Uksw Zeszyty Prawnicze 2010 102

10.
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego

Wydzia Prawa i Administracji
Redaktor Naczelny
Jan Zabocki
Rada Programowa
Jan Beszyski, Wojciech Gralski,
Alina Jurcewicz, Marek Kuryowicz,
Andrzej Mczyski, Marek Michalski,
Cezary Mik, Janusz Sondel, Katarzyna Sjka-Zieliska,
Grayna Szpor, Mirosaw Wodarczyk,
Witold Woodkiewicz, Andrzej B. Zakrzewski
Sekretarze Redakcji
Anna Tarwacka, Aleksandra Gawrysiak-Zabocka
Adres Redakcji
Wydzia Prawa i Administracji,
ul. Wycickiego 1/3, 01-938 Warszawa
e-mail: zeszytyprawnicze@uksw.edu.pl
www.uksw.edu.pl
www.ika.edu.pl
ISSN-1643-8183
Druk i oprawa:
OFICYNA WYDAWNICZO-POLIGRAFICZNA ADAM
02-729 Warszawa, ul. Rolna 191/193,
tel. 022-843-37-23, 022-843-08-79; tel./fax 022-843-20-52
e-mail: wydawnictwo@oficyna-adam.com.pl
http://www.oficyna-adam.com.pl
Spis treci
Artykuy:
Feliks Prusak
Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego.....................
Paradox Concerning Fiscal Crime Impunity ..........................
7
49
Daniil Tuzov
Lex quae rescindit. Alcune riflessioni sulla nullit per
legem nellesperienza giuridica romana..................................
51
Zuzanna Benincasa
Kontrakt spki jako alternatywna dla poyczki morskiej
forma prawna finansowania handlu morskiego.......................
The Contract of Partnership as an Alternative for the
maritime Loan Form of Financing of Maritime Commerce.....
61
90
Renata Kaminska
Cura aquarum w prawie rzymskim ....................................... 93
Cura aquarum in Roman Law................................................ 111
Anna Tarwacka
Wybr i objcie urzdu przez cenzorw w staroytnym
Rzymie . .................................................................................... . 113
Elections and Entrance in Office by Censors in the Roman
Republic ................................................................................... 128
Sawomir Godek
Kilka uwag na temat roli III Statutu litewskiego w wykadzie
prawa krajowego na przeomie XVIII i XIX wieku .................. 129
Some Remarks on the Role of the Third Statute of Lithuania
in Courses on National Law at the Turn of the Nineteenth
Century .................................................................................... 160
Spis treci
[2]
Marcin Wodarski
Naduycie prawa w dziedzinie przedawnienia w kontekcie
przedwojennych papierw skarbowych.................................... 163
The Abuse of Rights in the Area of Limitation in the Context
of Pre-war Treasury Securities................................................... 182
Grzegorz Jdrejek
Zbycie rzeczy ruchomej obcionej zastawem skarbowym
(Zagadnienia wybrane).............................................................. 183
Alienation of a Movable Asset Encumbered with Tax Lien....... 197
Tomasz Duraj
Powoanie jako podstawa nawizania stosunku pracy
dyrektora przedsibiorstwa pastwowego................................ 199
Appointment as the Basis for Establishing Employment
Relationship of a Director of a State Enterprise ...................... 220
Ilona Kapela
Zakaz odrzucenia pozwu z powodu niedopuszczalnoci drogi
sdowej w sprawach z zakresu prawa pracy............................. 223
Interdiction of Dismissal of an Action Due to Inadmissibility
of Sueing or Prosecuting in Labour Law Cases ....................... 235
Magdalena Paluszkiewicz
Porozumienia, umowy oraz zlecenie usug lub instrumentw
rynku pracy na gruncie ustawy o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy kilka uwag de lege ferenda......... 237
The Agreements, Contracts and Commissioning of Labour
Market Services or Instruments on the Basis of the
Employment Promotion and Labour Market Institution Act
a few Comments de lege ferenda. . ......................................... 255
Jolanta Pacian, Anna Pacian
Zwalczanie przestpstwa prania brudnych pienidzy................ 257
Fighting the Crime of Money Laundering................................. 274
[3]
Spis treci
Wojciech Kwiatkowski
Instytucjonalna i kompetencyjna ewolucja Banku
Centralnego Stanw Zjednoczonych Ameryki w XX wieku..... 275
Institutional and Competence Evolution of the U.S. Central
Bank in the Twentieth Century . ............................................. 304
Tumaczenia Monumenta Aere Perenniora:
Anna Tarwacka
O senatorach 9 tytu 1 ksigi Digestw. Tekst
tumaczenie komentarz....................................................... 305
Disputare necesse est:
Hans Hattenhauer, Maciej Joca
Prawo jest wszdzie.................................................................. 317
rECENZJE:
Maria Zabocka
Marzena Dyjakowska, Crimen laesae maiestatis. Studium nad
wpywami prawa rzymskiego w dawnej Polsce, Wydawnictwo
KUL, Lublin 2010, ss. 279......................................................... 327
Marek Brzeski
Yiban Xingzheng Fa Yuanli [Fundamental Theory of
Administrative Law], red. Zhu Weijiu, Wang Chengdong,
Wydawnictwo Gaodeng Jiaoyu Chubanshe, Beijing 2005
(j. chiski), ss. 606.................................................................... 333
Marek Brzeski
Waiguo ji Gang-Ao-Tai Xingzheng Susong Zhidu [The Administrative Litigation System in Foreign Countries and Hongkong,
Macao, Taiwan District], red. Xue Gangling, Wydawnictwo
Peking University Press, Beijing 2006 (j. chiski), ss. 505........... 341
Spis treci
[4]
Sprawozdania:
Renata Kamiska
Konferencja powicona pamici Profesora Henryka
Kupiszewskiego (1927-1994) Roman Law and Legal
Knowledge................................................................................ 347
Elbieta Loska
VII Lubelskie Sympozjum Naukowe: Ochrona
bezpieczestwa i porzdku publicznego w prawie rzymskim,
Lublin 20-22 maja 2010 r......................................................... 350
Anna Tarwacka
Convegno internazionale Diritto romano privato e diritto
romano pubblico: teoria e pratica. Xiamen, Chiny,
23-27 padziernika 2010 r......................................................... 353
Bibliografia:
Krzysztof Szczygielski
Romanistyka polska w latach 1918-1945.
(Przegld bibliografii).............................................................. 355
Roman Law Studies in Poland in the Years 1918-1945.
(Review of Bibliography).......................................................... 410
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Feliks Prusak
Paradoks Bezkarnoci
przestpstwa skarbowego
1. Porzdek publiczno-prawny w pastwie zakada midzy innymi, e system podatkowy zbudowano na zasadzie samoobliczania
podatkw przez podatnika i nastpczej kontroli sprawowanej przez
aparat skarbowy. Zaoeniem elementarnym jest przy tym nieopacalno zachowa podatnikw w konwencji unikania obowizku podatkowego, skdind zawsze zagroonego represyjnoci prawa karnego
skarbowego.
Zaoenia modelowe systemu podatkowego nie s jednak bezwzgldnie respektowane, skoro mona ujawni w paszczynie legislacyjnej proces likwidacji niektrych sankcji skarbowych. Nowelizacje
ustaw podatkowych z ostatnich lat ograniczaj represyjno naruszenia prawa podatkowego, a nawet mona ujawni paradoks niekaralnoci przestpczego zachowania podatkowego.
Odnosi si to spostrzeenie przede wszystkim do konstrukcji prawnej wprowadzonej do Kodeksu karnego skarbowego z roku 1999
w drodze jego nowelizacji z 2005 roku, ktra to nowela ustanowia
w przepisie art. 16a sformuowanie jak nastpuje: Nie podlega karze
za przestpstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, kto zoy prawnie skuteczn, w rozumieniu przepisw ustawy Ordynacja podatkowa lub ustawy z dnia 28 wrzenia 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz.U.
z 2004 r. Nr 8, poz. 65, ze zm.), korekt deklaracji podatkowej wraz
Feliks Prusak
[2]
z uzasadnieniem przyczyny korekty i w caoci uici, niezwocznie

lub w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ, naleno publicznoprawn uszczuplon lub naraon na uszczuplenie.
2. Przedmiotem niniejszego opracowania jest zatem problematyka wykadni przepisu art. 16a k.k.s. Analizy dlatego zatem wymagaj
nastpujce zagadnienia: charakter tego przepisu, okrelenie skutkw
jego zastosowania, ustalenie, jakie przesanki musz by spenione aby
zastosowa konstrukcj wyczenia karalnoci przewidzian w tym
przepisie oraz w szczeglnoci zbadanie czy (i ewentualnie jak) cezur czasow dla skorzystania z tego przepisu przewiduj ustawowe regulacje (k.k.s. oraz prawo podatkowe).
Tytuowy problem wymaga przygotowawczo dokonania uprzedniej
analizy pogldw doktryny, a take odniesienia si do wypowiedzi judykatury w tym zakresie. Ustalenie w drodze wykadni wskazanego
przepisu jego dyspozycji normatywnej wymaga rwnie odwoania si
do ratio legis tego przepisu oraz do analizy jego cieki legislacyjnej,
a zwaszcza do projektw ustaw dotyczcych wskazanej materii.
W zwizku z faktem, i przepis art. 16a k.k.s. w swej treci jest zbliony do innych uregulowa w obowizujcych przepisach ustawy ordynacji podatkowej w brzmieniu sprzed nowelizacji w roku 2002 (art.
81 3) konieczne jest odwoanie si w niezbdnym zakresie do tej regulacji oraz do ratio legis tego przepisu oraz jego nastpczych zmian.
Trzeba zauway, e konstrukcja legislacyjna przepisu art. 16a k.k.s.
nawizuje do przepisw ordynacji podatkowej oraz do przepisw ustawy z zakresu kontroli skarbowej. Wyaniaj si tutaj zagadnienia zwizane (sensu stricte) z przepisem art. 16a k.k.s. oraz z dopuszczalnoci
zoenia korekty deklaracji podatkowej. W tej kwestii zatem zbadania
bdzie wymaga obszar prawa podatkowego w zakresie kontroli podatkowej, oraz postpowania podatkowego a take biegu terminw w tej
materii jak rwnie do przepisw ustawy o kontroli skarbowej i biegu
terminw z ni zwizanych.
3. Charakteryzujc podstaw normatywn wskazanego obszaru badawczego trzeba zauway, e problematyka wykadni przepisu art.
16a K.K.S. wymaga poddania analizie bazy nastpujcych aktw nor-
[3]
Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego
matywnych niezbdnych dla ustalenia treci normy prawnej, ktra

ma zastosowanie w odniesieniu do przedmiotu analizy. S to: Ustawa
z dnia 10 wrzenia 1999 r. Kodeks karny skarbowy (j.t. Dz.U. z 2007 r.
Nr 111, poz. 765 ze zm.), Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. ordynacja
podatkowa (j.t. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.), Ustawa z dnia
28 wrzenia 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz.U. 2004 r. Nr 8, poz. 65
ze zm.), Ustawa z dnia 22 wrzenia 2006 r. o zmianie ustawy o kontroli skarbowej oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Dz.U. z 2006 r.
Nr 191 poz. 1413), Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy
ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Dz.U.
z 2005 r. Nr 143, poz. 1199).
Uzupenieniem analizy wskazanych ustaw bd materiay sejmowe
stanowice uzasadnienia do rzdowych projektw ustaw: Kodeks karny skarbowy, Ordynacja podatkowa, Ustawa o kontroli skarbowej oraz
stanowice stenogram dyskusji w pracach komisji sejmowych.
Odnotowa trzeba porzdkujco, e wskazana baza normatywna
poddawana jest nieustannie i permanentnie uchwalanym nowelizacjom, ktrych ujawnienie pozwoli na pene rozpoznanie obszaru analizy problemowej.
Ustawa z dnia 10 wrzenia 1999 r. Kodeks karny skarbowy (j.t.
Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765) zostaa poddana 37 nowelizacjom.
Dwie z nich wynikay z wyrokw Trybunau Konstytucyjnego (Wyrok
Trybunau Konstytucyjnego z dnia 29 czerwca 2005 r. sygn. akt SK
34/04, Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 15 kwietnia 2008 r.
sygn. akt P 26/06).
Trybuna Konstytucyjny orzeka omiokrotnie w sprawie zgodnoci
przepisw Kodeksu karnego skarbowego z Konstytucj, w tym dwukrotnie orzek o niezgodnoci zakwestionowanych przepisw. Trybuna
Konstytucyjny nie rozpatrywa ani razu zgodnoci z Konstytucj przepisu art. 16a k.k.s. jak rwnie w adnym, dotychczas wydanym orzeczeniu, nie ustosunkowa si do tego przepisu.
Przepis art. 16a k.k.s. zosta wprowadzony do k.k.s. nowelizacj
z dnia 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy ordynacja podatkowa oraz
o zmianie niektrych innych ustaw (Dz.U. z 2005 r. Nr 143, poz. 1199),
a nastpnie zmieniony ustaw z dnia 22 wrzenia 2006 r. o zmianie
10
Feliks Prusak
[4]
ustawy o kontroli skarbowej oraz o zmianie niektrych innych ustaw

(Dz.U. z 2006 r. Nr 191 poz. 1413).
Przepis art. 16a k.k.s. zawiera odesanie do odpowiednich przepisw dwch ustaw: ustawy z dnia 29 sierpie 1997 r. ordynacja podatkowa (j.t. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) oraz ustawy z dnia
28 wrzenia 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz.
65 ze zm.). Dyspozycja przepisu art. 16a k.k.s. zawiera wyran wskazwk do ktrych przepisw wymienionych ustaw naley si odwoa.
Chodzi bowiem o przepisy okrelajce warunki prawnie skutecznie
zoonej korekty deklaracji podatkowej. Analiza obu ustaw pozwala okreli docelowe odesanie art. 16a k.k.s. odpowiednio do: art. 81
i art. 81c Ustawy z dnia 29 sierpie 1997 r. ordynacja podatkowa
(j.t. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) oraz art. 14c ustawy z dnia
28 wrzenia 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 65
ze zm.). Z kolei prba skonstruowania norm w tych przepisach opiera
si bdzie na normach zwizanych z biegiem terminw postpowania
podatkowego, kontrolnego oraz kontroli skarbowej, jak rwnie zakresu podmiotowego osb zobowizanych do skadania deklaracji w rozumieniu prawa podatkowego.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. ordynacja podatkowa (j.t. Dz.U.
z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) poddana zostaa 67 nowelizacjom.
Siedem nowelizacji wynikao z wyroku Trybunau Konstytucyjnego,
ktry orzek o niekonstytucyjnoci zakwestionowanych przepisw. cznie, Trybuna Konstytucyjny wypowiedzia si 14-krotnie
w odniesieniu do przepisw ustawy ordynacja podatkowa. Trybuna
Konstytucyjny nie wypowiedzia si natomiast co do przedmiotu niniejszej analizy. Jedynie charakter porwnawczy i pomocniczy mog
mie dwa orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego w sprawie konstytucyjnoci: przepisw o abolicji podatkowej w zakresie konstrukcji legislacyjnej wyczenia karalnoci (Wyrok TK z dnia 20 listopada 2002 r.,
K 41/02) oraz konstytucyjnoci przepisw o skutecznoci zoonej
korekty deklaracji podatkowej w odniesieniu do podatku VAT i byych wsplnikw rozwizanej spki prawa handlowego (Wyrok TK
z 10 marca 2009 r. P 80/08).
[5]
11
Ustawa z dnia 28 wrzenia 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz.U.

z 2004 r. Nr 8, poz. 65 ze zm.) poddana zostaa 49 nowelizacjom.
Trzy nowelizacje wynikay z wyroku Trybunau Konstytucyjnego,
ktry orzek o niekonstytucyjnoci zakwestionowanych przepisw.
cznie, Trybuna Konstytucyjny wypowiedzia si 8-krotnie w odniesieniu do przepisw ustawy o kontroli skarbowej. W zakresie opinii co do skutecznoci deklaracji podatkowej Trybuna nie zaj do tej
pory stanowiska.
4. Na gruncie przedstawionych ustaw wyaniaj si pewne problemy kontrowersyjne wymagajce rozstrzygnicia.
Po pierwsze, ustalenia wymaga charakter prawny przepisu 16a k.k.s.
w kontekcie jego relacji do instytucji czynnego alu sformuowanej
w art. 16 k.k.s. Chodzi o ustalenie, czy jest to przepis o charakterze lex
specialis formuujcy wasne (samodzielne) przesanki nie podlegania
karze, czy te jest on w jaki sposb powizany z przesankami nie
podlegania karze okrelonymi w art. 16 k.k.s.
Po drugie, ustalenia wymaga kogo w zakresie podmiotowym dotyczy regulacja art. 16a k.k.s. osb ktre niewiadomie zoyy bdn
deklaracj podatkow, osb ktre uczyniy to wiadomie, czy te by
moe odnoszce si do grup wskazanych osb.
Po trzecie, ustalenia wymaga czy istnieje w ogle jakakolwiek granica czasowa skorzystania z instytucji przewidzianej w art. 16a k.k.s.
w kontekcie postpowania karnego skarbowego, a cilej czy mona z niej skorzysta jedynie do czasu wszczcia takiego postpowania, do czasu przedstawienia zarzutw, czy te brak jest jakichkolwiek
ogranicze czasowych w tej materii (poza naturaln granic wydana
prawomocnego wyroku w sprawie)
Po czwarte, ustalenia wymaga katalog przesanek warunkujcych
zoenie skutecznej w rozumieniu przepisw podatkowych deklaracji podatkowej. Poza szczegow analiz bd zagadnienia zwizane z podmiotami uprawnionymi do zoenia deklaracji oraz przedmiotu
korekty deklaracji, czyli rwnie przypadkw obligatoryjnego skadania deklaracji przez okrelony podmiot. Wyczenie to jest zasadne,
gdy obecnie po wyroku TK z dnia 9 marca 2009 r. (P 80/09)
12
Feliks Prusak
[6]
nie istniej wiksze rozbienoci, nawet w wietle ustale i dorobku

doktryny. Analizie poddane zostanie z kolei zagadnienie zwizane ze
skutecznoci korekt w aspekcie przedmiotowym, czyli obejmujcym
rwnie warunki formalne.
W konsekwencji przyjtego powyej zaoenia analizie wyjciowej
poddane zostan przepisy art. 81, 81b ordynacji podatkowej oraz art.
14c ustawy o kontroli skarbowej.
Po pite, zagadnieniem uzupeniajcym, a wymagajcym analizy
jest kwestia ujcia i sposobu rozumienia zakresu i przedmiotu kontroli podatkowej i kontroli skarbowej. Rozstrzygnicie to jest kluczowe dla ustalenia jednej z przesanek skutecznoci zoenia korekty
deklaracji.
5. Podejmujc rozwaania na temat genezy konstrukcji prawnej
i ratio legis wskazanego przepisu trzeba odnotowa, e przepis art. 16a
k.k.s. zosta wprowadzony do k.k.s. na podstawie nowelizacji Kodeksu
karnego skarbowego art. 11 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 (Dz.U.
z 2005 r. Nr 143, poz. 1199) o zmianie ustawy ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektrych innych ustaw. Ustawa ta obowizuje od
1 wrzenia 2005 r. (zgodnie z art. 27 tej ustawy).
Wskazany przepis art. 16a k.k.s. w swej pierwotnej treci stanowi, i nie podlega karze za przestpstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, kto zoy prawnie skuteczn, w rozumieniu przepisw
ustawy Ordynacja podatkowa korekt deklaracji podatkowej wraz
z uzasadnieniem przyczyny korekty i w caoci uici, niezwocznie lub
w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ, naleno publicznoprawn uszczuplon lub naraon na uszczuplenie
Omawiany przepis poddany zosta jednej nowelizacji, dokonanej
przez przepis art. 2 ustawy z dnia 22 wrzenia 2006 r. o zmianie ustawy
o kontroli skarbowej oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Dz.U.
z 2006 r. Nr 191, poz. 1413). Zmiana polegaa na dodaniu zastrzeenia, i nie podlega karze za przestpstwo i wykrocznie skarbowe rwnie osoba ktra zoya skutecznie prawn deklaracj w myl ustawy
z dnia 28 wrzenia 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz.U. z 2004 r. Nr 8,
poz. 65 ze zm.).
[7]
13
Dokonujc analizy zagadnienia genezy prawnej przepisu art. 16a

k.k.s. naley w pierwszej kolejnoci odwoa si do uzasadnienia projektu ustawy o zmianie ustawy ordynacja podatkowa oraz o zmianie
niektrych innych ustaw. Naley jednoczenie zauway, e by to rzdowy projekt nowelizacji (druk Nr 341) i e zosta uchwalony na posiedzeniu sejmowym Nr 106 w dniu 30 czerwca 2005 r. (Dz.U. z 2005 r.
Nr 143, poz. 1199).
Zwrci warto uwag na fakt, i w pierwotnej wersji tego projektu
brak byo zapisu o zmianie k.k.s. poprzez wprowadzenie art. 16a, jak
i w ogle brak byo przepisu zmieniajcego tryb i odpowiedzialno
osb skadajcych korekt deklaracji podatkowych. W zwizku z powyszym de facto brak jest rzdowego uzasadnienia do tego projektu
w tym zakresie. Brak jest rwnie zatem analizy merytorycznej treci
tego przepisu w zleconych ekspertyzach i opiniach dotyczcych oceny
projektu tej ustawy. Oparto si jedynie na opinii posw, jak rwnie
na fragmentarycznych motywach uzasadnie projektw nowelizacji
ustawy ordynacja podatkowa (ktre nie zostay uchwalone).
Z analizy dokumentw sejmowego procesu legislacyjnego wynika,
i po raz pierwszy problematyka niekaralnoci korekt deklaracji podatkowych pojawia si podczas omawiania sprawozdania w podkomisji
w dniu 14 kwietnia 2005 r. przed pierwszym czytaniem projektu ustawy w wystpieniu posa Artura Zawiszy.
Formalnie zapis formuujcy propozycj wprowadzenia niekaralnoci korekty deklaracji podatkowej poczonej z uiszczeniem uszczuplonej bd naraonej na uszczuplenie nalenoci publicznoprawnej
w postaci dodania do k.k.s. art. 16a pojawi si w drugim czytaniu
posiedzenia komisji finansw publicznych, ktre odbyo si dnia
6 maja 2005 r. czyli przed pierwszym sejmowym czytaniem projektu.
Wskazany zapis zosta umieszczony w art. 11 projektu ustawy. W toku
procesu legislacyjnego nie zgaszano ani uwag ani poprawek w zakresie tej regulacji (co do proponowanej treci art. 16a k.k.s.).
W oparciu o przestawione materiay i opisany przebieg procesu legislacyjnego niezwykle utrudnione jest odczytanie wprost ratio legis
dla uzasadnienia wprowadzenia art. 16a do k.k.s., oraz ustalenie jakie
funkcje mia on w zaoeniu peni. Rwnie uzasadnienie dla doko-
14
Feliks Prusak
[8]
nanej nowelizacji tego przepisu nie zawiera adnych informacji w tym

zakresie z uwagi na swoja lakoniczno. Stwierdzao ono jedynie bowiem, i z uwagi na wprowadzenie do ustawy o kontroli skarbowej
art. 14c ustawy umoliwiajcego skadanie prawnie skutecznych korekt deklaracji podatkowych niezbdne jest odpowiednio dostosowanie
art. 16a ustawy z dnia 10 wrzenia 1999 r. Kodeks karny skarbowy
(Dz.U. Nr 83, poz. 930, ze zm.), przewidujcego wyczenie karalnoci w przypadku zoenia takiej korekty. Tym samym uzasadnienie to
nie zawierao adnych odniesie do merytorycznej treci przepisu art.
16a, jego zastosowania lub celw jego wprowadzenia oraz ustalenie
jakie funkcje mia on w zaoeniu peni.
W odniesieniu do powyszych ustale naley podnie, i moliwa jest prba ustalenia ratio legis analizowanego przepisu art. 16a
k.k.s. przy pomocniczym odwoaniu si do przepisw ustawy ordynacji podatkowej, ktra w swej treci zawieraa kiedy podobne
uregulowanie.
Zgodnie z treci art. 81 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja
podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.) w jego pierwotnym
brzmieniu podatnicy mogli skada korekty deklaracji podatkowych
(w tym rwnie w przypadku gdy w zoonej uprzednio deklaracji wykazali zobowizanie podatkowe w wysokoci mniejszej od nalenej
albo kwot nadpaty w wysokoci wikszej od nalenej) i wwczas
przy skorygowaniu wskazanej deklaracji (zgodnie z art. 81 3 ordynacji podatkowej) organ podatkowy nie stosowa kar przewidzianych
w ustawie karnej skarbowej. Uprawnienie do zoenia korekty deklaracji podatkowej byo zawieszane na czas trwania postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej w zakresie zobowiza podatkowych,
ktrych dotyczyo postpowanie lub kontrola, ale przysugiwao nadal
danej osobie po takiej kontroli w zakresie, w jakim organ podatkowy
w toku postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej nie stwierdzi naruszenia prawa lub nie wyda decyzji okrelajcej wysoko zalegoci podatkowej.
Wprowadzone ustawowe rozwizanie nie zostao bliej uzasadnione w projekcie ustawy ordynacja podatkowa. Lakoniczne uzasadnienie
przyjtych rozwiza wskazywao jedynie, i przepis art. 80 (doty-
[9]
15
czcy dopuszczalnoci korekty zeznania podatkowego) da podstaw

