin nsanlar fkhta Eb Hanfenin ylidir38 sznn
de fkhn sistemletirilmesi ve blmlenmesini (tebvb) ifade etme ihtimali byktr.39
Eb Hanfenin gerekletirdii bu kapsaml fkh tasnifini, kendi talebeleri
bata olmak zere Irak fkhn takip eden tm fukah, mm Mlik,40 btn dier
blge fakihleri, hatta hadisiler (burada tasnif dnemi ve alel-ebvb taksim kastedilmekte) benimsemitir.41
Hanef mezhebinin nemli ilkelerinden biri olan istihsn da ilk defa sistemli
ekilde kullanann Eb Hanfe olma ihtimali de gz ard edilmemelidir.42 Bu, kesin
olarak ispatlanamyorsa da, onun, fkh meseleleri zmlerken istihsn metodunu byk bir ustalkla kulland ve bu konuda kimsenin onunla boy lemedii
bilinmektedir.43
35
36
37
38
39
40
41
42
43
Saymeri, Ahbru Eb Hanfe, s. 88.

Bk. Hamidullah, slamn Hukuk lmine Katklar, s. 34, 141.
Abdlaziz Buhr, Kefl-esrr, I, 30. Bbert, en-Nket, s. 32-33, 70.
Saymer bu sz mm fiden insanlar kyas ve istihsnda Eb Hanfenin yalidir eklinde nakletmektedir
(Saymer, Ahbru Eb Hanfe, s. 26).
Bbert, en-Nket, s. 34.
Heytem, mm- Azam (ev. Manastrl smail Hakk), s. 116 (Heytem, mm Mlikin el-Muvatta adl kitabndaki
tertibinde Eb Hanfeye tabi olduunu sylemektedir.
Gvec, Vehbi Sleyman, Eb Hanife en-Numan mml-eimmetil-fukah, Dimak 1420/1999, s. 142-143.
Ahmed Hasan, lk Dnem slam Hukuk Biliminin Geliimi (ev. Haluk Songur), stanbul 1999, s. 174; Hasan Hanefi,
Giri, s. 226.
Bardakolu, Hanef Mezhebi, DA, XVI, 17. Teknik anlamda istihsn kullanmnn Eb Hanfe ile balad tespiti
ve ilgili tartma iin bk. nder, Muharrem, stihsan Kavramnn Ortaya k, HAD, sy. 7, Nisan 2006, (s. 181-
Nitekim talebesi mm Muhammed bunu u ekilde ifade etmitir: Ashab,

kyaslarn onunla tartyorlard. Ancak o, ben istihsn yapyorum deyince ona
bu konuda hi kimse eriemezdi. Kyas mmkn olduka kyas yapar, bunu irkin
grmezdi, ancak kyas uygun dmeyince istihsn yapard ve bu konuda insanlarn muamelelerini gzetirdi.44
Eb Hanfenin, mezhebin usul ve esaslarn tek bana belirleyip, onlar rencilerine dikte eden bir hoca konumunda olmad, fkh meseleleri eitli sahalarda
yetikin ilim erbabndan oluan ictihad rsnda serbeste tartt45 bilinmektedir. Ancak bu durumun, bakan olduu meclisindeki ve daha sonraki srete
gelien mezhep usul ve metodolojisindeki otoritesini glgeledii zannedilmemelidir. Belki de ekoln kendi ismiyle yaygnlamasndaki en nemli sebeplerden biri,
Eb Hanfenin kendisini dorudan en-Neha (v. 96/714) veya Hammd b. Eb
Sleyman (v. 120/738) gibi tek bir hocasna nispet etmezken, hem yakn talebelerinin (ashab) hem de dncesini benimseyen binlerce rencisinin kendilerini
Eb Hanfenin fkh anlayna bal olarak ifade etmeleridir.46 Mezhebin zhirurrivye kitaplarndaki Eb Hanfeye atflar ile mesela Eb Ysuf un (v. 182/798)
htilfu Eb Hanfe ve bn Eb Leyl adl eserinde olduu gibi mstakil eserler ile
mezhebin temel kitaplarnda bu durumu gzlemlemek mmkndr.
Eb Hanfe ve bakanlnda teekkl eden fkh akademisi, Irak fkh erevesinde elde ettikleri metot ve yaklamlar kullanmak suretiyle Kurn ve hadis
bilgisi ile rey ve ictihad yntemini dikkatlice incelemilerdir. Bunun neticesi olarak fkh, hayatn btn alanlarn kapsayacak ekilde gelitirip geniletmilerdir.
Ayrca fkh, hem birey, hem toplum hem de ynetim iin ihtiyaca cevap verebilir
bir btnlk ve zenginlie kavuturmutur. Eb Hanfe, yetitii evre ve ald
eitim itibariyle Irak fkhn yakndan tanma ve kavrama imkn bulmutu. Onun
buradaki en byk rol, nceki nesillerden devrald bu zengin miras yeniden
deerlendirip sistemletirmesi ve o gn iin hayatn btn ynlerine cevap verebilecek bir btnle kavuturmasdr.47
Kendinden nceki fakihler iin olduu gibi, Eb Hanfe iin de reyin, naslardan bamsz bir ekilde hkm koymak deil, mutlaka nceden konulmu nassa
(ya da o konulmu metnin iinde var olan genel anlama/genel ilkelere-klli kaziyelere) dayal olarak zmler retmek gibi bir fonksiyonu vard.48 Nitekim Eb
Hanfenin u szleri de bu tezi desteklemektedir: nsanlara ayorum, benim,
reyime gre gr belirttiimi sylyorlar, hlbuki ben rivyete dayal olarak fetva
44
45
46
47
48
208), s. 194-195.
Eb Zehre, Muhammed, Eb Hanfe hayatuh ve asruh ruh ve fikhuh, Drul-Fikril-Arab, ts., s. 387. Eb
Hanfenin istihsn hangi anlamda kulland ve rnekleri iin bk. nder, stihsan, s. 198-201.
Mesela bu konu hakknda bk. Behnam Sadeghi, The Authenticity of Two 2nd/ 8th Century anaf Legal Texts: the
Kitb al-thr and al-Muwatta of Muammad b. al-asan al-Shaybn, Islamic Law and Society 17 (2010) 291-319,
Leiden, 2010.
Apaydn, Eb Hanfe, AD, XV/1-2, s. 147.
vermekteyim.49 Kendisini Allahn dininde kyas yapmakla tenkit edenlere benim

sylediklerim (sizin dediiniz anlamda) kyas deildir. Btn bunlar Kurandandr
(ona dayaldr). Nitekim Allah Tel biz kitapta hibir eyi eksik brakmadk50 buyurmaktadr. Bizim sylediklerimiz mahz kyas deildir. Bu ancak kendisine
Kuran anlay verilmeyene gre kyas zannedilebilir.51 Bir dier rivayette ise, biz
bir meseleyi dierine, Kitap ve snnete ya da mmetin ittifaknda mevcut bir asla
dayandrarak kyas ediyoruz ve ictihadmz da mevcut esaslara tabi olmaya nem
vererek yapyoruz52 eklinde cevap vermitir. Ayrca Eb Hanfenin nde gelen
rencilerinden mm Muhammedin u sz de bu dncenin formle edilmi
bir eklini yanstmaktadr: Rey olmadan hadis asla doru/mstakim anlalamayaca gibi, rey de hadis olmadan asla mstakim olmaz.53
Ayrca Eb Hanfe, fkh dncesi alannda rey ve kyasa naslarn elverdii
erevede nihai noktasna kadar yer verirken, itikd alanda selef dncesine yakn muhafazakr bir yol takip etmesi54 de onun yaad dnemde kabul grmesini
kolaylatrc bir etki gstermi olmaldr.
III- Rey Fkh Geleneini Sonraki Nesillere Aktarmas
Eb Hanfenin rey dncesine dorudan fkhn zne ilikin katklar yannda bir de dolayl ynden katklar olmutur. Gelenei sonraki nesillere aktaracak
aralar hazrlam, yaygnlatrlmasna etki eden faktrleri itina ile kullanmtr.
Mesela son derece etkin bir eitim metodu takip etmi, ilim halkasn istiare meclisine dntrm, fkhn sistemli bir ekilde yazya geirilmesini salamtr.
Eb Hanfe kendisinden nce sahbe ve tabin tarafndan srdrlen rey fkhn iyi bir ekilde kavram ve bunu sistemli bir ekle getirerek sonraki nesillere ulatrmtr. Onun hocalarnn saysnn 4000 civarnda olduu zikredilir.55
Ayrca talebeleri Eb Ysuf ve zellikle mm Muhammed e-eybn, mezhebin temel grlerini yazarken bilgilerini rivayet halkasnn son kiisi olan Eb
Hanfeye nispet etmilerdir. Bunun neticesinde mm- Azam sonraki nesillerde
mezhebin kurucusu olarak alglanmtr. unu da belirtmek gerekir ki onun halkasnda, ehl-i rey anlay en st seviyesine ulamtr.56 Bir baka anlatmla Eb
Hanfe, akranlar ve rencileri arasnda stat kabul edilmesi ve grlerinin Irak
fkh doktrini ierisinde kemiyet ve keyfiyet bakmndan arlk tamas sebebiyle ne kmtr.57
49
50
51
52
53
54
55
56
57
Abdlaziz Buhr, Kefl-esrr, I, 30.

Enm (6), 38.
rn, Kitbl-Mzn I-III (thk. Abdurrahman Umeyra), Beyrut 1409/1989, I, 114-115.
Mekk, Menkbu Eb Hanife I-II, Beyrut 1981, I, 74 (nder, stihsan, s. 196).
Pezdev, Kenzl-vusl (Kefl-esrr I-IV ile birlikte), I, 31-32
3 N#3
P 8nT
P T JP 3 3 J
P 3(AP WP f3 3 32 Roq R 3 P 93 8r o n3 R =3
m,P
R 8nT
3 P 'ao kR T
3 P
R 3(QT 3, '3 #3 kP TP
R 3(QT 3, '3 :Wp3
o P
o 'ao m,P
Heytem, mm- Azam (ev. Manastrl smail Hakk), s. 99.
Hasan Hanef, Giri, 224-226.
Eb Hanfenin meclisinde bulunup, asllarn tedvininde rol alan limlerin saysnn 40 olduu rivayet edilmektedir. Onun, kararlarn istiare ile aldna u
rivayet rnek verilebilir: Eb Hanfe talebelerinden fiye b. Yezd el-Kd gelmediinde, fiye gelinceye kadar meseleyi gndemden kaldrmayn derdi. fiye
gelip onlara muvafakat ederse Eb Hanfe meseleyi yazn, aksi halde meseleyi
yazmayn derdi.58
el-Muvaffak el-Mekk, Eb Hanfenin ashabndan nde gelenleri zikrettikten sonra unlar sylemitir: Eb Hanfenin metodu, aralarnda istiare ile idi.
Meclisinde bulunanlar gz ard edip kendini baskn yapmazd. Bunu kendinin bir
ictihad metodu olarak ve Allaha, Raslne ve mminlere kar samimiyetindeki
titizlii sebebiyle yapard. Meseleleri tek tek zikreder; ashabnda olan bilgileri dinler, kendi bildiini syler ve onlarla bir ay veya daha fazla konu zerinde tartr, ta
ki o konuda grlerden biri zerinde karar klnrd. Daha sonra Eb Ysuf bunu
asllara yazard. Tm usuller bu ekilde yazlmtr. Bu metot, tek bana mezhebini
ortaya koyup, kendi grlerini ona dayandran kiinin metoduna gre daha salam ve daha doru bir metottur.59
nceki fakihler tarafndan ksmen yazlmaya balanan fkhi malumatn sistemli ve kapsaml bir ekilde Eb Hanfe dneminde tedvin edildii grlmektedir. zellikle de bu fkh meselelerin, krk kiilik meclis tarafndan tartlp belirli
bir olgunlua getirildikten sonra on kiilik bir heyet tarafndan tedvin, tasnif ve
tertip edildii kaydedilmektedir.60 Netice, bu mezhebin temel zellii, meselelerin
tedvininde r ve uzun mnazara metoduna dayanmasdr.61
mm Eb Hanfenin bir ksm akranlarndan oluan ve ashab olarak zikredilen rencilerinin says belirli ve snrl ilim ehlini ifade etse de, onun meclisine
katlp ondan ders alan, onun sohbetlerine katlan ve en nemlisi kendisini Eb
Hanfenin temsil ettii ekole bal hissedenlerin saysnn ise birka bine ulamas
tabiidir.62 Eb Hanfenin, etrafnda yer alan rencilerinden 28 inin kadlk yapacak, altsnn ise fetva verebilecek derecede olduunu syledii nakledilir.63
Hocas Hammdn vefatndan sonra onun ders halkasnn bana gemesi ynndeki teklifi, o halkada yer alan 10 kiinin bir yl boyunca ilim meclisine devam
etmesi artyla kabul etmesi, Eb Hanfenin, hem devam edegelen ilmi gelenei
koruma, hem de bu meclisi, ictihad rs eklinde dzenleme arzusuna iaret etmektedir.64 Ayrca yann birok arkadandan kk olmas sebebiyle kendisini
gen bularak bir ksm ilim ehlinin meclise devam etmemesi suretiyle bu meclisin
dalmas endiesini tad iin bu art ileri srd dnlebilir.65
58
59
60
61
62
63
64
65
Kevser, Fkhu ehlil-Irk, s. 56.

Saymeri, Ahbru Eb Hanfe, s. 2, 107; Hamidullah, slamn Hukuk lmine Katklar, s. 48. Bardakolu, Hanef
Mezhebi, DA, XVI, 3.
Bardakolu, Hanef Mezhebi, DA, XVI, 2-3.
Saymeri, Ahbru Eb Hanfe, s. 152; Bardakolu, Hanef Mezhebi, DA, XVI, 4.
Hamidullah, slamn Hukuk lmine Katklar, s. 47.
IV - Eb Hanfeyi ne karan ahsi Baz Meziyetleri

Eb Hanfenin, kendinde toplad ahsi meziyetleri de onun akranlar arasnda ne kmasna, sonraki nesiller iin ise model bir fakih konumuna ykselmesine vesile olmutur. Bu meziyetler arasnda ncelikle sahip olduu fkh melekesi,
zekilii, meselelere geni adan bakabilme yetenei yannda yaad toplumda
slih bir insan oluu, fiziki grmnn salad olumlu enerjiyi, giyim kuam ve
yiyeceine itina gstererek korumas ve de hocalarna saygs, rencilerine efkati
ve yardmseverlii ile evresinde brakt olumlu izlenim saylabilir.
A Fkh Melekesi ve Zeks
Konuya gemeden nce fkh melekesine sahip olmann nemini gsteren bir
anekdotu burada zikretmek uygun olur. Nitekim tarih kitaplarnda nakledilen u
olay, hadisi fkh melekesiyle yorumlamann nemini gstermesi bakmndan manidardr. Rivayete gre cenaze ykamay meslek edinmi bir kadn ilerinde byk
muhaddislerden Yahy b. Man (v. 233/848), Eb Heyseme ve Halef b. Slimin de
bulunduu bir topluluun birbirine hadis rivayet ettiklerini grnce bir mkilini
soracak birilerini bulduuna kanaat getirdi. Hayzl kadnn mevtay gasletmesinin
caiz olup olmadn sordu. Bu soru karsnda hazr olanlar birbirlerine bakmaya
baladlar. Bu esnada meclise itirak etmek iin gelen Eb Sevr grnd. te ona
sor diyerek kadn ona yolladlar. Eb Sevr bu suale evet ykayabilir eklinde
cevap verdikten sonra u hadisleri delil olarak getirdi: Raslllh (a.s.) Hz. ieye
hayzn elinde deildir buyurdular. Ayrca Hz. ie hayzl iken Raslllhn san tarard. Daha sonra ise hayzl kii, sa birinin ban ykayp tarayabiliyorsa
meyyitinkini evleviyetle yapabilir dedi. Oradaki muhaddisler bu cevab iitince
evet bu hadisleri filan da rivayet etmiti, bize filan haber verdi eklinde eitli
tariklerle nakletmeye baladlar. Bunlar dinleyen kadn bir mddet sonra peki
anladk, ama deminden beri siz neredeydiniz? diyerek oradan ayrld.66
Tarihte Eb Hanfenin zekas ve fkh melekesi konusunda ihtilaf edilmemitir.67 Kendi dneminde dah ou lim onun, zamannn en fakih kiisi olduunu
itiraf etmitir.68
mm Eb Hanfenin byk bir muhaddisle yaad u diyalog meseleleri
fkh bak asyla deerlendirmenin nemini gstermektedir: Byk muhaddislerden Amee (v. 148/765) bir mesele soruldu. Etrafna bakt, Eb Hanfeyi grd
66
67
68
Sbk, Tabakt, Msr 1964, II, 76-77 (Baktr, Mustafa, Fkh Uslnn Ortaya k ve Gnmzdeki nemi,
Erzurum 2011, s. 60-61).
Ancak ar taassup sahibi baz kiilerin onun hakknda alayc veya itham edici ifadelerini (bk. Goldziher, Zhirler,
s. 11-17) nyargya dayal dmanlk olarak nitelemek mmkndr. Makalede yaplan alntlarda grld zere,
Goldziherin taassup sahibi kiilerin szlerine dayanarak gerekten de Eb Hanfenin ilm faaliyeti musrlar
nezdinde pek deersiz grlmt (Zhirler, s. 13) eklindeki ifadesini ise meseleyi tek adan ele alma sonucu
olumu bir kanaat olarak grmek mmkndr. Nitekim kendisine birok defa kadlk grevinin teklif edilmesi,
hatta kabul etmedii iin cezalandrlmas bile onun kendi dnemindeki itibarn gstermesi bakmndan nemlidir.
Goldziherin grnn, ehl-i hadis ve ehl-i rey ayrmasnda hadis ehlinin Eb Hanfeye haksz eletirilerine
dayal bir yorum olma ihtimali byktr.
ve ona Ey Numn, meseleyi sen cevapla! dedi. O da Bu konudaki gr yle

yledir dedi. Bunun zerine Ame bu gr nereden kardn deyince Eb
Hanfe senin bize rivyet ettiin hadisten cevabn verdi. Bunu duyan Ame,
bizler eczaclarz, sizler ise doktorlarsnz dedi.69
Rivayete gre, Kfe kads bn Eb Leyl (v. 148/765) bir gn mescidinin kapsndayken bir kiinin dierine iki zinkrn ocuu! dediini iitti. Bunun
zerine o kiinin tutuklanmasn emretti ve yakalanp mescide sokuldu. Bu sz
syleyene, dierinin anne ve babasna iftirada bulunduu iin ayr ayr 80er sopa
had uygulatt. Bu haber Eb Hanfeye ulanca, o yle dedi: u beldemizin kads
ne alacak adam! Bir meselede be ynden hata yapm. ftiraya urayann davas
olmadan (resen) had cezas uygulad; kii bin defa dahi iftirada bulunsa sadece bir
defa had cezas uygulanmas gerekirken iki ayr had uygulad; iki had arasn bir
veya daha fazla gn ayrmas gerekirken iki haddi pe pee yapt; Hz. Peygamber
(a.s.) hadlerinizi uygulamay mescitlerinizden uzak tutunuz buyurmuken o
kiiye mescitte had uygulad; ayrca davalamann anne babann kendisine veya
oullarna kar olabilmesi iin iftiraya urayanlarn hayatta m yoksa l m olduklarn aratrmas gerekirdi. Bunu da yapmad. Ancak bir kiide iftira, zina,
hrszlk ve iki ime gibi ayr ayr sular toplanrsa bu sularn cezalarnn her biri
ona uygulanr. Yine bu durumda lmesinden korkulaca iin ceza pe pee uygulanmayp, kiinin nceki cezann tesirinden kurtulmas beklenmelidir.70
Bir dier rnek ise udur: Bir gn bir adam Eb Hanfeye mracaat ederek
u meselenin fetvasn istedi: Ben karma, nce sen konumazsan bu gece seninle
kesinlikle konumayacam. Eer konumazsan, sen benden bosun dedim. Karm da bu duruma kzarak, vallahi ben de seninle konumayacam dedi. Bu
olayda Eb Hanfe kadnn kocasndan bo olmad fetvasn verir. Koca, sonra bn Srne (v. 110/729) gitti. Hadiseyi ve Eb Hanfenin fetvasn anlatt. bn
Srn kocay alp Eb Hanfeye geldi ve dedi ki: Allahtan kork ey Eb Hanfe!
Bu kadnn bu kocaya helal olduunu (bo olmadn) nasl syleyebilirsin? Eb
Hanfe, kocaya meseleyi yeniden anlatmasn syledi. Koca meseleyi ayn ekilde
tekrar etti. Eb Hanfe de fetvasn tekrar etti: Evet, kars bo deildir. nk
koca konumak diyor. Konumay belirgin bir vasfla belirlemiyor. Kadn da yeminle konumayacan bildirirken konumu oluyor ve kocann sz hkmn
kaybediyor, boama vuku bulmam oluyor dedi. bn Srn, Eb Hanfeden zr
diledi, ben bunu dnememitim, haklsn dedi ve Eb Hanfenin fetvasnn
doruluunu kabul etti. Bu rnek, meselelere ok geni ve farkl alardan bakmann nemini gstermesi yannda Eb Hanfenin bu konudaki stnln ve
zeksn da ortaya koymaktadr.71
69
70
71
bn Abdilber, Cmiu beynil-ilm, II, 131.

Kefev, Ketibl-almil-ahyr min fukahi mezhebin-Numnil-muhtr, Millet Genel Ktphanesi, Feyzullah
Efendi, nr. 1881, vr. -65.
Hamidullah, slamn Hukuk lmine Katklar, s. 46-47.
Eb Hanfenin keskin zeksn gstermesi bakmndan u rnek de anlmaya

deerdir: Abdullah b. Mbrekten (v. 181/797) yle rivayet edilmitir: Ben, Eb
Hanfeye, birinde iki dirhem, dierinde bir dirhem bulunan iki ahsn dirhemlerinin birbirine karp, daha sonra o karan dirhemlerden iki dirhemin kaybolmas
durumunu sordum. Eb Hanfe, elde kalan bir dirhem l birli paylalr dedi.
Ardndan bn brme (v. 144/761) ile karlatm ve bu cevab ona arz ettim. O,
Eb Hanfe hata etmi, bilakis kalan dirhem aralarnda yar yaryadr, nk biz
kaybolan iki dirhemden birinin, iki dirhem sahibine ait olduunu kesin bir ekilde
biliyoruz dedi. Bu cevab beendim. Ancak (biliyordum ki) Eb Hanfenin akl,
yeryznde yaayanlarn yarsnn akl karsnda bir kefeye konulsa daha ar gelirdi. Bu cevab tekrar Eb Hanfeye arz ettiimde yle dedi: Bunlar karnca
l birli ortaklk vacip olmutur. Zayi olan malumdur. Kalan ise ortakla gre
taksim edilir.72
Kendi dneminde Eb Hanfe hakknda birok vc sz sylenmitir.73 Btn bunlar, Eb Hanfenin yaad dnemde saygn kiiliini, slih bir insan
olduunu, ilimde son derece yetkin, zeki ve kavray ok yksek bir ilim adam
olduunu gstermektedir. Ayrca btn bu rivayetler, Eb Hanfenin hem ahs,
hem ilm adan kendine gvenen, ilmin vakarna yakr davranan ve muhataplarnn fikrine saygl bir insan olduunu ifade etmektedir. Bu ynlerinden bir kan
gsteren birka sz zikretmek uygun olur.
Sfyn es-Sevr (v. 161/778) yle demitir: Eb Hanfeye muhalefet etmek
isteyen kimsenin, ondan deer itibariyle daha stn, ilim ynnden daha bilgili
olmas gerekir ki byle bir ahs bu zamanlarda bulunmaz74
Saymernin (v. 436/1045) nakline gre Abdullah b. Mbrek, kendi zaman
iin yle demitir: Rivyetler bilinmekteydi; ancak reye (yoruma) ihtiya duyulmaktayd. Mlik, Sfyn ve Eb Hanfe rey ortaya koydular. Bunlar ierisinde zek
bakmndan en stn ve en dakik olan, fkhta en derin olan ve de bu nn en
fakihi Eb Hanfe idi.75
B - Saygn Kiilii
Biyografi kaynaklar Eb Hanfenin ahsi meziyetlerinin gzellii, ahlaki olgunluu ve ibadet hayatnn okluu konusunda ittifak halindedirler.
Fiziki grnm olarak Eb Hanfe, hafif esmer tenli, orta boylu ve ok ibadeti
sebebiyle olduka zayf idi. ehresi gzel, grnm heybetli, sakal uzun, vakarl,
elbisesine, sarna ve ayakkablarna itina gsteren, gzel konuan, daima gzel
72
73
74
75
Saymeri, Ahbru Eb Hanfe, s. 32. Kefev, Ketib, vr. 70b.

Saymeri, 41-92; Zeheb, Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed, Menkbul-mm Eb Hanfe ve shibeyhi, (thk.:
Kevseri, M. Zhid- Ebl-Vef el-Efgn), Beyrut 1419, s. 29-32; Heytem, mm- Azam (ev. Manastrl smail
Hakk), s. 117-123.
Heytem, mm- Azam (ev. Manastrl smail Hakk), s. 119.
Saymeri, Ahbru Eb Hanfe, s. 84.
koku kullanan bir kimse idi.76 Varlkl bir kimse olduu, giyim kuamndan belli
olurdu. Kendisi deerli elbiseler giymekle birlikte ilim tahsil edenlere temiz ve k
giyinmelerini, ancak bunu ilim adam vakaryla yapmalarn tavsiye ederdi.77 Kendisinde toplad bu meziyetleri, Eb Hanfenin, yaad dnemde evresi tarafndan kabul grmesine katk salamtr.
mm- Azam Eb Hanfenin engin gnln, hoca ve talebelerine kar olan
hsnniyetini gsteren bir sz yledir: Ben, hocam Hammd ldnden beri,
kldm her namazn ardndan annem-babam ile birlikte hep kendisine dua eder,
Yce Allahtan onu balamasn dilerim. Aslnda ben, sadece bana ilim retenlere deil, kendilerine ilim rettiklerime de dua eder, mafiret dilerim.78
Eb Hanfenin rencilerine yakn ilgisini gsteren bir rnek de yledir: Rivayete gre Eb Hanfe bir ara hasta olan Eb Ysuf iin bu ocuk lrse kendisine halef olacak kimse yoktur dedi. Bunu duyan Eb Ysuf, kendini beenerek fkh ilminde ders vermeye balad. Etrafna da bir hayli insan topland. Bunu haber
alan Eb Hanfe birine, Eb Ysuf un ilim meclisine gidip ona u soruyu sormasn syledi: ki dirhem cret karlnda temizletmek zere elbiseyi temizlikiye
teslim eden kimse elbiseyi geri istediinde temizliki nce elbiseyi aldn inkr
edip, aradan birka gn getikten sonra tekrar istediinde temizlenmi olarak elbiseyi verse crete hakk var mdr? Ardndan da cevap olarak ne sylerse hata
ettiini syle! dedi. O kimse meseleyi Eb Ysuf a sorunca evet hakk vardr
dedi. Soruyu soran bu yanl deyince biraz dnp hayr yoktur dedi. Bu
da yanl denilince Eb Ysuf sorunun nereden geldiini anlad, hemen kalkp
Eb Hanfenin huzuruna vard. mm- Azam onu grr grmez seni buraya
temizliki meselesi getirdi deil mi? dedi. Byk bir mahcubiyetle evet efendim
cevabn verince Eb Hanfe, Sbhnallh! Daha byle cret meselelerinde cevap vermekten aciz kalan kimse Allahn dininden bahsedip, fkh ilminde ders
vermeye nasl cesaret eder. Ayr ayr verdiin cevaplarn ikisi de hataldr. nk
bu durum, aklama istenmesi gereken bir durumdur. Eer elbiseyi aldn inkr
edip gasp ettikten sonra temizlemise temizlikinin creti istemeye hakk yoktur.
Zira cret anlamas geersiz olduu iin, kendi elbisesini temizlemi olur. ayet
inkr etmeden nce temizlemi olduunu ispat ederse o durumda cret istemeye
hakk olur dedi.79
Bu rnek barndrd birok ibret yannda Ebu Hanfenin fkh meseleleri ok
geni bir ereveden dndn gstermesi bakmndan nem arz etmektedir.
rencilerinin, vefatndan sonra ona olan hsnniyetlerini gsteren u olay
zikre deerdir. Rivayete gre Mclid isimli ahs yle demitir: Hrun Redin
yannda idim. Eb Ysuf geldi. Hrun Red ona: Bana Eb Hanfenin ahlakn
76
77
78
79
Gvec, Eb Hanife, s. 79.

Saymeri, Ahbru Eb Hanfe, s. 16; Zeheb, Menkbul-mm Eb Hanfe, s. 16.
Aras, zg, Eb Hanfenin Hocas Hammd ve Fkh Grleri, stanbul 1996, s. 93 (bk. Pekcan, Ali, Fkhn Bedene
Brn mam- Azam Eb Hanfe, stanbul 2010, s. 58).
Heytem, mm- Azam (ev. Manastrl smail Hakk), s. 145-146.
anlat dedi. O da unlar syledi: Vallahi, Allahn haramlarn son derece savunurdu (onlardan sakndrrd), dnya ehlinden uzakt, ounluk hali suskundu,
devaml dnrd, dnmeden konuan ve geveze biri deildi, bir ey sorulduunda biliyorsa orada cevap verirdi. Ey Mminlerin Emri! Onun adna bildiim
ancak nefsini ve dinini koruduu, insanlar sadece hayrla anddr. Bunun zerine Hrun Red, bunlar, slih kiilerin ahlakdr dedi.80
Eb Hanfenin zhidlii, bidlii, yardmseverlii ve cmertlii konularnda
da birok rivayet bulunmaktadr.81 Bunlardan bazlar yledir: Hafs b. Abdurrahman yle demitir: Ben 30 yl boyunca Eb Hanfenin i ortaydm. O, gnde
Kurn hatmeder ve her gn sadaka verirdi.82
Kays b. er-Rabden rivayete gre Eb Hanfe ticaret mallarn Badata gnderir, oradan mallar alr ve Kfeye naklederdi. Seneden seneye krlar toplar ve ncelikle iki ticarethanede alanlarn, azk, giyecek vb. tm ihtiyalarn alr, sonra
da kalan dinarlar ve karlar da onlara verir ve onlara yle derdi: htiyalarnz
iin harcayn. Sadece Allaha hamdedin. nk ben size kendi malmdan vermiyorum. Bu, Allahn size bir ltfudur. Bunlar sizin ticaret mallarnzn krdr, bu
sadece Allahn benim vesilemle size ulatrd eydir. Allahn rzknda, ondan
bakasnn hakk yoktur.83
Kendisine yaplan btn basklara ramen resmi grev almay kabul etmeyip
sivil bir ekilde ilmi faaliyetlerini yrtmesi, dneminde yaanan baz siyasi ve
idari olumsuzluklar karsnda cesaretle konumasn salam, hatal grd
hususlar merulatrc bir pozisyona dmekten onu korumutur. Hassf n (v.
261/875) rivayetine gre Eb Hanfe, defa kad olmaya davet edilmi ama hi
birini kabul etmemitir. Hatta her birinde 30 krba cezaya arptrlmtr. nc defasnda msaade edin, arkadalarmla istiare edeyim diyerek Eb Ysuf la
istiare etmi, o da bu grevi kabul etseniz, insanlara faydal olursunuz deyince, ona kzgn bir ekilde bakarak: Ne dersin, denizi yzerek gemem emredilse,
bunu yapabilir miyim demitir.84
V - Onun Grnn Tercih Edilmesini Salayan Etkenler
Fkh tarihinde zellikle ilk dnemlerde hkmlerin delillerini bilip de onlara
tabi olan limler ounluktayd. Ancak mezhepler sistemletikten sonra mezhep
limleri kendi imm veya mezheplerinin tercih sebeplerini izah eden almalar
yaptlar. Bu edebi tr, ayn zamanda hilaf ve mnazarann da bir benzeri olarak
grlebilir. Ancak bu, kendi imm veya mezhebinin stnl ortaya koyma veya
tercih sebeplerini beyan etme snrnda kalmal, taassuba vardrlmamaldr.85
80
81
82
83
84
85
Zeheb, Menkbul-mm Eb Hanfe, s. 16-17; Gvec, Eb Hanife, s. 82.

Bk. Pekcan, Eb Hanfe, s. 22-30.
Gvec, Eb Hanife, s. 83.
Sbt bnil-Cevz, Ebl-Muzaffer emseddin Yusuf b. Kzolu (v.654/1256), el-ntisr vet-terch lil-mezhebis-sahh,
(tah.: M. Zhid el-Kevser, Mecmt Ktbil-Kevser iinde), 1360, s. 10.
Sadrehd, erhu Edebil-kd lil-Hassf, I, 133.
Kevser, M. Zhid, Sbt bnil-Cevznin el-ntisr, adl eserine yazd nsz (Mecmt Ktbil-Kevser iinde), s. 3.
Eb Hanfe hakknda da bu tr almalar yaplmtr. Mezheplerin teekklnden sonraki dnemlerden geriye doru bir okuma imkn veren bu almalar
onun, dnemi ve sonrasnda eh-i reyin en nemli temsilcisi olarak alglanmasnn
gerekelerinin ipularn da vermektedir. Belki de her mezhep imm iin benzer
ekilde onlarn da kabul grme gerekelerine ulalabilecektir. Ancak Eb Hanfe
sz konusu olduunda bu tr bir deerlendirmeyle ulalabilecek en nemli sonulardan biri, onun, adyla ve fkhyla ehl-i reyin temsilcisi olarak alglanmasnn
gerekelerini ortaya koymas olacaktr.
Bir hilf edebiyat tr olan mezhep ve immlarn grlerini tercih etmenin gerekelerini, salad fayda ve kolaylklar aklamak zere kaleme alnan
eserlerden biri saylan Sbt bnl-Cevznin (v. 654/1256) almasndan rnekler
vermek istiyoruz:86
Sbt bnil-Cevz, Eb Hanfenin mezhebine uymann devlet bakan iin ihtiyata daha uygun ve mmet iin ise zorluu kaldrc olduunu ifade ederek rneklerle aklamtr.
Eb Hanfenin grn almann devlet ynetimine ynelik salad kolaylk
konusunu dokuz rnekle aklamtr:
1- Eb Hanfe, elinde hara arazisi bulunup, onu ekemeyen ve hara vergisini
de deyemeyen kii hakknda, devlet bakannn o araziyi kiralama ve harac da
elde edilen cretten alma yetkisi olduu sylemitir. Ona gre, devlet bakan ayet
kiraya verecek birini bulmazsa sahibi raz olsun olmasn araziyi satp parasndan
hara vergisini alabilir. Eb Hanfe dndakilere gre bunu yapamaz.
2- Eb Hanfeye gre devlet bakannn, sava yoluyla bir kfr diyarn fethettiinde, bu topraklar, raz olsunlar veya olmasnlar ganimet bekleyen askerlere datmayarak sahiplerine verip mlkiyetlerini ikrar ederek onlara cizye vergisi
koymas caizdir. Bu konuda Eb Hanfeye muhalif olanlar, ancak askerlerin izni
halinde bunu yapabileceini, aksi takdirde onlar arasnda taksim etmesi gerektiini sylemilerdir.
3- Eb Hanfeye gre devlet bakan, Savata dman ldren, onun zerinden kan eyaya sahip olur87 demedike, dmann ldren hibir kimsenin
bunu yapma hakk yoktur. Dierleri, bunu devlet bakannn izni olmakszn yapabileceini sylemilerdir.
4- Bir su ileyen kii hakknda devlet bakan tazr cezasna hkmetse ve o
kii bu cezadan dolay lse, Eb Hanfeye gre tazmin etmez. Bakalar, tazmin
gerekir demitir.
5- Eb Hanfeye gre devlet bakannn izni olmakszn mevt araziyi ihya
eden ona sahip olamaz. Dierlerine gre devlet bakannn iznine gerek olmakszn sahip olur.
86
87
Sbt bnil-Cevz, el-ntisr vet-terch lil-mezhebis-sahh, s. 17-18.

Mlik b. Enes, el-Muvatta, Cihad, 18; Buhr, Humus, 18; Maz, 54; Mslim, Cihad, 42; Tirmiz, Siyer, 13.
6- Eb Hanfeye gre bir kiinin klesi zina etse, arap ise veya hrszlk yapsa
bu su sabit olduunda devlet bakannn bu kleye had cezas uygulama yetkisi
vardr. Ancak efendisinin had cezas uygulama yetkisi yoktur. Ona muhalif olanlar, devlet bakannn iznine ihtiya olmakszn efendisinin had cezas uygulama
yetkisi olduunu sylemilerdir.
7- Eb Hanfeye gre sime hayvanlarn zektn (devlet bakannn izni olmakszn) sahibi bir fakire verse, devlet bakannn ondan ikinci defa zekt alma
hakk vardr. Dierlerine gre, ikinci defa alma hakk yoktur.
8- Eb Hanfeye gre bir kii buluntu ocuu kasten ldrse devlet bakannn
ksas yapma yetkisi vardr. Dierlerine gre yoktur.
9- Eb Hanfeye gre bir cenazede, cenazenin velisi ve devlet bakan bulunurlarsa cenaze namazn sultann kldrmas evladr. Dierlerine gre velinin kldrmas evladr.
Sbt bnil-Cevz, Eb Hanfenin mezhebini tercih etmenin mmete salad kolaylk hakknda ise taharet ve alveri konularnda baz rnekler vermitir.
Bunlar arasnda, niyet olmakszn abdest ve gusl sahih saymas; hamamlara girmeyi caiz grmesi; balktan yaplm mleklerden su imeyi ve abdest almay
helal saymas; piirmede ve ekmek yapmnda tezek kullanlmasn caiz grmesi;
iftith tekbirinin niyete mukarin olmas hususundaki zorluu kaldrmas; alveri
konusunda ise teati yoluyla alverii, ocuun yapt alm-satm, Mslmanlarn
nadiren uzak kalabilecekleri ceviz, karpuz, nar, salatalk, acur, mantar vb. eylerin
henz olmadan (gib) satmn caiz grmesi ve de ykanmadan buday temiz kabul etmesi gibi insanlarn kanmas mmkn olmayan, yapmalarnda byk zorluk bulunacak eylere kolaylk prensibine dayal olarak hkm vermesi saylabilir.88
Bu rnekler Eb Hanfenin fetvalarnda fkhn ilerliine, ferdi ve ictimai hayata uygunluuna, ynetim asndan uygulanabilirliine gsterdii zeni aka
ortaya koymaktadr. Bu da sonraki dnemlerde onun mezhebinin benimsenmesinde olumlu etkiler yapmtr.
Grne esas ald kriterlerin gereki ve insan hayatnn realitelerine uygun oluu yine onun dneminde ve sonrasnda kabul grmesinde etkili olmutur.
Nitekim Muhammed Ysuf Ms, Eb Hanfenin fkhnn, ibadet ve muamelatta
kolaylk, fakir ve zayf taraf gzetme, kiinin hukuki ilemlerini imkan dhilinde
geerli sayma, fertlerin hrriyetini ve kiiliini gzetme, devlet otoritesinin devlet
bakannca temsili olmak zere be esasa dayandn belirtmitir.89
SONU
Fkhn teekkl devrinde naslar anlama ve yorumlamaya ynelik iki yaklam
ortaya kmtr. lkine gre naslardaki illet ve maksatlar dikkate alnp, bu metin88
89
Sbt bnil-Cevz, el-ntisr, s. 18-30.

Bardakolu, Hanef Mezhebi, DA, XVI, 18 (M. Ysuf Ms, Trhul-fkhil-slm I-III, Kahire 1966, III, 89-90).
ler tutarl ve uygulanabilir bir ekilde yorumlanmal; dierine gre ise i tutarllktan ziyade naslarn zhiri esas alnmaldr. Bunlardan birincisi ehl-i rey, ikincisi ise
ehl-i hadistir. Her iki yaklam da kaynak ve delil olarak din verileri esas almakla
beraber, bunlar yorumlamada farkl metot ve sistem gelitirmilerdir. Dnemi ve
sonrasnda ehl-i reyin en nemli temsilcisi ve sistemletiricisi kabul edilen Eb
Hanfe de temel kaynak olarak naslar referans alm, bununla birlikte reyi naslarn yorumlanmasnda sistemli bir ekilde kullanmtr. Aksi takdirde onun, reyi,
naslar yannda mstakil veya onlara alternatif bir kaynak olarak kabul ettiini sylemek gereklere aykr bir iddia olur.
Eb Hanfe, Kfede balayarak gelien ve ehl-i rey olarak temayz eden Irak
fkhnn metodolojisinin olumasnda en nemli paya sahip fakihtir. Dolaysyla
hem kendi dnemi hem sonraki zamanlar iin eh-i reyi Eb Hanfe temsil etmektedir. Nitekim Irak fkhnn sonraki dnemlerde devam olan fkh anlay onun
ismine nispetle Hanef mezhebi olarak adlandrlmaktadr. Esasnda bunun birok
sebebi vardr.
ncelikle Eb Hanfe, gelenek ierisinde tredi bir metot ve anlay getiren bir
kii deildir. O, sahbe ve tabin tarafndan balatlm bulunan bir ekol iinde yetimi ve o fkh anlay sistemli hale getirmitir. Fkh dncesine olan dorudan
katks saylabilecek bu sistemletirme erevesinde o, kendi zamannda ucu ak
bir anlaya doru gitmekte olan rey dncesini dengeli ve muteber bir zemine
oturtmu; Irak gibi ok karmak bir sosyal ortamda sorunlara zm retebilecek
bir fkh anlay gelitirmi; fkh blm ve konularna ayrarak tertip etmi; kyas
dzenli bir ekilde kullanm, zellikle kyas ve nassn uyumad durumlarda
istihsn gelitirerek fkh dnceye yeni bir yn vermitir.
Eb Hanfe, yaad dnem itibariyle de ehl-i rey ekolnn belirli bir aama
kaydedip, mezheplerin henz teekkl etmedii bir devirde sistemletirme ve tercih yapt iin, meruiyet asndan en mnasip zaman temsil etmektedir. Nitekim ona mm- Azam denmesinin sebepleri arasnda dier mezhep immlarndan
yaa byk olmas yannda, fkh sistemletirmesi, kyas ve istihsn dzene koymas, bir metot tercihinin yaplabilecei bir zamanda yaayarak bunu da hakkyla
gerekletirmesi olmasdr.
Eb Hanfenin fkha yapt dolayl katk ise temsil ettii rey fkhn dzenli
ve sistemli bir ekilde sonraki nesillere ulatracak aralar hazrlamasdr. Bunlar
arasnda fkh eitimini ura esasna gre gerekletirmesi, meseleleri yazdrmas, ok sayda renci yetitirmesi saylabilir. Mesela otuz yl devam eden ictihad
rs faaliyetleri ve karlkl tartmalarla zenginletirilmi bulunan eitim metodu hem fkh dncenin sistemletirilmesinde tesirli olmu, hem de ictihadlarn
salamasn yapma imkn vermitir. Bununla birlikte bu metot, hem r bakan
olmann verdii gvene hem de gl mukayese melekesine bal olarak akranlar
ve rencileri nezdinde Eb Hanfenin otoritesinin glenmesinde etkili olmu-
tur. Artk ondan sonra gelen btn talebeleri kendilerini Eb Hanfeye nispet etmeye balamlardr.
Btn bunlarn yannda Eb Hanfenin, ahsnda toplad ahlaki faziletler,
sahip olduu fkh melekesi, mukayese ve stn tahlil gc, keskin zeks ve meselelere geni adan bakabilme yetenei gibi meziyetler onun akranlar arasnda
ne kmasna vesile olmu; sonraki nesiller iin ise model bir fakih konumuna
ykselmesini salamtr. Ayrca yaad evreye kar duyarl olmas, slih bir
insan oluu, fiziki grnmne zen gstermesi ve insanlara kar iyi niyet tamas gibi zelliklerinden kaynaklanan saygn kiiliinin de Eb Hanfenin kabul
grmesinde etkisi olmutur. O, maddi bamszl ve siyasi duruu itibariyle de
sayg duyulan biri olmutur.
Eb Hanfe, btn bu zellikleri sebebiyle hem yaad dnemde hem de
sonraki zamanlarda daima hayranlkla karlanmtr. Btn bu meziyetleri, onun
ehl-i reyin temsilcisi kabul grmesinde etkili olutur.
Fkh tarihinin ileriki dnemlerinde gelien hilaf edebiyatnn bir tr saylabilecek olan, bal olunan mezhebin imm ve grlerini tercih etmenin salad
fayda ve kolaylklar inceleyen, biraz da kendi mezhebinin dier mezheplere stnln ispatlamay nceleyen tercih tr eserlerde de Eb Hanfe ve mezhebini
tercih etmenin gerek idare, gerekse fert ve toplum iin salad kolaylklara dikkat
ekilmitir. Bu tr eserler Eb Hanfenin, kendi dnemi ve sonrasnda eh-i reyin
en nemli temsilcisi olarak alglanma gerekelerinin ipularn da vermektedir.
s la m H u k u k u Arat r m al ar D e rgi si , s y. 1 9 , 2 0 1 2 , s. 6 9 - 1 1 4
LK DNEM HANEF KAYNAKLARINA

GRE EBU HANFENN USL ANLAYIINDA
SNNET
Yrd. Do. Dr. Metin YT*
The Place of Sunnah in Ab Hanfahs Methodology According to the

Early Hanafite Sources
The article generally reviews the understanding of Sunna in both systematic Hanafite
and early Hanafite sources in a comparative manner and underlines that the understanding of sunna in systematic Hanafite sources does not reflect the genuine position
of Abu Hanifa. For example, in systematic sources, issues like that the Isolated Traditions do not explain the specific (khusus) or general (umum) expressions of the Quran,
and that the Isolated Traditions contradicting the analogical reasoning (qiyas) cannot
be accepted when reported by non-faqih reporters and that the Isolated Traditions
concerning the matters of public (umum al-balwa), cannot be accepted, while early
Hanafite sources show that such positions cannot be attributed to Abu Hanifa, and that
such approaches were rather developed by later Hanafite scholars such as sa Ibn Aban.
In fact, various reports from prominent disciples of Abu Hanifa like Abu Yusuf and Shaybani indicate that Abu Hanifa valued the Sunna as a principal reference in explaining
the specific (khusus) and general (umum) expressions of the Quran without reference
to the conditions based upon the classification of the Sunna reflected in the systematic
Hanafite sources. In addition, scholars like Tahawi, Maturidi, Dahlawi and Kashmiri who
more closely follow Abu Hanifas line of legal thought in comparison to the systematic
period Hanafite authorities also confirm that Abu Hanifas approach to the Sunna was
not quite the same as mirrored through the systematic Hanafite literature.
Giri
mam Eb Hanfenin ve Hanef mezhebinin slm ilimler tarihinde nemli
bir arl bulunmaktadr. Eb Hanfe Kelm, Fkh ve Hadis alannda her evre ve eilimden birok insan etkilemi ve onlar zerinde derin izler brakmtr.
Kfe mescidindeki tedrs halkasnda temellerini att fkh ekol, rencileri tarafndan gelitirilerek mdevven bir mezhep haline getirilmitir. Bylece, fkh ve
uslde Mslmanlarn nemli bir ksmnn mensubu bulunduu Hanef mezhebi
teekkl etmitir.
*
Dicle niversitesi, lahiyat Fakltesi.
70 | Yrd. Do. Dr. Metin YT
mam Eb Hanfenin fura ait ictihadlar bizzat kendi denetimindeki ders halkas iinde iml yoluyla kaydedilmitir. Bu notlar, rencileri tarafndan zellikle
Eb Ysuf (v. 182) ve Muhammed b. el-Hasen e-eybn (v. 189) tarafndan farkl
suretlerle kitaplatrlm ve kuaktan kuaa aktarlarak gnmze ulatrlmtr. Ana iskeletini Zhirur-rivye dediimiz eserlerin oluturduu bu mecmuann
naklinde, cz baz rivyet farkllklar haricinde bir sknt olmamtr. Baka bir
ifadeyle, Eb Hanfenin fkh genel hatlaryla kaydedildii ekliyle gnmze intikal etmitir. Ancak bu ictihadlarn dayandrld usl konusunda ayn eyi sylemek mmkn deildir.
Arlk kazanan gre gre Eb Hanfe ve birinci dereceden rencileri usle
dair mstakil bir eser vermemilerdir. Fakat usle dair mstakil eseri olsun olmasn her mctehid, yapt ictihadda zorunlu olarak bir usl takip etmitir. Bu, tpk belli bir dzen ierisinde konuan ve yazan bir insann zihnindeki gramatik
malmata deinmedii halde ona uygun konuup yazmasna benzer. Kii ifade
etmese de kurduu cmlelerde gramer kurallarna uyar. mam Eb Hanfenin
usl, kendisinden aktarlan baz muhtasar ifadeler hari genelde kapal kalmtr.
Bu usl ilkeler byk bir ihtimalle ders halkasnda zaman zaman aka ifade
ediliyordu. Ancak kaydetme faaliyeti, ortaya konulan fer zmlerle snrl kaldndan, usl bilgiler kayt d kalm ve bize ulamamtr. mam Eb Hanfenin
rencilerinin de usle ilikin ulalabilir mstakil bir eseri bulunmamaktadr.
rencilerinin eserlerinde, zellikle mam Eb Hanfenin grlerini gerekelendirme sadedinde yaplan aklamalarda usle dair birtakm bilgiler yer almaktadr. Fakat bu bilgiler sonradan ortaya kan ve bugn elimizde bulunan sistematik
Hanef uslne kaynaklk edecek mahiyet ve kemiyette deildir.
Hanef usl tarihinde, messes/yerleik usln temellendirilmesinde karmza kan ilk isim, s b. Ebn (v. 220)dr. s b. Ebnn usle dair ok sayda kitabndan sz edilmektedir: Kitbl-Hucecil-Kebr, Kitbl-Hucecis-Sar,
sbtul-Kys, Haberul-Vhid, ctihdur-Rey, Kitbul-lel.1 Bu eserler gnmze
ulamamtr. Ancak Hanef usl alannda bugn elimizde bulunan ve en eski
yazl kaynak olma zelliini tayan el-Fusl fil-Usl adl eserinde Ahmed b. Ali
el-Cesss (v. 370), bunlar zellikle Kitbl-Hucecil-Kebr ve Kitbl HucecisSari- ksmen zetlemi ksmen de olduu gibi alntlamtr.
s b. Ebn, mam Muhammede ksa bir sre rencilik yapmtr.2 Ancak
1
bn Nedm, Muhammed b. Eb Yakb shk (v. 380/990), el-Fihrist, (Tlk. Ysuf Al Tavl), Drul-Kutubil-lmiyye,
Beyrut 1422/2002, s. 347; sml P el-Badd (v. 1339/1920), Hediyetul-rifn Esmul-Muellifn ve srulMusannifn, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1371/1951. I/806, I/806.
Vek Muhammed b. Halef b. Hayyn (v. 306/918), Ahbrul-Kudt (Mracaa: Sad Muhammed el-Lahhm),
lemul-Kutub, Beyrut, 1422/2001, s. 344. Vek, kendi senediyle Ebu Ebu Abdillah el-Havrnin yle dediini
nakletmektedir: s b. Ebnn Muhammed b. Hasandan alp yazdklar az idi. Hi kimse bana, onu Ebu Yusuf la
bir arada grdn aktarmamtr. Bana sylendiine gre afiye kar tenkit ettii hadisleri Sfyan b. Sahbandan
almtr:
EN# jsF, e 8
t09. ) Q)a ;Mu v# Q3 nT
3 T 8o n3 R 3 J(g E4N fQ A :=N jk9@ Pq 8T%3 R3 WP
T
38o 3 :=N jD e T Ua WP)3 3%/T 3
;%nF T 3TFR J(A U./ W + f4 U9 x m, a K
Benzer ifadeler iin bkz. bnun-Nedm, el-Fihrist, s. 346; Saymer, Eb Abdillh Huseyn b. Al es-Saymer (v.
lk Dnem Hanefi Kaynaklarna Gre Eb Hanfenin Usl Anlaynda Snnet | 71
onun Ebu Hanifeyi ve mam Muhammedi temsil ettiini sylemek olduka gtr: bn Murtez (v. 840) onu Mutezilenin be esasndan biri olan adl grn
savunanlar arasnda zikretmektedir.3 Hatb el-Badd (v. 463) ve bnul-Cevzi (v.
597)nin kaydettii baz rivayetlerde onun Kurann mahlukiyeti grn savunduu bilgisine yer verilmektedir.4 Kendisi de bir Hanef olan Saymernin (v. 436)
anlattklarndan sa b. Ebnn mihne olaylar srasnda kdlk grevini srd
ve mihne olaylarnn msebbibi- Mutezil bakd bn Ebi Dudla iyi ilikiler
ierisinde olduu anlalmaktadr.5 Hlbuki bu dnemde muhalif kanatta yer alan
birok kd ve ilim adamnn skntl gnler geirdii bilinmektedir.
Yukarda sa b. Ebn hakknda aktardmz bilgiler ilk etapta mutezil bir
lim izlenimini uyandrsa da kanaatimizce sadece bu bilgilerden onun Mutezil
olduu sonucuna ulalamaz. Bunlarn bir ksmnn muhalif kaynaklara dayand gz nnde bulundurulduunda aktarlanlarlan bilgileri ihtiyatla karlmann
lzumu daha bir nem arzetmektedir. Ancak mezkr bilgilere onun usl grlerini de kattmzda onunla Mutezile arasnda -boyutlar mehul de olsa- bir etkileimin olduu kanaati arlk kazanmaktadr.
sa b. Ebn, usl-i fkha dair yapt aklama ve gerekelendirmelerde Ebu
Hanife ya da mam Muhammedin izinde hareket eden bir usulc edasyla hareket etmemektedir. O, genelde ortaya koyduu usl prensipleri (asl/usl) temellendirmek iin selefin (Sahbe ve Tabinun) uygulamasyla istihad etmektedir.
Buna oranla daha az yerde Eb Hanfe ve ashbna atfta bulunmaktadr.6 Gerek
Cesssn gerekse dier kaynaklarn s b. Ebndan yapt alntlar, onun daha ziyade mstakil hareket eden bir fakih ve uslc olduunu ortaya koymaktadr. Mesela Cesssn yapt alntda s b. Ebn, haber-i vhidin kabulyle ilgili artlar
zikrettikten sonra bunu dorudan Sahbe ve Tbindan aktard rneklerle gerekelendirmektedir.7 Bu tutumuyla o, mezhep bnyesinde kalarak tahrte bulunan bir limden ziyade serbest hareket eden ve direkt asl kaynaklardan istinbatta
bulunan bir mtehidi andrmaktadr. Ancak Cesssn tavrnda ayn derecede bir
serbestiyet grlmemektedir. O, yapt ilave aklamalarda s b. Ebnn gr-
3
4
436/1044), Ahbru Eb Hanfe ve Ashbih, Drul-Kitbil-Arab, Beyrut 1396/1976, s. 14; el-Kure, Muhyeddin Ebu
Muhammed Abdulkadir b. Muhammed b. Nasrullah bn Slim b. Ebil-Vef el-Hanef (v. 775/1373), el-CevhirulMude f Tabaktil-Hanefiyye (Thk. Dr. Abdulfetth Muhammed el-Hulv), Cze, Drul-Hecr, 1413/1993, II/678.
bn Murtaz, Ahmed b Yahy (840/1437), Tabaktul-Mutezile (Thk. Susanna Diwald Wilzer), Drul-Muntazar,
Beyrut, 1409/1988, s. 129.
Hatb, Ebbekr Ahmed b. Al b. Sbit el-Badd (v. 463/1070), Trhu Mednetis-Selm (Thk. Dr. Ber Avvd
Maruf), Drul-Garbil-slm, Beyrut, 2001/1422, XII/482; bnl-Cevz, Ebul-Ferec (v. 597/1201), el-Muntazam f
Trhil-Mulki vel-Umem (Thk. Muhammed Abdulkadir At, Mustafa Abdulkadidr At), Drul-Kutubil-lmiyye,
Beyrut, 1992/1412, XI/68.
Saymer, Ahbru Eb Hanife ve Ashbih, s. 147:
y e = L!% g ,'# ) =N 6 WS) < 8% , 7 6 EU # 8
y e =N L!% za |7 +Z 9 ~ / =N
. =Q, 4 6B iF EF g# E%F fF e = za q#
Mesela meziyet bakmndan birbirine denk olan iki zt haber arasnda rvlerin okluu ile tercih yaplamayacan
sylerken bunu, mam Muhammedin suyun temizliine dair birbirine zt olarak haber veren iki habercinin
durumu hakknda syledikleriyle desteklemektedir. Bkz. Cesss, Ahmed b. Al er-Rz (v. 370/980), el-Fusl filUsl (Thk. Uceyl Csim en-Neem), Kuveyt, 1414/1994, II/168.
Cesss, el-Fusl, I/159, 168, III/117 vd., 121, 122, 127-130, 134-138, 141.
leriyle Eb Hanfe ve rencileri arasndaki boluu doldurmaya almaktadr.

Cesss, s b. Ebnn konuyla ilgili grlerini verdikten sonra ou kez Bana
gre ashbmzn mezhebi de budur, onlarn zikrettii meseleler de buna delalet
eder8 eklinde ifadeler kullanmaktadr. Bazen da dorudan mam Muhammedin
kitaplarndan alntlar yaparak bu meselelerin, ileri srlen usle delalet ettiini
belirtmektedir.9 Bylece -tahrc yntemini kullanarak- s b. Ebnnn sistemletirdii usl ile Eb Hanfe arasndaki boluu doldurmaya alr.
Cesssn bu tutumu, Ubeydullah b. mer ed-Debs (v. 430) ve onun iki rencisi; emsl-Eimme Muhammed b. Ahmed es-Serahs (v. 483) ve Fahrul-slm
Ali b. Muhammed el-Pezdev (v. 482)de de grlmektedir.
Bu bilgiler, Hanef imamlardan sonra sistematize edilen Hanef uslnn byk oranda tahrce dayandn gstermektedir. Dehlev bu hususu u ekilde ifade
etmektedir:
Mevcut uslun geneli imamlarn (fer) grlerinden tahr edilmitir Bunun Eb Hanfe ve rencilerine nisbeti sahih deildir.10
Bu yntemin Eb Hanfe ve rencilerine nisbetinin sahih olmadn belirtirken, bunun Eb Hanfe adna uydurulduunu sylemek istemiyoruz. Aksine,
bu yntemin dorudan Eb Hanfeye deil, tahrce dayandn belirtmek istiyoruz. Tahrc; mctehidin hkme balad fer fkh meselelerden yola karak
onun dayand usl tespit etme faaliyetidir.11 Bu yntem eksik ve izf olduu
gerekesiyle tenkit edilmitir.12 Bunun tesinde tahrc yntemi yaps itibariyle
zann bir yntemdir. Bu yntem, mctehide ait fer zmlerden hareket ederek
onun dayand ictihad usln tespit etmeyi amalar. Hlbuki bir ictihad sonu, birden fazla faktrn neticesi olabilir.13 Mesel mctehid, bir eyin cevzna
hkmederken konuyla ilgili bir rivyete veya kysa yahut baka usl bir ilkeye
dayanm olabilir. Bunlardan hangisinin esas alnd bizzat mctehid tarafndan
belirtilmedii srece kesin olarak bilinemez. Bu nedenle ayn konuda bazen birbirine muhalif tahrclerle karlamak mmkn olmaktadr. Bu da gereke olarak
ileri srlen prensibin daha sonradan tahri yoluyla belirlendiini gstermektedir.
Bunu bir-iki rnekle somutlatrmak gerekirse: Mesela Kfirlerin er emirlere muhatap olup olmad konusu ilk dnem Hanef mctehidlerince ele alnmamtr.14 Fakat daha sonra gelen limler, onlara ait fer meselelerden ve Haneflerle
8
9
10
11
12
13
14
Cesss, el-Fusl, III/122; Ayrca bkz. el-Fusl, I/156, III/173.

Bkz. Cesss, el-Fusl, I/211-212, I/292-293, III/147, 167.
Dehlev, h Veliyyullh Ahmed bn Abdirrahm (v. 1176/1762), Huccetullhil-Blia, (Tlk. Mahmd Tume
Haleb), Drul-Marife, Beyrut 1418/1997, I/362-362.
Bhuseyn, Yakb b. Abdilvehhb, et-Tahrc indel-Usliyyn vel-Fukah, Mektebetr-Rd, Riyad 1414/1993, s.
11-12.
Bhuseyn, a.g.e., s. 44.
Abdlmecd Mahmd Abdlmecd, el-ttichtul-Fkhiyye inde Ashbil-Hads fil-Karnis-Slisil-Hicr, DrulVef, Khire 1399/1979, s. 283.
Serahs, Ebbekr Muhammed b. Ahmed es-Serahs (490/1096), el-Muharrer f Uslil-Fkh [el-Usl], (Thk. Eb
Abdirrahmn Salh b. Muhammed b. el-Avda), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1417/1996, I/53.
mam fi arasndaki gr ayrlndan hareket ederek usl bir karmda bulunmaya almlardr. Serahs ise bu karmlarn yanl sebeplere dayandrldn ileri srerek15 bunun yerine sebep olarak baka meselelere atfta bulunmutur.16
Yukarda verilen rnek ve aklamalar mevcut Hanef uslnn genel itibariyle Eb Hanfeye isnad konusunda ihtiyatl olmamz gerektirmektedir. htiyat
gerektiren bir dier husus, farkl eilimlerdeki usl limlerinin, Hanef uslndeki
bu boluu kendi fikr eilimleri dorultusunda doldurmu olmalardr. Fkhta
Hanef, ancak kelam bakmdan farkl tercihleri bulunan ok sayda lim bulunmaktadr. Sz konusu farkllk, sadece Hanef mezhebine has bir durum deildir.
Bu mnda her ynyle homojen olan herhangi bir mezhepten bahsetmek mmkn deildir. Ancak Hanef mezhebinin bu durumdan hissesi daha fazla olmutur, denilebilir. Bu da yukarda belirttiimiz gibi, Eb Hanfeye ait mdevven/
yazl bir usln bulunmamasndan kaynaklanmtr. Bunun haricinde gerekte
Haneflii benimsemedii halde, Eb Hanfenin ve Hanef mezhebinin otorite ve
saygnlndan istifade etmek isteyen baz bidat gruplar da olmutur. rnein
sferyn (v. 471) bu konuda yle der: Ehl-i reyden baz trediler kp Kaderiyye ve Rfziyyenin (Mutezile ve ann) grlerine yapm ve onlar taklid
etmilerdir. Bunlar, Ehl-i Snnetin kllarndan ekindikleri iin sahip olduklar habs itikd Eb Hanfeye nisbet edip onunla kendilerini gizlemeye almlardr. Bu grlerin Eb Hanfeye ait olduu iddias sizi aldatmasn. Zira Eb
Hanfe, bunlardan ve bunlarn nisbet ettii eylerden berdir.17
mam Eb Hanfenin ilk talebeleri ve mteakip dnemlerde onlar izleyen
birok lim, hem uslde hem de furda Ebu Hanifeye bal kalmlardr. Ancak Hanef mctehidlerin fkh meclislerine devam eden baz limler -zellikle
Mutezile mensuplar- fkhta Haneflii benimsemekle beraber uslde kendilerine
zg tutumu korumaya devam etmilerdir.18
Bu konu zerinde nemle duran isimlerin banda Ebul-Mun en-Nesef (v.
508) gelmektedir. Nesef, ilk dnem Hanefi limlerinin umumun delleti ve tahsisi
konusunda Mutezileye iddetle kar ktklarn ancak daha sonraki Hanefilerin,
Mutezileye meyyl baz uslclerin etkisiyle umumi ifadelerin katlii prensibini benimsediklerini belirtmektedir.19 Nesefnin aktardna gre umumun katili15
16
17
18
19
Serahs, el-Usl, I/53; Benzer rnek iin bkz. Cesss, el-Fusl, III/340.
Serahs, el-Usl, I/54; Kr. Sadruera, Ubeydullh b. Mesd el-Mahbb (v. 747/1346), et-Tavdh erhut-Tenkh
(Telvh ile birlikte), (Thk. Muhammed Adnn Derv, Drul-Erkam, Beyrut 1419/1998, I/452-456.
sferyn, Ebul-Muzaffer (v. 471/1078), et-Tabsr fid-Dn ve Temyzil-Frkatin-Nciyeti anil-Firakil-Hlikn, (Thk.
Muhammed Zhid el-Kevser), Matbaatl-Envr, Kahire 1359/1940, s. 114; Kr. Leknev, Muhammed Abdlhayy
(v. 1304/1886), er-Ref u vet-Tekml fil-Cerhi vet-Tadl, (Thk. Abdlfetth Eb udde), Drus-Selm, Kahire
1421/2000, s. 385-386.
bn Abdilberr, Eb mer Ysuf b. Abdillah en-Nemir el-Endels (v. 463/1070), Cmiu Beynil-lmi ve Fadlih, (Thk.
Mesad Abdlhamd Muhammed es-Saden), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1421/2000, s. 326; bn Kutlubo,
Zeynddn Ksm (v. 879/1474), Tct-Tercim f Tabaktil-Hanefyye, Mabaatul-n, Badd 1382/1962, s. 55;
Takprzde, Ahmed b. Muslihuddn Mustaf bn Hall (v. 968/1560), Tabaktl-Fukah, (Thk. Ahmed Nle),
Musul 1381/1961, s. 37; Leknev, Muhammed Abdlhayy (1304/1886), el-Fevidul-Behiyye f Tercimil-Hanefyye,
Matbaats-Sede, Msr 1324/1906, s. 171.
Nesef, Ebul-Mun Meymn b. Muhammed (v. 508/1115), Tabsiratul-Edille f Usliddn (Thk. Hseyin Atay),
i prensibinin arka plannda Mutezilenin vad anlay yatmaktadr.20 Mutezile

vad anlay gerei byk gnah ileyenleri ebedi azapla tehdit eden umumi
nasslar hadislerle tahsis etmeden zahiri/umumu zere ele alp yorumlamtr.21
Bundan dolay byk gnah ileyenlerin mminlik vasfn kaybettiini ancak kfre de girmeyeceklerini ileri srmtr (el-menziletu beynel-menzileteyn).22 Bylece temelde itikadi bir konu balamnda gndeme gelen umumun katilii anlay zamanla usl bir ilke haline gelmi, oradan da Mutezil eilimler tayan baz
limler vastasyla Hanefi usulne intikal etmitir.
Altnc yzyl Hanef fakihlerinden Alddn es-Semerkandnin (v. 539) verdii bilgiler de Hanefilik emsiyesi altnda yer alan limlerin hepsinin ayn oranda Hanef olmadn gstermektedir. Semerkand, usl ilminin itikda nisbetle
fer (onun bir kolu) olduunu, bu nedenle yazlan usle dair eserlerin, mellifin
itikdn yansttn ifade ettikten sonra yle der:
Usl-i fkha ait eserlerin ou ya usl (itikad) bakmndan bize muhalif olan
Muteziller tarafndan yazlm, ya da furda bize muhalif olan Ehl-i Hadis tarafndan yazlm eserlerdir. Bunlarn eserlerine dayanmak ya aslda ya da furda
hataya gtrr. Akla ve erata gre her ikisinden de kanmak gerekir. Bizim
ashbmzn bu alana ilikin eserleri iki gruba ayrlr: Bir ksm, usl ve furu
zmsemi, er ve akl ilimlerde derinlemi (mtebahhir) limlerin kaleminden
kt iin son derece muhkem ve salamdr. Zhid mam ve Ehl-i Snnetin nderi Eb Mansr el-Mturd es-Semerkand (rh.a)nin yazd Mehizu-eryi
ve el-Cedel isimli kitaplar ve iki stadnn [Eb Nasr el-Iyd ve Ebbekr Ahmed
el-Czcn] ve ashbnn yazd kitaplar gibi. Bir ksm da semiyytn (mesmt)
zhirinden furu istihra etmekle uraan limlerin kaleminden kt iin son
derece tahkikli ve olduka tertiplidir. Ancak bu limler akl konularda ve usln
dakik meselelerinde maharet kesbetmedikleri iin baz mevzularda muhaliflerin
grlerine kaplmlardr. Sonra birinci ksm eserler; lafz ve manann rktc
olmas ya da himmetlerin gevemesi gibi nedenlerle terkedilmi, fukahann salt
fkha temayl etmesinden dolay ikinci ksm hret bulmutur. Bu gruptaki eserlere muhalif fikirler karmtr. Ancak bu kasden ve inanlarak yaplm bir ey
deildir. Bu mellifler hakknda su-i zannda bulunmak vebaldir. Fakat asl [itikad] salamlatrmadan feri doru bilmek ve sapmadan emin olmak akln kabul
etmedii bir eydir.23 Kitabn ilerleyen ksmlar okunduunda Semerkandnin
20
21
22
23
Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1414/1993, II/383-384:

' ~ * 8 E # /( ! E , # ! ,# A., a , )A q *<9
u+ t\^# k8,2~ 9!
+#
6. ?4Z W4 #g
, )9, O
u+ A# ( ~ U. 6. = #8 ,# I&'# L9a E8 Q 8# ! E , (~ !# Q

=N U Q)# Q~ O E ) t8
9!2 AB# Q O * %2
n ?N Ka = O E A * +) Ka =( Ka %Q
,#
; ...6B O 28 4 q# 8 Q = ` v# W + Ka
u+ Kr. Maturd, Ebu Mansr, Tevltul-Kurn (Thk. Muhammed
Boynukaln), Mzan Yaynevi, stanbul, 1426/2005, III/46, IV/118, 217-8:
Nesef, Tabsira, II/383: 8 Q Z() E' .U I , A#
Nesef, Tabsira, II/371, 382-383.
Nesef, Tabsira, II/368-9.
Semerkand, Aluddn emsun-Nazar Ebbekr Muhammed b. Ahmed (v. 539/1144), Mznul-Usl f NeticilUkl, (Thk. Muammed Zek Abdulberr), dretu hyit-Tursil-slm, Davha-Katar, 1404/1984, s. 2-3.
ikinci grup ile Debs ve Irak Haneflerini kastettii anlalmaktadr. Semerkand,

zetle bu izgiye mensup Hanef uslclerin baz konularda Mutezile etkisinde
kaldklarn ifade etmektedir.24
Hicri 13. yzyln Hanef limlerinden Leknevnin bu konudaki aklamalar,
konumuz asndan nemlidir. Leknev, bu konuda baka limler tarafndan yaplan ayrma katlr ve u izahta bulunur:
Haneflik, fer meselelerde mam Eb Hanfeyi taklid edip er amellerde
onun yolunu izleyenlerden oluan bir frkadr. Akaid esaslarnda ona uyup uymadklarna baklmaz. ayet akaid alannda da Eb Hanfeye tabi olmularsa bunlara
Kmil Hanefler denir. Tabi olmadklar takdirde, kelam eilimlerini belirten bir
kayt ilave edilerek sadece Hanef nvanyla anlrlar. Furda Hanef olduu halde
akide bakmndan Mutezil olan nice limler vardr. Kefn yazar Crullh ezZemaher gibi Furda Hanef olduu halde uslda (aslen) Murci veya Zeyd
olan niceleri vardr. Sonu olarak Hanefliin akide bakmndan muhtelif dallar
bulunmaktadr. Bazs i, bazs Mutezil, bazs da Murcidir.25
Benzer aklamalara kelam ve tabakat kitaplarnda da rastlamak mmkndr.26
u halde, Hanef uslnde ihtiyatl olmay gerektiren iki ana zellikle kar
karyayz: 1) Bu usln tahrce, yani fer ictihadlardan elde edilen prensiplere dayal olmas. 2) Hric etkinin; yani fkhta Haneflii benimseyen ancak uslddn
alannda baka kaynaklardan -hatta Haneflik kart kaynaklardan- beslenmi
limlerin etkisinin varl.
Bu durum, mevcut Hanef usl ile mam Eb Hanfenin gerek usln
ayrmay zorunlu klmaktadr. Ancak buna ramen gnmzde, s b.
EbnCesssDebs izgisinin Eb Hanfeye aitmi gibi algland grlmektedir. Baz evreler de bu greceli idiyeti kullanarak ilgisiz sonulara varmaktadrlar. Mesel mevcut/yerleik uslde yer alan hadislerin Kurna arz, ummul-belv
ve fkhur-rv gibi yntemlerin Eb Hanfe tarafndan kullanldn, ancak daha
sonra fi gibi farkl eilimdeki limler tarafndan etkisiz hale getirildiini ve Eb
Hanfenin miras adna bunlar ihy etmek gerektiini sylemektedirler. Bu yaklam, aslnda Eb Hanfeyi ve onun otoritesini kullanarak Mutezil bak asn
takviye eden bir yaklamdr. Oysa tabakt ve ricl kitaplarna ve Eb Hanfenin
Kelma dair yazd rislelere baklrsa, onun kar karak eletirdii frkalarn
banda Mutezilenin geldii grlr. Ancak Eb Hanfenin vefatndan sonra,
Haneflii sadece fkh ballktan ibaret olan birok Mutezil ve onlarn etkisinde
kalan limler, kendi kelam bak alarna uygun bir usl oluturmulardr. Bunlarn ortaya koyduu usl de ksmen Hanef ksmen Mutezil, senteze dayal bir
24
25
26
Semerkand, Mznul-Usl, s. 4-5.

Leknev, er-Ref vet-Tekml, s. 385-386.
Bkz. Badd, Abdulkhir b. Thir b. Muhammed (v. 429/1037), el-Fark Beynel-Firak, Tlk. brhm Ramazan,
Drul-Marife, Beyrut 1424/2003, s. 322; sferyn, et-Tabsr fid-Dn, s. 114; ehristn, Muhammed b. Abdlkerm
(v. 548/1153), el-Milel ven-Nihal, (Tlk. Ahmed Fehm Muhammed), Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1413/1992,
I/139.
usl olmutur. Eb Hanfenin ve ilk rencilerinin usle dair mstakil bir eser
vermemesi de bu karma usle zemin hazrlamtr.
unu da belirtmek gerekir ki gerek Mutezilenin -zellikle Ebul-Hseyn elBasr (v. 436) gibi son dnem mutedil Mutezilleri-, gerekse ksmen onlarn etkisinde kalan limlerin tenkid edildii noktalar snrl olmutur. Mutezile, birok
konuda Cumhrla ayn kanaati paylamtr. Baz noktalarda ise yaanan ihtilf,
lafz dzeyinde kalmtr. Mesel birinin hd haber olarak grp esas ald eyi,
dieri mehr haber veya selefin ameline mazhar olan haber olarak grp amel etmitir. Birinin neshten tr terk ettii bir haberi dieri ummul-belv veya kysa
aykrlk gerekesiyle terk etmitir. Fakat gnmzde mevcut Hanef uslne ve
onun kaynaklarna atfta bulunanlarn yaklam, Mutezil bak asyla bile izah
edilemeyecek bir usl tablosu ngrmektedir.27
Usl alanndaki bu karklk, Eb Hanfenin esas tutumunu ve bu tutumun
sonradan oluan Hanef uslyle ne derece uyutuunu tespit etmeyi gerekli klmaktadr.
I. EB HANFEYE GRE SNNETN ANLAMI, KAYNAK DEER,
TASNF VE FADE ETT HKM
B. Snnetin Anlam
Snnet, kullanld balama ve alana gre farkl mnlar tayan bir kelimedir. Muhaddisler, ihtisas alanlar gerei Peygamberle ilgili btn hususlar tespit
edip aktarmay ama edindiklerinden Snneti, Peygamber (s.a.v)den nakledilen
sz, fiil, takrr, ahlk sfat, yaradla ilikin zellik ve bisetten nce ya da sonra
sadr olan davranlar eklinde tanmlamaktadrlar. Usl limleri, er kaynaklarn tesbiti ve ahkmn istinbatyla ilgilendikleri iin Snneti Kuran haricinde
Peygamber (s.a.v)den sadr olan sz, fiil ve takrrler eklinde tarif etmektedirler.
Fakihler, meseleyi Snnetin er hkme delleti ve balaycl asndan ele aldklar iin Snneti Farz ve vacipler dnda Peygamber (s.a.v)den sadr olan her
ey eklinde tanmlamaktadrlar. Ayn kelime, muhataplar itaate tevik makamnda ya da bida kart olarak kullanld zaman hangi brantan olursa olsun
btn limlere gre dinde izlenmesi gereken yol (,8 O %(~ ,) anlamn ifade
etmektedir.28 Bu anlamda Snnet, bata Kurn olmak zere din herhangi bir delile dayanan btn uygulamalar kapsamaktadr.
Bu almamzda sz konusu edilen snnet usul anlamdaki snnettir. Yukarda belirttiimiz gibi usl limleri snneti Peygamber (s.a.v)den sadr olan sz, fiil
27
28
Mesela haddlere ilikin hadisler hibir Mutezili veya Hanef tarafndan Kurana veya kyasa muhalif olarak
deerlendirilmemitir. (Mutezilenin tutumu iin bkz. Zemaher, Ebul-Ksm Mahmd b. mer (v. 538/1144),
el-Kef an Hakikit-Tenzl ve Uynil-Ekvl f Vchit-Tevl, Matbaat Muhammed Efend Mustaf, 1308, I/355,
II/81-2.) Ancak gnmzde bu ve buna benzer birok hadis mezkr gerekelerle inkr konusu olmaktadr.
Bkz. Eb udde, Abdlfetth (v. 1417/1996), Lemeht min Trhis-Snne, Drul-Beiril-slmiyye, Beyrut 1995,
s.13-14.
ve takrrler eklinde tarif etmilerdir.29 Ancak Hanef usulcler sahabe tatbikatn

da Snnet kapsamnda grdkleri iin usl anlamda Snneti yle tanmlamlardr: Snnet, Hz. Peygamber (s.a.v)in sz, fiil ve takrirleri ve Sahabenin izledii
yoldur.30lk dnem Hanefi kaynaklar Ebu Hanifenin tabinden gelen uygulamalar iin de Snnet ifadesini kullandn gstermektedir.31 Kanaatimizce Sahbe ve
Tbin uygulamasnn Snnet olarak isimlendirilmesi, bunlarn nebev uygulamay yanstt ya da ona muvafk olduunu belirtme amacna matuftur:32 Sahabe ve tabina ait itihad konularn snnet kapsamnda grlmesi onlarn Nebev
Snnete muvafk olduunu belirtmektedir. Sahabe ve tabina ait gayri itihad
konularn snnet bal altnda ele alnmas ise onlarn esasnda Nebev beyana
dayandn ifade etmektedir. Ebu Hanifenin bu tr (gayri itihad) uygulamalar
Hz. Peygamber yerine sahabe ve tabina nisbet etmesi Ebu Zehrann ifade ettii
gibi- bn Mesuddan tevars ettii ihtiyat ve temkinle izah edilebilir.33
lk dnem Hanef kaynaklar incelendiinde Ebu Hanfenin snneti hem
usul manada hem de bidat kart anlamda kullandn sylemek mmkndr.34
Ebu Hanife, zaman zaman Snnet kelimesi yerine hadis kelimesini de kullanmaktadr.35 Snnet kelimesi temelde izlenen yol ve uygulama, hadis ise sz anlamna gelmektedir. Snnet yerine hadis kelimesinin kullanlmas byk bir ihtimalle Hz. Peygamber ya da sahabeye ait uygulamalarn szl ifadelerle aktarlm
olmas esprisine dayanmaktadr.
Snnet ve hadis kelimeleriyle kastedilen mana ilk dnem eserlerinde bazen
eser kelimesiyle de ifade edilmektedir. Gerek Eb Hanfenin gerekse rencilerinin Hz. Peygamber, Sahbe ve Tbindan aktarlan sz ve uygulamalar ihtiva
eden kitaplara el-sr ismini vermeleri de bu hususu teyit etmektedir.36
29
30
31
32
33
34
35
36
Mahall, Celluddn (v. 864/1459), el-Bedrut-Tli f Halli Cemil-Cevmi (Thk. Ebul-Fid ed-Dstn),
Messessetur-Risle, Beyrut, 2005/1426, II/7.
bn Melek, Mevl Abdullatf (v. 801/1398), erhul-Menr fil-Usl, Salh Bilici Kitabevi, st. 1965, s. 205. Cessas,
gibi baz uslcler, Snneti tarif ederken sadece sz ve fiilden sz ederler. ( k8( N # 4 :4F# 4 q W4

F)
Ancak fiil kkn, takrri de ihtiva edecek ekilde aklarlar. Bkz. Cesss, el-Fusl, III/235.
eybn, Muhammed b. Hasan (v. 189/804), Kitbul-Asl, (Tlk. Ebul-Vef el-Afgn), lemul-Kutub, Beyrut
1410/1990, I/294.
tib, el-Muvfakt adl eserinde bu durumu yle anlatr: Kitap ve Snnetten bildiimiz ya da bilmediimiz
bir delile dayanan Sahbe ameli iin de Snnet lafz kullanlr. Zira byle bir amel ya bize ulamam [ama Sahbe
nezdinde msellem olan] bir Snnete ball ifade etmektedir ya da Sahbenin veya Sahbeden olan [rid]
halifelerin, hakknda gr birlii ettii bir ictihad temsil etmektedir. (tib, Eb shk brhm b. Ms el-Lahm
(v. 790/1388), el-Muvfakt f Usli-era, (erh ve Tahrc: Abdullh Derrz), Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut
(t.y.), IV/3 vd.)
Eb Zehra, Muhammed (v. 1394/1974), Eb Hanfe Haytuh ve Asruh-ruh ve Fkhuh, Drul-Fikril-Arab,
Khire, 1412/1991, s. 258.
eybn, el-Asl, I/43; Eb Hanfe, Risle il Osmn el-Bett (Thk. Muhammed Zhid el-Kevser), Matbaatl-Envr,
Kahire 1368/1948, s. 37-38; eybn, Kitbul-Asl, I/164,442-3; eybn, Muhammed b. Hasan (v. 189/804), Kitbulsr (Takdim: Muhammed Abdurreid en-Numn), Kar, 1410/1989, s. 270.
eybn, Kitbul-sr, s. 191; eybn, Muhammed b. Hasan (v. 189/804), el-Muvatta, (Thk. Abdlvehhb
Abdllatf), Ner: Lecnet hyit-Tursil-slm, Msr 1387/1967, s. 75.
Snnet kelimesi iin bkz. Eb Ysuf, Yakub b. brahim el-Ensr (182/798), Kitbul-Harc, Drul-Marife,
Beyrut, (t.y.), s. 94,164-165; A. mlf, er-Redd al Siyeril-Evz (Thk. Ebul-Vef el-Afgn), Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut, (t.y.), s. 31-32, 36, 38, 41, 46, 49, 53, 67, 76, 116; eybn, Muhammed B. Hasan (v. 189/804), el-Hucce al
Ehlil-Medne, (Thk. Mehd Hasen el-Geyln el-Kdir), leml-Ktb, Beyrut 1403/1983, II/147, 399; Hadis
Ayn tutum bir-iki kuak sonraki Hanef limlerinde de grnmektedir. Mesel

Eb Cafer et-Tahv (v. 321) ayn genilikte bir ierie sahip olan iki eserine erhu Menil-sr ve erhu Mkilil-sr adn vermitir. lk dnem kaynaklar incelendiinde Snnet, Eser ve Hadis kelimelerinin ska birbiri yerine kullanld
grlmektedir. Ancak daha sonra yazlan usl kitaplarnda bu kelimeler, belli nanslarla birbirinden ayrlan mstakil terimler haline gelmitir. Bu durumun, Eb
Hanfe dneminde terminolojinin mevcut ekliyle henz oturmam olmasndan
kaynakland sylenebilir.
B. Snnetin er Kaynaklar indeki Yeri ve Delil Deeri
Snnetin konumu ve kaynaklar hiyerarisindeki yerini, deiik vesilelerle Eb
Hanfeden nakledilen aklamalardan anlamak mmkndr. Eb Hanfeden aktarlan aklamalara bakldnda yle bir hiyerari ortaya kmaktadr: Kitab, Snnet, htilfsz Sahbe Telakksi, Sahbe Kavli, Kys, stihsn ve rf. Onun Osmn
el-Bettye gnderdii rislede unlar kaytldr: nsanlarn uydurup icad ettikleri
eylerde kendisiyle hidyet bulunacak bir husus yoktur. Hidyet, Kurnn getirdii, Peygamber (s.a.v)in ard ve sahbenin insanlar tefrikaya dmeden zerinde bulunduu yoldur. Bunun dndakiler ise uydurmadr.37 Ayn muhtev gerek Eb Ysuf ve Muhammedin kitaplarndaki aktarmlarda38 gerekse tabakt ve
ricl kitaplarndaki senedli ifadelerde tekrar edilmektedir.39 hticc edilen hadisin
itikd veya amele ilikin olmas, mtevtir olup olmamas durumu deitirmemektedir. Eb Hanfenin itikd konularda da tevtr seviyesine ulamayan hadislerle amel ettiine dair birok rnek bulunmaktadr.40 tikd konulara tahss edilen
be risle41 ve bunlarn dolayl bir erhi mesabesinde olan Mturd ve Tahavnin
itikda ilikin eserleri de temelde haber-i vhide dayanan rneklerle doludur.
C. Snnetin Tasnfi
Yerleik usl ablonundan yararlanarak Eb Hanfenin Snnet tasnfini iki
balk altnda ele alabiliriz: Rivyet asndan ve Kapsam asndan.
1. Snnetin Rivyet Asndan Tasnfi ve Kabul artlar
Yerleik Hanef uslnde Snnet rivyet bakmndan, Mtevtir, Mehr ve
hd gruplarna ayrlmaktadr. Eb Hanfe ve rencilerinin eserlerinde bu an-
37
38
39
40
41
iin bkz. Eb Ysuf, el-Harc, 94; Eb Ysuf, er-Redd, 31, 38, 40, 105; eybn, el-Asl, s. 399; eybn, el-Hucce,
I/126; Eser iin bkz. eybn, el-Asl, I/74, 76, 166.
Eb Hanfe, Risle il Osmn el-Bett, s. 35.
eybn, el-Hucce, II/513-4, 561, 563,621-623, VI/319-322.
Saymer, Ahbru Eb Hanfe, s. 10; bn Abdilberrr, Ebu mer Yusuf (v. 463/1070), el-ntik f Fedilil-EimmetisSelsetil-Fukah (Thk. Abdlfetth Eb udde), Drul-Beiril-slmiyye, Beyrut 1417/1997, s. 264-265; Hatb,
Eb Bekr Ahmed b. Ali el-Badd (463/1070), Trhu Badd ev Mednetis-Selm, Mektebetl-Hnc, Msr,
1349/1931, XIII/368.
rnekler iin bkz. eybn, Kitbul-sr, s. 244.
rnek iin bkz. Ebu Hanife, el-Fkhul-Ekber (Ali el-Kr erhiyle birlikte), Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut,
1404/1984, s. 305-506.
lamda bir tasnf grlmemektedir. Ancak ierik asndan bu tasnfin ilk dnemlerden itibaren var olduunu syleyebiliriz.
Eb Hanfede hd olan-hd olmayan ayrm nettir; ancak mtevtir-mehr
ayrm iin ayn eyi sylemek gtr. Erken dnem eserlerinde hd olmayan hadisler (mtevatir-mehur), marf snnet, mehr snnet ve ihtilfsz snnet kelimeleriyle ifade edilmektedir.42
Mtevtir hadisleri/snnetleri, kendi iinde usl anlamda mtevtir ve
isnda dayal mtevtir eklinde ikiye ayrmak mmkndr. Usl anlamda
mtevtiri ksaca; yalan zere anlamalar deten/aklen mmkn olmayan topluluklarn -ilk kaynaa varncaya kadar- ayn nitelikteki topluluklardan aktardklar haber eklinde tanmlayabiliriz.43 Bu tanm dierinden farkl klan husus,
haberin aktarmnda isnad artnn olmamasdr. Hz. Peygamberden itibaren amel
edilegelen ve kuaktan kuaa aktarlan hususlar -belli bir senede dayanmasa bileusl tevtr oluturur.
lk dnem kaynaklarnda Eb Hanfeye gre isnda dayal mtevtirin var
olup olmad konusunda ak bir ifade bulunmamaktadr. Buna karn usl
mnda mtevtirin; mesel farz namazlarn adedi, le namaznn drt rektl
oluu gibi lim-chil btn Mslmanlarn tartmasz olarak bildii Snnet kategorisinin Eb Hanfede var olduu rahatlkla sylenebilir.44 Baka bir deyile, Eb
Hanfeye gre mesel vakf arazisinin hkmne ilikin bir hadisle le namaznn
drt rektl oluu hakkndaki Snnet bilgisi ayn sbt derecesine sahip deildir.
Bunlardan birincisi zann ifade eden rivyetlere dayanrken, ikincisi kesin bilgi ifade eden trden haberlere dayanmaktadr. rencilerinden aktarlan aklamalar
da bunu teyid etmektedir.45
a. Senede likin artlar
Usl anlamdaki Mtevtir iin sened art aranmaz. Buna karn hd kategorisine giren haberlerin kabl iin hem sened hem de muhtev art aranmaktadr. hd haberlerde hadisi rivyet edenlerin kil, zbt, dil ve Mslman olmas
gerekmektedir.46 Bunun yan sra haberin muhtev asndan baz zelliklere haiz
olmas gerekir.
42
43
44
45
46
Eb Ysuf, er-Redd, s. 67; eybn, el-Hucce, II/236, 671-672.

Cesss, el-Fusl, III/35, 37; Debbs, Eb Zeyd Ubeydullah b. mer b. s (430/1038), Takvmul-Edille f UslilFkh (Thk. Hall Muhyiddn el-Meys), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1421/2001, s. 207, 212; Askaln, Ahmed b.
Ali b. Muhammed b. Hacer (852/1448), Nzhetn-Nazar f Tavdhi Nuhbetil-Fiker f Mustalahi Ehlil-Eser, (Thk.
Nruddn Itr), Matbaats-Sabh, Dmak 1421/2000, s. 41-43.
rnek iin bkz. Ebu Hanife, Vasiyyetul-mm Eb Hanfe en-Numn [el-Vasiyye], (Thk. Eb Muz Muhammed b.
Abdilhayy Uveyne), Dru bn Hazm, 1418/1997, s. 50; Debbs, Eb Zeyd Ubeydullh b. mer b. s (v. 430/1038),
el-Esrr fil-Usl vel-Fur, Thk. Salim zer, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam doktora
tezi, Kayseri, 1418/1997, I/30.
eybn, el-Hucce, II/671-672.
Bkz. eybni, el-Asl, III/68-73; Kr. Debbs, Takvm, s. 184; Pezdev, Fahrul-slm Ebul-Hasan Al b. Muhammed
(v. 482/1089), Kenzul-Vusl il Marifetil-Usl (Keful-Esrr ile birlikte), Tlk. Mutasm el-Badd, Drul-KitbilArab, 1417/1997, II/727-9; bnul-Humm, Kemluddin Muhammed b. Abdilvhid b. Abdilhamd (v. 861/1457),
et-Tahrr (et-Takrrle birlikte), Drul-Kutubil-lmiyye, 1403/1983, II/236 vd.
b. Muhtevaya likin artlar

lk dnem Hanef kaynaklarndan anlaldna gre Eb Hanfenin muhtev
ile ilgili ileri srd tek art adem-i zzdur (zz olmama). Yani haber-i vhidin
Kurnn mn ve delletine ve hakknda ittifak edilen Snnete veya mehr ve
marf snnete aykr olmamas gerekir.47
Adem-i zzla kastedilen anlam bazen arz kelimesiyle de ifade edilir. Eb
Hanfenin arz yntemi yaygn anlayn aksine sadece Kurnn zhirine dayanmaz. Deiik kaynaklardaki ifadeler birletirildiinde, Eb Hanfedeki arz ynteminin iki kutuplu olduu; yani hem Kitab hem de Maruf Snnete dayanan bir
yntem olduu anlalmaktadr.
Eb Hanfe el-lim vel-Mteallim adl rislesinde, zin edenin imandan ktn anlatan hadisin Kurna arzdan dolay kabul edilemeyeceini belirtmektedir.48 Ancak bu szler onun konuya ilikin aklamasnn tamamn yanstmamaktadr. ml yntemiyle yazlan bu tr rislelerde (el-lim vel-Mteallim) her
hangi bir konunun btn ynleriyle aktarlmam olmas ve tamamlayc nitelikteki bilgilerin dier eserlerde yer almas son derece normaldir. Nitekim el-lim velMuteallim kitabndan daha gvenilir bir yolla ve mam Muhammed tarafndan
rivyet edilen el-sr adl kitapta, bu konuda Eb Hanfenin rivyet ettii hadisler
olduunu grmekteyiz. Eb Hanfenin el-srda kendi senediyle aktard hadis
yledir:
Abdullah b. Eb Habbe der ki: Allah Raslnn sahbsi Ebud-Derdnn
yle dediini duydum: Terkisinde olduum bir srada Raslullah (s.a.v.) yle
buyurdu: Ey Ebud-Derd! Kim Allahtan baka ilah olmadna ve benim onun
elisi olduuma ehdet ederse Cennet kendisine vacip olur. Ben: Zin edip hrszlk yapsa da m?! diye sordum. Allah Rasl skt etti. Bir sre yrdkten
sonra tekrar: Kim Allahtan baka ilah olmadna ve benim onun elisi olduuma ehdet ederse Cennet kendisine vacip olur buyurdu. Ben: Zin edip hrszlk
yapsa da m?! diye sordum. Bunun zerine Allah Rasl yle cevap verdi: EbudDerd istemese de evet! Zin edip hrszlk yapsa da.49
el-lim vel-Mteallimde Kurna arzdan dolay reddedilen rivyette zin
ile imann gittii anlatlrken, bu hadiste ehdet getiren kimsenin, zinya ramen mmin kald ve (netice itibariyle) Cennete girecei belirtilmektedir. Eb
Hanfenin konuyla ilgili aktard ikinci hadis yledir: Abdlkerm b. EbilMuhrikin naklettiine gre Tvus yle demitir: Adamn biri bn mer (r.a.)in
yanna geldi ve: Ey Eb Abdirrahmn! Kilitlerimizi alp kaplarmz aan u insanlar hakknda ne dersin? Bunlar kfir mi? diye sordu. bn mer: Hayr dedi.
Adam: Peki Kurn tevl eden ve bizi tekfr edip kanmz hell sayanlar hakkn47
48
49
Bkz. Ebu Hanife, Numn b. Sbit, el-lim vel-Mteallim, (Thk. Muhammed Zhid el-Kevser), Matbaatl-Envr,
Kahire, 1368/1948, s. 24-25; Eb Hanfe, Risle il Osmn el-Bett, s. 35; Kr. bn Abdilberrr, el-ntik, s. 276-277.
Ebu Hanife, el-lim vel-Muteallim, s. 24-25.
eybn, Kitbul-sr, s. 244.
da ne dersin? Bunlar kfir mi? dedi. bn mer cevben yle dedi: Hayr, onlar
Allaha irk komadka kfir saylmazlar.50
Bu rivyette de aka irk koulmadka gnah sebebiyle bir kimsenin imandan kmayaca veya kfrle itham edilemeyecei anlatlmaktadr.
Eb Hanfenin szkonusu zin rivyetini reddederken bu hadislerde anlatlan
ierii hesaba katmadan sadece Kurnn zhir delletinden hareketle konutuunu sylemek doru olmasa gerektir. Kanaatimizce o, mezkr hadisi reddederken,
Kurn delletin yan sra bu hadislerdeki sarh muhtevy da gz nnde bulundurarak konumutur. Baka bir ifadeyle el-srdaki ifadeler, Eb Hanfenin zin
rivyeti konusundaki malmtnn, yetlerin zhir delletiyle snrl olmadn
gstermektedir. Konuyla ilgili ifadelerin toplamndan, Eb Hanfenin mezkr
rivyeti hem Kitaba hem de Snnete arz ettii anlalmaktadr.51 Bu husus bn
Abdilberrin u ifadelerinden net bir biimde anlalmaktadr: Ehl-i hadsten birok kii, dil kimselerin rivyet ettii ok sayda hd haberi reddettii ve bunlar zerinde ittifak edilmi hadislere ve Kurnn mnlarna arz edip muhlif
olanlar zz olarak isimlendirdii gerekesiyle Eb Hanfeye tanetmeyi ciz
grmlerdir.52
Eb Hanfe tarafndan Osmn el-Bettye yazlan Rislede de hidyet kayna
olarak Kitab ve ihtilfsz Snnetten sz edilir.53 lk dnem rencilerinin aklamalar da ayn muhtevy desteklemektedir. Mesel mam Eb Ysuf birok yerde
zellikle Eb Hanfenin ictihadlarn gerekelendirme balamnda bu dorultuda aklamalarda bulunur. Karlalan hadislerin Kitaba ve fakihlerce malm
olan Snnete arz edilmesi gerektiini, buna muhlif olan rivyetlerin ise kabul
edilmemesi gerektiini belirterek yle der: Ummun (herkesin) bildii hadislere sarl ve zz olan hadislerden kan!.54mam Muhammedin aklamalarnda da sadece Kurna arz eklinde bir yaklam bulunmamaktadr. Bunun yerine
Kurn ve Marf Snnet vurgusu ne kmaktadr.55 mam Eb Ysuf ve mam
Muhammedin aklamalarnda bir arada verilen bilgiler, Eb Hanfenin ifadelerinde ayr ayr yerlerde zikredilmitir. Onun farkl yerlerdeki bu ifadeleri bir araya
getirildiinde, rencilerinin aklamalaryla rten bir tablo ortaya kmaktadr.
mam Eb Hanfenin mstakil cmlelerini tek bana ele almak yerine, bunlar
50
51
52
53
54
55
eybn, Kitbul-sr, s. 244.

Bu hususlardan ayr olarak konuyla ilgili baka bir ihtimale daha deinmek istiyoruz. Eb Hanfenin reddettii
hadiste zninin imandan kaca ok sarih bir ekilde ifade edilmitir. Hadisteki ifade yledir: Mmin kii
zina edince iman, tpk bir gmlein karlmas gibi onun bandan karlr. Sonra tevbe edince iman ona iade
edilir. Grld gibi bu varyanttaki lafzlar ok aktr. Buna mukabil cumhurun tevil ederek kabul ettii Eb
Hureyre rivayeti daha esnek ve mecaza msait bir grnm arz eder: Zina eden kii mmin olarak zina etmez.
Eb Hanfenin itiraznn zellikle birinci varyanta ve bu varyantta yer alan kesin ifadelere kar olmu olmas
muhtemeldir. Nitekim muhaddislerden de baz kimseler ilk hadisi senet asndan tenkit etmilerdir. (Bkz. Kevser,
el-lim vel-Muteallim, Tahkik-24.) Binaenaleyh, Eb Hanfenin yapt deerlendirmenin konuyla ilgili btn
hadisler iin deil de sadece mezkr varyanta ynelik olduunu sylemek daha doru olur.
bn Abdilberr, el-ntik, s. 276-277.
Ebu Hanife, Risle, s. 35.
Eb Ysuf, er-Redd, s. 24, Ayrca bkz. s. 31-32, 76, 105.
eybn, el-Hucce, II/621-623; IV/319-320, 321, 322.
birbirini tamamlayan paralar olarak mtlaa etmek gerekir. Dolaysyla, onun

el-lim vel-Mteallim kitabndaki Kurn vurgusunu, el-srdaki aklamalarla
birlikte deerlendirmek en doru ve en isabetli yntemdir.
Benzer rnekleri baz sahablerin deerlendirmelerinde de grmek mmkndr. Mesel Hz. Peygamber (s.a.v.)in Mirac gecesinde Rabbini grdn syleyenleri eletiren Hz. ie, bir rivyete gre, Gzler onu idrk edemez (Enm,
103) melindeki yete56 dier bir rivyete gre ise Hz. Peygamberden merf olarak
nakledilen bir rivyete dayanmtr.57 Keza Ailesinin alamasndan tr lnn
azap greceini belirten hadisi reddederken bir rivyete gre yete (sr, 15), dier bir rivyete gre Hz. Peygamberden aktard bir hadise dayanmtr.58 Buna
mukbil, Allah Raslnn Mirac gecesi Allah grdn savunan bn Abbs
(r.a.), bir rivyette yete (Necm, 13), dier bir rivyete gre ise konuyla ilgili hadislere59 dayanm gzkmektedir.60 Ftma bt. Kaysn boanm kadna nafaka verilmeyecei eklindeki rivyetini reddeden Hz. mer, baz rivyetlere gre yete
(Talk, 1), dier baz rivyetlere gre ise konuyla ilgili merf hadise dayanmtr.61
Bu rnekleri oaltmak mmkndr.
Netice olarak, mam Eb Hanfeye nisbet edilen rivyetlerin hi biri tek bana vkann tamamn yanstmamaktadr. Olayn btnn grmek iin aklamalarn tamamna bakmak gerekir. ifah bilgi aktarmnn veya iml ynteminin hkim olduu ortamlarda bu tr paral izahlarn bulunmas kanlmazdr.
nemli olan, bu paralar birletirip btn grmeye almaktr.
unu da belirtmek gerekir ki ayet arz Ebu Hanifeye nisbet edilen ekliyle
kabul etsek bile bu konudaki rnekler snrldr. Tespit ettiimiz kadaryla dorudan Ebu Hanifeden aktarlan rnek says bir ya da ikiyi amamaktadr. Yukardaki
aklamalarda grld zere onlar da hadd-i zatnda tartmaldr. Dolaysyla
usul kitaplarnda grdmz birok hadisin Kurna arz bal altnda ele alnp
reddedilmesinin Ebu Hanife meneli bir tutum olduu sylenemez.
Arz ynteminde hadislerin Kitab ve Maruf Snnete muhalif olmamas gerektiinden sz ederken buradaki muhalefetle neyin kastedildii konusunu biraz
amak istiyoruz. Bizim ulatmz sonu, Ebu Hanifenin muhalefetle Kurnn
aslna muhalefeti kastettii eklindedir. Ancak yerleik Hanef uslnde bu konu,
haberin Kitabn umum ve hususuna mutlak ve mukayyedine aykr olmamas gerektii eklinde ifade edilmektedir.
56
57
58
59
60
61
Buhr, el-Cmius-Sahh, Tefsr, no. 4855.

Mslim, el-Cmius-Sahh, mn, no. 438; Askaln, Ahmed b. Al b. Muhammed b. Hacer (v. 852/1448), FethulBr bi erhi Sahhil-Buhr, Drul-Fikr, Beyrut 1414/1993, IX/588.
Mslim, el-Cmius-Sahh, Ceniz, no. 2147; eybn, el-Muvatta, s. 113.
Mslim, el-Cmius-Sahh, mn, no. 436.
Nevev, Muhyiddn Eb Zekeriyy Yahy b. eref (676/1277), el-Minhc erhu Sahhi Mslim b. el-Haccc, (Thk.
Hall Memn h), Drul-Marife, Beyrut 1418/1997, III/9.
Tahv, Eb Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selme el-Ezd (321/933), erhu Menil-sr, (Thk. brhm
emsddn), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1422/2001, II/432.
Debbs bu konuda unlar kaydeder: Bize gre haber ister Kitabn aslna aykr olsun ister umumuna veya zhirine aykr olsun farketmez [reddedilir].62
Uslclerin Kitab-haber ilikisine dair ileri srdkleri bu grn temel gerekesi udur: mm, hss, mutlak, mukayyed ve zhir lafzlar, delalet bakmndan
katdir. Buna karn hd haberler zannidir. Kurnn kat ifadeleri zann ifade eden
hd haberlerle snrlandrlamaz ve Kurndaki muhtevaya ilavede bulunulamaz.63
Haber-Kurn ilikisine ve muhalefetin keyfiyetine dair yaplan bu aklamalarn tahr eseri olduunu dnyoruz. Zira bu konuda Eb Hanfenin kendisinden aktarlan bir aklama bulunmamaktadr. Hatta baz usl eserlerinde Eb
Hanfeden bunun tam aksine aklamalar nakledilmektedir.64 te yandan iyice
incelendiinde en azndan mevcut hadis literatrne gre hd olan baz rivayetlerin Eb Hanfeye gre Kitabn umum ve hususunu, mutlak ve mukayyedini snrlandrd, vucup ve nedb gibi er hkmlere kaynaklk ettii grlmektedir.
Bu da haliyle Eb Hanfenin muhalefetle tahsis ve takyidi kastetmediini, aksine
haberin Kurnn aslna muhalif olmamas gerektii eklinde bir manay kastettiini gstermektedir. ayet o, mm-hss veya mutlak-mukayyed olan lafzlar arasndaki farkll muhalefet addetseydi ayetleri beyan edip snrlayan haberlerle amel
etmez ve bunlara vucup ve nedb gibi er hkmler bina etmezdi.65 Bu da onun
muhalefetle, Kurann aslna aykrl kastettiini mm-hss, mutlak ve mukayyed
arasndaki farkllklar muhalefet addetmediini gstermektedir.66
Sonu itibariyle haber-i vhidin Kurna muhalefeti derken haberin Kurnn
aslna muhalif olmasn, s b. Ebnn ifadesiyle Kurnn kesin bir ekilde farkl
beyanda bulunduu bir konuya ilikin olmasn ( ~ E(`' I 0 4 (, ) anlamak gerekir.67
62
63
64
65
66
67
Debbs, Takvm, s. 196.

Bkz. Cesss, el-Fusl, III/; Debbs, Takvm, s. 196-197; Serahs, el-Usl, I/273; Pezdev, Kenzul-Vusl, III/20.
rnek iin mid, Seyfuddn Ebul-Hasan Al b. Ebil-Al b. Muhammed (v. 631/1233), el-hkm fi-UslilAhkm, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, (t.y.), I/525; snev, Cemluddn Abdurrahm b. el-Hasan (v. 772/1370),
Nihyetus-Sl f erhi Minhcil-Usl, lemul-Kutub, Khire (t.y.), l II/460.
Mesela ayette Allahn ad anlmadan kesilen hayvanlarn yenilmesi umum bir ifadeyle nehyedilmitir (Enm,
121). Ancak Eb Hanfe, konuyla ilgili hadislerden hareketle bu ayetin, bilerek besmeleyi terk edenlerle ilgili
olduunu, unutarak terk eden mminleri kapsamad grn savunmutur. (eybn, Kitbul-sr, s. 355-356;
Ayrca bkz. eybn, el-Muvatta, s. 224; Mturd, Eb Mansr Muhammed b. Mahmd (v. 333/994), Tevltu
Ehlis-Sunne, (Thk. Fatma Ysuf el-Hm), Muessesetur-Risle, Beyrut 1425/2004, II/169-170; Tahv, Ebu Cafer,
(v. 321/933) htilful-Ulem (htisr: Ebbekr Ahmed b. Al el-Cesss er-Rz, v. 370/980), Thk. Abdullh Nezr
Ahmed, Drul-Beiril-slmiyye, Beyrut, 1417/1996, II/198.) Oraya (harem blgesine) giren emin olur (li
mrn, 97) ayetinde ifade umum olduu halde Eb Hanfe ve ashbna gre sirkat gibi lm gerektirmeyen
sularda ve tazir cezalarnda harem-harem d ayrm yoktur. Bir bakasnn uzvunu telef eden kimse haremde
de olsa cezalandrlr ve ayetin kapsamna dahil edilmez.( Bkz. Tahv, Ahkmul-Kurn, II/313-314). Veled-i zina
n[zina eden kadn, erkek ve zinadan doma ocuk] en erlisidir hadisi zhir itibariyle Kurn ve Snnette yer
alan genel prensiplere aykr olduu halde Eb Hanfe onu belli bir kiiyle ilgili olarak ele alm ve yorumlayarak
kabul etmitir. (Mekk, Menkib, s. 417; Kerder, Menkib, s. 377).
Umum-husus, mutlak ve mukayyed konusundaki farkllklarn muhalefet olmad ve saylmamas gerektii
konusunda finin de arpc aklamalar bulunmaktadr. Bkz. fi, Muhammed b. drs (v. 2004/819), htilfulHads, (Thk. Rifat Fevz Abdlmuttalib), Drul-Vef, Beyrut 1425/2004, s. 30-32; fi, Muhammed b. drs (v.
2004/819), Siyerul-Evz, (Thk. Rifat Fevz), Drul-Vef, Beyrut 1425/2004, s. 194.
Cesss, el-Fusl, III/113; s b. Ebnn bu aklamasna ramen Keful-Esrrn mellifi Abdlazz Buhrnin
yaklam daha farkldr. Buhr, akla muhalif olan haber-i vhidin tekellfsz tevil edilebilmesi halinde tevil
Ebu Hanifenin birinci dereceden rencileri ve onlar izleyen limlerin aklamalar da belirttiimiz hususlar teyid etmektedir. Eb Ysuf un, er-Red ala
Siyeril-Evzde Hz. Aliden naklen u mealde bir bir hadis aktarmaktadr: Allah
Raslnden size bir hadis ulatnda onu hidayete, takvaya ve hayata en uygun
ekilde telakki edin.68
Tahv de ayn sz kendi senediyle Hz. Aliden nakleder69 ve birden fazla manaya muhtemel olan hadislerin Kitaba ve Snnete muhalif olan manalar hamledilmemesi gerektiini belirtir.70 Cesssn s b. Ebndan aktard aadaki cmleler
bu konuda baka bir sze ihtiya brakmayacak derecede kapsaml ve aktr:
Allah Rasl (s.a.v)nden, zhir manas itibariyle Snnetleri ve ahkm beyan
eden veya zerinde ittifak edilmi herhangi bir Snneti nakzeden ya da Kurnn
zhirine ters den bir hadis varid olduunda, ayet hadisin bunlara muhalif olmayan bir manaya hamledilme ihtimali varsa o hadis, Snnetlere en fazla benzeyen ve Kurnn zhirine en muvafk olan manaya hamledilir. Hamledilebilecek
bir mana yoksa o hadis azz olarak kabul edilir.71 Ne var ki bu dakik prensipleri
kaydeden s b. Ebn ve Cesssn uygulamada Cumhurdan farkl bir yol izledii anlalmaktadr. Tahsis konusunda veled-i zina, ailesinin alamasndan tr
lnn azap grmesi, bir ahit ve yeminle hkm verme, musarrt ve kura hadislerinin kendilerine gre makul ve makbul manalarnn olduunu belirttii halde72
kitabn dier blmlerinde zellikle haber ksmnda bu haberleri merdut rivayet
rnekleri arasnda zikreder.73
2. Snnetin Kapsam Asndan Tasnfi
Kapsam bakmndan Peygamberden sdr olan fiilleri iki grupta inceleyebiliriz: Teri nitelikteki fiiller ve Hz. Peygambere mahsus olan fiiller.
Nebev uygulamalarn geneli teri bir nitelik tar. Hz. Peygamberin Kurn
beyn etmek veya mstakil olarak terde bulunmak maksadyla icra ettii btn
fiiller bu kapsama girer. Hadis kitaplarndaki ibadet, mumelt ve ukbta dair
aklamalar buna rnek verebiliriz. Teri Snnet genelde btn mmet iin rneklik tekil eder. Btn Mslmanlar Hz. Peygamberin teri nitelikteki sz, fiil
ve takrrlerini esas almak ve onu izlemekle mkelleftir.
68
69
70
71
72
73
edilmesi gerektiini aksi takdirde kabul edilemeyeceini belirtir. Tekellfl tevile bavurulmas halinde batl
szlerin bile terk edilmekten kurtulacan syler. Bkz. Buhr, Abdlazz (v. 730/1329), Keful-Esrr an Usli
Fahril-slm el-Pezdev (Tlk. Muhammed el-Mutasm billh el-Badd), Drul-Kitbil-Arab, Beyrut 1417/1997,
III/19-20. Kitaba ve Mtevtir Snnete muhalif olan hd haberler iin de ayn eylerin sz konusu olduunu
ifade eder. (Buhr, Keful-Esrr, III/20.) Buhr ile s b. Ebnn yaklam, en azndan teorik dzeyde bir farkllk
arzetmektedir. Eb Hanifenin grn yanstma bakmndan s b. Ebnn yaklam daha isbetli grnmektedir.
Eb Ysuf, er-Redd, s. 29.
Tahv, erhu Menil-sr, III/436.
Tahv, erhu Menil-sr, III/436-437.
Cesss, el-Fusl, I/156.
el-Fusl, I/203-207.
Bkz. Cesss, el-Fusl, III/ 114, 129, 184.
Kurn ve Snnetteki aklamalardan baz uygulamalarn Hz. Peygambere

mahsus olduu ve rnek alnamayaca anlalmaktadr. Bu uygulamalar literatre hasis adyla gemitir. Snrl orandaki bu konular Hz. Peygambere zg baz
husus hkmler iermektedir. Bu konularda hkmn kysla geniletilerek bakalarna da teml edilmesi ciz deildir. Eb Hanfenin uslnde buna dair bir
takm rnekler bulunmaktadr.74
3. fade Ettii Hkm Asndan Snnetin Ksmlar
Snnete ait farkl ksmlarn farz, vacip, nfile ve mstehab olarak ifade edilmesi sonraya tekabl etse de bu konu, z bakmndan eskidir. lk dnem eserlerinde yer alan baz aklamalardan hareketle, Eb Hanfenin de Hz. Peygamber
(s.a.v.)den sdr olan btn fiil ve tasarruflar ayn kategoride deerlendirmediini
ve nebev icraatlar farkl gruplarda mtlaa ettiini syleyebiliriz.75 Ayn ayrm
farkl ekillerde ifade edilse de- dier mtehitlerin eserlerinde de grmek mmkndr.76 Btn mtehitlere gre din gerekliliklerin bir ksm, sbt ve delalet
asndan kat delillere dayanrken bir ksm da zann delillere dayanr. Mtehid
imamlarn usl ve fura dair beyanlar incelendii zaman bunun birok rnei
grlebilir. Mesela hibir mtehide gre be vakit namazn farziyeti ile vitrin gereklilii delil bakmndan eit arlkta deildir.
Bizim ihtiyatla yaklamak istediimiz nokta, usl kitaplarnda zikredilen vacip rneklerinin sbt veya delalet bakmndan pheli olduu iin farzdan farkl
olarak sonuca baland iddiasdr. Mesela usl kitaplarnda namazdaki kraatn
ayete dayand iin farz, Ftiha okumann ise iinde phe barndran haber-i
vhide dayand iin vacip olduu ve haber-i vhide dayanarak ayetteki kraat
emrinin snrlandrlamayaca belirtilmektedir.77 Kanaatimizce Eb Hanfenin
usl anlaynda bu anlamda bir farz-vacip ayrm yoktur. Eb Hanfeye gre namazda Ftiha dnda bir ey okumakla da namazn klnabilecei bilgisi dorudur.
Buna dair aklamalar ilk dnem eserlerinde de mevcuttur. Ancak Eb Hanfenin
bu sonuca varrken usl kitaplarnda belirtildii gibi ayette yer alan Kurndan size
kolay geleni okuyun78 emrindeki hss veya mm lafzlarn katliinden ve buna karn Ftihay emreden hadislerin zanniliinden hareket ettiine dair herhangi bir
aklama bulunmamaktadr. lk kaynaklar, Eb Hanfenin bu konuda baz rivayetlere ve sahabe tatbikatna dayandn gstermektedir.79 Konuyla ilgili ihtilaflar
aktaran mam Muhammed, Eb Hanfenin grn gerekelendirme sadedin74
75
76
77
78
79
eybn, el-Muvatta, s. 113.

eyban, el-Asl, I/61,133-135,136; el-Hucce, I/18; el-sr, 157; el-Muvatta, s. 33-34; eybn, Muhammed b. elHasen (v. 189/804), el-Cmius-Sar, leml-Ktb, Beyrut 1406/1986, s. 113.
Gazl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed (v. 505/1111), el-Mustasf, Dru hyit-Tursil-Arab, Beyrut
1414/1993, I/66.
Bkz. Pezdev, Kenzul-Vusl, II/555.
Mzzemmil, 20.
eybn, el-Hucce, I/106-108; eybn, el-Asl, I/29; Hrezm, Ebul-Meyyed Muhammed b. Mahmd (v. 665/1266),
Cmiul-Mesnd, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, I/308-309; Kr. Zebd, Muhammed b. Muhammed Murtaz (v.
1205/1790),Ukdul-Cevhir (Thk. Vehb Sleymn Gvc el-Elbn), Muessesetur-Risle, 1406/1985, I/99.
de unlar kaydeder: Bize ulatna gre Ali b. Eb Talib [son] iki rektta tespih
ederdi. Keza bize ulatna gre Ebbekir Sdk (r.a) akam namaznn nc
rektnda Ftihay ve Rabbimiz, bizleri hidayet ettikten sonra kalplerimizi saptrma ve bize katndan bir rahmet bala! phesiz sen ok balaycsn ayetini
okurdu.80 Cmiul-Mesndde yer alan baka bir rivayet, Eb Hanfenin dayana
hakkndaki kanaatimizi pekitirmektedir: Hris, Hafz Talha, bnul-Muzaffer,
bn Husrev ve Kd Ebbekr Muhammed b. Abdilbknin kendi msnedlerinde
naklettiklerine gre Eb Hanfe, At b. Eb Rebh yoluyla Eb Hureyrenin yle
dediini nakletmitir: Allah Raslnn mnadisi Mednede yle sesleniyordu:
Kitabn Ftihasyla bile olsa kratsz namaz olmaz.81
Bu aklamalar Eb Hanfenin, namazda Ftiha dnda baka eylerin de
okunabilecei konusunda ilgili hadislere ve Sahbe tatbikatna dayandn gstermektedir.
mam Muhammedin aktardna gre Ebu Hanife, Yats, le, ikindi ve akam
namaznn nc rektnda kii dilerse tekrar Ftihay okuyabilir, dilerse bir ey
okumadan skt edebilir, dilerse tesbihte bulunabilir demitir.82 ayet Eb Hanfe,
uslclerin ileri srd gibi yetlerin katlii ve hadislerin zannlii gerekesinden
hareket etmi olsayd, nc ve drdnc rektta da Kurndan bir eylerin okunmasn art koard. nc ve drdnc rektta sadece tesbih etmekle yetinilebileceini veya skt edilebileceini sylemesi, onun namazdaki kraat konusunda
sonraki usl eserlerinde belirtilen gerekelerden hareket etmediini gstermektedir. Ftihann okunuu iin verilen bu rnek, namazda tadl-i erkn, tavaf, kurban,
ftr sadakas ve vitir gibi, iinde phe barndran bir delille gerekli olduu iin adna
vacip denilen ibadetler iin de geerlidir. Kanaatimizce bu rneklerin hibirinde
Eb Hanfe, usl kitaplarnda belirtilen gerekelerden hareket etmi deildir. Onun
usl anlaynda bu anlamda bir farz-vacip ayrm yoktur.
II. EB HANFENN HABER- VHD KABL HAKKINDA LER
SRLEN BAZI ARTLAR
Yerleik Hanef uslnde haber-i vhidin kabul iin bir takm artlar ileri
srlmektedir. Bu artlarn btn Eb Hanfeden aktarlm deildir. Bunlar, genelde tahrce ve serbest ictihada dayanmaktadr.
Eb Hanfenin tutumuyla yerleik Hanef usl arasnda bir mesafe olduu
eskiden beri az da olsa Ebul-Mun en-Nesef, Semerkand ve Dehlev gibi- baz
muhakkik Hanefler tarafndan ifade edilmitir. lk dnem Hanef kaynaklar da
bu limlerin yapt ayrm dorulamaktadr. Burada, Hanef uslnde geen ve
ou kez Eb Hanfeye ait zannedilen, bazen de aka Eb Hanfeye isnad edilen
artlar incelemek istiyoruz.
80
81
82
eybn, el-Hucce, I/107-108.

Hrezm, Cmiul-Mesnd, I/308-309; Kr. Zebd Ukd, I/99.
eybn, el-Hucce, I/106-107.
A. Rv ile lgili Olarak leri Srlen artlar

Rvye dair Hanef uslcler tarafndan benimsenen ve zaman zaman Eb
Hanfeye nisbet edilen iki art bulunmaktadr. Bunlar; fkhur-rv83 ve rvnin
kendi rivyetine aykr beyan ve davranta bulunmamas (tanda bulunmamas)
eklinde ifade edilmektedir.84
1. Fkhur-Rv
Yerleik Hanef uslne gre kysa aykr olan haber-i vhidin kabul iin
rvnin fakih olmas gerekir.85
Usl eserlerinde, fkhur-rv denilince ilk anda akla gelen kii Eb Hureyredir.
Mevcut Hanef uslnde kysa aykr haberler konusunda Eb Hureyre (r.a.)nin
rivyetlerine kar olumsuz bir tavr szkonusudur.86 Fakat ilk kaynaklar incelendiinde bu tavrn kken olarak Eb Hanfeye dayanmad anlalmaktadr. lk
dnem Hanef kaynaklarnn gsterdiine gre Eb Hanfe kyasa uygunluk artn ileri srmeden- Eb Hureyreden rivyette bulunmutur.87 Bu rivyetlerin dier fakihlere nisbetle daha az olduu dorudur. Fakat bu durum, Eb Hureyreye
kar menf bir tutuma deil, zel baz nedenlere dayanmaktadr. Eb Hanfenin
daha ziyade Irakta yaad ve Iraka yerleen sahbenin rivyetlerini ve zellikle
de bn Mesd ve Hz. Ali kanalndan gelen rivyetleri esas ald bilinmektedir.
Eb Hureyrenin rivyetleri ise daha ziyade Hiczda kalan Sad b. el-Mseyyib ve
mam Mlik gibi Hicazl fakihler arasnda yaylmtr. Nitekim Hicazl fakihlerin
Eb Hureyreden veya bn merden rivyet ettii birok hadisi o, brhm enNeha ve bn Mesddan rivyet etmektedir.88
Kanaatimizce fkhur-rv artnn mam Eb Hanfeye ait olmadnn bir
kant da onun Sahbe kavli konusundaki grdr. Bilindii gibi Eb Hanfe,
sahbenin ihtilf ettii konularda genel grlerinden dar kmamak kaydyla
onlardan birini seer ve Sahbe kavlini kysa takdm eder.89 Sahbe kavlini herhangi bir ayrm yapmadan huccet kabul eden ve kysa takdm eden bir kimsenin,
sahbenin Hz. Peygamberden aktard hadisleri evleviyetle kysa takdim etmesi
beklenir. Dolaysyla Eb Hanfenin kysa aykr rivyetlerin kabul iin rvnin
fakih olmasn art kotuunu sylemek, bir bakma Eb Hanfeye eliki nisbet
etmek demektir.
83
84
85
86
87
88
89
Cesss, el-Fusl, III/129, 130, 135-136; Debbs, Takvm, s. 180,182.

Cesss, el-Fusl, III/203; Debbs, Takvm, 203.
Cesss, el-Fusl, III/135-136; Debbs, Takvm, s. 180,182; Pezdev, Kenzul-Vusl, II/697; Serahs, el-Usul, I/255257.
Cesss, el-Fusl, III/127, 129; Debbs, Takvm, s. 180.
Ebu Hanifenin Ebu Hureyreden rivayet ettii hadis rnekleri iin bkz. Yiit, Metin, lk Dnem Hanef Kaynaklarna
Gre Eb Hanfenin Usl Anlaynda Snnet, z yay., stanbul, 2009, s. 220-241.
eybn, el-Muvatta, s. 112; eybn, Kitbul-sr, s. 211.
Debbs, Ebu Zeyd (v. 430/1038), Tessn-Nazar (Thk. Mustafa Muhammed el-Kabbn), Dru bni Zeydn,
Beyrut, (t.y.), s. 113.
Bu aklamalardan, Eb Hanfenin fakihlik vasfna hi nem vermedii anlam karlmamaldr. Eb Hanfe, hadisin kabul iin fkhur-rvyi art komamakta ama bir tercih vesilesi olarak fkhur-rvye bavurmaktadr. Mesel
Hz. Peygamberin ihramda iken Hz. Meymne ile evlendiini rivyet eden bn
Abbsn rivyetini -rvnin fakih olmas nedeniyle- Rfi b. Hadcin rivyetine
tercih etmitir.90
2. Ravinin Tan
Rvnin tanda bulunmamas (kendi rivyetini inkr etmemesi ya da ona aykr
bir amel ilememesi) konusunda mam Eb Hanfeden direkt bir aktarm bulunmamaktadr. Usl kitaplarnda rvnin tanndan dolay reddedildii ileri srlen
farkl hadis rnekleri bulunmaktadr. Bunlardan sadece birine yer vermek istiyoruz:
rnek: Velisiz ve iki ahit olmadan yaplan nikh [geerli] olmaz.
Usl kitaplar bu hadisin Hz. ie tarafndan rivyet edildiini, ancak onun da
buna aykr amel ederek, kardei Abdurrahmann kzn evlendirdiini, baka bir
deyile kendi rivyetine tanda bulunduunu ve dolaysyla bu hadisle amel edilemeyeceini belirtmektedirler.91
Eb Hanfenin velisiz nikh niin ciz grd konusundaki aklamalar arasnda rvnin ameline veya inkrna dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Eb
Ysuf ve mam Muhammedin aktarmna gre velisiz nikhn cizlik sebebi, konuya ilikin rivyetlerdir. Eb Ysuf, Eb Hanfenin yle dediini nakleder: [Ergen olan] kz ocuu istemedii halde evlendirilemez. Zira o, ergen olmu ve kendi
iine mlik olmutur. Dolaysyla bu ie zorlanamaz. Bu konuda Allah Raslnn
yle dedii bize ulamtr: Bkire olanlarn iznine bavurulur. Onlarn izni susmalardr. ayet zorlanmas ciz olsayd iznine bavurulmazd.92
mam Muhammedin el-srda kaydettiine gre Eb Hanfe, hocas Hammd
kanalyla brhm en-Nehanin yle dediini nakletmektedir: Bkire kadn, izni
alnmadan nikhlanamaz. Onun rzas susmasdr93 mam Muhammed, akabinde u aklamay yapar: Biz de bununla amel ediyoruz. Bize gre ergen bir kz,
ister babas evlendirsin ister bakas, ancak kendi rzasyla evlendirilebilir. Onun
rzas susmasdr. Bu ayn zamanda Eb Hanfenin grdr.94
mam Muhammed el-Huccede Eb Hanfenin konuyla ilgili grn gerekelendirirken benzer aklamalarda bulunur ve bu konuda vrid olan hadislere yer
90
91
92
93
94
eybn, el-Hucce, II/217.

Debbs, Takvm, s. 203; Serahs, el-Usl, II/6.
Eb Ysuf, Yakb b. brahim el-Ensr (v. 182/798), htilfu Eb Hanfe ve bn Eb Leyl (Thk. Ebul-Vef el-Afgn),
Matbaatl-Vef, Msr 1357/1938, s. 178-179; Ayrca bkz. eybn, el-Hucce, III/126; 133; eybn, Kitbul-sr,
255.
eybn, el-Hucce, III/133.
eybn, Kitbul-sr, 255.
verir.95 Btn bunlar Eb Hanfenin velisiz nikh tecviz ederken konuyla ilgili
baz rivyetleri esas aldn gstermektedir. Bu alntlarda Eb Hanfenin kart
ierikteki hadisler hakknda nasl dnd ve bunlar niin terk ettiine dair
herhangi bir aklama bulunmamaktadr. Dolaysyla srf bu bilgilere dayanarak
onun velisiz nikh ciz grmeyen hadisleri rvnin tan prensibinden dolay reddettiini sylemek delilsiz bir iddia olur.
Burada velisiz nikha cevaz vermeyen hadislerin Eb Hanfeye ulamad
dnlebilir. Ancak kaynaklar, onun bu ierikteki hadislerden haberdar olduunu gstermektedir. Eb Hanfenin Msnedinin rvlerinden Kd Ebbekr Muhammed b. Abdlbknin kaydettiine gre Eb Hanfe, Hz. Ali kanalyla Allah
Raslnn yle buyurduunu nakletmektedir: Velisiz ve iki ahit olmadan yaplan nikh [geerli] olmaz. Her kim velisiz ve iki ahit olmadan nikhlanrsa nikh
batldr.96
Usl kitaplar bu hadisin Hz. ie tarafndan rivyet edildiini, ancak esas
alnmadn ve dolaysyla bu hadisle amel edilemeyeceini ileri srmektedirler.97
Eb Hanfenin bu gerekeyle hareket ettiini sylemek isbetli gzkmemektedir. Zira yukarda aktardmz iktibasta grld zere Eb Hanfe bu hadisi Hz. ieden deil Hz. Aliden rivyet etmitir. Dolaysyla ona gre hadisin
rvsi Hz. Alidir. Hz. Alinin bu hadisle amel etmediine dair herhangi bir bilgi
bulunmamaktadr. Aksine Snen ve ihtilaf kitaplar Hz. Alinin, hadisin delletine
uygun olarak velisiz nikh tecvz etmediini kaydetmektedirler.98 u halde, Eb
Hanfenin rvnin aykr davran gerekesiyle velisiz nikh tecviz etmeyen hadisleri terk ettiini sylemek doru deildir. Hatta mam Muhammedin aktardklarna bakldnda onun velisiz nikha izin vermeyen rivyetlerden bazlarn
delil olarak kulland anlalmaktadr. mam Muhammed, Hz. merin; Hibir
kadna, velisinin veya ailesinden gr (rey) sahibi bir kimsenin yahut sultann
izni olmadan evlenmesi uygun olmaz szn aktardktan sonra u aklamada
bulunur: Velisiz nikh olmaz. ayet kadn ile velisi arasnda anlamazlk karsa sultan, velisi olmayanlara veli olur. Eb Hanfeye gelince o yle der: Kadn
mehir konusunda herhangi bir ihmalkrlk yapmadan dengiyle evlenirse nikh
geerlidir. Onun (Eb Hanfenin) delillerinden biri de Hz. merin bu hadisteki ailesinden gr sahibi kimseler ifadesidir. Zira bu ifadede anlatlan kimseler
veli olmadklar halde yaptklar evlendirme geerli olmaktadr. Bu yolla kadnn
kendisi hakknda ihmalkrlk yapmamas amalanmaktadr. Kadn bunu yerine
getirdiinde yapt nikh geerlidir.99 mam Muhammedin bu aklamas Eb
Hanfenin Velisiz nikh olmaz melindeki hadisleri reddetmediini, bilakis bu
95
96
97
98
99
eybn, el-Hucce, III/126 vd.

Harezm, Cmiul-Mesnd, II/103.
Debbs, Takvm, s. 203; Serahs, el-Usl, II/6.
Tirmiz, es-Snen, Nikh, no. 1102; bnl-Mnzir, Ebbekr Muhammed b. brhm en-Nsbr (v. 309/921), elrf al Mezahibi Ehlil-lm, (Thk. Abdullah mer el-Brd), Drul-Fikr, Beyrut 1414/1993, I/22.
eybn, el-Muvatta, s. 181, 182).
hadisleri kadnn izin ve rzasn art koan hadislerle telf ederek yorumladn
gstermektedir. Nitekim Hanef ulemsndan Tahv (v. 321), bnl-Hmm (v.
861) ve Kemr (v. 1933) gibi muhaddis fakihlerin de bu dorultuda beyanlar bulunmaktadr. Bu limler veli hadisini reddetmemi; onu, kadnn iznini art koan
hadislerle birlikte deerlendirerek yorumlamlardr.100
Sonu itibariyle, Eb Hanfenin Velisiz nikh olmaz hadisini reddettiine
dair elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Hz. ienin hadisle amel etmedii veya Zhrnin kendi rivyetini hatrlamamas eklindeki gerekeler, ilk
dnem kaynaklarnda yer almamaktadr. Elimizdeki bilgiler, bu gerekelendirmelerin daha sonraki dnemlere ait olduunu gstermektedir. Eb Hanfenin Velisiz nikh yoktur hadisini Hz. ie ve Zhrden deil de Husayf ve Cbir b. Akl
kanalyla Hz. Aliden rivyet edip onunla ihticc etmesi101 yerleik usldeki gerekelendirmenin Eb Hanfeye ait olmadna delalet etmektedir.
B. Muhtev le lgili leri Srlen artlar
Haber-i vhidin kabul hakknda Hanef uslcler tarafndan benimsenen ve
Eb Hanfeye isnad edilen artlarn byk bir ksm muhtevyla ilgilidir. Bunlar;
Kurana arz, umumul-belv, kyasa aykr olmama gibi prensiplerdir. Buna gre,
Kurnn umm delletine ters den ya da herkesi ilgilendirdii halde hd dzeyde kalacak ekilde rivyet edilen yahut kysa aykr olan hd haberler kabul
edilemez. imdi ileri srlen bu prensipleri ksaca gzden geirelim.
1. Kurnn Umumuna Arz
Debs haber-i vhidin drt adan tenkide tabi tutulduunu, bata Allahn
Kitabna arz edilmesi gerektiini; Kitaba muvafk olan haberlerin geerli (ric),
muhalif olanlarn ise geersiz/sahte (zif)olduunu belirtir.102
Pezdev de Kitabn umum ve hususuna, nass ve zhirine aykr olan103 ve onun
neshedilmesi anlamna gelen hd haberlerin kabul edilemeyeceini, bu zellikte
olmayan haberlerin ise kabul edilebileceini belirtir.104
Uslclerin bu konudaki temel gerekesi udur: Kitapta yer alan mm, hass,
mutlak, mukayyed ve zhir lafzlar delalet bakmndan katdir. Buna karn hd
haberler zanndir. ki delil arasndaki seviye farkndan dolay Kurnn kat ifadeleri zann ifade eden hd haberlerle snrlandrlamaz ve bu haberlere dayanlarak
100 Bkz. Tahv, erhu Menil-sr, II/368; bnul-Hmm, Kemlddn Muhammed b. Abdil-Vhid es-Sivs (v.
861/1457), erhu Fethil-Kadr alel-Hidye, (Thk. Abdurrezzk lib el-Mehd), Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut
1415/1995, III/251; Kemr, Muhammed Enver h (v. 1352/1933), el-Arfu-ez erhu Snenit-Tirmiz, (Tsh.
Mahmd kir), Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1425/2004, II/362.
101 eybn, el-Muvatta, s. 181-182.
102 Debbs, Takvm, s. 196.
103 Pezdev, Kenzul-Vusl, III/19.
104 Pezdev, Kenzul-Vusl, III/23.
Kurndaki muhtevaya ilavede bulunulamaz. Aksi takdirde zann bir delille kat bir
nass neshetme eklinde bir sonu kabul edilmi olur.105
Cumhura gre ise sahih olan had haberler Kurnn umumunu tahsis edebilir.106 Kemr, Irak Haneflerine gre mmn kat, Maverunnehir ulemasna gre
zann, bnul-Humma gre ise dellette kat ancak kastedilen mana bakmndan
zann olduunu syler.107 Irak Haneflerinin sz ettii katlii de delaletle ilgili olarak anlamak gerektiini belirtir ve mmn zann olduunu syleyen gr tercih
eder.108 Kemrnin bnul-Hummdan mlhem olarak yapt bu ayrm ok dakik ve yerinde bir ayrmdr. O, kelamda medll-maksat (garaz) ayrmna dikkat
eker. Mtekellimin maksad bazen medllden daha genel olur, bazen de daha
husus, bazen farkl (mubyin), bazen de eit (msv) olur. Mesela Ona (Belksa)
her ey verilmiti109 ayetinde her ey ifadesiyle, lafzn delalet ettii umum mana
kastedilmi deildir. Yani kastedilen mana lafzn delalet ettii manadan daha dardr. Ayn ekilde Kurndan kolaynza gelen eyi okuyun110 ayetiyle de mutlak
kraat kastedilmi deildir.111
Kanaatimizce bnul-Humam ve Kemrnin yapt medll-maksat ayrm
kaynaklarda belirtilmese de ok daha erken bir dnemde Mturd tarafndan
dile getirilmitir. Mturd bunu Lafzn umumlii, muradn umumliini; lafzn
hususlii muradn hususliini gerektirmez112 cmleleriyle ifade eder. Mturd,
Tevltn birok yerinde deiik vesilelerle benzer aklamalarda bulunur ve bunu
rneklendirir. Mesela evlatlarn miras olacandan sz eden ayeti113 tefsir ederken ayetteki umum ifadeyle husus mana kastolunduunu, zira hadis-i erifte farkl din mensuplarnn birbirine varis olamayacann belirtildiini anlatr. Mturd
bu ayetin umum olarak ird edilen hitapla husus manann kastedilebileceine
delalet ettiini syler.114
Bizim kanaatimiz usl eserlerindeki aklamalarn tahrce veya serbest itihada dayand eklindedir. Eb Hanifenin usl anlayn ana hatlaryla aktaran
cmlelerde Kurnn umumuna aykr haberlerin reddi konusunda herhangi bir
aklama bulunmamaktadr. Eb Hanifeden aktarlan fer itihadlara bakldnda
da onun Kitabn umumunu tahsis eden haberlerle amel ettii anlalmaktadr. Bu
haberler ksmen mehur, ksmen de hd dzeyindedir. Binaenaleyh usl kitaplarndaki haber-i vhide ilikin aklamalar Eb Hanifeye nisbet etmenin doru bir
105 Bkz. Cesss, el-Fusl, III/; Debbs, Takvm, s. 196-197; Serahs, el-Usl, I/273; Pezdev, Kenzul-Vusl, III/20.
106 mid, el-hkm, I/525.
107 Kemr, Muhammed Envr ah (v. 1352/1933), Feyzul-Br al Sahhil-Buhr, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut,
1426/2005, I/56.
108 Kemr, Feyzul-Br, I/56.
109 Neml, 23.
110 Mzemmil, 20.
111 Kemr, Feyzul-Br, I/56.
112 Mturd, Ebu Mansr, Tevltul-Kurn, IV/118: , 8N g# !/ E !/ O '# ~ E 4 O
.!/ 4 !# ~ 4 8( , =N E% 4 !/# ! 4
113 Nis, 11.
114 Mturd, Tevltul-Kurn, III/46: ...AB ) /
~# W4 J u U8 :EZ' , O
yaklam olmad dncesindeyiz. Nitekim elimize ulaan ilk mstakil Hanef

usl Cesssn el-Fusl adl eserinde de Eb Hanife ve rencilerinden msned
bir nakil bulunmamaktadr. Bu eserinde Cesss, zellikle s b. Ebnn el-Hucce
adl kitabndan alntlar yapar ve bunlar ilave rnek ve gerekelerle desteklemeye
alr.115 Bu da mevcut usln Eb Hanifeye ve rencilerine deil, mezhep ierisinde yer alan ve zaman zaman mstakil davranan bir izginin eseri olduunu
gstermektedir.
Arz prensibi genelde Eb Hanifenin el-lim vel-Muteallim adl eserinde zina
eden kiiden imann kacan ve tvbeyle imann yeniden kendisine iade edileceini belirten hadisle ilgili aklamalarna dayandrlmaktadr. Bu konuyu daha
nce ele aldmz iin tekrar etmeyeceiz. Ancak rnek olmas bakmndan sistematik usul eserlerinde yer alan hadislerden ikisine yer vermek istiyoruz.
rnek 1: Mslmann Besmelesiz Kestii Hayvann Hell Olduunu fade
Eden Hadisler
Hz. Aieden rivayet edildiine gre Sahbeden baz kimseler, Allah Rasulne
unu sorar: Besmele getirip getirmediklerini bilmediimiz baz topluluklar bize
et getirmektedirler? Hz. Aie, bunlarn kfrden yeni km insanlar olduunu
belirtir. Allah Rasl cevaben yle buyurur: Siz Allahn adn anarak yiyin.116
Usl kitaplar bu ierikteki hadislerin zerinde Allahn ismi anlmayan eylerden yemeyin117 mealindeki ayetin umumuna aykr olduu gerekesiyle reddedildiini belirtirler.118
lk kaynaklardaki bilgiler Eb Hanifenin daha farkl bir tutum ierisinde olduunu gstermektedir. mam Muhammedin el-sr ve el-Muvattna bakldnda
arz edildii sylenen hadislerin Eb Hanife tarafndan rivayet edildii ve esas alnd anlalmaktadr. Ancak Eb Hanife, bu hadislerin unutarak besmeleyi getirmeyenler hakknda olduunu ve kasten terk edeni kapsamadn sylemektedir.119
mam Muhammedin kaydettiine gre Eb Hanife, Yezd b. Abdurrahmn
ve ismi tasrih edilmeyen bir rv kanalyla Cbir (r.a)n yle dediini rivayet ediyor: Allahn ad her Mslmann kalbindedir. ster bunu sylesin, ister
sylemesin.120mam Muhammed hadisin akabinde u aklamada bulunur: Biz
de bununla amel ederiz. Besmeleyi unutarak terk eden kii hakknda Eb Hanife
de ayn grtedir.121
Tahv ve Mturdnin verdii bilgiler arasnda da arz andran herhangi bir
aklama bulunmamaktadr.
115
116
117
118
119
120
121
Bkz. Cesss, el-Fusl, I/156-207.

Buhr, el-Cmi, ez-Zebih ves-Sayd, nr: 5507; bn Mce, es-Sunen, Zebih, nr: 3174.
Enm, 121.
Buhr, Abdlazz, Keful-Esrr, I/596-597.
eybn, Kitbul-sr, s. 355-356; eybn, el-Muvatta, s. 224.
eybn, Kitbul-sr, s. 355-356: .F) Q( C2Ba
e =N U# ./) #:8 =N Q, v # W Q( Fa 4Q EA 4N O
eybn, Kitbul-sr, 355-356.
Tahav, htilful-Ulem adl eserinde konuyla ilgili grleri verdikten sonra Eb Hanifenin grn gerekelendirme balamnda bn Abbsn, besmeleyi unutan kimse hakknda yle dediini nakleder: Allahn zikri mminin
kalbindedir.122
Mturd, Enam Sresi 121. ayetin tefsirinde umumun katlii veya haberin
zannliine dair herhangi bir aklamada bulunmaz. Ayetin kasten besmeleyi terk
edenlere ynelik olduunu, konuyla ilgili hadislerin ise unutma haline matuf olduunu belirtir ve yukarda zikrettiimiz bn Abbsn rivayetini aktarr.123
Konuyla ilgili ayeti tefsir eden Cesss da ayetin zhiri itibariyle besmeleyi
unutan ve unutmayan herkesi kapsadn ancak baz delillerden dolay unutarak terk edenlerin istisna edildiini syler ve yukarda zikrettiimiz hadislerin bir
ksmna yer verir.124 Konunun akndan Cesssn delillerle hadisleri kastettii
anlalmaktadr. Bu da ayetteki umum ifadenin hadislerle tahsis edildii anlamna
gelmektedir ki bu, Cesssn da iinde bulunduu son dnem Haneflerinin ileri
srd Kitabn haber-i vhidle tahsis edilemeyecei eklindeki kural nakzeder.
Grld gibi bata mam Eb Hanife ve rencileri olmak zere btn mtehidler besmelenin terkiyle ilgiyle hadisleri esas alp amel etmilerdir. Ancak Eb
Hanifenin de iinde bulunduu cumhura gre bu rivayetler unutarak besmeleyi
terk edenlere yneliktir. mam fi gibi baz mtehidler ise bu hadislerin mutlak
olduunu; hem unutma hem kast durumlarna amil olduunu sylemilerdir.
Sonuta her iki gre ve dolaysyla btn mtehidlere gre ayetteki umum ifade hadislerle tahsis edilmi olmaktadr. Dolaysyla baz usl kitaplarnda Kurna
arz edilip reddedildii sylenen besmelenin terkine ilikin hadisler, bata Eb Hanife ve rencileri olmak zere hibir mtehid tarafndan Kurna aykr addedilmemitir. Tam aksine bu hadisler u veya bu ekilde btn mtehidler tarafndan
esas alnm ve uygulanmtr.
rnek 2: Fatma bnt. Kaysn Rivayet Ettii Nafaka Hadisi
Fatma bnt. Kays hadisi, muhtelif ekillerde nakledilmitir. Hadisin Muslimde
aktarlan varyantlarndan biri u ekildedir:
Eb shk anlatyor: Esved b. Yezdle birlikte Mescid-i Azamda oturuyorduk. Yanmzda ab vard. ab, Fatma bnt. Kaystan Allah Raslnn kendisine
skna ve nafaka hakk tanmad eklindeki hadisini aktard. Sonra Esved yerden
bir avu akl alp abye frlatt ve yle dedi: Yazklar olsun sana, bu tr szleri mi rivayet ediyorsun. mer yle demiti: Unutup unutmadn bilmediimiz
bir kadnn sznden tr Allah (a.c)n Kitabn ve Peygamberimiz (s.a.v)in
Snnetini terk etmeyiz. Allah Teala yle buyurmaktadr: (Kadnlar boadnz
122 Tahav, htilful-Ulem, III/198.
123 Mturd, Tevltu Ehlis-Snne, II/169-170.
124 Cesss, Ahmed b. Al er-Rz (v. 370/980), Ahkmul-Kurn, (Thk. Muhammed es-Sdk Kamhv), Dru hyitTursil-Arab, Beyrut 1412/1992, IV/171-173.
zaman) onlar evlerinden karmayn. Kendileri de kmasn. Meerki apak bir

ktlk yapm olsunlar. [Talak-1]125
Hanef usl kaynaklar, Fatma hadisinin (Boanan) o kadnlar gcnz yettii kadar, ikamet ettiiniz yerin bir ksmnda oturtun126 mealindeki ayete muhalif
olduunu ve bu nedenle reddedildiini belirtmektedir.127 Bata s b. Ebn olmak
zere birok uslc de Hz. merin burada Kitap ve Snnetle bunlara dayal kyas
kastettiini ileri srerek bu tutumu kyasa aykr hd haberlerin reddi iin bir
rnek olarak zikretmektedir.128
imdi ilk kaynaklarda verilen bilgilerden hareketle Eb Hanifenin bu hadise
kar tutumunu tespit edip bunun arz ya da kyasa uygunluk prensibi iin rnek
tekil edip etmediine bakalm.
lk kaynaklardaki bilgiler Eb Hanifenin bu hadisin ieriiyle amel etmediini
gstermektedir. Zira o, talakla boanm bir kadn iin hem skn hem nafaka
ngrmektedir.129
Eb Ysuf un konuyla ilgili aklamalarna bakalm: Bir kimse zifafa girdii
hanmn talakla boarsa Eb Hanifeye gre iddet sresi bitinceye kadar boad kadna mesken ve nafaka hakk vardr. Biz de bunu kabul ediyoruz. bn Eb
Leyl ise o kadna nafaka hakk olmadn sadece mesken hakk olduunu sylerdi. Eb Hanife (r.a) der ki: Allah Teala: Onlar[dan hamile olanlar] douruncaya kadar nafakalarn verin [Talak-6] dedii halde neden byle olsun. Bize ulaan
rivayete gre mer b. Hattab, talakla boanm kadna skn ve nafaka hakk
tanmtr.130
Eb Hanifenin Hz. merden aktard bu hadis dier sr ve msned kitaplarnda da yer almaktadr.
Eb Ysuf un kaydettiine gre bu hadisi Eb Hanife, Hammdbrhm kanalyla Hz. merden rivayet etmitir.131
Tahvnin konuyla ilgili aklamalar daha nettir. Tahv, Eb Hanifenin, bu
konuda Hz. mere ve onun Peygamberden aktard hadislere dayandn aka
ifade eder: Bir grup lime gre boanm kadna skn ve nafaka hakk vardr.
Bu cmleden olarak Eb Hanife, Sfyan, Zfer, Eb Ysuf, Muhammed ve daha
birok ilim ehlini zikredebiliriz. Bu limler mer ve bn Mesudun reyleriyle ve
merin bu konuda Allah Raslnden aktard hadisle ihticac etmilerdir.132
125 Muslim, el-Cmi, Talk, nr: 3694; ayrca bkz. Eb Ysuf, Kitbul-sr, s. 132; Eb Dvd, es-Sunen, Talk, nr:
2288; Tirmiz, es-Sunen, et-Talk vel-Lin, nr: 1180; Nes, es-Sunen, Talk, nr: 3403-3404, 3550, 3551; bn Mce,
es-Sunen, Talk, nr: 2024, 2036; Tahv, erhu Menil-sr, II/432; Hrezm, Cmiul-Mesnd, II/158-159.
126 Talk, 6.
127 Cesss, el-Fusl, III/114; Serahs, el-Usl, I/274; Pezdev, Kenzul-Vusl, III/25.
128 Cesss, el-Fusl, III/141; Debbs, Takvm, 183; Pezdev, Kenzul-Vusl, II/721-724.
129 Bkz. Eb Ysuf, htilfu Eb Hanife ve bn Eb Leyl, s. 195-196; eybn, Kitbul-sr, s. 270; Kr. Zebd, UkdulCevhiril-Munfe, I/283.
130 Eb Ysuf, htilfu Eb Hanife ve bn Eb Leyl, s. 195-196.
131 Eb Ysuf, Kitbul-sr, s. 132; ayrca bkz. Hrezm, Cmiul-Mesnd, II/159-160, 162.
132 Tahv, Eb Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selme el-Ezd (v. 321/933), Ahkmul-Kurn, (Thk. Sadettin nal),
Cmiul-Mesndde bu konuda Eb Hanifeden aktarlan dier tarikler de nakledilmektedir.133

Binaenaleyh Eb Hanifenin Fatma bnt. Kays hadisi hakkndaki tutumunu,
baka bir ifadeyle boanm kadnn nafakas konusundaki grn, sadece ayete
dayandrmak eksik bir deerlendirme olur. Eb Hanifenin, ayetin yan sra Hz.
mer ve bn Mesuddan aktarlan fetvalara ve Hz.mer kanalyla Peygamberden
aktarlan hadislere dayand anlalmaktadr.
Netice itibariyle Eb Hanifenin sadece ayetin muhtemel manalarndan birine
dayanarak nafaka hadisini reddettiini sylemenin isabetli olmad anlalmaktadr. Fatma bnt. Kays hadisinin reddi, hd haberlerin Kurna arz ve kyasa uygunluk prensibi iin rnek tekil etmez. Dier rneklerde olduu gibi burada da
hadisler arasnda teruz ve tercihten veya hadisin Kitab ve Marf Snnete arzndan
sz etmek daha uygun olur.
2. Umumul-Belv
Umumul-belv prensibine gre umumun ihtiya duyduu bir konuda varid
olan hd haberler kabul edilmez. Umumu ilgilendiren ve herkes tarafndan bilinmesi gereken hkmlerin birok kii tarafndan -yani mehur veya mtevtir
olarak- nakledilmi olmas arttr.134
Bu gerekeler dier usulcler tarafndan tenkit edilmitir. Onlar, umumulbelv da olsa baz konularda hd haberlerle amel etmenin kanlmaz olduunu sylemektedirler. Bu cmleden olarak Gazl ve Amid umumu ilgilendiren
(ummul-belv) ile umumun haber vermesini zorunlu klan durumlar birbirinden ayrrlar. Buna gre geneli ilgilendiren ve tekerrr eden bir konunun sadece
belli fertler (hd) tarafndan rivayet edilmi olmas mmkn ve vakidir. Ancak
normalde (deten) genelin haber vermesini gerektiren olaylarn bir kiiyle snrl kalmas mmkn deildir. Bu konularda haber-i vhid kabul edilemez. Mesela
arda herkesin gz nnde bir devlet bakannn ldrlmesi, bir vezirin azledilmesi, insanlarn Cuma namazn klmasn engelleyen bir saldr, yere batma,
deprem ve byk bir yldzn d gibi garip olaylarn gizli kalmas ve sadece
bir kii tarafndan rivayet edilmesi kabul edilemez. Bu tr olaylarn yaygn hale
gelmesi iin ok sayda saik ve sebep vardr.135 Fakat geneli ilgilendiren her durum
byle bir zellik arz etmez.
Umumul-belv iin erken dnem eserlerinden baz dayanaklar gsterilmek
istenmise de iaret edilen aklamalar umumul-belv prensibi iin referans olabilecek nitelikte deildir.136 Bizim ulatmz sonuca gre Hanef usl tarihinde
133
134
135
136
Trkiye Diyanet Vakf SAM, stanbul 1416/1995, II/359; Ayrca bkz. Tahv, erhu Menil-sr, II/432.
Hrezm, Cmiul-Mesnd, II/159-160, 162.
Cesss, el-Fusl, III/115-117.
Gazl, el-Mustasf, I/171; mid, el-hkm, II/341.
rnek iin bkz. eybn, el-Hucce, I/60, 65: mam Muhammed, Busre bnt. Safvnn rivayet ettii ve tenasl uzvuna
dokunmaktan tr abdest almak gerektiini belirten hadisi (p(4 tAB A8 Ba) eletirir. Yapt eletiride zetle
ummul-belv prensibini ileri sren ilk kii s b. Ebndr. Bu konu daha sonra gelen Hanef uslcler arasnda yaygnlap kklemitir. Sonradan gelen uslclerin
aklamalar hemen hemen s b. Ebnn yazdklarn aklayp yorumlamaktan
ibaret olmutur.137
Yerleik Hanefi usulndeki bu tutum, baz Mutezile imamlarnn aklamalaryla birebir rtmektedir. Mutezilenin sekin imamlarndan Kab bu konuda
unlar kaydeder:
Bilmi ol ki genelin muhta olduu umum konularda ancak topluluun haberi ve mmetin ameli kabul edilir. Zira Peygamberin (s.a.v) bu konularda syledii ey, ihtiyaca gre olmak durumundadr.138
Grld gibi bu aklamada isim verilmeden ummul-belv prensibi anlatlmaktadr. Kanaatimizce iki usl arasndaki bu rtme, arada bir etkileimin
olduunu gsteren ak bir delildir.
s b. Ebnn grlerini bize aktaran Cesssn sylediklerine bakldnda
bu formlasyonun Eb Hanfeden mervi olmayp tahrce dayal bir formlasyon
olduu anlalmaktadr. Cesssn uzun alntlar arasnda Eb Hanfeye veya onun
birinci derecedeki rencilerine ait msned bir atf bulunmamaktadr. Bu hususu
aklayan rnek bir iktibasa yer vermek istiyoruz. Haber-i vhidin artlarn anlatt blmn sonunda Cesss, unlar syler: snn [b. Ebann] bu manada zikrettii eylerin tamamn aktardm. Bence bu hususlar ayn zamanda ashbmzn
da grdr. Onlarn asllar buna delalet etmektedir.139
Bence bu hususlar ayn zamanda ashbmzn da grdr cmlesi ile Onlarn asllar buna delalet etmektedir ifadesi bu konuda Eb Hanfeden bir nakil
bulunmadn ve fer meselelerden hareketle baz formllerin oluturulduunu
gstermektedir.
Busre hadisinin, birok Sahabden gelen hadislere muhalif olduunu, Busrenin rivayetinden dolay ok sayda
Sahabnin ittifakla aktard hadislerin terk edilemeyeceini syler ve bu balamda Hz. merin Fatma bnt. Kaysn
hadisini reddediini hatrlatr. mam Muhammedin bu aklamalar genelde ummul-belv prensibine mesnet
yaplmaktadr. Fakat szkonusu aklamalara dikkat edildiinde konunun, hadisin, mehur ve ittifakl Snnete
arz kapsamna girdii grlr. ayet ummul-belv prensibi sz konusu olmu olsayd herkesi ilgilendiren
bir konuda neden sadece Busre bilgilendirilmitir? eklinde bir ifade kullanmas gerekirdi. Ancak bunun yerine
Busrenin aktard hadisin birok Sahbden gelen rivayetlere muarz olamayacan belirtmitir. (Bkz. el-Hucce,
I/65) Aslnda mam Muhammed, burada dier kitaplarnda da rneklerini grdmz u kural uygulamaktadr:
Sika bir mslmann verdii haber, sika ve mslman bir topluluun verdii haberle eliirse topluluun (cemat)
haberi tercih edilir. (Bkz. eybn, el-Asl, III/72-73) Bu aklamalardan hem ferdin hem cemaatin dil olduu
durumlarda, cemaat haberinin takdim edilmesi gerektii anlalmaktadr. mam Muhammedin aklamalarnn
ummul-belv prensibiyle ilikilendirilemeyeceinin bir dier kant da mess-i zeker hadisini Fatma bnt. Kays
hadisine benzetmesidir.( el-Hucce, I/64) Zira Fatma bnt. Kays hadisinin ummul-belv prensibiyle alakal
olmad herkes tarafndan kabul edilmektedir. Nitekim ummul-belv prensibinin savunucularndan Cesss da
Fatma bnt. Kays hadisinin umumul belvadan deil- Kurna muhalefetten dolay reddedildiini ifade etmektedir.
Bkz. Cesss, el-Fusl, III/114, 118.
137 Cesss, el-Fusl, III/114,117-121; Debbs, Takvm, s. 196, 199; Serahs, el-Usl, I/276.
138 Kab, Ebul-Ksm Abdullh b. Ahmed b. Mahmd el-Belh (v. 319/931), Kablul-Ahbr ve Marifetur-Ricl (Thk.
Ebu Amr el-Huseyn b. mer b. Abdirrahm), Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1421/2000, I/17: (` k. .A#
E# M/ 'a E%, DA a
139 Cesss, el-Fusl, III/122: ( =82 4#
n U. k8
U# ~ .U O WQ tAB 4 g 8N#) Burada usl kelimesi
iml mukabilinde mellifin fura dair yazd eserleri ifade etmektedir.
Abdulazz Buhr, ummul-belv prensibini ilk dnem Haneflerinden sadece Ebul-Hasan el-Kerhye nisbet etmektedir. Buhr, son dnem limlerinin de
bunu benimsediini ancak uslclerin cumhurunun byle bir art ileri srmediini kaydetmektedir.140 Mteakip sayfalarda yapt aklamada bu prensibin mezhep bnyesinde genel bir usl yanstmadn ok ak bir ekilde ifade etmektedir. Ummul-belv ve ihtilafl mevzulara ilikin hadislerin Sahbe istidlalinde
yer almamasna deinip buna dair baz rnekler verdikten sonra bu iki ynteme
bavurmayan Hanef limlerin bunun yerine kart manadaki hadislerle muarazada bulunduklarn belirtir: Bilmi ol ki, bu son iki gerekeyle (ummul-belv ve
Sahbe istidllinin dnda kalmasyla) hadisi reddetmeyen stadlarmz, bu iki
yntemle tezyif edilen hadisleri, shhat bakmndan daha gl olan hadislere muarz olduklarn belirterek reddetmilerdir. Mesela besmeleyi sesli okuma hadisi,
Buhrnin kendi senediyle Enesten (r.a) rivayet ettii u hadise muarzdr: Allah
Rasl (s.a.v), Ebbekir, mer ve Osmann (r.a) arkasnda namaz kldm. Hepsi
el-hamdlillhi rabbil-lemn ile kraata balyorlard Messz-zeker hadisi daha
nce zikri geen dier baz hdislere muarzdr141
Kanaatimizce Buhrnin baz stadlarna atfederek aktard bu gr Eb
Hanfe ve tilmizlerinin esas tutumunun bir uzantsdr. Ancak baz nedenlerden
dolay bu tutum, s b. Ebnn itihad ve tahrlerinin glgesinde kalmtr.
Usul kitaplarnda ummul-belv nedeniyle reddedildii ileri srlen hadislerden bir rnekle konuya devam edelim.
rnek: Atein Temas Ettii eyleri Yemekten tr Abdest Almak Gerektiini Belirten Hadis
Cesss, Debs ve Serahs, ummul-belv prensibinden hareketle reddedilen
haber rnekleri arasnda bu hadisi zikrederler.142 s b. Ebn ve onun grlerini
nakleden Cesss, bu hadisi ayn zamanda Eb Hureyrenin kysa muhalif addedilen hadisleri arasnda kaydeder.143
Sahbe, Tbin ve daha sonraki fukahnn byk ounluu, atete pien
eyleri yemekten tr abdest gerekmedii grndedir.144 mam Eb Hanfe
de ayn gr paylamaktadr. sr kitaplar ve zellikle mam Muhammedin
yapt nakiller, Eb Hanfenin bu ictihadnda hadislere dayandn gstermektedir. mam Muhammed, buna dair drt hadis rivyet etmektedir. Bunlardan ikisi
yledir:
Eb Hanfe, Abdurrahman b. Zdn kanalyla Eb Sad el-Hudrnin yle
dediini nakleder: Allah Rasul (s.a.v.) evime geldi. Kendisine kzartlm bir
140 Abdlazz Buhr, Keful-Esrr, III/35 :?' U\^ 6B O */# ,/(~ # ?8(~
n m,8n4 |
. 2 8N#
.m,8@ EU#
141 Abdlazz Buhr, Keful-Esrr, III/40-41: p9 , x m, 7
u+ ,\/ ?*7 . m,8@ ,' 4#
.n! O *
kN / m,
142 Cesss, el-Fusl, III/ll5; Debbs, Takvm, s. l99; Serahs, el-Usl, I/276.
143 Cesss, el-Fusl, III/l27-l29, 141; Ayrca bkz. Serahs, el-Usl, I/255.
144 Tirmiz, es-Snen, Tahre, no. 80.
et paras getirdim. Ondan yedi. Sonra ellerini ve azn ykad. Sonra abdestini
yenilemeden namaza durdu.145 Yine mam Muhammedin kaydettiine gre Eb
Hanfe, eybe b. Musavvirin yle dediini nakletmitir: Ben Adiyy b. Erttn
yannda oturuyordum. Adiyy, Hasanul-Basrye; Atein temas ettii eyler[i yemek]ten tr abdest alr msn? diye sordu. O da: Evet diye cevaplad. Bunun
zerine Ebbekir b. Abdillh el-Mzen yle dedi: Peygamber (s.a.v.), halas Safiyye bt. Abdilmuttalibin yanna gitti. O da Peygamber (s.a.v.) iin soumu bir
gsten biraz et syrd. Peygamber (s.a.v.) ondan yedi ve abdest yenilemedi.146
mam Muhammed bu rivyetin arkasndan yle bir ilavede bulunmaktadr: Biz
de Ebbekr b. Abdillh el-Mzennin gr ile amel ederiz. Bu ayn zamanda
Eb Hanfenin grdr.147
mam Muhammed el-Muvatta isimli eserinde benzer ierikteki baz hadisleri
aktardktan sonra u aklamaya yer verir: Biz de bunlarla amel ederiz. Ne atein
temas ettii eyler[i yemek]ten ve ne de vcuda giren herhangi bir eyden tr
abdest almak gerekir. Ancak vcuttan kan hadesten tr abdest almak gerekir.
Vcuda giren yiyecekler atete pimi olsun veya olmasn abdest gerektirmez. Bu,
ayn zamanda Eb Hanfenin grdr.148
Eb Ysuf un kaydettiine gre Eb Hanfe kendi senediyle aktard bir hadiste Eb Hureyre (r.a.)nin yle dediini rivyet eder: Atein temas ettii ey(leri
yemek)ten tr abdest yoktur.149
Bu aklamalar nda Eb Hanfenin Mezkr ictihdnda konuyla ilgili hadislere istinad ettiini rahatlkla syleyebiliriz. Nitekim Kemrnin ifadesiyle belirtmek gerekirse, bu konuda fukha arasnda icma yakn bir durum sz konusudur.150
Ancak yle anlalyor ki baz uslcler Eb Hanfenin bu ictihadndan, onun
abdesti (vud) emreden hadisleri ummul-belv prensibi gerei reddettii sonucunu karmlar; baka bir ifade ile tahrc yapmlardr. Fakat abdestin gerekmediini bildiren hadisleri esas almakla abdesti emreden hadisleri ummul-belv
prensibinden tr reddetmek arasnda zorunlu bir balant (mlzeme) yoktur.
Yukarda bizzat Eb Hanfeden aktarlan aklamalarda grld zere, onun
abdesti emreden hadislerle amel etmemesi veya bu hadislere kar tevakkuf etmesinin nedeni, kart ierikli rivyetlerdir. Abdesti emreden rivyetleri ummulbelvya arzettiine dair ne kendisinden ne de ilk rencilerinden herhangi bir
nakil bulunmaktadr.
Yukardaki aklamalardan Eb Hanfenin kendi ictihadnda hangi delillere
dayand anlalmaktadr. Ancak onun abdest almay emreden hadisleri nasl
145
146
147
148
149
150
eybn, Kitbul-sr, s.161.

eybn, Kitbul-sr, s. l6l.
eybn, Kitbul-sr, s. l6l.
eybn, el-Muvatta, s. 39; Konuyla ilgili hadis iin bkz. Tahv, erhu Menil-sr, I/89.
eybn, Kitbul-sr, s. 9; Harezm, Cmiul-Mesnd, I/250-252, 254-256.
Kemr, el-Arfu-ez, I/ll2.
telakk ettii hakknda net bir aklama bulunmamaktadr. Kanaatimizce bu konuda birka ihtimalden sz edilebilir: 1) Eb Hanfe bu hadisler karsnda tevakkuf
edip kart mndaki hadisleri tercih etmi olabilir. 2) Abdesti emreden hadisleri
dier hadislere arzedip reddetmi olabilir. 3) Bu hadisleri tezat tekil etmiyecek
ekilde telf etmi olabilir. Yani abdesti emreden hadislerdeki abdest (vud) kelimesini stlah mndaki abdest yerine el ve az ykama eklinde yorumlam
olabilir. Nitekim hadis kaynaklar incelendiinde vud kelimesinin er rfte
birka mnda kullanld ve bu cmleden olarak elleri ve az ykama mnsna
hamledildii grlmektedir.151
Hadis kaynaklarndaki baz rivyetler yukarda sz konusu ettiimiz sonuncu ihtimali teyid etmektedir. mam Muhammedin kaydettiine gre Eb Hanfe,
Yahy b. Abdillh kanalyla Eb Mcid el-Hanefnin yle dediini nakleder: Biz
mescitte bn Mesdla birlikte oturuyor iken (bazlar) byk bir anak ve bir su
testisi ile Fil kapsndan bize doru geldiler. bn Mesd (r.a.) yle dedi: u elinizdekinden dolay rabet edilen kimseler olduunuzu gryorum. Topluluktan biri;
Evet ey Abdurrahmann babas! Kabilemizde bir ziyafet verilmiti diyerek elindekini yere koydu. bn Mesd ondan yiyip sudan iti. Sonra suyla elini ykad ve
ellerinin slaklyla yzn ve dirseklerini meshederek yle dedi: te bu, abdesti
bozulmayann abdestidir (ve hz vud men lem yuhdis).152 mam Muhammed
bunun akabinde u aklamada bulunur: Bu ayn zamanda Eb Hanfenin grdr. Biz de bununla amel ederiz.153
Senedinde Eb Hanfenin de yer ald bu hadiste vud kelimesinin elleri
ykama mnsnda kullanld grlmektedir. Buna gre Eb Hanfenin, abdesti (vud) emreden hadisleri de bu erevede yorumlam olmas kuvvetle muhtemeldir. Nitekim yukarda verdiimiz ve Eb Hanfenin ictihadlarna dayanak
tekil eden hadislerin bir ksmnda, Hz. Peygamberin (s.a.v.) sadece ellerini ve
azn ykad kaydedilmektedir. Buna gre abdestin gerekmediini syleyen
rivyetlerde geen vud kelimesi, stlh mnda ve namazn art olan huss
fiili anlatrken; abdestin gerekliliini bildiren rivyetlerdeki vud kelimesi ise sadece elleri ve az ykamay anlatmaktadr. Tahv de hadislerde yer alan vud
kelimesinin bu ihtimle ak olduunu syler. Fakat abdesti emreden rivyetler ile
Hz. Peygamber (s.a.v.)in hem abdest aldn hem almadn bildiren rivyetler
arasnda bir problem olduunu belirtir.154 Ancak Dehlev ve Kemrnin belirttii
gibi, hadisteki emrin istihbba (mstehabla) hamledilmesi durumunda herhangi
bir problem kalmaz.155
Eb Hanfenin abdesti stlh mnya hamlettiini farzetsek bile, onun bu hadisleri mensh (hkm kaldrlm) olarak grdn dnmemiz de mmkn151
152
153
154
155
Kemr, el-Arfu-ez, I/115.

eybn, Kitbul-sr, s. l62; Harezm, Cmiul-Mesnd I/251-252.
eybn, Kitbul-sr, s. l62; Harezm, Cmiul-Mesnd, I/251-252.
Tahv, erhu Menil-sr, I/85.
Kemr, el-Arfu-ez, I/115.
dr.156 Konuyla ilgili son uygulamann bu dorultuda olduuna dair sahbeden

gelen rivyetler de bu ihtimali glendirmektedir. Tahv, Cbir b. Abdillhn yle dediini nakleder: Raslullah (s.a.v.)n atete pien eyler konusundaki son
uygulamas, [yemekten sonra] abdest almamak eklinde idi.157
Yukardaki ihtimallerden sonuncusunu tercih eden Tahv, kysn da abdest
almamay gerektirdiini syleyerek, konuyu bir de nazar (fkh mant) asndan
pekitirmeye alr ve bunun ayn zamanda Eb Hanfenin gr olduunu kaydeder.158
Buraya kadar anlatlanlardan Eb Hanfenin abdesti emreden hadisleri reddettiini sylemenin olduka g olduu anlalmaktadr. Bunun tesine geip
Eb Hanfenin ummul-belv veya kysa uygunluk prensibinden dolay bu hadisleri reddettiini sylemek daha da g olmaldr.
Hanef usl kitaplarnda, incelenen rnekte olduu gibi, baz hadislerin
Kurna arz, kysa uygunluk ve ummul-belv prensibinden dolay reddedildii
ifade edilmektedir. Yukarda Eb Hanfeden ve onun ilk rencilerinden yaptmz alntlar bu yntemin Eb Hanfeye ve onun ilk rencilerine ait olmadn
gstermektedir. Kanaatimizce bu yntem tahrce dayanmaktadr. Eb Hanfenin
bu hadisler karsndaki tavr; nesh, arz, terch veya tevakkuf klarndan biriyle
izah edilebilir.
Burada baka bir noktaya daha dikkat ekmeliyiz. Usl kaynaklar incelendiinde Kurnn ummuna arz prensibinin kendi iinde de problemli bir yntem olduu anlalmaktadr. Zira arz yntemi, hadislerin Kurna sunulup, muvfk olan
haberlerin kabl ve muhlif olanlarn reddi esasna dayanr. Ne var ki Kurna
muhlefetin standart bir tanm bulunmamaktadr. Baz limlere gre Kurna
muhlif olan bir hadis, baka limlere gre Kurnla uyumlu bir ekilde izah edilebilmektedir. Hatta bazen ayn limin bir hadisle ilgili hem muvfk hem muhlif
yorumuna rastlanabilmektedir. Mesel Haber-i vhidin kabul artlar159 ve Nesh
blmnde160 yukardaki hadislerden bir ksmnn Kurna muhlefetten dolay
reddedildiini syleyen Cesss, Tahss blmnde bu hadislerin kabul edilebilir
mnlara hamledilebileceini syler. rnein bir yerde veled-i zin n en erlisidir hadisinin kysl-usle aykr olduunu sylerken161 baka bir yerde bunun
muayyen baz ahslarla ilgili bir hkm olduunu belirtir.162 Bir yerde l, ailesinin alamasndan tr azap grr hadisinin zhiri itibariyle Kitba muhlif
olduunu sylerken163 baka yerlerde bunun Kurna muhalif dmeyecek ekilde
156
157
158
159
160
161
162
163

Cesss, el-Fusl, III/113-123.
Cesss, el-Fusl, II/311; Ayrca bkz. III/184.
Cesss, el-Fusl, III/129.
sahih mnlara hamledilebileceini belirtir.164 Bir yerde musarrt (mteriye gzel gzksn diye memelerinde st biriktirilen hayvanlar) hadisinin fiz ve zekt
yetlerine muhlif olduunu sylerken165 baka bir yerde bunu Kurnn zhirine
ters dmeyecek ekilde yorumlayarak kabul ettiklerini belirtir.166 Bir yerde atein
temas ettii eylerden dolay abdest almak gerektiini belirten hadisin ummulbelvya aykrlktan dolay reddedildiini sylerken167, baka bir yerde buradaki
abdesti elleri ykamak eklinde yorumladklarn ifade eder.168 Baz yerlerde Allah Raslnn yemin ve bir ahitle hkmde bulunduuna dair hadisi merdt
olarak takdim ederken169 baka bir yerde bunun Kurnn zhirine ters dmeden
makl ve makbl bir mnya hamledilebileceini belirtir.170 Bu da arz yntemi
erevesinde szedilen Kurna muhalefetin, kiiden kiiye deiebilen izf bir deerlendirme olduunu gstermektedir.
3. Kyasa Uygunluk
s b. Ebndan itibaren Hanef uslclerin geneli, haber-i vhidin kabul artlar arasnda kyasa uygunluk ilkesinden sz etmi ve bunu baz hadislere tatbik etmilerdir.171 Uslclere gre fakih olarak bilinen rvlerin aktard haber mutlak
olarak kyasa takdim edilir. Mesela Raid Halifeler, Abdullh b. Mesud, Abdullah
b. Abbs, Abdullah b. mer, Zeyd b. Sbit, Muz b. Cebel, Eb Ms el-Ear ve
Hz. Aie bu erevede zikredilen rvlerden bazlardr. Ancak dil ve zbt olduu halde fkh az olan rvlerin aktard hd haberler, sadece mmet tarafndan
onaylanm olmas artyla kabul edilir. Aksi takdirde rey ve kyasa set eken nitelikteki haberlerle amel edilmez. Uslclerin bu tr haberlere verdii rnekler Eb
Hureyre ve Enes b. Mlikin baz rivayetleridir.172
Usul kitaplarnda aktarlan hadilerin her birini ayr ayr incelemek yazmzn
snrlarn aaca iin, sadece bir rnekle yetineceiz.173
rnek: Musarrt Hadisi
Musarrt Hadisi ufak baz deiikliklerle rivayet edilmitir. Ancak uslclerin
tenkit ettii ierik asndan varyantlar arasnda bir fark yoktur. Bata Buhr ve
Muslim olmak zere birok hadis kaynanda u lafzlarla rivayet edilmitir: Kim
memeleri iirilmi bir koyun/kei satn alrsa onu gtrp sasn. Hayvann stn beenirse onu alkoyar. Aksi halde o hayvan bir s hurmayla birlikte geri verir.174
164
165
166
167
168
169
170
171
172
Cesss, el-Fusl, I/160, 206.

Cesss, el-Fusl, II/311, III/184.
Cesss, el-Fusl, I/192-194.
Cesss, el-Fusl, III/127, 129.
Cesss, el-Fusl, III/135-136; Debbs, Takvm, s. 180-181; Pezdev, Kenzul-Vusl, II/697-702; Serahs, el-Usl,
I/253-255.
173 Dier hadislerle ilgili detayl deerlendirme iin bkz. Metin Yiit, a.g.e., s. 255-365.
174 Muslim, el-Cmi, Buy, nr: 3809; Buhr, el-Cmi, Buy, nr: 2148; Nes, es-Sunen, Buy, nr: 4500; Ayrca bkz.
Tirmiz ve Muslimin aktard baka bir rivayette geri verme muhayyerlii

gnle snrlandrlmtr: Kim memeleri iirilmi bir koyun/kei satn alrsa
gne kadar muhayyerdir. ayet onu geri verecekse bir s yiyecekle birlikte geri
verir.175
Hanef usl kaynaklar, Musarrt Hadisinin Kurna muhalif olduunu ve bundan dolay reddedildiini ileri srmlerdir.176 Musarrt Hadisi, Hanef uslnn
neredeyse simge rneklerinden biri haline gelmitir. Bu hadisin Kurna aykr olduu ve bundan dolay reddedildii konusunda bizzat Eb Hanfeye ait bir
deerlendirme bulunmamaktadr. Yaptmz aratrmada byle bir aklamaya
rastlamadk. Nitekim uslclerin konuyla ilgili aklamalarndaki farkllk da ileri
srlen gerekelerin tahr eseri olduunu gstermektedir. Baz uslcler hadisin
Kurna aykrlktan dolay reddedildiini sylerken177 bazlar Kitap ve Snnetin
yansra hadisin kyasa da muhalif olduunu ve bu nedenle reddedildiini sylemektedir.178 Bazlar da daha genel bir ifade kullanarak hadisin usle aykrlktan
dolay reddedildiini sylemitir.179 Tessun-Nazarda hadisin usle aykr olduunu syleyen Debs, el-Esrr ve Takvmul-Edillede hadisin kyasa muhalefetten
tr reddedildiini sylemektedir.180 Serahs, el-Mebstta hadisin Kurn, Snnet
ve dier asllara (usl) aykr olduunu sylerken, usl-i fkha dair eserinde sadece
kyasa aykrlktan sz eder.181 Kurna aykrlktan dolay reddedilmitir, diyenlerin aklamalar da farkldr. Kimine gre musarrt hadisi, faiz ayetlerine aykrlktan dolay reddedilmitir182 kimine gre de karlk vermede misliyeti emreden
(Bakara, 194) ayete aykrlktan dolay reddedilmitir.183
Gerekelendirmedeki bu farkllklar haliyle btn bunlarn tek bir kaynaktan
yani Eb Hanfeden kmad kanaatini uyandrmaktadr.
Debs, usle aykr olan haber-i vhidin merdut olduunu aklarken
musarrt hadisini rnek verir: Ashbmz, bu hadisi bizzat usle aykrlktan dolay kabul etmemitir. Zira uslde [Kitap, Snnet ve cm] fesh olmu bir akitten
dolay taraflardan birinin sermayeyle birlikte bir kat fazla almasn ngren baka
bir akit yoktur. Musarrt hadisi ise byle bir sonuca gtrmektedir. nk mteri bir koyunu yarm s (drt avu) hurma karlnda satn alp onun musarrt
olduunu anladnda koyunu bir s hurmayla birlikte geri verdii zaman bir sn
Buhr, el-Cmi, Buy, nr: 2149, 2164.
175 Muslim, el-Cmi, Buy, nr: 3811; Tirmiz, es-Sunen, Buy, nr: 1252.
176 Cesss, el-Fusl, III/114; Serahs, Ebbekr Muhammed b. Ahmed es-Serahs (v. 483/1090), Kitbul-Mebst, (Thk.
Semr Mustaf Rebb), Dru hyit-Tursil-Arab, Beyrut 1422/2001, XIII/41 vd.; Pezdev, Kenzul-Vusl, II/705;
Sadruera, Ubeydullh b. Mesd el-Mahbb (v. 747/1346), et-Tenkh (Taftznnin et-Telvh adl haiyesiyle
birlikte), Tlk. Adnn Derv, Drul-Erkam b. Ebil-Erkam, Beyrut 1419/1997, II/20-21.
177 Cesss, el-Fusl, III/114; Sadruera, et-Tenkh, II/20-21.
178 Serahs, el-Mebst, XIII/41; Pezdev, Kenzul-Vusl, II/705; Buhr, Kef, II/705.
179 Debbs, Tessun-Nazar, s. 156-157.
180 Debbs, Tessun-Nazar, 156-157; A.mlf., Takvm, s. 182; A.mlf., el-Esrr, III/833.
181 Serahs, el-Usl, I/256.
182 Cesss, el-Fusl, III/114.
183 Sadruera, et-Tenkh, s. 21.
kymeti -anapara olan- koyunun kymetinden bir kat fazlas olmu olur. Bunun ise
eratta bir benzeri yoktur.184
Tessun-Nazarn muhtelif yerlerinde naklettii prensip ve asllar direkt Eb
Hanfeye nisbet eden Debs, burada ashbmz demekle yetinmektedir. Bununla Eb Hanfe ve tilmizlerini mi yoksa sonraki Hanef fakihleri mi kastettii ak
deildir.
Fkh ve ihtilaf kitaplarnn verdii bilgiye gre bn Eb Leyl, Mlik, Zfer
ve Eb Ysuf un da iinde bulunduu cumhur, hadisin zhiriyle ihticac etmitir.
Bunlara gre satn alnan hayvann kusurlu (musarrt) kmas halinde, mteri
hayvann mevcut haline raz olmazsa onu bir s hurmayla birlikte iade eder. Eb
Hanfeye ve mam Muhammede gre ise stl olarak gsterilen (musarrt) hayvan bu kusurdan (ayb) dolay iade edemez. Sadece kusur orannda satcdan talepte
bulunabilir.185
Fkh kaynaklarndaki bu bilgiler grnrde Eb Hanfenin musarrt hadisiyle amel etmedii vehmini uyandrmaktadr. Ancak ilk kaynaklar incelendiinde
bu konuda genellemede bulunmann yanl olduu ve konuya dair gz ard edilemeyecek bir takm detaylarn var olduu anlalmaktadr.
imdi ilk dnem Hanef kaynaklar nda Eb Hanfenin Mezkr hadisle
ilgili tutumunu ve bu hadisi arz kapsamnda ele alp almadna bakalm.
Asr ve msned kitaplarna bakldnda musarrt hadisinin muhtelif tariklerle bizzat Eb Hanfeden rivayet edildii grlmektedir. bnul-Muzaffer, mam
Zfer kanalyla ve bn Husrev kendi tarikiyle hadisi Eb Hanfeden rivayet etmektedir.186 Bundan ayr olarak Eb Ysuf ve mam Muhammed de muhayyerlik konusunda Eb Hanfenin bu hadise dayandn sylemilerdir.187
Eb Ysuf, bir ay muhayyerlik artyla yaplan alveri hakknda Eb
Hanfenin yle dediini nakleder: Byle bir al veri fasittir. Muhayyerlik
gnden fazla olmaz. Allah Raslnn yle dedii bize ulamtr: Kim memeleri
iirilmi bir koyun (t) satn alrsa gne kadar iki grten dilediini seer.
[Dilerse onu olduu gibi kabul eder.] Dilerse onu bir s hurma veya arpayla birlikte geri verir. Bylece Eb Hanfe muhayyerliin tamamn Allah Raslnn szne gre belirledi. bn Eb Leyl ise yle derdi: Muhayyerlik ister bir ay olsun ister
bir sene her hlkrda geerlidir. Biz de bu gr benimsiyoruz.188
184 Debbs, Tess, s. 156-157.
185 Tahv, htilful-Ulem, III/58; Tahv, erhu Menil-sr, III/280-281; bn Rd, Ebul-Veld Muhammed b.
Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kurtub (v. 595/1198), Bidyetul-Mctehid ve Nihyetul-Muktesid, (Thk.
Abdulmecd Tume Haleb), Drul-Marife, Beyrut 1418/1997, III/232; Sardef, Muhammed b. Abdillh b. Ebbekr
(v. 792/1389), el-Menil-Beda f Marifeti htlilfi Ehli-era, (Thk. Seyyid Muhammed Muhenn), Drul-Kutubillmiyye, Beyrut 1419/1999, I/477; Zebd, Ukdul-Cevhir, II/21; Askaln, Fethul-Br, V/101.
186 Hrezm, Cmiul-Mesnd, II/25; Zebd,Ukdul-Cevhir, II/20.
187 Eb Ysuf, htilfu Eb Hanife ve bn Eb Leyl, s. 16; eybn, el-Asl, V/117-118.
188 Eb Ysuf, htilfu Eb Hanife ve bn Eb Leyl, s. 16-17.
mam Muhammed de el-Aslda muhayyerliin gn olduunu ve bununla

ilgili olarak Musarrt hadisini verdikten sonra Bu, Eb Hanfenin grdr
aklamasnda bulunur.189
Bu aklamalar musarrt hadisinin en azndan muhayyerliin sresi konusunda Eb Hanfe ve tilmizleri tarafndan esas alndn gstermektedir. Ancak
satn alnan hayvann bir s hurmayla birlikte iade edilebileceini syleyen ksma dair bir aklama bulunmamaktadr. Fkh ve ihtilaf kitaplarndaki bilgiler Eb
Hanfenin hadisin bu ksmyla amel etmediini gstermektedir. Fakat bu tutumun
arza dayandna dair herhangi bir belirti yoktur. s b. Ebn ve Tahv gibi baz
fakihler, hadisin bu konudaki delletinin mensuh olduunu sylemilerdir. Tahv
bu konuda u aklamada bulunur: (Eb Hanfe ve Muhammed gibi limler) bu
konuda zikrettiimiz eyin (Musarrat Hadisinin) mensuh olduunu sylemilerdir. [Ancak] bu ifadeler onlardan mcmel olarak aktarlmtr. Bunu nesheden ey
hakkndaki rivayetler de farkl farkldr.190
Musarrt uygulamasn nesheden ey hakkndaki grleri maddede zetlemek mmkndr:
a. Muhammed b. uca gre Alc ve satc ayrlmadklar srece muhayyerdirler hadisi bunu neshetmitir. Bu hadis, taraflarn ayrlmasyla birlikte -muhayyerlik hadisiyle istisna edilenler hari- hi kimse iin muhayyerlik hakknn
kalmayacan ifade ediyor. Tahv, Musarrt Hadisinde ad geen muhayyerliin
ayp ve kusur muhayyerlii olduunu ve bunun da taraflarn ayrlmasyla kesintiye
uramayacan belirterek bu yorumu (tevil) eletirir.191
b. Musarrtn neshiyle ilgili ikinci gr s b. Ebna aittir. s b. Ebna gre
Musarrt Hadisi slamn ilk dnemlerinde sularn (zunb) mal cezayla cezalandrld dneme ait bir uygulamay yanstmaktadr. Tpk zekat vermeyenlerin
mallarnn yarsnn almyla cezalandrlmas ve muhafaza altnda olmayan meyveleri alanlarn celdelenip aldklarn iki misliyle demek zorunda braklmalar
gibi bu da ilk dnemlere ait bir uygulamadr. Allah Tel ribay nesh edince alnan mallar emsali bulunan trden ise misline, emsali yoksa kymete irc edildi
Sonra mal ceza eklindeki uygulama neshedildi (Yukarda belirtilen trden) bir
kusurun anlalmas durumunda mteri satcdan kusur orannda telafi talebinde
bulunabilir.192 Tahv htilful-Ulem isimli eserinde bu gr benimsemi grnmektedir. Bu eserinde musarrtla ilgili uygulamann tazminat cezalaryla birlikte nesh edildiini belirtmektedir.193 Ancak aada aktaracamz erhu MenilAsrdaki aklamalar onun bu grten vazgetiini gstermektedir.
189
190
191
192
193
eybn, el-Asl, V/117-118.

Tahv, erhu Menil-sr, III/281; Kr. Zebd, Ukdul-Cevhir, II/21.
Tahv, erhu Menil-sr, III/281.
Tahv, erhu Menil-sr, III/281-282; Zebd, Ukd, II/21.
Tahv, htilful-Ulem, III/60:LA ) O k#9 " d# d Q
Q
*
c. Tahv, s b. Ebnn yorumunun tartmaya ak olduunu, kendisinin nesih konusunda bundan daha uygun bir yol bulduunu belirtir. Tahv, musarrt
uygulamasnn borcun borca satm kabilinden olduunu syler. Bu ise Allah Rasl borcun borca satmn nehyetti (g g W 4F# 4 q W4
) gibi
hadislerle neshedilmitir. Tahvye gre Bir maln geliri onun zararn tazmin
edene aittir (S ) mealindeki hadisler de bu manay teyid etmektedir.194
Toparlayarak ifade etmek gerekirse Musarrt Hadisi iki blmde mtalaa edilebilir:
1. Alm-satm akdinde muhayyerliin gnle snrl olduunu ifade eden ksm.
2. Satn alnan kusurlu hayvann ya olduu gibi kabul edilmesi ya da bir s
hurmayla birlikte geri verilmesi gerektiini belirten ksm.
Asr ve ihtilaf kitaplarndaki aklamalardan, Eb Hanfenin hadisin birinci
ksmyla istidll ettii anlalmaktadr. kinci ksma gelince Eb Hanfeden yaplan nakiller, onun neshe kail olduunu gstermektedir. Muhammed b. uc, s b.
Ebn ve Tahvnin aklamalar da bu dorultudadr. Her de Eb Hanfeden
yaptklar rivayetlere dayanarak onun musarrt uygulamasn mensuh grdn belirtmektedir. Ancak musarrt nesheden eyin ne olduu konusunda Eb
Hanfeden net bir aklama olmadndan- farkl grler ileri srmlerdir.
Sonu olarak, iki noktadan hareketle Eb Hanfenin Musarrt Hadisini sahih
grdn syleyebiliriz: Eb Hanfenin, muhayyerlik sresi konusunda hadisin
birinci ksmyla amel etmesi, bu hadisin ona gre sabit olduunu gstermektedir.
Saniyen, hadisin ikinci ksmnn neshinden sz etmesi de onun Musarrt Hadisini
sahih ve sabit bir hadis olarak grdn gstermektedir. Zira sabit olmayan bir
eyin neshinden sz edilemez.
Dolaysyla usl kitaplarnda yer alan Musarrt Hadisinin Kurna arz edildii ve muhalefetten dolay reddedildii eklindeki grlerin Eb Hanfeye ait
olmad anlalmaktadr.
Baz kitaplarda geen: Musarrt Hadisi, fakih olmayan bir rvden (Eb
Hureyreden) kyasa muhalif olarak aktarld iin reddedilmitir195 eklindeki aklamalar da mukni deildir. Zira Musarrt Hadisi, Eb Hureyreden baka
bn Mesud, bn mer, Amr b. Avf el-Mzen ve ismi zikredilmeyen baka bir
Sahabden daha rivayet edilmitir.196 Buhr, hadisi bn Mesuddan mevkf olarak rivayet etmitir.197 Bu da bn Mesudun hadisteki muhtevay benimsedii ve
bu dorultuda fetva verdii anlamna gelmektedir. Bunun haricinde de, Sahbe ve
Tbin limlerinden pek ok kimse bu hadisi esas alp onunla amel etmitir.198
194
195
196
197
198
Tahv, erhu Menil-sr, III/282-284.

Serahs, el-Mebst, XIII/41.
Askaln, Fethul-Br, V/102.
Buhr, el-Cmi, Buy, nr: 2149, 2164.
ayet Musarrt Hadisiyle amel etmeme nedeni, hadisin Eb Hureyre tarafndan rivayet edilmi olmas olsayd, Eb Hanfenin veya daha sonraki Haneflerin,
bn Mesudun ve dier Sahabe ve Tbin limlerinin rivayetiyle amel etmi olmalar gerekirdi. Zira bu kimselerin (bn Mesud, bn merin) fakihlii konusunda
herhangi bir tartma bulunmamaktadr. Dolaysyla fkhur-rv balamnda ileri
srlen gerekelerin daha sonradan tahrc veya serbest itihad sonucu ortaya atld anlalmaktadr. Nitekim baz eserlerde bu husus aka belirtilmitir. Nitekim
Menr arihlerinden bn Melek bunu aka ifade etmektedir. bn Melek, haberin
kyasa takdimi iin ileri srlen fkhur-rv artnn s b. Ebna ait bir gr olup
Kad Eb Zeyd ed- Debs tarafndan benimsendiini ve Musarrt Hadisine tatbik edildiini syler.199 Burada bir noktaya dikkat ekmek istiyoruz. s b. Ebn
ou -kez zannedildii gibi- Musarrt Hadisini fkhur-rv veya kyasla irtibatlandrmamtr.200 O fkhur-rv prensibini sistemletirmekle birlikte bunu Musarrt
Hadisine tatbik etmemitir. fkhur-rvyi musarrta ilk olarak uygulayan kimse
Debs olmutur.201 Yukarda belirtildii gibi o, Musarrt Hadisinin temelde sahih
olduunu ancak neshedildii grn savunmaktadr.202
Debsnin Bu hadis, asllara (usl) muhalif olarak varid olmutur203 eklindeki deerlendirmesi izaf bir deerlendirmedir. Zira bir hadis sabit olunca kendi
bana bir asl olur. Kitapta ve Snnette benzerinin olmamas onlara muhalif olmas anlamna gelmez.204
Hadisin kyasa muhalif olduu gerekesine gelince, bizim vardmz sonuca
gre Eb Hanfe de dier mtehidler gibi Kitap ve Snnetin ve Sahbe icmann
bulunmad konularda kyasa bavurmutur. O, sahih bir rivayeti srf itihadi bir
asla uymuyor diye reddetmemi, aksine sahih hadisleri de kendi bana bir asl olarak telakki etmitir. Kyaslar ve istinbat eseri prensipler sabit nasslarn olmamas
halinde tatbik edilebilir.
te yandan Musarrt Hadisinin dikkatle incelenmesi durumunda kyasa aykr olmad noktasnda da mukni aklamalar bulunmaktadr.205
Dikkat edilmesi gereken dier nokta aykrlk ve farkllk arasndaki ayrmdr. Hadisin Kitapta bir benzerinin olmamas Kitaba aykrlk anlamna gelmez.206
Kitapta benzeri bulunmayan bir konudaki aklama, farkl bir aklamadr. Ama
bu aklamann aykrlkla nitelendirilmesi doru deildir.
199
200
201
202
203
204
205
206
bn Melek, erhul-Menr fil-Usl, s. 210.

