You are on page 1of 9

X C ON G R ESS O D E ED UC A O D O N O R T E P I ON E I R O

N o vo s Di re i to s , N o v as Pr t i c a s So c i ai s: e a E du c a o ?
UE N P- C C H E-C LC A C A M PU S JA C A R EZ IN H O
AN A IS 20 10
IS SN 1 80 8- 35 7 9
IMPORTNCIA ECOLGICA E EVOLUTIVA DOS PRINCIPAIS GRUPOS DE
METABLITOS SECUNDRIOS NAS ESPCIES VEGETAIS

Camila Aparecida Castelani Delbone


(USF CCHE- UENP/CJ)
Renata Lucas Lando
(Orientadora CCHE- UENP/CJ)

RESUMO

Diferente do metabolismo primrio, que responsvel pela formao das protenas,


lipdios, cidos nuclicos e carboidratos, os produtos resultantes do metabolismo
secundrio variam em quantidade e localizao nas plantas, porm desempenham papel
fundamental na interao dos vegetais com o meio ambiente. Distribuem-se de maneira
especfica nos tecidos vegetais e originam-se de rotas bioqumicas variadas, tendo como
matria base substncias produzidas no metabolismo primrio. As trs principais classes
de metablitos secundrios so: alcalides, compostos fenlicos e terpenos. Tais classes
so utilizadas pelas plantas para vrias funes, dentre elas: alelopatia, defesa qumica
contra herbivoria e ataque de patgenos, atrao de organismos benficos
(polinizadores, dispersores de sementes e microrganismos simbiontes), proteo contra
mudanas de temperatura, nos nveis hdricos, na intensidade luminosa e na deficincia
de nutrientes minerais, oferecendo, portanto, auxilio em relao a estresses abiticos e
biticos, alm de ser usado como critrio taxonmico, como o caso dos glucosinolatos,
que esto restritos a ordem Capparales. Do ponto de vista evolutivo, os compostos do
metabolismo secundrio, juntamente com outras adaptaes morfo-anatmicas,
proporcionam condies para as plantas permanecerem com diversos tipos de
organismos e em variados habitats. Deste modo, o presente trabalho tem por objetivo
caracterizar a importncia dos metablitos secundrios nas espcies vegetais,
destacando seu papel biolgico e evolutivo.
Palavras-chave: Metablitos secundrios. Alcalides. Compostos Fenlicos. Terpenos.
ABSTRACT

Unlike the primary metabolism, which is responsible for the formation of proteins, lipids,
nucleic acids and carbohydrates, the products of secondary metabolism vary in amount
and localization in plants, but play a fundamental role in the interaction of plants with the
environment. Are distributed in a specific manner in plant tissues and originate from
different biochemical pathways, taking as base material substances produced in the
primary metabolism. The three main classes of secondary metabolites are alkaloids,
phenolics compounds and terpenes. These classes are used by plants for various
functions, among them: allelopathy, chemical defense against herbivores and pathogen
attacks, attracting beneficial organisms (pollinators, seed dispersers and microsymbionts), protection against temperature changes, in water levels, in light intensity
and mineral nutrient deficiency, thus providing assistance in relation to biotic and abiotic
stresses, besides being used as a taxonomic criterion, as is the case of glucosinolates,
which are restricted to Capparales order. From the evolutionary point of view, the
compounds of secondary metabolism, together with other morphological and anatomical
adaptations, provide conditions for the plants remain with several types of organisms and
396

X C ON G R ESS O D E ED UC A O D O N O R T E P I ON E I R O
N o vo s Di re i to s , N o v as Pr t i c a s So c i ai s: e a E du c a o ?
UE N P- C C H E-C LC A C A M PU S JA C A R EZ IN H O
AN A IS 20 10
IS SN 1 80 8- 35 7 9
in different habitats. Thus, this work aims to characterize the importance of secondary
metabolites in plant species, highlighting their biological role and evolution.
Keywords: Secondary metabolites. Alkaloids. Phenolic Compounds. Terpenes.
INTRODUO