prawn do dziaa podatnikw polegajcych na korekcie zoonej deklaracji. Korekta zeznania i wpacenie uszczuplonego podatku uchroni
podatnika od odpowiedzialnoci karnej skarbowej
Wskazany zapis art. 81 3 ordynacji podatkowej o niekaralnoci
korekty deklaracji podatkowej w myl przepisw k.k.s. zosta z ordynacji podatkowej usunity wskutek nowelizacji dokonanej ustaw
z dnia 12 wrzenia 2002 r. o zmianie ustawy Ordynacja podatkowa
oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Dz.U. Nr 169, poz. 1387).
Jednoczenie zachowana zostaa moliwo zoenia korekty zeznania podatkowego.
W uzasadnieniu wskazanego rzdowego projektu wskazywano na
potrzeb zmiany przepisw ustawy ordynacja podatkowa z uwagi na ich
niespjno z kodeksem karnym skarbowym. Chodzio o to, e przepis
ordynacji podatkowej za okoliczno ekspiacyjn uznawa wycznie
samo zoenie korekty deklaracji, natomiast art. 16 k.k.s. przewidywa
szereg innych warunkw dla zastosowania instytucji czynnego alu
w tym przede wszystkim konieczno uiszczenia uszczuplonej kwoty
podatku. Wskazywano rwnie na to, i przepis o charakterze karnym
(karnoskarbowym) z punktu widzenia prawidowej legislacji nie powinien znajdowa si akcie prawnym o innym charakterze.
W obecnie obowizujcym brzmieniu przepisu art. 81 ustawy
Ordynacja Podatkowa, jeeli odrbne ustawy nie stanowi inaczej to
podatnicy, patnicy i inkasenci mog skorygowa uprzednio zoon
deklaracj, pod warunkiem i zoenie tej deklaracji nastpi jednoczenie z doczonym pisemnym uzasadnieniem korekt.
Naley wskaza, i w IV kadencji Sejmu zgaszane byy projekty
zmian ustawy ordynacja podatkowa wanie pod ktem przywrcenia
w tej ustawie zapisu o niepodleganiu karalnoci wg przepisw kodeksu karno skarbowego. Zgodnie z projektem ustawy o zmianie ustawy
Ordynacja podatkowa z dnia 19 grudnia 2002 r. (druk Nr 1237) niekaralno ta miaa by przywrcona pod jednym warunkiem tj. zoenia korekty deklaracji wraz z zaczeniem pisemnego uzasadnienia
przyczyn korekty
16
Feliks Prusak
[10]
W uzasadnieniu wskazanego projektu podniesiony zosta istotny argument wskazujcy na potrzeb przyjcia proponowanego rozwizania
dotyczcy zaoszczdzenia czasu i pracy organw cigania. Chodzio
o to, i dokonanie korekty poczonej z zapaceniem uszczuplonej nalenoci publicznoprawnej (w myl autorw projektu) nie wywoywaoby adnych dziaa ze strony odpowiednich organw cigania, co
miaoby zaoszczdzi ich czas i nakad pracy, ktre normalnie byyby
potrzebne przy prowadzeniu postpowania w trybie art. 16 k.k.s. polegajcego chociaby na gromadzeniu dokumentacji i sprawdzeniu czy
dana osoba moe podda si dobrowolnie karze.
Wskazany projekt zmiany ustawy zosta negatywnie oceniony w pisemnym stanowisku Rzdu z dnia 23 stycznia 2003 r. Uzasadnienie
tego stanowiska zawierao bardzo wane tezy. Rzdowe uzasadnienie przyjtego stanowiska wskazao mianowicie, i przyjcie projektu
ustawy spowodowaoby sytuacj, w ktrej niekaralnoci podlegaaby rwnie osoba (podatnik) ktry uprzednio celowo podawaa nieprawdziwe dane w deklaracji lub ktra zatajaaby prawd. Dodatkowo
wskazane zostao, i przepis w proponowanym brzmieniu stanowiby lex specialis w stosunku do art. 16 k.k.s., ustanawiajc sytuacj,
w ktrej do uniknicia odpowiedzialnoci karnej skarbowej wystarczyoby jedynie zoenie korygujcej deklaracji podatkowej. Miaoby
to powodowa niekonstytucyjno tego przepisu, albowiem zgodnie
z tez wyroku Trybunau Konstytucyjnego z dnia 20 listopada 2002 r.
(sygn. K 41/02) wadliwe jest rozwizanie polegajce na dopuszczeniu
skutku abolicyjnego wobec sprawcy za samo zoenie korekty deklaracji podatkowej w oderwaniu od zapaty podatku.
Niezalenie od powyszych uwag, pisemne stanowisko zajte przez
Rzd krytykowao rwnie przedstawiony projekt od strony legislacyjnej, wskazujc i zgodnie z Zasadami techniki prawodawczej
bdcymi zacznikiem do rozporzdzenia Rady Ministrw z dnia
20 czerwca 2002 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej w ustawie nie zamieszcza si przepisw, ktre regulowayby sprawy wykraczajce poza wyznaczony przez ni zakres przedmiotowy ( 3 ust 2
wskazanego zacznika). W analizowanym pimie zosta sformuowany pogld w myl ktrego nawet gdyby istniay merytoryczne ar-
[11]
17
gumenty za szczeglnym potraktowaniem na gruncie ustawy kodeks

karny skarbowy korekty deklaracji, to odpowiednie przepisy powinny
by zamieszczone w kodeksie karnym skarbowym.
W kontekcie poczynionych uwag naley skonstatowa, i autorzy
projektu ustawy przewidujcej wprowadzenie instytucji niekaralnej
(w wietle prawa karnego skarbowego) korekty deklaracji podatkowej
sformuowali brzmienie przepisu w taki sposb, by unikn krytycznych uwag, ktre dotyczyy poprzednich projektw proponujcych
wprowadzenie tego rozwizania.
W odniesieniu do powyszego, naley zauway i (nieustalony)
autor projektu nowelizacyjnego wiadomie i celowo umieci wskazane rozwizanie w k.k.s. (a nie w ordynacji podatkowej), co byo
uzasadnione w wietle obowizujcych i wskazanych zasad techniki
prawodawczej.
Formua proponowanego rozwizania jako warunek sine qua non zastosowania instytucji nie podlegania karze przyja konieczno dokonania zwrotu nalenoci publicznoprawnej uszczuplonej lub naraonej
na uszczuplenie, co dostosowuje ten przepis do wymogw sformuowanych przez Trybuna Konstytucyjny w wyroku z dnia 20 listopada
2002 r. (sygn. K 41/02).
Naley jednoczenie zauway, i ustawodawca wprowadzajc
wskazany przepis musia by wiadomy, i wprowadza now sytuacj (instytucj) niepodlegania karze, niezalen od instytucji czynnego alu uregulowanej w art. 16 k.k.s., albowiem byo to uprzednio
legislatorom sygnalizowane. Wprost czynio to midzy innymi wskazywane uprzednio krytyczne stanowisku Rzdu do wprowadzenia instytucji niekaralnej korekty deklaracji podatkowej dnia 23 stycznia
2003 r. wyraone w odniesieniu do projektu ustawy o zmianie ustawy
Ordynacja podatkowa z dnia 19 grudnia 2002 r. (druk Nr 1237).
6. Odnoszc si z kolei do konstrukcji prawnej analizowanego przepisu naley wskaza, i przepis art.16a k.k.s. w przyjtym obecnie
brzmieniu ustanawia cztery zasadnicze przesanki, ktre musz by
speniona aby mia on zastosowania. S to nastpujce przesanki: korekta deklaracji musi by zoona przez uprawniony i okrelony pod-
18
Feliks Prusak
[12]
miot, korekta deklaracji musi by zoona w odpowiednim czasie,

korekta deklaracji musi zawiera uzasadnienie dokonywanych korekt,
korekta deklaracji musi wiza si z uiszczeniem uszczuplonej (lub naraonej na uszczuplenie) nalenoci publicznoprawnej.
Uzupeniajc wskazane uwarunkowania trzeba zauway, e w zakresie okrelenia podmiotu skadajcego korekt deklaracji chodzi
o to, e bdzie nim podmiot uprzednio skadajcy korygowan obecnie
deklaracj. Oznacza to, i z instytucji ustanowionej w analizowanym
przepisie bdzie moga skorzysta jedynie osoba, ktra zoya (jakkolwiek w merytorycznej treci) uprzedni deklaracj, natomiast nie
bdzie z niej moga skorzysta osoba, ktra pomimo obowizku podatkowego takiej deklaracji w ogle nie zoya (moe jednak ona skorzysta z art. 16 k.k.s.).
W odniesieniu do wymogu zoenia korekty deklaracji w odpowiednim czasie naley odnie si do treci przepisw prawa podatkowego, albowiem literalne brzmienie przepisu art. 16a k.k.s. w ogle nie
reguluje przedmiotowej kwestii. Zgodnie z treci przepisu art. 81b
Ordynacji podatkowej uprawnienie do skorygowania deklaracji ulega
zawieszeniu na czas: trwania postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej w zakresie objtym tym postpowaniem lub kontrol podatkow. Jednoczenie uprawnienie to odywa po zakoczeniu
postpowania podatkowego w zakresie nieobjtym decyzj okrelajc wysoko zobowizania podatkowego lub po zakoczeniu kontroli
podatkowej. W przypadku zakoczenia kontroli w myl art. 14c ust 3
ustawy o kontroli skarbowej kontrolowany moe w terminie 14 dni od
dorczenia mu protokou skorygowa w zakresie objtym postpowaniem kontrolnym deklaracj.
Naley zauway, i wskazane przepisy nie okrelaj adnej cezury
czasowej dla skorzystania z moliwoci skorzystania z instytucji przewidzianej w art.16a k.k.s. w przypadku wszcztego i prowadzonego
postpowania karnego skarbowego, ani te w ogle nie okrelaj czy
jest to moliwe.
Dodatkowymi przesankami warunkujcymi zoenie niekaralnej
deklaracji podatkowej jest zoenie uzasadnienia skadanej korekty de-
[13]
19
klaracji oraz uiszczenie nalenoci publicznoprawnej (uszczuplonej

lub naraonej na uszczuplenie).
7. W odniesieniu do omawianego zagadnienia problemowego, stanowisko judykatury co do wykadni przepisu art. 16a k.k.s. przedstawia si w sposb nastpujcy.
Trybuna Konstytucyjny, od momentu uchwalenia Kodeksu karnego skarbowego dnia 10 wrzenia 1999 r., omiokrotnie zajmowa stanowisko w sprawie konstytucyjnoci zakwestionowanych przepisw.
Dwukrotnie wyrok Trybunau Konstytucyjnego wymusi zmiany nowelizacyjne w Kodeksie karnym skarbowym. aden z wyrokw TK
nie odnosi si jednak do kwestii konstytucyjnoci przepisu art. 16a
k.k.s..
Sd Najwyszy na podstawie przepisw k.k.s. wyrokowa (od 1 padziernika 1999 r. do 1 marca 2010 r.) w 124 sprawach. Tylko jedno
orzeczenie (Postanowienie SN z dnia 17 maja 2007 r., IV KK 131/07,
OSNwSK 2007 nr 1, poz. 1092) odnosi si w jakikolwiek sposb
do konstrukcji przepisu art.16a w ten sposb, e SN w jego uzasadnieniu przywouje jedno stanowisko doktryny reprezentowane przez
T. Grzegorczyka1. W tej materii SN podnis, e przedoone korekty deklaracji podatkowych nie maj wpywu na odpowiedzialno
sprawcw i nie mog by utosamiane z instytucj z art. 16a k.k.s.
(z natury rzeczy, chodzi tu tylko o dokonanie przez sprawc skutecznej korekty deklaracji podatkowej zanim doszo do ujawnienia przez
organ cigania przestpstwa uszczuplenia nalenoci podatkowej.
Trybuna Konstytucyjny ani Sd Najwyszy w aden sposb nie
ustosunkowali si do wskazanych powyej nowelizacji k.k.s. wprowadzajcych przepis art. 16a k.k.s. i zmieniajcych jego brzmienie.
W odniesieniu do orzecznictwa sdowego co do ustaw powizanych (ordynacja podatkowa i ustawa o kontroli skarbowa) stwierdzi naley oglnie, e wielokrotnie sdy administracyjne i Trybuna
Konstytucyjny wypowiaday si co do poszczeglnych przepisw jego
norm i w ogle konstrukcji.
T. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2006, s. 81 i n.
20
Feliks Prusak
[14]
W odniesieniu do przepisu art. 81 oraz art. 81c ordynacji podatkowej

oraz przepisu art. 14c ustawy o kontroli skarbowej naley wskaza, e
Sd Najwyszy odnonie do wskazanych regulacji nie wypowiedzia
si ani razu, natomiast Trybuna Konstytucyjny wypowiedzia si tylko
jednokrotnie (Wyrok TK z dnia 10 marca 2009 r., P 80/08, OTK-A
2009 nr 3, poz. 26), a wojewdzkie sdy administracyjne i Naczelny
Sd Administracyjny wypowiaday si wielokrotnie w tej materii.
W odniesieniu do wyroku Trybunau Konstytucyjnego z dnia 10 marca 2009 r. (P 80/08) naley wskaza, ze przedmiotem analizy Trybunau
Konstytucyjnego by m.in. przepis art. 81 ordynacji podatkowej w zakresie zoenia korekty deklaracji przez byych wsplnikw rozwizanej spki w kwestii zwrotu podatku VAT.
Trybuna Konstytucyjny we wskazanym wyroku orzek, e przepis
art. 75 2 pkt 1 lit. b i 3 oraz art. 81 1 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. Ordynacja podatkowa (j.t. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze
zm.) w zakresie, w jakim nie reguluj trybu zoenia korekty deklaracji i wniosku o stwierdzenie nadpaty podatku od towarw i usug
przez byych wsplnikw rozwizanej spki cywilnej bdcej podatnikiem tego podatku, s niezgodne z art. 2 w zwizku z art. 64 ust. 1
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i nie s niezgodne z art. 64 ust. 3
Konstytucji.
W uzasadnieniu tego wyroku TK wskaza, e odrbnym zagadnieniem jest ocena dopuszczalnoci zoenia korekty deklaracji przez
wsplnikw rozwizanej spki cywilnej w kontekcie problemu odpowiedzialnoci za dokonywane czynnoci konwencjonalne. W ogromnym uproszczeniu mona sprowadzi ten sposb rozumowania do
tezy, e ten, kto okrela wysoko zobowizania podatkowego (organ
w drodze decyzji wymiarowej, podatnik w drodze tzw. samoobliczenia
podatku), odpowiada za dokonane ustalenia. Tego typu teza dezawuowaaby jednak sam instytucj korekty deklaracji i staaby w sprzecznoci z wyranymi przepisami prawa i utart praktyk. Po pierwsze
w wielu przypadkach podatnik, nie bdc pewnym okrelonego sposobu interpretacji przepisw prawa podatkowego, oblicza naleny
podatek i wypenia deklaracj podatkow w sposb dla siebie niekorzystny, a zgodny z interesami fiskalnymi Skarbu Pastwa. Korekta
[15]
21
deklaracji peni wtedy rol korelatu mechanizmu samoobliczania podatku, chronic go zarwno przed niekorzystnymi skutkami powstania zalegoci podatkowej, jak i otwierajc moliwo ewentualnego
zwrotu nadpaty. Po drugie nie zawsze zoenie korekty deklaracji
i wniosku o stwierdzenie nadpaty bdzie w danym momencie jurydycznie moliwe. Stan taki wystpi zreszt w sytuacji skarcej w postpowaniu przed WSA. Zgodnie bowiem z art. 79 1 o.p., Postpowanie
w sprawie stwierdzenia nadpaty nie moe zosta wszczte w czasie trwania postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej oraz
w okresie midzy zakoczeniem kontroli a wszczciem postpowania
w zakresie zobowiza podatkowych, ktrych dotyczy postpowanie lub kontrola.
Z kolei przepis art. 81b 1 o.p. stanowi, e uprawnienie do skorygowania deklaracji: 1) ulega zawieszeniu na czas trwania postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej w zakresie objtym tym
postpowaniem lub kontrol; 2) przysuguje nadal po zakoczeniu:
a) kontroli podatkowej, b) postpowania podatkowego w zakresie nieobjtym decyzj okrelajc wysoko zobowizania podatkowego.
Reasumujc, z przedstawionych powyej wzgldw, mona przyj, e nie jest uzasadnione przeciwstawianie uprawnienia do zoenia korekty deklaracji i wniosku o stwierdzenie nadpaty VAT prawu
do zwrotu nadpaty. Na tle zarzutw skargi widoczna jest konieczno
cznej oceny caego mechanizmu jurydycznego, sucego realizacji
szeroko rozumianego uprawnienia do odzyskania nienalenie spenionego wiadczenia podatkowego.
W dalszej czci uzasadnienia wskazanego wyroku TK podnis,
e ju w wietle poczynionych ustale art. 75 2 pkt 1 lit. b i 3
oraz art. 81 1 o.p. s niekonstytucyjne. Pomijajc wrd podmiotw
uprawnionych do zoenia korekty deklaracji i wystpienia z wnioskiem o zwrot nadpaty VAT wsplnikw rozwizanej spki cywilnej,
bdcej podatnikiem tego podatku, zakwestionowane przepisy uniemoliwiaj de facto realizacj wskazanej wierzytelnoci, pozbawiaj
j ochrony prawnej (poniewa wierzytelno i zwrot nadpaty podatku
nie wynika ze stosunku cywilnoprawnego, nie moe by dochodzona
na drodze sdowej w postpowaniu cywilnym) i prowadz do niesusz-
22
Feliks Prusak
[16]
nego wzbogacenia Skarbu Pastwa kosztem wszystkich wsplnikw

rozwizanej spki cywilnej.
W przedmiotowej sprawie wskazany wyrok TK ma jedynie charakter
wskazwki interpretacyjnej w zakresie rozumienia skutecznoci zoenia korekty deklaracji oraz podmiotw do jej waciwego zoenia.
Bogate i jednolite jest orzecznictwo NSA i WSA odnoszce si do
przepisu art. 81 i art. 81c ordynacji podatkowej. Moe ono stanowi jedynie wskazwk interpretacyjn.
Przykadowo, odnonie do korekt deklaracji podatkowej wskaza
naley nastpujce wypowiedzi sdw administracyjnych.
Zgodnie z art. 10 ust. 2 VATU, zobowizanie podatkowe, kwot
zwrotu rnicy podatku, kwot zwrotu podatku naliczonego lub rnicy podatku, o ktrej mowa w art. 21 ust. 1, przyjmuje si w kwocie
wynikajcej z deklaracji podatkowej, chyba e urzd skarbowy lub organ kontroli skarbowej okreli je w innej wysokoci. Oznacza to, e
zoona deklaracja korzysta z domniemania prawdziwoci, ktre moe
zosta obalone jedynie przez organy skarbowe. Jednoczenie stosownie do brzmienie art. 81 Ordynacji podatkowej podatnik ma moliwo przeprowadzi wasn weryfikacj zoonej deklaracji, skadajc
do niej korekt. Dane zamieszczone w korekcie wchodz w miejsce
tych korygowanych i tak jak pierwotne korzystaj z domniemania
prawdziwoci (Wyrok WSA Warszawa z dnia 14 czerwca 2005 r., III
SA/Wa 722/05, Lex Nr 230477).
O realizacji prawa podatnika do obnienia podatku nalenego a kontroli podatkowej lub skarbowej stanowi wyrok WSA Warszawa z dnia
3 grudnia 2004 r. (III SA/Wa 97/04, Lex Nr 166904). W wietle art.
10 ust. 1 i 2 ustawy o VAT, przy uwzgldnieniu art. 81 Ordynacji podatkowej i art. 27 ust. 7 ustawy o VAT, stwierdzi naley, e obnienie
podatku nalenego o podatek naliczony w rozliczeniu za dany miesic moe nastpi do dnia wszczcia przez waciwy organ postpowania podatkowego lub kontrolnego w celu okrelenia wymiaru tego
podatku za ten miesic. Tak wic przyj naley, i zoenie deklaracji korygujcej nie moe nastpi w trakcie kontroli skarbowej lub
podatkowej. Podatnik ma prawo do obnienia podatku nalenego, ale
musi ono by realizowane w okrelonym czasie i prawnie przypisa-
[17]
23
nej formie (w drodze zoenia deklaracji podatkowej). Nie ma innych

moliwoci realizacji tego prawa, w szczeglnoci poprzez skadanie
wnioskw czy innych pism po wszczciu kontroli. Ani organ podatkowy, ani organ kontroli skarbowej nie moe bowiem zastpowa ksigowego u przedsibiorcy.
W przedmiocie korekty deklaracji podatkowej wypowiada si wyrok WSA w odzi z dnia 13 kwietnia 2004 r. (I SA/d 620/03, WSA
2005 nr 3, poz. 54) stanowic, e czynnoci sprawdzajce prowadzone w trybie przepisw zawartych w dziale V Ordynacji podatkowej
(art. 272-280) nie s tosame z kontrol podatkow, o ktrej mowa
w dziale VI przepisw tej ustawy (art. 281-292), a wic nie s przeszkod do dokonania korekty deklaracji w podatku od towarw i usug,
na podstawie art. 81 2 Ordynacji podatkowej. Ponadto, warunkiem
skutecznoci korekty dokonanej przez podatnika zgodnie z art. 81 2
Ordynacji podatkowej nie jest jednoczesna zapata podatku.
Kwesti zalenoci prawa do korekty deklaracji podatkowej od kontroli rozwaa wyrok WSA w Warszawie z dnia 18 marca 2004 r. (III
SA 2321/02, MoP 12.6/2004, s. 44) stanowic, e protok z kontroli wydanej przed zoeniem przez podatnika deklaracji korygujcej
zeznanie podatkowe nie zawierajcej adnych wskaza co do ewentualnego naruszenia prawa podatkowego nie ogranicza i nie odbiera prawa do zoenia korekty zeznania Korekta deklaracji podatkowej.
Z kolei wyrok NSA O/Wrocaw z dnia 28 padziernika 2002 r. (I SA/
Wr 809/00, MoP 11.5/2003); por. rwnie wyrok NSA z 22 wrze
nia 1999 r., I SA/Ka 233/98, Lex Nr 43921) wskazuje, e w wietle
art. 10 ust. 1 i 2 VATU, przy uwzgldnieniu art. 81 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, obnienie podatku nalenego
o podatek naliczony w rozliczeniu za dany miesic, wykazanego w deklaracji podatku od towarw i usug zoonej po terminie okrelonym
w art. 10 ust. 1 VATU, stanowice de facto korekt zobowizania podatkowego, ktre do tego momentu uksztatowao si w wysokoci
podatku nalenego za ten miesic moe nastpi do dnia wszczcia przez waciwy organ postpowania podatkowego lub kontrolnego
w celu okrelenia wymiaru tego podatku za ten miesic, stosownie do
art. 10 ust. 2 VATU.
24
Feliks Prusak
[18]
Ponadto, wyrok NSA z dnia 26 marca 2002 r. (III SA 3438/00, niepubl.) stanowi, e objcie najpierw kontrol, a nastpnie decyzj okrelajc wymiar podatku i usug, tego samego zakresu zobowiza,
ktrych dotyczyy korekty zoone przez podatnika powoduje bezskuteczno tego rodzaju korekty. Tre art. 81 4 Ordynacji podatkowej
czyta naley cznie z normami art. 207 2 i art. 128 tej ustawy.
W wyroku WSA w Warszawie z dnia 16 stycznia 2009 r. (VIII SA/
Wa 524/08, niepubl.) wskazuje si, e wydanie ostatecznej decyzji podatkowej w zakresie zobowiza podatkowych z tytuu okrelonego
podatku za dany, konkretny okres podatkowy koczy definitywnie
przysugujce podatnikowi i obciajce podatnika samoobliczenie podatku, w ktrym podatnik moe (midzy innymi) skada wywoujce
skutki prawne korekty deklaracji podatkowych. Do czasu wic (ewentualnego) wzruszenia bytu prawnego ostatecznej decyzji podatkowej
podatnikowi nie przysuguje prawo skadania korekt deklaracji podatkowych, za pomoc ktrych mgby w ramach samoobliczenia korygowa wysoko zobowizania podatkowego, okrelonego uprzednio
ostatecznie przez organ podatkowy, a w konsekwencji dochodzi nadpaty podatkowej za dany okres podatkowy oceniony i rozstrzygnity w decyzji.
Warto zauway, e w wyroku WSA w odzi z dnia 10 lipca 2008 r.
(I SA/d 145/08, Lex Nr 510655) wskazuje si, e moliwo skorygowania deklaracji podatkowej w podatku od towarw i usug przysuguje podatnikowi niezalenie od wszczcia postpowania kontrolnego.
Odnonie do podstawy uznania za bezskuteczn korekty deklaracji podatkowej oraz skutkw prawnych korekty deklaracji podatkowej wypowiedzia si w wyroku WSA w Gliwicach z dnia 14 czerwca
2007 r. (I SA/Gl 1506/06, niepubl.) stanowic, e organy podatkowe
zoon przez podatnika korekt deklaracji (rozliczenia podatkowego)
mog uzna za bezskuteczn jedynie w zasadzie w jedynym przypadku w sytuacji kiedy w czasie toczcego si postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej podatnik skada skorygowan deklaracj
podatkow w zakresie zobowizania podatkowego, ktrego dotyczyo
postpowanie. W takim przypadku z uwagi na norm prawn wyraon w art. 81b 2 Ordynacji podatkowej czynno taka jest bezskutecz-
[19]
25
na z mocy prawa, a organ podatkowy w takiej sytuacji powinien wyda

postanowienie o uznaniu zoonej korekty deklaracji za bezskuteczn z mocy prawa. Ponadto, organ podatkowy po otrzymaniu korekty
deklaracji podatkowej przed wszczciem postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej musi potraktowa now deklaracj jako
owiadczenie podatnika co do rozliczenia danego miesica zastpujce
poprzednie owiadczenie zoone w uprzednio przedoonej temu organowi deklaracji. W ten sposb podatnik bowiem realizuje w dalszym
cigu swoje obowizki oraz uprawnienia wynikajce z zasady samoobliczenia podatku. Organ natomiast jest uprawniony oraz obowizany do weryfikacji tego samoobliczenia, w nastpstwie czego albo je
akceptuje i nie wydaje decyzji podatkowej w inny sposb ksztatujcej
to rozliczenie, albo nie zgadza si z tym rozliczeniem, co wymaga wydania decyzji w trybie przewidzianym przepisami prawa
Z kolei odnonie do zawieszenia uprawnienia do dokonania korekty
deklaracji VAT w wyroku WSA w Bydgoszczy z dnia 17 maja 2006 r.
(I SA/Bd 216/06, ONSAiWSA 2007 nr 4, poz. 88) stwierdzono, e
uprawnienie do dokonania korekty deklaracji w podatku od towarw
i usug jest zawieszone zgodnie z art. 81b 1 i 3 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. 2005 r. Nr 8, poz. 60
ze zm.) nie tylko w okresie postpowania kontrolnego i podatkowego,
ale rwnie pomidzy tymi postpowaniami. Postpowanie podatkowe
po zakoczeniu kontroli powinno by wszczte w czasie waciwym
dla dochowania procedur, ktrymi kieruj si organy podatkowe.
Na tle analizy wskazanego problemu w judykaturze mona dodatkowo
ujawni inne kwestie takie jak: ustalenie kocowego terminu do zoenia prawnie skutecznej korekty deklaracji, moliwo zoenia korekty deklaracji pomidzy postpowaniem kontrolnym a postpowaniem
podatkowym, zakres przedmiotowy korekty deklaracji, rozrnienie
pomidzy postpowaniem skarbowym a postpowaniem podatkowym
w kontekcie zoenia prawnie skutecznej korekty deklaracji.
W tej materii odnotowa trzeba, e w wyroku WSA w Kielcach
z dnia 30 lipca 2009 r. (I SA/Ke 177/09, Lex Nr 512820) wskazano,
e z treci przepisw podatkowych nie wynika jednoznacznie do kiedy
istnieje prawo do skorygowania deklaracji, w szczeglnoci, by t gra-
26
Feliks Prusak
[20]
nic wyznacza sam upyw 5-letniego terminu przewidzianego w art. 70