Kemr, el-Arfu-ez, III/33.
Bkz. Debbs, Takvm, s.182; A.mlf. el-Esrr, III/833.
s b. Ebnn tutumu iin bkz. Tahv, erhu Menil-sr, III/281; Zebd, Ukd, II/21.
Debbs, Tess, s. 156.
Bkz. Askaln, Fethul-Br, V/101 vd.
Askaln, Fethul-Br, V/103-105.
Musarrt Hadisinin Kurn, Snnet ve usle aykr olduunu syleyen Serahs207

bile Eb Hanfenin hadisin ilk ksmyla amel edip208 istidllde bulunduunu belirtmektedir.209 Bu da muhalefet konusunda sylenenlerin Eb Hanfeye ait olmayp
daha sonraki limler tarafndan gelitirilen yorumlar olduunu gstermektedir.
Hanef limlerden Kemr de musarrt balamnda ileri srlen kurallarn
Eb Hanfe ve tilmizlerinden varid olmadn belirtir.210 Kemrye gre, Hanef
kaynaklarda yer alan aklamalar kaz hkmle ilgilidir. Buna karn hadiste yer
alan iade ise meselenin diynet boyutuyla ilgilidir.211
Netice itibariyle Musarrt Hadisini ister mensuh grelim ister diynet-kaza
ayrm ile izah edelim bu hadisin Eb Hanfeye gre, arza veya kyasa uygunluk
ilkesine rnek tekil etmedii anlalmaktadr.
Ebu Hanifenin kyasa uygunluk prensibini bir art olarak ileri srp srmediini renmenin bir yolu da onun kyasa muhalif nitelikteki haberler karsndaki
fiil tutumuna bakmaktr. Fur kitaplarnda Eb Hanifenin fkhur rv artn
ileri srmeden- kyasa muhalif hd haberlerle amel ettiine dair bariz rnekler
bulunmaktadr.212 Bu rneklerde Eb Hanifenin -herhangi bir ayrma gitmedenkyasa aykr olduu halde hd haberlerle amel ettii grlmektedir.213
III. SNNETN KURNA GRE KONUMU ve TERUZ HALNDEK
HADSLER
A. SNNETN KURNA GRE KONUMU
Usl kitaplarndaki yaygn emaya gre Snnet, ya Kurn- Kermdeki hkmlere uygun hkmler ifade eder veya Kurnda yer alan hkmleri aklar ya
da Kurnda hkm bulunmayan meseleler hakknda hkm vaz eder. KurnSnnet ilikisinin byle bir ema zerinden anlatl, daha sonraki dnemlere
tekabl etmektedir. Bu anlatma Eb Hanfe dneminde rastlanmaz. Ancak Eb
Hanfeden alnt yapan ilk dnem Hanef kaynaklar buna uygun rnekler iermektedir.
Kurn teyid eden Snnet konusunda herhangi bir tartma bulunmamaktadr. Ancak Kurndaki umm ve huss ifadeleri aklayan hd haberler konusu,
uslcler arasnda ihtilfldr: Cumhra gre Kurndaki umm ifadeler haber-i
vhidle tahss edilebilir.214lk dnem kaynaklarndaki aklama ve rneklerden,
Serahs, el-Mebst, XIII/41: t7# =#
Q# J(g4 s m,8@.U#
Serahs, el-Mebst, XIII/41: ' m,8@ =# W%
Serahs, el-Mebst, XIII/43: , ID 9 98N 4F# 4 q W4
_ m,8@ =8(Fa
#
Kemr, el-Arfu-ez, III/33.
Kemr, el-Arfu-ez, III/32; Kemr konuyla ilgili kuraln s b. Ebna ait olduunu belirtir. s b. Ebnn
musarrt konusuyla ilgili bir kitap yazdn, kitaptaki baz aklamalarnn yanllkla kural diye alglandn ve
aslnda kuraln s b. Ebna nisbetinin de sahih olmadn kaydeder. el-Arfu-ez, III/33.
212 Bkz. eybn, el-Asl, I/86.
207
208
209
210
211
213 rnekler iin bkz. Metin Yiit, a.g.e. s. 365 vd.

214 bnus-Sbk, Tcddn Abdlvehhb, Cemul-Cevmi, Drul-Fikr, Beyrut 1402/1982, II/27.
Eb Hanfenin de herhangi bir ayrma gitmeden Kurndaki mcmel, mm ve hss

ifadeleri Snnetle aklad anlalmaktadr. Mesela ayette Allahn ad anlmadan kesilen hayvanlarn yenilmesi umum bir ifadeyle nehyedilmitir.215 Ancak
Eb Hanfe konuyla ilgili hadislerden hareketle bu ayetin, bilerek besmeleyi terk
edenlerle ilgili olduunu, unutarak terk eden mminleri kapsamad grn
savunmutur.216
Oraya (harem blgesine) giren emin olur217 ayetinde ifade umum olduu
halde Eb Hanfe ve ashbna gre sirkat gibi lm gerektirmeyen sularda ve tazir cezalarnda harem-harem d ayrm yoktur. Bir bakasnn uzvunu telef eden
kimse haremde de olsa cezalandrlr ve ayetin kapsamna dahil edilmez.218 Kaynaklar incelendiinde ayetin kapsamna ynelik daraltmann hadislere dayand
anlalmaktadr.219
Yukardaki rneklere namazlarn vakit ve rektlarn, zekta tbi mallar, zekt
miktarn ve hacca ait hususlar aklayan hadisleri de buna ekleyebiliriz.220
Bu ve buna benzer fer rnekler Eb Hanfenin mm haber-i vhidle tahsis ettii kanaatini pekitirmektedir. Ancak usl kitaplarnda yer alan aklamalar
daha farkl bir izgiyi iaret etmektedir. Hanef usl kitaplar Kurandaki mm lafzlarn kat olup haber-i vahidle tahsis edilemeyeceini belirtmektedirler.221 Fakat
usul kitaplarnn aktardklar bilgiler bu konuda Hanef limler arasnda bir ittifak
olmadn gstermektedir. Pezdev kendilerine gre mehur olan grn bu olduunu ve bu grn el-Gurer adl eserde Kd e-ehd tarafndan da benimsendiini belirtir.222 Pezdevnin eserini erheden Buhar, bu grn yani mmn
haber-i vahid tarafndan tahsis edilemeyecei eklindeki grn kayna hakknda unlar kaydeder: Mezhep limlerimizin mehur gr; mmn haber-i vhid
ve kyasla tahsis edilemeyecei eklindedir. Bu gr Ebubekr el- Cesss ve s b.
Ebndan nakledilmitir. Eb Hanifenin ashbnn ou da bu grtedir.223
Ebul-Mun en-Nesefnin Tabsiratul-Edille adl eserinde anlattklar, umumun tahsisi grnn kkeni ve tarih seyrine ilikin ok ilgin bilgiler iermektedir:
Mutezile yle der: Kebairi ileyenlerin azap greceine dair haberler amm ve
mutlak olarak varid olmutur.[224] Bunlarn kapsamndan bir eyi karp tahsiste
bulunmak sze muhalefet ve dolaysyla yalan olacaktr. Zira yalan, bir eyi oldu215 Enm, 121.
216 eybn, Kitbul-sr, s. 355-356; Ayrca bkz. eybn, el-Muvatta, s. 224; Mturd, Tevltu Ehlis-Snne, II/169170; Tahv, htilful-Ulem, II/198.
217 li mrn, 97.
218 Bkz. Tahv, Ahkmul-Kurn, II/313-314.
219 Mturd, Tevltu Ehlis-Snne, I/290 vd
220 rnek iin bkz. eybn, Kitbul-sr, s. 333-334; Ayrca bkz. eybn, Kitbul-sr, s. 355; eybn, Muvatt, s.
224, 255.
221 Bkz. Serahs, el-Usl, I/98-99; Pezdev, Kenzul-Vusl, I/587 vd.
222 Pezdev, Kenzul-Vusl, I/595.
223 Buhr, Keful-Esrr, I/593, 595.
224 Nisa, 93: Her kim bir mmini kasten ldrrse onun cezas iinde ebedi kalaca cehennemdir.
undan farkl bir ekilde bildirmektir. Allah iin byle bir ey dnmek muhaldr. Dolaysyla azap ayetlerini af ve mafiret edilenlerle tahsis etmek doru deildir. nk umumi ifadelerin hususilik karinesi tamadan kullanlmas mtekellimin lafzn kapsamndaki btn fertleri kastettiini gstermektedir Binaenaleyh
mmn zmnndaki fertlerden bazlarnn kapsam dna karlmas nesih ve son
ana kadar devam eden hkmn nihayetlendirilmesi manasna gelecektir225
Dikkat edilirse Nesefnin Mutezileye nisbet ederek aktard bu grler yerleik Hanef usulnde geen grlerle birebir rtmektedir. Yukardaki grleri
aktardktan sonra Nesef, umumun katilii prensibinin Mutezileye zg itikadi bir
arkaplana dayandn, ilk dnem Hanef limlerinin buna iddetle kar ktklarn ancak zaman ierisinde baz kimseler vastasyla bu grn Hanefiler arasnda yaygnlk kazandn belirtir:
lk dnem limlerimiz bu konuda (mmn tahsis edilemeyecei) Mutezileye iddetle kar kmlar ve umumun gereklilii grn kabul etmemilerdir.
Zira dil ehli arasnda geerli olan anlaya gre umumi bir ifade kullanp onunla
hususi manalar kastetmek caizdir. Hatta bu tr kullanmlar neredeyse mmn hakiki manaya yorulduu kullanmlardan daha ziyadedir. Ayn ekilde limlerimize
gre kaytsz mutlak ifadelerle mukayyed manalarn kastedilmesi de mmkndr. Mutezile ise buna iddetle kar kmakta; umumi ifadelerden sonra varid
olan tahsis ya da takyidin beyan olmayp nesih olduunu savunmaktadr Bizim
limlerimiz ise bunu beyan olarak deerlendirmekte idiler. Her iki grup bu konuyu vad meselesinin uzants olarak grmekte idiler. mm ve mutlak konusu hakknda konuan ilk dnem limlerimiz ve mutezile bilginleri bu konudaki tutumlarna gre azabn kanlmazl ya da affn cevaz grn savunuyorlard. Hatta
Ebubekr Cesss konuyla ilgili grn bir takm delillerle destekledikten sonra
unu kaydeder: Bu anlattklarmzdan anlald zere umumi ifadeleri olduu
gibi ele almak Arap lisann gerei ve Selefin mezhebidir226 Cesssn konuyla
ilgili grlerini bizzat kendi kitabndan aktardktan sonra Nesef kken itibariyle
Mutezil olan bu gr u cmlelerle tenkit eder:
Ebu Mansr el-Maturd ve onun dndaki limlerimiz (r.h) yle diyorlard:
Umumi ifadelerle hususi manalar kastedilebilir. Umum ifadelerden sonra gelen
gelen tahsis veya takyid edici deliller nesih deil, beyandr. Amm ve mutlak lafzlarn tahsis veya takyid karinesi tamamas umum ya da mutlakln kastedildiine delil tekil etmez.[227] limlerimiz bu gr Mutezile Mezhebine ait bir
gr olarak addetmekte idiler. Bizim blgemizdeki limler bu gr savunanlar
tenkit edip onlar Mutezileye nisbet ederlerdi. mm lafzlarn yorumlanmas konusunda Irakllara meyleden baz kimseler kncaya kadar limlerimiz arasndaki
durum byle idi. Szkonusu kimseler kendince baz deliller zikredip aslnda bizim
225 Nesef, Tabsira, II/382-383; Benzer ifadeler iin bkz. a.g.e., II/371.
226 Nesef, Tabsira, II/383-4.
227 Kr. Maturd, Tevltul-Kurn, III/46, IV/118, 217-8.
limlerimize ait olan gr afiye nisbet ettiler. [Bunu yaparken de] vad meselesine hi deinmediler. Bunlar yapanlarn nasl bir akideye sahip olduklarn en
iyi bilen Allahtr228
Nesef son olarak eletirdii evrelerin Hanefi mtehidlere ait baz fer meseleleri kullanarak (tahrc) ilimde zayf olanlarn kafalarn kartrdklarn, hlbuki
Hanefi mezhebinde bu tahrileri nakzeden saysz mesele bulunduunu belirtir ve
baz rnekler verir.229
Bu ifadelerden mmn katilii ve haber-i vahid tarafndan tahsis edilmezlii prensibinin kken olarak Haneflere ait olmad, Mutezilenin etkisiyle daha
sonralar formle edildii anlalmaktadr. Ancak unu da teslim etmek gerekir
ki Hanefi usulcler bir yandan byle bir etki altnda hareket ederken te yandan
bu etkinin olumsuz yansmalarn asgariye indirecek bir takm usl nlemler de
gelitirerek hadisle ihticac sahasn geniletmilerdir. Mesela, Kurnda ok ak
bir ekilde yer alp herhangi bir yet ya da mehr/mtevtir bir hadis tarafndan
tahss edilmemi, farkl bir mnya ihtimli olmayan, tefsir ve beyna ihtiya duymayan ve seleften hi kimse tarafndan hss kabul edilip ihtilfa konu edilmeyen
umm ifadelerin haber-i vhidle tahss edilemeyeceini sylemilerdir.230 Kanaatimizce, bata s b. Ebn olmak zere Hanef uslclerin ileri srdkleri bu kaytlar ve kurallar tatbik edilirse, iki taraf (Cumhr ve Hanefler) arasndaki ihtilf
lafz dzeye inecektir. Bir baka deyile, gerekeler farkl olsa bile sonularn ayn
olduu grlecektir.
Konuyla ilgili somut rneklere bakldnda, Cumhra gre mm tahss eden
hd haberlerin, Hanef fakihler tarafndan da nasslarn tahssinde esas alnd grlr. u farkla ki, Cumhrun haber-i vhid diyerek ald hadisler, Hanef
limler tarafndan mehr231, mtevtir232 veya selefin kablne mazhar olan hd
haber nvanyla esas alnmtr. Cumhrun delleti zanndir diyerek haber-i
vhidle tahss ettii baz nasslar, Hanef uslcler tarafndan daha nce tahsse urad gerekesiyle zann kabul edilip haber-i vhidle tahss edilmitir. Cumhrun
hd haberlerle tahss ettii bir takm umm ifadeler, Hanef fakihlerce, sahbe
arasnda ihtilfa konu olduu gerekesiyle ictihd (gayr- kat) kabul edilmi ve bu
tr ifadelerin haber-i vhidle tahssi ciz grlmtr.233 Bazen de farkl ihtimllere
228 Nesef, Tabsira, II/384.
229 Nesef, Tabsira, II/393-4 U. U8
#9!,#
n EZQ S W4 U +A# Q O EZ'8
% &' '#

:=N# Ig 4g2 EZQ~ ty!a 9. (, *%(A O 87, 8N#
n W4 6B 8 W8, sA#... g = (a J7 =
n
29a 8, 8 (
, Wp N8!,' :a# . (a# Q) W4 M/ 8 *( \^ A Ba 8!, ) 4 O p# k. U \^
4 7 W4 E # .6B O *( g, v Ba tU =#8 A a# 8!, 4 4(` 4 4g2 *
%U. .U g .U I/
.U L9a W4 I U I/ ~ W4 =8, E , 2 8
4U
230 Cesss, el-Fusl, I/158-160.
231 Cesss, el-Fusl, I/198-199; bns-St, Ahmed b. Ali bn Talib (694/1294), Nihyetul-Vusl il lmil-Usl/
Bedun-Nizmil-Cmi Beyne Kitbil-Pezdev vel-hkm (Thk. Sad b. arr b. Mehd es-Sllem), Ner: Cmiatu
Ummil-Kur, Mekke, 1418/1997, II/489.
232 Cesss, el-Fusl, I/174.
233 Cesss, el-Fusl, I/200.
ak mcmel ifadeler olduu gerekesiyle yetlerdeki lafzlar haber-i vhidle tahss

edilmitir.234
Mesel Cumhr tarafndan Bunlarn [yette saylan sekiz grup] dndakiler
size hell klnd (Nis, 24) yeti, Kadn, halas veya teyzesi zerine nikhlanmaz
melindeki haber-i vhidle tahss edilmiken235, Hanef uslclere gre bu haber,
temelde hd olmakla birlikte insanlarn (selef) genel kablne mazhar olduu
iin mtevtir/mehr mesbesindedir. Bu tr haberler [kesin] bilgi ifade eder ve
Kurn tahss edebilir.236 Bundan baka onlar, yet-i kermenin mcmel olduunu,
mcmel yetlerin ise haber-i vhidle tahssinin ciz olduunu da belirtmilerdir.237
Cumhra gre vasiyet yetleri, Vrise vasiyet yoktur hadisiyle tahss edilmitir.238 Onlar bunu sylerken hadisin hd olup olmad eklinde bir ayrma
gitmemektedirler. Hanef uslclere gre ise, bu hadisler insanlar tarafndan kabul
ile karlandndan (et-telakk bil-kabl) mtevtir/mehr mesbesindedir ve bu
zelliklerinden dolay Kurndaki umm ifadeleri tahss edebilirler.239
Cumhra gre [ bin talakla einden boanm olan kadn] baka bir ele
nikhlanmad srece ona (ilk eine) hell olmaz (Bakara, 230) melindeki
yet, cim etmi olma artn koyan useyle hadisi240 ile tahss edilmiken241 Hanef
uslclere gre cim art yetteki e (zevc) lafzndan anlalmaktadr. Bundan
ayr olarak useyle hadisi genel kable mazhar olduu iin mtevtir ve mehr hadisler seviyesinde grlmtr. Ekseriyetle kabul edilen bu tr hadisler, Kurnn
zhirini tahss edebilir.242
Cumhra gre Hrszlk eden erkek ve kadnn ellerini kesin (Mide, 38)
melindeki yet-i kerme, Bir dinarn drtte biri ve daha fazlas haricindeki alntlarda kesme cezas yoktur melindeki haber-i vhidle tahss edilmiken243
Hanef uslclere gre bu yet, btn sahbe nezdinde farkl yorumlara ak, hss
bir yettir. Ceza sebebi olan miktar sahbe arasnda ihtilfl olduuna gre, yetin
zhirini terk edip haber-i vhidle tahss etmek cizdir.244
Grld gibi Cumhrun yeti tahss ediyor dedii hadisler, Haneflere
gre baka bir vasftan dolay tahss edici olarak kabul edilmektedir.
Bu aklamalar nda unu sylemek mmkndr: Haneflere gre tahss
edilemeyecek derecede ak ve kat olup Cumhr tarafndan tahsse konu edilen
mm ifadeler yok denecek kadar azdr. Buna mukabil Cumhra gre bu konuya
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244

Bkz. Gazl, el-Mustasf, II/119; mid, el-hkm, II/525.
Cesss, el-Fusl, I/174, 178.
Gazl, el-Mustasf, II/119.
Bkz. Buhr, el-Cmius-Sahh, Edeb, no. 6084.
Gazl, el-Mustasf, I/119-120; Kr. Cesss, el-Fusl, I/182.
mid, el-hkm, II/526.
rnek tekil eden btn hadisler, Haneflerce farkl yoldan ve deiik isimlendirmelerle kabul edilmitir. Bu da iki taraf arasndaki ihtilfn esasl bir ihtilaf
olmadn gstermektedir. Bu tespite ramen, hd haber-Kurn ilikisine dair
yaygn kanaatin Eb Hanfeye ait olmadn dnyoruz. Usl kaynaklarnda yer alan bilgiler Eb Hanfeden aktarlan ictihad rnekleriyle birlikte tetkik
edildiinde, tahss etmeme prensibinin bizzat Eb Hanfeden aktarlmad,
ancak fer ictihad rneklerinden daha sonra tahrc edilen bir prensip olduu
anlalmaktadr.245
B. TERUZ
Teruz halindeki hadisler ifadesiyle metin veya muteva bakmndan birbirine
murz olan hadisleri kastediyoruz. Burada daha ziyade hd haberler arasndaki
teruzdan sz etmek istiyoruz. Kuran-hadis arasndaki muhalefet aradaki kuvvet
dengesizliinden dolay teruz yerine arz, mmn tahsisi ve hassn delleti gibi
balklar altnda ele alnmaktadr. Bu konulara daha nce deindiimiz iin yeniden ele almayacaz.
Yerleik Hanef uslnde yaygn olan gr, nesih ve tercihin telife takdim
edilmesi eklindedir.246 Ancak ilk dnem eserlerinde bizzat Eb Hanifeden aktarlan bilgiler ve baz Hanef muhakkiklerin aklamalar bu grn Eb Hanifeye
nisbet edilemeyeceini gstermektedir:
mam Muhammed, es-Siyerul-Kebrde svari ve piyadelerin ganimet hisselerini aklarken Eb Hanifenin svariye iki, piyadeye bir pay verilmesini ngrdn; Eb Ysuf a, am ve Hicaz ehline gre ise svariye pay verilmesi gerektiini, kendisinin de bu ikinci gr tercih ettiini belirtir.247 Ardndan her iki
tarafn sahih ve mehur haberlere dayandn Eb Hanifenin ise konuya ilikin
haberleri telif etmeye altn u cmlelerle anlatr:
Eb Hanifeye gelince o yle der: Ben haberlerin arasn telif (tevfk) ederim.
Bundan dolay Peygamberin, ata iki pay verdiini anlatan hadisi, onun svariye
iki pay verdii manasna hamlederim. Bu iki hisseden biri atndan tr, dieri
ihtiyacna binaen humustan ya da savatan nce [imam tarafndan] kendisine yaplan bir vaatten (tenfl) tr verilir. Veyahut hadisteki attan (feres) maksat atldr
(fris) deriz. Zira Peygamberin hisseyi [ata deil] atlya/svariye verdiini kesin
olarak biliyoruz.248
Eb Ysuf, Onun bu konuda Hz. merin svariye bir hisse, piyadeye bir hisse eklindeki uygulamasn esas aldn belirtmektedir.249
245 Geni bilgi iin bkz. Metin Yiit, a.g.e., s. 398 vd.
246 el-Ensr, Abdul-Al Muhammed b. Nizmuddn (v. 1225/1810), Fevtihur-Rahamt bi erhi Musellemis-Subt f
Uslil-Fkh, Dru hyit-Tursil-Arab, Beyrut 1414/1993, II/219.
247 eybn, es-Siyerul-Kebr, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, III/35-36 Kr. Eb Ysuf, el-Harc, s. 19; A.mlf. erRedd, s. 17; Tahav, htilful-Ulem, III/437.
248 eybn, es-Siyerul-Kebr, III/36.V W ) :k#9 E< 9%/ ? # : = q <9

249 Eb Ysuf, el-Harc, s. 19.
Bu iki aklamadan yle bir sonu ortaya kmaktadr: Eb Hanfe bir konuda baz rivayet ve uygulamalar (mesela Hz. merin uygulamasn) esas almakla
birlikte buna muarz gibi grnen dier hadisleri yorumlayp telif etmee almtr.250
Bu aklamalardan ayr olarak Eb Hanfeden aktarlan fer itihad rneklerine bakldnda da telifin dier yntemlere mukaddem olduu anlalmaktadr.251
Daha sonraki dnemlerde yaayan muhakkik Hanefilerin aklamalar da bu
dorultudadr. Mesela Tahv hadis yorumuna ilikin genel bir aklamada bulunur: Rivayetleri eliik manalara hamletmek yerine mmkn olduka muvafk
manalara hamletmek gerektiini belirtir ve bunun ayn zamanda Eb Hanfe, Eb
Ysuf ve mam Muhammede ait bir gr olduunu syler.252 Tahv bu metodik
aklamay birok konuda yapar ve teruz halindeki hadislerin birbiriyle uyumlu
olarak yorumlanmasn ve eliik manalara ekilmemesi gerektiini belirtir.253
Yukarda aktardmz rnekler ve aklamalar Eb Hanfenin telifi neshe
takdim ettii konusunda bir kanaat vermektedir. Bu rneklerden hareketle, en
azndan nesih ve tercihin mutlak olarak takdim edilecei eklindeki grn Eb
Hanfeye ait olmadn syleyebiliriz. Ancak usl kitaplarnda ounlukla sonradan varid olan nassn, muarz manadaki ilk nass neshedecei eklinde grler
yer almaktadr.254 Bu konularda Eb Hanfeden usl bir aklama nakledilmi deildir. Mezkr kural Cesssn da belirttii zere s b. Ebna aittir.255
Baz rivayetler iin zellikle telif imkn olmayan rivayetler iin veya selefin
aka terk ettii ve mensuh olduunu belirttii rnekler iin nesih ve tercih deerlendirmesinde bulunmak yerinde bir deerlendirmedir. Ancak bunu genel geer bir kural olarak ileri srmek ve bu haliyle Eb Hanfeye nisbet etmek doru
deildir.
Tespit ettiimiz kadaryla Ebu Hanife teliften sonra teruzu zmek iin ikinci
nesih ve son olarak tercih ilemine bavurmaktadr.
Nesih konusunda u kadarn sylemekle yetinmek istiyoruz. Nesih konusu,
Eb Hanfenin usl anlaynda zel bir konuma haizdir. Mtehidler arasnda
nasih-mensuh konusu zerinde en fazla duran ve itihadlarnda bu konuya en fazla atfta bulunan kii Eb Hanfedir desek mbalaa etmi olmayz. sar ve ihtilaf
250 Baka rnekler iin bkz. eybn, es-Siyerul-Kebr, V/90-91, 252; Daha sonraki dnemlerde yazlan baz
kaynaklarn aklamalar da ayn dorultudadr. rnek iin bkz. Cesss, Ahkmul-Kurn, IV/241; el-Mevsil,
Abdullh b. Mahmd (v. 683/1284), el-htiyr li Tall-Muhtr, (Thk. Hlid Abdurrahmn el-Akk), Drul-Marife,
Beyrut, 1423/2002, IV/158; Al el-Kr (v. 1014/1606), Fethu Bbil-nye bi erhin-Nukye, (Thk. Muhammed
Nezr Temm, Heysem Nezr Temm), Drul-Erkam b. Erkam, Beyrut 1418/1997, III/282.
251 Eb Ysuf, Kitbul-sr, s. 229-230; eybn, Kitbul-sr, s. 366-367; Hrezm, Cmiul-Mesnd, II/304, 324;
Tahv, erhu Menil-sr, IV/56.
252 Tahv, erhu Menil-sr, I/558:t\^ 7# 87, ' 'a S( W4 E` '# 6B W4 98N 2 W4 E`#9 4 u W%
, .gU#
253 Bkz. Tahv, erhu Menil-sr, I/80-86; II/463, 465; IV/56 Bu rneklerin tamamnda Tahv, ihtimalli haberlerin
telif edilmesi gerektiini belirtir. Ancak ilk ikisinde bunu Eb Hanfeye nisbet etmez.
254 Cesss, el-Fusl, II/291.
255 Cesss, el-Fusl, II/291.
kitaplar incelendiinde Ebu Hanifenin gerek Kuran ayetleri arasnda gerekse hadisler arasnda cereyan eden neshi kabul ettii anlalmaktadr.256
Tercihe gelince ayet teruz halinde bulunan haberlerden ikisi de rvnin
adaleti gibi kabul artlarn haizse bu durumda tercihe ilikin llere bavurulur. Tespit ettiimiz kadaryla bu lleri iki ana balkta zetleyebiliriz: Raviye
ilikin ller, Muhtevayla ilgili ller. Raviye ilikin lleri; ravilerin adedi ve
rivayet okluu, ravinin fkh ve fazilet bakmndan stn olmas, ravinin hadisin
ieriiyle ilgili biri olmas ve ravinin zabt bakmndan daha temkinli oluu eklinde sralayabiliriz. Metin ve muhtevayla iligili lleri de; Kitap ve Snnete ve Hz.
Peygamberin genel tutumuna uygunluk, ulemann genel telakkisine ve fukahann
ameline uygunluk, haberin msbet ierikli olmas ve ihtiyata uygunluk eklinde
belirtmek mmkndr.257
SONU
Eb Hanfeye gre Snnet, Kurndan sonra dinin ikinci temel kaynadr.
Snnetin Kurn beyn konusunda Eb Hanfe ile dier mctehidler arasnda herhangi bir gr ayrl bulunmamaktadr. lk kaynaklar, Eb Hanfenin
Kurndaki umm ifadeleri mehr ve hd haberlerle tahss ettiini gstermektedir. Usl kitaplarnda yer alan ekliyle hadislerin Kurn, ummul-belv ve
kysa arz gibi prensipler ve haber-i vhidin Kurnn ummunu tahss edememesi eklindeki grler tahrce dayanmaktadr. Kaynaklar incelendiinde bu
konuda Hanef mezhebinde homojen bir tutumun olmad, mezhep iinde bir
takm farkl yaklamlarn olduu, ancak zamanla bunlardan bazlarnn ne kt anlalmaktadr.
Eb Hanfenin hadislerin muhtevsyla ilgili olarak ileri srd tek art,
adem-i zzdur. Yani haber-i vhidin Kurnn mn ve delletine ve hakknda
ittifak edilen Snnete veya mehr ve marf Snnete aykr olmamas lazmdr.
Ulatmz bu sonular, usl tarihi hakknda -zellikle Batl aratrmaclar
tarafndan-ileri srlen baz tezlerin yeniden gzden geirilmesi gerektiini ortaya koymaktadr. Bilindii gibi oryantalistler, mam finin usl tarihinde son
derece etkili ve belirleyici olduunu ileri srmektedirler. Bundan hareketle birok
yazar, Eb Hanfenin uslnn ve bu cmleden olarak onun Snnet anlaynn
finin kyla kesintiye uradn ve mslman toplumlarda hlen hkim olan
usln finin eseri olduunu iddia etmektedir. Bu almada ortaya konan sonular, fi ile balad sylenen l ve anlayn daha nce de var olduunu,
cumhura ait usulle Ebu Hanife usul arasnda byk bir mesafenin olmadn
gstermektedir.
256 eybn, Kitbul-sr, s. 215-216, 228, 274, 315, 315; eybn, el-Muvatta, s. 110, 345; erhu Menil-sr, II/15,
16,18
257 rnekler iin bkz. Metin Yiit, a.g.e, s. 451-473.
s lam H u k u k u Arat r m al ar D e rgi si , s y. 1 9 , 2 0 1 2 , s. 1 1 5 - 1 3 0
EBU HANFE VE EHL- HADSN SNNET

ANLAYILARINDAK TEMEL FARKLAR
Do. Dr. shak Emin Aktepe*
The Main Differences between Ab Hanfa and

Ahl-al Hadths Understanding of Sunnah
Ehl-i hadith criticised very much Ebu Hanife when he lived and after his life. They
claimed that Ebu Hanife wasnt obey sunna and hadith in a lot lof questions and he
disregarded them. But Ebu Hanife is representative of a tradition that it begins with
Abdullah b. Mesud and continues with Alkame, Nehai and Hammad. He assessed and
commented sunna and hadith in accordance with this tradition. However Ehl-i hadith
had a religious approuch that relies on hadiths in belief, jurisprudance and ethic. They
denied personal views when they had a hadith. In conclusion Ebu Hanife and Ehl-i hadith had got diffirent metodologies. Ebu Hanifes methodology proffered caution about
the hadiths when Ehl-i hadiths methodology profferred trust in them.
Giri
Ehl-i hadisin itikadi, ameli ve ahlaki konularn tamamnda rivayet merkezli
bir din algsna sahip olduu, yeni dnce ve tartmalara ak olmayp bunlar
bidat olarak niteledii, reyi, tevili, yorumu, akli karmlar dinden ve snnetten
uzaklamak olarak telakki ettii, rey ehlini ve kelamclar sevmedii, haberlere
dayal olarak kurduu kendi inan ve hukuk sistemini savunmak adna kitaplar
telif ettii ve muhalif grd gruplara kar yine haberlere dayanarak reddiyeler yazd bilinen bir husustur. Ehl-i hadis Kaderiyye, Cehmiyye, Mutezile, Zenadka, Mrcie, Ehl-i bida, Ehl-i ehva ve Mbtedia nitelemeleriyle pek ok grup
ve kiiyi Hz. Peygambere, snnete ve hadislere uymamakla itham etmi, tenkit
etmi ve hatta baz konularda tekfir etmitir. Bundan da te bu gruplarn bizzat
Hz. Peygamber tarafndan tekfir edildiine inanarak bu anlama gelecek haberler aktarmtr1. Ehl-i hadisin eletirilerinden ve hakaretlerinden nasibini alanlardan biri de mam Azam Ebu Hanifedir (. 150/767)2. Ebu Hanife, yaad dnem
*
1
2
Erzincan niversitesi, lahiyat Fakltesi, ishakemin@mynet.com

Bk. Yavuz Kkta, Kaderiye ve Mrcie le lgili Hadislerin Deerlendirilmesi, Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD), I/2,
2003.
Ehl-i hadisin tenkit ve ithamlarn toplu olarak grmek iin bk. smail Hakk nal, mam Ebu Hanifenin Hadis
Anlayve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Ankara: Diyanet leri Bakanl, 1994, s. 230-265.
116 | Do. Dr. shak Emin Aktepe
ve hemen sonrasnda Ehl-i hadisin youn tenkitlerine ve ar ifadelerine muhatap olmutur. Kimi zaman ismi aka anlarak kimi zaman gizlenerek (badunnas, badul-merkiyyin vs.) savunduu fikirler snnet ve hadise aykr olmakla
itham edilmitir. Hatta Ehl-i hadisin zirve ahsiyetlerinden Buhari (. 256/870)
et-Tarihul-kebir adl eserinde isnadn tenkid etmedii bir haberle Hammad b.
Ebi Sleymann (. 120/737) rencisi Ebu Hanifeyi halkul-Kuran konusundaki
gr sebebiyle mrik diye nitelediini rivayet etmitir3. Bu ve benzeri pek
ok ithamla Ehl-i hadisin snnet/hadise sahip kt ve Ebu Hanifenin bunlar
nemsemedii izlenimi oluturulmutur. Bu sebeple almamzda Ebu Hanifenin
snnet/haber algs ile Ehl-i hadisin snnet/hadis algs arasndaki farklara iaret
edilecek ve bylece Ehl-i hadisin bu konuda Ebu Hanifeye ynelttii tenkitlerin
deerlendirilmesi yaplacaktr.
Ebu Hanifenin Snnet Anlay le Ehl-i Hadisin Snnet Anlay Arasndaki Temel Farklar
Snnet/hadis anlaylarnn farkl olabileceini tespit, snnete ve hadise uyulup uyulmad konusundaki tartmalar iin olduka nemlidir ve ne yazk ki
bunun ehemmiyeti bugn dahi baz evrelerce tam olarak anlalabilmi deildir.
Zahiriyye ile Mutezilenin, afiiyye ile Hanefiyyenin, Malikiyye ile Hanbeliyyenin,
muhaddisler ile sufilerin snnet/hadis algs birbirinden olduka farkldr. Zahiri
bir alim hadisleri btnyle vahiy kabul eder. Hadislerin de zikir kapsamnda
deerlendirilmesi gerektiini ve Kuran gibi korunduunu savunur. Hadislerin lafzlarnn balayclna inanr ve kyas dahi reddederek hadislerin lafzna mutlak balla davet eder. Buna karn Mutezili bir alim ise haberlere ihtiyatla yaklar. Hadisleri ve snneti reddetmez ancak hadislere gvenmek iin yalnzca isnad
deerlendirmelerini yeterli bulmaz. Onlar Kuran ve akl erevesinde deerlendirir. Halbuki bir muhaddis daha ok isnad nemser ve metnin shhatini isnada
balar. Hz. Peygamberden geldiine kanaat getirdii bir hadise tevil ve yorumla
muhalefet etmeyi ho karlamaz. Zayf bile olsa hadislerin en azndan amellerin
faziletleri konularnda delil olabileceini dnr. Hanefi bir alim ise manevi inkta anlayyla isnaddan ziyade metnin baz kriterlere uymasn arar. Kurana ve
Hanefi gelenek iinde maruf olan snnete aykr haberleri kabul etmez. Haberlerin
yorumlanmasn snnete muhalefet saymaz. Tm bunlardan ayr olarak bir sufi ise
metnin ulema-y kibar tarafndan hadis diye kabul edilmesine bakar ve ne isnad
arar ne de metni sorgular. Ryada hadis alnabileceine ve keifle hadislerin tashih
edilebileceine inanr. Alimlerin kitaplarnda uydurma hadis olmayacan syler.
afii bir alim snnetin sadece merfu haberle tespit edilebileceini savunup amel-i
ehl-i Medineyi anlamsz bir ey diye niteler. Buna mukabil Maliki bir alim snnetin tespiti iin ncelikle amel-i ehl-i Medineye baklmas gerektiini dnr
ve amele aykr haberleri zayf addeder. Netice itibariyle bunlar kimi zaman birbirlerine yaklasalar da temel baz tercihlerindeki farkllklar yznden olduka
deiik sonulara varrlar.
3
Muhammed b. smail el-Buhari, et-Tarihul-kebir, I-VIII, thk. Muhammed Abdulmuid Han, Haydarabad: DairetlMaarifil-Usmaniyye, IV, 127.
Ebu Hanife ve Ehl-i Hadisin Snnet Anlaylarndaki Temel Farklar | 117
A. Snnetin Mahiyeti / Snnet Nedir?

Snnetin aslnda Hz. Peygamberin tasarruflarndan kan sonu olduu konusunda Ebu Hanife ve Ehl-i hadis mttefiktir. Yani snnet kavram ilk etapta
Hz. Peygamberle ilgilidir. Bununla birlikte her ne kadar Ebu Hanifenin eserlerinde dorudan bir beyan bulamasak da rencileri Ebu Yusuf ve Muhammedin
sahabe uygulama ve grlerine de snnet dediklerini4 ve daha sonra bu dncenin mezhebin temel prensibi haline geldiini grmekteyiz. Bu noktada Hanefi
usul kaynaklarnda Gzel bir snnet koyan hem bunun sevabn alacak hem de
kyamete kadar o snnetle amel edenlerin ecri kadar sevap alacaktr ve Benim
ve raid halifelerimin snnetine sarln rivayetlerine atf yaplmaktadr. Yine ayn
kaynaklarda gemi dnemlerde Hz. Ebu Bekir ve Hz. merin snneti ifadelerinin kullanld zikredilmekte ve ki merin snneti zerine biat alnd
kaydedilmektedir. Hz. Peygambere tabi olmak gerektii gibi sahabeye de uyulmas
icap ettii belirtilmektedir5. Ebu Zeyd ed-Debusi (. 430/1040) sahabe grlerine
snnet denilmesini sahabenin Hz. Peygamber hakkndaki bilgisine dayandrmaktadr6. Hasl rencilerinin ve Hanefi gelenein bu dncesini Ebu Hanifeye de
nispet edebilirsek diyebiliriz ki ona gre snnet yalnzca nebevi uygulamalar deil
ayn zamanda sahabe7 tasarruflardr.
Halbuki Ehl-i hadisten mam afii (. 204/819), sahabe uygulama ve grlerinin snnet olarak adlandrlmasna kesinlikle kar kar. htilaful-hadis adl
kymetli eserinin bir yerinde aka yle der: 4F# 4 q f4
t#, v 'N *
=N #
v# N *S J , ) # ~ 4F# 4 q f4 q =F9 N :a =, 8 v
q =F9 =N 8 = 9 ) v .gU A B_ 4F# 4 q f4 q =F9 4, v ,9 'a
tA.)
4F# 4 q f4Sahabeden herhangi biri aka Hz. Peygambere isnad etmeksizin
bir sz sylemi ise hi kimse sahabinin bu szn Resulullaha isnat edemez. Zira
daha evvel anlattm zere sahabilerin Hz. Peygambere ait baz szleri bilemedikleri grlebilmektedir. Dolaysyla bizzat kendisi Resulullaha nispet etmedii srece sahabinin ifadesini kendisinin kiisel gr saymamz gerekir. Bu sebeple de
bakalarnn grlerine dayanarak Resulullahn szlerine aykr davranamayz8.
afiinin amac snnetin tespitinde merfu haberlerin otoritesini salamlatrmak ve Irak fkh ekolnn Abdullah b. Mesud ve benzeri sahabilerden gelen mev4
5
6
7
Ayrntl bilgi iin bk. shak Emin Aktepe, Erken Dnem slam Hukukularnn Snnet Anlay, stanbul: nsan Yay.,
2010, II. Bask, s. 139 vd., 152 vd.
Muhammed b. Ahmed es-Serahsi, Usuls-Serahsi, Beyrut: Darul-Marife, I-II, ths., I, 114.
Ebu Zeyd ed-Debusi, Tesisn-nazar, thk. Mustafa Muhammed el-Kabbani, stanbul: Eda Yay., 1990, s. 113.
Bu noktada Hanefilerin kimlere sahabi dedii nem kazanmaktadr. Serahsi rivayet ehlini tannr olanlar ve
olmayanlar diye ikiye ayrmaktadr. Tannr olanlar da fkhyla bilinenler ve fkh az olanlar diye ayrmaktadr.
Hulefa-yi raidin, abadile, Zeyd b. Sbit, Aieyi ilk gruba, Ebu Hreyre ve Enes b. Maliki ikinci gruba rnek
vermektedir. Tannr olmayan sahabileri ise Hz. Peygamberin yannda fazla kalmam olanlar diye nitelemektedir
ve bu gruba da Vabsa b. Mabed, Seleme b. Muhabbik ve Makl b. Sinan misal vermektedir. Serahsinin belirttiine
gre fkhyla n plana km olanlarn rivayetleri kyasa aykr bile olsa kabul edilir; fkhyla tannmayanlarn
rivayetleri kabul edilir ancak kyasa aykr olurlarsa bunlara tabi olunmaz; tannmayan sahabilerin rivayetleri ise
ancak onlar teyid eden bir baka delil varsa alnr. Serahsi, Usuls-Serahsi, I, 338-345.
Muhammed b. dris e-afii, htilaful-hadis, thk. Muhammed Ahmed Abdulaziz, Beyrut: Darul-Ktbil-lmiyye,
1986, s. 87.
kuf haberlere, Medine fkh ekolnn ise amel-i ehl-i Medine ve bn mer gibi
sahabilerden gelen haberlere dayanarak snneti tespit etmelerine engel olmaktr9.
Zira ona gre bu dnce sahabe grlerine tabi olup gerek nebevi snneti terk
etme neticesi vermektedir. Halbuki hicri ikinci asr Irak ve Medine fkh ekolleri birer gelenein temsilcileriydiler. Dolaysyla bu gelenek ierisinde renilmi
bulunan merfu ya da o gelenein kurucu otoritelerinden gelen mevkuf haberleri,
amel-i ehl-i Medineyi, mehur ve maruf snneti muhaddislerce nakledilen ferd
hadislere gre daha fazla nemsemilerdir. Neticede Hz. Peygamberi daha iyi tanmalar dncesinden hareketle sz konusu sahabe uygulamalarna da snnet
demilerdir.
B. Snnetin Balaycl / Resulullahn Tasarruflar
Hz. Peygamberden nakledilen bilgiler balayclk asndan tarih boyunca slam alimlerince farkl kategorilerde deerlendirilmitir10. Bu meyanda en erken
aklamalardan birisi rivayete gre Mekhule (. 112/730) aittir:i8U U./
F (
F
Q
V ' *A2# Q U./
F# Ip *A2#Snnet iki ksmdr: (a) Amel edilmesi hidayet,
terkedilmesi dalalet olan snnet (b) Amel edilmesi gzel, terkedilmesi sakncasz
olan snnet11. Son dnemlerde ise bu konu terii snnet ile gayr- terii snnet
diye iki temel balk altnda incelenmitir12.
Ebu Hanifeden bu hususta dorudan bir beyan kaydedilmemekle birlikte verdii fetvalardan bu tasnifin farknda olduu anlalmaktadr. zellikle devlet idaresini dorudan ilgilendiren meselelerde Ebu Hanifenin bir ksm nebevi tasarruflar Hz. Peygamberin yaad dnem ve yerle snrl sayd ve ilgili hkm devlet bakannn yetkisine brakt grlmektedir. Buna dair u misali verebiliriz:
(1) Rivayete gre Hz. Peygamber %4F 4
4 I(N E(N Kim dmann ldrrse ve bunu ispatlarsa stndekiler onundur13 buyurmutur. Bu haberi talili
bir yoruma tabi tutan Ebu Hanife, sz konusu hkm devlet bakannn maslahat
grp grmemesine bal klmtr. Buna gre sava ncesinde mcahitlere byle
bir hak tannmsa herkes ldrd dmandan ald mallara sahip kabilecektir14. mam Malik de Ebu Hanife ile ayn dncededir. Ona gre Resulullah
9
10
11
12
13
14
Konu hakknda detayl bilgi iin bk. shak Emin Aktepe, mam finin Ehl-i Kelm ve Mliklere Kar Hadis
Savunusu, Hadis Tetkikleri Dergisi, VI/1, 2008, ss. 111-132.
Bu konuda ayrntl bilgi iin bk. Murat imek, slam Hukukunda Balayclk Bakmndan Hz. Peygamberin
ctihad ve Tasarruflar, Ankara: TDV, 2010.
Serahsi, Usuls-Serahsi, I, 114. Bu sz Darimi tarafndan Snnet amel edilmesi farz terk edilmesi kfr olan
snnet ve amel edilmesi fazilet ve terk edilmesi sakncal olan snnet eklinde ikiye ayrlr diye kaydedilmitir. Ebu
Muhammed ed-Darimi, Snen, I-IV, thk. Hseyin Selim Esed ed-Darani, Suudi Arabistan: Darul-Muni, 2000, I,
475. Muhakkik senedindeki bir ravi sebebiyle rivayeti zayf olarak nitelemektedir.
Byle bir yaklam iin bk. Muhammed Selim Avva, Snnetin slam Hukkuna Etkisi, (trc. shak Emin Aktepe),
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VI/2, ss. 259-280.
Muhammed b. smail el-Buhari, Sahih, I-IX, thk. Muhammed Zheyr b. Nasr, Daru Tavgin-Necat, 1422, IV, 92;
Mslim b. Haccac el-Kueyri, Sahih, I-V, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Beyrut: Dar hyait-Turasil-Arabi, III,
1370.
bn Battal, erhu Sahihil-Buhari, I-X, thk. Ebu Temim Yasir b. brahim, Riyad: Mektebetr-Rd, 2003, V, 311;
Yahya b. eref en-Nevevi, erhun-Nevevi ala Sahihi Mslim, I-XVIII, Beyrut: Dar hyait-Turasil-Arabi, 1392, V,
232.
bu hkm yalnzca Huneynde vermi; dier savalarda mcahitlere byle bir hak
tanmamtr15.
(2) Sahipsiz arazinin ihyas (ihyaul-mevat) konusunda da Ebu Hanifenin
bylesi bir tavr iinde olduu ifade edilmitir. Rivayete gre Hz. Peygamber yle
buyurmutur: W* ( p9 Sahipsiz araziyi ihya eden orann maliki olur16.
Ebu Hanife, bu yolla mlk edinilebilmesi halinde insanlarn ayn yeri ihya etmek
isteiyle srekli kavga ve kargaa iine debilmeleri ihtimalinden hareketle sz
konusu hkm yine devlet bakannn insiyatifine brakmtr17. rencisi Muhammed b. Hasan (. 189/805) ise hadise dayanarak devlet bakan izin versin
vermesin sahipsiz arazilerin oralar ihya edenlere ait olacana hkmetmitir18.
(3) Benzer bir konu da alacaklnn iflas eden borlusundaki alacan, mahkeme karar olmakszn bizzat satt mal alarak ya da borlunun baka mallarndan
ele geirdiklerini vermeyerek tahsil etmesi meselesidir (meseletz-zafer). Rivayete
gre Hind bnt. Utbe kocas Eb Sfynn cimriliinden yaknp kendisine ve ocuuna yetecek miktarda mal vermemesini ikayet ettii zaman Hz. Peygamber
ona # ~ C8## 6g, k./Kendine ve ocuuna yetecek kadar mal rfe uygun
olarak alabilirsin19 buyurmutur. Ehl-i hadisten afiiler bu hadisle istidlal ederek hak sahibinin ister mahkeme yoluyla alabilsin ister alamasn borlusundaki
hakkn bizzat borcun misliyle ya da kyemi mallarndan kymetlendirme yoluyla
alabileceine hkmetmilerdir. Ebu Hanife ise bu hkm misli mallarla snrlam
ve kyemi mallara temil edilmesinin hakszla sebebiyet verebileceini ifade etmitir20. Buna gre kyemi mallarla ilgili hkm ancak mahkeme tarafndan verilebilir.
Ehl-i hadis Hz. Peygamberin btn tasarruflarn nbvvet vasfna dayandrma temaylndedir. mam afiiye gre snnetlerin devlet bakanlarnn inisiyatifine braklmas, baka bir deyile Resulullahn hkmlerinin kendi dnemindeki artlarla ilgili kiisel itihat saylmas, ortada snnet diye bir ey kalmamas
neticesine gtrr21. Buradan da anlalaca zere afii, Ebu Hanifenin devlet
bakannn iznine brakt meselelerde nebevi hkm btn dnemler iin geerli saymaktadr22. rnein l arazilerin ihyas konusunda aka yle der:
$a
4Q $ t ~ (, Kendisine Resulullah tarafndan bir hak verilmi kimseye bu hakk vermek devlet bakannn verdii haklardan daha nceliklidir23.
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Malik b. Enes, el-Muvatta, I-VIII, thk. Muhammed Mustafa el-Azami, Abudabi: Messeset Zayed b. Sultan, 2004,
III, 648.
Ebu Davud es-Sicistani, Snen, I-IV, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut: Mektebetl-Asriyye, III,
178.
Ebu Yusuf, el-Harac, thk. Taha Abdurrauf Sad, el-Mektebetl-Ezheriyye lit-Turas, s. 76.
Malik b. Enes, Muvatta (eybani Rivayeti), thk. Abdulvehhab Abdullatif, Mektebetl-lmiyye, s. 295.
Buhari, Sahih, III, 79; Ebu Davud, Snen, III, 289.
Ahmed b. Hacer el-Askalani, Fethul-Bari, thk. Muhibbuddin el-Hatib, I-XIV, Beyrut: Darul-Marife, V, 109.
Muhammed b. dris e-afii, htilfu Malik ve-afii (el-mm), I-VIII, Beyrut: Darul-Marife, 1990, VII, 240.
V
k8,
Q 7/ .U 7 _ ' I *(7 /# g 8 4F# 4 q f4
KN f8 gn( gn(,
Bk. shak Emin Aktepe, slam Hukukularnn Snnet Anlay, s. 249.
afii, htilfu Malik ve-afii (el-mm), VII, 243.
Hasl bir haberde Resulullah tarafndan her hangi bir kimseye hak verilmise
bunu engellemek kimsenin hakk olamaz. Bu konuda shak b. Raheveyh, Ahmed
b. Hanbel ve Tirmizi de afii gibi dnmektedirler24. Hatta afiinin beyanna
gre Ebu Yusuf da bu konuda hocasn snnete muhalefetle itham etmitir25. Ayn
durum dmann ldren mcahidin onun tehizatn almas meselesinde de
sz konusudur. mam afii hadisin sahih ve sabit olduunu, bizzat Resulullahtan
buna aykr bir haber gelmediini vurgulayarak Ebu Hanifenin hadise aykr hkmettiini ifade etmitir26. Hatta kitabnn bir baka yerinde aka yle der: Bu
hadis baz insanlarn (Ebu Hanife) bu meselede snnete muhalefet ettiine delalet etmektedir. Onlar devlet bakan sava ncesinde Kim dmann ldrrse
stndekileri alabilir demedike kimse dmannn tehizatn alamaz demilerdir. Hatta baz arkadalarmz bunun devlet bakannn itihadna bal olduunu dnrler. Halbuki bize gre bu Resulullahn hkmdr. Hz. Peygamber
birden fazla yerde dmann ldren mcahidin dmann tehizatn almasna
hkmetmitir27. Bu konuda alimlerin ounluunun da afii ile hem fikir olduu
sylenmitir28.
C. Snnet Vahiy likisi
Snnetin balaycl konusundaki grlerinden hareketle Ebu Hanifenin
snneti vahiy merkezli bir deerlendirmeye tabi tutmad anlalmaktadr. zellikle dnyevi meselelerdeki bir ksm haberleri mutlak balayc addetmemesi,
yorumlamas, maksatlarna bakmas ve Hz. Peygamberin kendi dnemiyle ilgili
itihatlar saymas bunlar vahiy saymadnn tipik gstergesidir. Bununla birlikte kendisinden ak bir beyan bulamasak da snnetin vahiy ynn tamamen
reddettiini de syleyemeyiz. Zaten Ebu Hanife sonrasnda Hanefilerin, snneti
vahy-i batn ya da vahye benzer bilgi saydklar grlmektedir29.
Snnetin vahiy olup olmad konusu zerinde Ehl-i hadis ulemas ise daha
youn bir ekilde durmutur. Onlara30 gre snnetin vahiy olma hali daha arlkldr. bn Hazm (. 456/1064) snnetin vahiy olduunu yle savunur: Kurann
eri meselelerde temel dayanak olduunu beyan etmi idik. Kurana baktmzda
Resulullahn bizlere ynelik talimatlarna harfiyen uymamz istediini ve Allahn
Hz. Peygamberi O hevasndan konumaz. Ancak vahyedilenleri syler eklinde
nitelediini grrz. Dolaysyla Hz. Peygambere gelen vahyin iki ksm olduunu ifade etmek doru olacaktr. Bunlardan ilki dillerde okunan, aleme kar mucizevi yn bulunan ve kitap olarak telif edilmi bulunan Kurandr. kincisi ise
24
25
26
27
28
29
30
Ebu sa et-Tirmizi, Snen, thk. Ahmed Muhammed akir, I-V, Beyrut: Dar hyait-Turasil-Arabi, III, 662;
afii, htilfu Malik ve-afii (el-mm), VII, 243.
Q I
e =N J #
N ED = sF, / 8#
afii, er-Red ala Muhammed b. Hasan (el-mm), VII, 364.
afii, el-mm, IV, 149.
bn Hacer, Fethul-Bari, VI, 247. Evzai, Sevr, Leys, Ebu Sevr, shak, Ahmed, bn Cerir ve bakalarna atf iin bk.
Nevevi, erhu Sahihi Mslim, XII, 58.
Serahsi, Usuls-Serahsi, II, 90.
Hatta bu dnce slam alimlerinin ounluuna nispet edilmitir. Bk. Yaar Kandemir, Hadis, DA, XV, 29.
nakledilen, varid olduu anda kaydedilmeyen, aleme kar mucizevi yn olmayan, dillerde okunmayan Resulullahtan aktarlan haberlerdir. Bu haberler Allahn
muradn bizlere aklayan delillerdir31. Ehl-i hadisin eserlerinde snnetin vahiy
vasfna dikkat eken haberleri ise sklkla grebiliriz32. Onlara gre Cibril Kuran
gibi snnetleri de ona indiriyor idi. Bu sebeple Hz. Peygamber Dikkat edin! Bana
Kuran ve onun bir benzeri verildi33 buyurmutur. Ehl-i hadisin yorumuna gre bu
hadiste iaret edilen Kuran benzeri bilgiler snnettir; yani snnet vahiydir34.
Netice olarak Ebu Hanifeye nispetle Ehl-i hadisin snnetin vahiy vasfna daha
fazla vurgu yaptklar ve bu sebeple hadisleri talili yorumdan daha ok taabbdi
bir tarzda yorumladklar sylenebilir.
D. Snnetin Tespiti / Merfu Haberin Otoritesi Meselesi
Genelde slam alimlerinin zelde ise Ebu Hanife ile Ehl-i hadisin ihtilaf ettikleri konulardan biri de snnetin nasl tespit edilecei meselesidir. Ebu Hanife ve
Hanefi gelenekte snnet, Hz. Peygamberin ve (fakih) sahabilerin tasarruflar olarak alglannca doal olarak snnetin tespiti iin kullanlacak deliller de merfu ve
mevkuf haberler olmaktadr. Ebu Hanifenin rencileri snneti ncelikle amel-i
ehl-i Medineye dayanarak tespit eden mam Malikin yaklamn isabetli bulmaz
ve eletirirler. Onlara gre amel-i ehl-i Medine dncesinin standartlar belli deildir. Halbuki snnet haberler gibi belli standartlar olan mahhas delillerle tespit edilmelidir. Bu anlamda amel hibir deer ifade etmez35.
mam afii de snnetin tespitinde amel-i ehl-i Medineyi esas alan mam
Maliki eletirir36. Bu yaklam tarzn otuz beli yalarndan sonra tant mam
Muhammedden alm olmas kuvvetle muhtemeldir. Fakat afii, snneti mevkuf
haberlere dayanarak tespit eden Ebu Hanife ve rencilerine de katlmaz. Ona
gre snnetin tespit edilebilecei yegane kaynak merfu haberlerdir37. afii, Hz.
Peygambere isnad edilmeyen haberlere dayanarak merfu haberlerin terk edilmesine hemen btn almalarnda kar kmaktadr. Hatta kanaatimizce onun asl
mcadelesi haberleri tamamyla ya da ksmen (haber-i ahadlar) reddeden gruplara kar deil snneti amel ya da mevkuf haberlere dayanarak tespit edip kendisi
kadar zahiri tavr sergilemeyen Ebu Hanife ve Malik taraftarlarna yneliktir38.
31
32
33
34
35
36
37
38
Ali b. Hazm el-Endelsi, el-hkam, I-VIII, Kahire: Darul-Hadis, 1404, I, 93.

Bu konuda ayrntl bilgi ve delillerin mnakaasn grmek zere bk. Mustafa Gen, Snnet Vahiy likisi, stanbul:
Kitabi, 2009.
Ahmed b. Hanbel, Msned, thk. uayb el-Arnaut, Messesetr-Risale, 2001, XXVIII, 410; Ebu Davud, Snen, IV,
200.
Ebu Muhammed bn Kuteybe, Tevil muhtelifil-hadis, el-Mektebl-slami, 1999, s. 246.
Muhammed b. Hasan e-eybani, el-Hucce ala ehlil-Medine, I-IV, nr. Mehdi Hasan el-Kilani, Beyrut: AlemlKtp, 1983, II, 621-622.
Ayrntl bilgi iin bk. shak Emin Aktepe, mam afiinin Ehl-i Kelam ve Malikilere Kar Hadis Savunusu, HTD
(Hadis Tetkikleri Dergisi), VI/1, 2008, ss. 111-132. rnekler iin bk. Muhammed b. drs e-fi, htilfu Mlik
ve-fi, (trc. shak Emin Aktepe), stanbul: z Yaynclk, 2010.
afii, htilafl-hadis, s. 12.
Bk. shak Emin Aktepe, slam Hukukularnn Snnet Anlay, s. 230-231.
Bu yaklamn bir neticesi olarak rnein Ebu Hanife ve ashab, zellikle

birok sahabinin (Huzeyfe, Ali, bn Mesud, bn Abbas, mran b. Husayn, Ammar b. Yasir ve Sad b. Ebi vakkas) cinsel organlara dokunmay abdesti bozan bir
davran saymamasna dayanarak bu istikamette hkmederken mam afii Hz.
Peygambere isnad edilerek nakledilen p( tAB A8 BaCinsel organa dokunursanz abdest almanz gerekir hadisine dayanarak 8 =N O g, v
%
b /Resulullahtan sabit olan haberlere muhalefet edenlerin grleri hccet
saylamaz39 demi ve buna gre hkmetmitir. Hatta bir rivayette fS / efd kelimesi getii iin sadece elin iiyle dokunmay abdesti bozan bir davran saymtr40. Halbuki bu tavryla afii, merfu haberleri savunacam derken birok sahabiyi abdesti bozan durumlardan dahi habersiz hale getirmitir.
E. Habere ve Hadis Ravilerine Gven Meselesi / Maruf Snnet Kriteri
Ebu Hanife, Irak blgesi alimlerindendir ve Irak haberler bakmndan gvenilmez kabul edilmitir41. Bunun temel sebepleri olarak farkl din mensuplarnn okluu, bu blgenin ia iin merkez haline gelmesi, Mslman olanlarn eski inanlarn slama tamalar, zndklarn faaliyetleri, kader tartmalarn karanlarn
bu blgede yaamalar, Cehm b. Safvann almalar, Mutezilenin dnceleri ve
Yunan filozoflarna ait bilgilerin yaygnl gsterilmitir42. Ayrca hadis uydurma
faaliyetleri olmasa dahi zaten haberlerin naklinde pek ok hatalarn vaki olduu
muhakkaktr. Henz sahabe asrnda ashabn birbirlerinin haberlerini dzelttikleri
bilinen bir husustur. Hz. Aienin pek ok sahabinin rivayetini farkl sebeplerle
tenkit ettii hatta bu eletirilerin bir kitap tekil edecek kadar ok olduu malumdur43. Bu sebeple Hanefiler ravileri fakih ve fakih olmayan diye ayrmlardr. Fakih ravilerin haberlerini kyasa muhalif de olsa kabul ederken fakih olmayanlarn
ancak kyasa muhalif olmayan haberlerini amele uygun bulmulardr44. Halbuki
hadisiler iin fakihlik hadis ravisi olmak iin art deildir. Adalet ve zabt sahibi
olmas hadislerinin sahih kabul edilmesi iin yeterlidir. Eer zabtnda bir miktar
kusur varsa hadisleri hasen kabul edilir. Adalet ve zabt sahibi olmasa bile yine de
hadisleri fezail-i amal gibi konularda kabul edilir.
Anlald kadaryla hem uydurma haberlerden saknabilmek hem de yanl
aktarlan rivayetlere binaen hkm vermemek adna Ebu Hanife ve rencileri
hassaten kendi stadlarndan gelen haberlere kar gven duyup bilinmeyen haberleri az saym ve onlardan uzak durmaya almlardr. rnein Ebu Yusuf
(. 182/798) eserlerinden birinde aka yle der: Hadislerden herkesin bildiini
al, z hadisten sakn!45 Bu tavr nispeten haberler zerine telif ettikleri almala39
40
41
42
43
44
45
afii, htilafu Malik ve-afii (el-mm), VII, 203.

afii, el-mm, I, 34.
Celalddin es-Suyuti, Tedribr-ravi, I-II, thk. Ebu Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryabi, Dar Tayyibe, I, 89.
Sadk Cihan, Uydurma Hadislerin Douu ve Sosyo Politik Olaylarla lgisi, Samsun: Ett, 1997, s. 49-50.
Bk. Zerke, el-cbe li rdi mestedrekethu ie ales-sahbe, thk. Sad el-Afgn, Beyrut: el-Mektebl-slm, 1970.
Serahsi, Usuls-Serahsi, I, 338-345.
Eb Ysuf, er-Red ala Siyeril-Evz, thk. Ebul-Vef el-Efgn, Haydarabad, nr. Lecnetu hyil-Marif en-
rnda da grmekteyiz. Ebu Yusuf un bir nevi Ebu Hanife msnedi saylan Kitabulasar adl eserinde zikrettii 1068 hadisin 650si Ebu Hanife Hammad brahim
isnadna sahiptir. Bunlarn 436s dorudan brahim en-Nehainin fetvasdr46.
Ayrca Ebu Hanife ve rencilerinin haberin isnadndaki zahiri kopukluktan
ziyade haberi nakleden kiiye nem verdii anlalmaktadr. Nitekim onlar zellikle stadlarnn mrsel (munkat) haberlerini kabul etmilerdir47. Hatta stadlarndan geliyorsa usule aykr olan haberleri bile kabul etmilerdir: rnein Ebu
Hanife namazda sesli glmeyi hem namaz hem abdesti bozan bir kusur saymtr.
nk hem Hz. Peygamberden bu ynde bir haber aktarlm48; hem de brahim
en-Nehai byle hkmetmitir49. Halbuki usulde glme, alama, esneme, barma
ve konuma gibi fiillerin abdesti bozduuna dair bir bilgi bulunmamaktadr.
Maruf ve mehur snnete dayanp buna aykr haberleri reddetmeleri de Ebu
Hanife ve ashabnn haberlere ve ravilere gven konusunda ihtiyatl davrandklarn gstermektedir. Bu konuyu bir ahit ve davacnn yeminine dayanlarak
hkmedilip hkmedilemeyecei meselesiyle rneklendirebiliriz. Rivayete gre
Hz. Peygamber bir ahit ve davacnn yeminine dayanarak hkmetmitir50. Ancak
Hanefiler bu hadisle amel etmezler. Konu hakkndaki deerlendirmelerini Serahsi yle arzeder: Btn bu anlatlanlardan anlalyor ki bir ahit ve davacnn
yeminine dayal olarak hkmedildiini ifade eden hadis Kurana aykrdr. Bu sebeple onunla amel etmiyoruz. Ayn ekilde haber-i vahidlerden garip olanlar (maruf olmayanlar) mehur snnete aykr olduklarnda amel bakmndan munkat
saylrlar. nk mtevatir, mstefiz ve zerinde icma edilmi haberler kesin bilgi
verme asndan Kuran seviyesindedir. pheli olan kesin olan karsnda merduttur. Mehur snnet de byledir ve o garip snnet karsnda daha gldr.
Zira pheden daha uzaktr. Bu sebeple de mehur ile nesh caiz iken garip ile nesh
olmaz. Zayf gl karsnda duramaz. Bu sebeple bir ahit ve davacnn yeminine
dayal olarak hkmedildiini ifade eden hadis ile amel edilmemitir. nk bu
haber iki adan Delil getirmek iddia sahibine yemin davalya der eklindeki
mehur snnete aykrdr51.
Ehl-i hadis ise her ne kadar belli bal baz muhaddislere dayansa ve onlar bu
ilmin temel kaynaklar kabul etseler de rivayet kaynaklar incelendiinde ilk iki
asr boyunca hemen hemen herkesten haber topladklar grlmektedir. Yine ilk
iki asr hadis eserlerinde isnadlarn inkta problemleri barndrd aka mahede edilmektedir. Zira Ebu Davudun (. 275/889) ifadesiyle munkat (mrsel)
46
47
48
49
50
51
Numniyye, ts., s. 24.

Fatih Bayram, Ebu Yusuf un Kitabul-asarnn Hadis lmi Asndan Deerlendirilmesi, MSBE, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, stanbul, 2009, s. 18, 24.
Bu mesele hakkndaki tartmalar iin bk. Serahsi, Usuls-Serahsi, I, 360-363.
Muhammed b. Hasan e-eybani, el-Asl, I-V, thk. Ebul-Vefa el-Efgani, Karai: daretl-Kuran vel-Ulum elslamiyye, I, 59.
Muhammed b. Hasan, Kitabl-asar, I-II, thk. Ebul-Vefa el-Efani, Beyrut: Darul-Ktbi-lmiyye, I, 433.
bn Mace el-Kazvini, Snen, I-II, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Dar hyail-Ktbil-Arabi, II, 793.
rivayetler ilk iki asrda hadisilerce de makbul addedilmitir52. Yalnzca sahih53 hadislerin topland ilk eser Buharinin Sahihidir54. Hadisiler altn asrlarn yaadklar nc yzylda telif ettikleri temel kitaplarda dahi pek ok zayf ve uydurma hadise yer vermilerdir55.
Netice itibariyle Ebu Hanife ve rencileri nispeten dar erevede ve dorudan kendi stadlarnn munkat haberlerine itimat eiliminde iken; hadisiler ise
hem meslekleri hem de haberi nceleyen tavrlar sebebiyle olsa gerek daha geni
planda munkat haberleri toplamlardr. Bununla birlikte afii, haberlerin ekli
inktas zerinde durarak sahih hadisin mutlaka muttasl olmas gerektiini srarla vurgulamtr56. Anlalyor ki onun bu srar meyvesini vermi nc asr
sonrasnda giderek sahih haberlerin muttasl olmas gerektii inanc yerlemeye
balamtr.
F. Kurann Dini Konumu Meselesi / Kuran Asldr
Serahsi (. 483/1090), Kurann asl, haberlerin tabi olduu fikrini olduka
arpc ifadelerle yle sunar: Bidat ve sapklklar, haber-i vhidi Kitap ve sahih
snnete arz etmemekten kmtr. nk baz kimseler, Reslullahtan sdr olduuna dair tad pheye ve kesin bilgi ifade etmemesine ramen, haber-i vhidi
bir asl olarak telakki etmilerdir. Bunlar, Kitap ve sahih snneti, haber-i vhide
gre tevil etmek suretiyle kendisine tabi olunmas gerekeni, bakasna tabi olan
haline getirmilerdir. Bylece bunlar, kesin olmayan asl haline getirerek sapklk
ve bidat iine dmlerdir. Bu noktada Hanef limlerinin usul en dorusudur.
Onlar, Kitap ve sahih snneti asl yapp doruluu konusunda phe ieren ve
mehr dzeyine ulamam haber-i vhidleri onlara arz etmilerdir. Bunlardan
Kitap ve mehr snnete uygun olan ve onlarda bahsi gemeyen konulardaki
haber-i vhidleri kabul etmilerdir. Kitap ve sahih snnete muhlif olan haber-i
vhidleri ise reddetmilerdir. nk onlara gre Kitap ve mehr snnet ile amel
etmek garib bir haberle amel etmekten daha doru olacaktr57.
Ebu Hanife ve ashab haberlerin yalnzca isnad bakmndan salamln sz
konusu haberin kabul edilebilirlii iin yeterli grmemilerdir. Onlara gre herhangi bir haber isnad bakmndan ne kadar gven telkin etse bile Kurana aykrlk tayor ise kesinlikle Hz. Peygambere nispet edilemez. Yani Kurana aykr
bir hadis sahih saylamaz. Halbuki Ehl-i hadis sahih bir hadisin Kurana aykr
52
53
54
55
56
57
Ebu Davud es-Sicistani, Risalet Ebi Davud ila ehl-i Mekke ve ayrihim, thk. Muhammed es-Sabba, Beyrut: DarulArabiyye, s. 24.
Elbette Ehl-i hadis kriterlerine gre sahih saylan hadisler kastedilmektedir. Zira her ekoln kendine gre sahih
(gvenilebilir) hadis tanm sz konusudur.
Ebu Amr b. Salah, Mukaddime, thk. Nuruddin Itr, Beyrut: Darul-Fikril-Muasr, 1977, s. 17. Farkl bir deerlendirme
iin bk. Musa Bac, Hadis Metodolojisinde Sahihul-Buharinin Shhat Bakmndan Tasnif Edilen lk Eser Olduu
Fikrinin Eletirel Analizi, AFD, XLV, 2004, I, s. 39-56.
Bunun ak gstergesi Nasruddin el-Elbaninin drt snenin zayf ve uydurma haberlerini tespit iin yapt
almalardr.
Muhammed b. dris e-afii, er-Risale, thk. Ahmed Muhammed akir, Beyrut: Darul-Ktbil-lmiyye, ths., s. 371.
Serahs, Usls-Serahs, I, 367368.
saylamayaca kanaatindedir. Yani Ebu Hanife ve ashab Kurana aykrlk tespit

ettiklerinde haberi kusurlu sayarken Ehl-i hadis aykrlk bulan kusurlu saymaktadr. Ebu Hanifenin gr bizzat kendi kitabnda aka yle kaydedilmitir:
Ben Hz. Peygamberin szn yalanlyorum diyen kimsenin yalanlamas ancak
Reslullah tekzib etmek anlamna gelir. Ben Hz. Peygamberin sylediklerine
inanrm. Fakat o ne ktlk yaplmasn syledi ne de Kurna muhlefet etti
demek, Hz. Peygamberi ve Kurn tasdik edip; Reslullah Kurna muhlefetten
tenzh etmektir. Hz. Peygamber, Kurna aykr davransa ve doru olmayan eyleri
kendiliinden uydursayd, Allah onun kuvvetini alr can damarn koparrd. Nitekim bu husus Kurnda yle belirtilir: Eer Peygamber sylemediklerimizi bize
kar kendiliinden uydurmu olsa idi; elbette onu kuvvetle yakalar sonra da can damarn koparverirdik. Sizin hibiriniz de buna mni olamazd58. Allahn peygamberi Allahn Kitbna muhlefet etmez. Allahn Kitbna muhlefet eden kimse
de Allahn peygamberi olamaz. Rivyet edilen bu haber Kurna aykrdr. nk Allah Kurnda Zina eden kadn ve erkek...59 ayetinde zina edenlerden mn
niteliini kaldrmamtr. Ayn ekilde Sizden fuhu yapanlarn her ikisini de...60
yetinde, sizden kayd ile Yahdi ve Hristiyanlar deil, Mslmanlar kastedilmitir. O halde Kurna aykr Hz. Peygamberden hadis nakleden herhangi bir
kimseyi reddetmek, Hz. Peygamberi reddetmek veya tekzb etmek demek deildir.
Bilakis Hz. Peygamber adna btl birey rivyet eden kimseyi reddetmek demektir. tham Hz. Peygambere deil sz nakleden kimseye yneliktir61.
Ehl-i hadis ise Kuran ve hadislerin Allahn muradn aklamalar bakmndan ayn derecede olduklarn, hatta Kurann snnete olan ihtiyacnn snnetin
Kurana olan ihtiyacndan fazla olduunu (0 za
Q
Q za 0)62, snnetin Kuran zerinde hkm sahibi olduunu (0 f4 pN
Q)63 ifade etmilerdir.
afii sahih hadislerin Kurana muhalif saylmasn kesinlikle reddeder64. Ona gre
hadisler Kuran tebyin eder; yani mcmelini beyan, umumunu tahsis ve mutlakn
takyid eder. Bu da muhalefet saylamaz65. Hadisler baka kaynaklarn onu destekleyip desteklemediine baklmakszn delildir. Yine hadisler Kuran dnda baka
delillerle de elitiinde hadisler esas kabul edilmeli dierleri reddedilmelidir66.
Haber-i vahidlere dayanlarak Kurana ziyade yaplp yaplamayaca da Ebu
Hanife ve ashab ile Ehl-i hadis arasndaki temel ayrlklardan birisidir. Hanefilere
gre Kuran ve maruf snnet ayr, ferd haber-i vahidler ayr deerlendirilmelidir.
Kuran hkmlerinde deiiklik yapma (ziyade) ancak maruf snnetle mmkn58
59
60
61
62
63
64
65
66
el-Hkka (69), 45, 47.

en-Nr (24), 2.
en-Nis (4), 16.
Eb Hanfe, el-lim vel-muteallim, stanbul: MFAV Yay., 1992, s. 31-33.
Ebu Bekr el-Hazimi, el-tibar fin-nasih vel-mensuh minel-asar, Haydarabad: Dairetl-Maarif el-Usmaniyye, 1359,
s. 25.
Ebu Muhammed ed-Darimi, Snen, I, 474.
fi, er-Risle, s. 173, 228.
fi, er-Risle, s. 212, 227-228
fi, htilafu Malik ve-afii, s. 11-12.
dr. Ferd haber-i vahidler byle bir gce sahip deildir. Konu hakknda mstakil
almas bulunan Murat imek ihtilaf yle zetlemektedir: Hanef uslcler,
nasslarn amm ve mutlak lafzlarnn delletlerinin kati olduunu; onlarn umum
ve tlak anlamlarna getirilecek daraltmann nesih anlamna geleceini; neshin de
ancak ayn kuvvette deliller arasnda cereyan edebileceini; zanni ile kati neshedilemeyeceinden, zanni bir delille nasslarn katiyet ifade eden lafz ve hkmlerine ziydede bulunulamayacan ileri srmektedirler. Cumhur uslcler ise hem
nasslarn amm ve mutlak lafzlarnn manalarna delletlerinin zanni olduunu;
hem de nassa yaplacak ziyadenin nesih deil beyan olduunu syleyerek bu konuda Haneflerden farkl dnmektedirler67. Ehl-i hadisin nispeten ar ucunu
temsil eden bn Hazm Hanefilerin anlayn yle reddeder:A ?
@ S, =N#
.U# 8 =N 2( , 'a 8 M t./ v # F) # 0 O f4 8Z 9%/
= E` ' =Ip * .gU A # U I g# BA i# E& Q2 Baz Hanefiler Kurana
ziyade hkm ieren, onu nesheden ya da ona muhalif olan haberlerin kabul edilemeyeceini; bylesi hallerde sadece mtevatir haberlerin delil olabileceini sylemilerdir. Ebu Muhammed bn Hazm bunun batl bir taksim, uydurma bir iddia,
delilsiz bir hkm olduunu ve bylesi bir dncenin haktan sapma ierdiinden
savunulmasnn helal olmadn sylemitir68. bn Hazm bu ifadelerinin ardndan polemii srdrr ve Hanefilere cevaplar verir
G. Bilinirlilik Kriteri / Bilinmiyorsa phelidir
Hanefi gelenee zg bir terim olan manevi inktann bir ekli de herkesin
bilmesi gereken bir konunun garip bir haber-i vahidle sabit olmasdr. Onlara gre
alim olsun cahil olsun (amm hass) herkesin bilmesi lazm gelen meseleler haber-i
vahid eklinde rivayet edilmi olmamal; maruf olmaldr69. nk Hz. Peygamber dinin mbelliidir. Sahabe ise bu dini Resulullahtan alp nakledenlerdir. O
halde ne Resulullah ne de sahabe herkesin bilmesi gereken bir meseleyi bir iki
kiiye bildirmekle yetinmi olabilir. Dolaysyla bylesi bir konuda maruf olmayan
bir haber ya yanltr ya mensuhtur. Nasl mtehhirun ulemas arasnda bir haber
yaygnlk kazanabiliyorsa herkesin bilmesi gereken konulardaki haberler mtekaddimun ulemas arasnda da yaygnlk kazanm olmaldr. rnein gkyz
apak iken sadece bir kiinin hilali grdm demesi yetmez70. Herkesin bilmesi
gereken bir konunun sadece bir iki kiiye sylendiini dnmek dinin tebliiyle
ve Resulullahn beyan greviyle eliir. Bu meyanda Serahsi rnek olarak cinsel
organa dokunmann abdesti bozduunu ifade eden ve Bsre adl kadn sahabi tarafndan mnferiden nakledilen bir haberi vermekte; yle demektedir: =
=n~ % *(7 L8 n! ZF 4 , v# ( ' g@ .U 4 ( *!/
Hz.
Peygamberin aslnda bu hkm bilmeye son derece ihtiyalar bulunan dier sa67
68
69
70
Murat imek, Hanefi Fakihlerin Haber Anlaylarnn Bir Gstergesi Olarak Nas zerine Ziyade Meselesi, slam
Hukuku Aratrmalar Dergisi, XIII, 2009, s. 129-130.
bn Hazm, el-hkam fi usulil-ahkam, I-VIII, thk. Ahmed Muhammed akir, Beyrut: Darul-Afak el-Cedide, I, 117.
Serahsi, Usuls-Serahsi, I, 364.
habileri brakp da bylesi bir hkme hi ihtiyac olmayan Bsreye sadece bunu
rettiini sylemek imkansz iddia etmek gibidir71. Ayrca atete pien eylerin
yenilmesi halinde ya da cenaze tanmas sebebiyle abdestin gerektiini bildiren
haberler, namazda besmelenin cehri olarak okunmas ya da ellerin rku ve secdeye giderken kaldrlmas hakkndaki haberler de bu anlaya binaen amele uygun bulunmamtr72. Bu anlayn bir benzeri olarak mam Malikin amel-i ehl-i
Medineyi snnetin asl belirleyicisi saymas gsterilebilir. Zira ona gre de mnferit/fert/garip hadislerden ziyade Medinede amel oluturacak kadar yaygn bilgiler
esas alnmaldr.
Ehl-i hadis ise bu anlay kesinlikle reddeder. Onlara gre haberin shhati hatta sahih olmasa bile hasen olmas nemlidir. Bunun da kriterleri bellidir. Adalet
ve zabt sahibi bir ravi kendisi gibi bir raviden Hz. Peygambere ulaacak muttasl bir isnadla az ve muallel olmayacak ekilde rivayette bulunuyorsa hadis sahih
demektir. Burada ravinin fert kalp kalmamas hadisin shhatine mani deildir.
Bununla birlikte garip hadislerin byk ounluunun sahih olmadn muhaddisler de itiraf ederler73.
Ehl-i hadise gre herkesin ihtiyac olan meselelerde de haber-i vahidler makbuldr. nk adalet sahibi ravilerin doru syleme ihtimalleri bulunan haberlerini tasdik etmek gerekir. Cinsel organa dokunmann abdesti bozduunu nakleden adalet sahibi birisidir ve doru syleme ihtimali vardr. Aka yalan syledii
iddia edilemez. Ama byk gkta dmesi ya da zelzele olmas gibi saklanmas
adeten mmkn olmayacak byk hadiseleri bir kii haber verse ona inanlmayabilir74.
Ayrca bizzat Hanefiler pek ok genel ihtiya ieren hkm haberi vahidlerle tespit etmilerdir. rnein burun kanamasnn abdesti bozmas cinsel organa
dokunmann abdesti bozmasyla hemen hemen ayndr. Buna ramen Hanefiler
ne Malikilerin ne afiilerin bildii zayf bir haberle burun kanamasnn abdesti
bozduuna hkmetmilerdir. Yine bilmemek bilenlere kar hccet deildir. Yani
bir haberi baz sahabilerin bilmemesi onu bilene kar delil saylamaz. rnein bn
Mesud rkuda tatbik (elleri uyluklar arasna koymak) hkmnn mensuh olduunu, Hz. mer Mecusilerden cizye alnmas hkmn ve bn mer de mezinin
abdesti bozduunu bilememitir75.
Netice itibariyle Ebu Hanife ve ashabnn maruf olmas gerektiini dndkleri haberlerin az kalmasn bir shhat problemi saydklar anlalmaktadr. Buna
karn Ehl-i hadis umumi ihtiya ieren meselelerde bile olsa garip haberlerin sahih olabileceini kabul etmilerdir.
71
72
73
74
75

bns-Salah e-ehrezuri, Mukaddime, thk. Nuruddin Itr, Suriye: Darul-Fikr, 1986, s. 270-271.
Ebu Hamid el-Gazali, el-Mustasfa, thk. Muhammed Abdusselam Abduafi, Darul-Ktbil-lmiyye, 1993, s. 135.
bn Hazm, el-hkam, I, 116-117.
H. Zahirilik Problemi ve Yorum Hakk

Ebu Hanife haberlerin tad sbut ve delalet problemlerinin farknda olduu
ve bunlarn haberlere dayanarak hkm verirken dikkatli/ihtiyatl olmay gerektirdiini dnd iin haberleri Ehl-i hadise nispetle daha az zahiri yoruma tabi
tutmutur. Pek ok haberin zahiri anlamn kabul edilemez grdnden sz konusu haberlerle amel etmemi dier bir ksmn ise yorumlamtr76. Halbuki Ehl-i
hadis haberleri bir ynyle Hz. Peygamberin dier ynyle Allahn hkm kabul
ettiklerinden haberlerin zahirine uyma konusunda daha hassas davranmlardr.
Kendi aralarnda ise kyas kabul etme ve etmemeye gre ihtilaf yaamlardr.
Tipik bir rnek olmas asndan tenasl uzvuna dokunann abdestinin bozulup bozulmad meselesinde Ebu Hanife menfi kanaattedir. Zira dinin asllarnda
bir organa dokunmann abdesti bozacana dair bir veri bulunmamaktadr77. afii
ise hadiste geen fS / efd kelimesine istinaden elin iiyle dokunulursa abdestin
bozulacan d ksmyla dokunann abdestinin ise bozulmayacan ifade etmitir. Ehl-i hadisin ar zahiri kanadna mensup bn Hazm ise elin iiyle ya da dyla dokunma arasnda fark olmadn hepsiyle abdestin bozulduunu syler. Hatta
afii kyas kabul ettii iin kiinin makatna dokunmasn da abdesti bozan bir fiil
saymasna ramen kyas reddeden bn Hazm bunu hata olarak niteler ve makat,
fer deildir der78.
Bir baka rnek ise deve ve koyun barnaklarnda namaz klmakla ilgilidir. Rivayete gre deve ahrlarnda namaz klmak yasaklanm ancak koyun allarnda
namaz klmak serbest braklmtr. Buna sebep olarak da develerin eytanlardan
yaratlmas gsterilmitir. ncelikle deve ahrlarnn pislii gereke ise koyun allar da pis olduundan hkm ayn olmal idi. Eer gereke develerin namaz klana zarar verebilir olmas ise bu durumda yasak taabbudi deil talili olmu olur.
Yani deve ahrnn temiz bir kesinde develerin zarar vermesine nlem alnarak
namaz klnabilir demektir. Ebu Hanifenin her iki yerde de namaz klnabileceini
kaydettii ifade edilmektedir79. Halbuki afii haberin sonunda develerin eytan
saylmasn yasan asl gerekesi klmakta ve Hz. Peygamberin eytanlara yakn
namaz klmak istemediini sylemektedir80. bn Hazm da Bu haktr. Biz de buna
inanyoruz demekte81 ve deve ahrnda klnan namazn iadesi gerektiine hkmetmektedir. Halbuki Hz. Peygamberin bizzat devenin zerinde namaz kld
mehur rivayetlerle sabittir82.
Ebu Hanifenin hadislerin zahiri anlamn yegane dayanak olarak grmediini
buna karn Ehl-i hadisin lafzlara bal kalarak reyi ihmal ettiklerini ortaya koyan bir baka ak rnek ise erkek ve kz bebeklerin idrarlar meselesidir. Rivayete
76
77
78
79
80
81
82
Bunu net olarak grmek iin bn Ebi eybenin Ebu Hanifeye yazd reddiyesine baklabilir.
Debusi, Tesisn-nazar, s. 156.
Tartmalar iin bk. Ali b. Hazm, el-Muhalla bil-asar, I-XII, Beyrut: Darul-Fikr, ths., I, 220 vd.
Ebu Cafer et-Tahavi, erhu maanil-asar, I-VI, thk. Muhammed Zhri en-Neccar, Aleml-Ktp, I, 385.
afii, el-mm, I, 92.
bn Hazm, el-Muhalla bil-asar, I, 344.
Bk. Buhari, Sahih, I, 89; Mslim, Sahih, I, 486.
gre Hz. Peygambere bir erkek bebek getirilmi, o da Resulullahn kucandayken

altn slatmtr. Resulullah da elbisesini ykatmam ve bir miktar suyu elbisesine
dkerek slanan ksm temizlemitir. Bu fiili hadis, bir baka rivayette yle szl
hadis halinde ifade edilmitir: Kz ocuklarnn ii ykanr, erkek bebeklerinkine
sadece su dklr. Bu rivayetlere dayal olarak ulema arasnda erkek ve kz bebeklerin idrarnn ne kadarlk bir suyla temizlenip temizlenmeyecei tartlmtr.
Ehl-i hadis haberlere bal kalarak bunlar arasnda fark gzetip henz st emme
andaki erkek bebeklerin idrarnn su serpitirilerek temizlenebileceini sylerken ayn adaki kz bebeklerin idrarnn ancak ykanarak temizleneceine hkmetmitir. Ebu Hanife ise her ikisinin de ykanarak temizlenebileceini sylemitir83. Zira Tahavinin ifadesiyle aklen bu iki idrar arasnda fark yoktur84.
Ganimetten pay alacak atlarn hissesi konusu da Ehl-i hadis ile Ebu Hanifenin
haberlerin zahirine dayanma meselesinde nasl bir gr ayrl iinde olduklarn gstermektedir. Rivayete gre Hz. Peygamber, savaa svari olarak katlanlara
ganimetten hisse verirken piyadelere tek hisse vermitir. Bu da svarinin atna
iki hisse pay verildii anlamna gelmektedir85. Ehl-i hadis bu haberlere dayanarak atn ganimetten iki pay alacana hkmetmitir. Eek, katr ve deveyle savaa
katlanlara piyadeler kadar pay verileceini sylemilerdir86. Ebu Hanife ise muhtemelen atn mcahitten daha fazla hak sahibi olmasn uygun bulmadndan87,
am diyarna gnderdii komutannn atlar ile mcahitleri ganimet konusunda
eitlediini duyan Hz. merin bunu onaylamasndan88 ya da Hz. Peygamberin
komutan vasfyla byle hkmettiini dndnden rivayetin zahiriyle amel etmemi farkl bir hkm vermitir. Ebu Yusuf ise her ne kadar hocasna muhalefet ederek svariye , piyadeye bir hisse verileceine hkmetse de bunun devlet
bakannn uhdesinde olduunu kabul eder. Emirl-mminine Mslmanlarn
hayrna hangisini grrsen onunla amel et der89.
SONU
mam Azam Ebu Hanife slam hukuk tarihinin en nemli alimlerinden biridir.
Abdullah b. Mesud ile balayan Irak fkh ekolnn ikinci asrdaki zirve ahsiyetidir ve Hanefi mezhebinin imamdr. Bununla birlikte Ehl-i hadis ekolne mensup
alimler tarafndan youn eletiri ve hakaretlere maruz braklmtr. Hicri nc,
drdnc hatta beinci asrlarda Ehl-i hadis ekolne mensup birok alim telif ettikleri eserlerinde Ebu Hanifeye ynelik ar ithamlarda bulunmu ve sert bir dil
kullanmtr. Bunun temel sebebi Ebu Hanifenin snnet ve hadisleri reddettiini
83
84
85
86
87
88
89
Nevevi, erhu Sahihi Mslim, III, 195.

Tahavi, erhu maanil-asar, I, 94.
Hadisler iin bk. Buhari, Sahih, IV, 30; Mslim, Sahih, III; 1383; Ebu Davud, Snen, III, 76.
bn Hazm, el-Muhalla, V, 393.
Ebu Yusuf hocasnn kararn buna balar. Bk. Ebu Yusuf, el-Harac, s. 29
Ebu Yusuf, el-Harac, s. 29.
Ebu Yusuf, el-Harac, s. 29.
dnmeleridir. Halbuki tipik bir Ehl-i rey alimi olan Ebu Hanife snnet ve hadisleri deerlendirirken Ehl-i hadisten farkl bir usule dayanmtr. Ancak Ehl-i hadis
alimleri snnet ve hadisler konusundaki hassasiyetleri sebebiyle olsa gerek Ebu
Hanifenin takip ettii usul snnetten uzaklamak olarak alglamlardr.
Sonu olarak Ebu Hanife ve ashab, snnetin hem Resulullahn hem de bata
ilk drt halife olmak zere zellikle Irak fkh ekolnn kurucusu saylan fakih
sahabileri szleri ve davranlar olduunu savunmutur. Onlara gre sahabe Resulullah hakknda bilgi sahibi olduu iin onlarn grleri de snnet saylmaldr. Ebu Hanifenin grlerinden Hz. Peygamberin tasarruflarn balayclk
bakmndan tasnif ettii anlalmaktadr. Buna gre tamamen dnyevi meselelerde Resulullahn bir ksm emirlerini devlet bakannn inisiyatifine brakmtr. O, Ehl-i hadise nazaran snnetin vahiy ynn daha snrl tutmutur. Ancak
snnetin vahiyle balantsz olduunu dnd de sylenemez. Snnetin hem
merfu hem de mevkuf haberlere dayanlarak tespit edilebileceini ifade etmitir.
Bununla birlikte btn haber-i vahidler yerine daha ok maruf ve mehur olanlar esas almtr. Kendi geleneklerinde maruf olan haberlerin isnad kusurlarna
(rnein mrsel olmalarna) ise bakmamtr. Maruf ve mehur haberlere aykr
haberleri amele uygun bulmamtr. Haberlerin deerlendirilmesinde Kuran asl
kabul etmi ve Kurana aykr haberleri sahih saymamtr. Herkesin bilmesi gereken haberlerin ferd kalmasn haberin sahih olmadnn iareti kabul etmitir.
Hz. Peygamberin herkesin bilmesi gereken meseleleri sadece bir iki sahabisine
haber vermi olamayacan dnmtr. Hadislerin zahirine deil makasdna
ehemmiyet vermi ve baz muhataplar dz kyastan ekinirken hadisleri yorumlamaktan ekinmemitir.
Buna karn Ehl-i hadisten mam afii snnetin yalnzca Hz. Peygamberin sz
ve fiilleri olduu noktasnda srarla durmutur. Ehl-i hadis Hz. Peygamberin tasarruflarn tasnif yerine hemen hepsini nebevi bir hkm saym ve kyamete kadar geerli addetmitir. Snnetin Kuran gibi vahiy olduunu vurgulamtr. mam
afii snnetin mnhasran merfu haberlerle tespit edilebileceini kabul etmitir.
Haberin maruf olup olmamasndan ziyade senedinin salam olup olmamasna
bakmlardr. Hatta senedinde kusurlar olsa dahi hadisleri en azndan fezail-i amal
konularnda amelden drmemilerdir. Sahih bir haberin Kurana aykr olamayacan dnmler ve hadislerin Kurana arzn reddetmilerdir. Umumu belvada ferd haber-i vahid olmaz anlayn kabul etmemiler ve en byk sahabilerin
bile bazen basit meseleleri bilemediklerini iddia etmilerdir. Nihayetinde hadislerin yorumunu yapmak yerine zahirine teslim olmay daha emin yol bellemilerdir.
EB HANFENIN EN KAPSAMLI YORUMU:

KERRMYE
Dr. Salih AYDIN*
The Comprehensive Interpretation of Ab Hanfa: Karrmyah

The quintessence of this paper concerns as follows: Although Karrmyahs point of
view sometimes differs from the Ahl as-Sunna, generally they can be included to the
Ahl as-Sunna, more specifically to the Hanafits and Muhammad b. Karrm can be
counted as a commentator of Ab Hanfa. Like Imm Mturd developed Ab Hanfas
thoughts further in a theological and philosophical sense, so Imm Mturd commented them in a theosophical and mystical sense.
Keywords: Karrmiyah, Muhammad b. Karrm, Ab Hanfa, Ahl as-Sunna, Fqh, Kalm
and Tasawwuf.
Giri
Kerrmlerin Hanef olduklar1 iddias szkonusudur. Dolaysyla onlar anlayabilmek iin Eb Hanfenin (. 150/767) grlerini gzden geirmek ve aradaki
balantlar kurabilmekte yarar vardr.2 Kerrmlerin dncelerini, kendilerinden
sonra gelenlerin geride braktklar ou yanl eletirilerden karmak yerine onlarn zellikle Muhammed b. Kerrmn (. 255/869) dncelerinin Eb Hanfeye
ulaan kklerini bulmak daha faydal olacaktr diye de dnmekteyiz ve biz bu
*
1
Philologisch-Kulturwissenschaftliches Fakultt, (Orientalistik/Arabistik), Universitt Wien.

Geni bilgi iin bkz. Sbk, Tabaktu-fiiyyetil-Kbra, thk. Abdlfettah el-Huluv-Mahmud. Tannah, Kahire 1976
c. 2, s. 305; sferyn, et-Tebsr fid-Dn, thk. Kemal Yusuf el-Ht, lemul-Kutub, Beyrut 1983, http://www.shamela.
ws, s. 103; Sheyr Muammad Mutr, at-Tecsm inda l-Muslimn Mahab al-Karrmye, eriket skenderiye littba ven-ner, skenderiye, 1971, s. 50; M. erafettin, Kerrmler, Darlfnun lahiyat Fakltesi Mecmuasi Tarih
ctima, Din Felsefi, Nisan 1929 Ahmet hsan Matbaas, stanbul 1929, say 11, s. 1; Madelung, Religious Trends in
Early Islamic Iran, s. 40; Massignon, Dou Devrinde slm Tasavvufu, s. 131; Ali Sm Nern Kerrmler iin ne
usulde ne de cziyyatda Ehl-i Snnet vel-Cemat akidesiyle uyumayan bir felsef mezhep olarak tanmlamas asla
doru kabul edilemez. (Bkz. Ali Sm Ner, slamda Felsef Dncenin Douu, ev. Osman Tun, nsan 1999,
II, s. 33.) Buradaki Ehl-i Snnet vel-Cemat tabiri ile Hanefiyye harici bir anlay kastedildii takdirde doru
olmas beklenebilir. Oysa bu da doru deildir. Zira biz onlarn Ahmet b. Hanbel ve bn Teymiyye ile yaknln da
biliyoruz. Ayrca bkz. Salih Aydn, Das Verstndnis von al-Kalm, die Theorie von al-mn und die Religionspolitik
der Karrmiya, (Kerrmiyenin Kelm Anlay, mn Nazariyesi ve Din Politikas), Viyana niversitesi Dil ve Kltr
Bilimleri Fakltesinde yaplm doktora tezi.
Bu konuyla alakl dncemiz, Sayn Cafer Karada hocayla yaptmz zel yazmada kendisi tarafndan tekit
edilmitir. Biz de Kerrmlerin ilk Hanefler olduunu dnyoruz. Dolaysyla Mturdler daha henz yokken
bunlar Horasan diyarnda Eb Hanifeyi erh etmilerdir. Kerrmlerin Hanefliiyle alakal olarak bkz. Snmez
Kutlu, Mrcie, TDV yay. Ankara 2002, s. 234.
132 | Dr. Salih AYDIN
makalede bunlara iaret edeceiz. Ancak una da iaret etmek gerekir ki, zellikle
de Kerrmiye gibi btn okullar ve kitaplar yok edilmi bir ekol hakknda, eldeki
mevcut malzeme ok dikkatli bir ekilde kullanlmas gerekmektedir. Bu malzemelerin arasnda yine de en gveniliri son dnem Hanefliidir.
Biz, Eb Hanife zel says olarak kacak olan bir dergi iin hazrlanm bu
makalede, daha ok Eb Hanfe ve onun Kerrmiye zerindeki etkileri zerinde duracaz. Kerrmiye ile ilgili kaynaklar, bu mezhebin adn, kurucusu Eb
Abdillh Muhammed b. Kerrmdan3 ald konusunda mttefik olmakla beraber4
Kerrm isminin hangi kelimeden tretildii ve hangi anlamda kullanld ile
ilgili farkl grler ileri srlmtr.5 Bu mezhebin mensubu olmayanlar, biraz
da onlar ktleyebilmek maksadyla Eb Abdillh Muhammedin babasnn ba
bakcs olduunu,6 bu sebeple kerrm olarak lakaplandrldn iddia ederler.7
Mezhep mensuplar ise, mezheplerini yceltebilmek iin bu kelimenin kermet,
takva ve ycelik sahibi anlamndaki kerme kelimesinden kerem ya da kermin
oulu kirm eklinde okurlar.8 Kerrmiye-Hanefiye ilikisini u alt balklar halinde ele alnacaktr.
I. Eb Hanfenin Eserleri ve Kerrm Dnce: Kerrmiyenin arka plann
gstermek asndan Eb Hanfenin ve ona nispet edilen eserlerin ieriine gz
atmak gerekir.9 Bu eserler her ne kadar bizzat Eb Hanfe tarafndan kaleme aln3
5
6
Muhammed b. Kerrm, Kerrmiye ve kaynaklar hakknda bkz. Aydn, Das Verstndnis von al-Kalm, die Theorie
von al-mn und die Religionspolitik der Karrmiya, s. 15-82; Mutr, at-Tecsm inda l-Muslimn Mahab alKarrmye, s. 43-62; van Ess, Ungentzte Texte zur Karrmya.
Bu mezhebin asl kurucusu Ahmed b. Harbdir, Muhammed b. Kerrm onun dncelerine yeni bir dinamizm
kazandrm ve kendi adn vermitir. Bkz. Josef van Ess, Theologie und Geselschaft im 2. Und 3. Jahrhundert Hidchra
eine Geschichte des religisen Denkens im frhen slam, W de G, Berlin New York 1991, c. II, s. 609.
Sheyr, et-Tecsm, s. 48,54; Kutlu, Snmez, Kerrmiye Mezhebi, Tarihesi Fikirleri Edebiyat ve slam Dncesine
Katklar, www.sonmezkutlu.com/?&Bid=205161/ 14 Austos 2010.
Sem n, Eb Sad Abdulkerm b. Muhammed, el-Ensb, Diratul-Meril-Osmniyye, Haydarbd 1400/1980,
XI, s. 60. Deerli Msrl aratrmac Sheyr Muhammed Muhtr Hanm, Muhammed b. Kerrmn babasnn
ba bakcs olduuyla alakal olarak yrtlen tahminlerin tesinde hibir kayda rastlamadn ifade eder. Bkz.
Sheyr, et-Tecsim, s. 47,48.
Sem n, el-Ensb, XI, s. 60. Mehmet erfettin Yaltkaya, bn Makulnn ve Semannin kfn fethi ve rnn
eddesiyle zabtettiklerini, Pederinin ba bekisi olmakla nlendiini, bu nedenle bu okuyuun doru olduunu
ifade etmektedir. (Bkz. M. erafettin, Kerrmler, Darlfnun lahiyat Fakltesi Mecmuasi Tarih ctima, Din
Felsefi, Nisan 1929 Ahmet hsan Matbaas, stanbul 1929, say 11, s. 1, birinci Dipnot.)
Kerrmlerin mehur kelamcs Muhammed b. Heysam, bu kelimeyi kfn fethi ve rnn tahfifiyle keram ve kfn
kesri ve ayn ekilde rnn tahfifiyle kirm eklinde rivayet etmitir. (Zeheb, Mzan, s. 315.) Mehur edip ve kudretli
air Ebul-Feth el-Bust, Muhammed b. Heyseme tabi ve kendisini kaptrd cinas yapma illetine malup olarak,
Fkh varsa yalnz Eb Hanifenin yalnz onun fkhdr,
Kelam dahi Muhammed b. Kirmn kelamdr,
Cehalet saikasyla iktida etmeyenler,
Muhammed b. Kirma, kirm olmayanlardr, demi ve bu air kerm (cmert) lafznn oulu olarak kirm eklinde
okumutur. (Bkz. M. emseddin, age, s. 1.) Oysa tahfifle okuyuu Kd Ebul-Kasm ed-Dvdnin szn bir
iirle ortaya koyan Selibnin iiri ve Hseyin b. Ysf el-Arzurmnin mebbihetul-kirmiyye Muhammed b.
Kirm ve kf n kesri ve rnn tahfifiyle gibi ifadeleri de destekler niteliktedir. Okunula alakal en detayl bilgiyi
Sheyr Muhtr vermektedir. bn Mkldan ve bn Samnnin Ensbndan baka bn Hacer Lisnul-Mznnda
Tcul-Arsta, Mizanul-tidalde bu ekilde tespit etmilerdir. bn Semnnin babas zm bekisiydi eklindeki
isnatsz iddias yznden bu ekilde de yaygnlam olabilir. bnul-Esr de Lbab f Tezhbil-Ensb da ayn iddiay
tekrarlar.( Mutr, et-Tecsm,s. 49.)
Kutlu, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, TDV. II. bask, Ankara 2002, s. 7-18. Kutlu burada Eb
Hanfe ile Mrcie ilikisini belirlemeye almtr.
Eb Hanfenin En Kapsaml Yorumu: Kerrmye | 133
mam ve taraftarlarnn bir takm ilaveler yapm olmas sz konusu edilmi olsa
da, genel anlamda Mrci anlaya ve din politikasna daha yakn gzkmektedirler. Zira bu eserlerde tartlan konular ve nerilen zmler, genelde mn problemiyle ilgilidir ve kaynaklarda Mrci yaklama ait olarak gsterilen fikirlerle
uyum ierisindedirler.10
Eb Hanfenin kendisinin de itham edildii irca dncesine aklk getiren
en nemli rislesi,11 Basra fakhi ve kads Osman el-Bettye (. 143/760) yazd
mektuptur. Burada o kendisinin itham edildii ircadan ne anlald ve kendisinin nasl bir irca dncesine sahip olduunu aklamaktadr. Onun irca anlay, Ehl-i Kblenin farzlara imkan bulamamas ve ihmal etmesiyle mnlarnn
yok olmayaca zerine kuruludur. Onun bu hususta l bir tasnifi mevcuttur.
Kim mnl olarak farzlar yerine getirirse cennet ehlidir; kim mn ve ameli terk
ederse kfirdir ve cehennemliktir ve kim de mn eder, farzlardan bazlarn zyi
ederse, gnahkr mmindir; onun azap grmesi veya balanmas Allahn dilemesine kalmtr, dilerse affeder dilerse balar. Bir farz terk ettii iin azap ederse gnahndan dolay azap etmi olur, yok eer balarsa gnahn balam ve
rahmetiyle tecelli etmi olur. Hz. Peygamberin arkadalarnn aralarnda cereyan
eden olaylarla alakal olarak ta benim grm diyor Eb Hanfe, udur: Allah en
iyisini bilir.12
Eb Hanfe daha sonra sz kendisinin itham edildii ve itham edildii ekliyle de kabul etmedii irca anlayna getiriyor ve senin bahsettiin irca meselesine
gelince, diyor; bidat ehli biri karda, hak ehlini byle tanmlarsa hak ehlinin
bunda suu nedir?13 Byk ihtimalle itham olunduu irca, ameli nemsizletiren
bir irca anlaydr ve Eb Hanfe bunu kabul etmemektedir. Daha nce de ifade
ettiimiz gibi Eb Mut de Mrcieyi Ehl-i Ehv ve Dalaletten sayar ve mndan
baka farz kabul etmeyen ve mn amelsiz sadece sze indirgeyenler olark tanmlayp yerer.14 Demek ki buna gre ameli hafife alan, nemsizletiren ve terkine
cesaretlendiren yaygn bir irca anlay vardr ve ameli imandan addetmeyen bir
ok kii de bundan rahatsz olmaktadr.15 Zira Eb Hanfe Osman Elbettye man
(tasdik) ile ilgili hidayet amelle ilgili hidayetten farkldr. Bunu anlamak sana niin zor geliyor, diye sormaktadr.16 Olayn dier bir ynnde ise Ehl-i Hadis ve
Haric gruplarn, ameli mna dahil etmeyen hekesi ameli hafife almakla itham
etmeleri ve bunu irca tanm ierisine sokmalar sz konusudur.17 Basra kads Osman el-Bettnin de Eb Hanfenin byle dnp dnmediini sormu olduu
10
11
12
13
14
15
16
17
Kutlu, Mrcie, s. 8.
Eb Hanfe, Risale il Osman el-Bett, (mam Azamn Be Eseri ierisinde), ev. ve neir Mustafa z, FAV, II.
bask, stanbul 1992, s. 80.
Eb Hanfe, Risale il Osman el-Bett, s. 83.
Eb Mut , Mekhl Nesef,, Kitb ar-Radd al Ahl al-Bida wa l-Ahw ad-Dlla al-Mudilla, ed. Marie Bernand,
Annales slamologiques, Tome XVI, ss. 52-125, nstitut Franais darcheologie Orientale du Caire 1980, s. 68.
Farkl Mrcie tanmlar iin bkz. Snmez Kutlu, Mrcie, s. 31-34.
ehrastn, el-Milel, s. 139; Eb Zehr, Eb Hanfe, ev. Osman Keskiolu, s. 164.
gzlemlenmektedir. Muhammed b. Kerrm da bir taraftan ameli imana dahil etmeyip, hatta onu sosyolojik anlamda getirilen ikrara ve verilen sze indirgerken,
dier taraftan da ameli son derece nemsedii tespit edilmektedir. Zira o eyymcopportunist bir mslman olarak deil, zhidlerin imam olarak kabul edilmitir.
Muhammed b. Kerrmn da iinde grlebilecei anlaynn kaynaklarndan bir dieri Kitabul-lim vel-Mteallim adl eserdir. Bu eser Joseph Schacht
tarafndan ilk Mrci yazma eser olarak grlmtr.18 Gerekten de bu eser Eb
Hanifenin ameli mndan grmeyen fakat ameli de nemsizletirmeyen irca anlayn ortaya koyan nemli bir eserdir. O, bu eserde yle demektedir: Mminler
Allaha olan mnlarndan tr, namaz klar, zekt verir, oru tutar hacceder ve
Allah zikrederler, yoksa bu ibadetlerinden tr Allaha mn etmi deillerdir.
man ve ikrar nce, amel ve ed sonra gelir.19
Eb Hanfe burada da ayn ekilde insanlarn tasdik hususunda ksma ayrldn ifade etmektedir: Allah ve Ondan gelenleri hem kalben hem de lisanen
dorulayanlarn, hem Allah katnda hem de insanlar katnda mmin olduklarn;
lisanyla tasdik edip kalbiyle yalanlayanlarn Allah katnda kfir olmakla beraber,
insanlarn yannda mmin olduklarn, syler. nk insanlar der Eb Hanfe,
onlarn kalplerinde olan bilmezler. Onlarn grevi zahirde ortaya kan bu ahadeti
ikrar etmelerinden tr onu mmin olarak isimlendirmeleridir. Kalplerinde olan
bilmek gibi bir klfet ve mkellefiyetleri yoktur. Bir de takiyye halinde olduu gibi
bir kii Allah katnda mmin insanlar katnda ise kfir olarak adlandrlrlar.20
Bu anlayn ad ne olursa olsun Muhammed b. Kerrm ve Kerrmleri byk oranda etkiledii kesindir. Zira bu anlayta, kalpleri bilenin yalnzca Allah
olmas bir tarafa, mn adna ikrardan ve dille ifade etmeden baka geriye bir ey
kalmamaktadr. Bununla Muhammed b. Kerrm ikrar olan mnl saymann insanlarn vecibesi olduunu syleyerek iman bu ekilde tanmlam ve bu anlay
gelitirmitir.
Eb Hanfenin dier bir eseri olan Fkh- Ekbere gelince, burada da insanlarn
din anlaylarn ve din politikalkarn belirleyen mn konusuna arlk verilmitir. Eb Hanfe burada bir Mslman, hell saymamas artyla, byk gnah ilemesi ile kfir saymayz, mmine gnahn bir zararnn olmadn, hi bir ekilde
atee girmeyeceini, sylemeyiz. Dnyadan mmin olarak ayrlan birisi fsk da
olsa Cehennemde ebed kalacaktr da, demeyiz. Mrcienin dedii gibi, iyliklerimiz makbul ktlklerimiz affedilmitir de demeyiz. Allah mminin salih amelini asla zayi etmez. Kfr ve irk dnda, gnah ilemi ve tvbe etmeden lm bir
kii hakknda Allahn dilemesine kalmtr, deriz. Dilerse ona Cehennemde azap
eder dilerse balar ve azap etmez.21
18
19
20
21
Kutlu, Mrcie, s. 10; Schacht, An Early Mrciite Treatise: The Kitap al-lim val-Mtaallim, Oriens, XVII, (1964)
s. 98.
Eb Hanfe, el-lim vel-Mteallim, (mam Azamn Be Eseri ierisinde), ev. ve neir Mustafa z, FAV, II. bask,
stanbul 1992, s. 17-18.
Eb Hanfe, el-lim vel-Mteallim, age., s. 18.
Eb Hanfe, Fkh- Ekber, (mam Azamn Be Eseri ierisinde), ev. ve neir Mustafa z, FAV, II. bask, stanbul
Benzeri bir vurguyu Eb Hanfenin Vasyyesinde de grmek mmkndr.

Burada o, Ey insanlar; Rabbinizden ittika edin-korkun,22 ayeti kerimesinden
hareketle bu ayetteki takv emrinin, ayet bir insan mminse ameli farz kldn, kfirse mn farz kldn, mnafksa ihls farz kldn, ifade etmektedir.23
Bylece o kfir iin yegne farzn mn olduunu fakat mmin iin ise yegne
farzn amel olduuna vurgu yapmtr. Yani bu anlayta iman, cehenneme girmeme garantisi deil cennete girme garantisi olarak dnlmtr. Bir, atete ebed
kalmaktan koruyan iman (el-mnc min huldil-mn) szkonusudur, bir de atee
girmekten koruyan iman (el-mnc min duhlil-mn) szkonusudur.24 Birincisi
negatif de olsa imandr fakat ikincisi asl istenen pozitif imandr.25
Htip Badd yle diyor: Bize Ahmed b. Harbin zhit ve Mrci olduunu,
Ali b. Eb Ali haber verdi. Zira Aliyi sevmede ve Muviyeyi yermede abartmamak,
Eb Hanfe kaynakl Horasan Mrciesinin temel karakteristiidir.26 Aslnda ne
Horasanda tek tip mrci anlay vardr ne de bu anlay Eb Hanfe kaynakldr,
denebilir fakat bu yine de Eb Hanfenin irca anlaynn halis ve snn olup, kaderci ve cebirci anlaylara dmeyen ve amelide nemsizletirmeyen bir mrci
anlay olduunu gsterecektir.27 Ayn ekilde corafyac Makdis el-Ber, onlarn Hanef mezhebine bal olduklar tespitini yapar.28 Bu anlay Ali sevgisini
abartanlara da Muviye dmanln abartanlara da kar olmutur. Makdis de
yle diyor: ayet birisi karda, Byrda mbtedi (bidati-sapkn) yoktur diyorsun, sonrada orada Kerrmiye yaygn diyorsun derse, biz ona, Kerrmiye zhd
ve taabbd ehlidirler, dayanaklar Eb Hanfedir. Zira kim Eb Hanfeye, Mlike,
fiye veya Ehl-i Hadise dnyor, ileri gitmiyor Muviye sevgisinde arya kamyorsa, (!) Allah yaratlmlarn sfatlaryla sfatlandrp Onu kullarna benzetmiyorsa (!) mbtedi saylmaz, deriz, diyor.29 u halde Kerrmiye aynen Eb
Hanfe gibi, ideal imam uruna mmeti i savaa srklemekle, zlim de olsa bir
imam sineye ekmek, arasnda orta bir anlay gelitirmeye almtr.30 Onlar
bir bakma Snnilikle ilikten hibirini hakl grmeyerek fakat ikisini de ayn
derecede hak sahibi grerek Mslman cematn ayn anda iki imama sahip olabileceini ileri srmler, hem Alinin hem de Muviyenin hilafetinin meruluunu
22
23
24
25
26
27
28
29
30
1992, s. 73,74.
Hacc, 1.
Eb Hanfe, Vasyye, (mam Azamn Be Eseri ierisinde), ev. ve neir Mustafa z, FAV, II. bask, stanbul 1992,
s. 89.
Bu kavramlar iin bkz. Tahnev, Kefu Istlhtil-Fnn, I, s. 129.
Bu konuda geni bilgi iin bkz. Aydn, slam Dncesinde man Sorununa Felsef Yaklam, s. 109.
Hatip el-Badd, Trihu Badt, Mektebetul-Hanci, Kahire 1931, s. 118.
Kutlu, Mrcie, s. 38.
Mukaddes, Ahsenut-Teksim, s. 365; Cafer Karada, Kerrmiye ve tikad, s. 41; Hodgson, s. 359.
Makdis, Ahsenut-Tekasm, s. 365. Demek ki Makdis, Kerrmlerin tebihle itham edilmesini de yanl buluyor.
Eb Hanfe, el-Fkhul-Ebsat, (mam- Azamn Be Eseri ierisinde) Adil toplulukla ve zalim sultanla beraber
ol fakat bi tolulukla beraber olma. ...Deitirme imkann olmayan yerlerde masiyetler artarsa fitne ateini
yakmaktansa baka memleketlere hicret et, vs... Benzeri ifadeler iin bkz. Eb Hanfe, el-Fkhul-Ekber, s.
73; Mminlerden olmak artyla birr ve fcirin arkasnda namaz caizdir. Senin sevabn sana onun gnah
kendisinedir. Bkz. Beyazizde, Uslul-Mnfe li mam Eb Hanfe, ed. lyas elebi, s. 151.
kabul etmilerdir.31 Bu anlaya gre, ar Muviye dmanlnda olduu gibi, Ali

sevgisini abartmakta da fitne ateini yakmak, cemati blmek ve zaafa uratmak
rizikosu vardr.32 Zira Eb Hanfenin yakn arkada ve talebesi olan, yapt emr-i
bil maruf, eletiri ve muhalefeti nedeniyle Eb Mslim tarafndan idam edilen ve
idam haberi kendisine geldiinde de byk bir hznle alad, brahim b. Meymun es-Si el-Mervezdir.33 Horasann mehur hadisisi Abdullah b. Mbrek,
onun idam haberi Eb Hanfeye geldiinde yanlarnda bulunduunu ve Eb
Hanfenin bir defasnda brahime, emr-i bil maruf grevinin erdemli destekilerden oluan bir gruba ve onlar idare edecek gvenilir lidere ihtiya duyduunu, tek
bana bu grevi deruhte etmeye kalkmann kendi hayatn tehlikeye atmak demek
olacan sylediini rivayet etmitir,34 ki bu da Eb Hanfenin, zalim idareciyi
rza gstermeksizin sineye ekmekle ona isyan etmek arasnda orta bir yol bulmaya altn gstermektedir.
Dou Horasanda ki Kerrmiliin de iinde addedildii Mrci dncenin
tartlmaz gcnn, bu dnemde oralarda Eb Hanfenin mezhebinin daha hzl
yaylmasn salamtr. Dahas Eb Hanfe doudaki Mrcienin politik olmasa da
tartmasz manev lideri olduu sylenir.35
II. Kerrm Fkhnn Eb Hanfede ki Kkleri
Muhammed b. Kerrm hakknda, fkh Eb Hanifenin fikh, kelm (din) ise
Muhammed b. Kerrmn kelmdr, eklinde iirsel bir formatta bize ulaan darb-
mesel mehurdur.36 Bartholda gre Kerrmler, snnet ve cemaat ehli bir ekoldr
ve Niaburda bir ok sosyal ve siyas kargaalara neden olmulardr.37 Madelung,
Kerrmlerin Dou-Hanef geleneine yakn olduunu ifade etmitir.38 Btn
bunlar bu deyii hakl karr mahiyetteki bir takm ahitlerdir. Burada zikredilmesi gereken nemli hususlardan birisi, Muhammed b. Kerrmn ve Kerrmlerin
eitim retim metodolojilerinin hem hadis rivayeti hem de gr ortaya koyma
(rey) eklinde olmasdr.39 Bu metot mam- Azam Eb Hanfe ile zde anlan
bir metod olup zellikle Horasan ve Mverunnehir diyarlarnda temsilcilerini ve
uygulayclarn bulmu nemli bir metottur. Demek ki bn Kerrmn en fazla etkilendii ilim evresi Eb Hanifenin arkadalar olup dnya gr (fkha dayal
31
32
33
34
35
36
37
38
39
Laoust, slamda Ayrlk Grler, s. 135.

Bkz. Madelung, a.g.e, , s. 83.
Madelung, Wlferd, Horasan ve Maveraunnehirde lk Mrcie ve Hanefiliin Yayl, (mam Mturd ve Mturdlik
ierisinde), ev. Snmez Kutlu, s. 82,83.
Madelung, a.g.e, , s. 83.
Madelung, a.g.e, s. 84.
Geni bilgi iin bkz. Sbk, Tabaktu-fiiyye, c. 2, s. 305; sferyn, Tabsr, s. 103; Sheyr, Mezhebul-Kerrmiye,
s. 50; Gnaltay, Kerrmler, s. 1.
Bosworth, The Rise of the Karramiyyah in Khurasan, s. 23.
Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, s. 40.
Bir taraftan Niabur mrciesi olarak kyasla hkm veren Ehl-i Reylikle itham edilileri, dier taraftan da Feryb
ve Cveybrden hadis rivat etmi olmasna baklrsa bu doru bir gr olmas icabedecektir. Bkz. Kutlu, Mrcie,
s. 236.
zhidne bir hayat kastediyorum) ve tarih felsefesi (gemii zellikle de yakn gemite olan olaylar deerlendirmesi) bu evrenin etkisiyle olumutur.
Eb Mut el-Belhnin 197/812-13 te lmnden sonra Belhin btn kadlarnn Haneflerden atanm olduu ifade edilmi olmas da Hanef fkh geleneinin
Horasan diyarnda yaygn ve yerleik olduunu gsterecektir. Bunlarn dnda
Belh tarihinde zikredilen dier ilk limlerden pek ou bizzat Eb Hanfenin veya
talebeleri Eb Ysuf, Muhammed e-eybn ve Zfer gibi mehur arkadalarnn ileri gelen talebelerinden biridir.40 Eb Hanfenin rencilerinden birisi olan
el-Cm lakabl Eb Isme Nuh b. Eb Meryem (. 173/789-790) Merv kads olmutur. Bir rivayete gre deiik limlerden btn ilimleri toplad iin dier bir
rivayete gre ise Mervde Eb Hanifenin fkhn ve grlerini toplad iin cmi
lakabn almtr.41 Gerekten de Eb Hanfenin fkhla ilgili grlerini toplam,
onunla yazarak fkh konularda sorular sormu tavsiyelerini almtr.42 Onun
Horasan ba kadlna getirildii de sylenir.43 Nuh b. Eb Meryem zamannda
Eb Hanifenin fikirleri, eser, nahiv ve iirin yannda Eb Hanifenin grleri olarak cidd bir ders eklinde okutulmutur.44 Nuh b. Eb Meryemin de bu balamda
Cehmiyyeye kar yapt mcadeleyle mehur olmas dikkat ekicidir. Onun hakknda, Kabir azabn inkr eden, Allahn sadece gkte olmayp her yerde olduunu syleyen ve Cennet ve Cehennemin yaratldn iddia eden kimseleri Cehm
olarak gryor ve onlar eletiriyordu,45 denilmitir. Muhammed b. Kerrmn en
mehur kitabnn adnn Azbul-Kabr olduunu ve Cehmiyeyye kar yazldn
burada hatrlayalm.
Eb Hanfenin bir baka bir rencisi olan Abduaziz b. Hlid et-Tirmiz de, II.
asrn sonlarnda Tirmiz ve Saaniyn kadl yapmtr.46 Eb Muz ve Abdulaziz
birlikte Fergn ve aa srgn edilmiler, buradaki ikametleri esnasnda yaptklar baarl faaliyetler sonucu blge halkndan yz bine yakn insann Mslman olduu sylenmitir.47 eybnnin mehur rencisi, kitaplarnn doudaki ravisi ve
yazar olan Eb Sleyman Musa b. Sleyman (. 200/815 den sonra) Czcnldr.48
Eb Hanfenin yakn arkada ve rencisi Eb Ali mer b. Muhammed
b. Meymun b. Bahr b. Sad er-Remmh (. 171/787-88) Eb Hanfenin kendisi
henz hayattayken 142/759-60 yllarnda Belh kads olmu ve resm olarak 20
seneden fazla bu grevi srdrmtr. mer b. Muhammed er-Remmh, bata
fkh konularnda olmak zere Eb Hanfeden rivayette bulunmu, kelam konularla da ilgilenmitir. lgin olan onun da Cehm b. Safvana kar olmas ve onun40
41
42
43
44
45
46
47
48
Madelung, Horasan ve Maveraunnehirde lk Mrcie ve Hanefiliin Yayl, s. 85.

Kutlu, Mrcie, 243.
Zeheb, Mizan, IV, s. 280; Kutlu, Mrcie, s. 243.
Kerder, Menakp, II, s. 512; Kutlu, Mrcie, s. 243.
Kutlu, Mrcie, s. 243; Semn, Ensb, II, s. 12; Kure, el-Cevhir, I, s. 176; Lknev, Fevid, s. 221; bn Kutluboa,
Tct-Tercim, s. 20.
Kutlu, Mrcie, s. 243; Kitbud-Dufa, II, s. 160,161.
Kutlu, Mrcie, s. 254.
Kutlu, Mrcie, s. 254; bn Davud el-Belh, Fedil-i Belh, 145,146.
Madelung, age, s. 86.
la tartmalarda bulunmu olmasdr.49 Bunun yerine sevilmeyen Abbs valisi

Ali b. sa b. Mahn tarafndan atanan kad, Haneflere ikence yapt iin Merv
halk tarafndan kasaba dna kadar kovalandktan sonra yerine yine bir Hanef
olan Hakem b. Abdillah Eb Mut el-Belh getirilmitir.50 Eb Mut , hocas Eb
Hanifenin en yakn arkadalarndan biri olarak, el-Fkhul-Ebst isimli kitabn
yazar olarak mehurdur ve bu kitapta hocas Eb Hanfenin kelam problemlere
dair cevaplarn toplam ve onun Mrci telakkisini naklederek lmszletirmitir.51 Kendisi rey ehlinin nde gelen fakihlerinden olup blgede pek ok kiiye
Hanef fkh okutmutur.52 Muhtemelen el-Fkhul-Ebst adl bu eser Horasanda
okunan ve rivayet edilen ilk Mrci metindi ve Eb Mut , yeryz ve gk yzndekilerinin mnlarnn ayn olduunu onlarn hi birisinin mnlarnda artma
ve eksilme olmadn dillendiriyordu.53 mn ve slm Kuranda iki farkl anlama gelmekle beraber aslnda bu iki kelime ayn anlamdadr, diyordu.54 Eb Mut
, el-Fkhul-Ebsatta Cehm kavramn kabir azabn inkr edenler anlamnda
kullanmaktadr55 ki ayn bak asnn Muhammed b. Kerrmda da olduunu
biliyoruz. Zira daha nce de ifade ettiimiz gibi onun elimizde olmayan mehur
kitab Azbul-Kabr Cehmyeye kar kaleme alnmtr. Btn bunlar o blgede
Eb Hanfenin anlaynn ne derece kk saldn gstermek iin verilen rneklerdendir.
Kaynaklarda Kerrmlerin bir taraftan onlarn hem fkhta hem de kelmda
Hanef olduklar anlatlrken, dier taraftan ise Haneflikle badatrlmas mmkn olmayan bir anlaya sahip olduklar ileri srlmektedir.56 Zysow tarafndan tantlan ve Hanef kadlar kads Ebl-Hasan Ali b. el-Hseyin es-Sud (.
461/1068) tarafndan yazlan al-Nutaf fil-Fetv adl eser, Kerrmlere ait esiz
bir fkh kitabdr.57 Bu kitapta szkonusu edilen Eb Abdillahn Eb Abdillah
Muhammed b. Kerrm olmas gerekir. Zira 500 den fazla yerde bu isim gemekte
ve bu tespit edebildiimiz kadaryla bir yerde Eb Abdillh el-Kerrm veya elKirm eklinde yer almaktadr.58 Burada el-Kerrm denmi olmasn yadrgan49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
Kutlu, Mrcie, 213,214.

Kutlu, Mrcie, 214.
Madelung, Horasan ve Maveraunnehirde lk Mrcie ve Hanefiliin Yayl, s. 84,85; Kutlu, Mrcie, 216.
Zeheb, Mizan, I, s. 574; Kutlu, Mrcie, s. 216.
Semerkand, Ebul-Leys, Bstanl-rifn, 398; Kutlu, Mrcie, 217.
bn Hbban, Kitabul-Mecruhn, I, s. 250; Kutlu, Snmez, Mrcie, 217.
el-Fkhul-Ebsat, s. 48.
Ali Sm Nern Kerrmler iin ne usulde ne de cziyyatda Ehl-i Snnet vel-Cemat akidesiyle uyumayan bir
felsef mezhep olarak tanmlamas asla doru kabul edilemez. (Bkz. Ner, slamda felsef Dncenin Douu,
II, s. 33.) Buradaki Ehl-i Snnet vel-Cemat tabiri ile Hanefiyye harici bir anlay kastedildii takdirde doru
olmas beklenebilir. Oysa bu da doru deildir. Zira biz onlarn Ahmet b. Hanbel ve bn Teymiyye ile yaknln da
biliyoruz.
Zysow, a.g.e., s. 577. ayrca bkz. es-Sud, Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Muhammed, en-Nutaf fil-Fatv, I.II,
thk ve nr. Salahaddin an-Nh, Matbaatul-rad, Badat 1975-1976. Ayrca bu kitap Muhammed Nebil el-Bahsal
tarafndan bir takm aklamalar yaplarak 1996 da Beyrut Drul-Ktbl-lmiyyede yaynlanmtr. (Zysow, age.
s. 577)
Bkz. es-Sugd, En-Nutaf fil-Fetv s. 237. Burada her ne kadar Eb Abdillh Muhammed b. El-Heysam elKerrmnin olmas akla gelse de olma ihtimali ok dktr, zira Muhammed b. El-Heysam teolog olup fkhla
alakal yn n plana kmamtr.
mamaldr, zira Sam n onu el-Kerrm nisbesi altnda zikretmektedir.59 Bir ok

yerde Ahmed b. Harb ve eyh Muhammed b. es-Shib60 ismi gemektedir. Yzlerce yerde Eb Abdillah, Eb Hanfe ve arkadalar Muhammed e-eybn ve Eb
Yusuf ile ayn gr paylamaktadr. Bu da Muhammed b. Kerrmn fkhnn
Eb Hanfenin fkh olduunu gstermektedir. Beklenecei zere niyyet konusunda Eb Hanfe ve arkadalarndan ayr olarak, bir farz namaz Allahn emrettii
zere klmaya niyeti olan birisinin namaz esnasnda yeni (hdis) bir niyet yapmamas durumunda fukahya gre namaz olmazken Eb Abdillaha gre eski (kadm)
niyeti sz konusu olduu iin namaz kabul olacak61 fakat yeni niyetin sevabndan
mahrum kalacaktr.62
Bu eser ayn zamanda Haneflik ile Kerrmlik arasndaki olumlu balanty
gsteren ve bu hususta birok bilgi ve ipular ieren bir eserdir.63 Bu kitap Hanefi
fkh merkezli yazlm bir hukuk kitab deil ayn zamanda Kerrmiyenin biricik
fkh kitab olarak grlmtr.64 Bu eserde grlecei zere Muhammed b. esShibin Muhammed b. Kerrm ile ilikisi Eb Yusuf ile Eb Hanfe arasndaki
ilikiye benzetilmitir.65
Kerrmilerin, Haneflikle badatrlmas mmkn olmayan fkh grlerle
itham olunmulardr. Bu meyanda onlarn, madd temizlii (necset) deil manev
temizlii (hades) n plana kardklar iddia ediliyor,66 ki durumun byle olduu da kesin deildir; bu olsa olsa olumsuz artlarda yaayan kyl insanlarn durumlaryla alakal olabilir ki byle bir kolaylatrma anlay da onlarn temel din
politikalarna uygundur. ayet bu idiada bulunanlar, Kerrmler, maddi temizlik
imknnn ar derecede zor olduu artlarda yaayan insanlar iin byle bir kolaylatrmay salayan fetva vermilerdir, deseler, insanlar buradaki insaf anlayacak
ve hak verecektir. yleyse bu ifade balamndan koparlp rijite edilmelidir! Bu
nedenle birok Ear mezhep tarihisi, necset ierisinde ve necs bir ortamda da
namaz caiz grdklerini sylemek suretiyle bunu onlarn fkhtaki ahmaklklar
olarak nitelendirmilerdir.67 Oysa fi, Hanbel ve Mlik bir ok fakih taharet-i
necaset ve setr-i avretten birini semek durumunda olan bir insann necs elbiseyle klmay tecih etmesi gerektiini sylemilerdir. bn Hanbel, bn Kerrmla ayn
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Sem n, el-Ensb, XI, s. 60.

Bkz. van Ess, Ungentzte Texte zur Karrmya, Heidelberg: Winter 1980, s. 44.
Bkz. En-Nutaf fil-Fetv s. 41
Bkz. En-Nutaf fil-Fetv s. 40.
Erdem, Erol, Karrmiyye Mezhebi ve tikadi Grleri, (Baslmam Mastr Tezi), Ankara 1994, s. 48.
Zysow, Two Unrecognized Kerrami Texts, s. 580.
Erdem, a.g.e, s. 50.
Badd, Abdalqhir, al-Fark beynel-Firak, ed. Muhammad Muhyiddn Abdulhamd, Maktabat al- Asrya, Beyrut
1990, s. 224.
Badd, el-Fark, s. 224. Baddnin ifadesi aynen yledir: Onlarn fkhtaki ahmaklklarndan birisi de, btnyle
pislik ierisinde olan bir elbiseyle, tamamyla necis olan bir yerde ve bedeninin zahiri neciste olsa, hadesten temiz
olduu srece namaz sahihtir, szleridir. Burada Badd mezhep taassubuyla sanki onlar, necasetle namazn
taharetle namazdan daha efdal olduunu en azndan aralarnda bir fark grmediklerini ifade etmiler gibi
aktarmaktadr.
ada yaam ve onu onaylamtr.68 Dolaysyla bu fetv yaygndr ve muhtemelen bn Kerrm da byle bir fetv vermitir. Muhtemelen bn Kerrm da byle
bir fetv vermitir, diyoruz nk aslnda en-Nutaf fil-Fetv adl Kerrm eserde,
Eb Abdillah el-Kerrmye nispet edilen fetvaya gre, normal artlarda necsetin
bir dirhemden fazla olamayaca, aksi taktirde namazn shhatine halel gelecei
ifade edilmitir.69 Kald ki Kerrm eilimli olduu kesin gibi gzken bu eseri
esas alacak olursak, Ear tandansl mezhep tarihilerinin iddialarnn hemen bir
ounun aslsz olduunu ve Van Essin de dedii gibi bu iddialarn Kerrmiye ile
alakasnn olmadn sylemek gerekecektir.70
Kerrmiyeye kar, en-Nutafta bulunan bu olumlu tavr,71 nl corafyac
Makdisnin, Ahsenut-Teksiminde de bulunmaktadr. Oysa Baddde durum
tam tersinedir. O, Kerrmlerin fkhtaki hamkatlerinin ok olduunu syler ve
buna drt tane rnek verir. Bir yolcu namazn, kyam, rk, secde, kud, teehhd ve selam olmakszn sadece iki tekbirle klabilir. Necis bir yerde btn elbise
necis olsa yine de namaz klnabilir. Temizlik necasetten deil hadesten gerekir. Cenazenin ykanmas ve namaznn klnmas farz deil snnettir; farz olan kefenlenip
defnolunmasdr. badetler niyetsiz olabilir. Evvel emirdeki niyet btn din farzlar
iin yeterlidir.72 Oysa en-Nutafta rnein yolcunun namaz iki tam rektla klnmas gerektii grne sahip olduklarn yazmakta, necasetle alakal olarak ta bir
dirhemden fazla olmama kuraln getirmektedirler.73 Bunun anlam bn Kerrmn
sadece kelm grleri deil ayn zamanda onun fkh grleri de arptlmtr.
III. Kerrm Kelmnn Eb Hanfede ki Kkleri
Massignon, Hanef kelm ilminin bilinen kaidelerini Maturdye Kerrmiyenin
hazrladn, ifade etmilerdir.74 bn Teymiyye sfatlar konusunda Kerrmiyeyi
68
69
70
71
72
73
74
Sheyr, et-Tecsim, s. 354,355.

Zysow, a.g.e, s. 582. en-Nutafta setr-i avretle alakal olarak: Eb Yusuf ve Eb Abdillaha gre avret mahallinin yardan
fazlas ak olsa da namaz caizdir. Bkz. es-Sud, en-Nutaf fl-Fetv, s. 42. Necset ile alakal olarak: Necasetten
taharet nefsin, elbisenin ve mekann olmak zere ksmdr ve her birisi vacip ve nafile ekildedir. Bir dirhem
ve aasnda olan temizlemek nafile, fazlasn temizlemek ise vaciptir. Bu grte Eb Abdillah Muhammed b.
Kerrm istisna edilmemitir. Bkz. es-Sud, en-Nutaf fl-Fetv, s. 25.
Bkz. Van Ess, Der Eine und Das Andere, Beobachtungen an islamischen hresiographischen Texten, (I-II), Ed.
Lawrence I. Conrad, De Gruyter Berlin/New York 2010, II, s. 1034. Ear yazarlar iddialar hususunda Muhammad
b. Karrm daha iyi anlamak iin en-Nutaf fil-Fetvdaki u konu balklarna gz atmak gerekir. Taqsm alhayawnt min hai an-nasa, (baul m yukal lahmuh thirun wa amm baul m l yukalu naisatun, wa in
asba a-auba akara min miqdr ad-dirham fa l tazu as-salt alaih f qaul Ab Abdallh), as-Sud, an-Nutaf
fil-Fetv, s. 26-28; Asbb as-salh, S. 40; at-Tafl ani n-nyat al-hdia, (fa man adda al-farida ala n-nyat
al-qadma wa ala n-nyat al-hdia zat lah f qaul Ab Abdallh air annah qad fta awb nyat al-adda)
s. 40,41. bu meseledeki elikinin giderilmesi ilgin bir konu olmakla beraber bizim almamzn snrlarn
aacaktr.
Zysow, Two Unrecognized Kerrami Texts, s. 580.
Badd, el- Fark, s. 223,224. sferyn, et-Tebsr fid-Dn, thk. Kemal Yusuf el-Ht, lemul-Kutub, Beyrut 1983,
http://www.shamela.ws, 115/1,116/1. Bu konuda Kerrmlerin gr iin bkz. es-Sud, Ebul-Huseyin Al, enNutaf fil-Fatv, (et-tefl anin-niyyetil-hdiseti) Muhammed Nebil Bahsal, Drul-Kutubil-ilmiyye, Beyrut
1996, s. 40,41.
as-Sud, Ebul-Hasan Al, an-Nutaf fl-Fatv, tahk. Muhammed Nebil Bahsal, I. bask, Darul-Kutubul-lmiyye,
Beyrut 1996, s. 50. Yalnz burada Eb Abillah olarak ifade ediliyor olmaldr. Ayrca bkz. Zysow, a.g.e, s. 582.
Massignon, Dou Devrinde slm Tasavvufu, s. 131.
mmetin cumhuru ierisinde grmektedir.75 O sfatlar ve fiiller hakknda bir tasnif

yaparken diyorki, nc grup ise Allahn sfatlarnn ve fiillerinin kendisiyle kim
oluunu ikrar etmilerdir. Bunlar mmetin cumhrunu tekil etmektedirler. Ehl-i
Snnetten, Hanefler ve finin arkadalarndan Eb Muhammed el-Hseyin elBeav el-Ferr; Ahmet b. Hanbelin arkadalarndan, Eb shak brahim b. kl
el-Hanbel, Kad Eb Yal ve olu Eb Hseyin; sflerden et-Taarruf f Mezhebi
Ehlit-Tasavvuf sahibi Eb Bekir Muhammed b. shak el-Kelebz, Malik imamlar, Mrcie, ia ve Kerrmiye kelamclar ve Ehl-i Hadisin cumhru bu grtedir.76
Dolaysyla sfatlar konusunda Kerrmiye cumhr-u ulemdan ve cumhr-u mmetten addedilmi, Hanefiyye, Hanbeliyye ve Mlikiyye ile ayn kategoride deerlendirilmitir.77
ocuklarn iman ile alakal olarak Kerrmler, Eb Hanfenin yolunu takip
ederek, herkesten elest bezminde ilk zerreler halindeyken (iptal etmedii srece aktif olacak olan) bir mnn vcda gelmi olduunu iddia etmilerdir.78 Bu
hususta Zbiraiyye79 mezhebi de ayn grtedir.80 Msak herkesin mndr ve
kfirlerin ocuklar mkellefiyetlerinden nce mslmandrlar.81
Bu anlaya gre mriklerin ocuklar asla babalarna katlp cehenneme atlmazlar. nk onlar cennetliklere hizmeti klnmlardr. Ayette, o atee ancak yalanlayp yz eviren ktler girer,82 buyurulmutur ki, bir mriin de olsa hibir
ocuk yalanlayp yz evirmemidir. Ayn zaman da ocuklar kalem (teklf) kendilerinden kaldrlan gruplardan biridir. Mminlerin ocuklar babalarnn derecelerine ykseltilir ve onlara tabi klnrlar. Zira ayette, mn edenler ve mnda
zrriyetleri kendilerine tabi klnanlar, ite biz onlarn nesillerini de kendilerine kattk onlarn amellerinden de bir ey eksiltmedik,83 buyurulmutur. ayet babalarnn
dercesi dkse, cennete gir, denildiinde, annem ve babam girmedike olmaz, demek suretiyle onlar da kendi derecelerine ykseltirler, denilmitir.84 Btn bunlar
Kerrmiyenin grnn delilleri ve savunmas gibidir. Daha nce sylediimiz
gibi bu aslnda Eb Hanfenin Fkh- Ekberde ifade ettii bir grtr.85 Bu Eb
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
bn Teymiyye, Cmiur-Resil, I, s. 160.

bn Teymiyye, Cmiur-Resil, I, s. 159,160.
Karada, a.g.e, s. 49.
Badd, Abdulkhir, (. 429 h.) Uslid-Dn, nr. Drul-Fnn lhiyyt Fakltesi, stanbul 1346/1928, I. bask, s.
257. Ayrca bkz. Ebu l-Yusr Pezdev, Ehl-i Snnet Akaidi, s. 305.
Zbiraiyye, hicr 400 den sonra Mervde yaylan ve Eb sm Zbiraye nispet edilen bir grup addr. Earler
tarafndan bu frka, mkevvenden ayr olarak ezel tekvn sfatn ihdas ettii onu allaha isnat ettii ne srlen bir
frkadr. (Bkz. Nesef, Tabsra, I, s. 405.) Pezdevye gre bunlar insann gcnn fiilden nce olduunu ve fiillerin
yaratcsnn Allah olmadn ileri srmlerdir. Allah masiyetleri dilemez, irade etmez, dolaysyla kullar delalete
sevketmez. Fakat bunlar var olunca Allahn iradesiyle var olurlar demilerdir. (Bkz. Pezdev, Ehli Snnet Akidi, s.
360.) Pezdevye gre bu grup btn meselelerde Kaderiyye ile birliktedir. (Bkz. Pezdev, Ehli Snnet Akidi, s. 305.
Pezdev, Ehli Snnet Akidi, s. 306.
Pezdev, Ehl-i Snnet Akaidi, s. 305.
Leyl, 14.
Tr, 21.
Eb Mut , er-Redd, s. 99.
Eb Hanfe, el-Fkh- Ekber, (mam- Azamn Be Eseri ierisinde) s. 72.
Mut Mekhl en-Nesef86 ile Hanefiye, Kerrmiye ls arasnda ki sk ba gstermektedir. Zira ayn konu balamnda msak olayna atf yapp bunun onlar iin
bir nevi mn ve ikrar olarak alglanmas, bu meselenin mriklerin ocuklarnn durumuyla ilikilendirilmesi ve buradan hareket edilmesi gerektii dncesi,
hem Eb Hanifede hem Muhammed b. Kerrmda hem de Eb Mut de vardr.
Eb Mut , kurtulua erecek olan 73. frkay zikrettii yerde lgat anlamyla
Ehl-i Cemat el-Mrcin ifadesini kullanmakta, onlarn cemat ipine sarld, frkat ve bidatten uzak durduu, nderlerinin (mukted) Neb ve onun arkadalar
olduu, imamlarnn Allahn kitab olduunu syler. Dier 72 eit grup ierisinde bir kez olsun, ne Eb Hanfeyi ne Muhammed b. Kerrm ne de Kerrmiyeyi
zikretmez.87 Bu da Kerrmiyeyi kurtulua eren el-Cemat ierisinde grdn
gstermesi asndan nemlidir. Zira dier bir takm yazarlar tarafndan amelsiz
mn anlay Mrcie ile zdeletirilmi ve her defasnda Kerrmiye ve Eb Hanife bunun altnda yergi ile zikredilmitir.
Oysa Makdisnin verdii bilgiye gre Ehl-i Hadse gre Mrcienin tanm,
ameli mndan geriye brakanlar, anlamna geliyor. Kerrmlere gre Mrcie ise,
amellerin farziyetini kaldranlar, demektir.88 Eb Hanfenin amellerin farziyetini inkr ettii ve onu nemsizletirdiini hibir kimse syleyemez.89 Makdisnin
verdii bilgiye gre Kerrmler de Mrcieyi yermi ve onlarn amellerin farziyetini nefyetmelerini ve dolaysyla nemsiz hale getirmelerini eletirmi ve amellerin mnn eri i ve kurallar olduunu, sylemilerdir. Makdisdeki bir baka
nemli bilgi de, Ehl-i kelma gre kkk, Kuranda duraklayanlar anlamna gelirken, Kerrmlere gre ise mnda istisna edenler, demektir,90 eklindeki bir bilgi
de onlarn kelmnn Eb Hanifenin kelm olduunu gsterecektir. nk benzer bir bilgi Eb Mut de de bulunmaktadr. O, Mrcie ve Kaderiyye 72 nebinin
lisanyla lanetlenmitir, hadisini naklettikten sonra Osman b. Afvan es-Sicznin,
Mrcietu-kke dediini aktarr.91 Zira Eb Hanfe de Mrcie iin ayn tanm
yapmtr. Vasyyede diyorki, mmin hakikaten mmindir, kfir ise hakikaten
kfirdir, kfr de ek olmayaca gibi, mnda ekk olmaz.92 Fkhul-Ebsat da ise
inallh mminim veya mmin misin? sorusuna, Allah en iyisini bilir, gibi
bir takm cevaplar vermek mnndan pheciliktir.93 ki taraftan zellikle de b86
87
88
89
90
91
92
93
Kitaplarndan ve zerine yaplan almalardan, Hanef/Kerrm gelenek ierisinde olduu kabul edilen Eb Mut
Mekhl b. Fadl en-Nesef (. 318/930) orjinal mezhepler tasnifine sahip olan Kitbur-Red ala Ehlil-Bida velEhv ed-Dlle el-Mudille gibi Horasan diyarndaki tasavvufu farkl bir bak asyla ele alan Kitabul-Lliyyt
fil-Mevz gibi eserlerin sahibir.
Makdis, Ahsenut-Tekasm, s. 38.
Beyz, Usll-Mnfe li mam Eb Hanife, s. 126. Biz hasenatmz makbul seyyiatmz mafurdur demeyiz, bu
Mrcienin grdr. Kim artlarna uyarak ve bozucu ayplardan uzak bir iylik yapar da bu hali bozmadan
mmin olarak bu dnyadan giderse phesizki Allah amelini zayetmez, kabul eder ve mkfatlandrr ki ameli
eyin iptal ettiini sylemitir: irk, baa kakma ve riya. Bkz. a.g.e., 126,127.
Makdis, Ahsenut-Teksm, s. 38.
Beyz, Usll-Mnfe li mam Eb Hanife, s. 93, 95.
Beyz, Usll-Mnfe li mam Eb Hanife, s. 93, 95.
yk fitne olayndaki taraflardan her hangi birisi hakknda kesin hkm vermekten
kanan dahas taraflardan her hangi birisine angaje olmayan herkes Mrci addedilmitir ki Eb Hanifenin Mrcilii asl buradan gelmektedir94 ve ilk irca kitabn
yazan ve irca retisini ortaya koyan Hasan b. Muhammed b. el-Hanefiyyedir.95
Kerrmler szl ikrar sadece dnyev ahkm asndan gerekli grm olmalarna uygun olarak onlar farzlardaki niyetleri de tleransl ele almlardr. Hatta onlar bu hususta Eb Hanfenin grnden farkl olmakla eletirilmilerdir.96
sferyn de ayn ekilde onlarn farz olan namaz ve oru gibi ibadetlerin niyete
ihtiyacnn olmadn zira bunun aslnda zerr-i evvelde kurulan yapda hazr
olduunu dolaysyla mminin niyetinin hazr olduunu sylemilerdir. Onlara
gre niyet nafile ibadetlerde vucbiyet arzetmektedir. Zira zerr-i evvelde geen
kadim niyet bunlar kapsamna almamaktadr.97 Aslnda fkhta onlar ulaabildiimiz kadaryla, namaz klmaya niyetlenen ve namaza duraca vakit yeni bir niyet
getirmeyi unutan hakknda konumaktadrlar. Eski niyeti (en-niyyetul-kadme)
olmas hasebiyle yeni niyet getirmeyenin namaznn olacan fakat yeni niyetin
sevabndan mahrum olacan dnmlerdir.98 Demek ki bu fetvlarnn teolojik geri plan sferynin dedii gibidir99 ki an-Nutaftan da bu anlalmaktadr.
Eb Mut muhtemelen, Hanefiyeyi ve Kerrmiyeyi el-Cemat eklinde
ifade ettii ayn gelenein ierisinde biribirinin devam saymakta ve Revfddan
Nvsiyyenin grn reddetmek iin Eb Hanfeden bir hadis rivayet etmektedir. Rivayete gre Ali (kv.) diyor ki: Ben size bu mmetin Peygamberden sonra en
hayrl olann haber vereyim mi? Diyorlar ki buyur. O da yle buyuruyor. Eb
Bekir ve mer. Yine Hz. Alinin beni Eb Bekir ve merden stn grmeyin,
dediini rivayet eder. Eb Mut , bu nevi rivayetleri bir biri ardnca zikrettikten
sonra bunun Ehl-i Cemat ve Snnetin gr olduunu ifade eder.100 Bu ifadeler
iaya kar ifadeler olduu gibi Eb Hanfeden aktarlm olmas da ona yaknl
gstermelidir. Eb Mut Hanef gelenek ierisinde olduu gibi Kerrm gelenee
de yakn birisidir.
Eb Mut nin, Kaderiyenin nc ksm olarak sayd Mutezileyi reddedettii yerde el-Cematin grleri olarak yer verdii dnceler, Eb Hanfeden yaplm serbest alnt gibidir: er btnyle Allahn ermriyle deil dilemesiyledir,
rzasyla deil kazasyladr, takdiriyledir fakat tahsisiyle deildir, ilmiyledir fakat
94
95
Hatipolu, Hilafetin Kureylilii, s. 67.

Kutlu, Mrcie, s. 3. Bu risale iki sayfalk olup bize bn Eb mer el-Aden (243/857) tarafndan aktarlmtr. Bkz.
Ayn yer.
96 Makdis, Ahsenut-Teksim, s. 40.
97 sferyn, et-Tebsr fid-Dn, thk. Kemal Yusuf el-Ht, lemul-Kutub, Beyrut 1983, http://www.shamela.ws,
115/1,116/1.
98 es-Sud, Ebul-Huseyin Al, en-Nutaf fil-Fatv, (et-tefl anin-niyyetil-hdiseti) Muhammed Nebil Bahsal,
Drul-Kutubil-ilmiyye, Beyrut 1996, s. 40,41.
99 sferyn onlarn, farz olan namaz ve oru gibi ibadetlerin niyete ihtiyacnn olmadn, zira bunun aslnda zerr-i
evvelde kurulan yapda hazr olduunu dolaysyla mminin niyetinin hazr olduunu sylemilerdir. Onlara gre
niyet nafile ibadetlerde vucubiyet arzetmektedir. Zira zerr-i evvelde geen niyet bunlar kapsamna almamaktadr.
(sferyn, et-Tebsr fid-Dn, http://www.shamela.ws, 115/1,116/1.)
100 Eb Mut, er-Redd alal-Bida, s. 81,82.
sevgisiyle deildir, yaratmasyladr fakat ihtiyaryla deildir. Sonra Eb Mut Hz.

Aliden bir rivayet getirerek bu gr ona dayandrmaktadr. O yle buyurmutur: Ameller ksmdr; feriz, fedil ve mes. Farzlar, Allahn emriyle, rzasyla ve meietiyle olup sonunda onlardan ceza grlecektir. Faziletler, Allahn
emriyle deil fakat Onun rzas, kazas, takdiri, dilemesi ve ilmiyle olup neticede
onlardan da sevap alnacaktr. Masiyetler ise Allahn emriyle ve rzasyla olmayp
kazas, kaderi, meieti ve ilmiyle meydana gelip sonunda kendisinden dolay azap
grlecek eylerdir.101 Bu grler gerek Fkh- Ekberde102 ve gerekse Vasyyede103
gemeketedir. Demek ki Eb Mut in Cemat ve Snnet ehli dedii gelenekte, Hz.
Ali ve Eb Hanfe bulunduu gibi Kerrmiye de bu gelenek ierisindedir. Zira o
Kerrmiye ve Hanefiyeyi ayr bir frka olarak saymamaktadr; her Cemat ve Snnet ehli dediinde bunlar ierisinde dnm olmaldr.
Eb Muktil Hafs b. Selm es-Semerkand, (. 208/823) Eb Hanfenin talebesi
ve Semerkantllarn imam olmutur. Kendisi tarafndan irca doktrininin bir erhi olarak kaleme alnan Kitabul-lim vel-Mteallimi de Eb Mut , (. 197/81213) rivayet etmi, daha sonralar bu eser hocas Eb Hanfeye nispet edildii sylenmitir.104 Eb Hanifenin dncesi yazl metinler olarak Eb Muktil eliyle
Semerkantta yaylmtr.105 Zhd ve ok ibadet etmesiyle tannan Eb Muktil,
muhtemelen irca fikrini benimsemesi dolaysyla Abdullah b. Mbrek ve Kuteybe b. Sad gibi hadisiler tarafndan hadis uydurmakla sulanarak hadislerine itibar edilmemi ve itibardan drlmeye allmtr.106
Muhammed b. Kerrmn iman metahistorik bir olay olan misakla tanmlamasnn107 kayna da Eb Hanfenin Fkh- Ekberidir. Zira byle bir bak as Fkh-
Ekberdeki yaklamla uyumaktadr. Buradaki ifade aynen yledir: Allah demin
neslini, zerreler suretinde karm, onlar aklllar (ukel) klm, muhatap alm,
mn emretmi ve kfr nehyetmitir. Onlar da hemen Onun rubbiyyetini ikrar etmilerdir. te bu onlarn mn olmutur ve onlar bu ftrat zerine domaktadrlar.
te kim bundan sonra kfrederse (o asl ftratn) tebdil ve tayir etmi olur, kim de
mn eder tastik ederse onun zerine sabit kalm ve devam etmi olur.108
Biz bu ifadelerin Muhammed b. Kerrma kaynaklk ettiini ak bir ekilde
grmekteyiz. Burada ki akl verilmek ve ftrat zere domak szlerine dikkat etmek gerekir. nsanolu muhatap alnp kendileriyle konuulmutur. Sflerin
huzur emneti dedii ey budur. Huzrunu emanet etmesi ve kendi huzurunda
onlar muhatap almas, ncelikle o varla deer verip ereflendirmesi demektir.
101 Eb Mut, er-Redd alal-Bida, s. 89.
102 Eb Hanife, el-Fkhul-Ekber, (Mustafa zn evirisini yapt mam- Azamn Be Eseri ierisinde) IFAV, II, Bask,
stanbul 1992, s. 73.
103 Eb Hanife, el-Vasyye, (mam- Azamn Be Eseri ierisinde), s. 88.
104 Schacht, J., An Early Mrciite Treatise: The Kitab el-lim vel-Mteallim, Oriens XVII, (1964), s. 100.
105 Van Ess, Josef, Theologe und Gesellschaft, II, s. 560.
106 bn Hbban, Kitabul-Mecruhn, I, s. 256; Kutlu, Mrcie, 269.
107 Badd, el-Fark, s. 223; Badd, Usl ad-Dn, s. 257; sfaryn, et-Tebsr, a.g.e, s. 114/1; Aliyyul-Kri, Fkh- Ekber
erhi, s. 131.
108 Eb Hanife, Fkhul-Ekber, (mam- Azamn Be Eseri ierisinde), s. 72.
Huzruna kabul edip muhatap almasnn sonucu sadece bundan ibarette deildir.
Manisv diyor ki hitb akl ve olgunluu (rd) gerektirmektedir.109 Msak ayeti akln yapsn ve insann ftratn anlatan bir ayet-i kerimedir.110 Bu yap bilfiil
mn ya da kfr demek deildir fakat bu yap olmasa idi asla mn sz konusu
olamayacaktr. Zira Eb Hanfe hemen bu konunun peine mnn ve kfrn bir
zorlama ii olmadn ifade etmitir. Allah kulun kalbinde tat ve masiyeti cebir
yoluyla deil, kendi ihtiyar ve isteine paralel ve bitiik (makrn) olarak yaratr;
kfir kfrnde mazur deil, mmin de mn etmekte mecbur deildir.111
Cenab- Hakkn u yeti de buna dellet ediyor: Ey mn edenler! Allaha ve
Resulne mn edin.112 Eer kullar, ezelde mmin olsalard Allah Tel, onlara
mn etmelerini emretmezdi ve Cenab- Allah kullara ezelde: Ben sizin Rabbiniz
deil miyim? hitabn yapp: Onlar daevet demezlerdi. Sad b. Cbeyrin, bn-i
Abbastan rivayet ettiine gre Hz. Peygamber (as.) bu yetin tefsirinde yle buyurmulardr: Allah Tel, dem (as.) in srtndan sz ald. Srtndan zrriyetini
kararak hepsini nnde yayd ve onlara ekil verdi, akl verdi ki bu akllar sebebi ile her eyi bilsinler, lisan verdi ki konusunlar. Sonra Allah Tel, demin
gzleri nnde onlarla konuarak, Ben sizin Rabbiniz deil miyim? dedi. Onlar da,
evet, Sen bizim Rabbimizsin, ahidlik ederiz, dediler. Hz. Peygamber bu szlerinden sonra mezkur yet-i kerimeyi mubtlna kadar okumutur.113
Bu ayetle alakal olarak mam Mturd de, insann ftrat konusuna
younlam,114 ve buradaki bel sznn nutk/szle olduu iddia edilebilecei
gibi aslnda hilkaten/yaratla sylenmi olabileceine, insann ftratnda tevhide
ahitlik eden ayetler bulunduuna, buna Peygamberin, her doan ftrat zere doar, hadisi erifinin delalet ettiine, ayet akllar ve fikirler kendi haline braklsa
tevhide ahitlik edeceine, buradaki, bel deyiin, dilin bir sz deil halin konumas olmasn daha evla olduuna,115 iaret etmitir.
Muhammed b. Kerrma gre mn her bir ferdin ilk annda ikrar etmesidir.116
Hatta mevcut u halinde ikrar etmi olmas bile ikinci derecede neme haizdir.
Zira o ilk anndaki durumun hkm kalkmamtr. O ilk andaki tevhid hakikati
bozacak olan, bu dnyada irtidat ederek o ftratta bir sapma ve bozukluk oluturmakla szkonusu olacaktr ki yeni bir ikrar kanlmaz olsun.117
109 Manisv, arh-u Fkhil-Ekber, (Ali Ghandour Almanca Tercmesi) Meclis-i Diretil-Marif, ndien 1904, s. 44.
110 Muhammed b. el-Hanefiyyenin olu Hasan da, ayn balanty Kaderlere reddiyesinde kurmaktadr. Bkz. Bidyet-i
lmil-Kelm fil-slam, ed. Josef van Ess, s. 11-14.
111 Ali el-Kr, Fkh- Ekber erhi, s. 135.
112 Nsa, 136.
113 Ali el-Kr, Fkh- Ekber erhi, s. 132,133.
114 Maturd, Tevltul-Kurn, c. 6, s. 104,105.
115 Maturd, Tevltul-Kurn, c. 6, s. 106,107.
116 Badd, el-Fark, s. 223.
117 Badd, el-Fark, s. 223.
Muhammed b. Kerrmn Tasavvufu ve Eb Hanfe

Eb Hanfenin Kerrmiye zerindeki etkisi sadece fkh ve kelmda deil
ayrca ahlak ve tasavvuf da grmek mmkndr. Zahit sflerden Eb Sleyman Dvud b. Nusayr et-T (. 165/781) tasavvufta an byk bir zattr ve Eb
Hanfenin meclislerine devam etmi ona talebelik yapmtr.118 Hatta Attara gre
o, Eb Hanifeye 20 yl akirdlik etmitir. Nakledilir ki o, ilmi tahsil edip ba ve nder hale gelince hocas Eb Hanfeye gelerek, imdi ne yapaym, diye sorduunda,
o da, artk amele sarlmalsn, zira amelsiz ilim ruhsuz beden gibidir, buyurmulardr.119 Dvud-u T, Fudayl b. Iyd ve brahim b. Edhem gibi zevtn akran,
Habb-i Rnin mrididir.120 Onun zht hayatna atlmasnn yn (sf) giymesinin
sebebinin Eb Hanfe olduu rivayet olunmaktadr.121
Bunun anlam Eb Hanfenin, muhakkik bir takm sfleri yetitirdiidir ve
hatta ilk zamanlarda kendisinin de yn elbise giyip uzleti kastettii ve mnzev bir
hayat yaad rivayet olunmutur. Daha sonra grd bir ryada, halkn arasna katlmas ve snneti ihya etmesi eklinde bir direktif alarak halkn arasnda ve
onlara ilim retmekle megul olduu rivayet olunmutur.122 mam Eb Hanfe,
Dvud-u T gibi brahim b. Edhem, Fudayl b. Iyd, Abdullah b. Mbrek, Bir-i
Hfnin de hocas olduu rivayet edilmektedir.123 Fudayl b. Iydn aslen Kfeli
olup daha sonra ailesinin Horasana yerletii sylenmektedir. Daha sonra Kfeye
gelmi ve Dvud-u T ile ve Sfyn- Sevr ile karlamtr.124 Btn bunlar Muhammed b. Kerrmn kaynaklarndan en nemlisinin Eb Hanfe olduunu ve
onun Eb Hanfenin sadece fkh kelm anlamndaki ilminden deil ayn zamanda zhdnden de etkilendiini gstermektedir. Muhammed b. Kerrmn talebesi125
ve arkada olduu sylenen Yahya b. Muz ryasnda Peygamber Hz. Muhammed
(as.) gryor ve ona kendisini nerede bulacan soruyor. Peygamber, kendisini
Eb Hanfenin ilminin yannda bulacan ifade etmilerdir.126 Bunun bir anlam
Horasan zhdne ve sadece Muhammed b. Kerrma deil Yahy b. Muz gibi daha
birok sfye Kfenin ve zellikle Eb Hanfenin etki etmi olmasdr. Kerrmler,
renimde hadis rivayeti ve rey metodunu kullandklar gibi, fikirlerini yaymak
ve retmek hususunda vaaz ve kssa metodunu kullanmakla mehur olmulardr.
Dier taraftan en byk reca vizi de Yahya b. Muzdr.127 Bu onlarn yani Eb
Hanfe, Muhammed b. Kerrm ve Yahy b. Muz arasndaki manevi ba gsterecektir.
118 Kueyr, Risale, s. 104: Attr, Tezkiretul-Evliy, s. 98; Hucvir, Kef, s. 207; Muhammed Hamidullah, mam- Azam
ve Eseri, ev. Kemal Kuu, Beyan, stanbul, s. 40.
119 Hucvir, Kef, s. 191, 192.
120 Attr, Tezkiretul-Evliy, s. 98; Hucvir, Kef, s. 207.
121 Kueyr, Risale, s. 104: Hucvir, Kef, s. 126.
122 Hucvir, Kef, s. 126.
123 Hucvir, Kef, s. 188, 192, 201.
124 Near, Nee, c. III, s. 251.
125 zellikle Hilmi Ziya ve Hseyin Nasr bu grtedir. Bkz. Salih ift, lk Dnem Tasavvuf Klasikleri Tarafndan
hmal edilen Bir Zhd Hareketi: Kerrmiyye, U lahiyat Fakltesi Dergisi, c. 17 s. 2 2008, s. 446.
126 Hucvir, Kef, s. 191.
127 ift, lk Dnem Tasavvuf Klasikleri Tarafndan hmal edilen Bir Zhd Hareketi: Kerrmiyye, s. 448.
Belhte sf ekolnn kurucularndan olan brahim b. Edhemin kendisine stadmsn dedii,128 Htem-i Esammn stad,129 kendisi de Cafer b. Muhammed
es-Sdktan feyz alan,130 Eb Ali akk b. brahim de (. 174/790) Eb Hanife,
Zfer ve Eb Ysuf tan ders almtr.131 Onun yle dedii rivayet edilmitir: nsan
mrn arttramad ve karakterini deitiremedii halde rzkn arttrmay nasl
salayacaktr? nsan niin kendisini yok olacak mallar iin yorar ve nadiren phelerden temiz kalan kazanlar iin kpeklik eder? Onun bu dncesinden geriye
kalan en gl etkiyi Muhammed b. Kerrmda grmek mmkndr. Zira ikisine
de gre rzklar belirlenmi olduu iin, rzk iin alma anlaml deildir ve terk
edilmelidir. Rzk iin didinmeyi terk prensibi akkten itibaren Horasan tasavvufunun en nemli prensiplerinden birisi haline gelmi, kendisinden sonra da talebeleri Htem el-Esamm, (. 237)132 Ahmed b. Hadraveyh (. 240), Muhammed
b. Fadl el-Belh (. 243) bunu yaymaya almlardr. Bu dnceyi Nisburda
yaymaya alanlar ise Ebul-Hafs el-Haddd el-Melmet (. 246) ve Ahmed b.
Harb (. 234) olmutur.133 Bizim dncemize gre rzk korkusunu yenme ve fakirlik endiesini defetme iin zel temrinler gelitiren ise Muhammed b. Kerrm
olmutur.134 Lliyyt gibi Ravnakul-Meclis gibi eserlerde bu byk sflerin
zikredilmesi ile beraber Muhammed b. Kerrmn ad, imamuz-zhidn olarak yd
edilmektedir. yleyse Eb Hanifenin ve onun yolunu bir ekilde devam ettiren ve
onun grlerinin erhini yapan Muhammed b. Kerrmn, er/fi gelenekte
anlmam olmas, bn Kerrmn deerini eksiltmeyecei gibi onun Eb Hanife ile
olan ban da yok klmayacaktr.
Kerrmlerle daha sonraki dnemlerde ayn yrelerde Eb Hanfe okulunun
temsilcisi olan mam Eb Mansr Muhammed Maturid arasnda ki en nemli farklardan birisi tasavvufa yaklamlarnda ortaya kmaktadr. Tasavvufta en
nemli bilgi kayna ilham ve keftir. lham, aydnlanma sonucu ani bir kavramayla bir eyin zn sezme, kefetme, ie doma gibi anlamlara gelir.135 Kerrmler
bunu bilgi kayna olarak kabul etmi ve bu yolla halklarn gnlne girmeyi baarabilmiler, Afganistan ve Hindistan topraklarndaki nice zor halklarn Mslmanlna vesile olmulardr. Fakat Mturdler ilham bilgi kayna olarak grmemilerdir.136 Erlik Gazal eliyle sf bir renge boyanrken Maturdilik tabiri
caizse bindikleri dal kesmiler, sfi merep Trk milletiyle ve onlarn kurduklar
128
129
130
131
132
133
134
135
136
Attr, Tezkire, s. 85.

Kueyr, Risale, s. 105,110; Molla Cm, Abdurrahman, Nefehtul-ns, s. 208.
Kueyr, Risale, s. 310.
Molla Cm, Nefehtul-ns, s. 178,179; Madelung, Horasan ve Maveraunnehirde lk Mrcie ve Hanefiliin
Yayl, s. 85.
Htem el-Esamm da fakirlik ve rzk korkusunu yenme ve rzk iin hareket etmeyi terk etme gryoruz ki bu
daha sonra Muhammed b. Kerrmda zirveye ulaacaktr. Bkz. Abdurrahman Bedev, Trihut-Tasavvufil-slm,
Vekletil-Matbt, Kuveyt 1975, s. 203,204.
Aff, Melmilik, Sflik ve Ehl-i Ftvvet, (slam Dncesi zerine Makaleler ierisinde), s. 157,158.
Rzk korkusunu yenme ve gerek tevekkle erme iin uygulad ve yaad maara menkbesi iin bkz. enNiabur, Eb Hafs, Ravnakul-Meclis, e-sayfa 59a-61a. Ayrca bkz. van Ess, age, s. 31.
zcan, Hanifi, Mtrdide Bilgi Problemi, FAV, II. Bask, s. 163.
Kutlu, Mturdlik, s. 25; zcan, Mtrdide Bilgi Problemi, s. 162,163.
devletlerle balarn zayflatmlar ve bu imkan Erlerin eline vermilerdir. Eb

Hanfenin anlayn daha btncl bir ekilde erheden ve yaayan Kerrmler son
dnem Haneflerinin Earlerle ittifakyla yok edilmi fakat ortam Matrdlere de
kalmamtr.
Yukardan beri anlatlanlarla kastedilen, Horasan blgesi limlerinin ve
sflerinin gerek ilim ve fkh gerekse zhd hususunda Eb Hanifeden de etkilenmi olmalardr. Bununla birlikte Muhammed b. Kerrmn Eb Hanifeden ald
etki daha geni ve daha derin olduunu sylemek durumundayz. Zira biz Muhammed b. Kerrmn sadece sfiyne ve zhidane hayat semede ilham kaynaklarndan birisinin Eb Hanfe olduunu deil ayn zamanda onun fkh ve kelm
grlerinin ekillenmesinde ve dnya grnn olumasnda en etkili kii olduunu da iddia etmekteyiz.
SONU
Biz, Kerrmiyenin her ne kadar birtakm farkl fikirlerinden bahsedilebilse de
genel Ehl-i Snnetin Hanef kanad ierisinde deerlendirilmesi gerektiini dnyoruz. Birincil Kerrm kaynaklarn yok edilmi olmas nedeniyle Kerrmiyenin
tezleri doru anlalmam, yanl yazlm ve aktarlmtr. mm- A zam Eb
Hanfenin dnceleri nasl mm Mturd tarafndan teolojik ve felsefi anlamda
gelitirilmi ise Kerrmiye tarafndan da btn bunlara ilaveten teosofik ve mistik
bir yorumu ortaya koyulmutur. Bize gre mam Mturd, Eb Hanfeden gelen
mistik kanal kapatm bylece bu imkan, byk oranda Gazalinin etkisine giren
Earlike vermitir. Oysa Eb Hanfe byk bir mtekellim ve fakih olduu kadar
ok byk bir zhid ve nemli bir sfdir. te Kerrmler mam Mturdden farl
olarak onun bu ynn de gelitirdikleri iin, en kapsaml Eb Hanfe yorumu
olarak tarihte yerlerini almlardr.
HLE- ERYYE KONUSUNDA EB HANFEYE

YNELTLEN THAMLAR*
Prof. Dr. Saffet KSE**
Accusations Directed Against Ab Hanfa as to the

Hla al-Shariyya (Legal Stratagems)
The Muslim scholar who is the most talked about in relation to Hiyal is no doubt Ab
Hanfa. Further more saying that There is no difficulties for Ab Hanfa to find a way
out has become very famous. The scholars who followed other madhahib other than
the Hanaf school have accused Ab Hanfa of permitting the legal strategems (hiyal)
that made permissible (hall) what Allh prohibited (harm) and prohibited what Allh
made permissible. Not only Ab Hanfa but also other imams of madhhib have never
allowed this kind of idea. It is possible to mention that at the base of accusation of Ab
Hanfa are reasons such as conceptual confusion, madhab bias, inability of reaching
Hanaf sources, after the era of mujtahid imams the referral, to the madhab, of the efforts of some followers of the madhab to try to drop the the sharia rulings, the use of
some ijtihads of Ab Hanfa as a means to hiyal by employing fictitious situations outside its context, the narration of Ab Hanfas famous solutions in the books writing his
biography (manqib) in order to refer his subtle mind and distinctive understanding of
the issue, and the thought of him considering any hiyal as legitimate.
Key words: Ab Hanfa, Legal strategems (hiyal)
A. Giri: Meselenin Vaz: Hiyel, tarihi srete olduu kadar gnmzde de

aratrmaclarn ilgisini eken kavramlardan birisidir. zellikle olumsuz anlam
yklenen hiyel, baz oryantalistlerin slam ve mslmanlar, mslmanlar iinde de Hanefler dndaki mezhep mensubu alimlerden bir ksmnn zellikle Eb
Hanfeyi eletirdikleri konulardan birisidir.
lk olarak hle-i eriyyenin oryantalistlerin yakndan ilgilendii fkh konularn banda geldiini belirtmek gerekir. nl oryantalist Joseph Schacht (.1969)
Hassf n (. 261/874) Kitbl-Hiyeli (Hannover 1923) zerine yapm olduu doktora tezinden sonra sadece fi alimlerinden Kazvnnin (. 440/1048)
**
Bu makale, KURAV tarafndan 16-19 Ekim 2003 tarihinde Bursada dzenlenen mam Azam Eb Hanfe ve
Dnce Sistemi sempozyumuna sunulan ve ad geen kurum tarafndan yaymlanan tebliin (II, 45-58) yeniden
gzden geirilmi eklidir.
Necmettin Erbakan niversitesi, lahiyat Fakltesi.
150 | Prof. Dr. Saffet KSE
Kitabl-Hiyeli (Hannover 1924) ile Eb Hanfenin (. 150/767) talebesi mam

Muhammed b. Hasan e-eybnye (.189/805) nisbet ettii1 el-Mehric fil-hiyel
(Leipzig 1930) adl mehur eseri neretmekle kalmam ayn zamanda hiyel konusunu Arapa, ngilizce, Franszca ve Almanca dillerinde yazd mstakil makalelerde ilemi, konuyu slam hukuku ile ilgili genel nitelikli eserlerinde, verdii
konferanslarnda srekli gndemde tutmutur.2
kinci olarak Hiyel konusunda hakknda en fazla sz edilen ahs phesiz Eb
Hanfedir. Hatta hibir glk yoktur ki Eb Hanfe ona bir k yolu bulmasn
sz mehur olmutur.3
imdi bu yaznn konusu olan problemin erevesini bu ekilde ksaca izdikten sonra zellikle hile-i eriyyeye cevaz verdikleri gerekesiyle iddetli ithamlara
maruz kalan Eb Hanfe ve mezhebi ile ilgili itham boyutundaki iddialara yer verdikten sonra bunlar deerlendirme yoluna gideceiz.
B. Hiyelle lgili Eb Hanfeye Yneltilen thamlar: Hanef mezhebi dndaki alimlerden bazlarna ait klasik kaynaklarda Eb Hanfeyi tenkit eden yle ifadeler vardr ki bunlarn bir ksm olduka incitici zellik tadndan itham edici
nitelik tamaktadr. Bunlardan bazlarn u ekilde kaydedebiliriz.
Abdullah b. Mbrekin (.165/781) yle syledii nakledilmektedir: Kim
Eb Hanfenin Kitbl-Hiyeline bakarsa Allhn haram kldn helal, helal kldn da haram klmtr.4
Kimin yannda Eb Hanfenin Kitbl-Hiyeli varsa ve onu kullanrsa yahut
onunla fetva verirse onun hacc batl ve kars da bo olur.5
Macid Khadduri de bu haberlerin doruluundan hareketle yle demektedir:
Eb Hanfeden itibaren pek ok fakih hiyeli reddetmi ada Abdullah b. Mbrek
1
3
4
5
Bu kitabn farkl melliflere nisbeti konusundaki tartmalar iin bk. Saffet Kse, slam Hukukunda Kanuna Kar
Hile (Hile-i eriyye), stanbul 1996 (Birleik Yaynclk), s. 28-48; a.mlf., Fkh Literatrnn Tartmal ki Eseri:
el-Mecmul-kebr ve el-Mehric fil-hiyel, slam Hukuku Aratrmalar Dergisi, sy. 3, Konya 2003, s. 301-311.
Mesela bk. An Introduction to Islamic Law, Oxford 1971, bk. index; Die arabische hijal literatur, Der Islam, XV,
Berlin 1926, s. 211-232; Sprechsaal, zu Islamica, Islamica, VI, Leipzig 1933, s. 260-263; Zur soziologischen
Betrachtung des Islamischen Rechts, Der Islam, XXII, Berlin 1935, s. 207-238; F Trhil-fkhil-slm II-III,
el-Merk, XXXIII/3-4, Beyrut 1935, s.361-367; 547-546; Notes sur la sociologie du droit musulman, Revue
Africaine, XCVI, Paris 1952, s. 311-329; al-Hiyal, The Encyclopaedia of Islam (new ed.), III, 511-513; Riba, slam
Ansiklopedisi (MEB yay.), IX, 730-734; Talak, XI, 683-691. Baz aratrmaclar [Muhammed b. brahim, el-Hiyellfkhiyye fil-mumeltil-mliyye, Tunus 1983 (ed-Drul-Arabiyye lil-Kitb), s. 45 vd.] Schachtn hiyele bu kadar
ilgi duymasn bilimsel aratrma amacndan ok istismara ak bir konu olmasyla izah etmekte hatta Kurn-
Kerm ve hadislerde yahdlerin Allahn emir ve yasaklarna kar hileyi adet haline getirmelerinden dolay iddetle
tenkit edilmeleri sebebiyle Schachtn da bir yahudi olmasndan dolay gerek anlamda hilecilerin Yahudiler deil
mslmanlar olduunu gstermek istemesiyle izah etmektedirler (Mesela bk. Bakara (2), 65-66; Arf (7), 163-166;
Buhr, Tefsr, VI/6, Mskt, 71-73, Enbiya, 50, By, 103,112; Mslim, Mskt, 71-74, Eb Dvd,
By, 64; Nes, Fer, 8-9, By, 93; Tirmiz, By, 60; bn Mce, Ticrt, 11; Drim, Eribe, 9; Mlik b.
Enes, el-Muvatta, Sfatn-Neb, 26; Ahmed b. Hanbel, el-Msned, I, 25, 247, 293, 322; II, 117; bn Batta, el-Hul
ve ibtll-hle (nr. Muhammed Hmid el-Fk, Min Definil-knz iinde), Kahire 1349/1931, s.42).
Lammens, el-Hiyel vel-mehric, el-Merk, XXIX (1931), s. 641.
Hatb el-Badd, Trhu Badd, Beyrut, ts. (Drul-Ktbil-lmiyye), XIII, 426.
Hatb el-Badd, XIII, 427.
Hle-i eriyye Konusunda Eb Hanfeye Yneltilen thamlar | 151
hiyel retisinin eriati ihlal ettiini ve dine ters dtn syleyerek Eb Hanfeyi
mrted ilan etmitir.6
Abdullah b. Mbrekten rivayet edildiine gre bir kadnn kocasn ikayet
etmesi zerine Eb Hanfe ona nikahn fesholmas iin irtidad et diye tavsiyede
bulunmutur. Yine Eb Hanfe bir erkee kaynanan ehvetle p, karnn nikah
der eklinde bir neride bulunmutur.7
Oryantalistlerden Lammens (. 1937) de hiyeli Haneflerin uzmanlk alan olarak takdim etmekte ve baz misallerin gln olduundan yola karak binbir gece
masallaryla ilinti kurmaktadr.8
Hammd b. Eb Selemenin (. 167/784) anlattna gre slamdan nce cahiliyye dneminde bir adam bastonuyla haclarn eyalarn alyordu. Kendisine
bunlar sen aldn denildiinde hayr ben almadm bastonum ald diye cevap
veriyordu. Hammd diyor ki: Eer bu adam bu gn yaam olsayd Eb Hanfenin
ashabndan olurdu.9 Bu tr haberleri doru kabul eden A.S. Tritton dini fikirlerin
ciddiye alnmad sonucuna varmaktadr.10
Mehur Malik fakihi, mfessir ve muhaddis Eb Bekir bnl-Arab (.
543/1148) Eb Hanfenin er esaslara aykr, haram helal klan btn hileleri
caiz grdn iddia etmektedir.11 bnl-Arab Eb Hanfenin hileye verdii cevazdan hareketle zekat karmak zere bu yola bavuran Kdl-Kudt Eb Abdillah Muhammed b. Ali ed-Dmegnyi (.478/1085) rnek olarak zikretmektedir.
Varlkl birisi olan Dmegn senenin dolmasna ksa bir sre kala maln oullarna balarm. Ertesi yl ocuklar da ayn ekilde bu mal babalarna balarlarm. Bylece zekat vermekten kurtulurlarm (a. bk.). bnl-Arab bunun byk
bir talihsizlik olduunu sylemektedir.12
afi mezhebi fukahasndan Bedruddn ez-Zerke (. 794/1392) Eb Hanfe
ve Hanefler hakknda unlar sylemektedir: Mbaha ulamak iin yasaklanm
yollara girmek caiz deildir. Hanefler mbaha ulamak iin mahzurlu hilelere bavurmay caiz grmlerdir.13
hretli muhddis Buhr (.256/870) el-Cmius-sahh adl mehur hadis kitabnda yer verdii hiyel blmnde V
=N (insanlardan bazs dedi ki) eklinde Eb Hanfeyi hedef ald iddia edilen ibareler kullanm14 ve Hanef mezhebi
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Macid Khadduri, slamda Adalet Kavram (trc. Selahattin Ayaz), stanbul 1991, s. 207.
Zerke, el-Kavid, TSMK, nr.A.1238, vr.75.
Lammens, s. 643.
Chz, Kitbl-Hayevn (nr. Abdsselm M. Hrn), Kahire 1357-67/1938-47den ofset Beyrut 1388/1969, III,18.
Tritton, slam Kelam (trc. Mehmet Da), Ankara 1983, s. 58.
bnl-Arab, Ahkml-Kurn (nr. Ali Muhammed el-Bicv), Kahire 1394/1974, III,1100.
bnl-Arab, III, 1100.
Zerke, el-Kavid, vr.75.
Kirmn, el-Kevkibd-derr, Beyrut, ts. (Dru hyit-trsil-Arab), XXIV, 75, 76; Ayn, Umdetl-Kr, Beyrut,
ts. (Dru hyit-trsil-Arab), XXIV,10; Kastalln, rds-sr, Bulak 1891, X, 104; Kemr, Feyzl-Br, Kahire
1357/1938, IV, 481; Hacv, el-Fikrs-sm, Medine 1976, I, 263-264.
mensuplar bu tabiri, imamlarnn layk olduu makama yakmayan bir sz olarak deerlendirmiler, hatta bu konuda eserler de yazarak konuyu tartmlardr.15
Ebl-Hris es-Si, Eb Abdillah knyeli ahstan Eb Hanfe ve arkadalarnn hileler vazettiklerini ve snnetlerin bir ksmnda hileye bavurduklarn
haramlar eitli hilelere giderek helal saydklar eklinde bir sz iittiini sylemektedir.16
Slih b. Ahmed adl ahs da babasnn Eb Hanfenin ashab hakknda yle
dediini nakletmektedir: Haneflerin yeminlerle ilgili hileler konusunda sylediklerine ayoruz. Hilelerle yeminleri iptal ediyorlar. Halbuki Allah Tel sapasalam
ettiiniz yeminleri bozmayn17 buyurmaktadr.18
Eb sm en-Nebl bir ara Eb Hnfeyi Mescid-i Harmda etrafndakilere
eitli konularda fetvalar verirken grdn ve bu srada kan tartmadan dolay Eb Hnfenin rahatsz olarak polis istediini naklettikten sonra ona: Polis
mi istiyorsun, al u hadisleri oku dediini ve kendisinin de kalkp Eb Hnfenin
arkasna geerek beklediini, bir mddet sonra onun: Hani polis nerede? diye
sormasna da ben sana polis mi istiyorsun diye sordum, polis getireyim mi demedim
ki eklinde cevap verdiini Eb Hanfenin de: Hayret! Ben u kadar zamandr
insanlar iin hile retiyordum u ocuk da bana hile yapt demitir.19
bnl-Cevz (.597/1200), Muhammed b. Meslemeye (.43/663) Eb
Hanfenin grlerinin Mednede benimsenmemesinin sebebi sorulduunda
onun: Raslullah (s.a.s.) Mednenin her bir kesinde deccaln bu ehre girmesini
nleyen bir melek vardr buyurmutur. O ahsn sz deccaln sz gibidir. Bu
sebeple onun grleri Medneye giremez eklinde cevap verdiini nakletmektedir.20
mam Gazzl (.505/1111) de yle bir olay naklettikten sonra Hanef mezhebi imamlarn tenkit eder: Eb Ysuf zekat borcunu drmek iin senenin tamamlanaca srada maln karsna hibe eder, sonra da hanm kendisine balar
ve bu ekilde mal bir yl elde kalmazm. Eb Hanfe bunu duyunca: Evet bu onun
fkh anlaydr diyerek tasdik etmitir. Sonra Gazzl bu szlerin doruluundan
yola karak u deerlendirmeyi yapmaktadr: Bu anlay fkhn dnyev adan
zmdr. Bunun ahirette zarar her trl cinayetten daha byktr. Bu gibi
ilimler zararl ilimlerdir.21
Muhammed Red Rz (.1935) da slam dinine hileyi ilk defa Eb Hanfe ve
arkadalarnn soktuunu, bu konuda ilk kitab yazanlarn da onun talebeleri Eb
15
16
17
18
19
20
21
Bu konuda bk. Mustafa Baktr, Buhrnin Sahhindeki Kitbl-Hiyeli Hakknda Baz Mlahazalar, Atatrk
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, sy. 10, Erzurum 1991, s. 59-79.
bn Batta, el-Hul ve ibtll-hle, s. 44.
Nahl (16), 91.
bn Batta, 45.
bnl-Cevz, Ahbruz-zurf, s. 103ten naklen Hatb Muhammed Rz, Lev les-senetn, by., 1985, s.335-336.
Ayn yer.
Gazl, hy ulmid-dn, Kahire 1332den ofset Beyrut 1403/1983, I, 18.
Ysuf (.182/798) ile mam Muhammed (.189/805) ve mezhebin dier mensuplar olduunu iddia etmektedir.22
Bu ve benzeri iddialar oaltmamz mmkndr. Bu kadarnn maksada kafi
gelecei dncesinden hareketle bu iddialar bir deerlendirme yoluna gideceiz.
C. ddialarn Deerlendirilmesi: Hiyel konusunda Eb Hanfeye ynelik ithamlarn temelinde kavram kargaas, mezhep taassubu, Hanef kaynaklarna ulaamama, mctehid imamlar dneminden sonra bu mezheb tabilerinden bazlarnn eitli hileli yollara bavurmak suretiyle er hkmleri drme abalarnn
mezhebe maledilmesi, Eb Hanfenin baz ictihatlarnn balamndan koparlp
sun bir ortam oluturularak hileye alet edilmesi, Eb Hanfenin hayatnn anlatld kitaplarda (menkb) onun ince anlay ve keskin kavrayna iaret iin
bulduu baz meru zmlerin zikredilmesi ve bununla her trl hileyi caiz grdnn zannedilmesi gibi sebeplerin bulunduunu sylemek mmkndr. imdi bunlar zerinde duralm.
1-Hiyel Konusundaki Kavram Kargaas: Hiyel konusunda Eb Hanfe ve
mezhebinin itham edilmesine sebep olan hususlardan birisi kelimenin szlk anlam ile kazand stlah anlam arasnda oluan karmaadr denilebilir. Bir topluluun veya meslek mensubunun bir kelimeyi szlk manasndan kararak baka
bir anlamda ittifakla kullanmalarna stlah/kavram/terim denir. Kelimenin szlk
ve stlah anlamlar arasnda bir ba bulunabilecei gibi bulunmayabilir de, eer
varsa bu stlah menkl yoksa mrtecel olarak adlandrlr.23 Bilimsel disiplinler
iindeki tartmalarda esas alnmas gereken o ilmin kavramlardr. nk ilim
kavramlardan oluur ve o ilim dalnn gerek dili kavramlardr ve bu dil konuma
dilinden farkldr. Zaman zaman bir kelimenin szlk/gnlk dildeki manas ile
stlah anlam arasndaki karmaadan, ya da ayn kelimeye bir bilimsel disiplin
iinde olumu farkl ekollerin ayr anlamlar yklemesinden doan problemler
yaanmaktadr. Mesela fkh usul ile megul olanlar Hanef usulclerin kulland istihsn kavramnn bunun rneklerinden birisi olduunu bilirler. Kanaatimizce hiyel de bunun tipik rneklerinden birisini oluturmaktadr. slm hukukunun balangta meseleci (kazuistik) bir metotla tedvin edilmi olmasnn sonucu
olarak literatrde hilenin tanmndan ve hileyle ilgili genel kurallardan ziyade
hilenin mahiyeti, hangi er meselelere ne lde uygulanabilecei veya mevcut
muhtemel uygulamalarn din hkm gibi konular zerinde durulmutur. Hatta
ilk dnemlerde hileye szlk anlamndan fazla bamsz olmayan geni bir anlam
yklendiini, bunun iin de kiiyi amacna ulatran her trl vastann hile kavram iinde telakki edildiini sylemek mmkndr. Bunun sonucunda caiz olan ve
22
23
Muhammed Red Rz, er-Rib vel-mumelt fil-slm, Beyrut 1406/1986, s.141.