Metabolismo definido como a soma das reaes anablicas e catablicas das


estruturas celulares, ou seja, o total de modificaes das molculas orgnicas nas clulas
vivas, sendo tais modificaes catalisadas por enzimas (NELSON & COX, 2002). O
metabolismo vegetal convencionalmente dividido em primrio e secundrio. Porm,
para Salgado (2009) no h uma diviso exata entre metabolismo primrio e secundrio,
pois qualquer mudana no metabolismo primrio afeta diretamente o secundrio, no
devendo o metabolismo da planta ser estudado de forma separada.
O metabolismo primrio vegetal forma elementos chamados de metablitos
primrios, indispensveis vida celular, como por exemplo, carboidratos, protenas,
lipdeos, aminocidos e cidos nuclicos, cuja formao se d diretamente das vias
fotossintticas e respiratrias (FVERO & PAVAN, 1997).
O metabolismo secundrio vegetal, atravs de rotas metablicas diversas e a
partir de substncias formadas no metabolismo primrio, forma uma grande variedade
de compostos orgnicos, os quais recebem o nome de metablitos secundrios. Sua
presena nas plantas esta relacionada com vrias funes ecolgicas, entre elas: defesa
contra ataque de herbvoros e de patgenos, atrativo (odor, cor e sabor) para animais
polinizadores, dispersores de sementes e microrganismos simbiontes, alelopatia, funo
estrutural, princpio ativo para medicamentos e proteo contra estresses biticos
(radiao solar, mudanas de temperaturas, deficincia de nutrientes minerais). As
principais classes de metablitos secundrios encontrados nas espcies vegetais so:
alcalides ou compostos nitrogenados, compostos fenlicos ou fenis e terpenos ou
terpenides.
Segundo Ferreira & Aquila (2000) todas as plantas produzem metablitos
secundrios, os quais variam em quantidade, qualidade e local de produo de uma
espcie para outra, sendo sua sntese desencadeada por eventuais mudanas a que as
plantas esto sujeitas no meio em que se encontram.
Embora vrias funes sejam relacionadas com metablitos secundrios, eles so
comumente ligados defesa

vegetal, pois alm

de estudos evidenciarem

isto

(PASCHOLATI & LEITE, 1995; DEGOUSE et al., 1994; BALDWIN et al., 1990; THALER,
1999), a herbivoria a responsvel pelo maior impacto negativo no desenvolvimento e

397

X C ON G R ESS O D E ED UC A O D O N O R T E P I ON E I R O
N o vo s Di re i to s , N o v as Pr t i c a s So c i ai s: e a E du c a o ?
UE N P- C C H E-C LC A C A M PU S JA C A R EZ IN H O
AN A IS 20 10
IS SN 1 80 8- 35 7 9
sobrevivncia das plantas, e os metablitos secundrios so representantes da defesa
induzida contra a ao de herbvoros (STANTON, 2008).
Como as plantas no dispem de um sistema locomotor para fugir de seus
predadores e de um sistema imunolgico como acontece em animais, elas lanam mo
de defesas estruturais, defesas qumicas e defesas biticas. As defesas estruturais
(ceras,

cutcula,

tricomas,

parede

celular

espessa,

acleos,

espinhos)

auxiliam

dificultando a entrada e colonizao de microrganismos patognicos, atuando, desta


forma, como barreiras fsicas (PASCHOLATI, 2006). A defesa qumica caracterizada por
substncias txicas, repelentes e deterrentes; e a defesa bitica, que tem como exemplo
a atrao de inimigos naturais de insetos fitfagos (STANTON, 2008). Salgado (2009)
resume o sistema de defesa da planta em resistncia constitutiva e resistncia induzida;
a constitutiva aparece mesmo sem a presena de agentes agressores, ao passo que a
induzida ativada por um agente bitico (ataque de praga ou patgeno) ou por um
agente abitico (radiao, temperatura, dficit hdrico). Do ponto de vista evolucionrio o
sistema de defesa induzida, o qual pode ser ativado, representa uma economia de
energia, ao contrrio do que ocorre com a resistncia constitutiva, que demanda custo
para a planta, por estar presente mesmo que no ocorra presena de patgeno (DI
PIERO et al., 2005; KUHN et al., 2006 apud PASCHOLATI, 2006).
Deste modo, o presente trabalho tem por objetivo caracterizar a importncia dos
principais grupos de metablitos secundrios encontrados nas espcies vegetais,
segundo reviso em literatura disponvel, destacando seu papel biolgico e evolutivo.