Ordynacji podatkowej. Prawo do zoenia korekty istnieje dopty, dopki zobowizanie nie ulego przedawnieniu, a zatem, gdy korekta zobowizania podatkowego zostanie dokonana w terminie otwartym do
weryfikacji zobowizania przez organ podatkowy. W myl art. 59 1
pkt 9 Ordynacji podatkowej skutkiem upywu tego terminu jest wyganicie zobowizania podatkowego. W konsekwencji, po upywie
terminu przedawnienia nie jest moliwe dokonywanie jakichkolwiek
zmian w wysokoci zobowizania, czy to przez podatnika przez zoenie korekty zeznania, czy przez organ podatkowy, przez wydanie decyzji weryfikujcej zeznanie podatnika, skoro w wyniku przedawnienia
nastpio wyganicie tego zobowizania. Tosamy skutek, w postaci niemonoci dokonania korekty, ma wydanie ostatecznej decyzji
okrelajcej zobowizanie podatkowe. Zastpuje ona bowiem zobowizanie zadeklarowane przez podatnika i usuwa z obrotu przedmiot
potencjalnej korekty.
Przepis art. 70 1 Ordynacji podatkowej odnosi si do przedawnienia zobowizania podatkowego i przyjmuje okres 5 lat od koca roku
kalendarzowego, w ktrym upyn termin patnoci. Skoro w treci przepisu art. 70 1 Ordynacji podatkowej jest mowa o zobowizaniu podatkowym, to naley stwierdzi, e przedawnienie jest moliwe
w stosunku do istniejcego zobowizania podatkowego, skonkretyzowanego co do osoby podatnika.
Przepisy prawa podatkowego nie przewiduj kocowego terminu
do zoenia korekty deklaracji, w szczeglnoci nie mona przyj by
granic t wyznacza sam upyw 5-letniego terminu przewidzianego
w art. 70 Ordynacji podatkowej bez wzgldu na fakt, czy zobowizanie
podatkowe wystpio. Przedawnienie jako forma wyganicia zobowizania podatkowego moe dotyczy tylko skonkretyzowanego zobowizania podatkowego w rozumieniu art. 5 Ordynacji podatkowej,
a skutki przedawnienia nie mog by odnoszone do poszczeglnych
elementw konstrukcyjnych podatku, zawartych w deklaracji podatkowej, ktre maj wpyw na powstanie i wysoko zobowizania podatkowego, ale zobowizaniem podatkowym nie s (por. wyrok WSA
w Poznaniu z dnia 13 grudnia 2007 r., I SA/Po 1292/07, wyrok WSA
[21]
27
we Wrocawiu z dnia 19 grudnia 2006 r., I SA/Wr 1298/06). W sytuacji gdy zobowizanie podatkowe nie powstanie, nie moe wygasn
w wyniku przedawnienia. Nie mona mwi o bezskutecznoci dokonania korekty z uwagi na upyw terminu przedawnienia zobowizania
podatkowego, jeeli jej przedmiotem nie jest jego zmodyfikowanie.
W innym wyroku (Wyrok NSA z dnia 30 marca 2009 r., II FSK
1908/07, niepubl.) NSA wskazuje, e korekta uprzednio zoonego zeznania podatkowego wywiera wpyw na stosunek podatkowy, zwaszcza jeeli jej tre nie budzi zastrzee organu podatkowego, gdy art.
81a 1 o. p. ma charakter materialno prawny.
Wyrok NSA podkrela, e jeeli odrbne przepisy nie stanowi inaczej, podatnicy, ktrych zobowizanie podatkowe powstaje w sposb
przewidziany w art. 21 1 pkt 1, mog skorygowa uprzednio zoone
zeznanie (deklaracj). Stosownie do art. 81 o.p. skorygowanie deklaracji nastpuje przez zoenie korygujcej deklaracji wraz z doczonym
pisemnym uzasadnieniem przyczyn korekty. Z treci tych przepisw
nie wynika do kiedy istnieje prawo skorygowania deklaracji. Przyj
naley, e okrelony skutek, odniesie ona jeeli zostanie dokonana
w terminie otwartym do jej weryfikacji przez organ podatkowy, tj. w terminie, w ktrym zobowizanie podatkowe nie ulego przedawnieniu.
Korekta deklaracji moe mie charakter samodzielny i nie musi
by poprzedzona wnioskiem o stwierdzenie nadpaty. Postpowanie
z wniosku o stwierdzenie nadpaty jest postpowaniem odrbnym,
wszczynajcym postpowanie w tym przedmiocie, ktre jest ograniczone terminem, o ktrym mowa w art. 79 2 o.p. po upywie ktrego
wygasa prawo do zoenia wniosku o stwierdzenie nadpaty.
W judykaturze podjto rwnie zagadnienie zakresu przedmiotowego korekt deklaracji. W tej kwestii wypowiedzia si WSA (wyrok
WSA w Olsztynie z dnia 18 lutego 2010 r., I SA/Ol 823/09; niepubl.)
wskazujc, e korekta deklaracji, o ktrej mowa w art. 75 3 Ordynacji
ma inny cel i charakter ni korekty deklaracji, o ktrych mowa w art.
81 Ordynacji podatkowej. W literaturze podnosi si, e zgodnie z przepisami ordynacji podatkowej (art. 74 pkt 1, art. 75 3) oraz przepisami ustaw podatkowych, np. art. 86 ust. 13 ustawy o VAT i art. 44 ust. 7
i pkt 1 i 2 u.p.d.o.f., zoenie skorygowanej deklaracji podatkowej jest
28
Feliks Prusak
[22]
w nich traktowane raczej jako warunek konieczny, przesanka nabycia

prawa do stwierdzenia nadpaty podatku, a nie obowizek podatnika.
W tych sytuacjach prawnych podatnicy rwnoczenie ze skorygowan
deklaracj powinni zoy wniosek o stwierdzenie nadpaty. Powysze
nie oznacza, by skorygowanie deklaracji podatkowej nie byo samoistnym prawem majtkowym podatnika. Nie doczenie do wniosku
o stwierdzenie nadpaty skorygowanej deklaracji (zacznik) bdzie
zatem uchybieniem formalnym wniosku, moliwym do usunicia
w trybie art. 169 12.
W przedmiocie przesanek dopuszczalnoci zoenia skutecznej deklaracji podatkowej w kontekcie cenzusu czasowego wypowiedzia
si m.in. NSA w wyroku z dnia 12 lipca 2007 r. (I FSK 926/06, niepubl.) uznajc, e prawo do zoenia deklaracji korygujcej odnosi si
rwnie do sytuacji, gdy podatnik w zoonej deklaracji wykaza kwot zwrotu podatku w wysokoci wikszej od nalenej (art. 81a 1 pkt
3 OP).
W uzasadnieniu tego wyroku NSA podkreli, e zoenie deklaracji korygujcej nie jest obwarowane konkretnym terminem. Jednake
uprawnienie korekty ulega zawieszeniu na czas trwania postpowania
podatkowego lub kontroli podatkowej oraz w okresie midzy zakoczeniem kontroli a wszczciem postpowania - w zakresie zobowiza
podatkowych, ktrych dotyczy postpowanie lub kontrola (art. 81b
1 pkt 1 ustawy OP). Zoona w takim przypadku korekta nie wywouje skutkw prawnych (art. 81b 3 OP).
Jeeli zatem jedynie korekta przedstawiona organowi podatkowemu w przytoczonej przed chwil sytuacji nie wywouje skutkw
prawnych, to skutki takie powoduje deklaracja korygujca zoona
w sytuacji braku wskazanej przeszkody. Jednoczenie zarwno przepisy ustawy Ordynacja podatkowa, jak i ustawy o podatku od towarw
i usug oraz o podatku akcyzowym, nie wskazuj na ograniczenie zakresu owych skutkw prawnych, co nakazuje przyj, e konsekwencje
S. Babiarz, B. Dauter, B. Gruszczyski, R. Hauser, A. Kabat, M. Niezgdka-Medekm, Ordynacja podatkowa. Komentarz, Warszawa 2007, s. 384.
2
[23]
29
te (skutki) s takie same, jak w przypadku zoenia deklaracji podatkowej pierwotnej.

Prawo do zoenia korekty deklaracji jest istotnym prawem podatnika. Prawo to zostao uregulowane zostao w 2003 r. w przepisie art. 81,
art. 81a, art. 81b i art. 81c Ordynacji podatkowej. Skorygowanie deklaracji nastpuje przez zoenie korygujcej deklaracji wraz z doczonym pisemnym uzasadnieniem przyczyn korekty (art. 81 o.p.).
Uregulowanie prawne okrelone w art. 81a daje uprawnienie podatnikowi do zoenia korekty deklaracji w przypadku podatku od towarw
i usug za wyjtkiem, gdy ulega ono zawieszeniu na podstawie art. 81b
1 pkt 1 o.p. Korekta zoona w takim przypadku nie wywouje skutkw prawnych (art. 81b 2 o.p.).
W judykaturze przyjmuje si, e kada deklaracja (w rozumieniu
art. 3 pkt 5 o.p.) za wyjtkiem wyej wymienionym moe zosta skorygowana, czyli poprawiona w dowolnym zakresie zamieszczonych
w niej wpisw. Skorygowanie deklaracji polega na zoeniu deklaracji tego samego rodzaju co deklaracja korygowana, ale o innej treci.
Korekty dokonuje podmiot, ktry zoy deklaracj korygowan3.
Z kolei zauway naley, e w wyroku z dnia 3 marca 2004 r. (I SA/
Wr 1997/01, Lex Nr 183260) Wojewdzki Sd Administracyjny we
Wrocawiu wyrazi pogld, e organ podatkowy po otrzymaniu korekty deklaracji podatkowej przed wszczciem postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej musi potraktowa now deklaracj jako
owiadczenie podatnika co do rozliczenia danego miesica zastpujce
poprzednie owiadczenie zoone w uprzednio przedoonej temu organowi deklaracji. W ten sposb podatnik bowiem realizuje w dalszym
cigu swoje obowizki oraz uprawnienia wynikajce z zasady samoobliczenia podatku. Organ natomiast jest uprawniony oraz obowizany do weryfikacji tego samoobliczenia, w nastpstwie czego albo je
akceptuje i nie wydaje decyzji podatkowej w inny sposb ksztatujcej
to rozliczenie, albo nie zgadza si z tym rozliczeniem, co wymaga wydania decyzji w trybie art. 10 ust. 2 ustawy o VAT.
C. Kosikowski, H. Dzwonkowski, A. Huchla, Ustawa Ordynacja podatkowa.
Komentarz, Warszawa 2003.
3
30
Feliks Prusak
[24]
Z punktu widzenia tytuowych rozwaa istotna jest dopuszczalno zoenia skutecznej korekty deklaracji podatkowej pomidzy postpowaniem kontrolnym a postpowaniem podatkowym. Zagadnienie
to podejmowano wielokrotnie w judykaturze. Przykadowo, w wyroku
WSA w Rzeszowie z dnia 7 sierpnia 2008 r. (I SA/Rz 339/08) wskazano, e wedug art. 81b 1 pkt.1 cyt. Ordynacji, uprawnienie do skorygowania deklaracji ulega zawieszeniu w okresie trwania postpowania
podatkowego lub kontroli podatkowej w zakresie objtym tym postpowaniem albo kontrol. Uprawnienie to odywa przysuguje znowu
po zakoczeniu kontroli podatkowej a take postpowania podatkowego w zakresie, jaki nie zosta objty decyzj okrelajc wysoko
zobowizania podatkowego/ art. 81b p 1 pkt.2/. Jednake z mocy uregulowania zawartego w art. 81b 3 cyt. Ordynacji, uprawnienie do
zoenia korekty deklaracji po zakoczeniu postpowania kontrolnego, jest wyczone w zakresie podatku od towarw i usug, co oznacza, e odnonie tego podatku nie mona zoy korekty deklaracji nie
tylko w czasie trwania postpowania kontrolnego i podatkowego ale
take w okresie midzy tymi postpowaniami a wanie w tym czasie
jak wskazano wyej korekta zostaa zoona przez skarc spk.
WSA w Bydgoszczy w wyroku z dnia 17 maja 2006 r. (I SA/Bd
216/06, ONSAiWSA 2007 nr 4, poz. 86) wskaza, e odnonie kwestii moliwoci dokonania korekty pomidzy postpowaniem kontrolnym, a postpowaniem podatkowym powiedzie trzeba, e zgodnie
z obowizujcym w tym zakresie od dnia 1 wrzenia 2005 r. art. 81b
1 pkt 1 Ordynacji podatkowej uprawnienie do skorygowania deklaracji ulega zawieszeniu na czas trwania postpowania podatkowego
lub kontroli podatkowej, w zakresie objtym tym postpowaniem lub
kontrol. Zgodnie za z art. 81b 1 pkt 2 korekta przysuguje nadal po
zakoczeniu kontroli podatkowej (lit. a), postpowania podatkowego
w zakresie nieobjtym decyzj okrelajc wysoko zobowizania
podatkowego (lit. b). Natomiast w myl art. 81b 3 Ordynacji podatkowej przepisu 1 pkt 2 lit. a nie stosuje si w zakresie podatku od towarw i usug.
WSA wskaza, e z powoanych unormowa wynika, e niedopuszczalne jest korygowanie deklaracji podczas toczcego si postpowania
[25]
31
kontrolnego i postpowania podatkowego. Uprawniona jest natomiast

korekta deklaracji w okresie pomidzy postpowaniem kontrolnym
a postpowaniem podatkowym. Jedynym odstpstwem od tej reguy
jest 3 art. 81b Ordynacji podatkowej. Wycza on prawo do korekty
w zakresie podatku od towarw i usug. Powysze oznacza, e uprawnienie do dokonania korekty VAT jest zawieszone nie tylko w okresie
postpowania kontrolnego i podatkowego, ale rwnie pomidzy tymi
postpowaniami. Minister Finansw w pimie z dnia 8 sierpnia 2005 r.
(na ktre powouje si strona w swym pimie procesowym z dnia
16 maja 2006 r.) stwierdzi, e nieskuteczna korekta bdzie miaa miejsce w przypadku, gdy kontrola podatkowa wykae nieprawidowoci,
a zebrany w toku kontroli materia dowodowy bdzie przyczynkiem do
wszczcia postpowania podatkowego.
Niezalenie od zaprezentowanej argumentacji zauway w tym
miejscu wypada, e z treci art. 81b nie wynika, aeby brak uprawnienia do korekty VAT w okresie pomidzy postpowaniem kontrolnym a postpowaniem podatkowym zwizany by ze stwierdzeniem
podczas kontroli podatkowej nieprawidowoci. Przepis ten stanowi
wprost o zawieszeniu prawa do korekty VAT w tym okresie, bez dodatkowych warunkw. Podnie w tym miejscu naley, i nieuprawnione
byoby twierdzenie oparte wycznie na wykadni literalnej e zawieszenie prawa do korekty jest nieograniczone w czasie w sytuacji,
gdy po zakoczeniu postpowania kontrolnego organ podatkowy nie
wyda decyzji. Wtrci wypada, e taka interpretacja w niektrych stanach faktycznych godziaby w zasad neutralnoci, charakteryzujc
wsplnotowy podatek od wartoci dodanej, tym samym te, w podatek
od towarw i usug obowizujcy w Polsce po dniu akcesji. Wydaje
si, i wane jest to, aby wszczcie postpowania podatkowego po zakoczonej kontroli nastpio w czasie waciwym dla zachowania zasad procedur, ktrymi kieruj si organy podatkowe. Z uwagi na fakt,
i podatek od towarw i usug jest podatkiem zharmonizowanym pomocny w tym przedmiocie moe si okaza Europejski Kodeks Dobrej
Administracji, ktry przyjmuje zasad stosownego terminu podjcia
decyzji, stanowic w art. 17 ust. 1, i urzdnik zapewni, e w sprawie kadego wniosku lub kadego zaalenia skierowanego do insty-
32
Feliks Prusak
[26]
tucji zostanie podjta decyzja w stosownym terminie, niezwocznie,

a w kadym razie nie pniej ni w dwa miesice od daty wpywu tego
wniosku lub zaalenia. Takie samo uregulowanie obowizuje w odniesieniu na odpowiedzi na pisma pojedynczych osb i do przekazywania
odpowiedzi na informacje administracyjne przekazywane przez urzdnika swoim przeoonym wraz z prob o wydanie polece w sprawie
podjcia koniecznych decyzji. Powoany przepis stwarza podstawy do
wypenienia istniejcej w tym zakresie luki (brak terminu obligujcego
organ do wszczcia postpowania podatkowego po zakoczonej kontroli) w drodze analogii, ktra na gruncie unormowa proceduralnych
jest dopuszczalna (por. wyrok NSA z dnia 4 lutego 1999 r., IV SA
419/98, Lex Nr 47260 oraz wyrok WSA z dnia 22 lutego 2005 r.,
II SA/Wa 2226/04, Lex Nr 164933).
Zagadnieniem szczegowym bdcym przedmiotem niniejszej
analizy jest kwestia dopuszczalnoci i skutecznoci korekty deklaracji podatkowej w kontekcie ustale kontrolnych. Przywoa tu naley wyrok WSA w Szczecinie z dnia 1 czerwca 2006 r. (I SA/Sz 10/06,
niepubl.), w ktrym wskazano, e jeeli odrbne przepisy nie stanowi
inaczej, podatnicy ... mog skorygowa uprzednio zoon deklaracj
uprawnienie do skorygowania deklaracji przysuguje podatnikom,
ktrzy m.in. w zoonej deklaracji wykazali zobowizanie podatkowe
w wysokoci mniejszej od nalenej albo podatku przypadajcego do
zwrotu w wysokoci wikszej od nalenej. Art. 81a ustawy Ordynacja
podatkowa, przyjmuje jako ogln zasad dopuszczalno wszelkich
korekt deklaracji podatkowych oczywicie z zastrzeeniem odrbnoci, ktre mog wprowadza odrbne przepisy. Przepis art. 109 ust. 7
pkt 1 ustawy z dnia z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarw
i usug (Dz.U. Nr 54, poz. 535 ze zm.) jak mylnie podnosz organy nie
zamyka podatnikowi drogi do zoenia korekty deklaracji, w sytuacji
gdy w prowadzonym przez organ postpowaniu czy to podatkowym
czy kontroli, nie stwierdzono nieprawidowoci zwizanych z realizacj obowizkw podatkowych.
Uprawnienie do zoenia korekty w ocenie WSA ulega zawieszeniu na czas trwania postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej oraz w okresie midzy zakoczeniem kontroli a wszczciem
[27]
33
postpowania w zakresie zobowiza podatkowych, ktrych dotyczy postpowanie lub kontrola, ale, czego organ nie bierze pod uwag
przysuguje nadal w zakresie, w jakim w toku postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej nie stwierdzono naruszenia prawa lub
nie wydano decyzji okrelajcej wysoko zobowizania podatkowego (art. 81b 1 ustawy Ordynacja podatkowa).
Brak jest merytorycznego uzasadnienia dla uznania bezwzgldnej
bezskutecznoci korekty deklaracji w podatku od towarw i usug,
w kadej sytuacji po zakoczeniu kontroli podatkowej.
Protok z kontroli nie zawierajcy adnych wskaza co do ewentualnego naruszenia prawa podatkowego nie ogranicza i nie odbiera prawa do zoenia korekty deklaracji, o czym stanowi przepis (art. 81b 1
pkt 2 Ordynacji podatkowej), ktry w takiej sytuacji pozostawia podatnikom prawo do zoenia prawnie skutecznej korekty deklaracji.
Jedynie w sytuacji gdy kontrola podatkowa wykae nieprawidowoci, a zebrany w toku kontroli materia dowodowy bdzie przyczynkiem do wszczcia postpowania podatkowego, korekta deklaracji
w zakresie podatku od towarw i usug nie bdzie prawnie skuteczna.
Nieuzasadnione jest rwnie stanowisko, e strona nie moe skutecznie dowodzi, e w kontroli nie stwierdzono nieprawidowoci.
Zakres kontroli podatkowej przeprowadzonej przez organ podatkowy
obejmowa prawidowo i rzetelno wywizywania si z obowizkw wynikajcych z przepisw prawa podatkowego w podatku od towarw i usug za okres za [...] zatem nie ograniczaa si jedynie do
potwierdzenia zgodnoci ewidencji z deklaracjami ale rwnie do ich
rzetelnoci tj. ewidencjonowania wszelkich faktur (zdarze).
Fakt, e w protokole z kontroli podatnik owiadczy, i przedoy
wszystkie dokumenty dotyczce kontroli, a niezalenie od przyczyn,
wszystkich dokumentw jednak nie przedoy, nie powoduje, e organ na tej podstawie moe stwierdzi, e ustalenia protokou z kontroli nie s wice.
Zasygnalizowania, w wietle przesanek zastosowania przepisu art.
16a k.k.s., wymaga konieczno rozrnienia postpowania podatkowego i kontroli skarbowej. Rozwaanie analityczne podj w tej materii podj WSA w Poznaniu w wyroku z dnia 15 kwietnia 2008 r.
34
Feliks Prusak
[28]
(I SA/Po 215/08, Lex Nr 368545) stanowic, e istotne znaczenie

dla oceny prawidowoci zaskaronej decyzji ma przepis art. 81b 1
Ordynacji podatkowej, zgodnie z ktrym uprawnienie podatnika ulega zawieszeniu na czas trwania kontroli podatkowej lub postpowania
podatkowego i przysuguje nadal po ich zakoczeniu lecz nie w zakresie objtym decyzj okrelajc wysoko zobowizania podatkowego. Zasada ta nie dotyczy jednak podatku od towarw i usug (art. 81b
3).
W myl tej regulacji uzna naley, e uprawnienie do dokonania korekty w podatku od towarw i usug ulega zawieszeniu rwnie pomidzy tymi okresami (por. wyrok WSA z dnia 17 maja 2006 r., I SA/Bd
216/06, ONSAiWSA 2007 nr 4, poz. 88).
Podkreli naley, e w rozpatrywanej sprawie kontrol w spce
przeprowadza organ podatkowy (urzd skarbowy), a nie urzd kontroli skarbowej. Nie mona wic przenosi regulacji prawnej zawartej
w art. 14c ustawy z dnia 28 wrzenia 1991 r. o kontroli skarbowej
(Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 65 ze zm.) w sprawie korekty deklaracji
na przepisy Ordynacji podatkowej w sytuacji, gdy ustawodawca rnicuje (w dwch odrbnych ustawach) kontrol podatkow i kontrol
skarbow. Zauway trzeba, e brak uzasadnienia do takiego rnicowania praw podatnikw, nie biorc pod uwag faktu, e w. w. ustawy
dotycz rnych organw dokonujcych kontroli, ich rnych kompetencji i trybu przeprowadzania kontroli. Podkreli take naley, e
sd jest zwizany przepisami ustawy, a orzeczenie o jej niezgodnoci
z Konstytucj naley do Trybunau Konstytucyjnego, ktry jednak nie
zakwestionowa przepisu art. 81b jako niekonstytucyjnego.
8. Kontynuujc analiz tytuowego przedmiotu trzeba z kolei odwoa si do stanowiska doktryny prawa i postpowania karnego skarbowego. ktre w odniesieniu do analizowanego problemu przedstawi
mona nastpujco.
Zauway jednak wstpnie trzeba, e od 1999 r. w literaturze przedmiotu ukazao si 16 komentarzy do Kodeksu karnego skarbowego, 25
podrcznikw, 4 monografie oraz 142 przyczynki artykuowe.
[29]
35
Analizie poddane zostan zatem wskazane pozycje komentatorskie

i monograficzne4 z zakresu prawa karnego skarbowego. Uzupenieniem
analizy stanowiska doktryny bd artykuy przyczynkowe5 w polskich
czasopismach profesjonalnych.
Przystpujc do przegldu stanowisk wyraonych w doktrynie podnie naley co nastpuje.
L. Wilk i J. Zagrodnik w komentarzu6 do treci przepisu art.16a
k.k.s. stwierdzaj, i przepis ten dotyczy tylko oszustw podatkowych
wicych si ze zoeniem deklaracji podatkowych zawierajcych
nieprawd lub w ktrych zatajono prawd. Autorzy Ci wskazuj ponadto, e przepis ten ma charakter przepisu lex specialis wobec oglnej konstrukcji art. 16 k.k.s., co ma oznacza i rzdzi si on swoimi
prawami.
W zwizku z powyszym przesanki dokonania korekty deklaracji
podatkowych okrelonych w art. 16a k.k.s. s samodzielnymi, co oznacza i podatnik nie musi spenia wymogw okrelonych w art. 16
k.k.s. takich jak ujawnienia osb wspdziaajcych.
S. Baniak, Prawo karne skarbowe, Warszawa 2009; L. Wilk, J. Zagrodnik,
Prawo karne skarbowe, Warszawa 2009; R. Kubacki, A. Bartosiewicz, Kodeks karny
skarbowy. Przestpstwa i wykroczenia podatkowe oraz dewizowe, Warszawa 2005;
W. Kotowski, B. Kurzpa, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2006,
T. Grzegorczyk, op. cit.; F. Prusak, Kodeks karny skarbowy komentarz, Warszawa
2005; Kardas, G. abuda, T. Razowski, Kodeks karny skarbowy komentarz,
Warszawa 2007, L. Wilk, J. Zagrodnik, op. cit.; F. Prusak, Prawo karne skarbowe,
Warszawa 2008; V. Konarska-Wrzosek, Prawo karne skarbowe, Warszawa 2008.
4
5
M. Chomiuk, T. Pabiaski, Korekta deklaracji podatkowej jako sposb wyczenia
odpowiedzialnoci karnej skarbowej, Prawo i Podatki 2006 nr 3, s. 16-19; M. Mucha,
Korekta deklaracji a zastosowanie sankcji karnych skarbowych, MoP 11.3/2003,
s. 16-18; L. Wilk, Jeszcze w sprawie tzw. niekaralnoci korekt deklaracji podatkowych,
Przegld Sdowy 14.7-8/2004, s. 142; Tene, Korekta deklaracji podatkowej
w wietle prawa karnego skarbowego. Przegld Sdowy 10.11-12/2000, s. 131138; Tene, Zaoenia nowelizacji Kodeksu karnego skarbowego z 28.7.2005 r., cz
materialnoprawna, MoP 14.1/2006 Nr 1, s. 7 i n.; A. Sarna, Korekty deklaracji
podatkowych w znowelizowanych przepisach ordynacji podatkowej, Przegld Podatkowy
2006 nr 3, s. 42; H. Skwarczyski, Czynny al w prawie karnym skarbowym, MoP
14.2/2006, s. 21 i n.
L. Wilk, J. Zagrodnik, op. cit., s. 85-88.
36
Feliks Prusak
[30]
Autorzy wskazanego komentarza krytykuj mocno przyjte przez

ustawodawc rozwizanie wskazujc, i w wietle obowizujcych regulacji korzy majtkowa uzyskana przez podatnika jawi si wrcz
jako rodzaj swoistego kredytu, ktry w razie ujawnienia oszustwa
przez kontrol podatkow przyjdzie spaci, a jego spacenie wyczy
karalno popenionego oszustwa.
L. Wilk i J. Zagrodnik nie wypowiadaj si w powoanym komentarzu odnonie do kwestii cezury czasowej co do skorzystania z art.
16a k.k.s. w przypadku podjtego i prowadzonego postpowania karno skarbowego.
W komentarzu do Kodeksu karnego skarbowego P. Kardasa, G. a
budy oraz T. Razowskiego7 wskazani autorzy rwnie podnosz, e art.
16a ma charakter normy lex specialis w stosunku do art. 16 k.k.s. i dokonuj szczegowej analizy przesanek skorzystania z tego przepisu.
Nie podejmuj oni jednak w ogle tematyki cezury czasowej skorzystania z art.16a k.k.s. w przypadku wszczcia i prowadzenia postpowania karnego skarbowego.
Autorzy ci poddaj krytyce przyjte rozwizanie wskazujc, i kariera tej instytucji zwizana jest z jej kryminogennoci. Wskazuj, i
jest to przepis, ktry uatwia prac organom cigania, ale jednoczenie
zachca do popeniania przestpstw i wykrocze skarbowych, w tym
tych, ktre cechuje najwysza zawarto bezprawia.
F. Prusak w swoim komentarzu8 wskazuje na to, przepis art. 16a
k.k.s. ma charakter normy lex specialis w stosunku do art. 16 k.k.s.,
wskazujc i przepis ten znosi obowizek wyraania czynnego alu
w konstrukcji i uwarunkowaniach art. 16 k.k.s. Wskazuje on pomocniczo i w celu porwnawczym, i w ordynacji podatkowej w brzmieniu
przepisu art. 81 pkt 3 w latach 1997-2002 istniao podobne uregulowanie. Autor ten nie podejmuje jednak szczegowej problematyki
skorzystania z art. 16a k.k.s. w przypadku wszczcia i prowadzenia
postpowania karnego skarbowego.
P. Kardas, G. abuda, T. Razowski, op. cit., s. 265-268.
F. Prusak, Kodeks karny skarbowy, cit., s. 286-287.
[31]
37
T. Grzegorczyk w swoim komentarzu9 okrela przepis art. 16a k.k.s.