Crcn, et-Tarft, stanbul 1327,s. 141, 159; Tehnev, Kefu stlhtil-funn, Calcutta 1862, I, 583; II, 1425-27;
Butrus el-Bustn, Diretl-marif, Beyrut 1876-1900, III, 745.
caiz olmayan hile ayrm ortaya kmtr. Buna gre drt tasarruf hiyel kapsam
iinde ele alnmtr:
a- Nikh, al-veri ve ruhsatlar gibi meru vastalar kullanarak meru sonulara ulamak
b- Namaz klmamak iin iki iip namaz vaktinde sarho bulunmak gibi gayr-
meru vastalarla gayr- meru sonulara ulamak
c- Bakasnn ban almak veya gasbetmek suretiyle kendi hayvann kesmek gibi gayr- meru vastalarla meru sonulara ulamak
d- Beyul-ne, hlle gibi meru vastalar kullanarak gayr- meru sonulara
ulamak.24
Hiyel konusunda tartma yapan alimlerin onun farkl anlamlarndan hareket
ettiklerini gsteren en nemli ey grlerini dier deliller yannda bir de icma ile
temellendirmeleridir. Hiyelin caiz olduunu savunanlar bu konu da icma olduunu sylerlerken,25 reddedenler de hiyelin caiz olmad noktasnda icma bulunduunu savunmaktadrlar. Hatta bu icmaa Abdullah b. Mesddan (.32/652) fkh
alan Kfe alimlerinin katld da nakledilmektedir26 ki bunlar Hanef imamlardr. Bundan u ortaya kmaktadr ki her iki gr savunanlar da ayn kelime (hiyel) ile farkl eyleri ifade etmekteler ve ayn fikri savunmaktadrlar. Yani Hanef
mtehitlerinin anlad manada hiyele (a kategorisi) kar kan, dier mezheplerin anlad manada da (d kategorisi) cevaz veren yoktur. Hem Haneflerin hem
de dier mezheplere mensup alimlerin eserlerindeki hiyel bahisleri incelendiinde
bu grlecektir.
2-Yeterince Hanef Kaynana Ulaamama: Hiyel konusunda Eb Hanfeyi
itham edenlerin Hanef imamlarnn grlerine yer veren salam kitaplara ulaamadklar kuvvetle muhtemeldir. Nitekim tb (.790/1388) byle bir problemin
varlndan sz etmektedir.27 Zira bu kitaplarda Hanef imamlarnn grleri olduka ak bir ekilde ifade edilmektedir. Mesela Eb Hanfeye gre insanlara hile
reten mftnn (el-mftl-mcin) fetva vermesi yetkili mercilerin kararyla engellenir (hacr). Bu dnceyi Hanef ulemasnn, slm alimlerinin btn ilahi dinlerin ortak noktasn oluturduunu dndkleri be temel deerden (zarrt-
dniyye) birisi olan dini koruma (hfzd-dn) ilkesiyle temellendirmeleri,28 sonuta da hileyi dinin ifsad29 olarak grmeleri dikkat ekicidir. Bu yaklam, mer
24
25
26
27
28
29
Bu konuda bk. Cesss, Ahkml-Kurn, stanbul stanbul 1335-38, III, 177; Serahs, el-Mebst, Kahire 1324-31,
XXX, 209-210; Kazvn, Kitbl-Hiyel (nr. Joseph Schacht), Hannover 1924, s. 3; bn r, Maksd-eratilslmiyye, Tunus 1978, s. 112; Kse, s.101-117; a.mlf., Hiyel, DA, XVIII, 170-172.
Sad b. Ali es-Semerkand, Cennetl-ahkm ve cnnetl-hism (nr. Saffet Kse-lyas Kaplan), Beyrut 1426/2005,
s. 22.
bn Teymiyye, kmetd-dell (el-Fetval-kbr III. cilt iinde), Kahire 1385/1965, s.246-250.
tb, el-Muvfakt (nr. Abdullah Drz), Kahire, ts. (el-Mektebett-Ticriyyetl-Kbr), II, 390-391.
Bk. tb, a.g.e., II, 8 vd.; Karf, el-Furk, Kahire 1347, IV, 33; bn r, , a.g.e., s. 78 vd.
Halvn, el-Mebsut, Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1381, vr. 707; Burhnuddn el-Buhr, Zahretl-Fetv,
Sleymaniye Ktp., smihan Sultan, nr. 221, vr. 677; bn Mze, erhu Edebil-Kd (nr. Muhy Hill es-Serhn),
vastalar kullanarak gayr- mer neticeleri elde etme anlamndaki hiyelin nnn kapanmas manasna gelmektedir. Bu konuya rnek olarak da zektn hangi
hilelerle nasl drleceini reten mftnn zikredilmesi30 Hanef imamlarnn zekt drmek zere hileye cevaz verdii ynndeki iddialarn da31 tutarsz olduunu ortaya koymaktadr. Hatta mam Gazzlnin Eb Ysuf un hileye
bavurmak suretiyle zekt vermedii Eb Hanfenin de bunu tasvib ettii ynndeki iddiasnn da -eer Eb Ysuf un ismi bir bakas tarafndan ibareye eklenmemise- kaynaa ulaamamaktan doan bilgi eksiklii ile izah edilebilir. nk
Eb Ysuf Kitbl-Harc adl eserinde Allaha ve hiret gnne iman etmi hibir
kimsenin her ne ekilde ve hangi sebeple olursa olsun hileye bavurarak zekata mani
olmasnn helal olmadn syledikten sonra Abdullah b. Mesdun zekta mani
olann mslmanlkla bir ilgisi yoktur ve zekt demeyenin namaz da yoktur [yani
namaznn bir anlam yoktur, nk Kurn- Kermde bir ok ayette namaz ve zekt
beraber zikredilmektedir], Hz. Eb Bekirin de Hz. Peygamber dneminde verdikleri bir hayvan bana (ikl) bile mani olurlarsa onlarla sava yaparm eklindeki
sert szlerini nakletmektedir.32 mam Muhammed (.189/805) de hakk iptale gtren hilelerle Allhn hkmlerinden kamak mminlerin ahlakndan deildir33
diyerek bu konudaki tavrn aka belirtmektedir.
Btn bu ifadeler Hanef mezhebinin imamlarnn ve bu ekole mensup ulemann hile konusundaki tavrn bir baka sze ihtiya brakmayacak aklkta ortaya
koymaktadr.
3-Eb Hanfenin Baz ctihatlarnn Balamndan Koparlp Hileye Alet
Edilmesi: Tabi bir ortamda gelimi baz ictihad hkmlerin sun/yapay biimde
hileye alet edilmesi ve bunun mezhebe mal edilmesi bu tr ithamlarn olumasnn sebeplerinden birisi olmaldr. rnek olarak unu zikredebiliriz. Eb Hanfeye
gre irtidad eden kadnn nikah der. Bu halde lrse kocas miras alamaz.34 Bir
mddet sonra bu gr kocasndan ayrlmak isteyen ya da kocasn mirastan mahrum brakmak isteyen kadnlar tarafndan kullanlm ve bu ictihadi hkm kocasndan ayrlmak veya mirastan mahrum brakmak isteyen kadn irtidad edebilir
ekline dnmtr. Amacndan saptrlan bu tr ictihad hkmlerin sonular
muhtemelen Eb Hanfeye maledilmi ve bir takm yaktrmalarla kendisi itham
edilmitir. Mesela bir dnem Semerkant blgesindeki kadnlar kocalarndan ayrlmak iin bu yola bavurmular Hanef fakihleri bu kadnlarn bo olmadklar
ve kocalarna iade edilmeleri gerektii,35bu hal zere len kadnlarn kocalar-
30
31
32
33
34
35
Badad 1397-98/1977-78, II, 396; Ksn, Bedius-sani, Kahire 1327-28/1910, VII, 169; Gaznev, el-Gurretlmnfe f tahkk baz mesilil-mm Eb Hanfe, Kahire 1370/1950, s. 101; Hamev, Gamz uynil-besir, Beyrut
1405/1985, I, 281; bn bidn, Reddl-muhtr, Kahire 1272-1324, V, 93.
Haskef, ed-Drrl-muhtr (bn bidn, Reddl-muhtr kenarnda), V, 93.
Gazl, I, 18; bn Teymiyye, el-Kavidn-nrniyye, Beyrut 1399, s. 89; atb, IV, 202.
Eb Ysuf, Kitbl-Harc (nr. Kusayy Muhibbddn el-Hatb), Kahire 1396, s. 86.
Ayn, Umdetl-Kr, Kahire 1348, XXIV, 109.
Serahs, X, 108; el-Fetval-Hindiyye, Bulak 1310, II, 254; 283.
Yahya b. Eb Bekir el-Hanef, Esrul-melhide, vr. 76.
nn da kendilerine miras olacaklar ynnde fetva vermilerdir.36 Oysa Hanef

mezhebi imamlar Eb Hanfe, Eb Ysuf, Muhammed b. Hasan e-eybn, Zfer (.158/775) ve Hasan b. Ziyda (204/819) gre kfr teklif kfrdr.37 Yine
Haneflere gre kalbi imanla dopdolu olduu halde isteyerek kfr kelimesini
syleyen kfirdir38 kfre dtn bilmese dahi bu byledir. nk bu konuda
bilgisizlik mazeret deildir.39 Buna gre kocasndan ayrlmak isteyen kadna irtidad tavsiye eden mft kfir olur. O zaman Hanefler nasl byle bir hile ile itham
edilebilir! dnmek gerekir. Hanbel fukahasndan bn Teymiyye (.728/1327)
de bu gibi durumlarda Eb Hanfenin mezhebinin son derece kat olduunu kfr teklifin kfr gerektirdii grn mezhepler iinde en ak bir biimde ifade
edenin Hanefler olduuna iaret ettikten sonra unu ilave etmektedir: Mezhep
delalet etmese de baz fasklar, Hanef mezhebine gre kadn irtidat etmek suretiyle maksadna ulaabilir demilerse de bu hataldr.40 Talebesi bn Kayyim elCevziyye (.751/1350) de bu konu da yle demektedir: Haneflere gre bir kfir
ben mslman olmak istiyorum der ve karsndaki de biraz sabret derse kendisi
kfir olur. Mescid ve mushaf kelimelerini ism-i tasgr ile mescitik, mushafck eklinde syleyen de kfre dmtr.41 Gerekten Hanef alimleri inan konusunda
o kadar hassastrlar ki kfr gerektiren bir kelimeyi syleyene glenin bile kafir
olaca grn savunmulardr.42 Daha ak bir hkm udur ki Hanefi fkh
kitaplarnda Eb Hanfenin insanlara hile reten mft hacredilir grnn rneklerinden birisi olarak irtidad tavsiye eden mft zikredilmektedir.43
Btn bunlar Eb Hanfeye nisbet edilen bu yndeki grlerin isabetsiz olduunu gstermesi asndan yeterlidir.
Eb Hanfenin az yukarda yer verilen karsndan ikayeti olan birisine kaynanasn ehvetle pmesi halinde nikahn deceini tavsiye ettii iddiasnn yaktrma olduu o kadar aktr ki bunun kaynan bile aratrmaya lzum yoktur.
Boama yetkisi elinde olan koca niin byle bir yola bavursun ki!. Bu shriyyettten dolay ebedi olarak haram olan birisine (kz gibi) ehvetle dokunmann kary
kocasna haram klaca44 grnden uyarlanm bir iftira olmaldr.
Eb Ysuf a yaktrlan zekat vermemek zere senenin dolmasna az bir zaman kala maln karsna hibe yoluyla hileye bavurduu ve Eb Hanfenin de
bunu tasvib ettii eklindeki iddia da konun tipik rneklerinden birisi olmaldr.
Hatta Hanef fkh kitaplarnda bile Eb Ysuf un hile ile zekatn drlmesine
cevaz verdii, mam Muhammedin ise kar kt, tercihe yn olann ise mam
36
37
38
39
40
41
42
43
44
Eb Ysuf, Kitbl-Harc, s. 182.

Yahy b. Eb Bekir el-Hanef, Esrul-melhide, Prof. Dr. Bekir Topalolu zel ktp., vr. 75-76; Semerkand, Cennetlahkm, s. 217.
el-Fetval-Hindiyye, II, 283.
Tarablus, Munl-hkkm, Kahire 1393/1973, s. 165.
bn Teymiyye, s. 171.
bn Kayyim el-Cevziyye, lml-muvakkn, Beyrut, ts. (Drul-Cl), III, 179.
Tarablus, s. 165.
bn bidn, V, 93.
Mevsl, el-htiyr, stanbul 1980, III, 85.
Muhammedin gr olduu kaydedilmektedir.45 Muhtemelen bu iddialara sebebiyet veren ve balamndan koparlarak hilecilerin tutunmaya altklar Eb
Ysuf un el-Emldeki u grdr:
Bir adamn iki yz dirhemi olsa, zerinden bir yl dolmasna bir gn kala onun
bir dirhemini sadaka olarak verse bu mekruh olur mu? Bu ahs 1 dirhemi tasadduk
etmi ve ondan sonra sene tamamlanmtr. Dolaysyla bu kiinin elinde zekat gerektiren miktarda (nisb) mal kalmamtr. O halde ona zekat gerekmez. Hi kimse
bunun mekruh olduunu veya bunda bir gnah bulunduunu sylememitir.46
Burada Eb Ysuf hile kasdyla bavurulan bir uygulamaya cevaz vermi deildir. Bu itihat sonradan hileye alet edilmitir. Nitekim onun zekatta hile konusundaki grne az nce yer vermitik.
4-Mtehit mamlar Dneminden Sonra Bu Mezheb Tabilerinden Bazlarnn eitli Hileli Yollara Bavurmak Suretiyle er Hkmleri Drme
abalarnn Mezhebe ve mamlara Maledilmesi: Mezhep mensuplarndan bazlarnn hileli yollara bavurduklar kaynaklarda zikredilmektedir. Onlarn Hanef
mezhebine mensup olmalar bu tr ithamlara zemin hazrlayan uygulamalar olmaldr. Bu konuda iki rnek zikredeceiz. Birincisi Kdlkudt Eb Abdillah Muhammed b. Ali ed-Dmegn (.478/1085) ile ilgilidir. Dmegn ok zengin birisi
imi. Sene ba geldiinde ocuklarn arr ve onlara yle dermi:
Yam epey ilerledi, kuvvetten dtm, u mala mlke de ihtiyacm kalmad, bu
mallar size aittir der onlara hibe edermi ve mallar oullarnn evlerine tanrm. Ertesi sene ba yaklatnda da ocuklar ona yle sylerlermi:
Sevgili Babamz! Biz senin hayrn istiyoruz, sen hayatta bulunduun mddete
biz mal ne yapalm. Sen de maln da bizimdir. Al maln!.
Peinden mallar gtrp onun nne koyarlar ve yerine yerletirirlermi. te
zekat drebilmek iin mallar bu ekilde aralarnda deitiriyorlarm.47
Hanef fakhi Ebl-Mehsin Cemlddin Ysuf el-Malat (803/1400) faizli
baz muameleleri eitli hile-i eriyye yollaryla merulatrma abalarn caiz grm, mal edinme konusundaki gayreti sebebiyle otuz yl kadar yaad Halepte de
bizzat kendisi zellikle beyul-ne yoluyla byk servet kazanmtr.48
Bu tr rneklerin ne kadar yaygn olduu tartmal olmakla birlikte benzerlerini bulmak da mmkndr. Bu tr olumsuz tutumlar sebebiyle tenkit dorudan
mezhebin imamna ya da mezhebe yneltilmi gzkmektedir. Gnmz slam
45
46
47
48
Serahs, II, 166-167;XXX, 240; Semerkand, vr. 167; Ksn, a.g.e., V, 35; lim b. Al, el-Fetvt-Tatarhniyye,
Sleymaniye Ktp., smihan Sultan, nr. 234-235, I, vr. 103; Ebussud Efendi, el-Fetv, Sleymaniye Ktp., smihan
Sultan, nr. 223, vr. 26.
Serahs, a.g.e., XXX, 240.
bnl-Arab, Ahkml-Kurn, III,1100.
bn Hacer, nbl-gumr (nr. Abdullah el-Alev Muhammed el-Ensr), Haydarbd 1387-96/1967-76, IV, 348;
Sehv, ed-Davl-lmi, Kahire 1353-55, X, 336.
Hukukularndan M. Mustafa elebnin de bu noktaya vurgu yapmas olduka

isabetlidir.49 Nitekim ehl-i snnet d baz cereyanlara mensup kiilerin furuda
Eb Hanfenin mezhebine tabi olduklarn ve hiyeli yaydklarn syleyen bn
Teymiyyenin yansra talebesi bn Kayyim el-Cevziyye haram olan hilelerden
herhangi birisinin imamlara nisbet edilemeyeceini, bu tr iddiada bulunanlarn
onlarn usullerini, hkmlerdeki llerini ve onlarn slamdaki yerlerini bilmediklerini belirterek eletirilerde bulunmaktadr.50 Haneflerin eserlerini inceleyen
afi fukahasndan bn Hacer el-Askaln (.852/1448) de ayn grtedir.51 Bir
dnem Eb Hanfe ve finin grlerine tutunarak bor mnasebetlerinde hile
yoluyla faizin mbah saylp yaygnlamas zerine Hanbel fukahasndan bn Osman (VII/XII.asr) onlarn grlerine istinaden bu tr yollara cevaz bulunamayacan gstermek zere bir risale kaleme almtr.52
5-Menkbelerinin Etkisi: Eb Hanfenin hayatnn anlatld kitaplarda
(menkb) onun ince anlay ve keskin kavrayna iaret iin bulduu baz mer
zmlerin zikredilmesi ve bununla her trl hileyi caiz grdnn zannedilmesi de kendisine baz ithamlarn yaplmasna sebep olmu olabilir. Eb Hanfeye
getirilen u mesele rnek olarak zikredilebilir: ki kz kardele evlenen iki erkek
karde hata sonucu birbirlerinin nikahls ile zifafa girmiler mesele sabahleyin ortaya ktnda devrin mehur baz alimlerine mracaat etmiler ancak en uygun
zm Eb Hanfe bulmutur. O, zifafa giren elerin birbirlerinden memnun olduklarn tespit ettikten sonra erkeklere eski nikahllarn birer talakla boamalarn ve zifafa girdikleri kadnlarla nikahlanmalarn sylemitir. Eb Hanfenin bu
cevab son derece memnuniyet meydana getirmi, oradakiler onu takdir etmiler
ve dier alimler susmutur.53
Bu konuda u rnei de zikredebiliriz: Eb Hanfe Emev ve Abbs yneticilerinin idaredeki uygulama ve tavrlarna bir tepki olmak zere kendisine teklif
ettikleri grevleri reddetmiti. Bu yzden iddetli basklara maruz kald kaynaklarda anlatlmaktadr. Grevi reddetmek iin baz hilelere bavurduu da anlatlr. rnek olarak unu kaydedelim: Abbs halfesi Mansr (.158/775) kendisini
bakadlk grevine tayin etmek istediinde Eb Hanfe layk olmadn sylemi Mansr hiddetlenerek: Yalan sylyorsun, sen bu ie layksn dediinde Eb
Hanfe: Bu sznle benim hakkmdaki hkm kendin vermi oldun. Bir yalancy
kad tayin etmek uygun deildir. Eer doru sylyorsam bu szmle zaten uygun
olmadm syledim eklinde cevap vermitir.54
49
50
51
52
53
54
eleb, el-Medhal, Beyrut 1403/1983, s. 309-310.

bn Teymiyye, s. 170; bn Kayyim el-Cevziyye, III, 178-179.
bn Hacer el-Askalni, Fethul-Br (nr. M. Fud Abdlbk v.dr.), Kahire 1407/1986-87, XII, 326.
Abdurrahman b. brahim. Osman el-Hanbel, er-Red al men temesseke bi-mezhebeyil-mmeyni Eb Hanfe vefi f istibhatir-rib bil-hiyel (nr. Saffet Kse, slam Hukuku Aratrmalar Dergisi iinde), sy. 1, Konya 2003,
s.231-255.
el-Mehric fil-hiyel (nr. J. Schacht), Leipzig 1930, s.48; Hassf, Kitbl-Hiyel, Kahire 1314, s. 88; Serahs, XXX, 243244; Mekk, Menkb Eb Hanfe, Beyrut 1401/1981, s. 111-112; Kerder, Menkb Eb Hanfe, Beyrut 1401/1981,
s. 191; bn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., III, 383-384; el-Fetval-Hindiyye, VI, 395.
Bk. Mekk, Menkb Eb Hanfe, s. 428; Kerder, Menkb Eb Hanfe, s. 195. Bu konuda geni bilgi iin bk. Kse,
Eb Hanfenin ince anlay, kavray ve keskin zekasna iaret olmak zere

zikredilen bu tr rnekler incelendiinde hukukun izin verdii yollardan giderek
yasaklanm sonular elde etmek amacyla bavurulan hilelerle ilgisinin olmad
grlmektedir.
6-Eb Hanfenin Hiyel Kitab Yazd ddias ve Abdullah b. Mbrekten
Geldii ddia Edilen thamlar: Hatb el-Badd (.463/1071) tarafndan nakledilen ve Abdullah b. Mbrekin (.181/797) syledii iddia edilen Eb Hanfe
hakkndaki konu ile ilgili olumsuz szlerin u noktalardan kendisine yaktrld
anlalmaktadr. Hatb el-Badd balangta Hanbel iken daha sonra afi mezhebine intisab etmitir.55 Bu sebeple gerek Hanbeller ve gerekse Hanefler hakknda taassuba dayal grleri olduu belirtilmektedir. Bu cmleden olarak bnlCevz (.597/1200) onun Hanbellere; Ktib elebi (.1067/1656) de Haneflere
taassupla yaklatn zikretmektedirler.56 O dnemlerde mezhepler aras ekimeler sebebiyle bu, gzden uzak tutulmamas gereken bir tutum olabilirse de hadis
disiplini alannda nemli bir yere sahip bulunan Hatbin en azndan rivayetlerde
taassuptan uzak durmas gerektii dnlebilir. Bu sebeple Eb Hanfe hakknda
eserinde yer alan iddialarn kendisine ait olmad ve sonradan ilave edildii intiba domaktadr. Bunu glendirecek baz durumlar da sz konusudur. Bunlar
zerinde ksaca durmak gerekirse unlar sylenebilir. Eb Hanfe ile ilgili iddialarn, biyografilerini verirken ar ekilde tenkit ettii kimseler tarafndan rivayet
edilmesi sz konusu haberlerin esere sonradan eklendii phesini uyandrmaktadr. phe uyandran dier bir husus da Eb Hanfe hakkndaki rivayetlerin Trhu
Baddn baz nshalarnda altda bir orannda daha az veya daha ok sayda bulunmasdr. Ayrca Haneflerin arlkta olduu Badatta Trhu Baddn yazlndan, Hatb aleyhindeki ilk eseri kaleme alan Eyyblerin Dmak kolu hkmdar el-Melikl-Muazzam erefeddin s b. el-Melikil-dile (1218-1227) kadar
geen iki yz yl boyunca hi kimsenin Hatbe reddiye yazmam olmas da bu
adan dndrcdr.57
Bu rivayetlere gveni kaybettiren dier hususlar da vardr. En nemlisi Abdullah b. Mbrekten gelen rivayetler arasndaki kuvvetli elikilerdir. Hatbin
naklettiine gre Abdullah b. Mbrek yle demektedir: nsanlarn en iyi kulluk
yapan olarak Abdlazz b. Eb Revvd (.159/775), en fazla vera sahibi olann
Fudayl b. yz (.187/703), en bilginini Sfyn es-Sevr (.150/767) en fakihi olarak da Eb Hanfeyi (.150/767) grdm. Fkhta Eb Hanfenin bir benzerini
daha grmedim.58 Yine Hatbin naklettiine gre amda Evznin (.157/774)
55
56
57
58
slam Hukukunda Kanuna Kar Hile (Hile-i eriyye), s. 154 vd.

Ahmed Rz, Trhu Badd lil-Hatb, Mecelletl-Mecmail-lmiyyil-Arab bi-Dmak, III/5, Dmak 1923, s.
131; Sellheim, al-Khatib al-Bagdadi, The Encyclopaedia of Islam (new ed.), IV, 1111.
bnl-Cevzi, el-Muntazam (nr. F. Krenkow), Haydarbd 1357-59/1938-40, IV, 194-197, VIII, 268-269; Ktib
elebi, Kefz-zunn, (nr. Kilisli Muallim Rfat erefeddin Yaltkaya), stanbul 1360-62/1941-43, II, 1010.
Mahmd et-Tahhn, el-Hfz el-Hatb el-Badd, Beyrut 1401/1981, s.105-106, 307-309dan naklen M. Yaar
Kandemir, Hatb el-Badd, DA, XVI (1997), 455.
Trhu Badd, XIII, 342-343.
Eb Hanfe hakkndaki baz olumsuz szleri zerine evine gidip Eb Hanfenin

kitaplarn getirerek Evzye gsteren ve onun hakkndaki olumsuz kanaati silen
Abdullah b. Mbrektir.59 Hatb bir baka yerde de bizzat Abdullah b. Mbrekin
fkh Eb Hanfeden aldn sylediini nakletmekte ve onun hakknda gzel
eyler konutuunu haber vermektedir.60 Btn bunlardan sonra da Abdullah b.
Mbrekin Kim Eb Hanfenin Kitbl-Hiyeline bakarsa Allhn helal kldn
haram, haram kldn helal klar eklinde bir sz sylediine yer vermektedir.61
Abdullah b. Mbrekten Eb Hanfe hakknda hiyelle ilgili nakledilen szler
arasndaki eliki aktr. Bir taraftan Eb Hanfenin hileye bavurarak haramhelalleri ters yz ettiini, dier taraftan ondan fkh okuduunu; Evznin Eb
Hanfe hakkndaki olumsuz kanaatini Abdullah b. Mbrekin deitirdiini, hatta insanlarn en fakihi olarak Eb Hanfeyi grdn naklederken daha sonra
onunla ilgili olduka sert ifadelerine yer vermektedir.
Tarihi olarak konuya bakldnda Abdullah b. Mbrek Eb Hanfenin talebesi ve dostu idi. O fkhta ilk olarak Eb Hanfenin metodunu benimsemi,
fkh bablarna gre tasnif ettii es-Snen fil-fkh adl eserinde onun usuln esas
almtr. nsanlarn en fakihi diye nitelendirdii Eb Hanfe hakknda vc szler
sylemi, iirler yazmtr.62 Mesela bir iirinde ne arkta ne garpta ne de Kfede
fkh onun kadar iyi bilen birisinin bulunmadn sylemekte ve onu aa grenleri zayf delillerle gerek d szler syleyen cahiller olarak tavsif etmektedir.63
Kaynaklarda onun Eb Hanfeye balln ifade eden kaytlar mevcuttur. Mesela
o Horsanl bir heyetle Eb Hanfeye gelmi ve tartlan bir olaydan sonra Eb
Hanfenin grn ok beenmi ve onun elini skarak ite mezhep budur diye
takdirlerini ifade etmitir.64
Burada dikkate alnmas gereken dier bir husus da udur: Abdullah b.
Mbrekin Kitbl-Hiyelle ilgili syledii bu szler dier kaynaklarda da mevcuttur. Ancak bu kaynaklarda Eb Hanfe kayd yoktur.65 sabetli olan da bu olmaldr. Zira sz edilen kitabn slam hukukunun zne tamamen aykr hkmler
ihtiva ettii bildirilmektedir. Alimlerin tenkidine urayan en nemli konu da kitapta irtidatla ilgili bir tavsiyenin yer almasdr. Olay udur: Ahmed b. Zheyr b.
Mervnn anlattna gre bir kadn kocasndan belli bir bedel mukabilinde ayrlmak (muhlaa) istemi kocasnn da raz olmamas zerine kadna irtidat yoluyla
ondan ayrlabilecei ynnde bir tavsiyede bulunulmu kadn da bu yolu tercih
etmiti. Bu olayn kendisine anlatlp Kitbl-Hiyelin gsterilmesi zerine Abdullah b. Mbrek: Kim bu kitab yazmsa o kafirdir. Kim bu kitab bir yerden dieri59
60
61
62
63
64
65
Trhu Badd, XIII, 338.

Trhu Badd, XIII, 324, 355, 369-370.
Trhu Badd, XIII, 426.
Rait Kk, Abdullah b. Mbrek, DA, I, 123.
bnn-Nedm, el-Fihrist (nr. Rza Teceddd), Tahran 1391/1971, s. 255.
Cesss, Ahkml-Kurn, stanbul 1335-38, I, 119.
bn Hibbn, Kitbl-Mecrhn (nr. Mahmd brahim Zyed), Haleb 1395-96/ 1975-76, III, 70-71; bn Teymiyye,
s. 168-169; bn Kayyim el-Cevziyye, III, 176-177.
ne tarsa o kafirdir. Kimin yannda bu kitap bulunur ve ona raz olursa o kafirdir
eklinde tepki gstermitir.66
Zikredilen kitapta Ramazan orucunu tehir, zekat, hacc ve uf a hakkn skat,
faizi helal klma, akitleri feshetme, yalan syleme, yalanc ahitliini merulatrmak suretiyle haklar iptale gtren yollar caiz gsterme gibi slamn ruhuna ters konular ihtiva ettii belirtilmektedir.67 Bu sebeple bu kitab dier alimler de iddetle tenkit etmektedirler. Hafs b. Gys (.194/810) bu kitabn zerine
Kitbl-Fcr (gnahlar/isyanlar kitab) yazlmaldr derken Ahmed b. Hanbelin
(.241/855) de Kimin yannda Kitbl-Hiyel varsa ve onunla fetva verirse, o, Hz.
Muhammede (s.a.s.) indirileni inkar etmitir dedii nakledilmektedir.68 Nadr b.
meyl (.203/819) de Kitbl-Hiyelde 320 veya 330 mesele vardr ki tamam
kfr gerektirir ve bu hileleri mbah sayan kafir olur demektedir.69
Hakknda bu tr bilgiler bulunan bir kitabn sadece Eb Hanfeye deil mezhep imamlarndan hibirisine nispet edilmesi uygun deildir. Kald ki Abdullah
b. Mbrekin fikirlerinin gerek irtidat gerekse dier konularda Eb Hanfenin
grleriyle rtt grlmektedir. Kitab iddetle tenkit eden Nadr b. meyl
de fkh konusunda insanlar uykudan Eb Hanfenin uyandrdn syleyerek70onu takdir ederken kitab tenkit etmektedir. Bunlar Eb Hanfenin isminin bu
grlere mutaassp birisi tarafndan sonradan ilave edilmi olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Zaten onun mevlasnn: Ey Eb Abdirrahman (Abdullah b.
Mbrek)! Bu hile kitabn ancak eytan ortaya koymutur dediinde onun: eytandan daha erli birisi vazetmitir71 eklindeki tepkisi de bunu gstermektedir.72
Oysa o Eb hanfeyi insanlarn en fakihi ve ilmin beyni olarak tavsif ediyordu.73
Yine bn Eb Htim (.327/939), Ukayl (.323/935), bn Hibbn (.354/965), bn
Ad (.365/976) ve Eb Hanfeye iddetli bir ekilde kar olan dier melliflerin
onun hayatn anlatrken byle bir rivayete yer vermemeleri de bir delil deeri tamaktadr. Eer bu mellifler bu trden bir bilgi tespit etmi olsalard buna mutlaka
yer verirlerdi. Bu da gsteriyor ki bu rivayetlere onun ismi sonradan eklenmitir.74
Abdullah b. Mbrekin hiyel kitab ile ilgili grlerine Eb Hanfenin isminin
eklenmesinin sebebi de onun Eb Hanfeyi ok iyi tanmasndan dolay daha etkili olaca kanaati olmaldr. Ayrca Onun grlerini nakleden talebelerinden
ve sika ravilerden de sahih bir isnadla byle bir kitabn rivayet edildiinin tespit
edilmemesi75onun byle bir kitabnn bulunmadn gstermektedir.
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
Hatb el-Badd, Trhu Badd, XIII, 428.

bn Teymiyye, s. 170; bn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., III, 178.
bn Teymiyye, s. 169; bn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., III, 175.
Ts, el-Mebst,Tahran 1351 ., V, 95; bn Teymiyye, s. 169; bn Kayyim el-Cevziyye, III, 177.
Kevser, Tenbl-Hatb, Beyrut 1401/1981, s. 177.
Eb Zehre, Eb Hanfe, Kahire1366/1947, s.417-418.
Kevser, s. 177-178.
Kevser, s. 77.
SONU
Buraya kadar hiyel konusunda Eb Hanfeye yneltilen ithamlar ele almaya
aba sarfettik. Balkta yer verilen itham kelimesinin biraz ar kat iddia edilebilir. Ancak onun hakknda sylenenler bu ifadeyi kullanmay hakl klmaktadr.
u kadarn sylemek gerekir ki bizzat hukuk adam olmak hile ile mcadeleyi
zorunlu klan bir olgudur. slam hukukunun dinle ilgisi, bu konuda daha fazla
hassasiyeti gerektirmektedir. Bu sebeple sadece Eb Hanfe deil btn mezhep
imamlar Allahn emirlerini drme ve haramlarna yol bulma anlamnda hiyele
cevaz vermemilerdir. Onlarn abas insanlarn dtkleri darlklarda meru k yollarn gstermekten ibarettir. Eyyb es-Sahtiynnin (. 131/748): Hileye
bavuranlar ocuklarn yapt gibi Allah kandrmaya alyorlar. Halbuki dolambal yollardan hkmleri ineyeceklerine dorudan doruya bunu yapsalard daha drste bir i yapm olurlard76 eklindeki ifadesiyle konunun ahlaki
boyutuna dikkat ekmektedir.
76
bn Osmn, er-Redd al men temesseke bi-mezhebeyil-immeyni Eb Hanfe ve-fi f istibhatir-rib bil-hiyel

(nr. Saffet Kse, HAD, sy.1, 2003), s. 240.
HANEF MEZHEBNN FIKIH SLSLELER

(EB HANFEDEN HCR VI. ASRIN SONUNA KADAR)
Huzeyfe EKER*
The Transmission Chains of the Hanaf School of Law

(From Ab Hanifa until the End of 6th Century AH.)
The Hanaf School of Law was established in the first half of the 2nd century after hijrah in Iraq. It had the opportunity to spread wider geographies in short time through
students who came from different parts of the Islamic world to pursue their Islamic
education.
In this article, we have examined the chain of transmission from Ab Hanifa to the
Hanaf scholars who have pursued their activities in Iraq, Khorasan and Transoxiana
(M war al-nahr). We have briefly introduced those scholars with special reference to
the teacher-student relationships between them. We also have called attention to the
transition of effectiveness these regions and the time periods when those regions were
more influental in history. Finally, all these results are presented in the form of a table
to the benefit of researchers.
Key words: Hanaf School of Law, Ab Hanifa, The transmission chain in Fiqh, Iraq, Khorasan, Transoxiana
A. Giri
Mahmd b. Sleymn el-Kefevnin (v. 990/1582) Ketib almil-ahyr min
fukahi mezhebin-Numnil-muhtr adl eseri, bir komisyon tarafndan tahkik
edilmeye balanm ve sonulanma aamasna gelmitir. Bu alma srasnda
biyografisi hakknda bilgi verilen limlerin Eb Hanfeye (v. 150/767) ulaan
fkh silsilelerinin de zikredilmesi dikkatimizi ekti. Hatta zamanla benzer silsilerin devaml surette tekrar ettiini, dolaysyla Hanefi mezhebi ierisinde belirli
kollar ile mezhebin nesilden nesile nakledilmi olduunu fark ettik. Mezhebin
kurulu ve geliim dnemlerine k tutaca, bu alanda alma yapacak aratrmaclara fayda salayaca dncesiyle bu silsileleri bir tablo haline getirmeyi
uygun grdk.
lgili kitaptaki silsilelerin bir tablo halinde tespiti yapldktan sonra bu silsile*
Aratrma Grevlisi, Necmettin Erbakan niversitesi lahiyat Fakltesi slam Hukuku ABD.
164 | Huzeyfe EKER
lerin oluumunda corafyann etkili olduu kansna vardk. Buradan hareketle

hicri II. yzyln ilk yarsnda Kfede doan mezhebin VI. yzyla kadarki seyrini
ele alan tablomuzu corafi bir taksimat temelinde sunmay uygun grerek; kurulu
dnemi, Irak, Horasan ve Maverannehir blgeleri olmak zere drt ana blme
ayrdk.
Her bir blmde bu dnemde/corafyada yer alan alimlerin ksa bir biyografisini verdik. 65 ahs hakknda geni bilgi vermek, bir makalenin boyutlarnn ok
tesinde olaca iin; daha ok hoca-talebe ilikilerinin tespitinde nemli grdmz bilgileri vermekle yetindik. Bu balamda her bir alimin tam ismi, nisbesi,
bilinen lakab, hocalar ve talebelerinin yan sra hoca-talebe ilikisinin imkannn
tespitinde dorudan belirleyici olan doum yeri ve tarihi, yaad corafya, yolculuklar, resmi grevleri, vefat yeri ve tarihi zerinde titizlikle durmaya gayret sarf
ettik. Baz alimlerin eserleri ile bilinmesi sebebiyle son olarak kaynaklarda geen
eserlerine de yer verdik.
B. HANEF MEZHEBNN KURULU DNEM
Mezhebin kendisine nispet edildii kurucu imam Eb Hanfe, hayatnn ounu Kfede geirmitir. Ancak kuruluunun hemen akabinde mezhebin merkezi
yine ayn blgenin bir dier nemli ehri olan Badata intikal etmitir. Dolaysyla
corafi olarak mezhebin teekkl Kfe-Badat civarlarnda tamamlanmtr.
Birinci blmde mezhebin kurucu imam Eb Hanfeden, silsilelerin farkl
corafyalara dald Muhammed b. el-Hasen e-eybnnin rencilerine kadarki dnemde yer alan nemli ahslar, hoca-talebe ilikilerine dikkat ekilerek
ksaca tantlmaya allacaktr.
1. Eb Hanfe (80-150/699-767)
Tam ad Numn b. Sbit b. Zta b. Mh1 olan Eb Hanfe,2 80/699 ylnda
Kfede dnyaya geldi. Hayatnn byk blmn Kfede geirdi. lim tahsili iin
bir mddet Basrada, Emevilere muhalefeti sebebiyle de ksa bir mddet Mekkede
ikamet etti.
Kaynaklar Eb Hanfenin ilim silsilesini Eb Hanife Hammd b. Eb
Sleymn (v. 120/738) brhm en-Neha (v. 96/714) Alkame b. Kays (v.
62/682) Abdullh b. Mesd (v. 32/652-3) Neb (s.a.s.) eklinde kaydeder.3
1
2
Dede ad Tvs b. Hrmz olarak da gemektedir.

Hakknda bilgi iin bkz. el-Kefev, Mahmd b. Sleymn (v. 990/1582), Ketib almil-ahyr, Millet Ktphanesi,
Feyzullah Efendi, no. 1381, vr. 60b-64b; zel, Ahmet, Hanefi Fkh Alimleri, TDV Yay., Ankara 1990, 11-13;
Uzunpostalc, Mustafa-Yavuz, Yusuf evki-Bardakolu, Ali, Eb Hanfe, DA, X, 131-145.
NOT: Biyografi kaynaklarnda benzer bilgiler tekrar edildii iin her bir bilgi iin ayr ayr dipnot verme yoluna
gitmedik. Bu amala bilgiyi aldmz kaynaklarn ilgili blmlerini en bata topluca verdik, sonrasnda verilen
blmler haricinde yer alan bir bilgi sz konusu olmadka ayrca kaynak belirtmedik. Kendimize ait olan bilgileri
ise kanaatimiz olduunu bildiren ifadeler kullanarak belirttik. Sonraki alimlerin biyografilerinde de bu slup
benimsenecektir.
el-Kefev, el-Ketib, vr. 172b, 349b.
Hanefi Mezhebinin Fkh Silsileleri | 165
Hocas Hammdn vefatndan sonra onun halkasn devam ettirdi, 30 yl boyunca slam corafyasnn drt bir yanndan gelen yzlerce renci kendisinden
ilim tahsil etti. Bunlardan bazlar olu Hammd, Eb Ysuf, Muhammed b. elHasen, Ebul-Huzeyl Zfer b. Huzeyl el-Basr (v. 158/775), Eb smet Nh b. Eb
Meryem el-Kure el-Mervez (v. 173/789), Eb Abdillh Ksm b. Man el-Kf
(v. 175/791), Eb Sad Yahy b. Zekeriy el-Kf el-Hemedn (v. 183/799), EbulMnzir Esed b. Amr el-Kueyr el-Kf (v. 190/806), Eb mer Hafs b. Gys elKf (v. 194/810), Eb Sfyn Veki b. el-Cerrh el-Kf (v. 197/812), Eb Mut
Hakem b. Abdillh el-Belh (v. 199/814), Eb Ali el-Hasen b. Ziyd el-Ll (v.
204/819) ve Bir b. Gys el-Mers (v. 218/833)dir.
15 evval 150 (13 Kasm 767) Cuma gn Kfede vefat etti. Ayn yln Receb
veya aban aynda vefat ettii de rivayet edilmektedir.
el-Fkhl-ekber, el-lim vel-mteallim, Risle il Osmn el-Bett, el-Msned,
el-Vasyye ve el-Kasdetn-Numniyye gibi eserleri vardr.
2. Hammd b. Eb Hanfe (176/792)
Eb Hanifenin olu ve bilinen tek ocuu4 olan Hammd,5 fkh tahsilini babasndan Kfede yapt.
Olu sml kendisinden ders almtr.
Srasyla Kfe, Badat ve Basra kadl yapan Hammd, hayatnn son dnemlerinde fel oldu, 176/792 ylnda vefat etti.
3. Eb Ysuf (113-182/731-798)
Tam ad Eb Ysuf6 Yakb b. brhm b. Habb el-Ensr el-Kfdir. 113/731
ylnda Kfede dodu.
Fkh tahsilini Kfede Eb Hanfeden ve Muhammed b. Abdurrahmn b. Eb
Leyl (v. 148/765) gibi dnemin mehur alimlerinden yapt.
Muhammed b. el-Hasen, Muhammed b. Sema, Eb Sleymn el-Czcn,
sml b. Hammd, Muall b. Mansr er-Rz (v. 211/826), Bir b. el-Muall, Bir
b. Gys el-Mers (v. 218/833), Bir b. el-Veld b. Hlid el-Kind (v. 238/852), Halef b. Eyyb (v. 208/823), Eb smet Ism b. Ysuf el-Belh (v. 210/825), kardei
brhm b. Ysuf el-Belh (v. 241/855), Him b. Ubeydullh er-Rz, Eb Mlik
el-Hasen b. Eb Mlik (v. 204/819), Eb Ali er-Rz, Hill b. Yahy b. Mslim er4
5
el-Kefev, el-Ketib, vr. 64a.

Hakknda bilgi iin bkz. Eb Muhammed Muhyiddn Abdlkdir b. Muhammed el-Kure (v. 775/1373), elCevhirul-mudyye f tabaktil-Hanefiyye, I-V, thk. Abdlfetth Muhammed el-Hulv, Hicr Yay., Cze 1993, II, 153154 (no. 542); el-Kefev, el-Ketib, vr. 84a-84b; Ebul-Hasent Muhammed Abdlhayy el-Leknev (v. 1304/1886),
el-Fevidl-behiyye f tercimil-Hanefiyye, nr. Ahmed ez-Zab, Drul-Erkam, Beyrut 1998, 119 (no. 138).
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 611-613 (no. 1825); Zeynddn Ksm b. Kutlubo,
Tct-tercim f tabaktil-Hanefiyye, thk. Muhammed Hayr, Drul-Kalem, Dmak 1992, 315-317 (no. 313); elKefev, el-Ketib, vr. 72a-75b; el-Leknev, el-Fevid, 372-373 (no. 504); zel, Hanefi Fkh limleri, 20-21; t,
Salim, Eb Ysuf , DA, X, 260-265.
166 | Huzeyfe EKER
rey (245/859), Ebul-Hasen Ali b. Cad el-Cevher (v. 232/847) gibi birok alim
kendisinden ders ald.
166/782 ylnda Badat kadlna getirildi. Bir mddet Crcn kadl da yapan Eb Ysuf daha sonra kdl-kudt oldu. Bu grevini yrtrken 5 Rebulevvel
182 (26 Nisan798) Perembe gn7 le vakti Badatta vefat etti.
el-Harc, el-sr, el-Eml, htilf Eb Hanfe vebni Eb Leyl, er-Redd al
Siyeril-Evz, htilfl-emsr, er-Red al Mlik b. Enes, el-Cevmi ve en-Nevdir
adnda eserleri vardr.
4. Muhammed b. el-Hasen (132-189/749-805)
Tam ad Eb Abdillh Muhammed b. el-Hasen8 b. Ferkad9 e-eybndir.
132/749-50 ylnda Vstta dodu, Kfede yetiti.
Eb Hanfe ve Eb Ysuftan fkh; Misr b. Kidm (v. 155/772), Abdurrahmn
el-Evz (v. 157/773), Sfyn es-Sevr (161/777), Mlik b. Enes (v. 179/795) gibi
alimlerden de hadis rendi. Hocalarndan tahsilinin Kfe ve Medine gibi farkl
ehirlerde olduu kaynaklarda bildirilmektedir.
Tahsilinden sonra Badata yerleti. Mezhebin asl/temel kitaplarn kaleme
ald. slam corafyasnn her tarafndan gelen renciler kendisinden ders ald.
Muhammed b. drs e-fi (v. 204/819), Eb Sleymn el-Czcn, Eb Hafs
el-Kebr, s b. Ebn, Muhammed b. Sema, Ms b. Nasr er-Rz, Muall b.
Mansr er-Rz (v. 211/826), eddd b. Hakm el-Belh (v. 220/835), Eb Ubeyd
Ksm b. Sellm (v. 224/839), Him b. Ubeydullh er-Rz, Eb Bekir brhm b.
Rstem el-Mervez (v. 211/826), Dvd b. Red el-Hrezm (v. 230/845), Yahy b.
Man (v. 233/847), Muhammed b. Muktil, Ebul-Hseyn Eyyb b. el-Hasen enNsbr (v. 251/865) gibi rencileri kendisinden ilim tahsil etti.
Kadlk grevi iin bir mddet Rakkada bulundu, azledilince Badata dnd.
Hrn er-Red (v. 193/809) ile birlikte Horasan yolculuuna kt, yolculuu esnasnda Rey kadl ile grevlendirildi. Bu grevin zerinden ok gemeden 189/805
ylnda10 Reyde rencisi Him b. Ubeydullh er-Rznin evinde vefat etti.
el-Asl/el-Mebst, el-Cmius-sar, el-Cmiul-kebr, es-Siyerus-sar, esSiyerul-kebr, ez-Ziydt, Ziydtz-Ziydt, el-sr, el-Hucce al ehlil-Medne,
el-ktisb fir-rizkl-mstetb, er-Rakkyyt, el-Hrniyyt, el-Crcniyyt, elKeysniyyt ve es-Secedt adnda eserleri vardr.
7
8
9
10
5 Rebulhir 181 ve 5 Rebulhir 182 rivayetleri de vardr; ancak her iki tarih de rivayette geen Perembe gnne
denk gelmemektedir.
Hakknda bilgi iin bkz. Eb Sad Abdlkerim b. Muhammed es-Semn (v. 562/1167), el-Ensb, nr. Abdullh
mer el-Brd, I-V, Drul-Cinn, Beyrut 1988, III, 483-485; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 122-127 (no.
1270); bn Kutlubo, Tct-tercim, 237-240 (no. 203); el-Kefev, el-Ketib, vr. 75b-77b; el-Leknev, el-Fevid, 268270 (no. 343); zel, Hanefi Fkh limleri, 22-23; Ta, Aydn-zenel, Mehmet, eybn, Muhammed b. Hasan,
DA, XXXIX, 38-43.
el-Leknev dede adn Vkd olarak kaydeder.
el-Kure, 187/803 ylnda vefat ettiini sylemektedir.
5. sml b. Hammd (212/827)

Eb Hanfenin torunu olan sml b. Hammdn11 150-155/767-772 yllar
arasnda doduu tahmin edilmektedir.
Babas Hammd b. Eb Hanfe, Eb Ysuf ve Eb Ali el-Hasen b. Ziyd elLlden (v. 204/819) fkh tahsil etti. Kaynaklarda hocalarndan nerede ders aldna dair bir bilgiye rastlamayadk. Ancak hocalarnn yaad ehirler olan Kfe,
Badat veya Basrada ders alm olmas muhtemeldir.
Eb Sad el-Berde kendisinden fkh tahsil etti.12
Badatn dou blm, Kfe, Basra, Vst ve Rakkada kadlk grevlerinde
bulundu. 212/827 ylnda gen yata vefat etti.
el-Cmi fil-fkh, Risle ilel-Bst, er-Redd alel-Kaderiyye ve el-rc adnda
eserleri vardr.
Silsilelerde ismi sklkla zikredilen Hanefi mezhebinin kurulu dnemindeki
nemli isimler ksaca tantlmtr. Elimizdeki silsileler; Irak, Horasan ve Maverannehir eklinde blgede devam etmektedir. Srasyla bu blgelerde yaam
alimler tantlacaktr.
C. IRAK BLGES
Irak, iki blmden olumaktadr. Gnmzdeki Irak ve Kuveytin yan sra
Huzistan gibi rann Iraka yakn ksmlarn iine alan yere Irak- Arab denilirken;
rann bats ve Azerbaycan taraflarn iine ala ksm ise Irak- Acem diye anlmakta idi. Her ne kadar Irak dendii zaman sadece bu topraklar ifade edilmi
olsa da, Hanefi mezhebinin ilk aamada yaygnlk kazanmad Hicaz, am ve Msr blgeleri de bu almada Irak blgesi kapsamnda ele alnacaktr.
Hanefi mezhebinin ortaya kt yer olan Irak, kurulu aamasndan sonra da
uzun yllar mezhep ierisinde etkili olmaya devam etmitir. Mezhep kitaplarnda
grlerine ska rastladmz nemli Hanefi fakihlerden bir ksm burada yetimitir. Tedris ve tedvin faaliyetlerini Irakta gerekletirmi olan bu alimler, hocatalebe ilikilerine dikkat ekilerek ksaca tantlacaktr.
1. Ms b. Nasr er-Rz (III/IX. yzyl)
Tam ad Eb Sehl Ms b. Nasr er-Rzdir.13
Fkh tahsilini Muhammed b. el-Hasenden yapt.14 Kaynaklarda yaad ve
11
12
13
14
Hakknda bilgi iin bkz. Eb Abdillh el-Hseyn b. Ali es-Saymer (v. 436/1045), Ahbru Eb Hanfe ve Eshbih,
nr. Ebul-Vef el-Afgn, leml-ktb, Beyrut 1985, 143-145; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 400-403 (no.
328); bn Kutlubo, Tct-tercim, 134-135 (no. 70); el-Kefev, el-Ketib, vr. 101b-102a; el-Leknev, el-Fevid, 81
(no. 78); zel, Hanefi Fkh limleri, 26; Kayapnar, Hseyin, smil b. Hammd b. Eb Hanfe, DA, XXIII, 112.
Bu tahsilin shhati ile ilgili olarak Eb Sad el-Berdeyi tanttmz blme baknz.
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 251-252 (no. 1717); bn Kutlubo, Tct-tercim,
297 (no. 288); el-Kefev, el-Ketib, vr. 91b; el-Leknev, el-Fevid, 354 (no. 476).
es-Saymer, Ms b. Nasrn sadece Muhammed b. el-Hasenden ders aldn ifade eder (es-Saymer, Ahbru Eb
168 | Huzeyfe EKER
ilim tahsil ettii ehir hakknda bir bilgiye rastlamadk. Ancak er-Rz nisbesine
sahip olmasndan yola karak bizzat Badata giderek hocasndan ders alp sonrasnda memleketine dnd yahut hocasnn Horasan seferi esnasnda fkh tahsilinde bulunduu ihtimalleri akla gelmektedir.
Eb Ali ed-Dekkk ve Eb Sad el-Berde, Ms b. Nasrdan fkh tahsilinde
bulundu.
Vefat tarihi hakknda herhangi bir bilgiye ulalamamtr. Ancak III/IX. yzyl ierisinde olmas kuvvetle muhtemeldir.
bn Kutluboa, el-Mehric adnda bir kitabnn olduunu sylemektedir.
2. s b. Ebn (221/836)
Tam ad Eb Ms s b. Ebn b. Sadakadr.15
Balangta ehl-i reye mesafeli iken Muhammed b. Semann (v. 233/847) teviki ile Badatta bulunan Muhammed b. el-Hasen ile tant ve ona talebelik etti.
Kd Eb Hzim ve Eb Bekre Bekkr b. Kuteybe el-Basr (v. 270/884) kendisinden fkh tahsil eden rencilerindendir.
sml b. Hammddan (v. 212/827) sonra Basra kadl ile grevlendirildi. 221
ylnn Muharrem (Ocak 836) aynda Basrada vefat etti.
Kitbl-Hacc adnda bir eseri vardr. bn Kutluboa; el-Huccets-sar, elHuccetl-kebr, Hberul-vhid, el-Cmi, sbtl-kys ve ctihdr-rey adnda
alt eseri olduunu sylemektedir.
3. Muhammed b. Sema (130-233/747-848)
Tam ad Eb Abdillh Muhammed b. Sema b. Ubeydillh16 et-Temmdir.17
130/748 ylnda dodu.
Fkh tahsilini Eb Ysuf, Muhammed b. el-Hasen ve Hasan b. Ziyddan (v.
204/819) yapt. Kaynaklarda ak bilgiye rastlamadk, ancak yaadklar ehirlere
bakarak hocalarndan Badatta iken ders aldn tahmin etmekteyiz.
Eb Cafer Ahmed b. Eb Imrn Ms el-Badd, Bekir b. Muhammed elAmm,18 Eb Ali Abdullh b. Cafer er-Rznin kendisinden fkh rendi.
15
16
17
18
Hanfe, 164.) el-Kefev de Muhammed b. el-Hasenden en son ders alan talebesi olduunu syler (el-Kefev, elKetib, vr. 109b.)
Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 147-153; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 678-680 (no.
1086); bn Kutlubo, Tct-tercim, 226-227 (no. 190); el-Kefev, el-Ketib, vr. 100a-100b; el-Leknev, el-Fevid,
246-247 (no. 300); zel, Hanefi Fkh limleri, 27; zen, kr, s b. Ebn, DA, XXII, 480-481.
Tct-tercimde dede ad Ubeyd, el-Fevidl-behiyyede ise Abdullah olarak gemektedir.
Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 161-162; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 168-170 (no.
1322); bn Kutlubo, Tct-tercim, 240-241 (no. 204); el-Kefev, el-Ketib, vr. 88b-89b; el-Leknev, el-Fevid, 280
(no. 356); zel, Hanefi Fkh limleri, 27; Kallek, Cengiz, bn Sema, DA, XX, 313-314.
Tercim kitaplarnn Muhammed b. Semay tantan blmlerinde Bekir b. Muhammed el-Ammnin farkl
isimlerde getii grlmektedir. Bu konuda Bekir b. Muhammed el-Ammyi tanttmz blme baknz.
Badat kads iken gzlerinin iyi grememeye balamas zerine grevi brakt.
103 yllk mr 233 ylnn aban (Mart-Nisan 848) aynda sona erdi.
en-Nevdir, Edebl-kd ve el-Mehdr ves-sicillt adnda eserleri bulunmaktadr.
4. Bekir b. Muhammed el-Amm (III/IX. yzyl)
Tercim kitaplarnda kendi tantm yaplrken ismi ve nisbesi Bekir b. Muhammed el-Amm19 eklinde gemekte iken, Muhammed b. Semann rencileri veya
Eb Hzimin hocalar bahislerinde bazen Eb Bekir b. Muhammed el-Kumm veya
Eb Bekir el-Amm olarak kaydedildii grlmektedir.20 Amm, Ben Temmin bir
koluna nisbettir.21
Muhammed b. Semadan fkh tahsil etti. Yaadklar corafyadan hareketle
bu tahsilin Badatta gereklemi olma ihtimali yksektir.
Bekir el-Amm, Eb Hzimin fkh tahsil ettii hocalar arasndadr.
Vefat hakknda kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlamadk. Ancak hocas
233/847, rencisi 292/905 ylnda vefat ettiine gre, Bekir el-Ammnin III/IX.
yzyl ierisinde vefat ettiini sylemek mmkndr.
5. Eb Ali ed-Dekkk
smi ve baba adna dair kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlamadk. Un ii ile
urat iin ed-Dekkk22 lakabn almtr.
Ms b. Nasr er-Rzden fkh tahsil etti. Kaynaklarda yaad corafya hakknda bir bilgi bulamadk. Ancak hocasnn Reyli olmasna ve Azerbaycanl talebesi Eb Sad el-Berdenin mnazaralarda Dvd ez-Zhirye (v. 270/884) baskn kacak derecede ilim tahsil ettikten sonra Badatta ikamet etmeye balad
rivayetine dayanarak bugnk ran topraklarnda yaadn tahmin etmekteyiz.
Hocasndan da burada ders alm olmaldr.
Vefat tarihi hakknda bir bilgiye ulaamadmz Eb Ali ed-Dekkkn
Kitbl-Hayz adnda bir eseri bulunduu ifade edilmektedir.
19
20
21
22
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 467 (no. 381); el-Kefev, el-Ketib, vr. 106b-107a; elLeknev, el-Fevid, 96 (no. 285).
rnekleri iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, IV, 23; el-Leknev, el-Fevid, 280. el-Kefev, el-Ammyi
tantt blmde bu karkla dikkat ekmi (el-Kefev, el-Ketib, vr. 107a); ancak kendisi de Muhammed b.
Semann rencilerini tantrken Bekir b. Muhammed el-Kumm demitir (el-Kefev, el-Ketib, vr. 88b).
Ayrca bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, IV, 267.
Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 165; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, IV, 69 (no. 1953);
bn Kutlubo, Tct-tercim, 337 (no. 343); el-Kefev, el-Ketib, vr. 106a-106b; el-Leknev, el-Fevid, 237 (no. 285).
170 | Huzeyfe EKER
6. Eb Hzim (292/905)
Tam ad Eb Hzim Abdlhamd b. Abdilazz es-Sekndir.23
Bekir b. Muhammed el-Amm ve s b. Ebndan fkh tahsilinde bulundu.
Yaadklar corafyalardan hareketle bu tahsilin Basra-Badat civarlarnda gereklemi olduunu tahmin etmekteyiz.
Eb Cafer et-Tahv, Eb Thir ed-Debbs ve Eb Sad el-Berde gibi rencileri kendisinden ders ald.
Basrada doan Eb Hzim; am, Kerh (Badat) ve Kfede kadlk grevlerinde
bulundu. 292 ylnn Cemziyelevvel (Mart 905) aynda Badatta vefat etti.
el-Feriz, Edebl-kd, el-Mehdr ves-sicillt, el-Eml ve erhul-Cmiilkebr adnda kitaplar bulunmaktadr.
7. Eb Sad el-Berde (317/930)
Tam ad Eb Sad Ahmed b. el-Hseyn el-Berdedir.24 Azerbaycann Berdea25
ehrindendir.
Eb Ali ed-Dekkktan ve onun hocas Ms b. Nasr er-Rzden fkh tahsil
etti. limde belirli bir seviyeye ulatktan sonra Badata gittii bilindiine gre
bu iki hocasndan bugnk Bat ran topraklarnda ders aldn tahmin etmekteyiz. Daha sonra Badatta ikamet etmeye karar vererek buraya yerleti. Kd Eb
Hzimden ders almas Badattaki gnlerinde olmutur.
Kaynaklarda el-Berdenin sml b. Hammddan da ders ald bildirilmektedir. Ancak -her ne kadar imkansz olmasa da- 317/930 ylnda vefat etmi
Berdenin 212/827 ylnda vefat etmi sml b. Hammddan ders almas problemli grnmektedir. Zira hocasndan 105 yl sonra vefat etmi olmaktadr. te
yandan el-Berde yallk sebebiyle yatanda vefat etmemi, hacca gittii zaman
Mekkede Karmatler tarafndan ehid edilmitir. Eer bu hoca-talebe ilikisinin
mevcudiyetini kabul edecek olursak el-Berdenin en az 110-120 yanda iken
hacc yolculuuna ktn, Karmat olaynda ehid edilmese idi -Allah en iyi bilir- daha da yaayacan kabul etmemiz gerekir. Halbuki uzun yaadna dair
elimizde herhangi bir bilgi mevcut deildir. Dolaysyla kanaatimizce Eb Sad
el-Berdenin dorudan sml b. Hammddan ders ald bilgisinin shhatinde
phe bulunmaktadr.
23
24
25
Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 165; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 366-368 (no.
758); bn Kutlubo, Tct-tercim, 182 (no. 131); el-Kefev, el-Ketib, vr. 110a-110b; el-Leknev, el-Fevid, 149-150
(no. 188); zel, Hanefi Fkh limleri, 30; Krbyk, Kasm, Eb Hzim el-Kd, DA, X, 158.
Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 166; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 163-166 (no.
103); el-Kefev, el-Ketib, vr. 109b-110a; el-Leknev, el-Fevid, 40-42 (no. 20); zel, Hanefi Fkh limleri, 30; Kallek,
Cengiz, Eb Sad el-Berda, DA, X, 219-220.
Baz kaynaklarda Berzea olarak gemektedir. el-Hamev, Berzea olarak kaydetmekle birlikte Berdea olarak da
rivayet edildiini aktarmaktadr. (Bkz. Eb Abdillh ihbddn Ykt b. Abdillh el-Hamev (v. 626/1229),
Muceml-bldn, I-V, Dru Sdr, Beyrut 1977, I, 379.) el-Kefev, dl olarak kullanmnn daha yaygn olduuna
dair nakilde bulunur. el-Leknev, el-Kurenin el-Birde olarak kaydettiini syler; ancak el-Kure, b harfinin
fethal olduunu sylemektedir (el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, IV, 150).
Ebul-Hasen el-Kerh, Eb Thir ed-Debbs ve Eb Amr et-Taber (v.

340/952) kendisinden ders alan rencilerindendir.
10 Zilhicce 317 (14 Ocak 930) Perembe gn Mekkede Karmatiler tarafndan
ehit edildi.
el-Berdeye ait Mesill-hlf adl bir eser bulunmaktadr.
8. Eb Cafer et-Tahv [239-321/853(?)-933]
Tam ad Eb Cafer Ahmed b. Muhammed b. Selme26 et-Tahvdir.27 Yukar
Msrdaki Tah28 kyndendir. 10 Rebulevvel 239 (19 Austos 853) Cuma gn
domutur. 228, 229, 236 ve 238 tarihlerinde doduuna dair de rivayetler vardr.
afi mezhebine mensup olan days sml b. Yahy el-Mzenden (v. 264/878)
ders alrken aralarndaki bir problemden dolay Hanefi mezhebine gemeye karar
verdi. Hanefi fkhn Msrda iken Bekkr b. Kuteybeden (v. 270/884) ve Muhammed b. Semann rencisi Eb Cafer Ahmed b. Eb Imrn Ms el-Baddden
okudu. Daha sonra 268/881-2 ylnda ama giderek Eb Hzimden ders ald.
amn farkl ehirlerinde birok alimden ilim tahsil ettikten sonra Msra dnerek
tedris ve telif faaliyetlerinde bulundu.
Kaynaklarda kendisinden ders alan rencileri arasnda olu Ebul-Hasen Ali
b. Ahmed et-Tahv, Eb Bekir Ahmed b. Muhammed b. Mansr ed-Dmen ve
Eb Tlib Sad b. Muhammed el-Berdenin isimleri zikredilmektedir.
321 ylnn Zilkde (Ekim 933) aynn banda bir Perembe29 gecesi vefat etti.
Kahirede defnedildi.
Tahvnin el-Muhtasarul-kebr, el-Muhtasarus-sar, el-Akde, AhkmlKurn, Menil-sr, Mkill-sr, htilfl-ulem, erhul-Cmiis-sar,
erhul-Cmiil-kebr, e-rtul-kebr, e-rtul-evsat, e-rtus-sar, elMehdr ves-sicillt, es-Snenl-mesra, et-Tesviye, el-Vesy, el-Feriz, Menkb
Eb Hanfe, en-Nevdirul-fkhiyye, en-Nevdir vel-hikyt30, er-Redd al Eb
Ubeyd fm ehtae fihtilfin-neseb, er-Redd al s b. Ebn, Nakdu kitbilmdellisn alel-Kerbs, Hkm erd Mekke, htilfr-rivyt al mezhebilKfiyyn, Kasml-feyi vel-ganim adnda eserleri ile byk bir tarih kitab vardr.
26
27
28
29
30
es-Saymer dede adn Seleme olarak kaydeder.

Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 168; es-Semn, el-Ensb, II, 179; IV, 52-53; Ebl-Abbs
emsddn Ahmed b. Muhammed bn Hallikn (v. 681/1282), Vefeytl-ayn ve enb ebniz-zemn, I-VIII, thk.
hsn Abbs, Dru Sdr, Beyrut 1968, I, 71-72 (no. 25); el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 271-277 (no. 204); bn
Kutlubo, Tct-tercim, 100-102 (no. 21); el-Kefev, el-Ketib, vr. 113b-114a; el-Leknev, el-Fevid, 59-63 (no.
403); zel, Hanefi Fkh limleri, 30; lta, Davut-Yavuz, Salih Sabri, Tahv, DA, XXXIX, 385-389.
el-Kefev, kynn adn Tahne; el-Leknev ise Tahyye olarak kaydeder. el-Hamev, Yukar Msrn Tah ehrine
yakn on hanelik bir ky olan Tahtttan olduunu, kynn bal olduu ehre nisbetle et-Tahv eklinde
tanndn aktarmaktadr (Ykt el-Hamev, Muceml-bldn, IV, 22.)
Ahmet zel, vefat tarihini 6 Zilkde 321 olarak verir, ancak bu tarih biyografi kitaplarnda geen Perembe
gnne tekabl etmemektedir. 2 Zilkade 321 tarihinde vefat etmi olmas muhtemeldir.
el-Kefev en-Nevdir vel-mktebt olarak kaydeder.
172 | Huzeyfe EKER
9. Eb Thir ed-Debbs (IV/X. yzyl)

Tam ad Eb Thir Muhammed b. Muhammed b. Sfyndr.31 Pekmez sat ile
urat iin ed-Debbs lakabn almtr.32
Eb Hzim ve Eb Sad el-Berdenin rencisidir. Hocalarnn yaad corafyaya ve Irakta ehl-i reyin imam olduunu bildiren rivayete dayanarak tahsilini
Irakta yaptn sylemek mmkndr.
Ebul-Hseyn Ahmed b. Muhammed en-Nsbr (v. 351/962) ve Eb shk
brhm b. Muhammed el-Mhelleb kendisinden fkh tahsil eden rencilerindendir.
Tabloda yer almayp silsilesi Eb Thir ed-Debbs kanalyla Eb Hanfeye ulaan alimler arasnda Ebul-Heysem en-Nsbr, Abdullh b. el-Hseyn en-Nsh
(v. 447/1055) ve olu Eb Bekir Muhammed en-Nsh (v. 484/1091) bulunmaktadr.33 Bu isimlerin yaad corafyalara bakldnda Eb Thir ed-Debbstan
sonra bu silsilenin Irakta deil, Horasanda devam ettii grlmektedir.
Ebu Thir ed-Debbs, am kadl grevine getirildi. mrnn son dneminde mcavir olarak Mekkeye gitti. Orada vefat etti. Kaynaklarda vefat tarihine
dair bir bilgiye rastlamadk; ancak Ebul-Hasen el-Kerhnin akran olduuna gre
IV/X. yzylda vefat etmi olmas kuvvetle muhtemeldir.
10. Ebul-Hasen el-Kerh (260-340/874-952)
Tam ad Ebul-Hasen Ubeydullh b. el-Hseyn b. Delll el-Kerhdir.34 260/874
ylnda Kerhte dodu.35
Fkh tahsilini Badatta36 Eb Sad el-Berdeden yapt.
Eb Bekir el-Cesss, Eb Sehl ez-Zcc (v. 351/962), Eb Ali Ahmed b.
Muhammed e- (v. 344/955), Eb Hmid Ahmed b. el-Hseyn et-Taber (v.
376/986 veya 377/987), Ebul-Ksm Ali b. Muhammed et-Tenh (v. 342/953),
Eb Abdillh Ysuf b. Muhammed el-Crcn ve Eb Abdillh el-Hseyn b. Ali
el-Basr (v. 369/979) rencileri arasnda zikredilebilir.37
31
32
33
34
35
36
37
Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 168; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 323-324 (no.
1489); bn Kutlubo, Tct-tercim, 336 (no. 342); el-Kefev, el-Ketib, vr. 116a; el-Leknev, el-Fevid, 308 (no.
403).
Ketibl-almda lakap olarak deil, ed-Debbs eklinde nisbe olarak gemektedir, ancak bu muhtemelen
mstensih hatasdr.
el-Kefev, el-Ketib, vr. 137a, 147b.
Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 166-168; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 493-494 (no.
894); bn Kutlubo, Tct-tercim, 200-201 (no. 155); el-Kefev, el-Ketib, vr. 114a-114b; el-Leknev, el-Fevid,
183-184 (no. 230); zel, Hanefi Fkh limleri, 32-33; Apaydn, H. Yunus, Kerh, DA, XXV, 285-287.
el-Hamev, Kerh adnda dokuz yer olduunu ve bunlarn hepsinin Irakta yer aldn syledikten sonra her birini
tek tek tantr. Kerh-i Cddn tantrken Ebul-Hasen el-Kerhnin buradan olduunu syler (Ykt el-Hamev,
Muceml-bldn, IV, 447.)
es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 172.
Kaynaklarda el-Kudr ve Eb Abdillh ed-Dmennin el-Kerhden okuduu sylenmektedir. Ancak 362/972
ylnda doan el-Kudrnin el-Kerhye talebe olmas tarihen mmkn deildir. 478/1085 ylnda vefat eden Eb
Abdillh ed-Dmennin de el-Kerhden fkh tahsil ettiini sylemek zordur. Muhtemelen Eb Bekir Ahmed b.
Muhammed ed-Dmen ile bir kartrma sz konusudur.
Hayatnn son dneminde fel olan el-Kerh, 340 ylnn aban aynn 15. gecesi (15 Ocak 952) Badatta vefat etti.
el-Muhtasar, er-Risle (el-Usl), erhul-Cmiil-kebr, erhul-Cmiis-sar ve
el-Eribe adnda eserleri vardr.38
11. Eb Bekir el-Cesss (305-370/917-981)
Tam ad Eb Bekir Ahmed b. Ali er-Rz olan el-Cesss,39 305/917 ylnda
Reyde40 dodu. rann Rey ehrinden olduu iin er-Rz nisbesini ald. 325/937
ylnda Badata gitti. Ara ara Horasan blgesine seyahatleri oldu, ancak daha ok
Badatta ikamet etti.
Badatta Eb Sehl ez-Zccden (v. 351/962) ve onun hocas Ebul-Hasen elKerhden fkh okudu.
Eb Abdillh el-Crcn, Eb Bekir el-Harezm, Ebul-Ferec Ahmed b. Muhammed (v. 415/1025), Eb Cafer Muhammed b. Ahmed en-Nesef (v. 414/1024),
Ebul-Hseyn Muhammed b. Ahmed el-Kemr (v. 417/1026) ve Ebul-Hasen Muhammed b. Ahmed ez-Zafern (v. 393/1003) el-Cessstan fkh renen rencileridir.
7 Zilhicce 370 (13 Haziran 981) Pazartesi gn Badatta vefat etti.
Ahkml-Kurn, erhu Muhtasaril-Kerh, erhu Muhtasarit-Tahv, erhulCmiil-kebr, el-Fsl fil-usl, Muhtasaru htilfil-fukah, erhu Edebil-kd41
ve erhul-esmil-hsn adnda eserleri ile kendisine gelen sorularn cevaplarn
derledii bir kitab bulunmaktadr. bn Kutlubo bu kitaplarn haricinde erhulCmiis-sar ve el-Mensik adnda iki eseri de el-Cesssa nispet etmektedir.
12. Eb Abdillh el-Crcn (398/1008)
Tam ad Eb Abdillh Muhammed b. Yahy b. Mehd el-Crcndir.42 rann
kuzeyinde yer alan Crcndandr. Ancak daha ok Badatta ikamet etmitir.
Fkh Eb Bekir el-Cessstan rendi. Bu tedrisin hocasnn Horasan yolculuklarnda iken gereklemi olmas ihtimal dahilinde olsa da, bu yolculuklarn
ksa sreli olmas ve vefat yerlerine itibarla, hocasndan Badatta okumu olma
ihtimali kanaatimizce daha kuvvetlidir.
38
39
40
41
42
rencileri ve eserleri ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Gney, Necmeddin, Kudrnin erhu Muhtasaril-Kerh Adl
Eserinin Siyer Blmnn Edisyon Kritii, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Seluk n. SBE, Konya 2006, 27-37.
Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 171-172; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 220-224 (no.
155); bn Kutlubo, Tct-tercim, 96-97 (no. 17); el-Kefev, el-Ketib, vr. 126b-127a; el-Leknev, el-Fevid, 53-54
(no. 39); zel, Hanefi Fkh limleri, 34; Gngr, Mevlt, Cesss, DA, VII, 427-428.
el-Kefev, Badatta doduuna dair el-Cevhirul-mudyyeden nakilde bulunmutur; ancak el-Cevhirulmudyyenin el-Cesss blmnde byle bir bilgiye rastlamadk. el-Leknev de el-Kefevnin kitabn zetledii iin
ayn bilgiyi almtr.
Baz kaynaklarda bu eserin ad Edebl-kad olarak gemektedir.
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 397-398 (no. 1573); el-Kefev, el-Ketib, vr. 136a-136b;
el-Leknev, el-Fevid, 331 (no. 431).
174 | Huzeyfe EKER
Ebul-Hseyn el-Kudr ve Ahmed b. Muhammed en-Ntf (v. 446/1054)

kendisinden fkh tahsil eden rencileri arasndandr.
Son zamanlarnda fel olan el-Crcn, 20 Recep 39843 (31 Mart 1008) aramba gn Badatta vefat etti, Eb Hanfenin kabri yaknlarnda defnedildi.
13. Eb Bekir el-Hrezm (403/1012)
Tam ad Eb Bekir Muhammed b. Ms b. Muhammed el-Hrezmdir.44 Bugnk zbekistan topraklarnda yer alan, Ceyhun rma kenarnda bir blge olan
Hrezmdendir.
Eb Bekir el-Cessstan fkh tahsil etti. Kaynaklardaki Badatn fakhi ifadesinden memleketinden ayrlp Badatta ikamet ettii anlalmaktadr. Dolaysyla el-Cessstan tedrisi muhtemelen Badatta gereklemitir.
Kendisinden fkh eitimi alanlar arasnda olu Ebul-Ksm Mesd b. Muhammed el-Hrezm (v. 423/1032) ve Eb Abdillh es-Saymer bulunmaktadr.
Eb Bekir el-Hrezm, 18 Cemziyelevvel 403 (5 Aralk 1012) Cuma gn vefat etti, Badatta defnedildi.
14. Ebul-Hseyn el-Kudr (362-428/973-1037)
Tam ad Ebul-Hseyn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Badd el-Kudrdir.45
362/973 ylnda Badatta domutur. el-Kudr isminin tencere imalinden geldii
veya Badatn Kudra kyne nisbet olduu eklinde farkl grler vardr.
Fkhi tahsilini Eb Abdillh el-Crcnden yapt. Yaadklar corafyalara
bakarak bu tahsilin Badatta gerekletiini sylemek mmkndr.
ed-Dmen el-Kebr, Ebul-Ksm Abdlvhid b. Ali (v. 456/1064) ve Eb
Nasr Ahmed b. Muhammed el-Akta (v. 474/1081-2) kendisinden ders ald.
5 Receb 428 (24 Nisan 1037) Pazar gn Badatta vefat etti.
el-Muhtasar, erhu Muhtasaril-Kerh, et-Takrb ve et-Tecrd adl eserleri ile bir
hadis cz bulunmaktadr.46
15. Eb Abdillh es-Saymer (351-436/962-1045)
Tam ad Eb Abdillh el-Hseyn b. Ali b. Muhammed47 b. Cafer olan es-
43
44
45
46
47
Ali el-Kr tarafndan 397 ylnda vefat ettii rivayet edilmitir (Bkz. el-Leknev, el-Fevid, 331.)
Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 172-173; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 374-375 (no.
1550); el-Kefev, el-Ketib, vr. 136a; el-Leknev, el-Fevid, 330 (no. 427); zel, Hanefi Fkh limleri, 36.
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 247-250 (no. 179); bn Kutlubo, Tct-tercim, 9899 (no. 19); el-Kefev, el-Ketib, vr. 144b-145a; el-Leknev, el-Fevid, 57-58 (no. 45); zel, Hanefi Fkh limleri,
36-37; Kallek, Cengiz, Kudr, DA, XXVI, 321-322.
rencileri ve eserleri ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Gney, Kudrnin erhu Muhtasaril-Kerh Adl Eserinin Siyer
Blmnn Edisyon Kritii, 45-68.
el-Fevidl-behiyyede dedesinin ad Cafer olarak kaydedilmektedir.
Saymer,48 351/962 ylnda dodu. es-Saymer nisbesine baklarak doumunun

Basra civarlarnda olduu sylenebilir. Hayatnn byk ounluunu Badatta
geirdi.
Eb Nasr Muhammed b. Muhammed b. Sehl (v. 388/998) ve Eb Bekir elHrezmden fkh tahsil etti. lk hocasndan tedrisinin Badatta olduu kaynaklarda bildirilmektedir. Yaadklar corafyalara bakarak ikinci hocasndan da
Badatta iken ders aldn sylemek mmkndr.
ed-Dmen el-Kebr ve Ebul-Hasen Ali b. el-Hasen49 es-Sandel (v. 484/1091)
kendisinden fkh tahsil eden rencilerindendir. Silsilenin es-Sandelden devam
eden kolu Iraktan ayrlarak Horasan blgesine gemitir. Bu koldan n plana km bir alim tespit edemediimiz iin tabloda yer vermedik.
Hadis dinlemek iin amda, kadlk grevi iin Medinde bulundu. Son olarak
vefatna kadar srdrecei Kerh (Badatn bir mahallesi) kadl grevini stlendi. 21 evvl 436 (11 Mays 1045) Cumartesi gn Badatta vefat etti.
es-Saymernin Hanefi tabakatnn nemli eserlerinden biri olan Ahbru Eb
Hanfe ve ashbih adl kitabnn yan sra erhu Muhtasarit-Tahv ve Mesillhlf f uslil-fkh adnda iki kitab daha vardr.
16. ed-Dmen el-Kebr (398-478/1007-1085)
Tam ad Eb Abdillh Muhammed b. Ali b. Muhammed b. el-Hseyndir.50 Ayn
nisbeyle anlan dier alimlerden ayrlmas iin ed-Dmen el-kebr olarak bilinir.
8 Rebulevvel 39851 (22 Kasm 1007) Cumartesi gn Dmenda52 dodu.
nce bir mddet Dmenda, ardndan drt ay Niaburda Ebul-Al Sid b. Muhammed el-stvden (v. 432/1041) tahsil grdkten sonra Badata gelerek Eb
Abdillh es-Saymer ve Ebul-Hseyn el-Kudrden fkh rendi.
Ebul-Ksm Ali b. Muhammed es-Simnn (v. 499/1106) kendisinden fkh
tahsil etti.
30 yl kadar Badat kadl grevini yrten ed-Dmen, 24 Receb 478 (15
Kasm 1085) Cumartesi gn burada vefat etti.
erhu Muhtasaril-Hkim adnda bir eseri vardr.
Eb Abdillh ed-Dmennin yaad dnemden itibaren Hanefi mezhebi48
49
50
51
52
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 116-118 (no. 508); bn Kutlubo, Tct-tercim, 163164 (no. 100); el-Kefev, el-Ketib, vr. 138b-139a; el-Leknev, el-Fevid, 115 (no. 130); zel, Hanefi Fkh limleri, 38;
Baolu, Tuncay, Saymer, Hseyin b. Ali, DA, XXXVI, 215-216.
el-Kefev baba adn Ali, el-Leknev ise el-Hseyn olarak kaydetmitir. Ancak es-Sandelnin kendi tantmlarnda
baba adn doru vermilerdir (el-Kefev, el-Ketib, vr. 161a; el-Leknev, el-Fevid, 202.)
Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, II, 446; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 269-271 (no. 1425); elKefev, el-Ketib, vr. 160a-161a; el-Leknev, el-Fevid, 299-301 (no. 385); zel, Hanefi Fkh limleri, 40-41; Kallek,
Cengiz, Dmegn, DA, VIII, 453-454.
es-Semn doum tarihini 400/1009 olarak verir.
Gnmzdeki haritalarda Dmn olarak gsterilmektedir.
176 | Huzeyfe EKER
nin arlk merkezinin Iraktan Maverannehir blgesine kayd grlmektedir.

Hanefi mezhebinin drt temel metin kitabndan el-Muhtrn mellifi Ebul-Fadl
Mecdddn Abdullh b. Mahmd el-Mevsl (v. 683/1284) ve Mecmaul-bahraynn
mellifi Ebul-Abbs Muzafferuddn Ahmed b. Ali bns-st (v. 694/1295) hari
tutulacak olursa dier blgelere gre Irakllarn daha geri planda olduklar fark
edilmektedir. Ancak bu durum Irakta Hanefi mezhebinin mntesiplerinin kalmad eklinde anlalmamaldr. Gnmze kadar Irakta Hanefi mezhebi mensuplar bulunmaya devam etmitir.53
D. HORASAN BLGES
Hanefi mezhebi Irakta kurulmu olmasna ramen daha kuruluunun hemen
akabinde dier corafyalara da yaylmtr. Horasan, mezhebin ilk yllarnda yayld blgelerden biridir.
Kelime manas dou olan Horasan balangta mslmanlarn merkezi olan
Irakn dousunun tamam iin iin kullanlrken54 sonradan Maverannehir,
Horasandan ayrlarak mstakil bir isimle anlmaya balad. Dolaysyla sonraki
dnemde Horasan, Reyin dousu ile Ceyhun rmann gneyinde kalan geni
corafyay ifade eder oldu. Belh, Serahs, Niabur, Crcan, Bistam, Herat, Czcn,
Damean gibi nemli ehirlerin yer ald bu blge gnmzde rann dousu,
Afganistan ve Trkmenistan topraklarna tekabl etmektedir.
slam hukuk tarihinde nemli bir yere sahip olan bu blgede tedris ve tedvin
faaliyetinde bulunmu olan Hanefi alimleri, hoca-talebe ilikilerine dikkat ekilerek zet bir ekilde tantlacaktr.
1. Eb Sleymn el-Czcn (III/IX. yzyl)
Ad Ms b. Sleymn olan Eb Sleymn el-Czcn55 Belhe komu vilayet
olan Czcndandr.56 rencilerinin memleketlerinden hareketle, Badattaki tahsilinden sonra memleketine dnd, Belh-Czcn civarlarnda (bugnk Kuzey
Afganistan) yaad sylenebilir.
Eb Ysuf ve Muhammed b. el-Hasenin rencilerindendir. Hocalarndan
Badatta ders ald kaynaklarda bildirilmektedir.
Eb Bekir el-Czcn, Muhammed b. Seleme, Nusayr b. Yahy, Ziyd b.
Abdirrahmn, Zeyd b. sme ve Gassn b. Muhammed gibi rencileri vardr.
53
54
55
56
Baolu, Tuncay, Saymernin Usl ve Usl Gr zerine Baz Tespitler, slam Hukuku Aratrmalar Dergisi,
sy. 2, Konya 2003, s. 274.
Samur, Sebahattin, slam Corafyaclarna Gre Horasan; Yeri ve X. Yzyldaki Durumu, Bilimname, sy. IX, 8990.
Hakknda bilgi iin bkz. es-Saymer, Ahbru Eb Hanfe, 161; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 518-519 (no.
1714); bn Kutlubo, Tct-tercim, 298-299 (no. 290); el-Kefev, el-Ketib, vr. 90b-91a; el-Leknev, el-Fevid, 354
(no. 475); ener, Abdlkadir, Czcn, Eb Sleymn, DA, VIII, 98.
Baz kaynaklarda el-Czecn olarak gemektedir (rnein bkz. el-Leknev, el-Fevid, 34.) Muceml-bldnda
ise z harfinin skunu ile gemektedir (Ykt el-Hamev, Muceml-bldn, II, 182.) Bugnk haritalarda Czcn
olarak gemesi ve o civarda yaayanlarn bu ekilde telaffuz etmeleri sebebiyle z harfini sakin olarak kabul ettik.
Tabakat kitaplarnda Eb Sleymn el-Czcnnin 200/816 ylndan sonra

vefat ettii kaydedilmektedir. el-Kefev, akran Eb Yahy Muall b. Mansrun
211/826 ylnda ldn syledikten sonra, Muallnn Eb Sleymndan sonra
3-10 aras yl (?
F S) daha yaadn ifade etmektedir.57 Dolaysyla Eb Sleymn
el-Czcnnin 201 ile 208 yllar arasnda vefat ettii sylenebilir.
es-Salt, er-Rehn, Nevdirul-fetv ve es-Siyerus-sar adl eserleri vardr.
2. Eb Bekir el-Czcn (III/IX. yzyl)
Ad Ahmed b. shk olan Eb Bekir el-Czcn,58 Eb Sleymn el-Czcnden
ders ald.
Eb Nasr Ahmed b. el-Abbs el-Iyd ve Eb Mansr el-Mtrd kendisinden fkh tahsilinde bulunan rencilerindendir.59
Talebelerinin Maverannehir blgesinden olmas, silsilenin o blgede devam
ettiini gstermektedir. Ancak silsilenin Eb Sleymn el-Czcn ile mi, Eb Bekir el-Czcn ile mi Maverannehire getii konusu net deildir.
Hocasnn III/IX. yzyln banda, talebesinin de 333/944-5 ylnda vefat etmi olmasndan hareketle Eb Bekir el-Czcnnin III/IX. yzylda vefat ettii
sylenebilir.
el-Fark vet-temyz, et-Tevhd ve et-Tevbe isimli eserleri vardr.
3. Nusayr b. Yahy (268/881-2)
el-Belh nisbesine sahip olan Nusayr b. Yahy60 iin el-Kefev Belh meayhndan ifadesini kullanmtr.
Eb Hanfenin rencisi olup Belh kadl grevini yrten Eb Mut elBelhden (v. 199/814-5) kk yalarda iken ders ald. Daha sonra Eb Sleymn
el-Czcnden fkh tahsil etti.
el-Kefev, Muhammed b. Semay tantrken rencileri arasnda Nusayr
b. Yahyy, Nusayr b. Yahyy tantrken de hocalar arasnda Muhammed b.
Semay zikretmemesine61 ramen sonraki alimlerin silsilelerini sylerken birok
yerde 8 ` \!) ifadesini kullanarak aralarnda hoca-talebe ilikisi
olduunu ifade etmitir.62 Onun ihtisar mahiyetinde olan el-Fevidl-behiyyede
de ayn bilgi tekrarlanmtr.63 Ancak dier tabakat kitaplarnda aralarnda hocatalebe ilikisini dorulayacak bir veriye rastlamadk. stelik Muhammed b. Sema
57
58
59
60
61
62
63
el-Kefev, el-Ketib, vr. 91a.

Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 144, 145 (no. 77, 79); bn Kutlubo, Tct-tercim,
110 (no. 35); el-Kefev, el-Ketib, vr. 105a-105b; el-Leknev, el-Fevid, 33-34 (no. 12); Yurdagr, Metin, Czcn,
Eb Bekir, DA, VIII, 97.
el-Kefev, el-Ketib, vr. 116b; el-Leknev, el-Fevid, 319. Ayrca bkz. el-Leknev, el-Fevid, 45.
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 546 (no. 1745, 1746); el-Kefev, el-Ketib, vr. 105a;
el-Kefev, el-Ketib, vr. 88b-89b, 105a.
rnein bkz. el-Kefev, el-Ketib, vr. 121a, 126a, 134a, 148b, 159a, 176a, 213b, 223b, 326a, 373a.
rnekleri iin bkz. el-Leknev, el-Fevid, 39, 50, 362.
178 | Huzeyfe EKER
Badatta, Nusayr b. Yahy ise Belhte ikamet etmekte olup uzak saylabilecek bu
iki ehir arasnda yolculuk yaptklarna dair bir bilgi de bizlere gelmemitir. Dolaysyla kanaatimizce ikisi arasnda hoca-talebe ilikisinin olduunu iddia etmek
zordur. Bu sebeple -her ne kadar el-Kefev silsilelerde yer verse de- hazrladmz
tabloda Nusayr b. Yahyy Muhammed b. Semaya renci olarak gstermedik.
Ebul-Ksm es-Saffr, Nusayr b. Yahydan fkh tahsil edenler rencilerdendir.
Nusayr b. Yahy 268/881-2 ylnda vefat etmitir.
4. Muhammed b. Seleme (192-278/808-891)
Knyesi Eb Abdillh olan Muhammed b. Seleme64 192/808 ylnda domutur. el-Belh nisbesine sahiptir.
eddd b. Hakm el-Belh (v. 220/835) ve Eb Sleymn el-Czcnden fkh
tahsil etti. Hocalarnn nisbelerinden anlald zere bu tedris, Belh civarlarnda
gereklemitir. Hadis renmek zere bir mddet Basrada bulundu.
Eb Bekir el-skf kendisinden fkh tahsil etti.
278/891 ylnda vefat etti.
5. Ebul-Ksm es-Saffr (336/947-8)
Ad Ahmed b. smet olan Ebul-Ksm es-Saffr65 da el-Belh nisbesine sahiptir.
Nusayr b. Yahydan fkh rendi. Yaadklar corafyalara bakarak hocasndan Belhte ders aldn tahmin etmekteyiz.
Eb Cafer el-Hinduvn66 ve Eb Hmid Ahmed b. el-Hseyn el-Mervez (v.
376/986) kendisinden ders alan rencilerindendir.
Kaynaklarn ou vefat tarihini Eb Bekir el-skf n da vefat ettii yl olan
336/947-8 eklinde verirken el-Kure, 326 ylnn evvl aynn bitimine 10
gn kala Pazartesi gecesi 87 yanda vefat ettiini sylemektedir. el-Leknev de,
336 tarihinde vefat ettiini syledikten sonra, vefatnn 326 olduuna dair Ali elKrden nakilde bulunmaktadr. 326 rivayeti, gn ayrntsna kadar indii iin
kuvvetli grnmektedir. Ancak 326 senesi 29 gn eken evvl aynn bitiminden
10 gn ncesi (19 evvl 326) Pazar gnne denk gelmektedir. Pazar gnn pazartesiye balayan gece vefat etmi olsa evvl aynn bitimine 9 gn kalmaktadr.
Hlasa ayrntl rivayet gn itibariyle problemlidir. te yandan bu ayrnty veren
el-Kure kitabnn knyeler blmnde iki yerde Ebul-Ksm es-Saffrn 336
64
65
66
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 162-163 (no. 1317); el-Kefev, el-Ketib, vr. 104b-105a;
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 200-201 (no. 141); el-Kefev, el-Ketib, vr. 115b; elLeknev, el-Fevid, 50 (no. 34).
el-Kurenin el-Hinduvnyi Ebul-Ksm es-Saffrn hocas olarak kaydetmesi, muhtemelen bir mstensih
hatasdr. Zira el-Kure, knyeler blmnde el-Hinduvnnin talebe olduunu sylemektedir (el-Kure, elCevhirul-mudyye, IV, 78.)
ylnda vefat ettiini sylemitir.67 336 yl dier kitaplarda geen el-skf n vefat
ettii yl ile de rtt iin onu esas aldk.
Ebul-Ksm es-Saffrn el-Muhtelif adnda bir eseri vardr.
6. Eb Bekir el-skf (336/947-8)
Tam ad Eb Bekir Muhammed b. Ahmed el-skf el-Belhdir.68 Kaynaklarda
hakknda snrl bilgi bulunmaktadr.
Muhammed b. Selemeden fkh tahsil etti. Yaadklar corafyalara bakarak
hocasndan Belhte iken tahsilde bulunduunu tahmin etmekteyiz.
Eb Bekir el-Ame ve Eb Cafer el-Hinduvn kendisinden ders ald.
336/947-8 ylnda69 vefat etti.
7. Eb Bekir el-Ame (340/952)
Tam ad Eb Bekir Muhammed b. Sad70 b. Muhammed b. Abdillh el-Belh
olan el-Ame,71 Belh alimlerindendir.
Eb Bekir el-skftan fkh tahsil etti. kisi de Belhli olduuna gre hocasndan tedrisi muhtemelen Belhte gereklemitir.
Olu Ebul-Ksm Ubeydullah ve Eb Cafer el-Hinduvn kendisinden fkh
tahsilinde bulunan rencileridir.
el-Kure ve el-Kefev, el-Amein vefat tarihini Eb Bekir b. Sad 328 ylnda
vefat etti eklinde verir.72 Daha ok lakab ile bilinen el-Ameten knyesi ve baba
ad ile bahsetmeleri verdikleri bilginin kaynann ayn olduunu gstermektedir. el-Leknev ise el-Amein talebesinin talebesi Ebul-Leys es-Semerkandye ait
en-Nevzilden el-Amein 340 ylnda vefat ettiini aktarmaktadr.73 Daha yakn
tarihte yaayan birinden geldii iin 340/952 rivayetini esas aldk.
8. Eb Cafer el-Hinduvn (362/973)
Tam ad Eb Cafer Muhammed b. Abdillh b. Muhammed el-Belh olan elHinduvn,74 362/973 ylnda 62 yanda vefat ettiine gre 300/912-3 ylnda do67
68
69
70
71
72
73
74
el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, IV, 16, 78.

Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 76; IV, 15-16 (no. 1879); el-Kefev, el-Ketib, vr.
114b-115b; el-Leknev, el-Fevid, 263-264 (no. 331).
el-Leknev, el-skf tantt blmde vefatnn 333 ylnda olduunu syler. Ancak Ebl-Ksm es-Saffr
tantrken Eb Bekir el-skf n ld 336 senesinde vefat etti der (el-Leknev, el-Fevid, 50). Dier kaynaklarda
ise 336 rivayeti desteklenmektedir.
Baz kaynaklarda baba ad Eb Sad olarak gemektedir. rnein bkz. es-Semn, el-Ensb, V, 653; el-Kure, elCevhirul-mudyye, III, 192; IV, 29; el-Kefev, el-Ketib, vr. 115a.
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 160 (no. 1314); el-Kefev, el-Ketib, vr. 121b-122a.
el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, IV, 19; el-Kefev, el-Ketib, vr. 122a.
el-Leknev, el-Fevid, 264.
Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, V, 653; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 192-194 (no. 1345); bn
Kutlubo, Tct-tercim, 264-265 (no. 240); el-Kefev, el-Ketib, vr. 125b-126b; el-Leknev, el-Fevid, 295 (no. 378);
zel, Hanefi Fkh limleri, 34; Erdoan, Mehmet, Hinduvn, DA, XVIII, 118.
180 | Huzeyfe EKER
mu olmas gerekir. el-Belh nisbesi Belhli olmasndan, el-Hinduvn ise Belhin

bir mahallesi olan Bbu Hinduvndan gelmektedir. Ara ara Maverannehir blgesi ehirlerinden Buharaya da giderek tedris faaliyetinde bulundu.
Ebul-Ksm es-Saffr75, Eb Bekir el-skf ve Eb Bekir el-Ameten fkh
tahsil etti. Belh silsilelerinin kendisinde birletii kiidir.
Ebul-Leys es-Semerkand ve Eb shk en-Nevkad kendisinden fkh rendi.
25 Zilhicce 36276 (26 Eyll 973) Cuma gn Buharada vefat etti. Cenazesi
memleketi Belhe nakledilerek orada defnedildi.77
el-Fevidl-fkhiyye, Kefl-gavmid f fril-fkh ve erhu Edebil-kd adnda eserleri vardr.
el-Hinduvnden sonra Horasan kolundan gelen silsileler Maverannehir blgesine gemi, orada devam etmitir. Silsilenin devam, Maverannehir alimleri
tantlrken incelenecektir.
9. Eb Mansr es-Semn (450/1058)
Tam ad Eb Mansr Muhammed b. Abdilcebbr b. Ahmed es-Semn etTemm el-Mervezdir.78 Temimoullarnn Semn koluna nisbetle es-Semn,
Mervli olduu iin el-Mervez nisbelerini almtr. Olu Ebul-Muzaffer Mansr
(v. 489/1096), Hanefi mezhebinden afii mezhebine gemitir. Bu sebeple el-Ensb
mellifi olan torunu Eb Sad Abdlkerm b. Muhammed b. Mansr b. Muhammed es-Semn (v. 562/1167), afii mezhebindendir.
Fkh tahsilini el-Mstafirden yapt. Hocasnn aslen Nesefli olduu, ders
almak iin bir mddet Mervde bulunduunu bilinmektedir. es-Semnnin hocasndan tahsili Mervde bulunduu dnemde olabilecei gibi hocasnn memleketi
olan Nesef e gidip orada ders almas da ihtimali dahilindedir. Her iki durumda
da Maverannehir blgesinden gelen bu silsile, es-Semn ile birlikte Horasanda
devam etmektedir.
Olu Ebul-Muzaffer Mansr, dier olu Ebul-Ksm Ali ve Eb Bekir elErsbend kendisinden ders ald.
10. el-Ersbend (512/1118)
Tam ad Eb Bekir Muhammed b. el-Hseyn b. Muhammed el-Ersbend79 el75
76
77
78
79
Ayrca bkz. el-Kefev, el-Ketib, vr. 115b.

el-Kurei, 392 ylnn Zilhicce (Ekim 1002) aynda vefat ettiini aktarmaktadr.
el-Leknev, el-Fevid, 264.
Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, III, 298; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 206-207 (no. 1354); bn
Kutlubo, Tct-tercim, 340 (no. 347); el-Kefev, el-Ketib, vr. 159b-160a; el-Leknev, el-Fevid, 284-287 (no. 363).
el-Leknev, el-Ersnbendnin baz kaynaklarda el-Ersnd olarak getiini, bunun hata olabileceini, elErsbendnin daha doru olduunu syler.
Mervezdir.80 Fahrul-kudt ve Fahrul-slm diye iki lakab vardr. Mervin bir

ky olan Ersbenddendir. Daha ok Mervde ikamet etti. Hacc yolculuu esnasnda bir mddet Badatta kald.
Fkh tahsilini nce Mervde Eb Mansr es-Semnden yapt. Sonra Buharaya
giderek Ali el-Mervezden ders ald. Mervde Hanefilerin reisi olduu sylendiine gre Buharadaki tahsilden sonra memleketi Merve dnm olmaldr. Bu
da Ali el-Mervezden gelen kolun el-Ersbend ile Maverannehirden Horasana
getiini gstermektedir.
Abdurrahmn el-Kirmn, Eb Abdillh Muhammed b. Abdillh es-Si ve
Ali b. Mevcd b. el-Hseyn el-Kn (v. 557/1162) gibi renciler kendisinden
ders ald.
51281 ylnn Rebulevvel (Haziran-Temmuz 1118) aynda vefat etti.
Muhtasaru Takvmil-edille adnda bir eseri vardr.
11. Abdurrahmn el-Kirmn [457-543/1065-1149(?)]
Tam ad Ebul-Fadl Abdurrahmn b. Muhammed b. Emrveyh el-Kirmndir.82
Ruknl-slm ve Ruknddn eklinde iki lakap ile anlr. 45783 ylnn evvl (Eyll
1065) aynda Kirmnda dodu. Daha ok Mervde ikamet etti.
nce Kirmanda babasndan ve Belhte mer el-Halcden okudu. Daha sonra Merve giderek el-Ersbend ve Ebul-Feth Ubeydullh b. Muhammed elHimden ders ald.
Ebul-Mefhir Abdulafr b. Lokmn el-Kerder (v. 562/1167), Ebul-Feth Muhammed b. Ysuf el-Kantar es-Semerkand ve Bedruddn mer b. Abdilkerm
el-Versek (v. 594/1198) gibi rencileri vardr.
20 Zilkde 54384 (1 Nisan 1149) Cuma akam Mervde vefat etti.
et-Tcrd fil-fkh, el-zh, erhul-Cmiil-kebr, en-Nket alel-Cmiis-sar,
el-Fetv ve rtl-esrr gibi eserleri vardr.
E. MAVERANNEHR BLGES
Hanefi mezhebinin Irakta doduktan sonra ksa srede yayld yerlerden
biri de Maverannehir85 blgesidir. slamn ilk yllarnda Horasana dahil olan bu
blge, zamanla ayr bir isimle anlmaya balanm ve nehrin te taraf manasn80
81
82
83
84
85
Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, I, 112; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 145-146 (no. 1294); elKefev, el-Ketib, vr. 180a-180b; el-Leknev, el-Fevid, 272-273 (no. 345).
el-Leknev Ketibl-almdan zetledii blmde 511 ylnda vefat ettiini sylemektedir. Ancak dier kaynaklarda
olduu gibi Ketibl-almda da 512 tarihi verilmektedir.
Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, V, 57; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 388-390 (no. 781); bn
Kutlubo, Tct-tercim, 184 (no. 134); el-Kefev, el-Ketib, vr. 197a-198a; el-Leknev, el-Fevid, 156-157 (no. 194).
el-Kefev doum tarihini 453 olarak verir. Dier kaynaklar ise 457 tarihinde mttefiktir.
es-Semn, 544 ylnda vefat ettiini bildirir. Dier btn kaynaklarda vefat tarihi 543 olarak gemektedir.
Fasih kullanm kelimesinin zarf olarak mansub olmas, dolaysyla Mverennehr olarak okunmas gerektii
eklindedir. Ancak galat- mehur haline geldii iin Maverannehir kullanmn tercih ettik.
182 | Huzeyfe EKER
daki Maverannehir tabiri -Irak tarafndan bakanlar iin- Ceyhun nehrinin te

tarafnda kalan topraklar iin kullanlr olmutur. oka alim yetitiren bu blgede Buhara, Semerkand, Nesef, (Takent) ve Mernn ile zkent gibi ehirlerin
yer ald Fergana vadisi bulunmaktadr. Gnmzde ise zbekistan, Tacikistan,
Krgzistann bats ve Kazakistann gneyinde yer alan topraklar Maverannehir
blgesini oluturmaktadr.
Hicri V. yzyldan itibaren Hanefi mezhebinin arlk merkezi haline gelen
Maverannehirde yetien, ders veren ve talebe yetitiren Hanefi alimlerden fkhi
silsileler ierisinde geenler ksaca tantlacaktr.
1. Eb Hafs el-Kebr (150-216/767-831)
Tam ad Eb Hafs Ahmed b. Hafs el-Buhardir.86 150/767 ylnda dodu.
Buharada yaad, tedris faaliyetinde bulundu.
Fkh tahsilini Muhammed b. el-Hasen e-eybnden yapt. Kaynaklarda
hocasndan nerede ders ald konusunda bir bilgiye rastlamadk.
Olu Eb Hafs es-Sar kendisinden ders ald.
216/831 ylnda Buharada vefat etti.
2. Eb Hafs es-Sar (264/878)
Tam ad Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed b. Hafs el-Buhardir.87 Babas Eb
Hafs, el-Kebr sfat ile anlrken kendisi Eb Hafs es-Sar olarak bilinir.
Eb Hafs el-Kebrden fkh tahsil etti. Her ikisi de Buharada yaad iin bu
tahsilin Buharada olmas kuvvetle muhtemeldir.
Abdullh es-Sbezmn kendisinden ders ald.
er-Redd al ehlil-ehv, el-htilf ve er-Redd alel-lafzyye adl eserleri vardr.
3. Eb Mansr el-Mtrd (333/944-5)
Tam ad Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd es-Semerkand
olan el-Matrd,88 nisbesi ile anlan itikadi mezhebinin kurucusudur. el-Mtrd
nisbesi Semerkandn bir mahallesi olan Mtrdden gelmektedir. mml-hd
lakab ile de anlr. III/IX. yzyln ilk yarsnn ortalarnda doduu tahmin edilmektedir.
86
87
88
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 166-167 (no. 104); bn Kutlubo, Tct-tercim, 94
(no. 15); el-Kefev, el-Ketib, vr. 89b-90b; el-Leknev, el-Fevid, 39-40 (no. 19); zel, Hanefi Fkh limleri, 26.
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 29 (no. 1161); IV, 62 (no. 1943); el-Kefev, el-Ketib,
vr. 108b-109a; el-Leknev, el-Fevid, 39-40.
249-250 (no. 217); el-Kefev, el-Ketib, vr. 116a-116b; el-Leknev, el-Fevid, 319-320 (no. 412); zel, Hanefi Fkh
limleri, 31-32; zen, kr-Topalolu, Bekir, Matrd, DA, XXVIII, 146-165.
Fkh tahsilini Eb Nasr Ahmed b. el-Abbs el-Iydden ve onun hocas Eb

Bekir el-Czcnden yapt. Kaynaklarda hocas el-Czcnden nerede ders aldna dair bir bilgiye rastlamadk. el-Czcnnin Horasandan Maverannehire
gitmi olmas muhtemeldir. Veyahut da el-Mtrd hocasndan Horasanda ders
alm, sonra memleketi Semerkanda dnmtr. Dier hocas el-Iydnin Semerkandl oluu, onun da ayn zamanda el-Czcnnin talebesi olmas birinci ihtimali
kuvvetlendirmektedir. Ancak bu konuda nihai bir sonuca ulatracak yeterli bilgiye ulaamadk.
Ebul-Ksm shk b. Muhammed es-Semerkand (v. 342/953), Ebul-Hasen
Ali b. Sad el-Rustufen ve Abdlkerm el-Pezdev kendisinden fkh tahsil etti.
333/944-5 ylnda Semerkandda vefat etti. 332/945-6 ylnda vefat ettii rivayet
edilmektedir.
Tevltl-Kurn, Kitbt-Tevhd, Kitbl-Maklt, Beyn vehmil-Mutezile,
Reddl-Uslil-hamse, Redd Kitbil-mme, Redd Evilil-edille, er-Redd alelKarmita, Redd Tehzbil-cedel, Redd Vedil-fssk, Mehiz-eri, el-Cedel f
uslil-fkh, erhul-Cmiis-sar gibi eserleri vardr.
4. es-Sbezmn/es-Sebezmn (258-340/872-952)
Tam ad Eb Muhammed Abdullh b. Muhammed b. Yakb b. el-Hris esSbezmn89 el-Hrisdir.90 Hanefi kitaplarnda mutlak olarak el-stz denildii
zaman es-Sbezmn anlalr. Buharaya yarm fersah uzaklktaki Sbezmn/
Sebezmn kyndendir. 258 yl Rebulhir91 aynn 5ini 6sna balayan gece (1920 ubat 872) dodu. lim tahsili iin Horasan, Irak ve Hicaz blgelerini dolat.
Eb Hafs es-Sarden ders ald. Her ikisi de Buharada ikamet ettii iin fkh
tahsili muhtemelen Buharada olmutur.
Muhammed b. el-Fadl el-Buhar ve Eb shk brhm b. Muhammed elMhelleb kendisinden fkh okudu.
5 evvl 340 (5 Mart 952) Cuma gecesi Buharada vefat etti.
Kefl-sri-erfe f menkb Eb Hanfe adnda bir eseri vardr.
5. Ebul-Leys es-Semerkand [373/983(?)]
Tam ad Ebul-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed es-Semerkanddir.92 Eb
Mansr el-Matrdye de ait olan mml-hd lakabn almtr. Hanefi mezhe89
90
91
92
Kaynaklarn ou zabtn sinin damm veya fethiyle eklinde verirken el-Kefev sin harfinin damm ile eklinde
vermektedir (el-Kefev, el-Ketib, vr. 108b.)
Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, I, 129; III, 213-214; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 344-345 (no.
734); bn Kutlubo, Tct-tercim, 175-176 (no. 123); el-Kefev, el-Ketib, vr. 115b-116a; el-Leknev, el-Fevid,
177-179 (no. 224).
el-Kefev, Rebulevvel aynda doduunu nakleder.
310 (no. 305); el-Kefev, el-Ketib, vr. 134a-136a; el-Leknev, el-Fevid, 362 (no. 485); zel, Hanefi Fkh limleri, 35;
Yazc, shak, Semerkand, Ebl-Leys, DA, XXXVI, 473-475.
184 | Huzeyfe EKER
bi kitaplarnda mutlak olarak el-fakh denildii zaman Ebul-Leys es-Semerkand

anlalr.
Fkh tahsilini Eb Cafer el-Hinduvnden yapt. Hocasndan nerede ders ald konusunda kaynaklarda bir bilgiye rastlamadk; ancak hocasnn ders verdii
ehirler olan Belh veya Buharada okumu olmas muhtemeldir. Semerkandl olmas Buhara ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
Vefat tarihi konusunda kaynaklarda 11 Cemziyelhir 37393 Sal, 375 ve 383
eklinde ayr tarih zikredilmektedir. Gn ayrnts da ierdii iin ilk tarihi esas
aldk.
en-Nevzil, Uynl-mesil, el-Fetv, Hznetl-fkh, Tefsrul-Kurn,
Beyn akdetil-usl, Bustnl-rifn, erhul-Fkhil-ekber, Mukaddimets-salt,
Muhtelifr-rivye, Tessn-nezir, erhul-Cmiis-sar, Ukbet ehlil-kebir ve
Tenbhl-gfiln gibi eserleri vardr.
6. Muhammed b. el-Fadl (301-381/913-991)
Tam ad Eb Bekir Muhammed b. el-Fadl el-Fadl el-Kemr el-Buhrdir.94 elKemr, Buharann bir ky olan Kemreye nisbetledir. 80 yanda vefat ettii
bildirildiine gre 301/913-4 ylnda domu olmas gerekir. lim tahsili iin bir
mddet Niaburda da bulundu. Ancak hayatnn byk blmn memleketi
Buharada geirdi.
Fkh hocas Abdullh es-Sbezmndir. Hocasnn yaad corafyaya bakarak Buharada ders alm olduunu tahmin etmekteyiz.
Eb Ali en-Nesef, Abdullh b. el-Fadl el-Hayzhaz, Abdurrahmn b. Muhammed b. Muhammed el-Ktib, Eb Muhammed sml b. el-Hasen ez-Zhid (v.
402/1012), Eb Bekir Muhammed b. shk el-Kelbz ve Eb Cafer95 el-sren
kendisinden fkh tahsil etmitir.
24 Ramazn 381 (4 Aralk 991) Cuma gn Buharada vefat etmitir.
7. Abdlkerm el-Pezdev (390/1000)
Tam ad Eb Muhammed Abdlkerm b. Musa b. s el-Pezdevdir.96 Ebul-Usr
el-Pezdev ve kardei Ebl-Ysr el-Pezdevnin dedesinin babasdr. Nesef e alt
fersah uzaklktaki Pezde isimli bir kaleye nisbetle el-Pezdev nisbesini almtr.
93
94
95
96
bn Kutlubo ve el-Leknev gn ayrnts da ieren bu rivayeti 11 Cemziyelhir 393 Sal olarak verir. Ancak
11 Cemziyelhir 393 gn Sal deil, Cumartesi gnne tekabl etmektedir. 373 ylnn ayn tarihi ise Sal
gnne denk gelir. Dolaysyla bunu bir rivayet hatas sayp 393 diye farkl bir nakil olduunu sylemedik. el-Kure
de gn ayrnts veren o rivayetteki yl 373 olarak vermektedir.
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 300-302 (no. 1461); el-Kefev, el-Ketib, vr. 122a-123b;
el-Leknev, el-Fevid, 303-304 (no. 393).
el-Kefev knyesini Eb Abdillh olarak verir, kendisini tantrken dier knyesini Eb Cafer olarak kaydeder (elKefev, el-Ketib, vr. 133a.) Biz daha mehur olan knyesini esas aldk.
Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, I, 340; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 458 (no. 855); el-Kefev,
el-Ketib, vr. 125a; el-Leknev, el-Fevid, 171 (no. 215).
Eb Mansr el-Mtrdden fkh tahsil etti. Kaynaklarda bir bilgiye rastlamadk ama hocasnn Semerkandl olmas sebebiyle bu tedrisin birbirine yakn iki
ehir olan Semerkand-Nesef civarlarnda gerekletiini tahmin etmekteyiz.
sml b. Abdissdk kendisinden ders ald.
390 ylnn Ramazan (Austos 1000) aynda vefat etti.
8. Eb Cafer el-sren (404/1013-4)
Hakknda kaynaklarda ok snrl bilgi bulunmaktadr.97 Mevcut bilgiler de
yeterince ak deildir. Kaynaklarn ounda Muhammed b. Fadldan ders alm,
ed-Debsye hocalk yapm olup sadece knyesi ve nesbesi verilen bir Eb Cafer
el-srenden98 bahsedilirken, ad Muhammed b. Amr olan baka bir Eb Cafer
el-sren daha gemektedir. Ayn dnemde ayn corafyada yaam, her ikisi
de kad olan bu iki Eb Cafer el-srennin ayn kii olduu kanaatindeyiz.
Ayn kii olduklar kabul edildii takdirde Eb Cafer el-srennin ad
Muhammeddir. Baba ad ise Amr ya da Abdullhtr. el-Kefev, Eb Abdullh eklinde ikinci bir knyesinden bahsetmekte ise de Eb Cafer knyesi daha yaygn
olarak kullanlmaktadr. Ayn knye ve nispeye sahip olan Eb Cafer Muhammed
b. el-Hasen b. el-Muhassin el-Usren (v. 470/1077) ile kartrlmamaldr.
Fkh tahsilini Muhammed b. el-Fadl el-Buhrden yapt. Bu tahsilin hocasnn memleketi Buharada olduunu tahmin ediyoruz. Ayrca el-Kefev ve onun
kitabn zetleyen el-Leknev, el-srennin Eb Bekir el-Cessastan ders aldn aktarmaktadr. Ancak her ikisi de, el-Cesssn rencilerinin getii blmde Eb Cafer el-srennin ismini sylememektedir. Dier kaynaklarda ise elCessstan ders aldna dair bir bilgiye rastlamadk. Kanaatimizce el-srennin
el-Cesssn talebesi olmas phelidir. te yandan ikisinin yaad ehirlerin
uzakl da hoca-talebe ilikisini pheli klan bir dier etmendir.
Eb Zeyd ed-Debsnin el-srenden fkh tahsil eden rencilerindendir.
Eb Cafer el-sren, Buhara kadl yapt. Semerkand kads iken 404 ylnn Safer (Austos-Eyll 1013) aynda vefat etti.
ez-Ziydt ve el-Cmiul-kebr adnda eserleri vardr.
9. Eb Ali en-Nesef (424/1033)
Ad el-Hseyn b. Hadr olan Eb Ali en-Nesef,99 nisbesinden anlalaca zere Neseflidir. en-Nesefnin haricinde el-Fedeyrac nisbesi de vardr.
97
98
99
Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, I, 142; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 294 (no. 1454); IV, 32 (no.
1907); el-Kefev, el-Ketib, vr. 133a-133b; el-Leknev, el-Fevid, 99-100 (no. 105).
Baz kaynaklarda el-Estern/el-stren olarak gemekte ise de dorusu el-sren eklinde olmasdr. Bkz.
es-Semn, el-Ensb, I, 141; el-Leknev, el-Fevid, 100.
Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 109-110 (no. 500, 501); el-Kefev, el-Ketib, vr.
131a-131b; el-Leknev, el-Fevid, 113-114 (no. 128).
186 | Huzeyfe EKER
Buharada Muhammed b. el-Fadl el-Buhr, Eb Amr Muhammed b. Muhammed ve Eb Sad b. Hall es-Sencerden; Badatta Ebul-Fadl Ubeydullh b.
Abdirrahmn ez-Zhr ve Ebul-Hasen Ali b. Amrdan; Kfede Eb Abdillh Muhammed b. Abdillh el-Herevden; Mekkede Ebul-Hasen Ahmed b. brhmden;
Hemednda Eb Bekir Ahmed b. Ahmed b. Aliden; Reyde Ebul-Ksm Cafer b.
Abdillh er-Rzden; Mervde Eb Ali Muhammed b. mer el-Mervezden ders
ald.
el-Halvn ve el-Mstafir kendisinden fkh tahsil etti.
80 yanda yaklamken 23 aban 424 (24 Temmuz 1033) Sal gn Buharada
vefat etti.
el-Fevid ve el-Fetv adnda eserleri vardr.
10. Eb Zeyd ed-Debs (430/1039)
Tam ad Eb Zeyd Ubeydullah b. mer b. s olan ed-Debs,100 Semerkandn
bir ky olan Debsiyedendir.101
Semerkand ve Buharada yaad. Eb Cafer el-srenden fkh tahsil etti.
Bu tahsilin hocasnn Semerkand kadl srasnda gereklemi olmas ilk bakta
akla gelmekte iken Buharada olmas da ihtimal dahilindedir.
Eb Nasr Ahmed b. Abdirrahmn er-Radmn (v. 493/1100) ve Ali elMervez kendisinden ders ald.102
ed-Debs 430 ylnn Cemzilhir (Mart 1039) aynda Buharada vefat etti.
432/1041 ylnda 63 yanda iken vefat ettii de rivayet edilmitir.
el-Esrr, Takvml-edille, Tessn-nazar, el-Emedl-aks, erhul-Cmiilkebr, et-Tecns, Hiznetl-hd ve en-Nazm fil-fetv adnda eserleri vardr.
11. el-Mstafir (350-432/961-1041)
Tam ad Ebul-Abbs Cafer b. Muhammed b. Mutezz b. Muhammed elMstafir en-Nesefdir.103 el-Mstafir nisbesi dedesinin dedesi el-Mstafire
nisbetledir. Nesefli bir aileden gelmektedir.
350/961 ylnda dodu. Nesef te hemehrisi Eb Ali en-Nesef, Eb Muhammed Abdullh b. Muhammed b. Zirr er-Rz ve Eb Sehl Hrn b. Ahmed elEsterbdden; Serahsta Eb Ali Zhir b. Ahmed es-Serahsden; Buharada Eb
100 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 499-500 (no. 901); bn Kutlubo, Tct-tercim, 192193 (no. 145); el-Kefev, el-Ketib, vr. 144a-144b; el-Leknev, el-Fevid, 184 (no. 231); zel, Hanefi Fkh limleri,
37-38; Akgndz, Ahmet, Debs, DA, IX, 66-67.
101 el-Cevhirul-mudyye ve Tct-tercimde Debse olarak gemektedir. Dier kaynaklar ve el-Hamev, Debsiye
olarak kaydeder (Ykt el-Hamev, Muceml-bldn, II, 437.)
102 el-Kefev, el-Ketib, vr. 160a; el-Leknev, el-Fevid, 234.
103 Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, V, 286; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 19-20 (no. 406); bn
Kutlubo, Tct-tercim, 147 (no. 82); el-Kefev, el-Ketib, vr. 146a-147a; el-Leknev, el-Fevid, 98-99 (no. 104);
zel, Hanefi Fkh limleri, 38; Hatibolu, brahim, Mstafir, DA, XXXII, 108-109.
Abdillh Muhammed b. Ahmedden; Mervde Ebul-Heysem Muhammed b. elMekk el-Khemnden ders ald.
Eb Mansr es-Semn, sml en-Nuh,104 Eb Muhammed el-Hasen b. Ahmed es-Semerkand ve Eb Ali el-Hasen b. Abdilmelik kendisinden fkh tahsil
etti.
432 ylnn Cemziyelevvel aynn sonlarnda (ubat 1041) Nesef te vefat etti.
Trihu Nesef ve Ke, Marifets-sahbe, ed-Deavt, et-Temhd fit-tecvd, elMenmt, ez-Ziydt, Hutabn-neb, Deliln-nbvve, Fedill-Kurn ve eemil gibi eserleri vardr.
12. Eb shk en-Nevkad [434/1043(?)]
Ad el-Hkim Muhammed b. Mansr b. Muhallistir.105 Semerkandn bir ky
olan Nevkade nisbetle en-Nevkad olarak bilinir.
Semerkandda ikamet etti. Eb Cafer el-Hinduvnden ders ald. Hocasndan
nerede ders ald konusunda kaynaklarda bir bilgiye rastlamadk. Ancak hocasnn ara ara Belhten Buharaya gittiini, her iki ehirde de tedris faaliyetinde bulunduu bilinmektedir. lk bakta en-Nevkadnin bu ehirlere gidip ders ald akla
gelmektedir. Ancak hocasnn yakn bir ehir olan Semerkandda gelmi olabilecei
ihtimali de gz ard edilmemelidir. Semerkandl olan en-Nevkad, Horasan blgesi
alimlerinden olan el-Hinduvnnin talebesi olduu iin, bu silsilenin en-Nevkad
ile birlikte Horasandan Maverannehire getiini sylemek mmkndr.
Eb Yakb es-Seyyr kendisinden fkh tahsilinde bulundu.
434 ylnn Ramazan (Nisan-Mays 1043) aynda Semerkandda vefat etti.
13. el-Halvn [452/1060(?)]
Tam ad Eb Muhammed106 Abdlazz b. Ahmed b. Nasr b. Slih el-Buhr
olan el-Halvn,107 emsl-eimme lakab ile anlan alimlerdendir. el-Buhr nisbesi
memleketi Buharaya, el-Halvn ise babasnn meslei olan helva yapmna nisbettir. kinci nisbesi el-Hulvn108 veya el-Halv olarak da telaffuz edilir.
Buharada ikamet etti. Fkh tahsilini Eb Ali en-Nesefden yapt. Hocasndan
ders almas muhtemelen Buharada gereklemitir.
104 sml en-Nhnin talebelii iin ayrca bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 392; el-Kefev, el-Ketib, vr. 176b.
105 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 373 (no. 1048); el-Kefev, el-Ketib, vr. 133b-134a;
el-Leknev, el-Fevid, 329-330 (no. 426). Eb shk brhm b. Muhammed b. Nh en-Nevkad (v. 425/1034) olma
ihtimali vardr. Bu durumda dier kaynaklarda Eb shk en-Nevkad olarak tantlan Muhammed b. Mansr
b. Muhallis, Ebul-ysr el-Pezdevnin talebesi olan baka bir en-Nevkaddir. es-Semn bu ayrm yapar ve
Muhammed b. Mansr es-Semnnin vefatn 535/1141 olarak kaydeder. Bkz. es-Semn, el-Ensb, V, 538.
106 el-Leknevnin yapt nakillerde knyesi bu ekilde getii gibi Eb Ahmed olarak da gemektedir.
107 Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, II, 248-249; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 429-430 (no. 821);
bn Kutlubo, Tct-tercim, 189-190 (no. 142); el-Kefev, el-Ketib, vr. 142b-144a; el-Leknev, el-Fevid, 162-165
(no. 202); zel, Hanefi Fkh limleri, 39; ahin, Kamil, Halvn, DA, XV, 383.
108 el-Hulvn eklindeki telaffuzu muhtemelen Irak blgesindeki Hulvna nisbet zannedilmesinden
kaynaklanmaktadr. el-Halvn, Buharal olduu iin el-Hulvn eklindeki telaffuzu yanl olmaktadr.
188 | Huzeyfe EKER
es-Serahs, Ebul-Usr el-Pezdev, kardei Ebul-Ysr el-Pezdev, Eb Bekir

Muhammed b. el-Hasen en-Nesef, Abdlkerm el-Endek (v. 481/1088), Eb Bekir
Muhammed b. Ali ez-Zerencer ve olu Bekir ez-Zerencer kendisinden ders ald.
Kete (bir rivayete gre Buharada) vefat etti, cenazesi Buharada defnedildi.
Vefat tarihi hakknda 448/1056, 449/1057, aban 452 (Eyll 1060), aban 456
(Austos 1064) rivayetleri vardr.
el-Mebst, erhu Edebil-kd, erhul-Cmiil-kebr, erhul-Hyel lil-Hassf,
erhus-Siyeril-kebr, e-urt, el-Fevid, el-Kesb, en-Nafakt ve el-Vakt adnda
eserleri vardr.
14. Ali el-Mervez (V/XI. yzyl)
Kaynaklarda Ali el-Mervez109 hakknda snrl bilgi bulunmaktadr. smi ve
nisbesinin dnda Alddn ve eyhul-slm eklinde iki lakabnn olduu bildirilmektedir.
Eb Zeyd ed-Debsden fkh rendi. Hocasndan nerede ders ald konusunda kaynaklarda bir bilgiye rastlamadk. Ancak rencisi el-Ersbendnin Ali
el-Mervezden Buharada ders ald bilinmektedir. Hocas ed-Debs ise Buhara
ve Semerkandda yaamtr. Bu iki bilgiden hareketle kanaatimizce Mervli olan
Ali el-Merveznin memleketinden ayrlarak Buharaya gittiini, hocasndan burada ders aldn sylemek mmkndr.
el-Ersbend kendisinden fkh tahsil etti.110 el-Ersbendnin Buharada hocasndan okuduktan sonra memleketi Merve dnd ve orada tedris faaliyetinde bulunduu bilinmektedir. Dolaysyla bu silsile Ali el-Mervezden sonra
Maverannehirden ayrlarak Horasanda devam etmitir.
Vefat tarihi hakknda kaynaklarda bir bilgiye rastlamadk; ancak hocas ve rencisinin vefat tarihlerine bakarak V/XI. yzylda vefat etmi olmasnn kuvvetle
muhtemel olduunu sylenebilir.
15. Eb Yakb es-Seyyr (V/XI. yzyl)
Tam ad Eb Yakb Ysuf b. Mansr b. brhm es-Seyyr en-Nsbrdir.111
Atalarndan Seyyra nisbetle es-Seyyr olarak bilinir.
Eb shk en-Nevkadden fkh tahsil etti. Kaynaklarda bu tahsilin nerede
olduuna dair sarih bir ifadeye rastlamadk. Ancak hocasnn tedris faaliyetini
Semerkandda yaptn bildiimize gre es-Seyyrnin memleketi Niaburdan
Maverannehire gittii ve Semerkandda hocasndan ders ald sylenebilir. rencilerinin Maverannehir blgesinden olmas da bu ihtimali desteklemektedir.
109 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kefev, el-Ketib, vr. 160a; el-Leknev, el-Fevid, 234-235 (no. 280).
110 el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 145; el-Kefev, el-Ketib, vr. 180a; el-Leknev, el-Fevid, 272.
111 Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, III, 352; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 461 (no. 1858); elKefev, el-Ketib, vr. 148b; el-Leknev, el-Fevid, 384-385 (no. 524).
Ebul-Ysr el-Pezdev ve Eb brhm sml b. Ahmed es-Saffr (v. 461/1069)

Vefat tarihi hakknda kaynaklarda bir bilgiye rastlayamadk. Ancak hocas ve
talebesinin vefat tarihine bakarak V/XI. yzyln ikinci yarsnda vefat etmi olabilecei sylenebilir.
16. sml en-Nh (423-481/1032-1088)
Tam ad Eb Muhammed sml b. Muhammed b. brhm en-Nh enNesefdir.112 en-Nuh, atalarndan Nha nisbetledir. 423 ylnn aban (TemmuzAustos 1032) aynda dodu.
el-Mstafirden fkh rendi. Her ikisi de Nesefli olduuna gre hocasndan
muhtemelen Nesef te ders almtr.
Necmddn en-Nesef kendisinden ders ald.
10 Zilhicce 481 (24 ubat 1089) Cumartesi gn Semerkandda vefat etti.
17. Ebul-Usr el-Pezdev (482/1089)
Tam ad Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. el-Hseyn b. Abdilkerm el-Pezdevdir.113
Nesef yaknlarndaki bir kaleye nisbetle el-Pezdev diye anlan alimlerdendir. Kitaplarn zor anlalan bir dille kaleme ald iin Ebul-Usr knyesini almtr.
Fahrul-slm lakab ile de anlr. 400/1009 yllarnda dodu. Semerkandda yaad,
ders verdi.
Fkh tahsilini el-Halvnden yapt.114 Hocas Buharada ders verdii iin bu
tahsilin burada gerekletii sylenebilir.
Alddn es-Semerkand, Ebul-Mel Ziyd b. lys ve Eb Bekir Muhammed b. Nasr el-mir (v. 555/1160) kendisinden ders ald.
5 Receb 482 (13 Eyll 1089) Perembe gn Kete vefat etti, cenazesi
Semerkanda nakledilerek orada defnedildi.
el-Mebst, erhul-Cmiil-kebr, erhul-Cmiis-sar, erhu Ziydtizziydt, Kenzl-vusl il marifetil-usl (el-Usl), Gnl-fukah, el-Myeesser
fil-kelm, erhul-Fkhil-ekber adl eserleri ile bir de tefsiri vardr.
112 Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, V, 531; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 392-393, 431 (no. 318,
350).
113 Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, I, 339; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 594-595 (no. 997); bn
Kutlubo, Tct-tercim, 275 (no. 256); el-Kefev, el-Ketib, vr. 164a-165a; el-Leknev, el-Fevid, 209-211 (no. 267);
zel, Hanefi Fkh limleri, 41-42; Bedir, Murteza-Koca, Ferhat, Pezdev, Ebul-Usr, DA, XXXIV, 264-266.
114 Ayrca bkz. el-Leknev, el-Fevid, 164; Kamil, Halvn, DA, XV, 383.
190 | Huzeyfe EKER
18. es-Serahs [483/1090(?)]

Tam ad Eb Bekir Muhammed b. Eb Sehl Ahmed115 olan es-Serahs,116 emsleimme lakab ile bilinir. Horasan ehirlerinden Serahstandr. Buharada yetiti,
burada ders verdi. Bir mddet zcendde hapiste yatt. mrnn son yllarnda
Ferganaya gitti.
Fkh tahsilini el-Halvnden yapt. Hocasndan ders almas, muhtemelen tedris faaliyetinde bulunduu Buharada gereklemitir. el-Halvnnin yan
sra Ebul-Hasen Ali b. el-Hseyn es-Sud (v. 461/1069) ve Eb Hafs mer b.
Mansrdan ders ald.
Burhnddn el-Kebr bn Mze, Mahmd el-zcend, Bekir ez-Zerencer,117
Eb Bekir Muhammed b. brhm el-Hasr (v. 500/1107), Eb Hafs mer b.
Habb, Eb Muhammed Mesd b. el-Hseyn el-Kn (v. 520/1126) ve Eb Amr
Osmn b. Ali el-Bkend (v. 552/1157) kendisinden ders ald.
Kaynaklar vefat tarihi konusunda mttefik deildir. 483/1090 ylnn yan sra
490larda ve 500lere doru vefat ettiine dair rivayetler vardr.
el-Mebst, el-Usl, erhu Muhtasarit-Tahv, erhul-Cmiis-sar, erhusSiyeril-kebr, Sfat ertis-sa ve makmtil-kyme ve erhu Ziydtiz-ziydt
(en-Nket) adnda eserleri vardr.
19. sml b. Abdissdk (494/1101)
sml b. Abdissdk118 hakknda snrl miktarda bilgi vardr. Horasan blgesi
ehirlerinden Biyra nisbetle el-Biyr olarak bilinir.
Fkh tahsilini Abdlkerm el-Pezdevden yapt. Hocasnn ve talebesinin
Maverannehirde yaad bilindiine gre memleketinden ayrlp Nesef civarlarna gittii, hocasndan burada ders ald sylenebilir.
Olu Meymn ile Ebul-Ysr el-Pezdev kendisinden ders ald.
Kaynaklarda 494 ylnn Zilhicce (Ekim 1101) aynda vefat ettii gemektedir.
Ancak hocasnn 390/1000 ylnda, talebesinin 493/1100 ylnda vefat etmi olmas, sml b. Abdissdkn vefat tarihinin shhati konusunda phe uyandrmaktadr. 494 tarihi eer doru ise en az 110 yl kadar uzun bir mr srm olmaldr.
20. Ebul-Ysr el-Pezdev (421-493/1030-1100)
Tam ad Muhammed b. Muhammed b. el-Hseyn b. Abdilkerm el-Pezdevdir.119
115 el-Kure, bn Kutlubo ve el-Kefev, baba adn Ahmed b. Eb Sehl olarak verir.
116 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 78-82 (no. 1219); bn Kutlubo, Tct-tercim,
limleri, 42-43; Hamdullah, Muhammed, Serahs, emsleimme, DA, XXXVI, 544-547.
117 el-Leknev, el-Fevid, 47; zel, Hanefi Fkh limleri, 44.
118 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 416 (no. 340); el-Kefev, el-Ketib, vr. 137b; el-Leknev,
el-Fevid, 82 (no. 80).
119 Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, I, 339; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 322; IV, 98-99 (no. 1992);
el-Kefev, el-Ketib, vr. 159a-159b; el-Leknev, el-Fevid, 211, 309-310 (no. 406); Arui, Muhammed, Pezdev,
Kitaplarnda kardeine gre daha kolay bir dil kulland iin Ebul-Ysr knyesini almtr. Sadrul-slm lakabyla da bilinir.
421/1030 ylnda dodu. Buharada yaad, burada ders verdi. Kadlk grevi
iin bir mddet Semerkandda bulundu.
Fkh tahsilini el-Halvn,120 Eb Yakb es-Seyyr ve sml b. Abdissdk
gibi hocalardan yapt. hocas da Maverannehir blgesinin farkl ehirlerinde
ikamet etmitir. Dolaysyla hocalarndan Buhara, Semerkand veya Nesef te ehirlerde ders alm olmaldr.
Olu Ebl-Mel Ahmed b. Muhammed (v. 502/1108-9), Yeeni Eb Sbit elHasen b. Ali (v. 557/1162), Ruknl-eimme Abdlkerm b. Muhammed el-Medn,
Eb Bekir Muhammed b. Nasr el-mir (v. 555/1160), Necmddn en-Nesef ve
Alddn es-Semerkand kendisinden fkh tahsilinde bulundu.
9 Receb 493 (20 Mays 1100) Pazar gn Buharada vefat etti.
Usld-dn ve Kitb fhi marifetl-huceci-eriyye gibi eserleri vardr.
21. Bekir ez-Zerencer (427-512/1036-1118)
Tam ad Ebul-Fedil121 Bekir b. Muhammed b. Ali b. el-Fadl olan Bekir ezZerencer,122 emsl-eimme lakab ile bilinen alimlerdendir. 427/1036 ylnda dodu. Buharann kylerinden Zerencerli olup daha ok Buharada ikamet etti.
Fkh tahsilini babas Muhammed ez-Zerencer, onun da hocas olan elHalvn, es-Serahs, Eb Sehl Ahmed b. Ali el-Ebverd, Eb Hafs mer b.
Mansr, Eb Mesd Ahmed b. Muhammed el-Becel, Ebul-Ksm Meymn b.
Ali el-Meymn, Eb Abdillh brhm b. Ali et-Taber, Eb Amr Muhammed b.
Abdilazz el-Kantar gibi alimlerden yapt. Yaadklar corafyalara bakarak hocalarndan Buharada ders aldn tahmin etmekteyiz.
Olu Imdddn ez-Zerencer, mmzde Muhammed b. Eb Bekir el-Buhr
(v. 573/1177-8) kendisinden fkh tahsil etti.
19 aban 512 (5 Aralk 1118) Perembe gn sabahleyin Buharada vefat etti.
Ayn yln aban aynda vefat ettii de rivayet edilmitir.
Menkb Eb Hanfe adnda bir eseri vardr.
Ebl-Ysr, DA, XXXIV, 266-267.

120 Ayrca bkz. el-Leknev, el-Fevid, 164.
121 es-Semn, knyesini Ebul-Fadl olarak kaydeder (es-Semn, el-Ensb, III, 148.) Ahmet zel de knyesini bu
ekilde kaydetmitir.
122 Hakknda bilgi iin bkz. es-Semn, el-Ensb, III, 148; el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 465-467 (no. 380); elKefev, el-Ketib, vr. 159a-159b; el-Leknev, el-Fevid, 96-97 (no. 101); zel, Hanefi Fkh limleri, 44.
192 | Huzeyfe EKER
22. Mahmd el-zcend (VI/XII. yzyl)

Ad Ebul-Ksm Mahmd b. Abdilazz b. Abdirrezzktr.123 emsl-eimme
lakabn alm alimlerdendir. eyhul-slm bir dier lakabdr. Fergana vadisinin
en dousundaki ehirlerden biri olan zcende nisbetle el-zcend olarak anlr.
oka alimin yetitii bir aileden gelmektedir. Tablomuzda bu aileden kii bulunduu iin bir ema ile akrabalk ilikilerini gstermek istiyoruz:
8% , 8%
k8
7
W4 j\%g ,8 \*
9!

Q@ j;
^~ ,8 \*
Q@ jpN
Mahmd el-zcend, fkh tahsilini es-Serahsden yapt. Hocasndan ders almas Buharada olabilecei gibi, hapis yatt zcendde de olabilir.
Yeeni Zahruddn el-Mernn ve torunu Kdhn kendisinden ders ald.124
Hayat hakknda kaynaklarda snrl bilgi bulunan Mahmd el-zcendnin
hangi ylda vefat ettiine dair bir bilgiye rastlamadk; ancak VI/XII. yzyln balarnda vefat etmi olmas muhtemeldir.
23. Burhnddn el-Kebr bn Mze (VI/XII. yzyl)
Tam ad Eb Muhammed Abdlazz b. mer b. Mzedir.125 Burhnddn elKebr, Burhnl-eimme ve es-Sadrul-md lakablaryla da anlr. Dedesi Mzeden126
dolay bu aileden gelen birok alim bn Mze diye bilinir. Dnemin ilmi ve siyasi hayatnda etkisi olan Burhan ailesindendir. Tablomuzda yer alan alimin de
mensubu olduu bu ailedeki akrabalk balarn yle bir ema ile gstermenin
faydal olacan dnyoruz:
123 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 446 (no. 1625); el-Kefev, el-Ketib, vr. 172b-173a; elLeknev, el-Fevid, 342 (no. 451).
124 el-Kefev, el-Ketib, vr. 194b, 212a; el-Leknev, el-Fevid, 107-108, 111.
125 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 437 (no. 830); el-Kefev, el-Ketib, vr. 172a-172b; elLeknev, el-Fevid, 166-167 (no. 207).
126 Asl ad mer olup Mze lakabdr. (Bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 674.)
\%g ,8 U

, 8% Wp~ 98!
8< 8 Q 98
8*+ 98
,8 U

L\/.# n~
8 ,8
U& IF 98
Burhnddn el-Kebr, fkh tahsilini es-Serahsden yapt. Kaynaklarda hocasndan nerede ders aldna dair bir bilgiye rastlamadk, ama neslinin Buharada
ikamet etmi olmasna bakarak Buharada ders alm olmasnn kuvvetli bir ihtimal olduunu syleyebiliriz. Ancak es-Serahsnin hayatnn son dnemini geirdii zcend veya Ferganada ders alm olmas da ihtimal dahilindedir. Olu
es-Sadru-ehdin nce Horasanda mehur olup sonradan Maverannehir blgesinde hret bulmu olmas,127 Burhanddn el-Kebrin tahsilinden sonra Horasan blgesine dnm olabileceini akla getirmektedir.
ki olu es-Sadru-ehd bn Mze ile es-Sadrus-sad bn Mze, Zahruddn
el-Kebr Ali b. Abdilazz el-Mernn (v. 506/1112-3), olu Zahruddn elMernn, Imdddn ez-Zerencer,128 Ebul-Hasen Ali b. el-Hasen el-Belh (v.
548/1153), Zahruddn Ebul-Feth Abdrred el-Velvlic, Abdlazz b. Osmn
el-Fadl en-Nesef (v. 563/1168) ve Osmn b. brhm b. Ali el-Hkand kendisinden ders alan rencilerindendir.
Hocasnn ve olu es-Sadru-ehdin vefat tarihlerine bakarak Burhnddn
el-Kebrin VI/XII. yzyln ilk yarsnda vefat etmi olduunu tahmin etmekteyiz.
24. es-Sadru-ehd bn Mze (483-536/1090-1141)
Tam ad Eb Muhammed mer b. Abdilazz b. mer b. Mzedir.129 Hsmddn
lakabn almtr. ehit edildii iin es-Sadru-ehd olarak mehur olmutur.
127 el-Kefev, el-Ketib, vr. 192b-193a; el-Leknev, el-Fevid, 242.
128 el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 641; el-Kefev, el-Ketib, vr. 186a.
129 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 649-650 (no. 1053); bn Kutlubo, Tct-tercim,
217-218 (no. 181); el-Kefev, el-Ketib, vr. 192b-194a; el-Leknev, el-Fevid, 242 (no. 291); zel, Hanefi Fkh
limleri, 46; zel, Ahmet, Sadruehd, DA, XXXV, 425-427.
194 | Huzeyfe EKER
483 ylnn Safer (Nisan 1090) aynda dodu. Horasanda babas Burhnddn
el-Kebr bn Mzeden fkh rendi. Daha sonra Maverannehir blgesine giderek orada ikamet etmeye balad.
Burhnddn el-Mernn, yeeni Burhnddn Mahmd b. Ahmed b.
Abdilazz (v. 616/1219), Eb Hafs mer b. Muhammed el-Akl (v. 576/1180) ve
Radyddn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed es-Serahs (v. 544/1149)
536 ylnn Safer (Eyll 1141) aynda Semerkandda Karahtaylarla yaplan Katvan savanda ehit oldu. Cenazesi nce Semerkandda defnedildi, bir yl sonra da
Buharaya nakledildi.
erhul-Cmiis-sar, Cmius-Sadri-ehd, erhu Edebil-kd, erhu
Kitbin-Nafakt, el-Mebst, el-Vkt, Uslul-fkh, el-Mntek, Umdetl-fetv,
el-Fetvel-kbr ve el-Fetvas-sur adnda eserleri vardr.
25. Necmddn en-Nesef [461-537/1069(?)-1142]
Tam ad Eb Hafs mer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefdir.130 Necmddn,
el-Hfz ve Mftis-sekaleyn lakaplar ile de anlr. 461/1069 veya 462/1070 ylnda
Nesef te dodu. Bir mddet Badat ve Mekkede de bulundu.
sml en-Nh, Ebul-Ysr el-Pezdev, At b. Hamze es-Sud ve Eb Ali
el-Hasen b. Abdilmelik en-Nesef gibi alimlerden fkh tahsil etti.131 Hocalarnn
yaad corafyalara bakarak Buhara ve Nesef gibi Maverannehir ehirlerinde
tahsil grd anlalmaktadr.
Olu el-Mecdn-Nesef Ebul-Leys Ahmed (v. 552/1157), Burhnddn
el-Mernn, ez-Zahr Eb Bekir b. Ahmed b. Ali el-Belh (v. 553/1158), Eb
Abdillh Muhammed b. el-Hasen el-Ksn gibi rencileri kendisinden ders ald.
12 Cemziyelevvel 537 (3 Aralk 1142) Perembe gecesi Semerkandda vefat
etti.
el-Manzme fil-hlfiyyt, el-Akidn-Nesef, el-Yevkt fil-Mevkt, el-Kand
f zikri ulemi Semerkand, Tadd-yh li mer, Tlbett-talebe, el-Meri,
Tuhfetl-mlk, erhu Medril-usl, Trhu Buhr, Tatvll-esfr li tahslilahbr, el-Hasil, el-Fetv, el-Hasr, Zelletl-kr, Kalidl-ferid f erhi Kaydilevbid, el-r bil-muhtr minel-er, Minhcd-dirye, Matlaun-ncm, Risle
f beyni mezhibit-tasavvuf, el-Ekmell-atvel ve et-Teysr fit-tefsr gibi oka eseri
bulunmaktadr.
limleri, 47; Arslantrk, Aye Hmeyra, Nesef, Necmeddin, DA, XXXII, 571-573.
131 Ahmet zelin Eb Bekir Muhammed b. el-Fadl el-Buhrden (381/991) ders aldn sylemesi hatadr.
26. Alddn es-Semerkand (539/1144)

Tam ad Eb Bekir132 Muhammed b. Ahmeddir.133 Alddn lakabn almtr.
Semerkandl alimlerdendir.
Ebul-Usr el-Pezdev, kardei Ebul-Ysr el-Pezdev ve Ebul-Mun Meymn
b. Muhammed el-Mekhl en-Nesefden (v. 508/1114) fkh tahsil etti. Hocalarnn yaadklar corafyalara bakldnda ilk hocasndan Semerkandda, dier iki
hocasndan ise Buharada ders ald akla gelmektedir.
Kz Ftma, damad el-Ksn ve el-Bendenc kendisinden ders ald.
1 Cemziyelevvel 539 (30 Ekim 1144) Pazartesi gn vefat etti. 538 veya 540
tarihinde vefat ettii de rivayet edilmitir.
Tuhfetl-fukah, erhu Tevltil-Kurn ve Mznl-usl f neticil-ukl
adnda eseri vardr.
27. Zahruddn el-Mernn (VI/XII. yzyl)
Tam ad Ebul-Mehsin el-Hasen b. Ali b. Abdilazz el-Mernndir.134 Babas
ile ayn lakab (Zahruddn) kulland iin karmasn diye babasnn lakabna elKebr sfat eklenmitir.
Babasnn da hocas olan Burhnddn el-Kebr bn Mze, amcas Mahmd
el-zcend ve Eb Muhammed Mesd b. el-Hseyn el-Knden (v. 520/1126)
ders ald. Kaynaklarda fkh tahsilinin Buharada olduu bildirilmektedir.
Kendisinden ders alanlar arasnda amcasnn torunu Kdhn, yeeni
ftihruddn Thir b. Ahmed el-Buhr (v. 542/1147) ve Zahruddn Eb Bekir
Muhammed b. Ahmed el-Buhr (v. 619/1222) bulunmaktadr.
Uzunca bir mr sren rencisi Kdhn 592/1196 ylnda vefat ettiine gre,
Zahruddn el-Mernnnin VI/XII. yzylda vefat etmi olmas kuvvetle muhtemeldir.
el-Akdye, e-urt, el-Fetv ve el-Fevid adnda eserleri vardr.
28. es-Sadrus-sad bn Mze (VI/XII. yzyl)
Tam ad Ahmed b. Abdlazz b. mer b. Mzedir.135 Tcddn lakabn almtr.
es-Sadrus-sad olarak bilinir.
Buharada Burhnddn el-Kebr bn Mze ve Bekir ez-Zerencerden fkh
tahsil etti.
132 el-Kure, knyesini Eb Mansr olarak kaydeder.
133 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 18 (no. 1151); bn Kutlubo, Tct-tercim, 257 (no.
229); el-Kefev, el-Ketib, vr. 177b-178b; el-Leknev, el-Fevid, 260 (no. 327); zel, Hanefi Fkh limleri, 49; Gnay,
Hac Mehmet, Semerkand, Aleddin, DA, XXXVI, 470-471.
134 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 74 (no. 466); el-Kefev, el-Ketib, vr. 194b-195b; elLeknev, el-Fevid, 107-108 (no. 119).
135 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 189-191 (no. 129); el-Kefev, el-Ketib, vr. 194a-194b;
196 | Huzeyfe EKER
Olu Burhnddn Mahmd b. Ahmed b. Abdilazz (v. 616/1219) ve

Burhnddn el-Mernn ders verdii rencilerindendir.
Hocas Bekir ez-Zerancer 512/1118, talebesi Burhnddn el-Mernn ise
593/1197 tarihlerinde vefat ettiklerine gre es-Sadrus-sadin VI/XII. yzylda vefat etmi olduu sylenebilir.
29. el-Bendenc (VI/XII. yzyl)
Ad Muhammed b. el-Hseyn b. Nsr olan el-Bendenc,136 Dyddn lakab ile
de bilinir. Fergana vadisinin ehirlerinden biri olan Bendencdendir.137
Fkh tahsilini Alddn es-Semerkand ve Eb Bekir Mecdl-eimme Muhammed b. Abdillh es-Srhaketden (v. 518/1124) yapt. Kaynaklarda hocalarndan nerede ders aldna dair bir bilgiye rastlamadk; ancak her iki hocasnn
Semerkandl olmas tahsilin Semerkandda olduu ihtimalini akla getirmektedir.
Burhnddn el-Mernn kendisinden ders ald.
Kaynaklarda hakknda ok snrl bilgi bulduumuz el-Bendencnin vefat tarihine dair bir bilgiye rastlayamadk. Ancak Burhnddn el-Mernnye
545/1150 ylnda ders verdii bilindiine gre vefat bu tarihten sonra olmaldr.
30. Imdddn ez-Zerencer (584/1188)
Tam ad mer b. Bekir b. Muhammed b. Ali ez-Zerencer el-Buhrdir.138
Imdddnin yan sra babasna da ait olan emsl-eimme lakab ile de bilinir.
490l yllarda domutur. Mehur alimler karm bir aileden gelmektedir.
Fkh tahsilini babas Bekir ez-Zerencer ve Burhnddn el-Kebr bn
Mzeden yapt. Yaadklar corafyaya bakarak hocalarndan Buharada ders aldn sylemek mmkndr.
Kendisinden ders alanlar arasnda Cemlddn Ubeydullh b. brhm elMahbb el-Ubd (v. 630/1233) ve Ebul-Vecd emsl-eimme Muhammed b.
Abdissettr el-Kerder (v. 642/1244) bulunmaktadr.
584/1188 ylnda 90 yalarnda vefat etti.
Imdddn ez-Zerencerden devam eden silsile ierisinde el-Vikye mellifi
Burhn-era Mahmd b. Ahmed el-Mahbb (v. 673/1274-5) ve torunu Sadruera es-Sn Ubeydullh b. Mesd (v. 747/1346) gibi nemli alimler gelmektedir.
136 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, III, 146-147 (no. 1296); el-Kefev, el-Ketib, vr. 186b; elLeknev, el-Fevid, 273-274 (no. 347).
137 el-Kure, memleketini Nsh eklinde kaydederek nisbesinin en-Nsh olduunu syler.
138 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 640-641 (no. 1042); el-Kefev, el-Ketib, vr. 186a; elLeknev, el-Fevid, 237-238 (no. 286).
31. el-Ksn (587/1191)139

Tam ad Eb Bekir b. Mesd b. Ahmed el-Ksndir. Alddn ve Meliklulem lakaplar ile de anlr.
Fkh tahsilini kaynpederi Alddn es-Semerkandden yapt. Bu tahsilin
nerede olduu konusunda kaynaklarda ak bir bilgiye rastlamadk; ancak hocasnn memleketi Semerkandda olmas muhtemeldir.
Olu Mahmd, Ebus-Sery Halfe b. Sleymn el-Hrezm (v. 638/1240-1)
ve Ahmed b. Muhammed b. Mahmd el-Gaznev (v. 593/1197) kendisinden fkh
tahsil etti.
Halep ve civarnda hkm sren Nureddn Zengiye (v. 570/1174) eli olarak
gnderildi. Bu yolculuk sonrasnda Halepte ikamet etmeye balad. 10 Receb 587
(3 Austos 1191) Cumartesi140 gn Halepte vefat etti. rencilerinin ounun da
Halepte vefat etmi olmas, el-Ksn ile birlikte silsilenin am blgesinde devam
ettiini gstermektedir.
Bedius-sani f tertbi-eri ve es-Sultnl-mbn f uslid-dn adnda
eserleri vardr.
32. Kdhn (592/1196)
Tam ad Ebul-Mehsin el-Hasen b. Mansr b. Mahmd141 el-zcend elFergndir.142 Daha ok Fahruddn Kdhn diye bilinir. Fergana vadisindeki zcend ehrindendir.
Dedesi Mahmd el-zcend, Zahruddn el-Mernn,143 Eb shk brhm
b. sml b. Ahmed es-Saffr (v. 534/1139) ve Eb shk Nizmddn brhm b.
Ali el-Mernnden fkh tahsil etti. Yaadklar corafyalara bakarak es-Saffrdan
Buharada, dier hocalarndan ise Fergana vadisinde ders aldn tahmin etmekteyiz.
Ketibl-almda Kdhn Ysuf es-Seyyarye balayan Kdhn brhm
es-Saffr babas sml es-Saffr Ysuf es-Seyyr silsilesi zikredilmektedir.144
Ancak bu silsile kaynaklarda bildirildii haliyle problemlidir. nk brhm esSaffrn 460/1068 yl civarnda doduu ve 461/1069 ylnda babas ehit edil139 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, IV, 25-28 (no. 1900); bn Kutlubo, Tct-tercim, 327329 (no. 327); el-Kefev, el-Ketib, vr. 199b-200b; el-Leknev, el-Fevid, 91-92 (no. 93); zel, Hanefi Fkh limleri,
54-55; Koca, Ferhat, Ksn, DA, XXIV, 531.
140 el-Kure ve bn Kutlubo, vefat tarihini bu ekilde verirken gnn Pazar olduunu syler. Ancak verilen tarih
Cumartesi gnne tekabl etmektedir. O sene Receb hilalinin tespitinde problem olduu ihtimalini gz nne
alrsak vefat tarihi bir gn sonras (11 Receb 587 Pazar) da olabilir.
141 el-Kure dede ismini Ebul-Ksm b. Mahmd olarak kaydeder. Dorusu Ebul-Ksm Mahmd olmaldr.
142 Hakknda bilgi iin bkz. el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, II, 93-94 (no. 485); bn Kutlubo, Tct-tercim, 151152 (no. 87); el-Kefev, el-Ketib, vr. 211b-213b; el-Leknev, el-Fevid, 111-112 (no. 123); zel, Hanefi Fkh limleri,
56-57; zel, Ahmet, Kdhn, DA, XXIV, 121-123.
143 el-Kure, bn Kutlubo ve Ahmet zel, Kdhnn Zahruddn el-Mernnnin babas Zahruddn el-Kebrden
ders aldn sylerler. Ancak dorusu olundan ders alm olmasdr. Bkz. el-Leknev, el-Fevid, 205.
144 el-Kefev, el-Ketib, vr. 212a, 237b, 242a, 270b, 287b, 314b.
198 | Huzeyfe EKER
diinde henz iki yanda olduu bilinmektedir.145 el-Kefev bu probleme dikkat

ekmi, sml es-Saffrn ehit olduu tarihin 491 veya daha da ileri bir tarih olmas gerektiini sylemitir.146 Yukarda verilen tarihlerin doru olmas halinde
silsilede inkta olaca iin tabloda yer verilmemitir.
Ebl-Mehmid Cemlddn Mahmd b. Ahmed el-Hasr el-Buhr (v.
636/1238), Ebl-Vecd emsl-eimme Muhammed b. Abdissettr el-Kerder (v.
642/1244), Necml-eimme el-Hakm, Sadrul-slm Thir b. Mahmd b. Ahmed
bn Mze ve Necmddn Ysuf b. Ahmed el-Hs (v. 634/1237) kendisinden ders
ald.
15 Ramazan 592 (12 Austos 1196) Pazartesi gecesi vefat etti.
el-Fetval-Hniyye, el-Vkt, erhuz-Ziydt, erhul-Cmiis-sar, el-Eml,
el-Mehdr ve erhu Edebil-kd gibi eserleri vardr.
Fahruddn Kdhndan devam eden silsilede Ebul-Abbs Ahmed b. brhm
es-Serc (v. 710/1310), bns-Sirc Cemalddn Muhammed (v. 706/1307) ve bn
Belebn Alddn Ali el-Fris (v. 739/1339) gibi alimler bulunmaktadr.
33. Burhnddn el-Mernn (511-593/1117-1197)
Tam ad Ebul-Hasen Ali b. Eb Bekir b. Abdilcell el-Fergn el-Mernn erRidndir.147 Mernnl dier alimlerden ayrlmas iin Burhanddn lakab ile
birlikte anlr. 8 Receb 511 (5 Kasm 1117) Pazartesi gn doduu rivayet edilmitir.
Fkh tahsilini Necmddn en-Nesef, olu Ebl-Leys Ahmed b. mer enNesef (v. 552/1157), es-Sadru-ehd bn Mze, kardei es-Sadrus-sad bn
Mze, el-Bendenc, Eb Amr Osman b. Ali el-Bkend (v. 552/1157), Ali b. Muhammed b. sml es-Semerkand el-sbcb (v. 535/1140-1), Minhc-era
Muhammed b. Muhammed b. el-Hseyn ve Kvmddn Ahmed b. Abdirred b.
el-Hseyn el-Buhr gibi alimlerden fkh tahsil etti. Hocalarndan Buharada ve
Mervde ders ald bilindiine148 gre ilim tahsili iin Maverannehir ve Horasan
blgelerini dolat anlalmaktadr.
Oullar Ebul-Feth Cellddn Muhammed b. Ali el-Fergn, Eb Hafs
Nizmddn mer b. Ali el-Fergn ile Imdddn Eb Bekir b. Ali el-Fergn,
Ebul-Vecd emsl-eimme Muhammed b. Abdissettr el-Kerder (v. 642/1244),
Burhnl-slm ez-Zernc ve Cellddn Mahmd b. el-Hseyn el-sren gibi
rencileri kendisinden ders ald.
14 Zilhicce 593 (28 Ekim 1197) Sal gn vefat etti, Semerkandda defnedildi.
145 el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 74, 395; el-Kefev, el-Ketib, vr. 162a.
146 el-Kefev, el-Ketib, vr. 182a.
206-207 (no. 164); el-Kefev, el-Ketib, vr. 213b-217a; el-Leknev, el-Fevid, 230-234 (no. 278); zel, Hanefi Fkh
limleri, 57-58; Koca, Ferhat, Mergnn, Burhneddin, DA, XXIX, 182-183.
148 el-Kure, el-Cevhirul-mudyye, I, 190; el-Leknev, el-Fevid, 273.
el-Hidye, Bidyetl-mbted, Kifyetl-mnteh, el-Mntek, et-Tecns velMezd, Mensikl-hacc, Muhtrtn-nevzil ve el-Mezheb fil-feriz gibi eserleri
vardr.
Burhnddn el-Mernnden devam eden silsile ierisinde Muzafferuddn
bns-st (v. 694/1295), Hsmddn el-Hseyn b. Ali es-Snk (v. 711/1311),
Ekmelddn Muhammed b. Mahmd el-Bbert (v. 786/1384), Molla Fenr (v.
854/1431), Hzr Bey (v. 863/1458), Molla Hsrev (v. 885/1480) gibi farkl corafyalarda yaam nl alimler bulunmaktadr.149
SONU
Hanefi mezhebinin kurucu imam Eb Hanfe, fkhn bir kitapta tedvin etmemi; daha ziyade renci yetitirmeyi tercih etmitir. Yzlerle hatta binlerle ifade
edilen sayda renci mezhep imamndan ders alm, bunlarn byk bir ksm
farkl corafyalara dalarak daha ilk dnemde mezhebin uzak corafyalara yaylmasn salamlardr.
Bu rencileri ierisinde kdl-kudt olup tm slam corafyasndaki kadlarn seimi ve tayininde sz sahibi olan Eb Ysuf ile yazd kitaplarla mezhebin
mdevvini olan Muhammed b. el-Hasen e-eybn nem arz etmektedir. Bu iki
byk alimden ders alan renciler de ayn ekilde mezhebin yaylmasnda etkili
olmutur.
Tabloda grlecei zere Hanefi mezhebindeki silsilelerin Eb Hanifeye balanmasnda Muhammed b. el-Hasen e-eybn, kavak nokta tekil etmektedir.
Bir-iki istisna hari, Irakta devam eden kol ile Horasan ve Maverannehir blgelerine yaylm kollarn tamam Muhammed b. el-Hasen e-eybn vastasyla Eb
Hanfeye ulamaktadr.
e-eybnden sonra silsileler temel olarak corafi kolda devam etmitir.
Birinci kol mezhebin kurulduu Irak blgesindedir. Hanefi mezhebinin bu blgede devam eden kolunda Badat merkezli bir fkhi faaliyet dikkat ekmektedir.
am ve Msrda grlen Hanefi mezhebi hareketlerinin de Irak blgesindeki faaliyet ile dorudan balants bulunmaktadr. V/XI. yzyla kadarki dnemde
mezhep ierisinde adndan sklkla sz ettiren Irak Hanefi alimleri dikkatimizi
ekerken, bu yzyldan itibaren Hanefi mezhebinin arlk merkezinin Iraktan
Maverannehire kayd gze arpmaktadr.
te yandan ilk dnem Irak Hanefilerinin mezhebin temel kitaplar arasnda
saylacak ok sayda eser verdikleri; el-Kerh ve onun yolundan gidenlerin kar
tutumlar hari tutulacak olursa, kadlk gibi resmi grevleri icra ettikleri mlahaza edilmektedir.
Horasanda ise III/IX. yzyln bandan itibaren Belh merkezli bir fkhi faaliyet dikkat ekmektedir. Hem Eb Ysuf, hem de Muhammed b. el-Hasenden
149 el-Kefev, el-Ketib, vr. 276b, 416b.
200 | Huzeyfe EKER
ders alan Eb Sleymn el-Czcnnin yetitirdii renci bu faaliyet ierisinde dikkat eken isimlerdir. Sonrasnda Eb Bekir el-Czcnden devam eden kol
ikinci nesilde, Muhammed b. Seleme ve Nusayr b. Yahydan gelen kollar ise
nesil sonra (IV/X. yzyln sonlarnda el-Hinduvnnin rencileri ile) Maverannehir blgesine intikal etmitir.
te yandan Muhammed b. el-Hasen e-eybnnin rencilerinden Eb Hafs
el-Kebr ile Maverannehir blgesinde yerlemi olan kolun V/XI. yzylda Eb
Mansr es-Semn ve el-Ersbend ile Horasan blgesine getii grlmektedir.
Horasan blgesi ehirlerinden Merv merkezli bu faaliyet, V. yzyldan sonra Horasan blgesinin en dikkat eken fkhi faaliyeti haline gelmitir.
Maverannehir blgesi mezhebin kurulduu Irak blgesine en uzak Hanefi
corafyas olmasna ramen, daha ilk dnemde Hanefi fkh faaliyetlerine ev sahiplii yapmtr. Eb Hafs el-Kebr ile balayan Buhara merkezli kol, yzyllar
boyu Maverannehir blgesinin en dikkat eken Hanefi faaliyetini icra etmitir.
lerleyen yllarda Semerkand ve Nesef teki faaliyetler de silsilelerde yerini almtr.
te yandan almamzn son dnemini tekil eden VI/XII. yzylda Maverannehir blgesinin en u noktasn tekil eden Fergana vadisi, Kdhn ve Burhnddn
el-Mernn gibi nemli isimler ile eski dnemlere nazaran adndan daha fazla
sz ettirir olmutur.
Hanefi mezhebinin kurulu ve geliim dnemlerindeki silsileleri ele alan almamz, sadece hoca-talebe zincirlerinde geen isimleri ele almaktadr. phesiz
Hanefi mezhebi ierisindeki tm alimleri bir tabloda ifade etmek imkanszdr. Bu
adan dikkat eken isimlerin n plana karld bu alma, Hanefi alimlerin bu
kiilerle snrl olduu vehmini uyandrmamaldr. almamzda ad gememi
olup mezhebin kurulu ve geliimine katkda bulunan birok alim vardr.
202 | Huzeyfe EKER
NH B. MUSTAFANIN
EL-KALMT-ERFE F TENZH EB HANFE
ADLI ESERNN TAHKKL NER
Mehmet Ali AYTEKN*
Edisyon Critic of Nh b. Mustafas

al-Kalimh al-Sharfah f Tanzh Ab Hanifah
Nuh b. Mustafa (death. 1070/1660) is one of the Ottoman scholars of the 17th century
who has many books on fiqh, hadith, and kelam but neither he nor his books are well
known.
In the present study, the edition critique of el-Kelimat-erife of Nuh b. Mustafa is
made and thus one of his works is offered to the scientific community and detailed
information about his works and himself provided.
This article focuses on the life and works of Nuh b. Mustafa and provides detailed information about the book about which the edition critique is made. Later three different
handwritten versions are compared and the most original-true version is determined.
This one is late is transferred to electronic media considering modern orthographic
rules.
Key words: Ebu Hanife, Fqh, Nuh b. Mustafa
1-Giri
Nuh b. Mustafann (v. 1070/1660) hayatndan bahseden eserlerde onun
Amasyada doduu ifade edilmekle beraber ne zaman doduu zikredilmemektedir. Nuh Efendi olarak da bilinmekte olup Anadoluya nispetle er-Rm, Konyada
bir mddet mftlk yapt iin el-Konev, Msra gidip burada ikamet etmesi
sebebiyle el-Msr, Hanefi mezhebi limlerinden olduu iin de el-Hanef nisbeleriyle anlmaktadr. Nuh Efendi el-Vecd nam ile de maruftur.
Hayat hakknda biyografi kaynaklarnda ayrntl bilgi verilmeyen Nuh b.
Mustafa, Amasya ve stanbulda tahsilini tamamladktan sonra Konyada mftlk yapt. Amasyal mer Paann Msra vali olarak tayin edilmesinin akabin*
*
Bu makale tarafmzdan yaplan Nuh b. Mustafann el-Kelimat-erife fi Tenzihi Ebi Hanife Adl Eserinin
Edisyon Kritii isimli yksek lisans tezinden istifade edilerek hazrlanmtr.
DB Kayseri Eitim Merkezi Eitim Grevlisi e-mail: maliaytekin@hotmail.com
204 | Mehmet Ali AYTEKN
de onunla beraber Msra gitti.1 Tahsiline burada da devam eden Nuh Efendi,
eyhul-slam Ali b. Gnim el-Makdisnin (v. 1004/1596) talebesi allme Abdlkerim es-Ssden fkh, Msrn muhaddisi Muhammed Hiczden (v. 1035/1624)
de rivayet ve dirayet ynnden hadis ilmini ald. Tasavvufa dair ilimleri de Hasan
b. Ali b. Ahmet b. brahim el-Halvetden alarak Halvet tarikatna intisap etti.
Hayatnn sonuna kadar Msrda ilim ve telif ileri ile megul olan Nuh Efendi 22 Zilkade 1070 / 30 Temmuz 1660da Kahirede vefat etti ve burada bulunan
Karfetl-Kbra kabristanlna defnedildi. Daha sonra kabrinin zerine de bir
vezir tarafndan byk bir kubbe yaptrld.
Nuh b. Mustafa (v. 1070/1660) pek ok ilimde zellikle de fkh, usl, kelam,
tefsir ve tasavvufta nde olan limlerden birisi olup hemen hemen her sahada eser
kaleme almtr. Amasya ve stanbuldaki tahsilinden sonra ilmini ikmal etmek
zere Msra gitmesi onun ilme olan dknln gstermektedir. Pek ok sahada yazm olduu eserler ilmi kiiliini ortaya koyarken bilhassa fkha olan vukfu
sayesinde kendisine allme denilmitir. Telif ettii eserlerin birou Sleymaniye
ve Beyazt ktphanelerinde yazma halinde bulunmaktadr.2
II- NUH B. MUSTAFANIN EL-KELMT-ERFE ADLI ESER
Nuh b. Mustafa, fkhn tarihi dnemleri hakknda yaplan baz tasnifler gz
nnde bulundurulacak olursa fkhn ve fakihlerin daha nceki hareketliliinin
ksmen duraanlat, itihad faaliyetlerin zayflad, erh ve haiyelerin yaygnlat, daha nce yetien byk mtehitlerin fazla yetimedii ve mezhep taasubunun devam ettii bir dnemde yetimi ve yaam bir limdir. Dolaysyla onun
yazm olduu bu eseri, mezhep taasubundan hareketle ileri srlen baz iddialara
cevap vermek iin, ayn slupla fakat daha ilmi bir ekilde yazlan bir eser olarak
deerlendirmek daha isabetli olacaktr.
Eserin tam ad el-Kelimt-erfe f tenzhi Eb Hanife anit-trrhtissehfedir. Eserin btn yazma nshalarnn mukaddime ksmnda bu ismin bizzat
mellif tarafndan konulduu ifade edilmektedir.
Tahkikini yaptmz bu eser, mam Azam (v.150/767) hakknda uydurulan
ve sonralar kaynak eserlere de girmesi sebebiyle dilden dile dolaan bir hikyeyi
ele alp burada vurgulanmak istenen grleri, ana kaynaklara dayanarak rtmesi bakmndan nem tamaktadr. Tespit edebildiimiz kadaryla sz konusu
hikyeye bu apta reddiye yazan ilk lim Nuh b. Mustafadr.
1
Ekmeleddin hsanolunun editrln yapt Osmanl Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatr Tarihinde Nuh
Efendinin stanbuldan sonra, tahsilini tamamlamak zere Msra gittii ve orada tahsilini ikmal ettii, daha sonra
bir mddet Konyada mftlk yapt ifade edilmektedir (I/86). Buna gre Nuh Efendi, mer Paa ile ikinci kez
Msra gitmi ve kalan mrn orada geirmitir. Ders ald hocalarndan Muhammed Hicazinin 1035/1624
tarihinde vefat ettii gz nnde bulundurulursa bu gr daha isabetlidir.
Nuh b. Mustafann hayat, ilmi tahsili ve ounu Arapa olarak yazd eserlerinin mahiyetleri ve haklarnda
ayrntl bilgi iin bknz. Aytekin, Mehmet Ali, Nuh b. Mustafann el-Kelimat-erife fi Tenzihi Ebi Hanife Adl
Eserinin Edisyon Kritii, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2008, Konya.
Nh b. Mustafann el-Kalimt-erfe f tenzhi Eb Hanfe Adl Eserinin Tahkikli Neri | 205
Nuh Efendi, kitabn mukaddimesinde, deerli bir dostunun bn Halliknn

(v. 681/1282) trihini mtlaa ederken, burada rivyet edilen bir hikyeden dolay
ok mteessir olduunu ve olayn aslnn olup olmadn kendisine sorduunu,
bunun zerine de bu eseri telif ettiini ifade etmektedir.
Nuh b. Mustafa (v. 1070/1660), eserin yazlmasnn temel sebebi olan hikyeyi
mml-Harameyn el-Cveyninin (v 478/1085) yazd Msl-halk fihtiyrilhak3 adl eserden nakleder. Sz konusu hikye u ekildedir:
Gazneli hkmdar Sultan Mahmud (v. 421/1030) hadis mtlaasnda
bulunurken hadislerin ekserisinin fi mezhebine uygun olduunu grr.
Merv ehrinde hem Hanef hem de fi mezhebi fakihlerini huzurunda toplar. ki mezhepten birini dierine tercih hususunda onlarla istirede bulunur.
limler aralarnda, sultann dnp tercihte bulunmas iin, onun huzurunda her iki mezhebe gre iki rekat namaz klnmas konusunda anlarlar.
Kaffl el-Mervez (v. 417/1026) nce, afi mezhebine gre iki rekat namaz
klar ki bu eklin dndaki herhangi bir namaz, mam- afiye gre ciz deildir. Daha sonra mam Azamn cevaz verdii ekilde iki rekat namaz klar: Buna gre nce tabaklanm kpek derisini giyer ve bunun drtte birine
necset srer. Niyet etmeden ve tertibi gzetmeden, hurma suyu (nebiz) ile
abdest alp kbleye ynelir. Farsa kelimeler ile tekbir getirir. Ruku ve tadil-i
erkn olmakszn, horozun ban indirip kaldrd gibi yatar kalkar. Teehht iin oturur. Selama niyet etmeden ve sesli bir ekilde yelleyerek namazdan
kar. Hanefi mezhebine gre bu ekilde namaz kldktan sonra sultana hitaben: te bu Ebu Hanifenin namazdr der. Bunun zerine Sultan Mahmud:
ayet bu Ebu Hanifenin namaz deilse seni ldrrm. nk dindar olan
biri byle bir namaza asla cevaz vermez der. Hanefi mezhebi fakihleri buna
itiraz ederler. Sultan, Kaffla Hanefi mezhebinin kitaplarn getirmesini, Hristiyan bir ktibe de kitaplarn hepsini okumasn emreder. Neticede namazn
Hanefi mezhebine gre, Kaffln anlatt ekilde olduu ortaya kar.4
Hikyeyi bn Hallikn (v. 681/1282) ve Zehebi (v. 748/1347) eserlerinde Sultan

Mahmudun (v. 421/1030) biyografisini yazarken zikretmilerdir5 ki her ikisi de
bunu Cveynden (v. 478/1085) nakletmektedirler.
3
4
5
Mellif kitabnda eserin ismini bu ekilde belirtmitir. Ancak 2003/1424 ylnda Heysem Tuaym tarafndan
neredilen eserin mukaddimesinde, sz konusu eserin ismi Muisl-halk f tercihil-kavlil-hakk olarak
zikredilmitir (s.41). Cveyni eserin mukaddimede eseri yazma sebebi olarak unlar sylemektedir: Sonra
Allah din limlerinden ve fakihlerinden mmetin bilginlerinin en hayrls, imamlarn byklerinin efendisi olan
Muhammed b. dris e-afiiyi semi, Rasllerin Efendisinin mamlar Kureytendir , Kureyi ne geiriniz,
Kureyin nne gemeyiniz hadislerinin ehadeti ile de onun mezhebini mezheplerin en gzeli klmtr. Usul-
fkh sahasnda yazdm eserlerimin birounda afii mezhebinin dier mezheplerden ncelikli olmasnn ynlerini
beyan ettim. imdi de avam ve havas olan herkesin muttali olmalar ve insanlarn havas olanlarnn meyletmeleri iin
bu ama dorultusunda zl bir kitap yazdm (s.39-41).
Cveyni bu eserinin birok yerinde mam Azamn grelerini ve usuln tenkit etmi ayrca mam Azam ile
mam- afiiyi mukayese ederek mam- afiinin daha stn olduunu vurgulamtr (mesela bkz. s. 48-55, 63-68,
71-73). mam Azamn asla (kitap ve snnete) muhalefet ettiini mam- afiinin grlerinin -mam Azamn
grlerine gre- asli kaynaklara daha uygun ve daha muvafk ve dolaysyla onun itihatlarnn daha stn
olduunu ifade eden Cveyn bu iddiasn ispatlamak iin mevzu bahis olan hikyeyi zikretmitir (s. 83-85).
Cveyn, Msl-halk fihtiyril-hak, s. 83-85
bn Hallikn, Vefeytl-ayn, V, 180; Zeheb, Trhul-slm, XXIX/ 72
bn Tariberdi (v. 874/1470), Sultan Mahmudun tercmesi esnasnda bu

hikyeye temas ederek u deerlendirmelerde bulunur:
bn Halliknn naklettii bu hikyenin asl yoktur. limden azck nasibi olan her kes baz sebeplerden dolay, bunu bilir. nk Sultan Mahmud,
daha kk yalarda ilim tahsilinde bulunmu, fkh ve hilaf ilminde ne karak saylr limlerden olmutu. Saltanatndan 6 sene nce Hanefi Fkhna
dair bir kitap yazd ki o zaman henz Kaffl mehur deildi. Bu seviyede olan
biri, namaz -ve hatta dier hususlar- drt mezhebe gre kendisine anlatacak baka birine muhta deildir. En aa dzeyde ilim tahsilinde bulunan
fakihler bile bu gibi meselelerdeki ihtilaf bilirler. Dier taraftan Kaffal avret
mahallinin almas, ileri gelenlerin nnde sesli bir ekilde yellenmesi, her
iki mezhebin kitaplarnn okunmas konusunda Hristiyan bir ktibin hakem klnmas, mam Azamn mezhebine iftira atlmas gibi bir takm irkin
davranlarda bulunmasndan tenzih ederim. Byle bir eyi icap ettirecek
hibir durum ve zarurette mevcut deildi. Mahmud b. Sebktekin Mslman biri idi ve Hanefilik konusunda fazlal olmad gibi, afi bir limden
de geri kalmazd. Ben ilim bakmndan Kaffl gibi olmak yle dursun onun
talebelerinin en k kadar bile deilim. Byle iken ayet benden sultann
nnde Kaffldan hikye edilen eylerin bazs yapmam istenilse, buna asla
raz olmam. Ne sultana ne de bakasna iltifat ederim. Herhangi bir Mslmann namaz ile de alay etmem. Btn bunlar mutaassp kiiler tarafndan
Kaffl adna uydurulmu eylerdir.6
Zhid el-Kevser (v. 1879/1952) Cveyninin (v. 478/1085) Muisl-halk

adl eserine bir reddiye yazm,7 sz konusu hikye iin de ayr bir balk aarak,
hikyenin tamamen uydurma olduunu ne Kaffln byle bir namaz kldn ve
ne de sultann bir mezhepten dier bir mezhebe intikal ettiini sylemiitir. Ayrca Kaffl byle bir namaz klm ise onun Horasan blgesindeki afii imameti grevinden deceini ve hatta namaz ile istihza ettii iin kfre dahi girebileceini,
Cveyninin (v. 478/1085), bir lime byle bir hikyeyi nispet etmesinin mezhep
taassubuna dayal ok irkin bir iddia olduunu ifade etmitir.8
Konu ile alakal olarak Mustafa b. Muhammed Nureddin el-Hanefde (v. 1913)
el-Metalibl-mnife fiz-zebbi anil-mam Ebi Hanife isminde bir reddiye kaleme
almtr. Bu reddiyesinde ehl-i snnet muhalifi olan baz kiilerin bu hikye sebebiyle ehl-i snnet ile alay ettiklerini, hatta baz Yahudi ve Hristiyanlarn yine bu
hikyeden hareketle slama saldrdklarn ifade etmitir. Ayrca olduunu bildii
halde hikyeyi nakleden bn Hallikn da (v. 681/1282) tenkit etmitir.9
6
7
8
9
bn Tarberd, en-Ncumz-zhira, IV/273-274

Eserin ad hkkul-hakk bi ibtlil-btli f musil-halk olup, eser ilk kez h. 1360 tarihinde Matbaatl-envr
tarafndan yaynlanmtr. Kevser bu eserinde Cveyninin iddialarn ayr ayr ksa balklar halinde ele alm ve
bu iddialar, akli ve nakli delillere istinad ederek reddetmitir.
Kevser, a.g.e., s. 38-41
a.g.e., s. 39-40
bn Tariberdinin (v. 874/1470) de belirttii zere bu hikyenin uydurma olmas kuvvetle muhtemeldir. Esasnda Nuh b. Mustafa kitabnn mukaddimesinde
bu hikyenin tamamen uydurma olduunu ifade etmitir.10 Fakat Cveynnin (v.
478/1085) bunu rivayet etmesi, bn Halliknn da bu hatal bilgiyi aynen nakletmesi11 mellifi bu konuyu ayrntsyla cevaplandrmaya sevketmitir. 12
III- ESERN DEERLENDRLMES
Nuh b. Mustafa eserini blmlere ayrmamtr. Okuyucuya kolaylk salamak
ve eseri daha anlalr klmak iin eseri blmlere ayrdk. Kanaatimizce eser bir
mukaddime ve iki blmden olumaktadr.
Mellif mukaddimesinde eseri yazma sebebini yle aklar: ok sevdii bir
dostu bn Hallikann (681/1282) Vefeytl-ayn adl eserini okurken, mam
Azam (v. 150/767) ve onun mezhebini ktleyen bir rivayet grm ve bunun
doruluunun aratrlmasn kendisinden talep etmitir. Bunun zerine bn
Hallikann naklettii olay ayrntl bir ekilde ele alp reddetmi ve bu esere de elKelimt-erife f tenzihi Ebi Hanife anit-trrehtis-sehfe adn vermitir.
Birinci blmde sz konusu olay nakleden Nuh Efendi daha sonra bu hikyeyi
on yedi balk halinde deerlendirmi, olayn arka plannda yatan dnceleri de
dikkate alarak iddialara cevaplar vermitir.
lk balkta, Sultan Mahmud, iki mezhebi mukayese ettikten sonra, afi mezhebinin hkmlerinin hadislere daha uygun olduunu grd iddiasn ele alan mellif bunun srf taassuptan kaynaklanan delilsiz bir sz olduunu ifade etmitir.
Hlbuki mam Azamn hadisler ile amel etme bakmndan titiz hareket ettiini,
hatta onun nazarnda mrsel hadis ile amel etmenin, kendi gr (rey) ile amel
etmekten evla ve makbul olduunu vurgulamtr. Daha sonra mam Azamn
hadislerle amel etme konusundaki hassasiyetine dair baz limlerin grlerini
nakleden Nuh Efendi, hadis rivayetinde mam Azamn sika rvilerden olduunu
belirtmitir.
Hikyede ifade edilen Kaffaln tabaklanm kpek derisi giyerek namaz klmas meselesinde ise Hanefi mezhebine gre tabaklanm kpek derisinin temiz
olduu, bunun Mslimin (v. 261/875 ) Sahihinde, bn Mace (v. 273/887), Tirmiz
(v. 279/889) ve Nesainin (v. 303/915) Snenlerinde rivayet ettikleri *& 8 JUa
herhangi bir deri tabaklanrsa temiz olur hadisinin umumi delaletinden karl10
11
12
a.g.e., Sleymaniye ktp., Reit Efendi Koleksiyonu, vr. 1a

Hikye sadece bn Hallikan tarafndan nakledilmemi, Zeheb, bn Kesir, bnl-mad el-Hanbeli, Takyyddin esSubk gibi limler de eserlerinde hikyeyi nakletmilerdir.
Kevser yazd reddiyenin mukaddimesinde hikyenin anlatld Vefeytl-ayn her kesin elinde dolap, bu
hikyeye herkes muttali olurken sessiz kalmak affedilmez bir hata olurdu (a.g.e., s. 4) diyerek reddiye yazmasnn
sebebini izah etmektedir.
Burada zikredilen limlerin yannda Ali el-Kr (Teyul-fukaha li tenus-sfeha), emsl-eimme el-Kerder (erRedd alat-tinil-misr vel-intisr liseyyidi fukahail-emsr), bn shak el-aznev (el-Uzzetl-mnife f tercihi
mezhebi Eb Hanife) gibi limlerde Cveyniye reddiye yazmlardr. (Kevser, a.g.e., s. 3-4)
d, insann saygnlndan, domuzun da necisl-ayn olmasndan dolay tabaklansa bile derisinin temiz olmayaca ifade edilmitir.
Tabaklanan kpek derisinin drtte birine necaset bulatrlmas konusunda da
Nuh b. Mustafa (v. 1071/1660), bu elbise ile klnan namazn asla sahih olmadn
syledikten sonra necasetler hakknda genel bilgiler vermi ve hangi durumda namazn sahih olacan aklamtr.
Nuh Efendi hurmadan elde edilen nebiz ile abdest alnmas hususunu aklarken, Darekutn (v. 206/822), Ebu Davut (v. 275/889), bn Mace ve Tirmizinin Snenlerinde yer alan bir hadisten hareketle mam Azamn ilk nce nebiz ile alnan
abdestin sahih olduu grnde iken sonralar bu itihadndan dnerek nebiz ile
alnan abdestin sahih olmad grn benimsediini nakletmitir.
Kaffaln abdestini tertibe riayet etmeden almasna da temas eden Nuh b. Mustafa buna cevaben yle demektedir: Abdestte tertip vacip deildir. Bunun delili
iki ekildedir. Birincisi abdest ayetindeki vav (#) atf harfi, Basral ve Kfeli nahiv
limlerinin ittifak ile tertip ifade etmemektedir. kinci delil de bn Mesud (v. 32/653),
Hz. Ali (v. 40/661), ve bn Abbastan (v. 68/687) (r.anhm) tertibin vacip olmad
rivayet edilmitir. Said b. Mseyyeb (v. 94/712), Neha (v. 95/714), Ata (v. 115/713),
Mekhul (v. 116/734), Reba (v.136/753), Evz (v.176/792), mam Mlik (v. 179/795)
ve Dvut b. Ali (v. 270/883) gibi limler de bu grtedir.
Kaffaln abdeste niyet almadan balamas meselesinde ise mellif byle bir abdestin sahih olmadn ifade ederek sebebini u ekilde izah etmitir: ayet su
bulunmaz ve nebiz ile abdest alnacaksa -teyemmmde olduu gibi- niyet arttr.
Niyetsiz nebiz ile alnan abdest geerli deildir. Ancak mutlak su ile abdest alnrken,
ayet sevap elde etmek iin abdest alyorsa niyet gerekir. Zira niyet olmadan ibadet
meydana gelmez. Fakat namaz klmak iin abdest alyorsa bunda niyet art deildir.
Mellif daha sonra bu hkmn yer ald Hanefi Mezhebinin muteber kaynaklarn zikretmi, Buhar (v. 256/870) ve Mslimin (v. 261/875) rivayet ettikleri bir
hadisi de delil getirmitir.
Kaffaln namaza Farsa tekbir alarak balamas hususunda, mam Azama gre
bu hkmn, Arapay gzel telaffuz edebilen kii iin mekruh olduunu, mameyne gre de caiz olmadn, ancak Arapay telaffuz edemeyen kii iin btn
imamlara gre herhangi bir kerahetin bulunmadn, nk tekbirden maksadn
tazim olduunu, nasl ki baka dilden mn dese icma ile sahihse, bu durumda da
maksat hsl olduu iin namazn sahih olduunu beyan etmiitir.
mam Azamn namazda Arapa dnda baka bir lisan ile kraat caiz grmesine atfta bulunmak iin hikyede ifade edilen sonra Farsa olarak namazda
bir ayet okudu cmlesini ele alan Nuh Efendi ilk nce Ebu Hanifenin niin byle
bir itihatta bulunduunu izah etmi, daha sonra imamn bu grnden rucu
ettiini sylemi ve bunu rivayet eden limleri belirtmitir. mamlarn ittifakyla,
Arapay gzel telaffuz edemeyenler iin baka dil ile kraatin caiz olduu, gzel
telaffuz edebilenler iin baka bir dil ile kraatin caiz olmadnn mezhep ierisinde fetvaya esas gr olduunu beyan etmitir.
Hanefi mezhebinin tadil-i erkan farz kabul etmemesinin de eletirildii bu
olayda, alayc bir slup ile anlatlan rekatlar arasn fasl etmeksizin, rku ve teehhtte bulunmakszn ve tadil-i erkana da riayet etmeksizin horozun ban indirip
kaldrd gibi iki defa yatp kalkt cmlesinden hareketle Nuh b. Mustafa tadil-i
erkann niin farz deil de vacip olduunu delillendirerek izah etmi, ancak ihlal
edilmesi durumunda bu namazn iadesinin vacip olduunu, rkusuz ve faslasz
namazn sahih olmayacan, kade de tahiyyt duasn okumann vacip, onu okuyacak kadar beklemenin farz olduunu sylemitir.
Kaffaln en son, yellenerek namazdan kmasnda ifade edilmek istenen, Hanefi Mezhebine gre selam vermeksizin de namazdan klabilecei hususunda
mellif, selamn Hanefi Mezhebine gre vacip olduunu syledikten sonra bunun
delilini zikretmitir.
Namaz bittikten sonra Kaffaln ite bu Ebu Hanifenin namazdr szn ar
bir dille eletiren Nuh Efendi bu namazn, olsa olsa Kaffaln kld bir namaz
olduunu, nk fiilin ancak failine izafe edileceini, bu ekilde bir namazn Ebu
Hanifeye nispetinin btl olduunu ifade etmitir.
Hristiyan bir ktibin hit klnmasn da yadrgayan Nuh b. Mustafa, E3 3 bT 3, 3T #3
3 4P Roq elbette Allah kfirlere, mminler aleyhinde bir yol klmaz
H %F3 ?
IP
3 P
P 1T TR f343 ,P
3 PgT
ayetinin delaleti ile ehl-i kitabn Mslmanlara kar mumelt ve diynt konularnda ahitliklerinin kabul edilmeyecei sabit iken, nasl olurda burada Hristiyan
bir ktip hit tutabilir? diyerek bu hitlii ar bir ekilde tenkit etmitir.
Kaffaln kld namazn Hanefi mezhebi kitaplarnda anlatlan namazla rtmesi zerine Sultan Mahmudun Hanefi Mezhebinden fi Mezhebine gemesini,
avamn bir mezhepten baka bir mezhebe gemesi herhangi bir ey ifade etmez ve
terk ettii mezhebe de zarar vermez eklinde deerlendiren mellif burada, Ebu
Cafer et-Tahav (v. 321/933) gibi itihat ehlinden olan bir limin fi mezhebinden Hnefi mezhebine intikal ettiini hatrlatmtr.
Nuh Efendi birinci blmn son paragrafnda, burada anlatlan hikyenin
kitabn yazl gayesine uygun dmediini, bir limin hak karsnda uydurma
hikyeler ile deil de ancak ayet, hadis, sahabe ve tbiin fetvalar ile istidlal etmesi
gerektiini, byle bir hikyeyi uydurmakla kendilerinin basit duruma dtklerini
ve hatta bundan daha ktsnn dinin rkunlerinden biri olan namaz ile istihza
ettiklerini ifade etmitir.
kinci blmde mam- Azam ile ilgili baz meselelere ve onun menkbelerine
temas eden Nuh b. Mustafa, bu blm on ayr balkta ele almtr.
Reddiye mahiyetinde yazlan eser, mtehit imamlardan biri olan Ebu Hanifeyi
ve onun mezhebini, lszce, ilmi olmayan bir slupla tenkit eden bir hikyeyi
ele alp, burada verilmek istenen mesajlara ve ileri srlen iddialara ayrntl bir
ekilde cevap vermesi bakmndan nem arz etmektedir. Ayrca verilen cevaplarda
temel kaynaklarn referans gsterilmesi reddiyeyi seviyeli ve ilm klmaktadr.
Mellif mukaddimede sz konusu hikyenin Kaffl adna uydurulduunu ifade ederken eserin ilerleyen sayfalarnda sanki bu olay gerekmi gibi hareket etmi
ve olayn kahraman Kaffala sert cevaplar vermitir. Muhatabn sk sk mutaassp
olmakla itham eden mellif, zaman zaman kendisi de ayn hataya dmtr.
IV-ESERN EDSYON KRT
1- ESERN MEVCUT YAZMA NSHALARI
Yaptm aratrmada eserin tespit edebildiim yazma nshalar, bu nshalarn bulunduu ktphane ve koleksiyonlar unlardr:
1- Sleymaniye Ktphanesi
Reid Efendi, nr. 1012; ehzade Mehmed, nr. 110; Esad Efendi, nr. 1633; Esad
Efendi, nr. 3617; Hac Mahmud Efendi, nr. 4611; Hac Mahmud Efendi, nr. 1782;
Giresun Yazmalar, nr. 96; Giresun Yazmalar, nr. 3568; Hac Beir Aa, nr. 652;
Carullah nr. 2068.
2- Beyazt Devlet Ktphanesi
Veliyyddin Efendi, nr. 571; Veliyyddin Efendi, nr. 1142
2- EDSYON KRTKTE TAKP EDLEN METOT
Yukarda nshalarn tantlan eser 1041li yllarn banda yazlmtr. Mevcut
nshalar ierisinde mellife ait olan ya da mellifin hayatnda yazlan nshay tespit etme imkanmz olmad iin ilerinden nshay tercih ettik. Bu nshalar
unlardr:
1-Sleymaniye ktp. Reid Efendi blm 1012 numarada kaytl olan nsha.
stinsah tarihi 1142 olan bu nsha 16 varaktr. Rumuz olarak Ra ( )harfini verdiimiz bu nshay, tahkikte esas aldk.
2- Sleymaniye ktp. Giresun Yazmalar blm 96 numarada kaytl olan nsha. stinsah tarihi ve mstensihi belli olmayan nsha 36 varaktr. Bu nshaya da
kaf ( ) harfini rumuz olarak verdik.
3- Sleymaniye ktp. Hac Mahmud Efendi blm, 4611 numarada kaytl
olan nsha. 27 varak olan ve 19 Recep 1127 tarihinde Ali el-Ashan tarafndan
istinsah edilen bu nshaya da Ha () harfini rumuz olarak verdik.
ncelikle Reid Efendi blmnde bulunan nshay bilgisayar ortamnda kaydettik. Daha sonra dier iki nshay bu nsha ile karlatrarak farkl, eksik veya
fazla olan kelime ve ibareleri, yukarda belirttiimiz rumuzlar kullanarak dipnotta

belirttik. Bylece ibareyi en doru bir ekilde belirlemeye altk.
El yazma eserlerde paragraf ve imla iaretleri olmad iin, metni yazarken
gerekli yerlere paragraf ve imla iaretlerinin konulmas, okunmas zor olan baz
kelimelerin harekelenmesi tarafmzdan yapld.
barede geen ayetlerin numaralarn ve getii sureleri dipnotta belirttik.
Zikredilen hadislerin tahricini yaparak, bu hadislerin getii kaynaklar dipnotta gsterdik.
Mellif pek ok eserden nakillerde bulunduu iin bunlarn hepsini tespit
etme imknmz olmad. Ancak ulaabildiimiz baz nakillerin kaynaklarn dipnotta belirttik.
Metinde geen baz eserler ve limler hakknda dipnotta bilgi verdik.
{ , }
? (Q) # < q Q
LI!# .E,8%(# n# J.g f*

,# 8! za 8,# E%Qk8*, U# @ =, k. q 8@
.# @
# ,. n# 0 f4# jg
~ WU
# # ~ P 8 )8F f4 IQ#
a :W 4 q 43 W
@ f! ) E4 9 W7 E. ).~ 8% = 8 #
o /

e U. O %,^ ,g i9 j g4/ ,92 P( ? .U O 4D R 7# EN
R # % 2 O )+#
P O (79 q f4 j

4, ' U09 ) . s,+
t&/
R
R *
o( j oI
P P%!
P
P P s3 +A
P .U n (F# =@
a := (~ W@ f4 IA( = , 4 .=~
T 4 s
~
8# R\^
,g@ 642
4
r
T R) k. J(g E . = f4 r #.g ,g@
o A . 6B f4 |p

#
g` q .?(~ 6B za g #2 %Q)# j?~ J9

R 3 p3 #3 .I P o PZ
o 3q f+u '
.?A@ \/ U#
P 3~ Ig 4 4() P (Q4 ~
ER !n
9# ) U# .oI 64
R 3, 7# f4 P ~ E!2 9 #
P j ) *
$ 7 EA f4 4g2# j H'#o
!~ p~ ,g@
) # z~ ) U# . ( E% q c!(
.YZ[: LV\ 0 ]@ 9M^ ) M_ Y`L& (# .
{ + 5: }
4Q @ 9(/ O 4 mt k. (A O ?@ a AB t.U ,g@#
NF (? (Q) #) : # j O

L, ($F) : O
8! # j 8! : # j O # jLI! : 9 O
J.g# n : O
: O
79
F + O d # j =# 9
F E9 O 8# jUa 8 8< ,8 V% U
Q(F : # j O
d%& ) 8b
Q #
F ? Q2 A# .Z 9 # L+ %F
F d .\%g = \^ U# F/ j= g k#~ q8% 8< q 8% U
(X : j : jI ' + $*
NF ( ,g@ 642) : O
NF (g) : O
NF (g`) : O
?4 : O
NF (
!~) : O
: O
d4g: # j O
NF (Q dU( ) : O
?@ S, ,g@ t.U U. E) # j : j : j U.4 IF ,92 # : j : j g4/ d# : ,gn4 )
.,
NF (t.U) : O
/ 9
F 9Q) O d # j
F 9Q) O 8# jk9Q
WZ , sF, q 8% 64~ 8% ,8 A9 K ~ U
NF (O ?@ a AB t.U ,g@#) : O
.@ 9(/ O 4 m t k. (A O %(A O , f4 9 4 m O E&% =_ @ a kg 8U 8 I s
X : j : j C4~# ,92 O (
~) : O (2 ) .9!
t g, # j #8 sF j F g, j k) ?g(g%F U
.Î%# ! O ! 8, j $* n~ 4Q : % Q =N : S~ U O W =N .( : j : j LU b

LDA# L ,^ O U# j)^ I O 9*+ j
e U. f4 8,( J(A )!2 # .87 # EZF# # m,8@# O s)!2 #
( : j : j S~ U) .Z 9 # ,+ # i8a d# .Q s ?(F " 4 # .EZQ~
U.~ *UDA 87 j m, Q(Q, A# m,8@ 4 A#

q Wp9
e U. f4 A
N j/ f4 ?%U.~ 8 72 O Ig *
(# j # O ?, $* b j
q Wp9 W +
k#~ = f4! .
Q U 9(u# g(,# 4Q
?%U.~ f4 ?( A9 ,8, ? 4!, f4 2'
3 # ^8 4A 847 %4 j
e U. t b3 R, f4 ?( A9 f4 .)# W + R b3 R, ' f4 ?( A9
9 3 3
N F9 o%A# LI!4 # 4% E%(F .Fg Fg
Zp# A# ) \^ ( .%
p2# dFb

:=N .IQ ) \^ t/0 O 3 p

3 # 8*o +2# .|A9 \^ # E! \^ 6,8 d33
A ?2T3) 3
3 ) ,0
' LI! t.U ED .6(4(N
e LI t.U g2 v a:4Q = .
e LI t.U 4Q *, ,
3 .
e L3 I t.U g2
@ dg) .,#B U b3 R,
P 9S_ =o
)!) R 4Q # j 3
e (A
W + U. 6Q#
e U. 4Q j = tg f4 LI! d87
T
R . ?%U.~ , %2A
.f*()a
9# =r N# j
r r ! 2
9#~ 4ZN P 9~ Ig a :=N .(b$_ 6Vc $ C, V(@ dC$ 9CP)
E8 E .U '# E 4 t\ '# # j
8# 8F m,8@ H DA
R

e U. f4 =8,
U.# .kT z#T E i9# .=F9 EF~ EP
q Wp9 )_ .
~ 64~ LI! 4 )8
~ .m,8@ c 4T
3 ^ 8 EF~ E , v 3 . E , v 3 U. P m,8n4 H DA
R EF~ E 3
o $7 ?Q %,N ( 4% EF~

3
EF~ E za# .Q
I(/ Q DA # EN#
$4 o k#9
(EF~ ,) (
n
,
)
$*
DA
#
6
#

e
U.
:
4Q

O
k#

=N
.$4
\DA UB
TR
b 83 <# 6 8
# )8
EF~#:$p N) J O ,8 , O W7#Q Wp =N# .
NF () : O

NF (?%U.~ f4) : O
NF (,0 N ) : O
NF () : # j O
NF (,) : # j O
: j@ =N 72 O 4 m
P #B 6B , .n 9A.~ ?g(g%F k8, ?
@ LI O = !N g4/ tg # :LU b
O k k2 =N#
6B# j ?
F L8 (
4F E%N
@ O (A s
# j $4 #8 9# I# O | # t $8( O N 8N A 9A.~ _ L8,8 t7#
t.U ED O I , 4 %4& $* ^# .U\^ '# E 9 U.~ f4 LI! ( , za (`' D~ t. g,
3 .= *(+, E%N
U. f4 $( # ?%U.~ (A L$N O ;!) E79 g # ~ O S # L9 s+A Z% t.U ED O , = S, # .Q~
G
, '#
@ O 8,, ' ?4Q~ E79 ?g(g%F :a# .
EN E , za L9#S d '# 6B za (` #
e
EN 4Q k8, ? E : K EN j 2.I2 ^ '# E 4 LDA O = ED A v ) U# .z 2 q 8

ES g, $ E # +
q B
.! ( # En( EU = f4 |p 4A .* .A ZA 4Q LI! U '# j t\^ za '# 4Q za ( '# j 6. fp9 ' =
( X : j : j LU b
) .,8 O IQ q =Q) # * O |N# $4 (F
4 ... %Q %U. E() 4Q ' # j LI! t.U f4 W + U.~ O )F , Z9 k#~ = ' j 4( *4A ,g@#...: kg =N#
7 4 y' k. k#~ ED( 6B .LI! 4D( g E j %U. EU ' Q
!~ L9Q 642 f4 LI! *(F# UI = A
m,8@ O ' Q = g, v# .U.4 ! ( 8 O v za Q
,
Xt8# = za LI! 642 s
!~ %Q)# .b~# I EU
' )^ )A 4Q 64 a .6.A U.~ 6B # j m,8n4 DA U.~ .U O =N g, m,8@ O 4 ~ s1~ 8#
U A WIFa U. f4 |I& O ;!) 7( za (` 4D# ...# d1 E j 4 E78( #, ' %U. 4 A 4Q a .#
E j k 8* za W
642 O U. # # 64 =() , #8 # f4 d* 642 O 8ZQ U.~ U W
@ U.~ A E j U
+ E!(~ %
(fgnR,) 4 ,g@ 98 s
!~# ...F( @ O 4!(~ v 64~ 6B t4, =# g LI! 642 ED f4 (7 = A
. , () E%N 8 ,g@ t.U 4 ) v# . .U
f4 )g, i. t8# f4 # 4 m ! 642 ED fg` ` t8#
q E b # =2 f4 ! ( %! *(4N
2 !N t.U
i. U , E : =N # (J.g 8( , ;a) %F x4A nF
(X : j@ a) . ,/ I ?%, I za %
, 89 E79 *
g, v ) U# . *S(
NF (W*()) : O
(#) #8 j (#) : # j O
) : # j O
: O
: j :
=N# . ?(Z~ 8 d* 8 EF~ 9g)a kM ,7 8 =N : O W7% 8 Wp =N# .
. m,8@ 4F9 8N *4A *3287 ?g# ?+#
,8~ EU ZF # %Q $* 9%/ %(2
3 :S, W7%
4 q f4
8* ,. U# .* 2# ? ( EF t)T 7
6.A
en!
EF
E
7
s~ g
k.(# 4Q# k9%# 8< t#9 . 4, ,. 4, ,. ;N V

\/ : P o,\# 8 4F#
W .mD ;D ) k. R V
\/ *
q Wp9 +Z 4Q i#9# .
q Wp9 Q
?4F~ 8F t9# |%2# j ,8 = *4 P 'a 6B g, v# .* 2 # ? ( ES f4 r ' ?D,8@ ,.U
7, * L8 # V 4 sN(, \T
( O U8 7P # ,U n! 90#
Q# J(g 4
$
( \DA
q Wp9
A# .@ @ \^ @a # @ t#87# \2 U
# j V%(#
kT f4 *8o N# EF~ E# .t8
m,8@ > L j9*+~# 2(~ k m,8@ J(g Q)
3 7
o m,8@
:=N # ) .m,8@ %2 L8+ 'a CB .|Q =( 3 n! 8o4N# .V f4 =*b~ ,#9 8 N#
DA
3 I79 ,9 :8 !) =N# . 'a xR # .kT =N ;a , V
4 %b =,

.n! m, |%2' 8,8
A =, e :=N ), 8< i#9# .
e ./
4F 9 .*
\Q 'a 7/ m,8@ ,
k8
=,
:=N ` \!) i#9#
R

A# .0 O A /Q
# F) m,8@ O a :=N 0 ` k#% O AB# .p9 ~# Q

k! i#9# .* 6. g ./ 4F# 4 q f4
4 P%RN /0 O
4A L84 EU m,8
Ba F
m,8@ E m,8@ Q
~# F
Gn 8,8
A :=N Q@ t
F_
q J(A EU a =, A# .g EU # # g EU 4 9 A# .4F# 4 q f4
t8

4 %RN k. P\/ 4F# 4 q f4 q =F9 E A# ./Q
# F) m,8n4# /Q
# F)
R
!)a
, .F
8'# Q

m,8
s
3 ,+ :=N ) sF, e k#9#
R . t84 EU za E#
'a 6B N EU nn O k9% t93 #T *4T%3, v# j m,8@ EU )g, v 3n #
*3 T(3, 3
j *Q( # U97 # *!)a 4N O $'1U = b
WS, k.# 6B q B ) .rE& r ! 2
# r ,
E 6. .*
m,8@ 3
E!
o # i9% +) k9%
T 3, a j *4A
*R4U# m,8@ E!
F

4
j
?F9
$
4
)A
*
g
j
L
7

U8

)A#
k9%
*
x m, f4 p#
r
3
R
3
.Q)
R U8
% 4 , 4 Q
~#
:98
3 f4 U1&2 R Uo 3(R, '# UR 8 f!nT R, ' r N ,#3, :2(~ m,8@
P R,%2# j *(8# j Dg J.P g
?2~ : # j O
k.(# : j : j :m,8@ N9 j n! EZS j nn O 4Q~# : j: j :J jn! EZSj nn O k9% 7/
O % # : j: j :N9 j\%g b ~ O ;M# : j: jt8
Q O 8<# : j : j :N9 j:J j j
F O
: j :j :N9 jnn
: j: :m,8@ N9 j
! O % e # : j : j :m,8@ N9 jn! EZS jnn O 4Q~ 7/
NF ('a) : O
: # j O
L, () : # j O
(NF : EU) q J(g a : # j O
: jk!4
e 9%/
: O
*(, : O
NF (#) : # j O
NF () : # j O
P
8a# j d4!#
j 0T E)
P ER TD 6B# .4F# 4 q f4 q =F E!o(, T za 8 @ .U #8,# .*
A
9! +() E O A U :9*+~# .? 4 7, U# .6B % # dA P ,# j d A
U# .J(g f4 L, n m j 2( > *,8!2# *+ 9! J.g f4 T UR 1&32 R Uo (R, ' r N 4
,
R 6B# .)8
Q)
j 7 L, ED
E O A o~
g .? LP 9oA P O ((# j To f4 Q~#
P
9*+~ # g, 8 9!