REVISO DE LITERATURA

Para Larcher (2000) metablitos secundrios tambm podem ser chamados de


substncias bioativas, os quais so produtos finais ou intermedirios do metabolismo
secundrio e so produzidos tendo como matria-prima compostos do metabolismo
primrio, atravs de complexas rotas bioqumicas (Figura 01). O grande nmero de
substncias classificadas como metablitos secundrios foram divididas em trs grupos, a
saber: alcalides, compostos fenlicos e terpenides.
Os alcalides so bases orgnicas nitrogenadas encontradas em plantas, e em
menor escala em microrganismos e animais (DEWICK, 2002 apud SILVA, 2009). H
aproximadamente 15.000 metablitos secundrios considerados alcalides, encontrados
em aproximadamente 20% das espcies vasculares (TAIZ & ZEIGER, 2009). A nica
similaridade entre estes compostos a presena de um tomo de nitrognio fazendo
parte do anel heterocclico (Figura 02). Em linhas gerais, os alcalides so sintetizados a
partir de aminocidos, sobretudo lisina, tirosina e triptofano. Segundo Peres (2004) a

398

X C ON G R ESS O D E ED UC A O D O N O R T E P I ON E I R O
N o vo s Di re i to s , N o v as Pr t i c a s So c i ai s: e a E du c a o ?
UE N P- C C H E-C LC A C A M PU S JA C A R EZ IN H O
AN A IS 20 10
IS SN 1 80 8- 35 7 9
presena de nitrognio no anel carbnico indica que os alcalides so derivados de
aminocidos, por exemplo, a cocana um alcalide tropnico derivado de ornitina; a
nicotina um alcalide pirrolidnico derivado de lisina; a morfina um alcalide
isoquinolnicos derivado de tirosina; e
a cafena um alcalide purnico, derivada de aminocidos tais como glicina, cido Lasprtico e L-glutamina. Os quatro alcalides supracitados (cocana, cafena, morfina e
nicotina), so considerados como representativos (Figura 02).
Muitas funes foram destinadas aos alcalides, como por exemplo, compostos
que armazenavam nitrognio; atualmente acredita-se que a maior parte dos alcalides
tem ao contra predadores, atuando especificamente contra mamferos herbvoros
(LARCHER, 2000).
No curso evolucionrio alguns herbvoros se tornaram adaptados a tolerar
compostos utilizados como defesa para as plantas.

Substncias orgnicas produzidas pelos


organismos vivos para viver, crescer e
reproduzir (rotas biossintticas)

Metaboloma:
metablitos primrios
metablitos secundrios

Metabolismo primrio
Bioqumica (Proteoma)

Qumica de Produtos Naturais

Metablitos Primrios
Derivados de aminocidos Chiquimato
Peptdeos
Protenas
Carboidratos
cido chiqumico
Glicerdeos
cidos Nuclicos

Acetato

Aminocidos
Alifticos

cido Malnico
cido Mevalnico

Aminocidos Aromticos

Metabolismo Secundrio
CIDOS CINMICOS

Pirofosfato de
Isoprenila
ALCALIDES

POLICETDEOS

Metablitos Secundrios

399

TERPENIDES

X C ON G R ESS O D E ED UC A O D O N O R T E P I ON E I R O
N o vo s Di re i to s , N o v as Pr t i c a s So c i ai s: e a E du c a o ?
UE N P- C C H E-C LC A C A M PU S JA C A R EZ IN H O
AN A IS 20 10
IS SN 1 80 8- 35 7 9
CUMARINAS
CIDOS BENZICOS SIMPLES
LIGNANAS
LIGNINAS
FENILPROPENOS
CIDOS BENZICOS DE C6C3

HEMITERPENOS (C5)
MONOTERPENOS (C10)
(IRIDIDES)
SESQUITERPENOS (C15)
DITERPENOS (C20)
SESTERPENOS (C25)
TRITERPENOS (C30)
TETRAPERNOS (C40)
ESTERIDES

FLAVONIDES
FLAVOLIGNANAS
XANTONAS

BIOREAES

1. Reaes de alquilao
Substituio nucleoflica
(O-, N- e C-metilao)
Adio eletroflica
2. Rearranjos Wagner-Meerwein
3. Reaes aldlicas e de Claisen
4. Base de Shiff e reao de Mannich
5. Transaminao
6. Reaes de carboxilao e descarboxilao
7. Reaes de oxidao (incluindo de Bayer-Villiger)
8. Acoplamento oxidativo fenlico
9. Reaes de glucolizao

Figura 01. Formao de metablitos secundrios e suas principais rotas bioqumicas e


bioreaes

(Segundo

Torssell,

1997;

Dewick,

400

2001

apud

Braz

Filho,

2010).

X C ON G R ESS O D E ED UC A O D O N O R T E P I ON E I R O
N o vo s Di re i to s , N o v as Pr t i c a s So c i ai s: e a E du c a o ?
UE N P- C C H E-C LC A C A M PU S JA C A R EZ IN H O
AN A IS 20 10
IS SN 1 80 8- 35 7 9

Figura 02. Estrutura qumica dos alcalides representativos (Segundo Peres, 2004).