jako swoist posta czynnego alu. Autor ten wskazuje na to, i w literaturze wskazuje si na to, i przepis ten okrela samodzielne przesanki jego stosowania (niezalene od art. 16 k.k.s.) jednake wyraa
pogld, i dokonanie skutecznej prawnie korekty zeznania podatkowego mona dokona tylko zanim doszo do ujawnienia przez organ
cigania przestpstwa uszczuplenia nalenoci podatkowej. Zgodnie
z jego pogldem, jeeli organ cigania skarbowego ujawni ju czyn
i rozpocznie postpowanie karne skarbowe to dezaktualizuje to moliwo skorzystania przez sprawc z art. 16a k.k.s. Dodatkowo odkreli
naley, i autor ten wskazuje na to, i przepis art. 16a k.k.s. dotyczy
moe jedynie korekty danych podanych umylnie nierzetelnie.
W komentarzu autorstwa W. Kotowskiego i B. Kurzpy10 autorzy ci
okrelaj instytucj okrelon w art. 16a k.k.s. jako odmian czynnego alu na gruncie prawa karnego. Wskazuj, i wyrasta ona z zasady
prymatu skutecznego zabezpieczenia ochrony finansw publicznych
przed represj. Dokonuj oni szczegowej analizy przesanek zastosowania art. 16a k.k.s.
Z punktu widzenia prowadzonej analizy czym warto podkreli, i
wskazani autorzy dostrzegaj, i moliwo zoenia korekty deklaracji podatkowej nie jest ograniczona w czasie za wyjtkiem sytuacji
gdy prowadzona jest kontrola podatkowa lub skarbowa (bo wwczas
z mocy prawa nastpuje zawieszenie tego uprawnienia) w zakresie objtym postpowaniem lub kontrol.
W komentarzu R. Kubackiego i A. Bartosiewicza11 wskazani autorzy
okrelaj przepis art. 16a k.k.s. jako szczeglny przypadek niepodlegania karze. Autorzy podnosz wtpliwo co do tego, jak interpretowa pojcie skutecznie prawnie zoonej korekty deklaracji w tym
znaczeniu, czy charakter taki bdzie miaa kada deklaracja (w tym
niedoprowadzajca do stanu zgodnego z rzeczywistoci) czy te tylko deklaracja doprowadzajca do stanu zgodnego z rzeczywistoci.
T. Grzegorczyk, op. cit., s. 88-91.
W. Kotowski, B. Kurzpa, op. cit., 2006, s. 73-74.
10
R. Kubacki, A. Bartosiewicz, op. cit., s. 149-154, Warszawa 2010, s. 139-140.
11
38
Feliks Prusak
[32]
Z treci przepisu stanowicego o koniecznoci wyrwnania uszczuplonej lub naraonej nalenoci publicznoprawnej autorzy ci wywodz
tez, i skutecznie prawnie dokonan deklaracj bdzie jedynie taka,
ktra zwizana jest z pen spat (wyrwnaniem) uszczuplonej nalenoci publicznoprawnej (lub nalenoci naraonej na uszczuplenie).
Z kolei w odnonym podrczniku F. Prusak12 wskaza, e szczegln
form czynnego alu jest ekspiacja podatkowa w sytuacji kiedy ustawa okrela, e sprawca nie podlega karze za przestpstwo skarbowe
lub wykroczenie skarbowe, jeli zoy w sposb skuteczny deklaracj
i uici naleno publicznoprawn naraon bd uszczuplon czynem. Autor ten stoi wic na stanowisku, e przepis art. 16a k.k.s. bdc
szczegln form czynnego alu (art. 16 k.k.s.) stanowi lex specialis
w stosunku do przepisu art. 16 k.k.s.
V. Konarska-Wrzosek w podrczniku13 pomija kwesti regulacji
przepisu art. 16a k.k.s., co moe oznacza, e autorka przyjmuje przepis art. 16a k.k.s. jako dalsz cz regulacji konstrukcji z przepisu art.
16 k.k.s.
W podrczniku L. Wilka i J. Zagrodnika14 stanowisko autorw wobec art. 16a k.k.s. jest tosame z cytowanym pogldem wyraonym
w komentarzu wskazanych autorw i nie porusza problematyki cezury
czasowej skorzystania z art. 16a k.k.s. w przypadku wszczcia i prowadzenia postpowania karnego skarbowego.
W podrczniku S. Baniaka15 autor ten wskazuje i wprowadzenie art. 16a k.k.s. jest powrotem do stanu prawnego obowizujcego
w ustawie ordynacja podatkowa (art. 81 3 tej ustawy) w brzmieniu przed nowelizacj dokonanej ustaw z dnia 12 wrzenia o zmianie ustawy ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektrych innych
ustaw (usuwajcej art. 81 3 z ustawy ordynacja podatkowa) czyli
powrt do sytuacji niekaralnoci korekty deklaracji podatkowej. Autor
ten stoi rwnie na stanowisku, i art. 16a ma charakter normy lex speF. Prusak, Prawo karne skarbowe, cit., s. 100.
12
V. Konarska-Wrzosek, op. cit.
13
L. Wilk, J. Zagrodnik, op. cit., s. 75-77.
14
S. Baniak, op. cit., s. 105-106.
15
[33]
39
cialis w stosunku do art. 16 k.k.s. albowiem uznaje niezaleno przesanek tego przepisu (art. 16a k.k.s.) od przesanek wskazanych w art.
16 k.k.s.
W artykule autorstwa A. Sarny16 podniesiono, e praktyczn konsekwencj wprowadzenia regulacji art. 16a Kodeksu karnego skarbowego
jest brak koniecznoci skadania tzw. czynnego alu, tj. zawiadomienia o popenieniu czynu zabronionego, co dotychczas wielu podatnikw czynio ze wzgldu na brak uregulowa stwierdzajcych, i sam
fakt zoenia korekty deklaracji jest wystarczajcy dla uniknicia odpowiedzialnoci karnej skarbowej za wykazanie w pierwotnej deklaracji nieprawidowych danych.
Z kolei H. Skwarczyski17 wskazuje, e z przymiotu niekaralnoci [na podstawie art. 16a k.k.s.] moe skorzysta osoba korygujca zgodnie z przepisami Ordynacji podatkowej deklaracj podatkow,
chociaby bya sprawc kierowniczym, polecajcym czy prowokatorem przestpstwa lub wykroczenia podatkowego zwizanego z pierwotnie sporzdzon deklaracj podatkow. W aspekcie procesowym
wypenienie przesanek z art.16a K.K.S. daje taki sam rezultat jak
czynny al dla pozostaych deliktw skarbowych.
Porwnawczo problem art. 16a k.k.s. uj L. Wilk18 w korelacji
z dyspozycj przepisu art. 16 k.k.s., wskazujc, e jeeli potraktuje
si przepis art. 16a jako lex specialis wobec art. 16 k.k.s. to powinni
my przyzna pierwszestwo cile literalnej jego wykadni. W konsekwencji tego, jednak naleaoby uzna, e wycza on ogln regulacj
czynnego alu zawart w art. 16 k.k.s. w odniesieniu do kategorii
oszustw podatkowych. Zatem, jeeli nawet sprawca oszustwa zawiadomi waciwy organ o jego popenieniu, zanim organ ten powzi
o tym jakkolwiek wiadomo oraz zapaci niezwocznie uszczuplony
podatek, lecz nie zoy korekty deklaracji podatkowej (w ktrej poda
nieprawd) to nie moe skorzysta z niekaralnoci, albowiem nie spenia jednego z warunkw przewidzianych w art. 16a k.k.s., pomimo e
A. Sarna, op. cit., s. 42.
16
H. Skwarczyski, op. cit., s. 21.
17
L. Wilk, Zaoenia nowelizacji Kodeksu karnego skarbowego, cit., s. 7.
18
40
Feliks Prusak
[34]
spenia warunki niekaralnoci przewidziane w art. 16 k.k.s. Z drugiej

strony, jeeli art. 16a stanowi lex specialis wobec art. 16 k.k.s., to oznacza, e czynny al w przypadku sprawcw oszustw podatkowych nie
jest ograniczony podmiotowo, zatem nie dotycz go wyczenia podmiotowe przewidziane w art. 16 6 k.k.s.
W osobnym artykule L. Wilka19 porwnujc regulacje przepisu art.
16a i art. 16 k.k.s. autor ten wskazuje, e dodany nowelizacj art. 16a
stanowi lex specialis w odniesieniu do art.16 k.k.s.
9. Uzupenieniem prezentacji kwerendy bibliograficznej odnoszcej
si do wykadni przepisu art. 16a k.k.s. naley z kolei odwoa si do
pogldw panujcych w doktrynie prawa podatkowego.
W tym zakresie naley wskaza, e H. Dzwonkowski20 wskazuje,
e uprawnienie do skorygowania deklaracji ulega zawieszeniu na czas
trwania postpowania podatkowego lub kontroli podatkowej w zakresie objtym tym postpowaniem lub kontrol. Podobnie zreszt przyjmuje wyrok WSA z dnia 18 marca 2004 r. (III SA 2321/02, MoP
12.6/2004, s. 44). Podobne stanowisko zajmuj H. Dzwonkowski21
oraz A. Sarna22.
Zawieszenie prawa do korekty dotyczy take wsplnika spki cywilnej, jeeli kontrola dotyczy dziaalnoci spki, co wskazano w wyroku WSA z dnia 25 czerwca 2003 r. (I SA/Wr 852/01, ONSA 2004
nr 2, poz. 79). Korekta zoona w tej sytuacji nie wywouje skutkw
prawnych. Uprawnienie do korekty przysuguje jednak nadal po zakoczeniu kontroli podatkowej. Przysuguje take po zakoczeniu postpowania podatkowego w zakresie nieobjtym decyzj okrelajc
wysoko zobowizania podatkowego.
Ustawodawca nie wymienia pierwotnie expressis verbis kontroli
skarbowej jako przesanki zawieszenia prawa do korekty deklaracji.
W literaturze i orzecznictwie sdowym toczy si dlatego spr o to,
L. Wilk, Zaoenia nowelizacji Kodeksu karnego skarbowego, cit., s. 7-12.
19
H. Dzwonkowski, Komentarz Ordynacja podatkowa, Warszawa 2008.
20
H. Dzwonkowski, Korekta zeznania podatkowego w toku kontroli skarbowej,

MoP 8.8/2000, s. 12-18.
21
A. Sarna, op. cit., s. 42 i n.
22
[35]
41
czy w ogle suy prawo do korekty23 zeznania podatkowego (deklaracji podatkowej).

Wspomniany autor H. Dzwonkowski wskazuje dalej, e w przepisie
art. 3 pkt 5 ordynacji podatkowej ujednolicono terminologi zeznania
i deklaracji podatkowej. S to instytucje prawne o zasadniczo rnym
charakterze prawnym i rnych funkcjach w systemie prawa podatkowego. Argumentem przeciwko zawieszeniu prawa do korekt w trakcie
kontroli skarbowej miao by to, e kontrola skarbowa jest niekiedy
uznawana za inny rodzaj kontroli ni kontrola podatkowa24 i ma inne
zasady oraz procedury prowadzenia kontroli25.
Z drugiej strony wskazany autor H. Dzwonkowski wskazuje, e nazewnictwo kontrola podatkowa i kontrola skarbowa jest merytorycznie i jzykowo tyle poprawne, co mylce26. Obydwa rodzaje
kontroli dotycz bowiem podatkw, cho wykonuj j rne podmioty
wszelako czynnoci tych nie daje si zreszt cile rozgraniczy27.
W przepisach o autokorekcie jak wskazuje H. Dzwonkowski chodzi o kontrol w sensie czynnoci, a nie o kontrol w znaczeniu systemu kontroli28. Po zmianach Ordynacji podatkowej z dnia 12 wrzenia
2002 r. mowa jest ju o zintegrowanym systemie kontroli, stosownie
do przepisw art. 281-292 ordynacji podatkowej. Tym samym zlikwiNa temat korekty zeznania podatkowego por. m.in. B. Brzeziski, M. Kali
23
nowski, M. Masternak, A. Olesiska, Ordynacja podatkowa. Komentarz, Toru 2002,
s. 296.
24
Podobnie J. Kulicki, Kontrola skarbowa. Komentarz do ustawy, Warszawa 1997,
s. 33-51.
25
Por. J. Kulicki, Zakoczenie postpowania kontrolnego, Przegld Podatkowy
2000 nr 3, s. 36; Ponadto por. J. Sobczak, Kontrola skarbowa a administracyjne
postpowanie podatkowe, Przegld Podatkowy 1997 nr 4, s. 26-28; J. Naczyska,
Funkcjonowanie instytucji kontroli skarbowej, Roczniki Nauk Prawnych 8/1998
[= Ksiga pamitkowa powiecona pamici Profesora Henryka Renigera], s. 101
E. Rukowski, Kontrola skarbowa, [w:] Biblioteka podatkowa, pod red.

W. Gronowskiego, wydawnictwo wymienno kartkowe), Warszawa 1997, s. 87.
26
27
C. Kosikowski, Postpowanie podatkowe w systemie prawa polskiego, Acta
Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica 65/1979, s. 87 i n.
H. Dzwonkowski, Korekta zeznania podatkowego, cit., s. 12-18
28
42
Feliks Prusak
[36]
dowao to dotychczasowy spr. Z kolei przepis art. 81 3 Ordynacji

podatkowej przewidywa pierwotnie, e w przypadku skorygowania
deklaracji podatkowej organ podatkowy nie stosuje kar przewidzianych w ustawie karnej skarbowej.
W nowelizacji ordynacji podatkowej z dnia 12 wrzenia 2002 r.
susznie uchylono ten przepis, gdy dopuszczano w nim bowiem do
uznania, e podatnika mona kara za wykonywanie przypisanych mu
przez prawo kompetencji. Przemawia za tym taka logika mylowa,
e podatnik powinien by ukarany za zoenie pierwotnej, wadliwej
deklaracji, a zwalniao go od odpowiedzialnoci zoenie deklaracji
korygujcej. Tymczasem wydaje si, e ani jedna, ani druga czynno zoenie czy te skorygowanie deklaracji nie moe prowadzi do karania podatnika. Jest to bowiem stosowanie prawa, czyli wykonywanie
kompetencji, w ramach ktrej podatnik, podobnie jak organ podatkowy, ma prawo do bdu. Karanie w ramach prawa karnego skarbowego
powinno tu mie charakter materialny i powinno by zwizane wycznie z naraeniem Skarbu Pastwa na straty pod warunkiem wykazania winy podatnika. W konsekwencji karanie musi wiza si
z przesankami przewidzianymi w prawie karnym, w szczeglnoci
z win, a nie ze zobiektywizowanym obowizkiem samowymiaru wykonywanym za administracj podatkow29.
Przywilej podatnika do zoenia zmiany deklaracji istnia jeszcze
przed wprowadzeniem Ordynacji podatkowej. Warto odesa do szerszej argumentacji, bo jak twierdzi H. Dzwonkowski, organy podatkowe,
a niekiedy take orzecznictwo sdowe, kwestionoway to uprawnienie (Wyrok NSA z 9 lutego 2000 r., I SA/Wr 1265/99, POP 2001
nr 3, poz. 50)30. W praktyce odmawiano nawet przyjcia dokumentw lub deklaracji zawierajcej korekty zobowiza. Doprowadzio
to najpierw do wprowadzenia wyranych przepisw w tym zakresie,
a nastpnie pojawia si potrzeba znacznego rozbudowania przepisw
o korektach.
M. Mucha, op. cit., s. 24-27.
29
Cyt. za: C. Kosikowski, H. Dzwonkowski, A. Huchla, op. cit., s. 237.
30
[37]
43
Zakres stosowania korekty, o ktrej stanowi art. 81 Ordynacji podatkowej, ogranicza si do korekty deklaracji samowymiarowych
(o ktrych stanowi art. 21 2 Ordynacji podatkowej). Deklaracje te koryguje si take w trybie czynnoci sprawdzajcych (art. 274 Ordynacji
podatkowej tzw. korekta pod nadzorem). Natomiast do deklaracji
w podatku rolnym, lenym oraz w podatku od nieruchomoci, w podatku od osb fizycznych oraz w podatku od spadkw i darowizn ma
zastosowanie przepis art. 21 5 w zw. z art. 254 Ordynacji podatkowej. Podatnicy bdcy osobami fizycznymi maj na gruncie przepisw
o tych podatkach obowizek aktualizowania danych ze zoonych deklaracji podatkowych, w przypadku gdy okolicznoci faktyczne (sprzeda, zakup, zmiana przeznaczenia itp.) uzasadniaj zmian podstawy
opodatkowania i wysokoci zobowizania podatkowego. Organ podatkowy I instancji, ten sam, ktry poprzednio decyzj wyda, ma obowizek wydania decyzji uwzgldniajcej zmiany stanu faktycznego.
Przepisy o korektach nie powinny by rozproszone. Zakres stosowania i rodzaj mechanizmu (korekty) powinny by jasno w przepisach
okrelone, a przepisy te powinny by skupione w ramach jednej instytucji prawnej. Podobnie jak samowymiar pierwotny, autokorekta jest
w peni samodzieln (autonomiczn) deklaracj podatnika. W przepisach zmienionych nowelizacj z dnia 12 wrzenia 2002 r. zostao to
podkrelone w ten sposb, e podatnik docza do deklaracji korygujcej pisemne uzasadnienie przyczyn korekty (art. 81 2 Ordynacji
podatkowej po zmianie dokonanej ustaw z 12.9.2002 r. o zmianie
ustawy Ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektrych innych
ustaw (Dz.U. Nr 169, poz. 1387 ze zm.).
Przepis ten ma zastosowanie uniwersalne, zarwno do autokorekty materialnej, jak i do autokorekty formalnej. Pierwotne owiadczenia podatnika (deklaracje lub zeznania) maj charakter deklaratoryjny.
Odtwarzaj bowiem prawnopodatkowy stan faktyczny. Deklaracje korygujce maj charakter deklaratoryjny w stosunku do obowizku podatkowego, ale w stosunku do deklaracji pierwotnych maj charakter
konstytutywny, poniewa zmieniaj skonkretyzowany stosunek prawno podatkowy. Autokorekta podatnika nie wyklucza skorygowania deklaracji przez wydanie decyzji. W sytuacji gdy organ po zoeniu
44
Feliks Prusak
[38]
przez stron deklaracji korygujcej powemie wtpliwoci co do wykazanego w niej zobowizania lub kwoty zwrotu podatku, powinien
wszcz postpowanie podatkowe w sprawie okrelenia zobowizania podatkowego za dany okres obrachunkowy (Wyrok NSA z 7 lutego 2003 r., I SA/Gd 419/00, POP 2004 nr 4, poz. 87).
10. Przeprowadzona dotychczasowa prezentacja pogldw orzecznictwa sdowego oraz stanowisk doktryny prawa karnego skarbowego pozwala na dokonanie pewnych generalnych ustale odnonie do
charakteru i zakresu podmiotowego stosowania art. 16a k.k.s. Stanowi
ona jednoczenie doskona baz wyjciow dla prowadzenia dalszych
niezbdnych rozwaa, w szczeglnoci w zakresie ustalenia czy moliwo zastosowania instytucji przewidzianej w art. 16 a k.k.s. wycza
wszczcie i prowadzenie postpowania karnego skarbowego.
Podsumowujc dotychczasowe ustalenia naley zatem doj do
wniosku, i bezsprzecznie przepis art. 16a k.k.s. stanowi norm lex
specialis w stosunku do art. 16 k.k.s., co jest powszechnie wyraane
w literaturze przedmiotu31.
Ustalenie to wie si z powan implikacj mianowicie z uznaniem autonomicznego charakteru tego przepisu i uznaniem wskazanych
w nim przesanek nie podlegania odpowiedzialnoci karnej skarbowej
jako przesanek samodzielnych, nie zwizanych z przesankami wyraonymi w art. 16 k.k. (czyli przesankami tzw. czynnego alu).
W zakresie ustalenia podmiotowego zakresu obowizywania przepis art. 16a k.k.s. naley podzieli sformuowan w doktrynie tez, i
dotyczy on wycznie osb, ktre uprzednio celowo zoyy nieprawdziw lub nierzeteln deklaracj podatkow, a zatem sprawcw przestpstw i wykrocze skarbowych32.
Przyjte ustalenie wynika z faktu, i popenienie oszustw podatkowych moe by tylko umylne, zatem nie bdzie w ogle ponosia odpowiedzialnoci karnej skarbowej osoba, ktra nieumylnie wskutek
31
F. Prusak, Kodeks karny skarbowy, cit., s. 286-287, teza 6; L. Wilk, J. Zagrodnik,
op. cit., s. 85; P. Kardas, G. abuda, T. Razowski, op. cit., s. 265-268; A. Sarna, op.
cit., s. 44; L. Wilk, Zaoenia nowelizacji kodeksu karnego skarbowego, cit., s. 9
L. Wilk, J. Zagrodnik , op. cit., s. 85; T. Grzegorczyk, op. cit., s. 88-91.
32
[39]
45
rnego rodzaju bdw (rachunkowych, bdnego rozumienia przepisu) po prostu bdnie zoy deklaracj podatkow. Jeeli zatem
w ogle nie bdzie ona podlega odpowiedzialnoci karnej skarbowej,
to tym bardziej w stosunku do niej nie znajdzie zastosowania przepis
o moliwoci wyczenia takiej odpowiedzialnoci.
Na tle powyszych ustale wci problematyczne pozostaje zagadnienie, czy mona w ogle skorzysta (a jeli tak to do kiedy) z instytucji przewidzianej w art. 16a k.k.s. w sytuacji wszczcia postpowania
karnego skarbowego.
W oparciu o dyspozycje przepisw ordynacji podatkowej (art. 81b)
mona w kadym razie przyj, i jeeli postpowanie karno skarbowe
prowadzone jest w efekcie kontroli skarbowej i dana osoba w terminie
14 dni od dorczenia protokou kontroli nie skorzystaa z uprawnienia do skorygowania deklaracji przewidzianego w art. 14c ust. 3 ustawy o kontroli skarbowej to wwczas jej uprawnienie do skorzystania
z dobrodziejstwa art. 16a k.k.s. w toku dalszego postpowania wygasa (ustawa z dnia 28 wrzenia 1991 r. o kontroli skarbowej, tekst jedn.
Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 65 ze zm.).
Naley wskaza, i identyczny mechanizm bdzie mia zastosowanie w przypadku przeprowadzanej kontroli podatkowej, albowiem po
zakoczonej kontroli i po otrzymaniu protokou kontrolnego podatnik moe skorzysta z uprawnienia do skorygowania swojej deklaracji
(art. 81b 1 pkt 1 ppkt b) Ordynacji podatkowej).
W hipotetycznym przypadku gdyby prowadzone byo postpowanie
karne skarbowe rwnolegle z kontrol podatkow to naley w tej materii wskaza, e niezalenie od etapu postpowania karnego skarbowego podatnikowi bdzie przysugiwao uprawnienie do skorzystania
z instytucji ustanowionej w art. 16a k.k.s. po zakoczeniu wskazanych kontroli (zgodnie z opisan powyej procedur po otrzymaniu
protokou).
Na tle powyszych ustale problematyczna jest jednak nadal sytuacja, w ktrej wszczcie postpowania karnego skarbowego nie jest
poprzedzone kontrol skarbow ani podatkow (i gdy nie jest ona
w toku). Naley w tej materii wskaza, i zarwno przepisy k.k.s. jak
i przepisy ordynacji podatkowej nie ustanawiaj adnej reguy w tej
46
Feliks Prusak
[40]
materii. W efekcie nie jest wiadome, czy w opisanej sytuacji mona dokona korekty deklaracji podatkowej jedynie przed wszczciem
postpowania karnoskarbowego, przed przedstawieniem zarzutw
w sprawie czy te mona j dokonywa nawet w toku postpowania
skarbowego (do czasu wyrokowania).
Stosownie do tego, co byo ju podnoszone w literaturze przedmiotu wskazany problem zosta niedostrzeony, a podnis go jedynie
T. Grzegorczyk33, ktry uwaa i jeeli organ cigania karnego skarbowego ujawni ju czyn i rozpocznie postpowanie karne skarbowe, to
dezaktualizuje to moliwo skorzystania przez sprawc z dobrodziejstwa art. 16a k.k.s.
Powyszy pogld (powoujc si zreszt na stanowisko wskazanego
autora) wyrazi take SN w uzasadnieniu postanowienia z dnia 17 maja
2007 r. (sygn. IV KK 131/07, OSNwSK 2007 nr 1, poz. 1092).
Naley podnie, i przytoczony pogld (T. Grzegorczyka) nie wydaje si trafny i naley dopuci moliwo skorzystania przez sprawc z instytucji okrelonej w art. 16a k.k.s. rwnie w toku wszcztego
postpowania karnego skarbowego. W uzasadnieniu wyraonego odmiennego pogldu naley podnie nastpujc argumentacj:
Po pierwsze, tre przepisw ustawy ordynacji podatkowej oraz
tre przepisw k.k.s. nie zawiera (jak to byo ju wskazane) adnych
regulacji w tej materii i nie okrela adnej cezury czasowej dla skorzystania z dobrodziejstwa art. 16a k.k.s. przez sprawc potencjalnego
przestpstwa lub wykroczenia karno skarbowego. Zakadajc racjonalno dziaa ustawodawcy naley uzna, i skoro wiadomie nie okreli on wskazanej cezury w aden sposb, to nie mona uzna e ona
istnieje, albowiem byaby to nadinterpretacja treci obowizujcych
przepisw, nieuzasadniona wykadnia rozszerzajca.
Po drugie, w kontekcie powyszej konstatacji naley odnie si do
ratio legis ustanowienia przepisu art. 16a k.k.s. Jak zostao to wskazane, mona dopatrywa si tego uzasadnienia w projektach nowelizacji
ordynacji podatkowej, w tym w szczeglnoci projektu stawy o zmianie ustawy Ordynacja podatkowa z dnia 19 grudnia 2002 r. (druk
T. Grzegorczyk, op. cit., s. 88-91.
33
[41]
47
Nr 1237) w zakresie wyczenia karalnoci osb skadajcych korekt

deklaracji podatkowych. Zgodnie z zaoeniami tego projektu, wprowadzenie instytucji korekty deklaracji podatkowych miao uwolni
organy podatkowe od prowadzenia jakichkolwiek czynnoci w sprawie. Wydaje si, i u podstaw tej propozycji byo zaoenie, i spata uszczuplonej nalenoci publicznoprawnej zakoczy definitywnie
dan spraw. Oznacza to zamiar ustawodawcy wyeksponowania aspektu fiskalnego, bowiem chodzi gwnie o wyrwnanie wraz z odsetkami
kwoty dokonanego uszczuplenia nalenoci publicznoprawnej.
Naley dodatkowo wskaza na to, e ustawowy zwrot nie podlega
karze naley tumaczy jako sytuacj w ktrej organ nie wszczyna postpowania lub w ktrej wszczte postpowanie umarza. Wyczenie
karalnoci nastpuje z mocy prawa, jest obligatoryjne i niezalene od
uznania czy zgody organu procesowego organu cigania34.
Tym samym, w wietle analizowanego zwrotu, ktry rwnie jest
uyty w art. 16a k.k.s. naley przyj i oznacza on i postpowanie karne skarbowe na etapie postpowania przygotowawczego (jak
i sdowego) mona umorzy po dokonaniu przez podatnika prawnie
skutecznej korekty deklaracji poczonej ze spat nalenoci publicznoprawnej (uszczuplonej lub naraonej na uszczuplenie).
11. Syntetyzujc ustalenia niniejszego opracowania trzeba przypomnie, e przedmiotem niniejszej analizy bya problematyka wykadni przepisu art. 16a k.k.s. rozpatrywana w kontekcie charakteru tego
przepisu, oraz w kontekcie okrelenia skutkw jego zastosowania,
a take w odniesieniu do ustalenia tego, jakie przesanki musz by
spenione aby zastosowa konstrukcj wyczenia karalnoci przewidzian w tym przepisie.
Zakresem analizy w szczeglnoci objte zostao zagadnienie istnienia cezury czasowej dla skorzystania z dobrodziejstwa art. 16a k.k.s.
w rozmaitych konfiguracjach sytuacyjnych.
Z. Siwik, Systematyczny komentarz do ustawy skarbowej. Cz oglna, Wrocaw