# 8 ,#, k. U# :8 M/# .? 4 F *% %
. 4F# 4 q f4 q =F9 ?#
3 A., v# 4 q f4 q =F9 W ( ,#, U :EF~# .2(~#
.?D,8 # m,8 'a T R, v# j m,8@ ,# *(+, v k. U :=*b~# .W

#
Q
8R F 6B E , A
...6B
) .i9 ? 3%! 2#
34*7 *# j i(# j J.A 8 m,8n4 sr PR
e U. a :=N
3 B .QP T 93 O z 2 q t8 3 32 Q) tg A j ?4F~ 8F
F# j ?%~ J(g f4 %U.
q Wp9
+ 3 A3
& e W4 ?Q@ W4 8 Wg#
R :=N (A =# O dIg+~# dS~ 7
f4 k87 m, C(2# j V O EZQ
!2 6) 4 !
, =
W *
q Wp9
P j EZQ I 6
EZF ;a !q =F9 , :
= .4F# 4 q
# ES LI! :U8 .*
T%7
LI! WS2 @ d*R & Ba L~ a
4 V
N A :
= .LI! :=N ! )
.=% :=N =% 9.N# ~ :)D .M4 %2 LI! WS2 '# ! WS2 =)
g# .! WS2 '#
=% # ~ EQR J7 =)
g# .3TN3 =% ER QT R g !
4
N A :
=
R
H
# V
N A :
= .L~ := E7
R b# s p L~ :DD# .M# , I
P
. ?D) ED A.44 z 2 q =N A =)
g# .R 3 S L4 \~ O s S(
g 9P %/# J(g
R
q Wp9 n! E,#N f4 j 4F# 4 q f4 q =F9 m, f4# z 2 q J(A f4 t

%U. .U f4
a 9.(# W4 8 A .V# *(7I =) $ t.U 8 v _ . |a f4 ? *

3 C2#
.,U Z0 #
q Wp9 ,8) ~# ?~ =N
m,8@
$7 Ba =,
:=N sF, e t
F_ kP
R
3 T!
o i#9#
AB# . U
< ? ( $7 Ba# .*4,#N v n $7 Ba# . )T./ 4F# 4 q f4

Ba H %D3(R 4 ,
A =, Q@ :=N (A ` d%
m,8@ \Q( 4 ,9
R :Wp sF, =N# .t\^ za t8R T , v j 4F# 4 q f4 q =F9 t8
m,8@

a : O
8! : O
NF (4F# 4 q f4 q =F9 ?#
A., v#) : O
9*# : O
Wg =N# : O
L, (q =F9) : O
() #8 j (=) : O
NF (=% :=N) : O
() #8 j (=) : O
$Q
L9F :N9 ,
(z 2) #8 : O # .*4 z 2 q p9 : # j O
L, (Wp) : # j O
t)./ : O
U
<) : O
X : jk!4
e 9%/
(%D( : # j O
$ W O
3 / :=N sF, e t
F_ k! i#9# .
e
%U. ,9 'a R2T o8( N
. W
n! m,8@ ! U A# m,8@ za 4
R P 9
A# .L/ O fbT)3 a UB k.
# !! # Q) t8
% 8N g, T 'a n m,8 E C(, '
q Wp9
o 4
m,8@ U E C2 8N t Ba U J9 g# .6. E C( q J(A ,0 # /0
R m,8 p9
cgQ
3 8 T)a p O k E , :a# .
4N n f4 =82 4ZQ# .4 $r (a .U# ., t9 8N :N
G

.k
$R 4 t
o 6B O z 2 q o# 8N# .*(7' E O Pn# 4F# 4 q f4
9#
3
P
.!
P 3%T
3(QT R~ 4 F k#
3 A *( .

Q :a# .*(7'
3 Eg
3
R
R .*) %
(F \^ !
U *%2' U Jn =N 8o ( R, v 6.# UU # *)
:=N =N#
t, A j m,8@ EU
P R a R % .* .m,8@ O a A )_ .rE& H 44N )A m,8@ 4 O
e 3 S a
$R p g EU 3 P &3 8 7(Fa 8 =
d E % 8

A :=N W4 \!) .8 nR,
.8 4D #, ' a 3 j P 4 9P )
=N
e Q O WN9#
3 8< q 8%# ? 3 ` E3 PFR j $() J(A O M 8% AB#
=# U# .% % # .t 8 ` a (g, b@ % .U . o p 8 j U :? `
= m,8@ O 8!, A
! ,A , ? n EN# .4 f3
T3 ,8~ 6.A# .=7 O 4g2
4 E%TN
$7 B_ 3
R8nR 9
, 6 # )
A :8, <
o =N9
, # .U# . #8 )
3
4 F# (F,9# ) R 4R f4 =8,# j
8n *T8 !8 , :=, A# j 4g,
=Q)
A2#
8< f4 *4(A 4# =%

to
T 42# j E,8 (# O N 4P%N 8N m,8@ $4 a .2F#
t#9 6B P .4 F# ) P 3 P f4 =8, .U# . U\^# ,8~ # ? # k9%# E%

W 7 J.A ,9 :=N )
e L%
EZ' O W*%# \%g E4 J(A O k.(
k9D ./ O =2 :
e =N 8 F L%
EZ' O W*% AB# .93 ES '#
R 7 m,8#
% 4&
=N# .W
j 9@ nFa e m, I/ )_
(A : =
3
:=N# .Ig 4 za V
4 ( )_ 8% # q :=N# .s p e 8,, :=N# .98 i, A
E2 2 O ~ O U. =N .%+( O .U# W
O .U .4F E2# *7 q E2N
ED 4 7 d% O E2 # $ W+ )a =N %+( W) O *7
=N : 4F
.4/
'
=N :=N )a sF, e t
F_ k#n i#9 m,8@ ,#9 O P 9 3 32 f4 =8, #
: jk!4
e 9%/
L, (z 2) : # j O
(t#9) : Q4 F
~# .t#9 : O # j t#T 9 : O
F : O
L, (A) : # j O
: jk!4
e 9%/
Q) : O
U# : O
: # j O
NF (E%
) : O
NF (k9%) : O
NF (E4 ) : O
=N ) : O
4 t. j
e ,#9 o4N .# =N . 8 ` , za , ` 'a m,8@ 8 ` =74 W%
,
.4 4n(~ * i/ 4 '
U za Q() = f4 |# 22 b#
3 ; ~ m # m,8@ U f(A 3 4
3 ; ~ EU
R f
.4 F k# :IF =N .@ O 8 U# 6. c
& k EU
# .m,8@
P 8P 47 LR 9*& :=N .(fC', 6&( &d >8&$ 9CP)
nn O 4Q i#9 r ( 8 4g
O# 3 *R &3 8 JU PR Ba :=N 4F# 4 q f4

*
q Wp9 V%
:JU . Lr 9*& R^
JUa : 4F# 4 q f4 # .t\^# =A~ O m,8@ .* .c W FR B_ .38R, v k. 84
V% a nFa# j 9%# j 8<# j % # j W +# j 7 # j WZQ
# j k.( 7/ .*& 8
m,8@ .U# .EA1, ' # @ EA1, R ( o ! #R 8N# a S, $R 7 , L 3 gP 3) k# .*
q Wp9
W a .
iN G

'a
7/ ) .W# ,>
4 3 R, '# .E
I 4g
3 Z
D(F O W + f4 b
I .U# j c)*(Q#
*3 3(R 9! 8 t847 LP 9*
4N 4 . {...3 3 0
T A
o 8#} z 2 2# g(
P
8 M J(g
9
R
T #} z 2 4 ,> # .g(
T 9 )_ ,T
/ 3 n3
3 R, I . R b3
H 7# . {r 7P
P t\A 9! .n! f4 ? b
# .# H FP (
R, ) .4g $
D(F f4 E '#
.|%Q
* CI*(F |() .U :EN . |9.4 H ,2# ,a (
R, U# ? )_ ?
R NT Q
.U f4 Eg+, :EN _
.m4 9(/ U# .? ) n! EN# .,*
O .A .? O Z7
o R, a 4u' )) .I )8
LI! t.U n! 7# ' :=N .(L
' 9'# gh&$ 9CP)
o4~ 9 4
4, a# .(4 ' j )# U98 98N *

R
o ~ .8 *(n! 7# ' t.* j Z# =%# 8A
g
R $W+ 9 3 ) . # *

~ .U S, 7# I .@ EA1, =%A j o~
.(4A
'# /0 G)
T R, v# G)
p9
(F O 9# :
e 8
4~ .# 4 :?) f4 Fb
4
~# .(a O i4 '# (F f4 2 8
# .G
o o
9 , ' *(7' . 4(/ a# j
(7 O
o g cu92 %F
Fb
E8 .3 / o f4 Er =
*,
R
R
29*& O# G)
(F O 9# :t8

3 R, '# j /0
R G)
P 3 o _ j =% U>(Fa 4F# 4 q f4 N (F O 3 9#
PMT J.
3 j @
R EA1, = ED O 6B# .z#T
E74 : # j O
L, () : O
: j : j :m,8@ N9 j :J j@ J(A jnn O 4Q~# : j : j :m,8@ N9 j :J j8! J(A j&~ O 6 7/
: j : j :m,8@ N9 j :J jV%4 J(A j
F O # #
N : O
jV% j7 # : j : j :N9 j :J jL\( # | J(A jWZQ
# j j : j :N9 j :J jV% j
F O k.( 7/
: j : j :N9 j% # : j : j :N9 j :J jWp J(A jW98 # : j : j :N9 j :J
,># W : # j O
$F L9F :, N9
) L9F , N9
: O
|94 : O
L9g 4 t.U : 9 O
L, ( ') : O
Q4 F
~ U# j 4A g $W+ 9 : # j O
E8 : O
P N98# ;
o 4
N98 /# .) m,8 N98 7/ .

M /# .4D L3 ,U e A@#
R
4F# 4 q f4
29*& O 9# i.# .(F f4 =8, .U# .
U>( j=% M J. o
sP4R(/R :8
# .29*& f4 =8, .U# .H'o 3 R )
m,8 4 (.%# E = +, ?)3 R
N f4 8*(b~ s343(/ #

e =N f4 !

o 9 2 4 .G
A b *(7' .(F O
v

o4~ O U98 98 ,8( # .)# t)98o
3 /R
r R # .(,
T
)
4 j g s
R 8T R,' xA |
E4 E
8o @
4 b .| rM( R\Dg# j m^M# %
R # !% *A9
P
f%, ~

J
8N
9
A
a
jb@
$b
(F
8
_ .$b
(F p P ./
T U98 98N E
P
3
R
I(/ s4(' Fb
. T
r U98 98N
T P4 3 .a Lr Z7 LI!# j U98 98N 4T%3, 6B# . O
.L8 ~ 98 , #9 :W
Ua =N .g O 8% b $b
(F p O WP R B_ .p~
.U98

g *Q O 6B n%(F
O ( .%
yp( 7
k#9R m,8n4 %2 L8
a :=N .(\ c8' ijTC\$
H 9CP)
#

#
#
k.(
t#9
k.

q
Wp9
Q

q
8%
m,8
U#
.

#9

79 k. 8 N
R 3
P
C8
: 4 =N 4F# 4 q f4
m, # z 8, e L9 e ,&
N98# 3 7
j 8< t#9# .
p(
:k.(
# .9*& $# %& L :=N . L#a O .%) $r W 'a :=N .9*&
o
r
:S,
j D,8 (
o
nT R, ' *S # j C#( *S AB# L#
O 4g2 N98 'a . f4#
p2#

%Q

Q
'a

7
E%T

,
v
e
n
\^
A
Ba

.

E%
,
I
Q
\^
7
.U#
.s p
*S #
R
R
R
3
3
R r
o
P
m,8@
C#( r I # g

r # \^ m,8@ .U :=N *o34 %! ( g,' $4 ? 4 ( .b4
P
U
# m,8@
UB #
N98# .9(~ f4 7 E%TR, v
P %F P AB \^ =8 # D # #
r
=N g . H'* , =* Er 79 8, :k.( =N .

q Wp9
e f4 P ! (
_
.*
8

7P

,
.U#
.Q
A

89

i
#
9
.m,

#
z
8,

:k.(

O
=N :4N
TR
3
33
3
8 #R\^
i#9 j r QA 89# .QA 89 ) k.(

R .=* Er 79 L9 :8R <

o 8N :4N
7 . E(n f Q3 R \^ L9 # j QA 8R 9 WQQ L9 AB k9% a :4N _ .$Io 7P 3
A k.( 8N# .L9 QA 89 L9 i#9 :=N a j E(` : )
3 7P R 8 .
a
: j : jm,8@ N9 j=% F J jL9* J(A j
F O N98 7/
: j: j :m,8@ N9 j=% F J jL9* J(A j
F O N98# : j : j :m,8@ N9 j\%g b ~ O ;M 7/

L9g (k.) : O
# E % : # j O
: j: j :m,8@ N9 j:J jQ J(A jnn O 4Q~# : j: j :J jk~ J(A jnn O k9% 7/
# : # j O
s/ : j O
f )_ : O
NF (8, e ) : O
d#a : O
# : j: j:m,8@ N9 j :J jL9* J(Ajk.(# : j: j :m,8@ N9 j:J jL9* J(Aj
F O # 7/
: j : j :m,8@ N9 j\%g b ~ O ;M# : j: jt8
Q O 8< # : j : j :N9 j:J jL9* J(A j7
: j : j :N9 j
! O % e #
,# : O
(t) #8 j m,8 : O
4 : O
: O
NF ('* ,) : O
WQ% L9 : O
NF (L9 # QA 89 WQQ L9 AB) : O
R`!2 82
o 8N :EN _ .t\^ g, f()# j Og WQQ QA 89 ) %D .k9% ,!2
3
a U) x 44 7 8 . 4 4F# 4 q f4

A v :=N )
q Wp9 Q a
)D# .(# EQ(/ # 3\R(F * EN z# .d F
o N#
T 4 .
*(%3 x 44 R\^ Q
3 )A
o Q a
/#
R S K4 ID $'1U O# .83NT 3 % )A # .g I )A DD# .bR @
8N# .9@ =I US j t9F O )A FQ# . o \R US
3
,8~ 9/ )A Q# .4
3 4F# 4 q f4

9 b P D4D 20 T ;
f2 :=N ) U# E f4 $* .M/ O )A
3 Z
9
.U
:=N#
#
f#
,b@
./
. R(2 H #T 93 d./
.8T 7 4 mD
j T,b d87
.r 7P
3 Q(#
R
R
R
T
k g =N# . .%

$p V
'
:=N
)

q
Wp9
W4

N98
i#9#
.k.(#
k9%
7/
3
o
Q~ t.U O
=8(F# . S, R 4F# 4 q f4
.%
$3 p i#9
3 :0 g O
. T *R 3 %F# j g S, ## j k.( =N .gU jk9D R F 6B f4 ## .V 47 C2# m,8@ .
P
4 (F
79 Ba 8R *(b~# .
79 j yp( P 7 R 8 U.~
R
o k. o 'a .
q Wp9 W4
=
4 G)
o . $* |_ $~ 8 8
'a yp( ' ,#9 f4# .( O A .R / ' =N
3p(,
o v $~ 87#
3 B_ .$3 ~ 8 v .%
p(, E74 : Q@ 8n~ LI! J(A O# .k#n
j $~ 7# p2 8N .U# .$~ $p E%(Q, 4# j 6B typ# ()a
3 $~ 87#3 p2 _ ..%

P 9 _ .gQ
P '# c
3 \!, '# j 32#I $R ~ ./ $~ O (
`' gQ
EP
f4
R, T .P %
\Q2# .I ' B#
R
. yp( '# RT R
J7 8 f4 E8# .$p T o23 R, v ) za L9a :=N .(C, klCT ( :9CP)
P T R P & # :8 .P?*3 7#
O 6B f4 ,%F G) 8N# .g# L!% LP nR) |_ j 2( # 4
T
P
j *
q Wp9 V%
8 o :;D# .J(g p +
# Q # W4
$p O 2(
3 3 %F
k#
# j k9% O = Q@ + *
tg .$p O 6T,8, E%N 6T347 38%2 V
'
:N#
3
f4
3# 8N# . d8
R $ S k WZp# R T o 3, Ba K :=N )
q Wp9 W4
N98 i#9# .9.
~
r 6B
W##
k9Q#
m4
3 ## 3 9# W##
=ng#
3Q~ # $ =N U# 6
R =N # j W
#
WQ : O # j WQ% : O
: j : j :m,8@ N9 j :J jLI! J(A jnn O 4Q~ 7/
E(^ : # j O
f4 : O
NF (DD) : O # j ID K4 : O
A9 : # j O
j
F O WZQ
# : j: j :N9 j :J jL9* J(A j
F O k.(# : j : j :J j$p J(A jnn O k9% 7/

: j : jt8%Q O 8< # : j: j :N9 j :J jL9* J(A j
F O 7 # : j : j :N9 j :J jL9* J(A

: j : j :m,8@ N9j.%
$p J jL9* J(A j
F O N98 #
: j : j :m,8@ N9 jL9* J(A j
F O W*%# : j : j :m,8@ N9 j.%

$p J jL9* J(A j
F O N98 7/
: j : j :m,8@ N9 j
! O % e #
: j : j!b4 0 g
C98(F : O
p( 7 8 :J!# .7 : )g O# NF ( 1p() : O
L, () : # j O
$4 : # j O
NF ($~) : O
2( J7# 8 : # j O
: O
: O
: j : j :m,8@ N9 j
! O % e # : j : j :m,8@ N9 jL9* J(A j
F O W*% 7/
kU# : # j O
P
R s4#
P ED
z 2 N O $R : 4N
=N
s4Q 8 i#3 R, '# :k
g =N# .
3 _ .W +
EQ^ 382 .%o2R WN% 82 ,# 7 EQ^ R82

R
R 2' 2( f4 =8, {...gU7# 4Q^}
O ' I j |b~ .U 4Q^ R ~ .#R # $P 8 9A.~ :
4N .| I/ 2( 8 7
22 f4 '8(F .8P 3
| g, v , t. 8*(b~ =8(F 3 4FR a# .7 EQ^ 82 f4 ,
.| ' j t( P b
I =r '8(Fa WN%
j E
o 6 Q#
yp( O 3
.) \^ ( .%
29*& n! 7# ' :=N .(?CTC& W Gf 0, jTC\$ :9CP)
r ( .%

:
=N j ( .3 %) 'a 8 v _ :, O =N# .,g za P To,P T 3 ,R
# b~
3 O .A .
R +T R,# Rp(,
I j V I % 1p(
=r 8 .%
$p _ .R4D ?%( O# .R
(
6B# .(A
o
.LI!4 ( )A O

za (` I 4~ $~ $R p # .$~ s3
r 4/ ) .( O
A *&( 8
$~ $p O
( 8 f4 E8# .#8 LH % , ' ) .
f4 JD4 %%F )A O *a (`
g
IU7 A e
# .3
A., v# $3 p e
o o4 4F# 4 q f4 ) :4Q
r # k9% i#9 4~
P
S, 4Q
i#9
#
.
'
7@
N#

%
\/2

.
*
%
$p
n!
&

)A 4 .$p g
r
o
EQR S) j WF9 T3 p 8 Lr a ;a !q =F9 , :4F# 4 q f4

4 N *
q Wp9 3 4F
3D3 I
P ?STR2 .d
P f4 WPDnT 32 6g,
P
&
)A 4 .,*R T 3( $3 ~ 64
:a j' := .P

3 6F9
R
r
.U :7 8 .d
= :a 4F# 4 q f4 N H ~ )A *o4 :EN _ . *
o%
.6.A
, A j
( f4 ' 9A.~
m,8@
g, T P ,82 f4 %D, : =(
R
R
R
R # .!
r JD .d
=
P
" JD
E+,
J : :t

3
3 $r W 98o R, # j JD 983 , 8o I .N2

.JDA k#/#
j n!A k)
JD 98 RN _ .d
= g
:) U# g@ 98 RN a# .U

r
f4 m,8n4 ' I j 2' R Ig 3 83 3 j JD

R ,# = g :EN B_ .| r k#/#
R :EN _ .n!
_ Er & B# .d% O
( f4 ' I d% O fo2(, P Ig .U ED
.U
( O 63 Q(~
!~ 34/ B_ . JD
R
R P Sn~ d% O !~ g .JD 98, :
4N .m,8@
.LI! & |R E j LH ! LH % Ba .$p I LH % A 'a |T 3 +T R2 v .r n g,'
j #+ ZF O A LI! ( ) (n $R P(T) .U 4, ' g .HL% )A f() JD I/ B_
NF (s4) : O
L8Z~ L9F , N9
NF (7 EQ^ 82 .%2 WN% 82 ,#) : O
Q4 F
~ U j# $ 8 9A.~ : O
8( : O
'8(Q : O
NF (1p() : O
: # j O
LI!4 : O
S) : # j O
: j : j :m,8@ N9 j :J jL9* J(A j
F O # # : j : j :m,8@ N9 j@ J(A jnn O 4Q~ 7/

: j : j :m,8@ N9 j :J jL9* J(A j
F O 7 # : j: j :m,8@ N9 j :J jL9* J(A j
F O WZQ
#
8N : O
=, : O
NF ( 2') : O
NF (I) : O
NF () : O
NF (d% O
( f4 ' I) : O
JD4 : O
f4/ : O
.*
$ W O R
(+R,' )_ .L9 (F # g~# JD \*(A

# QA98/ =, F9 3 R QP nT R, 3 | : =N .(#' m( :9CP)
I&# .F9# s4(u' B# . (
U \%g( 3 !~ .Ug
e 8
C k8/
R
3 B#} z 2 N
4 q f4 t8oR) j 4~
R .U :4N
3 _ .f3#R L\%g( O =) )_ {fo4!
3 9 F 3 A3
e #
8R <# j WZQ
'a R 9 t#9 . 4Q(
*R44# j R\%g( *R# j 9*
I! ( :4F#
R
R nFa#
R
R

v )
4 j \%g( !~ U k. ( =! 8 o R~ J 3 7# ' :
4N .9%#
%
R
| 7 \ 0 4 . q 'a a ' , V

3 E2N d :4F# 4 q f4 N R\) 9!
.3 QnR, ' A Ba 'a F9 |#+
' 8
# ..U .g .!~ =!@
R
dgQ4 r
R j z 2 2. r ZN j U# .z 2 q Ig F 0 :=N . (Y`no @P p :9CP)
P
P
.Pr % j t ) j0
#@
7 .P #
R
R\^ z 2 Pq R IA# j r N4 *4A d4#
r z 2 Rq# .d#
r j 4g(
R\^ j q R IA R 0 :4F# 4 q f4 q =F9 =N . 4
)a =N # j 4

. P q A
r
r * 4
z 2 N 4 =8,# . , ( cS, )0N W3 FR F9 k B_ . 0 U io 1( c)0N e
R
~ W3 F#
R
R
o
d7 6.A )A B_ .)0N )g F9 ,

!
642

f4
=
)_
{...b
)0N
t
4 7
#}
T
.z 2 2. Z
~
U
k.
0
f4
o

9P %( E . 9P %( LP I! R 7# . LI!
R
za r 79 R\S {?#o 3 P RR W3 )a#} z 2 q =N 8N# sA .H ' * g@
%D ~ .U O *R4D R F9#
R
o
Z7 g j t
f4 43(+ R F9# . ~ U 0 f4 6B =8 .t
E

R .U * g, v# .0
P
U. n! g .?4g(~ 9P * U.
~
U

0
A#
.
+U

L7
~
.H / LI! O
R
8
# .H / LI! 7 O ' c
A9

3 E v ) 'a j c ~ #
U 0
e
JD \*2 O A : O
A 9 k8/ : O
C9 8/ : O# j C9 : O
f4 L9F :, N9
82 : O
: j : j :m,8@ N9 j :J jL9* J(A j
F O k.(# : j : j :m,8@ N9 j :J jL9* J(A j
F O # 7/
j :N9 j :J j$p J(A j
F O W98# : j : jt8
Q O 8< # : j : j :N9 j :J jL9* J(A j
F O 7 #
: j : j :m,8@ N9 j
! O % e # : j : j :m,8@ N9 jLI! J(A j
F O N98# : j:
':O
j
F O # # : j : j :m,8@ N9 j J(A jnn O 4Q~# : j : j :J jLI! J(A jnn O k9% 7/
O WZQ
# : j : jX :m,8@ N9 j:J j J(A j
F O k.( # : j: j :m,8@ N9 j:J jLA J(A

: j: jXX :m,8@ N9 j :J j J(A j
F O 7 # : j:j :m,8@ N9 j:J jLA J(A j
F
: j : jt8
Q O 8< #
NF (\) : O
F9 : O
: O
NF ()a) : O
: j : j :m,8@ N9 j O # : j : j :m,8@ N9 jd*+ J(A j
F O W*% 7/
NF (S,) : O
4! L9F :, N9
NF (6.A) : O
9%( : O
9%( : O
$ + L9F :, N9
NF (6B) : O
+U : # j O
J! U# j # : # j O
NF () : O
P 3 b
f4 (' 7# r 0N ) .4 9R 8P , f2 4
3 Ba .3 QnR, A Ba F9 L$ '
.i( 4# j N za
e |79
kP
R
3 #9R 8N# .$ f2 j P bQ# |A b A . ~
P
B j k g P 7 k##
k#%
W4 IF
R R =N# . U Q# , O AR

:dS~ 7 O =N# .79 #
:,n% O# .N za
e |79
o 8N :Q%~ O
.8o 2 A E ' =N 79 Ba 8*(b~# .( 4# |7 U n!#
P LP 98 N # . 2' )8

!,'
T F9 N W
o b
3 4!~ o E@#
79 j 0 * O .P /

T P 8 za ) n!
o =, H'#o
A# . ~ n! f4 2'
J4~ U# .|+ O e U I 0 *~ .@ U# j 8 O *## = .U
8 2
o T 3 .8 !N \^ )Q f4 i7 Ba I# :,*
O =N . {...P 0 3 Qo 32 yN}
3 z 2
ty#3 3 n(QR r
a W4!~ .* .f*() .E(TR, ,8)#
j i#3 8R,
b~ .,8)P # )
g, F9 P 0 L$N
R
.(2 E%R, '# j R4(N b r ,8) # j R4 P '# RN M( R, '#
o o za
q Wp9
UB :=N .(MD Yqq 9CP)
yN}
3 z 2 N E8 r ,0 LI! EN
f4 , 82# .HL R , g( .|
/ , # o 'a j E!
\^ {...0 Q2
o
M J(g Q)# .NI& cQ)

T g2 4 L,# .G
f4 L, J(g 'a LI' :4F# 4 q
P T Q3 T
3) } z 2 PN E8
iN # Q
4
ITDP F
g, Q

P # P .L Z7 R\^ 8
P
E bT R, '# .{...*P4D # *
\ d) *QP T
R) # ,0
'# j = %F W83(Q3, 3 % ., c) m,8@
R
3 7,
R 9o. (3, Eb~ Ba * =a
J7
4 E
8P M/ g .6.A Q R ,# .% E%N E
R
L3 9Q#
q Wp9 L3 %R m,8 4Q# k9% t#9 . J(g 'a LI' :4F# 4 q f4
q 8@ , v ~ LI' :4F# 4 q f4 q =F9 =N :=N k98
8 F e 7
R i#9 ~ S,
,#9 O# .LP 9Q# J(g 'a LI' :# k 8P 3

R 7/# j m,8 $
O k.( 7/# . * LH 9F#
' : O
L9% O A Q4 F
~# j Q` ' : O
tAB : O
NF (U) : O
L9% O A J!# j f4# : O
: O
: : O
E~ L9F :, N9
E%2 '# : # j O
L, (N ) : O
NF () : O# j (LI!) 8 () : O
E~ L9F :, N9
jLI! J(A j
F O # # : j: j :m,8@ N9 jnn O 4Q~ # : j : j:J jLI! J(A jnn O k9% 7/
: j : j :m,8@ N9 j :J jLI! J(A j
F O k.( # : j : j :m,8@ N9 j :J

g, : O
Z7 : # j O
: O
(Q
# ) g O j n! : O
L% L9F :, N9
NF (E ) : O
g2 : O
82
8@ : O
: j : jX :m,8@ N9 j
! O % e # : j : j :m,8@ N9 j :J jLI! Na j
F O 7 7/
# e# .8< 7/ j

3 P TTN ... 32I $R WQR~ !N O 9 9 # j U\^# (S, O
)P R 8 F e n 7# P # /# .32 T q $ # 0 TTN ... 7 .U
.A# ....4F# 4 q f4 q =F9 )3 3 # j 7 .U %

o . Q2
R nn#
o # J(g 3)
T
bF R 4,# j 8 *AP92 3R ,# j *A( L3 I! tg3) m,8@ I 7
4 j f4 , # 8< 7/
za e
o o4 4F# 4 q f4

R 32 '# .*F *A( *Q
o R\^# 4Q# k9% i#93 E8 LR I! 8Q
3 _ . 0 6 Q2

RM/ J(g 'a LI ' 4F# 4 q f4 N a :T R(4N 3 P 4N
o TN :=N T
.U# .I IP ( A Ba .g A Ba j ) :
4RN .4D L, b( =% R T(o 42 9*+ M/ U E 8 #
4S W)
R , # 9* 'a L4' 4F# 4 q f4 A W)
R , T ) j Er (
.(nn#
o # 7/) 8bQ~ O 'a 8bQ~ 9 L4' 4F# 4 q f4 A
3 C2 ) , :=N .(rs`tM L ( uW W p :9CP)
O 9 ?
R gQ2 ~# .P A9 E,8 2
T j )/92( 4 =#
3\(/#
o j JPT R~ O k 3 R~ R tAB .A .?28bQ ? LR 8 # j*
R # bQ# |A
.9(/ O
j 6B f4 4F# 4 q f4
%R~ n! f4 8#
e 8
7# A9 E,8 2 4
3
R
*% R p# P bQ# j $R
nP T) |A E# ....#8bF# A9...
z 2 PN I&a
.
R 4 E8#
#
R
(
g E b
3 R B# .% za (`' Q) g2 8 M 8R (# .*
o4 ( j 9 f4
Wp9 L,U e g 'a o(Q Z t#9 k. m,8@ J :4N
3 _ .82 A ' B# Q) P
)
: =N# 4 o
f4 o4F # f4! j Er 79 E/8 8bQ~ E/ 4F# 4 q f4 q =F9
q
R2 v 6)_ E!
T 7P 9
:E7 = .t R 3,
#
T
j d
I 6B E f4!, A A f4! E7 7 .E!
j 0 6 Q2 TTN %g LI! za N
3 Ba : = .4 j .U 3\^ QP T R j @ 6D k.#
3
T .Q7 2 T 9 87F o P2 8T bF
O 6B E #
R j ZN =3 8P 3( 2 T 39 j A9 o P3 T 32 T A9
NF (O) : O
L, (0 N ) : # j O
: j : j :m,8@ N9 jnn O % # : j : jt8
Q O 8< 7/
N : O
, : O
: j : j :m,8@ N9 j :J jLI! J(A j
F O # 7/
: j : j :m,8@ N9 j:J jLI! J(A j
F O # 7/
tg2 : O
: j : j :m,8@ N9 jLI! J(A jnn O 4Q~# : j : j :J jLI! J(A jnn O k9% 7/
NF (b() : O
NF ()) : O
: O
: j : j :m,8@ N9 jnn O % # : j : jXX :m,8@ N9 j :J jL9* J(A j
F O 7 7/
: j : j :m,8@ N9 j
f4 LI! J7# AB J jLI! J(A j
F O N98#
: j : j :m,8@ N9 jLI! J(A j
F O W*% # : j : j :m,8@ N9 j8bQ~ 9 m@ J jLI! J(A j
F O N98 7/
: j : j :m,8@ N9 j
! O % e #
L, (E! \^ ) : O
Ba : O
NF (4 E8#) : O
@ L9F :, N9
NF () : O
NF (f4) : O
L, (IQ) : O
NF (79) : O
3 L t3 3 :a ) 7

:a# .A2 O 8 A ) .P*Q bQ tPM7 9. (P P !
T%
:4N
R .*4A 62I
3
v : =N
o,P\* O k#9#
j *PA P 8 E!2
P
R .9(~ f4 7# L t) "# .!) 2#
+ AB# .=#o # ;D g, Ba# .L 4, bQ# |A O =8( C2 3 Q
J7# O =ga '# :R

3
R =N# . =# # ;D U
o 3(3, v# .L 4, ) WQ/Q Z
.9g(,'
U Ba j L
3 j =#o 7 g,# .n( Ug T 3, R LI EA O g@
R
E!
R 3, v Ba )_ .E! 'a )D L8bQ 9!(
o R, ' Ba =() 8' ) n! :=N .(R$ Gf 0,:9CP)
R
.P 98 O o4g2# :,8 O =N .JT
.L8# L8bF 'a 8 ( R, '
3 N3 P = za g, T RM( ~ E!#
.Q7 8 3 R, ) .7 JN

V4
za
A
a#
.87F
8

,
)
.
'
JN
bQ
za A Ba ) #
R
3
) .=() U A

:a#
.
A

V

9
L8bQ
O
...
:,*

O
=N#
..f*()
)D
L8bQ
n(
T
R
R
za =() gT Pa L9#p V R 9 4 V P 9 8 'a )D za =()

gT R, ' ) 'a j 'a P )D $
gT R, '
R
t7 9 f4 (*%7 N#

g3 T .t\^
T LR F 4, j LF# f4 83 bR QT 3, V P 9 \^ =()
R
\^ r g bQ za =()
|A # :8,b( O k9#8 ?Q@ +
R =N .gU .R T 87, v a# j
H V 9
# .
P 9 E bR, I j I
r =() :
e #... : )/92( O# .f*() .
A9
V
.f*() .%U. n! U# .

4 za R T 3 # j |A V R 9
J7#
j Q4# j # j *
V P 9# bQ# |A O P
)
d,# n! 4
R
R
a 7## j 8 *
W4!~ C2 # .32I $WQ~ m,8 O P # j 4A 6B f4 %4 *
)#
.*Q LR 8bF 4 *F a# j
# .I/
I A9 P r A9 ) .|A9
\^ LI! 7#' :=N .(vC(# Gf 0, :9CP)
I 2I 4 A9

A9R C2
.*% I r 4& LR I! t.* .6
3
za q dn(
L$N \^ , .# ~
A.
8*+( 9 ) U :=N .(w J _ Gf 0, :9CP)
R
3
A2 ' .)8

:4F# 4 q f4 N op f4 =8,# .=
r 8*+( 98
3 P )
3 . t/0
# : j : j :m,8@ N9 j :J jLI! J(A jnn O 4Q~# : j : j :J jLI! J(A jnn O k9% 7/
: j : j :m,8@ N9 j :J jLI! J(A j
F O k.( # : j : j :m,8@ N9 j :J jLI! J(A j
F O #
: j : jt8
Q O 8< # : j : j :m,8@ N9 j :J j(( J(A j
F O WZQ
#
(#) #8 : # j O
NF (=# #) : O
NF (U) : O
Z7 : O
E!~# : O
E# : O
)_ : O
NF (L8bQ O) : O
)_ : O
A a : O
Q@ : # j O
NF (
) : O
: O
*Q 28bF : # j O
NF () : O
LI! A9 : O
9A.~ : O
U/0 za : O
N98# j W*%# j k.(# j # t#9 .R2I

2I /0 O 8 N Ba
3
T 8 8*o +(, E%N 8
o4 . 2I 8 8 8*+( 98N 8 N Ba :

q Wp9 W4 # .
q Wp9 #
.p R g .' # 83 *+( N LI!
*7 P 3 9 :4N
R .7 C( H !N) g2 LI! .R(p 4, ' :4N
3 _
%D, sg j 8P RM/ .U :4N
3 _ .8*+( L$N # E o4 ) .! *7 3 ' j A9
n!
8P *+( L$N # .8 M ' J(g ( 3 p _ .J(g Eb~ .U :4N
R .R p
R
P
o4 ?
q Wp9 Q ' 4F# 4 q f4 N*(p 8 O R b@#
o .?28 O r %7# U.~
4N
Ba
:
8
62I

8
.U
4
#
.U
.E o4 2 ( o f4
T 3 7
8N#
.,
8

(

o
4

.
3 *+(
3
T
3
3 o
T
.8P R 2 (?+ ?) R\(

3 n3(3 = o4 (, I j 2I T R v L3 8 C2 (Ba )_)
T o
R
i#9 :E8#
.
)8
R IQ :=N .(Bx: W Gf 0, kyD ) zT :9CP)
# 7#
r
T E%N 8
# 83 N # L4! fSN Ba :=N 4F# 4 q f4 q =F9
q Wp9 # 3 #
3
=N :=N ) N98# W*%# k.(# # i#9# .32I o T4/3 A 3 LR I# j 2I 8 o4g(,
8 4QR, E%N ,#9 O# 8*+(, E%N 8 2I /0 O R 8 N Ba) :4F# W4 q f4 q =F9
2I /0 O 47 8N# E7 8 Ba (4F# 4 q f4 q =F9 =N :=N )
k.( i#9# .2I
47 Ba 4F# 4 q f4 q =F9 =N :=N )
) t
F_ N98 i#9# .2I d7 8 4Q, E%N
) (
t
F_ S, i#9#) .(2I 8 3 4Q, E%N 4/ P Er 79 8 A9 /0 O
LR I# 2I Q7 i(F# L 8bF /0 P F9
3 9 8 8 Ba 4F# 4 q f4 q =F9 =N :=N
.LI! =3 #o C9 o 4/ A 3
U# ,P q 8% # :=N .t
Fa O p 8N# .k tR
Fa m,8@ .U# :k.( =N :EN _
j k9%
t3 iN
R o p 8N# j W,
o 8N : EN .E%
8<# j 8 F ` *
.m,8@ EU
: j : j :m,8@ N9 jLI! J(A jiMg
F O W*% 7/
j : j :m,8@ N9 jLI! J(A j
F O W*% # : j : j :m,8@ N9 j9* LI! ( J jLI! J(A j
F O N98 7/
: j : j :m,8@ N9 j
! O % e # :
N# : O
NF (_) : O
U.~ : O
NF () : O
#:O
: j : j :m,8@ N9 j8*+(4 V4 J jLI! J(A j
F O N98 7/
B_ : O
?+ \( 7 _ : O
L, (4) : # j O
: j : j :m,8@ N9 jLI! J(A j
F O W*% # : j : j :m,8@ N9 j :J jLI! J(A j
F O # 7/
,#9 O# : O
4 q f4 q =F9 =N :=N )
k.( i#9# .2I 8 4QR, E%N ,#9 O# X 8*+(, E%N 8 2I /0 O R 8 N Ba ): O
NF (4F#
: j : j :m,8@ N9 j :J jLI! J(A j
F O k.( 7/
NF (2I 8 3 4Q, E%N 4/ P Er 79 8 A9 /0 O 47 Ba 4F# 4 q f4 q =F9 =N :=N )
) : O
: j : j :m,8@ N9 j4Q( E%N 8 J jLI! J(A j
F O N98 7/
NF (
t
F_ S, i#9#) : O
(Z : # j O
: j : j :m,8@ N9 j4Q( E%N 8 J jLI! J(A j
F O N98 7/
t : # j O
e(A O R2AB EA :=N 8N# nn # c

Q t8
A m,8 gF Ba U# .m,8@ .U # gF#
F # t#9 tN
.U # .m,
3 9 'a b .U
R
3
o 8N# .(I/ O k#
N j *
m,8@
3
4F#
4
q
f4
q
=F9
.
/
:=N#
W,8
Q

q
8
%
o4 k8
./

:=
k8

4
./ :=N L
R
3
o
o R
o
k.# :k#n
3 o f4 =8,
C2
7
# .U 4N
3 Ba t/0 O =N# 83 *+(

3
3 =N . 62I 8 .U 4
P R IQ
?28bF 8bQ T347P9 f3

! P3 %/R
T 4 .Q * f4 4F# 4 q f4 q =F9 .LI!4 8 QT
o .4Q2 I *
/ 8
o 3 A
f 8N# Q Q7 A ) i2 ' . UI
P IQ f4 6B =8
3 ) j 9 8QR 6B A a .rL8bF *4%N 4
P
P 4R *4/
J7A
%7# IQ A 4 .LI! T
.
# 7#
r ) %D j I
g# .6.A S, g
R g LI! LP 8bF
4D 'a 9R 8R !2 ' LP I! t.U ED .= LI WU E q# j ' :=N .( ]@ %x| kcV :9CP)
q Wp9 A )_ .LI! t.U W4!,
q Wp9
R g, q B .4 za 'a 83
QT R, ' E # j
~#
s~
( A \% ( 9
R 9#
P 8o

R
R
r
3 # t8U # .i3 *3 4 H %)bR UDA#
3 j i8*4 H V

r

'a
6.A

%U.

.r
E
&
t
8
#
j
E
&
R

%U.
t

b
,

9
a#
.
\g) \^
.%U. S
3
o
3R
R

g .8,, # 4A t.U =8 , )*
*4 3
+T R, x *%U. 3
%(2 3# .U.~ Q U.~ R #
T
:+ =N A .34D
f*
) Qn(Q) '
3 )#
5~ &$
i I t& # * 9&i , j w & y 0 9i !
rZr
ED~ ty # j P b E%~

w V3C
M ! %xR kcV , :9CP)
P P ! (~
.U 8P !N za )
T :=N .(0M
R
P
$P 4 .
*
~

q
f4
,

7#
k
kP
9

'#
.

F
.U R Q i7 .P IF $P 4 4
P
O Ig .U
3
3 T
.IF EU 8 (, U E .I Z O

, q ?9
i. i9T % .t#* f4 =@# j t#g) A :=N .(t N LWj$ :9CP)
.%
( za 9( \^ 8 Eg 4 U#
.U :=N .(u8Vc @M rZn@
P # * f4 =8,
#8*+(F m j ? s p
W RW h&: ,j$ :9CP)
P
3
R\^ U#
4 ;!
=N 4P%N sA# .?4Q~ *
$Q 'a 6B 4 g .,8 O ~ 7# s~
R
3
P
P
{I%F
?
1~
f4
,g4
q
E b
,
#}
z 2
N
U#
.
G

'8
d),8
#
dI ~
O
=T

=%
E%F
.
k#
P
.?4Q~ f4 =~ 2*+ r *3 o( ;!
' g, v 2*+ P a # j 4Q~ f4 tBP )# PN =%N
R
./ : O
#:O
: j : j :m,8@ N9 jLI! J(A j
F O # 7/
L, (Q za) : O
LI : O
_ : O
fQ, : O
L, () : # j O
NF (
g) : O
: j : jf+ % # : j : j;^
NF (E) : O
NF ( ) : # j O
NF (\^) : O
$Q
L9F :, N9
2* O : # j O
U4%N sg S *S f4 U4%, ' $ W O ?)!

L3 * 43%3, ' U# ,8 9 A sg
R q !
4
.
, P8T 3 P R g`
:=N .( ] 6Vc,

0 h&:
j$
g, v aT )_ . U. O R 83 T 3, ' P 4Q a
R
i :9CP)
R
P U 3 a
O R 8T 3 :a# .* 8
8R, ' U9a#
j

=%Na#
.

t\A
A , ' c
P
P
R
.W + U. )_ .% J9 R <9 4 k#n 8 8< 7 e ) , A j *(7' EU
)3 +3 #
3 .$ 3\/ ?4Q~ #
z 2 Rq tb 8*(7# so
# j 3%U. !)# j 83 o43N 3
e U.#
3
3
P
P
.$N8# o% 2R O
@ 'a @
I 3 ,g@ t.U o j 4
f4 =8(Q, ' 3v _ .J(g 47 s
R P 3 %F
' J29
P
P p~ d,##
j 4&%
!~ d,g@ ' ? ( # n! 9P 0 # ?4F~ 8F
F # ?~ J9 J(gA ?%~
o *4 * g .9!() ,g@ t.U #9# a# P 4&
E za *3% %Q) _ .P9 # P
+ EA
3
P
? S4
6B R 3%TN# .?~ 4 H gnp
4 Q)
38 (F m .b R~#/Q~
3 o! .
.?A@ \/ U#
#
g` Rq .,8 A9 8P ty*(F
{ 5: }
:BHx t& = C' B, cV 6P, 8'
Bi x 5 \[ i& $
N# a# j s~#
~
W3 P ) :,
R
R 6B f4 2# .*
i#93 # 4F# 4 q f4 q =F9 Jn
3
R
=N *
# (=# =N 3 *
#) L# r %F :=N *
# j L# r (F :=N *
.U8 O I(/
=N *
# j 6B P DA

:=N )
e sF, R t#9 48 j =# =N # . EN
R
R
)
f4 r S, 4 4& :4F# 4 q f4
=N :=,
q Wp9 6

q Wp9
# . 4Q EA
3
F
e

bb
:=N
4
V

(7
8N
+
)
B_

F
+

(F
k#
? Q2
#
F
.U e 4
.
H
3
3
R T
R
R
P
r
R
$ W k
n
8N
E
79
.U
:= E7
:4
R .k8 $7 9@ q 8% =, j 4F# Q4 q f4

3 3
P j m,
, E b k8, ? 8( .
3 a T 8 N :4
:= t8

R
R .4F# 4 q f4
* 3
3N9 # o q tA q , O o2 3 :=, 4F# 4 q f4

R :=, ( Q .
dR )
T V

o
: O
NF (z 2) : O
L, (g) : # j O
#9 : O
#8 (F : O
NF (=# =N *
#) : # j O
NF (EN =N *
#) : O
: O
N9 j\%g b ~ O ;M # : j : j :m,8@ N9 j :J j8 j
F O 7 # : j :m,8@ N9 jt8

Q O
7/
: j : j :m,8@ N9 jF# b ~ O# : j : j :m,8@
V
4 : O
, : # j O
NF () : O
4F# 4 q f4
za 9!) E79 $7 :=, 7 :=N
q Wp9
# .Q(` ' m
8# T
R2 N8! LTDA# 9(F LP DA P ) , :=N .8r # K 83 P#R '# N
R N9R ! q =F9 , :=
9(F
Dg,
#
N8!
Dg,
E7 g :=N .8
q 83 % :=N
q Wp9
# .9AB R %F 8
R 3
( q L 3N G
P nT
R :=,
q Wp9 f3#T e
3 A
3 # 8bQ 3 :=, 4F# 4 q f4 q =F9
:=N
q Wp9
# .
O
4 q f4 q =F9 :=N
q Wp9 W b 3F 3 4#
R
q 8% 8P N# ?) 3
F dR 8T P#R :=N
q Wp9
# .64(%3,# Rq R j6/ H 2 o *T 32 ' :=, 4F#
:=, L3 + 3 9R a )#
#
R(,9# .? Q2 # 9 3
F 3 g 4F# 4 q f4 q =F9
)
R
3
P
b
+Z
R :=N
q Wp9
# . !R, # WP T R, $3 W+ 63 % :=, 4F# 4 q f4 q =F9
R
. 3 R '# j 4A0 ' .R 9 O q 8P

7 DA
:4F#
4
q
f4
q
=F9
=N
:=2
*

q
Wp9
R
P # U#9# *
i#9 .doPn! Lr # n! =79
o 3 7 8# .*

R (F $'1*
,.U )
P
:=N n! R
i#9 3 AB *
p# j ?(%
>W@ ST ?Xd 0' 'd 0 * # u'\ 0 M3i C'@
>8P rnu88h 5& -
' *
& p M ,
Q F## \%g O ;M#) j )
F O 7
R t#9 =# m,8@ j 4
# j ) 7 t#9 m,8@# . V% # k98 8 F e S, t#9# j (
m,8@# .V% ;M t#9# D S, 8< t#9# .W4 7 # j k.(## j # # j 8<
VQ m,8@# .64(%, # q <3 6/ 2+ o *2
3 ' # F 4# k.( t#9
. 4F 7 t#9 Q m,8@# . J, e # # u92 O k9%# 8< t#9
.? *
#
q Wp9
t#9 ~ Z $'1U r 3(R t.*
P )a :=N 3 #
6B f4 E8# .
q Wp9 k98 8 F @
3 j n! H )
:m,8@ N9 j= >A O W(~ W4 # : j :m,8@ N9 jt8
Q O
7/
: jk!4
e 9%/
NF (8#) : # j O
NF (LDA) : O
dN8! : O
: j :m,8@ N9 jt8
Q O
7/
j : jt8
Q O 8< # : j : j :m,8@ N9 j :J j87Q~ J(A j
F O 7 # : j :m,8@ N9 jt8

Q O
7/
: j : j :m,8@ N9 jnn O / # : j : j :m,8@ N9 jnn O % # :
6/ : O
O ;M # : j : j :m,8@ N9 j :J j J(A j
F O k.( # : j :m,8@ N9 jt8

Q O
7/
: j : j :m,8@ N9 j\%g b ~
L, (
F) : # j O
: j : : j : jt8
Q O 8< # : j :m,8@ N9 jt8
Q O
7/
N9 j :J j8! J(A j
F O 7 # :m,8@ N9 j :J j & J(A j
F O # # :m,8@ N9 jt8

Q O
7/
: j : j :m,8@
7 : O
L, (m) : # j O
?% : # j O
NF ( Q F## \%g O ;M#) : O
( Q ) # j NF (8 F e) : O
82
NF (8<) : O
R R t#9
69 63D 3 T%3, T fQ} z 2 N O EZFa L9F O C98~ fQ
,8
o R~ t\Q2 O WQ

U ~ 6B (
q Wp9 k98 8 F 38o :=
EPF)
R
q Wp9
i#9 {
q# .
|Q
o 8 8 F e P
e | f4 U E .8@ $R f T R, r U # R +
...4
# ,8 $4 UR\^# j $# j V##&#

j +
*
.? ( O # 8*(7 ) :,
R
.? *
#
q Wp9 *
A 8# U3
3 )
e ( U(R # B_ .*3, # (R,

/
:=N IF 8
R A :=, O\! ,#
R
P
.U !R2 :K =

:=N sF, e # .
*
:=N *
P :4N
3
R
R
R .6. # FR

P R :=, 6R%# .*RNI& : Q =N :=N u : 4N

:
=N
.

Q
q 83 % su
R k.
R
m,8
k#
=N .*33NI& P 3 E b3, v ) 4F# 4 q f4

(T8o )
R
:
3 : 4
R *NI&
o/ 4F# 4 q f4
*
q Wp9 ,8!
Ua
8o :4N
3 :=N 6B

+Z F W

P
4 .( )A *
q Wp9 +Z .
H \(4 A 33 *3NI& R A :sF, = . L3 ,3
, :
= .4F# 4 q f4
o/ 33 *3NI& R A
,#9 O# . ) : 4N
R
R .U O .U J ,
R
. 4 ^
9^
3
3
3
:6B 8
=N
o # P N8 P p 3 ~ 3 Qo n3
642 EU 64 := .Q Q, Er 79 t$7 8N#

3
R :=N ,7 ` + #
.(
q Wp9
e 4 ,) .%!R, #, , v Q N# Ba _ .P 34@
R T%n :=,

:=N g e #
'# ! O 9T
R
3 .3) ' :=
Q O +
o
L3 9g z 2 Rq 7#T 8N# .{...9# # = gT
R 33 a#} :=, z 2 q a : 4
R . L3 9A
)
3 V
r oN :=
J(A O k9% W9@ J , 8 q 8% t#9 6B
#T #3 93 $P 4 9%A o :,
3
9P %g ,# 'a
e ES f4 =8(Q, v :=N s+g
# .
e ,+ )_ j 9
, # A .f3g3
R tR yR 3 R) # U
i#9 8 $4 9%A
k9% E 8 =N .#9U 8,, # C9% q 8% ED
tAB : O
$F L9F :, N9
NF (
q Wp9 k98 8 F 38o :=
EPF)
R :O
L, (9%A) : # j O
L, () : O
NF (=N) : O
*NI& : # j O
: j : j :J j I J(A jnn O k9% 7/
: O
U\/ : # j O
4 : O
: jk!4
e 9%/
L9% O A J!# j 9^ : O
8N : O
, ' : # j O
L9% O A J!# j k98) ' : O
b~ L9F :, N9
9
, # fg : O
R o#
o % T+3 UR # R o%
e i#93 :,9( (A O n!
A# # Og o !
8% 6,#
Z Q2
i#9 .T3~ 8,, q 8%# ,7
3 j m,8
o ,# # 8/
R # WZ 3 # # ,PS
L< # ESR #
F # #o 9 e , 8% 8b~ 8% # #o 9 e , 8%
i#9 .q
Q, A# d0 O U# (~ b
#
.m,8@ P 3\Dg
i#9) ~ d, %
R
Wg~ 9 < 8% #
i#9# .\%A C
T2# \
3(2 !
, \/ q C7 :=,# ./,#
Wg~ 8< ,8 oR ;^# E i#9# .S,

i#9# .4F e \*+
q Wp9 ?4Q~ ,+ *4A .HI79 I # Z Q2 $4 9%A
e #T #3 93 ,. W9
.? *
#

9 8
.3 T3 432 ) :,
t\^ 8 ,+
8 .U za E# # .? ( Z
'0
R
P
$'1U# :=N . ? %F# H %F 343% u+ W + N
O ;IQ b@ @ 8o .,8*(b~
m,8@#
P 4 *
E33) ,. /
AB# ...f*() .!# # #
,8~# g *
.9%/#
3
3
P ,+
.* 2 Z(F# ? ( ZI *
.
:$' ,. O k#

3
P Z Q2 6
,+
)8 :=N ) \%g G e q 8% e ;^# E # W9
AB# ...f*()
3
R
:;^# =N .
'0 3 9 4% j W + Jn P #
%U. Jn P P Sn
q Wp9
e
P
...f*() . T p3 8 o4bR O 4 7# j b R~ #
22 f4 U%29# U#8 # j $4 P r 6B O so
8N#
P n! !
Pr gR 'a 6B gP T
R, '# .?4F~ 8F L%) 83 * T3%, ? ( 9%A#
3
3 C9 )_ .6B #3 3
T ^ '#
R
o )_ j 6B q ) .8r F # Er U7 # 8r ) R
.6P P*3~ 6'
O W9 =N .I Z t8 8 (, v g Jn 2 ) :,
P 4 ,#82 za Q
j F8 p j P F
R
R # j Z a U :U.~ ZF f4
e U. 72
t! O ( v . t. z 2
! Z # Jn b j ! # ( z 2 q t8, .P ,+
(A O P +~ g WpN Wg~ W k#83 3 S 8< $% =N# .9N N O ' # 9!
dN

o (F # *( :=N ) W4Q Z sF (k8F# kB(F # k8#)
R 8N :8
Q~
P 9 f4 .3 T3 432

4 '# )Q4 R, v# .?4Q~ Z '0 9 8
2# .? (
'0
H 79 9 *R4S# *47 j n E79

8 4 8N I
s (7 .g 7 O 4 O 4b t#
t8
=,# 9# 9%/ U8
Q U9## j U)# j U9# r N# N# Ba# U)#
o .*(7'
3
i9+ *
~ .U f4 *o4A =
% Wp sF, R(%D =N 8 (Q,
DA# * U
,# j
o
: O
q 8% : O
b
e : O
NF L9% t.U : O
AB# : # j O
NF (,+) : O
8 : O
NF ( ) : O
L, (d4#) : O
U9# : O
?(%, : O
L, (z 2) : O
k8# # kB(F : # j k8# # kB(F # k8F : O
t8
: # j O
4 O : O
A# 8

A :=N ) A e i#9 6B f4 =8,# .Z t\A 6. 2
) 'a
o
# Q@ 8# sF, e ED #
3 R,
98, sA# :A# = .
/ :rE79 = .,

=8
#
%#
^ ( G# L8Z e) ` ED# j U*(7# *FN O
m,8n4 * O W4
ES# WZ ## j 4# n
( O Q q 8% < 8% F ED# j *( #
$'1U ZQ47#
R n A .,9(# m,# \Q( ( O C9%~ q 8%# j *9## 8U O
.U sR, k. ED :A# =N .J!# @ za t# 9 U / a# ) 4 DR, *
E A# *
U#
R R, sA
U E )A
=N t8# U.~ p# m
q Wp9
su @ .I%F Ep
:,
=N
R
.q ,
Md
M \ I * 5& U
$ b'D tU @
"
R 3%U. E3)#
e i#93 ) 4 ( J(A O ARB 8 :
@ d%& O S~ U =N
f*() ...7 Ro 4U# .Jn
*
8 # Eg g, P 8'# .) '0 9 P
r
R H %o R 4 7# %o29# 4

3
3
%
(F# EZ'8
(F#
EZQ~
VN .H %o2R %(A#
3 #o =R #o ) : ,
o
3 P E#
o ;
P
=
j ! j LA j LI! j L9* 8 .= za =! o 9# = 4
3 %~ gn(F# ;
3 ~
R L9* 8 :a# .m,9~ (/ j dI ~ j d% ZQ
:a# .d% U LI! j LI!
o
R V
B# j $4 JU. 4 V#9 / 6B E :a# .V
= /0 m,9~ (/
F#y9 =*
% S%, g# .% (

, () 4
3 P%3, ' z 2 3q a : 3 A#
o #
o 4F# 4 q f4 =N A
.'
*
7
F#y9
V

8< # + t#9 .4p# 4S 4 \ T 3(T R3Q
oR
R . ~ P T%R, v Ba .$4
3
:W/g Q@ e!( O k9#8 ?Q@ + =N .

q Wp9 7 # k.(#
Z J(A p# 3 =#o S, U# :=N# .
q Wp9
%o29# (A p## 3 #o 3 =R #o
M/ {(g4
q o4 A 3 R(g3, T 2A
r J3 T , '#} z 2 q =N .o
# #+ J(A p# =## j %o29#
T
.(n f4 =82 *(n! j (A EZQ f4 |(,

r U# .#+4 4 R ) )n%F
o :a# j
,' 4
P
R ) f4 E8#
R 4F t#9 #+
4
:=N ;%+ Q@ 8 .R 42 ;7
3 p# 3 =#
) : O # j ) ' : O
NF L9% t.U : O
W4 =.
: O # j W4 =8
: O
m,8@ : O
NF (C) : O
: j : j (W, 2 E%) 8 :) J 4 f*(
) %4
NF () : # j O
# : O
NF (V
) : O
NF (A # ) : O
j
F O k.( # j : j : j :m,8@ N9 j4 J(A jnn O 4Q~ # : j : j :J j4 J(A jnn O k9% 7/
: j : :t8
Q O 8< # : j : j :m,8@ N9 j :J j8 j
F O 7 # j : j : j :m,8@ N9 j :J j4 J(A
k9% : O
: O # j # : O
Q@ : # j O
%(A : O
NF ((g4) : # j O
NF () : O
i#9 : # j
$4 !) a : 4

R .g EU #+ )!
T " :L!% WpN q 8% D 8< K =N
3
e E%N g EU ## g3&# 2U g# .
R(T
Q#
T T R2P ()# j
.U p# :a .Q
R
o T R(!)#
R
!)# ## t %2
e 8 $4 f4 E8#
.E&% O b~ P z#T n4 4Q( :=N gQ .

: = ;
o ~ 6B 4% .
q Wp9
e G
, A ;~ O + WgP R $H 8( p# 'a
3
!) 4 := R a , 6B sA :E7 = . 3 T9R 4Q, ' U# P 4 |9
P 3 I $R 4 o4F# # 63
T R, v
G(/
!)# j =r 1F
4A :=, * / s!
# .8r A9+
r
o 8 =# s!
.J7
O
/#

O
J
8N#
.
!
,
#
,
8*(b~
=,
t\^#
j
t*(7
O
J
=, )
o4F 8 .
R R R R
.4 A E7 J( . 9 4Q, ' U# i2 A 4 |9
P I
P .U E # :(?0) (< q t82 ,8 =A + =N

V
:
q Wp9 W + =N
Vp *4 #
o ./ ./~ ./ k. U ) .z#T %
(F O 8N 82# . O
e f4 =r

(` I .E!n(
#B 3,
P
r .U# .
# j F ( IN P ) ( tR\^# ..7
#
:2' O %Q d%!N k. 2 O k,@ t8+) *%

2# F
(F fA# .E4 2 '# E za
BJ \ 8P > / : * '8| '
V8, P C&$
Zr
B\& 2 &$ V' * 8 ZY< H$ b&8P '

0
...IA f*()

T T43T4 3 , 9 :=, W +
:=N ) L8% e 8
Q k! i#9#
R
P B# . O 4 = *4A V

_ .3n#
v# 3%QT R, v H 9 :4 J O 9 9 J(A O 3 AR
:4 8 J(A O ARB# .t O # j 2 O # j t" O E4# j * O
:nT
3 4R,
.t O # 2 O # j ,#9 O E4# j * O
:3%QR, v 9
j * n!4 R, ) U * p 83(T 3 z 2 q o# Ba :(k9#8 ?Q@ ) =N
NF (K) : O
NF () : O
NF () : O # j s!
: O
EA : # j O
s, ( I \ : O
NF () : O
NF L9% t.U : O
NF (#B) : O
NF (fA) : O
*%
2 : O
x : O
K:O
: j : :LU : j : jJ )/
L, (
q Wp9) : O
= : J!# j 4 : O
NF (v) : O
: j : jJ# g@# 4 J jk+4 9 9
,9 : O
Q@ : O
Q@ : O
3 z 2 q S, En(Q,#
AB# .f*() .@ \^ f4 * p k8(%~ g, .* P (# *P 4 ( ,# P ,+
(Z# s
s
=N# . f*() .P3)# %F# s
R
# x EZQ~ :,8 O ,
J(A O
3
*
2
.U E # :$4
L9A.~ = f4 (~ EZQ~ .*F#y9#
R*# EZQ~ = WU UAB x EZQ~
R
.f*() .f!(F a# r 7 *R%P (Q,

T '# f!nT R2 '# 8 R2 ' W*
n
ZN P |)
f4 d(# UR\^ * ' 4 V
7
q Wp9 %(AR 7R 8#
O k =N .*7(F O JQ@
# 4~# M Jn do x !, EZQ~# JQ@#
EP R 4T 3 2 P b (,
:\%g
3 N
A
R
o g .WF9 W4 U :EN jn
O , 3%R~ f4 \%g EZQ
.
e 4 U./ # o4 2 : U# .Q@ 8 , j JQ@
# n
O J(g .U P p#
e Q
z 2 q f4 J.g)' :=N 8 F `
R =N ? `
?g =N za i( O U., A ) 8 F ` Wg` ? ` A# .N DA )./ 8# .

3 9(u#
P ZI
q Wp9
EPFR ) (,A O + E)# .N ?
e =N
Q s
.Eg+~ fD
g R )D# .k9 := R I R, :U8R .EZQ I 'a 6B J7
7/# %Q O ,(F _ :EN .*%F gnR, :=N . *
= _ :EN .=%, m gnR, :=N
O DD A., v# .IA f*() .F9 f4 ZN W+% 8% t8
A# .WF9 f4 Z .U 4 ) :=N .
o 8N# .EZQ
3

q Wp9
* so
I O *S
3 N2 x EZQ~ (g ZF O 9A.~# ,g
R *)
:= d
w
\, M- t -H P * B, $ HPC
& x 2$ * # # \y @
n
(_ 7 6&( *
xd Sy V-
, oI# Eg+~ fD
# g
U O#
ES gZI~ O# 9@ 91F# ( N# WU#

* sN( .*Z %2 9
#
4/8, EU ?A+~ =& O# o4 \!, 4g# *@
R
NF (f*()) : O
t.U : # j O
~ : O
8' : O
NF (
) : O
#:O
NF (8 F) : O
NF (z 2) : O
./ : O
EF : F
~# j =F : O
NF () : O
: O
I : # j O
6ZI~ : # j O

A(+ : O
: O
NF (*Z) : O
, O 9# ,^# g ( , (U :a) EZQ~ t.U O sN2# . Z 9 ( 92
q Wp9
.I Z ZF #
z 2 q Wp9 ) J9
4 j U.~9(F 8 8*(7 Z t\^# .o4 t*(7 # .U.~ 9(F E%N 8*(7 ) :,
8 8 ' .6B f4 *RI/ (F# ?N f4 ?(Q O 4(/ Ba _ . % 8
4 U*(7 !,
U.~ 9(F E%N 8*(7
# .I/ I r Z7 * 9(F E%N # .$4 8
D 'N 8P nT R, 6B

90 O k g
I Z7 t*(7 g j
o 8N# .g |
~# 4( A ES g I/
3 ES 842 g . 8 ( R\^
e 8 3 *(7 k#n
UB $4 _ .%7# g, v a ES
.? ( ES 842 za
=8(Q, v# j
T 8o N f4
g J(g ='8(F J(g \ Q P g f4 =8(Q, v ) :,
,#9 8o N# .
Q J(g Q)
3 7
o m, ./ \DA A# .)AB f4 R(n t8
% 'a m,8@
3 8o N# j EF~ E# .k f4 =*b~
.Z t\^ 8r 6B E , v# .
T4F A V f4 en! =N
9 (gF # D,8 n! #8*# s4Q

i#9 _ j '* A a k#
j 4 :98
R
3
P
ED RD,8
D,8 E3%R, v 'a s4Q *, v a# .)8
6.g j
dD E) s4(/ a# # ~ m,8
8 .Z7 E g j E v =%N '# E, 4 s4Q O D,8 *, v A _ .g
(Q 9#
P
...4 q# .Q 9* E E` '
) O =*b~
.U ED
P 3 ,#9 a 6B O Er
3
P
.
M(# .I
|(7 ) Q
I(/
E b3, v | (,9 L8+ ) :,
o gQ |
3
3
.6B
!, v Z t\^#
3 3 8
t*(7 LN f4 6B ' O $3 /'# .V *4A $R 4 o4F ) :,
? @ za )
r R =N .Q(# ! (
fo I79 R(,9 :*
q Wp9
e EPFR ? 6

(7# !)
.(b N UB
r 3 ,9Q t.U
f4 ) kP#9R L% O *(7'# ~# 4 P F 8P U# |9#
i( 9*+ A ) :,
P
,8 , J(A O W7#Q =N .L8# A9 O 0 , A# .H
F ? 9 $+ $p %!
3
P
P
#
j

D
:U#
.L8#
A9
O
0

(
/
$4

9

,8@
O

AR
B
:LI!
O
L$
ES
O
33
R

%2 A EZ+# N
~# EZS t.U . ? *
q Wp9
# j \%7 8 F# j k98
.t\^ 842 z#T #
o t842#
: # j O
) : O
#8*(7 : O
Z : O
NF (I/) : O
*(7' : O
m,8@ : # j O
=*b4 : O
NF (? ) : # j O
: jk!4
e 9%/
NF () : O
.U.~ t\^ f4 32(/# %U. %2#

328T o4N
e U. 3
3
3 :6 EN _ :98
3 # j ?+ ES( :$ L+ (
LI!# j ? s4/ LI!# j ?(4% 2# j ?
3(
: E
R
R f4 Q~# j ,8 LI# j ?2
f4
fp# j ?2*+ f4 CQ# j ? f4 # C2# j ?o
.,98
# R % g ?(4%# j *
q Wp9 W4# D ?
(# j *
q Wp9 # g ?+ ~
, ? f4 Q~# fnp# ,8 # j (# ! ?2
# j 7# P% ?#) j V8~
j q =F9 8 # q 'a a ' L* ?2*+# j ,# = ? f4 ## j Q# S@ O
.+# \ ,98#
:=N sF, e Wp t
F_ k! q 8% i#9 .V
E A ) :,
P
:=N ) ? 8
F# .
e LH $# o '# I EA i9 ) =, 98 V
8 %
R n
R
A
. \ tA.,# !, j C9%~ A ED tA.,# !, 8
R .J.g, E
P
R P#R :=, W4
j *n3 73 3 9 EU
:=N |b
P E
P 3 s!

e E
R
R 8 8
F#
!q 8% , k9D Q 4N
:=N
C9%~

8
F#
.

e

MA
t8

A
#
. 7 :=N #
R
# 8 J(
R q# U :=N .N
8
F# . U., 2
Q f4 4QR, E
R 3, R(,9 .%P
83 3 T
.f*() .
e |9# '# ES '# E 8 ,9 .V

:=N #9U 8,,
R
3 A9
E 4 := EN d

EPF#
(&# j ) f4 %Na#) j ) ( :dI
R
R
.)/ tP # j )\7 E 2# j ()4Q

:=N #9U 8,, t
F_ k! i#9 .9#
R
s %(A
3 V
8 A ) :,
:=N sF, e 8
F# .
)Q4 '#
e 9# 8 (q# *) ,9
3
R 4
R 4<
3 *
T
3

. W4
9#

*
~

g,
8
(

4
S,

q

'
:=,

R
R
T
R
o
NF () : O
: O
NF L9% t.U : O
: O
NF (f*()) : O
: jk!4
e 9%/
L, () : # j O
: jk!4
e 9%/
: jk!4
e 9%/
: jk!4
e 9%/
: jk!4
e 9%/
EN 4 : # j O
NF L9% t.U : O
* q# : O
NF ()Q4) : O
: jk!4
e 9%/
NF (q) : O
: j
e 9%/ O A U J!# j9# : # j O # :9 O
: jk!4
e 9%/
3 %3N q# :=N , Q 8

F#
C9%~ 8
F# .,8U '# Lr Z7 *
8
EP
fgnT R, :F (A O k\+ =N# .
: P*4U |9
R Q 3 g R T 8P N :=N
P #T T
WgP
:(,A
O
+
=N#
.c9
*
)
7
N
EA
M
O
:=,#
P
^

b
E O 4 ' A

P
R
o
E
R%R
bT 3, A# .@
K A := E O 4 ' v : E .Z
8P ,8 , O + O Q7 A

T j %Q =r Z@ .U f4

!( O k9#8 ?Q@ =N .t987 E 3 () tR 3 A
O sN## Z E s, 4

S% $7 .H' I79 T3 N
q Wp9
fgnT R, k.# :W/g
j 64P~ |() Z@ E O N 6B R 3 T
q Wp9
# . E I a / +
a :EN .f*() . *% ' .U# . |() ) .7F $p O V4 P
3R 6B P
R # .
R %7# '#
.P g@# P J U : k9#8 ?Q@ tA3B # .|9 J U : +# k\+ tg
.6B O L
'#

P 4 A ) :,
o :=N sF, e t
F_ k! @ Wp i#9 .P) EU
P
4 .g $4 ZF# k9D# j f4 e # j RMR *
EQ
R .P9#T 8 Q g N j
q Wp9

P f4# 4
T/R #8N za
F)
T 3

/#
Q)
r U8
g,
R
3 .
'a : .J7
R
Q~ tPR %/T :4N#
J 3 bP T 3,
R fo
j o 8
t9R 8T N U.
R R(4%(F g
J3 NR 4 .32
S
3
P
f2 4 .t4%(F ,. V
LDA * =N dR 9T 8N R( 4 .*
E3 3QT R, E%N * tg
3 P E R, 4
g) R(,9 4 j F9
R 4 .Q~ 642
E3 PFR $ W =R #o g .V

3 g) 4
R (7# j ?( A9 f4 83 bQ~
.f*() . V

R T RF ) 4 .F9
R o F#
R )9P
3 9 .*7
3
T Q
R ..A# .A * J :=N# F9
=N k#% ,8 = F

:i#( U7 (A O ;g ,8 A
R
R 9R + =N)
R
R
J
Ba :z# .PZ ZF f4 ES
g d4A
I 'a
e g, v
e N
O @
R
r
W/ J Ba N :q <9 = .NF 9#8 *F :DD# .r7 8r F ( 3 P ) $3 9# :)D# .J! WP /3
7 6B Wg, '# j 6B J!
R,' SN
( 'N AB# .A# .A 7 O =N Ba EZ _ J!
R
( 3 P ) $3 9# :N # (...)'a 6B
g '# . E @ U f4# J! f4 s, pR 3
3 ^ EZQ .
j .U 4N
3 9#
3 3 P : EN Ba _ . ~ O $F U# .$3 * *4A V

R 9! ( 3 P )' :=N ) k#
R .r7 8r F
Q)a EA 98 3 P :R N M(
a UB =a f4# t (n f4 b@ ,# t
R,# #bR,
g
T R, v # .!
R
r 9#8 *F :N # .E
B_ .$W .R /# j $ W 9 9#8 EZQ _ .NF
'# b \^ EZQ
NF () : O
: jk!4
e 9%/
: jk!4
e 9%/
Q@ : # j O
S%, : # j O
. : O
L, (f*()) : # j O
NF ( +#) : O
Q@ : # j O
L, (8U) : O
NF (k!) : O
EF : O
*( : O # j T o33 P
T : O
NF (
/#
Q) f4#) : O
: jk!4
e 9%/
NF 4g
P
P g j g f4 g o 9 A a# .t./ k. *Q O 83 ,#
BP /~ *F
nn!2
,&
R () ./
. (JQ@ E Z8 P QR,
.t./ k. *Q O 3 #
BP /~ *F
R () ./ _ .j $ W 9# $ W .R / :# j:,)
Z8 *Q P QR, Q~ n!2

,&
R g j t./ k. *Q ()#
BP /~ *Q O o 9 a#
P
o4F# j =#o U %U# JU~ a .a o4F# j /0 , 8% U# ,
r :D .JQ@ E
3 '# 2 .a
O Ba# . O 6B $r W a 79 )# .9#8 N# )_ .8% 6B 3\^ =
P
.r Q2 4N# m4
r D4D# m4
r .JQ za
bT 3(
T 6.A =, ' .a 7, D4 O Ba# .D4 O
T F
t

j9#8
*F
U
8
.U#
.=
#

U
za 8# *
p,# . Q( D4 O !2 z#R % a :=

o
T
%# j ) D4 O T n
o z#R % a :
4 .Q~ !2 *
j r ) % j r Q2 U k. JQ@ E
Q~ t.U =D O n!( ,& . %D .
a ;D U4# r (F =#o U4 E!n .*
8# O )D
r 9#8 *F =N .U# . # ./ ? Z8
.(NF
3QR,
R
R *Q
{ ; }
A =N # .f!(F# t =& 6B O $R ~ a# .f!nT R2 DA .U N
4
:+
=N
R
# W@ V "
i J\ SRN H i
@R 0 b& $

9&2$ |
e g, v
e N
O @ =N k#% ,8 = F
:i#( U7 (A O ;g ,8 A
R
R 9R + =N) : # j O
r 9#8 *F :DD# .r7 8r F ( P3 ) $3 9# :)D# .J! WP/3 J

R
<9 = .NF
Ba :z#R .PZ ZF f4 ES
g d4A
I 'a

R
. 7 6B Wg, '# j 6B J!
R,' SN
( 'N AB# .A# .A 7 O =N Ba EZ _ J! W/ J Ba N :q
R
*4A V

3 9#
R 9! ( P3 )' :=N ) k#
R .r7 8r F ( P3 ) $3 9# :N # (...)'a 6B
g '# . E @ U f4# J! f4 s, pR 3
3 ^ EZQ
M(
a UB =a f4# t (n f4 b@ ,# t
R,# #bR,
g j .U 4N
3 P3 : EN Ba _ . ~ O $F U# .$3 *
T R, v # .!
R
r 9#8 *F :N # .E
*F
'# b \^ EZQ Q)a EA 98 P3 :R N
R () ./ B_ .$W .R /# j $ W 9 9#8 EZQ _ .NF
P
P g j g f4 g o 9 A a# .t./ k. *Q O 83 ,#
BP /~
NF (JQ@ E Z8 PQR, nn!2
,&
NF (./) : O
nn!2 : O
NF (Q~) : O
NF (D4 O Ba#) : O
7, : O
% : O
(
a : O
*Q ()#
BP /~ *Q O o 9 a# .t./ k. *Q O 3 #
BP /~ *F
R () ./ _ .j $ W 9# $ W .R / :9#8 Q) : O
P g j t./ k.
%U# JU~ a .a o4F# j /0 , 8% U# ,
,&
r :D .JQ@ E Z8 *Q PQR, Q~ n!2
P
3 '# 2 .a o4F# j =#o U
Ba# .D4 O O Ba# . O 6B $r W a 79 )# .9#8 N# )_ .8% 6B 3\^ =
za 8# *
p,# . Q( D4 O !2 z#R % a :=
.r Q2 4N# m4
r D4DP# m4
r .JQ za
bT 3(
T 6.A =, ' .a 7, D4 O
T F
j ) D4 O T n
o z#R % a :
4 .Q~ !2 *
j r ) % j r Q2 U k. JQ@ E t

T j9#8 *F U 8 .U# .=#o U
.U# . # ./ ? Z8
3QR, Q~ t.U =D O n!( ,& . %D .
a ;D U4# r (F =#o U4 E!n .*
8# O )D %#
R
R *Q
r 9#8 *F =N
NF (NF
4# : O
NF (=N) : O
nn`J P @ nnnI 9$|
| ,X ,
S& :
J(A f4
` J9 g q =Q)# .tD# 3%43(R
E 7# tp9#
z 2 q Wp9
(Q O (
#
) # 2 O
)/a )+`#
.( # .U L(
34 # .(4# %)
F# z 2 q
3
Q_ U %2 ,. f4# ? %n# 0 f4# 8 )8F f4 q f4#) .?4ZQ b
3 R , ?0 .A#
(<9
.(?0 ,8 , za
.(*
WP R ) Q W7 8 W7 \ 8,
: O
E2 : O
NF (z 2) : O

#
: O
L, (?~ J9 q 8@# ?4F~ f4 IF#) :# j NF (?0) : O
NF (?0 ,8 , za Q_ U %2 ,. f4# ? %n# 0 f4# 8 )8F f4 q f4#) : O
RET EFEND KOLEKSYONUNDA BULUNAN EL YAZMA NSHASININ BRNC VARAI
RET EFEND KOLEKSYONUNDA BULUNAN EL YAZMA NSHASININ

SON VARAI
GRESUN YAZMALARI KOLEKSYONUNDA BULUNAN EL YAZMASININ BRNC VARAI
GRESUN YAZMALARI KOLEKSYONUNDA BULUNAN EL YAZMASININ

SON VARAI
HACI MAHMUT EFEND KOLEKSYONUNDA BULUNAN EL YAZMASININ BRNC VARAI
HACI MAHMUT EFEND KOLEKSYONUNDA BULUNAN EL YAZMASININ

SON VARAI
EB HANFE HAKKINDA
K DDA/THAM: MRCLK VE
HALKUL-KURN
Fatih TOK*
Two claims/accusations about Ab Hanfah:

Murcia and the creation of the Quran
This article examines two accusations about Ab Hanfah. Some dissidents of Ab
Hanfah claims that he belong to Murcia sect and he acccepts the creation of the
Quran. This article firstly researches to reasons of the two accusiations and secondly
analysed Ab Hanfahs original ideas in terms of these issues. As a result of this study, I
demonstrate that Ab Hanfah actually belong to tradition of ahl-u as-sunnah and the
founder of this school in aspects both slamic law (fikh) and slamic theology especially
faiths (akaids).
Key Words: Ab Hanfah, Murcia, the creation of the Quran
Giri
Hicr birinci asrn son yarsnda Kfede dnyaya gelen Numan b. Sabit (80
150 h.), yaad asrn siyas, sosyal ve kltrel karmaas ierisinde nce ticarete
sonra ilme yneldi. Kk yata hfzn tamamlayan Numan, asrnn nde gelen
limlerinden mam abnin ynlendirmesiyle ilm almalara arlk verdi. nceleri Kelm ilmine yneldi ve bu alanda zirveye kt. Birok din ve mezhep mensubuyla Kelm tartmalar yapmak iin farkl blgelere seyahatler yapt. Yaad
Kfe ehrinde de, farkl dnce ve inan mensuplaryla iddetli tartmalara girdi.
Zaman getike, seleflerinin iine dalmaktan kandklar Kelm brakp, Eb
Hanfe knyesi ile mehur olduu fkha yneldi. Snnetin ve ashabn yolundan
ayrlmamaya hassasiyet gsteren Eb Hanfe, bu alanda da zirveye kp, mctehid
yetitiren bir mctehid konumuna eriti.
Eb Hanfe yaad asrn siyas arenasnda, Emev devletinin yklna Abbas
devletinin ise kuruluuna ahit oldu. Bu devletlerin halife ve yneticileriyle ms*
Eskiehir Osmangazi niversitesi lahiyat Fakltesi Tefsir Anabilim Dal retim Grevlisi
246 | Fatih TOK
pet menfi eitli mnasebetleri oldu. Onun siyas tavr, toplum zerindeki geni
nfuzundan dolay siyas erk tarafndan dikkate alnmaktayd. lm otoritesini ve
nfuzunu kendi lehlerine kullanmak isteyen idarecilere, kendisine teklif edilen
devlet grevlerini kabul etmeyerek msaade etmedi.1
Emev yneticilerinin Arap rklna kayan tutumlar, Ehl-i Beyte ve kendisinin de dhil olduu mevliye kar takip ettikleri politikalar Eb Hanfenin genelde muhalif kanatta yer almasna sebep oldu. zellikle zulme uradn grd
Ehl-i Beyt mensuplarnn dzenledii isyanlara, fikr ve madd destekte bulundu.2
Onun bu tutumu iktidarlar rahatsz ettii iin, bazen fetva vermekten men edilmesine bazen de hapsedilip ikence grmesine yol at.
Fetihlerin slam bnyesine katt Arap olmayan unsurlarn, kendi kltrlerinden getirmi olduklar birikimler, bir yandan yeni dnce kaplar aarken bir
yandan da birok problemin domasna sebep oldu. Eb Hanfe, farkl kkenli
millet ve dinlere mensup insanlarn yaad Kfe ehrinde mslmanlarn, gnlk hayatta karlatklar problemlere fetva almak iin bavurduklar bir otoriteydi. Onun sorunlara getirdii zmler ve makul yaklamlar, insanlarn onun etrafnda kmelenmesini salamt. Bu da, ona haset eden ve fikirlerinden rahatsz
olan muhalefetin olumasnn sebeplerinden biri oldu.
slam dnyas geirdii siyas buhranlar sonucu eitli frkalara ayrlmt. Bu
frkalarn nder ve taraftarlar, kendi dncelerinin doruluunu ispatlamak,
kendi imam ve frkalarnn faziletlerini, dierlerinin ise reziletlerini ortaya koymak iin Kurn, Snnet ve sahabe hayatndan deliller getirmeye, bazen bu kaynaklarda istediklerini bulamayanlar da rivayet ihdas etmeye baladlar. mam
Azam bu faaliyetlerin en youn olduu bir dnem ve blgede yaamaktayd.3 lm
kudreti ile asrnn din otoritelerinden biri olan Eb Hanfenin evresindeki bu cereyanlar, onun rivayetlere kar biraz daha temkinli hareket etmesine sebep oldu.
snad ve tedvin hareketlerinin yeni yeni balad bu dnemde o, rivayetleri kendi
koyduu kstaslarla deerlendirmekteydi. Kendisine ulaan baz rivayetleri (haberi
vhidleri), Kurn ile mtevatir ve mehur snneti referans kabul ederek deerlendirmeye tabi tutuyor ve bunlardan bir ksmn reddediyordu. Onun bu yaklam,
mutaassp ve haseti muhalifleri tarafndan youn bir ekilde eletirilmesine yol
aan hususlardan biri oldu.
Yaanan kaotik ortamda bir ksm mutaassp tbileri de, onu mdafaa etmek
amacyla baz rivayetler ileri sryorlard. Onunla ilgili, Eb Hanfenin kendi kstaslarndan dahi geemeyecek olan, isminin ve kavminin getii hadis rivayetleri
ihdas ediliyor, hatta onun Tevratta mjdelendii dile getiriliyordu. Bu rivayetler,
onu karalamak isteyen siyas ve din muhaliflerinin ar tenkitlerine verilen bir
1
2
3
Hatip el-Badad, Tarihu Medinetis-Selam, Thk. Bear Avvar Maruf, Darul-Maribil-slam, c. XV, Beyrut 2001, s.
448450; Muhammed Eb Zehra, Eb Hanfe, ev: Osman Keskiolu, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara
2005, s. 457.
Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 53-4.
Ahmet Ycel, Hadis Tarih ve Usl, FAV Yaynlar, stanbul 2010, s. 72.
Eb Hanfe Hakknda ki ddia/tham: Mrcilik ve Halkul-Kurn | 247
tepkinin sonucuydu. Muhalifleri onu zndklk, snneti bozmak, bidat karmak,

sapm olmak, hatta kfre dmekle itham ediyorlard. thamlarnda kullandklar
iki de nispet kavram vard: Eb Hanfe Mrci ve Cehm idi.4 Eb Hanfenin
Mrci olarak nitelenmesi, zellikle iman ve amel konusundaki yaklam sebebiyledir. Cehm sfat ise, Kurnn yaratlml fikrini ilk savunanlardan biri olan
Cehm b. Safvana nispetle veriliyordu. Eb Hanfenin tpk Cehm gibi Kurn
mahlktur fikrini savunduu dile getirilerek, sapm olduuna vurgu yaplyordu.
Biz de bu aratrmamzda bu son iki iddiay (mrcilik ve halkul-Kurn meselesi) ele alp inceleyeceiz. ncelikle bu kavramlar tahlil etmeye, ardndan Eb
Hanfenin bu ithamlara maruz kalmasnn sebeplerini ortaya koymaya alacaz. Bu sebepleri Eb Hanfenin grleri5 nda deerlendirdikten sonra, kendi
kanaatlerimizi ifade ederek aratrmamz tamamlayacaz.
I. MRCLK
1. Mrcie ve Esaslar
slam tarihinde Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra ortaya kan fitne,
siyas ayrmalara neden olmutur. Hz. Ali hilafeti esnasnda meydana gelen Cemel sava ile Hz. Ali ve Muaviye arasnda cereyan eden Sffin sava ve sonular
ise, bu ayrlklar daha da derinletirmitir. Her siyas grubun kendi hareketini ve
konumunu din adan temellendirmeye almas sonucu, itikad farkllklar da
ortaya kmtr. Savaan her iki taraf da Mslman olduu iin, kim hakl kim
haksz, len ve ldrenlerin iman ve ahiretteki durumlarnn ne olaca gibi konular tartlmtr. Bu dnemde her frka kendi siyas duruunu temellendirdii
farkl iman, amel ve byk gnah deerlendirmeleri yapmtr. Bu tartma ortamnda ortaya kan frkalardan biri de Mrciedir.
Mrcie kelimesi lgatte iki anlama gelmektedir. Mrcie, geriye brakmak, ertelemek veya geciktirmek ile beklenti iinde olmak ve mit etmek anlamlarna gelen rec kelimesinin ismi fil kalbndandr.6 Dilciler her iki kkten gelmi
olabileceini sylemekle beraber, irc eklinde if al babndan geldiinde, birinci
anlamnn deimediini fakat mit vermek anlamna ise gelmediini ifade etmilerdir.7
4
5
Hatip el-Badad, a.g.e, s. 510528.

Bu almamzda Yusuf evki Yavuzun tercmesi ile birlikte yaynlad mam Azamn Be Eserini esas alacaz. Be
Eserin nispetiyle ilgili, daha sonradan eklemelerin olduu iddiasyla baz tereddtler izhar edilmitir. O dnemde
henz tartlmad iin Eb Hanfenin gr beyan edemeyecei baz konu ve kavramlar dile getirilmitir. Bu
konulardan bir ksm aslnda onun zamannda da gndeme gelmi fakat iddetli tartmalar yaanmamtr. Ayrca
ondan bize kadar gelen, zerine erhler yazlan ve neredeyse tevatr derecesine ulaan haberler erevesinde
dndmzde Be Eserin bize yeterince k tutacan syleyebiliriz.
Ebl-Fadl Muhammed b. Mkerrem bn Manzur, Lisanul-Arap, Darul-Maarif, Thk. Abdullah Ali el-Kebir,
Muhammed Ahmed, Haim Muhammed e-azel, c. III, Msr tarihsiz, s. 1604-5; brahim Mustafa, Ahmed Hasan
ez-Zeyyat, Hamid Abdulkadir, Muhammed Ali en-Neccar, Mucemul-Vast, Tahran trs, c. I, s. 333.
Snmez Kutlu, Trklerin slamlama Srcinde Mrcie ve Tesirleri, TDV Yay. Ankara 2002, s. 28; Snmez Kutlu,
Mrcie Mezhebi: Douu, Fikirleri, Edebiyat ve slam Dncesine Katklar, Gazi niversitesi orum lahiyat
Fakltesi Dergisi, 2002/I, s. 168; Snmez Kutlu, Mrcie DA, TDV Yay. stanbul 2006, XXXII, s. 41.
248 | Fatih TOK
rc ve Mrcie kavramlarnn mezhepler tarihileri tarafndan ortaya konulan

farkl stlah tanmlar vardr. Bu kavramlarn daha iyi anlalabilmesi iin tanmlardan bir ksmn naklediyoruz:
1- Mrcie; Ali b. Eb Taliple onun yannda ve karsnda yer alanlarn
Allah nezdindeki durumu hakknda hkm vermeyip ii Allaha havale eden
kimselerdir.8
2- rc; Amelleri imandan veya inantan sonraya brakmaktr.9
3- rc; Byk gnah ileyenlerle ilgili karar, diledii ekilde hkmetmesi iin, Allaha brakmak, onlarn cennetlik veya cehennemlik olduuna
hkmetmemektir.10
4- Mrcie; Kfrle birlikte taatn fayda vermedii gibi, imanla birlikte gnahn da zarar vermeyecei fikrini iddia edenlerdir.11
5- rc; Hz. Aliyi (hilafet sralamasnda) birinci sradan drdnc sraya brakmak demektir.12
Mrcie ile ilgili verilen tanmlardan birincisi bu frkann nclerinin siyas
tavrn, ikinci ve ncs frkann itikad ynn yanstmaktadr. Drdnc tanm iman-amel ilikisine baklarn ifade ederken, sonuncusu ise sahabeyle ilgili
fazilet sralamasnda iann yaklamn reddeden bir gr ortaya koymaktadr.
Yukarda verilen tanmlar, Mrcie hakknda oluan farkl alglarn bir ifadesidir.
Ehli Snnetin Mrcie algsnda ise vlen ve zemmedilen Mrcie eklinde ikili bir
taksim ortaya kmtr.13 vlen Mrcie ile Hammd ve Eb Hanfe geleneinin
itikad esaslarn tayanlar kastedilmitir. Zemmedilen Mrcie ile ise, iman-amel
ayrmnda ar bir noktaya kayp, drdnc tanmda olduu gibi, kfrle beraber itaatin fayda vermemesi gibi, imanla beraber gnahn da zarar vermeyeceini14
iddia ederek amelin ihmal edilmesine yol aan gruplar anlalmtr. Zemmedilen
Mrcie gruplarnn temsilcilerinden Yunus b. Avna15 gre, mmin, ameli ve taat
sayesinde deil ancak ihls (iman) ve muhabbeti ile cennete girecektir. Salih b.
mer,16 namaz dahi bir ibadet deildir, ibadet sadece imandan ibarettir demitir.17
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Kutlu, a.g.e. s. 334; Kutlu, a.g.m. s. 172.

ehristn, el-Milel ven-Nihal, Litera Yaynclk, ev: Mustafa z, stanbul 2011, s. 129; Kutlu, a.g.e. s. 33.
ehristn, a.g.e. s. 129; Kutlu, a.g.m. s. 180,188. Dierleri ise Allahn emrine ertelenmilerdir (Tevbe 9/106)
ayetini hccet kabul etmilerdir.
Bu tanm, Mrcie kavramnn, mit vermek anlamna gelen rec kelimesinden tredii ve gnahkr mminlere
masiyetlerinin imanlarna zarar vermeyeceini syleyerek, mit verenlerce dile getirilmitir. Eb Zehra, Mezhepler
Tarihi, ev: Sbatullah Kaya, elik Yaynevi, Adana 2011, s. 141; Kutlu, a.g.e. s. 32; ehristn, a.g.e. s. 129;
erafettin Glck, Kelm Tarihi, Kitap Dnyas yay. stanbul 2000, s. 51.
ehristn, a.g.e. s. 129; Glck, a.g.e. s. 51; Kutlu, a.g.e. s. 31.
Maturd, a.g.e. s. 497-501.
Eb Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 138.
Mrcie baz gr farkllklar dolaysyla nclerine nispetle, Yunusiyye, Ubeydiyye, Gassaniyye, Sevbaniyye,
Tmeniyye, Salihiyye gibi baz alt kollara ayrlmtr. Yunus da Mrcienin kollarndan olan Yunusiyyenin nispet
edildii Yunus b. Avn en-Nmeyrdir. ehristan, a.g.e. s. 129-133.
Mrcienin kollarndan olan Salihiyyenin nispet edildii Salih b. mer es-Salihidir. Ayn zamada Kaderdir.
ehristan, a.g.e. s. 132.
Kmil akn, Buharnin Mrcie le man Konusunda Tartmas, AF Dergisi, c. XXXII, 1992, s. 187; Kutlu, a.g.m.
Bu Mrcilerin fikirleri dolaysyla, amelin ihmal edilmesi ve mmine hibir fayda

ve zararnn olmayacan kabul etme dncesi, Mrcie iin alem olmutur.18
Mrcienin ilk nvelerini, Hz. Osman, Hz. Ali ve Muaviye dnemlerindeki
siyas olaylara karde kan dkmemek iin katlmayan bn mer gibi tarafszlar
grubunun siyas tavrnn oluturduunu syleyebiliriz. Onlar, bu savalara katlanlarn uhrev durumlarn ahirete irc (tehir) edip byk gnah ileseler dahi
kfre girmediklerini sylemilerdir.19 Hz. Osman, Hz. Ali ve Muaviye hakkndaki hkm irc eden cennetlik veya cehennemlik olduuna dair hkm Allaha
brakan- Mrcie frkasnn fikirlerini oluum sreci devam etmitir. nk hkm irc etmek, meselenin zm iin yeterli olmamtr. Mslman kardelerine kar savaarak onlar ldren ve bylece byk gnah ilemi olan kimselerin, ahiretteki kadar dnyadaki durumlar da nem arz etmekteydi. Bu noktada,
itikad gr ve tavrlar belirleyen husus, iman-amel tanmlar ve byk gnaha
olan yaklamlar olmutur.
Sahabe dnemi olaylarndan sonra byk gnah meselesinde slam mezhepleri arasnda farkl yaklamlar ortaya kmtr. Haricler, tahkim olayn ne srp
ve Hkm ancak Allahndr20 ayetini sloganlatrarak, kendileri dnda kalan
herkesi tekfir ettiler. Onlarn bu tavrlarna kar Mrcie ise byk gnah ileyenleri bu dnyada si bir mslman kabul edip iman dairesinden karmazken,
ahiretteki durumlarn ise, Allahn irk dndaki her gnah balayabileceini21
ifade etmi ve Allahn dilemesine ertelemilerdir. Allah dilerse balar, dilerse
kebre ileyen kulunun gnahn ltfu sayesinde iledii sevaplara denkletirir ve
onlar kebreye kefret klar,22 dilerse de azap eder. Ancak onlar, gnahlar kadar
cehennemde kaldktan sonra cennete girerler. Mrcienin Yunusiyye kolu, byk
gnah ilemi de olsa mminin asla cehenneme girmeyeceini syleyerek farkl
bir tutum ortaya koymutur. Mrciler ve Haricler dnda Mutezile mensuplar
ise, byk gnah ileyenin hkmn tvbe edinceye veya lnceye kadar erteleyen, yani bir bakma irc eden23 ve onlar tvbe ncesinde el-menzile beynelmenzileteyn24 makamnda gren bir anlay ortaya koymulardr.
18
19
20
21
22
23
24
s. 200; ehristan, a.g.e. s. 130.

Ehli Snnet Akaidi yazar Pezdev de Mrcieyi tanmlarken, Mrcie mezhebinin asl, Allah mminlerden her
hangi birine atele azap etmez, masiyet imanla birlikte zarar vermez. Kfr de taatla birlikte yarar salamaz,
eklinde ifade edilebilir. demitir. mam Ebl-Yusr Muhammed Pezdev, Ehli Snnet Akaidi, Tercme ve Notlar:
erafeddin Glck, Kayhan Yaynlar, stanbul 1994, s. 362.
Kutlu, a.g.e. s. 52; Kutlu, a.g.m, s.175.
Yusuf, 12/40, 67; Maide, 5/47; Mmin, 40/20; Tin, 95/8 vb. ayetler onlarn hakllklarn ifade etmek iin dile
getirdikleri ayetlerdir.
Allah, kendisine ortak koulmasn asla balamaz; bundan bakasn (gnahlar) dilediine balar. Allaha ortak
koan kimse byk bir gnah (ile) iftira etmitir. Nisa, 4/48, 116. gibi ayetleri delil getirmilerdir.
Eb Mansur el-Mturd, Kitabt-Tevhid Tercmesi, ev: Bekir Topalolu, SAM Yaynlar, Ankara 2005, s. 499.
Maturid, Mutezile, kebre ileyenin fiilinin gerek konumunu bilemeyiinden onu ileyeni mmin veya kfir
diye isimlendirme hkmn ertelemilerdir. Eb Hanfe ve onun grn benimseyenler ise, mrtekib-i kebreye
Allahn nasl bir muamelede bulunacan bilememilerdir ki, bu ancak nakil yoluyla tespit edilebilir. Ehl-i
Snnetin bu konu da Mutezileye gre daha makul bir mazereti vardr. szyle Mutezilenin de farkl bir adan
ircda bulunduunu ifade etmitir. Mturd, a.g.e., s. 499.
Byk gnah ileyen kimsenin ne mmin ne de kafir olduu, ikisinin arasnda bir yerde bulunduu ve tevbe
250 | Fatih TOK
Bu adan Mrcie, slam toplumunu tehdit eden ve kendileri dndaki herkesi tekfir eden bata Haric zihniyetine, ikinci olarak Emev-Haim ekimesine, Emevlerin Hariclere ve kendilerine beyat etmeyen kimselere kar olduka
acmasz davranlarna, mevalyi ikinci snf vatanda olarak gren ekonomik ve
siyasi politikalarna ve Arapla kar bir tepki olarak domu, 60/679 ile 75/694
tarihleri arasnda teekkl etmi uzlamac, birlik ve bar taraftar siyas bir frkadr.25 Bu frka, zaman ierisinde akidev grlerini de ortaya koymu ve itikad bir
mezhep olarak grlmeye balanmtr.
tikad alannda Mrcieye asl rengini veren en nemli unsur, onlarn iman
tanm ve iman-amel konusundaki yaklamlar olmutur. Mrcieden bu konuda
birok farkl iman tanmlar gelmitir.26 Bunlar kategoride toplamak mmkndr:
- man, kalp ile gerekleen marifettir veya tasdiktir. Dil ile ikrar ve azalarla
yaplan ameller iman deildir.27
- man, dil ile ikrar kalp ile tasdiktir.28
- man, sadece dil ile ikrardr. Bu tanma gre mnafklar da gerek mmin
saylr.29
Mrcienin iman tanmlarnda da grld gibi onlar ameli imana dhil etmemilerdir. Ayrca imann salih amellerle artmayacan, salih amelleri terk etmek veya gnah ilemekle de azalmayacan dile getirmilerdir.30 Bu yzden bir
mslman, byk bir gnah ilese dahi yine gerekten mmindir. Onun imannda herhangi bir azalma olmamtr.
Mrcie hakknda unu da ifade etmek gerekir ki, onlar ortak bir siyas ve
itikad gr etrafnda birlemi bir grup deillerdir.31 Herhangi bir konuda ayn
dnce, duygu ve davrana sahip bir mezhep olarak slam tarihindeki yerlerini
almadan dier gruplar ierisinde eriyip gitmilerdir. Mrcie ismini devam ettirenler ise, ameli ihmal edip gnahn mslmana asla zarar vermeyeceini syleyen
gruplar olmutur. Bu aratrmamzda Mrcienin tarih sreci de dikkate alarak
Eb Hanfenin Mrci olduu iddiasn deerlendireceiz.
25
26
27
28
29
30
31
etmedii takdirde cehennemlik olaca fakat cezasnn kafirlerden daha hafif olaca anlamna gelmektedir. Osman
Aydnl, Aklc Din Sylemi, Farkl Ynleriyle Mutezile Ekol, Hititkitap Yaynevi, Ankara 2010, s. 42.
Kutlu, a.g.m. s. 179; Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyas Hareketlerinin ekillendirdii Kelm Meseleleri, Doktora
Tezi, Ankara 1988, s. 254-5.
Ear, Mrcieyi farkl iman tanmlarndan yola karak oniki gruba ayryor. Ebl-Hasan el-Ear, lk Dnem slam
Mezhepleri, Makltl-slamiyyn ve htilaful-Musallin, ev: Mehmet Dalkl, mer Aydn, Kabalc Yay. stanbul
2005, s. 137-144.
Ear, a.g.e. s. 137-8; Kutlu, a.g.m. s. 191.
Bu iman tanm, Eb Hanfenin iman tanm ile benzer olduu iin Eb Hanfe de, Kfeli Fakih mrci, Ehli
Snnet Mrciesinden denilerek, Mrci snf iinde zikredilmitir. Bununla ilgili deerlendirmeyi blm sonunda
yapacaz. Ear, a.g.e. s. 142; Kutlu, a.g.m. s. 191; Kutlu, Mrcie DA, XXXII, s. 43.
Ear, a.g.e. s. 144; Kutlu, a.g.m. s. 191.
Kutlu, a.g.m. s. 192.
Ear, a.g.e. s. 137-144; Kutlu, a.g.m. s. 195-7.
2- Eb Hanfenin Mrcilii
Eb Hanfenin Mrcienin ilk mensuplarndan ve onlarn grlerinin temsilcilerinden olduu, eserlerinin de Mrcienin grlerini yanstt32 veya
Mrciliin en hafif eklinin33 onda bulunduu gibi baz iddialarn hangi sebeplerle ortaya ktn maddeler halinde ortaya koyacaz. Bu iddialar Eb Hanfenin
kendi ifadelerinden yola karak deerlendirerek onun Mrcie karsndaki duruunu tespit etmeye alacaz. Konuyu kendi kanaatlerimizi ifade ederek tamamlayacaz.
2.1- man amel konusundaki grleri. Eb Hanfenin iman ile iman-amel
ilikisi hakkndaki grleri, Mrcienin bir ksmnn bu konudaki yaklam ile
ayndr. Bu benzerlii Eb Hanfenin kendi grlerini verdiimizde daha iyi grebiliriz.
Eb Hanfe iman tanmlarken;
man; lisan ile ikrar, kalp ile tasdiktir. Sadece ikrar iman olmaz. nk sadece ikrar iman olsayd, btn mnafklarn mmin olmalar gerekirdi. Keza
sadece tasdik de iman olmaz. Eer sadece tasdik iman olsayd, btn kitap ehlinin mmin olmas gerekirdi. Hlbuki Allah; Allah ahitlik eder ki, mnafklar
yalancdrlar34 ve Kendilerine kitap verdiimiz kimseler Peygamberi oullarn
tanr gibi tanrlar.35 buyurmaktadr.36 demitir ki, bu Mrcienin daha nce verdiimiz iman tanmlarndan ikincisi ile benzerdir.
Ayrca Mrcienin ounluu iman ile ameli birbirinden ayrp imanda artma
ve eksilmenin sz konusu olamayacan37 dile getirmitir. Bu konuda Eb Hanfe
de ayn grtedir:
man artmaz ve eksilmez. nk imann artmas ancak kfrn azalmasyla; eksilmesi de kfrn artmasyla tasavvur olunabilir. Bir ahsn ayn durumda
mmin ve kfir olmas nasl mmkn olur? Mmin gerekten iman eden, kfir
de gerekten inkr eden kimsedir. manda phe olmaz. Zira Yce Allah Onlar
gerekten mminlerdir.38 ve Onlar gerekten kfirlerdir.39 buyurmaktadr. Hz.
Muhammedin mmetinden si olan kimselerin hepsi gerekten mmin olup,
kfir deillerdir.40
32
33
34
35
36
37
38
39
40
Akbulut, a.g.e. s. 222. Snmez Kutlu, makalesinde Mrci edebiyatn sayarken Eb Hanfenin Be Eserini de,
Mrcienin temel grleri ve onlarn savunulmasndan ibaret olduu iin, bu eserlerin Mrcienin edebiyat
arasnda saylmas mmkndr diyerek drdnc srada zikrediyor. Kutlu, a.g.m. s. 203. Ayn ekilde Ear de
Eb Hanfeyi Mrcie frkalarnn dokuzuncusu iinde zikretmektedir. Ear, a.g.e. s. 142.
Muhammed b. Abdurrahman el-Humeyyis, Eb Hanfenin tikat Esaslar, ev: Ahmet yibildiren, Mustafa ztrk,
Guraba Yay. stanbul 2010, s. 166.
Mnafikun, 63/1.
Bakara, 2/146.
Eb Hanfe, el-Vasyye, s. 65; Eb Hanfe, Fkh- Ekber, s. 56.
Sadece Hseyin b. Muhammed en-Neccar, imann artacan fakat azalmayacan ifade etmitir. Ear, a.g.e. s.
139-140; Kutlu, a.g.m. s. 192.
Enfal, 8/4.
Nisa, 4/151.
Eb Hanfe, el-Vasyye, s. 65.
252 | Fatih TOK
Amel imandan ayr, iman da amelden ayr eylerdir. Mminin birok zaman
baz amellerden muaf tutulmas bunun delilidir. Bu muaflk halinde mminden
imann gittii sylenemez. det gren bir kadn, namazdan muaftr. Fakat ondan imann kaldrldn yahut imann terk edilmesinin emredildiini sylemek
caiz deildir41
Sahabe dneminden itibaren Mslmanlar arasnda cereyan eden olaylara
yaklam tarz ve ortaya konulan iman, amel ve byk gnah tanmlamalar eitli
siyas ve itikad frkalarn olumasna sebep olmutur. Eb Hanfenin zikredilen
konulardaki grlerinin bu frkalardan Mrcienin ounluunun yaklamlar ile
benzerlik arz etmesi, onun Mrcie mezhebine mensup, hatta mezhebin Kfedeki
temsilcilerinden ve eserlerinin de Mrcie edebiyatnn nemli eserlerinden olduu
iddiasna sebep olmutur.42
2.2- Byk gnah meselesine yaklam. Eb Hanfenin ashap arasnda
geen olaylara dhil olanlarn ve byk gnah ileyen mslmanlarn kfir mi,
mmin mi, cennetlik mi yoksa cehennemlik mi olduklar konusunda herhangi
bir hkm vermeyip onu ahiret gnne, Allaha irc etmesi de onun Mrci olarak
nitelendirilmesinin sebeplerinden biri olmutur. O, bu konuda, Osman el-Bett
(v.143/760)ye yazd risalesinde yle demitir:
Bil ki; benim grm udur: Kble ehli mmindir. Onlar terk ettikleri herhangi bir farizadan dolay imandan km kabul etmem. manla birlikte btn
farizalar ilemekle Allaha itaat eden kimse bize gre cennet ehlidir, iman ve
ameli terk eden kimse ise, kfir ve cehennemliktir. man bulunduu halde, farizalarn bazsn terk eden kimse, gnahkr mmindir. Onun azap grmesi yahut affedilmesi Allahn dilemesini baldr. Eer Allah ona azap ederse, gnah
ilediinden dolay azap eder, gnahn, mafiret buyurursa affeder. Ben Hz.
Peygamberin ashab arasnda nceden geen ihtilaflar iin, Allah en iyisini bilir diyorum. Kble ehli iin senin de bundan baka dndn zannetmem.43
Eb Hanfenin kble ehli ve Peygamberin ashab iin yapt bu deerlendirme, Mrcienin ilk mensuplarnn tavrlaryla ve verdiimiz stlah tanmlarn
ncsyle paralellik arz ettii iin o da Mrci nitelemesine maruz kalmtr.
Ancak Eb Hanfenin Peygamberin ashab ve sonraki dnemlerde mslmanlar arasndaki siyas olaylardaki siyas tavr, Mrcienin nclerinde grdmz
tarafszlk deildir. O, Hz. Ali ile muhalifleri arasndaki olaylarda Hz Aliyi hak
sahibi, onunla mcadele edenleri de si olarak grmektedir.44 Kendi dneminde
isyan eden Ehli Beyt mensuplarn da madd ve manev olarak desteklemi ve taraf
olmutur.45 Onun Mrci olarak nitelenmesi, siyas duruundan ziyade mcadelenin her iki tarafnn iman ve ahiretteki durumu hakknda yapt deerlendirmelerden dolaydr.
41
42
43
44
45
Eb Hanfe, el-Vasyye, s. 66.

Kutlu, a.g.e. s. 7-18.
Eb Hanfe, Osman el-Bettiye Risale, s. 62.
Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 187-8.
Cem Zorlu, lim ve Muhalif, z Yaynclk, stanbul 2011, s. 178-270.
2.3- Gassan el-Kufnin Eb Hanfeyi Mrcieye nispet etmesi. Mrcienin

Gassaniyye kolunu, Gassan el-Kfinin takipileri oluturmaktayd. Gassan da,
imann Allah ve Resuln bilmek, Allahn indirdiklerini ve Hz. Peygamberin getirdiklerini mcmel ve tafsilatl olarak ikrar etmek olduunu sylerdi. Ayrca iman
artmaz ve eksilmez derdi. ehristn, Gassann, kendi mezhebine benzer dnceler naklederek Eb Hanfeyi Mrcieye nispet ettiini bunun ise yalan olduunu
belirtmektedir.46
Eb Hanfe ile Gassann iman anlay arasnda ksmen farkllklar bulunmasna ramen o, Eb Hanfenin gl nfuzundan istifade etmek iin onu Mrcieye
nispet etmitir. mann tanmn Eb Hanfe kalp ile tasdik dil ile ikrar eklinde
yaparken, Gassan ise kalp ile marifet dil ile ikrar olduunu sylemitir. mann
artp artmayaca noktasnda ise Eb Hanfe ile ayn gr dile getirmitir.
Ayrca Gassaniyyenin daha ok Kfe civarnda yayld, bu sebeple de kendilerine Kfe Mrciesi, Irak Mrciesi veya Hlis Mrcie dendii ifade edilmitir.
Buradan hareketle, Eb Hanfe ve onun ncln yapt Rey Taraftarlarn
da bunlardan saymak mmkndr47 denilerek o da, bu Mrcie gruplarna nispet
edilmitir.
2.4- Mutezile, Haricler ve iann muhaliflerini Mrci olmakla itham etmesi. Mutezileye kader48 ve byk gnah meselesinde49 muhalefet edenler Mutezile
tarafndan Mrci olarak nitelendirilmitir. Hariclerden Vadiyye50 muhaliflerine, ia ise Hz. Aliyi hilafette, dolaysyla fazilet sralamasnda drdnc sraya
brakanlara ayn nitelemede bulunmutur.51 Bu nitelemelerin de Eb Hanfenin
Mrci olmakla itham edilmesinin sebeplerinden biri olmas mmkndr.
2.5- Hocas Hammdn Mrci olmakla itham edilmesi. Eb Hanfenin
Mrci olarak, hatta Mrcienin temsilcisi olarak anlmasnda, ayn ithama maruz
kalan Hammd b. Eb Sleymann talebesi ve onun halefi olmasnn da pay olmutur. Byk gnah ileyenin cezalandrlacan, fakat slam mmeti olmaktan
karlamayacan sylemesi, drt halifenin fazilet srasn tarihi sralarna gre
kabullenmesi Hammda ve talebesi Eb Hanfeye muhaliflerince Mrci damgasnn vurulmasna sebep olmutur. diyen Mehmet zg Aras, Hammdn g46
47
48
49
50
51
ehristn, a.g.e. s. 130; Abdulkahir el-Badad ise, ayn yaklamla Gassann yalan sylediini iddia etmitir.
Ayrca onun imann artacana fakat eksilmeyeceine inandn ifade etmitir. Abdulkahir el-Badad, Mezhepler
Arasndaki Farklar, Notlarla ev: Ethem Ruhi Flal, TDV Yaynlar, Ankara 2001, s. 149.
Kutlu, a.g.m, s. 200.
ehristn, Mutezilenin kader konusunda kedisine muhalif olanlar Mrci olarak adlandrdn ifade ediyor.
ehristn, a.g.e. s. 130-1.
Mutezile, byk gnah ileyenin tvbe etmeden lrse ebed cehennemde kalacan syler. Bu yzden, byk
gnah ileyenin (bir miktar azap greceini kabul etseler de) atete ebed kalmayacan, sonunda Allahn affna
urayarak rahmetine dhil olacan syleyenleri Mrci olarak isimlendirmitir. Bu isimlendirmeden Eb Hanfe
de nasibini almtr. Maturd, a.g.e. 498; Eb Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 141-2.
Vadiyye, Hariclere katlp byk gnah ileyen kimsenin kfir olduunu, cehennemde sonsuza dek kalacan
ileri sren kimselerdir. ehristn, a.g.e. s. 109, 131. Haricler, byk gnah ileyenlerin Ahirette cezalandrp
cezalandrlmayaca konusunda bir hkm vermedikleri iin zellikle ilk dnem Mrciesini pheciler (kkk)
olarak da isimlendirmitir. Kutlu, a.g.m. s. 172.
ehristn, a.g.e. s. 129.
254 | Fatih TOK
rleri Ehl-i Snnetin grdr. diyerek Mrcienin Kfedeki temsilcisi olarak

grlen Eb Hanfenin hocas Hammdn itikad grleri hakkndaki kanaatini
aklamaktadr. 52 Hammd hakkndaki Mrcilik iddias onun en gzde talebesi
Eb Hanfeye de nispet edilmitir.
Zikrettiimiz hususlardan zellikle ilk ikisi Eb Hanfenin Mrci olarak nitelenmesinin temel gerekelerini oluturmutur. Bu iki hususu dierleri ile birlikte
deerlendirip konuyu akla kavuturmaya alacaz.
3- Deerlendirme
Gnmzde fikirleriyle yaamaya devam eden mam Azam ve hocas Hammd
gibi gl ahsiyetlerin mensubu kabul edilen bir mezhebin tarih srete hayatiyetini devam ettirmesi beklenirdi. Fakat Eb Hanfe ve hocas Hammdn bugn Mrcie mezhebine mensup olarak anlmadklarn gryoruz. Bu durum,
Mrcienin makbul saylan grlerinin, Ehli Snnet gibi mezhep kimlik ve kiilii
kazanm gruplar ierisinde eriyip gitmi olmasndan dolaydr. Mrcie, belli esaslar erevesinde bir mezhep olarak teekkl etmekten te, benzer baz grlere
sahip fakat homojen bir topluluk da olamayan insanlarn nitelendirildii bir sfat
olarak grnmektedir.53
Eb Hanfenin ameli imandan geri brakt hatta ameli ihmal ettii faraziyesi,
onun Mrci olarak nitelendirilmesinin en bata gelen sebeplerinden bir olmutur.
badet ve muamelat konusunda fetvalar veren54 ve mrnn byk bir ksmn bu
uurda harcayan, ibadete olan dknl efsaneleen55 mctehid bir fakih iin
bu, ar ve haksz bir itham olsa gerektir. Eb Hanfe, Mrcienin dedii gibi, iyiliklerimiz makbul, ktlklerimiz de affedilmitir, demeyiz.56 diyerek hem bu iddialar hem de Mrci ithamn reddetmektedir. ehristn de bu konuda; Yemin
ederim ki Eb Hanfe ve mensuplar iin Mrciets-Snne (Ehli Snnet Mrciesi)
deniliyordu. Makalat sahiplerinden birou da onu Mrcie arasnda saymtr. Bu,
byk ihtimalle onun iman kalp ile tasdik, artmaz ve eksilmez diye kabul etmesinden ve bunu duyanlarn, ameli imandan sonraya brakyor eklinde zannetmelerinden kaynaklanm olabilir. Amellerin hkmn fkh asndan ortaya koymaya alan bir kimse, nasl olur da amelin terki konusunda fetva verir?57 diyerek
bu sulamalarn gereklerle badamayan temelsiz iddialar olduunu ifade etmi52
53
54
55
56
57
Mehmet zg Aras, Eb Hanfenin Hocas Hammd ve Fkh Grleri, Beyan Yaynlar, stanbul 1996, s. 110.
Siyas olarak bir birlikteliklerinin olmadn, farkl siyas tavr ortaya koyduklarn gryoruz. Mrcienin siyas
gr ve tavrlar hakknda geni bilgi iin bk. Kutlu, a.g.m. s. 195-7; Ear de onlarn imann mahiyeti konusunda
oniki farkl frkaya ayrldndan bahsetmitir. Bk. Ear, a.g.e. s. 137-144.
Eb Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 142.
bn-i Hacer el-Heytem, Mevahibr-Rahmn F Menkbil-mam Ebi Hanfeten-Numan- mam Eb Hanfe (r.a),
Mtercim: Manastrl smail Hakk, Misvak Neriyat, stanbul 2009, s. 168-173. Bu konuda mam Azamn ihtiyac
olmad halde onu yceltmek iin, krk yl boyunca yats abdestiyle sabah namazn kld, geceleri uyumad,
Ramazan aynda altm hatim yapt gibi insan takatini aacak baz rivayetler de zikredilmitir. Fakat dier
adan, btn bu rivayetler abartl da olsa, onun ibadet ve amele olan dknln gstermektedir.
Eb Hanfe, Fkh- Ekber, s. 55.
ehristn, a.g.e. s. 130.
tir. Ayrca, Eb Hanfenin ilk dnemlerde Mrci, Cehm ve bidat sahibi kimselerin arkasnda namaz klnamayaca grnde olduunu bildiren rivayetleri58
dikkate aldmzda, ona yaplan Mrci nitelemesinin yersiz olduunu grrz.
Eb Hanfenin kble ehlinden byk gnah ileyenleri gerek mmin kabul
edip haklarndaki hkm ahirete irc etmesinden dolay Mrci olarak nitelenmesi konusunda ihtiyatl olmak gerekir. nk kiilerin ve mezheplerin grlerini
kesin izgilerle birbirinden ayrmak mmkn olmamaktadr. Bu adan onun grlerinin baka kii ve gruplarla benzer olmas mmkndr. Bu benzerlik onun
Mrcienin bir kolu olduu anlamna gelmemeli. Eb Hanfenin bu konudaki tavr, kendisine Mrci diyemeyeceimiz Hz. Aliin yaklamn rnek almasndan
dolaydr. O, Hz. Alinin mslmanlardan arpan her iki taraf da mmin olarak
isimlendirdiinin kendisine ulatn sylemektedir.59
Mutezile ve Haricler kendilerine muhalif olanlar, iann Hz. Aliyi hilafette
dolaysyla da fazilet sralamasnda drdnc sraya brakanlar Mrci olmakla
itham etmesi ve Gassann da Eb Hanfeyi kendi Mrcie frkasna nispet etmesi,
onun Mrci olmasn gerektirecek sebepler olamaz. Bu konuda kendi gr ve
deerlendirmeleri varken, bakalarnn nispetlerini dikkate almamz bizi yanl
sonulara gtrebilir.
Eb Hanfenin Mrci olarak nitelenmesi, Hanef gelenei mensuplarnca
farkl muhaliflerince ise daha farkl deerlendirilmitir. Onu karalamak amacyla
bu itham dile getirenler, zikredilen sebeplerden zellikle Eb Hanfenin ameli
ihmal ettiini vurgulayarak, gnahn mmine zarar vermeyeceini syleyen ve bu
konuda ar giderek her ey mbah anlayna kayan Mrcie gruplar ile onu bir
tutmak istemilerdir. Hanef gelenei mensuplar ise, Mrcie ile Eb Hanfenin
rten grlerini dikkate alarak onu, Ehl-i Snnet Mrciesi, Hlis Mrcie, Fakih
Mrciesi gibi Mrcienin makbul bir koluna mensup olarak takdim etmilerdir.60
Mrci nitelemesini deerlendirirken Eb Hanfenin kendi grlerini de gz
nnde bulundurmak gerekir. Onun Mrcie konusundaki grlerine Basral fakih Osman el-Bettye gnderdii risalesinde rastlyoruz. Mrcie ithamna karlk; Zikrettiin Mrcie meselesine gelince: Bidat ehli hak ve doruyu syleyen
kimseleri bu isimle isimlendirirse, hakk syleyenlerin bunda ne gnah vardr?
Oysaki byle isimlendirilenler, adl ve snnet ehli kimselerdir. Mrcie ismini de
ancak onlara dman olan kimseler vermitir.61 dediini ve kendini Mrcieden
58
59
60
61
Hatip el-Badad, a.g.e. s. 517; Muhammed Kasm Abduh el-Hrisi, Muhaddisler Nazarnda mam Eb Hanfe, ev:
Ahmet Ycel, brahim Tfeki, c. I, Misvak Neriyat, stanbul 2004, s. 302.
Eb Hanfe, Osman el-Bettiye Risale, s. 62.
Humeyyis, a.g.e. s. 164; ehristn, a.g.e. s. 130.
Eb Hanfe, Osman el-Bettiye Risale, s. 63. Burada yeri gelmiken unu da ifade edelim: Yaar Nuri ztrk, mam
Azamn kendisinin Mrcie felsefesine bal olduunu inkr etmediini, hatta ilkeli ve mert tutumuna uygun
olarak Mrcieyi aka savunduunu iddia etmitir. Fakat daha sonra Eb Hanfeyi, kendisine gre gruba
ayrd Mrcienin hangi koluna mensup olabilecei konusunda ise net bir cevap vermenin zor olduunu ifade
etmitir. Yaar Nuri ztrk, Arapla Kar Aklcln ncs mam Azam Eb Hanfe, Yeni Boyut, stanbul
2010, s. 409-411. Eb Hanfenin, Mrcienin dedii gibi, iyiliklerimiz makbul, ktlklerimiz de affedilmitir,
demeyiz. (Fkh- Ekber, s. 55) szne ve yukarda tercmesini verdiimiz Osman el-Bettiye verdii cevaba
256 | Fatih TOK
uzak tuttuunu gryoruz. O, bu risalesinde kendi akaid sistemini Ehli Snnet

vel-Adalet, ksaca Ehli Snnet olarak isimlendirmitir. Bizim yapmamz gereken,
kendisini Mrcie isminden uzak tutan mam Azam kendi zgnl iinde anmak ve anlamaktr. mam Azamn kendi szlerini ahit tutarak onu, Ehli Snnet
gelenei zere kabul etmek isabetli olur kanaatindeyiz.
Mrcie ile Ehli Snnetin ortaya koyduu itikad esaslar byk oranda benzerlik arz etmektedir. Bu benzerlik baz aratrmaclarn Mrcieyi Snnlerin ncs olarak nitelendirmelerine sebep olmutur.62 Halbuki mam Azam bata olmak
zere Ehli Snnet limleri Mrcienin sadece vlen grlerini onaylamlardr.
Zemmedilen grlerini ise tenkit etmilerdir. Bununla birlikte Mrcienin makbul addedilen grleri genel itibariyle Ehli Snnet iinde yaamtr. Ar fikirleri
ise (amelin ihmaline yol aan grleri gibi), Ehli Snnet iinde kendine yer bulamamtr. Bu gr sahipleri Ehli Snnet mezhepler tarihileri tarafndan mezmum Mrcie olarak adlandrlmlar.63 Ehli Snnet limleri genel olarak Mrcie ile
zemmedilen Mrcieyi kastetmilerdir.
Eb Hanfe, fkh konularda olduu gibi incelediimiz hususlarda da gr beyan ederken belli bir usl takip etmitir. Onun usl, her ne kadar sadece ibadet
ve muamelat alannda zikredilse de, bize gre bu usl, itikad-amel ayrm olmadan
dinin btn alanlarnda takip ettii bir usldr. nk o, hem fkh hem de itikad
konulardaki tahrilerinde bu uslne bal kalmtr. Eb Hanfenin usln kendi ifadesiyle aktaryoruz:
Ben evvel Allahn kitabnda olan alrm. Onda bulamazsam Peygamberin
snnetinden alrm. Allahn kitabnda ve Peygamberin snnetinde bulamazsam
o zaman ashabn szlerini alrm. (Eer ashap ihtilaf etmise) onlardan dilediimin szn alr dilediimi brakrm, onlarn sznden bakasnn szne bakmam. Fakat i brahim en-Neha, e-ab, bn Sirin, el-Hasan el-Basr, At, Said
b. el-Mseyyib daha baka adamlar sayd- bunlara geldi mi, bunlar ictihad yapm kimselerdir, onlar nasl ictihad ettilerse ben de onlar gibi ictihad ederim.64
Eb Hanfeden gelen bu bilgiler bize gstermektedir ki, Eb Hanfe dini bir btn olarak anlama abasnda, fkhta olduu gibi kelmda da, Kurn ve snneti kendisine temel referanslar olarak almaktadr. Bu iki ana kaynak yannda sahabe kavlini
de kendisi iin balayc kabul edip onlarn yolundan ayrlmamtr. tikad grlerinde kendisini takipisi sayacamz bir zmre varsa, o da sahabelerdir. Kurn,
62
63
64
ramen, ztrkn byle bir ifade kullanmas, Eb Hanfenin Basral Fakihe yazd risaledeki szlerinin yanl
evrilmesinden kaynaklanmaktadr. ztrk ibareyi; Mrcie mezhebinden sz ediyorsun. Adaletle sz syleyen
bir topluluun gnah ne ki, onlar, bidat ehlinin yaktrd bir isimle anyoruz?! Adalet ve snnet ehli topluluk
esas onlardr. eklinde tercme ederek mam Azamn Mrcilii kabul ettii ve onlar vdn sylemektedir.
ztrk, a.g.e. s. 409.
W. Montgomery Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev: Ethem Ruhi Flal, Umran Yay. Ankara 1981, s.
158.
Maturd, a.g.e. s. 497-501.
Eb Abdullah Hseyin b. Ali es-Saymer, Ahbaru Eb Hanfe ve Ashabih, Darul-Kitabil-Arab, Beyrut trs, s. 10;
Hatip el-Badad, a.g.e. s. 504; Eb Hanfenin bu uslyle ilgili aklamalar iin bk. Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 264.
snnet ve sahabe dnda herhangi bir kii veya grubu kendisi iin balayc grmemitir. Bu esas dnda, eer ihtiya duymusa kendi ictihadna bavurmutur.
Fkhta kendi adyla anlan mezhebin ncs bir mctehid olarak grdmz Eb Hanfeyi, ayn ekilde kendi din bilgi anlay erevesinde ifade ettii
grlerini dikkate alarak, itikad bir mezhebin de ncs olarak kabul edebiliriz.65
O fkhta olduu gibi kelmda da mctehiddir ve Kurn, snnet ve sahabe kavli
dnda kendi tahrileri ile akaidini belirlemitir. Bugn tamamen kendi grlerinden olumayan Hanef fkh, nasl ki onun zgnlne66 ve kendi ismiyle
anlmasna engel tekil etmemise, akaid alannda da baz grlerinin Mrcie gibi
bir baka grup ve kiilerle ayn olmas, onun bu alanda da rey sahibi bir mctehid
olmasna engel deildir. tikad grleri de tpk fkh grleri gibidir.
Sonu olarak diyebiliriz ki, Eb Hanfe itikad konularda Ehli Snnet fikirlerine nclk yapan ve eser ortaya koyan bir limdir. Kanaatimizce makul olan,
mam Azam kabullenmedii Mrcieye nispet etmek yerine, bir mctehid olarak
ncs kabul ettiimiz Ehli Snnet geleneine nispet etmektir.
II. HALKUL-KURN
1. Halkul-Kurn Meselesi ve Konuya Yaklamlar
slam dnce tarihindeki nemli tartma konularndan biri de, Kurnn
mahiyeti zerinde cereyan eden Halkul-Kurn meselesidir. Sonularn dikkate
aldmzda mslmanlar iin skntl bir srece neden olan bu konu, Hicr birinci asrn sonlarnda gndeme gelmi ve bir asrdan fazla bir zaman mslmanlarn
gndemini megul etmitir.
Vahiy dneminde mslmanlar Kurna, Kelmullah diyerek iman ederken Mrikler ise onu, beer sz olarak niteleyip inkr etmilerdir. Fakat ne
mrikler Kurnn mahlk olup olmamas ile ilgili bir iddiada bulunmular ne
de Mslmanlar arasnda byle bir tartma gndeme gelmitir. Kurn- Kerimde
gemeyen halkul-Kurn kavramna, erken dnem hadis rivayetlerinde de rastlamyoruz. Ancak konu tartlmaya balandktan sonra, Kurn Allah kelmdr,
mahlk deildir gibi baz rivayetler Peygamberimize nispet edilmitir.67
65
66
67
Onun itikad grlerini benimseyenlerin, fkhta olduu gibi Hanef deil de Maturid olarak kendilerini
nitelemeleri hakknda birka sebep zikredebiliriz: Birincisi ilk dnemler zirve noktasna ulat kelm brakp
fkh alanna kendisini adamas, hatta sonralar olu Hammd men ettii gibi kelm konularda tartmaktan
uzak durmas. kincisi, itikat alannda bize onun grlerini aktaran eserler, fkhla ilgili bize gelen grlerini
aktaran eserler kadar tafsilatl ve sistematik olmamas. nc olarak da, akaid alanndaki bu grlerin, Maturid
tarafndan gelitirilerek sistemli bir hale getirilmesini zikredilebiliriz.
ah Veliyyullah Dihlev, Eb Hanfe, brahim en-Nehanin ve akran limlerin grlerine son derece balyd;
baz istisnalar hari onlarn grleri dna kmazd. Bu az istisnalarda dahi, Kfe fukahasnn kil olduu
grler dna kmamtr. diyerek Eb Hanfeyi mctehid imamlktan, bir mukallit konumuna indirmektedir.
Dihlev, Hccetullahil-Balia, slam Dnce Rehberi, Ter: Mehmet Erdoan, z Yaynclk, c. I, stanbul 1994, s.
534. Eb Zehra, Eb Hanfe kitabnda bu tenkitlere cevap verirken Eb Hanfe fkh ile brahim en-Neha fkh
arasndaki farklar ortaya koyup Eb Hanfenin zgnlne vurgu yapmaktadr. Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 2528.
Ysuf evki Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV, TDV Yay. stanbul 2007, s. 371.
258 | Fatih TOK
Halkul-Kurn meselesinden ilk olarak Cad b. Dirhem (v.118),68 sonra da ondan etkilenmi olan Cehm b. Safvan (v.128)69 bahsetmitir. Eb Hanfe ve talebelerinin asrnda ortaya kan Kurnn yaratlml meselesi70 daha sonra belli bir
sre gndemdeki scakln kaybetmitir. Meselenin tartlmasna, o dnemin
ilm otoritesi olan limlerin iddetli kar klar71 ve devlet idaresinin bu gr
savunanlara kar idam dhil72 sert bir ekilde mdahale etmesi engel olmutur.
Bu fikir henz yeni ortaya kt iin arkasnda onu savunacak gl bir mekanizma da yoktu. Kurnn mahlk olduu fikri daha sonralar Bir b. Gyas el-Meris
(v.218/833) tarafndan tekrar gndeme getirilmi fakat o da bu yzden takibata
uram ve bir sre gizlenmek durumunda kalmtr.73
lme, zellikle de felsefi ilimlere ilgi duyan ve darul-hikmeyi kurup felsef
kitaplar Arapaya tercme ettiren Abbas halifesi Memun (198-218 h.)nun
212/827 ylnda bu fikri benimsediini ilan etmesiyle birlikte halkul-Kurn meselesi, devletin resm ideolojisi haline dnt.74 Memun son dnemlerinde ise,
kadlarn ve limlerin bu konuda imtihana/mihneye tabi tutulmasn istemitir.
Bylece slam tarihinde mihne75 olarak anlan sre balam oldu. Kurnn yaratlmln kabul etmeyen kadlarn kadlk ehliyetleri iptal edilirken, limlerin
ise fetva vermeleri yasakland. Bu sre, Mutasm (218-227 h.) ve Vsk (227-232
h.) dnemlerinde ayn ekilde devam etti. Onlar da bu fikri kabul etmeleri iin
kadlara ve limlere bask yapp ikence uyguladlar. Ahmed b. Hanbel gibi kimi
68
69
70
71
72
73
74
75
Cad bu fikirlerinin yaylmas sonucu ilhad ve zndklk iddiasyla idam edilmitir. Abdul-Fettah Eb Gudde, Halk-
Kurn Meselesi, Raviler, Muhaddisler, Cerh ve Tadil Kitaplarna Tesiri, ev: Mteba Uur, A...F. Dergisi, c. 20,
Ankara 1975, s. 307.
Eb Gudde, a.g.m. s. 307; Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV. s. 371; Osman Aydnl, Aklc Din Sylemi, Farkl
ynleriyle Mutezile Ekol, Hititkitap Yaynevi, Ankara 2010, s. 304; Muhsin Demirci, Kurn Tarihi, Ensar Neriyat,
stanbul 2005, s. 179.
Hatip el-Badad, a.g.e. s. 518. Halkul-Kurn konusunun ilk defa Eb Hanfe tarafndan dile getirildiine dair
rivayetler de zikredilmitir. Ragp el-sfahan, bu meseleyi ilk defa Kfede Beyn b.Semnn Kurn mahlk
mudur, deil midir? sorusunu sorarak tartmaya atn, Eb Hanfenin de bu soruya Kurn mahlktur
diyerek cevap verdiini, ancak kfrle itham edilince tvbe edip bu grnden dndn ifade eden bir rivayeti
nakleder. Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV, s. 371. Benzer bir rivayet iin Aydnl, a.g.e. s. 321e baknz.
Abdul-Fettah Eb Gudde, mam Azamn konuyu en ince ayrntsna kadar izah ederek, Kurnn mahlk olduu
grn yayanlar cevaplandrp bir mddet susturmutur. demektedir. Eb Gudde, a.g.e. s. 308.
Daha nce de ifade edildii gibi bu grleri ortaya atan ve yayan Cad b. Dirhem, ilhad ve zndklkla sulanarak
ldrlmtr. Emev halifesi Hiam zamannda Irak valisi Hlid el-Kasr tarafndan bir kurban bayram gn
idam edilmitir. Mustafa z, Cad b. Dirhem, DA, VI, TDV Yay. stanbul 1992, s. 543.
Aydnl, a.g.e. s. 327.
Demirci, a.g.e. s. 183; Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV, s. 372.
Mihne, baz Abbas halifeleri dneminde halkul-Kurn konusunda baz limlerin sorguya ekilip eziyet edilmesine
ilikin olaylara verilen addr. Hayrettin Ycesoy, Mihne DA, XXX, stanbul 2005, TDV Yay. s. 26. Watt, mihne
olayna sebep olan Kurnn yaratlmln devletin resmi ideoloji olarak kabul etmesinin arkasnda halifenin kendi
kararlarnn deimez nitelik almasn istemesinin olduunu syler. nk bu anlay, Kurn sonradan gelien
olaylar zerine hkmler getirmitir ve tarihseldir tezini destekleyecekti. Bylece olaylar karsnda halifenin
alaca kararlar balayc olacaktr. Aksi durumda Kurn ilkelerin deimez ve aynen uygulanma zorunluluu
olacakt ki, bu da limlerin g kazanmas ve devletin baz konularda hatalarn kabul edip vazgemesi anlamna
gelecekti. Watt, a.g.e. s. 224-5. Bu iddia makul gibi grnse de, kanaatimizce bu fikrin ardnda daha ok ar tenzih
inancn getirdii bir tevhid anlay vard. Eer Wattn iddia ettii gibi olsayd, bu tutum Mtevekkil ve sonras
asndan da savunulabilirdi. Fakat daha sonra tam aksini savunan bir anlay benimsenmitir. Ayrca o dnemin
idarecileri Kurnn tarihsel olduu tezinden ziyade emirul mminine itaati emreden ayetleri dile getirerek yine
bizzat Kurna dayanmaktaydlar. Bu konuda siyas mlahazalarn u ekilde rol oynadn syleyebiliriz: Siyas
erk, bu fikri bahane ederek muhaliflerini sindirmeye almtr.
limler uzun sre hapishanelerde ikence grrken, Muhammed b. Nuh gibi kimi
limler ise bu yzden canlarndan oldular. Yahya b. Man ve Eb Mslim gibi baz
limler ise ldrlme korkusuyla takiyye yaparak Kurnn mahlk olduunu sylediler.76 Abbaslerde hilafet makamna Mtevekkil geinceye kadar bu mihne
yaklak onalt yl devam etti. Mtevekkil halife olur olmaz bu konudaki tartmalar yasaklad. Onun halife olmasndan sonra ise iler tersine dnd ve Kurn
mahlktur diyenler dlanmaya, rivayetleri makbul grlmemeye ve devlet kademelerine getirilmemeye baland.77
slam tarihinde mihne srecinin yaanmasna sebep olan halkul-Kurn
meselesinin ortaya k ile ilgili farkl grler ileri srlmtr. slam corafyasnn fetihlerle genileyip yabanc din ve kltrlerle karlamasnn ve/veya mslmanlar arasnda tartlmaya balanan ilah sfatlar mevzusunun halkul-Kurn
meselesinin nev nem bulmasnda etkili olduu ileri srlmtr. Bu konudaki
grleri balk altnda ifade edebiliriz:
1. Yahudi etkisi. Halkul-Kurn meselesinin Yahudi kaynakl olduu ve ilk
olarak da peygamberimize sihir yapt sylenen Lebid b. Asamn ortaya att ne
srlmtr. Ondan yeeni Talut bu fikri alp yaymtr. Daha sonra ise Beyn b.
Semn, Cad b. Dirhem, Cehm b. Safvan ve Bir el-Mers bu fikrin savunucular
olmulardr.78
Yahudilerin kutsal kitab Tevrat, takriben bin yllk bir dnem ierisinde son
eklini almtr. Oluum srecinde insan faktrnn de rol oynad Tevratn vahiy rn oluunu Yahudiler, mahlk olmasyla izah ediyorlard.79 phesiz Kurn
ise, 23 yllk bir srede fakat hibir insan mdahale olmakszn nzil olmutur.
2. Hristiyan ilahiyatlarn etkisi. Baz aratrmaclar, halkul-Kurn meselesini Hristiyan ilahiyatlarnn etkisine balamlardr. Emev saraynda ktiplik
yapan Yuhanna ed-Dmek, Hz. sann ulhiyetini kantlamak iin, Kurnda Hz.
sann kelimetullah80 olarak nitelendiini ve Allahn kelimelerinin ise mahlk
olmadn, bu yzden Hz. sann da mahlk olamayacan dile getirmekteydi.
Buna karlk Cad b. Dirhem ve Cehm b. Safvan, Hz. sann yaratlm olduunu
ifade etmek iin ilah kelimelerin, dolaysyla Kurnn da yaratlm olduunu iddia ettiler.81
Bu gr, biraz sonra dile getireceimiz ve bu konunun mihverini tekil ettiini dndmz ilah sfatlar, zellikle de kelm sfatyla yakndan alakaldr.
76
77
78
79
80
81
Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV, s. 372; Demirci, a.g.e. s. 184.

Geni bilgi iin bkz. Eb Gudde, a.g.m., s. 310-321.
Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV, s. 371; Mehmet Hayri Krbaaolu, Allahn Kelm Olmas Asndan Kurnn
Mahiyetiyle lgili ihtilaflar ve bn Kudame el-Makdisnin Kitabul-Burhan F Beyan- Hakikatil-Kurn, A...F.
Dergisi, Ankara 1986, XXVIII, s. 428.
Faruk Beer, Eb Hanfenin Kurn Anlay, Usl Dergisi, Say. I, 2004, s. 26; Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV, s.
371.
Nisa, 4/171; l-i mran, 3/45.
Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV, s. 371; Beer, a.g.m. s. 26; Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 110-1.
260 | Fatih TOK
3. lah sfatlar meselesi. nc bir gre gre Halkul-Kurn meselesi,

ilah sfatlarn ezel veya hdis olduu tartmalarnn etkisiyle ortaya kmtr.
Sfatlarn yaratlm olduunu savunanlar, Allahn kelm sfatnn ve onun tecellisi
olan Kurnn da yaratlm olduunu dile getirdiler.82
Kurnn mahiyeti hakknda baka grler de ileri srlmtr.83 Fakat zikrettiimiz bu grler, konuya kaynaklk etmesi asndan daha ok dikkate deerdir. Meselenin kayna olarak ortaya konulan grlerden zellikle sonuncusu, bu
gr sahiplenen ve savunan Mutezilenin tevhid akidesiyle uyumlu olduu iin,
onlar halkul-Kurn fikrinin nde gelen savunucular olmulardr.
slam dnce tarihini uzunca bir dnem megul eden halkul-Kurn meselesine mslman dnrlerin yaklamlarn kategoride ele alabiliriz:
1- Mutezilenin Kurn mahlktur yaklam.
Mutezilenin ncs kabul edilen Cehm b. Safvan ve Cehmiyyenin84 bir kolu
olarak anlan Mersyyenin nispet edildii Bir el-Mers, Allahn zatndan baka bir kadme yol amamak iin kelm sfatnn ve onun doal sonucu olarak
Kurnn mahlk olduunu kabul etmilerdir.85 Bu tenzih anlayn devam ettiren
Mutezile mensuplar, halkul-Kurn fikrinin en gl savunucular olmulardr.
Mutezile Allahn kelm sfatyla deil, harf ve sesleri yaratmakla konutuunu ifade etmektedir. Allahn kelm Onun fiilidir.86 Onlara gre Kurn, Allahn
levh-i mahfuz, Cebrail ve peygamberlerde yaratt harf ve seslerden oluan
Allahn fiili sfatlarnn bir tecellisidir. Allahn kelm sfatnn ve Kurnn kadm
oluu, taaddd-i kudemaya sebep olaca iin inkr edilmelidir.87
2- Ehl-i Snnetin yaklamdr ki, bunu da iki balk altnda ele alabiliriz:
a. Lafzyye: Kurn lafz ve mana olarak ayrp deerlendiren bu gre
gre Kelmullah, kelm- nefs ve kelm- lafz olmak zere iki ksma ayrlr.
Kelm- nefs kadmdir, nk o ezel olan kelm sfatnn tecellisidir. Aksi takdirde Kurn, Cebrailin veya bizim gibi bir beer olan Peygamberin sz konumuna
indirgenmi olurdu. Kelm- lfz ise, ses ve harflerden oluan telaffuzu ifade eder
82
83
84
85
86
87
Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV, s. 371.

Montgomery Watt, meselenin kader akidesi ile alakal olduu ihtimali zerinde durur. Bununla ilgili geni bilgi iin
bk. Watt, a.g.e. s. 3067. Ysuf evki Yavuz ise, bu konuda dile getirilen bir gr olarak Grek felsefesinin etkisinden
de bahsetmitir. Felsefeden gelen logos kelimesi kelm olarak tercme edilmi ve lah kelmn ezelilii ve buna
bal olarak da halkul-Kurn meselesi tartlmaya balanmtr. Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV, s. 371.
Cehmiyyenin, halkul-Kurn fikirlerinden etkilendii dncesiyle Mutezileye ve bu konuyu savunan kiilere
Cehm ad verilmitir. Bu ifadeyi zellikle mihneden en ok etkilenen Ashabul-Hadis kullanmtr. Cehmiyye,
Cehm b. Safvandan baka mntesibi gsterilemeyen tek bir kiilik mezhep gibidir. Aydnl, a.g.e. s. 348. Watt ise,
mezhepler tarihilerinin kendi tasniflerini kolaylatrmak iin icat ettikleri bir mezheptir diyor. Watt, a.g.e. s.
185. Cehmiyye ayn zaman da Mrcie frkalarndan bir olarak da gsterilir. Ear, a.g.e. s. 137. Aslnda Cehm
nitelemesi, Cehmiyye mezhebine mensup olmaktan ziyade halkul-Kurn ve sfatlar konularnda Cehm b. Safvan
gibi dnen anlamnda bir nispettir. nk Mutezilenin ncs kabul edilmesine yol aan bu dncelerin
onunla yu bulduu kabul edilir.
Aydnl, a.g.e. s. 328-9.
Ear, a.g.e. s. 362.
Krbaolu, a.g.m. s. 429-430.
ki bu, mahlktur. Ksacas, Kurnn Allahn zt ile kim bulunan asl manalar
kadm, lafzlar ise mahlktur.88 Bu yzden halkul-Kurn meselesi bazen lafz
meselesi olarak da adlandrlmtr.89
Bu yaklam, zaman ierisinde Ehli Snnetin nde gelen kelm limlerinden
bn Kllab el-Basr (v.240/854) ve Ebl-Hasan el-Ear (v.330/941) tarafndan sistemli bir ekilde izah edilmesine ramen, ilk olarak onlarn ortaya koyduu bir
dnce deildir.90 Bu fikrin temellerinin mam Azam tarafndan atldn, onun
kendi grleri nda yapacamz deerlendirmelerde greceiz.
a. Savtiyye: Kurnn hem lafznn hem de manasnn Allahn zatyla kim
olup kadm olduunu ileri srenlerin grdr. Bu gre gre Kurn lafz ve
mana olarak ayrmadan Allah kelm olarak kabul etmek gerekir. Selefin ounluu, Ahmed b. Hanbel ile baz Maturid bilginler bu gr benimsemilerdir.91
zellikle Ahmed b. Hanbel, Kurnn yaratlmlnn ne Kurnda ne de snnette
getiini ifade ederek Kurnn, Allah kelam dnda bir isimle nitelenmesine
iddetle kar kmtr. Kurna kelamullah haricinde bir nitelemede bulunanlar
zndk ve bidati olarak nitelemitir.92
Bu gr sahipleri Kurn ve mahlk kelimelerinin ayn cmle ierisinde telaffuz edilmesine iddetle kar kmlardr. Onlara gre, lafz ve mana ayrm yapmakszn bir btn olarak Kurn ezeldir. Kelmullah, Allaha aittir ve
kadmdir. Kurna mahlktur demek insan kfre gtrr.93
3- Vkfe, Vkfiyye: Bu konuda fikir beyan etmekten kanan kimselerin yaklam.
Vkfiyye, Kurnn mahlk olup olmamas ile ilgili mspet veya menfi bir gr ileri srmeyip tevakkuf edenlerin, yani sktu tercih edenlerin durumunu ifade eden bir terimdir. Bunlarn herhangi bir gr ileri srmemeleri Kurn hakknda bir pheleri olduundan deil, kendinden nce gelenlerden bu konuda sktu
tercih edenlere tbi olmak istemelerindendir. mam Cfer es-Sdk (v.148/765),
Kurnn Allah kelm olduunu belirtip onun mahlk veya gayr- mahlk olmas
ile ilgili konumamtr.94
Vkfiyye bu konuda gr beyan etmemi olmasna ramen onlar da eletirilerden nasiplerini almlardr. zellikle Ahmed b. Hanbel ve taraftarlar, Kurn
mahlk deildir eklinde gr beyan etmedikleri ii, Vkfeyi Cehmiyyeye dhil
etmi, hatta onlarn Cehmiyyeden daha kt olduklarn ifade etmilerdir. On-
88
89
90
91
92
93
94
Demirci, a.g.e. s. 188-9; Yavuz, Halkul-Kuran, DA, XV, s. 374.

Abdurrahman Gzel, Byk Trk-slam Bilgini Buhar Uluslararas Sempozyumu, 18-20 Haziran 1987, Erciyes
niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits Yayn No. 22, Buhr ve Halkul Kurn Meselesi, s. 259.
Hseyin Aydn, Ebul-Hasan el-Earde Nazar ve stidll, Nehir Yaynevi, Malatya 2003, s. 230.
Demirci, a.g.e. s. 188-9; Ear, a.g.e. s. 238.
Ahmed b. Hanbel, er-Reddu alez-Zendika vel-Cehmiyye, Kahire 1393, s. 22-4.
Yavuz, Halkul-Kuran, DA, XV, s. 373.
Krbaolu, a.g.m. s. 431-2; Pezdev, a.g.e. s. 78-9.
262 | Fatih TOK
lardan ilim almay ve hadis rivayet etmeyi terk etmilerdir.95 Bu durumu, onlarn
mihne dneminde yaadklar byk skntlarn bir aksl-ameli olarak grmek
mmkndr.
Bu grler haricinde Kerramiye tarafndan dile getirilen bir gr daha vardr ki, pek kabul grmemitir. Onlar Kurn, harflerden mteekkil ve dolaysyla
da hdis, bununla birlikte Allahn ztyla kim grrler. Allahn harflerden oluan ve hdis olan Kurn vastasyla konutuunu ve ztnn hdislere mahal tekil
ettiini ileri srerler. slam limlerinin ou tarafndan isabetsiz bir gr olarak
nitelendirilmitir.96
2- Halkul-Kurn Meselesinin Sonular
Mihne ile sembolleen halkul-Kurn tartmalar slam lemine skntl bir
sre yaatmtr. Tartmann her iki taraf hatta tevakkuf edenler bu srete zarar
grmlerdir. Her eyden nce Mslmanlar enerjilerini, vakitlerini ve en nemlisi
bu mesele yznden birliklerini kaybedip bir kargaa ortamna srklenmilerdir.
slam dnce tarihinin kilometre ta olan baz limler bu meseleden dolay
uzun sre hapsedilip ikencelere maruz kalrken, bazlar canlarndan olmulardr.
Zamanla siyas otorite ve resm ideoloji deitiinde madurlar da deimitir.
slam dncesinde r aan birok lim, halkul-Kurn meselesindeki grleri sebebiyle cerh edilmitir. Bir ksm sapm olmakla bir ksm da tekfirle
itham edilmitir. Bu konuda, selefleri byle bir meseleyi tartmad iin tevakkuf
edip gr beyan etmeyenler de benzer ithamlara maruz kalmlardr. Kimi insanlar bu yzden, Buhar gibi alannda otorite olarak grlen mamlardan ilim almay
terk etmilerdir.97
zellikle mihne dneminden sonra halkn itimadn kazanm birini karalamak isteyenler, ona Kurn mahlktur szn nispet ederek98 veya sapm bir
mezhep olarak kabul edilen Cehmiyyenin kurucusu ve bu konudaki fikirleri ile
hret bulan Cehm b. Safvana nispetle Cehm diyerek ona zarar vermeye almlardr.
95
96
97
98
Krbaolu, a.g.m. s. 432-3.

Yavuz, Halkul-Kurn, DA, XV, s. 373; Pezdev, a.g.e. s. 78-96.
Buhr kendisine sorulan Ya Eb Abdullah lafz meselesinde ne diyorsun? Kurn mahlk mu, yoksa gayr mahlk
mu? sorusuna, Kurn Allah kelmdr, mahlk deildir. Kullarn fiilleri ise mahlktur, bu hususta soru sormak
ise bidattir. eklinde kapal bir cevap vermitir. Bu cevaptan Kelmullah olan mana mahlk deil, insanlarn
seslerinden ve harflerden oluan lafz ise mahlktur anlam kmaktadr ki bu, kendisinden sonra yaplacak olan
kelm- nefs-kelm- lafz ayrmna zemin hazrlayan fikirlerden biri olmutur. Fakat onun bu cevab, Kurn
ile yaratlmlk kelimesini yan yana zikretmekten dahi kananlar tarafndan eletirilmi ve ondan hadis almay
terk edenler olmutur. Gzel, a.g.m. s. 261; Eb Gudde, a.g.m. s. 311-2. Benzer grleri olan Eb Hanfe de ayn
ithamlarla sika kabul edilmemitir. Burada, Yaar Nuri ztrkn mam Azam savunmak iin bir baka imama,
mam Buharye Kurnn mahlk olduuna inanan mam Azam deil, onun en byk dmanlarndan biri olan
Buhardir. Buhar, bu fikri savunmak iin Halku Ef alil-bad adnda bir eser yazmtr ama onun bu konuda
adn anan yok. Varsa yoksa mam Azam diyerek (ztrk, a.g.e. s. 406) tenkitte bulunmas kabul edilebilir deildir.
Buharnin mam Azama hadis konusunda eletirilerde bulunmas onu, ilm dayanaktan yoksun bir ekilde
eletirmeyi gerektirmez. Grld gibi mam Buharde ayn eletirilerle kar karya kalmtr.
Eb Gudde, a.g.m. s. 311.
Mihne dneminde Kurn mahlk deildir diyenlerin kadlk ehliyetleri iptal edilip limler fetva vermekten men edilirken, mihne sonrasnda ise Kurn
mahlktur diyen zellikle Mutezile mensuplar devlet grevlerinden uzaklatrlmaya ve bu dnceye sahip olanlara devlet kademelerinde herhangi bir grev
verilmemeye balanmtr.
Eb Hanfe bu fikrin ortaya kt dnemlerde yaam gl bir ilm ahsiyettir. O da bu itham ve iddialardan nasibini almtr. Olaylar sonraki dnemlerde
yaanm olsa da, mam Azamn muhaliflerinden kimileri mezhep taassubu ve
hasetleri kimileri ise cahillikleri99 sebebiyle ona, yukarda zikrettiimiz hemen her
itham yneltmilerdir.
3- Halkul-Kurn Grnn Eb Hanfeye Nispeti
Eb Hanfenin halkul-Kurn meselesindeki gryle ilgili farkl rivayetler
gelmitir. Talebesi Eb Ysuf tan, nceleri Kurnn mahlk olduuna kil olup
sonra bu grnden dndn ifade eden bir rivayetle, Kurnn mahlk olduu veya tam aksine mahlk olmad grn benimsediini ifade eden rivayetler nakledilmitir.100 Kurnn mahlk olduunu kabul ettiine dair farkl rivayetler, mam Muhammed101 ve bakalarndan da gelmitir.102 Aratrmamzn bu
blmnde, Eb Hanfenin Kurn mahlk kabul ettii ithamna yol aan sikleri
ortaya koymaya alacaz.
Eb Hanfe hakknda bu zannn olumasna yol aan nedenlerden bazlarn
yle ifade edebiliriz:
3.1- Eb Hanfenin gr hakknda gelen rivayetlerin etkisi. Eb Hanfenin
nceleri Kurnn mahlk olduuna kil olup sonra bu grnden dnd rivayetiyle birlikte, Kurn mahlktur veya mahlk deildir dediini ifade eden elikili rivayetler gelmitir. zellikle mahlktur grnde olduunu ifade eden
rivayetler103 bu zannn olumasnn sebeplerinden biri olmutur.
99 Hatip el-Badad, a.g.e. s. 502.
100 Hatip el-Badad, a.g.e. s. 518-528; Beer, a.g.m. s. 29; Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 207-8. Zahid el-Kevser, Eb
Yusuf tan mam Azamn cehm ve mrci olduuna dair rivayetleri ve onun syledii iddia edilen biz ona fkh
renmek iin gidiyoruz, dinimizde ise ona tabi olmuyoruz (Hatip el-Badad, a.g.e. s. 530) szn naklederek
gelen bu rivayetleri deerlendirmeye tabi tutuyor. Rivayetlerdeki zayf ravilere iaret edip Eb Yusuf un bu tr
sama szlerden ber olduunu dile getiriyor. Muhammed Zahid el-Kevser, Tenbul-Hatb al m Sakahu f
Tercemeti Eb Hanfe minl-Ekzib, Yeni Bask 1990, s. 144.
101 Eb Yusuf un talebelerinin genelde Kurnn yaratlmln kabul etmediini, mahlktur diyenlerin ise
onunla tartp ayrldn gryoruz. mam Muhammedin talebeleri ise, genel olarak Kurn mahlktur fikrini
benimsemitir. Bu da bizi, Eb Yusuf un Kurnn mahlk olmad fikrinde olduu ve hocas Eb Hanfenin
de byle dndne dair kendisinden gelen rivayetin yine ondan nakledilen dier rivayetlerden daha doru
olduu sonucuna gtrmektedir. mam Muhammed ise tam aksini savunmaktadr. Mehmet mit, Mihne Srecinde
Hanefiler, Hitit ni. lahiyat Fak. Der. c. 9, Say. 17, s. 101-130. Ayrca Hatip el-Badadde geen rivayetlerde de Eb
Yusuf un Kurnn mahlk olmadna, mam Muhammedin de mahlk olduuna inand dair rivayetler vardr.
Hatip el-Badad, a.g.e. s. 518528.
102 Hatip el-Badad, a.g.e. s. 518-528.
103 Tarihu Badad tahkik eden Bear Avvar Maruf, orada geen rivayetleri tenkite tbi tutmutur. Birok rivayetin
isnadnn olduka zayf olduunu ifade etmitir. Hatip el-Badad, a.g.e. s. 518-523.
264 | Fatih TOK
3.2- Eb Hanfenin lafz mana ayrm. Eb Hanfe Kurn hakkndaki deerlendirmesini lafz mana ayrmna dayal olarak yapmtr. Kurnnn manasn
ifade eden Kelamullahn gayri mahlk, insanlarn telaffuzunda ortaya kan lafzn ise mahlk olduunu ifade etmitir. zellikle Ashabul-Hadis lafz ve mana
ayrm yapmadan Kurnn gayri mahlk olduunu kabul etmeyenlere, Kurn
mahlktur grn benimsedii ve Cehm104 olduu ithamnda bulunmulardr.
Kurnn mahiyeti hakkndaki gr lafz mana ayrmna dayanan Eb Hanfeye
de benzer ithamlar yneltilmitir.
3.3- Eb Hanfenin torunlarndan gelen rivayetlerin etkisi. mam Azamn
torunu olan ve Abbas devletinde kadlk grevinde bulunan smail b. Hammd
b. Eb Hanfeden, atas Eb Hanfenin Kurnn mahlkiyetine inandna dair
gelen rivayetin bu ithamn sebeplerinden biri olmas mmkndr.105 Bu iddiay
siyas nedenlere balamak kanaatimizce yanl olmaz. Onun bu szn, kadlnn son dnemlerindeki halifelerin resm politikalarn kabul ve onlara bir destek olarak deerlendirebiliriz. Torunu mer b. Hammd ise Eb Hanfenin bn
Eb Leyla tarafndan Kurnn mahlk olduu fikrinden tvbeye davet edildiini
sylemitir.106 Tehditle yaplan bu tvbe davetini niin kabul ettiini sorduunda
ise, Eb Hanfenin takiyye yaptm dediini aktarmtr. Fakat Eb Hanfenin
hayatn incelediimizde, onun en skntl anlarnda dahi takiyye yapmadn ve
tavrn muhafaza ettiini gryoruz. Bu durum rivayetin shhatinde phe uyandrmaktadr.
3.4- Halkul-Kurn fikrini savunan Mutezil limlerin amelde Hanef olmas.
Halkul-Kurn fikrinin en iddetli savunucular olan Mutezil limlerin hemen hepsi amelde Hanef fkhna tbi olmulardr. Bir b. Gyas el-Mers (v.218)
ve mihnenin uygulayclarndan olan bn Eb Dud (v.240) gibi amelde Hanef
olan Mutezil limlerden dolay, geriye dnk bir ina yaplarak mezhebin ncs
Eb Hanfeye de bu damgann vurulmu olmas mmkndr.107
Kurnn mahiyeti konusunda Eb Hanfeye farkl grlerin nispet edildiini
gryoruz. Konuyu Eb Hanfenin ifadeleri erevesinde deerlendirdiimizde,
bu rivayet ve nispetlerin gerekliini grm olacaz.
4- Eb Hanfeye Gre Kurnn Yaratlml Meselesi
Halkul-Kurn meselesi, ilk defa Eb Hanfe ve arkadalar dneminde gn104 Zahid el-Kevser, bu tr sulamalarn taassuba dm gruplardan kaynaklandn sylyor. Onlarn bir gn bir
eyle baka bir zaman tam zdd olan bir eyle itham ettiklerini syleyerek onlar Allaha havale ediyor. Kevser,
a.g.e. s. 143-4.
105 Hatip el-Badad, a.g.e, s. 520; Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 208.
106 Hatip el-Badad, a.g.e, s. 520-1; Ebl-Hasan el-Ear, el-bane an Usuld-Diyane, Beyrut trs, s. 29.
107 Bu konuda Eb Hanfe ile ilgili gelen elikili rivayetlerin, bu konuyu savunan ve onlara muhalif olanlarn mam
kendi fikirlerine dayanak klmak iin gemie ynelik gsterdikleri abann bir sonucu olmas mmkndr. mit,
a.g.m., s. 109-110.
deme gelmitir. Kanaatimizce Eb Hanfe kendisine gelen fkh meselelerde takip

ettii usl zere, bu itikad meseleyi de mam Zfer, Eb Ysuf, Hasan b. Ziyad
ve mam Muhammed gibi ilim halkasnda bulunan limlerle tartp bir sonuca
ulamtr. Eb Ysuf tan gelen konunun uzun sre tartldna dair rivayetler de
bu sreci dile getirmektedir. nk bu tartmalar bazen gnlerce srmekte ve son
sz syleyen mam Azam, kendi grn de yanstan neticeyi aklamaktayd.
mam Azamn bu konudaki fikirlerini ona nispet edilen Be Eserindeki grleri nda izah etmeye alacaz. Konuyla ilgili risalelerinde geen ifadeleri
unlardr:
Kurn- Kerm, Allah kelm olup, mushaflarda yazl, kalplerde mahfuz, dil ile okunur ve Hz. Peygambere indirilmitir. Bizim Kurn- Kermi telaffuzumuz, yazmamz ve okumamz mahlktur fakat Kurn mahlk deildir.
Allahn Kurnda belirttii Musa ve dier peygamberlerden, Firavun ve blisten
naklen verdii haberlerin hepsi Allah kelmdr, onlardan haber vermektedir.
Allahn kelm mahlk deildir, fakat Musann ve dier yaratlmlarn kelm
mahlktur. Kurn ise Allahn kelm olup, kadm ve ezeldir.108
Kurn, Allah-u Talann mahlk olmayan kelm, vahyi, tenzili, ilh
ztnn ayn olmayan, zatndan da ayr dnlemeyen kelm sfatdr. O, mushaflarda yazl dille okunur, kalplerde yer tutmakszn muhafaza edilir. Mrekkep,
kt ve yazlarn hepsi mahlktur. Zira bunlar kullarn fiilleri sonucudur. Fakat
Allahn kelm mahlk deildir. Yazlar, harfler, kelimeler, iaretler kullarn anlama ihtiyacndan dolay manaya delalet eden eylerdir. Allahn kelm ztyla
kaim olup, manas bu delalet edici eylerle anlalr. Allahn kelmnn mahlk
olduunu syleyen kimse kfir olur. Allah-u Tala daima kendisine ibdet edilendir. Kelm ise kendisinden ayrlmakszn okunan, yazlan ve hfz olunandr.109
Zikri geen ifadelerini deerlendirdiimizde Eb Hanfe hakknda unlar syleyebiliriz: Allahn kelm sfatn ve Kelmullah olan Kurn mahlk grmezken,
insanlarn fiilleri olan telaffuz, yazma ve okumalar ise mahlk grmektedir. O,
Allahn kelm sfatna bal manalar iaret ederek Kelmullah mahlk deildir
derken; kt, mrekkep, yaz gibi insan fiillerinden oluan Kurn kastederek de
Kurn mahlktur demitir. Bir baka ifadeyle o, okunan Kurn mahlk deil
fakat Kurn okuma mahlktur grndedir.110 Bu, bn Kllab ve Ear silsilesinde sistemletirilen ve Ehli Snnetin cumhurunun kabul haline gelen kelm-
nefs ve kelm- lfz ayrmna da nclk etmi bir dncedir.111
108 Eb Hanfe, Fkh- Ekber, s. 53.
109 Eb Hanfe, el-Vasyye, s. 66-7.
110 Eb Hanfe, Arapas iyi olduu halde Farsa kraat ile namaz klan bir kiinin namaznn olacana dair fetvas
vermitir. mam Muhammed e-eyban, el-Cmius-Sar, Ocak Yay. Thk: Mehmet Boynukaln, stanbul 2009, s.
67. Onun, Emevlerin kavmiyetiliine kar ve dnemin artlar iinde vermi olduu bu fetvasnn sebeplerinden
birinin de lafz mana ayrm olabilecei akla gelmektedir. Eb Hanfenin daha sonra bu grnden dnd
sylenmitir. Ulema, Kurnn Arapa tercmesi dhil hibir dildeki tercmesinin namazda okunamayaca
konusunda icma etmitir. Beer, a.g.m. s. 33.
111 Hseyin Aydn, a.g.e. s. 230; Demirci, a.g.e. s. 188-9; Gzel, Buhr ve Halkul-Kurn Meselesi, s. 261-2.
266 | Fatih TOK
Konuya bu adan baktmzda, Kurn derken, hem kelm- nefs hem de

kelm- lfz; Kelmullah ifadesinden ise sadece kelm- nefs kastedilmektedir.
Bu yzden olacak ki Eb Hanfe, Allahn kelmnn (Kelmullah) mahlk olduunu syleyen kimse kfir olur demitir. Kurn ifadesi ierisine telaffuz edilen, yazlan, mrekkep ve kttan oluan Kurn girer ki, bu Eb Hanfeye gre
mahlktur. Fakat Kelmullah szyle kadm olduunu syledii Allahn kelm
sfat ile onun gayr- mahlk manalar da kastedilmi olur ki, bunun mahlk olduunu sylemek ise kfrdr. nk Eb Hanfe bu ifadenin Allahn kadm oluuna halel getirdiini dnr.112
Tm bu aklamalarn yannda unu da ifade etmek gerekir ki, Eb Hanfe
zellikle selefleri dneminde tartlmayan konulara fazla itibar etmemektedir.
Kurnn mahlk olup olmad hakknda konumadn ifade eden rivayet113 de,
onun bu konuda belli bir gr ortaya koyduktan sonra fayda getirmeyecei dncesiyle konuyu daha fazla irdelemediini gstermektedir.114
SONU
Eb Hanfe slam ilimlerin oluum dneminin en etkin ilm otoritelerinden
biridir. Onun tikad ve fkh grleri Ehli Snnet dncesine nclk etmitir.
slamn temel esaslarn referans alarak, gerektiinde ise gl reyi ile verdii
fetvalar, baz muhaliflerinin Eb Hanfeye eitli ithamlarda bulunmasna sebep
olmutur. Ona yaplan ithamlarn siyas ve din siklerden kaynaklandn gryoruz. ktidarlara muhalefeti, hukuk erkinin baz kararlarn eletirmesi, dier
mctehid limlerle ictihad farkllklar, mutaassp insanlarn ve haset eden baz
ilim adamlarnn ona eitli ithamlarda bulunmasna yol amtr. Balangta
Mrci, Cehm ve bidat sahibi birinin arkasnda namaz klnamayacana dair fetva vermesine ramen, ne yazk ki mam Azamn kendisi de haksz yere bunlarla
itham edilmitir.
Benzer fikirlerinden dolay Ehli Snnet Mrciesi nitelemesi kabul edilebilir
grnse de, bunun sn bir isimlendirme olduu dncesindeyiz. Bu iddia/ithamlarn itikad alana ait olan ikisini incelediimiz bu aratrmamzda grdk ki,
Eb Hanfenin vlen Mrcie ile benzer olan yaklamlar, asrna hkim olan genel Ehli Snnet izgisindedir. Onun zellikle iman ve amel konusundaki ictihadlar, kendisinden sonraki Ehli Snnet mensuplarnn ounluu tarafndan mezhep
gr olarak benimsenmitir.
112 Aliyyul-Kr, buradaki kfr fetvasnn kfrn- nimet manasna hamledildiini sylemitir. Bu yorum zellikle
mam Azamn tekfir konusundaki hassasiyetine binaen yaplmaktadr. Fakat bu konuda u hususa da dikkat
ekebiliriz: Eb Hanfe Allahn kadm bir sfatnn mahlk olarak nitelenmesi dolaysyla Allahn ezeliliine halel
gelmi olaca iin bu kanaate varm olabilir. Hassas olduu tekfir konusunda byle bir gr dile getirmesinin,
Allahn kadm oluuna daha ok hassasiyet gstermesinden kaynaklanm olmas da mmkndr. mam Azam
Fkh- Ekber Aliyyul-Kr erhi, Ter: Yunus Vehbi Yavuz, ar Yaynlar, stanbul 2009, s. 56.
113 Hatip el-Badad, a.g.e. s. 518.
114 Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 208.
Halkul-Kurn meselesinin ilk olarak Eb Hanfenin ada Cad b. Dirhem

tarafndan ortaya atld ve Cehm b. Safvan tarafndan da yaylmaya alldn
gryoruz. Mesele, siyas ve ilm otoritelerin kararl tutumu sayesinde fazla yaylma ve tartma zemini bulamamtr. Kanaatimizce Eb Hanfe, konuyu halka
ak derslerinde deil de, ilim halkasndaki lim talebeleriyle mzakere ettikten
sonra, niha grn, Kelmullah mahlk deil fakat insan fiilleri, dolaysyla da telaffuz edilen, yazlan ve okunan Kurn mahlktur eklinde aklamtr.
Konuyu daha fazla tartmam ve tartlmasn da istememitir. Ehli Snnetin
ounluunun benimsedii bu gr, her iki tarafa da ekilebildii iin, bizlere
onun Kurn mahlktur veya mahlk deildir dediine dair farkl rivayetler
gelmitir.
Akaid ve fkh alanlarnda mctehid kabul ettiimiz Eb Hanfenin her iki
alanda da fikirlerinin dayanak noktasnn, Kurn, snnet, sahabe ve ictihad olduunu gryoruz. Bu yzden onu, ncs kabul ettiimiz Ehli Snnet dnda
herhangi bir itikad ekole nispet etmenin isabetli olmayaca kanaatindeyiz.
Hicr birinci asrn ikinci yarsndan itibaren fikirleriyle yaayan ve en byk
imam anlamnda mam- Azam sfatn haiz Eb Hanfeyi, tarih srecin de bu
iddia ve ithamlardan aklam olduunu gryoruz.
268 | Fatih TOK
CTHADDA SABET MESELES BALAMINDA

EBU HANFE VE HANEF USULCLER HAKKINDA LER SRLEN GRLERN
DEERLENDRLMES
Dr. Bilal ESEN*
The Study of Opinions about Abu Hanifa and Hanafi Jurists Regarding the
Issue of Being Right in the Ijtihad
Abu Hanifa explained his opinion about mujtahids who have different solutions in the
field of ijtihad that: every mujtahid is hitting the truth, the truth by the sight of Allah
is unique one. Hanafis followed his line, have the idea that the truth is unique one in
the field of ijtihad. There is no disagreement among Hanafis in taking part in the side
of musawwibah or mukhattiah group. They all have the opinion of the muhatte group.
The dissidence among Hanafis that is raised by Samarkandi, is related to the disagreement in detail within the mukhattiah group. Samarkandi did not accuse anyone of the
Hanafis of being from musawwibah. In this point, different evaluations against the
Hanafis are from other mazhabs and aim not to some specific Hanafi Usul writers but to
the Hanafi view in general on the issue of hitting the truth.
Keywords: Abu Hanifa, Hanafis, Mukhattiah, Musawwibah, Ijtihad.
Giri
ctihadda isabet (doruyu tutturma) meselesi, esas itibaryla, fkhn ictihada
ak sahasnda mctehidlerin vardklar sonulardan hepsinin doru mu yoksa
yalnz bir mctehidin vard sonucun mu doru olduu problemini konu edinmektedir. Dorudan ve hatadan sz edebilmek iin ise, mctehidin elde ettii sonucun kendisiyle llebilecei bir kstasn var olmas gerekmektedir. Bu sebeple ncelikle dorunun Allah katnda muayyen bulunan bir doru (hkm) mu
yoksa Allahn emrini yerine getirme anlamnda bir doru mu olduu, buna bal
olarak da dorunun tek veya ok olmas gndeme gelmektedir. Dorunun Allah
katnda muayyen bulunduunun kabul halinde ise buna ulatracak bir delilin
var olup olmadn ve eer var ise delilin katliini ve zannliini, ayrca mctehi*
DB, Din leri Yksek Kurulu Uzman, Ankara / e-posta: bilalesen@hotmail.com
270 | Dr. Bilal ESEN
din hkme isabet etme ykmllnn bulunup bulunmadn deerlendirmek

gerekmektedir. Bu konu Hanef usul eserlerinde ictihadn hkm bal altnda
ele alnmaktadr. Burada hkm, ictihadn semeresi demek olup ulalan sonucun
deeri ve balaycl asndan ictihadn hkm konu edinilmektedir.
ctihadda isabet meselesinde Eb Hanifenin (.150/767) ortaya koyduu grn sonraki Hanefiler tarafndan takip edilmesi, mezhep gerei ve mezhebe ballk bakmndan tabii grlse de, gerek mezhep dndan tarihi srete gerekse baz
aratrmaclar tarafndan gnmzde bu konuda eitli iddialar ortaya atlmtr.
Bu almada ictihadda isabet meselesinde Eb Hanifenin ortaya koyduu grlerle ortaya kan Hanef izginin tarihi sreci takip edilecektir. Bir taraftan
Hanef usulclerin grleri kendi dillerinden anlalmaya allrken dier yandan onlarn grne ynelik ortaya atlan iddialarn geerlilii tahlil edilecektir.
Ayrca konuyla ilgili Hanefiler arasnda bir ekol ayrl meydana gelip gelmedii
ve herhangi bir ayrlk sz konusu ise bunun Mutezile gibi mezheplere yaknlk
bakmndan m yaand sorularna cevap aranacaktr. almada, Hanefilerin,
konuyla ilgili taraflar arasnda kendilerini nasl konumlandrdklar ve Hanefilere
yaplan yaktrmalarn shhati irdelendiinden, kaynak olarak ncelikle Hanefi
usul eserleri arasnda ne kan ve elimize ulaan eserler esas alnm, yeri geldiinde mezhep dndaki iddia sahiplerinin eserlerine bavurulmu ve konuyla
ilgili gnmzde yaplan almalardan istifade edilmitir.
Klasik fkh usul eserlerinin nerdeyse tamamnda yer alan ictihadda isabet meselesinin gnmz fkh usul almalarnda pek yer tutmamas, konunun youn
teorik tartmalarla ilgili olmas ve benimsenen grlerden ne gibi tali sonularn
doduunun tespitinde eitli zorluklarn yaanmasna balanabilir. Fakat gemite, bu konudaki grlerin eitli konulardaki kabullerin bir gstergesi kabul edildii ve zerinde oka tartma yapld bilinmektedir. Bu yzden ictihadda isabet meselesinde ortaya konan grlerin gerek fkh usul alannda gerekse fr-i
fkh alannda dourduu sonular tahlil etmek, birden ok ayrntl alma gerektirmektedir. eitli ynlerden incelemeye tabi tutulabilecek bu mesele, sadece
konu hakknda ileri srlen temel grler ve bu grlerin sahipleri bakmndan
almamza konu edinilmitir.
A. ctihadda sabet Meselesinde Taraflar
ctihadda isabet meselesinde yukarda temas ettiimiz hususlarda Haneflerden
farkl dnen ve eitli aamalarda onlardan ayrlan baka mezheplere mensup
usulcler bulunmaktadr. Genel olarak ifade edilecek olursa ictihadda isabet meselesi zerindeki grler iki ana grupta toplanmaktadr ve her bir gr birbirine
bal kabul edilen birtakm esaslar zerine kurulmutur. Bu konuda taraf olarak
muhatte ve musavvibe ayrm bulunmaktadr.1
Apaydn, Yunus, ctihad, DA, stanbul, 2000, XXI, 440.
ctihadda sabet Meselesi Balamnda Ebu Hanife ve Hanefi Usulcler Hakknda leri Srlen Grlerin Deerlendirilmesi | 271
Muhatteye gre, ictihad sahasndaki her hadise iin Allah katnda muayyen ve
tek bir doru (hak/hkm) bulunmaktadr. Bu doruya ulaan mctehid isabetli,
dierleri hataldr. Dolaysyla mctehid hata da isabet de edebilir. Bu grupta bulunanlar, sz konusu muayyen hkme gtren bir delilin bulunup bulunmadn
ve ayrca hata eden mctehidin mazur saylp saylmayacan kabul bakmndan
eitli ksmlara ayrlmlardr.
Musavvibeye gre ise, btn mctehidlerin ulat sonular dorudur. Mctehid hatal saylmaz. ctihadi meselede Allah katnda muayyen bir hkm bulunmayp ona gtren bir delil de yoktur. Doru, her mctehidin kendi ictihaddr.
Dolaysyla dorularn okluu sz konusudur.
Ana hatlaryla iki ana ara gruba ayrlan ictihadda isabet meselesi hakkndaki
grler, daha ayrntl ele alndnda bundan ok fazladr ve bunlarn birbirinden ayrlmasnda da baz glkler bulunmaktadr. Haneflerin grnn yerini
doru tespit edebilmek iin bu konuda var olduu sylenen grlere ve bunlarn
nispet edildii kiilere deinme zarureti vardr. Aratrmalarmza gre ictihadda
isabet meselesiyle ilgili toplam on gr ortaya kmtr. Bu grler yledir:2
A) ctihadi meselede Allah katnda muayyen bir hkm yoktur; hkm mctehidin zannna tbi olduu iin dorular oktur diyen musavvibe:
1) Dorularn hepsi eit seviyededir. Btn mctehidler isabetlidir. (birinci
gr)
2) Dorulardan biri daha stndr. Esasnda hepsi eit olmakla birlikte, mesele hakknda Allah Tela hkm verseydi byle hkm verirdi denebilecek bir
hkm vardr. Fakat buna isabet ykmll yoktur ve btn mctehidler isabetlidir. Bu gr ebeh gr olarak bilinmektedir. (ikinci gr)3
B) ctihadi meselede Allah katnda muayyen bir hkm vardr ve doru birdir
diyen muhatte:
1) Bu hkme dellet eden bir delil yoktur. Define bulmak gibi tesadfen isabet
eden iki ecir, hata eden bir ecir alr. (nc gr)4
2
3
4
Bu grlerle ilgili eitli taksimler bulunmaktadr. Bizim taksimimiz, Prof. Dr. brahim Kafi Dnmezin
tercih ettii ve Gazzl (. 505/1111) ile Abdlazz el-Buhr (. 730/1330) tarafndan gelitirilen taksim olup
aratrmamzda ulatmz baz sonulara gre tarafmzdan ilaveler ve deiiklikler yaplmtr. Bkz. Gazzl,
Eb Hmid, el-Mustasf, (Fevtihur-Rahamt ile birlikte) Drul-Erkam, Beyrut, ty. II, 551-552; Abdlazz elBuhr, Kefl-Esrr, Dersaadet: irket-i Sahafiye-i Osmaniye, stanbul, 1308, IV, 18-19; Dnmez, brahim Kafi,
ctihadn Balaycl Meselesi ve Fkh Mezheplerine Balanmann Anlam, Usl: slam Aratrmalar, Cilt: 1,
Say: 1, Adapazar, 2004, s. 36-37; Esen, Bilal, Hanefi Usul Eserlerinde ctihad Teorisi, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Marmara niversitesi SBE, stanbul, 2010, s. 196-201.
Bu iki grn sahiplerine, ileride musavvibenin Mutezileden ibaret olup olmad tahlil edilirken yer verilecektir.
Bu gre taksimde yer verilmekle birlikte grebildiimiz kadaryla usul eserlerinde bu gr savunan bir isim
veya mezhep zikredilmemitir. Cesssn (. 370/980), delilin var olmasn kat delilin varl olarak takdim etmesi
ve ilme ulatrmayp zann- glib meydana getiren eyi mecazen delil saymas onun da bu nc gr savunduu
yanlgsna sebep olabilmitir. (rnek olarak bkz. Apaydn, ctihad, DA, XXI, 442. Kr. Cesss, Ebbekir Ahmed
b. Ali er-Rz, el-Fusl, Tahkih: Muhammed Muhammed Tamir, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1420/2000, II,
200-201), Ancak onun konuyla ifadeleri bir araya getirildiinde, dier Hanefiler gibi ictihadi meselede zann delil
bulunduunu kabul edenler arasnda olduu grlmektedir.
2) Bu hkme dellet eden kat bir delil vardr ve mctehid isabet etmekle
ykmldr:5
a) Hata eden ecir alr. (drdnc gr)
b) Hata eden mazurdur; ne ecir ne de gnah kazanr. (beinci gr)
c) Hata eden dier kat konularda olduu gibi gnah kazanr. (altnc gr)6
3) Bu hkme dellet eden zann bir delil vardr:
a) Mctehid isabet etmekle ykml deildir. Delil kapal olduu iin hata etse
de ecir alr. (yedinci gr)7
b) Mctehid isabet etmekle ykmldr:
aa) Hata eden ecir alr, gnahkar olmaz. (sekizinci gr)8
bb) Hata eden mazurdur; ne ecir ne de gnah kazanr. (dokuzuncu gr)9
cc) Hata eden gnahkar olur. (onuncu gr)10
5
7
8
10
Mutezile eserlerinden erhul-Umedde belirtildii zere, ictihadi konuda kat delil ve muayyen hkm bulunduunu
syleyen bu gr ve alt grler, esasnda ictihad reddetmektedir. nk aksine cevaz vermeyecek ekilde kesin
hkmn bulunduu yerde ictihada mahal yoktur. Bu hususa Gazzl de dikkat ekmitir. Usulclerin geneli tarafndan
tasvip edilmeyen bu grn sahipleri ounluun anlad ekilde bir ictihad anlayna deil kendilerine zel bir ictihad
anlayna sahiptirler. Bkz. Basr, Ebl-Huseyn, erhul-Umed, Tahkik: Halil el-Meys, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, ty.,
I, 374; Gazzl, el-Mustasfa, II, 554. Bu sebeple bu gre taksimde yer verilmesi esasnda uygun deildir. Fakat teden beri
usulcler isabet meselesiyle ilgili grleri bu ekilde taksim ederek gerek kyas ve ictihad kabul edenlerin gerekse kabul
etmeyenlerin fkhtaki gr farkllklarna nasl yaklatklarn zetlemeye almlardr. Hatta fkh ve ictihad konusu
olmayan, akliyytta isabet meselesi de birok usul kitabnda yer almtr.
Drdnc, beinci ve altnc gr sahipleri olarak bn Uleyye, Bir (. 218/833) ve Esam (. 200/816) isimleri ne
kmaktadr. Ancak onlarn bu grten hangisini savunduklar konusunda mellifler arasnda bir mutabakat yoktur.
Hata eden mctehidin gnahkar olaca grnn Bire ait olduu genelde kabul edilmektedir. bn Emril-Hccn (.
879/1474) belirttiine gre Zhirler ve mmiyye de hata eden mctehidin gnahkar olacan savunur. bn Uleyye ve
Esama nispet edilen grn hangisi olduu konusunda belli bir ynn arlk kazanmad ve her grn de bu
isimlere nispet edilebildii grlmektedir. Bir ile birlikte bu ismin, hata eden mctehidin ameli sahih olmaz ve verdii
karar da bozulur, dediklerine dair ifadeler ise yalnzca Abdlazz el-Buhrnin eserinde vardr. Mtekellimin usulclerinden
Rznin (. 606/1209) belirttiine gre bu isimler, mctehidin verdii kararn bozulacana kil deildirler. Yalnzca Esam
buna kildir. Bkz. Cesss, el-Fusl, II, 377, 381; Saymer, Eb Abdillah Huseyn b. Ali, Mesill-Hilf, (Kitab Masail al-Hilaf
f Usl al-Fiqh: Les Problemes de Divergences an Methodologie Juridique de Husayn b. Al as-Saymar isimli yaynlanmam
Doktora Tezi ierisinde, Hazrlayan (Prsente Par): Abdelouahad Jahdan), Universite De Provence-Aix-Marseille, 1991.
s. 303; Gazzl, el-Mustasf, II, 538; Semerkand, Alddn, Mzn, Mektebet Drit-Trs, Kahire, 1418/1997, s. 754;
Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 19; Rz, Fahruddn, el-Mahsl, Tahkik: Taha Cabir Alvn, Messesetr-Risle,
yy., ty., VI, 35-36; bns-St, Muzafferuddn, Bedun-Nizm, Tahkik: Sad b. Aziz b. Mehdi Slemi, Cmiat mmilKur, Mekke, 1418, II, 681, 683; bn Emril-Hcc, Muhammed b. Muhammed, et-Takrr, Tashih: Abdullah Mahmud
Muhammed mer, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1419/1999, III, 385, 390; bn Abdiekr, Muhibbullah, MsellemsSbt, (Gazalnin el-Mustasfsyla birlikte baslan Fevtihur-Rahamt iinde), Drul-Erkam, Beyrut, ty., II, 617.
Bir el-Mers ve Esamn Mutezil olduuna dair bkz. Ensr, Fevtihur-Rahamut, Drul-Erkam, Beyrut, ty. II, 617. Birin
Cehmiyyeden olduu hakknda bkz. Klavuz, A. Saim, Bir b. Giyas, DA, stanbul, 1992, VI, 220-221.
Bu gr savunanlar Hanefiler ve onlar gibi dnenler olup Hanefilerin gr ileride detayl incelenecektir.
Birok eserde, yedinci gr ile sekizinci gr birbirinden ayrt edilmeden ikisi de aynym gibi ifade edilmektedir
(bkz. Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 18-19; Molla Fenr, Muhammed b. Hamza, Fusll-Bedyi, eyh Yahy
Efendi Matbaas, stanbul 1289, II, 423). Ancak bata Semn (. 489/1096) ve bns-Sbk (. 771/1370) olmak
zere fi mezhebine mensup baz usulclerin, delil zann de olsa mctehidin isabetle ykml bulunduunu
sylemeleri ayrma gitmeyi gerekli klmtr. Sekizinci gr diye nitelediimiz bu gr sahipleri, mam fiinin
de kendi grlerinde olduunu sylemektedirler. (Semn, Ebl-Muzaffer, Kavt, Tahkik: Abdullah b. Hafz
el-Hakem, Mektebett-Tevbe, Riyad, 1419/1998, V, 19, 26-27, 56; Bennn, Abdurrahman, Hiyetl-Bennn,
Drul-Fikr, yy. 1402/1982, II, 390)
Bu gr, Debs, Abdlazz el-Buhr ve bnl-Hmm gibi usulcler tarafndan bir isme nispet edilmeksizin
aktarlmaktadr. Bkz. Debs, Eb Zeyd, Takvml-Edille, Tahkik: Halil el-Meyyis, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut,
1421/2001, s. 415; Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 18; bnl-Hmm, Kemlddn, et-Tahrr, Tashih: Abdullah
Mahmud Muhammed mer, (et-Takrr vet-Tahbr iinde) Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1419/1999, III, 389.
Bu gr, Cemul-Cevmi erh ve hiyelerinde bir isme nispet edilmeksizin zikredilmektedir. Bkz. Bennn,
B. ctihadda sabet Mesesinde Ebu Hanife ve Onu Takip Eden Hanefilerin

Gr
ctihadda isabet meselesinde Hanef usulclerin benimsedii gr, Ebu Hanife bata olmak zere mezhep imamlarnn aklamalar dorultusunda ekillenmitir.
Eb Hanfenin ictihadda isabet meselesi hakkndaki sz Hanefi usul eserlerinden ilk olarak Debsnin (. 430/1039) eserinde aktarlmaktadr. Eb Hanfe,
Yusuf b. Halid es-Semtye hitaben kulland bir ifadede yle demitir: Her mctehid isabetlidir, Allah katnda doru tektir. Daha nce Cesss (. 370/980), bu
ifadeye yakn bir sz Kerhnin (. 340/951) Hanef imamlardan aktardn belirtmi ancak bunu sadece Eb Hanfeye nispet etmemiti. Debs ve sonrasndaki
Hanef usulclerin eserlerinde ise bu ifadenin Eb Hanfeye ait olduu belirtilir
olmutur.11
Eb Hanifenin, fru alanndaki baz fetvalar da ictihadda isabet meselesi
hakkndaki grnn bir sonucu olarak kabul edilmitir. Bir rnee gre Eb
Hanfe, zamann hkimlerinin, miras davalarnda kendisinin miras olduuna ahitlik edilen fakat kendisinden baka varis olmadna dair ahitlik edilmeyen herhangi bir kiiye miras teslim etmek iin o kiiden kefil istemelerini zulm (cevr)
diye nitelendirmitir. Hkimlerin sz konusu uygulamas da ictihada dayanmasna ramen bu ictihad hakknda Eb Hanfenin zulm kavramn kullanmas,
onun ictihad meselede dorunun okluunu deil tekliini kabul ettii ve buna
isabet edemeyenleri hatal kabul ettiine rnek gsterilmitir. Benzer bir ekilde
mam Muhammed (. 189/805) de, lian esnasnda er defa lanetleme gerekletikten sonra drdncy beklemeden kar kocann ayrlmasna hkmeden hakimin yaptn, snnette hata etmitir eklinde deerlendirmitir. Burada mam
Muhammedin hakimin hkmnn nafiz olmasna itiraz etmedii fakat hakimin
Allah katndaki doruya da isabet edemeyip ictihadnda hatal olduunu belirttii
kabul edilmektedir. Bu tr rnekler Hanefi imamlarn gerektiinde mctehidler
hakknda hata nispetinde bulunabildiini gstermektedir.12
mamlardan sonraki dnemde Kerhnin (. 340/951), kyasn meruiyetini ispat etmeye alrken yapt temellendirme de onun, Allah katnda dorunun tek
olduu grn kabul ettiine iaret etmektedir: Allahn her bir mesele hakknda, hazr, ibha veya icb eklinde bir hkm vardr. Bu hkme ya nas ile veya nassn
dnda bir eyle ulalabilir. Olan ve olacak btn hadiseler hakknda nas bulunmad sabit olduuna gre hakknda sukt edilmi meseleler ya hkmsz braklacak
ya delilsiz olarak haklarnda tahmn hkm verilecek ya da bu meseleler, hkme
alamet klnan manalara dayanlarak hakknda nas bulunan meseleler zerine irc
11
12
Hiyetl-Bennn, II, 390.