Taiz & Zeiger (2009) citam o caso da mariposa Tyria jacobeae, a qual reconverte
o alcalide tercirio pirrolizidnico forma no txica, estocando-os, aps sua absoro,
em seus corpos como substncia de defesa contra seus prprios predadores. Segundo os
mesmos autores nem todos os alcalides utilizados pelas plantas so produzidos por elas,
muitas gramneas se associam simbioticamente com fungos endgenos que crescem no
apoplasto e fabricam grande variedade de alcalides, e na maioria das vezes estas
gramneas crescem mais rapidamente e so menos suscetveis ao ataque de predadores
quando comparada com aquelas que no apresentam este tipo de associao. Os
glucosinolatos

tambm

so

compostos

nitrogenados

derivados

de

aminocidos

relacionados com a defesa vegetal, e por serem restritos ordem Capparales so


utilizados como marcadores sistemticos (LIMA, 2000).
Substncias vegetais que possuem um grupo fenol so classificadas como
compostos fenlicos. Estes, so o segundo maior grupo de substncias distribudas no
reino vegetal, sendo superados apenas pelos carboidratos (PRIDHAM, 1965). De acordo
com Ribreau-Gayon (1968) os compostos fenlicos podem ser classificados em pouco
distribudos na natureza, polmeros e largamente distribudos na natureza. Pertencem a
classe dos compostos fenlicos pouco distribudos os fenis simples, pirocatecol,
hidroquinona e resorcinol. A classe dos polmeros representada por taninos e ligninas.
401

X C ON G R ESS O D E ED UC A O D O N O R T E P I ON E I R O
N o vo s Di re i to s , N o v as Pr t i c a s So c i ai s: e a E du c a o ?
UE N P- C C H E-C LC A C A M PU S JA C A R EZ IN H O
AN A IS 20 10
IS SN 1 80 8- 35 7 9
Fazem parte dos largamente distribudos na natureza dois grandes grupos: flavonides e
derivados e os cidos fenlicos e cumarinas (SOARES, 2002).
Estes grupos de compostos protegem as plantas contra raios UV, insetos, fungos,
vrus, bactrias, possuem ao aleloptica (cido cafico e cido ferlico) e so
sintetizados a partir da via do cido chiqumico e a via do cido mevalnico, que menos
significativa (PERES, 2004).
Os terpenides, tambm chamados de terpenos, derivam-se da unio de unidades
pentacarbonadas, as quais possuem um esqueleto de ramificado de isopentano (TAIZ &
ZEIGER, 2009). De

acordo com

as formas de ciclizao so

classificados em

monoterpenos, sesquiterpenos, diterpenos e triterpenos, os quais possuem 10, 15, 20 e


30 tomos de carbono, respectivamente (LIMA, 2000). So formados a partir de
substncias do metabolismo primrio atravs de duas rotas diferentes: a rota do cido
mevalnico e a rota do metileritritol fostato (MEP).
De acordo com Heldt (2005) um grande nmero de terpenides encontrado em
resinas, ceras e leos; alguns atuam como antibiticos para proteger as plantas de
microrganismos patognicos e outros so formados somente em resposta a infeco
causada por bactrias ou fungos.

O mesmo autor destaca que algumas plantas

sintetizam

terpenides

para

inibir

germinao

desenvolvimento

de

plantas

competidoras e certas classes de terpenides so pigmentos e aromas presentes em


flores e frutas, atraindo insetos para distribuio de plen e semente.

CONSIDERAES FINAIS

As plantas desenvolveram um elaborado sistema para enfrentar a ao de


herbvoros, de patgenos e estresses fisiolgicos. Neste contexto os produtos do
metabolismo secundrio, juntamente com outras especializaes evolutivas, possuem
grande importncia na interao das plantas com o meio ambiente, proporcionando
condies favorveis para as plantas permanecerem com diversos tipos de organismos e
em variados ambientes, suportando as condies impostas por um meio seletivo e
competitivo.

REFERNCIAS

BALDWIN, I. T.; SIMS, C. L. & KEAN, S. E. The reproductive consequences associated


with inducible alkaloidal responses in wild tobacco. Ecology 71: 252-262, 1990.

BRAZ FILHO, R. Contribuio da fitoqumica para o desenvolvimento de um pas


emergente. Qumica Nova 33(1): 229-239, 2010.
402

X C ON G R ESS O D E ED UC A O D O N O R T E P I ON E I R O
N o vo s Di re i to s , N o v as Pr t i c a s So c i ai s: e a E du c a o ?
UE N P- C C H E-C LC A C A M PU S JA C A R EZ IN H O
AN A IS 20 10
IS SN 1 80 8- 35 7 9

DEGOUSE, N.; TRIANTAPHYLIDS, C. & MONTILLET, J.L. Involvement of oxidative


processes in the signaling mechanisms leading to the activation of glyceollin synthesis in
soybean (Glycine max). Plant Physiology 104(3): 945-952, 1994.