1993, s. 125; F. Prusak, Prawo i postpowanie karne skarbowe, Warszawa 2002 s. 41;
H. Skwarczyski, op. cit., s. 21.
34
48
Feliks Prusak
[42]
Analiza przedstawionych materiaw rdowych w postaci aktw

normatywnych i uzasadnie rzdowych wprowadzenia tych projektw,
a take analiza dorobku judykatury (orzeczenia Sadu Najwyszego,
Trybunau Konstytucyjnego oraz sdw administracyjnych) oraz analiza dorobku pimiennictwa z zakresu prawa karnego skarbowego
i prawa podatkowego (komentarzy, monografii, podrcznikw i artykuw przyczynkowych) prowadzi do nastpujcych wnioskw.
Po pierwsze, przepis art. 16a k.k.s. stanowi norm lex specialis
w stosunku do przepisu art. 16 k.k.s., co oznacza, e ustanawia on autonomiczn instytucj wyczenia karalnoci sprawcy w okrelonych
warunkach wskazanych w tym przepisie.
Po drugie, dla skorzystania z instytucji wyczenia karalnoci przewidzianej w przepisie art. 16a k.k.s. niezbdne jest czne spenienie
nastpujcych przesanek: a) zoenie prawnie skutecznej deklaracji
podatkowej wraz z uzasadnieniem przez uprawniony podmiot prawa
podatkowego; b) uiszczenie uszczuplonej lub naraonej na uszczuplenie nalenoci publicznoprawnej; c) zoenie korekty deklaracji
w odpowiedniej cezurze czasowej, tj. poza okresem trwania kontroli podatkowej lub kontroli skarbowej oraz postpowania podatkowego (uprawnienie wwczas jest zawieszone z mocy prawa), ewentualnie
w razie zakoczenia wskazanych kontroli zoenie korekty deklaracji
w terminie nieprzekraczalnym 14 dni od otrzymania protokou kontroli w zakresie objtym kontrol.
Po trzecie, w zakresie ustalenia, czy istnieje cezura czasowa dla
skorzystania z konstrukcji przewidzianej w przepisie art. 16a k.k.s.,
w zwizku z podjciem i prowadzeniem postpowania karnego skarbowego wskaza naley, co nastpuje.
Jeeli postpowanie karne skarbowe jest prowadzone w skutek zakoczonej kontroli podatkowej lub kontroli podatkowej i uprawniony
podmiot nie zoy przewidzianej prawem korekty deklaracji podatkowej w cigu 14 dni od otrzymania protokou kontroli, to traci on
uprawnienie do skorzystania z przepisu art. 16a k.k.s. (w zakresie objtym kontrol).
Jeeli postpowanie karne skarbowe toczy si rwnolegle z prowadzon kontrol podatkow lub kontrol skarbow, to naley uzna, e
[43]
49
podatnik moe skorzysta z przepisu art. 16a k.k.s. w trybie korekty

deklaracji podatkowej w cigu 14 dni od otrzymania protokou zakoczenia kontroli podatkowej lub kontroli skarbowej i korekta ta (wraz
z uzasadnieniem i uiszczeniem nalenoci publicznoprawnej uszczuplonej lub naraonej na uszczuplenie) wyczy jego odpowiedzialno
karn skarbow i spowoduje obowizek umorzenia postpowania karnego skarbowego przez prowadzcy je organ.
W przypadku, gdy postpowanie karne skarbowe toczy si rwnolegle z czynnociami sprawdzajcymi, to osoba ta moe skorzysta
z dobrodziejstwa przepisu art. 16a k.k.s. na kadym etapie postpowania karnego skarbowego, do momentu oficjalnego wszczcia postpowania podatkowego czy kontroli skarbowej lub kontroli podatkowej.
Jeeli postpowanie karne skarbowe toczy si wobec osoby, ktra uprzednio nie bya w ogle objta kontrol skarbow lub kontrol
podatkow, to moe ona przy cznym spenieniu przesanek skorzysta z przepisu art. 16a k.k.s. w kadym etapie postpowania karnego
skarbowego.
W sytuacji, gdy postpowanie karne skarbowe toczy si wobec osoby objtej uprzednio zakoczon kontrol podatkow lub kontrol
skarbow, to osoba ta moe skorzysta z dobrodziejstwa przepisu art.
16a k.k.s. przy cznym spenieniu przesanek na kadym etapie postpowania karnego skarbowego w zakresie zobowiza nie bdcych
przedmiotem kontroli (protokou kontrolnego).
Paradox Concerning Fiscal Crime Impunity

Summary
The Penal Fiscal Code allows in some cases criminal impunity when the
offender offers a justified correction of his tax declaration and compensates
the public law due charge.
The analysis concerns the art. 16a of the Penal Fiscal Code considered
a lex specialis compared to the art. 16 of the same code regulating the
conditions of applying active repentance.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Daniil Tuzov
Pastwowy Uniwersytet Tomski
Lex quae rescindit.

Alcune riflessioni sulla nullit per legem
nellesperienza giuridica romana*
1. Nelle fonti romane, possiamo a volte imbatterci in testi che fanno un particolare uso del verbo rescindere1 nelle espressioni, in cui
come soggetto o complemento dagente (di quello cio che rescindit),
opera la lex. Tale uso non molto ricorrente. Lo rinveniamo, infatti,
solamente in sette passi, nella maggior parte risalenti a giuristi classici, nelle espressioni seguenti: lex rescindit (o non rescindit)
(Ulp. ep. 1,1-2); libertas per legem Aeliam Sentiam rescinditur (Iul.
64 dig., D.40,9,5,2); lex Fufia Caninia, quae in fraudem eius facta
sint, rescindit (G. 1,46); specialia senatus consulta, quibus rescissa
sunt ea, quae in fraudem eius legis excogitata sunt (ibid.); eam obligationem lex rescindit (Marcian. 14 inst., D.48,6,5 pr.); interpretandum ipso iure rescindi, quod fraudandae legis gratia esset adscriptum
(Terent. Clem. 5 ad leg. Iul. et Pap., D.35,1,64,1); libertates ut rescin*Il contributo riproduce, in linea generale, la mia relazione al Colloquio italorusso di diritto romano tenutosi nel dicembre del 2009 a Roma, presso lUniversit
Roma Tre. Nella presente pubblicazione sono utilizzati risultati dei lavori svolti col
supporto finanziario offerto dal Consiglio del Presidente della Russia per il sostegno
statale a giovani studiosi (-714.2010.6).
1
Il cui significato giuridico pu approssimativamente rendersi con annullare,
togliere (scil. effetti giuridici).
52
Daniil Tuzow
[2]
dantur (Iul. 49 dig., D.42,8,15); fraudulenta divisio legibus rescinditur (Cons.2,5).

proprio su queste espressioni che fa tradizionalmente leva la dottrina per constatare luso diversificato e atecnico del verbo rescindere. Si suol rilevare che in casi del genere questo sarebbe adoperato per
indicare la n u l l i t ipso iure degli atti rescissi, ossia la loro nullit automatica, in forza della legge da essi violata2. E ci a differenza di
altri casi, in cui il verbo medesimo risulta impiegato nel senso di rimozione (degli effetti) di un atto v a l i d o.
Riguardo a questa interpretazione, comunemente accolta in dottrina,
si pone, per, direi inevitabilmente un quesito: com possibile che
il medesimo termine possa nello stesso tempo esprimere due concetti
giuridici nettamente opposti (almeno nel modo di pensare del giurista
odierno), e cio da un lato la rimozione degli effetti gi prodotti da un
atto, e dallaltro la dichiarazione di questultimo come nullo ab initio,
non capace quindi di produrre effetto alcuno?
2. Sovente il problema nemmeno si pone in dottrina. Fra gli studiosi che, invece, se ne accorgono non mancano coloro che vogliono
vedere in questo particolare uso di rescindere una semplice impreci2
Vengono addotti soprattutto Ulp. ep.1,1-2; G. 1,46 e Iul. 64 dig., D.40,9,5,2. Si
v. ad es. M.Kaser, Studi sulla in integrum restitutio, Labeo 12/1966), p.247: Der
Ausdruck wird fr die Nichtigkeit auf Grund eines Gesetzes verwendet (Ulp. ep. 1.1,2;
G.1,46; Iul. D.40,9,5,2); Id., ber Verbotsgesetze und verbotswidrige Geschfte
im rmischen Recht, Wien, 1977, p. 12: auf solche Verbotsgesetze, bei denen
das Verbotene, wenn es begangen worden ist, einem rescindi zugnglich ist, also,
wenn die lex eine perfecta ist, von diesem Gesetz e n t k r f t e t wird; p.43:
Wenn von einem G e s e t z gesagt ist, da es einen Rechtsakt rescindit, war den
Quellen zufolge damit stets Nichtigkeit gemeint; G. Provera, [Rec.] Luigi Raggi,
La restitutio in integrum nella cognitio extra ordinem. Contributo allo studio dei
rapporti fra diritto pretorio e diritto imperiale in et classica, Milano, Giuffr, 1965,
SDHI 32/1966, p.414: Rescindere, rescissio fanno riferimento... a casi di nullit
contra legem (Ulp. ep. 1,1,2; G. 1,46; Iul. D. 40,9,5,2); J. L. Murga, Nulidad
o ilicitud en la enajenacion de las res sacrae, AHDE 41/1971, p.606s. nt.103;
L.Fascione, Fraus legi. Indagini sulla concezione della frode alla legge nella lotta
politica e nella esperienza giuridica romana, Milano, 1983, p.143; R.Astolfi, La lex
Iulia et Papia4, Padova, 1996, p.215 nt.9; 360.
[3]
Lex quae rescindit
53
sione del linguaggio giuridico romano3. Alcuni, poi, ritengono i passi

in questione interpolati in quella loro parte, dove questi parlano della
rescissio per legem4. Altri ancora si mostrano propensi ad attribuire al
termine rescindere, ove questo sia riferito alla lex, un significato alquanto diverso da quello ormai consolidato nella dottrina dominante,
ricorrendo per es. ad un concetto dinefficacia inteso assai largamente,
e sostituendolo a quello di nullit5.
A mio avviso, la doppia accezione manifestata dal verbo nel suo impiego giuridico non dovuta, in realt, alla supposta imprecisione del
linguaggio dei giuristi classici o dei compilatori, n a qualche particolare concetto dinefficacia da ascrivere ai romani. Tale accezione sembra dipendere piuttosto dalla s p e c i f i c i t d e l s o g g e t t o
la cui azione denotata con il verbo medesimo e a cui questultimo sia
in concreto riferito. Se quel oggetto , infatti, la lex, la situazione da
giudicare diversamente da quanto accade quando esso sia, ad es., un
privato o un magistrato.
A questo aspetto accennava gi, pi di un secolo fa, lHellmann.
Troviamo per rescindere, ove esso si riferiscea a fattispecie difettose,
scriveva lo studioso tedesco un assai nettamente differenziato dualismo dei significati: da una parte si potrebbe parlare di rescissio per
hominem, dallaltra di rescissio ipso iure o per legem6. Nella prima
ipotesi si tratterebbe, secondo la., di un diritto soggettivo di una delle parti di chiedere la rimozione degli effetti gi avvenuti: senza questa
richiesta, senza, dunque, un attacco contro gli effetti prodottisi questi
Cos J.L. Murga, op. et loc. cit.
Cos G.Buigues Oliver, La rescisin de los hechos y actos juridicos en derecho

romano (Premisas para un estudio de la Restitutio in integrum), Valencia, 1992,
p.106.
4
5
Cos S. Di Paola, Leges perfectae, [in:] Synteleia Arangio-Ruiz, II, Napoli,
Jovene, 1964, p.1075ss.; in particolare p.1093s.; Id., Contributi ad una teoria della
invalidit e della inefficacia in diritto romano, Milano 1966, passim; in particolare
p. 64 s.; A. Metro, La lex Aelia Sentia e le manomissioni fraudolente, Labeo
7/1961, p.147ss. (passim).
F.Hellmann, Zur Terminologie der rmischen Rechtsquellen in der Lehre von

der Unwirksamkeit der juristischen Tatsachen, ZSS 24/1903, p.104.
6
54
Daniil Tuzow
[4]
continuerebbero sussistere. Nella seconda, invece, linefficacia non dipenderebbe da un attacco della parte7.
Questa distinzione che sembra avere una rilevanza fondamentale per il nostro discorso non ha guadagnato, per, alcuna particolare
attenzione della dottrina romanistica e non ha avuto sguito. N lHellmann stesso lha approfondita o ha cercato di conciliare lesistenza
della rescissio per legem cos definita con il significato etimologico del verbo.
Riprendendo la distinzione nella sua sostanza, non mi pare che
laccezione del verbo qui discussa, e cio indicativa della nullit prodotta dalla lex, sia incompatibile con il comune significato etimologico di rescindere. Lagire della legge non pu, infatti, considerarsi alla
stessa guisa dellagire delluomo, sia questo un privato, un magistrato
o persino limperatore, dellagire cio che si svolge sempre sul piano
di s i n g o l e f a t t i s p e c i e e non pu operare se non in ordine
a fenomeni giuridici c o n c r e t i.
Lagire proprio alla legge, alla norma giuridica si svolge sul piano
n o r m a t i v o , sostanzialmente diverso da quello giuridico-fattuale. Un siffatto agire della norma giuridica si caratterizza, com noto,
dall a s t r a t t e z z a e dalla g e n e r a l i t . Esso non incide d i r e t t a m e n t e su singoli e specifici fenomeni giuridici, bens solo
su un omogeneo insieme di essi e solo attraverso le regole generali cui linsieme medesimo sia riconducibile. Lagire della norma giuridica sidentifica, quindi, perfettamente con lo stabilirsi della stessa,
e pi precisamente con la sua entrata in vigore e con la sua ulteriore
efficacia. Ecco perch nel caso in cui una norma sancisca la nullit di
un certo tipo di atto il sancire stesso (sia espresso testualmente sia
solo desunto in via interpretativa) che rescindit tutti gli atti che si trovino ad integrare lastratta fattispecie del precetto che dispone (o dal
quale si desume) la nullit. Rescindi per legem sta dunque, in sostanza, a significare essere privo di effetti ad opera della legge, ossia essere dichiarato nullo dalla legge stessa.
per lappunto in questo atto di sancire la nullit, e nei suoi effetti
invalidanti, che bisogna ravvisare, a mio parere, quellazione della leg Ibidem, p.103.
[5]
Lex quae rescindit
55
ge che viene descritta nelle fonti romane con il sintagma lex rescindit. facile vedere come, concepito in questo modo, tale uso del verbo
rescindere non entri affatto in contrasto col significato etimologico
del verbo stesso. Anzi, a quanto fin qui detto corrisponde lequivalente
uso di altre espressioni le quali al pari di rescindere sembrerebbero,
prima facie, alludere alla rimozione di qualcosa gi esistente giuridicamente, mentre in realt invece, essendo riferite alla lex, esse designano esattamente come rescindere stesso la nullit ipso iure. Si
tratta di espressioni quali inutilem facere8; irritas facere9; revocare10; minuere11 (nellultimo caso la nullit solo parziale).
3. Sarebbe certo improprio pensare che un tale uso del lessico fosse
una consapevole scelta dei romani sulla base di quanto si appena parlato in ordine ai diversi piani di agire della persona e della norma giuridica. Una teoretizzazione del genere sarebbe, ovviamente, estranea al
pensiero dei iuris prudentes. da rilevare in questo proposito un ulteriore importante dato lessicale. Gli che luso in questione sincontra,
nelle fonti, s o l t a n t o i n o r d i n e a l l a l e x 12, e non al ius
in genere, non alla norma giuridica come tale13. Vi fu quindi qualcosa
8
Pap. 11 resp., D.20,6,1,1: quoniam i n u t i l e m pecuniae donationem lex
f a c i t
9
Paul. 54 ad ed., D. 48,11,8,1 (riguardo alla lex Iulia repetundarum):
lex venditiones locationes eius rei causa pluris minorisque factas i r r i t a s
f a c i t
10
Ulp. 79 ad ed., D. 35,3,1,11: legem Falcidiam interdum partem eius quod
datum est, interdum totum r e v o c a r e . A proposito del dualismo semantico del
verbo revocare, dello stesso che incontriamo in ordine a rescindere, v. F.Hellmann,
op. cit., p.104.
Scaev. 22 dig., D.33,1,21,1; Id. 4 resp., D.35,2,25,1: lex Falcidia legatum

m i n u e r i t ; Marcell. 22 dig., D.35,2,56,4: lex Falcidia m i n u i t legata
11
12
Formalmente, anche ai senatusconsulta (G. 1,46), ma si tenga conto della
funzione sostanzialmente legislativa di questa fonte del diritto nellepoca imperiale.
13
Non hanno tale valore semantico siccome leffetto invalidante risulta collegato,
in realt, non al ius immediatamente, ma ad alcuni atti giuridici (testamentum,
sententia) oppure, di nuovo, alla lex le espressioni quali iure rescissum e ipso
iure rescindi (Pap. 14 quest., D.29,1,34,1; Ulp. 14 ad ed., D.5,2,8,16; Terent. Clem.
5 ad leg. Iul. et Pap., D.35,1,64,1). Lo stesso pu affermarsi anche riguardo alluso
56
Daniil Tuzow
[6]
che spinse il linguaggio giuridico romano ad adoperare nel particolare significato in esame il verbo rescindere ed espressioni consimili
per designare leffetto invalidante p r o p r i o e d e s c l u s i v a m e n t e d e l l a l e x , e non del ius.
Il fatto si spiega, a mio avviso, dal posto del tutto particolare che
occupava la lex nel sistema delle fonti di diritto romano, nonch dal
rapporto specifico fra essa e ius, configurato come rapporto e qui
faccio proprie parole del Pugliese fra due opposte concezioni dei
modi di produzione del diritto14. noto che prima dellevoluzione
avvenuta alla fine della repubblica la lex non era fonte di ius civile15.
La distinzione fra lex e ius civile si fondava, come risulta dalle fonti, sul carattere d e r o g a t i v o delle leges rispetto a quel ius, il
quale rappresentava invece un coerente sistema di principi16 (sottolineato da me. D.T.). In altre parole, e qui mi sia permesso di
citare il Palazzolo se il ius appare concepito come la norma fondamentale, il complesso di principii fondati sui mores maiorum e filtrati attraverso linterpretatio prudentium, la lex si presenta come uno
strumento, tendenzialmente e c c e z i o n a l e 17 (sottolineato da
me. D.T.). Del resto, gi il Rotondi rilevava come le leggi romane
di diritto privato fossero tutte dirette ad operare quale e l e m e n t o
d i r o t t u r a , rispetto a quello che era limmobilismo strutturale di determinati settori o a quella che sarebbe stata la naturale evoluzione di determinati istituti, in importanti campi economici e sociali;
del sintagma ipso iure insieme con alcuni altri verbi, simili al rescindere, ad es.:
iure ipso peremi (Marcell. 29 dig., D. 28,4,3), ipso iure tollitur (Pap. 28 quest.,
D.46,3,95,4; C.6,23,27,1).
G. Pugliese, Intorno al supposto divieto di modificare legislativamente il ius
civile, [in:] Atti del Congresso internazionale di diritto romano e di storia del diritto.
Verona 27-28-29 IX 1948, II, Milano 1951, p.65.
14
Ibidem.
15
Ibidem, p.83.
16
N.Palazzolo, [in:] Le fonti della produzione del diritto romano, Catania, 2002,
p.126. Cfr. F. Serrao, s.v. Legge (Diritto romano), ED, 13/1973, p.843.
17
[7]
Lex quae rescindit
57
leges, quindi, rappresentavano sempre uno s t r a p p o a l n a t u r a l e s v i l u p p o degli istituti18.

Ed proprio in questo carattere eccezionale e derogativo della lex rispetto al secolare e armonico tessuto di principi19 del ius civile, proprio nel suo carattere di rottura, ossia di strappo al naturale sviluppo
degli istituti, che dobbiamo intravvedere, a mio avviso, il motivo per
cui soltanto leffetto invalidante della lex (ove si trattasse, ovviamente,
di una proibitiva lex perfecta) veniva descritto col termine rescindere
o con altri simili, che rendono cio lidea del d i n a m i s m o di tale
effetto, dinamicit che a prima vista potrebbe invece dare allinterprete
moderno come sovente accade in dottrina limpressione di un uso
improprio del termine, sembrando questultimo pi adatto ad esprimere leffetto dellimpugnazione e non della statuizione di nullit.
4. Rimane, infine, da risolvere ancora un problema concernente
luso di rescindere in materia di leges perfectae nel senso qui discusso, e cio come relativo alla nullit in virt della lex. Potrebbe, infatti, sembrare sorprendente che tale uso abbia, nelle fonti, un carattere
del tutto c a s u a l e e m a r g i n a l e. In effetti, i sette passi indicati allinizio del discorso sono un po troppo pochi per constatare
una siffatta accezione di rescindere come t e c n i c a, e soprattutto
in paragone con quella consolidatasi fortemente nel lessico giuridico
romano e ricorrente con frequenza altissima di rimuovere gli effetti
giuridici gi avvenuti di un atto valido per tramite di vari mezzi dimpugnazione, quali restitutio in integrum, querela inofficiosi testamenti, appellatio, o alcune azioni. A questo punto pu, peraltro, notarsi che
nemmeno espressioni diverse da rescindere, adoperate nelle fonti per
indicare linvalidit degli atti contrari ai divieti legislativi, dimostrano
un loro uso pi o meno stabile o relativamente prevalente.
La dottrina si limita di solito alla sola constatazione di questo fatto,
senza cercare di darne una spiegazione. Si noti che nella letteratura in
materia diventata ormai un topos laffermazione che la nullit degli
18
G.Rotondi, Osservazioni sulla legislazione comiziale romana di diritto privato,
[in:] Scritti giuridici, I, Milano, 1922, p.1ss., 17. Cfr. F.Serrao, op. cit., p.812, 843.
G.Pugliese, op. cit., p.65.
19
58
Daniil Tuzow
[8]
atti e delle clausole contrari ai divieti posti dalle leges perfectae fosse
prevista t e s t u a l m e n t e nelle stesse leges20.
A mio modo di vedere, tale pacifica opinione va messa in dubbio.
Vi sono, infatti, ragioni per cui lecito supporre che diversamente da
quanto si suol pensare le leggi proibitive romane di diritto privato,
incluse quelle perfectae, di regola si limitassero, in realt, solamente
a v i e t a r e un certo atto, e al limite a statuire anche una poena per
i trasgressori, ma n o n n e s a n c i s s e r o testualmente l a n u l l i t (e nemmeno una semplice inefficacia, come ha voluto sostenere
qualcuno), n in generale determinassero conseguenze in cui la nullit medesima, dal punto di vista della dottrina moderna, possa identificarsi. La valutazione degli atti contrari ad una determinata lex come
privi di effetti, nulli, e quindi la valutazione della lex stessa come perfecta, non era altro che f r u t t o d e l l i n t e r p r e t a z i o n e da
parte della giurisprudenza romana.
A dimostrare questa tesi sono molteplici indizi che sebbene tutti indiretti e nella maggior parte negativi, e perci, presi separatamente, non possano avere forza probatoria , una volta considerati nel
loro insieme, sembrano assumere un carattere probante assai persuasivo. In questa sede, cercher solo di dare loro una scorsa in maniera riassuntiva21.
1) Non ci sono pervenuti testi legislativi che statuissero testualmente la nullit degli atti contrari a leges.
20
V. per tutti G.Rotondi, Leges publicae populi romani [estratto dalla Enciclopedia
Giuridica Italiana], Milano 1912, p.156 nt.2: La lex perfecta comminava testualmente
la nullit degli atti compiuti contro il divieto; da ultimo si v. M. Avenarius,
Der pseudo-ulpianische liber singularis regularum. Entstehung, Eigenart und
berlieferung einer hochklassischen Juristenschrift. Analyse, Neuedition und deutsche
bersetzung, Gttingen 2005, p.163: Bei der lex perfecta ergibt sich die Nichtigkeit
aus dem Gesetzeswortlaut.
21
Su questo aspetto mi sono soffermato per esteso nella relazione con cui sono
intervenuto al Convegno internazionale di diritto romano svoltosi nel maggio del 2010
allUniversit di San Pietroburgo, il cui testo dal titolo dovr apparire prossimamente
negli Atti del Convegno.
[9]
Lex quae rescindit
59
2) I giuristi romani non citano mai alla lettera il che potrebbe sembrare gi di per s assai strano dei brani delle leges perfectae contenenti presumibilmente sanzioni di nullit.
3) Nemmeno libere parafrasi giurisprudenziali delle leges publicae
ci riferiscono quella che potrebbe considerarsi una sanzione legale di
nullit.
4) Espressioni indicativi delleffetto invalidante che una lex perfecta
esplicasse sugli atti ad essa contrari non sono frequenti neppure nellinterpretazione giurisprudenziale di relative disposizioni legislative.
5) Nei casi, invece, in cui tali espressioni sincontrano, manca qualsiasi uniformit del linguaggio dei giuristi e, al contrario, balza agli occhi una terminologia assai variegata.
Un siffatto atteggiamento della giurisprudenza romana apparirebbe
molto strano, ove volessimo seguire la dottrina dominante nel campo.
Sarebbe, infatti, inspiegabile, anzi misterioso, il fatto che i giuristi romani, essendo, come si deve credere, a perfetta conoscenza del tenore
letterale delle leges perfectae, con le loro supposte sanzioni di nullit
espresse mediante rescindi o altri vocaboli, non le citino mai alla lettera, n riferiscano in modo parafrastico, e solo in via dinterpretazione
alludino a quella che possiamo definire la nullit, ma lo facciano piuttosto raramente e in ci manchino di una terminologia minimamente
uniforme. Se invece teniamo conto, da una parte, che la terminologia non era quella legale, e quindi formale, e, dallaltra, che neanche
la giurisprudenza poteva vantare di un concetto dogmatico raffinato di
nullit, diventa del tutto chiaro come non potesse esservi alcuna uniformit o tecnicismo del modo di esprimersi dei iuris prudentes.
Riassumendo, ribadisco che, a mio modo di vedere, le leges romane non andavano oltre lo statuire un semplice divieto di certi atti e
eventualmente corredarlo di con una multa per i trasgressori. Il ben
noto processo evolutivo subto dalle leges publicae che non intendo qui affatto mettere in dubbio non sembra perci consistere, quan-
60
Daniil Tuzow
[10]
to al suo iter principale22, in una modificazione storica di leges come