(8# q 8
@ # ! 8*( EA) Debs, Takvml-Edille, s. 407. Kr. Cesss, el-Fusl, II, 379; Pezdev, Fahrul-slm,
Usl, (Kefl-Esrr erhiyle birlikte) Dersaadet: irket-i Sahafiye-i Osmaniye, stanbul 1308, IV, 18.
Debs, Takvml-Edille, s. 407; Pezdev, Usl, IV, 24; Nesef, Ebl-Berakt, Kefl-Esrr, Nrul-Envr ile birlikte),
hsan Kitapevi, stanbul, 1986, I, 6; Molla Fenr, Fusll-Bedyi, II, 420.
edilecektir. Hkmsz brakma ya da tahminle hkm verme batl olduuna gre,

bu meselelerin, kendilerinde bulunan ve hkme alamet klnan manalara dayanlarak asllara irc edilmesi ve asln hkmnn bunlara verilmesi vacip olmaktadr. te
er kys budur.13
Mezhep imamlar ve sonrasndaki neslin grlerinin aktarlmas ve anlalmas noktasnda Cesssn ayr bir yeri vardr. nk o, usul eseri elimize ulaan
ilk Hanefi melliftir. ctihadda isabet meselesinde Hanef imamlardan gelen ifadelerin yeterince ak olmadnn farknda olan Cesss (. 370/980), birden ok rnek vererek onlarn grlerini akla kavuturmaya almtr. Bu rneklerden
birine gre mam Muhammed, bir hadisede ihtilaf eden iki fakhten birini bizzat
doruya isabet etmi, dierini ise hata etmi saymakta ancak ykmllklerini
yerine getirdikleri iin her ikisinin de ecir alacan sylemektedir. Burada, Allah katndaki hkme isabet edemeyen mctehid iin hata kavramna yer verilmesi
nemlidir. sa b. Ebn (. 220/835) da ictihad meselede kendisine ulalmak istenen bir hkm (matlb) bulunduunu ancak mctehidin buna isabet etmekle
ykml tutulmadn belirtmitir. Btn bu nakillerden yola kan Cesss, Allah katnda malum bir hakikatin bulunduu sonucunu kardn belirtmekte ve
Hanef imamlarn tamamnn Allah katndaki dorunun tek olduu ve mctehidin kendi ykmll asndan isabetli olduu grne kail olduklarn aktarmaktadr. Benzer bir yorumun sa b. Ebn tarafndan da yapldn belirtmektedir.14 Cesssa gre, Hanef imamlara ait bu gr, dorunun btn mctehidlerin
grlerinde bulunduunu (dorunun okluunu) savunan grten farkldr ve
bu fark, kendisine ulalmak istenen bir hakikatin varln kabul edip etmeme
noktasndadr. Dorunun okluunu savunanlar, kendisine ulalmak istenen bir
hakikat bulunduunu kabul etmeyerek Hanefilerden ayrlmaktadrlar.15
Debs (. 430/1039), dorunun tek olduu grnn ehl-i fkha ve baz
kelmclara ait bir gr olduunu belirttikten sonra bunlar iinde, mctehidin
bata isabetli sonda hatal olduunu syleyenleri ulemmz diye nitelendirmitir. Buna gre Hanefler, dorunun tekliini kabul edenler arasndadr. Fakat bazlarnn ileri srd gibi, tek olan doruya ulaamayan mctehidi tamamen hatal
deil yalnz sonda hatal bata ise isabetli kabul etmektedirler. Debs ve sonrasndaki Hanef usulcler, ictihadda isabet grlerini, mctehid hata da eder, isabet
13
14
15
Cesss, Ebbekir Ahmed b. Ali er-Rz, el-Fusl, Tahkih: Muhammed Muhammed Tamir, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut, 1420/2000, II, 246. filerden Cveyn (. 478/1085) de ictihadda isabet grn temellendirirken,
hakknda Allahn hkmnn bulunmad bir hadise yoktur diyerek meseleyi tahlile balamaktadr. yleyse, ayn
dnceyi dillendiren Kerhnin yukardaki szlerinin de, ictihadda isabet meselesindeki grn yansttn
sylemek mmkndr. Bkz. Cveyn, maml-Haremeyn Ebl-Mel, el-Burhn, Tahkik: Abdlazim ldb, Katar,
1399 h., II, 1325.
(% ) t*(7 O s4A :a# *(a 8*(b~ s4g, v# @ = % WU# *( in(, 8*(b~ s4A# K 2 q 8
4 C
U )
Cesss, el-Fusl, II, 379. Cessas Allah katndaki doruyu ifade iin hak kavramn pek kullanmamakta, hakikat,
ebeh ve matlup gibi kelimeleri daha ok tercih etmektedir. Onun oka kulland ebeh ifadesinin,
musavvibe iindeki ebehilerin syleminden farkl olduu, ebehi ikiye ayrmasndan ve bunlardan birinin Allah
katndaki hakikat anlamna geldiini belirtmesinden anlalmaktadr. Orijinalini aktardmz cmlenin, bu adan
deerlendirilmesi nemlidir.
Cesss, el-Fusl, II, 378-380, 430.
de eder veya hata eden mctehid bata isabetlidir, sonda hataldr16 biiminde
ifade etmilerdir. Dier yandan Hanefi usulcler, kendi grlerine taksimde yer
verirken de Debsyi takip etmiler ve hepsi kendilerini dorunun tek olduunu
kabul edenler arasnda saymlardr.17
Haneflerin benimsedii gr, ictihadi meselede Allah katnda muayyen bir
hkm bulunduunu fakat bu hkme gtrecek delilin zann olduunu savunan
ve taksimde yedinci gr olarak zikrettiimiz grtr. Bu gre gre, mctehid
hata da edebilir. Fakat bu hata, gnah kazandran bir hata deildir. Aksine mctehid ecir kazanr. Hkme gtren delil zann olduu iin, bir baka deyile, mesele
hakkndaki delil, kendisine ulalmak istenene ulatrd sylenebilecek bir delil
olmad iin mctehid hkme isabet etmekle ykml deil aratrma yapmakla ykmldr. Hanefilerin kendilerine nispet ettii bu gr ve ayrntlar, Semerkandi (. 539/1144) gibi dnen birka usulc dnda Haneflerin nerdeyse
tamamnca savunulmaktadr.18 Hanef usulcler, ictihadda isabet meselesindeki
grlerini aklamak yannda, konuyla ilgili tartmalar da tahlil etmekte ve bu
meseleyle ilgili gndeme gelen delillerin her birisi ile ilgili grler serdetmektedirler. Kendi grlerini savunmak iin ortaya koyduklar deliller ile bu delillere
kar yaplan itirazlar ve cevaplar Hanef usul eserlerinde geni yer tutmaktadr.
Bu delillerin tartmasna burada girmiyoruz.19 Fakat unu belirtmek gerekir ki,
Hanefilerin ictihadda isabet meselesindeki gr, ksaca u hususlar iermektedir:
ctihadi meselede, ictihaddan nce Allah katnda muayyen bir hkm bulunduu,
Allah katndaki dorunun tek olduu,
Doruya ulatran delilin zannlii,
Delilin zannlii sebebiyle isabet ykmllnn bulunmad,
Doruya ulaamayan mctehidin ilkesel olarak hatal saylaca,
ctihadnda hata eden mctehidin sonda hatal olsa bile bata isabetli saylaca,
Mctehidin gnahkar olmayaca ve her halkarda ecir alaca.
Hanefler dnda yedinci gr benimseyenlere gelince, Abdlazz el-Buhr
(. 730/1330), delilin zann olduu grn fukhann geneline ait bir gr
olarak belirtmi fakat bunlar iinde mctehidi bata isabetli sonda hatal sayan
Hanefler dnda bakalar bulunup bulunmadna deinmemitir. Molla Fenr
(. 834/1439); Eb Hanfe ve mam finin de iinde bulunduu cumhurun bu
16
17
18
19
(!,# u 8*(b~ a) ($*() $f# $8( ! )) kinci ifade, Semerkand gibi birka Hanef usulc tarafndan ($8(
$*()#) eklinde tabir edilmi olup bu gr ayrl ileride ayr bir balk altnda incelenecektir.
Debs, Takvml-Edille, s. 407; Pezdev, Usl, IV, 18; bns-St, Bedun-Nizm, II, 674.
Ksmi gr ayrlna ileride deinilecektir.
Geni bilgi iin bkz. Esen, Hanef Usul Eserlerinde ctihad Teorisi, s. 239-256.
grte olduunu aklamtr. bn Abdiekr (. 1119/1707) da bu grn drt

mezhep imamna gre sahih olduunu belirtmitir.20 Leknev ise bu grn dier
mezheplerce de kabul edilmesine deinmemi fakat hem Pezdev (. 482/1089) ve
takipilerinin hem de Semerkand meyhnn bu grte olduu eklinde bir ifadeye yer vermitir.21 Dier Hanefi usulcler ise grebildiimiz kadaryla Hanefler
dndan bu gr kabul eden olup olmadna deinmemilerdir.
C. Hanefilerin Kendilerini Konumlandrd Taraf
a. Kendi Grlerinin Dierlerinden Farkna Dair Hanefilerce Yaplan
zahlar
ctihadda isabet meselesindeki grleri tasnif etmelerine baklnca Hanefilerin kendilerini, Allah katnda dorunun tek olduunu savunanlar arasnda saydklar aka grlmektedir. Ayrca Hanefiler, kendi grlerinin karsnda yer
alan grubun ayrc zelliini vurgulamakta ve onlarn, dorularn okluu veya
baka bir deyile ictihaddan nce Allah katnda muayyen bir hkm bulunmad grne sahip olduklar iin kendilerinden ayrldklarn ifade etmektedirler.
Cesssn yukarda yer verdiimiz ifadesi buna bir rnektir.
Kendi grlerinin, dorularn okluu gr ile kartrlmamas iin Hanefiler, ictihad meselede sz konusu olan doruyu ikiye ayrdklarn belirtmektedirler: a) Allah katndaki hak, b) Mctehidin kendi yanndaki hak. Hakkn ikiye
taksim edilmesi, Hanefilerin elimize ulaan ilk usul eseri Cessasn el-Fuslnden
itibaren Hanefi usul kitaplarnda bir gelenek olmu ve ilerleyen asrlarda bu noktada bir gr ayrl yaanmamtr. Onlar, her bir mctehidin isabet ettiini
sylerken Allah katndaki hkm bakmndan deil kendi yanndaki hkm bakmndan isabet ettiini sylemekte ve bu sylemin, mutlak isabeti savunanlarn
syleminden farkl olduunu aklamaktadrlar.22 nk dorularn okluunu
savunanlar hakk ikiye ayrmamakta ve bu sebeple her mctehidin hakka isabet
ettiini sylediklerinde bu, mutlak isabet ve Allah katndaki doruya isabet anlamna gelmektedir. Hanefiler ise her bir mctehidin sadece kendi yanndaki hkm bakmndan isabetli olduunu sylemektedirler. Bu husus, Her mctehid
isabetlidir, Allah katnda doru tektir eklinde Eb Hanfeye nispet edilen szden
anlalan eydir.23
Hanefler, doruya isabet edemeyene hata nispet ettiklerinde bu hatann, Allah katndaki doruya isabet edememe anlamnda ve hakiki bir hata olduunu
20
21
22
23
Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 19; Molla Fenr, Fusll-Bedyi, II, 423. arih Ensr (. 1225/1810)
ise drt mezhep imamnn dorunun teklii konusunda ittifak ettiini belirtmi ve daha alt ayrmlara dayanan
grlerde ittifak bulunmayabileceini ima etmitir. Bkz. bn Abdiekr, Msellems-Sbt, II, 618.
Leknev, Muhammed Abdlhalm, Kamerul-Akmr, (Molla Cvenin Nurul-Envryla birlikte) hsan Kitapevi,
stanbul, 1986, II, 171.
Serahs, emsleimme, Usl, Tahkik: Ebl-Vefa Efgani, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1426/2005, II, 126, 142;
Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, I, 71;
Cesss, el-Fusl, II, 379, 430; Debs, Takvml-Edille, s. 407; Pezdev, Usl, IV, 18; Semerkand, Mznl-Usl, s.
753; Nesef, Kefl-Esrr, II, 169, 171.
ifade etmilerdir. Bu hatann hakiki veya mecazi saylmasn ise kendi grlerinin
ebeh grnden ayrlmas noktasnda ayrc bir unsur olarak sunmaktadrlar.
nk ebehiler de hata kavramn kullanmaktadr fakat bu hata, ebehe ulaamama bakmndandr ve hakikat anlamnda bir hata deildir. Ebehiler Allah
katnda muayyen ve mevcut bir dorunun deil greceli ve mecazi bir dorunun
varlndan sz ederler ki, bu, faraza Allah bu meselede hkm vermi olsayd
yle bir hkm verirdi denilen bir dorudur yani ebehtir.24 Dolaysyla bu tr bir
doruya isabet edemeyene nispet edilen hata, hakikat anlamnda deil mecazi bir
hatadr. Hanefler ise hatal olann, hakikaten hak olana isabet etmediini savunarak hem zhiren hem de btnen, dorularn okluunu savunan grlerden
uzak durmulardr. Zhiren uzak durmalar, dorularn okluu ve eitlii grnden uzak durmalardr ki, kendileri tek bir dorunun var olduunu syleyerek
burada aka kar tarafta yer almaktadrlar. Btnen uzak durmalar ise ebeh
grnden uzak durmalardr ki, ebehilerin ileri srd ebeh ile Hanefilerin
ileri srd ve Allah yannda bulunan hak birbirinden farkldr. Biri hakikat anlamnda dieri ise mecazidir.25
Hanefiler, kendi grlerini dorularn tek olduunu savunan muhattenin dier gruplarndan ayrmak iin de titizlik gstermilerdir. Aralarndaki fark, hata
eden mctehidi mutlak hatal kabul etmeyip, bata isabetli sonda hatal kabul etmelerinden kaynaklanmaktadr. Muhatte gruplarndan bazlar, farkl grler
beyan eden mctehidlerin hatasn mutlak hata olarak kabul etmitir. Hatta bunlardan bazlar, dinde ihtilaf olmamas gerektiini ileri srerek ictihadn meruiyetini sorgulamaya alm, neticede rey ile ictihad reddetmeye kalkmlardr.
Birok Hanefi usul eserinde buna deinilmekte ve her mctehidin bata isabet ettii vurgusu bu endieden kaynaklanmaktadr.26
Ksacas, ictihadda isabet meselesinde Hanef izgi hakknda u tespitler
nemlidir:
1- Hanef usulcler, dorularn okluu ve ebeh grlerini benimsediklerine
dair bir aklamada bulunmamlardr. Aksine, ictihadda isabet hakkndaki grlerin taksiminde dorularn okluu ve ebeh/ehak grne yer verdikleri halde,
kendilerini bundan farkl bir grupta gstermiler, kendilerini, dorunun tek olduu grn savunanlar arasnda saymlardr. te yandan kendi grlerinin,
dorularn okluu grnden nasl farkllk arz ettiini ifade eden aklamalar
da yapmlardr.27
24
25
26
27
Mliklerden Karfye gre, ebeh grn savunanlarn sz, Hz. Muhammedden sonra peygamber yoktur fakat
falanca kii ok drst ve hayrl biridir; Allah peygamber gnderseydi onu gnderirdi demeye benzemektedir.
Ebehe kil olmak, hakiki bir hkmn deil farazi ve takdiri bir hkmn bulunduuna kil olmaktr. Bkz. Karf,
erhu Tenkhil-Fusl, s. 345; Nefisl-Usl, IX, 3877.
Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 31; smend, Muhammed b. Abdlhamid, Bezln-Nazar, Mektebet DaritTrs, Kahire, 1412/1992, s. 695-696.
Cesss, el-Fusl, II, 189, 339, 425; Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 19; Esen, Hanefi Usul Eserlerinde ctihad
Teorisi, s. 216-219.
Cesss, el-Fusl, II, 377-378; Debs, Takvml-Edille, s. 407; Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 18, bnsSt, Bedun-Nizm, II, 674, bnl-Hmm, et-Tahrr, III, 389.
2- Hanefilerden, elimize ulaan ilk usul kitabnn sahibi Cessstan itibaren btn Hanef usulcler, imamlarnn, dorunun tek olduu grn savunduunda
ittifak halindedir.28 rnein Pezdev, mtekaddimin ashabmz ve meyhmz
bu ekilde anladk demektedir.29
3- Gerek klasik dnem gerekse klasik sonras dnemdeki30 Hanef usul eserlerinin hibirinde, ictihadda isabet meselesinde Allah katndaki dorunun tek olduunu kabul bakmndan Hanefler arasnda bir gr ayrl bulunduundan
sz edilmemitir. Hibir Hanefi usulc, kendi mezhebinin usulclerinden birinin
dorularn okluu grn savunduunu aktarmamtr.
b. Hanefilere Gre Muhatte ve Musavvibe
lk eserlerden itibaren birok Hanefi usul eserinde konuyla ilgili grler, muhatte ve musavvibe tabirleri kullanlmakszn aktarlmakta ve grlerin taksimi,
dorularn okluunu kabul edenler ve dorunun tek olduunu ileri srenler olarak iki ana grupta yaplmaktadr31 ki Hanefilerin kendilerini, dorunun tek olduunu savunanlar arasnda saydn belirtmi bulunuyoruz.
Taraflar tanmlayan bir kavram olarak musavvibe kavramna ilk yer veren
Hanef usulc grebildiimiz kadaryla Abdlazz el-Buhr (. 730/1330)dir. Ona
gre, musavvibe, ictihaddan nce Allah katnda muayyen bir hkm bulunmadn, hkmn mctehidin zannna tbi olup her mctehid hakkndaki Allahn hkmnn mctehidin kendi ictihad olduunu kabul edenler, ksaca dorularn okluunu savunanlardr.32 Musavvibeye gre, btn mctehidler doruya isabet eder.
ctihadi sahada hata eden mctehid olmaz.
Musavvibenin gr, ictihad meselede Allah katnda muayyen bir hkm
bulunmad, dolaysyla ona gtren bir delilin de yok olduu kabulne dayanmaktadr. Onlara gre, doru her mctehidin kendi ictihadndan ibaret olduundan, mctehid saysnca doru bulunmaktadr. Bu dorularn, Allah tarafndan da
doru kabul edildiini ve Allahn bir hkm sayldn savunan musavvibenin bu
gr, Allah katnda birden ok doru bulunduunu savunan gr olarak tannmaktadr. Abdlazz Buhr de esasnda musavvibenin ayrc zelliinin dorularn okluunu savunmak olduuna zellikle vurgu yapmaktadr.
Musavvibe kavram, szlkte tasvb kknden gelmekte olmasna ramen
ictihadda isabet meselesindeki grlerin taksiminde, kk anlamnn armndan te ller gzetilmitir. Hanefiler konuyla ilgili taraflar gruplandrrken, her
28
29
30
31
32
Cesss, el-Fusl, II, 380-381, 430; Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 24-26.
Pezdev, Usl, IV, 31.
Klasik dnem tabiriyle, Pezdev ncesi dnemi; klasik sonras dnem tabiriyle ise Pezdev sonras dnemi
kastediyoruz. Bkz. Esen, Hanefi Usul Eserlerinde ctihad Teorisi, s. 11-12, 14.
Cessas bu bakmdan bir istisna tekil etmektedir. O, eserinin baz yerlerinde btn mctehidleri isabetli kabul edip
etmemeyi, baz yerlerde ise ictihadi meselede delil bulunduunu kabul edip etmemeyi l alarak konuyla ilgili
grleri taksim etmitir. Bkz. Cesss, el-Fusl, II, 212, 214, 233, 237,252, 259; Esen Hanefi Usul Eserlerinde ctihad
Teorisi, s. 196-198.
Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 18.
mctehidin grn herhangi bir ynden doru sayma ve isabetli grmeyi deil,
isabetli saymann arkasnda yatan temel kabul l almlardr. Buna gre musavvibe, dorularn okluunu savunanlardr.33
Musavvibenin karsnda yer alan grubu ise Abdlazz el-Buhr, herhangi bir
kelimeyle isimlendirmemitir. Bunun yerine o, muhattenin grlerine yer vermi ve bir bakma musavvibeyi tanmladktan sonra bunun karsnda yer alan
grubun tanmlanmasnn da yaplm olduunu dnmtr. Ona gre musavvibenin karsnda, mctehid hata veya isabet edebilir diyen ashabmz ile finin
ashabnn ou ve ehl-i hadis kelmclarndan baz kimseler bulunmaktadr ve
bunlar, ictihad meselelerde Allah katnda muayyen bir hkm bulunduunu,
baka bir deyile, dorunun tekliini kabul etmektedirler. Bu grupta yer alanlar
iin sonraki birok Hanefi usul eserinde muhatte ismi kullanlmakta ve Hanefler
de bu gruptan saylmaktadr.34
D. Hanefilerin ctihadda sabet Meselesindeki Gryle lgili ddialar
1. Hanefilerin, Musavvibe ve Mutezilenin Grlerini Benimsedii ddias
Musavvibe ve muhatte kavramlarna Haneflerden farkl anlamlar yklediklerinden veya Haneflerin ne srd grlerin esasnda farkl anlama geldiini
iddia etmek eklinde cedelci bir yaklama sahip olduklarndan dolay, mezhep
dndan baz usulclerin, Hanefileri musavvibeden sayd grlmektedir. Hanef
usul eserlerindeki verileri gz ard eden bu deerlendirme ve benzerleri, Hanef
usulclerin ikyetine de konu olmutur. Haneflerin itiraz zellikle, hata eden
mctehid bata isabetli sonda hataldr eklindeki szlerinin, dorularn okluunu savunan ebeh gryle ayn gsterilmeye allmasnadr ki, Hanefiler dndaki birok mellif bunu yapmtr. Bu melliflerin ilklerinden biri Basrdir. Ona
gre, doruya ulaamayan mctehidleri ictihadda isabetli, hkmde hatal kabul
edenler ebeh grn savunanlardr.35 Bu iddiaya cevap olarak baz Hanef usul
eserlerinde Mutezilenin, ictihadda isabet meselesinde Eb Hanfeyi kendi yanlarnda gstermeye alt ve buna bakarak kimilerinin onu Mutezileden sayd
fakat onun byle bir vasftan uzak olduu aklamas yaplmtr.36
Tarihte, Haneflerin ounun hatta Hanef imamlarn, musavvibenin grlerini ve zelikle de ebeh grn benimsedii eklinde bir ok iddia gndeme gelmitir. Bu iddialar ileri srenlerden kimileri Eb Ysuf ve Muhammedin,37 kimi33
34
35
36
37
Mctehidi herhangi bir ynden isabetli sayp her mctehidin ecir alacan sylemenin musavvibe nisbesinin
verilmesine gereke olamayaca, aksi halde nerdeyse btn usulcleri musavvibeden saymak gerekecei hususu,
ileride Hanefilere yneltilen eletiriler tahlil edilirken vurgulanacaktr.
Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 18; bn Emril-Hcc, et-Takrr, III, 150; Emr Pdih, Muhammed Emin,
Teysrut-Tahrr, Matbaat Mustafa el-Bb, yy, 1350 h., IV, 211.
Basr, el-Mutemed, II, 949-950.
Nesef, Kefl-Esrr, I, 6; Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, I, 8, IV, 25; Molla Cven, Ahmed b. Eb Sad, NrulEnvr, hsan Kitapevi, stanbul, 1986, II, 170.
bns-Sbk, Tacddn, Cemul-Cevami, Talik: Abdlmnim Halil brahim, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut,
1424/2003, s. 120; Raf ul-Hacib, Tahkik: Abdlmnim Halil brahim, Tahkik: Ali Muhammed Muavvaz-Adil
leri Eb Hanfenin,38 kimileri Kerhnin,39 kimileri de isim vermeden Haneflerin

ounun40 bu gre sahip olduunu sylemektedirler. Cesssn isminin verilerek
musavvibeden veya Mutezileden saylmas ise grebildiimiz kadaryla son dnemdeki baz almalarda41 gndeme getirilmitir. Daha nce ismini vererek onu
musavvibeden sayan bir mellife rastlam deiliz. Bu iddialar, mezhep dndan
ileri srlm olup bazlarn deerlendirmek istiyoruz.
Hanefilerin ictihadda isabet meselesindeki grn, onlardan farkl deerlendirenlerden biri fi usulclerinden Semndir (. 489/1096). Semn,
Haneflerin ounluunun her mctehidin isabetli olduu grn benimsediini, onlarn bu gr Eb Hanfeye ait zannettiklerini, oysa ki bunun Mutezile
ile Earnin kavli olduunu belirtmekte ve Hanefileri musavvibeden saymaktadr.
Halbuki ayn yerde kendisinden alnt yapt Debs, ictihadda isabet meselesindeki grleri, dorunun okluunu ve tekliini savunanlar diye sralamakta,
ehakk/ebeh grnn dorularn okluunu savunanlardan bir gruba ait olduunu belirtmekte, Haneflerin ise Allah katnda doru tektir diyenlerden bir
grup olduunu ifade etmektedir. Allah katndaki doru tektir diyenlere muhatte denildii mehur olmakla birlikte Semn, Debsnin Haneflere nispet ettii
gr, bu ebeh kavlidir diyerek nitelendirmi ve musavvibe kapsamna dahil
etmitir. Bu grn Mutezileden Cbb (. 303/916) ve filerden Mzenden
(. 264/878) de nakledildiini belirtmitir.42 Debsnin taksiminde Haneflerin
gr aka ebeh grnden farkl bir grupta belirtildii halde, Semnnin
ebeh grn Haneflere isnat etmesi, bu isnadn Haneflerin kendi ifadelerine
dayanmadn, Semnnin kendi algsn yansttn gstermektedir.
Semn, eserinin bir yerinde, ebeh grn nispet ettii Haneflerin esasnda dorunun tekliine kil olduklarn kabul etmektedir. Kendisi ise, Allah katnda
dorunun tek ve buna gtren bir delil bulunduunu ve ayrca isabet ykmllnn bulunduunu savunmaktadr.43 Konuyu tartmasndan anladmz kadaryla Semn, dorularn okluunu kabul bakmndan deil isabet ykmlln ve hata eden mctehidin mutlak hatal olduunu kabul etmeme bakmndan Hanefleri musavvibeden saymakta ve musavvibe kavramna farkl bir anlam
yklemektedir. Onun, Eb Hanfeye nispet edilen her mctehid isabetlidir, Allah
katnda doru tektir eklindeki ifadeye bakarak Hanefleri musavvibeden saym
olduu dnlse bile bu gereki olmayacaktr. nk burada isabet kelimesinin
38
39
40
41
42
43
Ahmed Abdlmevcd, leml-Ktb, Beyrut, 1419/1999, IV, 545-546.

Basr, el-Mutemed, II, 949-950. Kr. Nesef, Kefl-Esrr, I, 8; Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, I, 8, IV, 25; Molla
Cven, Nrul-Envr, II, 170.
Zerke, Bedruddn, el-Bahrul-Muht, Tahrir: Abdlkadir Abdullah, Vizretl-Evkf ve-unil-slmiyye,
Kuveyt, 1413/1992, VI, 246.
Semn, Kavt, V, 16, 56; rz, Eb shak, erhul-Luma, Tahkik: Abdlmecid Trk, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut, 1405/1985, II, 1049.
Bu almalara rnek olarak bkz. zen, kr, Eb Mansr el-Mtrdnin Fkh Uslnn Yeniden nas,
Yaynlanmam alma, SAM Ktphanesi, Demirba No: 095434, s. 151; Telkenarolu, M. Rahmi, Fkh
Usulnde Muhatte ve Musavvibe, Yaynlanmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi SBE, Konya, 2009, s. 136.
Semn, Kavt, V, 16, 17-18, 56.
Semn, Kavt, V, 56-57.
kullanlmas musavvibe nitelemesi iin yeterli deildir. Hanef usulcler buradaki

isabet kelimesini Allah katndaki muayyen hkme isabet anlamnda deil, mctehidin zerine deni yapt ve gnahkar olmayaca anlamnda kullanmaktadrlar.44 Bu dnce, Bir vb. istisnalar haricinde muhattenin geneli tarafndan
da kabul edilmektedir. Nitekim, finin de ictihad eden her mctehidin isabetli
olduunu belirten szleri vardr. finin kendi grnde olduunu iddia eden
Semn, bu szleri tevil etmi ve onu musavvibe tarafnda gstermemitir. Ona
gre bu szler, her mctehid bizzat doruya isabet edemese bile kendi asndan
isabet eder, eklinde anlalmaldr.45 Grlyor ki, Semnye gre de esasnda
mctehidin kendi ictihad asndan isabetli olduunu sylemek musavvibeden
saylmak iin yeterli olmayp musavvibeden olmann alameti, mctehidin Allah
katndaki hkme isabet ettiini savunmaktr. Dolaysyla Eb Hanfenin sz musavvibe yaktrmasna gereke olamaz. Ebu Hanifenin bu sznn sonunda dorunun tekliinden sz edildiine gre dorularn okluu gr de Haneflere
nispet edilemez. Aksi halde cmlenin ba ile sonu eliik olacaktr.
Semnye benzer ekilde Hanef imamlardan Eb Ysuf ve mam Muhammedi
musavvibeden sayan melliflerden biri de bns-Sbkdir (. 771/1370).46 Ona
gre hata eden mctehidin bata isabetli sonda hatal olduunu sylemekle ebeh
gr rtmektedir. Haneflerin tamamnn, dorunun teklii grnde olduu, bu sebeple dorularn okluu grne nispet edilmelerinin yanl olduu
grldkten sonra bns-Sbk ile Haneflerin gr arasnda da tek fark olarak isabet ykmll meselesi kalmaktadr. Ona gre ictihad meselede zann
delil (emre) vardr ve mctehid hkme isabet etmekle ykmldr. Haneflere
gre ise isabet ykmll bulunmadndan bns-Sbknin bu sebeple onlar
musavvibeden saydn sylemek yanl olmayacaktr. Nitekim onun Eb Ysuf
ve Muhammed hakknda yapt niteleme, sonraki rihler tarafndan hatal bulunmu ve Hanef eserlerinde bu imamlardan byle bir gr nakledilmedii, tam
tersine ictihad meselelerde ictihaddan nce muayyen bir hkm bulunduuna
dair Haneflere ait grn Kerh tarafndan mezhebin btn imamlarndan nakledildii vurgulanmtr.47
Mctehidin, kendisine ulalmak istenen hkm (matlb) bakmndan hata
edebilecei, ictihadnda ise isabet edecei sz Kerhnin kendisinden nakledildii
halde baz eserlerde, onun da musavvibeye nispet edildii grlmektedir.48 Buradaki nispetin de, yukarda belirttiimiz gibi dorularn okluunu savunduu iin
44
45
46
47
48
Nesef, Kefl-Esrr, II, 171; Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 18-19; Sadruera, Ubeydullah b. Mesud elMahbb, et-Tavzh, (et-Telvih ile birlikte) Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, ty., II, 251-252; Molla Cven, NrulEnvr, II, 170.
Q) 8
J ) 4,#2# ,J 8 8*(7 Ba 8*(b~ :!/ 2
# IA O f +4 87, 8N# 8
4 )_ J! 4% Q))
@ ? J g, v a#) Semn, Kavt, V, 19.
Eb Hanfe ise ona gre, dier mezhep imam ile birlikte muhattedendir. Bkz. bns-Sbk, Cemul-Cevami, s.
120; Raf ul-Hacib, IV, 545-546.
Mut, Muhammed Baht, Slleml-Vusl, snevnin Nihyets-Sl ile birlikte) leml-Ktb, Kahire 1343 h.,
IV, 563. Kr. Cesss, el-Fusl, II, 379, 430.
Zerke, el-Bahrul-Muht, VI, 246.
deil isabet ykmlln ngrmedii iin ya da bir taraftan mctehidin hata

edebileceini sylerken dier yandan her mctehidin isabetli olduunu belirtmesinin ne anlama geldiinin bilinmemesi sebebiyle yapld sylenebilir.
2. Musavvibenin Mutezileden baret Olup Olmad
Hanefilerin ictihadda isabet meselesindeki gr hakknda farkl iddialarda
bulunanlarn, onlar musavvibeden saydklar, sonra da buna dayanarak baz Hanefilerin Mutezil olduunu ileri srdklerini belirtmitik. Hanefilerin musavvibeden olmadn ortaya koyduktan sonra burada, musavvibe olmak ile Mutezl
olmann ayn anlama gelip gelmedii irdelenecektir. Bylece musavvibe tarafnda
yer alm olduklar farz edilse bile, buna bakarak Mutezil isnadnda bulunmann
mmkn olup olmad anlalm olacaktr.
Birok usul eserinde ictihadda isabet meselesi hakkndaki grler, muhatte
ve musavvibe tabirleri kullanlmakszn aktarldndan, burada biz, sadece bir
mellifin bu tabirleri kullanmasna deil z olarak ilgili grleri kime nispet ettiine bakarak Hanefi usul eserlerinde kimlerin musavvibeden sayldn ortaya
koymak istiyoruz.
Hanef usulcler, konuyla ilgili grleri derlediimiz taksimdeki birinci ve
ikinci gr genellikle bir arada deerlendirmektedirler ve dorularn okluu
(teadddl-hukk) gr diye adlandrmaktadrlar. Bu gre gre doru, mctehidlerin zannna tbidir. Bylece her mctehid doruya isabet etmi saylmakta
ve birden ok doru ortaya kmaktadr. Debsnin (. 430/1039) baz kelmclarn
bu gre sahip olduunu belirtmesinden49 sonra Serahs (. 483/1090) ve Pezdev
(. 482/1089) mezhep ismi vererek Mutezilenin bu gr savunduunu ileri srmlerdir. Mutezil usulclerden Basrnin (. 436/1044) eserine gz atldnda da
onun her mctehidi isabetli kabul ettii ve ayrca ikinci gr olan ebeh grne
kar kt grlmektedir.50 Pezdev, dorularn okluunu savunan Mutezilenin
bir ksmnn, dorularn eitliini savunduunu ancak genelinin ebeh grne
sahip olduunu belirtmitir.51 Hem Serahs hem de Pezdev, dorularn okluu
grnde olan baka usulclerden sz etmemilerdir. Sadruera, Molla Hsrev
gibi usulcler ve Nesef (. 710/1310) de el-Menrnda ayn usul takip etmitir.
el-Menr arihlerinden bir ou da bu gr Mutezilenin tamamna nispet etmilerdir.52
49
50
51
52
Debs, Takvml-Edille, s. 407.

Basr, el-Mutemed, II, 959 ve zellikle 981.
Serahs, Usl, I, 127; II, 212; Pezdev, Usl, IV, 18.
Sadruera, et-Tavzh, II, 246; Nesef, Kefl-Esrr, II, 169; Molla Hsrev, Muhammed b. Fermuz, Mirt,
(zmirnin hiyesi ile birlikte), Matbaatl-Hcc Muharrem Efendi el-Bosnev, stanbul, 1285, II, 465; bn
Nceym, Zeynddn b. brahim, Fethul-affr, eriket Mektebe ve Matbaa Mustafa el-Bb, Msr, 1355/1936,
III, 41; Leknev, Kamerul-Akmr, II, 169. Lmi ise sz konusu grn Mutezilenin geneli ve Eariyyenin
ouna ait olduunu, Ehl-i snnetin ise farkl grte olduunu belirtmi fakat delilleri tartrken Mutezile ile
bizim aramzdaki ihtilaf diye sz girmi ve tartmay Ehl-i snnet-Mutezile karlatrmasyla srdrmtr. Bkz.
Lmi, Mahmd b. Zeyd, Kitb f Uslil-Fkh, Tahkik: Abdlmecid Trk, Drl-Garbil-slm, Beyrut 1995, s.
202-205.
Hanef usul eserlerinde genellikle, dorularn okluunu savunanlar yukarda

birinci grte aktardmz gibi genel olarak zikredildikten sonra bunlardan bazsnn ebeh grnde olduu sylenmektedir. Pezdevye gre Mutezilenin geneli
ebeh grndedir. Semerkand ise Mutezilenin ustalarnn (huzzkul-Mutezile)
bu gre itimad ettiini sylemitir.53 Mliklerden Karfnin (684/1285) de bu
grte olduu sylenmektedir.54
Dorularn okluu grn yalnzca Mutezileye nispet eden Pezdev, bunun
iki temele dayandn belirtmitir: a) Mutezilenin aslah gr, b) Mutezilenin
veliyi nebiye ilhak etmesi. Aslah gr, genel olarak, kullar hakknda en uygun,
en faydal olan yaratmann Allah Tealya vacip olduunu savunan grtr.55
Buna gre, ictihad konusunda da her mctehidin isabetli kabul edilip mkafatlandrlmas onlarn yararnadr. Hepsi isabetli kabul edilmese mctehidlerin yarar gzetilmemi olur. Bu sebeple her mctehidin isabetli kabul edilmesi gerekir.
Mutezilenin dier grne gre ise, Allah Tela ikram ve ltuflarda kullar arasnda ayrm yapmaz; peygamberlere ne ikram ettiyse dierlerine de onu ikram
eder. Fakat veliler haricindeki kiiler yaptklar yanllar yznden bu ikramlar
geri evirmi olabilir. Veliler ise ayn peygamberler gibi ikrama mazhardr. Peygamberlerin syledikleri hak olduuna gre, onlarla ayn ikram ve ltufa mazhar
olan velilerin (mctehidlerin) de kavilleri hak olmaldr. Bu da ancak btn mctehidlerin ictihadda isabetli saylmasyla gerekleir.
Pezdevnin Mutezileye dair yorumlarn aktaran Abdlaziz el-Buhr, tasvib
gr ile aslah grlerinden birinin dierini zorunlu klmadn, aslah grn kabul etmedikleri halde baz ehl-i snnet limlerinin de musavvibe tarafnda
yer aldn belirtmektedir. Ona gre, musavvibenin iki temel dayana vardr: Birincisi aslahn vacip olduu gr ki, Mutezile buna dayanarak her mctehidi
isabetli kabul etmektedir. Dieri ise, kiiye takatinin stnde bir mkellefiyet yklenemeyecei ilkesidir ki, ehl-i snnetten olan baz limler buna dayanarak her
mctehidi isabetli saymlardr. Molla Fenr de, Pezdevnin zikrettii iki esasn
Mutezileyi dorularn okluu grne gtrdn baka kimselerin ise baka esaslara dayanarak dorularn okluunu savunmalarnn mmkn olduunu
belirtmitir.56
Semerkand bata olmak zere Abdlaziz el-Buhr, bns-St ve bnlHmm gibi bir ok Hanef usulcnn eserlerinde, Mutezile haricinde de dorularn okluu grn savunanlarn bulunduu belirtilmektedir. Bunlar arasnda
Earlerin ou, Bklln, Gazzl, Mzen ve ehl-i hadis kelmclarnn bazs
saylmaktadr. Dikkati eken husus, sz konusu gr birden ok gruba nispet
eden Hanef usulclerin Mutezile hakknda onlarn birou, geneli gibi ni53
54
Pezdev, Usl, IV, 18; Semerkand, Mzn, s. 754.

Nadiye erif, el-ctihad, Messesetr-Risale, Beyrut, 1405/1985, s. 136. Kr. Karf, erhu Tenkhil-Fusl, s. 345,
346.
55
56
Pezdev, Usl, IV, 31; lhan, Avni, Aslah DA, stanbul, 1991, III, 495.
Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 31; Molla Fenr, Fusll-Bedyi, II, 421.
telendirmelerde bulunarak dorularn okluu grn btn Mutezileye nispet etmemeye almalardr. Hatta bns-St (. 694/1295), bu gr sadece
Cbb ve oluna nispet etmitir. bnl-Hmm (. 861/1456) ise ictihad meselede muayyen bir hkm bulunmad grn Cbbnin savunduunu belirtmi, ardndan da Mutezileye de nispet edilmitir eklinde bir ifade kullanarak
bu nispete mesafeli yaklamtr.57 bn Abdiekr (. 1119/1707) ise bu grn
btn Mutezileye nispetinin zayf olduunu aka belirtmitir. Ona gre hsnkubuhun eyann zatyla ilgili olduunu syleyen Mutezilenin hepsi dorularn
okluuna kil olmu olamaz. Bu sebeple kendisi, her mctehidin isabetli olduu
anlamna gelen bu gr gerek Mutezile ve gerekse Earlikin geneline nispet
etmekten ziyade Cbb, Baklln, ve Ear gibi isimlere nispet etmeyi tercih etmitir. Bu husus Seyyid Beyin (. 1366/1946) de dikkatini ekmi ve o da ayrntl
olarak bu hususu vurgulamtr.58
Earlere gelince, kimi eserlerde onlarn ounun dorularn okluu grnde olduu belirtilirken59 kimi eserlerde ise mezhepten bahsedilmeksizin
Ear, Gazzl gibi tek tek isimlere bu gr nispet edilmektedir.60 Molla Fenr
ise Rznin ifadelerini aynen tekrarlayarak, bizdeki ve Muteziledeki kelmclarn
ou bu grtedir demektedir.61 Leknev ise baz Earlerin bu grte olduunu
sylemitir.62
Baz Hanef usul eserlerinde, dorularn okluu grnn Ebl-Hasen elEarye (. 324/935-36) nispet edilmesine Horasan Earlerinden itiraz geldii ve
bu nispetin sahih grlmedii belirtilmektedir.63 Ancak Hanefler dndan da rnein Cveyn, eyhimiz dedii Earnin musavvibeden olduunu belirtmitir.64
Esasnda hsn-kubuhun zatiliini kabul etmeyen ve hayr-er, adalet-hak gibi hususlarn riin hitabndan sonra var olduuna kil olan Earlerin, ictihad meselede ictihaddan nce Allah katnda muayyen bir dorunun bulunmadn savunmas beklenen bir tavrdr.65 Ancak Earlerin kabul ettii bir baka gre gre
hkm kadmdir. Hkmn kadm olduu anlay ile ictihad meselede ictihaddan
nce muayyen bir hkm bulunmad gr birbiriyle eliik grnmektedir.
Bu elikiyi bertaraf etmek zere getirilen izahlardan birine gre Allahn ictihad
meselede bir hitab vardr, fakat bu hitap, ictihaddan nce meseleye taalluk etmemektedir. Hitabn vcb veya hurmet eklinde belirginlemesi mctehidin zan57
58
59
60
61
62
63
64
65
Semerkand, Mzn, s. 320 ve zellikle 754; Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 18; bns-St, Bedun-Nizm,
II, 683; bnl-Hmm, et-Tahrr, II, 388.
bn Abdiekr, Msellems-Sbt, II, 618; Seyyid Bey, Muhammed Seyyid, Medhal, (Usl-i Fkh Dersleri
Mebhisinden rade, Kaza ve Kader eseriyle birlikte) Asitane Kitabevi, stanbul, ty., I, 187. Mliklerden bn Rd elHafid (. 595/1198) de, hkmlerin zat sfatlar olduu anlayn savunanlarn her mctehidi isabetli saymalarnn
mmkn olmadn belirtmektedir. Bkz. Apaydn, ctihad, DA, XXI, s. 441.
Semerkand, Mzn, s. 754; Lmi, Kitb f Uslil-Fkh, s. 202.
Nesef, Kefl-Esrr, II, 170.
Molla Fenr, Fusll-Bedyi, II, 417. Kr. Rz, el-Mahsl, VI, 34.
Leknev, Kamerul-Akmr, II, 169.
bn Emril-Hcc, et-Takrr, III, 388; Ensr, Fevtihur-Rahamt, II, 617.
Cveyn, el-Burhn, II, 1319.
Seyyid Bey, Medhal, I, 187.
nnn ortaya kmasna baldr.66 bn Abdiekr da Earlerin izahlarna rnek

olarak benzer eyleri sylemi ve ictihaddan nce hkm bulunmadn sylemenin kelm sfatnn kadimliine zarar vermeyeceini belirtmitir. Nasl ki, kadim
olan ilim sfat, malumun hdis olmasna engel deilse kelmn kadim olmas da
hkmn ictihada taalluk ederek ortaya kmasna engel deildir.67
Buraya kadar aktardklarmzdan anlalmaktadr ki, musavvibenin tasvb grn benimsemenin ve musavvibeden olmann, Mutezil olmak manasna geleceini iddia etmek zordur. Serahs ve Pezdev, tasvib grn yalnzca Mutezileye
nispet ederek bu grte olanlar aslahn vcbuna kil olanlar biiminde nitelendirmi olsalar da, bu grler arasnda telazm bulunmad, musavvibenin yalnz Mutezileden ibaret olduu biiminde bir alglamann doruyu yanstmayaca grlmtr. Bu iki mellifin, tasvib grn srf Mutezileye zglemesi ile
bn Abdiekrn, Mutezilenin genelinin musavvibeden olamayaca eklindeki
yaklam birbirlerine tamamen zt gzkmektedir. Kald ki, Mutezilenin fikirlerini beenmeyip ondan ayrlanlarca balatlan Earlik akm68 da genel olarak
tasvb grn sahiplenmitir. Tasvibi savunanlar arasnda Serahs ile ada saylabilecek Gazzl gibi isimler vardr. Sonu itibaryla, baz melliflerin Hanefleri
musavvibeden saymas geersiz olduu gibi musavvibenin Mutezileden ibaret olduu iddias da geersiz gzkmektedir.
E. Baz Hanefilerin Mezhep izgisinden Ayrlp Ayrlmad
ctihadda isabet meselesinde Hanefilerin musavvibeye ait gr benimsedii
eklinde yukarda tahlil ettiimiz ve katlmadmz genel iddialar haricinde, daha
zel olarak, Irak Hanefilerinden Cesss gibi usulclerin gerek ictihadda isabet
meselesinde gerekse bununla alakal meselelerde musavvibe ve Mutezileye yakn
grlere sahip olduu iddia edilmitir.69 Bu iddiay desteklemek iin, Maturidyi
esas alan Semerkand gibi Hanefilerin, ictihadda isabet meselesinde Irakl Hanefilerden farkl dnd eklinde bir baka iddia savunulabilmektedir.70
1. ctihadda sabet Meselesiyle Alakal Konularda Cesss Gibi Irakl Hanefi
Usulclerin Grleri
lk Hanefi usul mellifi olan Cesssn eserinde, Hanef imamlarn ve ondan
sonraki dnemde yaayan Kerh ve s b. Eban gibi Irakl Hanefilerin ictihadda isabet meselesinde Allah katnda tek doru bulunduunu savunduklar ve bu bakm66
67
68
69
70
Teftzn, Sadddn Mesd b. mer, et-Telvh, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, ty., II, 248; bn Emril-Hcc, etTakrr, III, 388; Apaydn, ctihad, DA, XXI, s. 441.
bn Abdiekr, Msellems-Sbt, II, 618.
Eariyyenin daha ok Mutezileye bir kar tez olarak doduu ve felsefeye kar tez olarak devam ettii hakknda
bkz. Klavuz, A. Saim, Anahatlaryla slm Akaidi ve Kelma Giri, Ensar Neriyat, stanbul, 1993, s. 303-304.
Bu tr iddialar ileri sren almalara rnek olarak bkz. zen, Eb Mansr el-Mtrdnin Fkh Uslnn Yeniden
nas, s. 151; Telkenarolu, Fkh Usulnde Muhatte ve Musavvibe, s. 136.
Bu iddiay gndeme getiren bir alma iin bkz. Zysow, Aron, Mutazilism and Mturdism in Hanaf Legal
Theory, Studies in Islamic Legal Theory, Edited by Bernard G. Weiss, Brill, Leiden-Boston-Kln, 2002, s. 243. Ayrca
bkz. zen, Eb Mansr el-Mtrdnin Fkh Uslnn Yeniden nas, s. 151.
dan aralarnda ihtilaf bulunmad belirtilmitir.71 Cesssn kendisinin de ictihadda

isabet meselesinde dier Hanefilerden farkl bir gre sahip olmadn daha nce
belirttiimizden, ileri srlen kar iddialara ynelik burada ele alnmas gereken
husus, bu usulclerin ictihadda isabet meselesiyle balantl konularda musavvibe
veya Mutezile gibi dnp dnmedii, bir baka deyile, dier Hanefilerden ayr
yerde durup durmadklardr.72 ctihadda isabet meselesiyle alakal grlen meselelerin tespitinde, Semerkandnin eseri bata olmak zere, eitli eserlerde musavvibeye nispet edilen farkl meselelerdeki grler dikkate alnmtr.
a) Skt icm
ctihd meselelerde baz mctehidlerin sessiz kalmasnn muvafakat olarak
deerlendirilemeyecei ve sukt icmya dayanak yaplamayaca eklindeki gr, Semerkand tarafndan musavvibeye nispet edilmitir. Semerkandye gre,
sktun muvafakata dellet etmeyeceini savunanlarn bir gerekesi de, btn
grlerin isabetli olduuna inand iin bir mctehidin kendi gr haricindeki bir gre kar kmam olabilecei, bunun ise o gre katlmak anlamna
gelmeyecei eklindedir. Allah katnda hak birdir diyen muhatte ise, tek bir gr dndaki grleri hatal saydklar iin, mctehid mutlaka muhalefetini belirtmelidir, sktu caiz deildir; skt ederse o gre muvafakat ettii anlamna
gelir, demektedirler.73 Semerkand bu mtalaalar esnasnda Cesssn ismine yer
vermemektedir. Kald ki, Cesssn bu konudaki gr aratrldnda onun musavvibeye nispet edilen gr deil, sktun muvafakata dellet edecei grn benimsedii grlmektedir.74
Sktun muvafakata dellet etmeyecei gr, s b. Ebn ve Kerh tarafndan savunulmu ancak bu, btn mctehidlerin isabetli olmas gerekesine dayandrlmamtr. Semerkand de onlar ismen zikrediyor deildir. Onun zikrettii
isim, Cbbnin olu Eb Himdir (. 321/933). Kerh, ictihdi meselede tabi
olarak farkl grlerin bulunabileceini, baka grleri knamann caiz olmadn belirtmekte ve bir mctehidin de bu sebeple baka bir gre kar skt
etmi olabileceini, yoksa ona muvafakat etmi saylamayacan belirtmektedir.
Cesss ise, ictihad meselede kar bir gr knamamann ona kar bir gr
bildirmeyi engellemeyeceini belirtmektedir. Ayrca Cesssa gre, herhangi bir
gre kar srf skt etmek, muvafakat saylmamaktadr. Kar bir gr giderek
yaygnlk kazanp gnler getii ve dnp tanmaya zaman bulunduu halde
hala dier mctehidler ona kar bir gr ileri srmyorsa ancak bu durumda
skt muvfakata yorumlanr.75
71
72
73
74
75
Cesss, el-Fusl, II, 378-380, 430.

Cesssn ictihadda isabet meselesindeki grnn detaylar ile baz kapal ifadelerinin hangi anlama geldii ve bu
meselede mnazara ettii kiilerin kimler olduu gibi hususlarda geni bilgi iin bkz. Esen, Hanefi Usul Eserlerinde
ctihad Teorisi, s. 213 ve devam.
Semerkand, Mzn, s. 517-519.
Cesss, el-Fusl, II, 129-130.
Cesss, el-Fusl, II, 129-130; smend, Bezln-Nazar, s. 567.
Bylece Cesssn, musavvibeye ait olduu sylenen gr benimsemedii

aa kmaktadr. Bununla birlikte musavvibeye nispet edilen sz konusu gr
benimseyen sa b. Ebn76 ve Kerhye gelince, sann ismi isabet tartmalarnda
gndeme gelmemektedir ve onu ismen musavvibeden sayan bir iddiaya rastlam
deiliz. Kerhnin musavvibeden olduuna dair bir iddia bulunmaktadr ve buna
bns-Sbknin iddiasnn tahlili esnasnda yukarda yer verilmitir. te yandan
Kerhnin musavvibeden olmad Hanefler dndan kimi melliflerce de kabul
edilmi bir husustur ve onun ifadelerindeki ebeh kavramnn musavvibenin alt
kolu olan ebehilerin kastettii ebehten farkl olduu ifade edilmitir.77 Her iki
usulc de eserleri elimize ulamayan kimselerdir ve kendi mezheplerinden olan
sonraki herhangi bir Hanef usulcnn de onlar musavvibeden saydna rastlanmamtr.
b) Kart delillerin denklii
Musavvibenin dorularn okluunu savunmasnn, kart delillerin denkliini mmkn grmeye gtrd belirtilmektedir. Denklik durumunda da iki taraftan birini mutlak olarak semenin (tahyir), bu grn mantki sonucu olduundan hareketle baz almalarda, tahyir grn kabul eden Cesss gibi usulcler
de musavvibeden saylmaktadr.78
Kart delillerin denklii meselesinde musavvibeye ait olduu ileri srlen
tahyir gr, musavvibeye zg olmad gibi buna kail olan Cesssn yaklam
da ahsi olmayp Haneflerin genel grdr. Hanefiler sz konusu olan tahyirin
keyfilie yol amamas iin, kart delillerin denkliinin sz konusu olduu yerde bir taraf tercih edilirken, teharrnin (mctehidin kalb ehadetinin) devreye
girmesini nermiler ve bir taraf seildikten sonra dierini tercih ettirici bir sebep
olmadan bundan vazgeilemeyeceini savunmulardr. Bu konuda Cesss da ayn
eyleri sylemektedir. Onun ifadeleri kavramlama bakmndan sonraki dnem
Hanef usulclerinin ifadeleriyle ayn olmasa da, ierik ve z bakmndan bir fark
yoktur. Kavramlarn ortaya k ve olgunlamasnn tarihi bir srete gerekletii gz nnde bulundurulduunda, aradaki ifade farkllklar tabii karlanmaldr. Bu sebeple Cesss dier Hanefilerden ayrp farkl ekilde konumlandrmak
yanltc olacaktr.79
c) Avmn, istedii limi taklid etmesi
Dorularn okluunu savunmaya bal olarak, avmn, istedii limi taklid
edebileceine dair musavvibeye nispet edilen gr Cesss tarafndan savunulmam, tam tersine Cesss, mukallidin istediine deil daha bilgili grd lime tbi
76
77
78
79
sa b. Ebnn sukti icm huccet kabul etmedii iddiasnn tartmal olduu hakknda bkz. Boynukaln, Mehmet,
r sa b. Ebn el-Usliyye, Marmara nv. lahiyat Fakltesi Dergisi, Say 35 (2008/2), stanbul, s. 55.
rz, erhul-Luma, II, 1055-1056; Telkenarolu, Fkh Usulnde Muhatte ve Musavvibe, s. 56 ve zellikle 95-97.
rnein bkz. Telkenarolu, Fkh Usulnde Muhatte ve Musavvibe, s. 237-238.
Cesss, el-Fusl, II, 332-333, 413-418; Serahs, Usl, II, 14; Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, III, 80; Ensr,
Fevtihur-Rahamt, II, 365-366. Detayl bilgi iin bkz. Esen, Hanefi Usul Eserlerinde ctihad Teorisi, s. 256-263.
olmas gerektiini belirtmitir. Bu konuda da Cesssn syledikleri, dier Hanefilerin sylediklerinden farkl deildir.80
d) lletin Tahsisi Meselesi
Musavvibenin grlerinin bir uzants olduu sylenen hususlardan bir dieri, mstenbat illetin tahsisi (tahssl-ille) meselesidir.81 Ksaca illet bulunduu halde bir engel sebebiyle hkmn bulunmamas anlamna gelen illetin tahsisi
meselesi zellikle Hanef usulcleri oka megul etmi bir konudur. Irak ekolne
mensup usulcler ve Debs tarafndan mstenbat illetin tahsis edilebilecei kabul edilirken Debs dndaki Mvernnehir ekolne mensup usulclerce buna
kar klmtr. Manss illetin tahsisi ise genellikle kabul edilmektedir.82 Mtekaddimin usulclerin, illetin nakza uramas ile tahsisini birbirinden farkl
deerlendirdikleri belirtilmekle birlikte mteahhirin dneminde her iki kavram
da ayn hususu ifade etmek zere kullanlr olmutur.83
lletin tahsisini kabul eden ve etmeyenler ok eitli ekollere mensup olup belli
bir mezhebe nispet etmek kolay deildir. Mlik ve Ahmed b. Hanbelin de illetin tahsisini kabul ettii rivayetleri buna rnektir.84 Hatta filer ve Haneflerin
karlkl olarak birbirlerine illetin tahsisini kabul etme isnadnda bulunduklar
belirtilmektedir.85 Molla Hsreve gre, illetin tahsisini kabul eden usulcler ounluktadr.86
Hanefler iinde Cessstan balayacak olursak o, illetin tahsini aka kabul etmekte ve Hanef imamlarn da bu grte olduu hakknda kendi zamanna kadar
ihtilaf olmadn belirtmektedir. Kendi zamanndaki bir kimsenin, imamlardan
gelen baz fetvalara bakarak aksini sylemeye altna deinen Cesssa gre, o
kiinin bu abas bounadr. mamlarn illetin tahsisini kabul ettii, inkar edilemeyecek kadar mehurdur.87 Debsnin illetin tahsisini kabul ettii de aktr.88
Hanefiler usulclerden, illetin tahsisini kabule kar en ak tepkiyi gsteren
Serahsdir. Ona gre bu tahsisi kabul etmek, Mutezilenin grlerine meyletmek
demektir. O yle demektedir: lletin tahsisine cevaz veren kii, btn mctehidleri
isabetli saymak, nas gibi ictihadn da her trl hata ve bozukluktan masun olduunu savunmak mecburiyetinde kalr. Bu ise btn mctehidlerin hakikaten hakka
isabet ettiini, ictihadn ilm-i yakn meydana getirdiini aka beyandr. Bu da bir
80
81
82
83
84
85
86
87
88
Cesss, el-Fusl, II, 372; Debs, Takvmul-Edille, s. 410; Semerkand, Mznl-Usl, s. 676.
Serahs, Usl, II, 208, 211-212; zen, kr, Ehl-i Snnet Usl-i Fkhnn Teekklnde Kelm Tartmalarn
Rol, Tarihte ve Gnmzde Ehl-i Snnet (Milletleraras Tartmal lmi Toplant-10), slami limler Aratrma
Vakf, stanbul, 2006, s. 212-213.
Dnmez, brahim Kafi, llet, DA, stanbul, 2000, XXII, 119.
Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 33; bns-Sbk, Raf ul-Hacib, IV, 190-191. Kr. bnl-Hmm, et-Tahrr,
II, 219 vd.
Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 32; bn Emril-Hcc, et-Takrr, III, 219.
Telkenarolu, Fkh Usulnde Muhatte ve Musavvibe, s. 248.
Molla Hsrev, Mirt, II, 346.
Cesss, el-Fusl, II, 302-306, 319, 351, 356.
Debs, Takvml-Edille, s. 280, 310, 312-313.
ynden aslahn vcbuna, bir baka ynden de el-menzile beynel-menzileteyn grne ve tvbe etmeden len ehl-i kebirin cehennemde ebedi kalacaklarna kil
olmak demektir. Btn bunlar, illetin tahsisini kabulde birok ynden Mutezile
usulne meyil vardr eklindeki szmzn anlamdr. Pezdev ve sonrasndaki
baz usulcler de buna benzer ifadelere yer vermilerdir.89
Irakl Haneflerle Semerkandllar arasnda nemli gr ayrlklarna deinmesiyle temayz eden Semerkand, illetin tahsisi meselesinin de bu gr ayrlklarndan biri olduunu ifade etmektedir. Semerkand, illetin tahsisini kabuln
ictihadda isabet meselesinde musavvibenin yannda yer almak anlamna geleceine dair aka bir ifade kullanmamakta fakat bu grn Irakl Hanefler ve
Debs yannda, Basr hari, mteahhirin Mutezile tarafndan da savunulduunu
belirtmektedir. Semerkand, Irakllar ve Semerkandllar arasndaki dier ihtilaflar
aktarrken birok meselede kendi blgesindeki mteahhirin Haneflerin de Irakllar ve Debs ile ayn grte olduunu belirtmekteyken,90 illetin tahsisini kabul
etmeyen gr Semerkandllara ve Mturidye nispet ettikten sonra eski ve yeni,
Buhr meyhnn (hepsinin) gr de budur demesi dikkat ekmektedir.91 Ayrca dikkat ekici nokta, illetin tahsisini kabul etmeme bakmndan Mutezileden
Basrnin de Semerkandllarn yannda bulunmasdr.92
Hanefler iinde illetin tahsisini savunan eilimin gittike azald sylenebilse
de,93 bir dnemden sonra gerek dier mezheplerden gerekse Hanef mezhebinden
bir takm muhakkik usulcler illetin tahsisini tekrar savunmaya balamlardr.
Neticede rnein Hanefilerden bn Abdiekr, bir mni sebebiyle bunun caiz olabilecei grn muhtr gr olarak nitelendirmitir.94
Serahsnin mezkur tepkisini tahlil edecek olursak, burada illetin tahsisini savunmann tasvb grne gtrecei endiesi yer almaktadr. Bununla birlikte
Serahs, bundan yola karak, illetin tahsisini kabul ettii iin herhangi bir usulcy ismen musavvibeden saymam ve Hanefler iinde tasvb grn benimseyenlerin bulunduundan da sz etmemitir. Mezkur szlerde, iki grn zihniyet
olarak birbirine benzediine yaplan bir vurgu, Mutezileye ynelik bir eletiri ve
bu gre meyledeceklere de bir uyar vardr.
lletin tahsisini kabuln, teorik olarak musavvibenin tasvb grn kabul etmekle ayn anlama gelecei, tartmal bir iddiadr. Grdmz kadaryla sonraki
dnemlerde birok Hanef tarafndan, tasvb gr ile illetin tahsisi grlerinin
birbirini ilzam etmedii belirtilmekte ve hatta illetin tahsisini kabul etmeyenlerin
beyanlarnn da bir ynyle musavvibenin tasvb grne gtrd ifade edil89
90
91
92
93
94
Serahs, Usl, II, 208 ve zellikle 211-212; Pezdev, Usl, IV, 38; Nesef, Kefl-Esrr, II, 176.
Semerkand, Mzn, s. 364, 636.
Semerkand, Mzn, s. 730-731.
Semerkand, Mzn, s. 730-731; bnl-Hmm, et-Tahrr, III, 219.
Baolu, Tuncay, Hicr Beinci Asr Fkh Usl Eserlerinde llet Tartmalar, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Marmara niversitesi SBE, 2001, s.139.
bnl-Hcib, el-Muhtasar, IV, 190; bnl-Hmm, et-Tahrr, II, 219; bn Abdiekr, Msellems-Sbt, II, 493.
mektedir. Neticede kimi usulcler, illetin tahsisi konusundaki tartmann kayda

deer bir neticesi olmayan, lafz bir tartma olduunu belirtmilerdir.95
bn Emril-Hcc (. 879/1474) yle demektedir: lletin tahsisini kabuln
btn mctehidleri isabetli saymaya gtrd kabul edilse bile bu, ancak btn
mctehidlerin kendi amelleri asndan isabetli olduuna gtrr; Allah katnda sabit olan hkm asndan btn mctehidlerin isabetli kabul edilmesine gtrmez.
Nitekim Eb Hanfenin, btn mctehidler isabetlidir, Allah katnda doru tektir dedii rivayet edilmitir ki, bu sz, aslahn Allah zerine vacip olduunu kabule
gtrmez.96
bn Emril-Hccn izahndan anlald kadaryla, Haneflerin ictihadda isabet gr olan ve hata eden mctehidi ne tamamen hatal ne tamamen isabetli;
bata isabetli, sonda hatal kabul eden gr kimilerince farkl deerlendirilmi ve
baz yaktrmalar yaplmtr ki, tahkik edildii takdirde bu yaktrmalarn yersiz
olduu sylenebilecektir. lletin tahsisini kabuln, tasvib grn kabulle ayn
anlama geldii tartmal olduu gibi tasvb grn benimsemenin ve musavvibeden olmann, Mutezil olmak manasna gelecei de yukarda belirttiimiz gibi,
tartmaldr.
Serahs gibi Haneflerin szleri ve Mutezileye kar tenkitleri tarihi bir vaka
olup bunlara, dnemin Mutezile hakkndaki alglarnn yol at sanlmaktadr.
Nitekim Sadrulislm el-Pezdevye nispet edilen bir ifadeye gre, illetin tahsisini kabul edenlerin Mutezil olduklarnn sylenemeyecei, ancak o devirde kendi
blgelerinde bu gr savunmann Mutezilenin iar olmas sebebiyle bu grten saknmak gerektii ifade edilmektedir.97 Tarihte kimi zaman Haneflerin,
Mutezileye yakn durduklar gerekesiyle yaad skntlar, Serahsnin szlerine
yansm gzkmektedir ve vaka olarak bu skntlar inkar edilemez.98 Ne var ki,
genelleme yapsa bile Serahsnin, taraf olmak bakmndan tasvib gr ile illetin
tahsisi grnn sahiplerini ayn kiilerden ibaret grd sonucuna varlamamaktadr. Onun szlerinden, gerek o dnemde gerekse daha nce Hanef usulclerden tasvib (teadddl-hukk) grn benimseyenlerin ve Mutezil olanlarn
bulunduu neticesi karlamamaktadr.
Sonu olarak, Irakl Haneflerin ve zellikle Cesssn, illetin tahsisini kabul
etmi olmalarn Mutezil olduklarna veya bunun tabi sonucu olarak tasvib grn benimsediklerine yormak99 zorlama bir yorum olacaktr. lletin tahsisini
95
96
97
98
99
Abdlazzel-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 37-39,c 42; bnl-Hmm, et-Tahrr, III, 224; bn Kemal, emsddn
Ahmed b. Keml Kemlpaazde, Tayrut-Tenkh, Ceml Efendi Matbaas, stanbul, 1308, s. 197; zmir, Fdl
Muhammed, Hiye alel-Mirt, Matbaatl-Hcc Muharrem Efendi el-Bosnevi, stanbul, 1285, II, 346; Ensr,
Fevtihur-Rahamt, II, 490, 495; Leknev, Kamerul-Akmr, II, 177.
bn Emril-Hacc, et-Takrr, III, 224.
Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 39.
Tarihte, baz Haneflerin Mutezil olduklar gerekesiyle tvbeye zorlandklar, bozduklar takdirde
cezalandrlacaklarna dair kendilerinden yazl ahidnmeler alnd vb. rivayetler iin bkz. zen, Eb Mansr
el-Matrdnin Fkh Uslnn Yeniden nas, s. 186 vd.
Kr. zen, Eb Mansr el-Matrdnin Fkh Uslnn Yeniden nas, s. 150-151.
kabul etmeyi Mutezleye meyil olarak deerlendiren Serahs ve Semerkand gibi

usulcler bile ne isim vererek Cesssn ne de genel olarak Irakllarn Mutezil olduunu sylemilerdir. Mutezilenin bir grne meyilli olmak ile Mutezl olmak arasnda da zorunluluk bulunmadna yukarda deinmitik. Semerkandl
Hanefler byle bir zorunluluu iddia etselerdi dahi, o takdirde, buna bakarak
Cesssn Mutezil olduu sylememiz yerine, hakknda byle bir iddiada bulunulduunu nakletmemiz daha uygun olurdu.
ctihadda isabet meselesi hakknda Cesss ve genel olarak Hanefleri, kendi
ifadelerine gre deerlendirmek en salkl yoldur. lletin tahsisi konusunda gr ayrl bulunmakla beraber, ictihadda isabet meselesinde muhatte veya musavvibe tarafnda yer almak bakmndan Hanefler iinde bir ihtilaf bulunduuna
dair, grdmz kadaryla, hibir Hanef usulc bir aklamada bulunmamtr.
Hanefler iindeki gr ayrl, imdi greceimiz zere, muhatte iinde bir ayrmdr.
2. Hata Eden Mctehidin Nerede Hatal Olduuna Dair Semerkandnin leri Srd Farkl Gr
a. Semerkandnin Mtrdye Nispet Ettii Gr
Semerkand (. 539/1144), ictihadda isabet meselesinde kendisinin ve
Mturdnin (. 333/944) tercih ettii grn dier Haneflerden farkl olduunu
belirtmektedir. Ona gre Allah katndaki doru tektir ve Allah mctehidleri ona
isabet etmekle ykml klmtr. sabet edemezlerse hem ictihadn kendisinde
hem de ictihadn gtrd sonuta hataldrlar. Bylece hata eden mctehid hem
bata hem de sonda hatal olur. Bu gr savunan Semerkandnin belirttiine
gre, Rstfen ve onu takip eden baz Semerkand meyh kendilerinden farkl
grtedir ve onlar hata eden mctehidin, ictihadda isabetli olduunu fakat ictihadn gtrd sonuta hatal olduunu, baka bir deyile, hata eden mctehidin
bata isabetli sonda hatal olduunu kabul etmektedirler. Semerkandye gre, Eb
Hanfeden rivayet edilen ve her mctehid isabetlidir, Allah katnda doru tektir
eklindeki sz de Rstfennin bu grn desteklemektedir. Bu gr ayrln ayn isimlere nispet ederek veren Lmi ise kendisinin hangi grte olduunu
belirtmemitir.100
Daha nce Debs ve Pezdev tarafndan dorunun tek olduunu kabul edenlerden bazlarnn hata eden mctehidi hem bata hem de sonda hatal sayd dile
getirilmi fakat Hanefler iinde bu grte olanlarn bulunduundan bahsedilmemiti.101 Semerkandden sonra ise Nesef, Abdlazz el-Buhr, Sadruera, Molla
Fenr ve Molla Hsrev gibi usulcler, Hanefler arasndaki bu gr ayrlna
deinmilerdir.
100 Semerkand, Mzn, s. 753; Lmi, Kitb f Uslil-Fkh, s. 202.
101 Debs, Takvml-Edille, s. 407; Pezdev, Usl, IV, 18.
b. Hanefiler indeki Gr Ayrlnn Mutezileye Yaknlk Bakmndan

Tahlili
Semerkand ile onu takip eden Lmi (hicri 6. yzyl), hata eden mctehidin nerede hatal olduu konusundaki Haneflere ait iki farkl gr, ehl-i hak
iinde bir ayrm olarak grmektedirler. Allah katnda muayyen bir hkm bulunmadna binaen her mctehidi isabetli kabul eden musavvibenin grlerini ise ayr bir kategoride saymlar ve musavvibenin sadece Mutezileden ibaret
olmadn Earlerin birounun da musavvibeden olduunu belirtmilerdir.
Semerkandnin kendisi, ebeh grn Mutezilenin sadece bir ksmna nispet
etmitir.102 Dolaysyla herhangi bir usulcnn isabet meselesinde musavvibenin
grn benimsemi olmas halinde bile srf buna bakarak Semerkandnin onu
Mutezileden saym olaca sylenemez. Kald ki Hanefler iinden isabet meselesinde musavvibe ve Mutezileye ait grleri benimseyen kimseler olduuna
dair bir ifadeye ne Semerkand ne de Lminin eserinde rastlanmaktadr. Ayrca
bu eserlerde, isabet meselesinde Hanefler iinden Mturdye muhalif olanlarn,
Kerh veya Cesss gibi Irakl Hanefler olduu da sylenmemektedir. Bunun yerine
Mtrdye muhalif olanlarn yine Semerkand meyhndan saylan Rstfen
ve onun takipileri olduu belirtilmektedir ki Haneflerin nerdeyse tamam onlarn grn paylamaktadr. Dolaysyla Semerkand tarafndan dile getirilen ve hata eden mctehidi hem bata hem de sonda hatal kabul eden grn,
Mutezilenin tasvib grne meyleden Irakl Haneflere cevap olduu iddias,103
bizzat Semerkand ve Lmi gibi usulclerin eserleri bakmndan savunulabilir
deildir.
Semerkandnin, baka konularda Irakl Haneflerden birini veya birkan
isim vererek eletirip eletirmedii ve eletirdiyse Mutezleye yakn olduklar iin
mi eletirdii meselesi ayr bir aratrma konusudur. Yine metinsel ereve haricinde, gnn toplumsal yaamndaki gruplamalar da104 mezkr usul eserlerinden
tespit edilebilir deildir. Bu sebeple usul kitaplar dndaki kaynaklardan yaplan
arka plan okumalarnn, usul metinlerinde yer alan ifadeleri amas ve hatta onlarla ters dmesi durumunda ihtiyatl davranp mellifleri kendi dilinden anlamaya almak en salkl yoldur diye dnyoruz. Bize gre hata eden mctehidin
nerede hatal olduu meselesi ile Haneflerin musavvibeden olup olmad meselesi birbirinden ayr meselelerdir. Mctehidin nerede hatal olduu konusunda
kendi mezhepleri iinde ihtilaf bulunduunu syleyen Hanef usulcler, bununla
baz Haneflerin musavvibeden bazlarnn muhatteden olduunu deil, muhatte
iindeki bir gr ayrln kastetmektedirler.
te yandan, Hanefler arasndaki gr ayrl, sz konusu usulclerin kendi
102 Semerkand, Mzn, s. 754.
103 Zysow, Mutazilism and Mturdism in Hanaf Legal Theory, s. 240, 242-243. Ayrca bkz. zen, Eb Mansr elMtrdnin Fkh Uslnn Yeniden nas, s. 151.
104 Gruplamalar ifadesiyle, yukarda deindiimiz ve tarihte baz blgelerde Hanefilerin Mutezil olmakla sulanarak
takibata uramasna neden olan sosyal olaylar kastediyoruz.
grleriyle ilgili olup Eb Hanfenin ictihadda isabet meselesinde hangi grte

olduuna dair bir tartma deildir. Eb Hanfenin gr hakknda Hanef usulclerin birbirine ters dtn gsterecek bir bulguya rastlam deiliz. nk
bizzat Semerkand ve Lmi, Eb Hanfenin ifadesinin, Rstfeni bata olmak
zere dier ounluk Haneflerin grn desteklediini belirtmilerdir. Buna
gre her mctehidin isabetli, Allah katndaki dorunun ise tek olduuna dair Eb
Hanfeye nispet edilen mehur sz, mctehidin ulat sonuta isabetli deil ictihadnda isabetli olduu eklinde anlalmaktadr. Lmi ve Ksn (. 587/1191)
tarafndan daha ak vurgulanan bu yorum, dier Haneflerin yorumundan farkl
deildir.105
c. Mctehidi Bata veya Sonda Hatal Saylmasnn Anlam ve ctihadda sabet Meselesinde Semerkandnin inde Bulunduu Taraf
Hata eden mctehidin hem bata hem sonda hatal olduunu syleyen
Semerkand gibi usulcler, bu mctehidi yalnz sonda hatal kabul eden ounluk Hanefilerden ayr dmlerdir. yleyse nce, bata veya sonda hatal olmann ne demek olduunu, ardndan da hem bata hem de sonda hatadan sz eden
Semerkandnin ictihadda isabet meselesindeki taraflardan hangisinin yannda yer
aldn ortaya koymak gerekmektedir.
ctihadda isabet meselesinde mctehidin bata (ibtiden) veya sonda
(intihen) hatal olmas eklindeki deerlendirme Hanefilere zgdr. Bu ifadelerin ne anlama geldii hakknda genel bir ifadeyle bata hata ve isabetin, ictihadda
hata ve isabet; sonda hata ve isabetin ise ictihadn gtrd sonuta, hadisenin
hkmnde hata ve isabet anlamna geldii sylenmektedir.106 Detaya inildiinde
ise Debs, Pezdev ve onlar takip edenlere gre, bata yani ictihadda hata-isabet,
ictihadla yaplan amelin sahih olmasyla ilgilidir. Debsye gre mctehid bata
isabetli sonda hatal kabul edildiinde, sondaki hataya ramen mctehidin amelinin eran sahih olarak vaki olaca sylenmi olur ki bu gr, ifrat ve tefrit arasnda mutedil bir grtr. Mctehidi bata da hatal kabul edenler ise hata ortaya
knca gemiteki amelin batl olduuna kanidirler. Debs, fiyi de bu grupta
kabul etmekte ve onun, kble konusunda ictihadyla hareket edip sonra hatal olduunu fark eden kimseye iade ngrdnden bahsetmektedir. Nesef de, hata
eden mctehidi bata da hatal kabul eden Mturdye gre hata eden mctehidin
amelinin sahih olmadn sylemektedir.107
Debs ve ondan alnt yapan Hanef usulclerin belirttiine gre, hata eden
mctehidin hem bata hem sonda hatal olduunu ve dolaysyla amelinin batl
olduunu kabul edenler, bu hususu, bir nasla amel ettikten sonra onun mensuh
olduu renildiinde ya da bir kyasla amel ettikten sonra onun nassa muhalif
105 Semerkand, Mzn, s. 753; Lmi, Kitb f Uslil-Fkh, s. 202; Ksn, Alddn, Bedius-Sani, Drul-KitbilArab, Beyrut, 1394/1984, I, 249. Kr. zen, Eb Mansr el-Mtrdnin Fkh Uslnn Yeniden nas, s. 102.
106 Semerkand, Mzn, s. 753; Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 19.
107 Debs, Takvml-Edille, s. 407, 410-414; Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 19; Nesef, Kefl-Esrr, II, 171.
olduu renildiinde, yaplan amelin batl olmasna benzetmektedirler. Bir kiinin, temizliinden phelendii elbisenin veya suyun istishben temiz olduuna
kanaat getirerek bunlarla namaz klmas, sonra da bunlarn necis olduu ortaya
knca amelinin asldan fasid olmas da bunun gibidir. Ayn ekilde kble ynn aratrarak namaz klann hatas sonradan ortaya ksa namaz iade etmesi
gerekir. Onlarn bu izahna kar kan Debs, saylan rnekler arasnda farkllk bulunduunu belirtmektedir. Mesela nassa muhalif ictihada binaen yaplan
amelin iade edilmesi, en bata ictihadn shhat artlarna uygun yaplmamasna
mebnidir. nk nas, ulalmas mmkn olan bir eydir ve ona aykr ictihad
eden kusurludur. Amelin iadesinin gerekmemesi ise delilin deiik haller gsterdii ve hakikate tam olarak ulatramad durumlardadr. ctihad ettii halde
hatal tarafa doru namaz kld anlalan kii iade etmez. nk kble; gne ve
yldzlara gre tespit edilmektedir ve bu delillerin de trl halleri bulunduundan
tam olarak hakikate ulamak mmkn olmamaktadr. Delil kusurlu olduu iin
ykmllk kbleye dnmek deil kble olduu umulan tarafa dnmektir. Ayn
ekilde fakir zannyla bir kiiye sadaka verdikten sonra bu kiinin zengin olduu
ortaya karsa tekrar vermek gerekmez. nk baka birinin fakirliini tam olarak gsteren delil bulunamaz ve bunda zorluk vardr. Delilin bu durumu, yaplan
amelin geerli saylmasn gerektirir. Fakat necis elbise ve su ile namaz klann durumu farkldr. Bunlarda hata olduu aa knca amelin iadesi gerekir. nk
aratrmay kusurlu yapmtr.108
ctihadn banda hatay, amelin iptal olmas ve iade gerekmesi eklinde aklayan Debs gibi usulcler bulunmakla birlikte, mctehidin bata hatal olduunu bizzat benimseyen Semerkand, bu grn, hatal ameli iade etmeyi gerektirmesinden bahsetmemekte ve kble meselesinde hata ortaya ktnda iadenin
gerekmeyeceini sylemektedir. Ona gre bu durum, teyemmmle namaz kldktan sonra su bulunmas halinde iade gerekmemesine benzemektedir.109 Bu da gstermektedir ki sz konusu grn sahiplerine baka usulcler tarafndan nispet
edilen neticelere ihtiyatl yaklalmas gerekmektedir.
Sadrueraya gre bata isabet ve hata, delile nazaran isabet ve hata; sonda
isabet ve hata ise hkmde isabet ve hatadr. Ona gre hata eden mctehidi bata isabetli kabul edenler, onu delile nazaran yani, gerekli artlar ve erkan tayan (zann) bir delil getirme bakmndan isabetli ve fatebir emrine uymu kabul
etmektedir. nk er konularda burhn- kat getirmek onun gc dahilinde
olmayan bir ey olup zann delil bulmas yeterlidir. Molla Hsrev de bata isabetli olmay, Sadruera gibi aklamtr.110 Bu izahta, mctehidi bata hatal kabul
edenler hakknda, ictihadla yaplan ameli batl grdkleri ve iadeyi gerekli grdkleri eklinde bir nispet yaplmamaktadr.
108 Debs, Takvml-Edille, s. 410-414; Abdlazz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 27; Molla Fenr, Fusll-Bedyi, II,
422-423.
109 Semerkand, Mzn, s. 762.
110 Sadruera, et-Tavzh, II, 252; Molla Hsrev, Mirt, II, 467.
Mctehidin bata isabet veya hata etmesi, ictihad emrine uyma ve kendince
(zann) delil getirme bakmndan ele alndnda mctehidin bata hata ettiini
sylemenin anlamszlaaca ve savunulamayaca ortaya kmaktadr. Bunu ileri
sren bnl-Hmm, Hanefler arasnda muhtar gre gre hata eden mctehidin bata isabetli sonda hatal kabul edildiini belirtmi, ardndan da hem bata
hem de sonda hatal kabul edenlerin bulunduunu ileri srmenin ve Hanefler
iinde gr ayrlndan bahsetmenin gereklii yanstmadn ifade etmitir.
Daha sonra yle demektedir: ctihad emrine uymak anlamnda bata hata kesinlikle sz konusu deildir. Emri yerine getirmek hata saylamaz. Mctehidin bata
hatal olmas, ictihadn shhat artlarndan bazlarn ihlal etmesi eklinde anlalacak olursa bunun hatal kabul edilmesinde de ittifak vardr.111 Dolaysyla bnlHmm, hata eden mctehidin bata hatal olup olmad bakmndan Hanefler
arasnda gr ayrl bulunduunu sylemenin anlamsz olduuna iaret etmektedir. bn Nceym de onun tahlilini alnt yapmtr.112 Bu tahlil, gr ayrln
gndeme getiren Semerkandye bir eletiri gibi gzkmektedir.
Hanefler arasndaki gr ayrlnn lafz olabileceini belirten bn EmrilHcca gre, hata eden mctehidi hem bata hem de sonda hatal kabul edenler,
mctehidin tutunduu delilin hkme gtrmesi gerektiini, gtremediinde ise hem delilde hem sonuta hata etmi saylacan savunmaktadrlar. Hata
eden mctehidi bata isabetli kabul edenler ise ictihadn artlarna riayet ve delil
bulma konusundaki gayrete itibar etmektedir.113 Dolaysyla bundan, sz konusu
tartmann pratik bir neticesinin olmad anlam kar. Lafzdaki farkllk ise,
Semerkand gibi dnenlerin, delilin hkme ulatrmasn ve dolaysyla isabet
ykmlln ngrm olmalardr. ctihadda isabet meselesinin temelinde
yer alan Allah katndaki doruya isabet hakknda ise her iki grup da ayn grtedir ve her mctehidin sonda (intihen) isabetli olmadn kabul ederler. Bunun
karsnda ise her mctehidin sonda yani Allah katndaki doru bakmndan isabet ettiini savunan musavvibe vardr.
Kamerul-Akmr mellifi Abdlhalim Leknev (hicri 13. yzyl), bata veya
sonda isabetli olmann ne anlama geldiine dair ileri srlen grleri ve bunlardan hangisinin Mtrd tarafndan savunulmu olabileceini genie tartarak
konuyla ilgili drt izaha yer vermitir:
1) Bata hata, mctehidin ecir alamayacak olmas; sonda hata, mctehidin
muaheze edilmemesi anlamna gelmektedir. Bu izah dikkate alnrsa, hem bata
hem sonda hataldr diyenlere gre, hata eden mctehid muaheze edilmeyecek fakat ecir de alamayacak; bata isabetlidir diyenlere gre ise ecir alacaktr. Ancak bu
aklama yanltr. nk hata eden mctehidin ecir alacanda, baz Mutezile dnda ittifak vardr. Dolaysyla Mtrd hata eden mctehidin ecir alamayacan
sylemi olamaz.
111 bnl-Hmm, et-Tahrr, III, 391.
112 bn Nceym, Fethul-Gaffr, III, 41.
113 bn Emril-Hcc, et-Takrr, III, 391.
2) Bata hata, hataya dayanarak yaplan amelin batl olmas; sonda hata ise,
hata aa ktnda kaza vb. eylerle amelin telafi edilmesidir. Buna gre mctehidin hem bata hem de sonda hatal olduunu syleyenler, hata zere bulunan amelin batl olduunu ve hata ortaya knca kaza vb. eylerle telafi edilmesi
gerektiini sylemi olur. Bata isabetli sonda hataldr diyenler ise, amelin batl
olmadn ancak hata ortaya knca kaza vb. gerektiini sylemi olur. Bu izah
da doru deildir. nk Mtrd, mctehidlerin ihtilaf ettii hususlarda hangi
grle amel edilirse edilsin caiz olacan aklamtr. Hatta bu konuda icm vardr. Mesela Bedir esirleriyle ilgili de ayetle ikaz yaplp hata ortaya ktktan sonra
geriye dnk telafi yaplmamtr.
3) Bata hata, ictihad fiilinde hata; sonda hata ise neticeyi istihra etmekte hatadr. Bu izah da yanltr. nk mctehidin ictihad emrine boyun emesi hatal
saylamaz. ctihad fiili, boyun emenin gstergesidir.
4) ounlua gre bata hata, ictihad derken mukaddimelerin tertibinde hatadr. Sonda hata ise, neticeyi istihra etmede hatadr. Bu aklama Mtrdnin
kavlinde bulanklk brakmaz. Buna gre hata eden mctehidi hem bata hem sonda hatal kabul etmek, hem mukaddimelerin tertibinde hem de bunlardan sonu
karmada hatal kabul etmek anlamna gelir. Ancak bu izah kabul edilecek olursa
o takdirde muhtar olduu sylenen ve ounluk Haneflerce savunulan gr de
anlaml olmaz. nk onlar hata eden mctehidi bata isabetli kabul etmektedirler. Mukaddimelerin tertibi sahih olmasna ramen neticede hata bulunduunu
sylemek anlalmaz bir durum olacaktr. Ancak, zann delillerin hkm lazm
klmad, delilde ve mukaddimelerin tertibinde sahihlik ve isabet sz konusu olsa
bile hkmde ve neticeyi karmada hata olabilecei sylenirse o takdirde bu gr de anlalr hale gelir.114
bn Emril-Hcc ve Leknevnin aklamalar, Hanefler arasndaki gr ayrlnn ictihad meselede mctehidin kulland delilin hkme ulatrp ulatrmamas bakmndan yaandna iaret etmektedir. Delil hkme ulatrmaldr diyen
Semerkand gibi usulcler isabet ykmlln ngrmekte ve isabet olmaynca
mutlak olarak hata kavramnn kullanlmasnda saknca grmemektedirler. ounluk Hanefler ise isabet ykmlln ngrmemekte ve mutlak hatadan deil ksm hatadan yani mctehidin sadece sonda hatal olduundan sz edilmesini
uygun grmektedirler.
Hata kavramn mutlak olarak kullananlarn isabet ykmlln ngrmesi sebebiyle olmal ki Abdlazz Buhr, Semerkandnin Mturdye nispet ettii
bu gr, ictihad meselede kat delil bulunduunu ve bu delil sayesinde doruya
isabet etmenin art olduunu ileri sren Esam gibi Mutezillerce savunulan beinci
grle rttrmtr.115 Fakat daha nce getii zere Esam gibi dnenlerin
114 Leknev, Kamerul-Akmr, II, 171.
115 Abdlaziz el-Buhr, Kefl-Esrr, IV, 19. Ayrca bkz. zen, kr, mam Eb Mansr el-Mturdnin Fkh
Uslnn nas, mam Mturd ve Maturidilik: Tarihi Arka Plan, Hayat, Eserleri, Fikirleri ve Maturidilik Mezhebi,
grleri, hata eden mctehidin ecir alamamas yannda gnahkar olmas gibi hususlar da iermektedir. Halbuki Semerkand, kendisinin ve Mturdnin benimsedii gre gre hata eden mctehidin sadece mazur olmayacan ayrca ecir
alacan sylemi ve ictihad meseledeki delili kat deil, zhir kabilinden kabul
etmitir.116 Ksacas o, ictihadi meselede kat delil bulunduunu savunmamaktadr. Dolaysyla Semerkand ve Mturdnin grn, Esam gibi Mutezillerin
ve ictihad kartlarnn savunduu grler kapsamnda deil Semn ve bnsSbk gibi filerce savunulan sekizinci gr kapsamnda deerlendirmek bizce
daha isabetlidir.
SONU
ctihadda isabet meselesiyle ilgili Eb Hanifenin sz, her mctehid isabetlidir, Allah katnda doru tektir eklindedir. Bu izgide yryen Haneflerin, Allah
katnda muayyen bir hkm bulunduunu ve dorunun tekliini savunduklar,
yaygn tabirle muhatte iinde yer aldklar tespit edilmitir. Hanef usulcler, ictihadda isabet hakkndaki grlerini, mctehid hata da eder, isabet de eder, veya
hata eden mctehid bata isabetlidir, sonda hataldr biiminde ifade etmilerdir. Dolaysyla mctehidin hata edebileceini kabul eden Hanefiler bu bakmdan
muhatte tarafnda yer alrken, bu hatann mutlak bir hata olmadn ve mctehidin ictihada balarken isabet ettiini sylemekle de muhatte iindeki baz
gruplardan farkl bir konumda yer almlardr. ayet her mctehidin bata isabet
ettiini ve ecir alacan kabul etmeleri sebebiyle Hanefileri musavvibeden saymak gerekecek ise, o takdirde nerdeyse btn usulcleri musavvibeden saymak
gerekecektir. Halbuki musavvibeden olmann alameti, her mctehidin bir ynden
isabetli olduunu sylemek deil ictihad sahasnda dorularn okluunu kabul
etmektir.
ctihadda isabet meselesinde Cesssn farkl yorumlanmaya msait anlatmlara yer verdii grlmekle birlikte onun grleri iyi incelendiinde, Allah katnda
muayyen bir hkm bulunduunu kabul bakmndan dier Haneflerden farkl bir
gre sahip olmad anlalmaktadr. Farkl ekollere mensup melliflerce tasvb
gryle ilikilendirilen; a) Kart kyaslarn denklii halinde tahyrin geerli olmas, b) Avmn istedii lime mi yoksa daha bilgili grd lime mi tabi olaca,
c) Skt icm meselesinde, sktun muvfakata dellet edip etmeyecei, d) lletin tahsisinin caiz olmas gibi konulardan yalnz sonuncusunda Cesss, sonraki
Haneflerden farkl dnmektedir ki Debs ve bn Abdiekr gibi Hanefler de
bu konuda onunla ayn grtedir. Kald ki illetin tahsisi grne sahip olmak
veya ictihadda isabet meselesinde musavvibeden olmak ile Mutezil olmann ayn
anlama gelmedii ve bu grlerden birinin dierini zorunlu klmad, sonraki
Haneflerce ortaya konmutur.
Yayna Hazrlayan: Snmez Kutlu, Avrasya Yayn Reklam Matbaaclk, Ankara, 2003, s. 240; Apaydn, ctihad,
DA, XXI, s. 442.
116 Semerkand, Mzn, s. 760, 761.
ctihadda isabet meselesinde, Hanef usulclerin musavvibeden ve onun bir

kolu olan ebehiler olduunu syleyenler, baka mezheplere mensup usulclerdir.
Bunlardan kimi Hanef imamlar, kimi Haneflerin ounluunu, kimi Kerhyi
hedef almaktadr. Cesssn isminin verilerek musavvibeden saylmas ise grebildiimiz kadaryla son dnemdeki baz almalarda gndeme getirilmitir. Daha
nce ismini vererek onu musavvibeden sayan bir mellife rastlam deiliz. Btn
bu eletirilerde esasnda ahslarn deil genel olarak Hanef anlayn eletirildii
anlalmaktadr ki, dardan dillendirilen bu tr isnatlar miyar kabul ederek yargda bulunmann yanltc olaca aikardr. Mhim olan, kendi eserleri bulunan
ahsiyetleri bakalarnn nasl tanmlad deil, onlarn kendilerini hangi tarafta
grd ve eserlerinde ne dedikleridir.
Grdmz kadaryla ictihadda isabet meselesinde musavvibe veya muhatte
tarafnda yer almak bakmndan, hibir Hanef usulc dier Hanefilerden farkl
bir gr benimsememi, mezhep iinde byle bir ayrlktan bahseden bir Hanef
usulc de olmamtr. Ebu Hanifeden itibaren ictihadda isabet meselesinde Hanefi
izgi aynen korunmutur. Semerkand tarafndan bir gr ayrl dile getirilmise de bu, musavvibe veya muhatte tarafnda yer alma biimindeki bir ayrlk deil,
muhatte iindeki bir ayrlktr. Bu ayrlk, baz gnmz yazarlarnn iddia ettii gibi Semerkandllarn Irakllara kar kt bir husus olmaktan ziyade, mam
Mtrd ile yine o blgenin limlerinden olan Rstfen arasnda ortaya kan
bir gr ayrldr. Esasen klasik dnem ncesi ve sonrasndaki Haneflerin geneli bu konuda Mtrdye nispet edilen gr deil, dier gr tercih etmitir.
Irakl ve Semerkandl Hanefler arasnda var olduu sylenen baka konulardaki gr ayrlklar hakkndaki aratrmalarda da, gereki olmayan genellemelere yer verilip verilmedii ve bu konularda sonraki Haneflerin, farkl gr bildiren birka Semerkandl usulcy m yoksa ounluk Hanefileri mi takip ettii
gibi hususlarn akla kavumas, baka spesifik almalar gerektirmektedir.
HANEF USLNDEK BAZI PRENSPLERN

MAM EB HANFEYE NSPETNN
DEERLENDRLMES
Dr. Musa GNAY*
Examination of Some Principles of Hanaf Legal Thought

Attributed to Ab Hanfah
In this article, after it is given information about the scientific (ilm) environment of
Abu Hanifas period, it is specified that the ranking of shari evidences are different
from the next periods ranking in the methodological works. It is also examined Abu
Hanifa and Hanafi methodologists ,who systematized and developed his method , are
dissented from their Imams in some principles. It is seen that Abu Hanifa and the next
methodologists are not the same in some of the basic criterions of understanding,
commentation and checking the accuracy of Sunnah, a shari evidence. It is also dealt
with the value of the ijma (concencus) as a eri evidence (hccet) and the importance
of concencus by silence (skt icm) which is a kind of ijma in Abu Hanifas ijtihad
method. Generally Abu Hanifas ijma approach, specifically his approach to concencus
by silence (skt icm) are dissented from the most accepted Hanafi methods.
Giri
Bu makale, mam Eb Hanfenin (v. 150) ictihad uslyle Hanef mezhebinin
klasik eserlerinde ona nispet edilen usl arasnda var olan baz farkllklar ortaya koymay hedeflemektedir. Biz esas olarak Hanef usl eserlerinde mam Eb
Hanfeye nispet edilerek onun ictihad yntemi olarak sunulan baz kaidelerin deerlendirmesini yaparak, gerekte mam Eb Hanfenin bu konularda hangi usl
kurallarn izlediini ortaya koymaya alacaz.
Eb Hanfenin Yaad Dnem
Eb Hanfenin tam olarak hangi dnemde yaadnn tespit edilmesi, sadece bir makaleye giri erevesinde deerlendirilmemesi gereken, ayn zamanda nemli baz usl kurallarna da etki eden bir konu olarak durmaktadr. Onun
hayatn ele alan eserlerde, ne zaman doduu konusundaki ihtilaflarn temelini
Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmeni.
300 | Dr. Musa GNAY
de tespit edebildiimiz kadaryla- Allah Raslnn (sav) en hayrl nesiller diye

zikrettii kuaa dahil olup olmamas oluturmaktadr. Allah Raslnn (sav) sahabe ve tbin dnemlerine zel bir yer vererek onlar takdir etmesi, Mslman
ilim adamlarnn zihniyetine yn vermi ve mesela icm delilinin ele alnd usl
kitaplarnda sahabe icm, ayrcalkl bir konuma sahip olmutur. O kadar ki temelde icm deliline kar olanlar bile sahabe icmna bir er delil olarak yer vermitir.1 Eb Hanfenin hangi nesle dahil olduu meselesi, bu durumda ayr bir
neme sahip olmaktadr. leride onun icm anlayn ele alrken ayrntl olarak
yer vereceimiz iin burada Cesssn, (v. 370) ona ait bir sz deerlendirmesine
temas edeceiz. Cesss, Eb Hanfenin Tbinin icm ettii meselelere gelince
onlarla rekabet ederiz szn aklarken onun tbinden olduu iin bu sz sarf
ettiini belirtmektedir.2 Bu nispetle mam Eb Hanfe, kendi kuann ictihadlarndan ayrlabilme hakkn da kazanm olmaktadr. Bir baka ifadeyle o, sonraki
nesle ait bir mctehid olsayd, tbin fukahasnn icmna aykr ictihadda bulunmas mmkn olmayacakt.
Yukardaki bilgiler erevesinde mam Eb Hanfenin doduu dneme baktmzda, onun hangi kuaa mensup olduunun nemi daha da net olarak ortaya
kmaktadr. Eb Hanfenin doum tarihine ilikin farkl grler olsa da,3 hicr
80 ylnda Kfede doduu daha ok kabul grmektedir.4 Eb Hanfenin doduu
yla bal olarak sahabeye yetiip yetimedii konusu da tartlmtr. Tabakat yazarlarnn ounluu onu tebe-i tbinden kabul etse de baz yazarlar onun sahabe
dneminde dnyaya geldiini, Enes b. Mlik, Amir b. Tufeyl, Abdullah b. Hibr
gibi baz sahabelerle grtn kaydeder.5 Serahs, (v. 483) Eb Hanfenin her
ne kadar sahabe dneminde domu olsa ve baz sahabelerle grmse de esas
itibariyle tbin dneminde yetimi olduunu syler.6 bn bidn de (v. 1252) Eb
Hanfenin, babasyla hacca gittiinde sahabeden Abdullah b. Cez ile grtn
ve ondan hadis dinlediini nakleder.7
Eb Hanfe, yaad dnemin geleneine uygun olarak pek ok hocadan
ders alm ve akranlaryla da gr alveriinde bulunmutur. Hocalar arasnda
Hammd b. Eb Sleymann (v. 122) ayr bir yeri vardr. Eb Hanfe, yirmi iki
yanda iken katld bu ders halkasna, hocas Hammdn vefatna kadar devam
1
2
3
5
6
7
Abdlaziz Buhar, Kefl-Esrar, Drul-Ktbil-lmiyye, 2. Bask, Beyrut, 2009, III, 356.

Cesss, el-Fusl fil-Usl, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2000, II, 120.
Kure, hicr 61 ve 63 yllarnda doduuna dair rivayetlerin olduunu belirtir. Ancak, o, hicr 80 ylnda doduunu
sahh olarak grr (el-Cevhirl-Mudiyye, thk. Abdlfettah Muhammed Hulv. sa el-Babi el-Halebi, Kahire, 1978,
I, 27). Abdlhay Leknev, en-Nfiul-Kebir erhul-Cmiis-Sair, leml-Ktb, Beyrut, 1986, s. 41. Kevser, ilgili
tarihlerin deerlendirmesini yaptktan sonra hicri 70 ylnda domu olduu bilgisini daha doru grmektedir
(Tenbl-Hatb, Drul-Kitabil-Arabi, Beyrut, 1981, s. 44).
Hatb, Badd, Tarihu Badad, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, t.y, XIII, 330; Zeheb, Tezkiretl-Huffz, thk.
Zekeriyya Amirat, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1998, I, 126; Kure, el-Cevhirl-Mudiyye, I, 27; Syt,
Tabaktl-Huffz, Drl-Buhusil-lmiyye, Beyrut, 1983, I, 13.
Hatb Badd, Tarih, XIII, 324; Zeheb, Tezkire, I, 168; bn Hallikan, onun drt sahabeye yetitiini, ancak onlarla
karlamadn sylemektedir (Vefeytl-Ayn, thk. hsan Abbas, Dru Sadr, Beyrut, 1978, V, 406).
Serahs, el-Mebst, ar Yaynlar, stanbul, 1983, I, 3.
bn bidn, Reddl-Muhtr, thk. Hsameddin b. Muhammed Salih Ferfur, Mahedu Cemiyyetl-Fethil-slm,
Dmak, 2000, I, 54.
Hanef Uslndeki Baz Prensiplerin mam Eb Hanfeye Nispetinin Deerlendirilmesi | 301
etmitir.8 Onun Basra, Kfe ve Irak blgesinin ileri gelen limlerinin hadis ve fkh
meclislerine itirak ettii, yze yakn tbin limiyle grt9 ve birok kimseden hadis dinledii rivayet edilir.10 Eb Hanfenin ders ald hocalar arasnda a
imamlarnn olmas da dikkat ekicidir. Zeyd b. Ali (v. 122), Muhammed Bkr (v.
114), Cafer Sdk (v. 148) ve Eb Muhammed Abdullah b. Hasan (v. 145), onun
ders ald veya gr alveriinde bulunduu i limlerdendir.11
Eb Hanfe seyahatleri ve zorunlu ikametleri srasnda At b. Eb Rebh, (v.
115) krime (v. 105) ve Nfiden (v. 117) hadis dinlemi, onlar vastasyla Mekke
ve Medine ilmini renmitir.12 Hatta devrinin sapk frka mensuplarndan olan
Cbir b. Yezid Cf (v. 165) gibi kiilerle de grm ve onlarla mnazara etmitir.
Eb Hanfe, yaad dnemde deiik fikir gruplaryla yapm olduu temaslarla fkh meselelere bak asn geniletmi, slm toplumunun fkh anlayn
eitli yollardan almtr.13 Bununla birlikte onun beslendii asl kaynak ve ekol u
ekilde ifade etmek mmkndr: Abdullah b. Mesud ve Ali b. Eb Talib-ureyh,
Alkame b. Kays, Mesruk b. Ecda, Esved b. Yezid-b, brahim Neha-Hammd b.
Eb Sleyman-Eb Hanfe.14 imdi bu hocalara biraz daha yakndan bakacaz.
Bu bilgi kanallar, ayn zamanda onun uslnn olumasn da salamtr. Hatb
Baddnin naklettiine gre bu kaynaklar yle sayabiliriz:
Mansur, Eb Hanfeye bu ilmi kimden aldn sorunca, imam u karl
verdi: Hz. merden ilim alanlar vastasyla Hz. merden, Hz. Aliden ilim
alanlar vastasyla Hz. Aliden, Abdullah b. Mesuddan ilim alanlar vastasyla bn Mesuddan aldm. bn Abbas zamannda dnyada ondan daha limi
yoktu. Bunun zerine Mansur Sen iini son derece salam tutmusun; ilmi
kaynandan elde etmisin dedi.15
Gerekten de Abdullah b. Mesud, Hz. mer dneminde Kfeye yerlemi ve

orada tefsir, fkh ve kraat ilimlerinin temellerini atan kii olarak kabul edilmitir.
Onun Hz. merle ayn metodu kullanyor olmasndan dolay, bir ynyle bn
Mesud, yukardaki rivayette Eb Hanfenin dile getirdii gibi, Hz. merin ilmine
de araclk etmi oluyordu. Hz. mer her ne kadar Medinenin dnda ikamet etmi olmasa da onun ilmi, bu sayede Kfeye de tanm oluyordu.16
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 90; Uzunpostalc, Eb Hanfe, DA, X, 131.

Hamidullah, mam- zam ve Eseri, s. 23.
Syt, Eb Hanfenin tbin ve ondan sonra gelenlerden rivayette bulunduu kimselerin listesini verir. (TebyzusSahfe, s. 39). M. Ysuf Salih de Eb Hanfenin hocalarnn listesini vermektedir (Ukdl-Cman, s. 63).
Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 94; Hamidullah, mam- zam ve Eseri, s. 23, 63;nal, mam Eb Hanfenin Hadis
Anlay ve Hanef Mezhebinin Hadis Metodu, 3. Bask, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2010, s. 19.
bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, X, 181.
Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 91; Hamidullah, o dnemdeki fkh anlaylarnn henz tam olarak ayrlmadn,
Mslmanlarn ortak bir fkh olduunu belirtmekte ve fikir zgrl ve hogr ruhuna dikkat ekmektedir.
Eb Hanfenin fkh alanndaki almalarn da onun slm fkhn Hanef fkhn deil- dzenlemesi olarak
grmektedir (mam- zam ve Eseri, s. 24).
Hayreddin Karaman, slm Hukuk Tarihi, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 170.
Hatb Badd, Tarih, XIII, 334.
Burada ayrca rey ehli ile hadis ehlini blge temelli bir ayrma tbi tutmann tutarszl da belirginlemitir. nk
Hz. mer, ictihadlaryla rey ekolnn en nemli isimlerinden kabul edilir.
302 | Dr. Musa GNAY
Eb Hanfenin doup byd Kfe ehri, Hz. merin emriyle Sad b. Eb

Vakks tarafndan hicr 17 ylnda asker bir ehir olarak kurulmutur.17 Kfe, kurulduu dnemden itibaren ilk devir slm tarihinde birok siyas olaya sahne olmutur. ehrin kozmopolit yaps,18 baz i karklklarda byk rol oynamtr.
Buraya yerletirilen Arap kabilelerinin slm ncesi dnemde var olan dmanlklar, burada da rtl bir ekilde devam etmitir. Bedev-hadar, gneyli-kuzeyli
Arap kabileleri, Mevl, Yahudi ve Hristiyanlardan oluan ehir halk, Hz. mer
dneminden itibaren Abbaslere kadar birtakm siyas alkant ve karklklarn odanda yer almtr.19 Kfe ve Basrada ok sayda Arap kabilesinin yannda, Mslman olmu yabanclardan meydana gelen kalabalk bir Mevl grubu da
bulunuyordu. Ayrca Irak blgesi, slmiyet ortaya kt srada Helenizm, Fars,
Arap ve hatta Hind kltrlerinin bulutuu bir noktayd. Bu blge, siyas bakmdan am-Msr ittifakna rakip olan tek yerdi, Emevlere rakip siyas ve fikr cereyanlar hep bu blgede toplanmt. Ayrca a, Havric, Cehmiyye, Kaderiyye ve
Mutezile gibi frkalar burada ortaya kmtr.20
Btn bu karklklara ramen Kfe, ilim ve fikir hayatnda yeni yorumlara
imkn salayan bir zemin olmutur. zellikle de tefsir, hadis, dil, tarih, fkh ve
kraat gibi ilimlerde birok lim yetimi ve Kfe merkezli ilm ekoller ortaya kmtr.21 Kfenin mezkr ilim dallar ierisinde zellikle hadiste de ne karak
bir merkez olmas, hem son derece nemli bir gelimenin ipularn verir hem de
mam Eb Hanfenin hadis bilgisi konusunda olumsuz gr belirtenlerin en
hafif ifadesiyle- gzden kardklar bir husustur. leride, onun snnete bakn
ele alrken detayl olarak aktaracamz zere, mam Eb Hanfe, snnet ve hadis
bilgisi asndan yetersiz bir ortamda yaamamtr. adalar arasnda yer alan
ve Kfe ve Basrada yaayan bn brme, (v. 144) Sfyan Sevr (v. 161) ve Osman
Bett (v. 143) gibi nemli fakhlerin ayn zamanda birer hadis imam olarak da
muteber kabul edilmeleri, bunun kantlarndan sadece birisidir. mam Buhr, (v.
17
18
19
20
21
Hasan, brahim Hasan, slm Tarihi, Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slm Tarihi, Hz. Peygamber (s.a.s.)in HayatHulefa-i Ridn-Emevler, ev. smail Yiit, Sadreddin Gm, Kayhan Yaynevi, stanbul, 1985, II, 235.
Sylemez, Bedevlikten Hadarlie Kfe, s. 96 vd.
Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, SAR Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, s. 31; Karaman,
slm Hukuk Tarihi, s. 151.
Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 108.
Hz. mer tarafndan Kfeye gnderilen Abdullah b. Mesudun, burada birok fakh ve kurr yetitirmesini
Hz. Ali Bu beldeyi ilimle ve fkhla doldurdun eklinde dile getirmitir. bn Mesudun rencileri ve onlarn
rencilerinin says 4 bine ulamt. Ve Kfe Mslman ehirleri arasnda benzersiz bir konuma ykselmiti
(Kevser, Husnt-Tekad f Sreti Eb Ysuf, s. 11); Kevser, ayrca Kfenin Arap ilimlerinin beii olduuna da
yer verir (el-Fkh ve Usll-Fkh min Amlil-mam M. Zhid el-Kevser, hkkul-Hak bi btlil-Btl f MusilHalk, s, 167); Mustafa Sba, slm Hukukunda Snnetin Yeri, ev. Halil Kendir, Yeni Akademi Yaynlar, zmir,
2009, s. 465, 482; Muhammed Eb Zehv, Hadis ve Hadisiler, ev. Selman Baaran-M. Ali Snmez, Ensar Neriyat,
stanbul, 2007, s. 135; Fazlurrahman, Irak Snnetin ikinci byk lkesi olarak tavsif eder (slm, s. 116); een,
Irakta meydana gelen ilm almalarn slm dnyasnn baka hibir yerinde grlmediini belirtmektedir.
(Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, s. 19, 31). Mtevtir yedi kraat imamndan nn Kfeden, birinin
de Basradan olmas bu blgenin ilim seviyesini gsteren nemli bilgilerdendir (Muhsin Demirci, Tefsir Usl
ve Tarihi, FAV Yaynlar, stanbul, 1998, s. 78, 79); Recep entrk, sahabe dneminden itibaren etbut-tbin
dnemine kadar hadis rvi saysna bal olarak yapt istatistikte, merkezin Medineden ama, oradan da Basra ve
Kfeye doru nasl kaydn gstermektedir (Toplumsal Hfza, s. 52).
256) hadis renmek iin Kfeye ka defa geldiini hatrlayp sayamayacan ifade eder.22 bn Hazm ise (v. 456) ashb- hadisin nemli bir ksmnn Kfede yetitiini syler.23 Btn bunlara mukabil, baz limlerin, Eb Hanfeyi sahh hadislere
muhalefet etmekte mazur grerek gya onu ibr etmeleri ise,24 ancak bu bilgileri
yok saymakla mmkn olabilir.
Eb Hanfe, hayatnn byk bir blmn Kfede ehrin siyas ve sosyal yapsnn oluum srecinde geirmitir. Dolaysyla onun yetimesinde ve dnce
yapsnn ekillenmesinde Kfe ehrinin ve dnce geleneinin byk etkisi olmutur.25
Bata hayatnn byk bir ksmn geirdii Kfe ehri olmak zere, Basra,
Mekke ve Medinede26 bir sre kalan Eb Hanfe, hadis ve fkh meclislerine itirak
etmitir. zellikle Irak valisi bn Hubeyrenin hicr 130 ylnda onu hapse atmasndan sonra, buradan ktnda Mekkeye gitmi ve hilfetin Abbaslere getii
dneme kadar burada kalmtr.27 Mekkede tam olarak ka yl kald bilinmemekle birlikte, bu konuda baz tahminlerde bulunmak mmkndr. Hicr 130 ylndaki tutukluluk sresi ok uzun olmayan mam Eb Hanfe, hapisten ktnda
Mekkeye gitmi ve Eb Cafer Mansurun halife olmasndan sonra (h. 136) Kfeye
dnmtr. Buna gre yaklak olarak alt yl Mekkede kalmtr.28 Mekkede kald sre zarfnda, burada yaygn olan ilim mirasn elde etme imkn bulmutur.
1.Erken Dnem slm Tarihinde limler ve lgili Terimler
mam Eb Hanfeye kadar olan dnemde slm ilimler diye nitelendirilen
hadis/snnet, fkh, tefsir ve kelam ile bu ilimlerin yeni yeni olumaya balayan
usllerinin henz birbirinden bamsz olmadn biliyoruz. Aslnda bu durum,
ilimler arasndaki ba koruma/koparmama anlamna da geldiinden dini btncl bir ekilde ve doru anlamaya daha elverili gzkmektedir.29 Bu elverililik
22
23
24
25
26
27
28
29
Kevser, Mukaddimet Nasbir-Rye, I, 36.

bn Hazm, hkm, II, 333.
Kd yaz, Tertibl-Medrik, I, 95.
R.Stephen Humphreys, bu etkileimi yle dile getirir: Kfe ve sonra Badat merkez alan Hanefler, aa Irakn
karmak, deiken toplumunu ve bu toplumun zira ve ticar karma ekonomisini, etnik eitliliini ve kozmopolit
kltrn yanstmaktadr (slm Tarih Metodolojisi, s. 262). Burada belirtilmesi gereken nemli bir nokta da udur
ki, Kfede sosyo-kltrel yapnn eitlilii tezi, tek bana fukahnn ictihadlarn belirlememitir.
Shibli Numani, Imam Abu Hanifa, ev. M. Hadi Hussain, New Delhi, Kitab Bhavan, 1988, s. 24, 26, 36.
Eb Zehra, Eb Hanfe, s. 48.
Eb Zehra, onun Mekkede en az alt yl kaldn belirtir (Eb Hanfe, s. 48). Alt yl kaldn belirten dier
kaynaklar unlardr: nyetullah bla, el-maml-zam Eb Hanfe el-Mtekellim, s. 94; Hac erif Ahmed Reid
Paa, Eb Hanfenin Siyaset Anlay, sadeletiren, Mevlt Uyank, slm Aratrmalar, s. 262; Mustafa zkan,
Emevler Dneminde Ulem-ktidar likisi, Ankara Okulu, Ankara, 2008, s. 200; Sba, slm Hukukunda Snnetin
Yeri, s. 482.
Klasik kaynaklar ierisinde tbnin eseri, bu btnl salayan nemli bir kaynaktr. Mellif, kitabn ilevini
de anlatt Mukaddimede, (btn) er ilimlerde ykselme yollarn bildireceini aklamaktadr (el-Muvfakt
f Usli-era, I, 18). Kitab nere hazrlayan A. Draz, tbnin, eserini snneti, mfessirlerin szlerini, kelam
bahislerini, ncekilerin usln, mctehid imamlarn frunu, sekin mutasavvflarn slklarn ihata ettikten
sonra yazdn belirtir (s. 9) Yine kitab Trkeye eviren Mehmet Erdoan, slm limler Metodolojisi alt
baln uygun grm ve nszde kitabn usl ilmine ilaveten dier er ve akl ilimlerde ilenen konular esas
aldn, btn er ilimlere ynelik bir zeletiri ierdiini belirtmitir (nsz); H.A.R.Gibbin parac yaklam
304 | Dr. Musa GNAY
sebebiyledir ki, tbin ve tebe-i tbin neslinin fikr dinamizmi, dier dnemlere
nazaran dikkat ekici bir farkllk arz etmekte ve gnmzde de rnek alnmas
gereken bir dnem olarak belirtilmektedir.
Hicr 1. asr ile 2. asrn ortalarnda slm ilimleri, u andaki kullanlan adlaryla bilinmedii gibi, fkh gibi baz kelimeler de o dnemde farkl bir muhtevaya sahip bulunuyordu.30 lim, fkh, rey, hadis, snnet, eser (oulu sr), haber
(oulu ahbr), erat (oulu eri) gibi kelimeler, erken dnemde yaygn olarak
kullanlyordu.31
mam Eb Hanfenin yaad dnemde slam ilimleri, henz belli adlarla
anlarak bir branlamaya konu olmamt. En bata fkh szc, sonradan kazand anlamdan ok daha geni bir alan kapsyordu. Bu geni anlamyla Allah
Raslnn (sav) beyanlarnda da bu ifadeye rastlamaktayz: Szlerimi iiten ve
ezberleyip kavradktan sonra iittii gibi aynen bakalarna aktaran kimsenin Allah yzn aartsn. Nice fkh taycs vardr ki, onu kendisinden daha kavrayl kimselere aktarr. Ve nice fkh taycs da vardr ki yksek bir anlay sahibi
(fakh) deildir.32
a.Fkh ve Usl: Szlkte Bir eyin bilgisine sahip olmak, anlamak, keskin
bir kavrayla kavramak anlamlarna gelen fkh kelimesi,33 anlamca yakn olan
ilim szcnden baz ynleriyle ayrlmakta ve dnme ve aratrma gerektiren hususlar iin fkh kelimesi kullanlrken, habere dayal bilgiler iin ise ilim
kelimesi kullanlmaktayd. kr zen, mam Mturdnin fkh tanmn analiz
ederken, bir eyin bal olduu dier unsurlarla birlikte bir btn halinde bilinmesine fkh dendiini syler. Yine mam Mturdye gre, fkh ve ilim arasnda fark
vardr. Buna gre dnme ve aratrma gerektiren hususlarda fkhn, habere dayal olarak elde edilen bilgiler iin ise ilmin kullanlmas gerekir.34 Eb Hanfenin
yaad dnemde, fkh ilmi henz bir terim olarak kazand muhtevayla snrl
30
31
32
33
34
iddias iin Mlik b. Nebi, selef dnemi ve onu takip eden gelime dnemi slm dnyasn istisna eder; zellikle
usl- fkh alannda ortaya konan eserlerin orijinalliini ve esizliini hatrlatarak fikrini delillendirir (brahim
Canan, Snnet Anlay, Ufuk Kitap, stanbul, 2007, s. 60, Malek Bennabi, Vocation De lslam s. 15-18den
naklen).
Eb Hanfeye nispet edilen fkh tanm (Marifetn-nefs m leh ve m aleyh) fkh ilmi tanm deildir.
Eb Hanfenin Fkha nasl baladn sorusuna verdii cevapta, hem henz teekkln tamamlamam slm
ilimlerinin adlarn kullanmas hem de fkh sonradan kazand anlamyla ifade etmesi (Saymer, Ahbru Eb
Hanfe ve Ashbih, s. 19), bu rivayetin sahhliini glgelemektedir. Nitekim Zeheb, o dnemin terminolojisini
dikkate alarak bu rivayetin uydurma olduunu belirtir (Siyeru Almin-Nbel, VI, 397).
Tehnev, Yeni Usl-i Hadis, ev. brahim Canan, TV Yaynlar, zmir, 1982, s. 28-29; Ahmed Naim, Sahh-i
Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987, I, 7-8; Hassan, slm
Hukukunun Douu ve Geliimi, s. 28-32.
Eb Dvud, lim, 10; Tirmiz, lim, 7; bn Mce, lim, 40.
Firuzabd, el-Kmsul-Muht, I Messesetr-Risle, 3. Bask, Beyrut, 1993, V, 91; Rgb sfehan, fkh kelimesini
tanmlarken onun ilimden daha zel bir anlama sahip olduunu vurgular (Mfredt Elfzil-Kurn, thk. brahim
emsuddin, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1997, s. 430); Ebl-Hseyin Basr (el-Mutemed f Uslil-Fkh, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut, 2005, I, 8), ve Crcn, (et-Tarifat, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1983, s. 216) fkh,
konuan kimsenin sznden maksad anlama olarak tanmlar. Kurnda fkh kelimesinin kullanld ayetlerin bir
ksmnda bu husus grlmektedir: Nis, 4/78; Hd, 11/91; Kehf, 18/93; Th, 20/28; mer Nasuhi Bilmen, Hukuk-
slmiyye ve Istlht- Fkhiyye Kmsu, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1949, I, 13-14.
kr zen, Eb Mansur el-Mturdnin Fkh Uslnn Yeniden ns, stanbul, 2001, s. 39-40.
deildi; slmn btn konularn iine alacak bir vsate sahipti. Katib elebi (v.
1067) ilk dnem fkhnn hangi alanlar kapsadn yle aklyor: lk asrda fkh, ahiret bilgisi, nefsin afetlerini bilme, ahiretin ycelii ve dnyann deersizlii
bilgisine sahip olma anlamlarnda kullanlyordu.35 mam Eb Hanfeye nispet
edilen el-Fkhl-Ebsatta fkh terimini kullan erevesi de bize o dnemde fkh
denince nelerin anlaldna dair bilgiler sunmaktadr: Eb Mut Bana dinin en
faziletlisini haber ver dediinde Eb Hanfe yle dedi: Fkhn en faziletlisi, kiinin yce Allaha iman, eratn kurallar, snnetler, hadler, mmetin ittifak ve
ihtilfn bilmesidir.36
Dier taraftan usl kelimesi de sonradan kazand terminolojik anlamda kullanlmyordu. Usll-fkh ifadesini Eb Yusuf un eserlerinde grmek mmkndr.37 Eb Ysuf, (v. 182) Evzyi (v. 157) eletirdii bir yerde yle demektedir:
Evznin Gemite mslmanlarn idarecileri buna gre hareket etmilerdir
szne gelince bu, ya Hicazllarn bir kullanmdr ya da ne abdest, ne teehhd
ne de fkh uslnden anlayan amllarn szdr. Evz de Snnet byle uygulanageldi demitir.38 Ancak o dnem hakknda yaplan titiz almalar, bununla
fkh metodolojisinin kastedilmediini, fr- fkhn hedeflendiini ileri srerler.39
Usl ilmi, fr- fkhtan ilke olarak nce olup problemleri zebilmenin
kstaslarn sunuyordu. Her ne kadar erken dnem fkhnda usl kelimesi, fr
terimine yklenen anlamda kullanlsa bile40 usln sonradan kazand anlama
uygun olarak fukahnn belli prensipler erevesinde reyini ortaya koyduu bilinmektedir. nk fer meselelerin zm, bir usl erevesinde olmak zorundadr. stinbatn tam olarak neleri ihtiva ettiini kavrayamayan ve fr ile usl
arasndaki irtibat salayamayan bir kimsenin kendine zihinsel bir faaliyet alan
oluturamayaca kesindir. Bu konuya hem eserinin adyla hem de eserinin giri
ksmnda dikkat eken Zencn, (v. 656) Usl ve artlar/kurallar (evd) bilmeyen bir kimse,
er meseleleri de kapsaml bir ekilde bilemez diyerek aralarndaki sk irtibat vurgulamtr.41 Eb Hanfenin usl anlaynda snnetin yerini ilk dnem
Hanef kaynaklarn temel alarak inceleyen Metin Yiit, onun ders halkasnda fkh
konularn zlmesi esnasnda uslnn kayt d kalm olduunu ve birtakm
muhtasar ifadeler dnda usle dair yazl bir kaynan ulamadn belirtmekte35
36
37
38
39
40
41
Katib elebi, Kefz-Znn an Esmil-Ktb vel-Fnn, haz. M. erefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge, Ankara,
Milli Eitim Bakanl, 1971, II, 1282.
Mustafa z, mam- zamn Be Eseri, 3. Bask, FAV Yaynlar, stanbul, 2002, s. 35.
Eb Ysuf, er-Red ala Siyeril-Evz, thk. Ebul-Vefa Efgani, Darl-Ktbil-lmiyye, t.y. s. 21.
Eb Ysuf, er-Red, s. 21.
Muhammed Hamidullahn nakline gre, Prof. Dr. Menazir Ahsen Gilani, bn Hallikann Eb Ysuf tan bahsederken
kulland usl-i fkh tabirinin, bu teknik stlhtan daha sonralar anlalan terimi ifade etmediini, bunun, Eb
Ysuf a gre, hocas Eb Hanfe tarafndan kullanlm ve retilmi ynteme uygun bir ekilde baz asl verilere
dayanarak hukuk kurallarn temellendirilmesi anlamna geldiini belirtmektedir (slmn Hukuk lmine Katklar,
ed. Vecdi Akyz, Beyan Yaynlar, stanbul, 2005, s. 57).
George Makdis, finin Hukuk Teoloji Anlay, Usl-i Fkhn Kkenleri ve nemi, ev. Sami Erdem, Snn
Paradigmann Oluumunda finin Rol, s. 15.
Zencn, Tahrcl-Fr alel-Usl, thk. Muhammed Edib Salih, Dmak niversitesi Yaynlar, Dmak, 1962, s. 1-2.
306 | Dr. Musa GNAY
dir.42 Eb Hanfe ve rencilerine nispet edilen ama gnmze ulamam olanusl eserleri, dile getirilen bu ihtimali glendirici nitelie sahiptir.43
mam Eb Hanfeye nispet edilen usl eserlerine ramen, kesin olan udur ki,
onun usl sonraki dnemlere yazl olarak aktarlmad iin, hem ona aidiyeti
tartmal birtakm kurallar Hanef uslne dahil edilmi hem de baz fr meselelerinin gerekelerine ilikin Hanef uslcleri arasnda nemli ihtilaflar ortaya
kmtr.
b.Rey: Rgb sfehn, (v. 502) reyin tanmn Zann- glip ile nefsin birbiriyle elien iki eyden birine inanmasdr eklinde verir.44 Araplar rey kelimesini, doruya ulamak iin dndkten sonra kalbin vard sonu anlamnda
kullanmlardr.45 yi dnlm gr, ilerde kabiliyet ve yetkinlik anlamlarnda46 kullanlan rey, sahip olduu zellik sebebiyle bakalar tarafndan kabul
edilmeyebilen,47 zel ve bamsz gr ifade eder.48 Eb Hanfe, Osman Bettye
yazd mektupta, gnahkr mminin durumunu aklarken ona hitaben Kble
ehli iin senin de bundan baka dndn sanmyorum demi ve rey szcnn kullanm alann da ifade etmitir.49 Reyin tanmnda yer alan zan, Eb
Hanfenin rencisi mam Muhammed eybannin (v. 189) ifadelerine de yansmtr.50 mam Muhammed, Medine ehli ile giritii fkh mnakaalarda onlarn
42
43
44
45
46
47
48
49
50
Metin Yiit, lk Dnem Hanef Kaynaklarna Gre Eb Hanfenin Usl Anlaynda Snnet, z Yaynclk, stanbul,
2009, s. 18.
Cesss, icm bahsinin detaylarn ele ald blmde, selefin ihtilaf ettii konularn dna kmann caiz olmadn
delillendirirken Hiamn mam Muhammedden yapt bir nakle yer verir; mam Muhammed konuya ilikin
grn Usl-i Fkhn Ksmlarnda zikretmitir (el-Fusl fil-Usl, II, 154). bn Nedim, Eb Hanfe ve Eb
Ysuf un rencisi olan Muhammed eybannin Kitab Uslil-Fkh yazm olduunu kaydeder (el-Fihrist,
Drul-Marife, Beyrut, 1978, I, 287); Hatb Badd, Eb Ysuf u Eb Hanfe mezhebinde usl-i fkh zerine
eserler veren ilk kimse olarak zikretmektedir. (Tarih, XIV, 245-246); bn Hallikan, Eb Ysuf un usl eseri
olduunu kaydetmektedir (Vefeytl-Ayn, VI, 382). Hamidullah, hem Eb Hanfenin hem de rencilerinin
usle dair eserleri olduunu birka yerde dile getirmi (slmn Hukuk lmine Katklar, s. 47, 49; slmn Douu,
ev. Murat iftkaya, Beyan Yaynlar, stanbul, 2002, s. 125, 127; mam- zam ve Eseri, ev. Kemal Kuu, Beyan
Yaynlar, stanbul, 2004, s. 85, 87) ve Ebl-Hseyin Basrnin el-Mutemed adl eserinde eybannin uslnden
iktibaslar olduunu aktarmtr: Anlaldna gre, mam Muhammed de fkh uslne dair eser telif etmitir.
nk daha sonralar yetimi olan Mutezile limlerinden Ebl-Hseyin Basr, mam Muhammedin usle dair
eserlerinden nakiller yapmaktadr. Mesela bu nakillerden biri yledir: mam Muhammed der ki, Fkhn kayna,
mesnedi drttr: Kitap, snnet, icm ve kyas. phesiz bu bilgiler, fkh uslne dair bir kitaptan nakledilmitir;
bir fkh kitabndan deil (slmn Hukuk lmine Katklar, s. 49-50; Ayrca bkz. mam- zam ve Eseri, s. 87).
Rgb, Mfredt, s. 207.
Sonradan sahabi olan Hubb b. Mnzir, Cahiliye devrinde baz nemli grler ileri srd iin zr-rey olarak
anlmtr (Hayreddin Karaman, slm Hukukunda ctihad, 2. Bask, FAV Yaynlar, stanbul, 1996, s. 101) .
Hassan, slm Hukukunun Douu ve Geliimi, s. 143.
Bedir Savanda Allah Rasl (sav), ordusu iin bir karargh tespit ettiinde Hubb b. Mnzir, bu yer tespitinin
vahye mi yoksa kendi grne mi (rey) istinad ettiini sorunca, Hz. Peygamber (sav), kendi grne dayandn
belirtir. Bunun zerine Hubb, Ya Raslallah, biz kuyularn bulunduu yeri tutalm; dier kuyularn hepsini de
dolduralm; bylece dman susuz brakm oluruz deyince Raslullah (sav) k d 8 (Doru bir gr belirttin) demitir. (bn Hiam, es-Siretn-Nebeviyye, II, 210-211). Mcadele sresinin ilk ayetlerinin inmesine vesile
olan olayda Havle bt. Salebe, kocasnn zhr yaptn ve durumunun ok kt olduunu bildirmi; bir ruhsat
bulmasn arzulamt. Allah Rasl (sav) de slm ncesi rfe dayanarak onun artk haram olduunu sylerken
yle demitir: 8N 'a C9 (Taber, Cmiul-Beyan, XXIII, 221).
Fazlurrahman, slm, s. 109, 127.
Eb Hanfe, Risle il Osman Bett, s. 68. 6,9 ' .U ' #
Namaznda srekli olarak phe eden kimsenin gl reyine gre (,9 DA W4) davranmasn syler (eyban, elHucce al Ehlil-Medne, Vizaretl-Marif, Beyrut, 1964, I, 228).
reylerine gre ictihadda bulunduundan sz eder. Mesela satn alnan bir klede
meydana gelen kusur sebebiyle Medinelilerin verdii hkm eletirirken yle
demektedir: Bu konuda sylediiniz gibi Peygamberden veya herhangi bir sahabiden bir hadis rivayet edilmemitir. Bununla ilgili olarak Peygamberden veya
herhangi bir sahabiden bir hadis bulunsayd onu delil olarak getirirdiniz. Bu, sadece aranzda kararlatrdnz bir reydir. O da ancak bir delile dayand takdirde
kabul edilebilir.51
Rey terimi balangta olumlu bir anlama sahipken52 sonradan baz hadisiler
tarafndan hev ve keyf gr anlamnda kullanlarak olumsuz bir muhtevaya
brndrlmtr.53 Hadisilerin elinde ehl-i reyden olma vasf, bal bana bir
cerh sebebi olmutur. Reyin olumlu mnasn koruyan hadisiler de mevcuttur.
Mesela byk hadis imamlarndan olan Yahya b. Sad Kattn, (v. 189) Eb Hanfe
ile ilgili olarak Eb Hanfenin reyinden daha gzel rey iitmedik ve grlerinin
birounu benimsedik demitir.54 mam Eb Hanfenin adalarndan olan ve
nemli bir hadis imam olarak kabul edilen mam Evz, onu tenkit etme gerekesini yle ifade eder: Biz Eb Hanfeyi rey ile hkm verdiinden dolay ayplamyoruz. Sonuta biz de reyle ictihadda bulunuyoruz. Ancak, kendisine hadis
ulat halde ona aykr olan grleri sebebiyle knyoruz onu.55
c.Snnet: Bir ey yapmak, bir eye ekil vermek, r amak, bir yola girip
yrmek anlamlarna gelen snnet szc,56 tpk fkh kelimesinde olduu gibi,
bir stlh olma srecinde anlam deiikliine uramtr. Hadis usl eserlerindeki tanma gre snnet, Allah Raslnn (sav) btn szleri, fiilleri, tasvipleri ve
yapmay dnp de yapamad her eyi kapsamaktadr.
51
52
53
54
55
56
eyban, el-Hucce, II, 513-514.

Ubeydullah b. Utbe, bn Abbas hakknda Reyde ondan daha fakh bir kimse grmedim derken Eb Seleme, Hz.
ie hakknda Peygamberin (sav) snnetlerini ondan daha iyi bilen ve reyde ondan daha fakh birini grmedim
demitir (bn Sad, et-Tabakt, II, 368, 375; Acln, bu mspet zellie deinir: Eb Hanfeye cephe alanlar,
bilmedikleri konularda onun imam olduunu ikrar etmekle birlikte onu reyci diye sulamaktaydlar. Hlbuki
selef limlerimiz nezdinde rey, er nasslarn mnalarna, riin koymu olduu hkmlerin doru hikmetlerine
vukfiyet gc demektir. (Muhammed Abdurreid Numan, mam- zam Eb Hanfenin Hadis lmindeki Yeri,
ev. Enbiya Yldrm, Rabet Yaynlar, stanbul, 2004, s. 53-54, er-Risletl-Aclniyyeden naklen, s. 4-6); brahim
Kafi Dnmez, bir ksm otoritelerin rey ve kyasa cephe almalarn, snnetin henz tedvin edilmemi olmasna
ve kyasn, sahas dna karlmas endiesine balamaktadr (Dnmez, slm Hukukunda Kaynak Kavram, s.
111); Bedir, Hanef Fkh Teorisinde Peygamberin Otoritesi, s. 71; Mustafa Uzunpostalc, Eb Hanfe ve Nasslar
Deerlendirmesi, slm Aratrmalar, Eb Hanfe zel Says, s. 28).
Hz. Aliye, Hz. Peygamberin, kendisine Kurndan baka bir ey brakp brakmad sorulduunda Hayr.
Yanmzda Kurndan ve kiinin Kitab hususunda mazhar olduu anlaytan baka bir ey yoktur eklindeki
cevab ashbn genel tavrn temsil etmektedir (Buhr, Diyt, 31). Reyin keyf olarak kullanlmasna bir tepki
olarak btn akl yrtme faaliyetinin reddedilmesi, byk bir hatadr. Mesela bn Hazm, reyi Nefsin bir brhana
dayanmadan doru sand eydir diye tanmlamtr. Sonradan ehl-i hadis ve ehl-i rey olarak ortaya kan iki
ekol, hibir zaman ne sadece hadis ve ne de sadece rey taraftar olmulardr. Byk bir hadis limi olan mam
Mlikin, mam finin tenkitlerinden kurtulamamas, kimi limlerin Mliki ehl-i reyden saymas (bn Kuteybe,
el-Marif, s. 494) bu snrlarn ok da belirgin olmadn gsterir. Gzden uzak tutulmamas gereken nemli bir
nokta da udur ki, iki ekoln de temel bilgi kaynaklar Kurn ve Snnettir (Kevser, Hanef Fkhnn Esaslar,
ev. Abdulkadir ener-M. Cemal Sofuolu, TDV Yaynlar, Ankara, 1991, s. 9); Eb Zehra, mam Mlik, Hayat,
Grleri, Fkh, ev. Osman Keskiolu, Hilal Yaynlar, Ankara, 1984, s. 164).
Yahya b. Man, Tarih, II, 189
bn Kuteybe, Tevl Muhtelifil-Hadis, thk. Abdlkadir Ahmed Ata, Messesetl-Ktbis-Sekafiye, Beyrut, 1988,
s. 71-72.
bn Manzr, Lisnul-Arab, s-n-n, XIII, 220.
308 | Dr. Musa GNAY
Snnet terimi fi ncesi ve sonrasnda farkl mnalarda kullanlmtr.57 fi

ncesi dnemde snnet, hadis bata olmak zere Mslmanlarn zellikle de
Hulef-i Ridnin- uygulamalarn, zerinde ittifak ettikleri detleri58 ve nebev
snnetin yorumlarn da kapsyordu.59 Hz. Ali, iki imeye verilen cezay anlatrken
yle der: ki cezasnda Raslullah (sav) krk vurdu, Hz. Eb Bekir de krk vurdu. Sonra Hz. mer bunu seksene tamamlad. Ama bunlarn hepsi de snnettir.60
tb, (v. 790) snnet teriminin sahabe uygulamalar iin de kullanldn belirtir:
Kitap ve snnetten bildiimiz ya da bilmediimiz bir delile dayanan sahabe ameli
iin de snnet lafz kullanlr. Zira byle bir amel ya bize ulamam bir snnete
ball ifade etmekte ya da sahabenin /rid halifelerin, hakknda gr birlii ettii bir ictihad temsil etmektedir.61 Abdlaziz Buhr, (v. 730) Pezdevnin (v. 482)
usl zerine yazd erhte, onun, nceki usl yazarlarnn hilfna haber kelimesi yerine snneti tercih etmesini, snnetin bu kapsayclna balamaktadr.62
d.Hadis: Hadis, kadm kelimesinin zdd olarak yeni anlamna geldii
gibi63 sz ve haber anlamlarna da gelmektedir.64 Hz. Peygamber (sav), Eb
Hureyreden gelen bir rivayette65 snnet szcn kulland gibi, hadis tabirini
de kendi sz iin kullanmtr.
Hadisilerin hadis tanmlarnda snnetin tarifinde olduu gibi kapsam farkll sz konusudur. Hadisi snnetle e anlaml gren Tb Hadis, sadece Hz.
Peygamberin (sav) veya sahabenin ve tbinin sz, fiil ve takrirlerini ifade etmekten daha fazlasdr66 diyerek hadisin erevesini izmektedir. bn Hacer (v.
852) Hadisilere gre hadis ve haber kelimeleri e anlamldr. Her ikisi de merf,
mevkf ve makt hadisler iin kullanlr. Ancak bazlar, hadisi Hz. Peygamberden
(sav) gelen rivayetler iin, haberi de bakalarndan gelenler iin kullanmaktadr
demitir.67
e.Eser: Eser kelimesinin szlk anlam bir eyden arta kalandr. Istlh olarak
Hz. Peygamberden (sav), sahabeden veya tbinden rivayet edilen eye eser denir.
Haber ve eser e anlamldr.68
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68

Eb Hanfe ve ada olan fakhlerin snnet terimini kullan biimleri, snnete getirilen yorumlar kapsayacak
ekildedir (z, mam- zamn Be Eseri, el-lim vel-Mteallim, s. 38; Mlik, Muvatta, 43; Eb Ysuf, er-Red ala
Siyeril-Evz, s. 76 ve Kitabl-Harc, s. 164-165; eyban, el-Hucce, I, 225).
Fazlurrahman, Tarih Boyunca slm Metodoloji Sorunu, s. 23.
Eb Dvud, Hudd, 36.
tb, el-Muvfakt, IV, 4.
Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, II, 520; nceki uslclerden Cesss, haber kelimesini tercih ederken (el-Fusl
fil-Usl, I, 502) Debs de er hccetleri sralad blmde, ikinci olarak haberur-Raslden sz etmektedir
(Takvml-Edille, thk. Halil Muhyiddin, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 2007, s. 19). Serahs ise er hccetlerin
asllarnn tane olduunu syledii yerde snnet szcn tercih ederken konunun detayl ele alnd
blmde haber kelimesini kullanmaktadr (Usl, s. 217, 220).
bn Manzr, Lisnul-Arab, h-d-s, II, 131.
Rgb, Mfredt, s. 110; Bu anlamlaryla Kurnda yirmi sekiz yerde gemektedir.
Buhr, lim, 33.
Tehnev, Yeni Usl-i Hadis, s. 28.
Tehnev, Yeni Usl-i Hadis, s. 28-29.
Ahmed Naim, Tecrd-i Sarh Tercemesi, I, 7.
1.lk Dnem Fkhnda er Delillerin Sralamasna Genel Bir Bak

mam Eb Hanfenin benimsedii usl kurallarnn sonraki dnemlerde geirdii deiimi vuzuha kavuturulabilmek iin bavurulmas gereken konulardan
biri de, ilk dnem fkhnda er delillerin sahip olduu sralamadr. Tabi ve mantksal sralamann gerektirdii Kitap, snnet, ictihad ve icmn yerine ictihadn
son sraya yerletirilmesi, ictihad yntemi bakmndan salt bir takdim-tehirden
ibaret kalmam, nemli deiikliklere sebep olmutur. Mesela kyas ileminde
asl olarak Kitap ve snnet deliline ilaveten icmn da yer alabilmi olmas, bununla beraber icmn mstenedi olan nassn mutlaka bilinmesi gerektii art, bir
ksr dng olumasna sebep olmu; kyasn alannn daralmasna yol amtr.
Fkh usl kitaplarnda genel olarak yaplan deliller sralamas ile sahabe dneminde ve erken dnem fakhlerinde mevcut olan deliller sralamas arasnda
baz farkllklarn bulunduu bir gerektir. Mesela Eb Ysuf, Evz ile tartt
bir konuda ona izlemesi gereken usl de aklam olmaktayd: Kurn ve marf
snneti kendine rehber edin, ona tbi ol; Kurn ve snnette aklanmam olan
konular da onlara kyas et.69 Burada Eb Ysuf, Kitap ve snnetten sonra icm
deil de kyas nc sraya yerletirerek fkh uslnn temel kaynaklarn tabi
srece uygun olarak sralamtr. Yine hicr 2. asr fakhlerinden olan Leys b. Sadn
(v. 175) Mlik b. Enese (v. 179) yazd mektupta, ilk Mslmanlarn izledii metodu renmekteyiz: Onlar, Kurn ve Snnetin kendilerine aklk getirmedii
konularda reyleriyle ictihad ediyorlard.70
Usl kitaplarndaki sralamaya baktmzda, delillerin genel olarak Kitap,
snnet, icm ve kyas (ya da rey) olarak sralandn grmekteyiz. Mesela Cessas,
el-Fusl fil-Usl adl eserinde Kitapla ilgili usl meselelerine yer verdikten sonra,
haber, icm, kyas ve istihsan eklinde bir dzen oluturmutur. Debs, (v. 430)
her ne kadar ilim gerektiren er hccetleri ele alrken drt hccet ierisinde kyasa
yer vermese de, sralamay Kitap, haber-i Rasl, ondan tevatrle nakledilen haber
ve icm olarak ifade etmektedir.71 O, kyas ilkin hkm koymada (nasbl-hkm
ibtiden) bir delil olarak grmemekte; ahkm nassla belirlenmi asllara ferin tadiye edilmesi anlamndaki kyas er delil olarak kabul etmektedir.72 Serahs, (v.
483) Pezdev, (v. 482)73 Sadrera (v. 747) ve tb de74 (v. 790) deliller sralamasnda nc sraya icm yerletirmi ve bunun gerekelerine dair herhangi bir
aklamada bulunmamlardr. Ancak Ebl-Hseyin Basr (v. 436) ve Pezdev yorumcularndan Abdlaziz Buhr, (v. 730) deliller sralamasnda gerekelere de yer
vermitir. Ebl-Hseyin Basr, icmn kyastan nce yer almasn, icmn, kyasn
69
70
71
72
73
74

bn Kayym, lml-Muvakkn, thk. Muhammed el-Mutasm Billah Badd, Drl-Ktbil-lmiyye, 2. Bask,
Beyrut, 1998, III, 83-88.
Debusi, Takviml-Edille, s. 19.
Debusi, Takviml-Edille, s. 260.
Pezdev, kyas ilk er delilden istinbat edilen bir mna olarak deerlendirir (Usl, I, 33).
tb de eserinde delilleri yukardaki erevede zikrettikten sonra, sadece Kitap ve snnete yer vermesini, bu iki
delilin dierlerinin de asln tekil ettii dncesine balamaktadr (el-Muvafakt, III, 329).
310 | Dr. Musa GNAY
sahhliini belirlemede bir yol olmasna balamaktadr.75 Abdlaziz Buhr ise, ilk
delilin ortak niteliklerini, bunlarn kesin olarak hkm gerektiren deliller olmas ve hkm ispatnda herhangi bir eye dayanmamas/varln herhangi bir
eye bal olarak srdrmemesi olarak icm delili iin derece fark mahfz- tespit eder.76 Oysa kyas delili, hkm ispatnda maks aleyhi temel almak durumundadr ve ilk olarak (ibtiden) hkm ispat etmesi mmkn deildir.77
Yukarda zikredilen gerekelerin doruyu tam olarak yansttna katlmasak
da, deliller hiyerarisinin tespitinde, karlalan problemlerin hangi kaynaklardan
balayarak zlmesi gerektiine ilikin bir zihn tutumun sz konusu olduunu
dnyoruz. Allah Raslnn (sav) Muaz Yemene vali olarak tayin ettiinde
ona hkm elde etme yollarn da talim etmesi, Hz. merin kad reyhe tavsiyeleri ve bn Mesudun, bir dva arz edildiinde izlenecek metoda ilikin beyanlar
da bavurulacak kaynaklarn srasna vurguda bulunmaktadr.
Yakn dnemde yazlan usl eserleri ile yaplan aratrmalarda deliller sralamasna dair farkl bir yntemin daha dorusu fkh tarihinin balang dneminde var olan yntemin- dile getirildiini grmekteyiz. Mesela Seyyid Bey, edille-i
eriyyeyi aklarken Kitap, snnet, kyas ve icm eklinde bir sralama takip etmitir.78 Fazlurrahman, her trl slm dnce iin at salayan drt temel ilkeyi
sayarken Kurn, Snnet, ictihad ve icm eklinde bir sralamay tercih etmitir.79
Ali Haff, edille-i eriyyeyi Kitap, Snnet ve ctihad ( ya da Nazar) olarak tespit
eder.80 Muhammed Hamidullah, Abbas halifesi Mansur dnemine (hicr 136-158)
kadar slm hukukunun hkm kayna olduunu, bunlarn da Kurn, snnet
ve ictihad olduunu, icmn ise bir vka olarak var olmakla bereber hukuk bir
messese olarak bulunmadn belirtir.81 Muhammed Hudar de slm Hukuk
Tarihi adl eserinde sralamay Kitap, snnet, kyas (rey) ve icm olarak zikreder.
Zira icma ulaabilmek iin de reyde bulunmak kanlmazdr:
Gerek Hz. Eb Bekir ve gerekse Hz. mer, hilfetleri zamannda er bir
hkm hakknda ashba danp onlarn grlerini alrd. Bu istiare sonucunda varlan hkme btn Mslmanlar uyard. Dolaysyla kimsenin muhalefet etmesi bahis konusu olmazd. Bu ekilde reyin aklanmasna icm
denilmitir. O devirde mctehid olan ashb, snrl sayda zatlar olduu iin
75
76
77
78
79
80
81
Ebl-Hseyin Basr, el-Mutemed f Uslil-Fkh, I, 9. cmn ilevi konusunda benzer bir deerlendirmeye yer
veren Fazlurrahman, (slam, s. 136) buna ramen deliller sralamasnda icm sona brakm (Tarih Boyunca slm
Metodoloji Sorunu, ev. Salih Akdemir, Ankara Okulu, Ankara, 1995, s. 17) ve daha tutarl bir metod benimsemitir.
Zira, henz uygulama sahasna kmam bir delilin sahhliini denetlemek mmkn deildir.
Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, I, 34.
Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, I, 34.
Seyyid Bey, Medhal, Asitane, stanbul, 1343, II, 47-68.
Fazlurrahman, Tarih Boyunca slm Metodoloji Sorunu, s. 17. Ayrca kitabn deiik yerlerinde snnet, ictihad ve
icm arasndaki organik badan sz ederken de (s. 23), ikiz karde olan ictihad ve icm yntemleri derken de (s.
35) icm sona brakmtr. Yine ayn yazarn slm adl eserinde de bu sralamay grmek mmkndr (slam, s.
129, 132, 134).
Ali Haff, el-ctihad ve Neetl-Mezhibil-Fkhiyye, Mecellet Mahedil-Buhs ved-Dirastil-Arabiyye, Kahire,
1971, s. 211-212.
Hamidullah, slmn Hukuk lmine Katklar, s. 41.
onlarla istiare etmek ve grlerinin neticesine muttali olmak mmknd ve

icm kolayca gerekleirdi. er hkmlerin istinat ettii kaynaklar drt taneydi: Kitap, snnet, kyas ya da rey, ki bu kaynak birinci ve ikinci kaynaa
dayaldr, ve icm. Ashbn, vardklar icm kaynanda kitap veya snnetin
bir nassna veya kyasa istinat etmi olmalar zarurdir.82
lk dnem slm hukukunun geliim aamalarn inceleyen Ahmed Hassan,

Kitap ve snnetten sonra icmn deil de kyasn (ya da daha doru bir deyile
reyin) bulunduunu tespit eder.83 Sahabe icm konseptinin byk bir olaslkla
sahabeden sonra ktn syleyen Hassan, bununla ilgili olarak Vsl b. Atnn
(v. 131) u szn nakleder: Doru bir karara drt kaynak vastasyla ulalabilir.
Bunlar, Kitabn ak sz, ittifakla kabul edilen hadisler, mantksal kyaslama ve
mmetin icmdr.84
Gerek ilk dnem fukahasnn nemli bir ksmnn deliller sralamasn, gerekse ada dnemdeki baz aratrmaclarn konuya ilikin tespitlerini dikkate
aldmzda, aslnda mam Eb Hanfenin delillere bakn tespit ederken izleyeceimiz yolu da belirlemi olmaktayz. Klasik fkh usl eserlerinde yaygn olarak zikredilen deliller sralamasn deil, tarih geliime uygun olan Kitap, snnet,
ictihad ve icm izgisini kabul edeceiz. Bunun pratikte ciddi farkllklara neden
olmas kanlmazdr. Zira zerinde icm edilen bir konuda farkl bir grn
ortaya konmas, Hanef usl kitaplarndaki deliller sralamasnn bir sonucu olarak imknszdr.85 Daha da tesi udur ki, bir konudaki ihtilflardan farkl olarak
nc bir gr ortaya koymak da ihtimal d gzkmektedir. Mesela Cesss,
herhangi bir asrdaki mctehidlerin bir mesele hakkndaki belirli grler zerindeki ihtilaflarnn dna klmasn mmkn grmemektedir. Cesss, bu grn Hiamn mam Muhammedden yapt bir rivayete dayandrarak delillendirir.86 Buna ek olarak Cesss, mctehidlerin herhangi bir konudaki farkl ictihadlarnn mevcudiyetini, onlarn dndaki grlerin hatal olduu konusunda
bir uzlaya varld eklinde yorumlayarak87 bizce son derece hatal bir istidlalde
bulunmutur. Yine icm konusunu ele alrken yer vereceimiz zere, talile dayal
icmn deiebilirlii meselesi de bu, sahabe icm bile olsa- bu sralamayla dorudan balantldr.
82
83
84
85
86
87
Hudar, slm Hukuk Tarihi, ev. Haydar Hatipolu, Kahraman Yaynlar, stanbul, 1974, s. 144.
Hassan, slm Hukukunun Douu ve Geliimi, ev. Ali Hakan avuolu, Hseyin Esen, z Yaynclk, stanbul,
1999, s. 68.
Sralamann bu ekilde deitirilmesi, sadece bir takdim tehirden ibaret olmam, fkhn ilk dnemlerinde grlen
dinamizmin kademeli bir ekilde azalmasna, hatta snmesine sebep olmutur (Fazlurrahman, Tarih Boyunca
slm Metodoloji Sorunu, s. 38; Fazlurrahman, slm, s. 134, 136). Kyasn drdnc er delil olarak belirlenmi
olmas, bunu kanlmaz klmtr. Zira, kyas ileminde asl olarak Kitap ve snnet deliline ilaveten icmn da yer
alabilmi olmas, bununla beraber icmn mstenedi olan nassn mutlaka bilinmesi gerektii art, bir ksr dng
olumasna da sebep olmu; kyasn alannn daralmasna yol amtr.
36. Cesss, el-Fusl fil-Usl, II, 154:
T 3, 3T 'H 3T N |P
3 #3N3 f343 33QT 3 WP !T 3 ER UT 3 s3
8 o n3 R T 3 r +P
3 43(/T 3Ba
3 U tR g3 3 3 f3
T 3 3.U3 #3 j 8r 3 3 P P ER
3 8T%R,#3 j P
T *P4,P#3N3 P P73 T 3 3 R T 3, T 3 : T UR 83 T 3 T P3 T gR 3, 3T j 3 R4 T 3 E,P
T B WP
P R R P QT
. P T P T =
3 N3 P AP
Cesss, el-Fusl fil-Usl, II, 154-155.
312 | Dr. Musa GNAY
2.mam Eb Hanfe ile Hanef Uslcleri Arasnda Oluan Usl Farkll

Bundan sonraki blmlerde mam Eb Hanfe ile sonraki dnem Hanef
uslcleri arasnda oluan a farkn gsteren baz kurallara yer vereceiz. Bunlar,
haber-i vahidin kabul adna konulan artlardan ravi fkh ve umumul-belva ile
icm trlerinden skt icm ve icm sonucu varlan hkmlerin deiebilirlii
konulardr.
a.Haber-i Vhidle Amelde Rvinin Fakh Olmas
Rvinin fakh olmas art, dier baz usl kurallar gibi Eb Hanfeye idiyeti
konusunda kesinliin olmad artlardan biridir. lk olarak rvinin fakh olmas
vasfn ele alrken buradaki fakh kelimesinin anlamn doru olarak tespit etmemiz gerekir. mam Eb Hanfenin yaad dnemde fkh szcnn anlamlarna deinmi ve bunun sonradan kazand anlamdan daha kuatc olduunu
grmtk.
mam Eb Hanfenin bu ifadeyi dneminin anlamna uygun olarak kullandn dnmek durumundayz. Buna gre fkh szc, sadece ictihada ehil
kimse olarak deil, idrak melekesi son derece gelimi ve ince anlayl kimsenin
durumu iin kullanlm olmaldr. Sadece onun deil, talebelerinin de kullanmnda bu genilii hesaba katmamz gerekmektedir. Eb Ysuf, rivayetleri nasl
deerlendirmemiz gerektii konusunda lleri belirlerken, fkh otoritelerinin
bilmedii, Kitap ve snnete aykr rivayetlerin ayklanmas gerektiini, buna mukabil fkh otoritelerinin bildii rivayetlere sarlmak gerektiini ifade eder.88 Bir
baka konuda, tercih ettii rivayeti Bize Peygamberden (sav) sika, fkh ile marf
ve emin kimselerden ulaan msned bir habere gre89 diye niteleyerek rvinin
fkh vasfna dikkatlerimizi eken Eb Ysuf, deiik rivayetler arasndan bu zellii hiz olan rvinin rivayetini tercih etmitir. mam Muhammed de, diyet konusunda Mslman ile kfir arasnda bir fark olmadn ayet ve hadislere dayal
olarak delillendirirken bn ihb Zhrnin rivayetini tercih sebebini yle aklar:
Bununla ilgili olarak Allah Raslnden (sav) gelen pek ok marf ve mehr
hadis vardr. O, kfirin diyetinin mslmann diyeti gibi olduunu beyan
etmitir. Bunu, kendi dneminin en fakhi, ayn zamanda Allah Raslnn
(sav) hadislerini en iyi bilen bn ihb Zhr rivayet etmitir. Zhr, Hz. Eb
Bekir, Hz. mer ve Hz. Osman (ra) dneminde muhedin (kendisiyle saldrmazlk anlamas yaplan kimsenin) diyetinin hr bir mslmanla ayn olduunu sylemitir. Muviye ise bunu hr bir mslmann yars olarak belirlemitir. Zhr kendi dneminin en iyi hadis bilgini olduu halde, nasl oluyor
da bu en fakhlerinin rivayetine karlk Muviyenin rivayetini kabul edip
onunla amel ediyorlar.90
88
89
90

eyban, el-Hucce, Vizaretl-Marif, Beyrut, 1964, IV, 344.
Burada, mam Muhammed, fakh bir rvinin rivayetini, sahabeden bile olsa bu
ynyle bilinmeyen bir rvinin rivayetine tercih etmitir.
Hanef haber teorisinin oluturulmasnda nemli bir yere sahip olan sa b.
Ebn, (v. 221) rvinin fakh olma artn ileri srer ve onun, fetvlaryla bilinen birisi
olmas gerektiinden bahseder.91 sa b. Ebn ile yine klasik dnem Hanef uslnde
nemli bir yere sahip olan Ebl-Hasan Kerh, (v. 340) bu konuda ihtilf etmilerdir.
sa b. Ebn, haber-i vhidi reddedilmesi konusunda kyasa aykrlk ve rvinin fakh
olmamasn ileri srerken Kerh, onun bu grlerini kabul etmemektedir.92
Debs, rivayetleri kabul edilen rvileri ele ald blmde, sahh kyasa aykr olmad srece mehr rvilerin haberlerinin makbul olduunu, sahh kyasa
aykr olduu takdirde ise rvinin fkh, rey ve ictihad ehli olup olmamasna baklacan iddia eder. Rvi fakh ise kyas reddedilir; buna karlk ehl-i fkh ve rey
deilse kyas karsnda onun haberi reddedilir.93 Daha sonra da Eb Hureyrenin
baka sahabilerce tenkide urayan rivayetlerinden rnekler vererek, onun adaletinin mehr olmas ve kadrinin yceliine ramen, ehl-i ictihad olmamas sebebiyle, rivayetlerine mukabil kyasn ne alnacan belirtir.94 Serahs, marf rvileri,
fkhyla marf olanlar ve adaletiyle marf olanlar diye taksime tbi tuttuktan sonra
Eb Hureyre, Enes b. Mlik gibi sahabeleri adaletiyle tannm olanlardan saymakta ve tenkide urayan baz rivayetlerine rnekler vermektedir.95 Bununla birlikte
Serahs, mam Muhammedin mam Eb Hanfeden bir rivayetine yer vererek,
onun, Enes b. Mlikin hayz sresine ilikin kavlini makbul saydn belirtir.96
Pezdev, zabt konusunun tanmn ve taksimini yaparken rivayetleri teruz
eden rviler arasndan tercihte bulunmada, fakh olan rviyi tercih etmenin, mezhebin kstas olduunu belirtir: Yine bunun iindir ki, muraza halinde fkhla
marf olan kimsenin rivayeti, fkhla marf olmayann rivayetine tercih edilir.97
Abdlaziz Buhr ise, bazlarna gre fakh olmann art olmadn belirtir.98 O,
mam fi ile birlikte hadis imamlarnn ounluunun rvide fakh olma artn
aramadn kaydettikten sonra, Ebl-Hasan Kerhnin de ayn kanaatte olduunu, ancak sa b. Ebnn, rivayetin kabulnde bu art aradn belirtir.99
91
92
93
94
95
96
97
98
99
Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, II, 558.

Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, II, 559. bn Emir Hc da haber-i vhidin mutlak olarak kyasa takdim edileceini,
bunun mam Eb Hanfe, fi ve Ahmed b. Hanbelin gr olduunu ileri srer (et-Takrr vet-Tahbr, II,
308). Tehnev, ls-Snen, Thk. Hazim Kd, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1997, XIV, 98-99. Eb Zehra, Eb
Hanfe, ev. Osman Keskiolu, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997, s. 296-309. brahim Kafi Dnmez,
slm Hukukunda Kaynak Kavram ve VIII. Asr slm Hukukularnn Kaynak Kavram zerindeki Metodolojik
Ayrlklar, (yaynlanmam doktora tezi), Atatrk niversitesi slm limler Fakltesi, Erzurum, 1981, s. 265.
Debs, Takvml-Edille, thk. Halil Muhyiddin, Darl-Ktbil-lmiyye, 2. Bask, Beyrut, 2007, s. 180.
Debs, Takvml-Edille, s. 180-181.
Serahs, Usl, thk. Ebul-Vefa el-Efgani, Drul-Fikr, Beyrut, 2005, s. 262-263.
Serahs, Usl, s. 265. Tehnev, Eb Hureyrenin Allah Rasl (sav) zamannda fetv veren, fakh sahabeyle muraza
edecek kadar ictihada ehil bir fakh olduunu belirttikten sonra, Zehebnin Eb Hureyre hakkndaki hfz, fakh,
fetv ehlinin byklerinden eklindeki deerlendirmesine yer verir (ls-Snen, XIV, 102).
Pezdev, Usl, II, 554 (Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr ile birlikte).
314 | Dr. Musa GNAY
Burada hem rvi fkhnn art olup olmadn gstermek hem de Eb

Hureyrenin mam Eb Hanfe nezdindeki konumunu tasrih etmek asndan
nemli olan iki rnek zerinde duracaz. Bu rivayetlerin ikisi de Eb Hureyreden
aktarlmtr.
1-Musarr hadisi: Hanef usl eserlerinde ve fkh kitaplarnda rvinin fakh
olmamas,100 kyasa aykrlk,101 usle muhalefet,102 Kurn ve mehr snnete arz,103
hadis metninde ztrab olmas,104 kaz-siyas ayrm yaplmas105 ve neshedildii106 gibi birbirinden farkl gerekelerle reddedildii ileri srlen bu hadiste Allah
Rasl (sav) yle buyurmaktadr: Kim (st ok grnsn diye) memeleri iirilmi bir koyun satn alrsa onu gtrp sasn. Hayvann stn beenirse onu
yannda tutar; aksi halde o hayvan geri verir ve bir s da hurma verir.107 Buna ek
olarak Tirmiz rivayetinde muhayyerlik sresinin gn olaca da yer alr: Kim
memeleri iirilmi bir koyun satn alrsa gne kadar muhayyerdir. Onu dilerse olduu gibi kabul eder; dilerse bir s yiyecekle birlikte iade eder.108 Bu hadisi
Eb Hanfenin reddettiine dair muahhar dnem usl eserlerinde farkl gerekeler ileri srlmtr. Ancak ilk dnemde yazlan eserlerde, mam Eb Ysuf, bu
hadisin herhangi bir gerekeyle reddedilmesini haksz karacak bir gr ortaya
koymaktadr. Alverite muhayyerlik sresinin gn olduunu yukarda geen
hadise dayandran mam Eb Ysuf ve Muhammed, Eb Hanfenin grnn de
bu ekilde olduunu belirtirler.109 Buna gre, mam Eb Hanfe, Eb Hureyreden
100 Debs, Takvml-Edille, s. 182.
101 Serahs, Usl, s. 264; Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, II, 556; Sadrera, et-Tavzh, II, 8.
102 Tehnev, ls-Snen, XIV, 76. Tehnev, usle muhalefetle ne demek istediini, bn Hacerin musarr hadisine
yapt aklamaya cevap olarak yle aklamaktadr: bn Hacerin (usle muhalefet ve usl kyasna muhalefet
hakknda) syledikleri, onun usl kyasnn mnasn kavrayamamasndan kaynaklanmaktadr. nk o, kyas
deyince ferin asl zerine takdiri olan usl kyas, uslden de Kitap, snnet, icm ve kyas anlamaktadr. Oysa
mesele onun anlad gibi deildir. Usl kyasnn mnas, kll asllarn muktezasdr. Buna gre musarr hadisi,
tazmin, tarim (bor) ve dier konulardaki kll asllarn gerektirdii eylere muhaliftir. yle ki, ceza ancak
misliyle olur; misil de ya sur olur ya da manev. Sur misil ise her halkrda manev olana takdim edilir. Bunlar,
eratn sabit asllardr. Hadis ise bu asllara muhaliftir; dolaysyla onunla amel edilmez. Sonu olarak hadiste
beyan edilen ey, geri verilmez. bn Hacerin Hadisin kendisi asl olduu halde, Nasl asl kendisine muhaliftir
denilir szne gelince bu yanl, hatal ve uygulanamaz bir grtr. Sebebi ise, bu grn (usl anlaynn)
usl-i erbaa zerine kurulu olmasdr. Biz burada kastedilenin kll asllar olduunu aklamtk. Onun gr
yanl olmasayd bile, bir asln baka bir asla muhalif olmas, ihtimal d deildir. Bazen bir hadis, Kurna aykr
olur, bazen de bir baka hadise muhalif olur. Bunun byle olduu herkesin malumudur. (ls-Snen, XIV, 76).
103 Cesss, el-Fusl fil-Usl, II, 4; Sadrera, et-Tavzh, II, 17: Teftzn de bu hadisin sadece kyasa aykrlkla
reddedilmediini, Kitapa muhalif oluunun ok net olduunu belirtir (et-Telvh, II, 17).
104 Tehnev, las-Snen, XIV, 75.
105 Tehnev, las-Snen, XIV, 78-79, 82-84.
106 Tahv, erhu Menil-sr, thk. Muhammed Seyyid Cadlhak, Muhammed Zhr en-Neccr, MatbaatsSnnetil-Muhammed, Kahire, 1968, VIII, 35.
107 Buhr, By, 65; Mslim, By, 7; Eb Dvud, care, 12.
108 Tirmiz, By, 29.
109 Eb Ysuf, htilf Eb Hanfe ve bn Eb Leyla, s. 16-17; eyban, el-Asl, V, 117:
, I za ,
\ * 4 L i( =N ) 4F# 4 q f4 q =F9
4
, I ,(+, EA O 9 9!) EU I79 E 7 ) 4F# 4 q f4 q =F9
4#
6B DA g, '# # , I )8
9#
Serahsi, mam Ebu Hanife ve Zfere gre muhayyerlik sresinin gn veya ondan daha az olarak takdir
edilebileceini aktardktan sonra Ebu Yusuf, Muhammed ve bn Ebu Leylaya gre ise, sre belirli olduktan sonra
gnden fazla da olabilecei eklindeki grlerine yer verir (el-Mebsut, XIII, 41).
rivayet edilen bu hadisi, metnindeki ilk bakta grlen mkillere ramen sahh
olarak kabul etmi ve onunla amel etmitir. Ancak hadisin ikinci ksmnda yer alan
tazminle ilgili olarak mensh olduu eklinde aklamalara da rastlamaktayz.110
bn Hacer, cumhrun kavlinin hadisin zahir mnas olduunu, mam Zferin de
(v. 158) bu grte olduunu belirtir; ancak ona gre, kii, bir s hurma vermekle
yarm s buday verme arasnda muhayyerdir. Bir rivayette bn Eb Leyla (v. 148)
ve mam Eb Ysuf un da bu ekilde amel ettii aktarlr. Ancak onlar, bu tazmini
sadece bir s hurmayla snrl tutmaz ve buna ek olarak onun kymetinin de verilebileceini belirtirler.111 mam Mlik, musarr hadisini usl kyasna muhalif
grerek reddetmitir.112
Tehnev, (v. 1262) konuya ilikin teferruatl bir bilgi verdikten sonra hadisin, kiilerin arasn bulup sulh salamaya ynelik olduunu belirtmitir. Yine ona
gre, Eb Hanfe de bu hadise muhalefet etmemi ve hadisi terk etmemitir; ancak
bu hadisi muslaha erevesinde zel bir fetv olarak deerlendirmitir.113
Tehnevnin bu yorumu, hem ilk dnem eserlerinde yer alan mam Eb
Hanfenin hadisle amel ettii eklindeki yaklam yanstarak, onun grnn
orijinalitesini bozmam, hem de muahhar dnem Hanef uslclerinin nemli
bir ksmnn deiik gerekelerle hadisle amel edilmedii ynndeki yaklamlarn da kapsayarak o da yine farkl bir gerekeyle- hadisin umm ve muttarid
bir hkm iermemesi sebebiyle amele esas tekil etmeyeceini ihtiva etmektedir.
2-Orulu iken unutarak yiyip ien kimsenin durumu: Buhr ve Mslimin
Eb Hureyreden naklettii bir hadiste Ramazan aynda unutarak bir ey yiyip ien
kimsenin orucuna dair Allah Rasl (sav) Orucunu tamamla. nk sana yemek yediren ve iiren Rabbindir buyurmu,114 bir baka rivayette de Sen Allahn
misafirisin buyurmutur.115 mam Eb Hanfe, kendisinden sonra yazlan Hanef
usl eserlerinde ictihada ehil olmas oka tartma konusu olan bir sahabi olan
Eb Hureyrenin bu rivayetini esas alarak gerekte verecei hkm deitirmi
ve unutarak yiyip ien kimsenin orucunun bozulmayacan, bu hadise istinaden
hkme balamtr. Kyas, bu durumdaki bir kimsenin orucunun bozulmasn gerektirir. Mesela namazda unutarak bir rknn eda edilmemesi durumunda namazn iadesi gerektii gibi, oruta da unutarak yiyip ime, oruca mnfi olduu
iin orucun bozulmas ve kaz edilmesi gerekir. Oysa Eb Hanfe, burada hadis
sebebiyle kyas terk edip istihsana gre116 hkm vermekte ve orucun bozulmayacan sylemektedir. mam Mlik, bu durumdaki kimsenin orucunun bozulacan belirtir.117
110
111
112
113
114
115
Tahv, erhu Menil-sr, VIII, 35; Tehnev, bu grn mesnedsiz olduunu belirtir (ls-Snen, XIV, 82).
bn Hacer, Fethul-Br, thk. Muhibbuddin el-Hatb, Drul-Marife, Beyrut, 1379, IV, 364.
bn Dakk d, erhu Umdetil-Ahkm, leml-Ktb, 2. Bask, Beyrut, 1987, I, 351; Tehnev, ls-Snen, XIV, 81.
Tehnev, ls-Snen, XIV, 82-83.
Buhr, Savm, 26; Mslim, Syam, 171.
Mevsl, el-htiyr, tahkik, Muhammed Adnan Dervi, Darul-Erkam b. Ebil-Erkam, Beyrut t.y. I, 190; Rz,
Mefthul-Gayb, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1990, III, 126.
116 Mevsl, el-htiyr, I, 190.
117 bn Dakk d, erhu Umdetil-Ahkm, I, 270; Merginn, el-Hidye, tahkik Muhammed Muhammed Tamir, Hfz
316 | Dr. Musa GNAY
Bu konuya dair Serahsnin bir nakli, mam Eb Hanfenin, unutarak orucunu

bozan kimsenin durumu hakknda farkl bir ihtimali daha ortaya koymaktadr:
Bir kimse, orulu iken unutarak yiyip ier veya cinsel ilikide bulunursa orucu
bozulmaz. Bu konuda farz ve nafile orular arasnda fark yoktur. mam Mlike
gre ise farz oruta kaz etmesi gerekir. Eb Hanfenin el-Cmius-Sairde sylediine gre kyas da bunu gerektirir: nsanlarn sz, yani onlarn rivayet ettikleri
hadis veya Eb Hanfenin hadise muhalefet ettii eklindeki sz olmasayd, oru
kaz edilmeli derdim.118
Bu ifadeler, eer Eb Hanfeye aitse, o aslnda vermeyi dnd hkmn
dnda bir hkme kerhen karar vermitir. nk insanlarn kendisini hadise muhalefet ettii eklindeki sulamasndan ekinmi ve bu durumdaki bir kimsenin
orucunu kaz etmeyeceini sylemitir. Ancak onun ictihadlarnn geneline baktmzda, byle bir itham ihtimalinden dolay asl dncesinden vazgeeceini
ileri srmek, ok da isabetli gzkmemektedir. Zira Eb Hanfe, daha hayatta iken
bu ekilde birtakm sulamalara muhatap olmu ve hibir ekilde insanlarn knamasndan ekinerek sahhliine inanmad bir hadisle amel etmemitir. Kald ki,
hadis ve snnetin yurdu olan Medinenin nl fakh ve muhaddisi mam Mlik,
bu rnekte kyas ne alarak orulunun kaz edeceine hkmetmitir.119 Serahs
uslnde de bu konuya yer verir ve insanlarn sz ifadesini Allah Raslnden
(sav) gelen rivayetler olarak tasrih eder.120 Ksn (v. 587) ise buradaki ibareyi insanlarn kendisini hadise muhalefet etmekle sulamas olarak aklar.121
Hanef fkh kitaplarndaki genel yaklam, mam Eb Hanfenin, unutarak
orucunu bozan kimsenin orucunun bozulmayaca grn, sahh bir hadisin
vrid olmas sebebiyle kyas terk etmesine balama ynndedir.122
b.Ummul-Belv (Haber-i Vhidin Geneli lgilendiren Bir Konuya likin
Olmamas)
Haber-i vhidin kabul edilmeme gerekelerinden birisi de, amel gerektiren bu
haberin insanlarn genelinin ihtiya duyduklar bir konuda vrid olmasdr. Abdlaziz Buhr, bu kural, ilk dnem Hanef uslclerinden Kerhye nispet derek
aktarmaktadr.123 Sonraki dnem Hanef uslclerinin de kabul ettii bu kaide,124
Aur Hfz, Drus-Selam, Kahire, 2000, I, 147.
118 Serahs, el-Mebst, III, 65. U# fS, O z 2 q <9 6 =N# $F # E
# 6B t, v O F) 7 # J # EA #
s/ z 2 q <9
a V
=N ' # *(,#9 ' k fS, 4 V
=N ' \! O z 2 q <9
N f4 V
119 bn Dakk d, erhu Umdetil-Ahkm, I, 270; eyban, el-Hucce, I, 391.
120 Serahs, Usl, s. 438.
121 Ksn, Bedius-Sani, thk. Ali Muhammed Muavvez, Adil Ahmed Abdlmevcut, Drul-Ktbil-lmiyye,
Beyrut, 1997, IV, 194.
122 eyban, el-Hucce, I, 391; Mevsl, el-htiyr, I, 190; Merginn, el-Hidye, I, 147; Bbert, bu hadisin Kitapa aykr
olduu eklindeki itirazlara, yine Kitaptan delil getirerek cevap verir (el-nye, III, 282); Ksn, Bedius-Sani,
IV, 259; Zeyla, Tebyinl-Hakik, IV, 82; bnl-Hmam, Fethul-Kadir, II, 327; eyhzade, Mecmaul-Enhur, II, 333;
bn Nceym, el-Bahrur-Rik, VI, 184; Serahs, Usl, I, 245; Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, III, 454; bn Emir Hc,
et-Takrr vet-Tahbr, V, 315.
123 Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, III, 26-27.
124 Cesss, el-Fusl fil-Usl, II, 3. Debs, Takvml-Edille, s. 196. Serahs, Usl, s. 281. Pezdev, Usl, III, 24-25.
Hanefler dndaki uslclerin nemli bir ksm tarafndan, zellikle de fi

uslcler tarafndan kabul grmemitir. Onlara gre, byle bir haberin senedi
sahh ise haber kabul edilir.125
Abdlaziz Buhr, yaygnlk kazanmayan haber-i vhidi reddedenlerin ne
srdkleri gerekeye yer vererek, bir haberin herkesin ihtiyac olmasna ramen
yaygnlk kazanmamasn ya bilginin yanl rivayet edilmesine ya da neshedilmesine baladklarn aktarmaktadr.126 Buna karn, kendilerinin bu tr haberler konusunda mutlak olarak reddetme eiliminden daha ok, haber-i vhidden ok
daha gl hadislerin vrid olmas sebebiyle kabul etmeme cihetine gittiklerini
de rneklerle aklar. Mesela namazda besmelenin cehr okunmamasn, sadece
rivayetin hd yolla gelmesine deil, daha gl pek ok rivayetin mevcudiyetine
balamaktadr.127 Benzer ekilde mess-i zeker, atete pien yiyecekten dolay abdest gerekmesi ve cenaze tamann abdesti bozaca rivayetlerini de reddetmekte,
rka giderken ve rkdan kalkarken ellerin kaldrlmasn ayn gerekeyle kabul
etmemektedir.128
mam Eb Hanfenin konuya ilikin kurallarna bakarken bunlarn tahric
yoluyla elde edildiini yeniden hatrlatmakta fayda gryoruz. Zira onun metodolojisini ortaya karmak iin yaplan almalar, kimi zaman sert eletirilere
maruz kalmtr. Bu durumda iki ihtimal ortaya kmaktadr: Ya gerekten Eb
Hanfe, ictihadda bulunurken bu usl takip etmi ve kimilerine gre isabet etmiken bazlarna gre de yanlmtr. Ya da ona atfedilen usl takip etmemitir
ama yine ayn sonuca ulamtr. ayet ikinci olaslk geerli ise o zaman kendisine
yneltilen sert eletirilerin sorumlusu, sonraki dnem metodologlar olmaktadr.
nk Hanef usln tesis ve tespit eden bu uslcler, Eb Hanfe savunusu yaparken istemeden de olsa onu hedef haline getirmi olmaktadrlar. Mesela Rz (v.
606) ve bn Hazm, (v. 456) haber-i vhidin kabul artlar arasnda belv-y mma
aykr olmamas artn yanl bulurlar. Rz bu artn koulmasn cahilce diye
nitelendirir;129 bn Hazm ise bu gre sahip olanlar ehl-i btl diye tavsif eder.130
Rz, mam Eb Hanfenin metodunu, daha dorusu Hanef usl eserlerinde hadis kritii adna belirlenmi olan metodu tenkit etmektedir. O, Eb Hanfe ve mezhebinde haber-i vhidin ummul-belv olan yerde reddedildiini, haberin sahh
olmasnn mtevtiren nakledilmesine balandn belirttikten sonra, bu ilkenin
cahilce ortaya konmu ve baka hibir kimse tarafndan benimsenmeyen bir ilke
olduunu ileri srmektedir.131
Sadrera, et-Tavzh, II, 19.
125 fi, er-Risale, s. 221-222. Gazzl, el-Mustasf, I, 135. irz, el-Lma f Uslil-Fkh, I, 39; Semn, Kavtul-Edille,
I, 358. Bu gr Abdlaziz Buhr, fi mezhebinin ve ashb- hadisin genel kural olarak aktarr (Kefl-Esrr,
III, 24).
126 Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, III, 26-27.
127 Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, III, 27. Bu kaidenin katlik ifade etmediini Taftazn de belirtir (et-Telvh, II, 19).
128 Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, III, 26.
129 Rz, Menkb, thk. Ahmed Hicazi Sakka, Mektebetl-Klliyyatil-Ezher, Kahire, 1986, s. 27.
130 bn Hazm, el-hkm, thk. Ahmed Muhammed akir, Matbaatl-Asme, Kahire, 1970, II, 151.
131 Rz, Menkb, s. 27.
318 | Dr. Musa GNAY
Rznin bilmemesi mmkn olmayan bir konu, bu kuraln sadece Haneflere

mahsus olmaddr. Mlikler de bu kural ileterek baz haberleri reddetmilerdir
ve bn Hazmn eletiri oklar, bu iki ekole yneltilmitir.132 bn Hazm, bir taraftan
byle bir artla haber-i vhidin kabul edilmemesinin aslsz ve sama olduunu
ileri srerken dier taraftan da, bu iki mezhebin baz ictihadlarnda kendi kurallarna uymadn rneklerle gsterir. Mesela Hanef mezhebine gre, namazda iken
glmenin -kahkahayla glme kastedilir- abdesti bozaca ile ilgili haber, buna bir
rnek olarak nakledilir.133 Yine bn Hazma gre, Mlikler, yemin ve tek ahitle
hkmetme hadisini kabul ederek kendi kurallarnn dna kmlardr. Ona gre
bu konuda pek ok rnek vermek mmkndr.134
Rzyi bu ekilde ar bir eletiriye iten usl kuralnn sahibi, kimi aratrmaclar tarafndan135 Hanef snnet teorisinin kurucusu olarak kabul edilen sa b.
Ebndr. Ona gre haber-i vhidin reddedilme sebeplerinden biri de ilgili rivayetin konusunun, herkesin bilebilecei bir yerde cereyan etmesine ramen mnferid
kalmasdr.136 Sonraki dnem uslclerinin nemli bir ksm da bu kural, haber-i
vhidin kabulnde bir art olarak ileri srerler.137 nkt, sr ve manev138 ya da
zhir ve btn olarak139 taksim eden Hanef uslcler, seneddeki inktdan farkl olarak manev inktdan da sz eder ki, bu dorudan doruya metin tenkidi
anlamna gelmektedir. Mesela Serahs ve Pezdev, inkty zhir ve btn olarak
ikiye ayrdktan sonra, btn da murazaya dayal olan ve rvideki kusur/eksiklik
diye ikiye ayrm ve muarz olmaya, Kitapa muhalif olma, Snnete muhalif olma,
132 bn Hazm, el-hkm, II, 151.
133 mam Eb Hanfenin iki rencisinin eserlerinde yer alan hadislere gre namazda kahkaha ile glen bir kimsenin
abdest almas ve namazn yeniden klmas gerekmektedir. Bu hadislerin msned ve mrsel olarak farkl tarklerden
geldiini grmekteyiz: Ysuf babasndan, o Eb Hanfeden, o Mansur b. Zazandan, o Hasandan (Basr), o da
Mabedden (bn Eb Mabed) rivayet ettiine gre Allah Rasl (sav) namazda iken ma bir adam namaz klmak
iin geldi ve bir ukura dt. Bunun zerine bazlar yksek sesle (kahkahayla) gld. Allah Rasl de (sav) namaz
bitirince Kahkahayla glen kimse, abdest alsn ve namazn yeniden klsn buyurdu. (Kitabl-sr, I, 140).
mam Eb Hanfenin bu rivayetlerine gre namazda kahkahayla glen bir kimsenin namaz bozulduu gibi
abdesti de bozulmutur. Onun adalarndan Sfyan Sevr ve Evz de ayn kanaattedir (Ayn, Umdetl-Kr, IV,
316). Cesss, usle dair eserinde bu grn Hanef geleneinde mam Eb Hanfe ve Eb Ysuf a ait olduunu
belirterek mam Muhammedin farkl dndn ma eder. (Cesss, el-Fusl fil-Usl, II, 188). Serahs, konuyu
ele ald blmde Bir kimse ister unutarak ister kasden namazda kahkahayla glerse yeniden abdest alr ve
namazn iade eder. nk Allaha yakarma srasnda namazda kahkahayla glmek, namazda konumaktan daha
irkin bir davrantr. Bu sebeple kahkaha abdesti de bozan bir sebep olarak grlmtr diyerek ilgili hadislere
ek olarak reye dayal bir delil ortaya koymutur. (Serahs, el-Mebst, I, 171). Daha sonraki Hanef eserlerinde
yukarda geen varyantlara ek olarak Ebl-liyeden mrsel olarak gelen bir hadise de yer verilir ve kahkahann
abdesti de bozaca bildirilir. (Mevsl, el-htiyr, I, 18; Merginn, el-Hidye, I, 19). Hanef mezhebi dndaki dier
mezhebe gre namazda kahkahayla glmek, abdesti bozmaz (bn Rd, Bidyetl-Mctehid, I, 29; Karf, ezZehira, I, 235-236; fi, el-m, I, 21; Sbk, el-bhc, II, 340; bn Kudme, el-Mun, III, 194).
134 bn Hazm, el-hkm, II, 151; Cesss, mam Mlikin sadece mal konulara dair bir ahit ve yeminle hkmetmeye
cevz verdiini belirtir (Ahkml-Kurn, II, 247).
135 Bedir, sann Hanef snnet teorisi asndan etkisi o kadar belirgindir ki, o, baskn Hanef geleneinde benimsenen
haber kuramnn aslnda kurucusu saylmaldr demektedir (Hanef Fkh Teorisinde Peygamberin Otoritesi, s. 53).
Ayrca bkz. Yiit, Eb Hanfenin Usl Anlaynda Snnet, s. 298.
136 Cesss, el-Fusl fil-Usl, III, 117.
137 Cesss, el-Fusl fil-Usl, III, 114-115; Debs, Takvml-Edille, s. 196; Serahs, Usl, I, 276; Pezdev, Usl, I, 173;
, Usl, I, 284; Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, III, 24.
138 Serahs, Usl, I, 364.
139 Pezdev, Usl, I, 173.
yaygn olmas gerekirken ve genelin ihtiyac olan (ummul-belv) bir olayn zz

kalm hadisle nakledilmesi ve sahabenin nde gelenlerinin yz evirmesi maddelerini saymlardr.140
fi uslcler Hanef haber teorisine getirdikleri eletirilerde ummul-belv
artnn konmasn yanl bulurlar.141 Bunlardan Hanef mezhebine bal iken sonradan fi mezhebine geen Semn, (v. 489) bu artn konmasn yanl bulmakla
kalmaz, ayn zamanda bu arta riayet edilmediini dnd rneklere de yer
verir.142 Gazzl, (v. 505) bata Kerh olmak zere baz ashb- reyin haber-i vhidi
ummul-belvda reddettiine yer verir.143
Gazzl, Abdlaziz Buhr ve bn Kudmenin konuyla ilgili aklamalarnda
kullandklar baz, ounluk gibi ifadeler, Hanef uslnde farkl bir grn
olabilecei ihtimalini akla getirmektedir. Cesssn uslnde bu konuya ilikin
herhangi bir aklama bulunmamaktadr. Bu konuda Cessstan da nce yaam
olan ve kaynaklarda zikredilmesine ramen bize ulam bir usl bulunmayan
Eb Mansur Mturd, (v. 333) Teviltl-Kurn adl tefsirinde, deiik ayetlerin
tefsiri sadedinde fkh usl konularna da yer verir. Biz, onun bu konuya ilikin
yaklamn yansttn dndmz iki ayetin tefsirine yer vereceiz. Ancak
bu konudaki farkl ayetlerin tefsirinde yer alan aklamalar, birbiriyle tutarl gzkmemektedir. Bakara sresinde baz Yahudilerin, eytanlarn Hz. Sleyman
saltanat hakknda ve sihir yaptna dair uydurduklar ve insanlara rettikleri
eylere tbi olduklar, oysa Hz. Sleymann, bu ekilde bir sihir yaparak kfre dmedii haber verilmektedir.144 Mturd, Yahudiler iindeki o topluluun dt
yanll aklarken bu kssadan hareketle usle ait bir bir kurala atfta bulunur:
Onlar da bunu Sleymann vefatndan sonra rivayet ettiler. te Allah onlar
yalanlad ve elisinin (AS) bunlardan uzak olduunu ortaya koydu; sonra da
bu iin nasl ortaya ktn aklad. Bunu bylece btn insanlara aklad
ki, rivayetlerde, peygamberi her gren ve onunla gren kimseye tbi olmasnlar. nk onlar arasndan bu trl rivayet uyduranlar ve bunlar peygamberin yapageldii iler diye, dinleyenlere kabul ettirenler kabilir. Nitekim buna uygun dmeyen rivayetler vrid olmutur. Bunun iin, ashbmz,
herkesin ihtiya duyduu bir konudaki haber-i hss kabul etmemi ve btl
saymlardr.145
140 Serahs, Usl, I, 364; Pezdev, Usl, I, 173.