FVERO, O. A. & PAVAN, S. Botnica Econmica. So Paulo:Catalise Editora, 1997.

FERREIRA, A. G. & AQUILA, M. E. A. Alelopatia: uma rea emergente da ecofisiologia.


Revista Brasileira de Fisiologia Vegetal 12 (Edio Especial): 175-204, 2000.

HELDT, H. Plant Biochemsitry. San Diego: Elsevier Academic Press, 2005.

LARCHER, W. Ecofisiologia Vegetal. So Carlos: Rima, 2000.


LIMA, M. I. S. Substncias do Metabolismo Secundrio de Algumas Espcies Nativas e
Introduzidas no Brasil. In: LARCHER, W. Ecofisiologia Vegetal. So Carlos: Rima,

p. 33-40, 2000.
NELSON, D. L. & COX, M. M. Lehninger Princpios de Bioqumica. So Paulo: Servier,
2002.

PASCHOLATI, S.F. & LEITE, B. Hospedeiro: mecanismos de resistncia. In: BERGAMIN


FILHO, A.; KIMATI, H. & AMORIN, L. (Orgs.) Manual de fitopatologia. So Paulo:
Ceres, p. 417-453, 1995.

PASCHOLATI, S. F. Mecanismos de resistncia das plantas a fitopatgenos. In: MARIATH,


J. E. A. & SANTOS, R. P. (Orgs.) Os Avanos da Botnica no Incio do Sculo XXI:
morfologia, fisiologia, taxonomia, ecologia e gentica. Porto Alegre: Sociedade Botnica
do Brasil, p. 656-659, 2006.

PERES,
L.
E.
Metabolismo
Secundrio.
2004.
Disponvel
<http:/docentes.esalq.usp.br/lazaropp/FisioVegGradBio/MetSec.pdf>.
Acesso
24/05/2010.

em:
em:

PRIDHAM, J.B. Low molecular weight phenols in higher plants. Annual Review Plant
Physiology 16: 13-36, 1965.

RAVEN, P. H.; EVERT, R. F. & EICHHORN, S. E. Biologia Vegetal. Rio de Janeiro:


Guanabara Koogan, 2001.

RIBREAU-GAYON, P. Les Composs Phnoliques des Vgtaux. Paris: Dunod, 1968.

403

X C ON G R ESS O D E ED UC A O D O N O R T E P I ON E I R O
N o vo s Di re i to s , N o v as Pr t i c a s So c i ai s: e a E du c a o ?
UE N P- C C H E-C LC A C A M PU S JA C A R EZ IN H O
AN A IS 20 10
IS SN 1 80 8- 35 7 9

SALGADO, P. R. Compostos Fenlicos relacionados resistncia do cafeeiro ao


bicho-mineiro (Leucoptera coffeela) e ferrugem (Hemileia vastatrix). Tese de
Doutorado. Escola Superior de Agricultura Luiz de Queiroz, Piracicaba, So Paulo, 2009.

SILVA, M. S. S. Alcalides de plantas da famlia Amaryllidaceae: isolamento,


caracterizao e testes de inibio de acetilcolinesterase. Tese de Doutorado.
Universidade Estadual de Campinas, Campinas, So Paulo, 2009.

SOARES, S. E. cidos Fenlicos como Antioxidantes. Revista de Nutrio 15(1): 71-81,


2002.

STANTON, M. A. Respostas a herbivoria em Asclepias curassavica (Apocynaceae:


Asclepiadoideae): defender, crescer ou reproduzir. Dissertao de Mestrado.
Universidade Estadual de Campinas, Campinas, So Paulo, 2008.

TAIZ, L. & ZEIGER, E. Fisiologia Vegetal. Porto Alegre: Artmed, 2009.

THALER, J. S. Jasmonate-inducible plant defenses cause increased parasitism of


herbivores. Nature 399: 686688, 1999.

Para citar este artigo:

DELBONE, Camila Aparecida Castelani. Importncia ecolgica e evolutiva dos


principais grupos de metablitos secundrios nas espcies vegetais. In: X
CONGRESSO DE EDUCAO DO NORTE PIONEIRO Jacarezinho. 2010. Anais. ..UENP
Universidade Estadual do Norte do Paran Centro de Cincias Humanas e da Educao
e Centro de Letras Comunicao e Artes. Jacarezinho, 2010. ISSN 18083579. p. 396
404.

404

You might also like