tali, nel loro tenore letterale e nelle loro formulazioni testuali, bens in
un colossale progresso della t e c n i c a i n t e r p r e t a t i v a, sviluppatasi con lavvento della giurisprudenza classica. In altre parole,
col tempo la giurisprudenza arriv al punto da poter trattare gli atti di
diritto privato contrari allesplicito divieto legislativo come inefficaci,
nulli, inesistenti.
22
Eccezion fatta forse unicamente per la lex Aelia Sentia, che statu, come sembra,
in maniera assai vaga (beninteso, dal punto di vista della tecnica legislativa odierna)
la nullit delle manomissioni compiute in contravvenzione della stessa. Ma questa
eccezione sta solo a confermare quanto si detto sopra, perch presenta evidentemente
un passo avanti compiuto dalla tecnica legislativa augustea, dovuto senza dubbio
alcuno allo sviluppo straordinario della giurisprudenza. E gi alla fine del I sec. d.C.
appaiono disposizioni della lex Irnitana molto sviluppate tecnicamente e corredate
delle esplicite e precise sanzioni di nullit, prevalentemente nel campo pubblicistico
( 79, 92, 96). La pi significativa di esse, in quanto sanzione generale di tutta la
legge, posta alla fine della stessa ed intestata con unapposita rubrica come sanctio,
contenuta nel 96: quod adversus ea<m> factum erit quove huic legi fraus fiat, it
r a t u m n e e s t o....
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Zuzanna Benincasa
Uniwersytet Warszawski
Kontrakt spki jako alternatywna

dla poyczki morskiej forma prawna
finansowania handlu morskiego
Najbardziej znan w literaturze romanistycznej form prawn, w ramach ktrej odbywao si finansowanie handlu morskiego by kontrakt poyczki morskiej1. Charakterystyczna cech tego wywodzcego
1
Kontrakt ten, pomimo i jest przedmiotem bada romanistw ju od stuleci
(odnonie do literatury wczeniejszej ni dziewitnastowieczna por. Klingmller,
s.v. fenus, RE 6/1909, s. 2205), nadal budzi zainteresowanie i wzbudza oywione
dyskusje, w ktrych ich uczestnicy spieraj si co do fundamentalnych kwestii
dotyczcych tego kontraktu. Z uwagi na greckie korzenie tej umowy, jednym
z fundamentalnych problemw dyskutowanych w odniesieniu do rzymskiej pecunia
traiecticia jest sposb, w jaki kontrakt ten zosta recypowany do prawa rzymskiego.
Z problemem tym bezporednio zwizane jest zagadnienie struktury jurydycznej
tego kontraktu i umiejscowienia go w rzymskim systemie prawa, a wic kwestia,
czy pecunia traiecticia stanowia odmian kontraktu nazwanego mutuum (a wic
Rzymianie przejmujc ten kontrakt z prawa greckiego dopasowali go do znanego im
schematu kontraktw nazwanych), czy te stanowia odrbny rodzaj umowy, kontrakt
nie mieszczcy si w ramach sztywnego systemu kontraktowego, autonomiczn
struktur, ktrej zaskaralno nadawaa stipulatio zastrzegajca kar umown
na wypadek nie wywizania si dunika ze zobowizania do zwrotu poyczki.
Spord innych zagadnie, wok ktrych koncentrowaa si dyskusja dotyczca
tego kontraktu w literaturze romanistycznej, naley wymieni przede wszystkim
problematyk zwizan z przedmiotem kontraktu (czy byy to wycznie pienidze,
czy rwnie towary nabyte za te pienidze), zagadnienie ryzyka zwizanego z
nawigacj (czy periculum creditoris naleao do elementw przedmiotowo istotnych,
62
Zuzanna Benincasa
[2]
si z prawa greckiego kontraktu2 byo przejcie przez poyczkodawczy stanowio element naturalny albo dodatkowy w strukturze tego kontraktu), problem
zastrzegania odsetek i ich charakter, ochrona procesowa stron i wreszcie dodatkowe
gwarancje chronice interesy stron. Autorami, ktrzy mieli swj niewtpliwy wkad
w studia nad kontraktem pecunia traiecticia w prawie rzymskim byli F. De Martino
i A. Biscardi, ktrzy w latach trzydziestych ubiegego stulecia rozpoczli dyskusj
nad poszczeglnymi zagadnieniami dotyczcymi tego kontraktu, dyskusj, ktra
mimo upywu czasu nadal inspiruje badaczy rzymskiego prawa handlowego. Wykaz
bogatej literatury powiconej zagadnieniu poyczki morskiej patrz: A. Castresana
Herrero, El prestamo maritimo griego y la pecunia traiecticia romana, Salamanca
1982; G. Purpura, Ricerche in tema di prestito marittimo, An. Pal. 39/1987,
s. 189-335 = G. Purpura, Ricerche in tema di prestito marittimo, [w:] Studi romanistici
in tema di diritto commerciale marittimo, Rubbettino 1996, s. 95-239. Najnowsze
publikacje powicone temu kontraktowi to: H Ankum, Some Aspects of Maritime
Loans in Old-Greek and in Roman Law, [w:] Timai, Athen 2000, s. 293-306;
J.G. Wolf, Aus den neuen pompeianischen Urkundenfund: Die naulotike des
Menelaos Seedarlehen oder Seefrachtvertrag, [w:] Iuris Vincula. Studi in onore di
Mario Talamanca, Napoli 2001, s. 421-463; H. Ankum, Noch einmal: Die naulootike
des Menelaos in TP 13 (=TPSulp. 78 ein Seedarlehen oder ein Seefrachtvertrag?,
[w:] Roman Law as Formative of Modern Legal Systems. Studies in Honour of
Wiesaw Litewski, Krakw 2003, s. 15-23; I eber, Kilka uwag o handlu morskim
w prawie rzymskim, Acta UWr 2501 Prawo 285/2003, s. 43-52; S. Schuster, Das
Seedarlehen in den Gerichtsreden des Demosthenes mit einem Ausblick auf die weitere
historische Entwicklung des Rechtsinstitutes: dneion nautikn, fenus nauticum und
Bodmerei, Berlin 2005 oraz recenzja z tej pracy G. Thra, ZSS 124/2007, s. 682684; E. Chevreau, La traiecticia pecunia: un mode de financement du commerce
international, MHSDB 65/2008, s. 37-47 B. Stelzenberger, Kapitalmanagement
und Kapitaltransfer im Westen des Rmischen Reiches, Pharos 23/2008, s. 108-123.
2
Na temat kontraktu poyczki morskiej w prawie greckim por. przede wszystkim
U.E. Paoli, Studi di diritto attico, Firenze 1939, s. 9-137; J. Vlissaropoulos, Les
nauclres grecs. Recherches sur les institutions maritimes en Grce et dans lOrient
hellnis, Geneve-Paris 1980, s. 301-311; G. Purpura, Tabulae Pompeiane 13 e 34: due
documenti relativi al prestito marittimo, [w:] Atti del XVII Convegno Internazionale
di Papirologia, Napoli 1984, s. 1245-1266 = [w:] Studi romanistici in tema di diritto
commerciale marittimo, Rubbettino 1996, s. 243-264. przyp. 1, A. Castresana
Herrero, El prestamo maritimo griego, cit., s. 20-50; E. E. Cohen, Athenian Finance:
maritime and landed Yields, Classical Antiquity 8/1989, s. 207-223; S. Schuster,
op. cit.; E. M Harris, Law and Economy in Classical Athens: [Demostenes] against
Dionysosdorus, [w:] Democracy and the Rule of Law in Classical Athens: Essays on
Law, Society and Politics, Cambridge 2006, s. 143-162.
[3]
Kontrakt spki
63
c, finansujcego przedsiwzicie zwizane z handlem morskim, ryzyka utraty poyczonych rodkw w sytuacji, w ktrej statek, na ktrym
poyczkobiorca transportowa nabyte z poyczonych rodkw towary nie dopyn do portu przeznaczenia. Zastrzeenie warunku si salva navem pervenerit, przenoszcego ryzyko utraty kwoty stanowicej
przedmiot poyczki wskutek zdarzenia siy wyszej majcego miejsce w czasie podry morskiej, na poyczkodawc, byo istotnym elementem odrniajcym ten kontrakt od zwykego kontraktu mutuum,
w ktrym od momentu wrczenia przedmiotu poyczki ryzyko przypadkowej jego utraty ponosi poyczkobiorca. Ryzyko ponoszone przez
wierzyciela byo rekompensowane zastrzeeniem w kontrakcie odsetek przewyszajcych limity ustawowo przewidziane dla zwykej poyczki3. Poyczkodawca, w znacznym stopniu mia zapewniony wpyw
na wykorzystanie rodkw pochodzcych z poyczki: ustala wsplnie
z poyczkobiorc tras i termin podry oraz zwyczajowo sprawowa
nadzr nad przedsiwziciem poprzez swojego agenta podrujcego
razem z poyczkobiorc. Niekiedy rwnie taki agent by umocowany
przez poyczkodawc do podejmowania decyzji dotyczcych umowy,
a nawet bra bezporednio udzia w realizowanym przez poyczkobiorc przedsiwziciu, wiadczc rnego rodzaju opera4.
W prawie greckim odsetki te zwyczajowo wynosiy okoo 33% kwoty
zainwestowanego kapitau i jak mona przypuszcza take w odniesieniu do
rzymskiego kontraktu pecunia traiecticia wysoko takich odsetek ksztatowaa si na
porwnywalnym poziomie, chocia fragment Pauli Sententiae mwi nawet o infinitas
usura. Por. PS. 2,14,3: ... quamdiu navigat navis, infinitas usuras recipere potest.
Funkcja tych odsetek bya inna ni tradycyjna rola jak peniy odsetki w zwykej
poyczce. Nie stanowiy one bowiem wynagrodzenia, jakie otrzymywa wierzyciel
za pozostawienie do dyspozycji poyczkobiorcy swojego kapitau, ale byy swego
rodzaju wynagrodzeniem za ryzyko, ktre ponosi wierzyciel, w zwizku z tym, i
w przypadku nie spenienia si warunku si salva navis pervenerit, nie mg da od
dunika zwrotu poyczonych pienidzy. Por. G. Purpura, Tabulae Pompeiane, cit.,
256-263.
3
4
Aby ograniczy i kontrolowa przyjte na siebie ryzyko, poyczkodawca
zastrzega sobie w kontrakcie wiele postanowie, majcych na celu zminimalizowanie
ryzyka nastpienia zdarze, ktre mogyby spowodowa nieziszczenie si warunku
zawieszajcego si salva navis pervenerit. Do takich zastrzee mona zaliczy
przede wszystkim umowne okrelanie trasy podry i dat, w ktrych powinny
64
Zuzanna Benincasa
[4]
Istota tego kontraktu polegaa wic na podziale ryzyka zwizanego z realizacj przedsiwzicia wicego si z koniecznoci transportu towaru statkiem midzy poyczkodawc i poyczkobiorc.
Poyczkodawca, dostarczajcy rodkw finansowych na zrealizowanie wyprawy handlowej, ponosi ryzyko utraty zainwestowanych rodkw w sytuacji, w ktrej z powodu zdarzenia niezalenego od woli
ludzkiej nie speni si warunek si salva navis pervenerit, natomiast poyczkobiorca bra na siebie bezporednie ryzyko zwizane z nawigacj
podrujc i inwestujc poyczone pienidze. W zamian za przejcie
na siebie okrelonego ryzyka, obie strony miay ekspektatyw udziau
w znacznych zyskach, jakie przynie miao wsplne przedsiwzicie
gospodarcze. Jeeli statek wraz z towarami nabytymi ze rodkw pochodzcych z poyczki dopyn szczliwie do portu przeznaczenia,
wwczas poyczkodawca otrzymywa z powrotem zwrot zainwestowanych pienidzy oraz wysokie odsetki, bdce de facto jego udziaem w zysku. Poyczkobiorcy przypadaa za pozostaa po sprzeday
towarw cz zyskw.
by podjte poszczeglne etapy rejsu, co suyo wyeliminowaniu tras i portw
potencjalnie niebezpiecznych oraz ominiciu pr roku, w ktrych egluga stawaa
si zbyt niebezpieczna z uwagi na niepewne warunki pogodowe. Innym sposobem,
na zmniejszenie ryzyka poyczkodawcy, byo okrelenie terminu (dies praestitutus),
przekroczenie granic ktrego powodowao, niezalenie od tego czy statek wypyn
z portu, czy do niego przypyn, zwolnienie go z ryzyka wicego si z eglug. Tym
samym poyczkodawca zabezpiecza si przed przekroczeniem przez poyczkobiorc
umwionych terminw podry przewidzianych w kontrakcie i w konsekwencji
przedueniem podry na okres, w ktrym zwikszao si ryzyko zwizane z nawigacj.
Kolejnym sposobem zminimalizowania ryzyka obciajcego poyczkodawc bya
praktyka wysyania w podr z poyczkobiorc niewolnika-agenta, ktrego zadaniem
byo nadzorowanie przebiegu realizacji kontraktu pod ktem ustale poczynionych
w umowie i ewentualnie podejmowanie decyzji o natychmiastowej spacie poyczki.
Wspomniane instrumenty suyy wzmocnieniu prawdopodobiestwa ziszczenia si
warunku si salva navis pervenerit, a wic zapewnieniu poyczkodawcy moliwoci
skutecznej realizacji jego roszczenia o zwrot zainwestowanej kwoty wraz z odsetkami.
Dziki ich zastosowaniu wierzyciel mg w takim zakresie, w jakim byo to
moliwe, zaplanowa i kontrolowa ryzyko jakie bra na siebie inwestujc pienidze
w przedsiwzicie zwizane z handlem morskim, realizowane przez inn osob. Por.
w szczeglnoci D. 45,1,122,1; D. 22,2,4,1.
[5]
Kontrakt spki
65
Analogiczne cele jak poprzez zawarcie kontraktu poyczki morskiej mogy by osignite poprzez zawarcie konsensualnego kontraktu societas.
Kontrakt spki bdcy podstawow form prawn, w ktrej realizowano wsplne prowadzenie dziaalnoci gospodarczej, dawa wsplnikom szerokie moliwoci w zakresie tworzenia ram organizacyjnych dla
prowadzonej przez nich dziaalnoci. Z jednej strony, mg by wykorzystywany do osignicia swoich tradycyjnych celw, to jest do zgromadzenia kapitau niezbdnego do realizacji zamierzonej inwestycji
i rozdzielenia ryzyka zwizanego z nawigacj i handlem morskim midzy kilku wsplnikw. Wwczas kady ze wsplnikw zobowizywa
si do wniesienia okrelonego wkadu majtkowego do spki i poczone rodki wsplnikw suyy do realizacji wsplnego celu majcego przynie okrelone profity, ktre miay by rozdzielone midzy
uczestnikw spki w stosunku do posiadanych przez nich udziaw.
Z drugiej za strony, stanowi kontrakt ten alternatywn dla poyczki morskiej form prawn finansowania przedsiwzi zwizanych
z handlem morskim i jednoczenie sposb inwestowania posiadanego majtku w takie przedsiwzicia, w przypadku w ktrym tylko jeden ze wsplnikw wnosi wkad majtkowy, drugi za swoj wnosi
jako wkad do spki swoj prac polegajca na zorganizowaniu i realizacji przedsiwzicia oraz wziciu na siebie ryzyka zwizanego
z nawigacj5.
O gotowoci do podejmowania ryzyka zwizanego z podrami,
w tym podrami morskimi, jako szczeglnego rodzaju wkadzie
Druga z tych funkcji nie jest doceniana przez badaczy zajmujcych si rzymskim
prawem morskim, by moe przywizanych zbytnio do tradycyjnego postrzegania
poyczki morskiej jako typowej instytucji sucej finansowaniu przedsiwzi
gospodarczych zwizanych z handlem morskim. Na moliwoci, jakie dawa kontrakt
spki w zakresie finansowania handlu morskiego, zwrcili jednak uwag Roug
oraz Rathbone. Por. J. Roug, Prt et Socit maritimes dans le monde Romain, [w:]
The Seaborne Commerce of Ancient Rome: Studies in Archeology and History, ed.
J.H. DArms-E.C. Kopf, Memoirs of the American Academy in Rome 36/1980, 291303, s. 291-303; D. Rathbone, The financing of maritime commerce in the Roman
empire, I-II AD, [w:] Credito e moneta nel mondo romano. Atti degli incontri capresi
2000, Bari 2003, s. 211-212.
5
66
Zuzanna Benincasa
[6]
niepieninym do spki, informacji dostarcza tekst komentarza ad

Sabinum Ulpiana D. 17,2,29,1:
D. 17,2.29,1 (Ulp. 30 ad Sab.): Ita coiri societatem posse, ut
nullam partem damni alter sentiat, lucrum vero commune sit,
Cassius putat: quod ita demum valebit, ut et Sabinus scribit,
si tanti sit opera quanti damnum est: plerumque enim tanta
est industria socii, ut plus societati conferat quam pecunia,
item si solus naviget, si solus peregrinetur, pericula subaet
solus.
Ulpian, powoujc si na pogldy Cassiusa i Sabinusa, stwierdza,
i moliwe jest zawarcie spki, w ktrej jeden ze wsplnikw bdzie
wykluczony od udziau w stratach, majc jednak przyznany udzia
w zyskach ze wsplnego przedsiwzicia. Takie porozumienie bdzie
uznane za wane, jeeli warto wiadczonej pracy rwnoway warto poniesionej straty, co uzasadnione jest przekonaniem, i czsto
wkad niemajtkowy do spki, wkad polegajcy na wiadczeniu pracy (industria), wiadczony przez wsplnika do spki jest tak wany,
i de facto ma wiksz warto ni wkad kapitaowy wniesiony przez
pozostaych wsplnikw. Jako przykad aportu majcego tak szczegln warto, uzasadniajc wykluczenie wsplnika, ktry go wnis
od udziau w stracie, Ulpian podaje wkad wsplnika, ponoszcego
jako jedyny ponosi w spce ryzyko zwizane z nawigacj i niebezpiecznymi podrami6.
Powyszy tekst pozostaje w logicznym zwizku z principium
tego fragmentu, take pochodzcym z trzydziestej ksigi komentarza Ulpiana ad Sabinum, gdzie jurysta ten rozwaa zagadnienie dopuszczalnoci pactum, w ktrym wsplnicy zastrzegli, i ich udziay
w spce bd nierwne.
6
Pomimo wysuwanych zarzutw pod adresem autentycznoci tego fragmentu,
w najnowszej literaturze nie podwaa si jego klasycznego charakteru. Por. G. Santucci,
Il socio dopera in diritto romano. Conferimenti e responsabilit, Milano 1997, s. 83
wraz z podan literatur.
[7]
Kontrakt spki
67
D. 17,2,29 pr. (Ulp. 30 ad Sab.): Si non fuerint partes societatis

adiectae, aequas eas esse constat. si vero placuerit, ut quis
duas partes vel tres habeat, alius unam, an valeat? placet
valere, si modo aliquid plus contulit societati vel pecuniae
vel operae vel cuiuscumque alterius rei causa.
Ulpian po stwierdzeniu, i elementem naturalnym umowy spki
jest postanowienie, w myl ktrego wsplnicy w rwnych czciach
partycypuj w zyskach i stratach, zapytuje, czy jeeli te zostay przez
samych wsplnikw ustalone jako nierwne, to takie porozumienie bdzie uznane za wane. Jurysta wypowiada si aprobujco o moliwoci
zawarcia takiego porozumienia, jeeli jest to uzasadnione nierwnoci
wkadw wniesionych przez nich do spki. Zasada rwnoci udziaw ma wic zastosowanie wtedy, gdy strony nic innego nie uzgodniy
w umowie spki, jeeli natomiast udziay te zostay okrelone jako nierwne, wwczas ta nierwno musi mie uzasadnienie w braku ekwiwalentnoci wniesionych do spki wkadw. W kocowej czci tego
fragmentu Ulpian podaje przykady moliwych rodzajw wkadw do
spki. Obok wkadu pieninego (pecunia)7 wymienia rwnie prac
wsplnika (opera), wreszcie wspomina te o tym, e waciwie wsplnik moe wnie do spki kad rzecz majc znaczenie dla realizacji
zamierzonego przez wsplnikw celu gospodarczego (vel cuiuscumque alterius rei causa)8. Wydaje si, i jurysta celowo zrezygnowa
z enumeratywnego wyliczenia wartoci ekonomicznych, mogcych
stanowi wkad do spki, zdajc sobie spraw z rnorodnoci sposobw, dziki ktrym wsplnicy mogli dy do osignicia wsplnego celu, i niejednorodnoci elementw, ktre miay wpyw jego
osignicie.
Por. D. 50,16,78pr. (Ulp. 50 ad Sab.): pecuniae verbum complecitur, vero

omnem omnino pecuniam, hoc est omnia non solum numeratam pecuniam corpora:
nam corpora quoque pecuniae appellatione nemo est qui ambiget.
7
Autentyczno tej czci tekstu zakwestionowa V. Arangio Ruiz, La societ in

diritto romano, Napoli 1950, s. 107, jednak wydaje si, i trafnie G. Santucci, Il socio
dopera, cit., s. 185-192 broni jego oryginalnoci.
8
68
Zuzanna Benincasa
[8]
Podobny problem, aczkolwiek z nieco innej perspektywy, jest przedmiotem rozwaa Proculusa w pitej ksidze epistulae9. W tekcie
D. 17,2,80 Proculus zastanawia si nad decyzj arbitra, ktry ustali
udziay wsplnikw w sposb na pierwszy rzut oka zaskakujcy, jeden ze wsplnikw miaby bowiem uczestniczy w zyskach i stratach
w 1/1000 a drugi w 999/1000, i podobnie jak Ulpian stwierdza, i taka
nierwno udziaw jest uzasadniona, jeeli wkady wnoszone przez
wsplnikw pozostaj do siebie w rwnie racej dysproporcji. Jako
moliwe rodzaje wkadw Proculus wymienia opera, industria, gratia
oraz wkad majtkowy polegajcy na wniesieniu pecunia.
D. 17,2,80 (Proc. 5 epist.): Quid enim si Nerva constituisset, ut
alter ex millesima parte, alter ex duo[undemille] millesimis
partibus socius esset? illud potest conveniens esse viri boni
arbitrio, ut non utique ex aequis partibus socii simus, veluti
si alter plus operae industriae gratiae pecuniae in societatem
collaturus erat.
Kolejny tekst potwierdzajcy zwizek midzy wartoci wniesionych
wkadw do spki a udziaami partnerw w zyskach i stratach to fragment komentarza Pomponiusa ad Sabinum, w ktrym jurysta ten rozwaa problem pactum powierzajcego okrelenie takich udziaw jednemu
ze wsplnikw. Pomponius podobnie jak Proculus, odwouje si do arbitrium boni viri10 jako kryterium ich wyznaczenia. Analogicznie do
tekstw omawianych wczeniej podstaw do ustalenia tych udziaw,
9
Tekst ten stanowi logiczn kontynuacj fragmentw pochodzcych z tej
samej ksigi, dotyczcych kwestii arbitrau, a w szczeglnoci, odwoania si do
arbitrium boni viri przy ustalaniu udziaw w zyskach i stratach przypadajcych na
poszczeglnych socii. Por. D. 17,2,76; D. 17,2,78.
10
Zastosowanie tego kryterium wynikao z charakteru spki bdcej kontraktem
opartym na bona fides. Owa dobra wiara wyznaczaa granic swobody wsplnikw
w ustaleniu czcego ich stosunku prawnego, a zarazem granic swobody arbitra jako
osoby trzeciej wyznaczonej przez socii do okrelenia tych udziaw. W odniesieniu do
wyznaczenia wysokoci udziaw dobra wiara wymagaa skorelowania z wartoci
wnoszonego do spki wkadu, niezalenie od tego, czy mia on charakter wkadu
pieninego czy polegajcego na wiadczeniu dla spki okrelonej pracy, czy te
innych okolicznociach majcych znaczenie dla realizacji zamierzonego przez
[9]
Kontrakt spki
69
zgodnie z arbitrium boni viri, ma by warto wkadw wnoszonych

przez wsplnikw do spki czy to w formie rodkw finansowych,
czy te pracy czy industria.
D. 17,2,6 (Pomp. 9 ad Sab.): Si societatem meum coieris ea
condicione, ut partes societatis constitueres, ad boni viri
arbitrium ea res redigenda est: et conveniens est viri boni
arbitrio, ut non utique ex aequis partibus socii simus, veluti
si alter plus operae industriae pecuniae in societatem
collaturus sit.
W omwionych tekstach zostay przedstawione przykady rnego rodzaju wkadu do spki, ktrego warto znajduje swoje odzwierciedlenie w ustalonych w umowie udziaach w zyskach i stratach
przypadajcych na poszczeglnych socii11. Obok wkadu majtkowego, pierwotnie majcego zasadnicze znaczenie w spce12, moliwe byo take wniesienie do spki bardzo szeroko rozumianej pracy,
niezbdnej do realizacji zamierzonego przez wsplnikw celu spki. Szczeglne znaczenie w tym katalogu maj rodzaje wkadu, ktre juryci okrelaj terminami gratia i industria. Pojcie gratia,
wsplnikw celu. Por. G. Santucci, Il socio dopera, cit., s. 61-75 wraz z cytowan
tam literatur.
11
Obok industria i gratia na okrelenie wkadu niepieninego wnoszonego przez
wsplnika juryci uywaj take terminw peritia i ars D. 17,2,52,7; D. 17,2,52,2.
Por. G. Santucci, Il socio dopera, cit., s. 172-183.
12
Por. D. 17,2,5 pr.-1 (Ulp. 31 ad ed.): Societates contrahuntur sive universorum
bonorum sive negotiationis alicuius sive vectigalis sive etiam rei unius. 1. Societas
autem coiri potest et valet etiam inter eos, qui non sunt aequis facultatibus, cum
plerumque pauperior opera suppleat, quantum ei per comparationem patrimonii deest.
donationis causa societas recte non contrahitur. Fragment ten, aczkolwiek pochodzcy
z komentarza ad edictum, ze wzgldu na uyte sformuowania patrimonium, aequae
facultates, pauperior jest interpretowany w kontekcie spki wszystkich majtkw,
chocia zasada wyraona przez Ulpiana ma niewtpliwie charakter bardziej
uniwersalny. Wedug Ulpiana wkad polegajcy na wiadczeniu pracy ma charakter
komplementarny do wkadu majtkowego i peni funkcj kompensacyjn w stosunku
do kapitau, ktrego warto nie jest wystarczajca na tyle, by dopuci wsplnika do
udziau w spce.
70
Zuzanna Benincasa
[10]
z bogat gam znaczeniow, uywane jest na okrelenie okolicznoci