141 Rz, el-Mahsl, thk. Taha Cbir [Feyyaz] Alvani, Cmiatl-mam Muhammed b. Suud el-slmiyye, Riyad, 1979,
IV, 633; Gazzl, el-Mustasf, slm Hukuk Metodolojisi, ev. Yunus Apaydn, Klasik, stanbul, 2006, I, 173; mid,
el-hkm, II, 341; irz, el-Lma f Uslil-Fkh, I, 39; Semn, Kavtul-Edille, I thk. Muhammed Hasan Heytu,
Messesetr-Risle, Beyrut, 1996, 355-357.
142 Semn, Kavtul-Edille, I, 355-357. bn Hazmn benzer kanaatte olduu bilinmektedir (el-hkm, II, 151).
143 Gazzl, el-Mustasf, I, 135; Abdlaziz Buhr de Kerhnin bu kanaatte olduunu, sonraki Hanef uslclerin bunu
benimsediini sylemektedir (Kefl-Esrr, III, 24).
144 Bakara, 2/101-102.
145 Mturd, Teviltl-Kurn, tahkik Ahmed Vanlolu, mracaa Bekir Topalolu, Mizan Yaynevi, stanbul, 2005, I,
190.
320 | Dr. Musa GNAY
Mturd, haber-i hs konusundaki bu grn vasiyetle ilgili ayetin146 neshedilmesi konusunu ele alrken deitirmi grnyor. O, vasiyeti farz klan ayetin
neshedilmesiyle ilgili farkl grleri aktardktan sonra kendi grn vasiyet
ayetinin Allah her hak sahibine hakkn vermitir; vrise vasiyet yoktur147 hadisiyle neshedildii eklinde ortaya koyar. Bu konuda, snnetin ayeti neshedemeyecei eklindeki itirazlara da yle cevap verir:
Nesih, belirli bir zaman iin tayin edilmi olan hkmn bitiini aklamak
demektir. Bu hadisin haber-i vhid olduunu syleyenlere gelince, gerekte
yle demek gerekir: Bu hadis, rivayet bakmndan hd haberlerdendir. Ancak kendisiyle amel edildii bilgisi mtevtirdir. Bizim uslmze gre, amel
bakmndan mtevtir olan hadisler, amel edilen en sahh haberleri oluturur.
nk insanlar, yaygnl sebebiyle, nesilden nesile bilinen ve uygulanagelen
bu mtevtir haberlerle amel etmilerdir. Bu haberlerin yaygn oluu, insanlarn o haberleri rivayet etmelerine ihtiya brakmamtr; onlar bu rivayetlerin
kimseye gizli kalmadn biliyorlard.148
Mturdnin bu yorumunda dikkat eken nokta, haberin yaygnlnn, rivayet edilmesine ihtiya brakmamasdr. Dolaysyla herkesin ihtiya duyduu bir
konuda vrid olan haber-i vhid, ok mehr olmas sebebiyle de nakledilmemi
olabilir. Hanef usl eserlerinde bu konuyla ilgili verilen istizn hadisi rneinde,149
Hz. mer, Eb Musa Earye izin istemeyle ilgili hadisin baka tan olup olmadn sorunca, o da fkeli bir ekilde beyy b. Kabn bulunduu meclise gelmi
ve Hz. merle arasnda geenleri anlatp Allah iin syleyin. Herhangi biriniz bu
hadisi duydu mu diye iznin kez istenecei hadisini bilen biri olup olmadn
sormutu. Onun bu denli telal halinin szlerine yansmasna karlk, beyy b.
Kabn verdii cevap, son derece rahatlatc ve bu yaygnl vurgulama asndan
dikkat ekicidir: Allaha yemin olsun, buna cevap vermek iin kimse seninle gitmez; ancak en kmz/gencimiz senin bu isteine cevap verir. Eb Sad! Kalk.
(Eb Sad diyor ki): Kalktm ve merin yanna geldim; ona Allah Raslnn
(sav) byle buyurduunu syledim.150
Mturdnin bu yaklamnn acaba selef dneminde Hanef ekol asndan bir karl var mdr? Bu soruya cevap ararken karmza mrsel hadislerin
sahhlii, hatta msnedden daha gvenilir olduunu savunan Hanef uslclerinin
aktard rivayetler kmaktadr. brahim Nehaden (v. 95) gelen rivayetlerde hadis tarkinin oaltlmamas, tam da hadisin yaygnlna dayanak yaplmaktadr.
Ame, brahim Nehaye senedli hadis rivayet etmesini talep edince brahim Neha
yle cevap verir: Eer Bana falan kii Abdullahtan (b. Mesud) rivayet etti diyecek olursam bil ki, bana bu hadisi sadece o adn andm kii aktarmtr. Ama
146
147
148
149
150
Bakara, 2/180.
Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 186; Drim, Vesya, 38; bn Mce, Vesya, 5.
Mturd, Teviltl-Kurn, I, 333.
Cesss, el-Fusl fil-Usl, III, 107.
Tahv, erhu Mkilil-sr, thk. uayb Arnaut, Messesetr-Risle, Beyrut, 1994, IV, 244.
Abdullah (b. Mesud) dedi ki diyecek olursam bil ki, bu hadisi bana bir topluluk
rivayet etmitir.151 Dolaysyla rivayet tarkinin azl, konunun mehr olmamasyla her zaman doru orantl deildir.
Haber-i vhidin kabul edilmesinde ummul-belv olmamasnn art koulmas, yukarda aktarlan bilgiler erevesinde mam Eb Hanfeye nispeti hayli
tartmal bir durumdur. Usl eserlerinde verilen rneklerde haber-i vhidlerin
reddedilme gerekelerinde farklllarn bulunmas, dier mezhep mensuplarnn
bu kurala uymayan baz ictihadlara rnekler vermesi, mtekaddimn dnemi
uslnde ksmen kapalln bulunmas ve uslclerin bir ksm ya da ounluunun bu grte olduunun dile getirilmesi, hepsinden de te Mturd gibi,
Cessstan da erken dnemde yaam ki Hanef usl bir mnada Cesssn elFuslne dayanmaktadr- bir Hanef fakhi ve mfessirinin, hem de bir usl eserine sahip olduu kaynaklarda dile getirilen bir limin farkl bir yorumla meseleyi
ele almas, ummul-belv prensibinin en azndan yeniden dnlmesi gerektiini gstermektedir. Nitekim konuyla ilgili aklamalarnda bu kural Kerhye nispet ederek aktaran Abdlaziz Buhr, gerekte kendilerinin bu ekilde rivayet edilen haberlerin kesin olarak (katan) reddedilmesi gerektiini iddia etmediklerini,
bunu haric olarak/sahhlii destekleyici bir ilke olarak (zhiren) ileri srdklerini belirtmektedir. O, reddedilen haber-i vhidlere ilikin verdii rneklerde, hep
daha kuvvetli senedlerle rivayet edilen haberlere yer vermitir.152
Btn bu olaslklara ramen, ummul-belv ilkesinin iletilmesinin, aslnda
elien rivayetlerde doru tercihte bulunabilme imknn artrmaya ynelik olduu anlalmaktadr. Gerekten de topluluun ihtiyac olan bir konuda birbiriyle
elien rivayetlerin varl, ister istemez bir ayklama ameliyesini zorunlu klmaktadr. Burada sorunun bykln gstermesi bakmndan bir rnek vermek istiyoruz. Mslmanlarn en ok, en sk ve topluca yaptklar ibadet olan namazn
klnna bir gz atmak yeterince aklayc olacaktr. Daha abdest iin ellerimizi
ykamaya balamadan nce balayan ihtilflar, namaz bitirip de selam vereceimiz
na kadar devam etmektedir. Bu rnein en bariz nitelii, hemen btn unsurlarnn topluluk nnde yerine getiriliyor olmasdr. Dolaysyla ummul-belv
prensibini deiik rivayetler arasnda en sahhini bulmak iin gsterilen abann
bir yansmas olarak grmekteyiz.
c.Skt cm
Hanef usl eserlerinde icmn tanm yaplrken birtakm farkllklarn olduunu grmekteyiz. lk dnem Hanef uslclerinden Cesss, Serahs ve Pezdevde
her ne kadar icma ait bir tanma rastlamasak da onun hcciyeti zerinde durulmu ve delilleri sralanmtr. Debs, delil olarak kabul edilen icm bir asrda
yaayan adalet sahibi ve ictihad ehli limlerin bir hkm zerinde ittifak olarak
151 Cesss, el-Fusl fil-Usl, II, 32-33; Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, III, 7.
322 | Dr. Musa GNAY
tanmlamaktadr.153 Debsnin bu tanmnda hem btn mmetin deil, sadece

limlerin ittifak, hem de limler ierisinde dalaletle, fskla itham edilmemi ehl-i
ictihadn ittifak belirtilmi ve hkm de herhangi bir ekilde snrlandrlmamtr. Yine Debsye gre, sahabeden sonra icm olmayaca, Medine ehlinin dnda
herhangi bir icmn bulunmad ya da Allah Raslnn (sav) ehli ve nesli dnda
icm olmayaca eklindeki grler muteber deildir.154 Abdlaziz Buhr, deiik
tanmlar aktardktan sonra, en sahh olan Bu mmetin mctehidlerinin herhangi bir asrda bir i zerindeki ittifak eklinde belirtir.155 Benzer bir tanm yapan
Sadrera, ittifak konusu olan hkm er olarak niteleyerek alan daraltmtr.156
cmn, zerinde ittifak edilmeyen bir tanm olduu farkl usl eserlerine ve
icma ilikin yazlan kitaplara bakldnda rahatlkla grlebilmektedir. EblHseyn Basr, bir topluluun herhangi bir i zerindeki ittifakna icm demi,157
bn Hazm icma dahil edilmemesi gereken pek ok eyin bu terimin kapsamna dahil edildiini sylemitir.158 cmn, tanmnda tad ar artlardan dolay ounluun grn de icm olarak ele alan159 ya da ounluun grne
icm demese de byle bir gr hccet olarak grenler de olmutur. Bu durum,
limlerce ayn ekilde tanmlanmayan icmn kullanmna da etki etmitir. Muhtemelen bu sebepledir ki, limler, zerinde icm edildii ileri srlen konulara yeniden eilme ihtiyac hissetmi ve ihtilfn olmad ileri srlen konularda farkl
grlere rastlamtr. Bu, fkhn hem uslne hem de fruna dair fukahnn
khir ekseriyetinin kabul ettii bir gerektir.160 bnl-Mnzir, icm edilen konular toplad eserinde, ihtilflara ve infirdlara deinmeden geememi,161 bn
Hazmn Mertibl-cm, bn Teymiyye (v. 728) tarafndan tenkide tbi tutulmu
ve ittifak edildii ileri srlen meselelerdeki ihtilflara yer verilmitir.162
mam Eb Hanfenin icm anlaynn Hanef usl eserlerinde belirtilenlere
ne denli uyduunu ortaya koyabilmek amacyla ilk olarak, kendisine sorulan birtakm meselelere bunlar sadece er/amel konular deildir- verdii cevaplara
yer vereceiz. Onun icm anlaynn sahabe icm ile snrl olduunu ve sonraki
dnem icm hakknda ne dndn gsterir bir bilgiye sahip olunmadn savunan aratrmaclar olduu gibi,163 onun, icm bir delil olarak grmediini
ileri srenler de bulunmaktadr.164 Hanef usl eserleri ise, icmn kesin bir kant
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164

Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, III, 337.
Sadrera, et-Tenkih, II, 87.
Ebl-Hseyin Basr, el-Mutemed f Uslil-Fkh, II, 3.
bn Hazm, Mertibl-cm, s. 9-10.
bn Hazm, Mertibl-cm, s. 9.
tbnin fkh uslnn katliine dair kanaatini, Bkllnnin kart gryle birlikte deerlendiren Ysuf
Kardav, usle dair farkllklardan rnekler vererek tercihe ayan grn Bkllnye ait olduunu belirtir (elctihad fi-eratil-slmiyye Maa Nazartin Tahlliyye fil-ctihadil-Musr, Drul-Kalem, 2. Bask, Kuveyt, 1989,
s. 68-69) ve icm edildii ileri srlen pek ok konuda ihtilfn tespit edildiini ifade eder (el-ctihad fi-eratilslmiyye, s. 115).
bnl-Mnzir, Kitabl-cm.
bn Teymiyye, Nakd Mertibil-cm.
Dnmez, slm Hukukunda Kaynak Kavram, s. 62; zen, slm Hukuk Dncesinin Aklleme Sreci, s. 250.
ztrk, mam zam Eb Hanfe, s. 257; Ahmed Paketci, Eb Hanfe, Diretl-Marifil-slmiyyetil-Kbr, ed.
olduunu ve bunu inkr etmenin dinin bir asln iptal etmek anlamna geldiini
belirtmektedir.165 Yine Hanef mezhebinde icmn herhangi bir nesille snrl olmad da kesin olarak bilinmektedir.166
mam Eb Hanfe, icm bir delil olarak grmekle yetinmez; en stn fkh
bilgisini aklad yerde, mmetin ittifakn bilmenin gereine de vurgu yapar:
Eb Mut Bana dinin en faziletlisini haber ver dediinde Eb Hanfe Fkhn en
faziletlisi, kiinin yce Allaha iman, eri, snnetler, hadler, mmetin ittifak ve
ihtilfn bilmesidir eklinde cevap verir.167
mam Eb Hanfe, ashbn icmna ilikin grlerini, isyanc Hriclerin durumunu soran Eb Mutye verdii cevapta ortaya koymaktadr. mam Eb Hanfe,
onlarn din olarak nasl tavsif edilmesi gerektii konusunda yneltilen sorulara
verdii cevapta, onlarn tekfir edilemeyeceini net bir ekilde ortaya koyduktan
sonra, isyanc Hriclerin savata yaptklarndan sorumlu tutulup tutulamayaca
konusundaki soruya yle cevap verir: Harp bittikten sonra onlar iin bir zarar
yoktur; onlara had tatbik edilmez. Kan dkmeleri de byledir; ksas yaplmaz.168
Bu gre nasl ulat sorulduunda da ashbn ittifakna iaret eder: Osmann
(ra) katli hususunda insanlar arasnda ortaya km olan fitneden dolay ashbn,
bir tevil neticesinde kana bulaanlara ksas yaplmayaca, tevil sonucunda haram
ilikide bulunanlara had cezas uygulanmayaca, yine teville bir mala sahip kan
kimse iin takibtta bulunulmayacanda ittifak ettikleri hadisinden dolaydr.169
Bu konudaki grn tamamen ashbn ictimna/ittifakna dayandran Eb
Hanfe, Osman Bettye yazd mektupta da iman-amel ayrmn kesin olarak ortaya koyduktan sonra asllar yleri sralamaktadr: Aslolan Kurnn getirdii, Hz.
Peygamberin (sav) davet ettii ve ashbn insanlar arasnda ayrlklar ba gsterinceye kadar- yapageldikleri eylerdir. Bundan bakas ile amel edenler, bidatkr
ve sonradan dine ilavede bulunan kimselerdir.170 Mektubun devamnda gnaha
girmi bir kimsenin dalalette kalm mmin olarak niteleneceini, bunun dndaki
herhangi bir tavsifin mesela onun kfir olaca ya da ne mmin ne de kfir olaca
eklindeki grlerin- Hz. Peygambere ve ashbna muhalefet etmek anlamna gelecei uyarsnda bulunur.171 Yine o, sahabe arasnda kan fitne ve ihtilflarda nasl
bir tavr alnmas gerektii konusunu aklarken de selefe ve btn mslmanlarn genel yaklamna vurgu yapmaktadr. Bu konuyla ilgili olarak Allah en iyisini
bilir diyerek susmay tercih eden mam Eb Hanfe, bu tavrn sahabe ve tbin
imamlarndan rnekler verdii kiilerin yolu olarak gstermektedir.172
Kazm Musev Bocnurd, Merkez-i Diretil-Marifil-slmiyyetil-Kbr, Tahran, 1999, IV, 532.
165 Serahs, Usl, s. 229-230.
166 Ali Muhammed mer, el-Hilf beyne Eb Hanfe ve Ashbih ve Mevkfl-Eimmetil-hern Min Hzal-Hilf,
Mektebetul-Abikan, Riyad, 2002, s. 159.
167 z, mam- zamn Be Eseri, el-Fkhl-Ebsat, s. 35.
170 z, mam- zamn Be Eseri, Risle ila Osman Bett, s. 65.
171 z, mam- zamn Be Eseri, Risle ila Osman Bett, s. 67.
172 z, mam- zamn Be Eseri, Risle ila Osman Bett, s. 67- 68. Buna karn Eb Hanfenin sahabe arasnda kan
324 | Dr. Musa GNAY
mam Eb Hanfe, yukarda zikredilen cevaplarnda ve aklamalarnda sahabe ittifakna, Mslmanlarn hsn-i kabulne ve icm ve ihtilf konularn bilmenin gerekliliine nem verdii gibi, icma konu olan alan sadece er/amel
meselelerle snrl tutmam, itikada ait sorular cevaplarken de icma atfta bulunmutur.173 mam fi de, (v. 204) ilimde iki hususun ok nemli bir yer igal
ettiini, bunlarn da icm ve ihtilf konularn bilmek olduunu vurgular.174
cm, zerinde ittifak edilen bir konuda limlerin grnn kesin olarak
bilinmesi eklinde gerekletiinde sarih veya sahh icm olarak tanmlanmaktadr. Buna karlk icma konu olan mesele hakknda bir ksm limlerin gr
kesin olarak bilinirken, bir ksmnn grleri belli bir zaman gemesine ramen
herhangi bir sebeple bilinemiyorsa, yani onlarn sessiz kaldklar meselelerde oluan ittifak, skt icm olarak nitelendirilmitir.175 cmn delil olduu ounluk
fakhlerin yaklam olmakla beraber, sarih icma ilaveten skt icmn da delil olmas, daha ok Hanef fakhlerin savunduu bir grtr. mam Eb Hanfenin bu
konudaki grlerini tespit etme imknmz bulunmamaktadr. Ancak hem mam
Eb Hanfenin hocalar silsilesinde yer alan fakhlerin metoduna baktmzda
hem de ilk talebelerinin tutumlarna gz attmzda bir fikir edinmemiz mmkn
olmaktadr. Eb Hanfenin hocasnn hocas olan brahim Nehaye gre, skt
icm muteber deildir.176 lk dnem Hanef fakhlerinden sa b. Ebnn skt
icm kabul etmedii de nakledilmektedir.177 Buna karlk, Hanef uslclerin ounluu, skt icmn da sarih icm gibi bir delil olduunu belirtir.178
cmn imknszln kabul edenlerin hakllk pay olduunu dnenlerin,
skt icma bir delil nazaryla bakmalar zor grlmektedir. Zira, deiik blgelere dalm slm bilginlerinin, suskun kalmalarnn nasl tespit edilecei, neden
sessiz kaldklar gibi meseleler, hibir zaman tam olarak vuzha kavuturulamaz.
Bunun, mam Eb Hanfenin bir yntemi olduunu sylemek yerine, sonraki
Hanef uslclerin bir ictihad olduunu sylemek, geree daha uygundur.
Burada bir noktaya daha temas etmekte fayda gryoruz. Hanef uslclerin,
yine mam Eb Hanfeye nispeti kukulu olan haber-i vhidin kabulnde
ummul-belv prensibini ileri srmekle skt icmn hccet oluunu kabul etmeyi bir arada cem etmeleri, baz tutarszlklara da kap aralamaktadr. Bir hadisin, topluluun ihtiyac olan bir konuda zz olarak rivayet edilmesi, onun zayf olarak grlmesine sebep oluyorsa ki bu her zaman zayfla delalet etmezskt icmn kat bir delil olacan ileri srmek eliki olarak grlmektedir.
173
174
175
176
177
178
ve lmlere yol aan derin ihtilflara dair baka deerlendirmeleri de olmu, savaan taraflarn her ikisinin de hakl
olamayacan belirtmitir (z, mam- zamn Be Eseri, Risle ila Osman Bett, s. 67).
fi, er-Risle, s. 229.
fi, er-Risle, s. 22.
Muhammed Revvas Kalaci, Mevsat Fkhi brahim Neha, Drn-Nefis, 2. Bask, Beyrut, 1986, s. 781.
Cesss, el-Fusl fil-Usl, II, 140; Debs, Takvml-Edille, s. 28; Serahs, Usl, s. 235; Pezdev, Usl, III, 339;
Abdlaziz Buhr, Kefl-Esrr, III, 339; Sadrera, et-Tavzh, II, 88, 91.
Zira skt icm da bir varsayma, muhalif seslerin kmamasn muvfakata hamletme varsaymna dayanmaktadr. Oysa byle bir sessizlik iin pek ok ihtimal sz
konusudur ve bu ihtimaller icmn hcciyetine zarar verecek niteliktedir. Bu iki
ilkenin bir arada olmasnn ortaya karaca eliki sebebiyle olmaldr ki, Hanef
haber teorisinin kurucusu olarak grlen sa b. Ebn, ummul-belv prensibinin
savunucusu iken,179 hkim Hanef usl geleneine aykr biimde skt icm delil
olarak grmemektedir.180
SONU
mam Eb Hanfe, ortaya koyduu ictihadlarnda izledii usl yazl hale getirmedii iin daha doru bir ifadeyle onun ictihad yntemi bize yazl olarak
ulamad iin- ondan sonraki Hanef uslclerinin tespit ve tahric ettii kaideler,
Hanef uslnn olumasnda belirleyici olmutur. Bu durum, bir taraftan klasik
Hanef uslnde yerlemi baz kaidelerin dorudan mam Eb Hanfeye ait olduu konusunda bir kanaat olumasna sebep olduu gibi, dier taraftan da Hanefler
dndaki uslclerin Eb Hanfeye sert tenkitler yneltmesine yol amtr.
Bu makalede, mam Eb Hanfenin usl anlaynn, Hanef uslndeki yerleik kurallardan ksmen ayrldn tespit ettik. Bata deliller sralamas olmak
zere, bu delillerin anlalmas ve yorumlanmasnda baz farkllklarn olduu grlmektedir. Sadece Hanef uslnde deil, hemen btn usl eserlerinde yer alan
er deliller sralamasnn, fkhn tabii geliim srecine aykr olduu gereini gz
nnde bulundurarak syleyebiliriz ki, Eb Hanfe deliller sralamasnda hakim
usl geleneindeki sralamay takip etmemitir.
Hanef uslclerin baz fer meseleleri zmlerken ileri srdkleri yntem
farkllklar, Eb Hanfenin uslnn kesin olarak tespit edilmesini zorlatrmaktadr. Buna ek olarak Hanef uslclerin bu usl yeniden yorumlarken, yaadklar dnemin psiko-sosyal zelliklerinden etkilenerek ulatklar sonular da Hanef
usl ile mam Eb Hanfenin yntemi arasndaki fark iyice artrmtr. Snnetin
sahihliini tespit etmede ileri srlen ravinin fakih olmas ya da ummul-belv
ilkelerinin Eb Hanfeye nispeti birtakm tutarszlklar gz ard etmeden mmkn grlmemektedir. Bu ilkeleri katan deil de zhiren, sahihlii destekleyici
birer argman olarak gren uslclerin mevcudiyeti, Eb Hanfenin bu metoda
her zaman kesin olarak bal kalmadna da iaret etmektedir.
cma trleri arasnda yer alan ve byk lde Hanef uslclere mahsus bir
delil olarak grlen skt icmn, dier baz usl kurallaryla bir arada mtalaa
edilmesi de tutarl grlmemektedir.
179 Bedir, Hanef Fkh Teorisinde Peygamberin Otoritesi, s. 53. Ayrca bkz. Yiit, Eb Hanfenin Usl Anlaynda
Snnet, s. 298
326 | Dr. Musa GNAY
PRZDE BRAHM VE
MEZHEBL-MML-AZAM SML
RSALESNN TAHKK VE TERCMES
Hasan ZER*
. 4A @ , 4 8 J% E7 8
g, .c4 *4N ( f4 V
Q7
8 F
nF
nsanlarn fetva vermeye en cesaretlileri ilmi en az olanlardr. Kii
ilimden bir konu bilir de hakkn tamamn ondan ibaret zanneder.
Sahnn b. Sad (v. 240/854).
Przde Ibrhm, and the Verification and the Translation of His Work Called
Risle f Mazhabil-Immil-Azam
The Hanafis Faqih and the Judge of Mecca, Burhanuddin Ibrahim b. Huseyin b. Ahmad
b. Mohammad b. Br, Ibn Br (Przde). Przde who works as the Muft of Mecca for
long years discharged at the time of the Amir of Mecca Sharif Barakat b. Mohammad
in 1083/1672. Przde, who died in Mecca in Shawwal 16, 1099 / August 14, 1688, has
given many works of which most of it is treatise studies.
Giving a fetwa is a concept that is used in the community widely since the first years of
Islam. This study is an essay that aims at knowing the sect of the Imam Abu Hanefa and
His students and dependants degree in the Sect to give a fetwa and make a commentary in the sect of Hanaf, during education. Przde, saying, It is a treatise needed to be
known its content for everybody studying al-Fiqh, has emphasized on the importance
of His work. However, in the treatise, many concepts have been defined, and it has
been mentioned about the opinion that will be preferred in case of the contradiction
of opinions and about the preferred utterances in Fetwa.
Key Words: Judge, Muft, Fetw, Zhirur Rivy, Muctahed, Faqh, and Mutaahhir
Giri
slm ilim geleneinin rn olan says tespit edilememi birok eser kaybolmutur. Bize ulaanlarn byk ounun ise hl yazma eser ktphanelerinin
*
Eitim Grevlisi, DB Seluk Dini Yksek htisas Merkezi, hasankafiyeci@hotmail.com
328 | Hasan ZER
raflarnda hizmet edilip gn na karlmay bekledii bir hakikattir. Halbuki

kadim kltrden tevars eden gelenein ve devamlln hayati neme sahip olduu ilm faaliyetlerin vazgeilmez unsurlarndan biri de gemiten gelen metinlerin
sahih bir uslle gnmze aktarlmasdr. Fkh alannda da birok kitap ve risle
-zellikle Osmanl dnemi eserleri- yastk altnda tl bir vaziyette duran sermaye
gibi iletilmeyi beklemektedir.
Bu risle slm kltrnde nemli bir yere sahip olan fetva usulne ait bir alma olup, Mekke kadl yapm Przdenin bir eseridir.
1- Przde brahim
Hanef fakihi ve Mekke kads olan mellifin tam ad, Burhanddin brahim b.
Hseyin b. Ahmed b. Muhammed b. Br, bn Brdir (Przde).1
Dedesinin byk dedesi Prye nispetle Przde lakabyla bilinen bn Pr,
Mekkenin ilimle mehur ailelerinden birine mensuptur.
Przde, Mekkede yetimiti. Bata amcas Muhammed b. Ahmed el-Br olmak zere, eyhlislm Abdurrahman b. sa el-Mrid, Eb Bekir el-Marib gibi
alimlerden ders ald. Ali b. Eb Bekir el-Cemmlden Arapa, bn Allndan hadis
okudu. Pekok hocadan icazet ald. ehabeddin el-Hafacye de talebelik yapt.2
Przde, pek ok talebe yetitirdi. Bunlar arasnda Hasan b. Ali el-Uceym,
Taceddin b. Ahmed ed-Dehhn, Sleyman Hn gibi limler saylabilir.
Uzun yllar Mekke mftlii yapan Przde, 1083/1672de Mekke emiri erif
Berakt b. Muhammed zamannda azledildi. 16 evval 1099/14 Austos 1688de
Mekkede vefat eden Przde, ou risle pek ok eser brakmtr.3
2- Eserleri
Bursal Mehmet Tahir (v. 1344/1925), sonuncusu 1096/1685 tarihli on dokuz
eserinin adn belirtmitir.4
Muhibb (v. 1111/1699) ve baz kaynaklar, yetmi ksur, bir ksm kaynaklar
ise yzden fazla rislesinin bulunduunu kaydetmilerdir.5 Ancak eserlerinin bir
ksmnn gnmze ulat tespit edilebilmitir.6
2
3
4
5
6
Muhibb, Hlasatl-eser f ynil-karnil-hd aer, Bulak, 1301, I, 11; Bursal, Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri,
stanbul 1333, I, 262; Zirikl, Hayruddin, el-lm, I, 36, 37; zel, Ahmet, Hanef Fkh limleri, Ankara 2006, s. 147,
148.
zcan, Tahsin, Pirzde brahim, DA, stanbul 2007, XXXIV, 286; Kehhle, mer Rza, Muceml-mellifn,
Dmek 1957-61, I, 22; M. Habib el-Hle, et-Tarih vel-merrihn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 362.
Kehhle, age, I, 22; Bursal Mehmet Tahir, age, I, 261; Zirikl, age, I, 36, 37; zel, Ahmet, age, s. 148; zcan, agm,
DA, XXXIV, 286.
Bursal Mehmet Tahir, age, I, 261, 262.
Muhibb, age, I, 19, 20; zcan, agm, DA, XXXIV, 286.
Eserler ve bulunduu yerler iin bak: zcan, agm, DA, XXXIV, 287, 288.
Przde brahim ve Mezhebil-mmil-Azam simli Risalesinin Tahkik ve Tercmesi | 329
Baz eserleri ve bulunduu ktphaneler:

1- Umdet zevil-besir li-halli mbhemtil-Ebh ven-nezir. TSMK, Emanet
Hazinesi, nr. 730; Ktp., AY, nr. 837; Sleymaniye Ktp., Hasan Hsn Paa, nr.
406; Hac Beir Aa, nr. 220; Kl Ali Paa, nr. 386; Laleli, nr. 1106, 1107; ehid Ali
Paa, nr. 743; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1445.
2- erhul-Muvatta li-eybn.
3- erhu Tashihil-Kudr.
4- rdl-kadr f erhil-Mensekis-sar. Mekke Ktp., Abdullah Mirdd EblHayr, s. 41; Abdullah Muhammed el-Habe, III, 187.
5- el-Kef vet-tedkk li-erhi gyetit-tahkk f menit-telfk. . Ktp. AY, nr.
6392; Sleymaniye Ktp., ir Efendi, nr. 420/4, vr. 55b-61a.
6- Risle f hillit-tonbk. Mnih Devlet Ktphanesi, el-ltibak, nr. 884/7, vr.
108-115, Raf ul-itibk, nr. 884/8, vr. 119-124.
7- Risle f mezhebil-mmil-Azam Eb Hanfe. Ktp, AY, nr. 6392; Sleymaniye Ktp., ir Efendi, nr. 420/5, vr. 62b-65b.
8- Mcvezetl-mkt bigayri ihrm. Mekke Ktp, Fkhu Hanef, nr. 115.
9- Risle f hkmi kasris-salt f tariki Cidde.
10- htisrut-Trzil-mzheb f beynis-sahh minel-mezheb. Hocas Bedrddin e-ehv el-Msrye ait eserin muhtasardr.
Kaynaklarda bunlardan baka eserlerinden de bahsedilmektedir.7
3- el-Mezhebl-Hanef Adl Eserin Nshalar ve Tahkikte zlenen Yntem
el-Mezhebl-Hanef adl eserin, Trkiye ktphanelerinde ulaabildiimiz iki
mstensih nshas vardr. Mellif nshas ise, tespit edilememitir.
1- Sleymaniye Ktp, ir Efendi, nr. 420/5, Vr. 62b-65b.
2- Ktp, AY, nr. 6392, 4a-5b.
Rislenin nerinde Sleymaniye Ktphanesindeki ir Efendi blm 420/5
numaral nsha esas alnm, varak numaralar bu nshaya gre konulmutur. Bu
nsha V harfiyle, stanbul niversitesi Arapa Yazmalar blmndeki 6392 nolu
nsha ise harfiyle gsterilmi nshalardan daha doru olanlar metinde ve aralarndaki farkllklar ise dipnotta belirtilmitir. Metin iinde geen ahs ve kitap
isimleri ile mellifleri hakkndaki bilgiler tarafmzdan dipnotlara eklenmitir.
7
Bk. Bursal Mehmet Tahir, age, I, 261-262; zcan, agm, DA, XXXIV, 287-288.
330 | Hasan ZER
4- el-Mezhebl-Hanef Adl Eserin Muhtevas

Eser, szlkte bir olayn hkmn aklayan veya hkmn koyan, sorunlar ve problemleri zen gl cevap, terminolojide ise fakihin sorulan din bir
meseleye verdii cevap, ortaya koyduu hkm eklinde ifade edilebilen, fetv ile
ilgili bir risledir.
Fetv, slmn ilk yllarndan itibaren toplum iinde yaygn olarak kullanlan
bir kavramdr. Bu eser, Hanef mezhebinde fetv verirken, nakilde bulunurken ve
eitim - retim yaparken Eb Hanifenin grlerini, talebe ve tbilerinin mezhepteki mertebelerini anlatmay amalayan bir yazdr.
Przde brahim, bu, fkh tahsil eden herkes iin, muhtevas bilinmesi gereken bir risledir diyerek, eserinin nemine vurgu yapmtr.
Rislede bir ok kavramn tanm yaplm, tearuz durumunda tercih edilecek
grlerden ve fetv verirken mezhepte fetvaya esas grn tercih edildiini gsteren lafzlarndan bahsedilmitir.
< q Q

? (Q) #
3 3 P
3 WP3 3 P P U3 .T 3 O r3FP
39
4 q <9 t k\ 8< ?Q Ua + s

!2
, za) ? n# 0 f4# ?4F~# $%) / f4 IQ# LI!# ?~ J9 q 8@ [J/]
.(,8
:8 #
U.~ O %2# n %2# U. H P g * 4 ( Eg 8 ' F9 t.*
.=%# ( O =#1Q~ q# ,98(# E
# $( 8
?8(~ ,+4 P~ dI'#
# j*4 N 7 j!) P%o(R j%U. O #8*( 9 z 2 q <9
e Jn 4
o A3
O !, v t/
.t*(7 9/ = ) '# j*
8 u v E I
f4 #/ cS *S # 4
e Jn I(/ a :=, '# d N L9*+~ i#( O =N .#
.f*() N 8N A H'N o'a
/ H'N 4N :=N z 2 q <9 sF, z 2 q <9
e
H N) kP#*3 +
= ./ (#) WF8 k#@ I
o ,8 98 8
u+ I 4 Uo .3 TR O#
= # jm,8@# ## jg H( *H A .g $( z# W
(X/) k\ 8< ?Q Ua
Z!% k#B L8# j() , 7 O jEZF9 %F f4 E(+, | *
.% L# L O J(A # 84( O 4( 7 8 n( ,^
.(/) W4A94 I# (/) ?1~ b .g d#
,8~ O 8# .Z
# t% d*% E@
.(4Q(#) O
. NF
.(8H ) V O
.(3
3) V O
.t k\ B(F .(4 ~) V O

) WF8 EN :a# |# O WF8 k#@ .( # / # )
F #8 O (~ jW
@ k) ) 8 8< ,8 =
p#9# j$4 I(/ p#9# .*~ |# AB DA# j|# O QN# j O = O QN# j,8 = O QN :QN I f4 4 7 8N# j V8 O

s+A .k#( O s(
# j|# O ,) 8~# j?4g(~ p#9 !(# j O = J(A# jk) 8Z# j,8 = O ?4g(~
.(/) ?9 ,8U (/) ?1~ b (/)
.() (% E # () jV ?4 O N#
332 | Hasan ZER
4 QN# q <9

e Jn k#9 )_ q <9
e = H./0 g, ) H N 4 , *
8#
.A sA o'a U. '# J7 O HBa n(, 4 [/] HI^P H)
.. f*() RR%U. U.# jRRN KN :EZ =A * 4 b~ , * *
t\^ za Q
, #
* z 2 q <9
e *(,#9 U :a Jn \^# a %UB . 4N
f*() ~ O F9 I U. En(
, %
A 4 *(7 ) '
e =N O *
*(7 .

.+~ g ,/(~ / kP
o ,8 98 8 I IA
#*3 +
%Q)#
,#9 t'N * t% 4g2# k9 ' :=N# EZQ O sN2 ) k#9 6B f4 , '#
=N f4 E # WF8 k#@ O A 4 b~ , * *
t\^ za 4 ~# 9~A EZQ~ t\^# 6B
' t*(7# U# k U#8 , '# jx~ *u '# j*
I/ I LU ,# O *
,#~ ID
n
72 g(~
.*4& /0 f4 =N
a U. O n%(~ 8R *(b~ x~ ~# .U*(7 4%,
(~ *(7 g, v f4 4,
u+# *( EZQ I # |+ EZQ O

R N83 R, #
.EZQ~ H a# f(%~ O #
O A c*(
Z+ 9 E % 8 z 2 q <9 A#
n ? * H4( Q~ )A a#
O # 4 ~# 9~ O N \(/ A [J/] V
= \( .3 /P R t/ a# J! |(7#
.,9 a fS E ,# 8*(b~ \(, 6B iF # i4%# L9#S g~ sN :i!
8# 9(/' O# j) K# .H4
z 2 q Wp9
e = ./1, :C9%~ q 8% =N#
3
e =N f4 79
.f*() L8# Q O o'a t\^ =N
T !3 32
o (,9 k g e (A H\DA R no
'a 'N 4Q O
4N :N
e Jn k#9 :.gU X,8 EZF9 pX (/) ,8 ' x~ F9 O G .U 9#
.
e
D,#9 U#
.V NF
.(,#9) V O
.(%Q)#) (% E # (%Q)) jV ?4 O N#
. jx~ F9 .)%U O tAB A %#
e :ID Z f4
n I&a 9*+~ :,8 =N
n :N
.(
#) V O
.U$SN K# .+ EU .4 4 O A9+ .
@ $* jN (/) ,8 = j$
D jk) < 8% Q 8< 4
Eg+ O 9)' +# j8% ,9 O 8( ~# j,8 = O L8 L8# j=' O ~ O f*(
~# O
%(A
O ,8 8Z O ,*
I/# j#
Q EU L8 # j0 g ,.# ji9#84 8,b( O 8,(# ji#( O
# j9'
(/)
s+A# Y jS~ U# j*% 8Z# Y j7( 2 .!# =IU WN# ? # j
@ |#
.(/) W4A94 I# (/) I#

s+A# .8Z 7 !( ) s# .
@ |# O f(%~ J(A .
@ $4 W#9 ( 8 / 8 ) k* )
,a 8 fQ
.(/) W4A94 I# (/) ?9 ,8U# (/)
s)!( j7( 8Ub~ jIF j@ U (X/X) < 8% k#~ jW( j$' W4
@ p# C9%~ q 8%
(d f4) d# jF/ gF A .$Q# b+# V
,# # # m,8@ # .72#
8H U# 7
j9F O t .dI#
H
4# (/) L Q (# j(Q~ F# (/) @ LA.2 .ZN# j s
=# U# * O J(A .# #^ !

.(/) W4A94 I# (/) 8 ,92# (/) d9.# (/)
.V NF
.(sn!32) V O
.
( $S W4, O &/# .
@ F,9 a *() .* d# 8 gF jk EU Ep (X/) ! g jk W4 8<
j0 g J(A # )N WN% 8% i#9# 4 2# 9Q) za /# |9# 8U ,& f4 A# # W/g Q@ e f4 2
j = O J(A # Q@ $ # jQ@ 8n~ \%g # \! # jk#n !( # jW/g !( #
.(/) W4A94 I# X j*% 8Z# X jS~ U# X j7( 2 .EZQ d7 J(A#
.(t8,) V O
<9
e =N f4 E O E :k!~ 4+ ), 8< + /(~ I i#( O#
E LR 9 t.U# jR =8(F %#
n 3/ T 3 E f4 4^ O 34 ,+~
R 7 3 R, .# z 2 q
R
x~ =8 , I .
# 7 4 Z& 7~ n!( ,!A 7( Ba 4 i( !, v a#
.t\^ =N f4 i( ,+~ 8
Ba 'a N Wp#
3 * n79# t\^ =N * 7, v Q O
e (\^ =) g` Wp4 #
f4
e E
o'a
* g _ 4
.4 q# ()'
R\^ gn
R
R
U z 2 q <9 8 =N (U) sF, e =N U ./1R,
e r ,#9 Q~ O 87, v #
i(# k#@ O A Jn 9%A A t/0 za MA MA U\^# , Q@ =N U =N
\^ O EZQ~ N# # ,% O A S,
H L*+ O#
O A q <9 sF, e =N f4 $S 4 (,
3 , A a ,# U
.*
,#9 [/] * 8 v a# E ,
n =N
P 8*( 4(/ a# E , $W f4 #/(~ 2 a#
= ./, 8H 43 R A a# jt8
J U ,#
. '# J O %D,# J(g a 7, /0 ! O A a# a J sS,# t8
V
U
\%g 7 eA 9 9%g 4 8( ,DA _ DA = ./1, 4(/ B_ :WF8 k#@ O#
82# E2 ) * ) !)
Q~ J7 ,/(~ 87, v a# 4 8( , U\^# k#n# m4 e#
)_ %N,# q # (# %!
~ H7 4g(, '# L8* # za J, * 8b *(7#
.f*() f F EU7 EA o'a 4 Fb(, '
# Q
I& U# j| I/ 7~ E # | (# g@ O i |%2#
,+~ E,#N 9(u E # (L/ O a# )8 O 98U 6B )
b3 P L9b*~ =N % x, 8
f4 Jn G)
o'a Lr \PDA3 R R #RR # jB+ = '# +# 4S _ f(g,# s4Q TQ
3 i83 3(T R,# U9(/#
.(=N \^) V O
.(N) V O L8Z
.(U) V O
94%# I O E
2 .9/ d* 9A 4 .W
(/) k% \*+ W9 ,M k9g sF, J* 8 8
d, 2 O !(# j
e L\F O ,9g N
~# j
@ O i#(# j7 %(A 6
92 g x, A# .*(# j#
.(/) W4A94 I# j*% 8Z# (/) I# (/) U. d9.# j7( 2 .$S J0# jg'
.(=) O
.(2#) (% E # (2#) jV ?4 O N#
8 g e f4 2# t\^# E 8 i#, \!
O g =, (/) W
@ W4% ;#8
7 8 q 8% 8 4
.ZI# ?(F# ?(

F b@ kB O i9% O2#
F ?(F# ?(
.4 EU \%A a LI! J O ,8 tAB
./# 8 F e
. j*% 8Z jS~ U j7( 2
0 \Q2 jQ) s)!2 .?!(~ U j
@ Z jI (/) i8 _ 4~ jm4 jk8
NQ Ua 8< 8 !)
jF9 )/# j(Q% t j!2 ?9 (Q# j8Z L8# FN@ L9F \Q2 # j\/' $

(N j\%A \^ U# j
N( $7
=U#
EU O 9%/' ZN# j72# i#( EZQ~ # j O \! # j O 8~# S9 EZS# j ?4 %
2#
= O F9# j7 $Q(, $7 \Q2# ji#( =
# j IF # jW +# 6#
e ? dI O ,# s4(# j9

.(/) W4A94 I# (/)
g~ S,a# ( j j/)
s+A# Y j*% 8Z# j7( 2# .,8
2# j! 8 (n&) O +)# 8# .!
@ F,9 a *() U (X/) 7 k#n k' 4F IF 8 8<
; )!2 .;~ / U# .LU O2# j(/ g j& 8< E!2 .YU
F + za E9# .
= jW + U. f4
j#\DA # j O !(~# j0 g# jm,8@ O 9 Eg+# jdIbQ# pn~# j + J(A# j
Q # jm,8@ O 9
S~ U# (/) ,*
# ,8%# (/) g4/ .
e N
# 9 ; # =7 $ O 9/ ; # j$* ? I(/'#
.(/) W4A94 I# j9
LA.2# (/) ?9 ,8U# F4N ' 7( 2 (/) ~ Q# X
.(#) (% E # (u#) jV ?4 O N#
.(W) O
.(|,a#) V O
.(L/ O a# )8 O 98U 6B ) A( .U f4 g# (a L/# )8 O 6B 98U ) jV ?4 O N#
334 | Hasan ZER
r/ )_ 8( E O 4, '# / )_ E!( E O E , '# EZF )# i#( O A ./
.=
~ 8S x, '# W
@ FN I 4 ,
O A
%4 J S,a O %~ .U O x~ f4 7 :k!~ 4+ I
u+ i#( O#
i#, g, # jt\^# [J/] 9 p# O A ?nn! ?N 8 $S# $( # E*
.*7# # 'N * '# (,#9 L8# Q O 8*( # U.~
7 U ~ _ =n~ O o'a J74 W%
, R # S =N O H%^ EN E (Q2#
d,#4# H%^ ?(,# I(/ f4 $H
,+~ I(/ i! i#( O# k8
NQ O A n(Q~ #
(' 4# ./) # 8( , 4# , # 9(~ U# i( 4# N *
Lr \DA dI
~
r
3
H N) P Uo .TR O# U# n! U# E 4#
n! fS( k#% I
.f*() nn
U\^ g, WS(, # jn \^ U\^ g,
H
= a# 8 P o 3 TR mn% =
~ C(, '# L3 Bo +
E )87# ) t82 W%
, :=N
3 3 ,#
P
k.# jI4 H 9 g@ A# 3 gP R $( g '# Jn IA O 4/8 Q~ g# jr a
.ET o 33(RT43 4 H3 o( 9 g@ 8 ) (g@ 8S) gn~ I $( 7 R 8 *,
Q%~# \%g # \! 8 * # z 2 q <9 *3 o x |# k ,# U (A#
84~# t8
7 O
3,# EZ'8 ./, 8*(b4 9(~# ES * 4( N )A Ba \%g \Q# d,#
3 # E b RI/ [/] #/(~ ,+~ 9(u o'a \Q U# \/ s
!( ./,
O# =N
.)%U
(/)
g~ S,a .Z n% i#( *+# jYU LU j ' jz# %& j
F (~ W
@ sF, #8 j i#(
.(/) d%~ b #
8 f! n!2 fFF 8! 8%
~ 8% 8 8% 8< f4 Ua ,8 : EZQ~ , z EZF ) # FF i#(
. n 1926,356 /1344
F z# % + % / 84 Ua # f7/

s+A .(/)
F (

Q O k8
7M 4A j(/)
F (# 4g, v# N FN 8 ,N !( ,

.(/) W4A94 I# (/)
t8 m j91 j
@ v (X/ ) K (;+ #F ( za %Q)) ;#Q =8 j,8 , j4N FN
$4 O 7( 2 ! n7Q# i %Z ju+~ # ()' jL
~ f4 9N jQ4 4& jI a :# O k#Q =N .LU 2##
j4g, v ! ,+ 72# j,+~ ,+ 72# jC( # G42# jZ O Z U)# jQ4 2# 0 ,^# j
'
I $S# (/) U. d9.# (/) 98% .6B \^# j=' O 9
~ !( # ji#(# + d0 O F9# j/ b #
.(/) W4A94 I# ( /)
ji#(# jT
g4 W 4, f4 .LU 2# jk! W
(/) 4+ # ~ ,8 J* V% j8 ), 8<
.(/) W4A94 I .#7 f4 # j8Z 998 # jT
g J f4 *%29# .YU
F O(~ 8 W4 t8 *
J(A
J(g# g
J(A *4,# @ J(g W*(
2 !N) Q) WU# s ~# .YU
F O(~ q <9 W
@ WF8~ ^ W4 +4
>A J(A U
~ E' J(g# (Z Qn(Q)fQ2 (
# .YU
F O(~ ;8 W4 8< ! + U )#
@ O ZN8 >A
.YU
F (~ WQ
,8 # ~ 8< q 8% dAM e +4 ZN8
. NF
.(s) V O
# m,8@# \Q( v jf
(/)
F (~ i8
NQ 8~ j,8 ) jF Q@ i4 8 f4 8 sF, 8
7# j
*
js)!2 .Z'# $4 4 8
8,8 A# .M E(N :EN# .8
NQ d# .8% L8 2 O N#
F .8
N EU
2 .i#( = fQ,# j
@ i#( O (4~# j
@ |# O jE%Q !# j I/' p,9# jJ d9 (F J9' 4# ji#(
.(/) W4A94 I# (/)
g~ S,a# (/) ?9 ,8U# (/)
s+A# jS~ U j(
E(N .(X/) F/ EU j
@ A :8*+ 98! # ~ j,8 Q jZ' U j8 jL , 8%
!4 jWp J # jQ@ d N# jx(Q~# x~ L8# jiMg i#(# ji! i#(# j ji9 O # 8
NQ
.(/) W4A94 I# Y j*% 8Z 7( 2 .\! #
za (%Q) j8
N gF .
@ A jK U# (X /X) k#% IF' jQ@ jg 8% ?Q@ 8 W4
. O $* $
^# j87 \%A 0 \Q2 # jk#% = , j = O = T
A # j\%A Q%~ *
js)!2 .sQ) J 4N L
.(/) W4A94 I# (/) L Q (# Y *% 8Z# S~ U# Y 7( 2
. NF
.LU za E()# j4 8# .D)# ) .W
N (X/) \!
n+ # ~ j,8 kF jdAM j8 8 M 8%
.?
!( /0 \! :Z O# . O q <9 8
so
! /0 \%g \Q
d)Qg# d)7# d)#9 q <9 s
!2 ' 8
k ,# U \^ (A#
.rL+ 9
# dN#
I# .A I =N =, ) ~ R Q3 R
T(#82 8N # J(A O %U.# E79 IA 87, #
4
O
!~ (g U"# 6 &# Q@ 8 (A " 8 Q, v a# .A
E*F e Q%#
O A 9F za 4D (` ' p(F'# 2(~ M T
s .U f4 7#
O WFF I =N A j%4^ = '# , '# a R A3 T R, '# u E , ' WQ/Q Z
J T
/1~
o 4(~ =N f4 AB 8
i3
o TR /1, ) L(Q~ q <9 ,8 L#
.=N E E) 8
DA O i~ 8, A a# 8~
j* 82# ?N # =N f4 9!(N' ,/(~ E,#N dDA ( q <9 pN I #
87, v Ba * U R P)T3(QT 3, ) o'a *!, i#( O N# Ba (~ O f4 E # * U (('#
.*p9 ,
.M( jR ?8(~ H4 N# 3 P /(~ 82# i#( O P (~ 8R 332#
, Q@# # 8# sF, # U.~ a [J/] q <9
I&a
8
8(~
n
P
P
jz 2 q <9 ;4@ Z za Q@ 8 s4# Q@ 8 za z 2 q <9
e s4Q#
.4 z 2# )n%F q# k9% ,8# 4~ za Z #/(~#
)%U # . O F9 , U# j
@ O Z/.# j0 ,^ *
j%(A s
# .LU $SN 4 $SN z2#
.8Z+ 8N Eg( 8Z 8 E!2 t# M 8% p# .YU .U |% \^ U# 8Z+ 8N E O 8ZI 8 t# .YU
F
!2
.(/) W4A94 I# (/) $I%
I (/)
s+A# Y j*% 8Z .LU O2#
.V NF
.V NF
.(
Fa) O
O Q%~ %(A * .(F/ O) /F EU j8*( j
' 9%A jN (/)
F (~ WQ/Q Z' jg jE*F 8< 8
d, d, U# 8 I \%g \Q # j8 I \%g # ()^) 8
7# O ?bF U# tI j$7 I j,+(#
Y 7( 2 .O2 za )^ gF 4& ~# N !) 4A
bF %F A# .k#n !( # j = O ='# j;%+4
.(/) W4A94 I# (/) ?9 ,8U# Y *% 8Z#
.,DA k

F) t8# 8 U$SN K## j+ O d# 8# .s
! N (X/) ,8 jWFF
~ 8% 8 8% 8< W4 Ua
)# jd
!~ O N dI(/'# jg@# *+ 4! O I# jdIg+~ %p O d9' *
%(A s# .F# j8# jV9# j# (
j
@ O Z
# t%' O
L\/B# jFF k#( , jEZF
8Z O
Q L98# j,98% 8Z fQ,# j 8Z )#
C( # j

e U. d## j4 ,+# 9 O * J9' 4 B:'# jFF i#(# j*
j*% 8Z Y j7( 2 .() Q ) # .=~ 6F
# jQn(F' f4 V 8N / 4g 9# j64~ O E ,
.(/) W4A94 I# ( j j/)
g~ S,a# ( j j j/)
s+A (Y/)
g 998 Y
2 .8Z~# ,\* i#( %(A .i9 O Q(n~ A jW
(/)
F (~ ,8 \* jg jk9% Wp 8< 8
.(/) W4A94 I# Y j*% 8Z (/) L Q (# jS~ U# ( j/)
s+A# j7(
jW
(/
F (~) ;^ k8
7#' / Wp # ~ j,8 j, 8% F e 9!
Q U (pN) / WpN
jK# j$7 I k#( .U9%A
JN j*%a W
) 8
7# za %Q) k8
7## .6B \^# !4 j$S J # j07
\! # jd, # jpn~# jd N#
.(/) W4A94 I# (/) $I%
I \F# X j*% 8Z# jS~ U# j7( 2 .()^
. NF
;4@ EN 9# j$4@ E za (%Q) .W
U (/)
F (~ Z' + 4~ j8 jk9% ;4@ !) 8< , 8%
.i9 O # A O O2 .sF, e' Wp J # i#(# j|# O 9
# j O Q%~ %(A .i9% (N# O k EU a A
Y *% 8Z# (/) ?9 ,8U# ( j/ jY/)
s+A# S~ U# Y 7( 2
.(/) W4A94 I#
.Y *% 8Z .W
@ (Y/Y) k9% \%g ,8 ES !) 8 8 4
336 | Hasan ZER
.) g = =%N q =Q)# E^+ LDA )8!N /0 .U# s1~ =N
O 6B A# z 2 q <9 s1~ / F t.U (A 8@ q# d 8N j q ^ 9 8 %2A =N
.s 8 ? %F# ?
9* =# 9 4F# 4 q f4
8 *
, ?2I! ? N# O L/ kB Q O Q@ 8 @ \ 8, F t.U 8N#)
H\DA H\DA H\DA 4Q2
H 4F# %n# 0 f4# 8 )8F f4 q f4# A#
s' 8 Z# ?I
Q %Q
.(?~ J9 q 8@#
7~
. / ! O %& .;#\ (8 F e 8) ' jIg I X
4 9 jW4A9 ,8 \/ s2 ?N+(Q~# ?(Q~# J $Q
# =7 * 72 VN I X
.d#\ j?,I4
.YU X ! O %& .$7 + 9 \DA ' j,9( O ,*
# ,8% X
./.YU + jsF, S9 \/ 8 : .W
@ 4N F4 j7( 2 X
.YU ! %& .84 + 9 .k8% 4 j8 ,92 X
.! %& .k#
,A e jd4# $ ,. X
.YU X A8 0 98 O %& .;IQ b ' j,.*( ,. X
d#\ Y
% js,+ q 8% 8 : .W 8 9 8% j
@ d%& O S~ U X
./.YU
.YU ! %& .;*% ) e j$ d%&# $# 4 X
./.YU d#\ Y
% j 8< (a .k
g4 W@ 8% 8n~ j
@ 72 O *% 8Z X
=%
(F O %& .4 2g# 4/ W7 \*+ q 8% f!~ j
# (g WF j
s+A X
./
.YU 0 98 O %& .;IQ b ' j~ Q X
.YU 0 98 O %& .t kMA jLQ %!# jL Q ( X
. X =%)(F O %& .k8% E' j?
!~ 90# ?1~ $ j?9 ,8U X
. NF
MM EB HANFENN MEZHEB
Rahman ve rahim olan Allhn adyla, Sadece Ondan yardm dileriz.
Alemlerin rabbi olan Allha hamdolsun, resullerin ve peygamberlerin sonuncusuna, tm line ve ashbna kiyamet gnne dein salatu selam olsun.
Bu, fkh tahsil eden herkesin, mam- zamn mezhebini, talebelerinin ve
mezhepte kendisine tbii olanlarn mertebesini, mtekaddim (Hanef) fakihlerin
fetva verirken, nakil yaparken ve ders takrir ederken kullandklar stlahlara vkf
biri olabilmesi iin muhtevasn bilmesi gereken bir eserdir.
Baar ve kabul yalnz Allhtandr.
Bil ki, mm Eb Hanifenin (rh.a) drt talebesi, onun mezhebinde mctehid,
onun delillerine tabi, grlerini de bu delillerden karan kimselerdir. Onlarn
mma muhalefet ettiini sananlar, zanlarnda hata etmilerdir. Zinhar! Hibiri
ona muhalefet etmemi, onun ictihad haricinde bir gr tek bana iddia etmemitir. Bunun iin Vkt diye mehur olan el-Fetvda mellifi yle demitir:
Eb Hanfenin talebelerinin, ona kar gr beyan etmeleri ve de birbirleriyle ihtilaf etmeleri Eb Hanfenin (rh.a) grnden ktklar anlamna gelmez.
nk, Eb Ysuf (rh.a) yle demitir; Hakknda Eb Hanfeyi brakarak beyan
ettiim btn grler, aslnda yine onun sylemi olduu szlerden biridir.
et-Trzl-Mzehhebde hocalarmzn hocas Allme Muhammed Bedreddin
e-ehv, el-Hv el-Kudsden naklen unlar syler; Bir mft, onlardan birinin
grn ald zaman kesinlikle bimelidir ki, o Eb Hanfenin grn almtr.
Zira Eb Hanfenin talebelerinin hepsinin de ar yeminler ederek: Bir mesele
hakknda bir ey sylediysek o mutlaka Eb Hanfeden rivayetimizden bakas deildir. dedikleri rivayet edilmitir. yleyse her ne ekilde olursa olsun fkhta ona
ait olmayan hi bir cevap ve gr bulunmamaktadr. Onun talebeleri tarafndan
(telif edilen eserlerde) bakalarna nispet edilerek yer verilen grler ise grm onun grdr, mezhebim onun mezhebidir kablinden olup ayn grte
olmaktan dolay (hakikaten) deil, mecaz yoluyla nispet edilen grlerdir. -Baz
haziflerle el-Hv el-Kudsden alnt burada bittiKanaatimce, el-Hv el-Kudsde bununla, mmn talebelerinden mmeynin
ve dierlerinin grlerin tmnn, Eb Hanfe (rh.a)den yaptklar rivayetlerden
ibaret olduunu anlatmak istemitir. Bu durumda onlarn yaptklar Eb Hanfenin
grleri hakknda ictihaddan ibarettir. Yoksa mmn mezhebinden bu konuda
derinlemesine bilgi sahibi olmadan alnt yapan bazlarnn sand gibi, mutlak
ictihad deildir. -Mekke-i Merrefedeki mteahhir alimlerin sonuncusu Allme
Muhammed Bedreddn e-ehvnin sz burada bitti.Buna binaen onun sekiz mesele hakknda tevakkuf edip gr belirtmeyip
bilmiyorum demesi ve iki talebesinin o konular hakknda konutuklar eklindeki rivayet itiraz iin getirilemez; nk o ikisinin syledikleri mmdan rivayetten ibarettir. Bu konularn ve mzaraat, muamelat gibi dier meselelerin onun
338 | Hasan ZER
dndaki talebelerine nisbet edilmesi dolayl yndendir (yani meczen byledir).

nk bu konularda onlar birbirlerine muvafakat etmilerdir. Nitekim el-Hv elKudsde de byle ifade edilmitir.
Zahirur Rivayede yeralp da imam tarafndan ittifak edilen meselelerle amel
etmek esastr. Mfti kendilerine muhalefet edemez ve hibir ekilde onlarn grlerini terk edemez. Zira mftnin ictihad onlarn ictihadna ulaamaz. Mftiden
murad, immnn mezhebinde onun mutlak olan grlerinden birini dierlerine
tercih etme gcne malik derin bilgi sahibi olan mctehid kiidir. Fakih ise,
mesele dahi olsa delilleriyle beraber er meselelerde ince gr sahibi (mdakkik)
olan kimsedir. Hocalarmz itihad ehliyetine sahip olmayan kimse iin Mtefakkih kavramn kullandlar. Nitekim Gunyede de byle gemektedir. el-Mbtede
mellifi Binlerce mesele ezberlese bile byledir ifadesini eklemitir.
Bir mesele hakknda, immlarmz arasnda farkl grler olup, mmeynden
biri mmla (rh.a) ayn grte olsa, amel bu ikisinin grne gredir; nk bu
durumda artlar yerine gelmi, dorunun delilleri bir arada toplanm olur.
Eer mmeyn, mmdan farkl gr ortaya koyarlarsa, rf deitii iin (insanlarn/toplumun durumuna gre) mmeynin gr alnr. Nitekim muzaraat
ve muamelatta mmeynin gryle amel edilmitir. es-Surada mellifi zaruret ve umum belva sebebiyle bunlara vakf da eklemitir. Bunlarn dndakilerde
mtehid muhayyerdir ve grnn kendisini sevk ettii eyle amel eder.
Abdullah b. Mubrek der ki; Mutlak olarak Eb Hanfenin (r.a) gr alnr.
Bence bu tartmal bir meseledir. htiyrda da yle demektedir; Ben, Eb Bekir
er-Rznin kitaplarn iyice aratrdm ve onun, bir mesele hari, Eb Hanfenin
gr zerine bakasnn grn tercih ettiini grmedim.
Mteahhir Allame Hocalarn Hocas Ahmed b. Ynus e-eleb el-Msrnin
Fetvsnda unlar kaytldr; Amelde aslolan, mm Eb Hanfein (rh.a) grdr. Bundan tr hocalar genelde onun delilini, limlerimizden ona muhalefet edenlerinkine tercih edip, muhalifinin yapm olduu istidlle kar cevap
verirler. Fetvann onun grlerine gre verildiini aka sylemeseler bile, bu
durum onun gryle amel etmenin tercih edildiine bir iarettir. Zira tercih,
sahih olan gr aka sylemek gibidir. nk merch (tercihe ayan olmayan)
gr, rcih (tercihe ayan olan) gr mukabilinde terk edilir. Bu durumda mfti
ve kd, limlerden (meyih) biri, fetvaya esas olan grn mm dnda baka
birinin gr olduunu aka sylemedike mmn grnden dnemez.
Kd, Eb Hanfenin dndakilerin grlerinin tercih edilmedii ve alimlerin onun delilini bakalarnn deliline tercih ettikleri bir meselede Eb Hanfenin
grnn dnda bir grle hkm veremez. Kd bu meselede Eb Hanfenin
gr dnda hkm verirse, hkm geerli deildir. O hkm iin, bozulmaktan baka are yoktur. Allh en iyisini bilir.
Bir meselede Eb Hanfeden rivayet bulunmazsa, srasyla Eb Ysuf un, sonra mm Muhammedin, sonra Zferin, sonra Hasan b. Ziydn asllarda rivayet edilen (zhir) grleri alnr. Daha sonra ise el-Hvde getii zere Hanef
mezhebinin byk limlerinden olan dier mctehidlerin grleri srasyla byk olandan ke doru alnr. Kunyede getii zere, kaza ile ilgili konularda
Eb Yusuf un grne gre fetva verilir. Bezzziyede belirtidiine gre ehdet
meselesinde de yine Eb Yusuf un grne gre fetva verilir. Zhirr-rivye haricindeki meselelere gelince, ayet bunlar immlarmzn grne uygunsa ve onlardan bu konuda bir rivayet gelmese bile, bunlarla amel edilir.
Mteahhir dnem alimleri bir mesele zerinde ittifak etmeleri halinde fetva
veren kii onunla amel eder. Eer ihtilaf ederlerse, mft ictihad eder ve kendine
gre doru olan gr ile fetva verir. Eer mukallid ise kendine gore insanlarn en
fakh olannn grn alr ve cevab ona isnad eder. Bu fakh baka bir ehirde
ise ona mektup yazar, gelen cevab cevapta belirtir, atmaz ve arptmaz.
El-Hv el-Kudsde yle der; limler ihtilaf ederlerse, ounluun gr
alnr. nk ounluun grn almak, kendilerine gvenilen Eb Cafer elKebr, Ebl-Leys, Tahv ve dierleri gibi byk arif immlarn itimad ettikleri
bir ilke/husustur. Eer mteahhirlerden meselenin cevab bizzat bulunmazsa, teemml, tedebbr ve itihad gzyle deerlendirir ki, bu meselede sorumluluktan
kurtaracak en yakn gr bulabilsin ve immn makamna ve ihtiramna saygszlk endiesiyle gelii gzel konumasn, Allhtan korksun, onun murakabesini
unutmasn. nk bu, boa abalayan cahillerden bakasnn cesaret edemeyecei
byk bir itir.
Hkm ve fetva verirken heva ve hevese uymak, icma ile haramdr. Kendisi
iin bile olsa kiinin merch ile amel etmesi, icma ve mutlakn zhirine aykrdr.
Hibir kimse menfaat elde etmek iin bir takm z/kabul edilmeyen grlerle
fetva vermemelidir. Zira bunu gzard etmek gnahtr ve zarar geneldir. Bilakis
meayihin grleri ve onlarn setikleri grleri tercih eder, selefin yntemini
benimser, erdem ve erefi elde etmekle yetinir, z grlerle fetva vermez.
azzn ksmlar oktur. Ancak el-Fetv el-Gysiyyede ve Enfeul-vesailde
kaydedildii gibi, bir grn alnmas ynnde Eb Hanifenin rencilerinden,
ak beyan bulunursa bu mstesnadr. Mft tafsl gereken yerde icml, takyd gereken yerde tlk yapmaz. nk bu, bir hatadr. Nitekim Allme Ksm (b. Kutluboa) el-Hanefnin Nkye erhinde de byledir. Yine mezhepte nakledilen grn aksine fetva vermez.
Hocalarmzn hocas Allme bn e-eleb el-Msrnin el-Fetvsnda yle
der: Zamanmzda mftnin, cevabn izahnda mbalaa/geni aklama yapmas
gerekir; nk cehalet artmtr. Evdahu Remzde ve dierlerinde akland gibi;
sahih grlm iki grten biriyle fetva vermek veya hkmetmek caizdir. Bir mesele hakknda mezhep sahibinden veya bir mctehitten iki rivayet bulunmas caiz
olur. Ancak ayn meselede iki kavil veya iki vecih bulunmas caiz olmaz.
340 | Hasan ZER
Kle (EN) lafz genellikle zayf grler iin kullanlr. W%

, lafz da vcb iindir. Ancak baz yerlerde vcibin altnda ve mstehabn stndeki hkm iin de
kullanlr. el-Fetv es-Surda getiine gre hocalarmzn ihtilaf genellikle iki
rivayetin farkllndan kaynaklanr. Mezhepte fetvya esas olan rivayetler iin pek
ok alamet (tabir) vardr. Bunlardan bazlar unlardr; i( 4# ve aleyhilfetv, ve hvel-muhtr 9(~ U#, ve bihi yft , # ve aleyhi yutemed
8( , 4#, ve bihi nehuz ./) # , ve aleyhil-itimd (' 4# , ve aleyhi amell-yevm E 4#, ve hves-sahh n! U# ve hvel-esahh
U# . et-Trzl-Mzehhebde, Pezdev Hiyesinden naklen unlar yer alr;
sahih lafz, bunun dndaki grlerin sahih olmadn, esahh lafz ise bunun
dndaki grlerin de sahh olmasn gerektirir.
Derim ki; bunu genellikle byledir diye kaytlamak gerekir; nk biz
esahhn mukabili olarak az rivayeti de grmekteyiz. Her ne kadar bir grup lim
buna meyletse de, kaidelerden kartlm bir aratrmaya karlk, mezhepteki rivayet (menkl) terk edilmez. Yahut da immlarmzn sznn umumuna dahil
olan bir meselenin hkm olsa da byledir. htilaf ortadan kaldran bir hkmn
sz konusu olduu bir meselede ayrca fetva vermek geersizdir. Grnen o ki,
karara balanm bir meselenin hkmnn hilafna fetva vermenin caiz olmamasnn nedeni, hkm verildikten sonra o meselenin ittifak edilen bir meseleye dnmesidir. Bu iyice dnlsn.
Zhirur-rivye kitaplar, mm Eb Hanife (rh.a)n istinbat ettii furu meseleler olup mm Muhammedin el-Cmius-Sar, el-Cmiul-Kebr, el-Mebst,
ez-Ziydt, (es-Siyerus-Sar ve) es-Siyerul-Kebr isimli kitaplarnda toplad meselelerdir. Sonradan meydana gelen olaylar bunlardan farkl ise, mtehit
iin en iyisi ve sekini delilleri ele almak, kendi nezdinde racih olana bakmaktr.
Mukallid ise, en son esere bakar ki, o da es-Siyer (el-Kebr)dir. Ancak mteahhir
hocalarmzn setii gr bunun hilafna ise, velev ki Zferin gr olsa da
bununla amel etmek vaciptir .
erhul-Vehbniyyede mm Muhammedin fkh alannda tasnif ettii son
kitap es-Siyerl-kebr olarak gemekte, el-Bahrur-Rikte ise el-Cmius-Sar
olarak gemektedir.
Zahirur-Rivye olmayan kitaplar ise mm Muhammedin tasnif ettii eserler olup mm Eb Hanifeden (rh.a) rivayetle tasnif edilmeyen, el-Hrniyyt,
el-Crcniyyt, el-Keysniyyt, er-Rikkiyyt, en-Nevdir isimli eserlerdir.
Tamam on tanedir.
erisinde bir ahsn sz ve grlerinin yer ald, o kiiye ait olduu hret
bulmu ve de nshalar insanlar arasnda tedavl eden bir kitab inceleyen bir kiinin, -bunu kimseden duymam olsa bile- o kitaplardan nakilde bulunurken, Falan yle dedi, Falan byle dedi demesi caizdir. Nitekim mm Muhammedin
(kendi grlerini yazd) kitaplar, mm Mlikin Muvatta ve deiik ilim dallarnda tasnif edilmi benzer kitaplar byledir. Zira bu ekilde mevcut olan gr-
ler, mtevtir haber konumundadrlar. Haberin mehur (mstefiz) olmas ise dier
yazl kitaplara ihtiya brakmaz. Nitekim el-Kunyede ve Eb Sehl emsddn esSerahsnin Mebstunda da byle kaytldr. Bu kitaplara muhalif grlerle amel
edilmez ve bunlar esas alnmaz, bunlarla fetva verilmez ve Ekseriyetin gr
diyerek de fetva verilmez. Nitekim Tarss erhinde bunu byle beyan etmitir.
Hidye Shibinin (rh.a) eserindeki usul yledir: o, her ne kadar grlerin
asln naklederken kuvvetli grleri ounlukla ne alsa da, sonra zikrettii grn nce zikredilen grlere cevap tekil etmesi iin, farkl grlerin delillerini
zikrederken kuvvetli gr en sona brakr.
Allme Kadhnn (rh.a) usul ise, mteahhirinin birok grnn bulunduu meselelerde, bir veya iki gr ile yetinerek, en zahir olann nce verip, en
mehuru ile balamak ve fetvda yeri geldiinde metinlerde yer alan grlerle
amel etmektir. Ancak muarz bulunmad zaman fetva kitaplarnda bulunan grlerden destek alr.
Metinlerin, fetva kitaplarnda bulunanlarla takyid edilmesi ve btn mtekaddiminden mutlak olarak nakledilen ifadenin mteahhirin alimlerin takyidi ile
kaytlanmas muteberdir. Mutlak olarak Mtekaddim ashbmz eklinde mutlak sylendiinde, mezhebin imm Eb Hanife, Eb Yusuf, Muhammed, Zfer ve
Hasen b. Ziyddr; selef, Eb Hanfeden Muhammed b. el-Hasene kadar; halef ise
Muhammed b. el-Hasenden emsul-Eimme el-Hulvnye kadardr. Mteahhirn,
emsl-Eimmeden Hfizl-Mille ved-Dn el-Buhrye kadardr. En iyisi Allh
Sbhnehu ve Tel bilir.
Mellif diyor ki, Bu, meguliyetimin okluuna ramen derlemeyi niyet ettiklerimin sonudur. Allhtan btn insanlarn amellerinin kabul olmasn niyaz
ederim.
Bunlar yazan Muhammed b. Ammr dedi ki; hamdolsun, bu risaleyi mellifin dest-i hattndan yazma grevini yerine getirdim; tarih Peygamber Efendimizin
doduu ay Rebul-Evvel, 1072. Bu risale, Allhn keremi ve ltfuyla, Hac Muhammed el-Hasenin elinin emei olarak 17 Cemdil-hira 1130 Cumartesi gn
iki namaz vakti arasnda istinsah edilerek bitirilmitir. Sallallahu ala Seyyidin
Muhammedin ve al lihi ve sahbihi ve sellim teslmen kesran kesran kesr. VelHamd lillhi Rabbil-lemn.
342 | Hasan ZER
OSMANLIDA EB HANFE
ALGISINA BR RNEK OLARAK
TAKPRZADENN
MEVZTUL-ULMU
Dr. Said Nuri AKGNDZ*
Tashkopruzadahs Mawzut al-Ulm as an Example of the

Perception of Ab Hanfah in the Ottoman Empire
Isamuddin Takprizade, a XVIth century Ottoman scholar, is famous especially with
his two works in biography and bibliography. First of them is, e-ekaikun-Numaniyye,
which contains Ottoman scholars bibliographies, and the other is, Miftahus-Saade,
an encyclopedia of sciences. Muhammad Takprzade, the son of Isamuddin Efendi,
translated Arabic Miftahus-Saade to Ottoman-Turkish, and this translation became
well-known with the name of Mevzuatul-Ulum. In this book, varios branches of science, the authors had written on these branches and their works were described. We, in
this paper, tried to put forward an Ebu Hanife imagine of an Ottoman scholar, through
focusing on what the author narrated about Ebu Hanife and in which style he narrated.
The author speaks of Ebu Hanife, not only by his scholarly features and his effects on
fikih and akide, but also, even more, by his honor, virtue, intelligence, spiritiual features
and his dignity standing against the politicians of his age.
Keywords: Takprzade, Mevztul-Ulm, Eb Hanfe
Giri
Eb Hanfe, slam limleri arasnda sekin bir yere sahip olarak, her zaman
kendisinden sevgi ve saygyla bahsedilen bir zat olmutur. Hakknda telif edilen
mstakil biyografi ve menkbe eserlerinin yan sra, genel biyografi ve bibliyografi
kitaplarnda da ona zel bir yer ayrldn grmekteyiz.1 lgintir ki, onun biyografisini kaleme alanlar sadece Haneflerden ibaret kalmam, baka mezheplere
*
1
DB Bolu Eitim Merkezi, snuri.akgunduz@gmail.com.

Eb Hanfe hakknda yazlm eserlerin bir listesi iin baknz, Ahmet nsal, mam Eb Hanfe Hakknda Yazlm
Eserler Bibliyografyas, slami Aratrmalar, C. XV, sy. 1-2 (2002), s. 334-338. Ayrca bkz. Ali Bardakolu, Eb
Hanfe (Literatr), DA, X, 143-145.
344 | Dr. Said Nuri AKGNDZ
mensup limler de onun deerinden bahseden kitaplar kaleme almlardr (Bir

fi fakihi olan bn Hacer el-Heytem (974/1567)nin el-Hayrtul-Hisn2 gibi).
slama girilerinden itibaren byk ounluu Hanef mezhebini benimseyen
Trkler de, Eb Hanfeye kar byk sayg ve sevgi beslemiler, yazdklar eserlerde bunu yanstmlardr. Osmanl limleri tarafndan da mam- zamn hayatn,
menkbelerini, ya da savunulmasn konu edinen mstakil kitap ve risaleler telif
edilmitir.3
Bu mstakil almalarn yan sra, Osmanl ilim ve fikir birikimini temsil eden
nemli eserlerden birisi olan Takprzadenin Mevztul-Ulmunda da Eb
Hanfeye yer ayrldn gryoruz. Bu makalede ad geen eseri esas alarak, bir
Osmanl liminin Eb Hanfe tasavvurunu ortaya koymaya alacaz. Bu incelememizde Ismuddin Efendinin Arapa Misbhyla da mukayese etmekle beraber,
asl kaynak olarak Kemaleddin Efendinin Osmanl Trkesiyle yazlm Mevzt
tercmesini esas alacaz. Gnderme yaptmz sayfa numaralar bu tercmeye
gre olacaktr. Bylece; XVI. yzyl Osmanl Trkesinin deerli bir rnei olan
bu eserin dilinden de baz iktibaslarda bulunabilme imknn yakalam olacaz.
unu da belirtelim ki; biz burada mellifin, Eb Hanfe hakkndaki btn anlatmlarn eletirmek veya dier kaynaklarla karlatrmak amacnda deiliz. Maksadmz, daha ziyade, XVI. yzylda yaam bir Osmanl liminin bak asyla Eb
Hanfe tasavvurunu ortaya koymaktr. Buna gemeden nce ksaca melliften ve
eserden bahsetmeyi gerekli gryoruz.
I. Takprzadeler ve Mevztul-Ulm
Kastamonunun Takpr kasabasna yerlemi bir Trk ailesinden geldii iin Takpr4 nisbesini tayan Hayreddin Halil b. Kasm (v. 879/1474) ve
onun neslinden gelen limler, Osmanl ulema aileleri arasnda nemli bir mevkiye sahiptir. Hayat boyunca memleketinden dar kmayan Halil b. Kasmn
aksine, oullar ve torunlar stanbul, Edirne ve Bursa gibi Osmanl Devletinin
nemli ehirlerinde mderrislik ve kadlk grevleri stlenmilerdir.5 1495-1561
yllar arasnda yaayan ve hayat boyunca nemli ilm grevler stlenmi bulunan
2
4
5
bn Hacer el-Heytem (v. 974/1567), el-Hayrtul-Hisn f Menkbil-mmil-Azam Eb Hanfe en-Numn.

emseddin e-mnin Ukdl-Cmn f Menkbi Eb Hanfe en-Numn adl kitabndan faydalanlarak
kaleme alnmtr. Manastrl smail Hakknn aslna sadk kalmayarak byk ksmn Trkeye evirdii eseri
(Mevhibur-Rahmn, stanbul, 1303) Ahmet Karadut ve Abdlvehhab ztrk de tercme etmitir, bkz. Cengiz
Kallek, bn Hacer el-Heytem, DA, XIX, 533.
Eb Hanfe hakknda Osmanl limleri tarafndan yazlan eserlere rnek olarak u n zikretmek istiyoruz:
emsddin es-Sivas (v. 1597), Menkb- mm- Azam, stanbul, 1291 (manzum bir eserdir); brahim b.
Hseyin Przade (v. 1688), Risle f Mezhebil-mm, Sleymaniye Ktp, r Efendi, nr. 420; Sleyman Sadeddin
Mstakimzade (v. 1788), Menkb- mm- Azam, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2420. Dier eserler iin bkz.
nsal, a.g.m., s. 335-338.
Baz kitaplarda ve yazlarda Takprzade eklinde bir ifadeye rastlanmaktadr. Bunun bir hata olduu aktr.
Belki Takprzadenin tercmesi olarak Takprlzade denebilirse de, orijinal ve doru olan Takprzadedir.
M. Mnir Aktepe, Takpri-zde, MEB slam Ansiklopedisi, XII, 1, 41-46; Mehmet pirli, Takprizdeler, DA,
XL, 154.
Osmanlda Eb Hanfe Algsna Bir rnek Olarak Takprzadenin Mevztul-Ulmu | 345
Ebul-Hayr smuddin Ahmed Efendi, Takprzade lakab mutlak olarak kullanldnda ilk akla gelen isimdir. Yapt grevlerin yan sra telif konusunda da veld
bir zat olan Ahmed Efendi, Arapa birok eser kaleme almtr. Bunlar iinde en
mehurlar Osmanl limlerinin biyografisini yazd e-ekikun-Numniyye ve
bir ilimler ansiklopedisi mahiyetindeki Mifthus-Sadedir.6
Tam ad Mifthus-Sade ve Misbhus-Siyde fi Mevztil-Ulm olan bu Arapa eseri, mellif Ahmed Efendinin, gene nemli bir lim olan ve hayat boyunca
pek ok yerde kadlk vazifesi stlenmi bulunan olu Kemaleddin Muhammed
Efendi (v. 1621)7 tercme etmitir. Yazd tercmeyi ise, sadece Mevztul-Ulm
olarak isimlendirmitir.
Mifthus-Sade Arapa olarak telif edilmi, dolaysyla sadece Arapa bilen
ilim erbabnn istifade edebilecei bir kitap iken, eserin tercme edilerek btn
Osmanl muhitlerinin istifadesine sunulmasn isteyenler, mellifin olu Muhammed Takprzadeden babasnn eserini Trkeye tercme etmesini rica etmilerdir. Bu rica zerine, her ne kadar bu nemli ie kendisini layk grmese de,
Muhammed Takprzade kitab kendi ifadesiyle tarz- Ruma tebdil etmitir.8
Mevztul-Ulm, Mifthus-Sadenin sadece bir tercmesi olmayp, yer yer bir
erh nitelii kazanmtr. Bu erevede, baz Arapa kelimeler izah edilmi, mkil
yerler halledilmi, ayrca yeri geldike zevid ve fevid kabilinden ek bilgilere yer
verilmitir.9
II. Mevztul-Ulmun Muhtevas ve Yazl Gerekesi
Eser, drt mukaddime, iki blm ve yedi ksmdan meydana gelmitir. Mukaddimelerde ilmin deeri, tahsilin fazileti, talebe ve hocann grevleri, ilim ahlak ve bilgiye ulama yollar gibi konular zerinde durulmakta ve yeri geldike
zihniyet meseleleri tartlmaktadr. limler tasnifine geilmeden nce yer alan
bu mukaddimeler Takprzadenin ilim anlayna dair bize nemli ipular sunmaktadr. Her bir konudaki grn ve yaklamn yet ve hadislerle, yeri geldike limlerin hayat hikyelerinden yapt alntlarla destekleyen mellif, bazen
de Eflatun ve Aristo gibi filozoflardan da szler nakletmektedir. Ayrca yaad
dnemdeki baz anlay ve uygulamalar da eletirmekte, bylece dnemini bize
yanstmaktadr. Mesela, yaad dnemde alimlere ve ilme eski itibarn kalmadndan ikayet etmekte10, bir baka yerde ise devrinin alimlerinden bir zmrenin
baz gnahlar aka iledikleri, taassuba meylettikleri, halkn gznde ilmin ve
alimin deerini drdklerinden bahsetmektedir.11
6
7
8
9
10
11
samddin Ahmed Efendi ve eserleri hakknda baknz, Yusuf evki Yavuz, Takprizde Ahmed Efendi, DA, XL,
151-152.
Kemaleddin Efendi hakknda baknz, Mehmet pirli, Takprzade Kemaleddin Efendi, DA, XL, 152-154.
Takprzade, Mevztul-Ulm, nr. Ahmed Cevdet, stanbul, kdam Matbaas, 1313, I, 16-17.
Takprzade, Mevztul-Ulm, I, 17.
Takprzade, I, 53-54.
Takoprzade, I, 86-87.
Kitabn mukaddimesinde, muallimin ve mteallimin vazifeleri balklar altnda, mellifin sayd hususlar, ideal lim ve ilim talebesi profili izmektedir.
Aslnda sadece eitim retimle snrl kalmayp, daha geni bir erevede, ahlak,
din, olgunluk, edep, dnyaya ve dnyala kar taknlmas gereken tutumlar gibi
birok temel konunun buralarda ilendiini grmekteyiz. Bu blmlerde, kitap
yer yer bir nasihatname nitelii kazanmaktadr. Son olarak, fetva, kaza ve tezkir
adabndan da bahseden yazar, mukaddimeleri, ilim-amel ilikisini, dolaysyla
zahir ve batn ilimler ilikisini kurarak bitirmektedir.
Her ilm disiplini yerine gre tanm, konu, ilkeler, pedagojik ama ve genel
yararlar bakmndan ele alan Takprzade, o disiplinin tarihi veya otoriteleriyle
ilgili genel bilgiler vermekte, daha sonra da o alann balca literatrn tantmaktadr. Eser, iki taraf tan oluur. Birinci taraf, tarkun-nazar yntemiyle ulalan nazar ilimler, ikinci taraf ise tarkut-tasfiye yntemiyle ulalan ahlak ve
tasavvuf bilgilerdir. Kitap yedi devhadan, yani ksmdan oluur. Bunlar srasyla,
1) hat sanat ve Arap imlas, 2) lisan ilimleri (sarf, nahiv, belagat, edebiyat), 3)
mantk ilimleri, 4) d dnya ile ilgili ilimler (fizik, astronomi vs), 5) amel hikmet
(ahlak, tedbrul-menzil, siyaset), 6) er ilimler ve 7) btn ilimleridir. Btn ilimleri, Gazzlnin hysndaki ibadt, dt, mhlikt ve mnciyt taksimine benzer
ekilde ele alnmtr.12
Takprzade, ilimlerin tasnifine balamadan nce, yazd mukaddimede eseri yaz tarz ve bu slubu tercih etme sebeplerini beyan sadedinde u hususlar
belirtmektedir (ksmen sadeletirerek):
Her bir ilimde telif edilen kitaplar ve melliflerinin isimlerini, her birinin yksek deerini beyan ederiz. Mellifleri beyan etmemizin sebepleri unlardr: lk olarak, her birinin menkbelerini ve ahvalini bilme ve haberdar olmadr ki, onunla her
birinin adab ile edeplenme ve faydalanma ile gzel eserlerinden iktibas ve onlara
uymak mmkn olabilsin. kinci olarak, her birinin mertebesini ve zamann kavramadr ki, onunla her biri yerine konsun ve her birinin mertebesine vukuf tahsil edip
yce olanlarn mertebesinden drerek kusurda bulunulmasn, dk olanlarnn
derecesi ykseltilmesin. nc olarak, onlar imamlarmz, seleflerimiz, efendi ve erafmzdr ki merhamet ve efkatte anne ve babann dengi olup, dar- karrmz olan
ahiret ilerinde ihtimamlar bizden fazla ve sair ilerimizde nasihat ve gayretleri biz12
lhan Kutluer, Mifthus-Sade, DA, XXX, 18. Birinci ciltte yer alan ilimler, kitapta ileni srasyla u ana
balklardan oluur:
Devha-i l: Ulm-u Hattiyye Beyanndadr.
Devha-i Sniye: Elfza Muteallk Olan Ulm Beyanndadr (Mehric-i Hurf, lmul-Luga, m-i Vaz, Sarf, Nahiv,
Beyan, Bedi, na, Aruz, Devvin, Tevrih, )
Devha-i Slise: ol Ulm Beyanndadr ki Ezhnda Olan Mklt- Sniyeden Bahs Eder. (Mantk, Cedel, Hilaf
limleri)
Devha-i Rbia: Ayana Muteallk Olan lmi Beyana Mtekeffildir (lm-i lah, lm-i Tabi, Kimya, Tb, Hendese, Heyet,
Aded, Musiki limleri)
Devha-i Hmise: Hikmet-i Ameliye (Tedbir-i Menzil, Siyaset...)
Devha-i Sdise:Ulm-u eriyye (Kraat, Rivyetul-Hadis, Tefsir-i Kuran, Diryetul-Hadis, Usluddin veya Kelam,
Usl-u Fkh, Fkh).
den ziyade ve gne kadar ayan beyandr. Ol takdirce; bizim, onlarn ahvalinden
gafil ve marifetlerinde ihmalkr davranmamz ne kadar irkindir. Drdnc olarak,
biz onlarn ahvaline vkf olup her birinin mertebesini bilince gr ihtilaflar ve
istidlal yntemi tearuzlar olan her bir yerde, onlardan en dindar, bilgili, kdemli ve
faziletli olann gryle amel bize sn olur13
III. Takprzadenin Eb Hanfe Tasviri
Takprzade, eserinin altnc blmn er ilimlere tahsis etmi, bu blmde de fkh ilmine ayrd yedinci ubede, mezhep imamlarnn ve mehur fakihlerin biyografilerine yer vermitir. Drt mezhep imam arasnda da ncelikle Eb
Hanfenin biyografisi yer almaktadr. Burada yazar, on matlab (balk) altnda eitli alardan Eb Hanfeyi incelemitir.14 O, dier mezhep imamlarna nazaran
Eb Hanfeye olduka geni yer vermi, Eb Hanfenin hayatn daha ayrntl bir
ekilde incelemitir. Dier imama ayrlan sayfa saysnn toplam, Eb Hanfeye
ayrlan sayfa saysndan azdr. Bununla beraber, mellif, mam Mlik, fi ve Ahmed b. Hanbelden de saygyla sz etmekte, onlarn ilim ve ahlak ynnden yksek
zelliklerinden bahsederek haklarnda anlatlan baz menkbeleri zikretmektedir.
zellikle, bu imamlarn ilmin deerini her eyden stn tutmalar, doru bildiklerinden vazgememeleri, bu uurda ektikleri skntlar, Takprzade tarafndan
ayrntl bir ekilde tasvir edilmitir. Ne var ki, o, mam fiden bahsettii satrlarda, baz fi mezhebi mensuplarnn finin Kureyli olmasn ileri srerek onun
mezhebinin dier mezheplere rhaniyeti iddiasnda bulunduklarn dile getirmi,
bu iddiaya cevap sadedinde bu konunun nasl anlalmas gerektiini uzunca izah
etmekten kendini alamamtr.15
imdi, eserde mellifin yapt tertibi ve koyduu balklar esas alarak Eb
Hanfe hakkndaki tasvirini incelemek istiyoruz.
a. Eb Hanfenin Dier Mezhep mamlarna Kar stnl
Takprzadenin ele ald ilk mesele, Eb Hanfenin dier mezhep imamlarna kar stnldr. Bu stnl ilk olarak zaman bakmndan dier imamlardan nce gelmi olmas noktasnda ele alr. Eb Hanfenin hicr 80 ylnda domu
13
14
15
Takprzade, Mevztul-Ulm, I, 115-116.

Bu blmler, srasyla unlardr:
Birinci matlab, mamn sair eimme zerine tekaddm beyanndadr.
kinci matlab, mamn nesebi ve hrfeti beyanndadr.
nc matlab, eimme-i erbaann cmlesinin ve sair eimmenin mama sena ettikleri beyanndadr.
Drdnc matlab, usl- dinde mezheb-i mteayyini beyanndadr.
Beinci matlab, mamn ecvibe-i latifesi beyanndadr.
Altnc matlab, mamn kerem-i ahlak ve emil ve vera beyanndadr.
Yedinci matlab, mamn kaz grevinden herb ve firar beyanndadr.
Sekizinci matlab, mamn ilm-i btn ile ittisaf beyanndadr.
Dokuzuncu matlab, mamn hakknda olan menmt beyanndadr.
Onuncu matlab, mamdan telemmz eden ulema-i alm beyanndadr.
olduunu, buna karlk mam Mlikin hicr 95te, finin ise Eb Hanfenin vefat ettii gn domu olduunu, dolaysyla ya olarak dier imamlardan nce geldiini belirtir16. Eb Hanfenin dier bir stnlk sebebi, Hz. Peygamberin onun
geliini bizzat isim vererek mjdelemi olmasdr17. nc bir sebep olarak da
mezhep imamlar arasnda tbin neslinden olma zelliinin sadece Eb Hanfeye
ait olmasdr. Burada yazar, Eb Hanfenin sahabeden Enes b. Mlik (v. 93/711),
Abdullah b. Eb Evf (v. 86/705), Ebut-Tufeyl mir b. Vsile (v. 100/718) ve Sehl b.
Sad es-Sidyi grdnn kesin olduunu, Makl b. Yesar (v. 59/679), Abdullah
b. neys (v. 54/674) ve Aie bt. Acred (?)18i ise grp karlat kesin olmamakla
beraber, grmesinin ihtimal dhilinde olduunu, konuyla ilgili rivayetleri inceleyerek ve tartarak ortaya koyar. Ad geen sahabilerin vefat tarihleriyle ilgili
rivayetleri inceleyen ve Eb Hanfenin bu isimlerle karlama ve bulumasnn
imkn dhilinde olduu, onlardan ilim almas ve rivayette bulunmasnn dahi
mmkn olduu sonucuna varan mellif, mam- zamn tabinden saylmas gerektiini belirtir. Bu erevede Eb Hanfenin mehur bize sahabeden gelen her
ey bamz, gzmz zeredir, tabinden gelenler konusuna gelince, onlar da rical,
biz de ricaliz, yani biz dahi onlar gibiyiz, her ite onlara uymak bize lazm deildir
szn zikrederek, onu Tabinin mam ve Efendisi olarak grr19.
qmam finin hocalarnn saysnn seksen civarnda olduunu, buna karlk Eb Hanfenin hocalarnn saysnn drtbine yaklatn, bunun da ayr bir
fazilet olduunu kaydeden Takprzade, bu arada fkh ve hadis limleri arasnda
ilgin bir mukayese yapar:
Bu fazilet, mamn edn fezilindendir, ve bundan sadrnda helecan eylemesn ki Buhrnin meyh belki onbine blidir. Ol takdirce mamdan efdal olmak
lazm gelr demeyesin. Zira, meyh- hadis, meyh- fkh gibi deillerdir. Zira,
meyh- fkh elbette ulema olmak gerektir, amma meyh- hadiste o lazm deildir. Ol sebeptendir ki, fukaha kall ve ruvt- hadis kesrdir.20
Baz filerin, mam finin Kureyli ve Arap olmasn ne srerek Eb
Hanfeden daha stn olduunu iddia etmelerini ele alan Takprzade bunlara da
cevap vermekten geri durmaz. mamlar Kureytendir21 ve Kureyi ne geiriniz
16
17
18
19
20
21
Takprzade, I, 644.
Takprzade, I, 644-5. Takprzade, hadis olarak u ifadeleri nakleder: Resulullah (s.a.v.) buyurmutur ki; Yaknda
benim mmetimde bir adam olsa gerektir ki, ona Eb Hanfe derler, ol benim mmetimin siracdr, ve bir rivayette
ismi Numan deyu ziyade olunmutur (.), ona Numan b. Sabit derler, knyesi Eb Hanfe olur, Hak Tealann dinini
ve benim snnetimi ihya eder. Hadisler, mevzuat literatrnde zikredilmitir. rnek olarak bkz. bnul-Cevz, elMevzt, Riyad, 1997, II, 304-307. Mellifin bu rivayetlerle ilgili yapt tek deerlendirme, rivayetler arasnda
ihtilaflar olduunu belirtmesi, ancak hepsinin ortak noktasnn, Hz. Peygamberin Eb Hanfenin geliini ve
stnln haber vermi olmasdr.
Ricl limi Zeheb, Aie bt. Acredin pek bilinmeyen bir isim olup, Eb Hanfenin ondan baz rivayetlerde
bulunduunu, bu ravinin sahabeden olmamakla beraber mrsel rivayetlerde bulunduu iin sahabeden
zannedildiini kaydetmektedir, Muhammed b. Ahmed ez-Zeheb, Mzanul-tidl f Nakdir-Ricl, Beyrut, 1995,
IV, 24-25.
Takprzade, I, 649.
bn Eb eybe, el-Musannef, Beyrut, 1989, VI, 403; Beyhak, es-Snenul-Kbr, VII, 143.
ve onun nne gemeyiniz22 eklinde rivayet edilen hadisleri deerlendiren mellif, bunlarn namaz veya ilimde imamlk manasna gelmediini, zira Kureyten
birok lim kii varken sahabe dneminden itibaren, gerek namazda gerekse de
ilimde nderlie Kureyli olmayan sahabilerin grevlendirildiini ifade eder. Bu
erevede, Hz. Peygamberin Muaz b. Cebel (v. 18/639)i Yemene gndermesini,
gene Ebu Musa (v. 42/663) ve Huzeyfe b. Yemn (v. 36/656)n Irakta, Zeyd b. Sbit
(v. 45/655) ve Zhr (v. 124/742)nin Hicazda, Muaz ve Eb Umme (v. 86/705)nin
amda kendisinden ilim renilen nl mevaliler olmasn misal olarak zikreder.
Ayrca Arap olmak ve Kureyten olmak belki erefli olmay gerektirebilir, ancak
bu mezhebine uymay gerektirmez. Asl itibar edilecek ey, nesep deil, takvadr.23
b. Nesebi
Eb Hanfenin nesebi ve hangi millete mensup olduu, onun biyografisini yazanlar megul eden bir mesele olagelmitir.24 Takprzade de bu konudaki farkl
rivayetlere yer verir: Eb Hanfenin babasnn adnn Sbit olduunda ve bu zatn
Mslman olarak doduunda phe olmamakla beraber, bykbabasnn adnda farkl rivayetler vardr, Zota b. Mah, ya da Tavus b. Hrmz gibi. Bu kiinin
ran asll olduu gr arlkl olmakla birlikte, Kbil veya Bbil (Badatn eski
bir ad olarak) asll olduu, hatta Arap asll olduu eklinde farkl rivayetler de
vardr. Bu arada Eb Hanfenin bykbabas Zotann kle olduu, efendisi tarafndan Teymullah b. Salebeye satld rivayetini deerlendiren mellif, mamn
olu Hammadn, bizim (ailemizin) zerine hibir zaman klelik vaki olmamtr
szn esas alarak bu rivayeti reddeder.25 Ayrca babas Sbitin Hz. Aliyle grt, ona ve nesline duada bulunduunu da aktarr.
Eb Hanfenin erefi ve faziletiyle ilgili olarak, Takprzade ilgin bir rivayete
de yer vermektedir. Buna gre, Sbit vefat ettikten sonra Eb Hanfenin annesi
Cafer-i Sadk ile evlenmi, bu srada Eb Hanfe henz kk bir ocuk olarak,
Cafer-i Sadkn bakm ve gzetiminde terbiye grm, ilmini ondan almtr.
Bu rivayeti aktaran yazar, eer bu rivayet sabit ise mam Eb Hanfeye menkbe-i
azme olur eklinde bir de yorum getirmektedir26. Bu ifadesinden, onun bu rivayetin doruluuna ok inanmad, ancak doru ise bunun Eb Hanfenin yetimesi ve ilminin kayna noktasnda byk nem tad kanaatinde olduu anlalmaktadr. Ayrca vey olsa da, Eb Hanfenin ehl-i beytten biriyle akrabalnn
olmas ihtimalinin, mellif tarafndan sevinle karlandn gryoruz.
22
23
24
25
26
Suyt, el-Cmius-Sar, Beyrut, 2004, I-II, s. 380.

Takprzade, I, 649-650. Mellif, burada Allah katnda en deerliniz, takva ynnden en stn olannzdr,
(Hucurt, 13) yetini de zikreder. Ayrca Arap dmanl manasna gelen ubiyye mezhebinden de iddetle
kandn ve ifadelerinden byle bir ey karlmamas gerektiini ifade eder.
Mesela; bn Hacer el-Heytem, el-Hayrtul-Hisn f Menkbil-mmil-Azam Eb Hanfe en-Numn,tahkik: Hall
el-Meys, Beyrut, 1983, 30-31; Muhammed Eb Zehra, Eb Hanfe, ev. Osman Keskiolu, Ankara, 2002, 23-24; J.
Schacht, Ab Hanfa al-Numn, EI (new edition), I, 123; Mustafa Uzunpostalc, Eb Hanfe, DA, X, 131.
Takprzade, I, 651.
Takprzade, I, 652.
c. Hakknda Sylenmi vc Szler

Dier mezhep imamlarnn Eb Hanfe hakknda syledii vg dolu szler
mehurdur.27 Takprzade de bu szlere eserinde yer vermektedir. Bu meyanda,
finin, Ben Eb Hanfeden daha fakihini grmedim, her kim ki tefakkuh maksat edinirse ona ve ashabna mlazim ve hizmetlerine mdavim olsun, Gerekten
btn insanlar fkhta Eb Hanfenin ailesidir, bir dier rivayette, Btn insanlar
kyas ve istihsanda Eb Hanfenin ailesidir, Bir kimse onun kitaplarna nazar etmese fkhta tebahhur eylemez eklindeki szlerine yer verir.28 mam Mlikle ilgili
olarak ise, onun birok konuda Eb Hanfenin yolundan gidip, onun grlerini
esas aldn, fakat bunu aa vurmadn belirtmektedir. Ayrca mam Mlikin,
Eb Hanfeye byk sayg gsterdiine dair yle bir rivayete de yer vermektedir:
shak b. Ebi Fidadan menkuldr ki, yle syledi: Ben Mliki grdm, mamn
elini tutup beraber yrrlerdi, mescide vasl olduklarnda kendisi girmeden mam
tazim edip kendisinden takdim eyledi.29
d. tikada likin Grleri
Eb Hanfe, sadece fkhta deil, ayn zamanda akaid ve kelam ilimlerinde de
nc bir ahsiyettir.30 Hatta ona dorudan nisbet edilen eserlerin tamam, akaid
meselelerine hasredilmitir.31 Zaten onun mehur fkh tarifinde akaid de geni
manada fkh ilminin kapsam ierisindedir. Byle olunca Eb Hanfenin itikad
konusundaki grlerinin tayin edilmesi nem tamaktadr. Takprzade de, ayr
bir balk altnda Eb Hanfenin, usul-i dindeki mezhebini, yani temel grlerini
ele almtr. Bu balk altnda, mellif, Eb Hanfenin torunu Amr b. Hammaddan
gelen bir rivayete yer vererek konuya girer. Buna gre, mam Mlikin yannda
bir sre kalan Amr, dnp ayrlaca zaman ona dedesinin itikad konulardaki
baz grlerini aktarm ve bunlar hakknda onun dncesini sormutur. Hatta eer yanl bir gr varsa o konuda kendisini aydnlatmasn ve doru yolu
gstermesini istemitir. Amrn sorusu, Eb Hanfenin, adam ldrme de dhil
hibir gnah sebebiyle kimseyi tekfir etmedii, yani byk gnah ileyen kiinin
iman olduu srece mmin kabul edildii meselesidir. mam Mlik bu konuda
Eb Hanfe hakknda isabet etmitir cevabn vermitir. Ayrca phe ile imann
geerli olmad, yani ben mminim inallah veya bilmiyorum mmin miyim deil miyim diyen kiinin imannn geerli olmad grn sormu, gene mam
Mlik bunun da doru olduunu ifade etmitir.32
27
28
29
30
31
32
Mesela bkz. el-Heytem, el-Hayrtul-Hisn, 44-50.

Takprzade, afiinin Eb Hanfenin kabri ile teberrk ettiini, her gn kabrini ziyaret iin geldiini, ne zaman
bir sknts olsa, onun kabrinde iki rekat namaz klp Allahtan hacetini istediini bildirmektedir, I, 669.
Takprzade, I, 652.
Eb Hanfenin akaide dair grleri hakknda bkz., Yusuf evki Yavuz, Eb Hanfe, DA, X, 138-143.
Eb Hanfeye nispet edilen eserler konusunda bkz., Schacht, Ab Hanfa al-Numn, EI, I, 123-124; Uzunpostalc,
Eb Hanfe, DA, X, 134-135; Vecdi Akyz, Drt Mezhep mam, stanbul, 1999, 42-56.
Takprzadenin akaid konusunda srarla vurgulad bir dier nokta da, Eb

Hanfenin ehl-i snnet akidesine tamamen uygun grleri olduu, bunun dnda bir fikir ve rey beyan etmediidir. Bu konudaki srarl ifadelerinin sebebi, baz
Mutezile mezhebi mensuplarnn Eb Hanfenin kendileri gibi dndn iddia etmeleridir. Eb Hanfenin bizzat kendisi, mezhebini eyheyn (Hz. Ebu Bekir
ve Hz. mer)i tafdil edesin, Hataneyn (Hz. Hasan ve Hz. Hseyin)e muhabbet edesin, kadere iman getiresin ki hayr ve erri Allahtandr, huffeyn zere meshedesin,
nebiz-i temri tahlil edesin -lakin taat-i Hdaya kuvvet niyet edip sekr iin olmaya-,
ve bir kimse zenb ve isyan sebebi ile ikfar olunmaya, Hak Tealada yani sfatnda bir
eyle tekellm ve mbahase olunmaya eklinde belirlemitir.33
e. Zeks
Eb Hanfe hakknda kaleme alnan kitaplarda oka yer verilen hususlardan
birisi de, onun zeksn, anlayn ve hazrcevapln gsteren baz menkbelerdir.34 Bu menkbelerin bir ksm onun konulara zm bulmadaki gcn ve fkh
dirayetini anlatrken bir ksm da, zellikle, dehr denen ve bir nevi tanrtanmaz
olan kiileri ikna etme ve susturmasn hikye eder. Bu gibi menkbelerin doruluu meselesi bir yana, bu menkbelerin bu kadar yaygn anlatlp aktarlmas, Eb
Hanfenin hem limler hem de halk nezdinde ne kadar sevilip sayldn gstermektedir. Mellifimiz de bu menkbelerin bir ksmna mamn ecvibe-i latifesidir
bal altnda yer vermitir. Bunlardan birisini onun anlatmndan takip edelim:
Muhammed b. Mukatilden mervidir ki; bir kimse mama dedi, ne dersin ol
kimse hakknda ki, cenneti reca eylemez, nardan havf eylemez, Hak Tealadan havf
eylemez, ekl-i meyte eder, rku ve scudsuz eda-i salat eder, grmedii eye ehadet
eder, hak olan emre buz eder ve fitneye muhabbet eder. Ol dem ki eshab- mam bu
kelam iittiler, ol kimsenin hali mkldr dediler. mam dedi; ol kimse bir ahstr
ki cennet reca eylemez, belki Hak Tealay reca eder, ve nardan havf eylemez, Melik-i
Cebbardan havf eder, Hak Tealadan zulumde havf eylemez adline itimad eder, ekl-i
meyte eder, yani balk ve ekirge yer, bil rku ve scud salat- cenazeyi eda eder,
Vahdaniyet-i Hakk grmeden ehadet eder, hak iken mevte buzeder, mal ve evlada
fitne iken muhabbet eder. Pes, sil-i mesail kalkp mam binlerce tebcil edip, ban
pp dedi ki, ben ahidim ki sen ilim kpsn.35
Bir dier misal ise fkhla ilgilidir. yle ki, Ame (v. 148/765) hanmyla tartp kavga eder ve bu gece benimle konumazsan bo ol der. Daha sonra piman
olmasna ramen hanm konumamakta srar edince, gece yars evden kp Eb
Hanfeye gelir ve durumu anlatr. Eb Hanfe, ona zlme deyip evine gnderir. Sonra Amein mahallesinin mezzinine gidip fecir domadan sabah ezann
okumasn ister. Mezzin gece henz bitmeden ezana balaynca, Amein hanm
33
34
35
Takprzade, I, 654.
Mesela bkz., el-Heytem, el-Hayrtul-Hisn, 61 vd.
sabah oldu zannedip, elhamdlillah senden kurtuldum deyince gece bitmeden

konumu olur ve bylece talak vaki olmaz.36 Benzerleri birok tabakat ve menakb kitabnda zikredilen ve hiyel literatrnde de rastlanan bu gibi hadiselerin
gerekten yaanp yaanmad bir tarafa, Eb Hanfenin fkh ve fetva anlayn
yanstmada bazen yanl anlalmalara sebep olduu bir hakikattir.37
f. Ahlak ve Dindarl
Eb Hanfenin sahip olduu ahlak meziyetleri, dindarl ve takvas onun biyografisini anlatan eserlerde nemli bir yer kaplar.38 yle ki, baz kitaplarda ve
mslman halklarn tasavvurunda, onun bu zellikleri, ilm konumundan ok yer
tutmakta ve Eb Hanfenin bir limden ziyade bir veli gibi tannp yd edilmesine yol amaktadr. Takprzade de, bu konudaki rivayetleri ve malumat derleyip
sunmaya ayr bir nem vermitir. mamn kerem-i ahlak ve email ve vera beyanndadr bal altnda, mam- zamn ahlak ve dindarl hakknda sylenen
szleri ve ilgili birtakm hikyeleri zikretmektedir. Bunlardan birini yle aktarmaktadr:
Eb Hanfe, kendisine borlu olan bir ahsn evinin bahesinde glgede oturmam, scakta kalm, bu halini yadrgayanlara ise u cevab vermitir: Bu evin sahibinin zerinde benim malm vardr, eer ben onun glgesinde oturursam korkarm ki, malm bir menfaat getiren bor trnden olur, bu ise dinde yasaklanan riba
olabilir.39
Eb Hanfenin ibadet hayatna dair bilgiler de bolca yer almaktadr. O, krk
yl boyunca yats namaz abdestiyle sabah namazn klm, her ay altm defa hatmetmi, geceleri alama ve yakarma seslerini komular duyup bu merhametlerini celbedermi. Mekke ve Medinede yllarca kalp elli be defa haccetmi, saysz
umre yapmtr. Elinde drt bin dirhemden fazlasn bulundurmam, fazlasn
infak etmitir.40
Baz rivayetler ise Eb Hanfenin bir veli olarak grld, ondan birtakm
kerametlerin zuhur ettii manasna gelmektedir. Mesela o, talebelerinden her birinin istikbaline dair szler sylemi, bunlar gereklemi; kim benim knyemi
yani Eb Hanfe knyesini alrsa onda akl hastal olur demi, bu knyeyi kullanan nice kimselerde hastalk ve zayflk grlm; mam gybet eden bir kiinin
aniden evi yanm, o da dar kamayarak eviyle beraber yanmtr.41 Bu zikredi36
37
38
39
40
41
Eb Hanfe ve hiyel ilikisi hakknda bkz. Saffet Kse, slam Hukukunda Kanuna Kar Hile Hile-i eriyye, stanbul,
1996, s. 229-236; Muhammed Eb Zehra, Eb Hanfe, 433-451.
Eb Hanfenin menkbe kitaplarna yansyan ynyle ilgili olarak bkz. Zaylabidin Acimamatov, Eb Hanfenin
Menkbev Kiilii ve Krgzlar Arasnda Eb Hanfe Hakknda Menkbeler, Dini Aratrmalar, C. VIII, sy. 24, s.
179-192.
Takprzade, I, 662.
Takprzade, I, 664.
Takprzade, I, 662, 665.
len manev zelliklerin yan sra, onun btn ilminde de yeri olduuna iaret eden
Takprzade, Eb Hanfenin az konuan, ok dnen, insanlarla oturup konumaktan, uzun sohbetlerden kanan birisi olduunu, btn bu zelliklerin onun
btn ilmine dair ak birer iaret olduu deerlendirmesinde bulunur.42 Ardndan,
Ebul-Huseyn el-Hemednnin Hiznetul-Mftn adl eserinden43 u rivayeti aktarr:
Vakta ki mam, son haccn eda eyledi, sedene ve huddm- Kbeye mal- azm
verdi ki Beyt-i erif i onun iin tahliye edeler. mam dahi Beyte dhil olup namaza
balad. Mutad zere iftitah- kraat edip sa aya zere durup nsf- kraat edip
sonra rku edip, ikinci rekatta da sol aya zere durup kraat hatmedip sonra dedi:
lahi, ben seni hakk- marifet ile bildim, lakin kemal-i taat vezaifine kyam edemedim. mdi hizmette olan noksanm kemal-i marifet mukabelesinde hibe ve ihsan
eyle dedi. Pes derhal ke-i Beytten nida-y ho geldi ki, beni bildin ve marifetin
ahsen-i marifettir, ve hizmet eyledin, hizmetinde dahi ihlas eyledin, biz dahi sana
ve sana ittiba edenlere ve kyam- saate dein senin mezhebin zere olanlara mafiret eyledik.44 Bu hadiseyi nakleden mellif, Eb Hanfenin mezhebine mensup
olduu iin binlerce kretmektedir. Bu rivayeti byk bir samimiyet ve cokuyla
anlatan yazar, herhangi bir deerlendirme yapmamaktadr. Oysaki bu rivayetin,
Eb Hanfeye kar duyulan muhabbetin ve onu bir veli-lim olarak gren muhayyilenin bir mahsul olduu gayet aktr. Zira Eb Hanfenin yalnz bana kld
namazn ve namaz sonunda yapt duann ancak kendisinin ahit olduu bir hadise olduu ve bunu kendisi anlatmadka bilinemeyecei aktr. Byle bir hadise
vuku bulsa bile, Eb Hanfe gibi dindar ve ahlakl bir zatn yaad byle halleri
insanlara anlatmayaca aikrdr. Ayrca bu rivayetteki namazda tek ayak stnde
durma, dinin kuldan istemedii bir yorgunluk ve eziyet olup, deil byle bir fkh
liminin, sradan bir mslmann dahi yapmayaca bir hatadr. Bunlara ramen,
Takprzadenin bu tr rivayetleri de eletirisiz olarak nakletmesini, iinde bulunduu gelenee ve dnemin ilim muhitlerinin zihin dnyalarnn kklerine bakarak anlayabiliriz. yle ki, kendisi zahir ilimlerde iyi yetimi bir lim olmasnn
yannda, ayn zamanda bir tarikat mntesibi idi. Kelam, fkh ve felsefenin yan
sra tasavvuf ilmi ve geleneinden de gelmekteydi.45 Zaten, XVI. asr ulemasnn
nemli bir zellii de, tasavvufa da ilgi duymu olmalar ve bir tarikata intisap
etmeleridir.46
42
43
44
45
46
Takprzade, I, 668.
Mellif, Hiznetul-Mftn adl eseri Ebul-Huseyn el-Hemedn adna nispet etmekle birlikte, bu eser bibliyografik
almalarda ve ktphane kaytlarnda H. VIII/M. XIV. asrda yaam Hseyin b. Muhammed es-Semenknnin
eserleri arasnda yer almaktadr, bkz. Hayreddin ez-Zirikl, Alm, Beyrut, 1980, II, 256; Ahmet zel, Hanef Fkh
Alimleri, Ankara, 2006, s. 78.
Yavuz, Takprizde Ahmed Efendi, DA, XL, 151.
Osmanl ulemas ile tasavvuf ve tarikat mnasebetleri hakknda geni bilgi iin bkz. Reat ngren, Osmanllarda
Tasavvuf, stanbul, z yy., 2000, s. 335 vd.
g. darecilerle likisi
mam Eb Hanfenin devrin idarecileriyle olan ilikileri, onun kiiliinin
nemli bir ynn gsterir. Hem Emevler dneminde hem de Abbasler dneminde yneticilerle aralarnda hep soukluk olmutur. Bu, Eb Hanfenin ilmin
erefini stn tutmas, yneticilerin isteklerine boyun ememesi, verilen vazifeleri
kabul etmemesi gibi sebeplerden kaynaklanmtr. Emevler dneminde Yezid b.
mer b. Hubeyre47 tarafndan Kfe kads tayin edilmek istenmi, bunu reddedince hapse atlm, karlnca da Mekkeye gitmitir. Abbas halifesi Mansur(v.
158/775)un teklif ettii bakadlk (Kadlkudat) grevini de reddetmi, Mansur
da, grevi kabul edene kadar hapsedilmesi ve her gn on krbala cezalandrlmasn emretmitir. Bu ikenceye fazla dayanamayan mamn vefat ettii, cenazesinin
hapisten karlp, binlerce kiinin katld bir cenaze namaznn ardndan defnedildii rivayet edilmitir. Mellif, krbala vurulmann yan sra zehir iirilmesi
sebebiyle vefat ettiine dair rivayete de yer verir.48
SONU
Osmanl limi tipinin gzel bir rnei olan smuddin Takprzadenin
ilimlerin eitlerini ve her bir ilimde eser veren mellifler ile eserlerini ortaya koymay amalad, ayn zamanda tasavvuf ve maneviyat yolunu ve hallerini iledii
bu eserin Eb Hanfeye ayrlan blmn incelediimizde, mellifin bizlere XVI.
yzylda yaayan bir Osmanl liminin bak asyla, sadece bir lim olmann tesinde kmil bir zat, hatta bir veli olarak bilinen ve sevilen bir Eb Hanfe resmi
izdiini grmekteyiz. Ona ayrd sayfalarda Eb Hanfenin fkh ve akaid ilmindeki yerine dair baz aktarm ve rivayetlerde de bulunmakla birlikte, daha ok
onun dindarl, zeks, manev zellikleri ve ilesi zerinde durmaktadr. Bu, gnmzdeki bilimsel aratrma ltlerinin vazettii objektif ve net izgilere alk
bulunan aratrmacya yabanc bir sluptur. Zira Takprzadenin eseri geni halk
kitlelerine hitap eden bir menkbe eseri olmayp, yksek dzeydeki ilim adamlar,
ayrca bilimler tarihi ve literatrne merakl kiiler iin yazlmtr. Fakat bu durum, yazar Eb Hanfeye duyduu ballk, sevgi ve minnettarl izhar etmekten
alkoymamakta, bilakis bu ekildeki bir benimseyici slubu, ilmin ve hsl edecei
faydalarn n artlarndan biri olarak grmektedir.
47
48
Yezid b. mer b. Hubeyre, H. 127-132/M. 744-750 yllar arasnda halifelik yapm olan Emev halifesi II. Mervan
dnemi Kfe valilerindedir.

*
;= 8 F D
Hanafis and Their Legal Methodology

If one aims to write on the Hanafte School, it appears that Hanafte School has a long history and has
been developed in the course of time. This prolific school was established on the two main sources of
Islam i.e. the Qurn and the Sunnah of the Prophet, and was founded by the prominent scholar Ab
Hanfah Numn b. Thbit.
The main characteristic of Ab Hanfahs school is that it was established in Baghdad not on the opinion of
individuals, but committee. This article studies Ab Hanfahs legal methodology in three chapters. In the
first chapter it focuses on Ab Hanfahs life as the founder of Hanafte School. Then it deals with his students.
In the second chapter, it examines Ab Hanfahs methodology and its character. Finally, in the third chapter
it studies Ab Hanfa and his students approach to the sources and how they derived rules from them.
.4F# %n# f4# 8 g F9 f4 IQ# LI!# ?~ J9 q 8@

, $
# j8,8b(# ~ 4 j
F ?(Z# s d 4,&
L( ) 8 W
@ (g, m g,

.,%

Q# g 0 f4 Z IF ,+ U $
% .U VF j,+% 82# 2 4A F# 9
3 3 p# 8
84( *
fp, ' j%U. 84, T 3~ ' t(# A
N = ' E47 a V8
U# 29# $
% .U EgU
r
.Og

)a j$
% . ,(# 8,8b( f4 ZN 3(F98 3 F
3 E
%U. F1, 9(/ * j p## ,( ; ~ F 8N t8 jd92 sA# (F98 4 N
T E4" 8,)
#
# j
( za , # ji9+ za =9 # j za , # j4 za 4 # jE7 za E7 E(
2 ,

,# j9 2 I U9
+ ) =!2# = ' #9 g V% 8 O t8Q7 3 PR B(F * ...N za =
8 O L9( ji/ za 9 =b(( jN 8
E
(2 j4F# 4 q f4 =F U9) jI =# 9
d+) 4
fp9# j*
4 S ! W8, ' j8N(, *
$# j8b(
3 3, 8bR #9 W* !!..D 8
=%
F O (Q( 4 O i/#
!!..8% , z 2 q t ,^# j8! q
L
~
,&# V982 (F98 )A#
j8 O 7 F98 f4 ()
A
?
F E%N#
T
:#
(
Q f4 'N )
A !!..# L#8N .4(4 +# Jn! +4 .4( E # %!# I .4(# + ?
4 %
, T 3 \/
@# .. ?(n4!~ 79# ,9S s/ g !!..@ =I@
.EN 9S * 8 L8Q~ O `# *%4 n4!~ za
, * j= .U
I za WD cQ .. %(# E4n( ?# %N 9)
L0 g ) d,9 t.U =I/ =#n
F#
; W '# j; ~ E4# G
L$N :mD# j mn% = 8 2# ( *
~ :;D# jJn# =# jm%
!!..
! t.U EU g, f Q, ER S WU E j p4
=# mn%~
4 Jn# F1~
:
e L
) W* *
# j ((2 ! )g !!..L#8 9# ()
e L9! 4g() E*Q
=
( 4 8N# D F# O *
4 f4 N = 2 (F98# j4# *
W
* ) E!(
m
R # H'# . $
E4 =I/ (! E4n
F 6.# j%)7 Eg WIF F1# ! b * jv ~ np#
4N
7 /d9 X 7
1374j)D 9 ~ L9# Q) j@ LA.2 j,8 :U. :
, j?Q# Z
F 2## ?)
F t8 :Og U' W( &#
: U
.U8 # j
%/d#\ 4 (g 9 jYU
356 | * b*

~ #

.c) 4 ! )A

jU\g2# Q) dB f4 N O \( Q s4( jQZ9 d*7 I Q) dB 72 O UQ2 :d. $
F
.U =I/ Q) dB *
Eg+(2 x d1~ 642 8"
g#
.Eg+
x % Q) +) x LF f4 H'# 2 WU#
%# LF |()' f4 298N# jt\g2# (! %& U4 , j
2F t./ ^! 8, 8U t8
g, + j n~
\( " 82 d98N#

cN (
(N (! O 6B EA (b j(#
.a 8*, t \,# j8U ` j,/' LN#
:, 8
,g2 O =# E A
e LF
44 #
U ( t.U C(( jt .
0 j, 8# #8%, f4 * j@ 2 dB# ji2# , dB LF O +)
.
.N8!# $8 8* ( # 8
O t \ j4 O t
9 8N# j4 O 2M/# ()g # j72# 9/ E , t8# A 8 j, LF U
.
.*(^# # *%)7# L9b( f4
4 j6B
)A C
U# j @ za t./ t ,#9 O# j) O 4 EU E!(, 4 7 m j
(
e 8# 8*(7
.
.
q Wp9 $7 9@ q 8% U# 4F# 4 q f4 q =F9 n en R
:) L8 ( |
( W*
* x# j n~ % ED(, ;D E
9 za + 9 #8 =()# j#8 O =8%2 6B %2 # jV% za 4Q =()
.
.4# d )4` * E/8( *g# *(4 L8 N =/# jIF #8 N9 O |Q2 %F j
| %F 4Q f4 |!# j #/ m j4 ,g A@ f4 U L8 d d8* L( 642 O
.
()
.4 WN# m,8@ ,#82# ,g2 O UF U.# kg
j%,2 4 Eg VF p# L( t.U W j,N# LU )A =# WF% ! O ,g L@ /91~
.
8 jL( t.U O # f4 *4 QF ?4Q~ =) (Q) 798 j! t.U O (,8 )# 8N# 'a 4 87, g, I
*(
e ! ,g2 O 6B EA () jS, ( A# jIF 4
2 A# js
!( A $+) d8*
4 Jp#
,8~ $
% 9!
~ t'# m 8 $
O 9!
~ 7 e 4 UF ) 8 798 j ~ F~ 9!

()
.E =7 ./# t8 #
Q( U 6B *, '# j
,8~ O m,8@ EU V98 fQ2 i/# jg O k V98 fQ2 8 ?(F98 #/
.
A Q q 8% *
jn! ./ O + ,& za 72 %F# j2B 64Q~ m Q( U :a# j;g~ O

,8~ O m,8@ LDA A
e 4F e < Ua ./# W
Ua
./ jk za E U# g O t
*(+
m,8@ O p g O
j%%F 9 %(2 E g g f4 L9 9#
L9 @# LU# j+(
#
r
r
()
.
,8~ g f4 *
? D,8
m $7 9@ q 8% i#9 8 j 4# n!4 2
YU j jIQ 9 jk#! ~ fQ 8< . :4 4# j9 J(A fQ~ ;%+ Q@ 8 jQ@ 8 q 8% e :;%+ :
,
. X j! / LU j
jd#\ /E 9 jW(7# OD# ,8# WFQ IF ,92 jUa Q :Q :
,# X j9 J(A jQ@ 8 q 8% e :;%+ :
,
. U8 # j YU jLU /S*
%(g
jUa Q :Q :
,# j j j! /9 ~ 9jU ES 8 : j 7 kM ,7 8 jC4~# ,92 :
,
. jW(7# OD# ,8# WFQ IF ,92
.U8 # j! /,98
gF' jJ 9 j jIF ,+ F98 E/8~ jg 8% 9(A8 :8, :
,#
; 8 F D
| 357
()
.%n! =
.. E # # q 8%# ()j
q Wp9 6 ) i9 A

jO # j$ # 4F e < f4 2 8 jt! $4# ? ( t./
.
A A ()j? ( \%A 8# j?Q@ W4 8 7 e# j9!
# j\ e# j)# j g# j R UR < 8%#
() .
4 4, ( 47# Q) O d 8N# +
:W4, d 8 jQ) ! ED mD E #
j 8( , I 7 f4 E # jI/ I .U# 6. *+ * |9# i(
.
.6B f4 2 4 EU 9*b
# j*
EZS !+ d 8 j%
(F# @ f4 L98N# j
# $A.
.
.298N 8,,# t\^ L 2. d98
jJ9,# 8Q,# j , '# b j$A. EU# j4 EU (Q2 x !+
.
.c'
2F .U# jN8(# Gn(# mn% EZQ~ $a E%F O 6B EA j
,# N8,#
4 !+ 8"
g :4 !+
9b(# LM :=# jQZ9 I $N =I/

g2 / O j =I/ !+ U./2 x
x j!+ L8N Z
D t.U g( L(Q~ 4 ~
F2 4A m ... (
n Eg+ E UD(Q,
D(Q, $AB C
U g, jDA |8 g(F L8
(L(Q~ ~ b(# LM) ~ mn%,# LM
:W4, A g(2 ~ A# j87 c J4~ i(Q~ g j,8 %Q(g~ # a dI/8~ '# (Q, $AB 7#
jt\^ ( t8,8# 8a g ~ .U $7 EA O m

R j %F 4 %
,
#
6. 4 (# ~
, v U# jJ9# dM/ ` 9D(F f4 L98 Z# (~ ZA. p# !!..! b *
*4 7 E U8
$% 4, 4 ~# mn%4# EZQ~ ,( ,9+(Q za I& = 4 EU 4%N %# j4 t 4

.# 4 4 # i2 %F
.U# j*
#./, , ~ $4 t\^ za %U.,# ,
..4Q L# i( f4 Z $A. L8# j* N8 ,. B. =I/ c cQF2 F1, |(F 8
H 7
^ jp# =# 8 %
(FI p *(7' f4 A ?) F(# L
~# mn% O L( 4 4 *
I
I Q) + I =# 8
# mn% *F) O |9 E j 4~ 84( *
, v )a 'a * U %Q

.W4 *
~# mn% U 87,

j X YU +

F jn#
e 9%/ j W4 ?Q q 8% e Wp :k! U8 # j@ LA.2 :U. :
,
. j
% /d#\ j(g v
W4 + t $p f4 jn#
j8< % :k)\g jn#
e 9%/ j W4 ?Q q 8% e Wp :k!
X jQ@ d\ : p (Q %n! F9 O W( b 8N# X j
% /d#\ je g 9 j j jk)*(
ES b W4 8< :b :
, j EN# %F EN#
F EN# W 8 ?)# F
F
q Wp9 $7 9@ q 8% en! O2
. ( N9 jd#\ j E 9 j j z# % jk#b% 8 W4 : jn! O jW + ;IQ
( 8% : ( jm,8@ O
e )g j8 8% 8 :;
:
,
e )g =# j%#
e N
:U.
.
% /d#\ jIF Z+% 9 j j jL8^
.U8 # j,9F /+ j4 9 j YU j j$* Z' a

j4F U# :W7#^
358 | * b*

~ #

O %, %2 8, v U A j? *

q Wp9 n! za j (42 ji9+ U
e U. VF
()
.6B | B(F I# j4 4& U E j*
#./ t\^ 7# UB *
E 2Z
3 *) , WU LU t.U k,82 O#
A EA *
~
E 7 8 ()j,9( O *4D EN
W
@ U.~ O LU n ?#
e ? I LU 8 6.# j| U +# E U *
~ za g(' U
? t8U+) .. U.4 F1~ =# E 4 A F
, E (.4( # |%2) 4A p (Jn) 4A 9(/ # ..
# '# i( *(
8 .. ,9( M QF1 , E!2 v x A b*
~ N ! 2 # U n#
e
.
# E U# 'a m E n! j) ! ( 8 % 4 4&
3 F3 k. (YU) Ua J , sF, Wp 2.I2 U#
i#9 cpN c8 * g j# m,8@ ? # U.~ E3

$S W4F )
V2 8N# ()
8<# jd 8F# j8 W4# jE%
8<# j? `

()
.$S W4, a 4/
R :=N t9
4 4 za # j 7# W
@ #8 U# (YU) ;%+ Q@ 8 t.42
e L.I2 ,
()
j%n# 9 W +4 )A# W + o Q@ 8 #2 8 W + za E() E jU.~ |%2 8
4 s, v# j4
.(YU) k Q~ F :4 O Q@ 8 4# \ N#
E<#
Q@ 4# .. !
; ~ (Q, E# k9# ` (#
F L.I2 MA * (YU) k!% E,. #
()
.(YU) k114 ,
:U.
=N .. 8< # ()j(Q (g Jn
i#9 8 b@ j4 3 j@ jL8Z e ,A ` *
(#
g, v :,8~ W4 =N s)!2 a A# ..
e Og U' W ;8 8 F (~ %D @)
()
.() O L8Z e ` za 4 f*() :S,
H =N# .
% k9D F 8 g
j
n&
e za E# jUa N 4 Q q 8% t98!
% W
@ 3 ) O T 3 7 8N#
()
!!.. #B 7 E %+2 U# .. V
4A, 8 t% sF,
b
jU 8 . :k#

@ :
,#j j! /LU j(4 ,U' (g~ jjL8^ ( 8% : j*D,8# WN EU j8U 8 :kg
. j! jLU jIQ 9 j YU j j?# $* dn4! s, 2 O ?%~ (
E !!..*4 ( = f4 ZN W WA2 W4g2 # k Eg+ 9F mn% .U @# .. (~ @ mn% f4 N )) Q4 % W8,
f4 ZN S, ;) *
~ .U # ... n#
e 8
t8U+) g f4 ..Eg(# I DA j
(# S( 4 4, ) 8 )
=D# !!..9# 4A( *
~ 4Q4Q( A2 N 872 I 4A s t
.+,# tB(F t8( , u m B(F i8 = 8)
x *Q) ZQQ# *7 ,~ f4 E LA 4S 2
F t.42 / j,.U ZQQ U.~ a E# N 8 , k. V79^ :6B f4
F9 t.42 f4 W4 jles ides ERDR~ # D~ L@ mn%, 8% F .42 &I $7 !!..i/0 *7 ,4 )# \g( O N ED WU
A *8( IS $* k/( E# 9@# mn% ,& m E!2 v t.U g jQ4 2
4# N U# !!..L\*+ (,9*
8
ju # ( , # &I tB(F f4(, F9 8 :&I ,9*b !!.. N# 2QF1 b*
A2 4g2 ,g , jn#
7 e
f4 j(Q, v tB(F' WA( 9Q~ E8 tB(F d,) 9, v F A jUB(F u# )#8,# p( , 6B g f4
e Jn
b*
# %2 # V4 N# * j%(4 4N N# WU ?4Q~ $* %(g, N A j*4# #9,# ` *
e |%2 g
&I ,9* =# za j
% /4& j !N j8) + :Q :FI U. =
, !!..) FI %(g, g f4 j4(
.,9F / je J(g 9 :
j j j&I ,9* jFI Q4 U9!2 A 4p
,8~ j8< :k#
~ :
,
. jW+2A j)/ (A 8 \
j
@ d%& O S~ U j$ e 8 $ e 9 8% 8 : W :
,
YUj jIF L8 d,) O W%( *(7'# $( = j8< 8 :8 U8 # j j$I%
I \F j,8 :U. :
,
. je g 9 jjj*# ty9 t!# 2
j8 jLU :
, j 8
A /A jJn~ 9 j
. j?# $* dn4! s, 2 O ?%~ ( :k#
@ :
,
8 f4 W + 2 =# j*(7'# $( = :8 # jU8 # j # j # j$I%
I \F j,8 :U. :
,
. j?# $* dn4! s, 2 O ?%~ ( :k#
@ j$I%
I \F :U. :
, Q@
j
@ d%& O S~ U : W j*(7'# $( = :8 U8 # j j$I%
I \F j,8 :U. :
,
.# U8 #
. j@ LA.2 :U. :
,
. j?# $* dn4! s, 2 O ?%~ ( :k#
@
; 8 F D
V#
V

Ua
EA#
tYY!
/
8
4#

7
Q
J ,

|9

&
| 359

)
F# *7 ' x ! ( 4Q# j#8 # ,) ,M 4Q L# j$A.# E * ( L.I(
C(,# j*
gn~ (4, W(# j$F *
&# q d,0 U# j|+ ! i8 WU :a 1~ I/ jdI)'# 9#8# (
.+(~
.I# 4 8 9) z ,& =n( v 4 9
.U g 2 L0~A U E # .. W47 p# U9) +A WU ,+
L98~ D % |%~ # j!2# Q O M/ Q x %(Q~ ! d$(F'# (# d ~ (
:a |
!~
.()
.8% 4 z 2 q %U 6B EA# jLp *,8# # $AB za U8
(Q# j44 ( F ># ,*(7' d 4# 8
6.# jg(# 4 # ~ f4 % = Jn * js .U n f4 %
, F98
e F98#
.%^ '# % ' 47 np# Uy $7
8
9$ 8 +C|@ 9\|
'# L 7# f4 2 ~ j $4 E 2 A j (, m
*
s2 mn%~ .U O =#n
F
n(, *44# *(F9 8 # jU\^# #8@# ?UM# QN *4 g` * 44` *
%, L~ t.U ) $4 7#
.* ,+2 g@ U8# *44 C9a 8 *
%
(F'
.b*
~ O EQ4Q(# *
~ O ( :'#
:*
~ O (
?4Q~ $4 U\A

8 6.# 4~ d7@ ZN# (~ Wb*
~ 98(
@ U.4 O ~ $
% *

Q(# s
!( m 6B# jU\^ # g4Q g4F jL*~
Q# g 0 !)
4# 44
8 za = E7 ( $7 E .. kg W4 2 U# ( dB O %^ ) U U , '# jG
f4 g@#
.i/R *7 ) *# j*7 '# !) 9# |) f4 ZN Wb*
O * jd,^# 8 IF ,+ a
a 8*, U |# t.U ,%( VF U |# f4 |+~ g O
4 7 za 7, *I(/ %F#
|#4 %((~# g@ 4 g2 4!2 %S
LU g@ E4 (

e 8
C
U 4 8 G

bQ

64Q 8 6.# ()%S
~ \^# g@ E4 (
(# jg@ *
\DA O E4 ) 8 ) x *
!
D
U d)%# j* # d)% za
8%, m jE4# s## m,8@ ($!) 4 O 8N p#
W gn4 EN Eg+ !
s# (, m j ~ p## #9 LN m j*
2# *p j L8b(Q~ @# jL9
()
jg@ *4 4, ,2 O 7( LZ za LZ
7u j*
*~ g
, Eg+ *44 6B 8 j% #
.%( O |
2# s
!2 %(A O ;%+ Q@ 8 N =I/ 87 p# *
~ .U#
. j, Q /, j 9 j YU jW \% j8< 8 :8 :
,
. j
% / d#\ jIF Z+% 9 j YU j? 8
V O 4 m% jg@ 8% :k8 Q :
,
. j9' / j,8% 9 j YU j j$! % jQ 8% 8< 9(A8 :%& :WZ! mn% 4 EQ4Q2 =
,
360 | * b*

~ #

:(# *
~
WU i8 t.U# .@ `# =8 ` j 4! za Q)' = f4 N IF $* ^ O %(~ b*
~
W%2 U za (` L8 8 f4 *
8!, g ..
, \^ #
, ) 642 )A $F j) EA k
2 i
.4# 4 *4 *
~ %2 g~ N za g("# j\
( )7 C() jW4

U "# .. t8# IF 'a .U ED 87, '# j6+ #
E(` ' 98! f4 ZN j4F KD *
7 'a 6B n(, '#
.*
~ s2 U *
8* p
U\ )9 jg# ?)N IF

R 2 m )9~ 8!
Q
%(A 8 , m jsF, e Wp4 (9) J(A =I/ 6B# j7~ Wb*
~ %( B: B: f4 'D ./
#
()
. J Q 2 j
e 8
Q D U sF,
4 9g jE84 # 8
Q W* *

tN 9 m ;%+ Q@ 8n~ (9) J(A t8
G
; * O
U !n
, E =b ) W4 % j'# W!) K'8(F *
W%2 g , 832 6. sF,
O s4g2 # jB E,#2 O |N # jG
*~ LZ E/ O $% f4 @ jG
.U %
(Q~ g 8N# j9
()
.g@ O + # *
b*
)g jIF ,+ LZ u 'j&
R p# v ~ 8 ,+( O t9!# j'#
Q# J(g f4 ZN *
*
O E *
$* *
# j*
*(7' 0 4(/ *
g U.~ d L~ t.U# jt\^ %(, # t\^ 84, v I
()
.
%(N# ;# ) 2 WIF f ~ n '# jt8 O p# j2B
:*
~ p#
8# jL8Q za u '# !) su ' V

4 !~# 8~ U E j4 g W , E%N 44`# N , *
*
L7~ !~ ( 7n4# N4 J , 6.4 .. 8 8b(Q,# j= , f4 J =I/ np# 6B
j8*(b~ 9, ' k. jN8
%# jGn(# 7~ (A98(F
N# Ba j@ ,, '# j*(7' 8N u '
!!..4 O i2# * O N t.U# ..
98 N8,# N# n!
Wp %(A ED 1 f4 Q 4*F c 4, * jU.~ $4 W8(~ s( ,& O 9!( .U #9 8 6.#
j4 4 f4 AB E8 AB g@ A. (A =! 8(%, t) m 8 #9U 4 %(A k. () sF, e
.
% / d#\ j4 (g 9 jYU j$ :4 4 (# nn!( j9 J(A jk9!) Ua J , :sF, :
,
)M/ m,8n( !
e ,# Z '8(F 8( m j9 J(A fQ~ ;%+ Q@ 8 jQ@ 8 q 8% e :;%+ :
,

e < =N )
E
, m %
~ \g(# mn% O L #9 *2 S, b*
8b
j J f4 J(g %2 j~ 8
Q Q,
B Q = =, * U8 # D 87 \DA U# jk O u
g k9 E
, # j :
, .../ # =, j
e =N % ,
. ./ # jk /1# *8 Q
%b , g !
WU WIF 9!# ..) 9! U ) f4 A@ g J! L8 WU# !.;# ) %( WIF fa C
U
t%# ?~ J9 v # 4 # E sN jk8
f! IF :kM :
, j?) t\^ WIF .U# j,%

Q# g
8(Q WIF =N # %(A f4 IF o 9 8N# j j
% /d#\ je ( $ 9 j YU j?4Q~
8% 9(A8 :8, :
,# X :
, (IF O @ ,))
;D 8@ 8% 4Q O J(A # s m ;# )
.?UM# b@ 8
.U ED =, =N 9(A8 +N) 8 j X jIF ,+ F98 E/8~ jg
; 8 F D
| 361
8b
(A Q@ 8 %(A S, 4D# ()jt*(7 VF WU x ,# O t8
F# g@ E!2 Q~ O = .U 8 8
Q,
j4*F Q * d9% ^! jt8 Q) F' (A s1 WQ/Q k8( jE*Q( f4 '84 (Q%~) U (A F
.U8 $7 ~ FN
:W%2 W4 *

%7(F |N# 8 d$7 d9# x g j,+( 8 *4(Q, U# !!.. \
( f4 %(# E 1, *
*
sA 6B f4 =D# .. *g O $* *4 8
(Q, *(7I 8N F1, 8*(b~# ZN f4 .. g C
U g,
*,# .. *
O V% # O 4 8 #9U 4 jWIF !(N' (A U 8 , c(A sF, p#
e J(A $7 6.# .. g $SN# v =8# ,N 4F za ( jIF #8 ,92 O MA N 8 2 I# #8 N9 )A
H 7 .. =8 (,^ !(NI p )A () sF,
s,(# j ? =8 44 \A.2 * ,2 8 (8 I
. EU O# jL' # Q 9 O *4 W4 g O %2 4 , 4 W, A ()j , JQ@
()
.U\^# # 8% , T #
3 U9# O#
:8,8b(4 EN *

(U =## .. U8N L8N f4

R j4 (~ f4 ZN jg% Eg+ g 8 (U' =I/ 6B#
R 3( R, ' m
.W/g N U# ()jQ L+ %F O W
@ U.~ 8N U m (YU) V8 U& U $* 6.
()
U.~ / WU# jHI *4 4& L8N f4 (A i# j(YU) W
@ W/g Q@ (W/g =) J(A $7
H 2 U9# :a W/g g# jt\^ * C( 9# W
@
e ( = O 2) J(A J(g .U 8 $7 ()%U.~ I
8 , * jW + 64Q ?# = 4 O
64Q ? 9, WF8 9 * J(A U#j(YU) WF8 8,
*(7' O * (A 8 , m (
F2) U# ;D (A O 6.A# ().9~ = 64Q g4F x (g EZ#
8% j*# EZQ~ , f4 8( , Eg+ jU.~ 9/ U\^#
? I jU.~ E/ O I 9N 8 j9~
jsF, e ?# *7 8#
e ? j8 ?# *7 sF, e#
e ? I j%# ?#
e ? I
()
.L8N f4 J(g E(# jW + j6# *7 ID ? ji/ *7 # *7 ID ? j8 ?# sF, e
$4 *,# jWg%Q ' Z
# t% 9^ f4 8N# j(YU) ,8 , (Z
# t%) U mD J(g #
()
. N%# FF *
L8N AB m jJ(g . (U
@
:9(F' # J (F' f4 9N *

#$7 ,. .. ?4g(~ ,& g f4 |# 8 %

(F U# j%
(F' 4 28* k. ,( =I/ 6B#
f4 8 ( , v# (#8*(7 sA# EZQ~ %#
9N sA) :U * =1F f4 % #9 n#
e 8
. j |S# !
# L, O J :ID
, j
% / d#\ j ~ 9 j YU j J(A jUa J , Wp :sF, e :
,
. z
, 8 #9U n!) = j J(A jsF, e :
,
# :6.A# jQ 9 u ?
1~ \ Q, sA A., m # Q O E , W%
, :
, j J(A jsF, e :
,
. U\^# # #
8 :4 4 (# nn!(
js14 j*% 8Z f4
Q d4 ( : # j
@ 72 O *% 8Z jk
g4 W@ 8% 8 d
Q@ ea :k
g4 :
,
YU j j)9 42 F9 j$S O * 8 j% 8 9 8% Wp %(A :
,# j
% / d#\ j ~ 9 jV ,8 98
.U8 # j j,9F /+ jS*
9
.U8 # j
@ d%& O S~ U : W
( : *7/_ ( j*% 8
f4 *% 8Z jQ 8 :k j
@ d%& O S~ U : W :
,
j YU j jU92 +) ** * 8 j8< W4 :k#8
j j,(# +
4 W ! 9 j Y YU j j8 Q
. j j
% / d#\ j,I4 4 9 j j jI j,8 \/ :W4A9 U8 # j,9F /+ j4 9
YU j j
% / d#\ j4 (g 9 j~ ,8 W E4/ + :# 8N j = O 2 jfQ ? q 8% 8, e :WF8 :
,
. U8 # # # # j!@ ' =D~ E%F f4 S,
,# j j
LU j,U' d4g %(g jd#\ j#8, 9 jW+8 ;% 8 f! :n!2# j
F2 jfQ ? q 8% 8, e :WF8 :
,
.U8 # j* 8 j8< W4 :k#8
:
,#
. U8 # j* 8 j8< W4 :k#8
:
,# U8 # j
@ 72 O *% 8Z :k
g4 :
,
362 | * b*

~ #

8N C
U Ba j*(7' %2 O 4 # ES# 4 n# 8*+, k */ T 3 # j= B *(7 ) U*(7
4 d(F 6. .. n#
e *(7 *4 8
(F n VF C
U# j%
(FI 4 p C
U# j*(7I A
p# .U# *(7' 8N 9& .. )# *(7 za ( x L8b3(QR~ EZQ~# * 8*(7 x |# J (F' 84 ,(
*4 S, j8 g 4 O U8* /# O )D I $4 %(A # %(A # WF8 %(A ? 9, 9 ~
()
.(A % x #+
2(, # $S# j 4 (, # LF# j Gu # dI ~ O *@! # V
8/
8!, 9( .U A
O 9( .U ED 8b
jF 642 f4 $
% 4 Ig(Q 8,87 Cn(, F
g A9 4 ) 8N ) n .. 4
WA` O $S j =I( za * 8 E W O $S jF 642 f4 $
% 4 9(F
.WZS %( m b*
~# *
~ O ,9(F' t.U
~ J@ 8 ;,M =I(' L9a f4 2, (F ,. ,8%
@ F98~ $4 !/ za 6B 7,#
4 ?)N ?
2 za 8 8 $* 6B j8 A 4b E E 2 #n WIF WZS E ( z#
) s# za k9*
Q 8% 9(A8 j ( F
(, WZSN WIFa VF 8,87 JD 8 g
t.U i, U# (sg# g O #Q( 98
7 za %
7 D,8@ ?)# WIF fNI(, ;8 )N =#) ) :WN
DD 44 , 8*# jU (
2 ,(# )9~ E g) :=N (m,8@ ?
( ,92 O J9b( / ) b(
j()(..N9# 82 UDA# ?) 8 ,QR2# ! )8 k9bR2 D,8 g 98! %!, , jWIF S O L\/#

2 O
,& F# Eg+ ./2 .. L8# (b~# $S = O dF9 p2# (A (g J (F'# 9( .U (Q
()
.s(# |8 O ,^ W%2 Wb*
Eg+ ZN %2# 8
()
.
8
= O (g# * 8 92 *, .U (/#
.b*
~ O EQ4Q(
| # b(' f4 ( | U # j

Q# J(g U# E U * 87R, m j,+( 9! O EQ4Q2 C
U m
R
.6B # U# s4(# $* 9* 8
V#
j*% I 2( I) IQ 4
=
~ s!~ O J(g~ 4F# 4 q f4 q =F9 f4 =>~ 0 :J(g
.
()
.$4 =N O ~#
U#
8( k. ;D E U# j,2 # E # =N jg 0 \^ j4F# 4 q f4
98 U# :,%

Q
.J
()
.
(A O np# 6B 8 m jU#9# ,& za )# * E! 8N# j
4

A9 .U f4# :=N V C(, 7# en! 842 WM 8 F :=N j
e 8
b U# :n! =N
()
.
.
u+
8 :,8 ' jZ

# t% f4
U) :(# jZ
# t% j# ~ Ua ,8 , : :
,# = O 2 :WF8 :
,
jN 9 ~ L9# j4b~ \
:Wp :
,# ,9F /+ jg 9 j
% /d#\ j ~ g 9 j YU j L j ?
. 8 d92 sA# ID (g ? )9~
..*(8 O 8 9# m j j j; %
j
% / d#\ jF 9 j YU jj*4/ L8*
)! j8 8 :9(A8 :?Q :4) (e ;8~ )) k9*
Q m :
,
.
g 8% 9(A84 jIF ,+ O 4Q~ %# L~ g O E!~ :LF = O :!@ ' =D~ E%F f4 ..(A D,8@ ,8% F98~ (b() #
j$S O * 8 j% 8 9 8% Wp %(A :$S = O# X YU1413 z# % jF 9 ( %& j84 + 8 O U# j8,
O 64F 8N# jd84 9 O jIF L8 d,) O W%( *(7'# $( = j8 8< 8 )B(F %(A :L8# g = O# ,84 O U#
.W4( O ~# W* =+ *
s2
. j! /
& j\+% 9 j YU j jIF ,+ O g' E4 2 :,+ :
,
X j t!# 2
j8 jLU :
, jW+2A , 8,#7 j
@ k#% 8 W4 j= z = >A X k#% =
jz# j~ ,8 W E4/ :# F9 jWQ/Q E*F e 8 g ,8 jWQ/Q4 Q%~ :
, ..E' U# 4 2( O E'
.4 q# j j
%/d#\ j,(# +
# %4 g 9 j YU
/
% j = O 7 jg 8% . :8, X j t!# 2
jLU :
Q =
,# 4%~ dn! O a (
F .U#
. U8 # j YU
F j jF QF1 j d#\
q# ..(V C98, ' 'a t842 ')W/g =N :I/ U# j t!# 2
jLU :
, jk#% = :k#%
.4
; 8 F D
| 363
O jk*(7 W g f4 j9! ! O j4F# 4 q f4 q =F9 L# 8 j k8*( 2 U# :|
.
()
.(!/9) gF # () , a U# ()ZN N#
./ 8N# .g@ 6B 4 O *A( ' jg@ O g f4 G) 9# g f4 G) , v @a U# :V
.t
' =# i 8 M( nn FN g, p~ #+ ./1, + j $4 t\^#

()
.E za 8
(Q,
G! U # j
iN VN za VN 7 =#8 :U , 2# .. 8*(b~ g4 9*# j*(7' 98 # :Qn(F'
.#
7 I/ za UZ) O g ED Q~ O g` Q) =8 , :U Qn(F' :W/g 8N# j
iN E8 VN
W V Qn(F'# 7@# L9#S Qn(F'# |# G
Qn(F :|) Qn(FI# .. ()=# =#8 WS(, iN
()
.n4!~ Qn(F'# Qn(F'#
.. 8F # nn g, 8N |) t.U U# j/ # g, 8N# j4 # N g, $* 8
U# :
.
()
.M( \^ * I G
9# EA# :WQ/Q =, ()..*(' u '# !
su ' E
()
jW
@ *4 ZN x *~ %Q 9!~ WU t.U
. j YU jjIQ 9 j+ / ,9F jWIF ,+( O %

(F &# g' = j8% 8< . :WQ%g:
,
.U8 # j t!# 2
jLU :
, jk#% = :k#%
= O 7 :8, :
, X j t!# 2
jLU :
, U8 # V # =# jk#% = :k#%
.U8 # j
98)# kB(F t9(A8 F9 Qn(F' mn% = 7,
Hanefi Mezhebinde stihsan Anlay ve Uygulamas, Seluk nv. Sos. Bil. Ens. 2000.
9 j/YU z# % j 8 q 8% : jk#% IF = 9F s+A j8 8< , 8% ,8 $I :k9%
.X jQ 98!~ j :98)# :
, # jWIF ,+( O %
(F &# g' = :WQ%g # U8 # jd#\ 4 (g
jQ 98!~ j98)# ) # X j,9F /+ jIQ 9 j YU j9~ EZQ jE U 9(A8 B(F :E
.X
. X jWIF ,+( O %
(F &# g' = :WQ%g :
,
. jWQ/Q4 Q%~ :
,
. j?# $* dn4! s, 2 O ?%~ ( :k#
@
364 | * b*

~ #

:WQF1~ W
( $
% :)
:$4 s
!2
.*g4Q 64F # j 9 ZA $'1U# j
Q# J(g g 7(Q, ,. j|+ O #8*(b~
Q f4
e U. O %
(F' *4 x g (F f4 #9 U# jU.~ O #8*(b~
.
.
e Jn ZF# 8# sF, eA $'1U# j*(7' = O (, 'a |# O / a# jU9N x 8
O F2 U $'1U# j)D % EU n 8 # jU.~ * ,#9 ' x EZQ~ O #8*(b~
.
s S(# n!(# Q,~# 7( A# jN f4 $
%# j4 ,(# U.~
F p *4# D m
R jU.~
g :!@ ' =D~ E%F f4 $'1U # ...ZN# EZQ4 2# F12# 72# 8
2# N
2 QF1 za U.~ 6. =n( ..
g # j(YU) k#% IF # j(YU) W/g Q@ # j(YU) k#n 7 # j(YU) ;%+ !
.(YU) Z WQ/Q
=N E!2 f4 #98, ./4 *%p# = *(& *
g *(7' f4 #98, ' * ,84~ :,( Jn
.
x % .U n4, C
U# .. *, ,8*(b~ n 8 # jU.~ =
, E( g# j?*7# kB E
.W/g %29 EN U 4 (YU) ! g $'1U # .. 8 , ' 8N Q # %F
6.# j(YU) ;
^~ Q@ (,8) J(A # (YU) k9#8 Q@ eA ,84~ :7( Jn
.
..V
9 .U# .. V4 # .U# .. p# .U .. .U .. z# .U :ED 7( f4 =8, 9% O 8
Jn $'1U # .. 9
# jU.~ U# j,# U# js S k# jiN ? ( f4 ,9 ,84~ %&
.
O ,# ,N#)# j(YU) W4~ ES e (
@ |# O 9(~)# j(YU) WQ
dAM e (ZN8 >A) Jn!A (~
.U\^# .. (YU) Q ' (,*
f(4# ,n% )# j(YU) ,+ UM (,8 EZQ
()
.?Q# m ? N, '# jAB f4 #98, ' ,. #84~

:U.~ O L9 EZQ~ s
!2
:2 I f4 *Z4 EZQ# jU8

(A
@ 29
:,# U fQ2# j= EZQ
\^# , Q@# n4,# j;%+ Q@ 8# sF, #
U# jU.~ Jn ,# EZQ WU#
:WU 8 ,# U (A# *S =N # (%# ) ID =N g, ,# U O Z+ g j .I2
W* jdD ,# 8 ,#9 ,# U # .. \! \Q# j\%g \Q# \%g # j\! # jd,# jQ%~
WQ/Q .. 8*+ A@ # ~ k#~ ES e Og !( O (Q (g t.U 8N# ().
L9*+ # L2( a
()
.U.~ E) O 8( J(A U# $7 ?I O Q%~ J(A O
O A.R j;%+ Q@ 8 (Q (g \^ O ,9A.~ U.~ Jn ,# EZQ WU# :9
EZQ
.
,#9 d, L,# jE@ O 9~# jdN#
jd)7#
d)#9#
d)QgA
..;%+
Q@

8n~
/
(A
Q
.U
.z# (gA nn ( LU d,# 8 #3 2 v ,# U \^ : =,# O 8 K WU# j(F9
E) S,
# jsF, e ,#~ K (A# jt\^# , Qn4 9n~
o J(A ED 8 \^ %(A E+2 6.A#
9 j YUj 8 W4 # j7~ 8% 8< = : js1~ E 4g2 #j9! ,
2 9(~ 98 f4 9(n~ 9 j? 8:8
/WIF 2 A YU jx~ F9 LQ~
~ j? 8:8 U8 # j j, Q /, j(g v
. z j! j?# $* dn4! s, 2 O ?%~ ( :k#
@ X j8
j,U8) j0 98
. j! j?# $* dn4! s, 2 O ?%~ ( :k#
@ U8 # jx~ F9 LQ~
~ j? 8:8 :
,
. j! j?# $* dn4! s, 2 O ?%~ ( :k#
@ jx~ F9 LQ~
~ j? 8:8 :
,
; 8 F D
| 365
()
.
EZQ O \^# (YU) 9!
f4 # j(YU) 8 ,#9 ED )A L ..L9~ ,# ,
:d N# i#(
j8# sF, e Jn U# j?8(~ U.~ EU ,#9 * #8 v# *

4F ~ #/(~ #8*(b~ *%
(F EZQ WU#
.#\DA U# jn Jn#
.k9% G e# j;7 4F e# j 8# j(F9 # jsF, !: ED n
EZ'8 U.~ E u 8N# IF F !
e# j` !)# jE2 8# j4F 8 :ED $7 U8 #
. d*
.k8
NQ m4 e 4 =
J(A :i#( J(A =##
. Q 8*+ 98!4 d N# jW&
4 d N# =
|bA ji/R c%(A t8 ,+~
.\^# I# pN i#( O A jL( \^ 4( EZQ~ t.U #/(~ AB
()
.i#( j9
j= EZQ H'# AB )_ jWQ/Q ,8 p n~ J(A O A (g, *S #
8
& %? P
# d ~# jd4 ~ 98! WU dI/8~ ji/ 8a C Q4Q( 9 f4 2 mn%# ~ 4 # ~
,.(A (
~ , 9 O %( j8* L ED (
~ u j(' F
(, dI/8~ E ( 4 ED d4
.\g( 4 WU t.U# .. 9(2# W %& Eg+ E(
2# Cn(2 LZ D 4 t.U g( dI/8~ za 79
A( E4n( ,%( $()') WU#

* F8F f4 , U jDn% d4 ~ *
ES )87#
U
O g, *4 VF # (A( E4n( ,%() '# dI/8~ O g, 4 VF ($()') !
( ( s(
.7 O g, 4# (() _ \/# jd7~ O g, 4# (s() \/# jd ~
jd ~ (,# jdI/8~ 8(%, jEQ4Q( 98( Eg+ %2 t8b
Q j~ .U =I/ W
@ 9Q 8)
g#
:W4, A#
. j! j?# $* dn4! s, 2 O ?%~ ( :k#

@ U8 # jx~ F9 LQ~
~ j? 8:8 :
,
# j! j?# $* dn4! s, 2 O ?%~ ( :k#
@ U8 # jx~ F9 LQ~
~ j? 8:8 :
,
. U8
366 | * b*

~ #

:dI/8~ :'#
ED W m # W N za
a 9# Q( 4 EU U\^ (, j,+( 9! za
O
*

:k#% =, .. 2( # A U# # j2(~
f!` ' N ,#, 6B#
|Q~ , ~A 9 *% I '!2 4F# 4 q f4 q =F9 6 E!2 k. 2(~ )
0 E) ED 6B# A F## t/0 g 8@ .U #8,# *
A ,%2# *(8# Dg J.g f4 U1&2 U(, '# U8
g
9!) :=N (,9#p 4 > ? 4 7, Q .U# 6B % # dA ,# d A 8# d4!#
()
.(A # 2(~
Ig :a# E # O $4 ? I/ '# j|8(% tg
j
) 4 4,
4 7# 9*+~ M z #) 6.A#
.8 M/ O N#
.9*+~ 8 4%2 v Ba 8 4 LM '# 8# # 8# # 8# 8# 4) U 8 M/ =

j4F# 4 q f4 q =F9 za t8
F =!2# 4# %p# (8# k# IFa + .+ g O E 7, U#
()
.9%/ n O LM( ~ #+ WU t.U#
f4 =8 $W f4 = a .U# jEn( &# ,# m m,8@ 4 AB = 4
(A O 8 6.#
()
.%4& !~ # 4 ? f4 L98 EZQ4 E *
~ .U A j,9 m,8@ 4 %2~# %(~ Q( N
:d ~ :)

E# * 9 U ;D# j
a 9# dB 9 U =# ?* ,9 =I/ !)
4#

U
W N U #9 W
4# EA 4 6.# ...)g# %2
E# g % 'a ; 4 *~ (Q, '# j'# !)
A UN ...S, '8 U C
* '8 W N U #9 A EA 6.A # jS, '8 U C
* j'8
j'8 W N #9 U s p U# j'8# #9 O A * p# j'8 O# #9 O 4, j'8# #9 O N
.'8 *7 W N )g iN *
8(~ m S,# j# ?# n!# d%D m !)
a 9# dB za
9 U :=# 9n~
U ?%)#
.=#> %F# /(~#
t#9# LN =I/ E8 # jU\^ / ,&
9(/ j 9!~ s
!2 j82 $p f4
.
...7# :;D f4# j :=# f4 gn j#9 E8# j#9 W E8 ? N j
a
()
.9 G
|)# j
a E8 #9# LN za
Q( .U# jE)#
F# 7## S, :WU QN _ 6.#
*% ' W N E8 % |+ O# !

# L, E(` ' m 298 |+ dp## ,8( U :W+ =,
.. ('# E # g#
I (' O I)# A2 ' E O p 9! ...
9(/ I 8% f4 Q, , Q U J7#
4F# 4 q f4 q =F9
E!2 2(~ *%7# 9%/' 2(~ 8 O :E! :WQ/Q %(A :
,# U8 # :k#% = :k#%
8 8< W4 e ,8 ) :W+ :
,# j XYU z#' % j
% d#\ 4 J(g 9 jWQ/Q = j2(~ E

(g 9 j
% / d#\ jW44 8 q 8% :n!n# %p jk4U8)g Q@ 8 jW+ = W@ L8 :+# jW+ = j nFa
. j YU j4
. j8 M J j= z = >A :k#% :
,# jW+ = :W+
jk!~ W
@ k#n% < 8% +4 : 4# j9
~ = O 9)' Lg+ # ~ j9
~ + 9 ( j8 Ua ,8 , : :
,
. za j YU j j4 (g 9 j
% / d#\
:
,# za
, t8!# (' *# F
(, E
#
Q O E!, k#% )
U# .. j= z = >A :k#% :
,
f! 9) %(g jg~ g /, Q 8 W4 / 7~ 8% 8< = : 9
~ !( O 9F' L8 W4, 9 8 8< :WFQ
.j YU j j%
; 8 F D
| 367
()
.7 ('
4,
j*,>2 Ug# j Ug# jn(# jJ8

# jJ# j(') WU %F za W4g( g@ QN
= I/#
()
.
8

U# ;D# W N =# t#g~ # n( ? j82 7# ? # (#
;D# =# 98! O i4% , M 9*( 8 U 9 # ... E 4, ' U 8 M/ s/ Ba .#
.
Q ( O \!( *(, '
8 M/ =% 8N
p# 6.# ...(n 8 I 6B A i4% # 7@ L8 M *(+, v Ba 6.A#
()
.# =% f4 4D 6. p#
*# .U# jg@ O 9 ( |N# O /(~# *

8(~ za #) E E8 LN Q(
W(g, v S,
U#
.J
=, ()(..# 9# J# 4,>2 O # /Q
# q J(A F
~#) :W + =, 6B O# j6B O U\^
F) /(~ A 6B 4 B_ j*
,9( 4 =#> %F za |7 E%Q ?(, ? 9 ( N# :=
g@ ) :WQ/Q
a 6. E # j@ g ~
Q za \!~ .
n 6B 4 , v _ jQ
~ E '# F
E b 8(4
87, v n(# i/ z# E 8a Q Ba j?(, E
4 9. 2 8
O ~ p9 ~ j
Q O 87#
.g@ O
Q za \!~ b J(g O @ g
en! =N 6B# j@ g O b g,
Q 8 za 9!, )_ ,9( , v# ?(
Q ? 9 ( N# a 6.A#
6B E E g W j?p9 (~ E 9. (, p9 ~ 8
j+ b@ O 2( O E%N
f4 n! V #
()
.(I #8 ~A
, Eg+ Q 9 QN ? E(
, *~ 8 6.# j; ~# U# j*~ O mn% * :;D 9n~
!!..,^ =N # LB i( za k1, U / # %( iU O |N t8 %2 j9~# )9~# 7(# *(7I N ) 8*(b4
za A2 '# =/ za
' N# 8% ,..8~ E!# g ~ 4, D A j ~ *(NI# D 6.#
:W4, A# jC9 O ,^ b*
WU E k 9!2
U EU / 4 A Ba# ji/ ; 4 C(+, # # ~ 4 / ~ E* j 4 4 p# O
. j= z = >A :k#% :

,# jW+ = :W+
. jWIF ,+( O %
(F &# g' = :WQ%g:
,# # j d#\ /
% j = O 7 :8,
f4 4D ?# L9
Q Q2 8 M/ )A m 7(# 9 ( O #+ t.U z WFQ 9 8N# jW+ = :W+
A %D~ ./ 8# k## ,M 8 O L, C
U A B# ..V # n! =N za
Q#
Q z \!~ d,' # 9 ( A. W(g, 4 j6B
. U8 # j9
~ !( O 9F' L8 :
, .. E# ,MA E 7 ?,#9
. j
% /d#\ j4 (g 9 jA 8 8< :# n(j44 F j,9 8 :W +
. jWQ/Q = :WQ/Q :
,
368 | * b*

~ #

()
.Q ID QN 4 %

, 4 g, v Ba 6B# j9 QA =#1~ n~ p# ()..W U 8 # 4
EU# j U ~ ~ f4 '84 p# U

~ 4 A O N8)#
)
U# ~ O (F 9%( 4
.
WU#) , WU EU E@ *7 za
)
* j2 ' |p~ 4 =n~ 4 A Ba# ,
A ~ \% ( O , U
k4 U
*(# L *4 dF WU ..t\^ # t. / I ~ g WU ( O E
()
.O U
za
g, t\^ O E (F # * $W $_ 4 p# p# EA )W+ =, jk4 ~ U 4 O E 6.#
~ za =8 , # .. # I
g / za k4 t
4 !2 np#
,N 7# 8 I ( '
()
.? 8# L9a O ( ' b~# @# j()*~ L8 t.U# jkb~
: ~ f4 4 '
E+ '8 p# ..'8 p# \^# '8 p# ?QN za Q

, '8 t.U $/ # jt
f4 (' p# 9%( 4
..gn~# Q~# G
# U
# ..~ U p t9* U## = za %Q, k. U# jE2 \^ |Q

~ , * U
k. +g4 F * Q~
, 642 #8 U 6B 7, 4 O 4g(~ 4 (2
, p# , G

Q( =# j= z = >A :k#% :
,# C(+~ # # = jQ 98!~:WQ/Q :
,
. U8 # # # # # # j = O 7 :8, :
,
.t.a.9%( =#1~ F ?n~ ?# j 6B # j=#1~ 9
~ AB m jU8 # j9
~ + 9 ( : :
,
@ jW+ = :W+ :S,
,# U8 # ,
g# ,!# U8 # jb~# @ s, 2 = :
, jWQ/Q = :WQ/Q
,
g# ,! =# j ( 2' b~ za 9!, ?# ?Q O# 4 (Q# L9b*# L9. ( I |) ) za @ Q2 W+ AB A b~#
. . j= z = >A :k#% :
,# .
Ig O E L+ ,@ L8: 8 A' 4 8 O $7 j9
~ + 9 ( : b~# @ jW+ = :W+
.W@ ~ C(,# kb~ ~ za U. @ ~ L9a )~
, WU g2 8N L k ..L I C2 @ ID# F( L8 $7# j@
.# j j j; % jN 9 ~ L9# j4b~ \
:Wp :
,
Q
%~ L9! %& j # ~ g e < 8% ,8 , + +# j = O ))' 9
js4 8% z~ :64~
.U8 j
/d#\ j4 (g 9 :d9+
j)D
; 8 F D
| 369
# jQ~ O
* ZN E,#( =( jG
# U g E,#( =( f%, ' 7# f4 +g ~ ,
..()' k :g $
:6N B/ U# jE,8%(# Q
=( ) 9%(
4N f4 8Z * gn~
..+(~# Eb~# Eg+~# W E+, U# ..'8 p# \^ * ;D Q #

~ %(+, ~ F :U Eg+~ j4 'a ~ E)
! O 9
~ W/# t
%( ~ F :* W
Eb~ j*S f4 W/ .# Eb~ ,N Eg+~# j=g ZF ? (, E8 'a ~ , ' 7# f4 g O /8
~ F * +(~ # j~ , (*7 # Eb~ 9Q(F 'a
~ *, ' U# j4 B/ jQ~ 8p *
()
.4 %( ~
~ $79 )
()
: ~ f4 4 ' A
\^
g
% E U 29_ ='8(F'# j Ig F U E U G
L9% ='8(F' ) :k#% =,
Q .U#... 2@ L9_ t\^ 6B C98,# $W za t!%
, E7A L9a t
Q 7# EA U # jG
F '# !
=N .U :$F ( E2 I) z 2 N ED &%
(F '# *(7 ' G
% G
'8 D #
D U
i8 (, JS I, A *(7'# jk EU $* \^ C9
*, .U# iB U# t
4 tU 4
E , )# ' fQ, &%
(F ' % ) m # !) Q) v L9% ' A ) m j ~ 6. (+# JS za g
F G
za S .U 9! #
2 n! G
tS(N 6B _ 4 82 + 'a E , v G
$S(N D # G
E
: sF, (, =F#) :z 2 N 8,9 ~ 4!,# t9* 8
f4, '# 9A.~ !, (I# G
DA A# fS(~
()
.(fS(~ n! g, :a fS(~ n 9p J .U E a sp , O n(, v % Ba ) fS( \^ EU _
:d7~ :D
:)8~ N
+ 9 ( : jW+ = :W+ za j= z = >A :k#% za jWQ/Q = :WQ/Q :
,
. # j7 :8, za j9
~ !( O 9F' L8 :WFQ U8 # j9
~
. j9
~ + 9 ( : # # # jW+ = :W+ jWQ/Q = :WQ/Q :
,
9 ( : jW+ = :W+ j za jWQ/Q = :WQ/Q U8 # j= z = >A :k#% :
,
. za j9
~ !( O 9F' L8 :WFQ U8 # j9
~ +
370 | * b*

~ #

j%
(F' p# *(7' 8N $S 8 , jdI ~ O 6B 8# j
(A O t8 .U#
.
i8 i, ) E f%2# * (,# * 7\ j%2 a 0 (, # t( C(, '# j, f4 Jb4 i(A 7
x~ 7, EZQ~ a E j#4 %2 ..i( O \2 ... 9 Z 4^ 8
*
.U# ..4~ 84 *
?
2 ED U# ..., L8 L9! *(+N
) %
(F' = \Dg E 7 U# %F
t, i( \
4 mn% = m ,9( O t\) EN dQF1 Eg+ # %
(F' =# EZQ~ O # # p# *(7' 8
.i/ *7 %( N## j*7
J(A) F I! p# 8N# jZN# t98, $p f4 EZQ~ 9, ;%+ Q@ 8 sA 6B 4D #
8N S, j%(# !
# |N in(,
)8 A# (Qn(F' J(A) F / E! % (kn(
8 g, %)7# Qn(F' , 4 EZQ~ O kn( 8 f4 A 6.# j ,+ 8 ` E7
6.A# ('8 A Ba b 8) * 9, U\^# J+# Q# 8@ Q O ID ()jJ! 4&# 8~ L9a O
()
.6B f4 I 9,# | 7, * (g@ O 'a * ' @)
O kn() :*4 4# =Q Sn(F 8 ;%+ Q@ 8 =N j?8N (A O 6B 8b
:%( 8
.J
()
.(6B I/ f4 ? , f4 * A EA) (L9#S O d7 EA
|()'# 4A tA $W EA) * =N L8N p# 9 Q~ t.U ? 8 # ( O \/ I 4A tA )8
E ) :S, =N#
()
.( % V I |()' V ' $W EA# jt#g # ty+ t7 7# f4
(U' U8
*
@ $4# j n4!~ f4 ` # j8F n( %%F g, ' n4!~ k O p p#
.
()
(s/ 9S =, 8 9S) # ( 9p 8 9S En(,) # (4D =, ' 9S) L8N ID ..i( %S g% 8
.i( *4 9#982 x 8 U\^# t.* ()j(!~ 47 z# 8F~ 9)# (,+ U 9(u)#
:%( f4 L98
EUQ( 8% f4 ZN U # jW+ g@ %2 \Q2 f4 ZN ;%+ Q@ 8 i8 s( *
m
.
f4 4D ./
# jZN t. g@ ^ za , 8(%, ZN dB %
, U ;%+ %(A 8 6.# jW+ g@ O
E E79)# (.....=N E79)# (...i( E79)# (.... | E79) : =Q~# J% 8(%, m \%g (A O %(A 6B
()
.U.~ E/ * I A., Q~ QN O# ()j.gU# (.... E79)# (....
(g, E (
, EZQ E '# J 9, ;%+ 8b
j2 x N = 8 %( jF
~ J
=1Q Q ~ F
, 7 8b
j%# 9* O ,^ ,# 7 4 J 8 , '# EZQ4 (+, ' 4 b*

W*
~ p~ O (..6B Z v) L9%# (... 4 #) (..6B t7) L9% 8 A d% # W*
9 E 4 9g
=g I, ) ?%, 4 E jt L\ O x(Q~ N, x4 I ()jE , B L\ O EZQ C(, # EZQ4 ~
J(A j
% /d#\ j(g v j YU j j; : jQ%~ # ~ E j8N Q@ 8 q 8% :;%+ :
,
. Qn(F' J(A# kn(
.(b 8 j,8 A ) O $7# jQ 98!~ :;%+ :
,
. # U8 # jQ 98!~ :;%+ :
,
YU j j(g v jk9 ,Ig Q k8* 8Q :4 4# 29 j
,8~ EU f4 b@ j8N Q@ 8 q 8% :;%+ :
,
. U8 # j
jWp :
, j
% /d#\j4 (g 9 j YYU jP3 T
3 3 TP
3 WP
,
3
R :bR) :
,
T 3 P U3 .T 3 f343 PR Z3 o
#3 tR 3%T 3T jUPa ,8
. j j4b~
.U8 # j j4b~ jWp:
,
m j(F' % j j jp9 8 p9 : ( j)
9 ~ $
t+

j\%g jQ@ 8 q 8% e :;%+ :
,
.' 6B ?%, Eg+ 8
.J(g O 87 L\DA WU# j
LA O# j
, JD L9*&# j L8bQ J :ID j\%g :;%+ :
,
. Dg $W+ 4D' t.U 4A J(g ' 6B f4 =D Jp O 7 I j\%g :;%+ :
,
; 8 F D
| 371
()
. t\^ za (` ' !~ =! O *A J E!

S(
:d'~ L$N
n4! 47 i( EU) :U# * =1F f4 J b j%2 i( a =#2 L$ U i(4 W@ 9 ~ a
? ( g, ) A ji( a =12 Z() L$ L L)
, f4 6.# j87 * =1F U# (.L8Q #
:W4, Q $2 i( ..%2 i( # %S
~ *(7' 8N
.8*(b~ za E!2 x d4 ~ \2
. # Q V
d7 \2
.*
A# V
d98N \2
.FQ# ,!(N'# (7' |p# \2
.i4%
.=@ # # g~ \2
()
. \2
:(/#
za 7 n
j !/ W
@ A# 4b A ? *
# x ,Q t.U =I/
.

) X 9Q A X ' # sN(# $ O L#9. 8) I/
g 44 a 9! W
@ F9
.4 ,9S@ 29! Eg za
=# 8N k(` ~ j
f 8 8b( E * j 8 Cn( W WIF
.
= 4 EU7 U L) za
, 4^ d87# 8N# ..L D(Q)
(` .. WN ? $ ' *(7
W p# )N k g4 ' 4 Cn( )# 64 + * 8 E8 j *(7' , ' *(7' 8N#
!!. 4 (, 9! E WIF NI ' WIF * O 9! @# !!../0
,N E( Eg+ 8( * ../0 # 8
W*(
, # O7 8 t8` ' E( k9S W ) W
@
.
.?
2# Gn# m# ) A# |N tM/ j$SN # j# )g %( za
4 ( =# *N&# ,98( U
*7 j|
(~ mn%# F98 n(Q2 ! n#
e !
.
..L
~ &# jmn% f4
R A Ba# jnp# Q 4*F 29% )A %7# U# X V
7 %,N A 4A d87#
*
.
jL8 ~ L9% '8 jV
4 4*Q L9% 82 La za 7 "# j# za ( 4 O 8 2# * ) 29% 8
.4 s( = =a #
E = 4 4 , '# jg@ 9,# g` 0 za 7@ 6B# jg% Eg+ 8
s2 8(
.
.|# 642 = za
A |#4 g )9# $p f4 j(A %(A 4(/ 8N = 4 ,2 )A
.. )a j8Q# ( q =F (/#
8< :,( O C9 j4F =0 Q 9*+ L8% :t90# D, /# 4 4# 8N# tN jJ, g e 8 q 8% e : a :
,
. j? N~ I j , Q /, jk 9 jYU j % j8 q 8%
j YU j j( v O $( :
jW~ 1~ jF4 W~ A~ j)! O i( \2 d%7 jsF, 9(A8 B(F' :k#p :
,
. U8 # j,g jF4 W~ g~
372 | * b*

~ #

ORYANTALST LTERATRDE
EB HANFE (v. 150/767) ALGISI
Dr. Necmettin KIZILKAYA*
The Perception of Ab anfa (d. 150/767) in the Orientalist Literature

The most prominent Muslim jurists of the eight and ninth centuries, such as Ab Hanfa,
Mlik b. Anas, Shfi, and Ahmad Ibn Hanbal are great pioneers in the history of Islmic
law. Among them, Ab Hanfa is considered not only as a jurist and the eponym of the
Hanafite School of law, but also as a theologian who has a considerable influence on
the Muslim theologians and lawyers. Some regarded Ab Hanfa, in addition to being
founder of the Hanafite School of law, as eponym of a popular tradition of dogmatic
theology as well. It is surprising that such influential charismatic jurist and theologian
has not attracted the attention of Western and Muslim scholarships properly. There
must be some reasons that explain the lacking of interest on Ab Hanfa by comparing
with Shfi, Mlik and Ibn Hanbal.
This essay, based mainly on Orientalist literature, describes the Western perception of
Ab Hanfa. It deals with the works of both early Orientalists and contemporaries and
it also crystallizes their attitude towards an eponym of a major Islamic legal school. In
particular, it questions the lack of interest towards Ab Hanfa while overflowing concern on Shfi. The study further examines the common inclusion of the legal methodology that is said Ab Hanfa used in his derivation of rules from the sources. Its analysis
of the Orientalist perception of Ab Hanfa, concludes that it is inappropriate to view
him as a founder of a dominant school of Islmic law in Western scholarship.
Key Words: Ab Hanfa, Orientalist literature, Hanafite School of law.
Giri
Felsefenin klasik Yunan medeniyetinin entelektel dncesinin kraliesi olduu sylenmekte ve felsefe tarihi ile ilgili her almada klasik Yunan medeniyetinin filozoflar olan Sokrates, Eflatun ve Aristo gibi isimlere muhakkak surette
yer verilmektedir. Bu benzetme slam medeniyetine uyarland takdirde fkhn,
entelektel dncenin kraliesi olduunu sylemek mmkndr. Ayn ekilde
slam medeniyetinin ve fkhn mimarlar olarak kendilerine yer verilecek kiiler
sz konusu olduunda Eb Hanfe (v. 150/767), mm Mlik (v. 179/795), fi (v.
anakkale Onsekiz Mart niversitesi, lahiyat Fakltesi.
374 | Dr. Necmettin KIZILKAYA
204/820) ve Ahmet b. Hanbel (v. 241/855) hemen akla gelecek isimlerin banda
yer alrlar. zellikle ortaya koyduklar dnce sistemleri ve sahip olduklar ilm
otorite ile gnmzde de slam dnyasnn nemli bir kesimi tarafndan takip edilen bu tarih ahsiyetlerin sadece fkh alannda deil, dier ilimlerde de byk bir
etkiye sahip olduklar grlr. Dolaysyla slam ilim gelenei ve zellikle fkh/
hukuk dncesi sz konusu olduunda bu isimlerin hepsi ayn oranda takdiri
hakketmektedir. Durum byle olmasna ramen, Batda genelde slam dncesi,
zelde fkh alannda yaplan almalarda baz isimlerin n plana karld, bazlarnn ise adeta atl brakld grlmektedir. Kendisine en az yer verilen isimlerin banda da Eb Hanfe gelmektedir.
Baz tarih figrlerin ne karlarak dierlerinin telenmesi, erken dnem
Oryantalist literatrn slam dncesi ile ilgili almalarda odakland hedefler erevesinde ekillenmitir. slam medeniyetini ve ilimlerini inceleyen Batl
aratrmaclar, kurguladklar slam tasavvurunu besleyen malzemeler ortaya karmaya zen gstermi ve bu balamda baz kurum ve ahsiyetlere, ayn neme
sahip baka isim ve messeselere nispetle ok sk atfta bulunarak kendi tezlerini
spatlama abas ierisine girmilerdir. rnein slam dnyasnda akln hukuk
ve teolojideki roln ele alrken mm fiye merkezi bir rol bien Toby Huff,
Eb Hanfeden hi sz etmemektedir. Onun bu tavr sadece hukuk alan ile snrl
olmayp kelm iin de geerlidir. Nitekim mm Ernin (v. 324/936) grlerine geni bir ekilde yer vermesine ramen mm Mturidye (v. 333/944) hi
deinmemektedir.1 Benzer bir ekilde Hitti, mm fiyi slam hukuk ilminin
kurucusu olarak adlandrmaktadr.2 Oryantalist slam hukukuularna ve zellikle Schachtn ne srd baz tezlere ynelttii eletirilerle n plana kan Wael
B. Hallaq da ayn ekilde mm fiyi n plana kararak onun dier mezhep
imamlar ile mukayese edildiinde hukuk alanndaki mkemmellii ile ne ktn sylemi; onun hukuktaki yerinin Aristonun mantktaki rol ile ayn olduunu belirtmitir.3
Oryantalist slam hukuku almalarnda, sadece fkh tarihinde deil tefsr,
hads, kelm gibi dier ilimlerde de kmsenemeyecek bir yere sahip olan mm
fi n plana karlrken Eb Hanfeden pek sz edilmemektedir. Ayn ekilde,
gerek hads almalar, gerekse mezheplerin kurucu imamlarnn yaad dnemlerdeki siyasi olaylar incelenirken Ahmed b. Hanbel ismi zerinde durulmaktadr. mm Mlik de benzer bir ekilde snnet, amel vb. kavramlar erevesinde
kendisinden oka bahsedilen tarihi figrlerden biri olarak karmza kmaktadr.
Drt mezhep imam ierisinde kendisine ok az deinilen isim Eb Hanfedir. Baz
alimleri n plana karan bu tr yaklamlarn aksine mezhep imamlarnn tarihte
1
2
3
Bkz. Huff, Toby E., The Rise of Early Modern Science, Islam, China, and the West (Second Edition), Cambridge 2003,
s. 108-112.
Hitti, Philip K., Makers of Arab History, New York 1971, s. 167.
Hallaq, Wael B., Introduction, The Formation of Islamic Law (Ed. Wael B. Hallaq), Wiltshire 1995, s. xvii.
Oryantalist Literatrde Eb Hanfe (v. 150/767) Algs | 375
benzer rollere sahip olduunu ortaya koyan Oryantalistler de olmutur. rnein

Eb Hanfenin drt Snn mezhepten biri olan Hanefliin kurucusu olduu gr, aada zerinde durulan baz istisnalar dnda, neredeyse zerinde ittifak
edilen bir hususutur. Nitekim Rosenthal, Eb Hanfeyi drdnc fkh okulunun
kurucusu olarak kabul eder.4 Ayn ekilde Baber Johansen, Eb Hanfeyi dier
mezhep imamlar ile beraber VIII. ve IX. yzyln en nde gelen hukukularndan
biri olarak tavsif eder.5
Eb Hanfeden bahseden almalarda ondan ok ksa bir ekilde sz edilmekte; gerek hayat ve gerekse dnce sistemi hakknda tatmin edici bir bilgi verilmemektedir. Nitekim ngilizce literatr merkeze alarak yaptmz aratrmalar neticesinde Eb Hanfenin hayat ve slami ilimlerin deiik alanlarna ait disiplinlerle ilgili grlerine dair mstakil bir almaya rastlamadmz belirtmeliyiz.
Eb Hanfe ile ilgili aratrmalarn birka makale ile snrl kalmas, Oryantalist
literatrdeki bu ilgi azlnn nedenleri zerinde dnmeyi gerektiriyor. Byle
bir meraktan domu olan bu alma, Eb Hanfeden bahseden melliflerin nasl
bir Eb Hanfe tasavvur ettiklerini ortaya koymaya allmakta ve konuyu temel balk altnda incelemektedir: Eb Hanfenin hayat, fkh dncesi ve kelam
grleri. Eb Hanfe ile ilgili dorudan kaynak yok denecek kadar az olduu iin
almada esas alnan eserlerin byk bir ksm, genel olarak slam hukuku, slam
dncesi ve slam tarihini konu alan aratrmalardr. almann temel amac
Oryantalist literatrde Eb Hanfe algsn tespit etmek ve bunu betimleyici bir
tarzda ortaya koymak olduundan, ok zaruri olmad srece Oryantalistlerin
iddialar deerlendirmeye tabi tutulmamtr.
1. Eb Hanfenin Hayat
Oryantalist literatrde Eb Hanfenin hayatna ayrlm mstakil bir eser
bulunmamaktadr. Bu konuda derli toplu bilgi sadece Encyclopaedia of Islamn
Eb Hanfe maddesinde yer almaktadr. Bu maddeyi yazan Joseph Schacht, Eb
Hanfenin 150/767 tarihinde 70 yanda vefat etmesinden hareketle onun 80/699
dolaylarnda domu olduunu belirtir. Eb Hanfenin byk dedesi Ztnn
Kabilden Kfeye getirilen ranl bir kle olduunu, Teymullah b. Salebe kabilesinin bir bireyi tarafndan zgrlne kavuturulduunu ve Zt ile soyundan gelenlerin bu kabilenin mevls olduklarn ifade eden Schacht, bu nedenle
Eb Hanfenin bazen et-Teym olarak isimlendirildiini belirtmektedir.6 Eb
Hanfenin yaam hakknda ok az bilgiye sahip olunduunu ifade eden Schacht,
onun Kfede bir imalat ve bir ipek tccar olarak yaamn srdrdn kaydettikten sonra, Eb Hanfenin Kfede Hammd b. Eb Sleymann (v. 120/737)
derslerine devam ettiini, hac dneminde de At b. Eb Rebhtan (v. 114/732)
4
5
6
Rosenthal, Franz, Gifts and Bribes: The Muslim View Proceedings of the American Philosophical Society, 108
(1964), s. 138.
Johansen, Baber, The Islamic Law on Land Tax and Rent, The Peasants Loss of Property Rights as Interpreted in the
Hanafite Legal Literature of the Mamluk and Ottoman Periods, London 1988, s. 53.
Schacht, Joseph, Ab Hanfa, Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Leiden 1960, I, 123.
dersler aldn kaydetmitir. Schachta gre daha sonraki Eb Hanfe biyografilerinde onun hads ald uzun hoca listesinin ihtiyatla karlanmas gerekmektedir.7
Eb Hanfenin fkh dncesi incelenirken zerinde uzunca durulaca zere, arkiyat gelenekte Eb Hanfe Kfedeki fkh ekolnn en nemli simalarndan biri olarak kabul edilir. rnein Schacht, Eb Hanfeyi, hocas Hammd
(v. 120/737) vefat ettikten sonra Kfedeki en nde gelen fkh otoritesi ve Kfe
fkh ekolnn en nemli temsilcisi olarak takdim eder. Ona gre Eb Hanfenin
sahip olduu bu zellik sebebiyle onun etrafnda birok renci toplanm ve
Eb Hanfe onlara kendi fkh doktrinini retmitir.8 Schacht, Eb Hanfeyi
sadece hocas Hammd b. Eb Sleyman ile ilikilendirmi, ondan daha nceki
hoca silsilesi zerinde durmamtr. Onun bu yaklamnda Hicr ilk asrda fkh ilminden sz edilemiyeceine dair genel kanaatinin etkili olduunu sylemek
mmkndr.Oryantalist literatrde Eb Hanfeden ounlukla bir ipek tccar,
ranl bir klenin Kfeli torunu olarak bahsedilmektedir.9 Goldziher bunu biraz
daha ileri gtrerek Eb Hanfenin Kabilden getiriline byk dedesinin isminin
Zt veya Zutr olduunu; bunun da Aramicede kk anlamna geldiini syler. Daha sonra kaynak ve isim vermeden baz aratrmaclarn buradan ve baz
rivayetlerdeki ipularndan hareketle Eb Hanfenin Aram veya Yahudi kkene sahip olduunu dndklerini iddia etmektedir.10 Eb Hanfenin ran asll
olduunu ifade eden Goldziher, onun Arapa bilmeyen kimsenin kendi dilinde
kraat ile ibadet edebileceine dair grn ele alrken, Eb Hanfenin bu yaklamnn, muhaliflerinin onun Zerdt eilimlere sahip olduu eklinde ithamlarda bulunmasna yol atn sylemi,11 ancak bunu herhangi bir kaynak ile
temellendirmemitir.
Eb Hanfenin nesebi ve hayatnn detaylar ile ilgili neredeyse hi bilgi bulunmayan arkiyat almalarda, daha ok onun byk dedesinin kle olduu
ve sonradan hrriyetine kavutuu zerinde durulur. Bununla beraber, baz kaynaklarda onun soyu ile ilgili ksa bilgilere rastlamak mmkndr. rnein Harald
Motzki, Eb Hanfenin knyesini Eb Hanfe en-Numn b. Sbit b. Zt b. Mh
olarak verir ve kendisiyle babasnn isimlerinin Arapa, dedesi ile dedesinin babasnn isimlerinin Faris olduunu belirtir. Motzki, Eb Hanfenin byk dedesinin
kle olarak Arap-slam toplumuna girdikten sonra zgrlne kavutuunu ve
7
8
9
10
11
Schacht, Ab Hanfa, Encyclopaedia of Islam, Second Edition, I, 123.

Hitti, Makers of Arab History, s. 170. Hodgson ise ondan Kfeli mevaliden bir tccar olarak bahseder ve byk
babasnn, ranl bir sava esiriyken zgr brakldktan sonra tccar olduunu belirtir. Bkz. Hodgson, Marshall G.
S., The Venture of Islam, Conscience and History in a World Civilization, Chicago 1974, I, 255.
Goldziher, Ignaz, Introduction to Islamic Thelology and Law (Trns. Andras and Ruth Hamori), Princeton 1981, s. 53,
dn., f..
Goldziher, Introduction to Islamic Thelology and Law, s. 53. Eb Hanfenin iftith tekbirinin Arapa dnda baka
bir dilde ayn anlama gelecek bir ifadeyle getirilebilecei ve Arapa bilmeyenlerin kendi dilinde kraat yapabilecei
ile ilgili grleri baz mellifler tarafndan onun hrriyet ve hogrsne rnek olarak verilmektedir. Bkz. Adams,
Chales C., Abu Hanifah, Champion of Liberalism and Tolerance in Islam, Muslim World, 36 (1946), s. 222-223
(Abdulhalim el-Cindnin 1945te baslan, Eb Hanfe batall-hrriyye vet-tesmuh fil-slm balkl almasndan naklen).
kendi ocuuna Arapa bir isim verdiini ifade ettikten sonra bu grnn kaynaklar tarafndan da teyid edildiini syler.12
Sadece slam hukuku alannda deil, slam dncesinde de nemli bir yere
sahip olan Eb Hanfenin yaamnn son zamanlar ile ilgili detayl bilgi bulunmamakla beraber Onu hayatnn son dnemlerini hapiste geirdii bilinmektedir.
Schacht, Eb Hanfenin, Badatta hapiste vefat ettiini ve orada gmlerek mezarnn zerine 459/1066da bir trbe ina edildiini belirtmitir. Ona gre ant
mezarn bulunduu blgenin gnmzde de el-Azamiyye olarak isimlendirilmesi
Eb Hanfenin etkisini gstermesi bakmndan nemlidir.13
2. Eb Hanfenin Fkh Dncesi
Oryantalist literatrde Eb Hanfenin fkh dncesini mstakil bir ekilde
inceleyen bir alma bulunmamakla beraber onun gerek usl, gerekse fr ile
ilgili fkh grlerine baka balamlarda yer verilmitir. zellikle slam hukukunun oluum dnemindeki blgesel farkllklar erevesinde Kfe fkh ekol ile
Ehl-i reyden bahsedildiinde Eb Hanfenin ismi zerinde durulmaktadr. Buna
ilave olarak, Eb Hanfenin hadsi yaklama kar kys kulland ve slam hukukunda serbest reyin temsilcisi olduu sklkla vurgulanmaktadr. Ancak Eb
Hanfenin baka konular ile ilgili grleri, birka istisna dnda, sz konusu edilmemektedir. Aada, Oryantalist literatrde Eb Hanfenin fkh dncesinin
nasl ele alnd ve hangi ynleri zerinde durulduu incelenmeye allacaktr.
a. Eb Hanfe: Ehl-i Reyin Temsilcisi ve Kys Mdafi
Fkh bilginlerinin veya mezheplerinin istidlal yntemleri ok erken dnemlerden itibaren onlar birbirinden ayran nemli bir faktr olmutur. zellikle
fkh istidlalde reye verdikleri nem esas alnarak fkh ekolleri eitli tasniflere
tabi tutulmutur. Snn mezhepler her ne kadar iadan ayrlmalar hasebiyle tek
bir ekol olarak zikredilseler de reye verdikleri nem itibariyle kendi ilerinde deiik ayrmlara tabi tutulmulardr. Bu tr tasniflerde Eb Hanfe genellikle Ehl-i
reyin imam ve nderi olarak zikredilmitir. Bu yaklam oryantalist literatrde de
olduu gibi benimsenmi ve Eb Hanfe reyin ana savunucusu kabul edilmitir.14
rnein Goldziher, Eb Hanfeyi Davd b. Ali ez-Zhirnin fkh dncesinin
karsndaki en u nokta olarak ele alm ve her ikisini bu adan mukayese etmitir.15 Schacht da Eb Hanfenin reyi merkeze alan fkh dncesinin zellik12
13
14
15
Motzki, Harald, The Role of Non-Arab Converts in the Development of Early Islamic Law, Islamic Law and Society, 6 (1999), s. 313.
Eb Hanfenin fkh dncesinde reye daha fazla yer verildii ve bu ynyle liberal bir karaktere sahip olduu
ifade edilmi; buna karlk Hicaz okulunun (bununla mm Mlik kastedilmektedir) hadslere ba vurduu ve bu
ynyle muhafazakar bir tutuma sahip olduu belirtilmi ve iki ekol arasndaki fark Amerikan politikasndaki Demokratlar ile Cumhuriyetilere benzetilmitir. Hitti, Makers of Arab History, s. 170-171. Bu tr yaklamlara slam
dnyasnda da rastlamak mmkndr. Nitekim Msrda 1945te Abdulhalim el-Cind tarafndan kaleme alnan
alma, Eb Hanfe batall-hrriyye vet-tesmuh fil-slm baln tamaktadr.
Goldziher, Ignaz, The Zhirs, Their Doctrine and their History, A Contribution to the History of Islamic Theology,
le hads taraftarlarnn tepkisini ektiini ve bu nedenle sonraki dnemlerde Eb

Hanfe aleyhine birok karalayc kampanya srdrldn ifade etmitir.16
Ignaz Goldziher Eb Hanfeyi, ilk kuramsal hukuk ekolnn kurucusu ve sistemletiricisi olarak tavsif eder.17 Ona gre Eb Hanfe ve onun tesis ettii fkh
ekolnn, olabilecek ihtimalleri gz nne alarak fkh bilgi retmeleri mezhebin
kazuistik ruhunu yanstan nemli bir karinedir. Bu nedenle Ehl-i hads, olan olaylara ynelik fetva verirken; Eb Hanfe ve taraftarlar henz olmam meseleleri ele
alm ve bunlardan hareketle fkh bilgi retmilerdir.18 Goldziher, Eb Hanfeyi
merkeze alarak, erken dnem rey taraftarlarnn takip ettii ve Eb Hanfenin
sistemletirdii dncede, var olan rivayet malzemesinin vuku bulan olaylara
uygulanmasnn tesine geip, faraz meseleler reterek onlara zm bulmaya
almann fkh olarak adlandrldn ve bunun hads ilminin kart olarak kullanldn ifade etmektedir.19
Goldzihere gre tarihi kaynaklarda erken dnem slam hukukunun geliimi
ile ilgili bilgilerin yeterli olmamas ve mezhep taraftarl sebebiyle Eb Hanfenin
fkh konulardaki grlerinin salkl bir ekilde deerlendirilmesi pek mmkn
deildir. zellikle sz konusu dnemde delillerin kullanm ve Eb Hanfenin
fkh istidlalde bulunurken rey ve kysa hangi oranda yer verdii tarihi kaynaklarn bu karakteri sebebiyle zordur. Ancak bununla beraber Onun kart olanlarn
ynelttikleri ithamlar dikkate alnrsa Eb Hanfenin fkh istidlalde hadslere mracaat yerine serbest ictihada daha fazla yer verdii anlalmaktadr.20 Goldziher,
Eb Hanfenin hadslere nispetle faraz fkha daha fazla yer vermesini onun hocas Hammd b. Eb Sleymana (v. 120/737) kadar gtrr ve Hammdn hads
bilgisinin olduka zayf olduunu, ama fkhta dnemin nde gelen ilim adamlarndan olduunu belirtir.21 Goldziher bu yaklamyla, Eb Hanfenin gerek kendisinin, gerekse beslendii hoca silsilesinin hads bilgisinin az olduunu ve hads
merkezli bilgi retme ansna sahip olmayan Irak fukahasnn bu nedenle serbest
fkh istidlale mracaat ettiini ima etmektedir. Buna ilave olarak, Eb Hanfe ve
grlerinin dayanm olduu hoca silsilesinin hads konusundaki zayflklarnn onlar hads dnda kaynaklar retmeye sevk ettiini ve bunun da hadsten
uzak bir fkh dnce ortaya kardn spatlamaya almaktadr. Nitekim Eb
Hanfeyi kyslarn imam (the imm of the analogists) olarak zikreden Goldziher, Eb Hanfenin bu artlar muvacehesinde fkh kys zerine tedvin eden ilk
giriimi balattn belirtir. Ona gre, analoji ilkesi zerine kurulu sistematik bir
slam hukuku yorumu ancak bu dnemde mmkn hale gelebildi ve buna ba-
16
17
18
19
20
21
(Trns. Wolfgang Behn), Leiden 2008, s. 3-4.

Goldziher, Introduction to Islamic Thelology and Law, s. 49. Benzer bir yaklam iin bkz. Schacht, Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxford 1967, s. 294.
Goldziher, The Zhirs, s. 16.
l olarak, kys ve onun fkhta uygulanmasna kar sylem de bu sayede ortaya

kmaya balad.22 Goldziher, ilgin bir ekilde Eb Hanfe ncesinde kysn fkh
meselelerde kullanlmadn ve bunun hukuk konularda sistemli bir ekilde Eb
Hanfe ile beraber fkha girdiini spatlamaya almaktadr. Halbuki kysn fkh
bir delil olarak Hz. Peygamber dneminden itibaren kullanldna dair rnekler
bir yana, Hz. merin Eb Musa el-Earye gndermi olduu mektupta belirttii
benzerler arasnda kys yapma talimat, sahabenin vermi olduu birok fetvada
kys kullanmas ve kysn fkh hkm retmede merkezi rol dikkate alndnda bu iddiann tarihi vaka ile elitii grlr.
Goldziherin Ehl-i hads ve Ehl-i rey arasnda var olan ekimede Eb Hanfeyi
Ehl-i rey tarafndaki ana figr olarak ortaya koyduu yaklam, sonraki dnem
Oryantalist literatr arasnda yaygn kabul grm ve bazlar bunu daha da ileri gtrmtr. rnein N. J. Coulsuna gre Ehl-i hads ile Ehl-i rey arasndaki
gr ayrlnn temelinde Ehl-i reyin hkm istidll ederken ahsi reye daha
fazla yer vermesi; Ehl-i hadsin ise tam tersine rey yerine hadslere ba vurmas bulunmaktadr.23 Bu yaklam daha da ileri gtrlerek Eb Hanfenin hukuk
doktrinini olutururken hadsi tamamen reddettii ve bu durumun, baz Hanef
alimler tarafndan Eb Hanfenin hayatnn anlatld biyografiler yazlarak ve
msnedler kaleme alnarak onarlmaya alld ifade edilmitir. Bu grte olan
Eerik Dickinson, zellikle IV/X. yzyln bandan itibaren kaleme alnan Eb
Hanfe biyografilerinin aniden ortaya kn sorgulad makalesinde, msnedlerin geriye dnk bir ina olduunu ortaya koymaya almtr.24 Dickinson, Hatib
el-Badadnin Tarihinde Eb Hanfeye yneltilen eletirilerden hareketle Onun
hukuk doktrinini olutururken hadsi reddettiini ve bu nedenle Ehl-i hadsin
eletirilerine maruz kaldn belirtmitir. Ona gre Hanefler, bu ekildeki Eb
Hanfe algsn ortadan kaldrmak iin iki tr alma ortaya koymulardr: Eb
Hanfenin rivayet ettii hadsleri bir araya getirmek ve Onu hads taraftarlarnn
houna gidecek bir hads alimi olarak yeniden ina etmek. Dickinson, ilk msned
almas olan Hrezmnin (v. 655/1257) Cmiu Mesndil-mmil-Azamnn,
Eb Hanfe msnedleri kaleme almann revata olduu bir dneme rastladn
belirtmi ve bu dnemde Hanef fakihlerinin birok msned kaleme alma abasn, mezheb imamnn hads alanndaki otoritesini tesis etme amac tadn
ifade etmitir. Bu nedenle, dier mezhep imamlar ile mukayese edildiinde Eb
Hanfeye atfedilen birok msned olduunu vurgulamtr.25
Dickinsonun bu kat tutumundan farkl olarak Joseph Schacht, hadslerin revata olmas sebebiyle Eb Hanfenin talebelerinin Eb Yusuf tan itibaren Eb
Hanfenin kulland hadsleri bulma abas ierisine girdiklerini belirtmi ve
22
23
24
25

Coulson, N. J., A History of Islamic Law, Edinburg 1978, s. 52.
Bkz. Dickinson, Eerik, Ahmad b. Salt and His Biography of Ab Hanfa, Journal of American Oriental Society,
116/3 (1996), s. 406-417.
Bkz. Dickinson, Ahmad b. Salt and His Biography of Ab Hanfa, Journal of American Oriental Society, s. 407.
Hrezmnin (v. 655/1257) Cmiu Mesndil-mmil-Azamnn bunlarn bir

rnei olduunu ifade etmitir. Ancak tarih boyunca Eb Hanfeye atfedilen bu
msnedlerin hi birisinin Eb Hanfenin kendi orijinal almas olmadn vurgulamtr.26
Ehl-i hads ve Ehl-i rey arasndaki gr ayrlnn taraflarn hkm elde etme
srelerinde nass veya kys kabul etmemeleri eklinde ortaya konulmas, gerek
tartmalarn zerinde srdrld mevzularn ve gerekse her iki tarafa mensup
fakihlerin ortaya koyduklar eserlerin genel yapsnn ya anlalmadn veya anlald halde baka ekilde yorumlandn gstermektedir. zellikle Ehl-i hads
ile Ehl-i rey alimlerinin tartmalar incelendiinde, Ehl-i reye hadsler ile amel
etmediklerine dair bir ithama rastlanmad; bunun tam aksine Mednelilere bu
tr eletirilerin yneltildii grlecektir. Dolaysyla, Eb Hanfe ve Ehl-i reyin
hadsler ile amel etmeyen taraf olarak incelenmesi kurgusal bir yaklamdr.
Erken dnem slam hukuk tarihini Ehl-i hads ve Ehl-i rey eklinde bir ayrma tabi tutup bunlar arasndaki yntem tartmalarn, reyin ve nassn kabulne balayarak okuma eilimi Joseph Schacht ile beraber farkl bir evreye girmitir. Oryantalist slam hukuku aratrmalarnn en nemli ve etkin isimlerinden
olan Schacht, seleflerinin sadece kysa bavurma ve nass reddetme iddialarn
nispeten yumuatarak Ehl-i hads ile Ehl-i reyin snnete yaklamlarnn ayn
olduunu ifade etmitir. Ancak Schacht, fkh tarihinin merkezine mm fiyi
koyarak, fi ve tekiler eklinde bir slam hukuk tarihi tasavvuru gelitirmitir.
zellikle metodolojik tartmalarda mm finin eletirilerinin hem Irakllara
hem de Medinelilere ynelik olduunu belirtmesi bunun en nemli gstergesidir.27
Schacht, Irakllarn snnet anlaynn Medineliler ile ayn olduunu, ancak Irakllarn hukuk teorisinin daha gelimi olduunu belirtmektedir.28
Marshall Hodgson da Goldziher gibi Eb Hanfenin kysa nem verdiini hocalaryla balantl bir ekilde incelemi; ancak ondan farkl olarak, Irakta
hads malzemesinin olmamas sebebiyle byle bir ynteme bavurulduu iddiasnda bulunmamtr. Buna karlk Hodgson, bir retmen olarak tanmlad
Eb Hanfenin kendi seleflerinin hukuk tefekkrn daha da ileri gtrdn ve tutarl bir hukuk sistemi oluturmaya altn ifade etmitir. Ona gre,
Eb Hanfenin eserleri sayesinde Irak fkh gelenei dnemin Mslman hukuk
tefekkr iin model olmutur.29 Bu yaklamyla Eb Hanfeyi gemi ile kendi
dnemi arasnda kpr vazifesi gren bir hukuku olarak tanmlayan Hodgson,
onun Irakta gelitirdii hukuk tefekkrn fkh bir btn olarak ele alan ve sistemletiren dnce olarak incelemitir. Buna gre, Eb Hanfeye kadar fkh sis26
27
28
29

Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s. 21. Schachtn slam hukuk tarihini mm fi zerinden
Hadsiler ve Reyciler eklinde okumasn eletiren bir alma iin bkz. Lucas, Scott, Principles of Traditionist
Jurisprudence Reconsidered, The Muslim World, 100 (2010), s. 145-156.
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s. 27, 133.
Hodgson, The Venture of Islam, I, 255.
temli bir disiplin olarak ele alnmam, onun almalaryla birlikte baka yerlere
de model olacak bir nitelie kavumutur. Bu tr bir iddia o dnemdeki geni fkh
yelpazesini tam anlamyla tasvir eden bir yaklam olmaktan uzak grnmektedir. Zira Irak dnda kalan Mekke, Medine ve am gibi ehirlerde mevcut olan
fkh mktesebat dikkate alndnda, bu ehirlerde de sahabeden itibaren nemli
fkhlarn bulunduu ve her kuan ders halkalarnda geni fkh mesilin mzakere edilerek baka yerlere etki edecek bir dzeye ulat grlr. Bu dnemde
Eb Hanfenin akran olan Evz (v. 157/774), Sfyan- Sevr (v. 116/778), Sfyan
b. Uyeyne (v. 198/814), Leys b. Sad (v. 175/791) ve mam Mlik (v. 179/795) gibi
limlerin etkileri kendi yaadklar yerlerin dna taacak bir mahiyete sahipti. Nitekim Irakl baz fkhlarn da bu ehirlerdeki entelektel ortamlardan beslendii
bilinmektedir. Ayrca dnemin ilim adamlarnn tartmalar da aralarnda nemli
derecede etkileimin olduunu gstermektedir.
Hodgson, Eb Hanfenin yaam olduu dnemi dikkate alarak fkh statlarn Suriyeli, Medineli ve Irakl olmak zere e ayrm; Evzyi Suriyelilerin,
mm Mliki Medinelilerin ve Eb Hanfeyi Irakl fkhlarn hocas olarak zikretmitir. Ona gre Suriyeliler, Suriye ve Emevi devlet ynetimlerinden etkilenmi;
Medineliler Hz. Peygamberin snnetine yaknlk ve bidatten daha az etkilenme
iddiasnda bulunmu; Irak ile Abbasi ynetim tecrbelerinden etkilenen Irakllar
ise kys kullanmtr. Hodgson daha sonra mm fiyi, Irakl hukukular darda brakacak ekilde sadece mm Mlik ile irtibatlandrmtr.30 Eb Hanfe
ve evresindekilerin Kfe amelini slamn esas ile ilikilendirdiklerini belirten
Hodgson bunu, ban mm Mlikin ektii Medineli limlerin Medine ameline
verdii deere karlk giriilen bir tutum eklinde ortaya koymutur.31
Eb Hanfenin grlerini kendi selefleri ile mukayese eden Schacht, onun
hukuk tefekkrnn daha kuramsal ve gelimi olduunu syler. Buna karlk,
Eb Hanfeyi kendi rencileri olan Eb Yusuf ve Muhammed ile mukayese ettiinde, her iki takipisinin hukuk anlaylarnn hocalarna nispetle daha ileri
bir evreyi temsil ettii kanaatine varr. yle ki, Eb Hanfenin hukuk anlayn
esas almakla beraber Eb Yusuf, yaad dnem itibariyle daha fazla hads malzemesine sahip olduu iin fkh grlerinde hadse daha ok yer vermitir. Buna
ilave olarak, daha tutarl ve gelimi bir hukuk anlayna sahip olan Eb Yusuf,
Eb Hanfenin serbest rey anlayna reaksiyon gstermitir. Ayrca Eb Yusuf un
kd olarak vazife yapmas, onu zaman zaman grlerini deitirmeye sevketmi
ve teorik olarak en iyi yerine pratik olan dikkate almasn salamtr. Schacht,
eski Irakl Kfe hukuk ekolnn grlerini zamanla Eb Hanfenin takipilerine brakmasnn balangcn Eb Yusuf un temsil ettiini sylemektedir.32 mm
30
31
32
Hodgson, The Venture of Islam, I, 319.

Hodgson, The Venture of Islam, I, 321. Hodgson, genel olarak Eb Hanfenin fkh yaklamn Irak hukuk gelenei
olarak zikretmi ve bu blgenin hukuk anlaynn Haneflik olarak ifade edildii zerinde durmutur. Bkz. Hodgson, The Venture of Islam, I, 335.
Schacht, Joseph, An Introduction to Islamic Law, Oxford 1982, s. 44-45.
Muhammedi Eb Hanfe ve Ab Yusuf un nemli bir talebesi olarak zikreden

Schacht, onun fkh tefekkrnde hadsin yerinin Eb Yusuf tan da fazla olduunu belirtir. zellikle hadslerden elde edilen malzemeye byk oranda dayanan
mm Muhammedin hukuk dncesinde, dar bir kys anlay ile sistematik
reyin nemli bir rol oynadn belirtir. Schachta gre mm Muhammedin bu
yaklam, finin keyfi reye cephe almasna ve sk kys anlaynn domasna
yol amtr. Ona gre, hukuk tefekkrnde gelimi sistematik reyin nemli bir
yer tuttuu mm Muhammed, Kfe hukuk ekolnn byk sistemletiricisi ve
ayn ekolden doan Eb Hanfe ve Eb Yusuf un hukuk dncesini kaleme alan
mnbit bir yazardr.33 Schacht, bu yaklamyla Eb Hanfeyi antik hukuk okullar
olarak nitelendirdii ekollerden biri olan Kfe hukuk dncesiyle Eb Yusuf ile
balatt yeni dnem arasnda kpr vazifesi gren bir hukuu olarak grmektedir. Buradan hareketle blgesel okullardan bireysel ekollere gei tezini ileri srm ve Irak merkezli Kfe okulunun, iinde Eb Yusuf ve mm Muhammedin de
olduu, Eb Hanfe takipilerine dntn belirtmitir.34
Schachtn blgesel okullardan bireysel ekollere gei tezi Oryantalist literatrde geni kabul grmtr. Birok Oryantalist, erken dnem slam hukukunun
geliimini bu varsaym zerinden incelemi ve Schachtn vard sonular tasdik
etmitir. rnein Patricia Crone, erken dnem okullarnn corafik olduunu ve
ayn blgede yaayan hukukularn grlerinin toplamn ifade ettiini belirtmitir. Crone, dier Oryantalistlerden farkl olarak, bu fkhlarn ounlukla
tccar ve esnaftan olutuunu, bo zamanlarnda hukuk ile ilgilendiklerini ifade
etmitir. Daha sonra bu blgelerdeki okullarn IX. yzyldan itibaren farkl bir
geliim evresine girerek hocalara nispetle anlmaya balandklarn iddia etmitir.
Crone bu tespiti yaptktan sonra, sz konusu dnemde var olan ekolleri incelemi
ve Kfede be deiik fkh ekolnn olduunu belirtmi ve ilk olarak Haneflere
yer vermitir. Ona gre, drt Snn mezhepten biri olan Haneflik Eb Hanfe tarafndan kurulmutr.35 Crone, bir ipek tccar olarak nitelendirdii Eb Hanfeye
birok almann nispet edildiini, ancak bunlar Eb Hanfenin yazdna dair
kesin bir bilginin olmadn ifade etmektedir. Ayrca gnmzde var olan erken
dnem Hanef kaynaklarnn Eb Yusuf ile eybnye ait olduunu belirtmektedir.36
Coulson, Eb Hanfenin yaad blge olan Kfenin d etkilere ak olmas
sebebiyle onun gelitirdii fkh yntemin baka hukuklarn etkisi altnda olduunu belirtmekte ve bu iddiasn, Eb Hanfenin sefihin hacri ile ilgili grnn Roma hukukunda da bulunmasyla temellendirmektedir. Ayrca Kfenin yeni
oluturulan bir yerleim yeri olmas sebebiyle Medineye gre daha az hads malzemesine sahip olduunu ve bu durumun Kfeli fakihleri serbest rey ve faraz fkha
33
34
35
36
Schacht, An Introduction to Islamic Law, s. 45.

Crone, Patricia, Roman, Provincial and Islamic Law, The Origins of the Islamic Patronate, Cambridge 1987, s. 20.
Crone, Roman, Provincial and Islamic Law, s. 20.
sevkettiini belirtmektedir.37 Medine okulu ile ortak bir karaktere sahip olan Kfe
hukuk ekolnn kendi iinde farkllklar gsterdiini ifade eden Coulson, Eb
Yusuf ile mm Muhammedin, Eb Hanfenin iki rencisi olmalarna ramen
onunla ok az ortak gre sahip olduklarn sylemektedir.38 O da Schacht gibi
blgesel okullarn zamanla belirli ahslar etrafnda oluan ekollere dntn sylemekte, fakat ondan farkl olarak Eb Hanfenin kurucu rolnden ziyade
mm Muhammed zerinde durmakta ve mm Muhammedin Hanef mezhebinin gerek kurucusu olduunu belirtmektedir.39 Coulson almasnda Eb Yusuf
ve mm Muhammede Eb Hanfeye nispetle daha geni yer vermitir.
Schachtn blgesel okullardan bireysel ekollere gei tezi klasik dnem Oryantalist aratrmaclarn zerinde durduu nemli konulardan biri olmutur. rnein George Maqdisi, sistemlemenin blgesel, bireysel ve mezhepsel olmak zere
l bir aama gsterdiini ifade etmitir.40 Hallaq mezheplerin ortaya kn,
Schachtn blgesel okullardan bireysel ekollere gei tezine benzer bir yaklamla
ele almakla beraber Maqdisi gibi bunu bireysel okullardan doktriner ekollere gei
eklinde ifade etmitir. Ona gre, iinde Eb Hanfenin de bulunduu mezhep
imamlar etrafnda oluan ilim halkalar zamanla metodolojik bir btnlk oluturacak yaplar haline gelmi ve drt mezhep olarak ifade edilen ekoller ortaya
kmtr. Hallaq, iinde Eb Hanfenin de yer ald mezhep imamlarnn fkhn her konusunda geerli olabilecek bir yntem gelitirmeleri sebebiyle kurucu
isimler olarak kaldklarn syleyerek onun bir ekoln kurucusu olduu grn
savunmaktadr.41
Blgesel okullardan bireysel ekollere gei tezini eletiren Christopher Melchert, ayn karaktere sahip blgesel okullardan sz etmenin imkan dahilinde olup
olmadn ve erken dnem Kfeli bilginlerin Medineliler ile fkh tartmalara
girip girmediklerini sorgulamaktadr.42 Melchert, Halfe bn Hayytn Tarhi ve
Tabakt, bn Sadn Tabakt ve Fasevnin Kitbl-Marife vet-trhinden hareketle Hanef mezhebinin Kfe deil de Badat merkezli olduunu ispatlamaya
almakta ve Eb Hanfenin hoca silsilesine deinmeden takipilerini esas alarak
mezhebin Badat karakterli olduuna dair baz varsaymlarda bulunmaktadr.43
Hanef mezhebinin Kfe deil de Badat ve Basrada gelitiini savunan Melchert,44
37
38
39
40
41
42
43
44
Coulson, A History of Islamic Law, s. 50.

Coulson, A History of Islamic Law, s. 50-51.
Coulson, A History of Islamic Law, s. 51. Norman Calder da benzer bir yaklamla almasnda Eb Hanfeye
neredeyse hi deinmemesine ramen, Eb Yusuf ve mm Muhammedden geni bir ekilde bahsetmektedir. Bkz.
Calder, Norman, Studies in Early Muslim Jurisprudence, Oxford 1993.
Makdisi, George, Tabaqt-Biography: Law and Orthodoxy in Classical Islam, Islamic Studies, 32 (1993), s. 390391.
Hallaq, The Origins and Evolution of Islamic Law, s. 156-157. Ayrca bkz. Hallaq, Wael B., Authority, Continuity and
Change in Islamic Law, Cambridge 2001, s. 15, 26.
Melchert, Christopher, How Hanafism Came to Originate in Kufa and Traditionalism in Medina, Islamic Law and
Society, 6/3 (1999), s. 319-320.
Melchert, How Hanafism Came to Originate in Kufa and Traditionalism in Medina, Islamic Law and Society, s.
343-344.
Melchert, How Hanafism Came to Originate in Kufa and Traditionalism in Medina, Islamic Law and Society, s.
Ehl-i rey ve hads ekimesinde Eb Hanfeye merkezi bir rol bierek onu reyin
nde gelen savunucu olarak kabul etmektedir.45 Hanef mezhebinin Kfe ve Basral hukuularn ortak yaklamlarndan ziyade Eb Hanfenin grleri zerinden
gelitiini ve bunun Ehl-i hadse kar bir reaksiyon olduunu ifade etmektedir.46
Melchert, III/IX. yzyla gelindiinde Hanef fakihlerin hadisi akmn karsnda
varlklarn srdrebilmek iin hukuk grlerinde hadisilere yaklama abas
ierisine girdiklerini ve bu erevede Eb Hanfenin senet zincirinde olduu birok hads rivayet ederek onun hads kart bir fkh dncesine sahip olmadn
gstermeye altklarn ifade etmitir. Bu grn desteklemek iin Schachtn
II/VIII. yzyln sonu ile III/IX. yzyln banda Eb Hanfeye atfedilen hadsler
rivayet edildiine dair iddiasn esas almtr.47
Eb Hanfenin fkh dncesinin merkezine kys koyan Oryantalist literatr, mam fiyi de buna kar bir gelenek oluturmaya alan baarl bir hukuku olarak tavsif eder. zellikle mam finin pr hukukulua kar, hads merkezli bir fkh anlay gelitirdii ve bu erevede ilk olarak Eb Hanfenin ortaya
koyduu fkh anlay ile mcadele etmek durumunda kald belirtilmitir. Hatta
mm finin kaleme ald usl eserinin, o dnemde hakim olan kys merkezli
hukuku anlayn nne geme ve hadsi fkh dncenin merkezine oturtma
gayesine ynelik olduu; ancak kys fkhn temel unsurlarndan biri olmaktan
karamad belirtilmitir.48 Goldziher, mm finin Eb Hanfenin kys yaklamn yazl ve szl rivayete dayanma kaydyla kabul ettiini belirttikten sonra, Eb Hanfenin hadsiliinin gl olmadn syler. Ona gre filerin Eb
Hanfe kartl, kys kabul etmelerine ramen uzun bir dnem devam etmitir.49
Goldziher, mm fiden balamak zere fi mezhebinin Eb Hanfe kartl
zerinden bir sylem gelitirdiini ima edecek ekilde bir fi-Eb Hanfe kurgusu oluturmutur. Onun bu yaklam, Oryantalist literatrde genel hatlaryla kabul grm ve Eb Hanfenin kys nceleyen hukuk tefekkr ile mm finin
hads merkezli dncesi arasnda bir gerilim olduu tezi yaygnlk kazanmtr.
Schacht da Goldziher gibi Eb Hanfenin fkh anlaynn daha ok kuramsal olduunu iddia etmektedir. Eb Hanfe ile bn Eb Leylnn (v. 148/765) fkh
grlerini mukayese eden Schacht, bn Eb Leylnn kd olmas sebebiyle daha
muhafazakar olduunu; buna karlk Eb Hanfenin grlerinde daha teorik bir
boyut olduunu ve uygulamaya daha az nem atfettiini belirtmektedir. Ancak
ona gre Eb Hanfenin hukuk tefekkr daha gelimi ve daha teknik olmasna ramen geici ve yetersiz bir karaktere sahiptir. Schacht, Eb Hanfenin hukuk
dncesinde sistematik tutarlln olduunu ve hukukun teknik bir boyut kazan-
45
46
47
48
49
323-326
Melchert, Christopher, The Formation of the Sunni Schools of Law, 9th-10th Centuries C.E., Leiden 1997, s. 3.
Melchert, The Formation of the Sunni Schools of Law, s. 32-38.
dn belirtmektedir.50 Schachta gre, kendisinden ncekilerin birikiminden istifade eden ve fkh teorik bir balamda ele alan Eb Hanfenin hukuk tefekkr,
Evza ve bn Eb Leyl ile mukayese edildiinde teknik olarak daha gelimi, daha
temkinli ve titizdir. Buna ramen onun hukuk anlay nihai halini alan bir sistem
olmaktan ziyade gelimekte olan bir yapy ifade eder. Bu nedenle onun talebeleri birok noktada kendisine muhalefet etmitir.51 Ona gre Irak hukuk ekolnn
doktriner geliiminin baarl bir ekilde aamal olarak gereklemesi Hammad b.
Eb Sleymana (v. 120/737) borlu olmakla beraber bn Eb Leyl, Eb Hanfe, Eb
Yusuf ve Muhammedin kuramsal katklarnn byk bir etkisi olmutur.52 Schacht,
bu zellii sebebiyle Eb Hanfenin fkh yaklamn olduka gelimi olmakla beraber pratie az nem veren tam oturmam bir anlay olarak tasvir eder.53
Erken dnem Oryantalist literatrde slam hukukunun kayna problemi geni bir yer tutmaktadr. zellikle Arap yarmadasnn sahip olduu zellikler sebebiyle, slam hukuku gibi sofistike bir sistemi ortaya karacak bir potansiyele sahip
olamayaca varsaym, kimi Batl aratrmaclar slam hukukunun kkenlerini
Roma, Hristiyan, Yahudi ve ran gibi dnemin gelimi din ve medeniyetlerinin
etkili olduu kltr havzalarnda aramaya sevk etti. Bu abalardan biri de slam
hukukunun oluum evresinde nemli roller oynayan fakihlerin mevlden olduu
varsaymyd. rnein IXX. yzyln nemli arkiyatlarndan olan Alman asll
Paul Anton de Lagarde (. 1891), slam ilim geleneinde nemli yere sahip alimlerin Sami kkene sahip olmadn belirtmektedir.54 Onun bu keskin yaklam
Avusturyal arkiyat Alfred von Kremer (. 1889) tarafndan biraz daha yumuatlarak, ilk iki asrda Kuran, tefsr, hads ve fkh alanndaki ilm almalarn
byk oranda mevl tarafndan srdrld eklinde devam ettirilmitir.55 Bu
gr, daha sonra gelen Oryantalistler tarafndan da benimsenerek mevlnin slam ilim geleneinin kuruluunda Araplarla mukayese edildiinde nc bir role
sahip olduklar eklinde srdrlmtr. rnein Patricia Crone, mevlnin sadece ynetimde deil, ilimlerde de dominant bir role sahip olduunu belirtmi
ve kelamda Hasan- Basr (v. 110/728), fkhta Eb Hanfe (v. 150/767), Evz (v.
157/774) ve Tvs (v. 105/723); siyerde bn shak (v. 150/767) gibi isimler olduunu; halifelerin ocuklarn ounlukla mevlden olan hocalarn eittiini ve
kdlarn da mevlden atandn ifade etmitir.56
Mevl sz konusu olduunda Eb Hanfeye muhakkak surette iaret eden
Oryantalist literatr, zellikle onun yaad blge olan Irakn baka medeni50
51
52
53
54
55
56
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s. 290, 294. Ayrca bkz. Schacht, An Introduction to Islamic
Law, s. 44.
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s. 296, 299. Ayrca bkz. Schacht, Ab Hanfa, Encyclopaedia
of Islam, Second Edition, I, 123.
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s. 301.
De Lagarde, Paul, Gesammelte Abhandlungen, b.y,. 1896, s. 8 dn. 4.
Kremer, Alfred Freiherr Von, Culturgeschichtliche Streifzge auf dem Gebiete des Islams, Leipzig 1873, s. 16.
Crone, Patricia, Mawl, The Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Leiden 2002, VI, 877. Ayrca bkz. Crone,
Roman, Provincial and Islamic Law, s. 41.
yetlerle snr olmasn da dikkate alarak Eb Hanfenin hukuk tefekkrnn

yaad yere yakn olan kltr havzalarndan etkilendii tezini savunmutur.
Nitekim slam ilimlerin temelini yabanc kltrlerin tekil ettiini uzun bir ekilde spatlamaya alan Ignaz Goldziher,57 Eb Hanfenin Faris kkene sahip
olduunu iddia ederek58 onun gelitirdii fkh yntemin Fars medeniyetinden
alndn ima eder. Goldziheri byk oranda takip eden Schacht, slam hukuku
zerinde etkili olan drt sistemden bahsedilebileceini ve bunlarn ran Sasani
hukuku, Roma Bizans hukuku, Rum Ortodoks Kilisesi hukuku ve Yahudi hukuku olduunu belirtir.59 Schacht, her ne kadar slam hukuk ilminin Hicr 100 tarihinden itibaren Irakta ortaya ktn, Medinedeki geliimin Irak zerinden
gerekletiini ve sz konusu dnemde Irakn Helenistik medeniyet ile Yahudi
retinin canl olduu bir merkez olduunu ifade etse de Eb Hanfeden hi sz
etmez. Bununla beraber slam hukukunda kullanlan birok delilin Roma ve Yahudi hukuklarnda da var olduunu spatlamaya alr ve bu erevede rnein
kysn Yahudi hukukundaki heqqeshten alndn syler. Ancak Schacht, ak
bir ekilde Eb Hanfenin Roma hukuk dncesinden bilinli bir ekilde yararlandn sylemenin savunulamaz olduunu ifade etmektedir.60 yle grnyor
ki Schacht, Irakl hukukularn baka kltrlerin ve hukuk sistemlerinin etkisi
altnda olduklarn idda etmeye almasna ramen, Irakl hukukular olarak
ifade ettii isimler arasnda bu etkiyi kantlayabilecei somut bir rnek bulamamaktadr. Eb Hanfenin fkh dncesinde bunu destekleyen argmalar bulunmadndan Schachtn almalarnda Eb Hanfeye, dier fakihler ile mukayese
edildiinde, ok az yer verilmektedir.
Schacht, istihsan ynteminin varln Kfe ile ilikilendirmekle beraber,
Goldziherin istihsann Eb Hanfe tarafndan slam hukukuna girdii ynndeki grn kabul etmemektedir. Schachta gre istihsan Eb Hanfeden nce
Irak hukuk ekolnn kulland bir yntem olarak zaten vard; teknik bir terim
olarak kullanm ilk olarak Eb Yusuf ile beraber daha sonraki dnemde ortaya
kmtr.61 Bu yaklamyla Schacht, istihsann Eb Hanfeden nceki Kfeli fukaha tarafndan uygulanan bir metot olduunu ve teknik olarak da Eb Hanfeden
sonra gelitirildiini ima ederek bu yntemin Eb Hanfe ile ilikilendirilemiyecei grne varmtr. Hallaq, bu konuda biraz farkl bir kanaate sahiptir. Ona
gre istihsn, Eb Hanfe ve eybn gibi erken dnem fkhlarn metodolojisinde balang seviyesinde bir delil olarak kullanlm; uzun bir geliim seyri takip
57
58
59
60
61
Goldziher, Ignac, Muhammedanische Studien, Neimeyer 1889-90, I, 101-121.

Goldziher, Muhammedanische Studien, II, 76.
Schacht, Joseph, Foreign Elements in Ancient Islamic Law, Journal of Comparative Legislation and International
Law, 32/3-4 (1950), s. 10.
Schacht, Foreign Elements in Ancient Islamic Law, Journal of Comparative Legislation and International Law, s.
13-14. slam hukukunun baka hukuklardan etkilendiine dair grn eletirisi iin bkz. Motzki, The Role of
Non-Arab Converts in the Development of Early Islamic Law, Islamic Law and Society, s. 293-317.
Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s. 112.
ederek Pezdev (v. 482/1089) ve Serahs (v. 483/1090) gibi fakihler tarafndan daha
teorik bir yapya kavuturulmutur.62
Schachtn Eb Hanfe ile ilgili zerinde durduu konulardan biri de Eb
Hanfenin hiyel hakkndaki yaklamdr. Ona gre Eb Hanfe, kendi hukuk dncesi ierisinde doal bir ekilde hiyeli gelitirmi ve daha sonraki dnemlerde onun
hiyel ile ilgili yaklam ve bunun zerinden gelitirdii rnekler Eb Hanfe isminin
hiyel ile anlmasn salamtr. Bu nedenle Eb Hanfenin hiyel ile ilgili gr, rey
gibi kendisine muhalefet eden evreler tarafndan eletiri konusu olmutur.63
Eb Hanfenin Hz. Ali taraftarl hakknda deiik grler bulunmakla beraber bu konu, daha ok Eb Hanfenin mevcut Abbas ynetiminden honutsuluu sebebiyle muhalif olan harekete destek vermesi balamnda ele alnmaktadr. Buna karlk, Eb Hanfenin iann imamlar arasnda zikredilen isimler
ile olan ilikisi ve kendisinden sonra gelen i melliflerin onun grlerine kar
nasl bir yaklam sergiledikleri zerinde pek durulmamaktadr. Eb Hanifenin
gerek fkh, gerekse itikad adan ia tarafndan nasl alglandn ortaya koyan
almalarn olmamas, ne yazk ki bu konuda nemli bir boluk oluturmaktadr.
Ancak Devin J. Stewartn iann Ehl-i Snnet eletirisine dair almasnda bu
konuyla ilgili bilgilere rastlamak mmkndr. ia ile Snn mezhepler, zellikle
de afiler arasndaki ilikilere dair ilgin tespitleri olan Stewart, sn Aeriyyenin
Hanef mezhebinden ziyade fi mezhebini takip ettiini belirtmi ve bunu sn
Aeriyyenin ar kys kartl ile aklayarak onlarn kys byk oranda
Hanef mezhebi ve zellikle Eb Hanfenin ahsiyeti ile ilikilendirdiklerini ifade
etmitir. sn Aeriyyenin kys ve Eb Hanfe kartlnn zellikle Bveyhiler
dneminde trmana getiini ve bu dnemde Eb Hanfenin kiiliini ve hukuk
metodolojisini karalayan eserlerin kaleme alndn belirtmitir. erf Mrteznn
Eb Hanfeyi istidlalde bulunurken kendi reyi ile hareket etmesi sebebiyle eletirdiini ifade eden Stewart, eyh Mfdin Eb Hanfeyi kastederek e-eyhud-dll
balkl bir kitap kaleme aldn ve eserinde Eb Hanfenin kusurlarn incelediini belirtmitir. Ayn ekilde baz i kaynaklarda Cfer es-Sdkn (v. 148/765)
Eb Hanfeyi dini konularda kysa bavurmas sebebiyle eletirdiini ve Eb
Hanfenin Cfer es-Sdk ile olan gr ayrl sebebiyle i yazarlar tarafndan
olumsuz bir tarih ahsiyet olarak alglandn vurgulamtr.64 Stewart, zellikle
eyh Mfdin Eb Hanfenin Cfer es-Sdk ile olan gr ayrlndan hareketle
Eb Hanfenin dier mezheplerin tamamndan farkl dndn, vard sonularn Hz. Peygamberin snnetine aykr olduunu ve bu nedenle onun kfrne hkmettiini belirtmi; ancak Cfer es-Sdkn grlerinin dier Snn mezheplerden de farkl olduundan hi bahsetmediini ifade etmitir.65
62
63
64
65
Hallaq, Wael B., Usl al-Fiqh: Beyond Tradition, Journal of Islamic Studies, 3/2 (1992), s. 196.
Stewart, Devin J., Islamic Legal Orthodoxy, Twelver Shiite Responses to the Sunni Legal System, Salt Lake 1998, s.
106-107. Ayrca bkz. Stewart, age., s. 152-153.
Stewart, Islamic Legal Orthodoxy, s. 149.
b. Eb Hanfenin Mezhebinin Yayl

Hanef mezhebinin yayl ile ilgili deiik grler olmakla beraber bunlar
mezhebin sistemleerek slam dnyasnda kabul grmesini Eb Hanfe ile ilikilendirmeyip, ilk halkay temsil eden talebeleri ile onlardan sonraki dnemle ilintilendirmilerdir. Ancak, aada da grlecei zere baz kaynaklarda mezhebin
yaylnda Eb Hanfenin rolnn olduu zellikle onun Mrci yaklam ile temellendirilmekte, fkh yaklam zerinde neredeyse hi durulmamaktadr.
Usl-i fkh alannda almalar olan Bernard G. Weiss, dier mezhep imamlar gibi Eb Hanfenin de hukuk otoritesinin fetv vermede olduunu ifade etmektedir. Ona gre Eb Hanfe, dier mezhep imamlar gibi bir hukuk doktrininin
reticisi olmaktan ziyade bir mfti olarak hukuk faaliyetlerini srdrm ve bu
nedenle daha sonra gelen takipileri kendilerini onun ismine nispet etmilerdir.
Weiss, mezheplerin kurucu simalarnn fetvlarnn ayn zamanda onlarn eitim
yntemleri olduunu ve doktrinlerinin tamamnn kendilerine sorulan sorulara
verdikleri cevaplardan mteekkil olduunu belirtmitir. Ona gre Eb Hanfenin
yakn talebeleri olan Eb Yusuf ve mm Muhammed de birer mctehid olmalarna ve baz konularda hocalarndan farkl dnmelerine ramen mezhebin Eb
Hanfeye nispetle anlmasnn sebebi, mezhebin doktriner yapsn tekil eden birok temel ilkenin Eb Hanfe tarafndan vazedilmesi ve bunlarn onun rencilerini balamas sebebiyledir.66 Weissin burada izdii ereveye gre Eb Hanfeyi
yakn rencileri ile takipilerinden ayran temel faktr, onun ictihadnda dierleri ile kyaslandnda daha serbest olmas ve ictihad ilkelerini koymasdr.
Wael B. Hallaq, II/VIII. yzyln balarnda belirli yerlerde ders halkalarnn
olutuunu, ancak buralarda ders veren hocalar metodolojik olarak birbirlerinden ayrmann mmkn olmadn ifade etmtektedir. Hallaq, her hocann kendi
ders halkasnda fkhn belirli baz konularn rettiini, daha sonraki dnemlerde grld gibi fkhn btnn kuatan bir ders anlaynn olmadn ifade
etmektedir. Ancak bu durumun II/VIII. yzyln ortasnda deimeye baladn,
fkhlarn bu dnemden itibaren kendi yntemlerini oluturmaya baladn ve
fkhn btn konularn kuatan dersler vermeye baladklarn ve bu dnemde her
fkhnn metodolojik kayglarnn bulunduunu belirtmektedir. Eb Hanfenin
etrafnda oluan ders halkasnn da bu karaktere sahip olduunu ifade eden Hallaq, onun hukuk dncesini zellikle brahim en-Nehnin (v. 96/714) rencisi
olan hocas Hammad b. Eb Sleymandan (v. 120/737) devraldn syleyerek,
Eb Hanfenin hukuk metodolojisinin Kfedeki entelektel ortamn bir sonucu
olduunu ima etmitir.67
Hallaq, bir yandan Eb Hanfenin kendi seleflerinden devrald fkh miras
gelitirdiini ve bunu kendisinden sonrakilere aktardn iddia etmi, bir yandan
da dier mezhep imamlar gibi onun hukuk karizmasnn sonradan gelen Hanef
66
67
Weiss, Bernard G., The Spirit of Islamic Law, Athens 2006, s. 130.
Hallaq, The Origins and Evolution of Islamic Law, s. 153-154.
fakihler tarafndan ina edildiini ortaya koymaya almtr. Ona gre mutlak
mctehid kavramnn mezheplerin kurucu isimleri ile ilikilendirilmesi ve mezheplerin sonradan onlarn isimleri ile anlmasnn temelinde bu gereke yer almaktadr. Bu nedenle, sonradan gelen fkhlar, drt mezhep imamnn isimlerini
mutlak ictihad ile ilikilendirmi ve adeta onlarn kendi selefleriyle olan irtibatn
grmezden gelerek hukuk karizmatik liderler oluturmulardr. Hallaq bu grn Eb Hanfe ve Hanef mezhebi zerinden ispatlamaya almtr. yle ki;
Eb Hanfe ve onun en nemli iki rencisi Eb Yusf (v. 182/798) ile eybn (v.
189/804) mezhebin temel ilkelerini ortaya koymu ve bu ilkeler daha sonra gelen
fakihler tarafndan takip edilmitir. Kendilerinden sonra gelen fkhlar ne kadar
yetenekli olsalar da Eb Hanfenin ortaya koyduu bu prensiplere bal kalmak zorunda kalmlardr. Hallaq, sonraki kuak Hanef fakihlerin, Eb Hanfenin ortaya koyduu prensipleri kendi seleflerinden devrald hususunda bir phelerinin
olmadn; ancak mezheb otoritenin Eb Hanfe ile balatldn ve bu konuda
kendisinden ncekilerle hi bir ekilde bir balantnn kurulmadn ifade eder.68
Eb Hanfenin Tabin fakihlerinin grleriyle amel etmesi hususunda mezhep iinde iki farkl rivayet ve bunlara bal olarak iki farkl eilimin olduunu
ifade eden Hallaq, Eb Hanfenin Tabin mctehidleri gibi kendisinin de mctehid olduuna dair yaklamnn onun bamsz mctehid ve mezhebin kurucusu
roln koulsuz olarak teyid ettiini; buna karlk onun Tabin mctehidlerinin
grleriyle amel ettii ynndeki rivayetin Eb Hanfenin de onlarla ayn sonuca
ulaan bir mctehid olduunu tasdik ettiini sylemektedir. Dolaysyla her iki
durum, Eb Hanfenin mezhebin kurucusu ve tartmasz otoritesi roln teyid
etmek iin mezhep fakihleri tarafndan kullanlmtr.69 Hallaq, Eb Hanfenin
hukuk karizmasnn olumasnn sonraki dneme ait oluunu onun iki rencisi
olan Eb Yusuf ve eybn zerinden aklama yoluna gitmektedir. Buna gre Eb
Yusuf ve eybnnin grlerinin Eb Hanfe, daha nceki mctehidler ve kendi grleri olmak zere kaynandan sz edilebilir. Bunun bir sonucu olarak,
her iki talebenin konumu Eb Hanfenin hocalar ile olan ilikisi gibidir. Ancak
Eb Hanfeyi mezhebin kurucusu olarak ayrcalkl klan durumun ne olduunu
sorgulayan Hallaq, mezhebin ondan nce veya sonra gelen birilerinin ismiyle anlmamasn deerlendirmitir. Ona gre, Eb Yusuf ve eybnnin grleri Eb
Hanfe ile ayn arlkta varsayld takdirde, neden Eb Hanfe mezhebin kurucusu kabul edilmitir? Hallaq bu soruyu, Serahsden yapt bir alnt ile cevaplamaya alm ve Eb Hanfenin daha sonra gelen kuaklar tarafndan mezhep
kurucusu olarak kurgulandn ve bunun da genel kabul grdn belirtmitir.70
Hanef mezhebinin erken dnem yayl zerine almalar olan Nurit Tsafrir, byk oranda Schacht ile Madelungun fikirlerinden etkilenerek Hanef mezhebinin sfahandaki yaylnda, Zfer b. Huzeylin nemli bir rol olduunu
68
69
70
Hallaq, Authority, Continuity and Change in Islamic Law, s. 24-28.

Hallaq, Authority, Continuity and Change in Islamic Law, s. 27-28.
Hallaq, Authority, Continuity and Change in Islamic Law, s. 29-31
belirtmektedir. Ona gre Ehl-i hads ok erken dnemlerden itibaren sfahanda

bulunmakla beraber Hanef fkh dncesi de II/VIII. yzyln ortalarndan itibaren blgede varlk bulmu ve mm Zferin ayn dnemde Eb Hanfeden rivayet
ettii hadsler sfahanl alimler arasnda yaygnlk kazanmtr. Ehl-i hadsin her
zaman gl olduu sfahanda, Seluklularla beraber glenen Hanef mezhebi
Eb Hanfenin ders halkasnda rivayet edilen hadslerin dolama girmesiyle beraber varlk bulmutur.71 Sfyn es-Sevrnin Ehl-i hadsin, Eb Hanfenin de Ehl-i
reyin lideri olduunu ifade eden Tsafrir, Sfyn es-Sevrnin ders halkasna katlan rencilerin Eb Hanfe ve Zferden hads rivayet etmelerinin Eb Hanfenin
sfahanda saygn bir yere sahip olduunu gsterdiini belirtmektedir. Ona gre
Eb Hanfenin fkh grlerinden ziyade rivayet ettii hadslerin sfahanda yaygnlk kazanmas, zamanla Eb Hanfenin ilmi otoritesinin kabul edilmesini salam ve onun grleri etrafnda bir mezhep tesis edilmesine yol amtr. zellikle sfahan gibi Ehl-i hadsin gl olduu bir yerde Eb Hanfenin grlerinin
hads rivayeti yoluyla gitmesi de ayrca nemli bir avantaj salamtr.72 Tsafrir,
Hanef mezhebinin zellikle randa yaylmasnda Eb Hanfenin Mrci grlerinin yansra ondan rivayet edilen hadslerin etkili olduunu syleyerek kendisinden nceki Oryantalist literatrde kysa verilen merkezi roln dnda bir
faktrn etkili olduunu ortaya koymaya almtr.
Hitti, Eb Hanfenin hibir kitabnn bulunmadn ve grlerinin, Eb
Yusuf un ban ektii rencileri tarafndan bize iletildiini belirtmektedir. Ardndan, Hanefiliin drt mezhebin birincisi olarak ortaya ktn ve onlar arasnda nc bir role sahip olduunu ifade etmektedir.73 Joseph Schacht da Eb
Hanfenin fkh alannda bizzat kendisinin herhangi bir eser kaleme almadn, ancak grlerini rencilerine aarak onlarla tarttn ve bu nedenle Eb
Hanfenin rencilerine ait eserlerin onun hukuk doktrininin ana kaynaklarn
tekil ettiini belirtmektedir. Bu almalar arasnda Eb Yusuf un htilfu Eb
Hanfe ve bn Eb Leyls ile er-Redd al Siyeril-Evzsi ve eybnnin el-Hccesi
ile Muvatta rivayetini saymaktadr. Schacht, Eb Hanfenin fkn silsilesini tekil
eden hocalarnn grlerinin temel kaynaklar olarak da Eb Yusuf un el-sr
ile eybnnin el-srn zikretmektedir.74
Eb Hanfenin fkh grlerinin onun gelitirmi olduu fkh yntemden
ziyade baka yollardan yayldna dair iddialar Oryantalist literatrde geni yer
bulmaktadr. Bu iddilardan biri Nimrod Hurvitze ait olan, Eb Hanfenin mezhebinin aile balar ile yayld grdr. Hurvitz, Hanbel mezhebinin tesisinde
Ahmed b. Hanbelin ailesinin nemli bir rol olduunu izah ederken ayn durumun afi ve Hanef mezhepleri iin de geerli olduunu ifade etmektedir. Hurvitz,
ilgin bir ekilde Eb Hanfenin grlerinin kendisinden sonra yaylmasn onun
71
72
73
74
Tsafrir, Nurit, The Beginnings of The Hanaf School in Isfahan, Islamic Law and Society, 5/1 (1998), s. 1-8.
Tsafrir, The Beginnings of The Hanaf School in Isfahan, Islamic Law and Society, s. 9.
Hitti, Makers of Arab History, s. 170.
aile balaryla aklamaktadr. Her mezhep imamnn nemli rencileri ile takipilerini atlayarak, ayn aile bireylerine tabakat eserlerinde yer verilmesinden
hareketle mezheplerin oluumunda aile balarnn nemli bir role sahip olduunu ifade eden Hurvitz, mm finin olu Muhammed ile kz Zeynepten olan
torunu Ahmed b. Muhammed b. Abdullahn fi tabakat eserlerinde isimlerinin
zikredilmesini buna delil olarak gstermektedir. Ayn ekilde Eb Hanfenin olu
Hammad (v. 176/793) ile torunu smailin (v. 212/827) Hanef tabakat kitaplarnda
zikredilmesinden hareketle, Hanef mezhebinin oluumunda ve daha sonra yaylmasnda aile balarnn nemli bir rolnn olduunu iddia etmektedir.75
Hanef mezhebinin geliiminde rol alan renciler ile mezhebin temel kaynaklar dikkate alndnda, Hurvitzin bu yaklamnn tamamen isabetsiz olduu grlecektir. Nitekim Schacht, Eb Hanfenin ders halkasna katlan rencilerinden
olu Hammd ve torunu smaili saydktan sonra Zfer (v. 158/775), Dvud et-T
(v. 165/782), Eb Yusuf (v. 182/798), Eb Mut el-Belh (v. 183/799), eybn (v.
189/805), Esed b. Amr (v. 190/806), Hasan b. Ziyad (v. 204/819) ve Abdullah b.
Mbarekin (v. 181/797) isimlerini zikretmektedir.76 Hanef mezhebine ait kaynaklarn bu isimlerden zellikle Eb Yusuf ile eybnye yapt referanslar dierleri
ile, zellikle de Eb Hanfenin soyundan gelenler ile mukayese edildiinde arada
nemli bir farkn olduu grlecektir. Hatta Schacht The Originsta snnet tartmalar erevesinde Irakl fakihlerin grlerine yer verdii blmlerde77 Eb
Hanfeden ziyade Eb Yusuf ve mm Muhammed zerinde durmaktadr. Onun
bu yaklam, bir yandan Eb Hanfenin bu iki rencisinin mezhebin geliimindeki nc konumlarn ortaya koymu; dier yandan da Oryantalist literatrde
Eb Hanfenin mezhebin kurucu figr olmasna ramen Hanef fkh dncesinin oluumundaki rolnn snk bir ekilde ele alnmasnda etkili olmutur.
3. Eb Hanfenin Kelm Grleri: Mrcienin nde Gelen smi ve HalkulKurn Meselesi
Oryantalist literatrde Eb Hanfenin fkhlndan daha ok kelam grleri zerinde durulmu ve onun yaad ada tartmasz bir ekilde Mrcienin
nde gelen lideri olduu kabul edilmitir. zellikle Abbasiler dnemindeki siyasi
olaylara kar sergiledii tavr ve Hanef mezhebinin yayld blgelerdeki akidev
eilimlerden hareketle onun Mrci olduu iddias ok erken dnemlerden itibaren arkiyat literatre konu olmu ve daha sonra gelen aratrmaclar da klasik
dnem arkiyatlar olduu gibi takip etmilerdir. Erken dnemlerden itibaren
Eb Hanfenin siyasi fikirleriyle balantl bir ekilde akaid ile ilgili grlerine
ilgi duyan almalarn yaplmas, kimi son dnem kaynaklarda onun fkhln75
76
77
Hurvitz, Nimrod, The Formation of Hanbalism, Piety into Power, London 2002, s. 78, dn. 26.
almann tamamnda hakim olan bu bak as iin zellikle bkz. Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s. 27-34.
dan ziyade siyasi ve kelam yaklamyla n plana kan bir slam alimi olduuna
dair bir alg olumasn salamtr.
Eb Hanfenin kelam grlerine ilgi duyanlarn banda Joseph Schacht gelmektedir. zellikle Eb Hanfeye atfedilen baz eserler ile rencilerinin kaleme
ald almalardan hareketle onun fikirlerini inceleyen Schacht, Eb Hanfeyi
nemli bir etkiye sahip ilahiyat olarak tasvir eder. Schachta gre Eb Hanfe, akldan ziyade nakle dayal olarak mmet dncesinin, birletirici bir prensip olan
snnetin, arlktan kap orta yolu takip eden orta yol ideolojisinin tekil ettii geleneksel akide anlaynn ncsdr. Ona gre bu gelenek, her ikisi de Eb
Hanfenin ders halkasnda yer alan rencilerin almalar olan el-Fkhul-ebsat ve
yanllkla Eb Hanfeye nispet edilen el-Alim vel-mteallimde gemektedir. Ayn
ekilde bu yaklam, daha sonraki dnemlerde kaleme alnan Tahv (v. 321/933)
ile Ebul-Leys es-Semerkandnin (v. 383/993) akid kitaplarnda da yer almaktadr.78
Schacht, 1964te yaymlanan makalesinde Kitbul-lim vel-mteallimi erken
dnem Mrcie metni olarak inceler. Schacht, Eb Hanfenin Mrcieye mensup
olduu ve kelam konular ile ilgili almalarnn Mrcienin kaynaklar arasnda yer ald hususunda Von F. Kernden etkilenmitir. Kern, 1912de yaymlanan
makalesinde Kitbul-lim vel-mteallim, el-Fkhul-ebsat ve er-Risle il Osman
el-Bettyi erken dnem Mrcie kaynaklar arasnda zikretmektedir.79 Schacht da
Kernin iaret ettii bu hususu, makalesinde sistematik bir ekilde ele alm ve
bu yaklam temellendirecek nemli argmanlar ileri srerek Kitbul-lim velmteallimin tamamnn Mrci grler ile dolu olduu kanaatine sahip olmutur.80 Schachta gre elimizde Eb Hanfeye ait tek orijinal eser, kendi Mrci grlerini ince bir ekilde savunmak iin Osman el-Bettye gnderdii mektuptur.81
Wensinckin Fkhul-ekber Iin Eb Hanfeye ait olmasnn uygun olduuna dair
grn kabul eden Schacht, bu almada Ehl-i snnetin Hric, Kader, i ve
Cehm grlere kar duruunun savunulduu; buna karlk Mutezil ve Mrci
grlerin eletirilmedii ve bunun da mellifin Mrci olduunu ve Mutezilenin
bu dnemde henz ortaya kmadn gsterdiini ifade etmitir. Bundan hareketle Schacht, her ne kadar Eb Hanfenin Fkhul-ekber Ii kaleme aldna dair
bir delil bulunmasa da bu ksa eserde savunulan grlerin Eb Hanfenin orijinal
grleri olduunun sylenebileceini belirtmektedir. Schacht, Fkhul-ekber II ve
Vasiyyet Eb Hanfe balklarn tayan almalar ile Eb Hanfeye atfedilen baka birok eserin ona ait olmadn sylemektedir.82
Eb Hanfenin kelam grleri ile ilgili mstakil olarak kaleme alnan bir alma bulunmamakla beraber Madelungun, Mrcienin Horasan ve
78
79
80
81
82

Kern, Von. Fr., Murgitische und antimurgitische Tendenztraditionen in Sujutis al laali al masnua fi l ahadit al
maudua, Zeitschrift fr Assyriologie und verwandte Gebiete, 26 (1912), s. 169, dn. 1.
Schacht, Joseph, An Early Murciite Treatise: The Kitb al-lim wal-Mutaallim, Oriens, 17 (1964), s. 101.
Schacht, Ab Hanfa, Encyclopaedia of Islam, Second Edition, I, 123-124.
Maverannehirde erken dnem tarihi zerine 1982 ylnda kaleme ald makalesinin bu konuda yaplan aratrmalara nemli etkileri olmutur. Madelung bu
makalesinde Eb Hanfenin Iraktaki Mrcienin nde gelen temsilcisi olduunu
iddia eder.83 Hanef mezhebinin yayl ile Eb Hanfenin Mrci grlere sahip olmas arasnda irtibat kuran Madelung, Eb Hanfenin grlerinin Dou
Horasanda yaylmasnn onun bu kimlii ile yakndan ilikili olduunu kaydeder
ve bunu Eb Hanfe, tartmasz bir ekilde doudaki Mrcienin politik olmasa da
manev lideri oldu eklinde ifade eder. Madelung, Belh, Czcn ve Toharistan gibi
blgelerde Eb Hanfenin grlerinin takip edildiini ve buralarn Mrcienin
nemli merkezleri olduunu; bu nedenle Kufede Eb Hanfe kart olan ilim
adamlarnn Belhi, Mrcibd olarak isimlendirdiklerini syler.84 Eb Hanfenin
Belhte oluturduu bu etki sebebiyle uzun bir dnem oraya atanan kdlarn
Hanef ve Mrci olduunu kaydeden Madelung, bunlarn banda Eb Mut elBelhnin (v. 197/813) geldiini ifade etmektedir.85 Madelungun temel tezi, Hanefiliin Maverannehirde Eb Hanfenin Mrci grleri ile beraber yayld
eklindedir.
Eb Hanfe ve onu takip edenlerin Mrci grleri sebebiyle dnemin nde
gelen alimleri tarafndan eletirildiini ve Eb Hanfeye ynelik ar ithamlarda
bulunulduunu ifade eden Madelung, Eb Hanfe ve takipilerinin Mrci grlerini eletirenlerin banda Ame (v. 148/765), Sfyn es-Sevr (v. 161/778), Hasan b. Salih el-Hayy ve Vek el-Cerrhn (v. 197/812) geldiini kaydeder. Bu ilim
adamlarnn, Mrcienin tehlikeli bir heretik hareket olduuna dair kampanyalarnn Eb Hanfe zerinden srdrldn belirten Madelung, Eb Hanfenin
Kurn ile ilgili grleri sebebiyle ar bir ekilde eletirildiini kaydeder.86 Eb
Hanfenin Mrci olduunu kabul eden Schacht da onun Mrci olduu ve baz
sapkn fikirlere sahip olduu eklinde propagandalara maruz kaldn ifade etmekte; bunlara rnek olarak da Eb Hanfenin cehennemin ebed olmad ve
devlete ba kaldrmann meru olduu grnde olduunun iddia edildiini belirtmektedir.87
Madelung, Eb Hanfenin Mrci grlere sahip olmas ile Kfedeki ilim
havzas ve dolaysyla hocalar arasnda da bir irtibat kurmaktadr. Ona gre Eb
Hanfenin Mrci grlere sahip olan hoca silsilesinin kelam konulardaki yaklamlar Kfedeki ilim evreleri tarafndan kabul grmtr. Madelung, Hammd
b. Eb Sleymann (v. 120/737) Eb Hanfenin Kfedeki Mrci hocalarndan olduunu iddia etmektedir.88
83
84
85
86
87
88
Bkz. Madelung, Von Wilferd, The Early Murjia in Khursn and Transoxania and the Spread of Hanafism, Der
Islam, 59 (1980), s. 34. Hodgson da ayn ekilde Eb Hanfeyi Mrcienin en mehuru olarak ifade eder. Bkz. Hodgson, The Venture of Islam, I, 264.
Bkz. Madelung, The Early Murjia in Khursn and Transoxania and the Spread of Hanafism, Der Islam, s. 36.
Bkz. Madelung, The Early Murjia in Khursn and Transoxania and the Spread of Hanafism, Der Islam, s. 37.
Madelung, Von Wilferd, Early Sunn Doctrine concerning Faith as Reflected in the Kitb al-mn of Ab Ubayd
al-Qsim b. Sallm (d. 224/839), Studia Islamica, 32 (1970), s. 239.
Madelung, Early Sunn Doctrine concerning Faith as Reflected in the Kitb al-mn of Ab Ubayd al-Qsim b.
Madelungun ileri srd tezler nemli takipiler bulmutur. Bunlar arasnda yer alan Hallaq, Hanef mezhebinin Horasan ve Maverannehirde yaylnda
Eb Hanfe ve onu takip eden baz fakihlerin Mrci grlerinin etkili olduunu
ifade etmektedir. Ona gre Mrcienin Mslman olmak iin sadece iman etmenin yeterli olduu ve din emirleri uygulamaya gerek olmad ynndeki gr
ile Emevlerin slama girenlerden aldklar cizyenin bu yaklam sebebiyle yeni
Mslman olanlardan alnmamas, Hanefliin bu blgelerde yaylmasnn temel
mili olmutur. Hallaq, Eb Hanfenin temel retisi olarak Mrciliin Horasan ve Maverannehir toplumu tarafndan benimsendiini ve bu sayede Hanef
mezhebinin de yayldn belirterek89 Eb Hanfenin akidev olarak Mrci olduunu savunmutur. Ayn ekilde Nurit Tsafrir, Hanef mezhebinin Horasan ve
Maverannehirde yaylmasn, Eb Hanfenin Mrci grlerinin bu blgelerde
slama girme hareketlerinde etkili olmasna balamaktadr.90
Christopher Melchert de Eb Hanfenin Mrcienin lideri olduu grn
savunmu ve onun nde gelen baz rencilerinin de ayn ekilde Mrci olduklarn belirtmitir. Melchert, III/IX. yzyln ortalarndan sonra Mrcieye mensup
kimselerin kaynaklarda zikredilmediini, bu dnemden sonra Mrci olanlarn
muhtemelen Mutezileye kartn ifade ederek Eb Hanfe takipilerinin bu yzyldan sonra Mutezil olduklarn ima etmitir.91 Melchert buna ilave olarak, i
kaynaklardan hareketle Eb Hanfe, Eb Yusuf ve Bir el-Merisnin Hz. Talha ve
Zbeyre kar Hz. Aliyi savunduklarn belirtmi ve Eb Hanfenin hayatnn son
dnemlerinde hapsedilmesinin asl gerekesinin Kurnn mahluk olduu gr
ve kendisine nerilen kadlk grevini kabul etmemesinden ziyade Hz. Ali taraftarlarn desteklemesi sebebiyle olduunu belirtmitir.92 Melchert bu konudaki
grlerini, byk oranda Schachtn Eb Hanfenin hapsedilmesi ile ilgili iddialar zerine kurmutur. Zira Schacht, Eb Hanfenin hapsedilme gerekesinin
kaynaklarda iddia edildii gibi kdlk grevini reddetmesinden ziyade, ynetime
kar sarfettii baz szler sebebiyle olduunu ifade etmektedir.93
Toshihiko zutsu da Eb Hanfeyi Mrci kabul etmektedir. zutsu, mn ve
slm kavramlarn inceledii almasnda Mrcienin bu konulardaki grlerine
deinmi ve bu erevede Eb Hanfenin Mrci grlere sahip olduunu ifade
etmitir.94 zutsu, Eb Hanfe ve mezhebinin Mrcienin entelektel ynn temsil
ettiini ve bunun daha sonraki dnemlerde Semerkant blgesinde Mturidilik olarak ortaya ktn belirterek, Hanefilik zerinden Mrcie ile Mturidilik arasnda
bir balant kurmutur.95
89
90
91
92
93
94
95
Sallm (d. 224/839), Studia Islamica, s. 240.

Hallaq, The Origins and Evolution of Islamic Law, s. 170.
Tsafrir, The Beginnings of The Hanaf School in Isfahan, Islamic Law and Society, s. 1.
Izutsu, Toshihiko, The Concept of Belief in Islamic Theology, A Semantic Analysis of Imn and Islm, Lahore 2005, s.
99.
Bkz. Izutsu, The Concept of Belief in Islamic Theology, s. 105.
Eb Hanfenin Mrci olduuna dair yaygn kanaat, baz Oryantalisler tarafndan ihtiyat ile karlanmtr. Bunlarn banda J. Meric Pessagno gelmektedir.
Mrcienin mn ile ilgili grlerini inceledii makalesinde Pessagno, Mrcieyi
reye meyyal bir grup olarak kabul etmenin uygun olmadn savunmaktadr. Klasik kelm kaynaklarndaki tasnifleri, tartmalar ve Oryantalistlerin bu konulardaki yaklamlarn deerlendiren Pessagno, Eb Hanfenin Mrci olduunu kabul etme hususunda aceleci davranmamaktadr. Bunu desteklemek iin Schachtn
Mrcienin Emeviler dneminde Mslman toplumun byk ounluunun grn yanstt ynndeki iddiasn aktarmakta ve bunun makul bir yaklam
olduunu ifade etmektedir. Ayn ekilde ehristnnin, Eb Hanfenin Kaderiyye
ve Mutezile kart grleri sebebiyle Mutezile tarafndan Mrci olarak itham
edildii ve Mutezilenin kendisine kar olan herkesi bu ekilde nitelendirdii eklindeki yaklamna da katlmaktadr. Dolaysyla Pessagno, Eb Hanfe ve Mrcie
arasnda kurulan iliki hususunda dier Oryantalistlere gre daha temkinli bir yol
izlemektedir.96
Eb Hanfe hakkndaki nemli iddialardan birisi de Onun halkul-Kurn meselesi ile ilgili grleridir. Hatb el-Badadnin Tarhindeki rivayetlerden hareketle halkul-Kurn meselesinde Eb Hanfeye yneltilen ithamlara yer veren Oryantalist literatr, Eb Hanfenin bu konudaki grlerinin Hanef mezhebi tarafndan benimsendiini kabul etmektedir. rnein Christopher Melchert, Hanef
mezhebinin III/IX. yzylda Ehl-i hads ile girdii mnakalaar neticesinde onlara
yaklat grn savunmu ve Hanefilerin halkul-Kurn, irc ve Ali ball ithamlarna cevap vermeye almalarn bu yaknlamay salayan dinamikler
arasnda zikretmitir. Ona gre Eb Hanfe Kurnn mahluk olduu grn
savunmu ve kendisinden sonra gelen Hanefiler, zellikle Ehl-i hadsin bu konuda
ynelttikleri eletirileri cevaplamaya alarak Eb Hanfenin Kurnn mahluk olduu grne sahip olmadn spatlama abasna girdiklerini belirtmitir. Ona
gre, Snn bir okulun kurucusunun Kurnn mahluk olduunu savunmas ciddi
bir meruiyet problemi dourduundan, halkul-Kurn ile ilgili olarak Eb Hanfe
atrafnda oluan phelerin giderilmeye allmas dnemin Hanef fakihlerinin
mesaisini bu konuya teksif etmesine yol amtr.97
Eb Hanfenin siyasi ve sosyal meseleler ile ilgili fikirleri daha ok kelam
grleri balamnda ele alnmakta ve genel olarak Mrci eilime sahip olduu
iin pasif bir kiilik olarak anlmaktadr. Ancak baz yazarlar onun ynetime kar
tavrnn ifade edildiinden farkl olduunu deiik rnekler zerinden ortaya koymaya almaktadr. Bunlardan biri de Hallaqtr. Ona gre Eb Hanfe, kendisine
yaplan kdlk teklifini reddetmi ve bundan dolay hapsedilerek eziyete maruz
kalmtr.98 Hallaq, Eb Hanfenin hapsedilmesini onun, ynetimin teklif ettii bir
96
97
98
Pessagno, J. Meric, The Murjia, mn and Ab Ubayd, Journal of the American Oriental Society, 95/3 (1975), s.
382.
Hallaq, The Origins and Evolution of Islamic Law, s. 181.
grevi reddetmesine balayarak, Eb Hanfenin Hz. Ali taraftarl sebebiyle hapsedildiini savunanlardan ayrlmtr.
Eb Hanfenin, kendi dneminde meydana gelen siyas olaylara kar duruunu onun politik bir aktivist olmadna yoran Michael Cook, iyilii emir-ktl
nehiy dncesini ele ald eserinde Eb Hanfenin kat tutum ile yumuak arasnda bir yol takip ettiini belirtmektedir. Eb Hanfenin bu konudaki duruunun
ok fazla ihtiyatl olduu eletirilerinin tarihsel olarak doru olmayacan; zira
Eb Hanfenin, toplumda meydana gelen kargaalarda iyilii emir ve ktl
nehyin fayda vermedii durumlarda adaleti isteyenlerin safnda savalabileceine dair grnn bu tr eletirilere cevap tekil ettiini ifade etmektedir. Ayrca
onun gerektiinde sava taraftar olmas ile Hz. Ali yandalarna olan sempatisinin
de bunu desteklediini belirtmitir. Cook, buna ilave olarak Eb Hanfenin iyilii
emir-ktl nehyin din bir sorumluluk ve gereklilik olduu kanaatinde olduunu sylemektedir.99 Eb Hanfenin bu konudaki grleri, el-Fkhul-ebsatta da
getii zere bunun bir zorunluluk olduunu kabul etme ynnde olmakla beraber, var olan ortamn dikkate alnarak hareket edilmesi eklindedir.100
SONU
Oryantalist literatrde Eb Hanfe algsnn tasvir bir ekilde ele alnd bu
almada grld zere, Eb Hanfenin, ilk dnem Oryantalistlerden itibaren
ok az aratrmaya konu edildiini ve baka alimlerle mukayese edildiinde slam
dncesine ve slami ilimlere katks olduka snrl olan pasif bir tarih figr olarak tasvir edildiini sylemek mmkndr. zellikle slam hukuk ilminin kurucu
isimlerinden biri olmas ve teekkl dnemindeki etkin rol dikkate alndnda,
gelitirmi olduu dnce sistemine gerek slam dnyasnda, gerekse Bat akademisinde hak ettii deerin verilmedii ve henz ciddi almalara konu edilmedii
grlr.
Eb Hanfenin fkh dncesi, birka istisna dnda, Ehl-i reyin nde gelen
simas ve kys savunuculuu olarak deerlendirilmekte; fkh ve fkh uslnde
onun gelitirdii yntemler zerinde durulmamaktadr. Halbuki, Eb Hanfenin
gelitirmi olduu teorik yaklam, kendi rencilerinden itibaren nemli tesirler oluturmu ve bunlar zamanla baka fkh ekollerini de etkileyecek bir boyut
kazanmtr. Eb Hanfenin fkh alannda sahip olduu etki baz almalarda
olduka basit grlm ve Hanef mezhebinin kuruluunda Eb Yusuf ile mm
Muhammede ondan daha fazla yer verilmitir.
Eb Hanfenin kelam grlerine daha ok Mrcie erevesinde yer verilmekte, neredeyse btn Oryantalist literatrde onun Mrcienin nde gelen isimlerinden biri olduu zerinde ittifak edilmektedir. Eb Hanfe-Mrcie ilikisi onun
fkh alannda gelitirmi olduu sistemin nne geerek fkh grlerini rtecek
99 Cook, Michael, Commending Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought, Cambridge 2004, s. 8-9.
100 Eb Hanfe, Numan b. Sbit, el-Fkhul-ebsat (nr. Muhammed Zahid el-Kevser), y.y., 2001, s. 44.
kadar ileri gtrlmekte ve mezhebinin yaylma baars, Eb Hanfenin Mrci

grleri ile ilikilendirilmektedir. zellikle Hanef mezhebinin Orta Asyada yayl, Eb Hanfenin Mrci grlerine bal olan talebelerinin abalarnn sonucu
olduu belirtilmektedir.
Eb Hanfenin Abbas ynetimine kar tavr baz kaynaklarda Mrci grleri ile irtibatl bir ekilde incelenmekte ve genel olarak siyasi duruu pasif bir tavr
olarak deerlendirilmektedir. Bunun yansra, Eb Hanfenin Kurnn mahluk
olduu grne sahip olduu ve bu nedenle kendi ada olan alimler tarafndan
ciddi bir ekilde eletirildii kabul edilmektedir. Eb Hanfenin gerek bu tutumunun, gerekse hadsin karsna kys yntemini koymasnn Hanef mezhebi iin
bir meruiyet problemi dourduu ifade edilmi; daha sonra gelen takipilerinin
bu sorunu amak iin eitli abalar ierisine girerek, Eb Hanfeye atfen msnedler kaleme aldklar ve bu ekilde kendilerini eletirenlere yaklamaya altklar
iddia edilmitir.
EB HANFENN DN ANLAYIINDA
NSAN MERKEZLLK
Dr. Hlya TERZOLU*
Anthropocentrisim in Abu Hanifas Theology Conception

This article looks into some of the theological and judicial views of Abu Hanifah which
form the basis to his anthropocentric approach to theology. To this end, his confidence
in the human intellect is illustrated by the following: the prominent elements of his
definition of belief, namely, it consisting of only assent and confession; the contribution of the said definition to the relation between belief and works; his approach to
the cardinal sin issue, his prospect to mans fatality and behest and the ability to know
God without revelation. In addition to his inclination in favor of man, on the theoretical
level of the God-man relation, his employment of the istihsan method on the practical
level is also examined. It is said that the istihsan method, is based upon the principle of
non-contradiction between reason and revelation, as well as being a new and rational
approach to guarantee the provision of justice.
Key Words: Ab Hanifah, Theology, Religion
GR
Kurnda insan iin yaratlmlarn en ereflisi tanm yaplmtr. Bu kymetli mevki Allah-insan ilikisini vurgulayan yetlerde de gzlenmektedir. Allah Tel
kendisini dzenli yaratma, rzk verme, hidayet etme, adalet ve rahmet gsterme
gibi kavramlar erevesinde tanmlamaktadr. Seilen kelimelerde Allahn dnya
ile ve zelde de insan ile iletiiminin ortaya kard sfatlar ve eylemler dikkati
ekmektedir. Bu sebeple esm hari, yalnzca Allah kavramnn alt binden fazla kullanld kutsal metinde ilgi merkezinin insan olduu aikrdr. Hatta Yce
Yaratcnn kendisini insana ve onun dnyadaki hayatna nispetle anlatt sylenebilir.
Kurnda yaratl, mahiyeti ve gayesi ile bir btnlk ierisinde anlatlan insan trnn ilk rnei kabul edilen Hz. Adem, Allah Tel tarafndan zel bir
ihtimamla yaratlm ve varlk alanna karlmtr. Asl topraktan olan bu varla
Allah ruhum dedii varlk ilkesinden flemi ve ona varlklar zerinde tasarruf
*
Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmeni, lim ve Fazilet Vakf Eitim Kurumlar.
400 | Dr. Hlya TERZOLU
yetkisi vererek onu meleklerden stn bir konumda tanmlamtr.1 nsann hem
bedenen hem de ruhen stn yaratldn aka ifade eden yetler de vardr. ncire, zeytine, Sina Dana ve u emin beldeye yemin ederim ki, biz insan en gzel biimde yarattk.2 Bu gzellik surette tezahr ettii kadar insann tad akl, irade
ve ahlkla birlikte sahip olunan btn stn kabiliyetleriyle tanmn bulmaktadr.
Allahn insana rahmeti, peygamber gndermesi, kitap indirmesi ve hidayet etmesi, yani yol gstericilii ile en yksek seviyeye ulamtr. Ancak bunlarn daha
da stnde insana iyi ve kty seebilme gcnn verilmesi ltfu vardr.3 nsanlarn Onu rabolarak tanyacaklarna dair ezelde verdikleri sz de buna eklenince
yol gstericilik vasf insan iin de sz konusu olmaktadr. nsan bir yandan halife
sfatyla yaratlmas ve dnyadaki tm yaratlmlarn onun istifadesine sunulmasyla varolusal bir deer ve stnlk sahibiyken, dier yandan Yaratcsn, lemi
ve insan anlama yetisi ve yetkisi ile de ilevsel bir deer tamaktadr. Bu ilevsel
deeri de phesiz sahip olduu aklla elde etmitir. yetlerin hemen hemen onda
birinde eitli kullanm ve fonksiyonlarn gsteren kavramlarla dile getirilen akl
iin taakkul, tedebbr, tefekkr, anlama, nazar, idrak etme ve ibret alma kavramlarnn alt izilmektedir.4 sim-mastar eklinde deil de fiil kalplaryla fonksiyonel
ierikte kullanlan bu kavramlar akla sahip olmaktan ziyade onu kullanmann kymetine iaret etmektedir. u halde insan, aklyla insan ve aklyla inanandr.
Kurna gre insann hidayete ermesi ve doru yolu bulmas akln kullanmasyla ilgilidir. (Cehenneme atlanlar) ayet (peygambere) kulak vermi ve aklmz
kullanm olsaydk u lgn alevli cehennemlikler iinde bulunmazdk, derler.5
Cenb- Hakkn bunca canl iinde insana deer verip onu peygamberlerin teblilerine muhatap klmasnn sebeplerinden bazlarn u ekilde detaylandrmak
mmkndr:
a) nsann yaratl: nsan en gzel ekilde yaratlm, kendisine gzel bir biim ve suret verilmitir. Yaratc ona bizzat ruhundan fleyerek varlk dzlemine
karm, sonra da alg, renme ve hissetmenin en temel gerekleri olan gzler,
kulaklar ve gnller bahetmitir.6
b) Allahtan gelen bilgilerle donatlmas: Ademe isimlerin retilmesi eklinde ifade edilerek balanan bu sre aslnda insana akln temel(apriorik) ilkelerinin bildirilmesi ve evrende yaamak adna gerekli bilgilerin takdimi demektir.
Daha sonra insana kalemle yazmay ve bildiklerini kayt altna almay reten Allah ona bilmediklerini de rettiini ifade etmektedir. nsan dncelerini aklama zelliine sahip klnmtr. t almas iin gzlerini aydnlatan nur, ilim
1
2
3
4
5
6
el-Bakara 2/30-34.
et-Tn 95/1-5.
e-ems 91/8.
el-Bakara 2/ 44, 164; l-i mrn 3/ 90,169; el-Enm /50, 104; Ynus 10/ 16, 67; Hd 11/ 51; er-Rad 13/3 el- Enbiy,
21/ 10, 67, vd.
el-Mlk 67/ 10.
el-Hicr 15/29; es-Secde 32/9; Sd 38/72; et-Tn 95/4.
Eb Hanfenin Din Anlaynda nsan Merkezlilik | 401
ve hikmet verilmesi ve Kurnla ereflendirilmesi bu ilah bilgilendirmeyi ikmal

etmitir.7
c) zgr irade sahibi kln: zgr irade sorumluluun n artdr. Ceza
ve mkfatla sonulanacak btn eylemler iin bu n art devrede olmaldr. Bu
yzdendir ki insana doru yol gsterilmi, ancak yol ayrmnda kendi seim ve
eylemleriyle ba baa braklmtr. Zira bu stn zelliin bedeli ya ilh rza ile
aziz olmak, ya da ilh azapla zelil olmaktr.8
d) Kinata bir l ve denge konulmas ve her eyin insann hizmetine sunulmas: nsana verilen deer sebebiyledir ki kinat, tm ihtiyalarn karlayabilecek bir nizamla onun istifadesine sunulmutur. Yerde ve gkte ne varsa bir
lyle yaratlmtr. yle ki bu ahenk ve dzen hem kendi iinde tad sebepsonu ilikisiyle, hem de estetik deer tamasyla bal bana bir gzelliktir. nsan
kinattan istifade etmenin yan sra sz konusu ahenk ve l sayesinde ilim yapabilmektedir. Zerreden kreye kadar kinattaki estetik deer her trl sanat dal
alannda insan iin ilham kayna olmutur.9
e) Halife tayin edilmesi ve ilh emaneti stlenmesi: Biz emaneti gklere,
yere ve dalara teklif ettik, fakat onlar bunu yklenmekten ekindiler, (sorumluluundan) korktular. Nihayet bu emaneti insan yklendi10 Istlahta, emanet
iin birok mnalar verilmitir. Bunlar ierisinde en mehur olanlar unlardr:
Dini tekliflerin tamam, farzlar, slamn emirleri, insana ihsan edilen her nimet,
akl, yeryzne halife olma kabiliyeti. 11 Bu zor greve talip olan insan eitli
yetlerde yeryznn vrisi, yeryznn hkimi sfatlaryla anlmtr. Yeryznde hak ve adaletin inas ile her trl ktln giderilmesi grevi ona verilmitir.
Nebev hakikatlerle desteklendikten sonra ise insanln iyilii iin ortaya karlm en hayrl mmet olma vasfn kazanmtr.12
Kurn- Kermin insana ykledii anlam yukarda anlatmaya altmz
balklarla snrl deildir. Her eyden nce o, ilh buyruun muhatabdr. nsana
verilen bu stn yetenek, yani akl kavram modern dnyann anladnn aksine
mahiyetini kavramadan ve ona nfuz etmeden fikirlerle srekli oynayan eytanca
bir yetenek deildir. Akl, hem zek hem de akletme melekesi olarak kullanlan ve
en aziz grevi insan Yaratcsna balayan eyi ifade eder.13 Seyyid Hseyin Nasrn
7
8
9
10
11
12
13
el-Bakara 2/2,31; l-i mran 3/3-4; en-Nis 4/174; el-Mide 5/46; en-Neml 27/2; Lokman 31/3; er-Rahman 55/7;
el-Alak 96/4-5.
el-Bakara 2/225, 256; en-Nisa 4/111; el-Enm 6/70,120,164; el-Enfl 8/51; ez-Zmer 39/41; el-nsan 76/2-3; elBeled 90/8-10.
er-Rad 13/2; brahim 14/34; en-Nahl 16/14; el-Enbiya 21/22; el-Hac 22/36 er-Rahman 55/2,7; el-Mlk 67/3-4; etTin 95/4.
el-Ahzb 33/72.
Abdullah b. Ahmed b. Muhammed en-Nesef, Tefsrun-Nesef, Beyrut, 1989, c. III, s. 1389; Muhammed b. Ahmed
el-Kelb, Kitbt-teshl f ulmit-tenzl, Beyrut, 1983, IV, 144; Muhammed Ali es-Sbn, Safvett-tefsr, II,538;
Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, stanbul, ts.,VI, s.3934.
el-Bakara 2/30; l-i mrn 3/104, 110, 114; el-Araf 7 /69,74,157; et-Tevbe 9/ 67,71,112; Ynus 10/14,73;el-Hac
22/41; en-Neml 27/62; el-Har 59/21; el-Ftr 35/39; es-Sd 38/26.
Seyyid Hseyin Nasr, slamda dealler Gerekler,(ev. Ahmet zel), stanbul, 1985, s.24.
isabetle ifade ettii gibi akln en nemli ve erefli grevi yaratcsn bulmak, sonra
da Onun ykledii halife olma vasfn tayabilmektir.
lh beyanda insann tanmlanan bu konumuna paralel olarak slmn ilk dnemlerinde onu evreleyen hayatn ak ve sosyal realiteler en belirleyici kriter
kabul edilmitir. Dnyev ve uhrev umura ait tm meseleler insandan ve vakadan
hareket eden bir bak asyla vahyin nda deerlendirilmitir. nen yetlerin
nemli bir blmnn ya sorulan sorular veya bizzat yaanan olaylar sebebiyle
zmc ve aydnlatc bir mahiyette inzal olmas nebev yntemin oluumuna da
katk salamtr. Bu yolla dinin yorumlanmasnda kuralc ve ekilci yaklamn
en aza indirgendiini syleyebiliriz. Hz. Peygamberin uygulamalar bu durumun
yzlerce rneiyle doludur.
phesiz Eb Hanfe (d.h.80-v. h. 150) hicr II. yz yl gibi erken bir dnemde tikd ve fkh konulara getirdii kapsaml, rasyonel ve pratik bak alaryla
belki de ilk akl almn sahibidir. O, Kurn ve sahih snnetle temellendirdii
dncelerini bunlarn nda yol alan aklla da desteklemitir. Kurnn ve Hz.
Peygamberin insan merkeze alan bak asn hem tikd dncelerinde hem
de bu itikat anlay zerinde gelien fkh yaklamlarnda sergilemitir. Bu itibarla ann tm tikd, siys ve sosyal alkantlarna ramen gsterdii zgn
duruun altnda insana ve onun aklna olan gven ile vahyi yorumlamadaki rasyonel gayret bulunmaktadr. almamzda Eb Hanfenin din anlay erevesinde
Yaratc-insan ilikisini tanmlarken insan olumlu-olumsuz btn zelikleriyle
birlikte dncelerinin merkezine aldn gzlemlemeye alacaz. Ancak ncelikle Eb Hanfede insan merkezli din anlay tanmlamasndan ne anladmz
ksaca ifade etmek gerekmektedir.
Eb Hanfenin yaad yz yl mezheplerin henz teekkl etmeye balad,
sosyal, fikr ve siys atmosferin alabildiine eitlilik ve hareketlilik gsterdii bir
dneme tekabl etmektedir. Dnemin etkin dnce hareketlerinin drt eksende
seyrettiini gryoruz. Sistem ve nfuzu bakmndan kk oluumlar bir kenara
brakrsak ana ekseni oluturan gruplarn Hariciyye, Cebriyye, Mutezile ve Mrcie
olduu sylenebilir. Eb Hanfenin din anlayna kaynaklk eden dnce sistemi de bu gruplarla paylat fikr zeminde ekil almtr.
Kayna itibariyle Sffn Sava sonras siyas hareketlerin ortamnda bir isyan
hareketi olarak doan Hariclik aslnda slm toplumunun iinden getii sosyal,
siyas ve iktisd deiimlere uyum salayamama probleminin bir yansmasdr.
Kat ve keskin bir dille ifade ettikleri din anlaylarnn merkezinde taassup, otorite
ve msamahaszlk yer almaktadr. Bu sebeple dinin emirlerini yerine getirmeyenlerin imandan ktn iddia eden Haricler gnah ileyenleri tekfir etmekten ekinmemilerdir. nsanlarn kendilerine zg bir iradelerinin olmadn savunan
Cebriyye hareketi ise zihn ve amel btn fiillerin ilh gcn icbaryla gerekletiini iddia ederek belirleyici kader anlay erevesinde dncelerini oluturmutur. Bu dncenin temelinde Allahn ilim, irade ve kudret sfatlarnn btn
varlk ve olaylar kuatt kabul vardr. Dnemin Emev idarecilerinin siyas eylemlerini merulatrmak amacyla bu zihniyete destek verdii de hesaba katlrsa
Cebriyye dncesinin din referanslar kadar siyas referanslardan da beslendii
sylenebilir.
Bir dier oluum Mutezile ekol, itikat sistemini akl referanslarla destekleyerek slm dncesinde sistemli teoloji anlayn ilk oluturan hareket olarak tanmlanmaktadr. nsann akl ve iradesini kaytsz merkeze alan Mutezile, Yaratc
kudret algsn ve Onun insanla ilikisini de bu erevede tanmlamaktadr. Buna
gre insan, fiillerinin bizzat yaratcsdr. Eylem gerekletirmek iin sahip olunan
g nceden insana verildiinden ve amel ilerken tamamen bamsz iradesiyle
hareket ettiinden insan mutlak manda sorumluluk tamaktadr. Allahn adaleti
de bunu gerektirmektedir. nsann bizzat sorumlu tutulduu bu anlayn bir devam olarak iyiliklere mkfat, ktlklere ceza vermesi(el-vad vel-vad) Allah Tel
iin zorunlu saylmtr. Grld gibi Mutezil dncenin merkezinde insann
akl ve iradesi lsz bir tanmlamayla yer almaktadr.
Eb Hanfenin yaad dnemde varlk gsteren fikr harekelerin sonuncusu
ise bizzat kendisinin de bu gruba mensup olduunun iddia edildii Mrcie hareketidir.14 Mrcie dncesi daha ok Haric zihniyete, dnemin Emev-Him
ekimelerine ve Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra meydana gelen olaylara
kar soukkanll ve lmll temsil eden bir bak asnn yansmas olarak
okunmutur. zellikle Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra ortaya kan byk gnah meselesi etrafndaki tartmalarla kendisini ortaya koyan bu dnce
hareketinin mensuplar byk gnah ileyenlere bir sfat vermek yerine onlarn
durumunu Allaha havale etmeyi benimsemilerdir.
Yukarda ksaca zetlemeye altmz fikr akmlarn karsnda Eb Hanfe
hem itikd dncelerinde hem de fkh tercihlerinde nakille akln alanlarn soukkanllkla tahlil etmitir. Onda ne Hriclerin taassubu, ne Cebriyyenin insann iradesini hie sayan teslimiyeti, ne Mutezilenin snrsz hrriyet anlay ne de
Mrcienin fikr sahsiyete halel getiren tanmszl bulunmaktadr. Bu itibarla biz
Eb Hanfenin din anlaynn merkezinde tm ftr zellikleriyle birlikte insann
olduunu grmekteyiz. almamzn referanslar da bu dncemizin rneklerini oluturmaktadr. ncelikle itikd konulardaki yaklamlarnda insan merkezlilii ele almaya alacaz, buna bal olarak fkh alanda konumuzu desteklediine inandmz istihsan anlayna da bak yapacaz.
A. tikd grlerinde insan merkezlilik
a) man tasdik olarak tanmlamas
man kavramnn bilinen pek ok tanm vardr. Bu tanmlar yapan d14
Seyyid Bahvan, rc Fikri ve Eb Hanfenin rc le thamna Bir Bak, Seluk niversitesi lhiyt Fakltesi
Dergisi, 1998, say 8, s. 141-176.
nrler veya ekoller, tikd bak alarn da bu temel zerinden yrtmlerdir.

rnein Kerrmiyede iman dil ile ikrar15 iken, Cehmiyyede kalbin marifeti16,
Eriyye ve Mturdyyede kalbin tasdiki17, Selefiyye ve Mtezilede kalbin tasdiki, dilin ikrar ve gereiyle amel18 eklinde tanmlanmtr. Eb Hanfe ise iman tanmlarken kalbin tasdiki ve marifeti ifadesini ayn mnada kullanmtr.19
Muhtemelen o dnemde tasdik ile marifet arasndaki ayrmn net bir ekilde tespit
edilmemi olma ihtimali bu tanm dourmutur.20 Dilin ikrar ise imann bizatih
znde olmamakla birlikte kiinin imanna almet olmas bakmndan gerekli grlmtr.21
Bir dnrn tikad konulardaki metodolojisini anlamak iin temelde onun
iman nasl tanmladn belirginletirmek gerekir. nk iman temel dnce
kategorisidir ve insann en kararl eylemidir.22 Bu itibarla Eb Hanifenin iman
tanmn doru anlamak, iman-amel mnasebeti, imann artp eksilmesi mevzuu
ve byk gnah meselesi gibi nemli tartmalarn bu dncenin bir yansmas
olduu sonucunu da verecektir. imdi bunlarn aralarndaki ilikiyi ksaca irdeleyelim.
Eb Hanifenin iman tanmnn merkezinde tasdik kavram bulunur. Buna
ilave olarak mrifet, yakn, ikrar ve islm kelimeleri bu tanmn almnda bavurulan kavramlar olarak gzkmektedir.23 Her ne kadar kelimeler lafz olarak farkl
grlseler de mnalar bir ve mradiftir. Tasdik, znde kalbin ihtiyar bir eylemidir. man oluturan tasdikin mantksal tasdikten fark da buradadr.24 rnein
gsterilen bir mucize karsnda mriklerde meydana gelen durum formel anlamda tasdikin bir tr olsa da, iman olarak tanmlanamaz. Ayrca iman balamnda
tasdik, ird oluun yannda bir eit sevgi, gven ve teslimiyeti de ierir.25 krar
ise imann tezhr ve mmin sfatn almak iin gerekli bir durumdur. mann
bu ekilde tanmlanmasnn altnda kanaatimizce iki temel hareket noktas vardr.
Birincisi insann imandaki kesinlik durumunun ki biz bunu tasdik anlamnda
kullanyoruz- altn izmek, ikincisi ise kapsaml bir bak asyla iman tanmn
geniletmek.
man tanmlanrken tasdikin en nemli rkn olarak merkeze alnd bu
yaklamda26 amelin anlamszlndan deil sralamada ikinciliinden bahsetmek
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Badd, Eb Mansur Abdlkhir et-Temm, Uslid-dn, Beyrut, 1981, s.250.

Ear, Maklt, Kahire, 1969, s. 213.
Ear, el-Luma, (nr. Richard J. McCarthy), Beyrut, 1952, s.75; Mturd, Kitab-t tevhd, (nr. Fethullah Huleyf),
Beyrut, 1970, s.380; Bkilln, el-nsf, (nr. mdddn Ahmed Haydar), Beyrut, 1986, s. 86.
curr, e-era, (nr. Muhammed b. Hasan smail), Beyrut, 1995, s.102.
Eb Hanfe, el-lim vel-mteallim ,s. 18, (Mustafa z , mm- zamn Be Eseri kitabnn iinde), stanbul, 2011.
Kutlu, Snmez, slam Dncesinde Hadis Taraftarlar ve man Anlaylar, s. 133.
Eb Hanfe, a.g.e., s. 18, 29.
Smith, Wilfred Cantwell, Faith and Blief, PrincetonUniversity Press, New Jersey, 1979, s.33.
Eb Hanfe, a.g.e.,s. 18-19.
Taftzn, Sduddn, erhul-meksd,(tah. Abdurrahman Umeyre), Beyrut, 1989, V, 184.
Kellenberger, James, Three Models of Faith, Contemporary Perspectives on Religios Epistemology, ed. R. Douglas
Geivett-Brendan Sweetman, Oxford University Press, New York, 1992, s.325.
Semerkand, Eb Leys, es-Sevdl-zam, stanbul, 1304, s.38.
daha dorudur. Zira tasdikin ncelenmesi daha ok varolusal ve stat baznda

anlalmaldr. Eb Hanfe, iman Allah Telya Onun peygamberine ve Allahtan
getirdii tm deerlere kar ihtiyr tasdike dayanan kiilikli ve kat bir kabullenile aklamtr. Eb Hanfe, kendi dneminde mevcut iman tanmlar iinde
insann tercih ve ynelimini merkeze alan ve bu dorultuda gerekleen bir tasdikin gerek ve muteber olduunu benimseyen bir anlaya sahiptir. nk insann
ihtiyarna dayanan bir iman kesin bir tasdik ifade eder ve insan dinin emir ve yasaklarn nitelikli bir ekilde uygulamaya gtrr. Onun Allah insanlar kfr ve
imandan hl olarak yaratm, sonra onlara hitap ederek emretmi ve nehyetmitir.
Kfir olan; kendi fiili, hakk inkar ve reddetmesi ve Allahn yardmn kesmesiyle
kfre sapmtr. man eden de kendi fiili, ikrar, tasdiki ve Allahn ltuf ve yardm
ile iman etmitir.27 eklindeki ifadelerinin altnda yatan mnann bu olduunu
dnyoruz. Eb Hanfenin iman bu ekilde tanmlayarak dier mezhep ve grlerde ifadesini bulan iman tanmlaryla ortak alan oluturduunu ve kapsaml
ve oulcu bir bak as getirdiini syleyebiliriz.
manla ilgili yukarda temas ettiimiz ierii tamamlayan hususlar ise
unlardr: man tereddt, phe ve istisna iermemeli ve artp eksilmeye kapal
olmaldr. Kurn- Kermin iman artan mminler28 tanmlamas Eb Hanfe tarafndan Hz. Peygamber dneminde yenilenen hkmlerin oalmas durumuyla
aklanmtr.29
b) man-amel mnasebetine bak
man-amel ilikisi klasik kelm tartmalarnn nemli bir baln oluturur.
Bunlardan her birinin dieri iin bir varlk sebebi olduu, birbirini etkiledii, birinin yokluu durumunda dierinin olup olmayaca, amelin imana etkisi, byk
gnah ileyenlerin durumu meselesi tartmann merkez konulardr. Tarih sre
daha ok iki u fikrin parantezinde kimi zaman birisine, kimi zaman da dierine
yaknlaarak izahlar getirilen bir seyir gstermiken iman-amel mnasebeti bugn hl gncelliini korumaya devam etmektedir. Bahsi geen ar ular, biri
iman ve amelin arasn tamamen ayran Mrcie hareketi, dieri de ameli imann
bir paras sayan Er izgisidir. Ehl-i snnet bak as ise ilk temsilcisi kabul
edilen Eb Hnife30 ile orta bir yol belirlemitir. man amelden ayran bu yaklam bir yandan amelin dn hayat asndan nemini vurgularken, byk gnah
ileyenlerin durumuna pozitif bir pencereden bakm ve insann lehine iyimser
bir yorum getirmitir.
Eb Hanfeye gre iman ve amel ayr eylerdir. slmn ilk tebli yllarnda
Reslullah insanlar tek ilhn varlna ve Onun gnderdiklerinin hak olduunu
27
28
29
30
Eb Hanfe, el-Fkhul-ekber, s.72.

el-Enfl 8/ 2.
Eb Hanfe, a.g.e., s. 74-75.
Yusuf evki Yavuz, Kelm, TDV slm Ansiklopedisi, XXV, s. 196-203; Yusuf evki Yavuz, Ehl-i Snnet , X, s.
525-530; Mustafa Uzunpostalc, Yusuf evki Yavuz, Ali Bardakolu, Eb Hanfe, X, 135.
kabule davet etmi, sonrasnda ise iman ehlinden belli ykmllkler istenmitir.
u halde amel ilemeyen, tasdiki kaybetmi saylmaz. nk bunlar birbirlerini
etkilemekle birlikte birbirinden ayr olan eylerdir. Kiiden kiiye tasdikte farkllk olmad halde amelde farkllk mmkndr.31 Eb Hanfe bu yaklamyla
inan ile eylemin arasna bir mesafe koyarak amelin olmad durumlarda inancn
varln koruyabileceini belirtmek istemitir. Zira din sadece Allahn emirlerini
yerine getirmek ve yasaklarndan kamak deildir. Byle olsayd emirlerden birini
terk eden dinden km olacakt. Ayrca bu kabuln devamnda pratik hayat asndan ciddi tehlikelerin olaca ifade edilmitir. Bir insan kfrle itham ettikten
sonra artk sosyal ilikileri, nikh, miras, cenazesine katlma, kestiklerinin yenip
yenmemesi, gibi reel problemlerin olaca kanlmazdr.32
manla ameli ayr tanmlayan Eb Hanfenin naslardan kard ve akl bir
takm izahlarla ortaya koyduu delilleri u ekilde zetlenebilir: Allah Tel kitabnda nce iman, sonra ameli zikretmi, iman edenlerden emir ve yasaklara tb
olmalarn istemitir. Eer farz klnan eyler biztih iman olsayd, Allah o ameli
ileyene kadar kullarn mmin olarak isimlendirmezdi.33 Cibril hadisinde imann
tasdik olarak tanmlanmas bir baka delildir.34 Mminler Allaha iman ettikleri
iin amel ediyorlar, yoksa amel ettikleri iin iman ediyor deillerdir. nce bor
kabul edilir, sonra deme yaplr. Bazen mminden amel kaldrlr. Yolcudan oru,
detli kadndan namaz kalkar. Amel kaz edilir, iman kaz edilmez.35 Btn bu
izahlarn ieriinde amelin imann bir sonucu olarak deerlendirildiini gryoruz. Tasdikin ve onun gstergesi olan ikrarn oluturduu iman halinin sonucunda
bu imana uygun eylemlerin gelmesi doal bir sre olarak balayacaktr.
Eb Hanfenin kendi iinde salam bir mantkla kurduu iman-amel mnasebetinin ieriinde imann artma-eksilmeye konu olamayaca iddias, tasdikin
artmas-eksilmesi ile deil kuvvetlilik-zayflk kriterleriyle izah edilmitir.36 nsann amellerindeki tutarszlk, dalgalanma ve geveme durumlaryla imandaki kesinliin ayrlmas ise tasdikin ehemmiyetine vurgunun yannda Allah-kul ilikisinde insann lehine pozitif bir anlam da iermektedir. Zira insan znde pek ok
eksiklikle yaratlm olup nankr ve aceleci bir yapya sahiptir. Nefsi ona ktl
ilham etmekte ve zaman zaman eytann tuzaklarna kaplabilmektedir.37 Ancak
Eb Hanfenin btn bu insan merkezli yaklamlar onu ameli terk eden kiinin
bundan zararl kmayaca noktasna gtrmemitir. Bu noktadaki kayglar onu
Mrcieden ayrmaktadr. Gnahlar mmine zarar vermez demeyiz. Keza gnah
ileyen kimse cehenneme girmez de demeyiz. Dnyadan mmin olarak ayrlan
kimse fask da olsa cehennemde ebed kalacaktr, demeyiz. Mrcienin dedii gibi,
31
32
33
34
35
36
37
Eb Hanfe, er-Risle, s. 81.

Eb Hanfe, el-lim vel-mteallim, s.17.
Eb Hanfenin delil olarak kulland yetler iin bk.el-Bakara 2/ 178; el-Ahzb 33/ 41; el-Asr 103/ 2.
Buhr, mn,37; Mslim,man,57.
Eb Hanfe, el-Vasiyye, s. 87.
Eb Hanfe, el-Fkhul-ekber, 74-75.
Yusuf 12/ 53; T-H 20/ 96; e-ems 91/ 7-9.
iyiliklerimiz makbul, ktlklerimiz de affedilmitir, demeyiz.38 Eb Hanfe Mrcie ile fikr ayrmn bu ekilde aka ortaya koyduktan sonra mfsit ayplardan
uzak amel ileyen ve bu amelleri kfr ve dinden dnme gibi eylerle boa karmayan mminlerin amellerini Allahn zayi etmeyeceini de ayn balk altnda ilave eder. Kald ki btn biyografi yazarlar Eb Hanfenin ameli nemsiz saymad ve ikinci plana atmad dncesiyle onun ibadete ve zellikle Kurn tilavetine
dknlne vurgu yapmlardr. 39
c) Byk gnah meselesine yaklam
slmn erken dnemlerinde Mslmanlar arasnda ilk ihtilaf konular arasnda byk gnah meselesini gryoruz. Bu meseleyle ilgili olarak literatrde iki
husus ne kmtr: Bunlardan biri hangi fiillerin byk gnah olduu, dieri de
bu gnah ileyen kiinin dn statsdr.
Eb Hanfenin insan merkezli din telakkisinin en iyi ifadesini bulduu alanlardan birisi de byk gnah meselesine yaklamdr. Allah Tel ve inanan insan arasndaki ba, yetler ve akl karmlarla izah edilirken gnahkrn durumu Yaratc
asndan rahmet, insan asndan gaflet ve zafiyet penceresinden baklarak deerlendirilmitir. Tevhidi terk etmedii srece iledii gnah ne olursa olsun kul, mmin sfatn tamaktadr. Mmin tevhidi terk etmedii mddete btn gnahlar
da ilemi olsa, yine Allah dman olmaz40 irk dndaki gnahlar iin af kapsnn ak olduunu ifade eden yet41 ile byk gnah ileyenlerden mmin vasfn
kaldrmayan yetler42 delil gsterilmektedir. Eb Hanfenin imann amelle ayn ey
olmad temel kabulnn bu konuya baknda etkin olduunu da syleyebiliriz.
Gnahkrn (fsk) psikolojisi irdelenirken de onun Allah dman olmad
belirtmektedir. Zira dman dmana buzeder, ondan nefret eden ve ona noksanlk izafe eder. Halbuki mmin byk gnah ilemesine ramen Allah her eyden
ok seven kiidir. O bu durumu babasna s olan ocuun bu haliyle de babasn
sevmesine benzetmitir.43 Gnah ilemenin altnda yatan sebepler tamamen insan
kaynakl eksiklikler, zahir ve galip ehvet duygusu olarak tanmlanmaktadr. Yine
gnaha ynelen insann psikolojik alt yapsnda azaba ekilecei dncesi deil,
tvbe midi ve Allahn rahmetine olan gveni grlmtr. nsan zaman zaman
korktuu eylere ynelebilmektedir. Nitekim bindii geminin denizde batma korkusuna ramen kiinin deniz seyahatine kmas, yine bunun gibi zafer mit eden
bir kimsenin can pahasna savaa kalkmas burada rnek verilmitir.44
38
39
40
41
42
43
44
Eb Hanfe, el-Fkhul-ekber, s. 73-74.

Mesel bk. Zeheb, Menkibl-mm Eb Hanfe, (thk. Kevser ve Ebul-Vef el-Efgn), Beyrut, 1408, s.20-28;
ehristn, el-Milel ven-nihal, (thk. Abdlaziz el-Vekl), Kahire, 1968, I, 141; Crcn, erhul-mevkf, stanbul,
1276, s. 631.
Eb Hanfe, el-lim vel-mteallim,24-25.
en-Nis 4/48.
el-Bakara 2/ 178; el-Hcrt 49/ 9.
Eb Hanfe, el-lim vel-mteallim, s.25.
Eb Hanfe, a.g.e., s. 26.
Eb Hanfe ilenen kt amellerin misliyle cezalandrlaca ve yaplan gzel

amelleri zy etmeyecei grndedir. O, Allah kullarn iledii gnah sebebiyle
cezalandrr, ilemediiyle deil. Eksik verilen zekt Allah zy etmez, verilmeyen
ksm iin cezalandrr45 diyerek dncelerine yetlerden deliller getirir.46 Ona gre
amelleri boa karan durum ise irk, riya ve verilen sadakay baa kakmadr.47
Btn bu rnekler Eb Hanifenin mminin gnah ilese de iman dairesi iinde
kaldna dair dncelerini belgelemektedir. yle ki gnahkr iin af dilemenin
faziletini belirten Eb Hanfe Ya Rabbi, u adam gnahyla cezalandr demenin
beddua mnasna geldiini ve bunu yapan da gnaha sokacan sylemitir.48
d) nsann iradesi ve kader anlayn yorumlamas
Allah Telnn ilmi, iradesi ve kudretiyle etkin ve her an yeniden yaratan49 eklinde tanmlanmas tasavvurunun yannda, insann irade sahibi, sorumlu ve snrl
bir varlk olmas dncesi bizi bir yandan cebir ve teslimiyetin, dier yandan mutlak
zgrlk fikrinin lsz zemininden uzaklatrmaktadr. phesiz Eb Hanfenin
tanmlad irade ve kader anlay da bu konuda atlan ve ileride Ehl-i snnet izgisiyle sistematize edilecek olan en salam temellerden birisini oluturmutur.
Eb Hanfeye gre ortaya kan her ey Allahn ilmi, kaderi ve kazs, irade
ve kudreti ile vcut bulmutur ve her ey levh-i mahfuzdaki kayda gre konum
ve ierik kazanmaktadr. lem gibi insann fiilleri de yaratlmtr. Eb Hanfe bu
noktada cebr dncesinden uzaklamak iin bu yaratmann insann iradesini
ortadan kaldrmadn belirten aklamalar yapmtr. nsan emir ve yasaklarla
karlamakta ve sonuta iman ve kfr noktasnda tercih hakkn kullanmaktadr. Ancak nceden yazlan kaderin cebir eklinde anlalmamas hususunda bir
itidal aray dikkati ekmektedir. Allah, eyay (l min ey) iken yaratt. O, eyay
ortaya kmadan ezelde biliyordu. Eyay takdir ve kaz etmitir. Yerde ve gkte
olan hibir ey yoktur ki Allahn meeti, ilmi, kazs, kaderi ve levh-i mahfuzdaki
yazs ile gereklememi olsun. Ancak onu, hkm itibariyle deil, vasf itibariyle
yazmtr. 50 Bu ifadeler Allahn ezel ilmi ile insann iradesi arasnda bir ara yol
bulma abas olarak okunabilir.
nsann masiyet veya tata ynelik tm eylemleri iin sahip olaca g
(istitat) ona fiilin ilenecei an verilmektedir. Eb Hanfe bu dncesiyle yine
itidali esas almakta ve yapt eylemleri seerek ortaya koyan insann bunu yaparken de Yaratcsna muhta olduunu ifade etmektedir.
Eb Hanfe Allahn bir eyi yaratmas ile ondan raz olmasnn ayn ey olmadn vurgulayarak insann karar ve eylemlerinde hem Allahn zt- ilhsine hem
45
46
47
48
49
50
Eb Hanfe,a.g.e., 34.
el-Bakara 2/ 286; l-i mrn 3/ 195; el-Kehf 18 /30.
Eb Hanfe, a.g.e., s.35.
Eb Hanfe, a.g.e., 23.
er-Rahman /29.
Eb Hanfe, el-Fkhul-ekber, s. 72.
de insann zgr iradesine alan ayrmtr. yle ki; Eb Hanfeye gre ameller
farza, fazilet ve msiyet olarak sfat tamaktadr. Bunlardan farzada Allahn
emri, dilemesi ve rzas varken, zorunlu olmayan amelleri kapsayan fazilette
Allahn emri olmakszn dilemesi ve rzas sz konusudur. Msiyetler ise Allahn
rzas olmakszn dilemesi ve kazasyla gerekleen eylemler olarak tanmlanmtr. Eb Hanfenin inanan insanlar iin Allahn tevfik ve inayetinin olduunu,
msiyetin her trlsnde ise ilh yardmn kesildiini ve kulun ameliyle ba baa
kaldn (hzlan) ifade ettiini gryoruz.51
Grld gibi Eb Hanfe insann iradesi ve kader mevzuunda Allahn zt
ve sfatlaryla birlikte ulhiyet telakksini gzetmi ve bu balamda insann mstakil bir varlk olarak iradesini de ilevsel bir eklide tanmlamtr. Bu itibarla insann sorumlu tutulduu tm eylemlerinin vad ve vade sonu vereceini bildirerek
hem insann iradesinin etkinliine hem de Allahn adalet sfatna halel getirmeyen
bir slup belirlendiine ahit oluyoruz.
e) Allah bilme (marifetullah) konusunda insana olan gveni
Vahye muhatap olmakszn Allahn varlnn bilinip bilinemeyeceine dair
tartmalarn ana eksenini bunun aklla m yoksa ancak vahiyle mi anlalabilecei sorusu oluturmaktadr. Tarih tartmann daha ok Mutezile, Maturdiyye
ve Earyye ekolleri arasnda getiini biliyoruz. Ksaca meseleye temas etmek gerekirse, Mutezile mutlak aklc yaklamyla akln eriattan nce gzeli ve irkini
bildiine, dolaysyla akl ile Allahn bilinmesinin vacip olduuna hkmetmitir.52
Mturdiyye, Mutezileyle yaklak ayn paralelde bir yaklamla Allahn bilinmesinin ve nbvvetin ispatnn aklla mmkn olduunu ifade etmitir.53 Birbirine
yakn bu iki grn karsnda yer alan Ear ekol ise vaciplerin hepsinin ancak
nas ile bilinebileceinden hareketle Allahn bilinmesi de dahil olmak zere iyi ve
ktnn bilinmesinin vahiyle mmkn olduunu savunmutur.54
Mturd izginin ilk fikr temellerini atan Eb Hanfe de insan aklnn bu
husustaki yetkinliini ifade ederek meseleye yaklamaktadr. Talebesi olan Eb
Yusuf tan nakledilen bir ifadesinde Eb Hanfe unlar sylemektedir: Yer ve gn, kendi nefsinin ve bakalarnn yaratlnda grd hikmet ile Yaratan hakknda bilmesi gerekeni bilmeyenin (insann) mazereti olamaz. Nasl ki akl dalgal
ve frtnal bir denizin iinde yk dolu bir geminin kaptansz olarak doru seyretmesini muhal grrse, aynen bunun gibi eitli halleri ve deiim durumlar ile
bu lemin, hikmetli i yapan snii, yaratan, koruyan ve her eyini bileni olmadan
mevcudiyetini imknsz grr.55
51
52
53
54
55
Eb Hanfe, el-Vasiyye, s.88.

Kd Abdlcebbr, erhu uslil-hamse, Kahire, 1965; Zemaher, el-Kef, Beyrut, 2003, I, s.358; ehristn, elMilel- ven-nihal, Beyrut, ts. I, s. 37-38;
Mturd, Kitbt-tevhd, ev. Bekir Topalolu, Ankara, 2002, s. 13.
Ear, Rislet f istihsnil-havz f ilmil-kelm, nr. R. Yusuf Mekarj, Haydarbad, ts. S. 93-94; Bkilln, el-nsf,
tah. Zhid el-Kevser, Kahire, 1963, s.21-22.
Beyzzde, el-Usll-mnfe lil imm Eb Hanfe, thk. lyas elebi, stanbul, 2000, s. 40.
Eb Hanfeye gre akl g yetiremeyecei eylerle mkellef tutulmamtr.

Allah kullarna bilme imknlar olmayan eylerden dolay ceza vermez, bilmeyecekleri eyleri de sormaz. Hatta bilmeyecekleri eylere kafa yormalarndan da
honut olmaz. Akl, kendisine tebli edilenlerin dnda bir sorumlulua muhatap
deildir. Tebli almad konulardaki tek sorumluluu ise Allahn varln idrak
etme noktasndadr. nsan Yaratcs karsnda kulluunu itiraf etmeli, Onun bir
ve Ondan gelenin ise hak olduunu tasdik etmelidir.56
Allah bilmede yetkin kabul edilen akl biztih bilginin kayna deil taycsdr. Yoksa insana bu zorunluluu koan Allah Telnn kendisidir. O, insana
bahettii akl sebebiyle bunu ona emretmitir. Ayn ekilde peygamberler de insanlara hibir eyi zorunlu klmam, ancak zorunlu olan onlara bildirmilerdir.
Dolaysyla grevlerin farz klcs Allahtr. Eb Hanfe akln fonksiyonu sadedinde
sergiledii bu tutumlarla Mtezile aklclndan ayrlmaktadr. Zira Mtezileye
gre akl, Allah bilmenin bilgisini zorunlu klmada tek bana yeterlidir.57
Kurna gre insann hidayete ermesi ve doru yolu bulmas akln kullanmasyla ilgilidir. mann temelinde mutlak teslimiyet olmakla birlikte bu yolda akln
kullanlmasnn srarla alt izilmitir.58 Eb Hanfenin iman etmede akl sorumlu
gren anlay bu mnada Kurna mutabktr. Hatta Eb Hanfe Allah bilmeyi
insan aklnn alanna dahil ederken dikkat ekici bir kyasa gitmitir. yle ki: Eer
Allah bilme peygamberlerin tebliine bal olsayd, bu durumda insana yaplan
iyilik ve ihsan yalnzca peygamberlerin eliyle gereklemi olurdu. Halbuki Allah
insanda akl yaratarak ve onu kullanmay mmkn klarak insana bizzat kendisi
iyilik yapmtr.59
nsann akl ve iradesi bata olmak zere yaratltan getirdii btn stn
zelliklerine ramen unutkan, kaygsz ve yetersiz yapsyla ilh hatrlatmaya
muhtatr.60 Dolaysyla yukardaki izahlardan hareketle Eb Hanfede iman kavramnn btnyle rasyonel bir temele oturtulduunu sylemek doru olmayacaktr. Bu ar ve mesnetsiz yorumdan kanan Eb Hanfe peygamberlerin gnderilme gayelerine deinirken bu grn izah etmitir. Buna gre peygamberler
akln tmel bir ekilde kavrad eyleri somutlatrmak ve zel yanlaryla belirlemek iin gnderilmilerdir. 61
B. Fkhta insan merkezli yaklam: stihsan
a) stihsann tanm ve fikr temelleri
slm fkhnn ana gayesi, mslmanlarn bireysel ve toplumsal hayatlarnda
56
57
58
59
60
61
lyas elebi, mm- zam Eb Hanfenin tikd Grleri, stanbul, 2000, s. 39.
Eb Azbe, er-Ravzatl-behiyye, Haydarabad, 1322, s. 36-37.
el-Bakara 2/ 170; el-Mide 5/ 104; el-Mlk 67/ 10.
Eb Hanfe, el-lim vel-mteallim, s. 41.
Nasr, Seyyid Hseyin, slm, dealler, Gerekler, ev. Ahmet zel, stanbul, 1985, s. 24.
Beyzzde, a.g.e., s. 80, 81.
her trl mkln giderilmesi iin slmn ana kaynaklarndan istifadeyle zmler retmek olarak zetlenebilir. Bu mesaide bata Kurn- Kerm olmak
zere Hz. Peygamberin snneti, icma ve kyasla devam eden bir dizi kaynaktan
istifade edilmitir. Yaanan sosyal zaruretler sebebiyle yeni yntemlere bavurma
ihtiyac hsl olduunda yeni bir fkh yntemin uygulanmaya konduunu gryoruz. stihsan ad verilen ve hicr II. yzylda Eb Hanfe ile sistemletirilmi bu
fkh yntem, Hanef hukukulardan el-Kerh tarafndan kuvvetli bir gereke
sebebiyle bir meselede, benzerinin hkmnden baka bir hkme dnme eklinde tarif edilmi, el-Pezdev bir kyasn gerektirdii hkmden daha kuvvetli bir
kyasa meyletme62 eklinde tanm yapm, es-Serahs tarafndan ise kyas terk
edip insanlar iin en uygun olan ciheti alma, kolaylk, msamaha ve ruhsata gre
hareket etme eklinde tanmlanmtr.63 Bu ve benzeri tanmlarda ne kan husus, zm odakl bir bak asyla hukukun iinde kalarak hukuka hizmet etme,
hakkaniyeti ve adaleti temin iin ehliyetli ve samimi bir akl faaliyet gsterme olarak okunabilir. stihsan, slmn en temel kayna Kurnn bizzat muhatab ve
yorumlaycs olan akln, faaliyet alann geniletmeyi amalamaktadr. Bu ekilde
zmn darald noktalarda hukukun alannn geniletildiini ve snrl nassn
rehberliindeki akln, snrsz meselelerin halline yardmc olduunu gryoruz.
Peki ne demektir, zmn daralmas?
Bilindii gibi Hz. Peygamber risaleti boyunca tm dn meselelerde son sz
makam idi. Onun vefatndan sonra ise sahabenin elinde kaynak olarak Kurn ve
Hz. Peygamberin snneti bulunmaktayd. Ne var ki bu iki kaynan hangi olayda hangi balantyla deerlendirilecei noktasnda i sahabenin reyine kalyordu.
Dier yandan hakknda nas bulunmayan konularn hkmlerini belirleme ii, ayr
bir mkl olarak nlerine gelmiti.64 Bu dzlemde rey ve ictihat kanlmaz olmutur. Hz. merin kalpleri slma sndrlacak zmre saylan mellefe-i kulba
zekattan verilen pay65 yrrlkten kaldrmas bu hususun bilinen en mehur rneini oluturmaktadr.66 Devam eden srete tbin ve tebeu tbin de sahabenin yapt gibi mmetin menfaatini esas alarak sonuca gitmiler ve bu amala
daha nce bulunmayan yeni hkmler ortaya koymulardr.67 Bu ictihatlar klasik
mnada kyas deil, ileride istihsan olarak terimleecek olan uygulamalardr.
Teorik anlamda hicr ikinci yzylla birlikte sistemletirilen istihsan ynteminin tarih arka plannda mutlak adaletin temini dncesi yatmaktadr ki, Kurn-
Kermin ilgili referanslar ile Hz. Peygamberin uygulamalarnda grlen kat ku62
63
64
65
66
67
el-Buhr, Abdlaziz Ahmed b. Muhammed, Keful-esrr,(nr. Muhammed Mutasm el-Badd), Beyrut, 1997,
IV, 7-8.
es-Serahs, Eb Bekr Muhammed b. Eb Sehl, el-Mebst, (nr. Drul-marife), Beyrut, 1978, X, s. 145; ayrca bk.
tb, el-Muvfakt,(trc. Mehmet Erdoan), s. 206-211.
Bk. Ahmet Hasan, lk ctihat Modelleri, Oryantalist Yaklama tirazlar, (Derleme-trc. Mehmet Emin zafar),
Ankara, 1999, s. 108.
et-Tevbe 9/ 60.
Cessas, Ahkml-Kurn, thk. Muhammed es-Sdk Kamhav, Kahire, ts., IV, s. 325-326.
Ms Muhammed Yusuf, Trhul-fikril-slm, Kuveyt, ts., II, 9; Hayrettin Karaman, slm Hukkunda
ctihad,stanbul, 1996, s. 86-89, 93.
ralclktan uzak, zmc yaklamlar, Hz. mer dnemi bata olmak zere devam eden srete ortaya konulan insan merkezli ictihatlar bunu desteklemektedir.
rnein Kurnda baz ykmllkler baz istisnalar iermektedir. Bakara Sresi
183. yette bahsi geen oru ykmll buna bir misaldir. zleyen yetlerde hastalk, yolculuk gibi nedenlerle kaza, ya da hastaln durumuna gre fidye karl
muafiyetle istisna yaplmtr. Hz. Peygamberin mevcut olmayan maln satn
prensip olarak yasaklamasna68 mukabil, selem69 ad verilen zel bir dzenleme
ile buna cevaz vermitir.70 Hz. mer yeni fethedilen topraklarn bete drdnn
gazilere taksim edilmesine dair uygulamadan vazgeerek, topraklarn alnacak hara karl gayrimslim sahiplerinde kalmasna hkmetmitir.71 lh beyandan
ve tarih uygulamadan setiimiz bu lokal rneklerin tahsis, takyid, nesh gibi terimlerle izahn yapmak mmkn olmakla birlikte ierik itibariyle istihsana benzetiklerini ve zihniyet olarak ona zemin oluturduklarn sylemek yanl olmayacaktr.72
Kurn ve snnetin genel ilkelerinin hibir zaman akln evrensel ilkeleriyle atmadna dair temel kabul, istihsan dncesinin douuna kaynaklk eden i amillerden birisidir. slmn akln muhafazasn dinin ana gayelerinden(maksduera) gren ve onu zedeleyecek her trl davran ve ynelii yasaklayan buyruklar burada hatrlanabilir. te yandan istihsan anlay tarihten bugne adaletin
tevzii iin insanln zihn altyapsnda yer alan ve olan-olmas gereken ayrmnn
nih bir sonucu olarak takdim edilen tabi hukuk retisinin slm hukuku anlaymzn tarih serveni iindeki bir izdm olarak da okunmutur.73
b) Eb Hanfede istihsan dncesi
Eb Hanfe tikd konularda sergiledii aklc ve insan merkezli tutumu sosyal
hayatn iinde gelien problemlere rettii zmlerde de ortaya koymutur. Biz
nce Allahn kitabnda olan alrz. Onda bulamazsak Hz. Peygamberin snnetine
bakarz. Orada da bir ey bulamazsak ashabn ittifak ettiini benimseriz, ihtilaf
etmilerse dilediimizin grn alrz. Tbin limlerine gelince onlarn ictihatlarna bal kalmayz74 eklinde zetledii yoluna ehl-i rey denilmitir.75 Rey ise
farkl delillerin att durumlarda kiinin doru olan bulmak iin dnme ve
68
69
70
71
72
73
74
75
Buhr, By,55; Eb Dvd, By,70.

Selem: Nitelikleri belirlenen vadeli maln pein bedelle satmn ifade eden bir fkh terimidir. Ayrntl bilgi iin bk.
Bilal Aybakan, Selem, TDV slm Ansiklopedisi.
Eb Dvd, By,57; Nes, By 63.
Eb Yusuf, Kitbul-harac, (trc. Ali zek), stanbul, 1973, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Maliye Enstits
Yaynlar, s. 57.
Kozal, Abdurrahim, (Kyas), stihsan ve Doal Hukuk likisi, (Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
yaynlanmam doktora tezi), Bursa, 2004, s. 129.
Bk. Bardakolu, Ali, Tabi Hukuk Dncesi Asndan slm Hukukularnn stihsan ve stislah Gr, Erciyes
niversitesi lhiyt Fakltesi Dergisi, 1986, say 3, s. 111-138.
Saymer, Hseyin b. Ali, Ahbru Eb Hanfe ve Ashbuh, Beyrut, 1985, s.24; Mustafa Uzunpostalc, Eb Hanfe,
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, X, 135.
ehristan, Abdlkerm, el-Milel ven-Nihal, ( thk. Emir Ali Mehenn-Ali Hasan Fr), Beyrut, 1998, s. 243-245.
akl yrtmeden sonra doruluuna kanaat getirdii gr76 eklinde tanmlanmaktadr. Sre iinde rey fkh ehli tarafndan kyas ad altnda metodolojik bir
temele oturtulmaya allmtr.
Bilindii gibi Eb Hanfenin fkhta hkm ortaya koyma yolu olarak kulland metodlardan birisi de kyastr. Kyas, hakknda hkm bulunmayan bir meselede illet benzerlii sebebiyle hakknda hkm bulunan bir meselenin hkmn
vermektir77, istihsan ise, kendisine nisbetle stnl bulunan bir delil sebebiyle
kyasn terk edilmesi demektir. Yani istihsan kyasla hareket etmenin istenen sonucu elvermedii durumlarda hkme ve zme varmak iin sistematik akl devreye
sokmak, yeni ve daha gzel bir zme ulamak anlamna gelmektedir. Kyasta
akl her ne kadar fonksiyonel bir grev stlense de sadece akl ilkelerden hareketle
sonuca varmamaktadr. Bu ekildeki aktivitenin temelinde yine nas olma zorunluluu vardr. Akl eylemin alann Eb Hanfe istihsan ile am ve slm fkhna
beeri bir yn katarak sosyal ve rasyonel bir muhteva kazandrmtr. Bu ekilde
fkhta nazar olan yerine amel olanla megul olmu, kendisine sorulan binlerce
sorunun cevabn verirken toplumun ihtiyalarn, sosyal, siyasal ve ekonomik yaantsn ictihatlarna yanstmtr.
Eb Hanfenin itikd ve fkh konularda akl ekseninde gelitirdii tm yaklamlarnn arkasnda aklla naklin elimezlii ilkesi vardr. Kanaatimizce istihsan
kyastan sonra zel ve zmc bir yntem olarak ortaya koymas, onu bamsz
ve mstakil bir hukuk kayna olarak grmesinin yannda akl-nakil ilikisinin
ideal bir zemine oturtulmasn hedeflemektedir. Eb Hanfenin kendi sistematii
iin de akln son derece nemli bir yeri vardr. Bil ki uzuvlarn gze tb olmas
gibi,amel de ilme tbdir. Az amelle ilim, ok amelle birlikte olan cehaletten daha
hayrldr.78 szyle akln en nemli rn olan ilimle amel etmenin nemini belirtmektedir. Onun izgisini devam ettiren limler Akl, Allahn hccetlerinden
biridir; eriatn baz kanunlarnda, zellikle muamelt alannda aklla istidll, hkm verme vaciptir.79 fikrini benimsemilerdir. Adeta yazl olmayan nc bir
kaynak fonksiyonunu stlenen akl Eb Hanfede devaml metodik bir phe ile
hareket etmitir. Dncelerinin mutlak doru olmadn ve zaman iinde farkl
kanaatler de ifade edebileceini syleyerek bu durumu aklamtr.80
Onun insan iin en pratik ve sonu alnmas bakmndan en ser olan yntemine k tutmas bakmndan u rnekleri hatrlayabiliriz: stihze (hastalk kan)
gren kadnn her namaz iin gusletmesi gerektii eklinde bn. Abbastan gelen bir
rivayet iin Hammad bunu kabul ederdi, bana gelince her namaz iin gusl deil,
76
77
78
79
80
bnl-Kayym, emsddn Eb Abdillh b. Kayyim el-Cevziyye, lmul-Muvakkin an Rabbil-lemn, Beyrut,

1973, I, 66.
Abdlvahhb Hallf, Mesdirt-teril-slm f m l nassa fhi, Kuveyt, 1970, s.19.
Eb Hanfe, el-lim vel-mteallim,s.13.
ls, Ebus-Sen ehbeddn Muhammed b. Abdullah, Rhul-men f tefsril-Kurnil-azm ves-Sebi-l mesn,
Dru hyit-trsil-Arab, Beyrut, ts., XV, s.39.
el-Badd, Eb Bekir Muhammed b. Ali, Trhu Badd, (Mednets-selm), Kahire, 1931, XIII, 352, 424.
abdest almas grndeyim81 eklinde grn aklamtr. Sabah namaznn

vakti hususunda sahabeden gelen iki farkl rivayetten kolay olan tercih ederek uyuyann da uyumayann da namaza yetimesi iin daha ge vakitte klnabileceini
ifade eden rivayeti tercih etmitir.82 Yine Ramazanda kasten oru bozan bir kadn
iftardan nce det grmeye balarsa Eb Hanfeye gre ona keffret deil, sadece
kaz gerekir.83 Nikahta velyeti art gren cumhur ulemaya mukabil velayeti art
grmeyen ve kadnn ihtiyarn yeterli sayan Eb Hanfe bu yaklamyla genelde
insan onuruna, zelde de kadna verdii deeri belgelemektedir.84 Verilen bu misaller onun istihsan dncesine zemin hazrlayan yaklamlar olarak okunabilir.
Eb Hanfe istihsanla insan iin kolay olan tercih etmi, mkln giderilmesini temine gayret gstermi ve mutlak adaletin yerini bulmas yolunda cehdi
esas almtr. Bu hususa rnek tekil edecek pek ok fetvas arasndan u ikisini
zikretmekle yetineceiz: Genel anlamda yrtc kularn art, yrtc hayvanlara
kyasla pis saylmtr. Ancak Eb Hanfeye gre kular yrtc olsalar bile suyu,
kemik olan gagalaryla imektedirler. Bundan saknmak zellikle krsalda yaayan
insanlar iin ok zor olduundan bu kularn artk sularnn temiz olduuna hkmetmitir.85 kinci rnek ise Ramazanda unutarak yiyip ien kimsenin orucunun
istihsanen bozulmadn ifade etmesidir. Oysa mevcut kyas ynteminde kasten
yiyip ienin orucu bozulduu gibi unutarak yiyip ienin de orucunun bozulmasna hkmedilmitir.86
Temelinde adalet ve hakkaniyetin gerekletirilmesi amac bulunan istihsan
yntemi zm, gemi bir rnekte aramak yerine meseleyi kendi dinamikleri
erevesinde tanmlamay, insan unsurunu, realitenin belirleyiciliini, kolayl ve
tolerans esas almakta, tarihten bugne her yeni gn gncellenen dn ve dnyev
meselelere zmc bir anlay getirmektedir.
SONU
Kurn- Kermde insan yaratlmlarn en ereflisi olarak tanmlanm ve ona
hep bu konumuna gre hitap edilmitir. Hz. Peygamberin uygulamalar ve vahyin inme sreci de bir btn olarak insann yaps ve ihtiyalar paralelinde ekil
almtr. almamz Eb Hanfenin itikd ve fkh grlerinin bu temeller zerinden yrdn ortaya koymay hedeflemitir. Buna gre aadaki sonulara
ulatk:
mann tanm ve buna bal olarak gelitirilen iman-amel mnasebeti Rabbi
karsnda insann samimiyeti esas alnarak konumlandrlmtr. Tasdik ve ikrar
81
82
83
84
85
86
Eb Yusuf, el-sr, Beyrut, 1355, s.35.

e-eybn, Muhammed b. Hasan, el-Hucce al ehlil-Medne, Haydarbad, 1965, I, 1.
Eb Yusuf, htilfu Eb Hanfe ve bn Eb Leyl,Msr, 1357, s.133.
Eb Hanfenin istisna gr hakknda bk. Eb Zehr, el-Ahvl-ahsiyye, Kahire, 1957, s.111,115.
Serahs, Eb Bekir Muhammed b. Ahmed, el-Usl, nr. Ebul-Vef el-Efgn, stanbul, 1984, II, s. 204.
Cessas, el-Fsl fil-usl, thk. Csim en-Nem, Kuveyt, 1994, IV, 116; Serahs, el-Mebst, Beyrut, ts., III, 65.
eklinde tarif edilen imann kalb bir eylem olarak kuvvetine ve katiyyetine vurgu
yaplmtr. Amelin imandan bir cz saylmamasyla tamamlanan bu yaklamda amelin nemsizlii deil, sralamada ikincil olduunun alt izilmi ve amelin
varl imann varlna bal saylmtr. Kulun byk gnah ilerken de Rabbiyle
gnl bann sapasalam olduu belirtilerek insann iman dairesi iinde olduu
ifade edilmektedir. Ehl-i kble mmin addedilmi ve terk ettikleri herhangi bir farizadan dolay imandan kmadklar, ancak gnahkr mmin olmakla tavsif edilecekleri belirtilmitir. Bu kucaklayc anlayn altnda Allahn sonsuz rahmetine
vurgu vardr. Bu itibarla eksik de olsa amellerin zy edilmeyeceinin alt izilmektedir. nsann btn tercihlerinde ve eylemlerde zgr iradesinin altn izen Eb
Hanfe te yandan Allah Telnn yaratma, ilim ve kudret sfatlarnn bu erevede doru anlalmasna katk salamtr. Eb Hanfede insan aklna verilen deer
Allah bilme sreciyle balamakta, devamnda hem itikd ve amel tm meseleleri
yorumlamada, hem de Ona kulluk ederken gsterilecek seyirde etkin bir konum
kazanmaktadr.
Fkhta ise istihsan yntemiyle rasyonel bir alm gerekletirilmi, insann
iinde bulunduu yaam artlar ve gelien ihtiyalar bizzat gereke kabul edilmitir. Bu yntem sayesinde ahkmn anlalmas noktasnda erken dnemde
ama-ara ayrmna dikkat ekildii sylenebilir.
nsan merkezli anlaylarn bilimden felsefeye, sanattan siyasete kadar tm
disiplinlerde altn an yaad gnmzde Eb Hanfenin Yaratc karsnda
insan konumlandrma biimi slm entelektelleri asndan hl aktel deerini
korumaktadr.
NH B. MUSTAFNIN (v. 1070/1660)

ED-DRRL-MNAZZAM F MENKIBLMML-AZAM ADLI ESERNN TAHKKL NER
Yrd. Do. Dr. Murat MEK*
Nh b. Mustaf and his book

ad-Drr al-mnazzam f menqib al-mm al-Azam
The Menqibs includes rich information with features of the period of the authoring in
perspective political, religious and cultural.
Nh b. Mustaf is one of the Muslim scholars lived at 17th century Ottoman Empire period. He lived in both Anatolia and Egypt. He wrote many books in the different areas.
One of these books is ad-Drr al-mnazzam f menqib al-mm al-Azam. The book can
be considered as an example of menqib. The book relates to the life of Ab Hanfa.
In this study, it is made the transcribing Nh b. Mustafs book ad-Drr al-mnazzam.
I wrote introduction of the book transcribed. It was made presentation and revives of
work by us. The entire text of the original book was written by us. Three write copies
were compared.
Key words: Nh b. Mustaf, Ab Hanfa, Menqib, Fiqh.
Giri
Szlkte vnlecek gzel i, hareket anlamlarna gelen menkabe (menkbe) kelimesinin oulu olan menkb, konusuna gre iledii kii, soy veya ehre ait rnek alnacak faziletli davranlar, vnlecek vasflar ve dierlerine nazaran stn ynleri ele alan bir biyografi trdr. Tasnif devri hadis eserlerinde
Hz. Peygamberin ashabnn faziletlerine dair hadisleri ihtiva eden blmlerin ad
(Kitbl-Menkb) olarak kullanlmaya balanan menakb, ayrca halifelerin, kabilelerin, soy veya ehirlerin faziletlerini aklayan eitleri iermektedir. Btn
bunlarla birlikte mezhep imamlar hakknda yazlan eserler de ounlukla bu
*
anakkale Onsekiz Mart niversitesi lahiyat Fakltesi, slam Hukuku Anabilim Dal retim yesi, muratsimsek76@hotmail.com.
isimle telif edilmitir.1 Bu aratrmada tahkikli neri yaplan eser de bu trn bir
rneini tekil etmektedir.
Menkb tr biyografiler, ounlukla olaanst olaylarla dolu olduklar, ar abartl anlatm slubu tamalar vb. zellikleri sebebiyle tarihiler tarafndan
tenkit edilip tarih kaynak olarak kabul edilmemektedir. Ancak, bu genel yargya
dayanarak, nemli bir biyografi trn saf d brakmak doru olmasa gerektir.
Nitekim menakplarda zikredilen olaylardaki ilikiler a ve olaylar rgs dikkatli bir ekilde incelendiinde dier eserlerde bulunmayan birok bilgiye ulamak
mmkn olabilmektedir. Menkblar yazldklar dnemin din, siyas, iktisdi ve
kltrel zelliklerine dair zengin bilgiler ihtiva etmektedir.2
1- Nh b. Mustafnn Hayat
Nh b. Mustaf X/XV. asrn sonu ile XI/XVI. asrn balarnda Amasyada dodu. Anadoluya nispetle er-Rm, bir mddet Konyada mftlk yapmas sebebiyle
el-Konev, Msra gidip yerlemesi sebebiyle el-Msr ve bal bulunduu mezhebe
nispetle el-Hanef eklinde anld. Nh Efendi el-Vecd diye mehur oldu. lim tahsilini Amasya ve stanbulda tamamlayan Nh b. Mustafa, Amasyal mer Paann
Msr valiliine tayini zerine onunla birlikte Msra gitti ve oraya yerleti.3
Msra gidi tarihi ve ka defa gittii ile ilgili net bilgiler bulunmamaktadr.
Msrl muhaddis Muhammed el-Hiczden (v. 1035/1624) hadis ilmi okuduu
bilgisine gre 1035/1624den nce Msra gitmi olmaldr. Bu gre gre mrnn yaklak son 40 yln Msrda geirdii anlalmaktadr. Bir baka tahmine
gre stanbuldaki eitiminden sonra ileri eitim almak zere Msra gitmi, daha
sonra Anadoluya dnm, Konya mftln de bu mddet zarfnda yapm,
ardndan kalc olarak tekrar Msra gitmitir.4
Nh b. Mustaf Msrda bn Gnim el-Makdisnin (v. 1004/1596) rencisi
Abdlkerim es-Ssden fkh ve de Muhammed el-Hiczden (v. 1035/1624) hadis
okudu. Hasan b. Ali el-Halvet vastasyla Halvet tarikatna intisap etti.5
1
2
3
4
5
hin, Him, Menkbnme, DA, XXIX, 112; Ayrca bk. eker, Mehmet, Menkb-nmelerin Trk Kltr ve
Eyp Tarihindeki Yeri, Tarihi, Kltr ve Sanatyla VIII. Eypsultan Sempozyumu: Tebliler (7-9 Mays 2004), 2004,
say: , s. 186-191.
hin, Menkbnme, DA, XXIX, 113-114.
Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifn, Beyrut 1990, II, 498; Muhibb, Hulsatl-eser f aynil-karnil-hd aar,
Beyrut, ts., IV, 458; Zirikl, Hayreddin, el-Alm, I-VIII, Beyrut 2002, VIII, 51; zel, Ahmet, Hanef Fkh Alimleri,
Ankara 2006, s. 142; Aytekin, M. Ali, Nuh b. Mustafann el-Kelimt-erife f tenzhi Eb Hanfe Adl Eserinin
Edisyon Kritii, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Konya 2008, s. 4; Sekiner, Mehmet H., Amasyal Nh b.
Mustafann Tenzhl-mm Eb Hanfe anit-trrehtis-sahfe Eserinin Tahkiki, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul 2007 (MSBE), s. 6-7; Ylmaz, Hayati, Nh b. Mustafa el-Konevnin er-Risle fil-fark beynel-hadsilkuds vel-Kurn vel-hadsin-nebev Adl Rislesi, Hadis Tetkikleri Dergisi, C. I, S. 1, Yl: 2003, s. 167-178, s. 167;
Trker, mer, Nh b. Mustafa, DA, XXXIII, 230 (230-231).
Osmanl Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatr Tarihi (Ed. Ekmeleddin hsanolu), stanbul, 2006, I-II, I, 86 (Aytekin,
s. 4den naklen).
zel, age., s. 142; Aytekin, Nuh b. Mustafa, s. 4-5; Trker, Nh b. Mustafa, DA, XXXIII, 230.
Nh b. Mustafnn (v. 1070/1660) ed-Drrl-mnazzam f menkbil-mmil-Azam Adl Eserinin Tahkikli Neri | 419
22 Zilkade 1070te (30 Temmuz 1660) Kahirede vefat etti. Karfetlkbr Kabristanna defnedildi.6
Nh b. Mustaf muhtelif sahalarda birok eser kaleme almtr. Fkh ve kelam
alanndaki nemli eserleri yannda tefsir ve hadis ilimlerinden menakp ve edebiyata kadar birok konuda eseri mevcuttur.7
2- ed-Drrl-mnazzam Adl Eserin zellikleri
a- Eserin Yazma Nshalar ve Tahkikte Takip Edilen Yntem
Nh b. Mustafann kaleme ald nemli eserlerden biri mm- Azam Eb
Hanfenin menakbn zetle ele ald ed-Drrl-mnazzam f menkbilmmil-Azamdr. Eserin birok yazmas mevcuttur. Bunlardan drd yledir:
Sleymaniye Ktphanesi, ehid Ali Paa, nr. 2709, vr. 14b-25b; Sleymaniye Ktp.,
Reid Efendi, nr. 1012, vr. 16b-24; Beyazt Devlet Ktp., Veliyyddn Efendi, nr.
571/4, 1142/7; Msr Ezher Ktb., nr. 330601.
Tahkikte ilk eser karlatrltr. Sleymaniye Ktphanesinde yer alan ehid Ali Paa nshas () rumuzu ile; Reid Efendi nshasi ise (9) rumuzu ile; Msr
Ezher Ktphanesinde yer alan nsha ise () rumuzu ile gsterilmitir. Ortak metin oluturma metodu takip edilmi olup, nshalar iinde isabetli olduuna kanaat
getirilen ibare metne alnm, tercih edilmeyen farkl ibare dipnotta gsterilmitir.
Nshalar gayet okunakl olduu iin, mkl bir ifadeyle karlalmamtr. Farkllk bulunan kelimenin sonuna dipnot konularak dipnotta fakl nshadaki ibare
zikredilmitir. Ancak farkllk iki kelime ya da cmlede olduunda ise parantez
iareti kullanlmtr.
Metin ierisinde varak numaras olarak elimizde mevcut nshalar arasnda en
eski tarihli olan (h. 1092) ehid Ali Paa () nshas esas alnmtr. Varak numaralarnda mesela [/15] iareti 15. varakn a yznn balad yeri gstermektedir.
ehid Ali Paa nshas, Nh b. Mustafaya ait be risalenin yer ald bir mecmuada
yer almakta olup (14b-25b) arka kapana 1092 tarihi dlmtr. Red Efendi
nshas 8 varak olup, nshann sonunda Hac Muhammed b. Hac Hasan tarafndan h. 1142 tarihinde istinsah edildii notu yer almaktadr. Msr Ezher nshas
ise kapak hari 18 varak olup, drt risalenin bulunduu bir mecmua ierisinde yer
almaktadr.
Mellif, el-Kelimt-erife f tenzhi Ebi Hanife anit-trrhts-sehfe adl eserinin sonuna Eb Hanfenin menakb ile ilgili bir blm eklemitir.8 ed-Drrlmnazzam ile mukayese edildiinde baz takdim tehirler ve ifade farkllklar bulunmakla birlikte yzde 60-70 civarnda ayn meselelere yer verdii grlr. Bu
6
7
zel, age., s. 142; Aytekin, Nuh b. Mustafa, s. 4-5; Ylmaz, agm., s. 167 Trker, Nh b. Mustafa, DA, XXXIII, 230.
Ktip elebi, Kefuz-zunn, I-II, Beyrut 1413/1992, I, 223; II, 953, 1018, 1199, 1302, 1362, 1821. Eserlerinin geni
listesi hakknda bk. Aytekin, agt., s. 8-22; Sekiner, agt., s. 8-9; Ylmaz, agm., s. 168-170; Trker, Nh b. Mustafa,
DA, XXXIII, 230-231.
Bu blm iin bk. Aytekin, agt., s. 51-82; Sekiner, agt., s. 45-69.
durumda iki ihtimal sz konusudur. Mellif nce ed-Drrl-mnazzam adl eseri

yazp, daha sonra el-Kelimt-erifeyi telif ederken onun sonuna biraz zetle bu
eseri eklemi olabilecei, nce el-Kelimt-erifeyi yazp daha sonra bu blm
ayr bir eser olarak ed-Drrl-mnazzam adyla biraz genileterek telif etmi olabilir.
Tahkik esnasnda eserde geen ayetlerin sure ve ayet numaralar gsterilmi,
hadislerin tahrici tarafmzdan yaplmtr. Ayrca noktalama ve paragraf dzeni
yaplmtr.
b- Eserin Muhtevas
ed-Drrl-mnazzam, yedi blm (fasl) ve bir hatimeden olumaktadr.
Bunlar srasyla mm Eb Hanfenin nesebi, karlap kendilerinden rivayette
bulunduu sahabiler, kendi asr ve sonrasnda limlerin onu vmesi, hoca ve rencilerinin says, fkh ilk tedvin edip, konularn dzenleyerek fasl ve bablara
ayran ilk kii oluu, mezhebini zerine bina ettii asllar, ahsi meziyetleri ve sonutur.
Eserde Eb Hanfenin neseb ve faziletiyle ilgili olarak Mslimin Sahhinde
rivayet ettii lim sreyy yldznda asl olsa bile, Farsllarn ocuklarndan biri
mutlaka ona ular9 eklindeki hadisi zikrederek bununla Eb Hanfenin kastedilmi olabileceine iaret edilmitir. Dikkat ekici hususlardan biri, bu eserde dier baz menakplarda olduu gibi Eb Hanfe hakkndaki uydurma rivayetlere yer
verilmemesidir. Ayrca eserde zikredilen rivayetlerin hadis kaynaklarndan tahricinin titizlikle ve uzunca nakillerle yaplmas da dikkate ayandr.
Eserde Eb Hanfenin, Enes b. Mlik, Abdullah b. neys, Abdullah b. Cz ezZebd, Cbir b. Abdillah, Abdullah b. Eb Evf, Vsile b. el-Eska, ie bt. Acred
olmak zere, alts erkek biri kadn toplam yedi sahabeyle grp onlardan rivayetlerde bulunduu sylenmekte ve bu rivayetler zikredilmektedir.
Eb Hanfenin hadis ilmindeki birikiminin az, hadis konusunda zayf olduu
gibi iddialarn batl olduuna, onun gerek rivayet asndan gerekse hadislerdeki nasih ve mensuhu bilme asndan mtehasss olduuna, ayrca cerh ve tadil
limlerinden onu tevsik edici szlerin bulunduuna iaret edilmitir.
Eb Hanfenin hoca ve talebelerinin saysnn her birinin yaklak 4000 civarnda olduu zikredilmitir. Bu arada Eb Hanfe ile ilgili baz ilgin sz ve anekdotlara da yer verilmitir. Mesela onun dier imamlara olan stnln gstermesi bakmndan iki sz nakledilmitir: birincisi, cevap oalnca, doru gizlenir; ikincisi ise niin? sznn arkasnda byk bir aslan vardr szdr. Buna
gre bir kii kendisine yneltilen soru karsnda u yle olacak/demitir, u da
syle olacak/demitir diyerek birbirine zt kavilleri zikredince doru cevap bilinemez ve sadra ifa bir netice ortaya kmaz. Yine Eb Hanfenin eer niin sorusu
9
Mslim, Fazils-sahbe, 230.
olmasayd insanlarn hepsi fakih olurdu dedii rivayet edilmitir. Bu durumda

kiiye grn hangi gerekeyle syledii sorulunca, konu mnazaraya alm
olur ve iddiasyla ilgili deliller deerlendirilmeye alnr.
Fkh ilminde ilk sistemli tedvin faaliyetini Eb Hanfenin balattna, bunu
fru meseleleri asllara irca ederek ve kyas temeline dayal fkh dncesini sistemletirerek yaptna iaret edilmitir. Ayrca taharetle balayp, namaz, zekt,
oru, hac ve muamelatla devam ederek mirasla son bulan bugnk blmlemenin
onun tarafndan ortaya konulduuna iaret edilmitir.
Eserde dikkat ekilen nemli noktalardan biri, Eb Hanfenin, mezhepler sistemlemelerini tamamlamadan nce yaamas ve itihadn iletmesi sebebiyle tercihte bulunmann mmkn olduu bir dnemi temsil ettiine iaret edilmesidir.
Eb Hanfenin, mezhebini zerine bina ettii esaslar arasnda nceliin haber
(dini metinler) olduuna vurgu yaplm, onun, rey ve kyas Kuran ve snnete alternatif bir kaynak olarak deil, onlarn dengeli ve tutarl anlalmasn salayacak
bir zeminde kullandn gsterecek bir takm nakillerde bulunulmutur. Ayrca
sahabe kavil ve fetvalarn esas ald vurgulanmtr.
Eserde Eb Hanfenin zekas, fkh melekesi ve zhidlii gibi ahsi meziyetlerine de iaret edilmitir. Bu arada yine bir anekdot olarak Eb Hanfenin tevakkuf
ettii sekiz meseleden bahsedilmitir. Bunlar srasyla erkek ocuklarn snnet yann ka olduu; eek ve katrn artnn hkm; meleklerin mi yoksa insanlarn
m stn olduu; dehr kelimesinin nekre olarak kullanldnda ne kadar zamana
delalet ettii; hnsay mkilin durumu; babo dolaarak pislik yiyen hayvanlarn etlerinin ne kadar sre kapal alanda beslendikten sonra helal olaca; kpein
av renme (muallem) sresi ve bali olmadan len mrik ocuklarnn cennete
mi cehenneme mi girecekleri konulardr. Konuyla ilgili mezhebin kanaatleri zikredilmitir.
Eser, selefe kar yerine getirilmesi ngrlen vazife ve temennilerle son bulmutur.
Mellif eserde hadislerin tahrcini verirken temel hadis kaynaklarna atflarda bulunmutur. Ayrca birok fkh, tarih, tabakt ve rical eserlerinden alntlar
yapmtr. Bunlar arasnda Saymer (Ahbru Eb Hanfe), Syt (Tebyzus-shha;
Tabaktl-huffz), Muvaffakuddin Hatib el-Hrezm, Hfzuddn en-Nesef
(Medrik), bn Abdilber (el-ntik), Kura (el-Cevhirul-mudiyye),Bedruddn
el-Ayn (erhul-Hidye), Tahv, Ebl-Bak Ahmed b. Ziy el-Adev el-Kura,
Muhammed b. smail el-Buhar (Trh), Kudr (erhu Muhtasar Ebil-Hasan
el-Kerh), Ekmelddn el-Bbert (el-nye), Eb Yal Hall (el-rd), Eb Bekir er-Rz (erhul-Cmiil-kebr), Kueyr (er-Risle) ve Ruknddn el-Kirmn
(Cevhirul-fetv) saylabilir.
o 3
R~ 9 8
O
3 T 3 3P PN3
3
s2
3 f3 !T R R)
k!~ kP3
R WP 3
@
(YU .d) k8
) Y # ~
(x #) 5 0 = 5:' [J/]
.(t8 ) %n# 0 f4# jt8%# %) f4 IQ# LI!# jt8<
q 8@
:8
3 f3 !T R R) ,8 t' <9 za \ 7 8% =

L.%) t.U a :W R4 z 2 q *4 WP 3
@

q 4 7 j/ V( *R( j
d^ O 279 z 2 q f4
3 3 P
3 WP3 3P PN3
3 O
9 8 Y *(# j0# ES EU
q A c79 j/# =! %F f4 *R(%29# j3 T 3 3P PN3
3 O
~
.\%/ s t% # j,8N $+, f4 )a j# 8(%~ Q z 2
+ R
= 9# i i i b'i@ Bi, 6:W )
) j9/ n 8

k.# jI PZ3 ZF # R T
3 q W3 pP 93 3P .U Q) O V
s4(/
=79 #
( ,D c4 4 A IQ# LI! 4 N a :N j9 V9 $3
T3 R T 3~

. # 8
9 U A
4 U V9 $
d, v Ba j3 P .U f4 = V9 $

. # 9 NF
. NF
. NF
.# : O
..%) : # O
.^ : # O
.a8%~ : O
.E79 : O
. jn! EZS j4Q
k8 7 8# j8 9

4 N# Pq# :=N ) 3 3 P
3 WP3 3 P < 3P E 3P 3 3 /T 3
"# j(,9B
O# AM 3 83 \ U# R T
3 q W3 pP 93 3& WP3 W4 za k8 UB# jLb ?)
F
i8U k. U ~

# :=N [/]. R T
3 q W3 pP 93 & WP3 W4
6B Jb(F 8N g, q 7)
.f*() j, EA )#9) : R T

3 q W3 pP 93 W4 = j#9
, O B & WP3 W4
.t\^ P3 Q
i9 G+ 8# j. ? (, 4N
R
5 rs i #i 5 Y (0Mc ) 'R - ' )
3 3 P
3 33 3P j,Z @ )A# ! ( !4/ U\^ 8
# j,/(~# ?8(~
( PZ3 8
%
U %2 ,. # j? *
z 2 q Wp9 *
A# i( O ? (
3 3 # j*
i#3 9#
3 n! W3 P 3
.,8 , za Q_
q8%# j6 ) U# j=37
(F j %F 9*+~# jU8 O 4(/ 6B f4
( PZ3 2 8 #
+Z WU# $Q
L8## jF 4## jf3#T 3 WP3 q8%# jq8% 7# jk8 $7 q8%# j)
.b

:o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 =N :=, 6 ) :=N ) 3 3 P
3 WP3 3P sF, R 3 3P i#3 9#
3
P
T
T
. P4QT R E AR f343 r S,P

4

3
3 P 3
R 4&3
. !P R,# WP T R, $3 W+ 63 % :o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 =N :=, ) q8% =N )
i#9#
R 3, o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 :=, k8 $7 q8% :=N )
i#9#
, O o2 3 :=R
. NF
. NF
.z 2 q A : O
./ jF b ~ jgQ# $~# +

!2# EQ # $~# N8 E 2 $4 :( B# B)# . :9 O
.=N :9 # O
.
#9) : # 9 # O
. j j( X YU jd#\) n#
e 9%/ O k! 7/
.Q
, :9 O
. :9 O
.k. : O# 9 NF
.k#,# : O
. :9 O
.U09# :9 O
.i#9 :9 O
n~ =N) j8 j/0
F_
F O 7 3S, 7/# :m,8@ N9 j : j(Q d j

e 8
Q) jt8
Q O
R 7/
;M# ) W*%# k8 7/ : / ,8 4 $a m, , O k8 =N .(4F G s S s p t
Fa 8Z# O :WN% 8% 1 8
3 N9) V% F# O# ( : j : j :m,P8@
3 N9) Q \%g O
8 F e W*% .A# cS, # ( : j : j :m,P8@
.W4 u92 O # t8Z O #
./ / j/0
F_ t8
Q O 8< 7/#
.Q(` ' m N9# o q tA q
!q =F9 , := jo4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 za 9!) E79 $7:=, 7 :=N )
i#9#
8# T
E7 g .8 R2 N8! LTDA# 9(F LP DA P ) , :=N .8r # K 83 P#R '# N
R N9R [J/]
9(F
Dg,#
N8! Dg,
.9A. %F 8
R 3
G
P nT
3 A
3 q 8bQ 3 : o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 =N :=, # WP3 q8% :=N )
k#9#
.
O c( q L 3N
T ' :=, o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 :=, F 4# =N )
i#9#
j6/ H 2 *2
.64(%3,# Rq R

.R 9 O q 8P
7 DA
:o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 =N :=2 b
+Z :=N )
i#9#
R
. 3 R '# j 4A0 '
P # 3 3 P
3 R 3 U09 .doPn! Lr # n! =79
R(F $P '3 1R *
j
(~ d( '#.*
i#3 9#
3 j*

jt9* q 9 $/a za #8*( _ .UI/ 343 3) ' (t4) ) LM jU8 i9 n
o 9
.(/ j() tR 9
3 R) o P(R, T 3 'Poa Roq f3T3,#3 P
3 R) RP T R, T 3 3 #8R ,PR,#
T *UP T3 3P Pq
j c Q F## \%g O ;M 73 3 /T 3# jc )
F O 7
R 73 3 /T 3 + M N
.c V% # k98 8 F e cS, 73 3 /T 3#
8< 3P 73 3 /T 3# .c W4 7 # j k.(# j # R 3# j 8< 3P 73 3 /T 3 M N
.6.A V% ;M 73 3 /T 3# j 6.A ) 7 73 3 /T 3# j6.A S, D
[/] <3 6/ 2+ o *2

3 ' # c F 4# k.( 73 3 /T 3 : M N
.64(%,# q
.c J, WP3 # R 3# u92 O k9%# 8< 3P 73 3 /T 3 : m,8P @#
j(V9*4 84# j :$7 8 j XYU ,) j,8 4 $a m, , O k8 =N :m,8@ N9 j : jt8
Q O
R 7/
.WN N js p
F_ k8 $7 q 8% m,8 (/) ,9( O 7/ :X/
. :m,8@ N9 j : jt8
Q O
7/
.=, :9 O
j V% /0
F_ t8
Q O 8<# j87Q~ J(A O 7 /0
F_
F O 7 7/# :m,8@ N9 j : jt8

Q O
7/
./
. j J(A O j
F O k.( 7/# :m,8@ N9 j : jt8

Q O
7/
. j8! J(A O j/0
F_
F O 7 # j & J(A O j/0

F_
F O # 7/
.
n :9 O
.() :9 O
.(RR32 ) : O
.#8*( :9 O
. : # O
. : # O
.*2 ' :9 O
.VQ : # O
.c 4F
Q O W*%# 7 # # R 3 73 3 /T 3 : m,8P @#
.
t#9 k. m,8P @ f4 4& # j9Q, E ,9A.~ @ ) a :*S =N#
R tAB .
q Wp9 k98 8 F 33 @
C98~ fQ
,8
3 Q2 a :*S =N#
o R~ t\Q2 O WQ

3
3
P
P
3
3
:=
EFR (3 3
3 3 ) (/ j$F) H R nT 3 H 33 693 63D 3 T%3, T fQ3 3 z 2 N O EZFa L9F O
.8@ $R f T R, r U # + U ~ 6B

q Wp9 k98 8 F R 3 38o
Jn :=N 3 3 P
3 33 AB# jc1 n! 3 3 P
3 R 3 3P t#9 ;M + s 8N#
q8%# jq8% 7# jk8 $7 q8%# j) q8%# j) :U j %F o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9
.b
+Z# jF 4## j# WP3
:m, I ) i#3 93
R 3, o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 :=N )] :=#
.Q)a E AR f343 r S,P
3 3 P 4T P T 3
R 4&3 :=R
R 3, o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 :=N ) [:;D#

.4A \ f4 =8
:=R
R 3, o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 :=N ) :mD#

.*4 â ` z 2 q:=R
G
P nT
3 A
3
3 # q 8bQ 3 :o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 =N :=N ) U# cD,8P 3 ) q8% i#3 9#
.
O ( q L 3N
T
R N9R jq =F9 , := jo4F3 #3 P T343 q fo43

3
za 9!) E79 $7:=N ) U# cD,8P 3 7 i#3 9#
8#
E7 g :=N .8 R2 N8! LTDA# 9(F' LP DA P [J/] ) , :=N .8r # K 83 P#R '# N
.Q : # O
.4F :9 O
.9%, : O
.9 NF
m,8@ :n~ =N# j :m,8@ N9 j/ j( / YU j,98
gF' / LU jfQ 8< :n() jX j9 J(A O ;%+ 8 7/
.O s S js p
F .U
. : O
.9 NF
. 82
. NF
:m,8@ N9 j : j : .(V9* +j : $7 8 j j YU )D % j#/0# #1)9 ) t8
Q O E%
8< 7/
3 N 3.A3 3 3)IR3 R3 3)3 3%/T 3 s3 F
T 3 L3 83 T,3 R P T 3 3 T34FR T 3 8 3T 3 P T 3 3
R n3 FP
3 8 T 3 f343 P Q3 R, 3T WP3 =3
3
F_ :
R R, R T
T a 3
38o )
3 4T 3 T 3 3 3 T3
R 33 WP
T 3, tR o Q3
3 tR R T3^ t3
38o #
J9 4# .
) m,8 7 .U ,^ m,8 .U :fQ =N j4A \ f4 =8 $7 J j4 J(A j
F O k.( 7/ (PP3

./ j,8 4 $a m, , jk84 :) . J J(A j
F O # 7/
.q a : O
7/ 8~ O k#Q =N# 82 x ! # % # 8< 6.A 7/ 8N# :4N :X/ j,8 4 $a m, , O k8 =N
4D# *4 â ` q# 4A \ f4 =8# N8 # EA 9 V% $ # n4& m,8 k9.
~ ,& # # kgQ
4F 8 4
e 9 nFa m,8 kgQ 4# c t87 # m,8 b(Q~ O N984 E
t8
Q O #Q/ /# ...YU g, 4# \ f4 =8 N O $98 e M 8% '# ) 9% 8
U .A# ( c L8,
8U m,8n4# t8
Q k#n4 9 ; f4 O t#9# j4! 8 8< f4 9#82 ,& *4 â ` q# L, )
e ,#9
.4A \ E c W4 9b
# b O 7/ /0
. 82
.9A. %F 8
Dg,# N8! Dg,
R 9(F
3
:?D,8P 3 F 4# i#3 9#
3
.6%,, ' za 6%,, | :o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 =N :=N ) =#
T ' :o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 =N :=N ) ;D#

.64(%,# Rq R j6/ 2+ *2
j4A0 ' .R 9 O q P

7 DA
:o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 =N :N b
+Z i#3 9#
3
R
. 3 R '#
E*F \%g O ;M 73 3 /T 3# jc Q 9% 73 3 /T 3 4A \ f4 =8

m,8P 3 4N
.6.A k9!) Q WP3 # j8 F
4 c ) WF8~ ($S#) f4 , R 3# 8< 3P 73 3 /T 3 *4 â ` z 2 q a m,8P #
3
8< 3P 73 3 /T 3 j6%,, ' za 6%,, | (m,8P #)

3 .*4 â ` q# j4A \ f4 =8
3
3
.6.A ,9( O 73 3 /T # jc 8% !# \%g O ;M 73 3 /T # jc )
3 3 P
3 R 3 i#3 93 :k ~ ,8 = @ =N :n! %2 O W&Q @ =N .W4 Q@ 7 73 3 /T 3#
.f*() .cn ? %F# ?

R
5V' 0, kR V@ 0, 9& i ? ' )
3 3 P
3 WP3 ) z 2 q ' :=N C9%~ q8% i#3 9
3 :n! %2 O W&Q @ =N
V
|9# Q g 8N :=N ) C9%~ q8% [/] cS, i#3 9#
3 .V
ZQA
g F#
.3 3 P
3 R 3 :K E j**#
. 82
.d*%+ C2 f4 m@ J O j
Q O WZQ
7/# |9# ZN# J(A O
Q O k.( 7/ :?4( ,
F_ m,8@ ,# )
. 82
. 82
. 82
. 82
.9 NF
.($S) :9 O# (cS,#) : O
.za :9 O
.9 NF
.8 F : O
c ? Q2# (F (X: O) 8 # U8 # ? (
*
i#9 ,. c ? Q2 # 9 (X :) n! %2 O W&Q 8
.
*
i#9 ,.
.t8 :9 O
. :9 O
.
,8~ :9 O
.3 3 P
3 WP3 ES '# |9# '# E ,9 V
A9 :=, A ) #9U 8,, cS, i#3 9#
3
.3 3 P
3 WP3 4 ,9 :=, A ) g 8 cS, i#3 9#
3
[.9 EU 4 3 3 P

3 33 :=, A *
IA 8 F `# Wg cS, i#3 9#]
3
H 79 (,9 j ) := 3 3 P
3 33 ,9 EU :6~ =N ) W + cS, i#3 9#
*4 ,9Q t.U O 64A I
3
.(b c%UB
. O 3 3 P
3 WP3 f4 = V
:=, A ) (W + ) cS, i#3 9#
3
.I O 3 3 P
3 WP3 q 8, 9 EU f4 :=, A ) # WP3 cS, i#3 9#
3
jk98 # j D : PZ3 9 L8# A9 O 0 (/ :=N ! 79/ cS, i#3 9#
3
. IA f*() j3 3 P

3 R 3# j\%7 8 F#
'# 'a m,8P @ 8` ' j 3 3 P
3 R 3 A :? =N :@ d%& O W&Q @ =N#
.` ' 8`
.4D O ,9 :C9%~ =N#
.f*() .
|9# g O ,9 j) EU 4 A :Ua Wg =N#
j p 8 j U :=N 3 3 P

3 WP3 Q2 ? ` EF ) :$()' J(A O M8% AB#
.=37
O 4g2 =# U# j% % # jt 8` a (g, b@ % .U
.4 ,8~ 6.A#
3 4 E%N 3 3 P
3 R 3 $7 B_ j
8n 9
, # )
A :8, [J/] < =N#
3 3 P
3 33 =Q)
A2#
.
8n j*T8 !8 33 , :=, A# j4g,
.3 3 P
3 WP3 m,8P @ \Q( 4 ,9 :sF, R 3 3P =N#
$W O 3 3 P
3 33 / :=N sF, WP3 t
F_ k! i#3 9#
a UB k. %U. ,9 'a 28( jN
3
.f*() .W
n! m,8P @ ! U A# m,8P @ za 4 9
A# jL/ O f
.# :9 O
. NF
. NF
.9 NF
.= . jn! %2 jW&Q
.9 NF
./ j X d#\ X 4 (g 9 :+
9 j@ d%& jES W&Q g e < 8%
.9 NF
. . jd#\ j4 (g 9 j*
q Wp9
e# W +# 6 $* Z ID EZS O $()' j& k
M 8% sF,
. . jn#
e 9%/ jk!
f4 sN# j=37
2 9 f4 fu '# j PZ3 $P '3 1R U 3P .U O d*+ t.U za )
H S
Q J, U8 d, v ) j=g J9 d%&
.4 79 f4 4 , I
8r FA m,8P @ O s p
)a =N =N# .rE& 8r F H 34P43N )A m,8P @ 4 O 3 3 P
3 WP3 3 SP
r
3 a :=N =
H 47 ca A )_ .rE&
.m,8P @ O '# 8 O 4D d, v# jm,8P @ 4 O I
j
$ 4N# J L$Fa (m,8P @ O) s p 3 3 P
3 33 :N =N :,8 O I (=N#)
.f*() .I $P '3 1R U 8
S, 98 .\/ 4
# jt# p# C9%~ # k9D 3P ED _
.m,8P @ ,#9 O 92
=g # LDA (,#9 4N :a#
` 'a m,8P @ 8` E74 W%

, ' : 3 3 P
3 R 3 =N :=N ) sF, WP3 t
F_ k#n (i#3 9#)
3
3
P
.f*() .4 4n(~ * i/ 4 ' j(3 3
3 WP ,#9) 4N 4 t.# :=N . 8` , za ,
' R

#8 M # ) [@/Y] 9c,x 9_, - ' )
:=N ) \%g G WP3 ;^# Ea# W9 AB
4% jW + 3 P U. Jn P #

%U. Jn P P Sn 3 3 P
3 WP3 3P ,+ )8
P
jb R~ #
22 f4 U%29# U#8 # j $4 P r 6B O so
8N# :;^# Ea =N# .
'0 3 9
.f*() . T p3 8 o4bR O t4 7#
W k#83 3 $S 8< $% R 3 =N#
dN
kB(F# k8F
R 8N :8
Q~ J(A O +~ g WpN Wg~
P 9 f4 .3 42 3 3 P
3 33 o (F# *( 8N :=N ) W4ZQ PZ3 sF 3P k8##
.? (
'0
.f*() .?4Q~ PZ3 E79 '0 9 t8
2#
. NF
.f4 : O
.=N : # O
. NF
.DA : O
. # NF
.i#9 : O
.9 NF
.(
e (,#9) :9 O
. NF
./ :9 # O
.8 :9 O
.LS :9 O
.9 # NF
.4 :9 O
6B gT
R, '# .?4F~ 8F L%) 8* T3%, ? ( 9%A# n! !
T ^ '# :4N
3 C9 )_ .6B #3 3
.6*~ )_ j6B q ) j (8r F Er U7 # 8r ) R Pr gR ) 'a
4 8N A# j,8 PZ3 I

A#
H 79 ? 9 2.I2 E7
.?P 3 *(7' 8 *
8# EA
sA# :A# = .3 3 P
3 R 3 / :rE79 = jc, A# 8

A:=N ) A WP3 i#3 93
^ G# L8Z ` ED# j *FN# U*(7 O # Q@ 8# sF, WP3 ED # R, 98,
ESR# WZ # ED# j 4# n
( O F ED# jm,8P n4
3 * O W4
=8
# %#
(tyQ47#)
R n A .,9(# m,# \Q( ( O C9%~ q8% ED# j *9## 8U O
ED :A# =N .J! za t# 9 jU / a# ) j4 DR, *
E A# [J/] *
U# R, sA $P '3 1R U
U E )A .U sR, k.
.HI%F Ep
'0 9 " 3%U. E3)# 3 3 P
3 WP3 i#3 93 ) j4 ( J(A O AB :
@ d%& O S~ U =N#
g, 8'# .)
*
8# Eg
.f*() ...7
r
Ro 4U# .Jn
. PZ3 8 t8 (, v PZ3# Jn 2 ) :E@#
q t8, jP ,+ P 4 ,#82 za Q

jF8 p jP F#
j PZ3 a U :W9 =N#
R
R
.9N N O '# 9! ! O ( v j PZ3# Jn b j! # ( z 2
3
9P %g ,# 'a 3 3 P
3 WP3 ES f4 =8(Q,
q8%# j9
, # A jf3g3
v :s+g =N#
.#9U 8,,# C9%~
Og] o !
o % T+3 UR #
R o% 3 3 P
3 WP3 i#3 93 :u92 O k9% Ea 8 =N#

i#3 9X
.kT~ 8,, q8%# ,7 #
WZ [## ,PS
o ,# R 3# 8/ R o#
R
3
A##
3
3
ESR#
F# #o 9 WP , 8% 8b~8%# #o 9 WP , 8%# jq8% 6,# Xm,8P 3 Z Q2
d0 O U#X k~ b
WP3 # Xm,8P @ P \Dg
i#3 9X
3 k~ d, % L<#
.# '# : O
.(8r F# Er U7# 8r ) R # Pr gR ) :9 O
.? : O
. NF
.$W : # 9 O
../ :9 O
.U :9 O
. F8 : # O
.' :9 O
.9 NF
.i#9# : O
.\! : O
. NF
.WZ# : O
# 8/ 4Q# A## +U# C9%~ # %
i#9 %4 q 2 % z Og
) : / j\%g ,9( O k9% AB
4) \DA !(, s1~ f4 \+, L9% t.U .Z# ?Q
F
d ) =N jD,8 # ,9 ( X #
) (gF 7 A k~# ,#
.k9% =N W*(
, , ? (, v# .8/ R *4
8/ 4Q AB# jc+U 'a A., v ,9( O .9!~
o
(<8%) #
i#3 9#
3 jX\%A C
T2# \
3(2 !3 3 P
3 33 , \/ q C7:=,# ./,# Q, A#
.cS, 3 3 P
3 R 3
i#3 9#
3 .4F WP3 \*+ Wg~ 9
I# Z Q2 $4 9%A 3 3 P

3 WP3 3P [/] #T #3 93 (,. a) :,8 oR W9 =N#
.?4Q~ ,+ *4A jHI79
:3 3 P
3 WP3 PN3
3 O @ =N k#% ,8 = F
:i#( U7 O ;g ,8 A9R =N#
R
R
. PZ3 ZF f4 ES
g d4A I 'a 3 3 P
3 WP3 g, v
.J! WP /3 J
Ba :z#R
R
.r7 8r F Y
3 P $3 9# :)D#
r 9#8 *F :DD#
.NF
H'N AB# j.A# .A :EZQ J7 O =N Ba EZ _ J! W/ J Ba N :=
@ U f4# J! f4 s, p3
R,' SN
(
R
3 ^ EZQ .c c7 6B g, '# j 6B J!
.6B
g '# j E
O F # .$3 * *4A V

9! Y
3 9#
R
R jr7 8r F Y
3 P ' :=N ) k#
3 P $3 9# :N #
=a f4# t n f4 b@ ,# t

R,# #bR,
g j.U 4N
3 Y
3 P : EN Ba _ . ~
.E
a UB
'# b \^ EZQ Q)a EA 98 Y
3 R N M( , v # .!
R
r 9#8 *F :N #

3 #
BP /~ *F () c ./ B_ .$W ./# $W 9 9#8 Q _ .NF
P
Q, nn!2
,& g .t./ k. *Q ()#
B/~ *F O (c o 9 a#) .t./ k. *Q O
.JQ@ E Z8 *Q
323 .a o4F# j=#o U %U# JU~ a ja o4F# j/0 , 8% U# ,
r :D
3 '# c
O Ba# j O 6B $r W a 79 ) j9#8 N# )_ j8% 6B 3\^ =
P
. Q2 4N# m4
D4D

#
m4

jJQ
za
b
(

6.A
[J/]
=,
'
.a
7,

D4
O

Ba#
.D4 O
r
r
T3T
. NF
.9 NF
.;g & O E za # t
(% J! E # k : # O# k% :9 O
.9 NF
9 : O
. : O
., :9 O
: 9 .E \^ # b \ % EU =N gQ(, _ + EU
,D# jW + Jn 42 z# 4g( :.gU jL,
U ;g4 i#( U7 O
.
(c o 9 A a#) :9 O
.D :9 O
.7, : O
.$W+ : O
.9 NF
j9#8 *F U 8 .U# .=#o U za 8# *

7,# . Q( D4 O !2 z#R % a :=

T F
.R 4Q~ !2 j*
) % j r Q2 U k. JQ@ E t

T
;D U4# r (F =#o U4 E!n j*
8# O )D %# j ) D4 O T n
o z#R % a :
4
3P =N .U# . # ./ ? Z8 *Q Q, Q~ t.U =D O n!( ,& . %D .
a
.NF 9#8 *F

98
8
cD H'N 8nT R, 8 ' j6B f4 *RI/ (F#
j?N f4 Q O 4(/ Ba
I 4 t*(7 ! j U.~ 9(F E%N 8*(7 3 3 P

3 R 3 .cN2 b 9(F E%N o # .$4
t\^# jI/
ES * 2' Z7 t*(7 A . 8
4 t*(7 !, 4 U.~ 9(F 8 8*(7
8
7## j$4 DA 8
=S~ 842 z# ES 842# .g |
~# jI(/' Z7 t*(7 A
.k g R 3 *
# j*S
>,; R
9'C ' 9&R$
98# 9 - 0, + @ 9W@ ' )
#) j
^ O 279 q f4
3 3 P
3 R 3 U 4
3 #o =# |B# | 8N#
o j;%~ gn(F# j; ~ %

(F# jEZQ~ VN# jEZ'8 ((F
P
8 j= za |# o 9# j= 4
= P E#
o
R L9* 8 :a# jm,9~ (/ j dI ~ j @

j
!
j
LA
j
LI!
j
L9*
4 V#9 c/ 6B E :a# .V

= /0 m,9~ (/ :a# jd% U [/] LI! j LI!
o
3
R
(
, c() 4
3 P%3, ' z 2 q a :4F# 4 q f4 q =F9 =N A cFy9 =* V
B# j$4 JU.
.4p# 4S 4 \ T 3(T jR4Q .H'*o 7R cFy9 V

R . c~ T%, v Ba j$4 % S%, g# j%
.=D :9 O
.9 NF
jF V 17 : 325 k~ s jYU: 982 Q
,92 ji#M ),
A: F
) . : 9 ji#( U7 j;g 88% 8
!2# 9!/ f! ) s1~ E) (http://makhtota.ksu.edu.sa/makhtota/1669/339 . 1437 N jC . : 217.4 / s
! N9
.2 A A
.Z :9 O
. : O
.o : # 9 O
.t*(7 :9 O
.$4 :9 O
.Z7 : O
. NF
.8N : # 9 O
.N : O
.9 NF
. NF
.$(F : O
.= 4 : O
. :m,8@ N9 j4 J(A jnn O 4Q # j4 J(A jnn O k9% 7/
. 4Q# k9% t#9

.3 3 P
3 R 3 c3 T %o29# c(A p## 3 #o 3 =R #o :W/g Q@ WP3!( O k9#8 ?Q@ =N
|(,
o :a# ((, ') 4 U# jo
# #+ J(A p# =## .# %o29# Z J(A p# 3 =#o cS, U#
.(n f4 =82 *(n! j (A EZQ f4

R 4F WP3 k#9 #+ 4
:=N ) ;%+ Q@ 8 .42 ;7
3 p# 3 =# ) f4 E8#
jQ $4 !) a : 4
R .g EU #+ ! " :L!% WpN q8% D 8< K =N
3
R(T
Q#
j3 3 P
3 WP3 E%N g EU ## g3&# 2U g# j
T R(!)#
T T R2P ()# j3 3 P
3 R 3 .U p# :a
o
.E&% O b~ P z#T n4 4Q( :=N gQ
3 : = j;
$R 4 o4F y# 63
o ~ 6B 4% j3 3 P
3 WP3 G
, A ;~ O + WgP R
=# s!
jJ7
r !)# =r 1F !) 4 := a , 6B sA :E7 = . T9R 4Q, ' U# P 4 |9
P 3 I
T R, v# 3 3 P
3 R 3 G(/
j t*(7 O J :=, ) j 4A :=, * (;D s!
#) .8 A9+
o 8
A 4 |9 I 4F 8 .
O /# [J/]
O J 8N# j!
R R,# R, 8*(b~ :=, t\^#
.4 A E7 J( . 9 4Q, ' U# ji2
%
(F' O 8N 82# . O 3 3 P
3 WP3 f4 =r V
:W + =N .U E # :,8 EA + =N#
jF IN P ( tR\^# ..7
# Vp *4 #
o j./ ./~ ./ k. U ) jz#T
t8+) c*%
2# cF
(F fA# jE4 2 '# E za (` I jE!n( #B 3,
r .U# . a
#
:2' O %Q d%!N k. 2 O k,@
8
( E%N
i8 Q *** H % g Ug% E%N 4
8(4 ES 4 Ug *** gR% K o* W4%N g

T g#
.IA f*()
.(
, ') : # 9 O
. :9 O
.n : O
.9 NF
.9 NF
.8!2# : O
.
, :9 O
.8 : O
.(/ s!
#) : # 9 O
../ :9 # O
.9 NF
. # 9 NF
.& : O
.8+) :9 O
.2' : O
.EN : # 9 O
.t
(% J!# .K * : # O # bo* :9 O
.WQ,+ WQ 1~ 8% 8< V% e j j/ k,@ d :)
.X . . /YU j F 64 7 j Q@ 4 9(A8 :8 j
e U. 72 O , g
j% ,8 EA
W&#+ 8< 8 # (/ A k#n :;~ 2 O 9 J(A O W44 f4 , R 3 AB#
WP3 (A O
8, K/ i9
A ; := 3 3 P
3 WP3 U. d(/# 6/ / Y :k#n4 4N :=N
4 (,# 3 3 P
3 WP3 (A O
8, * L9^# 4 9# / i9 ~ ) , .f*() ja 4() 6.4 3 3 P
3
.3 3 P
3 WP3 U. 72 f4 =8(F j U# j*
A ZN8 (F O (
F f4 W+# j(,&
.f*() .c)# %F# s (Z# s s 3 3 P

3 R 3 # x EZQ~ :,
O ,8 EA + =N #
3
L9A.~ = f4 (~ EZQ~ # .*# EZQ~ = WU UAB x EZQ~
t.U E :$4 =N#
.f*() jf!(F a# r 7 *%P (Q,

T '# jf!nT R2 '# 8 R2 ' W*
JQ@ EZQ [/] |) f4 d(# jJ(A * v

# 4 V
7 %(AR 8#
.JQ@
# 4~# M Jn *7(F O do x
jn
O ,M~ f4 \%g EZQ
3 N
A
R :\%g O k g R 3 3P =N
:aU# jQ@ 8 , j JQ@
# n
O J(g .U p# ET43 2 b (,
o g .WF9 W4 R 3 U :EN
.3 3 P
3 WP3 4 U./# *o4 2
En(Q,# n!4 , ) U ,+ 4 p 8( z 2 q # Ba :k9#8 ?Q@ =N#
.f*() .@ \^ f4 * p 8(%~ g, j* (# *4 ( ,# ,+ z 2 q S,
cU> A 3 3 P
3 33 :U = 7 O +# m,8P @ EU A U# ,# ,9 =N#
*# %U. ./# 9 %& k. 4 # j O +(
~ A. q +) (U) n f4 =8,# ja Q)
t842# %U. f4 tDA # IF ~ # Wa fp9# W/

q g, v # j4 # N za |7#
F
.f*() ..U
, za , E# * ,# q 8%
. NF
.#+ :9 O
.;a :9 O
.:$7 8 j,9a 8 F 8 . : j , j8 %(g j[/] m,8@ $4 O 9 j,# f4 ,
.) : O
.=8(F#:9 O
3 R 3ZP#3 sT
3 sT
3 N :.gU 98!~ O 4#
.[/ ,8 ,
] .33QT 3 sR 3)#3 HT3 3 R T%F3 #3 sT
R 3 3 UR P oP*T P T EP
P ZQ3 T3 P
T 3
Rn3 T 3 R 3 p3 #3 3 EP
.W*(
~ : O
\@ : O
.7 : O
.9 NF
.8( : O# $8( : O
.i8( : O
.9 NF
.|7 :9 # O
./ . jX jg 9j#1)9 9 8% : j=F m, O = 7 j\ k9 d Q ,8 8
*-: R
98Vc, 9& ' c | ' )
33 W & WP3 W4 ?Q@ (W4 ) 8 Wg :(A =# O dIg+~# dS~ =N
, :3 3 P
3 R 3 = j o4F3 #3 P T343 q fo43 k87 m, C(2# V O EZQ S2 6) 4 : = 3 3 P
3
:*
%7 EZQ I 6
EZF ;a jq =F9
d*& Ba L~ a :
4 V
N A :3 3 P
3 R 3 = .LI! :=N ! c) # ES LI!0 :U8
.M4 c%2 LI! WS2 '# [J/] ! WS2 :=)
g# j! WS2 '# LI! WS2 @
EQ g !
4 c V
N A :3 3 P
3 R 3 = .=% :=N =% 9.N# W P
3~0 :)D
H =% #
.M# , I
~ EQ J7 =)
g# jN =%
9%/# J(g # V
N A :3 3 P
3 R 3 = .L~ :=N E7 b# s p L~0 :DD#
3 .4P43 z 2 q =N A =)
g# j S L4 \~ O s S( g
.(/ j$Q
) P T33DT)RT 3 ER TDP P Ao
f4 n! E,#N f4 j o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 m, f4# z 2 q J(A f4 t
T3
3
%U. .U f4
?~ =N C2# a 9.(# W4 8 A .V# *(7' =) 9 t.U c 8 v _ j |a
. ,8) ~#
fo43
m,8P @ ($7 Ba) :=, 3 3 P
3 33 :=N sF, WP3 8 k! 3P i#3 93
.f*() .U
< ? ( $7 Ba# j*4,#N v n $7 Ba# j )./ o4F3 #3 P T343 q
.c4 Z7 \^ W ( 842# jc4 t8
7# en! 842 .U U :4N
' :EN# j :E s4(/ 8 (V) C98, # jcN2 V C98, ' 6.A )_ :=#
.cN2 U842 I *
I(/' N# # .4 2 EA O I(/' .U# .W/g t9(/# j
O(#) ji( O en! a# t842 ' , j3 3 P
3 WP3 ,# U O 6.A )_ :;D #
' t842 b n! ED A 4# #Q# Q~ 8 QA n! O t( d* a :9
,#9
.,# U [/] 8( ~# j C98, # jV C98,
.9 NF
. # NF
.9 NF
.
4N : O
.9 NF
.9 NF
. NF
.n! :9 O
. . jn#
e 9%/ jk!
. NF
.t
(% J! E # j(V ) : O# # 9 NF
.) :9 O
.9 NF
.9 NF
.? ( k9 I x, A 3 3 P

3 33 % 8N#
:c(%D( 4 ,
A :=, Q@ :=N ) (A ` d% AB#
.t\^ za (8 , v) o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 m,8P @
Ba

A# j0 O A c/Q
# cF) m,8P @ O a :=N ) 0 ` k#% O AB#
.c* 6. g ./ o4F3 #3 P T343 q fo43

4 %N /0 O
j4A t84 EU m,8P 3
q =F9 t8
Ba F
Gn 8,8 3 3 P
3 R 3 A :=N ) ! Q@ k! i#3 9#
3
cF) z 2 q J(g a :=, A# (g EU ##) jg EU 4 c9 A# j o4F3 #3 P T343 q fo43
E# 4 %N k. \/ o4F3 #3 P T343 q fo43 q =F9 E c A# .c/Q
# cF) m,8P n4#
3 jc/Q
#
.t84 EU za
.3 3 P
3 WP3 9 ./ DA I79 ,9 :=N ) 8 !) #
.n! m, |%2' 8,8 3 3 P
3 R 3 A :=, e :=N ) ), 8< #
E# j9*+~(#) 2(~ k m,8P @ J(g Q) 7
m,8P @ $
(' \DA A R T
3 q W3 pP 93 ) E@#
$F k c4 V f4 8 M/ 8 N# jV f4 8N# =*b~ ,# E 7## jk f4 *8N# EF~
.V C98, ' en! 842 7## j9(~ f4 jg, v # c* k# A
%$
U# ,# =*
U ~# j8 # %S =*# jQ
=*# j,# =* :QN I f4 =*b~
D,8P 3 *4 8 (gF #
s4Q
i#3 93 a =*b~ .U ED _ j?D,8P 3 # m,8P 3 'a , 3T k.
R
v a# .V f4 8 N# jD,8P 3 E 7 j# ~A 9 % t 9# % [J/] 4P%N %N O 4(/ #
:a E 7 k .U# j/ Ba v# jV # Ba E 7 =%N '# E, v# s4Q O D,8P 3 *,
A j f4 2# s4Q O m,8P 3 * a# .J.g %4 E I mD 8 jID # O U
.c4 E ' g
D,8P 3
.,( O .A m,8P @ =%N
' Q
O * % (,#9 _ Q
=* #
A E% * # .ID # \^ O ,# U O tM/ E%, I 9(Q~ fQ~ U# 8 # %S =* #
.(t8 , v) : # 9 O
.$* : O
. NF
.J(A :9 O
. :9 O
. . jn#
e 9%/ jk!
.9 NF
.n! :9 O
.' :9 O
.9 NF
.cD,8 : O
.s4Q t , v c4 %N 3 3 P

3 WP3 k#9# .
y@ %$
:L+ 9 %U. n
4 :
4N t8T o4N 3 3 P
3 WP3 U. n (4 B :4N a
3 :;D# j ?+ ES2 :=#
:# j?3 P s4/ LI! :# j ?(4% 2 :mD# j ?
3(
R f4 Q~ :Q# j,8 LI :VQ# j?2
f4 LI!
:F(# j?3 P f4 # 8 :D# j?o
.,98 fp : # j?2*+ f4 CQ
jV8~ # % g ?(4%# j*
q Wp9 W4# D ?
(# j*
q Wp9 # g R 3 ?+ ~
# 8 # j S@# Q s/
?# jfnp# ,8 # j# ! ?2
# j7# M ?3 P#
.+# \ ,98# j(F9# t8%) 8 8*# q 'a a ' L* ?2*+# j Z# = ?3 P f4
': R
9# %/ 9& +( ' )
P :=N ) [/] sF, WP3 k! i#3 93
H EA i9 ) =, 98 jV
8 %
o# I
R n
.3 3 P
3 WP3 L$#
jC9%~ A ED tA.,# !, 8
R jJ.g, E 3 3 P
3 R 3 A :=N ) ? i#9#
.\ tA.,# !,
P 3 3 P
3 WP3 E
R P#R :=, W4
*n7
P E
P 3 s!

R :=N ) |bR 8 i#9#
o 9 EU

.3 3 P
3 WP3 ES t8
A # . 7 :=N # j
J(,
R :=N ) C9%~ i#9#
R R(,9 := .% 3 3 P
3 33 83 3 T !q8% 33 , :k9D Q 4N
# 8
R q# U :=N .N
. U., 2
Q f4 4QR, E
.f*() .3 3 P
3 WP3 (|9# '#) ES '# E 8 ,9 jV

:=N ) #9U 8,, i#9#
R
3 A9
(&# j ) f4 %Na# j) ( :dI

R EN 4 := EN d 3 3 P
3 R 3 EPFR :) k#9#
j)4Q
.)/ t#
j )\7 E 2#
.q =F9 :9 O
.i9 : O
. # NF
.9 NF
. X j. jn#
e 9%/ jk!
.k#9 :9 # O
. : O
c9# 8 * q# ,9

3
R 4
R 4<
R :=N ) #9U 8,, k! i#3 93
s %(A
3 *
T
.
)Q4 '# 3 3 P
3 WP3
.c
g ='8(F' q J(A \ Q P g f4 =8(Q, v q , O 9# L8 # 4N
M O :=,# P^ b E O 4 ' A 3 3 P
3 33 fgnT R, :F J(A O k\+ 3P =N
EA
j@
8P ,8 , O +
O cQ7 A 3 3 P
3 33 Wg :(,A O + =N# .c9 * c ) 7
o N
E
T [J/] j %Q =r Z@ .U f4 K := E O 4 ' v : E jZ
%
A#
tR 3 A
()
.t987 E
H 79 T3 N 3 3 P
3 33 fgnT R, k.# :W/g !( O k9#8 ?Q@ R 3 =N#
4 jS% $7 .H' I
3 I ja / + O sN## Z E O s,
Z@ E O N j6B R 3 T 3 3 P
3 R 3# . E
k\+ tg a :EN . |() ) j7F $p O V4
~ 6B
# j %7# '# j64P~ |()
.*
L
'# .g@# P J U :a (k9#8 tA3B # .|9 J U :a) +#
8N# j* 9 ( EZQ O sN2 ,M J9 , O 9#
,# j+ g ( ,^ #

:= d I O *S *)
c
( c
, 6B 8o 8N# *** 3P * soN2

4F~# 6ZI~ ES# *** 9< 91F# (/ #

A+~ E&# 4A# ***
oI7# fD
/# U#
U O# $%) ES gZI~ O# j9@ 91F# j( N# O 3 3 P

3 R 3 3P sN2 ,
jg
)
c %2 9
#
4/8, EU ?A+~ =& O# jco4 \!, 4g# j*@
R , oI# jEg+~ (fD
#
.*Z
j+ :EN# j?
F Q2 4 Ba :EN# j4%, :EN j(N# O 4(/# jg $Q
4# j
F =74 ( 4
.I 'a# /R ( v , A :EN#
. . jn#
e 9%/ jk!
.Wg : O
/ j(/YU jz# % jL87 / d#\ j 8 : n~) jX jW 4, , O W ~ ( ,8 m, , !) j W 4, :)
.
. NF
.S%, :9 O
.9 NF
.L,# :9 O
.kg4 d4g *(p
.sN# :9 O
.9 NF
.(fD
g
) :9 O
#g :9 O
.
(/ : O
E L9*&# jFb
E 4# n4 _ j 9 ( Cg+ E% 91F .A# 9@ 91F#
n!# jb
*, '# U b
, I . sN( 6+ [/] j91Q gnA g jL9*
.29*& O ' (,9*& O sN(
EF# $%) U# +% / Q~ O n(# jgZI~ ES $%) 9* 4 k.#
j*/
# gZI~ ES U# $2 U# +% # * # j*
EF U# gZI~ / ES
8
%) D(F +% /
ES gZI~ /
a :=N # .*/
# +% ES gZI~ /#

.| %&N 4 ES )_ j o4F3 #3 P T343 q fo43
.* (F f4 U :'N# U k9 ' :q <9 3 3 P
3 R 3 =N g
# j8A c
U#
%F g@ *
= _ jfD) * = a# jI^ * A. = _ jAB# fD
#
8
LDg LM '# H' DA za Q
, :'N# .z 2 q <9 3 3 P
3 WP3 8
Eg+ %Q O ,(F a# jc7#/
*# 4 _ j4% E%N dI t.U# . 2' Eg+ LDg# # O (,(F a#) jz 2 q <9 3 3 P
3 WP3
# E% # # ,8 O 3%3# L~ k8DA k8 * a# jrE7R 33 E7 4(` A 4( # $Q
za E# # @
.Eg+ p9 2# d* # dI t.U I *2 v a# jL &# g
,~ j N2 '# 4 ~ za 4 ( O 7, :3 3 P
3 R 3 =N# .t./ EA C( c4 \!, 4g#
d I EA C2 Ba [J/] :'N# .6. LM EU k9 za

(| '#) |Q E *(7' 2 '
. L~
O t./ En jc4 g,
4# U& g O Q% _ j*

% J# I L%# I E @ EA `#
N2 '# j*@ E
O# jc, ? 9 E (O 98 ) U (#) :,/(~ =N# .*@ , % E 3 3 P
3 e 8
*Q% O
., ID 778 O# j, L+ L+ O# jc, ,+ %
*g O 4(/# j*Z c %2 )8 O 9A 9g =&# j
EU # L/# )8 O
1 ?
1~ =&#
. Jn a :EN# j*4U c8/ )g,#
4/8, :EN# j*Z c %2
*7 4/8, :EN jL/ O
.)B I 8 J. , ' q ) :8 =N# .* 3 3 P
3 R 3 sN2#
. # NF
. # 9 NF
.# : O
. NF
.H') : O
.($(F'#) : O
.# : O
.O :9 O
.4 ( :9 O
.|'# : O
. :9 O
. # 9 NF
.98 :9 O
.L% :9 O
. NF
k#9 . # 8
# j) ? L9*+ t' L% O t*(7 ,^# t2# 9# L8 4#
.L8# A9 O 0 , A# .
F ? 9 $+ $p %! f4 )
:+ =N A =N# jf!(F# t =& 6B O ~ a# jf! DA E4 3P .U PN3
3 #
P #T P! W4ZF
982 ) EU J(# f!@ 8 *** 4S
#) ***
Dg2# (E2
f4 Q#
(Q
O
#
# 2 O /# % )+# jtD# %43(R
E 7# tp9#
z 2 q Wp9
.(<9
;
P *3 TR $P 3
q 3 P IH S3
T 3 R 3(T%3, P
R /T R ,
3 .P o ,P
3 7
T *P3 T 3#3 T UP 9P 3,P T P 7P
3 R 4TP [/] 8b~ (A O z 2 q =N
3 #8R bP 3, '3 #3 P
T 9#3
o R UR 63 P3#R R3FR 93 #3 q 3 #R !R T
3,#3 H)3 pP
3 U3 T 3 3 %nP R, P
3 .P o#3 ` 3 RNP !
T *T3Pa 3 7
T *P4T%3N T P 3 3PT#3 93 8o #$R o 3%32 ,
R
3
R
P
P
P
P
P
P
P
P
P
3
o
3
P
3
P
,
.