zwizanych z osob konkretnego wsplnika i najczciej odnosi si do
jego pozycji spoecznej, kontaktw, znajomoci, faktu, i osoba ta jest
osob znan, o nieskazitelnej reputacji, cieszc si powszechnym szacunkiem, zasugujc na wdziczno ze strony innych osb (czsto
wpywowych). Ten rodzaj wkadu, jak zauwaa Santucci, mia szczeglne znaczenie w rzymskim kontekcie spoecznym i gospodarczym,
gdzie wiele relacji, poczynajc od osb najniej stojcych w hierarchii
do tych najwyej postawionych, opierao si na zwizkach czysto personalnych i relacjach klienteli13. Z kolei wkad okrelany mianem industria, rozumiany jest jako szczeglna cecha pracy wiadczonej na rzecz
spki, cecha odnoszca si do starannego dziaania wsplnika, jego
kreatywnoci, operatywnoci, przedsibiorczoci, a take gotowoci
podejmowana ryzyka14. Gotowo podejmowania ryzyka zwizanego
z podrami jest wic w tym kontekcie szczeglnego rodzaju industria, majc wyjtkow warto z uwagi na to, i wsplnik je ponoszcy ryzykuje wasne ycie dla spki. Wkad ten zosta oceniony
przez Ulpiana jako majcy szczeglne znaczenie dla realizacji wsplnego celu, co znalazo swj wyraz w stwierdzeniu, i wsplnik go wnoszcy plus societati conferat quam pecunia. Wyjtkowy charakter tego
rodzaju wkadu polega, z jednej strony na tym, i warto, ktr naraa wsplnik podrujc drog morsk jak stanowio jego wasne ycie, bya niewspmierna do wartoci pienidzy wnoszonych do spki,
z drugiej strony, wkad ten mia wyjtkowe znaczenie dla realizacji celu
spki, bowiem o powodzeniu wsplnego przedsiwzicia decydowa
nie tyle zainwestowany w nie kapita, ale przede wszystkim umiejtno wykorzystania tego kapitau dla osignicia zysku. Gotowo po13
Na temat wkadu polegajcego na wiadczeniu gratia por. G. Santucci, Il socio
dopera, cit., s. 151-172, ktry porwnuje ten rodzaj wkadu z koncepcj credito
personale jako szczeglnego rodzaju wkadu do spki. Por. G. Santucci, Il credito
personale del socio. Un profilo della teoria dei conferimenti alla luce della tradizione
romanistica, [w:] Modelli teorici e metodologici nella storia del diritto privato.
Obbligazioni e diritti reali, Napoli 2003, s. 395.
Na temat znaczenie terminu industria por. G. Santucci, Il socio dopera, cit.,

s. 111-151.
14
[11]
Kontrakt spki
71
dejmowania ryzyka zwizanego z podrami morskimi zostaa wic

uznana za warto mogc stanowi wkad do spki ekwiwalentn do
wartoci inwestowanych przez pozostaych socii we wsplne przedsiwzicie rodkw finansowych.
Ulpian przywouje kazus wsplnika, ktry jako swj wkad wnosi do spki gotowo ponoszenia ryzyka zwizanego z nawigacj
(item si solus naviget, si solus peregrineretur, pericula subaet solus),
aby zilustrowa sytuacj, gdy uzasadnione jest pactum wykluczajce
wsplnika od udziau w stratach, przy jednoczesnym przyznaniu mu
okrelonego udziau w zyskach ze wsplnie prowadzonej dziaalnoci. Zagadnienie to byo jednym z punktw polemiki dotyczcej moliwoci ustalenia nierwnego udziau w zyskach i w stratach na rzecz
jednego ze wsplnikw, ktra to polemika przesza do historii jako
magna questio15 i jest uwaana w doktrynie za echo dyskusji toczcych
si midzy jurystami, w ktrych cieray si ze sob dwie koncepcje
tego kontraktu, tradycyjna czyli statyczna, postrzegajca ten kontrakt
jako wsplnot majtkow oraz dynamiczna, czynica ze spki instrument prowadzenia dziaalnoci gospodarczej nastawionej na zdobywanie zyskw.
Informacji o magna questio dostarczaj dwa teksty: G. 3,149 fragmentu z Instytucji Gaiusa i I. 3,25,2 z Instytucji Justyniana. Porednio kwesti t porusza te Paulus w szstej ksidze komentarza ad Sabinum:
G. 3,149: Magna autem quaestio fuit, an ita coiri possit societas,
ut quis maiorem partem lucretur, minorem damni praestet.
Quod Quintus Mucius contra naturam societatis esse
existimavit. Sed Servius Sulpicius, cuius etiam praevaluit
sententia, adeo ita coiri posse societatem existimavit, ut
dixerit illo quoque modo coiri posse, ut quis nihil omnino
damni praestet, sed lucri partem capiat, si modo opera eius
tam pretiosa videatur, ut aequum sit eum cum hac pactione in
15
O jej znaczeniu moe wiadczy fakt, i nie tylko Gaius przedstawi j na wstpie
swojego wykadu dotyczcego spki w Instytucjach, ale rwnie kilkaset lat pniej
kompilatorzy justyniascy uznali za celowe zamieci wzmiank o magna questio
w Institutiones.
72
Zuzanna Benincasa
[12]
societatem admitti. Nam et ita posse coiri societatem constat,

ut unus pecuniam conferat, alter non conferat et tamen
lucrum inter eos commune sit; saepe enim opera alicuius pro
pecunia valet.
I. 3,25,2: De illa sane conventione quaesitum est, si Titius et
Seius inter se pacti sunt, ut ad Titium lucri duae partes
pertineant damni tertia, ad Seium duae partes damni, lucri
tertia, an rata debet haberi conventio? Quintus Mucius
contra naturam societatis talem pactionem esse existimavit
et ob id non esse ratam habendam. Servius Sulpicius, cuius
sententia praevaluit, contra sentit, quia saepe quorundam
ita pretiosa est opera in societate, ut eos iustum sit meliore
condicione in societatem admitti: nam et ita coiri posse
societatem non dubitatur, ut alter pecuniam conferat, alter
non conferat et tamen lucrum inter eos commune sit, quia
saepe opera alicuius pro pecunia valet. Et adeo contra Quinti
Mucii sententiam optinuit, ut illud quoque constiterit posse
convenire, ut quis lucri partem ferat, damno non teneatur,
quod et ipsum Servius convenienter sibi existimavit: quod
tamen ita intellegi oportet, ut, si in aliqua re lucrum, in
aliqua damnum allatum sit, compensatione facta solum quod
superset intellegatur lucri esse.
D. 17,2,30 (Paul. 6 ad Sab.): Mucius libro quarto decimo scribit
non posse societatem coiri, ut aliam damni, aliam lucri partem
socius ferat: Servius in notatis Mucii ait nec posse societatem
ita contrahi, neque enim lucrum intellegitur nisi omni damno
deducto neque damnum nisi omni lucro deducto: sed potest
coiri societas ita, ut eius lucri, quod reliquum in societate sit
omni damno deducto, pars alia feratur, et eius damni, quod
similiter relinquatur, pars alia capiatur.
Dyskusja, ktrej bohaterami byli dwaj wielcy juryci okresu republikaskiego, dotyczya nastpujcej kwestii: czy moliwe jest poro-
[13]
Kontrakt spki
73
zumienie midzy wsplnikami przyznajce jednemu z nich wikszy

udzia w zysku, a mniejszy w stracie wynikajcej z dziaalnoci spki. Quintus Mucius, reprezentujcy stanowisko bardziej konserwatywne wzgldem modszego i bardziej liberalnego Serviusa, uwaa takie
porozumienie za sprzeczne z natur spki (contra naturam societatis
eese existimavit)16. Jego adwersarz natomiast nie tylko dopuszcza zawarcie spki na takich zasadach, ale co wicej uznawa wano
umowy spki, na mocy ktrej jeden ze wsplnikw byby wykluczony od udziau w stratach, uczestniczc jedynie w podziale korzyci17.
Tradycyjnie autorzy zajmujcy si problemem magna quaestio upatruj w niej wanie odbicia konfrontacji dwch wizji kontraktu spki, gdzie stanowisko zajmowane przez Quintusa Muciusa mogoby
stanowi interpretowane jako dowd przywizania tego ostatniego
do patrymonialistycznej koncepcji spki, w ktrej wkad polegajcy na wiadczeniu pracy nie by uwzgldniany w kocowym rozliczeniu midzy wsplnikami. Opcja proponowana przez Serviusa miaaby
by remedium na owo upoledzenie opera we wzajemnych rozliczeniach midzy wsplnikami w tym sensie, i niemono potrcenia sobie od zysku brutto wkadu polegajcego na wiadczeniu pracy (przy
Odnonie do autentycznoci odwoania si do natura societatis w cytowanym
fragmencie por. F. Horak, Rationes decidendi Entscheidungsbegrndungen bei den
lteren rmischen Juristen bis Labeo, I, Aalen 1969, s. 161-162.
16
Bezdyskusyjna bya natomiast kwestia niedopuszczalnoci wykluczenia wsplnika

od udziau w zyskach. Ulpian w tekcie D. 17,2,29,2 stwierdza, e takie porozumienie
nie prowadzio do zawarcia kontraktu spki , jako e byby to iniquissimus genus
societatis, ktry, jak twierdzi Ariston, Cassius mia zwyczaj nazywa lwi spk.
D. 17,2,29,2 (Ulp. 30 ad Sab.): Aristo refert Cassium respondisse societatem talem
coiri non posse, ut alter lucrum tantum, alter damnum sentiret, et hanc societatem
leoninam solitum apellare: et nos consentimus talem societatem nullam esse, ut alter
lucrum sentiret, alter vero nullum lucrum, sed damnum sentiret: iniquissimum enim
genus societatis est, ea qua quis damnum, non etiam lucrum spectet. Niemono
zawarcia spki, w ktrej jeden ze wsplnikw byby wykluczony od udziau
w zyskach, partycypujc jedynie w stratach wizaa si z zakazem zawierania spki
donationis causa. Por. D. 17,2,5,1. Na temat lwiej spki por. A. Guarino, La societ
col leone, Labeo 28/1982, s. 7-16; J. M. Blanch Nougs, Nuevas consideraciones
acerca de Gai 3,149 y D. 17,2,29,2: magna quaestio societatis y societas leonina en
derecho romano, Revista General del Derecho Romano 11/2008, s. 17-30.
17
74
Zuzanna Benincasa
[14]
jednoczesnym zaoeniu, e wsplnik wnoszcy do spki wkad majtkowy wycofywa ten wkad w kocowym rozliczeniu) miaa by
zrwnowaona wykluczeniem wsplnika, ktry taki wkad wnosi, od
udziau w stratach18.
Zdaniem Wiaeckera19 punktem spornym w dyskusji midzy jurystami by sposb dokonywania rozliczenia w spce, w ktrej jeden
ze wsplnikw wnosi jako wkad nie tylko kapita, ale rwnie prac, albo partycypowa w spce wycznie w formie wiadczonych
dla spki usug lub pracy. Wedug tego autora, w momencie finalnego rozliczenia si w spce, kiedy dokonywano compensatio lucri
cum damno, jeeli spka zakoczya dziaalno z zyskiem, wwczas
wsplnik wnoszcy kapita od tego zysku netto potrca sobie wniesio Por. E. Del Chiaro, Le contrat de socit en droit priv romain sous la Rpublique
et au temps des jurisconsultes classiques, Paris 1928, s. 133-135; A. Guarneri
Citati, Conferimenti e quote sociali in diritto romano, BIDR 42/1934, s. 165-194;
A. Watson, Some cases of Distortion by the Past in Classical Roman Law, TR
31/1963, s. 88; Tene, The Law of Obligations in tha later Roman Republic, s. 137 i n.;
A. Schiavone, Nascita della giurisprudenza. Cultura aristocratica e pensiero giuridico
nella Roma tardo-repubblicana, Roma-Bari, 1976, s. 137-144; P. Stein, The place of
Servius Sulpicius Rufus in the Development of Roman Legal Science, [w:] Festschrift
fr Franz Wiaecker zum 70. Geburtstag, Gttingen 1978, s. 179; A. Schiavone, Giuristi
e nobili nella Roma reppublicana, Roma 1987, s. 63-68; A. Watson, The Notion
of Equivalence of Contractual Obligation and Classical Roman Partnership, The
Law Quarterly Review 97/1981, s. 275-286; S. Riccobono, Capacit manageriale
e partecipazione agli utili nella societas romana (Gai. 3.148-149), [w:] Atti del
seminario sulla problematica contrattuale, Milano 7-9 aprile 1987, I, Milano 1988,
s. 224-232; M. Fuenteseca, La magna quaestio societatis y otros problemas del contrato
de sociedad romano, Dereito 7.1: 35-36/1998, s, 35-65; J. D. Harke, Societas als
Geschftsfhrung, RIDA 73/2005, s. 51-54; J. M. Blanch Nougs, op. cit., s. 1-13.
Nieco inni punkt widzenia zosta zaproponowany przez Wiacekera i Bona, zdaniem
ktrych problemem, ktry leg u podstaw magna quaestio byo odmienne traktowanie
wkadu polegajcego na wiadczeniu przez wsplnika okrelonej opera dla spki. Por.
F. Wiaecker, Societas. Hausgemeinschaft und Erwerbgesellschaft. Untersuchungen
zur Geschichte des rmischen Gessellschaftsrechts, I, Weimar, 1936, s. 251-268;
F. Bona, Contributi alla storia della societas universorum quae ex quaestu veniunt
in diritto romano, [w:] Studi in onore di Giuseppe Grosso, I, Torino 1968, s. 443-461,
w szczeglnoci 448; M. Fuenteseca, op. cit., s. 58-60.
18
F. Wiaecker, op. cit., 251-268.
19
[15]
Kontrakt spki
75
ny do spki kapita i dopiero tym, co pozostao dzieli si z pozostaym socius. Jeeli natomiast spka zanotowaa straty przekraczajce
warto wniesionego kapitau, wwczas wsplnik wiadczcy prac
jako wkad do spki by obowizany zwrci drugiemu wsplnikowi cz zainwestowanego przez niego w spk kapitau. Taki sposb
sporzdzania bilansu i rozliczania si midzy wsplnikami, zdaniem
Wiaeckera, upoledza w spce pozycj wsplnika wiadczcego prac, jako e ten, w wypadku wypracowania przez spk zysku netto nie mia prawa potrcenia od tego zysku wartoci wiadczonej dla
spki pracy, tak jak to robi wsplnik wnoszcy kapita, w wypadku za straty, nie tylko traci bezpowrotnie swoj prac, ale take by
obowizany w czci wynagrodzi strat w kapitale wniesionym przez
drugiego wsplnika. Innowacja wprowadzona przez Serviusa miaaby
wic polega, zdaniem Wiaeckera, na polepszeniu sytuacji wsplnika
wiadczcego prac w tym sensie, e jeeli spka wypracowaa zysk,
wsplnik ten partycypowa w nim w wikszej czci ni wsplnik kapitaowy (w ten sposb otrzymywa niejako wynagrodzenia za swoj
prac wiadczon dla spki), jeeli za spka nie tylko nie przyniosa zysku ale rwnie stracia zainwestowany w ni kapita, wsplnik
wnoszcy prac w caoci lub czci by zwolniony od ponoszenia tej
straty.
Interpretacja zaproponowana przez Wiaeckera zostaa skrytykowana przez Horaka20, ktrego zdaniem intencj Serviusa nie byo zrwnanie pod wzgldem wartoci ekonomicznej wkadu polegajcego na
wiadczeniu pracy i wkadu pieninego21, a jedynie uznanie za do F. Horak, op. cit., s. 158-161.
20
Zdaniem Horaka przyjcie interpretacji proponowanej przez Wiaeckera zakadao

przyznanie lepszej pozycji wsplnikowi wiadczcemu prac, w sytuacji, kiedy
spka zakoczya dziaalno ze strat, wsplnik wiadczcy prac traci bowiem
jedynie swoj prac, natomiast wsplnik wnoszcy do spki wkad majtkowy traci
zainwestowany w spk majtek oraz musia partycypowa w caoci w stratach.
Horak wyszed jednak z zaoenia, e wykluczenie wsplnika wiadczcego prac
od udziau w stratach odnosi si nie do straty w kapitale wniesionym przez drugiego
z socii, ale w odniesieniu na przykad do zobowiza zaciganych przez socii wobec
osb trzecich. Wydaje si natomiast, e intencj Serviusa byo uniknicie sytuacji,
21
76
Zuzanna Benincasa
[16]
puszczalne zawarcia pactum, zapewniajcego w umowie spki uprzywilejowan pozycj wsplnikowi wiadczcemu dla spki prac majc szczeglne znaczenie dla realizacji zamierzonego przez socii
wsplnego celu. Poniewa wsplnik wiadczcy tak prac dla spki
nie otrzymywa za ni adnego dodatkowego wynagrodzenia22, form
przyznania mu ekwiwalentu za jej wiadczenie mogo by przyznanie
mu wyjtkowej wzgldem pozostaych socii pozycji w spce, wyraajcej si w przyznaniu mu wikszego udziau w zyskach ni przypadajcy na innych wsplnikw, przy zaoeniu, e w stratach uczestniczy
w jednakowym bd mniejszym stopniu ni pozostali.
Sceptyczne stanowisko wobec interpretacji Wiaeckera zaj rwnie Talamanca23, zdaniem ktrego zagadnienie, ktre lego u podstaw
dyskusji relacjonowanej przez jurystw jako magna questio, dotyczyo spek, opartych na wspwasnoci majatku midzy wsplnikami,
ktrych cel by inny, ni administrowanie tym wsplnym majtkiem
wniesionym przez socii do spki, i kwestii pozycji w spce wsplnika wnoszcego wkad polegajcy na opera, w sytuacji, gdy spka poniosa strat przewyszajc warto wniesionego przez jej
uczestnikw majtku24. Taka sytuacja, przy zaoeniu i wsplnicy
w ktrej wsplnik wiadczcy dla spki jedynie prac musiaby uczestniczy w stracie
kapitau, wnoszonego przez innych wsplnikw.
22
Zdaniem tego autora byo to wyrazem niechci rzymskich jurystw do
hybrydowych konstrukcji prawnych, stanowicych poczenie kilku innych znanych
konstrukcji, w tym konkretnym wypadku spki i umowy o odpatne wiadczenie
pracy.
23
M. Talamanca, Costruzione giuridica e strutture sociali fino a Quinto Mucio,
[w:] Societ romana e produzione schiavistica. Modelli etici, diritto e trasformazioni
sociali, a cura di A. Giardino, A. Schiavone, Roma 1991, s. 24-30.
24
Dla tego autora, fundamentalne znaczenie dla rozstrzygnicia problemu, ktry leg
u podstaw magna quaestio, mia podzia wkadw na wkady wnoszone do spki quoad
usum, a wic wycznie do dyspozycji spki w celu realizacji zamierzone przez socii
przedsiwzicia, bez moliwoci ich zbycia bd konsumpcji, oraz wkady wnoszone
quoad sortem, a wic z zaoeniem, i zostan one zuyte bd zbyte w toku dziaalnoci
spki. Talamanca wyczy a priori z problematyki magna quaestio ten pierwszy
rodzaj wkadw wychodzc z zaoenia, i zawsze byy one zwracane wsplnikowi,
ktry odda je do dyspozycji spki przy dokonywaniu finalnego rozliczenia i zawzi
[17]
Kontrakt spki
77
w rwnych czciach partycypuj w zyskach i stratach, wymagaaby

od wsplnika wiadczcego prac wyrwnania czci straty w kapitale wniesionym przez pozostaych socii, co mogoby by dla niego
kopotliwe. Skoro wiadczy on dla spki jedynie prac, prawdopodobnie nie dysponowa adnym majtkiem std, postulat Serviusa,
by w tym szczeglnym przypadku zwolni go od obowizku partycypowania w takiej stracie. Talamanca twierdzi, i Quintus Mucius,
podobnie jak Servius, dopuszcza udzia w spce wsplnika wiadczcego prac i swobod wsplnikw w ustalaniu ich wzajemnych
udziaw w spce. Punktem spornym w dyskusji z Serviusem by jedynie sposb traktowania wsplnika wnoszcego prac w sytuacji,
w ktrej spka zanotowaa strat przekraczajc warto wniesionego kapitau. Wwczas Servius uwaa, e wsplnik, ktry wiadczy
prac powinien by wykluczony, w caoci lub w czci, od uczestniczenia w tej stracie (w zalenoci od tego, czy wnosi tylko wkad
niemajtkowy, czy te uzupenia prac mniejsz w porwnaniu
z wkadami pozostaych socii warto wnoszonego wkadu majtkowego), z czym nie zgadza si Quintus Mucius, twierdzc, i jest to
dyskusj midzy dwoma wielkimi jurystami do zagadnienia wkadw wnoszonych do
spki na wasno. Kolejnym etapem dla Talamanca byo rozrnienie dwch typw
spek: societ di gestione i societ di godimento. W tych ostatnich, ktrych
najlepszym przykadem bya societas omnium bonorum, cel spki zostaje osignity
poprzez wniesienie do wspwasnoci aktualnie posiadanych przez socii majtkw
i zobowizanie do podziau midzy pozostaych socii przyszych korzyci (przy czym
socii nie maj obowizku prokurowania takowych korzyci). W tej spce partes lucri
et damni nie mog by pojmowane inaczej ni jako udziay we wsplnym majtku,
ktry podlega podziaowi midzy wsplnikw, niezalenie od tego, kto i ile przysporzy
spce w czasie jej trwania. Poniewa rda nie dostarczaj adnych podstaw do
stwierdzenia, i sposb rozlicze w przypadku societ di gestione by odmienny, autor
ten uzna, i podobnie wsplnicy dokonywali rozlicze i w tym typie spki, tak wic
od wypracowanego zysku brutto nie odliczano ani wartoci wkadw majtkowych,
ani tych polegajcych na wiadczeniu opera dla spki. Wsplnik wiadczcy dla
spki prac mia udzia w podziale majtku spki, nie tylko tym przysporzonym
w czasie jej trwania, ale rwnie wniesionym do spki przez innych wsplnikw,
i w ten sposb realizowano zasad penej ekwiwalentnoci midzy wkadem majtkowym
a wkadem polegajcym na opera.
78
Zuzanna Benincasa
[18]
sprzeczne z natur spki, by udzia w zyskach i stratach by rny

w odniesieniu do tego samego wsplnika.
W najnowszej literaturze take Santucci w swojej monografii powiconej zagadnieniu opera jako wkadu w rzymskiej spce podda
krytyce wczeniejsze interpretacje magna quaestio25. Zdaniem tego
autora rdem kontrowersji midzy dwoma wielkimi jurystami okresu pnej republiki bya nie tylko kwestia rozliczania strat przekraczajcych warto wniesionego kapitau, ale przede wszystkim odmienne
traktowanie wkadu wsplnika nie polegajcego na wniesieniu do spki okrelonego majtku. Santucci stwierdzi, i jest prawdopodobne, i
stanowisko jakie zaj Quintus Mucius w tym sporze byo konsekwencj przywizania tego jurysty do schematu societas omnium bonorum
opartego na rwnoci udziaw nie tylko w odniesieniu do udziau
w zysku i udziau w stracie, ale rwnie rwnych udziaw przyznanych poszczeglnym uczestnikom spki26. Podejmujc prb re Por. G. Santucci, Il socio dopera, cit., s. 49-53.
25
Santucci twierdzi, i Quintus Mucius w odrnieniu od Serviusa bdcy

zwolennikiem koncepcji ius strictuum, by duo bardziej przywizany do schematu
societas omnium bonorum, opartego na idei rwnoci udziaw, zarwno w zysku
i stracie, jak i przypadajcych na rzecz poszczeglnych socii. Idea, w myl ktrej
udziay w spce nalece do poszczeglnych wsplnikw powinny by rwne, wedug
tego autora pojawia si nawet w rozumowaniu jurystw z III w n.e., tak wic sugeruje
on, i problemem byo nie tylko to, czy wsplnik moe mie inny udzia w zysku,
a inny w stracie, ale rwnie to, czy w ogle dopuszczalne jest to, eby udziay w spce
nie byy rwne. Na poparcie swojej hipotezy Santucci odwouje si do fragmentw,
w ktrych dyskutowane jest zagadnienie arbitrau w kwestii ustalenia udziaw
w zysku i stracie (D. 17,2,76; D. 17,2,78; D. 17,2,80 D. 17,2,6). Dyskutowany w tych
tekstach problem dotyczy dopuszczalnoci ustalenie przez osob trzeci udziaw
wsplnikw w zyskach i stratach i legalnoci takiego ustalenia (ratum id iure societatis
sit) w sytuacji, gdy udziay te zostay ustalone jako nierwne. Proculus wyjania, e
jeeli ustalenie udziaw byo zgodne z arbitrium boni viri, wwczas jest ono wane,
nawet jeeli wyznaczone udziay miayby pozostawa w stosunku do siebie w racej
dysproporcji, tak jak w przykadzie przedstawiony w D. 17,2,80. Arbitrium boni viri
zakadao w tym przypadku kierowanie si wzgldami bona fides i ustalenie wartoci
tych udziaw proporcjonalnie do wartoci wkadw wniesionych przez wsplnikw.
Santucci kwestionuje dotychczasowe interpretacje tych fragmentw, ktre koncentruj
si na zagadnieniu legalnoci powierzenia osobie trzeciej okrelenia udziaw midzy
26
[19]
Kontrakt spki
79
konstrukcji pogldw Quintusa Muciusa na zagadnienie opera jako alternatywnego dla wniesienia kapitau sposobu uczestnictwa w spce,
Santucci dochodzi do wniosku, i jurysta ten, chocia dopuszcza partycypowanie w spce w inny sposb, ni poprzez wniesienie wkadu majtkowego, traktowa wkad polegajcy na wiadczeniu pracy
z mniejszym zainteresowaniem. Uznanie za tych dwch rodzajw
wkadw za ekwiwalentne nie byo dla niego rzecz oczywist z uwagi na silnie zakorzenion w wiadomoci tradycyjn koncepcj spki,
opartej na wspwasnoci majtkw midzy wsplnikami, i ta konfrontacja midzy dwoma typami spek znalaza swj wyraz w magna
quaestio, gdzie dyskutowano swobod rnicowania udziau w spce
i swobod wyceny wkadu wsplnika.
Interpretacja zaproponowana przez Santucciego nie jest jednak
w peni przekonywujca. W moim przekonaniu teksty dotyczce
magna quaestio nie uprawniaj do nadania temu zagadnieniu znaczenia tak uniwersalnego jak proponuje ten autor, a rda bdce
w jego opinii dowodem na to, i odejcie od zasady rwnoci udziaw
w spce byo nawet dla jurystw z okresu prawa klasycznego zagadnieniem dyskusyjnym mog by interpretowane w odmienny sposb27.
wsplnikami, i twierdzi, e problemem bdcym waciwym rdem synnej magna
quaestio bya take kwestia, czy udziay midzy poszczeglnymi wsplnikami mog
nie by rwne, na co wskazywa ma jego zdaniem odwoanie si do koncepcji rwnoci
udziaw jako alternatywy dla rozstrzygnicia zaproponowanego przez Nerv. Por.
G. Santucci, Il socio dopera, cit., s. 53-60.
27
W szczeglnoci dotyczy to tekstw odnoszcych si do kwestii arbitrium
boni viri: D. 17,2,76; D. 17,2,78; D. 17,2,80 oraz D. 17,2,6, bowiem zagadnienie,
ktre podejmuje Proculus w swoich epistulae koncentrowao si moim zdaniem na
zagadnieniu wanoci ustalenia udziaw w spce, a wic porednio i wyceny wkadw
dokonanej przez osob trzeci, podczas gdy sama nierwno tych udziaw nie wydaje
si by rdem kontrowersji. Wydaje si wic, i suszna jest tradycyjna doktryna
upatrujca rde problemu w kwestii, czy w kontraktach opartych na porozumieniu
midzy stronami moliwe jest ustalenie przez strony elementw tego kontraktu w taki
sposb, i odwoaj si do decyzji osoby trzeciej, a nie pytaniu, czy udziay midzy
wsplnikami mog nie by rwne. Gdyby bowiem zaoy, e intencj Proculusa byo
rozwaenie dopuszczalnoci nierwnych udziaw w zyskach i stratach, nie byoby
adnego motywu dla konstruowania przez tego juryst przykadu, w ktrym okrelenie
tych udziaw zostao powierzone osobie trzeciej, poniewa bardziej przejrzysty byby
80
Zuzanna Benincasa
[20]
Niewtpliwie susznie Autor ten przypisuje Quintusowi Muciusowi