#
`

n
4

T

U
6

QT

)

,

#

!
/
P
*

A
3

#
P
*
QR

)

f3
4

#

1
,
#

2
#

7

U
9
#
8
3 3 o R 3 R T 3 3 r 3 3 3 T 3 T 3 T T 3 3 R T R 3 R o H 3 3 T R R WP
3 3 3 R TR RR
r $R 93 63 o)Pa 3
o93 R
3 0 ,
#
T #3 3
3 T P ^T 3
o93 3 RR3, T UP 8P T 3 T P #$R 73
3 .P o4P I ^P 3
PR4RN WP ET 3 bT 32 '3 #3 P 3PTP 3)R3%F3 ,
3 .P o 3
P)3 /PP
(X/ j+@)
r P 93
:QN I f4 ?

1~ QN z 2# )n%F q
. #./# g 9g *73 3 /T 3 ,. #7*~ :=#
.,7*~ LbU E%N *
g# #
,8~ ,. 9!) :;D#
6.# . , za ?, 8
1~ U# Q_ (# jIF kN 8 #7U ,. :mD#
,
T #3 3
3 T P ^T 3
o93 3 RR3, : Q .U z 2# )n%F s## j?
1~ %(F 8N , a :N
3 .P o 3
P)3 /PP
r $R 93 63 o)Pa 3
o93 R
3 0 ,
.
Z n j(/ j+@)
3 .P o4P I ^P 3
PR4RN WP ET 3 bT 32 '3 #3 P 3PTP 3)R3%F3
r P 93 #
U%F ,. /# , 9 %4, Q_ 9!)# ,7*4 ? ( z 2# )n%F ?%
.I ' # jQ_ ? ( * ! t. c!( A j?
14 8 4N O E ' # j
8@ %4N *,# j t%F ,. )/# Q
(Q j,8 64~ Ig ED( 14 W%

jQ# \ 'a s4Q AB )Q sg,# j0 O L9A.~ QN c79/ [J/] g, I ?
14
,8*(b~ PZ3 F '# j@# LQ@# j'.# 4 %F O 8, UAB j# (#
J+ O n()# jg 98 * J()# j* )
4 b j,8 O L#8N z 2 q *4 7 ,.
.##9 : O
; #) : # O
.(EN
., :9 O
.s!,# : O
.?
14 :9 # O
.9 NF
J9 , ?0) j,8 , $ \/ ?4Q~ U7# j? *

z 2 q Wp9 jA c
ZA 844 8*(b~
(?4
? %n# 0 f4# 8 )8F f4 q f4# j?~ J9 q 8@#) jJU 64~ q J(g ]
fo43 nN F9# A %% \/ EA za E 7# q Q f! %2A 8, f4) (?0

[. (o4F3 #3 P T343 q
. : # 9 O
.9 # NF
.9 NF
. NF
.(.
F 9 O*
W Q W7 8 W7 \ 8, ) :9 O
. NF
EB HANFENN CTHADLARINDAK DEM

(KAYNAKLAR SEBEPLER ANALZ)
Soner DUMAN*
The Change in Abu Hanifas ijtihads (Resources Reasons Analysis)

The change is a reality and necessity in jurisprudence. The change in Islamic Jurisprudence is taken up during the Prophets life by the term of naskh. After the Prophets life
the fact of change appears in the opinions of al-mujtehids. In thic article we studied the
fact of rucu as the change in the opinion of a mujtehid about a subject that he commanded before in Abu Hanifas juridical judgements. We mentioned the resources, reasons and analysis of these changes in Abu Hanifas juridical opinion.
Key Words: Abu Hanifa, al-Ijtihad, Change.
Giri
Deime, deer yargsndan arndrlm bir kavram olarak, en geni anlamda
doada, toplumda ve insanda gzlenen bakalama ve farkllamalar ifade eder.
Deime insan toplumu bakmndan kanlmaz bir sre olarak karmza kmaktadr. Toplumlarn duraan olmad bir gerektir. Toplumda srekli eski alkanlklarn, davran kalplarnn terk edildii, yenilerinin benimsendii ve dolaysyla eski kurallarn deitii ya da ortadan kalkt grlr. Sosyal kontroln en
etkin arac olan hukuk kurallar da deimeden nasibini alr, yani deiir, ortadan
kalkar, yerlerine yenileri gelir.1 Hukukun deimesinde rol oynayan pek ok faktr
bulunmaktadr. Bu faktrler arasnda toplumlarn coraf konumu, demografik
yaps, ekonomik, siyas din ve ahlak etkenler saylabilir.2
slm hukuku asndan deiimin hukukun kaynaklarna ynelik boyutu
daha ok vahiy dnemiyle snrl olarak ve nesih tartmalar balamnda sz ko*
1
2
Yrd. Do. Dr. Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi slm Hukuku Anabilimdal. duman@sakarya.edu.tr
lker Grkan, Hukuk Sosyolojisine Giri, Siyasal Kitabev, Ankara, 1999, s. 70-71 (Baz tasarruflarla)
Grkan, age, s. 76.
442 | Soner DUMAN
nusu edilmitir. slam hukukunun nass d kaynaklarn tekil eden doktrinde

yani mctehidlerin ictihadlar, mftlerin fetvalar ve kadlarn verdikleri hkmlerdeki deiimler ise usul eserlerinde tegayyrl-ictihad (ictihadn deimesi)
eklinde ifade edilirken fur literatrnde somut olaylarda bir mctehidin grn deitirmesi daha ok rc terimiyle ifade edilmektedir.
Bir mctehidin bir konudaki grn deitirip baka bir gre sahip
olmas anlamnda rc fkh tarihinde ve literatrnde sklkla grlen bir
vkadr. Usul kitaplarnn ictihad blmlerinde bu konuya dair tartmalarn yer
alp bunun bir prosedre balanmas ve yine ictihad ictihad ile nakzedilmez
eklinde Mecellede3 yer alan genel kuraln fkh ve usul literatrnde sklkla dile
getirilmesi de bu gerei gstermektedir. Dahas furu fkh kitaplar pek ok konuda sahabenin de grlerinden rc ederek farkl grler benimsediklerini ifade
eden rneklerle doludur.
Bir mctehidin ictihadn deitirmesine ilikin hkm konusunda genel kabul gren yaklam zetle u ekilde belirtmek mmkndr: Bir mctehidin bir
konudaki ictihadn deitirmesi cizdir.4 Bir mctehid bir konuda bir hkm benimseyip ona gre hkm verdikten sonra o konuda farkl bir gr benimsemise, bu rc onun ilk grn geersiz klmaz; nk ikinci ictihadn birinciden daha doru olduu sylenemez. ctihad bir konuda hata ihtimali sz konusu
olmakla birlikte- zann- glibe ulamaktan ibarettir. ctihadda hata ve isabeti kabul
edenler dikkate alndnda her bir ictihad hatal olabilecei gibi doru da olabilir.5
Kukusuz snn fkh ekolleri dikkate alndnda rc konusunda en ok dikkati eken isim mam fidir.6 Zira fide rc birka grle snrl kalmann
tesinde btn bir fkh anlayna yansm ve bu durum finin kavl-i kadm ve
kavl-i cedd eklinde iki farkl mezheb yaklama sahip olmas ile neticelenmitir.
Fkh tarihinde fininki kadar net ve keskin olmamakla birlikte dier mezheplerin kurucularnda da ictihad deitirme olayna rastlanmaktadr. Haneflik
asndan dnldnde literatrde en ok Eb Yusuf un rclarna yer verilmektedir.7 Hanef fur literatrnde Eb Hanfenin rclar, -namazda Arapadan
baka bir dille kraat yapma konusunda olduu gibi- belirli baz konular zerinde
kimi zaman speklatif bir tarzda tartlm olmakla birlikte tespit edebildiimiz
kadaryla bu konularn btnn bir araya getiren ve bunun sebepleri zerinde
duran bir alma bulunmamaktadr.
3
4
5
6
7
Mecellenin 16. Maddesinin Arapa orijinali P P4TDP P 3

R T
R, '3 R *3 P(7T 'P eklindedir. Bu kaidenin geni aklamas iin bkz.
Zeynelabidin bin brahim bin Nceym, el-Ebh ven-nezir, el-Mektebetl-asriyye, Beyrut, 2003, s. 129-134; Celaleddin Abdurrahman bin Eb Bekir es-Suyt, el-Ebh ven-nezir, el-Mektebl-asriyye, Beyrut, 2003, s. 137-141;
Ali Haydar Efendi, Durerul-hkkm erhu Mecelletil-ahkmil-adliyye, (trc. Fehm el-Hseyn), Drul-ceyl, 1991,
I, 34; Vehbe ez-Zuhayl, Teayyrl-ictihd, Drul-mekteb, Dmak, 2000, s. 25-28.
Muhammed bin Ali e-evkn, radl-fuhl il tahkkil-hakk min ilmil-usl, (tah. Muhammed Subh bin Hasen
el-Hallk), Dru bn Kesr, Beyrut, 2003, s. 855; Vehbe ez-Zuhayl, a.g.e, s. 11.
Ali Haydar Efendi, Durer, I, 34; Ahmed ez-Zerk, erhul-kavidil-fkhiyye, Drul-kalem, Dmak, 1989, s. 155156; Zuhayl, a.g.e, 19.
Zuhayl, a.g.e, s. 12-15.
Bu konuyu mstakil bir makalede ele almay dndmzden burada ayrntlarna girmeyeceiz.
Eb Hanfenin ctihadlarndaki Deiim (Kaynaklar Sebepler Analiz) | 443
Biz bu makalemizde bata mam Muhammedin el-Asl adl eseri olmak zere
Hanef fkhnn en geni apl eseri olan Serahsnin el-Mebstu ve Ksnnin
Bedius-sanai adl eserini temel almak, gerektike dier furu fkh literatrne de
gndermelerde bulunarak Eb Hanfenin btn rclarn tespit etmeye altk.
Tespit ettiimiz bu rclar, Serahs ve Ksn tarafndan yaplan aklamalar zerinden sebeplerine gre tasnif edip baz deerlendirmelerde bulunmaya altk.
Bu rclarn toplam olarak krk iki tane olduunu tespit ettik.
EB HANFENN RC ETT MESELELERN TASNF
El-Mebst ve Bedi dikkate alndnda Eb Hanfenin rc ettii snrl birka
meselede kendisine ulaan rivayet sebebiyle grn deitirdii belirtilmekle birlikte byk bir ounluunda rcnun sebebi belirtilmez. Bununla birlikte gerek
Serahs gerekse Ksn, Eb Hanfenin nceki ve sonraki grn temellendirmek zere zikrettikleri gerekelerde, kendileri bakmndan rclarn gerekelerini
ma eden aklamalarda bulunurlar. Bunlar dikkate aldmzda Eb Hanfenin ya
kendisine ulaan rivayet sebebiyle yahut da bak asndaki deiiklik sebebiyle grlerinden rc ettii sylenebilir. Bak asn deitirmesinde ise zamanndaki
rfn deimesi, meselenin kendisine kyas edildii meseleye baktaki deiiklik,
kyastan istihsana doru deiiklik gibi hususlar rol oynamaktadr.
I. Kendisine Ulaan Rivayet Sebebiyle Rc Ettii Meseleler
Mctehidlerin grlerinden rc etmesinde en nemli faktrlerden biri olarak grlen rivayet malzemesi ilgin bir ekilde Eb Hanfenin rclarnda clz
bir etkiye sahip grnmektedir. Zira tespit edebildiimiz kadaryla Eb Hanfenin
krk iki meseledeki rcsu iinden yalnzca iki tanesi rivayete dayanmaktadr. Yine
ilgintir ki Eb Hanfe, fkh herhangi bir grn, sonradan rastlad nebev
hadis sebebiyle terk etmemitir. Zira her iki rcya esas tekil eden rivayet de
sahabeye ilikindir.
Satcnn Grme Muhayyerlii
Bir kimse grmedii bir maln satarsa Eb Hanfenin ilk grne gre mal
grdnde muhayyerlik hakk vardr. Sonraki grne gre ise muhayyerlik
hakk yoktur. Eb Hanfenin gr deitirmesinin sebebi, Hz. Osman ile ilgili
rivayetin kendisine ulam olmasdr.8
Hz. Osmann grmedii bir mal satmas ve mal grdkten sonra muhayyerlik iddia etmesini Hz. mer doru bulmamtr. Eb Hanfe, Hz. merin bu
ictihad kendisine ulatnda grn deitirerek buna uygun fetv vermitir.
la
Bir kimse karsna drt aydan daha az sreyle yaklamayacana dair yemin
8
Muhammed bin Ahmed Ebu Selh es-Serahs, el-Mebst, Drul-marife, Beyrut, 1993. XIII, 70; Ksn, Bediussanai, V, 292; Abdullah bin Mahmud el-Mevsl, el-htiyr li tallil-Muhtr, Matbaatl-Haleb, Khire, 1937, II, 16.
444 | Soner DUMAN
etse Ebu Hanife, Ebu Yusuf ve mam Muhammede gre l yapm olmaz. Eb
Hanfenin nceki grne ve bn Eb Leylya gre ise l yapm olur. Drt ay
boyunca karsna yaklamazsa bin talak gerekleir. Eb Hanfenin grn deitirmesine sebep olan ey, bn Abbasn drt aydan az sreli olan yeminde l sz
konusu deildir eklindeki fetvasnn kendisine ulam olmasdr.9
II. Kyastan stihsana Rc Ettii Meseleler
Eb Hanfenin rclarnda kyastan istihsana rc ettii meselelerin azl
dikkati ekmektedir. Bunun muhtemel sebebi, Eb Hanfenin pek ok olayda daha
batan istihsan cihetini gzeterek hkm vermesidir. Nakledilen rclarn yalnzca nde kyas terk edip istihsan esas almtr.
Ksas Olayna ahitlik Eden ahitlerin ahitlikten Rc Etmesi
Hkim, ahitlerin ahitliine dayanarak katl zanlsnn ksas yoluyla ldrlmesine hkmeder ve ceza infaz edilmeden nce ahitler ahitlikten rc ederlerse
Eb Hanfenin nceki grne gre ksas cezas infaz edilir. Ksas cezasna uygun
olan da budur. nk ksas srf kul hakk olduundan dorudan hkimin hkm ile tamamlanm olur. Bu hkmden sonra ahitlerin ahitlikten rc etmesi
hkmn uygulanmasna engel olmaz. Bu mesele, mal konulara ve nikhla ilgili
konulardaki ahitliklere benzer. Evlilie ilikin bir davada hkim ahitlie dayanarak bir erkek ve kadnn evli olduuna hkmettikten sonra ahitler ahitlikten
dnse kocann cinsel ilikide bulunmas yasak hale gelmez. Eb Hanfenin istihsana dayal sonraki grne gre ise bu durumda ksas uygulanmaz; nk ksas
phelerle drlen bir cezadr. Ksasn uygulanmasnda yaplacak bir hatay telafi etmek mmkn olmadndan ksas bu ynyle had cezalarna benzemektedir.
Had cezalarnda cezann infazndan nce ahitlerin ahitlikten dnmesi cezann
uygulanmasna engel olduu gibi ksasta da durum byledir.10
Criyenin ddeti (stibrs)
Bir kimse bir criyesini satp henz teslim etmeden nce mteri satm akdini
feshederse kyasa gre satcnn bir hayz dnemi boyunca criyesine iddet bekletmesi gerekir. Ebu Yusuf un el-Eml adl eserinde Eb Hanfeden naklettiine gre
Eb Hanfe daha nceden kyasa gre hkm veriyordu. Sonradan bu grn terk
edip istihsana gre hkm vermi ve iddet beklemesine gerek yoktur demitir.11
Terikede Alaca Bulunan Kimse Gip ken Terikenin Taksim Edilmesi
Terikenin bir blmnde alaca bulunan kimse ortada yokken miraslar
hkimden terikenin taksimini isteseler, Eb Hanfenin sonraki grne gre
hkim bor kadarlk ksmn bekletip dier ksm taksim eder. Bu istihsana gre
verilmi bir hkmdr. Eb Hanfenin kyasa gre verilmi ilk hkmne gre
9
10
11
Serahs, el-Mebst, VII, 22.

Serahs, el-Mebst, XXVI, 184.
Serahs, el-Mebst, XIII, 148.
hkim bunu yapmaz; nk bor terikenin her bir czne dalm durumdadr.
Eb Hanfenin istihsan esas almasnn gerekesi udur: Az miktarda borcu bulunmayan bir terike ndiren bulunur. On dirhemlik bir bor iin on bin dirhemlik
terikeyi bekletmek ho olmayan bir eydir. yleyse her iki tarafn karn gzetmek en uygun yoldur ki bu da bor miktarn tutup kalan ksmn datmakla olur.
Bu ayrca lnn hakkna da riayet etmektir.12
III. Bir Kyastan Baka Bir Kyasa Rc Ettii Meseleler
Eb Hanfenin rclarnda en ok karlalan ey bir konuyu kendisine kyas ettii meseleyi yani maks aleyhi deitirmesidir. Kyasn asl deiince buna
bal olarak hkm de deimektedir. Bu durum bir lde Hanef literatrnde
kapal kyas istihsan denilen istihsan trne de uymaktadr. Zira bilindii zere bu nev istihsan, hakknda birbiriyle atan ve biri ak dieri kapal iki kyas
imkn bulunan meselelerde gerekleir.13 Birazdan sz edilecek kyaslar da bu
ynyle deerlendirmek mmkndr. yleyse bu rclar u ekilde deerlendirmek mmkndr: Eb Hanfe bir meselede nce ilk anda akla gelen ve meselenin
kendisine ok benzedii dnlen bir kyas esas alarak hkm vermi, ancak o
meseleyi daha sonra tekrar dndnde aslnda meselenin kendisine daha ok
benzedii ve fakat kapal bir kyasn bulunduunu grm ve grn buna bal
olarak deitirmitir.
Secdede Yalnzca Burnu Yere Dedirmenin Yeterli Olup Olmad
Eb Hanfenin nceki grne gre secdede yalnzca burnu yere dedirmek
yeterlidir. Sonraki grne gre ise ki Eb Yusuf ve mam Muhammed de bu
grtedir- aln ve burnu birlikte yere dedirmek arttr.14
Burada her iki gr lehine birer nakil aktarldktan sonra her iki gr akl
bakmdan u ekilde temellendirilmitir:
Birinci gr: nsana yz zerine secde etmesi emredilmitir. Yzn ortasnda ise burun vardr. nsan, burnu zerine secde ettiinde emre uymu olur. Ayrca
aslnda burun da alnn bir parasdr. Zira aln kemiinin taraf vardr, bunun
bir tarafn da burun oluturur.
kinci gr: Kulaklar mesh bakmndan baa tbidir. Kii yalnzca kulaklar
meshetse ban meshetmedike bu yeterli olmaz. Burnu yere koymak da secdede
aln yere koymaya tbidir. Kii aln yere koymayp yalnzca burnu koymakla yetinse bu yeterli olmaz.15
12
13
14
15
Serahs, el-Mebst, XV, 33-34.

Zekiyyddin ban, slm Hukuk lminin Esaslar (Usll-fkh), (trc. brahim Kafi Dnmez), Trkiye Diyanet
Vakf Yaynlar, Ankara, 1996, s. 187.
Hasan bin Ammar bin Ali e-rnbll, Merkl-felh mi imddil-Fetth, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut, 2004,
s. 47. Burada Eb Hanifenin sonraki gr olarak aka ifade edilen husus el-Mebstta (I, 34) seyd bn
Amrn Eb Hanfeden rivayetine gre denilerek nakledildii halde el-Hidyede (Ali bin Eb Bekir el-Merinn,
Dru ihyit-trsil-Arab, Beyrut, I, 51) ise yalnzca Eb Hanfeden bir rivayete gre denilmitir.
Serahs, el-Mebst, I, 35.
446 | Soner DUMAN
mm Kiinin Namaz Esnasnda Kuran Okuyabilir Hale Gelmesi

mam Muhammedin el-Asl adl eserinde Eb Yusuf un el-ml adl eserinden aktardna gre Eb Hanfe mm bir kimsenin namaz klma esnasnda sre
okumay renmesi halinde namazn geri kalan ksmna kraatle devam ederek
namazn tamamlayaca grn benimsiyordu.16 Bu kii, oturarak namaz klarken ayakta durmaya g yetirebilir hale gelen ahsa benzetilmitir. Eb Hanife
daha sonra bu grn terk ederek yle sylemitir: mmnin namaz tamamen zorunlulua binaen [kraatsiz olarak] eda edilen bir namazdr. Kraate g
yetirebilme durumunda ne nafile ne de farz namazlarda kraati terk etmek ciz
deildir. Bu ahsn durumu, namazn im ile klarken rk ve secde yapmaya g
yetirebilir hale gelen kiinin durumuna benzemektedir.17 Bu ikinci gre gre bu
kii namaz batan klmaldr.
mm Veledin lm Olan Efendisini Ykamas
Bir kimse ldnde yannda kadnlardan bakas bulunmasa, kadnlar arasnda da o kiinin mm veledi bulunsa, Eb Hanfenin nceki grne gre ki
Zfer de bu grtedir- mm veled, efendisini ykayabilir. Sonraki grne gre
ise ykayamaz.18
Eb Hanfenin ilk grne gre mm veled, sahih bir firatan dolay iddet beklediinden nikhl kars konumundadr. Sonraki grne gre ise lmle
birlikte mm veled azat olduundan mm veled yabanc bir kadn olmutur.
Bu rnekte mm veledin len ahsla olan ilikisine dair Eb Hanfenin bak
asnda bir farklln meydana geldii grlmektedir.
Kitabet Akdinde htilaf Meydana Gelmesi
Kitabet akdi yapan kle ile efendisi bedelin miktar veya cinsi konusunda ihtilaf
ederlerse Eb Hanfenin nceki grne gre her iki taraf yemin ederek kitabet
akdini fesheder ve karlkl olarak dediklerini geri verirler. Eb Hanfenin sonraki grne gre klenin sz kabul edilir.
Eb Hanfenin ilk grnde kitabet akdi satm akdine kyas edilmitir. Sonraki grnde ise zerinde hak bulunan kimse ile hak sahibi hakkn miktar
konusunda anlamazla derlerse zerinde hak bulunan kimsenin sz esas alnr eklindeki genel kuraldan hareket etmitir. Kyasa uygun olan budur. Satm
akdindeki hkm ise kyasa aykr olarak sabit olmutur.19
Sarglar zerine Meshetme
Zhirr-rivye dnda yer alan kaynaklara gre Eb Hanifenin sarglar zeri16
17
18
19
Muhammed bin Hasen e-eybn, el-Asl, (tah. Ebul-Vef el-Efgn), dretl-Kurn vel-ulmil-slmiyye,
Karai, I, 185.
Serahs, el-Mebst, II, 70; Alaeddin el-Ksn, Bedius-sanai f tertbi-eri, Drul-kitbil-Arab, Beyrut, 1982. I,
305.
Ksn, Bedius-sanai, IV, 141.
ne meshetme konusundaki ilk gr yledir: Kiinin sarg zerine meshetmesi

kendisine bir zarar vermese bile kii meshetmeyi terk ederse abdesti yeterli olur.
Rivayete gre Eb Hanife daha sonra Eb Yusuf ve mam Muhammed tarafndan
da benimsenen abdest yeterli olmaz grn kabul etmitir.20
Eb Hanfenin ilk grnn delili udur: Yaral ksm akta olduunda nasl
ki oray ykamak gerekmiyorsa zerinde sarg olduunda da meshetmek gerekmez. Meshetmenin ykamann bedeli olmas ancak nasslarla belirlenebilir. Oysa
buna dair bir nass bulunmamaktadr.
Sonraki grn delili udur: Mesh ykamann bedelidir. Ykama zarar vermediinde kii ykamay terk ederse abdesti yeterli olmad gibi mesh etme zarar
vermediinde de mesh terk edilirse abdest yeterli olmaz.
Fsid Kitbet Akdinde Klenin Azat Olmas
Bir kimse klesi ile bin dirhem ve bir sre hizmet etmesi vb. bir art koarak
kitabet akdi yapar da sreyi belirsiz brakrsa kitabet akdi fsid olur. Bununla birlikte kle bin dirhemi dediinde azat olur.
Eb Hanfenin nceki grne gre emsal kitabet bedeli bin dirhemden fazla
ise kle aradaki fark efendiye demekle ykml olur. Eb Hanfenin sonraki
grne gre ise ki Eb Yusuf ve mam Muhammed de bu grtedir- klenin
deeri dikkate alnr. Klenin deeri bin dirhemden fazla ise kle aradaki fark
efendiye der. Eb Hanfenin ilk grnde kitabet akdi kadnn mehrine kyas
edildii halde sonraki grnde satm bedeline kyas edilmitir.21
cre Akdinde art Komak
Bir kimse terziye diktirmek zere bir kuma verse ve Rum elbiseleri tarznda
dikersen bir dirhem, Fars elbiseleri tarznda dikersen yarm dirhem veririm dese
yahut palto dikersen bir dirhem gmlek dikersen yarm dirhem veririm dese Eb
Hanfenin ilk grne gre akit btnyle fsid olur ki Zfer ve fi de bu grtedir. Kyasa uygun olan da budur.
Eb Hanfe daha sonra bu grten dnerek her iki artn da ciz olduunu
sylemitir ki Eb Yusuf ve mam Muhammed de bu grtedir.
lk grn delili udur: Akit esnasnda akde konu olan ey bilinmedii gibi
bedel de bilinmemektedir. Her birinin tek bana bilinmezlii akdi fsid kldna
gre her ikisinin bilinmezlii evleviyetle akdi fsid klar. Bu, sana bu klemi bin
dirheme veya u cariyemi yz dinara sattm diyerek satm akdi yapmaya benzer.
Dier grn delili ise udur: Burada kuma sahibi, terziyi iki iten birini
yapma konusunda muhayyer brakmtr. Bu her iki iin ne olduu bilinmektedir.
Her biri iin zikredilen bedel de bilinmektedir. cret, dorudan akit ile gerekli
olmayp i yapld esnada gerekli olacaktr. yapldnda ise cretin ne olaca
20
21

eybn, el-Asl, III, 420; Serahs, el-Mebst, VII, 212.
448 | Soner DUMAN
bilinmektedir. u halde akde konu olan ey zerinde bir bilinmezlik sz konusu

deildir. Bu mesele, iki elbiseden birini seme muhayyerliine sahip olarak iki elbise satn almaya benzer.22
Hayvan Kiralamada Akde Aykr Hareket Etmek
Bir kimse bir yere gitmek zere hayvan kiralad halde oray geip sonra geri
dnse, geri dnmesinin ardndan hayvan lse Eb Hanfenin ilk grne gre
hayvan tazmin etmez. Eb Hanfenin sonraki grne gre ki Eb Yusuf ve
mam Muhammed de bu grtedir- hayvan sahibine teslim etmedike tazminle
ykmldr.
Bu kiracnn durumu ilk gre gre emanet braklan mala kar emanet brakann hilafna hareket edip sonra tekrar ona uygun harekete dnen kiiye kyas
edilirken ikinci gre gre ise riyet alan kiiye kyas edilmektedir.23
Mudarebe Malndan Zekt Alnmas
Eb Hanfenin ilk grne gre mudarebe akdinde iletmeci, mudarebe maln pazara getirirken zekt memuru bu maldan zekt alr. Eb Hanfe daha sonra
bu gr terk etmi ve bu maldan zekt alnmayacan sylemitir ki Eb Yusuf
ve mam Muhammed bu grtedir.
lk grn delili udur: letmeci, sermaye zerinde tasarrufta bulunarak bir
mal satn aldktan sonra onun bu mal zerinde kuvvetli bir hakk domu ve bu
adan bir bakma maln sahibi gibi olmutur. Bu yzden zekt memuru bu maldan zekt alr.
Sonraki grn delili ise udur: letmeci mal elinde bulunduran gvenilir
ahs konumunda olup onun durumu iinin ve bida akdinde sermayeyi sahibi
iin cretsiz ileten kimsenin durumu gibidir. Ona devredilen yetki yalnzca mal
iletmek olup maln zektn demek deildir. 24
Hayvan Yavrularnn Zekt
Bir hayvan srsnn tamam deve, sr ve koyun yavrularndan olutuunda
bu srnn zekta tabi olup olmad konusunda Eb Hanfe iki kere gr deitirmitir.
lk grne gre ki Zfer de bu grtedir- byk hayvanlarda ne verilmesi
gerekiyorsa yavrularda da ayns verilir.
kinci grne gre yavrulardan bir tanesi zekt olarak verilir. Eb Yusuf bu
grtedir.
nc grne gre hibir ey gerekmez. mam Muhammed bu grtedir.25
22
23
24
25
Serahs, el-Mebst, XV, 100.

Serahs, el-Mebst, XV, 173; Ksn, Bedius-sanai, IV, 215.
Serahs, el-Mebst, II, 201.
Ksn, Bedius-sanai, II, 30-31.
Eb Hanfenin ilk gr kk hayvanlarn byk hayvanlara kyas edilmesi

zerine dayaldr. kinci gr byk hayvanlarda onlardan birinin zekt verilmesi gibi kk hayvanlarda da onlardan birinin zekt verilmesi eklinde bir kyasa
dayaldr. nc grte ise her iki kyastan da vazgeilmitir.
Hibe ve Kabz Konusunda ahitlik
ki ahs bir hibede bulunan kiinin hibe ettiim mal teslim ettim diye ikrarda bulunduuna ahitlik etse, hibede bulunan kii ise bu ikrar inkr etse, Eb
Hanfenin ilk grne gre bu ahitlik geerli olmaz. Eb Hanfenin sonraki grne gre ise ki Eb Yusuf ve mam Muhammed bu grtedir- ahitlik geerlidir.
lk grn delili udur: Hibe, sadaka ve rehin gibi akitler ancak teslim ile tamamlanr. Teslim ise szle deil fiille gerekleir. krar doru da yalan da olabilir.
krar yalan ise onu haber veren ahidin sz ile doru hale dnmez. Teslim ii fiil
yoluyla mevcut olmad srece ikrar ile mevcut hale gelmez.
kinci grn delili ise udur: Bu akitlerde teslim, adam ldrme ve
gasptan daha te bir durum tekil etmez. Oysa adam ldrme ve gasp konularnda iki kii bir kimsenin bu ynde ikrarda bulunduuna ahitlik etse bu ahitlik geerli olur. Ayrca ahitler araclyla sabit olan ikrar, mahkemede ikrarda bulunan
kiiden iitilmi gibidir. Kii bunu mahkemede ikrar etse mlkiyete hkmedilir.
Eb Hanfenin ilk grnde hibe, sadaka ve rehne kyas edildii halde ikinci
grnde hibe ikrar, adam ldrme ve gasp ikrarna kyas edilmektedir.26
Hayvan Kiralamada cretin Teslim Zaman
Eb Hanfenin nceki grne gre ki Zfer de bu grtedir- bir kimse
Mekkeye kadar gidip dnmek zere deve kiralasa cretini ancak dndkten sonra
der; nk amac ancak dnnce yerine gelmi olmaktadr. cretin teslimi de
ancak ama gerekletikten sonradr. Bu una benzer: Bir kimse elbise diktirmek
zere bir terziye kuma verse, terzi dikim iini bitirmedike cretin denmesi gerekmez.
Eb Hanfenin sonraki grne gre ise ki Eb Yusuf ve mam Muhammed
de bu grtedir- her ne zaman belirli bir creti bulunan mesafe katedilse deve
sahibi cretini alabilir.27
uf a
Bir kimse tek bir akitte iki tane ev satn alsa, bu iki evden birinde uf a hakkna
sahip bir ahs bulunsa bu ahsn uf a hakkna dayal olarak ne hakknn bulunduu konusunda Eb Hanfe iki kere gr deitirmitir. yle ki;
Eb Hanfenin ilk grne gre uf adar ya evlerin tmn alr veya hepsini
26
27
Serahs, el-Mebst, XII, 90.

Serahs, el-Mebst, XV, 111; Ksn, Bedius-sanai, IV, 201; Mevsl, el-htiyr, II, 56.
450 | Soner DUMAN
brakr. nk uf a bu evlerin birinde sabit olmu olsa bile uf adarn bunlardan

yalnzca birini almas halinde mteri asndan akit blnm olacaktr. Mterinin bu zararn ortadan kaldrmak zere uf adarn dier ev zerinde de uf a
hakk hkmen sabit olmu olur.
Eb Hanfenin ikinci grne gre uf adar hibir evi alamaz; nk uf a
sebebi bulunmad halde hak sahibi olmad evi alamaz. Dierini ise mterinin
akdini bozmu olmamak iin alamaz.
Eb Hanfenin en son grne gre ise yalnzca uf a hakknn bulunduu
evi alr ki Eb Yusuf ve mam Muhammed bu grtedir. Bu una benzer: Bir kimse tek bir akitle bir ev ve kle satn alsa, evde uf a hakk bulunan kii bu evi alr.
Burada akdin blnmesi uf adarn seiminden kaynaklanmamtr.28
IV. Zamanndaki rfn Deimesine Bal Olarak Rc Ettii Meseleler
ehir indeki Hapishanelerde Teyemmm ile Namaz Klma
Bir mahkm, ehir iinde suyun bulunmad temiz bir yerde hapsedilmise Eb Hanifenin ilk grne gre ki Zfer de bu grtedir- namazlarn teyemmmle klamaz. Eb Hanifenin daha sonraki grne gre ki Eb Yusuf
ve mam Muhammed de bu grtedir- namazn teyemmmle klar, daha sonra
[su bulunca] iade eder.29 Eb Hanfenin ilk grnn gerekesi olarak ehirde
su bulamamann ndir olduu, bu yzden su yokluunun dikkate alnmayaca
belirtilirken; ikinci grn gerekesi olarak ise hapishanede su bulamamann
ndir olmad zikredilmitir. Eb Hanifenin kanaatinin deimesinde, yaad
dnemde ehirlerde yer alan hapishanelerin durumuna ilikin elde ettii bilgilerin
rol oynad sylenebilir.
hraml Kimsenin Dikili Elbise Giymesi
Eb Hanfenin sonraki grne gre ihraml kii sabahtan akama kadar
dikili elbise giyerse ceza olarak kurban kesmesi gerekir. nceki grne gre
gnn ounluunu elbiseli olarak geirdiinde kurban kesmesi gerekir; nk
ounluk btn gibi alglanr.30
Burada insanlarn elbise giyme ve karma konusundaki alkanlklar konusunda Eb Hanfenin tasavvurundaki deiikliin onun konuyla ilgili grnn
deimesine yol am olduu grlmektedir; nk Serahs bu hkmn gerekesinden bahsederken insanlar arasnda grlen uygulamaya gre onlarn gnn bir
blmnde eve gelip elbiselerini karabileceinden bahsetmektedir.
Yeminlerin Yorumlanmas
Bir kimse kelle yememeye yemin etse; Eb Hanfenin ilk grne gre
28
29
30
Serahs, el-Mebst, XIV, 159-160.

Serahs, el-Mebst, IV, 125-126; Ksn, Bedius-sanai, II, 187.
yeminin kapsamna yalnzca deve, sr ve koyunlarn kelleleri girer. Sonraki grne gre ise yalnzca deve ve sr kelleleri girer. Serahsnin belirttiine gre
Eb Hanfenin grn deitirmesinin sebebi bu konuda Kfe halknn rfnde meydana gelen deiimdir. nk kelle yemek ile rfte kastedilen frnlarda
kzartlan ve kzartlm/kavrulmu halde satlan kellelerdir. Kfeliler nceleri bu
kelleyi kzartrken sonradan bu deimi ve yalnzca deve ve sr kellelerini
kzartr olmulardr.31
V. Zaruret ve htiya Sebebiyle Rc Ettii Meseleler
oraplar zerine Meshetmek
Eb Hanfenin nceki grne gre oraplar zerine kaln ve altlar penelenmi olmadka- meshedilemez. Kaln ama penelenmemi orap zerine Ebu
Hanifeye gre mesh yaplmaz, Ebu Yusuf ve Muhammede gre mesh yaplabilir.
Rivayet edildiine gre Eb Hanfe hastal srasnda penelenmemi kaln
oraplarna meshetmi ve kendisini ziyarete gelenlere insanlara yasakladm
eyi kendim yaptm demitir. Bu ifadesine bakarak onun grnden rc ettii sylenmitir. Ebu Hanifenin kalnlk artndan deil, altnn penelenmi olma
artndan rc ettii anlalmaktadr.
Evlilikte Kocann Karsyla Birlikte Geirmesi Gereken Zaman
Eb Hanfenin nceki grne gre bir kimse tek kadnla evliyse bir gn
kars iin ayrp gn ibadete tahsis edebilir; nk drt kadn ile evli olmu
olsayd kadnn hakk drt gnden bir gn olacak, dier gn ise kumalarn hakk olacakt.
Eb Hanfenin sonraki grne gre ise bir kii drt kadnla evli olduunda her
biri bir gecenin kendisine ait olmasn istese, koca kendi meguliyetleri iin zaman
bulamaz. Dolaysyla Eb Hanfe bu konuda bir zaman snrlamas yapmamtr.32
Adak
Eb Hanfenin nceki grne gre bir kimse yle yaparsam hac/umre/
oru/namaz/sadaka yapmak borcum olsun der ve dedii eyi yaparsa, adam olduu eyi yerine getirmesi gerekir, yemin keffareti gerekmez.
Eb Hanfenin daha sonradan u gr benimsedii rivayet edilmitir: Bu
kii adad eyi yapmak veya yemin keffareti vermek klarndan dilediini yapar.
Abdlaziz bin Hlid et-Tirmiz yle demitir: Hac yapmak zere yola ktm. Kfeye geldiimde Eb Hanfeye Adaklar ve Keffaretler kitabn okudum. Bu
meseleye geldiimde bana: Dur, ben bu grm deitirmek istiyorum, dedi.
Hacdan dndmde Eb Hanfe lmt. Velid bin Ebn, onun lmnden yedi
gn nce bu grnden dndn syledi.33
31
32
33
Serahs, el-Mebst, VIII, 178.

Ksn, Bedius-sanai, II, 333.
Serahs, el-Mebst, VIII, 136; Abdlaziz bin Ahmed bin Muhammed elBuhr, Kefl-esrr erhu Uslil-Pezdev,
452 | Soner DUMAN
Burada Eb Hanfenin daha nceki ictihadnda sonradan kolaylatrma ynnde bir deiiklik yapt grlmektedir. Muhtemelen bu rc, sz konusu ifadeleri kullanan kimselerin bu ifadenin gerei ile ykml tutulmasndaki zorluk
ve skntlarn Eb Hanfe tarafndan gz nnde bulundurulmas sebebiyle gereklemitir.
Selem Akdinde Maln Teslim Yerinin Belirtilmesi
Selem akdinde, tanma ve masraf gerektiren bir mal sz konusu ise bunun
teslim yerini belirtmek Eb Hanfenin son grne gre selem akdinin ciz olma
artlarndandr. Eb Hanfenin ilk grne gre ise bu art deildir. ayet bir
mekn belirtilirse oras teslim yeri olarak belirlenmi olur. Belirtilmezse akdin yapld yer teslim yeridir. mam Muhammed ve Eb Yusuf da bu grtedir.34
Eb Hanfenin ilk grnde selem akdi, karz, gasp ve mal itlafna kyas edilmi, ancak ikinci grnde bu kyasn doru olmad ortaya konularak farkl
gr ortaya konulmutur. Eb Hanfenin ilk kyasn terk etmesi muhtemelenakit yerinin teslim yeri olarak belirlenmesi durumunda taraflardan birinin karlaabilecei skntdr. Nitekim onun grn temellendiren Serahsnin yapt
aklamalarda geen anlama gemide yaplm olsa teslim de mi gemide olacak?
eklindeki ifadeler de bu kyasn skntsn ortaya koymaktadr.35
VI. Meseleyi Tasavvurundaki Deiiklik Sebebiyle Rc Ettii Meseleler
Eb Hanfenin kimi rclarnda dikkati eken ey, onun hkme konu olan
olay veya mesele hakkndaki alg ve tasavvurunun deimesidir. Bu tasavvurun deimesine neden olan ey Eb Hanfenin zaman iindeki tecrb birikimi yannda
ilgi ve alg deiiklii vb. hususlar olabilir.
Mehrin Zekt
Bir kadn, mehir olarak sime olan muayyen develer isteyerek evlense ve
develeri teslim almadan nce bir yl gese, Eb Hanfenin nceki grne gre
kadn nisap miktar deveyi teslim aldnda geen yln zektn der. Sonraki grne gre ise teslim alma sonrasnda bir yl gemeden zekt ykmls olmaz.36
Eb Hanfenin ilk grnn dayana udur: Mehir aslen bir zekt mal olmayp bir bedel maldr.37 Eb Hanfenin prensibine gre bedel mallarda zekt
farz olmakla birlikte, nisap miktar teslim alnmadka zektn demek gerekmez.
Dolaysyla geen yllarn zekt farz olmu, ancak edas iin teslimin gereklemesi gerekmitir.
34
35
36
37
Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut, 1997,, II, 474; Mernn, el-Hidye, II, 321.

eybn, el-Asl, V, 6-7; Serahs, el-Mebst, XII, 127.
Serahs, el-Mebst, XII, 127.
Serahs, el-Mebst, II, 167-168.
Yani mehir olarak denmesi gereken mal normalde bir zimmet borcudur. Ancak koca somut baz develer
gstererek u develer karlnda eklinde bir mehir belirlediinde zimmetteki bor somut develerle deitirilmi
olmaktadr. Bu ise asl borcun bir baka eyle deitirilmesi anlamna gelmektedir.
Eb Hanfenin sonraki grnn dayana ise udur: Mehir olarak belirlenen develer aslen zekt maldr. Nikh mlkiyeti ise mtekavvim bir mal deildir.
Dolaysyla bu mehir bir adan mala benzerken dier adan benzememektedir.
Kadnn mal zerindeki mlkiyeti ancak teslim aldnda gereklemektedir.
Burada Eb Hanfenin mehri tasavvurunda bir deiiklik meydana geldiini
ve bu deiime bal olarak grn deitirdiini gryoruz.
Kuran Arapa Okuyabilen Bir Kimsenin Namazda Kurann Melini Okumas
mam Muhammedin el-Asl adl eserinde belirtildiine gre Eb Hanfeye
gre kii Arapa okuyabilse bile namazda iken Kurann Farsa tercmesini okuduunda namaz yeterli olur.38 Gerek Serahs39 gerekse Ksn40 el-Asldaki bu rivayete uygun olarak aktarmda bulunmular ve Eb Hanfenin grn desteklediklerini gsteren aklamalarda bulunmulardr. Serahsnin usulnde yer alan
aklamalara gre Eb Hanfeye gre Arapa okuyabilen bir kimsenin namazda
iken baka bir dilde okumas mekruh olmakla birlikte namaz geerlidir.41
Grld zere Serahs ne usulnde ne de el-Mebst adl eserinde herhangi
bir rcdan bahsetmedii halde sonraki dnem kitaplarndan el-Hidyede Eb
Hanfenin bu grnden dnd herhangi bir kaynak zikredilmeksizin rivayet
edilmitir eklinde bir ifadeyle aktarlm42, Fethul-Kadrde de daha doru olan
rivayet budur diye bunan daha doru olan gr olduu belirtilmi,43 Reddlmuhtrda da Eb Hanfenin grnden dnd kesin bir dille aktarlmtr.44
Eb Hanfenin son gr olduu rivayet edilen gre gre ki bu ayn zamanda
Eb Yusuf ve mam Muhammedin de grdr- Arapa okuyamayan kimsenin
baka bir dilden kraatiyle namaz ciz olmakla birlikte Arapa okuyabilen kiinin
bunu yapmas halinde namaz geerli olmaz.45
Sonraki grn delili udur: Mzzemmil sresinin 20. yetinde Kurandan
kolaynza geleni okuyun buyrulmutur. Bu yetin namazda Kuran okuma konusuna ait olduu konusunda gr birlii vardr. Kurann ise Arapa olduu konusunda pek ok yet bulunmaktadr. u halde Arapa okuyabilen bir kimse iin acz
de sz konusu olmadndan Arapa dnda bir dille kraatte bulunmas halinde
emre uymam olacaktr. Acz durumunda ise bir zorunluluk sebebiyle namaz ciz
olmaktadr.
38
39
40
41
42
43
44
45
eybn, el-Asl, I, 252.

Ksn, Bedius-sanai, I, 112.
Serahs, Usls-Serahs, I, 282.
Merinn, el-Hidye, I, 49.
Kemaleddin Muhamme bin Abdlvahid bnl-Hmm, Fethul-Kadr lil-cizil-fakr, Drul-fikr, Beyrut, I, 286.
Muhammed Emin bin mer bin Abdlaziz bn bidn, Reddl-Muhtr aled-Drril-muhtr, Drul-fikr, Beyrut,
1992, I, 484.
Abdlaziz Buhari, Pezdevinin Mebsutundan naklen Ebu Hanifenin rencisi olan Nuh b. Ebi Meryemin (.
173/789) hocasnn rucuunu aktardn sylemektedir. (Buhari, Kefl-Esrar, I, 25) Eb Yusuf un rencilerinden
Ali b. el-Cad da rcu grn rivayet etmitir (Kurtub, Tefsir, 16/149; Zemaher, 4/434). Bu nakiller doru
kabul edildiinde Eb Hanfenin grnden rc ettiine dair rivayet daha ilk zamandan bizzat Ebu Hanifeye
dayandrlm olmaktadr.
454 | Soner DUMAN
lk grn delili olarak ise Selman- Frisnin slma yeni girmi olan ranllarn namazda okumas iin Ftiha suresini Farsaya tercme ettiine ilikin rivayet zikredilir. Akl delil olarak ise u zikredilir: Namazda muciz olan kelamn
okunmas istenmitir. Kurann ise muciz olan ksm manasdr. Zira Kuran yalnzca Araplar asndan deil dier milletler asndan da mucizdir. Eer Kurann
mucize olan yn Arapa nazmyla ilgili olsayd dier milletler bakmndan
mucizlikten sz edilemezdi.46
hraml Kiinin Trnaklarn Kesmesi
Eb Hanfenin ilk grne gre ki Zfer de bu grtedir- ihraml olan kii
trnan kestiinde ceza kurban kesmesi gerekir. Eb Hanfenin sonraki grne gre ki Eb Yusuf ve mam Muhammed bu grtedir- her bir trna iin
bir sadaka gerekir.47
Eb Hanfenin nceki gr yle bir kyasa dayaldr: Bir elin btn trnaklarn kesme durumunda kurban kesmek gerektii ittifakla kabul edilmektedir. Bir
eldeki trnak ounluu tekil ettiinden ve ounluk da pek ok konuda btn
yerine konduundan kurban kesmek gerekir.
Sonraki grnn delili ise udur: Kurban kesmek aslnda iki el ve iki ayan
trnaklarnn tmnn kesilmesi durumunda gerekir. Bir elin trnaklar ise bunun
drtte biri etmektedir. Ban drtte birini tra etme durumunda kurban kesmenin
gerekli olmas meselesinde de olduu gibi drtte bir btn yerine konduundan
bir elin btn trnaklar kesildiinde de kurban kesmek gerekmektedir. Kurban
kesmenin en alt snr bir elin btn trnaklardr. u halde eldeki trnaklarn ounluunu eldeki trnaklarn tm gibi deerlendirmek mmkn deildir. nk
bunun bir snr yoktur. Zira bu zincirleme olarak devam eder gider.48
ldrme ve Yaralama Olayna Karan Zanlnn Yeminden Kanmas
Eb Hanfenin nceki grne gre ki Ebu Yusuf ve Muhammed de bu grtedir- ldrme ve yaralama olayna karan zanl, bunu ilemediine dair yemin etmekten kanrsa kendisine ksas uygulanr.
Eb Hanfenin sonraki grne gre ise katl zanls suu ilemediine dair
yemin etmekten kanrsa [kendisine ksas uygulanmaz] yemin edinceye veya suunu itiraf edinceye kadar hapsedilir. Adam yaralama konusunda zanl olan kii
ise yeminden kandnda ksasa hkmedilir.49
Bask ve Tehdit Altnda Cinsel likiye Zorlanan Erkee Zina Haddi Uygulanmas
Eb Hanfenin nceki grne gre ikrah altnda bir kadnla ilikide bulu46
47
48
49
Serahs, el-Mebst, I, 37. Burada Serahsnin rc fikrini kabul etmeksizin Ebu Hanifenin gr ile Ebu Yusuf ve
mam Muhammedin grlerini delillendirmek iin bunlar zikrettiine dikkat edilmelidir.
eybn, el-Asl, II, 435.
Serahs, el-Mebst, IV, 77.
Serahs, el-Mebst, XVI, 117-118.
nan erkee had uygulanr. nk cinsel ilikide bulunabilmek iin cinsel organn
sertleme haline gelmesi gerekir. Bu durum ise erkein bu ii isteyerek yaptn
gsterir. Kadnn durumu ise farkl olup onun ilikide bulunmas iin buna imkn
vermesi yeterlidir. Bu ise ikrah altnda iken olur. krah altnda iken ilikide bulunmu olmas zinay isteyerek yaptn gstermez.
Eb Hanfe daha sonra bu grn terk ederek yle demitir: Zorlayan kii
(mkrih) devlet bakan ise erkee had cezas uygulanmaz; nk had cezas sutan engellemek iin konulmutur. Erkek de zinadan kendisini engellemitir. Onun
ilikide bulunmasnn amac ldrlmekten kurtulmaktr. Bu yzden bask ve tehdit altnda ilikide bulunan kadn iin zina suu sz konusu olmad gibi erkek
iin de sz konusu olmaz. liki esnasnda cinsel organn sertlemesi erkein zinay
isteyerek yaptn gstermez. nk bu sertleme doal bir sebeple gerekletii
gibi cinsel istek sebebiyle de gerekleebilir. Nitekim uykuda olan kimse de herhangi bir kast ve fiil sz konusu olmakszn sertleme sz konusu olabilir. haline
geebilir. Sertleme hali yalnzca o kiide erkeklik zelliinin bulunduunu gsterir, irade ve rzasn gstermez.50
Burada Eb Hanfenin erkein cinsel organnn sertlemesi srasndaki biyolojik ve psikolojik durumuna ilikin algsnda bir deiiklik meydana geldiini ve
buna bal olarak da ictihadn deitirdiini gryoruz.
Hayvan Kiralamada Taraflar Arasnda Anlamazlk Olmas
Bir hayvan kiralanmas olaynda hayvan sahibi ve kiralayan ahs arasnda anlamazlk olsa; hayvan sahibi Sana Kfeden Kasra gitmen iin hayvan on dirheme kiraya verdim dedii halde, kiralayan Hayr, Badata gitmem iin hayvan
on dirheme kiraya verdin dese, her iki taraf da kendi iddiasna dair delil getirse
Eb Hanfenin nceki grne gre ki Zfer de bu grtedir- hkim Kfeden
Badata kadar onbe dirhem karlnda kiralanm olduuna hkmeder.
Eb Hanfenin sonraki grne gre ki Eb Yusuf ve mam Muhammed bu
grtedir- hkim, hayvann Badata kadar on dirheme kiralandna hkmeder.
lk grn delili udur: Hayvan sahibi Kfeden Kasra kadar on dirhem zerinden akit yapldn ispat ettiinden bu ahitlie gre hkm verilir. Kiralayan
da Kasrdan Badata kadar be dirheme akit yapldn ahitleriyle ispat ettiinden onun da bu konudaki delili kabul edilir. Her iki delili birlikte esas aldmzda
hayvan Kfeden Badata on be dirheme kiralanm olur.
kinci grte ise iki tarafn ahitlerinin ittifak ve ihtilaflar dikkate alnmaktadr. ahitler on dirhemlik ksmda ittifak ettikleri halde gidilecek yer konusunda
ihtilaf etmektedirler. Kiralayan kii fazlalk olan mesafeyi delille ispat ettiinden
onun delili kabule daha layktr.51
50
51
Serahs, el-Mebst, IX, 59; Ksn, Bedius-sanai, VII, 180; Mernn, el-Hidye, II, 348.
Serahs, el-Mebst, XV, 172.
456 | Soner DUMAN
ahitler Ortada Olmad Halde Hrszlk Cezasnn Uygulanmas

Bir hrszlk olaynda cezann infaz srasnda mal alnan kii hazr bulunmakla birlikte ahitler orada bulunmasa Eb Hanfenin ilk grne gre hrszn
eli kesilmez. Eb Hanfenin sonraki grne gre ise ki Eb Yusuf ve mam
Muhammed de bu grtedir- eli kesilir. Hrszlar lm ise durum yine byledir.
Eb Hanfenin ilk gr, -recm cezas hari- btn ceza ileri konusunda
geerli olan kyasa dayaldr; nk ahitler ortada olmad halde cezann uygulanmas phe varken cezay uygulamaktr. Zira onlarn ahitlikten dnmeleri,
ahitlie ehil olmalarn ortadan kaldracak bir duruma bulam olmalar mmkndr.
Eb Hanfenin sonraki grne gre ise ahidin mahkemede bulunmamas
veya lmesi onun adaletini zedelemez. Cezann uygulanma art ahidin adil olmasdr.52
ahitlerin ahitlikten Rc Etmesinin Hkimin Hkmne Etkisi
ki ahit, hkimin hkm vermesinden sonra ahitlikten dnseler, ahitlikten
dndkleri sradaki durumlarna baklr. Ahlak ynden daha iyi bir duruma gelmilerse hkim onlarn rcunu tasdik ederek verdii hkm bozar. ayet ahitlerin durumu nceki ile ayn ise veya daha dk ise hkim onlarn szn tasdik
etmez ve ahitlikten rc etmelerini kabul etmez. Kendilerine herhangi bir ey
tazmin ettirmez, ilk hkm geerli olmaya devam eder. Eb Hanfenin hocas
Hammd bu grte olduu gibi Eb Hanfenin kendisi de bu grteydi. Ancak
daha sonradan bu grn deitirmi ve u gr kabul etmitir ki Eb Yusuf
ve mam Muhammed de bu grtedir-: Hkim ahitlerin sonraki durumlar daha
iyi olsa bile sonraki ifadelerine bakarak nceki hkm bozmaz, ancak bu ahitlik
sonucu madurun demek zorunda kald mal onlara tazmin ettirir.53
Burada anlald kadaryla Eb Hanfenin grn deitirmesine sebep
olan ey hukuk istikrar anlayndaki deiimdir.
Harbye Had Cezas Uygulanmas
Harb bir kimse slm lkesine emanla girdikten sonra bir Mslman hakknda zina iftirasnda bulunsa Eb Hanfenin nceki grne gre kendisine had
cezas uygulanmaz. Sonraki grne gre ise ki Eb Yusuf ve mam Muhammed
de bu grtedir- had cezas uygulanr.54
Ehl-i Kitabn slama Girmesinin Keyfiyeti
Yahudi ve Hristiyanlar gibi Allahn birliini kabul ettii halde Hz.
Muhammedin risaletini inkr edenler ben Mslmanm derlerse Eb Hanfenin
nceki grne gre nceki dininden ayrlm olduunu aklamadka Msl52
53
54
Serahs, el-Mebst, IX, 143.

Serahs, el-Mebst, XXVI, 178-179.
bn bidn, Reddl-Muhtr, IV, 211.
man olmu saylmazlar. Eb Hanfenin sonraki grne gre ise Mslman olmu olurlar.55
VII. Bir Genel Kural Sebebiyle Rc Ettii Meseleler
Hurma Nebzi ile Abdest Alma
mam Muhammedin el-Asl adl eserinde Eb Hanfeden naklettiine gre
kiinin yannda su bulunmamas halinde hurma nebizi ile abdest almas cizdir.
Bunun yannda teyemmm de yaparsa Eb Hanfe bunun yannda teyemmm de
yapmasn gzel grrm demitir.56 El-Cmius-sardeki rivayete gre ise teyemmm yapmayacan belirtmitir.57 Serahsnin Nuh [b. Eb Meryem]den nakline
gre Eb Hanfe bu grn terk ederek, Eb Yusuf un da benimsedii hurma
nebizi ile abdest alnmaz. Bu durumda teyemmm yaplr grne rc etmitir.58 Zhirr-rivye kaynaklarda yer almayan bu rc dier eserlerde genellikle
hikye edildi eklinde edilgen bir dille nakledilmitir. Burada Zhirr-rivyede
yer alan gr istihsana dayaldr. Kyasa dayal olan gr ise sonraki grtr. stihsann gerekesi olarak bn Mesuddan rivayet edilen bir hadis zikredilmektedir.59
Burada Eb Hanfenin istihsan destekleyen rivyeti terk edip kyasa rc ettii grlmektedir. ayet bu rivayet doru ise Eb Hanfenin bu rcunun sebebi
muhtemelen bn Mesuddan gelen rivayeti zaman iinde zayf grmeye balamasdr.
Vasnin Tazmin Ykmll
Bir kimse klesini satp parasn sadaka olarak fakirlere datma konusunda
bir ahs vas tayin etse, vas de bunu yaptktan sonra para elindeyken telef olsa
daha sonra klenin bakasna ait olduu ortaya ksa Eb Hanfenin nceki grne gre vas bunu tazminle ykml olur. Tazmin ettii paray da kimseden
isteyemez. nk klenin bakasna ait olduu ortaya kt anda vasiyet btl
olmutur. Satm bedelini tahsil eden kii vasdir, dolaysyla tahsil ettiinin mislini
mteriye tazmin eder, miraslardan da bir ey alamaz; nk lm olan ahs
lmeden nce miraslarn eline ulaan mal zerinde bir vasiyette bulunmamtr.
Eb Hanfenin sonraki grne gre ise ki Eb Yusuf ve mam Muhammed
de bu grtedir- vas, dedii tazminat len ahsn terikesinden alr; nk vas
bu alm-satm iinde len ahs adna hareket etmektedir. Karlat tazminat
yk l adna yapt fiilden kaynaklanmtr.60
Gib Kocann Malndan Karsna Nafaka Verilmesi
Eb Hanfenin ilk grne gre ki bu Zferin de grdr- bir kimse gib
55
56
57
58
59
60
Mevsl, el-htiyr, IV, 150.

eybani, el-Asl, I, 74.
eybn, el-Cmius-sar, s. 74.
Ksn, Bedius-sanai, I, 15.
Serahs, el-Mebst, XXVIII, 20.
458 | Soner DUMAN
iken onun eleri hkime bavurarak nafaka talep etseler, hkim evlilii biliyorsa,
-tpk kocann mevcut olup da nafaka vermemesi durumunda olduu gibi- kadnlara kocalar adna borlanmak suretiyle ihtiyalarn temin etmelerini emreder.
Eb Hanfe daha sonra bu grten dnm ve hkimin bunu emredemeyeceini
sylemitir ki Eb Yusuf ve mam Muhammed bu grtedir. nk bu, gib
aleyhine hkm vermektir, hkimin ise byle bir yetkisi yoktur.61
Anlald kadaryla Eb Hanfe ilk bata yapt kyas, daha sonra genel kurala uymak amacyla terk etmitir.
Mudarebe Akdinde Anlamazlk
Bir mudarebe akdinde sermayeyi ileten kii elimde kr yar yarya paylalmak zere bin dirhemlik mudarebe sermayesi vard. Ben bu sermayeyi altrarak
bin dirhem kr ettim dese, sermaye sahibi ise benim sermayem iki bin dirhem
idi dese Eb Hanfenin ilk grne gre ki Zfer de bu grtedir- sermaye sahibinin gr kabul edilir; nk iletmeci, sermaye sahibinin malnn bir ksm
zerinde hak sahibi olduunu iddia etmektedir. Zira iletmecinin elinde bulunan
maln tm sermaye sahibinin malndan kaynaklanmtr. Bu sebeple iletmecinin
sz bir delil olmadka kabul edilmez.
Eb Hanfenin sonraki grne gre ki Eb Yusuf ve mam Muhammed
de bu grtedir- yeminle birlikte iletmecinin sz kabul edilir; nk iki taraf
arasndaki anlamazlk iletmecinin teslim ald sermayenin miktar konusundadr. Teslim alnan eyin miktar konusunda ise teslim alan ahsn sz ayet daha
nce bu sze aykr bir ikrarda bulunmamsa- geerli olur.62
VIII. Hak Sahibinin Hakkn Korumak Amacyla Rc Ettii Meseleler
Nesep krar
Bir kimse, kendisinin olu olamayacak yataki bir klesi hakknda bu benim
olumdur diyerek ikrarda bulunsa Eb Hanfenin nceki grne gre bu sz
hkmszdr. Sonraki grne gre ise kle azat olur.63 Burada nesep sabit olmam olsa bile azadn gereklemesi sz konusudur.
Borlunun ve Emanet Alan ahsn Durumu
Eb Hanfenin ilk grne gre ki bu ayn zamanda Eb Yusuf ve mam
Muhammedin de grdr- borluya /bir mal emanet alm kimseye, gip olan
alacaklnn / emanet verenin kars gelerek borcu/emaneti istese, borlu / emanet
alan kii, bu kadn ile bor veren/emanet brakan kii arasnda evlilik ba olduunu inkr etse, kadnn bu konuda getirecei ahitler dinlenir; nk o, bir sebebe
bal olarak kar tarafn elindeki malda kendisinin hakk olduunu iddia ettiinden bu sebebi ispat etme konusunda davada taraf olur. Bu kadnn durumu, bir
61
62
63
Serahs, el-Mebst, V, 190.

Serahs, el-Mebst, XVIII, 120; Ksn, Bedius-sanai, VI, 109.
Abdlaziz Buhr, Kefl-esrr, II, 78.
ahsn elindeki maln kendisine ait olduunu ve o mal nc bir ahstan satn
aldn iddia eden kiinin durumu gibidir.64
Eb Hanfenin sonraki grne gre kadnn kendisinin gip ahsn kars
olduuna dair getirecei ahitler dinlenmez; nk kadn gip bir ahs aleyhine nikh ispatnda bulunmaktadr. Borlu veya emanet alan ahs ise gip adna
nikhn ispat konusunda taraf deillerdir.
Ticaret Yapmasna zin Verilen Klenin Mal zerinde Efendinin Tasarrufu
Ticaret yapmasna izin verilen klenin borcu bulunsa efendisi, klenin mallar
arasnda yer alan bir criyeyi azat etse Eb Hanfenin ilk grne gre azat ilemi
geersizdir. Sonraki grne gre ise klenin borcu rakabesini ve elindeki mallarn tmn kaplayacak kadar ok olmad srece azat geerlidir. Bor bu lde
olursa azat btl olur.65
IX. rencileriyle Mzkere Sonucunda Grn Deitirmesi
Cvadan Zekt Verilmesi
Madeninde bulunmu cvada Eb Hanfe ve mam Muhammede gre bete bir
zekt vardr. Ebu Yusuf a gre ise zekt yoktur.
Ebu Yusuf tan nakledildiine gre Eb Hanfe daha nceleri cvada zekt bulunmad grn tercih ediyordu. Eb Yusuf ise bu konuda sk sk kendisi ile
mnazarada bulunuyor ve cvann kurun gibi bir ey olduunu sylyordu. Nihayet Eb Hanfe grn deitirerek cvada bete bir zekt olduu grn
kabul etti. Eb Yusuf ise daha sonra grn deitirerek cvada zekt olmad
grn benimsemitir.
Cvada zekt olmad grn kabul edenlere gre cva, menbandan kendiliinden kaynamaz ve kendiliinden bir kalba girmez. O bu bakmdan ya gibidir.
Bete bir zekt kabul edenlere gre ise menbandan iilik yaplarak karlr ve
baka madenlerle birlikte kalba dklr olmas bakmndan gm gibidir.66
Burada Ebu Yusuf un hocasyla mzkerelerinde cvann bakr gibi deerlendirilmesi gerektiine dair srarnn Eb Hanfe zerinde etkili olduu anlalmaktadr.
EB HANFENN CTHADLARINDAK DEMN DEERLENDRLMES
I. Rc Rivayetlerinin Gvenilirlii
Eb Hanfenin grlerini ilk olarak yazya geiren rencilerinin eserlerinde - zellikle de mam Muhammedin el-Asl adl eserinde- yukarda zikri geen
64
65
66
Serahs, el-Mebst, V, 197.

Serahs, el-Mebst, XXVI, 15; Ksn, Bedius-sanai, VII, 199.
Serahs, el-Mebst, II, 213; Ksn, Bedius-sanai, II, 67.
460 | Soner DUMAN
rclardan yalnzca alt tanesi yer almaktadr. mam Eb Yusuf un gnmze

gelmemi olan- el-ml adl eserinde ise bu rclardan birinin yer ald rivayet
edilmektedir. Geriye kalan otuz alt rc rivayeti ise zhirr-rivye kitaplarnda
yer almamaktadr.
Zhirr-rivyede yer almayan rc rivayetlerinin byk bir ksm mam
Serahsnin el-Mebsutunda ve mam Ksnnin Bedius-sanai adl eserinde bulunmaktadr. Burada zamansal bakmdan ncelik Serahsye ait olduundan onun
eserinin kilit konumda bulunduu sylenebilir. Serahs ve Ksnde yer alan rc
rivayetlerinin kimi kesin bir slupla Eb Hanfe nceleri yle dnyordu,
daha sonra bu grn deitirerek u gr ileri srd eklinde net bir dille
aktarld halde kimileri rivayet edildiine gre, hikye edildiine gre eklinde edilgen bir dille ve net olmayan tarzda aktarlmtr.
Serahs ve Ksnnin yer vermedii kimi rc rivayetlerinin bir iki tanesi ise
muahhar kaynaklarda yer almaktadr ki bunlarn birisi de namazda Arapadan
baka bir dille Kuran kraati meselesidir. Bu konudaki popler tartmalar bir kenara braklarak meseleye srf ilm ller iinde baktmzda rc rivayetlerinin
ilk dnem kaynaklarnda yer almad halde nispeten sonraki kaynaklarda veya
fkh kitaplarnda deilde Kurtub ve Zemaher gibi melliflerin tefsirlerinde yer
almasnn gvenilirlik asndan zaaf tekil ettii sylenebilir. Bu tr rivayetlerin
gerisinde kanaatimizce Eb Hanifenin Kurann mahiyetine ilikin bir naksa
tekil ettii dnlen bir grn ve bu gr sebebiyle tenkide urayan ilm
kiiliini koruma endiesi bulunmaktadr. Nitekim slm dnce tarihinde
Kurann mahiyetine ilikin halkul-Kuran tartmalarnda Mutezil grn reddedilmesinin ardndan, bunu artrabilecek veya kimi kt niyetli evrelerce
bu ekilde yorumlanabilecek bir grn bir rc rivayetiyle tadil edilmeye allm olmas kuvvetle muhtemel grnmektedir.
II. Rclarn Saysal Analizi
Eb Hanfe gibi mrnn byk bir blmn fkh faaliyeti iinde geirmi,
hayatnn nemli bir ksmn Kfe gibi kozmopolit bir muhitte yaam, Emev
devletinin kne ve Abbas devletinin kuruluuna ahit olmu, Basra, Mekke,
Medine gibi ehirlere gitmi ve oradaki limlerle grm ve nihayet bata fkh
konular olmak zere siyas, itikd binlerce soruya muhatap olmu bir ahsn zaman iinde eitli etkenlere bal olarak grlerinde deiimlerin olmas kadar
normal bir ey olamaz. Ancak ilgin bir ekilde bata el-Mebst gibi binlerce meselede Ebu Hanife ve rencilerinin grlerini aktaran kaynaklar onun yalnzca
krk iki meselede grnden rc ettiini kaydetmektedirler.
Tarihte mam fi bata olmak zere, Ear, Tahv gibi grlerinde byk
deiimler olmu ve kll paradigma deitirmeleri yaam limlerin yannda Eb
Yusuf ve mam Mlik gibi hatr saylr derecede grnden rc etmi limler
de bulunmaktadr. Eb Hanfenin rclar bunlarla kyaslandnda son derece az
bir yekn tutmaktadr. Bunun nedenleri zerine derin analizler yapmann gerekliliini ifadeden sonra imdilik u kadarn sylememiz mmkndr: Yaptmz
tespitlere gre bir mctehidin rivayet malzemesi ile ilikisi onun grnden rc
etmesinde en nemli etkenlerden birini tekil etmektedir. Nitekim mam fi rnei ve Hanef mezhebinde Eb Yusuf un rc ettii grler bunun en canl ahididir. Dier yandan Ahmed bin Hanbelin fkhtaki pek ok meselede kararsz
kalmas ve tevakkuf etmesinin ardnda konuyla ilgili rivayet malzemesinin bulunduu bilinmektedir. Buna karlk meseleleri daha ok akl temelde deerlendiren,
kll kaideler zerinden hareket eden mctehidler asndan rcnun daha az grldn bunlarn da ounlukla rivayetlere bal olmayp meseleleri tasavvur
konusundaki deiiklikten kaynaklandn gryoruz.
Eb Hanfeye nispet edilen rclarn bu kadar az olmasna ilikin akla gelebilecek bir dier ihtimal ise Eb Hanfenin rclarnn vaktinde kayda geirilmemi
olmas, onun vefatnn zerinden bir hayli zaman getikten sonra fikirleri rencileri tarafndan kaleme alnrken aklda kalan rclarnn Eb Yusuf ve mam
Muhammedin hatrlad kadaryla kaleme alnm olmasdr.
Eb Hanfenin rc ettii rivayet edilen grlerini fkh alanlar asndan
incelediimizde yle bir sonula karlarz:
bdt alan:
15 mesele,
Mumelt alan:
22 mesele,
Ukbt alan:
5 mesele
Toplam:
42 mesele
badetler konusunda rc rivayet edilen meselelerin drd taharet, namaz, biri cenazenin ykanmas, drd zekt, ikisi hac ve bir tanesi adakta bulunmakla ilgilidir.
Mumelt konusunda rc rivayet edilen toplam yirmi iki meselenin bei aile
hukuku, drd kira akdi, kleler, ikisi ahitlik, geri kalan birer rnek de miras,
ehli kitab, satm, selem, uf a, mudarebe, vasiyet, bor ve emanet alma konularyla
ilgilidir.
Ukbt alanna ilikin be meselenin ikisi ksas biri zina,biri hrszlk ve biri de
harbye had cezas uygulanmas ile ilgilidir.
Eb Hanfenin iki meselede ise iki kere gr deitirdii bylece gre
sahip olduu grlmektedir.
Her fkh alanna ilikin rclarn byk bir ounluu ihtilaf, ahitlikten
rc konularna ilikindir.
III. Rclarn Sebepleri
Bir mctehidin grnden rc etmesinin sebeplerini aslnda ana balkta
toplamak mmkndr:
462 | Soner DUMAN
a) Bilgi kaynaklarnda bir deiikliin meydana gelmesi:

Daha nce bilmedii bir eyi renen mctehidin bu yeni bilgisi daha nceki
grn deitirmesine etki edecek derecede olduunda mctehid nceki grn deitirir. Nitekim Eb Hanfenin rivayete dayal olarak grn deitirdii meselelerde bunu gryoruz. Ayn durumu Eb Yusuf ve mam finin
rclarnda da gzlemlemek mmkndr.
b) Hakknda daha nce hkm verilen meseleye ilikin artlarda bir deiikliin meydana gelmesi:
Hakknda ictihad edilen, fetva verilen bir konuya ilikin artlarda zaman iinde bir deiiklik meydana gelmi olabilir. Bu deiiklik mctehidin yaad evrenin deimesinden kaynaklanabilecei gibi siyas, sosyal, iktisad artlarn deimesinden de kaynaklanm olabilir. Konuyu Hz. Peygamber (s.a.v.) dneminden
ok bilinen bir rnek zerinden aklayacak olursak onun Medineye gelmi olan
fakir bir topluluk sebebiyle o sene kesilen kurbanlarn etlerini gnden fazla saklamay yasaklad, ertesi yl ise byle bir durum sz konusu olmadndan serbest
brakt bilinmektedir.67
Bu durum, zellikle delaleti ak nassa dayal olmayan konularda yaplan ictihadlarn, konuya dair son sz olmad, konunun her an yeniden deerlendirmeye
msait olduunu gstermektedir.
mam finin Msra gittikten sonra Badattaki ictihadlarn deitirmesindeki en nemli faktrler arasnda blge ve evredeki artlarn farkll da zikredilmektedir.68 Yine mam Muhammedin Rakkaya kad olarak tayin edildikten
sonra evresel artlardan dolay temizlik ve necasete dair grn deitirdii
nakledilmektedir.69
c) Mctehidin ilm seviyesindeki deiim:
Mctehidin bir meseleyi tasavvurunda onun ilgi, merak, alg ve tecrbesindeki deiime gre bir farklln olmas normal bir durumdur. Ayn olguyu herkes
kendi hayatnda gzlemleyebilir.
Eb Hanfenin rc ettii meselelerde grn deitirmesine sebep olan eyin ne olduu konusunda yukardaki krk iki meselenin yalnzca birka tanesinde
ak ifadeler kullanlmaktadr. Bunun dnda kalan konularda ise rc sebeplerine dair net ifadeler bulunmamakla birlikte Serahs ve Ksn gibi hem nceki grn hem sonraki grn akl ve nakl delillerini aklayan mellifler bir anlamda bu gerekelerin ayn zamanda rc gerekesini de tekil ettiini dolayl olarak
ifade etmi olmaktadrlar. Biz de bu gerekelerden hareketle makalemizin birinci
blmnde Eb Hanfenin rclarn eitli balklar altnda ele aldk.70
67
68
69
70
Buhr, Edh, 16; Mslim, Mslim, Edh, 5.

Ahmed Emn, Duhal-slm, Drul-ktbil-ilmiyye, Beyrut, 2004, II, 171.
Esasen Eb Hanfenin rc olsun veya olmasn- ictihadlarnda genel olarak bir temellendirme sorunu sz
konusudur. Zira ilk dnem eserlerinde genellikle onun ictihad ve fetvalar delillerine deinilmeden aktarlm,
Bu sebepler arasnda Eb Hanfenin sonradan rastlad bir rivayet sebebiyle

grn deitirdii meseleler yalnzca iki tanedir. Bu rivayetlerin biri Hz. Osman dieri ise bn Abbas ile ilgili olup Eb Hanfenin Hz. Peygamber (s.a.v.)e
ilikin bir hadis veya rivayet sebebiyle grn deitirmesi sz konusu deildir.
ayet bu doruysa bu olgunun nasl deerlendirilmesi gerektii konusu son derece
byk bir nem arz etmektedir. Eb Hanfenin hadis rivayetinin az olma sebepleri arasnda zelde Kfe ehrinin genelde ise Irak corafyasnn iinde bulunduu
durum sklkla dile getirilir.71 Kanaatimizce bu durum tek bana Eb Hanfenin
hadis alt yapsn izah etmede yeterli deildir. Zira yukarda da belirttiimiz zere
Eb Hanfe mrn yalnzca Kfe snrlar iinde geirmi olmayp bata Basra
ve Mekke olmak zere dier ehirlere de gitmi, bu arada alt yln (h. 130-136)
Mekke ehrinde geirmitir.72 Bu zaman zarfnda Mekkede hadis ve fkhla itigal
etmi, Mekke blgesi limleriyle gr alveriinde bulunmutur.73 Alt yla yakn
bir zaman dilimi boyunca Mekkede kalm olan Eb Hanfe gibi bir mctehidin
Hicaz blgesindeki rivayetlerden habersiz olduu, yalnzca Irak blgesindeki rivayetleri bildii ve bunlar da gvenilmezlii sebebiyle ince eleyip sk dokuyarak
aldn sylemek kanaatimizce ok isabetli deildir. Nitekim kimi kaynaklarda
Eb Hanfenin de hatr saylr derecede hadis bildii ve fakat hadis rivayet iiyle
itigal etmedii iin rivayetlerinin az olduu belirtilmektedir.74 Biz Eb Hanfenin,
zellikle de Mekkede kald uzun dnem boyunca, daha nce Kfede savunmu
olduu grlere aykr bir takm rivayetlerle karlam olduunu dnyoruz.
Bununla birlikte Kfedeki ilm silsilesinden gelmeyen bu yeni rivayetler konusunda son derece muhafazakr davrand grlmektedir. Bu, yalnzca kendi ilm
kkeni lehine gsterilmi bir taassup olmayp batan itibaren Hz. Ali ve bn Mesud
gibi sekin mctehid sahabe tarafndan dokunmu olan Kfe fkh geleneinin,
bn mer, Enes bin Mlik ve bn Abbas gibi fkhtan ok hadis ve tefsirde derinlemi sahablerin rivayetlerine tercih edildii anlamna gelmektedir. Nitekim bu tavrn benzerini mam Mlikin Medne ehlinin ameli konusunda da grmekteyiz.75
Eb Hanfenin grnden rc ettii meselelerde en ok gze arpan olgu
onun bir kyas terk edip baka bir kyas almas ve bir mesele hakkndaki tasavvurunda deiikliklerin meydana gelmesidir. Buna bal olarak grn deitirdii meseleler de genellikle ibadet konular dndaki meselelerdir. Buradan Eb
Hanfenin zaman iinde kendi kyaslarn kontrol ederek kolaylk salama, rf
dikkate alma vb. gerekelerle kyasa dayal olarak verdii hkm terk ettii grlmektedir. Bilindii zere Hanef usul literatrnde cel kyasn terk edilip haf k-
71
72
73
74
75
sonraki limler de bunlarn rivayet veya dirayet asndan dayanaklarn ortaya koymaya almlardr.
Ahmed Emn, a.g.e, s. 120.
Muhammed Eb Zehra, Eb Hanfe: Haytuh ve asruh, ruh ve fkhuh, Drul-fikril-arab, Khire, 1991, s. 34.
Muhammed Eb Zehra, a.g.e, s. 34.
Muhammed Zhid el-Kevser, Fkhu ehlil-Irk ve hadsuhum, (tah. Abdlfettah Eb Gudde), el-Mektebetlezheriyye, 2002, s. 54-55; smail Hakk nal, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay ve Hanef Mezhebinin Hadis
Metodu, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994, s. 56-60.
Ahmed bin Abdrrahim Veliyyullah ed-Dehlev, el-nsf f beyni esbbil-ihtilf, (tah. Abdlfettah Eb Gudde),
Drun-nefis, Beyrut, 1404, s. 39; Ahmed Emn, a.g.e, II, 125.
464 | Soner DUMAN
yasn esas alnmasna kyas- haf istihsn adyla anlmaktadr.76 Aslnda bunun
ardnda yatan ana etken Eb Hanfenin maslahat anlayndaki deiimdir. Daha
nce maslahata uygun grd bir eyin zaman iinde deiime uramas veya
Eb Hanfe tarafndan o meselenin alglannda bir deiimin meydana gelmesi
onun farkl bir gr benimsemesine neden olmu grlmektedir.
Eb Hanfenin rclar arasnda nassn yorumu konusunda gr deitirdii
bir rnee rastlanmamaktadr. Bir baka deyile nassla sabit bir konuda daha nce
benimsemi olduu bir tevil veya yorumu terk ederek ayn nass baka bir ekilde
yorumlad grlmemektedir.
Eb Hanfenin bazen de konu ile ilgili bir rivayete dayal gr bir genel kural sebebiyle terk ettii grlmektedir.
Eb Hanfenin grn deitirdii meselelerin ounlukla insanlar arasndaki gr ayrlklarna ilikin konularda olduu grlmektedir. Bu balamda kitabet akdi, yk ve yolcu tamak iin hayvan kiralama, mudarebe akdi, borlunun
ve emanet alan ahsn bor ve emaneti geri verdiini iddia etmesi, selem akdinde
maln teslim yeri konusundaki ihtilaf gibi meselelerde insanlar aras anlamazlklarda hakl tarafn kim olduunu belirleme konusunda Eb Hanfe grn
deitirmitir.
Eb Hanfenin grn deitirdii konular arasnda ahitlikten rc meseleleri de dikkatleri ekmektedir. ahitlikten rc edildiinde hkimin nceki
kararnn ne olaca meselesi hukuk istikrar yakndan ilgilendirdiinden Eb
Hanfenin bu istikrar salama ynnde bir tasavvur deiiklii yaadn gryoruz.
Eb Hanfenin nadiren de olsa istihsana dayal grten rc ederek kyas
esas ald da grlmektedir. Nitekim hurma nebzi ile abdest alma konusunda
ayet doruysa- bn Mesuddan gelen rivayete dayal grn terk edip kyas
esas almtr.
IV. Rclarn Hanef Mezhebi zerindeki Etkisi
Eb Hanfenin rc ettii meselelerin byk bir ounluunda onun ilk gr mam Zfer tarafndan kabul edilirken, sonraki gr Eb Yusuf ve mam
Muhammed tarafndan esas alnmtr. Sonraki dnemde mezhep iinde genel kabul gren grler de bunlardr.
Eb Hanfenin rc ettii meselelerde ilk gr istisnlar olmakla birlikteounlukla kyasa dayal olduundan ve mam Zfer de ictihadlarnda istihsan
deil kyas tercih ettiinden Zfer, hocasnn kyasa dayal ilk gr zerinde
srar etmi, buna karlk dier iki rencisi Eb Yusuf ve mam Muhammed ise
Eb Hanfenin istihsana dayal grlerini tercih etmilerdir. Furu kitaplarnda
rcyu ifade etmek zere sklkla zikredilen (N za N 79 ) eklindeki ifadeler,
76
Serahs, Usls-Serahs, (tah. Ebul-Vef el-Efgn), Drul-fikr, Beyrut, 2005, 438-439.
anakronik olarak anlalmaya msait ifadelerdir. Zira bu ifadenin zhirinden Eb

Hanfenin kendi grn terk ederek iki rencisinin grn benimsedii
eklinde bir izlenim uyanmaktadr. Oysa Eb Hanfe grlerinden rc ettiinde
mam Muhammed henz mctehidlik vasfna sahip olmad gibi Eb Yusuf da
byk bir ihtimalle o konuda bir gr ortaya koymamt.
SONU
Bir mctehidin, hakl bir gerekeye dayal olarak daha nce savunduu gr
terk edip bir baka gr savunmas tabii bir durum olmann tesinde bir gereklilik ve fazilettir. slm tarihi boyunca sahabe bata olmak zere rc olgusuna
u veya bu oranda- btn mctehidlerde rastlamak mmkndr.
Bir mctehidin grnden dnmesinde rol oynayan en nemli etkenler; hkme konu olan eye ilikin elde edilen yeni rivayetler, mctehidin yaad sosyal,
siyas, iktisad evredeki deiiklikler, mctehidin tecrb birikim ve ilm seviyesinde meydana gelen geliim gibi unsurlardr.
Hanef mezhebine ait ilk dnem kaynaklardan itibaren yaptmz incelemelerde Eb Hanfenin krk iki meselede ictihadn deitirerek yeni bir gr benimsedii grlmektedir. Bu durum, dier mctehidlerle karlatrldnda saysal olarak son derece az grnmektedir.
Rc rivayetlerinin bir ksm gvenilir olduu halde bir ksm son dnem kaynaklarnda yer almakta ve gvenilirlii pheli durumdadr.
Rc edilen meselelerin ounluu fkhn mumelt alanna ilikindir.
Eb Hanfenin rclarnda en ok grlen durum onun kyastan istihsana ve
bir kyastan baka bir kyasa rc etmesidir. Bir nesne ve olay konusundaki tasavvurundaki deiiklik de onun gr deitirmesine sebep olmutur.
Eb Hanfenin rc ettii meselelerde genellikle mam Zfer onun ilk ve ounlukla da kyasa dayal- grn, Ebu Yusuf ve mam Muhammed ise ikinci
ve ounlukla istihsana dayal- grn tercih etmilerdir.
Hanef mezhebinde Eb Hanfenin sonraki grleri benimsenmitir.
466 | Soner DUMAN
EB HANFEDE
DN VE ERAT AYIRIMI VAR MI?
Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN*
Is There Distinction of Religion (al-Dn) and Shariah in Ab Hanfahs Thought

The eriah is one of the essential religious terms. There is some argues around its defination, true nature and relation with the religion (ed-Din). At the classical period the
eriah and religion are to be used in the same meaning. Today some auters mades dissection between shariah and religion. They bases in their dissection on the some classical scholars. Ab Hanifah is one of this scholars. n this article we will deal with this
issue.
Key words: Religion, eriah, Ab Hanifah.
Giri
Gnmzde, zaman zaman etrafnda fobiler oluturulan eriatn mahiyeti, insan haklar ve hukuk bakmndan ihtiva ettii hkmler, bu hkmlerin balaycl ve dinle ilikisi oka tartlmaktadr. Bir yaklama gre Kitapta, Snnette
ve onlarn yorumlarndan meydana gelen fkhta var olan her ey eriat kapsamna
girerken, bazlar eriat sadece dinin temel ilkelerine has klmaktadr. Bu iki yaklama gre de eriat dinin asl ve mkevvin unsurudur. Bat kaynakl modernist
anlaylara gre ise din baka eriat bakadr. eriat dinle ilikilendirilebilirse de,
dinin mahiyetine dahil dahil deildir. nk din sabit eriat ise deikendir. Bu
anlamda eriat daha ok fukahann dnemsel ve tarihsel hukuk yorumlarndan
ibarettir. Bu son yaklam benimseyenler grlerini temellendirebilmek iin klasik dnem ulemasndan bazlarna referansta bulunmaktadrlar. Bu referanslarn
banda da Eb Hanife gelmektedir. Bu sebeple makalemizde Eb Hanifenin gerekten din-eriat ayrm yapp yapmad zerinde durulacaktr.
I. eriat Kavram ve Muhtevas
slmda ekonomi, siyaset ve hukukla ilgili olup ferdi ve sosyal hayat dzenleyen hkmlere genel olarak eriat denildii bilinmektedir. nk dn edebi-
Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi r.yesi. a.kahraman69@hotmail.com.
468 | Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN
yatmzda ve ilm kaynaklarmzda din, millet ve eriat kelimeleri ayn mahiyeti

farkl bak alarna gre ifade etmek iin kullanlmtr. Allahn peygamberleri
ile gnderdii bilgi ve talimat btnne, bunlara iman ve itaat edilmesi gerekli bulunduu iin din, yazl olduu veya insanlar belli bir ereve iinde toplad iin
millet, fert ve toplumun hayat ve davranlarnda izleyecei yol olduu iin eriat
denilmitir. Buna gre eriat din yerine kullanld gibi, slm eriat, slm Dinini
ifade etmek iin kullanlmtr. Din terimini deime kabul etmeyen inan ve amel
hkmlerine, eriat terimini ise deiebilir din hkmlerine ve kurallarna tahsis
edenler varsa da, byle bir tahsisin slm ilim geleneinde dayanann olmad
belirtilmitir. O halde eriat, deien ve deimeyen, inanca ait olan ve amel ile
ilgili bulunan btn dini hkmlerin ve talimatn addr. Ancak geleneimizde eriat, dar manada ibadet ve hukuktan oluan ameli hkmleri hatta sadece hukuku
ifade etmek iin de kullanlmtr1.
Bir baka yoruma gre ise eriat, evrensel ve ideal dinin, hukuk alanndaki temel ilkelerinin btnn ifade eder. Bu anlamda eriat, hukuk (adalet) devletinin
temel (anayasal) ilkeleri anlamndadr. Buna gre eriat ve din veya slm arasnda
mutlak ve kesin bir farktan deil, kapsam farkndan sz edilebilir. eriat, slm
hukukunun temel (anayasal) ilkeleri iken; slm, akait, ahlak, ibadet kurallarn
kapsamaktadr. eriata biraz daha geni anlam verilirse, ibadetin temel ve farz kurallar da bu kapsama girer2.
II. Fkh-eriat likisi
eriatn din ile ayn anlamda kullanld kanaatini tayan alimler, deien
hukk hkmleri ifade etmek iin konuya fkh-eriat ayrm asndan bakmaktadrlar. Buna gre eriat, herhangi bir peygamberin Allah tarafndan insanlara
getirdii hkmlerdir. eriatn kapsamna asl-itikad hkmler ve fer-ameli
hkmler girmektedir. Bundan dolay Hanefi usulcs Serahsi (483), eriden
(eriat hkmlerinden) bir ey inkr eden kii lilhe illllh szn iptal etmi
olur demitir3. Burada eriatn kesin olarak din yerinde kullanld grlmektedir. Fkh ise ictihada dayal olup temelde beer abasnn rn olan hkmlerin
genel addr. Buna gre eriat baka, fukahnn rey ve ictihadndan doan fkh
meseleler bakadr4. O halde gnmzde eriata yklenen dar anlam, slm alimlerinin terminolojisinde daha ok fkh kavramna karlk gelmektedir.
1
2
3
4
Serahs, Eb Bekir Muhammed, Usls-Serahs, Beyrut 1973, I, 73; bn Hazm, Ahmed b. Sad, elhkm f uslil-ahkm, Beyrut 1983, I, 76, II, 117; Rgb el-Isfehn, el-Mfredt, Beyrut ts., 258;
tb, Eb shak brhim, el-Muvfakt f usli-era, Khire ts., I, 51, 78; Aliyyl-kr, erhu
kitbil-fkhil-ekber, Beyrut 1984, 132; Tahnev, Kefu stlhtil-fnn, Beyrut 1996, I, 10181020; Seyyid Bey, Medhal, stanbul 1333, 95-96; Hayreddin Karaman, Soruturma, slamiyt I
(1998), say 4, 293.
Hseyin Hatemi, Soruturma, slamiyt I (1998), say 4, 291.
Serahs, Usl, I, I, 73.
Seyyid Bey, 94.
Eb Hanifede Din ve eriat Ayrm var m? | 469
Daha net olarak ifade etmek gerekirse, itikadi ve ahlaki hkmleri ihtiva etmesi bakmndan eriat fkhtan ayrlmaktadr. Fkh ise nasslardan karlan hkmler yannda reye (akla) ve ictihada dayal hkmleri de iermesi bakmndan
eriattan farkldr. Bununla birlikte slmda eriatla fkhn ayniletii bir alan vardr ki, bunlar kesin nasslara dayal hukuk hkmlerdir. Bu alandaki hkmlerin temel zellii, maksat ve illet asndan yaplacak yaklamlar hari, her trl
yorum ve deiime kapal olmalardr. te dinin aslna dahil olduu kabul edilen
hukk hkmler de bunlardr.
III. eriatn Tr
Kaynaklar fkh-eriat ilikisini netletirmek iin eit eriattan bahsetmektedir5. Bu ayrmn temel sebebi, tarihi srete Allahn indirdii eriat ile, fukahnn
ictihadlarndan oluan eriat(fkh)n birbirine karmasdr. Buna gre dorudan
Kitap ve snnet ile sabit olan er hkmlere er-i mnezzel, rey ve ictihaddan
mtevellid olan ve kitap ile snnetin belli bir usul dairesinde yorumundan oluan fukah kavillerine er-i mevvel denilmektedir. Bir takm uydurma ve yalan
hadisleri rie isnat etmek veya er nasslar fsit, srf ind bir ekilde ve riin
muradnn hilafna tevil etmek gibi btl bir yolla er hakikatleri tariften meydana gelen hurafelere de er-i mbeddel (deitirilmi eriat) denilir. Bu ksma ne
mecaz ne de tevil yoluyla eriat denilemez. nk bu yorumlarn ve karsamalarn gerek eriatla bir ilgisi olmayp bunlar gerek eriatn tahrifinden ibarettir.
Kitap ve snnetin dorudan hkm olan er-i mnezzele her mslmann tabi
olmas zorunludur. Asln fukahnn yorumu oluturan er-i mevvele ise esasen
kimsenin tabi olma zorunluluu yoktur6. Ancak bu durum mctehidler iindir.
Mctehid olmayann ise dini hayatn doru ve sistemli bir ekilde yaayabilmesi
iin bir mctehidi taklidi zorunludur.
IV. Din-eriat Ayrmnn Geleneksel Temeli Var m?
Gnmzde Kurnn kavramlar zerinden yaplan baz yaklam ve yorumlarda din-eriat ayrm yaplmaktadr. Bu ayrm da baz klasik kaynaklara dayandrlmaya allmakta ve bugn kurgulanan anlamlar klasik dnem ulemasndan
bazlarna sylettirilmektedir. Buna gre, ed-din terimi, deime kabul etmeyen
inan ve amel hkmlerine, eriat ise deiebilir dini hkm ve kurallara tahsis
edilmektedir. Bu ayrmda deiebilir kabul edilen eriat hkmlerinin Kurnla,
snnetle veya ictihatla sabit olmas arasnda da bir fark gzetilmemektedir. Ancak
byle bir ayrm amzda ortaya km baz anlaylarn sonucu olup klasik geleneimizden bir dayana yoktur7.
5
6
7
Bazlar bunu Kurn eriat ve Fukah eriat gibi ksmlara da ayrmaktadrlar(bk. Hseyin Atay,
Soruturma, slamiyt I (1998), say 4, 261).
Seyyid Bey, 97.
Bk. Seyyid Bey, 96; eltut, Mahmud, el-slmu Akideten ve eriaten, 11; Nsr Eb Zeyd, Soruturma,
slamiyt I (1998), say 4, 271; Karaman, Soruturma, slamiyt I (1998), say 4, 293.
V. Dinin Sabit Hukukun Deiken Olduu

slm kaynaklarda ve gnmzde din-hukuk ayrmna iaret ve kaynaklk
edip dinin sabit ve evrensel, hukukun (eriatn) ise deiken ve tarihsel olduunu
ifade eden baz sylem ve yorumlar bulunmaktadr8. Tamamna katlmadmz
bu sylem ve yorumlar aadaki ekilde zetleyebiliriz:
Allah iin (Onun nezdinde) bir tane din vardr (ed-din) ve bu din, btn insanlk iindir. Allah ile insanlar arasndaki ilikinin veya insann Allah
ile ve buna bal olarak buradan doan ahlaki deerler ve ykmllkler
toplam olarak- dier insanlarla ilikisinin nasl olmas gerektiini ortaya
koyan bu ed-din Kuranda eitli ekillerde nitelendirilmitir. Allahn dini,
hak din, doru din, dz yol bunlardan bazlardr. Allah, nbvvet/vahiy
tarihi boyunca btn peygamberlere bu deimez/evrensel dini tavsiye ve
emretmitir.
Beyyine suresinin 5. yeti dinin, iman, ibadet ve ahlak eklinde temel
unsurdan olutuunu aka ifade etmektedir. Dinin tamamlandn ifade
eden Maide suresinin 3. yeti de mfessirlerce imani konularn tamamlanmas eklinde yorumlanm, feriz ve ahkmn tamamlanm olduunda ise
ihtilaf bulunduu ifade edilmitir. Nitekim Taberi (310/922)nin ifadesine
gre, miras paylarn ifade eden feriz yeti9 bu yetten sonra nazil olmutur10.
Kuran tarafndan olumlu bir deer ierii ile kullanlan ed-din,
Allahtan insana doru ve insandan Allaha doru olmak zere, karlkl bir
iliki olup; muhtevas, Allahtan insana doru emirler-nehiyler eklinde ahlaki buyruklar toplam; insandan Allaha doru ise, bata Ona iman olmak
zere, boyun eme, teslimiyet, minnettarlk, sayg, itaat ve Onun emirlerini
yerine getirmedir.
Kurann ve sahih snnetin ilk asrdaki yorumu dikkate alndnda dinin tek, eriatlarn ise muhtelif olduu eklindeki kabuln yaygn ve
hakim olduu anlalr. O itikadi konularda, Nuha emrettiini ve sana (ey
Muhammed) vahiy aracl ile rettiimizi ve ayn zamanda brahime,
Musaya ve saya emrettiimizi sizin iin uygun grd: Sahih itikada salam
bir ekilde sarln ve o konuda btnlnz bozmayn...11 eklindeki ayet
dinin tek olduuna iaret ederken, ...Sizden her biriniz iin bir eriat ve bir
yol belirledik.....12 mealindeki yet eriatlarn birden ok olduunu aka
ifade etmektedir. nl mfessir Kurtubi, bu yeti yorumlarken Sahih itikada salam bir ekilde sarln (dini ayakta tutun) ifadesinde yer alan eddini, Allahn birlii, Ona itaat edilmesi, Peygamberlerine, kitaplarna, ceza
8
9
10
11
12
Bk. lhami Gler, Sabit Din Dinamik eriat, 23-32.

Nisa, 4/176.
Taber, bn Cerir, Cmiul-beyn, XIII, 146.
ura, 42/13.
Maide, 5/48.
gnne ve kiinin yerine getirilmesiyle mslman olduu her eye iman, ahde
vefa, doruluk, emanete riayet... eklinde yorumlayp milletlerin ihtiya ve
durumlarna mebni eriatlar neden bu kapsama dahil etmediini ise yle
aklamaktadr: nk eriatlar muhtelif ve birbirinden farkldr; din ise daimidir, devamldr, mahfuzdur, yerleiktir, bnyesinde herhangi bir elikiye
yer yoktur. Bunun tesinde eriatlar hikmet ve maslahatn gerei olarak ve
Allahn iradesiyle milletlerin zamanlarna gre farkllamtr13.
Kendisine nispet edilen bir risalede Ebu Hanife de din ve eriat ayrm yapmaktadr. Onun konuyla ilgili ilgin ve bir o kadar da nemli aklamas yledir:
Bilmiyor musun ki, Allahn Resulleri muhtelif dinlere mensup deillerdi. Hibiri kendi kavmine, kendisinden nce gelmi olan resulun dinini
terketmeyi emretmemitir. nk peygamberlerin dini birdir. Buna mukabil her resul kendi eriatna davet ediyor, kendinden nceki resulun eriatna
uymaktan nehyediyordu; zira resullerin eriatlar ok muhteliftir. Bundan
dolay, Allah Kuran- Kerimde sizin her biriniz iin bir eriat, bir yol tayin
ettik. Eer Allah dileseydi sizi bir tek mmet yapard14; Senden evvel hibir
peygamber gndermedik ki, ona, Benden baka hibir ilah yoktur, ancak bana
ibadet edin, diye vahyetmi olmayalm15; Allahn yarad deitirilmez, en
doru din budur16 buyurmutur. Yani Allahn dini deitirilemez. Nitekim
din, tebdil, tahvil ve tayir edilmemitir. eriatlar ise tebdil ve tayir edilmitir. Zira birtakm eyler baz insanlar iin helal iken, Allah onlar dier insanlara haram klmtr. Birok emirler vardr ki, Allah onlarn yaplmasn
bir ksm insanlara emrettii halde dier insanlar, onlar ilemekten nehyetmitir. O halde, eriatlar ok ve muhteliftir. eraitler, farz klnan eylerdir.
Eer Allahn btn emrettiklerini yapmak ve btn nehyettiklerinden kanmak din olsa idi; bu durumda Allahn emrettiklerinden herhangi birini
terkeden yahut nehyettiklerinden herhangi bir eyi ileyen kimse, Allahn
dinini terketmi ve kfir olmu olurdu. Bu durumda kfir olan kimsenin de
mslmanlarla kendi arasnda cereyan eden nikhlanma, miras, cenazesinin peinden gitmek, kestiklerini yemek ve benzeri hususlar ortadan kalkm olurdu. Oysaki Allah, mminler arasnda can ve mallarnn korunup
haram klnmasnn sebebi olan man dolaysyla bu hususlar farz klmtr.
Allah, mminlere farz olan eyleri, onlarn dini kabul etmelerinden sonra
emretmitir: man eden kullarma syle, namaz dosdoru klsnlar17, Ey
man edenler, size ksas farz klnd..18, Ey man edenler, Allah ok ann..19)
yetleri ve benzerleri bu hususu belirtmektedir. Eer farz klnan eyler bizatihi man olsayd, Allah o amelleri ileyinceye kadar kullarn mmin olarak
13
14
15
16
17
18
19
Kurtub, el-Cmi li ahkmil-Kurn, XVI, 10-11.

Mide, 5/48.
Enbiy, 21/25.
Rm, 30/30.
brhim, 14/31.
Bakara, 2/178.
Ahzb, 33/41.
isimlendirmezdi. Oysa ki Allah, man ve ameli birbirinden ayrmtr, man

eden ve salih ameller ileyenler...20, Hayr, kim muhsin olarak manyla btn varln Allaha teslim ederse...21, Kim de mmin olarak hireti diler
ve onun iin alrsa...22 yetlerinde mann amel olmad tesbit edilmitir.
O halde mminler, manlarndan dolay namaz klar, oru tutar, zekt verir,
hacceder ve Allah zikrederler. Yoksa namaz, zekt, oru ve haccetmekten
dolay man etmi olmazlar. Bu onlarn man ettikten sonra amel ileme durumlarn ortaya koyar. Farz olan eyleri ilemeleri de man etmi olmalarndan dolaydr. Yoksa onlarn man, farz olan eyleri yaptklarndan dolay deildir. Bu durum, zerinde bor bulunan bir kimsenin hline benzer.
Borlu nce borcunu kabul eder, sonra da der. nce deyip, sonra da borcunu kabul etmez. Borcunu kabul etmesi demesinden dolay deil; bilakis
demesi, borcunu kabul etmesinden dolaydr. Kleler, efendilerinin klesi
olduklarn bildiklerinden dolay onlarn namna hizmet ederler, yoksa onlara hizmet ettiklerinden dolay onlarn klesi olduklarn kabul etmezler.
Zra nice insanlar vardr ki bakalarnn iinde alrlar, fakat onlar bu almalar ile bakasnn klesi olduklarn kabul etmezler. Onlarn almalar
da klelii kabul mnsna gelmez. Bir bakas ise kleliini kabul ettii halde almaz, fakat onun almamas, kleliini ortadan kaldrmaz23.
Eb Hanifenin bu ifadelerinden hareketle onun din ve eriat ayrm yapt

ve eriat dinin mahiyetinden ayr dnd sonucuna varan yaklama gre, insanlarn birbiriyle ilikilerini normatif olarak dzenleyen hukuk, dinin tanmnda
ve unsurlar iinde yer almamaktadr. Ancak, hukuk genel olarak din ile irtibatl
olarak dnlebilir ve dinin temel unsurundan her biriyle ayr ayr balantlandrlabilir. Buna gre, lafzlar bakmndan ama olmayan hukk dzenlemeler, zellikle ahlaki hkmlerin deiik zaman ve zeminlerde gerekletirilmesine
hizmet eden normatif dzenlemeler olmalar ynyle belli llerde deimeye ve
dolaysyla insann belirlemesine aktr. Bu yn itibariyle hukuk biimsel olarak,
temel yaps ve mahiyeti itibariyle akl st ve dogmatik olan dinin kapsamnda
yer almamaktadr24.
Ancak Eb Hanifenin din-hukuk ilikisine dair ifadelerine dayandrlan bu
yaklam btnyle doru deildir. Eb Hanifenin ifadeleri balamndan koparld iin yaplan yorumda hata yaplmtr. Alnty yapanlarn, devam ba veya
giri ksmn gayet net bir ekilde aklayan paragrafn tamamn deil de, kendi meram ve yorumlarn dorulayacak kadarn almalar objektif ilm yaklam
bakmndan olduka yanl bir tutumdur. Bu bakmdan biz paragrafn tamamn
nakletmeyi daha uygun bulduk.
20
21
22
23
24
Asr, 103/2-3.
Bakara, 2/112.
sr, 17/19.
Bk. Eb Hanife, el-lim vel-mteallim, 13-15 (mam- Azamn Be Eseri, eviren: Mustafa z,
stanbul 1981), 15-17; Gler, lhami, Sabit Din Dinamik eriat, 23-32.
Gler, 24-25.
Burada Eb Hanife, eriatn dine dahil olmad veya ondan ayr olduunu
anlatma abasnda deildir. O, bu balamda din kelimesini iman ve akde
anlamnda kullanmaktadr. Zira ona gre de kitaba inanmak Kurnn tamamna
inanmaktr. nk o, dini tarif ederken din, iman, slam ve er hkmlerin (eriatn) tamamna verilen bir isimdir, demektedir. Kendi ifadeleri yledir: slam,
Allahn emirlerine teslim olmak ve itaat etmek demektir. Lgat itibariyle iman ve
slam arasnda fark vardr. Fakat slamsz iman, imansz slam olmaz. Onlarn ikisi
de bir eyin ii ve d gibidirler. Din ise, iman, slam ve eriatlarn hepsine birden
verilen isimdir25.
Onun byle bir ayrm peinde olmadn tespit ve ifade eden Aliyyl-Kr
yle demektedir: rihin bu makamda tevehhm ettii gibi, mam- Azamn
maksad din kelimesinin teker teker iman, slam ve eriat yerine kullanlacan ifade etmek deildir. nk bu yorum anlatmak istedii sistemin dna
kmaktr26.
Eb Hanife, kendi dneminde tartmal olan iman-amel ilikisini anlatmak
isterken iki meselenin altn izmitir. Bunlardan biri, dinin akid ksmnn yani
mentnn evrensel ve deimez, eriatn ise yerel unsurlar bakmndan deiken olduudur. Zira btn peygamberler ayn amentye inanp mmetlerine onu
anlattklar halde, bu inan esaslar zerine bina edilen ve onlarn tabii uzants durumunda olan eriatlarnda deimeler olmutur. Bu yzden Allah katnda yegane
din olan slam, iman (akide) ve eriattan oluur. Ancak iman (akide) deimezken
eriat deiebilir. Eb Hanifenin vurgulamak istedii ikinci husus ise, iman-amel
ilikisini netletirmeye yneliktir. Onun aklamasna gre iman amelden nce
gelir, zira insanlar nce inanr sonra namaz klarlar, nce namaz klp sonra inanmazlar27. Dier ahkma gre iman hepsinin zeti (icmal) durumundadr. Dier
ahkm bilmeyen sadece iman esaslarn renmekle mmin olur. Mmin olmak
iin amel farzlardan birini mesela namaz klmak n art deildir28. Anlatmak
istedii budur. Yoksa inancnz ayn olsun, fakat ameli istediiniz gibi yapn sonucuna varm deildir.
Ayrca Eb Hanifenin altn izdii hususlardan biri de o dnemin tartmalarnda k tutacak olan byk gnah ileyenin durumudur. Ona gre byk gnah
ileyen gnahkr olup azab hak etmekle birlikte dinden km saylmaz. O halde
Eb Hanifeye nispet edilen bu grleri onun dneminden ve risalelerin tarihi
balamndan kopararak doru bir sonuca ulamak mmkn deildir. Bir kere bu
risalelerde tartlan meseleler ve getirilen zmler genel de iman problemi ile
ilgilidir ve bu sebeple Eb Hanifeye nispet edilen grlerin yer ald sz konusu
25
26
27
28
Bk. Eb Hanife, el-Fkhul-ekber, 62 (mam- Azamn Be Eseri, eviren: Mustafa z, stanbul

1981), 70.
Aliyyl-kr, erhu kitbil-fkhil-ekber, 132.
Bk. Eb Hanife, el-lim vel-mteallim, 13-14 (mam- Azamn Be Eseri, eviren: Mustafa z,
stanbul 1981), 15-16.
Beyz, Kemlddin Ahmed, rtl-merm, stanbul 1949, 74-75.
risaleler ilk mrcie kaynaklar arasnda zikredilmektedir29. Bu yzden yani byk

gnah ileyenin durumunu Allaha ve ahirete havale etmesi sebebiyle de Eb Hanife bazlarna gre Mrcieden saylmaktadr30.
SONU
Buradan da anlalaca zere, slm terminolojide dini ifade etmek iin bazen eriat, bazen Din bazen de slm kelimeleri birbirinin yerine kullanlmaktadr.
Ancak bu kavramlarn dinin ieriklerinden ve zelliklerinden her birini zel olarak
ifade etmek iin kullanld da bir gerektir. Dinin hukuktan tamamen bamsz
ve hibir ekilde hukuk e iermedii eklindeki bir anlay ise temel kaynaklar
bakmndan doru bulmak mmkn grlmemektedir. Bu tartmalar bir kenara braklrsa, dinin sadece inan, ibadet ve ahlaktan ibaret olmad, hukuka da,
nitelii ve oran tartmal olmakla birlikte, dinde yer verildii sonucuna ulamak
mmkndr. En azndan bu anlay Kurann btnlne daha uygundur. Yani
slmda hukuk, detay hkmler bakmndan deilse bile temel prensipler asndan dinin inan, ibadet ve ahlak gibi ana unsurlarndan bamsz deildir.
Eb Hanife din ve eriat ayrm yapmaktadr. Ancak onun bu teknik ayrmnn ne amac ve ne de sonucu eriatn ayr dinin de ayr eyler olduu eklinde deildir. Onun altn izmek istedii gerek bunlarn tesinde bir eydir. Bu sebeple
Eb Hanifeyi gnmzn tartmalarnn iine ekerek, esasen batda kotarlan
ve sosyal, siyasal, ideolojik, psikolojik, kltrel ve dini birok sebebe dayanan dineriat ayrmn ona yaptrmak, gerei yanstmayan anakronik bir yaklamdr.
29
30
Bk. Snmez Kutlu, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, Ankara 2010, 8.
Kutlu, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, 203.
Yaar Nuri ztrkn Arapla Kar Aklcln ncs mam Azam Ebu
Hanife, Esas Fikirleri Glgelenen nder Adl Eseri Hakknda Baz Mlahazalar
Deerlendiren: Prof. Dr. Mustafa UZUNPOSTALCI*
Bundan iki yla yakn bir zaman nce Faklteye (Seluk niversitesi lhiyat
Fakltesi) uram ve baz arkadalarm ziyaret etmitim. Bu srada bir arkadamn masasnn zerinde mam Azam adl bir kitap grdm. Kitab elime alp
baktmda tam olarak adnn: Arapla Kar Aklcln ncs mam Azam
Ebu Hanife (Esas Fikirleri Glgelenen Adam) ve yazarnn da Yaar Nuri ztrk
olduunu fark ettim. Kitab elime alp yle bir baktm ve arkadamdan okuyup
getirmek zere izin istedim. O da tabii hocam diyerek kitab bana verdi. Niyetim kitab okumak ve zerinde aratrma yapm, hakknda Ansiklopedi maddesi
ve baz makaleler yazm bir kimse olarak, gnmzde bir baka aratrmacnn
mam- Azamn kimliine dair neler tespit edip yazm olduunu, Onu nasl bir
gzle deerlendirmi bulunduunu grp bilmek ve anlamakt.
Gerekten de hemen eve gelir gelmez yle yaptm ve byk bir istekle elime
aldm kitab okumaya baladm. Fakat daha nsz veya bu kitabn zeti baln tayan ksm okumutum ki, btn isteim snd, tm itahm birden tkendi ve bundan sonraki ksma bakamadan kitab elimden braktm. Birka ay
ncesine gelinceye kadar da ne kitab elime alabildim ve ne de okumaya kendimde
yeni bir itah duydum.
Bir daha elime alamaymn bir sebebi vard. Bu sebep u idi: Yazar, okuduum bu blmde ayn zamanda hocas da olan babas tarafndan kendisine drt
sevginin alandn ve babasnn bunlarn sevilmesini istediini ve bunun gerekli
olduunu sylediini belirttikten sonra sevilmesi istenenleri ylece sralam bulunmaktadr:
1. Kurn sevgisi,
2. syan (veya zgven) sevgisi,
3. mam zam sevgisi
4. Atatrk sevgisi.
*
Emekli retim yesi.
476 | Prof. Dr. Mustafa UZUNPOSTALCI
Bu ifadenin ayn zamanda kendisinin bu teklifi kabul ettiinin ve tabiatyla

bunlar gnlden sevdiinin bir delili olduunda her hangi bir phe yoktur.
Yine phe yoktur ki, bir kimsenin neyi veya kim/ler/i seveceine bir bakasnn karar vermesi beklenemez. Ayn zamanda unu seviyor da unu sevmiyor diye
knanamaz da. Herkes istediini sevmekte ve istediini de sevmemekte hr ve serbesttir. Zira sevgi bir gnl iidir. Gnl kimi severse iyi ve gzel odur. Hele unu
seveceksin, ama unu sevmeyeceksin diye hi kimse tarafndan kimse zorlanamaz
ve hatta yetikin, akl banda hi kimseye byle bir telkinde bile bulunulamaz.
stelik byle yapan veya yapmak isteyen kimse knanr.
Ancak kitapta eksik grdm, izhar edilmemi bir sevgiler ile fazla grdm
bir sevginin yer almas bir Mslman olarak beni rahatsz etti. Bir Mslmann
sevdiklerinin arasnda mutlaka Allahn bulunmas ve hem de bata gelmesi gerekirken burada bunu gremiyoruz. Haydi, byle bir sevginin yazar tarafndan zikredilmemi olmasn, bu sevginin tabii olmas sebebine balayalm ve bundan dolay zikretmemi olduunu kabul edelim. Fakat bir Mslmann sevmesi gereken
bir bakasnn daha adn zikretmemi olmas benim zellikle dikkatimi ekti ve
buna son derecede zldm. Zikretmemi olmasna da bir sebep bulamadm. Bir
Mslman iin sevilmesi ve hem de bu sevginin n sralarda yer almas gereken
kii hi phesiz Hz. Peygamber (a.s)dr. te sevilmesi gerekenlerin iinde Onun
adn da gremediime zldm.
Bilindii gibi Hazreti Peygamber (a.s)n Ona inanan herkes tarafndan sevilmesi ve bu sevginin kendi nefsine takdim edilmesi, yani ncelenmesi ve Onu kendisinden daha ok sevmesi gerekir. Hi phesiz bu, Kurn Kermin yani dinin
bir emridir. Nitekim Ahzb Sresinin 6. yetinde Peygamber, mminlere kendi
canlarndan/nefislerinden nceliklidir/ daha yakndr buyrulmutur. Buna ramen
yazar byle bir sevgiden bahsetmemektedir. Bence kendisine yaplan telkini gz
nnde bulundurarak yalnzca onlardan bahsetmi olmas ho grlr, dense bile
yine de kendisinde byle bir sevginin bulunduunu zikretmesi uygun ve hatta gerekli idi, diye dnyorum.
Dier taraftan yazar, bu durumun aksine sevmemesi gereken bir eyi, nefsini
ne karmakta ve kendisini sevdiini ifade etmekle de kalmamakta bunu bir iftihar vesilesi olarak ifade etmektedir. Halbuki byle bir sevgi, brakn Mslmanlar
iin olmay; hi kimse iin ho grlmyor ve hatta Kurn- Kermde yasaklanyor. Nitekim Nis Sresinin 36. yetinde konu ile ilgili olarak yle buyrulmaktadr: phesiz Allah, kendini beenen ve bbrlenen kimseyi sevmez. te benim
kitab elimden brakmama sebep olan bu sevgi deerlendirmeleri; yazarn bu konudaki deer yarglar olmutur.
Yukarda naklettiim, yazar tarafndan sralanan bu sevgilerin kendisinde bulunduu ifade edilmenin yannda, bu sevgilerin ayn zamanda hocas da olan babas tarafndan zellikle kendisine telkin edilip retildiini renince bu kitab
Kitap Tantmlar ve Notlar | 477
tekrar elime alarak okumak, aradan uzunca saylacak bir zaman sonra dahi bana
ok ar geldi. Bu sebeple de, gerekten, ok uzun saylacak bir zaman getii halde
kitab bir trl elime alp okuyamadm.
Aslnda kitabn yazar olan Yaar Nuri ztrk, canl ve yakndan ilk defa
1993 ylnda Diyanet leri Bakanl tarafndan dzenlenen I. Din rasnda grmtm. Fakat ne bu toplantda ve ne de daha sonra her hangi bir yerde kendisiyle
bir konumam, bir yaknlm /yakndan tanmam olmad. Ancak bahsettiim bu
toplantda ve dier zamanlarda eitli sebeplerle bir takm polemiklerini, kendi
enesini tatmin edecek uygulama ile n plna kararak televizyonlara ve krslere tamasndan dolay hi de tanmyor deilim. Hele siyasete atldktan sonra bu
ynn daha da yakndan tanma frsat bulduumu syleyebilirim. Her nedense
bana bu ynn, bu kitapta da ak etmesi ve daha kitaba balarken, hemen ilk
sayfasnda kendisinden bahsetmesi, hep vmesi, kendini beenerek bbrlenmesi
garip geldi ve dorusu beni kitabn temelinin buna dayand fikrine gtrd. Dolaysyla ben de kitab imdilik dursun diyerek o gn bir tarafa braktm.
Bu durum bundan bir-iki ay ncesine kadar devam etti. Yani bir-iki ay ncesine gelinceye kadar kitab tekrar elime almak istei duyamadm ve alamadm.
Nihayet bir-iki ay kadar nce, iinde bulunduum bir arkada, e-dost toplants
srasnda bir rencim bana: Hocam, Yaar Nuri ztrk yazd kitabnda senden
bahsediyor, Diyanet slm Ansiklopedisinde (DA) yer alan Ebu Hanife maddesiyle
ile ilgili olarak seni tenkit ediyor. Grdn m?, diyerek kitab antasndan karp gstermek isteyince; imdi gerek yok, o kitap bende var, ben daha sonra ona
bakarm dedim ve teekkr ederek konumay bitirdim. nk konuma daha
fazla srseydi, en azndan benim dnceme gre, yaplmakta olan toplantnn
kesintiye uramas ve hatta gndeminin deimesi gerekecekti ki, byle bir eyin
olmasn istemedim ve buna frsat vermedim.
Birka gn sonra da kitab elime, zoraki olarak da olsa, alp benden bahseden
ksm okumaya baladm. Benimle ilgili olan ifadeler, yazarn kitabnda, benim
yazdm Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinde yer alan Ebu Hanife
maddesinin tenkidi ile ilgili blmde yer almaktadr. Yazar burada, bahse konu
ansiklopedide yer verilen bu maddede Ebu Hanifenin eserleri bal altnda zikrettiim el-Fkhul-Ekber adl eserin Ona ait olmadn Bir Yazarn Saptrmas bal altnda vermekte ve yle demektedir: Diyanet slm Ansiklopedisine
Mustafa Uzunpostalc tarafndan yazlan Ebu Hanife maddesinde yer alan bir iddia,
anlan ansiklopedide ska rastladmz saptrmalardan biridir ve gerek ddr.
Bunlar syledikten sonra bu eser hakknda maddede yazdm blmden
de u ksm naklediyor: el-Fkhul-Ekber, akaide dair olup Ehl-i snnetin grlerini zetlemitir. Bata I. Goldziher olmak zere baz arkyatlar bu eserin Ebu
Hanifeye nispetini sahih grmezlerse de kitabn ona ait olduunda slm limleri
gr birlii iindedir. (s.74)
Bu ifadelerden sonra da ansiklopedi ve hakkmda u grlerine yer veriyor:
Diyanet Ansiklopedisi halk kitlelerinin, bandaki Diyanet szne bakarak gvendii bir ansiklopedidir ve gerekten de deerli bir kaynaktr. Uzunpostalc ve benzerleri Trk halknn bu ansiklopediye gvenini ar biimde sarsmtr. (s.75)
Grld gibi yazar, el-Fkhul-Ekber adl eserin Ebu Hanifeye ait olmadn,
slm limlerinin bu eserin ona nispet edilmesinde aralarnda asla gr birliinin
bulunmadn syleyerek bu eseri ona nispet etmenin bir saptrma olduunu
ileri sryor ve hakkmda unlar da ekliyor: Madde yazar, ya bilmiyor yahut
da gerekleri saklyor. Ehlisnnet inanc ad altnda Emevi kabullerini, Emevilerin
tarihte en byk dmanlarndan biri olan mam zamn ad altnda Ehlisnnete
yamatmak iin farknda olmadan bhtan adna avukatlk yapyor. (s.74)
Bundan sonra da kendi grlerini dayandrd Muhammed Ebu Zehrenin
u grlerine yer veriyor: Ulema bu eserin Ebu Hanifeye nisbetinin doruluunda ittifak etmi deildir. Hatta Ebu Hanifenin en hararetli taraftarlar olan ve onun
eserlerinin saysn ziyadeletirmek isteyen muhipleri bile bu hususta ittifak halinde
deildirler. bn Bezzz (namdier, Kerder) Menkbnda, Fkh- Ekber ve el-lim
vel-Mteallim hakknda konuurken yle diyor: Ebu Hanifenin tasnif edilmi bir
kitab yok diyecek olursan, ben de cevaben derim ki, bu Mtezilenin szdr. Onlarn iddialar Ebu Hanifenin lmi Kelma dair eseri olmadn sylemektir. Bunun
da yolu, Fkh- Ekber ve el-lim vel-Mteallim adl eserlerin onun olmadn ortaya atmaktr. nk bunlarda Ehlisnnet inanlarnn byk ksmn aklamtr.
Halbuki Mtezile onu kendilerinden gstermek hevesindedir. Mtezile imamlar,
Bu kitap Ebu Hanifenin deil, Buharinin derler.
Bezzz bu kitabn Ebu Hanifeye nisbetinde ulemann ou ittifak etti diyor.
Btn ulema ittifak etti demiyor. Demek oluyor ki, kitabn ona nisbeti ulemann bir
ksmnca pheli grlyor (Ebu Zehre, 161, 162); (74, 75)
Bu nakilden sonra da kendi grn yle belirtiyor: el-Fkhul-Ekberin tmyle mam zama aidiyetini pheli grenlerden biri de biziz. Biz bu eserin Ebu
Hanifeye sonradan nisbet edildiine, en azndan iine onun grlerine uymayan
grlerin sokulduuna kesin gzyle bakyoruz. nk el-Fkhul-Ekberdeki birok
fikir, mam zamn, hayat pahasna savunduu, tarihi belgeler ve olaylarla tespit
edilmi bulunan fikirlerinin tamamen aksinedir.
Bu fikirler mam zama deil, sylendii gibi, onun ba dmanlarndan biri
olan Buharye ait fikirlerdir. (75)
Sonu olarak da yle demektedir: En azndan unu sylemek borcundayz:
Buhar, bu esere, fikirlerine kar olduu mam zam kendisine benzetmek iin
gerekli grd dnceleri sokmutur. (75)
Bu iddialarn ne kadar doru olduunu deerlendirmeye gemeden nce bir
tespitte bulunmamz gerekir. Grlecei zere yazar, maddenin tamam veya geneli hakknda bir ey demeden yalnzca bir eserin ona nispet edilmesine younla-
m bulunuyor. phesiz bunun bir anlam olmaldr. Bence bu bilerek yaplm,

bununla ad geen ansiklopedi hakknda her ne kadar deerli bir kaynak olduunu
ifade etmise de anlan ansiklopedide ska rastlanan saptrmalardan biri olduu
ifadesiyle de ansiklopediyi batan ktlemi ve gya byle davranarak hem Ansiklopediyi ve hem de yazarlarn nemsemez bir tavr sergileyerek kendi yazdn,
dolaysyla kendini ne karmak istemitir.
Ancak bu maksatla da olsa ileri srlen iddialarn doru olduunu kabul etmek mmkn deildir. Her eyden nce Ansiklopedi ilmi olduu iddiasyla yola
km ve bugne kadar da bu iddiasn gerekletirmi bulunmaktadr. nk bu
ansiklopediye madde yazanlar sahalarnda uzman kiiler olmakla birlikte yazdklar maddeler de yaptklar aratrma ve incelemelerinden elde ettikleri bilgiler ve
vardklar sonulardr. Yaynlanm maddelerin tamam byledir ve bu prensipten
bugne kadar hi sapma da olmamtr. Bu sebeple ansiklopedide her hangi bir
yanl olursa bu ancak bir hata neticesinde olabilir, asla bir saptrma neticesi olamaz. nk saptrma kastl olarak yaplan bir itir. Bu ansiklopedi de dorular
deitirmek ve saptrmak iin deil, okuyucuyu doru bilgiye ulatrmak iin karlm ve karlmaya devam edilmektedir. Bence bugne kadar baslp yaynlanan
ciltlerde yer alan maddeler Ansiklopediyi maksadna ulatracak nitelikte olduu
gibi, Ansiklopedi de drst ve kararl admlaryla ilerleyerek hedefine ulaacak kvamdadr. Bundan dolay yakn ve uzaktan btn ilgililer ancak tebrik edilebilirler.
Hepsi buna layk kimselerdir. Bundan hi kimsenin phesi olmasn.
Benim yazdm maddenin de kaynaklar madde aralarnda verildii gibi,
sonunda da kaynaklarn tamam verilmitir. Bunun says da ancak onlarla ifade
edilebilir ve hatta yz geen okluktadr. Yazar bunlara bakmadan ve zellikle de
bahse konu eser hakknda bir inceleme yapmadan, iddia ve ifadelerimin bir yere
dayanp dayanmadn, dayanyorsa kaynan salam olup olmadn aratrp
tespit etmeden, yazdklarmn bir saptrma olduunu sylemi bulunmaktadr.
Fakat byle bir davran ise ancak kendisine zarar verir ve benim hakkmda syledii istikamette, yani bir saptrc olduum noktasnda bir kanaate hi kimseyi
gtremez. Bu konuda onun bir mesnedi yoktur ve bununla ancak okuyucusunu
kendi yazdklarnn ala kalem olduu inancna gtrr. Bunu kendisine ben yaktrmasam da ne yazk ki, o kendisine yaktrm grnmektedir. nk kaynaklara dayanan bir tenkit, bir gr bildirme olmad gibi, brakn saptrmay,
benim yanlmn ne olduu dahi ortaya karlp deerlendirilmi deildir.
Dier taraftan bu eserin mam- Azama nispetinin doru olmadn iddia
ederken eserin kime ait olduu konusunda da kesin bir ey syleyememekte ve ancak onun ba dmanlarndan biri olarak tavsif ettii Buhr ye ait olabileceini
sylemektedir. Kimdir bu Buhr? Bu konuda bile bir aratrma yapm grnmemektedir. Zira adn bile zikredememi durumdadr. Ebu Zehre kitabnda bahsetti
diye zikretmi olduunda phe yoktur. Ancak sylenenlerin doru zannedilmesi
iin de onun Ebu Hanifenin ba dman olduu yaftasn da ilve etmeyi ihmal
etmemitir. Halbuki bir yanl dzeltmek ve bundan hasl olan kanaati rtmek
iin elde kesin bir delil olmaldr. Bu konuda byle bir delil ancak ansiklopedide
verilen bilgi yanl ve yanltcdr; u kaynaklarda bu eserin falan kimseye ait olduu ifade edilmektedir ki, bu kaynak da hi kimsenin kar kamayaca salam bir
kaynaktr gibi bir ifadeyle takdim edecei bir delil olabilirdi.
Mutlak olarak sylendiine gre Buhr denince insann aklna ncelikle
mehur hadis limi Eb Abdullah Muhammed b. smail gelmektedir. nk ad,
san zikredilmeden Buhr denince akla ondan bakas gelmez. Fakat kaynaklarda onun byle bir eserine yer verilmemekte, pheli de olsa bundan bahsedilmemektedir.
Grlen odur ki, bu eser Ebu Hanifeye ait deildir, ona nispeti yanl veya zayftr, o Buhrye de nispet edilmitir ve neticede bu bir saptrmadr, derken ve
bu kadar uygunsuz bir ifadeye yer verirken iddia sahibinin elinde salam olmasa
bile hibir delili bulunmamaktadr. nk bu eserin Buhrye (her kim ise) nispet
edildiini belgeleyecek tek kaynak gsterilmemektedir. Bunlar syleyen bir yazar
onun deil, ama filnndr eklinde nispetin isnat edilen kimseye ulatn gsteren bir aklkta olmalyd. Yazar hi olmazsa iddiasn bu ekilde delillendirerek
ve kesin olarak birisine ait olduunu belirterek nispet etmesi gerekirken yapabildii ancak kim olduu bilinmeyen bir sfat haiz muhayyel birinden bahsediyor.
Bu kadar iddiadan sonra bu eserin iine bakalarnn grleri katlmtr noktasna gelmek ise ileri srd saptrma iddiasn zayflatan bir durumdur. nk
bir esere sonradan baz fikirlerin veya ifadelerin ilave edilmi olmas o eserin asl
sahibinin deimesi anlamna gelmez ve eser baz ilaveleri yapana nispet edilemez.
Byle bir ilve bir eserin iine sokulsa bile, eserin asl yazar ve sahibi olan kimseye
nispet edilmesinin sahih olmad sylenemez. Bu sebeple el-Fkhul-Ekber adl
eser, (kendi yazyla) mam zamn deildir, ona nispeti yanltr, bu bir saptrmadr demekle; bu esere sonradan baz grler sokulmutur, demek arasnda
byk fark vardr. Dikkat edilirse sonu olarak diye balayan ifadesinde Yaar Nuri
ztrk de baz ilvelerin bu esere sokulmu olduu noktasna gelmi olmasna
ramen yine de saptrma szcn bilerek ve isteyerek kullanm ve yazmtr.
te bence asl saptrma budur.
Konuyu biraz daha irdeleyelim: Yukarda Ebu Zehre el-Fkhul-Ekber adl eserin Ebu Hanifeye nispetinde limlerin ittifaknn bulunmadn sylemitir.
nk Ebu Zehre byle bir gre Bezzzden yapt nakle dayanarak ulayor.
nce kendi kanaatini belirtiyor sonra da onun grlerini naklediyor. Sonra da
onun ifadelerinden bir karmda bulunuyor. Zira Bezzz, el-Fkhul-Ekberin Ebu
Hanifeye nispet edilmesinde limlerin ittifak ettiklerini deil, ounluun bu eseri Ona nispet ettiklerini sylyor. Bu durumda Yaar Nuri ztrk de bizim de
tercihimiz Ebu Zehreninki gibi derken grn buna dayandrm oluyor.
Konu ile ilgili bir baka hususun daha alt izilmelidir. Bezzz, yukarda nakledilen ifadesinde aka bu eserin Ebu Hanifeye nispet edilmesinin doru olmadn iddia edenlerin Mutezil olduklarn sylemektedir ve byle sylemelerinin altnda yatan maksatlarn da ak etmektedir. Bu maksadn ise aslnda Ebu
Hanifeyi de itikatla ilgili konularda kendileri gibi dnen bir Mutezil olarak
gstererek kendilerine destek yapmak istemeleri olduu phesizdir. Zira Ebu Hanife, herkes tarafndan tannan ve bilinen hem de daha hayatta iken kendisine elmaml-Azam yani En Byk mam sfat uygun grlen bir kimsedir. Onun
yazd eser de Ehl-i Snnetin grlerini yanstt ve Mutezile grlerinden
farkl olduu iin kurtuluu, bu eserin Ona ait olmadn ve hatta Ebu Hanifenin
zaten itikada dair bir eserinin bulunmadn sylemek ve bu iddiay dillendirmek
Mutezile limlerinin ilerine gelmitir. Ancak bunlarn ileri srdkleri byle bir
iddiann mesnedi bulunmamaktadr. Bundan dolay da byle bir iddia tutmamtr. Bu durumda el-Fkhul-Ekberin Ebu Hanifeye nispetinin doru olmadn
iddia eden ve sylemleri sadece iddiada kald grlen Mutezile limlerini de
hesaba katarsak ancak o zaman el-Fkhul-Ekberin Ebu Hanifeye nispet edilmesinde bir ittifakn bulunmadn syleyebiliriz. Fakat iddialarnn bir mesnedi
olmad iin bunlar deerlendirmeye almayacak olursak geriye bu eserin Ebu
Hanifeye ait olduunu syleyenler kalr ki, bu durumda bu eserin Ebu Hanifeye
nispet edilmesi doru olur ve neticede bunun zerinde ittifak hasl olmu olur.
Bizim de bu konuda sylediimiz bundan ibarettir.
Bu grmz dorulayacak bir baka husus da udur: Eski ve yeni kaynaklarda bu eserin Ebu Hanifeye ait olduu hep ifade edilmektedir. Ancak ben bunlardan sadece iki rnek vermek istiyorum. Eskilerden Ktip elebi Kefz-znn
adl eserinde hi tereddt etmeden bu eserin Ebu Hanifeye ait olduunu sylemektedir. Kendisinin bu konuda yeterli ve salam bir kaynak olduunda her hangi
bir phe de yoktur. Sanrm Yaar Nuri ztrk de buna bir itirazda bulunamaz.
Yani Kefz-znn onun da itimat ettii tarihi bir kaynaktr.
Benim yazdm maddenin nerinden sonra DA XII. ciltte yer alan bu eserle
ilgili maddeyi yazan sahann uzmanlar iki aratrmac Dr. Adil Bebek ile Prof. Dr.
erafettin Glck de bu eserin Ebu Hanifeye ait olduunu sylemekte ve hatta ayr
yollardan rivayet edilmesi sebebiyle de mam- Azama ulaan rivayet zincirlerini
ayr ayr vermektedirler. Bu arada yazarn yukarda kendi dayand gr olarak
verdii Ebu Zehrenin eserinin ayn sayfasna atf yaparak u bilgileri de oradan
nakletmektedirler: Muhammed Ebu Zehre, el-fkhul-Ekberin metninin btnyle
mam zama nisbet edilmesi yerine onun konu konu incelenmesi gerektiini ifade eder. Mesel drt halifenin sralamasna ve mucize, keramet, istidrac arasndaki
farklara iaret eden ibareler Ebu Hanife ile ilgili menakb kitaplarndaki bilgilere
uymad ve esasen onun dneminde tartlan konular arasnda yer almad iin
esere sonradan ilave edilmi olmaldr (Ebu Hanife, s. 167-168), (DA, el-FkhulEkber). Grld gibi bu da zan ve tahmine dayanan bir ihtimaldir.
Bu da gstermektedir ki, el-Fkhul-Ekber adl eserin Ebu Hanifeye nispet edilmesinde ona nispet edenlerden ayr gibi gsterilmeye allan veya grnen elBezzznin de bu eserin ona nispet edilmesinde bir tereddd yoktur. O zaman bu
eserin ona nispet edilmesinde ittifak var demektir.
unu da unutmamak gerekir: zerinde durduumuz eserin eitli blge
ve memleketlerde yer alan muhtelif ktphanelerde pek ok yazma nshas ve
erhleri bulunduu gibi, ayrca matbu metin ve erhleri de vardr. Dier taraftan
Trkeye de hem metin ve hem de erhlerinden bazlarnn tercme edildiini de
biliyoruz. Bu tercmelerden biri de Diyanet leri Bakanlnca neredilen Hasan
Basri antayn tercmesidir. Konuya k tutaca dncesiyle bu tercmede yer
alan mtercimin bir deerlendirmesini buraya almakta fayda gryorum. Merhum antay bu tercmenin Balang ksmnda Ehl-i Snnet itikadnn ilk temel
bilgilerini kucaklayan ve Fkh- Ekber ad verilen bu risalenin metni mam- Azam
Ebu Hanife hazretlerinindir, Arabadr dedikten sonra not olarak bu eser hakknda yle bilgi veriyor: Buhrl Ebu Hanifeye mal etmek isteyenler Muteziledir.
Bu iddia ile gya mam- Azamn da kendi mezheplerinde olduunu isbat etmek
istemilerdir. Halbuki rislenin ruhu btn akliyle o iddiay ve usl-i mutezileyi
reddetmektedir. mam Hfz Ed-Din El-Bezzz der ki, Ben bu risalenin en eski hatlarda Hazreti mama aid olduunu grdm. Fahr El-slm Pezdev ve Abd El-Aziz
El-Buhr ve sire de bunu teyid ediyor. Bu bapta salhiyetli limler mttefikdir.
(Fkh- Ekber, mam- Azam, Terceme: Hasan Basri antay, Olga Matbaas, Ankara, 1982, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 24).
Grlecei zere gerek ztrk ve gerek grne mesnet olarak naklettii
Ebu Zehrenin tercih ettikleri grn sahibi el-Bezzznin Ben bu risalenin en
eski hatlarda Hazreti mama ait olduunu grdm demesi de eserin Ebu Hanifeye
nispetinin doru olduunu gsteren, onu destekleyen ve hatta kuvvetlendiren bir
baka delildir.
Bu konuda yazarn kitabndan baka bir grn daha nakletmek istiyorum.
ztrk, Ebu Hanife hakknda nan Sisteminin Mimar bal altnda unlar
yazm ve bunlar yazarken de ekinmemi: Hem itikadi hem de ameli mezheplerin
en byklerinin imam olan mam zam, slm mezhepler fkhnn kurucusudur.
mam zam inan esaslarn sistemletiren Kelm lminde de ncdr. Yani o,
Ehlisnnet mezhebinin sadece ameli fkh imamlarndan biri deil, ayn zamanda
itikadi mezhep imamlarnn da nderidir, onlarn da en bydr. Nitekim onun
el-lim vel-Mteallim, el-Fkhul-Ebsat ve el-Fkhul-Ekber eserleri ameli mezhep
kitaplar deil, dorudan doruya lmi Kelma dair eserlerdir. (s. 223-224)
Dikkatli bir kimse bu satrlar ve bata naklettiimiz satrlar birlikte okuyunca elien bu ifadelerin ayn kimse tarafndan dillendirilip yazldna kolay kolay
inanamaz. nk yazar nceki yazdklarn bu yazdklar ile ortadan kaldrmakta
ve sadece bir zr dilemedii kalmaktadr.
Bu satrlarn yazar benim ansiklopediye yazdm Ebu Hanife maddesinde

onun el-Fkhul-Ekber adl itikada dair bir eserinin bulunduunu ve burada ehl-i
snnet limlerinin grlerini yansttn yazdm diye benim hakkmda u ifadeleri kullanyor: Madde yazar, ya bilmiyor yahut da gerekleri saklyor. Ehlisnnet
inanc altnda Emevi kabullerini, Emevilerin tarihte en byk dmanlarndan biri
olan mam zamn ad altnda Ehlisnnete yamatmak iin farknda olmadan bhtan adna avukatlk yapyor.
Bir nceki paragrafta syledikleri ile benim ansiklopedide yazdm maddede Ebu Hanifenin itikada dair el-Fkhul-Ekber adl bir eseri vardr dediimden
dolay orada benim iin sylediklerini karlatrdm zaman, onun kafasnn
kark ve asl saptrmann kendisi tarafndan yaplmakta olduunu grdm
sylersem her halde hakszlk yapm olmam, diye dnyorum.
Batan beri yazdklarn gz nne getirdiimde onun nce benim saptrma
yaptm syledii ve bu eserin mam- Azama nispetinde bir ittifakn sz konusu
olmadn, hatta bu nispetin doru olmadn iddiadan baladn, nk onun
Ehl-i Snnetin grlerini desteklediini sylemenin Emevici olmak demek olduunu syleyerek yola ktn gryoruz. Bu yolda bir mddet ilerledikten sonra
da Ebu Hanifenin bu eserine sonradan baz fikirlerin sokulduunu kabule baladna ahit oluyoruz. Hi phesiz byle bir kabul, ayn zamanda eserin de Ebu
Hanifeye ait olduunun kabul demektir. Bir mddet daha ilerleyince sanki balarda sylediklerini unutmu grnerek kendi ifadesiyle hem bu eserin sahibinin
mm zam olduunu, hem eserin itikada dair olduunu ve hem de Ehl-i Snnetin itikadi grlerini yansttn aka ifade ediyor. Bu durumda altn izerek
yle syleyebiliriz: el-Fkhul-Ekber Ebu Hanifeye ait bir eserdir; bu konuda slm
limlerinin ittifak bulunmaktadr. Zira Yaar Nuri ztrk de bunun byle olduunu kabul etmitir. O da kabul ettikten sonra bu gre muhalif kimse kalmamtr!.
Hakkmda ileri srlen iddialar okurken bende de kitap hakknda baz eyler
sylemem gerektii kanaati hasl oldu. Belki faydal olur dncesiyle bu gr ve
dncelerimi burada ifade etmek istiyorum.
Bir aratrmacnn elinden kan bir kitap olduunu bildiimize gre aratrmacdan beklenen ve doru olan, aratrcnn yola pein hkmle kmam
olaca dncesidir. Konuya tarafsz bir gzle yaklam olaca kanaatidir. Aksi
halde yazdnz her cmleyi kafanzdaki dnceleri teyit edecek ekilde ele alr
ve onlar yazarsnz. Kafanzdakine uymayanlar ise geersiniz. Bu kitapta da byle
bir dncenin varl seziliyor. Her sayfasnda bu koku var. Bu koku hissedilecek
kadar da ak ve keskin.
Ebu Hanifenin aslnn Arap olmad kesin. Kendisinin de akll, zeki, mantkl, bilgili, ak fikirli ve fikirlerinde tutarl, grlerini ne pahasna olursa olsun hi
ekinmeden syleyen, zamanndaki limler ve hocalar tarafndan takdir edilmi
gerek bir lim olduu kati, inkr kabil olmayan, tartmasz bir gerektir. Bu sebeple de kendisini seven, taraftar diyebileceimiz ballarnn olaca kadar, kska-
nanlar, dolaysyla dmanlar denebilecek kadar fikirlerine kar olanlar da olacaktr ve belki bunun daha da ok olmas muhtemeldir. Bunda hi phe edilemez.
Tabiatyla etrafnda toplanan kimseler sebebiyle kendisini kskananlarn yalnzca baz kiilerden ibaret olduu da dnlemez. Yneticiler, eer bir de halkn
zerinde bask kurmu ve bu sebeple de halkn tavrlarndan kukulanan cinsten
iseler, halkn byle bir limin etrafnda toplanmalarndan her zaman kuku duyarlar ve onu daima gz altnda tutmak ve gz nnde bulundurmak isterler. Bu da
idareciler asndan kanlmaz bir neticedir. Burada aratrmacya den iki taraf
da, ayn gzle bakarak, deerlendirmektir.
Ebu Hanifenin ilk yetitii yllar ile 120 Hicri ylnda vefat etmi bulunan hocas Hannadn yerine geerek ders vermeye balad yllar Emeviler dnemidir,
yani idare Emevi sllesindedir. Emevilerin mstebit bir ynetim srdrdkleri
de bilinen tarihi bir gerektir. Dolaysyla idareciler her eyden kuku duyan ve
zellikle de sevilen limlerin kendi ynetimlerine destek vermelerini isteyen ve
bekleyen bir duygu ve arzu iindedirler. Ebu Hanifenin de byle bir ynetime rzas yoktur. Bundan dolay da yeri geldike idareyi ve idarecileri tenkit etmekten
ekinmemitir. Buna tahamml edemeyen idareciler de onu cezalandrmaktan ekinmemilerdir. Hatta bu konuda ly kardklar da sylenebilir.
Ancak Emevi idarecilerinin Ebu Hanifeye byle davranmalarnn tamamen
onun Arap olmayna balanmas ve Emevilerin de zaten slm dinini araplatrmak gayret ve abas iinde olmalar sebebiyle ona kar byle davrandklar neticesine varlmas pek salkl grnmyor. nk biliyoruz ki, Emeviler yalnzca
Mevliye (Arap rkndan olmayanlara) kar byle davranm deildirler. Onlar
gerek Arap olanlara kar da acmasz ve insafsz davranmlardr. Nitekim bunu
yazar da belirtiyor. Bu durumda Araplara kar ve zellikle de Hz. Ali evldna
kar davranlarnn iddetini bu dnceye dayandrarak izah etmek mmkn
olmaz. Bence byle davrann arkasndaki sebebi ve altnda yatan dnceyi iyi
deerlendirmek ve baka sebepler aramak gerekir.
u husus da unutulmamaldr. mam Ebu Hanife yalnzca Emevilerden eziyet
grm, yalnz onlardan sopa yemi bir lim deildir. Emevilerden sonra i bana
gelen ve stelik Ebu Hanifenin de maddi ve manevi olarak destekledii Abbasiler
zamannda da en az Emevilerden grd cebir ve zorlama kadar eziyet grmtr. Hapislerde yatm, eitli ikencelere maruz kalmtr. Eer onun Emeviler dneminde grd ikencelerin sebebini yalnzca Emevilerin slm araplatrma
politikasna balarsak bu dnemde grd eziyetlerin sebebini de bununla izah
etmemiz mmkn olmaz.
En azndan byle bir sebebin yannda veya buna bal olarak baka sebeplerin
olduunu da dnmemiz ve aratrp bulmamz gerekir.
Ebu Hanifenin ailesi ile ilgili bilgi verilirken u husus gzden karlmamaldr. Aile bykleri, yani Ebu Hanifenin dedeleri ran zerinden gelip Kfeye
yerletiklerinde phesiz yerli bir ailenin veya dorudan bir kabilenin himayesine
girmilerdir. Bu dnemde det byledir. Yani yeni Mslman olmu bir yabanc
slm lkesine geldiinde ya bir aileye veya bir kabileye snrlar, onlarn himayesine girerlerdi. Byle olanlara da mevl fln derlerdi ki, buradaki mevl kle
anlamnda olmayp dost, hmi veya himaye edilen anlamndadr. Dolaysyla bu
tabir falann klesi anlamnda deil, falann veya falan kabilenin anlamal dostu anlamndadr. nk mevl kelimesi kle ve efendi anlamlarnda kullanld gibi bu anlamda da kullanlan bir kelimedir. stelik bu dnemde Mslman
Araplarn (Emevilerin) Ebu Hanifenin dedelerinin mensup bulunduklar kabile ile
sava durumlar yoktur ki, onlar esir olarak alnsn da kle yaplsnlar. Tarihler o
yllarda byle bir savatan ve esaretten bahsetmemektedirler.
Bilindii gibi slm klelii ancak harp neticesinde alnan esirlere inhisar ettirmitir. Bu bakmdan torunlar smail ve merin bu konuda syledikleri ve hatta
smailin yeminle teyit ettii Ebu Hanife ailesinde asla kleliin bulunmad konusundaki szleri dorudur. Yazar bu hususu dikkate almaldr. (s.46)
Abdullah b. El-Mukaffa, bilindii gibi aslen Arap olmasa da Arap Edebiyatnda
nemli yeri olan ve zellikle de Arapaya tercme ettii Kelile ve Dinme adl
eseriyle tannan bir ediptir. smini Trkeye uygun olarak sylemek gerekirse elMukaffan olu Abdullah demektir. Yazarn kitabnda yazd Haccacn vergi
tahsildar olan Abdullah deil, onun babasdr. Dolaysyla olak anlamna gelen
el-Mukaffa Abdullahn babasnn sfatdr. Fakat yazar olak olann Abdullah olduunu zannettii iin olsa gerek, onu hem Haccacn tahsildar yapm ve hem de
elini kestirmitir. Eer yle olsa idi ona Abdullah b. El-Mukaffa deil, Abdullah
el-Mukaffa denirdi. (s.38)
Bu da yazarn konuya fazla nem vermemesinin veya kendisine fazla gvenip
zgven sevgisinin bir neticesi olmaldr. Byle bir yanl onun tarafndan yaplacak bir yanl olmasa da yine yanltr. Konunun onun tarafndan bilinmesi gerekir.
Yazar, mracaat ettii kulland kaynaklar vermekten de pek holanmyor
olsa gerek ki, buna pek iltifat etmiyor. Ona gre eserin kime ait olduu, basm yeri
ve tarihi gibi bilgiler her halde teferruattr. Bir ilim adam da byle teferruatlarla
uramaz (!) diye dnyor, herhalde. Kendisinin bilmesi yeterlidir. Bunun anlam ben biliyorum; herkes de beni biliyor, benim sylediklerimin hep doru kabul
edilmesi gerekir; nk kaynak benim, demektir. Yazar her yazdn bu eda, bu
tavr ve havada deerlendirerek yazp sylyor. (Hatib el-Badadi, Ebu Hanife
bahsi) diyerek gemesinin veya ok nemli ve kritik baz deerlendirmeleri alrken her hangi bir atfta bulunmamasnn her halde baka bir anlam olmasa gerek.
(s.50)
snaeriyyenin sevinmesi mi, yoksa zlmesi mi gerekir pek bilemiyorum
ama, Yaar Nuri ztrk onlarn imamlarnn saysn on e karm bulunuyor.
Veya yine on ikide tutuyor ama, snaeriyenin kabul ettiklerinden, hangisi olduunu bilmesek de, birisini aradan karp onun yerine bir bakasn yerletiriyor. Bu
durumda snaeriyyeden olanlar ya imamlarnn saysn artrsnlar veya imamlarnn kimler olduunu buna gre belirleyerek rensinler. nk yazar Yaar
Nuri ztrk, mm zam Ebu Hanife adl eserinde Zeyd bin Ali Zeynelbidinin
(v. 122/739) on iki imamdan biri olduunu sylyor. (s.55)
Yukardan beri yazdklarmla birlikte bu husus da okuyucularyla birlikte mellifin ttlana sayg ile sunulur.
Metin Yiit, lk Dnem Hanef Kaynaklarna Gre Eb Hanfenin Usl Anlaynda Snnet,, stanbul: z Yaynclk, 2009, 488 sayfa
Deerlendiren: Muhammet Ali KOCA*
Eb Hanfenin hadis-snnet anlay ve fkh itihatlarnda snnete yaklam,

kendi dneminde tartma konusu yapld gibi, sonrasnda da ayn scaklyla
devam ederek gnmze kadar gelmitir. Bu tartmalar, bata Eb Hanfe olmak
zere Hanef mezhebinin usl anlaynda Kurn-snnet ilikisi, snnetin kaynak
deeri ve haber-i vhidleri kabulde art koulan esaslar vb. noktalar etrafnda younlamtr. Gnmzde de baz aratrmaclar ilk dnemdeki snnete dair farkl
telakkilerin, sonrasnda mam fnin yazd er-Risale adl usl eseriyle dnme uradn iddia etmektedirler. Bu balamda Metin Yiit, lk Dnem Hanef
Kaynaklarna Gre Eb Hanfenin Usl Anlaynda Snnet baln tayan almasnda, ncelikle yerleik Hanef uslnde sunulan snnet telakkisinin erken
dnem Hanef kaynaklarnda yer alan snnet anlayn yanstp yanstmadn,
sistematik eserlerle ilk dnem eserlerini mukayese ederek inceleme konusu yapmtr. zini srd bu konu vastasyla mam finin bu dnmdeki pay da
dorudan ortaya kmaktadr.
Bir giri ve drt blmden oluan eserin giri blmnde, yerleik uslde yer
alan stlahlarn ayn manalarla ilk dnem eserlerinde yer almamas ve kavramsal
erevenin yerlememi olmas sebebiyle incelemede bulunmann glne dikkat eken Yiit, yerleik usln formle edilmesinde bata sa b. Ebn olmak zere
Debsi ve Cesss izgisinin aktif bir rol oynadn ifade etmektedir. zellikle sa
b. Ebnn aktard usl bilgilerin tahrc ve itihada dayand ve bu yntemlerin de mtehidin bir hususta itihatta bulunurken birok etkeni dikkate ald
vb. hususlardan dolay zann bilgi ifade ettii vurgulanmaktadr. Sistematik uslde
Eb Hanfenin snnet-hadis telakkisini anlamay zorlatran ikinci hususun, zaman ierisinde fkhta Hanef olan ehl-i bidat frkalarnn Eb Hanfeden aktarlan
usl bilgilerin bo brakt yerleri kendi itikad eilimlerinin etkisiyle tamamladklarn; bunun da kiiyi, Eb Hanfenin yaklamndan uzaklatrdna dikkat
ekmitir. Yapm olduu bu aklamalarla takip edecei ynteme iaret etmekte*
Aratrma Grevlisi, anakkale Onsekiz Mart niversitesi
488 | slam Hukuku Aratrmalar Dergisi
dir; yani tahrce bavurmadan, ilk dnem eserlerinde Eb Hanifeye nispet edilen
usl bilgileri belli bir sistematik ierisinde incelemektedir.
Birinci blmde Metin Yiit, Eb Hanfenin snnete dair grlerini tahrc ve
itihada bavurmadan bata kendisine nispet edilen eserler olmak zere iki byk
talebesi mm Eb Yusuf ve Muhammede ait eserlerin mevsukiyetini tartmaktadr. Yazar, Eb Hanfenin dnemi itibariyle hocalar ve adalarnn ok sayda
kitap telif ettii bir zaman diliminde bulunmas ve geni bir ilmi birikime sahip olduu halde herhangi bir kitap telifine gitmedii olgusunu, zayf bir durum olarak
deerlendirmektedir. Sonuta, Eb Hanfe ve talebelerine nispet edilen eserlerin
mevsukiyeti noktasnda gndeme getirilen eletirilerin birounun, dnemin telif
anlaynda imla ynteminin yaygnl, slup ve aktarm anlaynn farkll ve
kitabn ravilerden birine isnd edilmesinin yaygn bir gelenek olduu olgusundan kaynaklandn ifade etmektedir. Bu nedenle, gerek Eb Hanfenin gerekse
iki byk talebesi Eb Yusuf ve Muhammedin eserlerinin otantiklii hususunda
hakikati yanstmayacak iddialarda bulunmann doru almadn belirtmektedir.
Kitabn ikinci blmnde ise yazar, Eb Hanfeye gre snnetin anlam, kaynak deeri, tasnifi ve ifade ettii hkmleri konu almaktadr. mamn snnet kelimesini biri usl anlamda dieri de bidat kart meru uygulama ve dinde izlenmesi gereken yol manasnda kullandn gerek rencilerinin kendisinden yapt
aktarmlar ve gerekse bizzat talebelerinin kendi ifadeleri ile temellendirmektedir.
Daha sonra yaad zaman diliminin stlahlarn henz oturmad bir dnem
olmas dolaysyla snneti ifade etmek iin snnet kelimesi yannda eser ve hadis
gibi kavramlar da kullandklarn dile getirmektedir. Yine yazar Eb Hanfeden
deiik vesilelerle aktarlan kaynak silsilesinin; Kitap, snnet, ihtilafsz sahabe telakkisi, sahabe kavli, kyas, istihsan ve rf eklinde olduunu birok rnekle ortaya
koymaktadr. Bu sralama da gstermektedir ki Eb Hanfeye gre bir meselede
hkm verirken snnet ikinci srada yer almaktadr. Ayrca snnetin Cesss ve
Debs etkisiyle balayp Pezdev ve Serahs izgisini iin alan sistematik dnemde
rivayet yolu bakmndan mtevatir, mehur ve ahad eklindeki tasnifi, ilk dnemlerde keskin snrlarla birbirinden ayrlmam; mtevatir ve mehur kelimeleri genel olarak szlk anlam olan yaygn manasnda, ahad kelimesi yerine vahid lafz
kullanlarak lugat anlam olan bir manasnda kullanlmtr. Ancak her ne kadar
bu l taksim ilk dnemlerde yerlememi olsa da Eb Hanfede ahad ve ahad
olmayan hadis veya mehur/maruf olan veya olmayan hadis ayrm nettir. Bunun
yan sra mezkr ayrmlar ve kelimelerin szlk anlamnda kullanld dikkate
alndnda yazar, mam Muhammedin el-Asl adl eserinde tevatr ve hret dzeyine kmayan hadislerin delil olduuna ynelik Peygamber ve sahabe uygulamalarndan rnekler aktardn dile getirerek, mam Muhammedin haber-i vahidin
dini mevzular ve ukubt alan dnda kabul edilmesi gerektii grnde olduuna vurgu yapmtr. Akabinde de tek kiinin haberinin dini mevzular ve ukubt
alan dnda Eb Hanfe ve talebeleri nezdinde makbul olduunu ve bu iki alanda
ise en az iki kiinin varlnn art koulduunu aktarmaktadr (s. 140-145). Ayrca
Yiit, mam Muhammedden lugav anlamda haber-i vahidin (tek kiinin haberi)
zann- galib ifade ettiini ve bu tr haberlerle amel edilmesi gerektiini, bunun da
ayn zamanda Eb Hanfenin gr olduunu aktararak, Eb Hanfenin haber-i
vahidin ifade ettii bilgi deerine bakn gstermek istemitir. Bu aktarm lugav
manada haber-i vahid iin sz konusu olduunda yerleik usldeki haber-i vahidin hcciyeti, evleviyetle kabul edilmi olmaktadr.
Tartmal bir konu olmas sebebiyle haber-i vahidler zerinde uzunca duran
yazar bu haberlerin kabul artlarn genel anlamda ikiye ayrmaktadr. Birinci ksmn tekil eden rvi ile ilgili arlarda ilk dnem ile yerleik usl arasnda dikkate
deer bir farklln olmadn belirterek, akl, zabt, adalet ve slam gibi artlarn
genel olarak ilk dnemde de kabul edildiini vermi olduu rneklerle ortaya koymaktadr. Asl ihtilafl ve yanl anlalmaya msait alan oluturan muhteva ile
ilgili artlarda ise ilk dnem ve yerleik usl arasnda nemli farkllklar olduuna
dikkat ekmitir. yle ki; yerleik uslde, Kurandaki mm ve mutlak lafzlarn
haber-i vahidle tahss ve takyd edilmesi, sbutu ve manaya delaleti kat olan mm
ve mutlak lafzlarn zann bilgi ifade eden haber-i vahidle bozulmas eklinde deerlendirildii iin nesh olarak grlmektedir. Bu tr rivayetler her ne kadar zahiren muttasl olsa da batn/manev bir inkta tamas sebebiyle reddedilmektedir.
Yiit de sistematik uslde zikredilen, hadisin Kurna muhalefeti ve muhalif olan
haber-i vahidin reddedilmesinin, tahrc ve serbest itihad yoluyla ortaya konulduunu ve Eb Hanfenin el-lim vel-mteallimdeki Kurna yapt vurgunun
doru anlalmadn ifade ederek, yerleik uslde Kurana arz edilerek muhalif
olduu tespit edilen hadislerden bir ksmna deinir ve bu konularn ilk dnem
eserlerinde sadece Kurna arzla deil, ayn zamanda Eb Hanfenin ifadesiyle
maruf/mehur snnete aykrlkla beraber deerlendirildiini ortaya koyar. Bunun
yannda yazar, Eb Hanfenin mevcut hadis uslnde ahad olarak deerlendirilen
haberlerle Kurnn ummunu tahss ve mutlakn takyd ettiini rnekler zerinden gstermektedir. Bu da Eb Hanfenin bugn anlald gibi srf haber-i vahidi
Kurna muhalif diye reddetmediini; aksine kendisinden ok daha gl mehur
snnete aykr olduunu syleyerek teruz halinde doal olarak mehur snnetten yana tercihte bulunduunu gstermektedir. kinci blmn son ksmnda ise
yazar, Eb Hanfenin sisteminde hadsin ifade ettii hkmlerin ksmlarn ele
almakta ve yerleik usldeki farz-vacip ayrmnn Eb Hanfeye nispetinin yine
tahrc ve itihad rn olduunu; Eb Hanfenin bu iki kavram birbirinin yerine kullandn ve herhangi bir hususta haber-i vahidle farzn veya haramn vuku
bulabileceini Eb Hanife ve talebelerinden yapt aktarmlarla gstermektedir.
nc blmde ise yazar ikinci blmde genel olarak deindii haber-i vahidin kabulnde art koulan hususlar detaylandrmakta ve bu artlarn ne kadarnn
Eb Hanfeye nispet edilebileceini tartmaktadr. Bu artlar, rvi ile ilgili artlar
ve metin/muhteva ile ilgili artlar olmak zere iki ksmdr. lk ksmda rvinin
fakih olmas ve kendi rivayetini tanda bulunmamas yer almaktadr. Rvinin fakih
olmas haber-i vahidin kyasa aykr olmas halinde ne srlmektedir. Rvinin
rivayetini tan etmesi ise ya rvinin rivayet ettii hadisi inkar etmesi veya unutmas
ya da kendi rivayetine aykr davranmas eklinde olmaktadr. Ancak Yiit almasnda yerleik usl kitaplarnda bu gerekelerle reddedilen haber-i vahidleri tek
tek inceleme konusu yapar ve dorudan Eb Hanfeden bu artlarn kabul ile
alakal bir rivayete rastlamadn, aksine bu artlarn tespitinin bata sa b. Ebn
olmak zere sonrasndaki uslclerin tahric ve itihadlaryla ortaya konulduunu
dile getirmektedir. zellikle usl eserlerinde yer alan Eb Hureyrenin kyasa aykr hadisleri ile amel edilmez grn ilk dnem eserlerinin desteklemediini;
aksine ya kendisiyle amel edildiini ya da baka bir hadisle teruz halinde tercihte
bulunulduunu ifade etmektedir. kinci ksm ierisinde ele alnan haber-i vahidin
Kurnn ummuna aykr olmamas (Kurna arz), geneli ilgilendiren bir konuya ilikin olmamas (ummul-belva), sahabe arasnda ihtilafl bir konu ise sahabe istidlalinin dnda kalmamas ve kyasa aykr olmamas gibi usl eserlerinde
ileri srlen artlar ile ilgili olarak Yiit, ncelikle bu artlarn ne srlmesini
gerektiren akli ve nakli delilleri tartmaktadr. Daha sonra bu artlarn neredeyse
tamamnn Eb Hanfeye dorudan isnad edilmediini, ilk dnem eserlerinin ne
srlen rneklere yaklamn inceledikten sonra Eb Hanfenin bir hadisi srf
Kurnn zahirine aykr olduu gerekesiyle reddetmedii; aksine bazen Kurn
ve maruf/mehur snnete bazen de sadece maruf snnete arz ettiini sylemenin doru olacan ifade etmektedir. Ayrca Eb Hanfenin Kurna aykr olarak
reddettii sylenen rneklerin bir ksmnda da teruz-terch veya tevakkuf ettii
tespit edilmitir. Ummul-belva noktasnda ise Eb Hanfenin ne srlen rneklerdeki yaklamnn nesh, arz, terch veya tevakkuftan biri olduu ortaya konmaktadr. Kyasa aykr olduu gerekesiyle reddedilen rnekleri de inceleyen Yiit,
bir ksmnda Eb Hanfeye nispette hata olduunu, kalan ksmlarda ise ya kart
manadaki baka hadislerle nesh edildii ya da baka hadislerle tearuz arz ettii iin
tercihte bulunulduu sonucuna ulamtr. Bunun yannda yazar, usl kitaplarnda
zikredilen rneklerin dnda ilk dnem eserlerinde Eb Hanfenin kyasa aykr
olduu halde haber-i vahidlerle amel ettiine dair rnekler tespit etmi ve gerek
ondan gerekse de talebelerinden bu rneklerde, srf eser olduu iin kyas terk
ettiklerini belirten ifadeler aktarmtr. Haber-i vahidin kabulnde ileri srlen
bu artlar ilk olarak sa b. Ebnn tahrc ve serbest itihad yoluyla ileri srdne
devaml suretle vurgu yapmtr.
Eserin son blmde ise Eb Hanfenin snnet telakkisinde hadisin Kurna
gre konumu ve teruz halinde Eb Hanfeye gre terch sebepleri incelenmektedir. Ayn ekilde burada da Eb Hanfenin yer yer sistematik usldeki bak asndan farkl bir yaklam sergiledii sonucuna ulalmtr.
Netice itibariyle, gnmzde Eb Hanfe gibi byk bir mezhep imamnn
snnet almayn tam anlamyla idrak etmek, doal olarak mezhebin sistemlemesi ve geirdii dnm izleme frsat vermektedir. zellikle Metin Yiitin
elimizdeki almas, mezhebin snnet telakkisindeki ilk dnemle sistematik dnem arasndaki krlmay mull, sistematik ve bol miktarda rnek zerinden
gzlemleme imkan sunmas sebebiyle alannda nemli bir boluu doldurmaktadr. Ancak eserde ortaya konan Eb Hanfenin snnet anlay dikkate alndnda, onun snnet telakkisinin ehl-i hadisin yaklamna yakn olduu sonucu
kartlabilir. Bu da doal olarak gerek mstakil almalarda gerekse de tabakt
kitaplarnda Eb Hanfenin snnete mesafeli olduu ve kendi reyini snnete tercih ettii iddialarnn nedenlerini anlamszlatrmaktadr. Sonuta da ehl-i reyehl-i hadis ayrmnn sun bir ayrm olduu intibas vermektedir. Bundan dolay
yazarn, Eb Hanfe ile mam afinin snnet anlaylarndaki yaknlk ilikisine
ve ehl-i rey-ehl-i hadis ayrmnn mahiyetine Eb Hnfenin snnet telakkisi zemininde aklama getirmesi almadan istifadeyi arttrabilirdi. Ayrca Eb Hanife
ile adalarnn snnet telakkileri arasnda fark olup olmadn izleme imkan
da sunabilirdi.
Ali Pekcan, Fkhn Bedene Brn, Gelenek Yaynclk: stanbul 2010, 96 sayfa.
Deerlendiren: Yakup KARA*
Drt mezhep imamndan biri olan Ebu Hanifenin slam fkh dncesine ve
itihad anlayna ok nemli katklar olmutur. Muasrlar arasnda mmtaz bir
yere sahip bulunmas, slam Fkh dncesinde nemli bir r amas, dneminden itibaren birok fakihin onun grleri ve metodunu takip etmesi gibi sebeplerle kendisine byk mam anlamna gelen mm- zam sfat verilmitir.
Nitekim onun klavuzluunda neet eden ve rencilerinin abalaryla geliip yaygn hale gelen fkh ekol de Hanefi Mezhebi adn almtr. slam fkh dncesinde sahip olduu bu konuma ramen Ebu Hanifenin gnlk yaants, sosyal
ilikileri, kiilii ve bunlarn fkh dncesine etkisi hakknda gerek Trke gerekse baka dillerde yaplan almalar olduka azdr. Bu bakmdan Ali Pekcann
Fkhn Bedene Brn adn tayan almas bu alandaki nemli bir boluu
doldurmaktadr.
Pekcann almas, sunu, giri, iki blm, ek, sonu ve bibliyografyadan
olumakta ve konuyu tarihi, siyasal ve sosyal balamda ele almaktadr.
Sunu ksmnda yazar, eserde referans verilen kaynaklarn erken dnem fkh mirasn yanstan olaylar ve kiilerin ele alnd menkp ve tabakt tr
eserler olduunu ifade etmektedir. Menkp eserlerinde yer alan bilgilerin genelde
bilimsel deerlerinin olmad tezinin ileri srldn, bunun menkp kavramnn olumsuz imajndan kaynaklandn, halbuki menkp tr eserlerde baz
abartl ifadelerin bulunmasnn kanlmaz olmakla birlikte, bu kitaplarn ok
nemli bilgi ve deerlendirmeleri de ihtiva ettiklerini kaydetmektedir.
Giri blmnde yazar, ilk olarak Ebu Hanifenin ocukluunu ve eitim hayatn incelemektedir. Bu erevede onun nesebi ile ilgili tartmalar aktarmakta
ve Frisi veya Trk olduu ynnde bir kanaat belirtmektedir. Onun kk yata
Kuran ezberlediini, kraati mam smdan (v. 127/745) aldn ifade etmektedir. Ticaretle uratktan sonra mam abnin tavsiye ve desteiyle renimine
devam ettiini, abinin (v. 104/722) bu tavsiyesinin onun iin bir dnm noktas
*
Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits slam Hukuku Yksek Lisans rencisi.
olduunu, bundan sonra ticaret iini ortana devredip asl i olarak ilimle uratn kaydetmektedir. Hocalarnn saysnn 4000e ulatn, kendisinden en ok
istifade ettii hocasnn Hammad b. Eb Sleyman (v. 120/737) olduu ifadelerine
yer vermektedir. Onun yaad ada itikadi frkalarn oaldn, ok sayda sapk frkalarn ortaya ktn, Emev hkmdarlarnn Ehl-i Beyte olan zulmnn
devam ettiini, kuvvetli bir mantk ve diyalektie sahip olan Ebu Hanifenin hibir
frkaya balanmadan ilim tahsilini ilerlettiini kaydetmektedir. Drt byk mezhep imam ierisinde sahabileri gren, onlarla mlaki olann sadece Ebu Hanife
olduunu ve bylece tabiin kuandan olup hadiste vlen mbarek kuan
ierisine girdiini ve bu mjdenin kapsamna dahil olduunu ifade etmektedir.
Kiisel Hayat adn tayan birinci blmde yazar, Eb Hanifenin fiziki grn, gnlk yaay, kiilii, ibadet hayat ve fkh anlaynn genel karakteristik
zelliklerine dair baz bilgilere yer vermektedir. Bu meyanda onun k giyinimli,
gzel grnml olduunu zikrettikten sonra dzenli ve youn bir ibadet hayat
olduuna, ok ibadet ettiinin yzndeki secde izlerinden anlaldna, ok namaz
klmasndan, bu esnada oka ayakta durmasndan tr kendisine el-veted ya da
vetedl-leyl (gece direi) dendiine ve ok secde etmesinden dolay dizlerinin develerin dizi gibi nasr baladna iaret etmektedir. Onun krk yl boyunca btn sabah namazlarn yats abdestiyle kldn, Kuran her gece seher vaktinde bir rekatta
hatmettiini ve geceleri onun alama seslerinin komular tarafndan duyulduunu
kaydetmektedir. Onun, Ramazan aynda namazlarda okuduklar dnda, gnde iki
kere olmak zere altm hatim yaptn, hayat boyunca 55 defa hac yaptn, birka
hac yolculuu esnasnda mam Malik ile grp onunla fkhi konularda mzakerelerde bulunduunu ifade etmektedir. Onun zht ve takva zere yaamay kendisine
ideal olarak seen lim ve bid bir ahsiyet olduunu, helal ve haram konusunda son
derece hassasiyet gsteren biri olduunu, yle ki ortann bir defasnda kusurlu bir
mal normal fiyatndan satmas sonucu o parti maldan elde ettii gelirin tamamn
el srmeden ihtiya sahiplerine dattn zikretmektedir.
Yazar, Ebu Hanifenin fkhn bir kayna olarak Snnet ve hadis konusunda
ok titiz, duyarl olduunu izah sadedinde bir takm nakillerde bulunmaktadr.
Bunlardan birine gre o, Osman el-Bettye (v. 143/760) yazd risalesinde ona
Bil ki sizin bildiiniz ve insanlara rettiiniz eylerin en faziletlisi (Resulullahn)
snnetidir demitir. Bir defasnda da yle demitir: Benim sadece reye dayal
fetva verdiimi iddia ediyorlar, halbuki ben sadece hadis/eserle fetva veririm. Fkhi
bir konuda itihat ederken kendi grnn kabul konusunda kimseyi zorlamadn, herkesi serbest braktn ifade etmektedir. Ebu Hanifenin kendisi zht ve
ilmin zirvesi olduu halde mthi bir tevazu sahibi olduunu, Basral birisine kar
dnerek: Ey Basrallar, siz bizden daha veralsnz, biz ise sizden daha fakihiz.
ifadesiyle izah etmektedir.
mam- Azamn mezhebine tabi olan, onun grlerine gre amel eden birok
tasavvuf ehli zatn bulunduunu zikredip bunlarn on bir tanesinin ismini ver-
mekte ve bunlardan bazlarnn Ebu Hanifeyi vc ifadelerine yer vermektedir.

Ayrca, Drrul-muhtr mellifi Haskefnin (v. 1088/1677), Ebu Hanifeyi ycelteyim derken ind, aslsz bilgilere de yer verdiini ifade etmektedir. Haskefnin verdii bilgilerden en arpc olanlar, Eb Hanifenin, Hz. Peygamberin Kurandan
sonraki en byk mucizelerinden biri olduu, Hz. sa (a.s.)in gkten nzulnden
sonra onun mezhebiyle amel edecei, Hzr (a.s.)n er hkmleri Eb Hanifeden
renip, mam Kueyrye retmesi ve Mehdnin zuhur ettii zaman bu mezhebi
taklit edecei iddiasdr.
Ebu Hanifeye gre ilmin ancak amel iin olduunu, az da olsa amel ile ilmin,
ok amel ile cehaletten daha faydal olduunu kaydetmektedir. Bunun dnda
amelsiz ilmi doru bulmad gibi ilimsiz ameli de doru bulmadn ifade eden
baka nakillere yer vermektedir. Gndelik hayatnda az konuan ve ok amel eden
birisi olduunu, az glp ou zaman hznl ve dnceli grndn kaydetmekte ve ilmi tartmalarda edebe riayet ettiini gsteren bir takm olaylar nakletmektedir. Onun, topluma nclk eden kimselerin, zellikle ilim sahiplerinin,
ibadetlerde ve amellerde mmkn olduu kadar azimetle amel etmesi, ruhsatlar
ok fazla kullanmamas gerektii grnde olduunu ifade eden baz nakillerde
bulunmaktadr. Ona gre gerek anlamda Allahn veli kullarnn, alimler ve fakihler olduunu ifade etmektedir.
Ebu Hanifenin, gybetten uzak durduunu, firset sahibi olduunu, firsetiyle
ashabndan birounun istikbalde nasl olacan bildiini, ilerisi iin sylediklerinin aynen gerekletiini ifade etmektedir. Olu Hammadn (v. 176/793) anlattklarna gre mam Zfer (v. 158/774), Ebu Yusuf (v. 182/798) ve Davud et-T (v.
165/782) hakknda sylediklerinin aynen gerekletiini kaydetmektedir.
Sosyal Hayat adn verdii ikinci blmde yazar, Ebu Hanifenin anne ve
babasna olan saygs erevesinde onun, evleri uzak olmasna ramen, annesini
merkebe bindirerek kendisi de yryerek teravih namazna gittiklerini anlatmaktadr. Hocalarna olan saygsn izah sadedinde kendi evi ile hocas Hammadn evi
arasnda yedi sokak olmasna ramen onun, hocasnn evine kar ayaklarn hi
uzatmadn aktarmaktadr. Onun, ocuklarnn eitimine ok nem verdiini,
bunun iin yksek meblalar harcadn, komularna ok dkn, dost ve arkadalaryla gl ilikileri olduunu, bunun bir gstergesi olarak onlara kar iyi
davranp oka ikramda bulunduunu zikretmektedir.
Ebu Hanifenin sosyal yardmlama anlayna dair birok rnek zikreden yazar onun, ev halknn ihtiyalar iin bir harcama yaptnda ihtiya sahiplerine de
ayn miktarda tasadduk ettiini, ilim meclislerine devam etmesi iin yoksul rencilere harlk verdiini, ilim halkalarnn ihtiyalarn kendi kazancyla karladn ifade etmektedir. Ticaretle itigal ettiini, hayatta ne olup bittiini bildiini,
bundan dolay onun ticari akitlerdeki grlerinin teki fakihlere nispeten daha
salam ve ince olduunu zikretmektedir. Ticarette her zaman drst davrandn,
hibir zaman muhta satcy smrmediini, ondan intikal eden ticari akitlerle
ilgili btn fer fkh prensiplerinin, onun takva ve dini eilimi, ticari bilgi ve tecrbeleriyle badatn kaydetmektedir.
Ebu Hanifenin fkhnn bariz zelliklerinden birisinin zgrlkleri ncelemesi olduunu, kile ve blia bir kadnn evlenme hususunda velayetinin kendi
elinde olduunu ileri srmesi ile matuh, sefih ve borlunun hacredilmesini reddetmesinde bunun aka grldn ifade etmektedir. Siyasi grleriyle ilgili olarak da onun ynetici konumda olmaktan hep sakndn, kendisinin hretinden
yararlanlarak istismar edileceini sezmesiyle birlikte brokraside grev almad
gibi bu yndeki basklara da onurlu bir ekilde direni gsterdiini kaydetmektedir. Onun, sultan ve vali gibi devlet adamlarndan hediye kabul etmediini zikretmektedir. Ehl-i Beyte kar byk bir muhabbet beslediini, fakat bu sevgisinde
ar gidip teeyyua kaplmadn ifade etmekte, bununla birlikte siyasal olarak
da onlar desteklediini, rnein mam Zeyde (v. 122/740), Abbasilere kar direniinde destek olmas iin gizlice drt bin dirhem gnderdiini kaydetmektedir.
Nasl vefat ettii hususunda ihtilaflar olduunu, hapiste mi yoksa hapis dnda
m; hapisteyken grd ar ikenceler sonucu gsz dmesi sonucunda m
yoksa Ebu Cafer el-Mansur (v. 158/775) tarafndan zehirlenerek mi ldrld
hususunda eitli rivayetler olduunu ifade etmekte fakat bu husustaki kanaatini
ortaya koymamaktadr.
Kitabn Ek ksmnda ise, Ebu Hanifenin, dnemindeki siyasi ynetimden
grev almayp bu yndeki istekleri reddettmekle beraber Mslmanlarn maslahatn dnerek grev almann gerekli olduunu dnen talebelerine kendisinin
baz tavsiyelerine uymalar kaydyla cevaz verdiini ifade etmekte ve bu erevede
onun, Ebu Yusuf a vasiyetini olduu gibi aktarmaktadr.
Sonu ksmnda ise yazar, ulema ve fukahann -zellikle selef-i salihin olarak
adlandrlan ilk kuakta- sadece dnyevi-teknik alma yapan bir bilim adam sfatyla deil ayn zamanda bir inan ve ahlak nderi sfatyla ilevlerini srdrdn ifade etmektedir. Bu almann bize, hayat blmeden, onu bir btn
olarak alglayarak mam- Azam Ebu Hanife rneindeki alim tipolojisine tekrar
dnmenin gerekli olduu gereini gsterdiini zikretmektedir.
alma genel olarak akc bir sluba sahip olmakla birlikte, birka hususa iaret edilmesi yararl olacaktr. Kitabn birok yerinde baz kelimelerin yazlnda (s.
27, 34, 37, 53, 57, 62, 63, 64, 67, 68, 74, 79, 84, 87, 90, 94) ve noktalama iaretlerinde (s. 27, 73) bir takm hatalar gze arpmaktadr. Bunun yan sra yanl anlamda
kullanlan kelimeler (46. sayfada kaz kelimesi yerine ed kelimesi kullanlmtr), baz cmlelerdeki kelime eksikliinden kaynaklanan ifade bozukluklar (s. 59,
61) ve baz Arapa cmlelerin eksik tercme edilmesi (s. 34), eserin akc slubuna
zarar vermektedir. Bununla birlikte yazarn fkh ilminde ok nemli bir yeri olan
Eb Hanife gibi mmtaz bir ahs, mmkn olduunca birinci el kaynaklardan,
yer yer de tahlil ve deerlendirmeler yapmak suretiyle ele alm olmas bu alanda
nemli bir boluu doldurmaktadr.
Mohammad Akram Nadwi, Ab Hanfah, His Life, Legal Method and Legacy, Kube
Publishing and Interface Publications, Leicestershire-Oxfordshire, 2010, 148 sayfa.
Deerlendiren: Dr. Necmettin KIZILKAYA*
Eb Hanfenin hayatn, fkhln ve slam dncesine katklarn konu

alan aratrmalar gerek slam dnyasnda, gerekse Batda olduka azdr. Bu konuda kaleme alnan almalarn byk bir ksmnn parac bir ekilde Eb
Hanfenin eitli konulardaki grlerine younlamas, onun slam ilimlerin
oluum dnemindeki rolne k tutmad gibi, grlerinin etkisini anlamaya
da yardmc olmamaktadr. Eb Hanfe gibi ok ynl tarih ahsiyetlerin dnce sistemlerinin salkl bir ekilde anlalabilmesi, tarihsel balamlar ve sonraya
etkileri de dikkate alnarak grlerinin incelenmesini gerektirmektedir. Ne yazk
ki bu tr almalarn azl, nemli bir problem olarak karmzda durmaktadr.
Arapa literatrde Eb Hanfe zerine yazlm kitaplar bulunmakla beraber,
kendisi gibi mezheplerin kurucu isimleri ile mukayese edildiinde bunlarn nemli bir yekn oluturmadn sylemek mmkndr. zellikle Eb Hanfenin hayatn ve dnce sistemini ele alan klasik kaynaklar bir kenara brakldnda,
slam dnyasnda modern dnemde yaplm almalarn olduka yetersiz olaca
grlecektir. Bu ilgi eksikliinin ayn dzeyde Batda da var olduu aikardr. Eb
Hanfenin hayatn Bat dillerinde kaleme alan ok az sayda alma bulunmaktadr. Bunlardan biri de Ekrem Nedvinin Ab Hanfah, His Life, Legal Method and
Legacy baln tayan almasdr. Bu alma ngilizce literatrde nemli bir
boluu doldurmaktadr.
Alt blm ve kitabn sonunda yer alan geni bir indeksten oluan almann Introduction: Background to the first development of the law baln tayan
ilk blmnde Nedvi, slamda hukukun nemi ve Hz. Peygamber (a.s)n vefatndan sonra Mslman toplumun karlat problemlere zm retmek iin
gelitirilen yntemler zerinde durmaktadr. Nedvi, ksa srede baka kltrlerle
karlaan ve dnemin nemli medeniyetlerinden birini ina eden Mslmanlarn
deiik din ve etnik yaplara sahip insanlardan oluan toplumun sosyal yapsn
salam bir ekilde srdrmeye altklarn ve bunun temelinde de gl bir hu*
anakkale Onsekiz Mart niversitesi, lahiyat Fakltesi.
kuk sisteminin yattn ifade etmektedir. Kurn ve snneti esas alarak karlalan
meseleleri zmek iin alan ilim adalarnn zamanla kd ve hukukular snfn
tekil ettiini ifade eden mellif, bu abalarn fkh ilminin mstakil bir disiplin
olarak ortaya kmasn saladn belirtmektedir. Blmn sonunda ise fkh ilminin iki temel kayna olan Kurn ve snnet kavramlarn ksaca aklamtr.
His Life baln tayan ikinci blmde daha ok tabakt, menkb ve tarh
kitaplarndan hareketle Eb Hanfenin hayat ve kiiliini ele alan Nedvi, Eb
Hanfenin knyesinin adeta bir sr olduunu ve hangi sebepten dolay Hanfe
knyesinin kendisine verildiinin bilinmediini ifade etmektedir. Eb Hanfenin
de dnemin nde gelen ilim adamlar olan krime, Tvs, Hasan el-Basr, Muhammed b. Srn, Mekhl, At b. Eb Rebh ve Nfi gibi mevliden olduunu belirten Nedvi, byk babasnn Mslman olduktan sonra Numn ismini aldn
kaydetmektedir. Kfede yetien Eb Hanfenin, dnemin nde gelen ilim adamlarndan slam ilimler tahsil ettii zerinde duran mellif, onun hads ve fkh hocalarnn listesini vererek bn Mesd ile arasndaki hoca silsilesini aktarmaktadr.
Eb Hanfenin Zeyd b. Aliyi halife Hiam b. Abdilmelike kar maddi ve manevi
adan desteklediini, ancak herhangi bir eyleme katlmadn ifade eden Nedvi,
Eb Hanfenin Abbasi ynetimi tarafndan hapsedildiini ve yaamn hapishanede yitirdiini kaydetmitir. Mellif daha sonra Eb Hanfenin nesli, cmertlii,
dindarl, Allah korkusu, alak gnlll, hogrs, hrmetkarl, bakalarn dnmesi, gnlk yaants ve grn zerinde durmu; adalarnn onun
hakkndaki grleri ile blm bitirmitir.
His Fiqh balnu tayan nc blmde, Kfe fkh ekolnn oluumu ve
Eb Hanfenin gelitirmi olduu fkh yntemini inceleyen Nedvi, Abdullah b.
Mesdun Kfe fkh dncesinin oluumundaki nc rol zerinde durmutur.
Daha sonra Eb Hanfenin fkh sisteminin temelini oluturan Kurn, snnet,
icm, kys ve istihsn delillerini rnekler zerinden aklamtr. Blmn sonunda Ehl-i hads ve Ehl-i rey ayrmas zerinde duran Nedvi, Eb Hanfenin
fkh sisteminin dayanm olduu esaslar yle sralamtr:
1.
Kfe merkezli olmas
2.
Kurn metninin stn olmas: Kurnn takip edilmesi
3.
bdetlerde rey yerine hadsin esas alnmas
4.
Muameltta reyin esas alnmas
5.
Fakh sahab ve tabinden rivyet edilen hadslere ncelik verme.
His Works and His Students baln tayan drdnc blmde, Eb

Hanfenin birka eseri dnda almalarnn byk bir ksmnn kayp olduunu
belirten Ekrem Nedvi, kelm, hads ve fkh alannda ona atfedilen eserler zerinde durmu ve rencilerinin ondan nasl hads rivyet ettiklerini ele almtr.
Bu erevede Nedvi, Eb Hanfenin mn-ikrar, mn-amel, Kurnn mahluk
olmas veya olmamas, sahbenin dindeki yeri gibi konulara dair grlerini ele
alm; daha sonra onun hads ilmindeki yetkinliine deinmitir. Son olarak Eb
Hanfenin hads ve fkh alanndaki rencilerine ksaca yer vermitir.
His Achievement and Legacy baln tayan beinci blmde, Eb Hanfenin
fkh baars, mezhebinin yayld blgeler, Eb Hanfenin rencilerinden
sonraki halkalar tekil eden nemli Hanef fakihler ile Hanef fkhnn usl ve
frdan temel eserleri hakknda ksa bilgiler veren yazar; gnmzde Hanef
mezhebinin takip edildii yerler zerinde ksaca durmutur. Bu blmn sonuna
ekledii bir zeyl ile Hanef mezhebinin gelecei ve gnmz insanlarna ne sunduu sorularna cevap aramaya almtr.
Sources and Further Reading baln tayan altnc blmde Nedvi, ilk olarak
almann dayand kaynaklar ksaca deerlendirmi ve bunlarn orijinal Arapa kaynaklar olduunu ifade etmitir. Daha sonra Batl aratrmaclarn almalarn eserinde kullanmadn, Schachtn Encyclopaedia of Islamdaki Eb Hanfe
maddesi dnda onun biyografisini konu alan bir almann bulunmadn, ayrca Batl aratrmaclarn slam hukuk ve tarihi alglarnda nemli problemlerin
olduunu ifade etmitir. Eb Hanfenin hayat ve fkh grleri hakknda ileri
okumalarda yararlanlabilecek birka eserden bahseden mellif, okuyucunun almadan istifade edebilmesi iin kitabn sonunda geni bir indeks vermitir.
Eb Hanfe ile ilgili almalarn azl sebebiyle nemli bir boluu dolduran
Ab Hanfah, His Life, Legal Method and Legacy balkl bu eserin ngilizce kaleme
alnmas ayr bir nemi haizdir. Batl okuyucunun slam dnce ve ilim geleneinde nemli bir yere sahip olan Eb Hanfe gibi tarih bir ahsiyet ile ilgili derli
toplu bilgiye ulamasn salayan bu alma, klasik kaynaklarda Eb Hanfe ile
ilgili temel bilgilerin aktarmndan teye geememitir. zellikle arkiyat gelenekte Eb Hanfenin baka alimlerle mukayese edildiinde neredeyse grmezden
gelinmesi, fkh dncesine hads kart bir balamda yer verilmesi, kulland
kys ve istihsn yntemlerinin rasyonel deliller olarak grlmesi, Mrci olduunun kabul edilmesi, halkul-Kurn meselesindeki tavr ve dnemin siyasi olaylarna kar tutumu gibi iddialara deinmemesi, kitabn nemli eksiklerinden biridir. Zira Batl okurlarn bu iddialar ile karlat dnldnde, ngilizce
kaleme alnan bu eserin, Eb Hanfe etrafnda oluturulan phelere deinmesi
beklenirdi. Buna ramen, Nedvinin slami ilimlerdeki derinlii ve Hanef fkhna
vukfiyeti, kitabn nemli bir referans olmasn salamaktadr.

Ebu Hanife Özel Sayısı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ebu Hanife Özel Sayısı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SLAM HUKUKU ARATIRMALARI

2 | Dr. Ali Pekcan

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 3

SLAM HUKUKU ARATIRMALARI DERGS

Nisan Ekim aylarnda ylda iki say kar. Hakemlidir.

Basm Tarihi NSAN 2012

4 | Dr. Ali Pekcan

Principles and Regulations For Publication

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 5

6 | Dr. Ali Pekcan

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 7

8 | Dr. Ali Pekcan

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 9

10 | Dr. Ali Pekcan

ahsiyetlerin bir derginin zel bir saysna sdrlamayacann bilincinde olarak,

s l am H u k u k u Arat r m al ar D e rgi si, s y. 1 9 , 2 0 1 2 , s. 1 1 - 4 3

MAM AZAM EB HANFENN KSEL VE

DB. Seluk Dini Yksek htisas Eitim Merkezi.

12 | Dr. Ali Pekcan

Tercih edilen gre gre, dedesi Zta, Teym b. Salebeoullar kabilesinin

Hseyin el-Esed, Beyrut 1990 (7.Bask), VI/390 vd.

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 13

Bkz., bn Ebil-Avm, a.g.e., s.143.vd.

14 | Dr. Ali Pekcan

getirdiklerine gre, Drt byk Mezhep mam ierisinde Sahblerden bazlarn

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 15

B. DERS ALDII HOCALARI

bnl Esir, sdl-be, III, 133.

16 | Dr. Ali Pekcan

4-Hasan b. Ziyd el-Ll (v.204/819)

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 17

18 | Dr. Ali Pekcan

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 19

20 | Dr. Ali Pekcan

Basr, At b. Eb Rabh, Sad b. el-Mseyyeb gibi kimselere gelince, onlar itihat

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 21

Bil ki sizin bildiiniz ve insanlara rettiiniz eylerin en faziletlisi (Raslullahn)

Eb Hanife, Risle il Osmn el-Bett, s.65.

22 | Dr. Ali Pekcan

Mekk, Menkb Eb Hanife, s.100

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 23

6-Ona Gre lim, Asla Hocasz renilemez!

bn Abdilberr, el-ntq, s.261

24 | Dr. Ali Pekcan

olur mu?. Bunu ancak akll olanlar anlar.67

-& 5& 6&7 0,

987  :; $

Kerder, Menkb, s.159; Eb Zehre, Eb Hanife, s. 175.

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 25

Hatb el-Badadnin naklettiine gre, mam Eb Hanfe yle anlatr:

Badad, Trihu Badd, 13/331 vd.

26 | Dr. Ali Pekcan

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 27

13-Ona Gre Gerek Evliya, Ulema ve Fukahadr

28 | Dr. Ali Pekcan

ren, onlar ekillendiren, davranlaryla dier insanlara yol gsteren durumundadrlar.86

Bilgin, Vecdi, Fakih ve Toplum, stanbul 2003, s.17 vd.

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 29

30 | Dr. Ali Pekcan

Hanef mezhebi hakknda, zellikle de bu mezhebin mam olan Eb Hanfe

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 31

Eb Hanfenin nde gelen dost ve arkadalarndan Hrice b. Musab es-Serahs

32 | Dr. Ali Pekcan

mam Azam Eb Hanfenin Kiisel ve Toplumsal Yaamina Bir Bak | 33

-& 5& 6&7 0,

987 :; $