przywizanie do schematu societas omnium bonorum, o czym wiadczy fakt, i interpretuje on pojcia lucrum i damnum w znaczeniu,
w jakim funkcjonoway w tym typie spki, tym niemniej rda, traktujce o magna quaestio, wyranie sugeruj, i kluczowym punktem
w tej dyskusji bya dla jurystw sytuacja wsplnika wnoszcego prac
w momencie, w ktrym dziaalno spki zakoczya si strat zainwestowanego kapitau28. Jak susznie zauway Talamanca, w spce typu omnium bonorum taka sytuacja bya w zasadzie niemoliwa,
bowiem wsplnicy na bieco dzielili si uzyskanymi zyskami i poniesionymi stratami, a w momencie ustania spki po prostu rozdziecasus, w ktrym udziay zostay okrelone jako nierwne przez samych wsplnikw.
Po drugie, wydaje si, i rozwaajc zagadnienie dopuszczalnoci arbitrau
w ustaleniu udziaw w spce, Proculus niejako by zmuszony posuy si przykadem,
w ktrym udziay te zostay okrelone jako nierwne, w innym przypadku bowiem
kwestia, czy taki arbitra jest wany czy nie, stracia by na aktualnoci, poniewa
niezalenie od tego, czy uznano by ustalenia arbitra za zgodne z ius societatis czy te
nie, udziay wsplnikw byyby uznane za rwne (w pierwszym przypadku zgodnie
z rozstrzygniciem danym przez wyceniajcego, w drugim zgodnie z zasad, w myl
ktrej, jeeli wsplnicy nic nie ustalili w kwestii wysokoci ich wzajemnych udziaw
domniemywano, i s one rwne). Tak wic odwoanie si do idei rwnoci udziaw
midzy wsplnikami jako alternatywnego rozwizania dla rozstrzygnicia arbitra
wynikao, moim zdaniem, nie tyle z faktu, i juryci mieli generalnie wtpliwoci
co do tego, czy te udziay mog nie by rwne, ale byo logiczn konsekwencj
uznania, e jeeli rozstrzygnicie dokonane przez Nerv nie miaoby mocy prawnej,
z koniecznoci zakadao to nieistnienie jakiekolwiek pactum midzy wsplnikami
w przedmiotowej kwestii, a wic prowadzioby by do zastosowania domniemania
rwnoci takich udziaw. Naley ponadto zauway, i podobny problem by
dyskutowany przez jurystw take w odniesieniu do kontraktu emptio venditio, gdzie
rozwaano zagadnienie, czy cena moe by ustalona przez osob trzeci, w ktrej
to dyskusji to wanie Proculus by zwolennikiem pogldu, i takie pactum jest
dopuszczalne. Por. G. 3,140.
G. Santucci, Il socio dopera, cit., s. 51 uwaa, moim zdaniem niesusznie, e
w rdach trudno jest wprost odnale przykady spek, ktre znalazy si w tej
niefortunnej sytuacji, i prowadzona przez wsplnikw dziaalno przyniosa strat.
Takie sytuacje opisane s m.in. we fragmentach D. 17,2,52,4 czy D. 17,2,58 pr., kiedy
to cel spki nie zosta zrealizowany a majtek przeznaczony do realizacji celu spki
zosta utracony.
28
[21]
Kontrakt spki
81
lali midzy siebie wsplny majtek. Inaczej sytuacja przedstawiaa si

w przypadku societas typu questuaria, gdzie mogo okaza si, i
wsplne przedsiwzicie nie przynioso spodziewanych zyskw, a zainwestowany kapita nie zosta odzyskany29. Potwierdza to przypuszczenia, i zagadnienie okrelane jako magna quaestio pojawio si
w rozwaaniach jurystw w zwizku transformacj kontraktu spki
w instrument prowadzenia dziaalnoci gospodarczej nastawionej na
zdobywanie zyskw i odejciem od koncepcji spki opartej na wspwasnoci majtku midzy wsplnikami, ktrej celem byo jedynie administrowanie wsplnym majtkiem.
Chocia teksty rdowe nie dostarczaj bezporednio informacji na
temat sposobu dokonywania rozlicze z tytuu wsplnie prowadzonej
dziaalnoci midzy wsplnikami w przypadku, w ktrym spka nie
tylko nie osigna spodziewanego zysku, ale take zanotowaa straty
przekraczajce warto wniesionego kapitau, porednio moliwa jest
jego rekonstrukcja w oparciu o fragmenty, ktre analizuj casus utraty majtku spki i zagadnienie, kiedy taka strata bdzie uznana za
wspln.
W przypadku wkadu quoad sortem i spki opartej na schemacie
societas omnium bonorum, a wic majcej na celu jedynie wsplne
korzystanie i administrowanie wniesionym przez wsplnikw majtkiem, strata wniesionych wkadw majtkowych niezalenie od tego
czy stanowiy je rzeczy oznaczone gatunkowo czy indywidualnie
bya traktowana zawsze jako strata obciajca obu wsplnikw, co
wynikao z faktu istnienia midzy nimi wspwasnoci przedmiotw
nalecych do spki. W takim wypadku wsplnik wiadczcy prac
nie by obowizany nic zwraca drugiemu wsplnikowi, a wic ryzyko utraty zainwestowanego majtku obciao wycznie wsplnika,
ktry go wnis. Przypadek takiej spki opierajcej si na wspwaTalamanca proponowa jednak zawzi znaczenie magna quaestio tylko do
takich spek, innych ni societas omnium bonorum, w ktrych wsplnik wnosi
kapita na wasno spki, bowiem uwaa, i w przypadku wkadw quoad usum,
wkad ten byby zawsze wycofywany ze spki po jej zakoczeniu. Wydaje si jednak,
i problem dyskutowany przez jurystw dotyczy wanie tych ostatnich spek,
w ktrych sytuacja wsplnika wiadczcego prac nie bya do koca sprecyzowana.
29
82
Zuzanna Benincasa
[22]
snoci majtku midzy wsplnikami jest analizowany przez Celsusa

we fragmencie D. 17,2,58 pr. Jurysta mwi o spce zawartej habendae quadrigam, w ktrej obaj wsplnicy wnosili do wspwasnoci
okrelone skadniki majtkowe (ego jednego konia, tu trzy konie).
Jeeli jeden z koni pad, wwczas strata bya uznawana za wspln,
poniewa dotyczya wsplnego majtku30. Innym przykadem spki
opierajcej si na wspwasnoci okrelonego majtku, w ktrej jednak majtek ten pochodzi od tylko jednego z socii, natomiast wkad
drugiego wsplnika polega na wiadczeniu pracy, bya spka zawarta
30
D. 17,2,58 pr. (Ulp. 31 ad ed.): Si id quod quis in societatem contulit exstinctum
sit, videndum an pro socio agere possit. tractatum ita est apud Celsum libro septimo
digestorum ad epistulam Cornelii Felicis: cum tres equos haberes et ego unum, societatem
coimus, ut accepto equo meo quadrigam venderes et ex pretio quartam mihi redderes.
si igitur ante venditionem equus meus mortuus sit, non putare se Celsus ait societatem
manere nec ex pretio equorum tuorum partem deberi: non enim habendae quadrigae,
sed vendendae coitam societatem. ceterum si id actum dicatur, ut quadriga fieret eaque
communicaretur tuque in ea tres partes haberes, ego quartam, non dubie adhuc socii
sumus. Jak informuje Ulpian, Celsus w sidmej ksidze swoich digestw rozwaa
dwa stany faktyczne. Pierwszy stan faktyczny odpowiada sytuacji, w ktrej osoba A
(nazywana w tekcie Ty) ma trjk koni a osoba B (nazywana w tekcie Ja) jednego
i umawiaj si , i A wemie 4 konie i sprzeda jako komplet do kwadrygi i przekae B
jedn czwart ceny, w ktrym to przypadku, jeeli ko B zdech przed zrealizowaniem
celu spki, B nie ma adnych roszcze do A, bo celem spki nie byo posiadanie
kwadrygi ale sprzeda tej kwadrygi. Drugi z przedstawionych stanw faktycznych,
w czci analogiczny do pierwszego (A ma trjk koni, B jednego), to sytuacja,
w ktrej wsplnicy umawiaj si, i B przekae A swojego konia celem ustanowienia
wspwasnoci kompletu koni do kwadrygi, w ktrej to wspwasnoci A bdzie
mia trzy czwarte udziau a B jedn czwart. W tym ostatnim przypadku Celsus,
w przypadku mierci jednego z koni, uznaje, i spka istnieje nadal i strata jest wsplna.
Rozrnienie tych dwch stanw faktycznych przedstawionych przez Celsusa odwouje
si do rozrnienia spki opartej na schemacie societas omnium bonorum, opartej
na wsplnoci majtkw ich uczestnikw, ktrej celem byo posiadanie i zarzd tym
majtkiem (habendae) i spce, ktrej celem jest osiganie zysku (questus) czyli spce,
w ktrej wsplny jest tylko ten wanie zysk, rozumiany jako przychd z zawieranych
kontraktw emptio venditio i locatio conductio, ktrej szczegln odmian bya
societas unius negotii, czyli spka zawarta w celu zrealizowania pojedynczej transakcji
sprzeday (vendendae). Por. Z. Suewska, Rozliczenie kosztw podry w ramach spki
a zagadnienie impensa in societatem i propter societatem w rozumowaniu Labeona
i Juliana, Zeszyty Prawnicze [UKSW] 8.1/2008, s. 43-49.
[23]
Kontrakt spki
83
przez aktora Rosciusa z wacicielem niewolnika Fanniusem, w ktrej

tej ostatni wnis do spki niewolnika Panurgusa (uczyni go przedmiotem wspwasnoci z Rosciusem31), natomiast Roscius zobowiza si wyksztaci tego niewolnika w sztuce aktorskiej, tak by pniej
obaj mogli czerpa zyski z jego gry w teatrze32. Kiedy Panurgus zosta
zabity, obaj wsplnicy ponieli szkod i obaj pretendowali do uzyskania odszkodowania od zabjcy, co zreszt doprowadzio do konfliktu
midzy wsplnikami i w konsekwencji do procesu, w ktrym Cicero
podj si obrony znanego aktora33. Mona wic hipotetycznie zaoy, i w przypadku spek, w ktrych wsplnicy wnosili do wspwasnoci okrelone przedmioty majtkowe, strata tego majtku bya
zawsze wsplna, niezalenie od tego, czy byy to przedmioty oznaczone gatunkowo czy indywidualnie i niezalenie od tego czy obaj wsplnicy zoyli si na ten wsplny majtek, czy pochodzi on od jednego
z nich, podczas gdy drugi wnosi do spki swoj prac.
Sytuacja przedstawiaa si odmiennie, jeeli w spce nie istniaa midzy wsplnikami wspwasno przedmiotw majtkowych,
a wic wsplnicy wnosili wkad majtkowy jedynie quoad usum. W takiej sytuacji w momencie dokonywania rozlicze midzy wsplnikami
majtek, ktry oddali do dyspozycji spce powinien by im zwrcony34. W przypadku, jeeli przedmioty materialne, wniesione do sp Cic., Pro Rosc. Com. 10.27: Panurgus, inquit, fuit Fanni; is fit ei cum Roscio
communis. Hic primum questus est non leviter Saturius communem factum esse gratis
cum Roscio, qui pretio proprius fuisset Fanni. Largitus est scilicet homo liberalis et
dissolutus et bonitate adfluens Fannius Roscio. Sic puto.
31
32
Mona przypuszcza, i wsplnicy zdecydowali si uczyni niewolnika przed
miotem wspwasnoci, by automatycznie nabywa na wasno zyski, ktre wypra
cowa wystpujc jako aktor.
33
Na temat spki zawartej przez Rosciusa por. S. Riccobono, op. cit., s. 225-226;
Jeeli przedmiotem takiego wkadu byy rzeczy oznaczone indywidualnie

i niezuywalne, wwczas, dokonujc rozliczenia z tytuu wsplnie wprowadzonej
dziaalnoci, wsplnik bdcy ich wacicielem, po prostu zabiera je sobie. Form
wynagrodzenia za udostpnienie tych przedmiotw do realizacji celu spki by
okrelony w umowie spki, przyznany mu udzia w zyskach wynikajcych z wsplnie
prowadzonej dziaalnoci. W przypadku wniesienia do spki rzeczy zuywalnych
34
84
Zuzanna Benincasa
[24]
ki do uywania, lub pienidze, przeznaczone na realizacje celu spki

przez jednego ze wsplnikw zostay utracone, zanim spka zrealizowaa swj cel, wsplnicy mieli obowizek uczestniczy w takiej stracie proporcjonalnie do posiadanych udziaw w spce. Taka sytuacja
jest analizowana przez Juliana-Ulpiana w tekcie dotyczcym spki
zajmujcej si sagaria negotiatio, zarwno w odniesieniu do rzeczy
oznaczonych gatunkowo jak i indywidualnie35.
oznaczonych gatunkowo, takich jak pienidze, ktre suy miay realizacji celu spki,
jakim byo wypracowanie zysku, moliwe byy dwa warianty finalnego rozliczenia.
W pierwszym wariancie wsplnik mg sobie zastrzec, e zostan mu one zwrcone
w momencie dokonywania finalnego rozliczenia w spce (wwczas byyby traktowane
podobnie jak poyczka udzielona spce), w drugim wariancie wsplnik odzyskiwa
te pienidze niejako w zysku, to jest przyznany mu udzia w zysku uwzgldnia
dodatkowe wynagrodzenie za udostpnienie tych pienidzy spce. Porednio na
rzecz pierwszego wariantu rozlicze przemawiaja: tekst D. 17,2,60 pr. z komentarza
Pomponiusa ad Sabinum oraz tekst D. 17,2,67,1 pochodzcy z 32 ksigi komentarza
Paulusa ad edictum. Teksty te dotycz sytuacji, w ktrej wsplnik zainwestowa
pienidze bdce zyskiem spki na wasny rachunek i juryci zastanawiaj si
nad zakresem jego odpowiedzialnoci wzgldem pozostaych socii. Z wypowiedzi
jurystw wynika, e wsplnik ten by traktowany analogicznie do poyczkobiorcy,
ktry poyczy te pienidze od spki i obowizany by zwrci te pienidze
pozostaym wsplnikom, nie bdc jednoczenie zobowizanym do podzielenia si
zyskiem, ktry uzyska inwestujc te pienidze na wasne ryzyko i na wasny rachunek.
Jeeli z powodu zainwestowania wsplnych pienidzy taki wsplnik nie wypaci
w terminie pozostaym wsplnikom przypadajcej na nich czci zysku (a wic popad
w stosunku do nich w zwok), by obowizany wynagrodzi swoim socii szkod,
ktr ponieli z tytuu zawinionego przez niego opnienia w wypacie zyskw.
Mona wic przypuszcza, e w sytuacji, w ktrej wsplnik oddawa do dyspozycji
spki prywatne pienidze, by traktowany w pewnym sensie jak poyczkodawca
wzgldem spki i jeeli wsplna inwestycja przyniosa zysk, wwczas te pienidze
byy odliczane od tego zysku brutto i w zalenoci od tego, czy saldo byo dodatnie czy
ujemne, mg on wycofa te rodki ze spki. Por. F.S. Meissel, Societas. Struktur
und Typenvielfalt des rmischen Gesselschaftsvertrages, Frankfurt am Main 2004,
s. 134, w szczeglnoci przyp. 270 (wraz z cytowana przez tego Autora literatur),
220-221.
35
D. 17,2,5,4 (Ulp. 31 ad ed.): Quidam sagariam negotiationem coierunt: alter
ex his ad merces comparandas profectus in latrones incidit suamque pecuniam
perdidit, servi eius vulnerati sunt resque propriam perdidit. Dicit Iulianus damnum
esse commune ideoque actione pro socio damni partem dimidiam adgnoscere debere
[25]
Kontrakt spki
85
Wsplnik, ktry wyruszy w podr ad merces emendas i zosta napadnity przez rabusiw, straciwszy pienidze i inne zabrane w podr
rzeczy, mia prawo da, by jego socius partycypowa w tej stracie
stosownie do przypadajcego na niego udziau w spce, jeeli strata dotyczya pienidzy i rzeczy, ktre byy mu niezbdne dla realizacji
wsplnie zamierzonego celu. Podobne rozwizanie miao zastosowanie w sytuacji, w ktrej wsplnik utraci jakie rzeczy na statku, ktry zaton, w ktrej to sytuacji strata obciaa obu wsplnikw, jeeli
byy to towary, ktre normalnie s przewoone statkiem36.
Zakadajc, e analogiczny sposb rozlicze mia miejsce w spce, w ktrej jeden ze wsplnikw wiadczy dla spki prac, a drugi oddawa do dyspozycji spki okrelone przedmioty majtkowe lub
kapita, naley uzna, i takie rozliczenie byo dla wsplnika wnoszcego prac niekorzystne, bowiem nie tylko nie odzyskiwa on wartoci wniesionej przez siebie pracy, ale jeszcze by zobowizany do
pokrycia czci straty w kapitale wsplnikowi, ktry wnosi do spki wkad majtkowy. Rozstrzygnicie proponowane przez Serviusa zakadao wic, i w przypadku wsplnika wiadczcego jedynie prac w spce, jeeli dziaalno spki nie przyniosa adnych zyskw
i nie udao si odzyska, w caoci lub czci, zainwestowanych rodkw, utrata pracy wiadczonej przez wsplnika rwnowayaby utrat kapitau wnoszonego przez drugiego wsplnika, w zwizku z czym
ten ostatni ponosiby w caoci ryzyko utraty zainwestowanych rodkw finansowych. Jeeli wsplnik wnosi do spki zarwno prac,
jak i wkad majtkowy, wwczas, zdaniem Serviusa, moliwe byo
tam pecuniae quam rerum ceterarum, quas secum non tulisset socius nisi ad merces
communi nomine comparandas proficisceretur. Sed et si quid in medicos impensum est,
pro parte socium agnoscere debere rectissime Iulianus probat. Proinde et si naufragio
quid periit, cum non alias merces quam navi solerent advehi, damnum ambo sentient:
nam sicuti lucrum, ita damnum quoque commune esse oportet, quod non culpa socii
contingit. Por. Z. Suewska, op. cit., s. 29-61.
36
Analogicznie, w przypadku spki, ktrej celem byo zakupienie okrelonej rzeczy,
jeeli pienidze nalece do jednego ze wsplnikw zostay utracone post collationem,
a wic ju po formalnym wniesieniu ich do spki (to jest w okolicznociach, ktre nie
miayby miejsca, gdyby kontrakt spki nie zosta zawarty), strata czci kapitau bya
uwaana za wspln. Por. D. 17,2,58,1. Por. te Z. Suewska, op.cit., s. 46-48.
86
Zuzanna Benincasa
[26]
zastrzeenie w umowie spki pactum, na mocy ktrego jego udzia

w zysku by wikszy ni udzia w stracie. Przyznany mu udzia
w zysku uwzgldnia zarwno warto wiadczonej przez niego opera, jak i warto wniesionego majtku, podczas gdy udzia w stracie
by odpowiednio zmniejszony o warto wykonanej przez niego pracy.
Rozwizanie, zgodnie z ktrym wsplnik wiadczcy dla spki prac lub usugi, miaby by wykluczony w caoci lub czci od udziau
w stratach w kapitale, miao wic na celu jedynie zapobieenie sytuacji, w ktrej ten wsplnik miaby obok utraty czasu i zaangaowania
zainwestowanego w prowadzenie spraw spki byby take obciony
w czci strat poniesion przez wsplnika wnoszcego do spki jedynie wkad majtkowy37.
W pniejszych rozwaaniach nad zagadnieniem stanowicym
przedmiot magna quaestio, kiedy, jak mona przypuszcza, trafno
stanowiska zajmowanego przez Serviusa nie bya ju poddawana
w wtpliwo38, jako przykad spki, w ktrej wsplnik wiadczcy prac uczestniczy w podziale zysku, ale jest wykluczony od udziau w stracie Ulpian podaje wanie przykad societas, w ktrej jeden
ze wsplnikw prowadzc sprawy spki odbywa dalekie podre,
w tym rwnie drog morsk (si solus naviget, si solus peregrinetur),
i tym samym ponosi wszelkie zwizane z tym ryzyka (pericula subeat
solus), podczas gdy drugi wsplnik wnosi do spki wkad pieniny
(pecunia). Wzicie na siebie ryzyka zwizanego z podrami stanowi wic dla tego jurysty szczeglnego rodzaju wkad do spki, wkad,
ktrego znaczenie jest oceniane nawet wyej, ni rola, jak odgrywa
w spce wkad pieniny (plerumque enim tanta est industria socii, ut
plus societati conferat quam pecunia).
37
Podobny problem by przedmiotem rozwaa doktrynalnych take w czasach
redniowiecznych, kiedy dyskutowano zagadnienie wkadu wsplnika polegajcego
na wiadczeniu pracy. Por. R. Wojciechowski, Rozwizanie i likwidacja spki wedug
komentatorw, Acta UW 2367 Prawo 276/2002, s. 47-57.
38
Z tekstw relacjonujcych magna quaestio wynika, i to wanie pogldy
Serviusa zostay uznae za miarodajne w przedmiotowej kwestii: G. 3,149: Sed
Servius Sulpicius, cuius etiam praevaluit sententia ; I. 3,25,2: ... Servius Sulpicius,
cuius sententia praevaluit ... .
[27]
Kontrakt spki
87
W oparciu o dostpny materia rdowy nie jest moliwe stwierdzenie, jak rol odegra taki schemat spki, w ktrej tylko jeden ze
wsplnikw podejmowa si realizacji wsplnego przedsiwzicia
wicego si z podejmowaniem ryzyka niebezpiecznych podry,
a drugi jedynie finansowa to przedsiwzicie, w dyskusji nad zagadnieniem dopuszczalnoci pactum wykluczajcego wsplnika wiadczcego jedynie prac dla spki ze strat w kocowym rozliczeniu spki.
Naley jednak zauway, i w tekstach zachowanych w Digestach jedyny przykad konkretnej sytuacji, kiedy takie porozumienie midzy
wsplnikami byo uznawane za wane, to wanie przykad wsplnika,
ktry solus navigat, solus peregrinetur. Mona przypuszcza, e skoro wanie ten przykad przywoali w swoich rozwaaniach Sabinus
i Cassius, by on ju w ich czasach przykadem w pewnym sensie
modelowym, gdy wkad niepieniny wnoszony przez jednego z socii by na tyle istotny dla realizacji celu spki i jednoczenie na tyle
wartociowy, e uznawano, i wart jest wicej ni pienidze, co uzasadniao wykluczenie wsplnika wnoszcego taki wkad od udziau
w stratach. Jest prawdopodobne, e przykad ten, jako szczeglnie oddziaujcy na wyobrani by wykorzystywany przez Serviusa i jego
zwolennikw w celu uzasadnienia propagowanej przez nich idei wykluczenia wsplnika wiadczcego dla spki tylko prac od udziau w stratach. Poniewa realizacja celu spki bya w tym wypadku
zwizana z ponoszeniem ryzyka utraty ycia, wsplnik ponoszcy takie ryzyko chcia si zabezpieczy przed ewentualnymi dodatkowymi
kosztami na wypadek niepowodzenia przedsiwzicia i utraty zainwestowanego kapitau, std domaga si wykluczenia go z udziau
w stracie przekraczajcej zainwestowane rodki. Taka zapobiegliwo
bya rwnie uzasadniona z uwagi na fakt, e spki majce za przedmiot handel morski w duo wikszym zakresie ni inne spki byy naraone na niepowodzenie przedsiwzicia z przyczyn niezalenych od
wsplnikw, std ryzyko utraty zainwestowanych we wsplne przedsiwzicie rodkw byo duo wiksze ni w innych spkach, w ktrych wkad wsplnika polega na wiadczeniu pracy.
Kontrakt spki, w momencie przejcia od koncepcji spki opartej na wspwasnoci posiadanych majtkw do koncepcji spki typu
88
Zuzanna Benincasa
[28]
questuaria nastawionej na zdobywanie zyskw z prowadzonej przez

wsplnikw dziaalnoci gospodarczej, sta si wic jedn z form,
w ktrej mogo by realizowane finansowanie inwestycji majcych
za przedmiot handel morski, co stanowio alternatyw dla wykorzystywanej od dawna formy finansowania tego typu przedsiwzi jak
bya poyczka morska. Ryzyko zwizane z podrowaniem, a cilej
gotowo podejmowania tego ryzyka, bya traktowana jako warto,
ktr wsplnik moe wnie do spki jako szczeglny rodzaj wkadu
niepieninego, ktrego odzwierciedleniem bdzie okrelony udzia
tego wsplnika w zyskach i stratach. Jednoczenie szczeglny charakter tego wkadu niepieninego by wykorzystywany jako argument
w dyskusji nad generalnym zagadnieniem wykluczenia wsplnika wnoszcego do spki jedynie wkad polegajcy na wiadczeniu pracy od
udziau w stratach39. Uznawano, e gotowo podejmowania tego ry39
Warto te zauway, i uznanie za warto, ktr wsplnik moe wnie do
spki, gotowoci podejmowania ryzyka zwizanego z podrami drog morsk
jest take dowodem na to, i juryci rzymscy w peni uznawali, i dla realizacji celu
spki znaczenie ma nie tylko wkad polegajcy na oddaniu do dyspozycji spki
okrelonego majtku, ale take a niekiedy przede wszystkim wkad polegajcy na
wiadczeniu pracy, przy wykonywaniu ktrej wsplnik wykorzystywa bdzie swoje
szczeglne umiejtnoci (ars, peritia), znajomoci i pozycj spoeczn (gratia), czy
gotw bdzie wanie naraa swoje ycie podejmujc okrelonego typu dziaalno
uznawan za szczeglnie ryzykown. Jak zauway trafnie Santucci, uznanie tego
typu wartoci jako majcych zasadnicze znaczenie dla tak istotnej dla kontraktu spki
kwestii, jak ustalenie udziaw w zyskach i stratach oznaczao zaakceptowanie w peni
w sferze prawnej elementw, ktre odgryway kluczow rol w wiecie rzymskich
negotiationes w sferze prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Dziki temu spka
staa si kontraktem atrakcyjnym dla osb, ktre zamierzay prowadzi wsplnie
dziaalno nastawion na zdobywanie zyskw, jako dogodny instrument realizacji
bardzo rnorodnych przedsiwzi gospodarczych. Ukazanie moliwoci, ktre
dziki przyjciu tak elastycznej i liberalnej koncepcji wartoci mogcych stanowi
wkad do spki dawa ten kontrakt osobom chccym uzyskiwa zyski z prowadzonej
wsplnie negotiatio, jest jednoczenie argumentem na korzy koncepcji, zgodnie
z ktr rola tego kontraktu w rzymskiej praktyce obrotu nie bya tak marginalna, jak
usiuj to przedstawi zwolennicy koncepcji o dominujcym znaczeniu konstrukcji
opierajcych si na wykorzystaniu servus communis w sferze wsplnego prowadzenia
dziaalnoci gospodarczej. Por. S. Riccobono, op. cit., w szczeglnoci s. 224; 232;
[29]
Kontrakt spki
89
zyka ma tak sam warto jak wnoszony przez drugiego z socii wkad
majtkowy, w zwizku z czym, jeeli dziaalno spki nie przyniosa
zyskw, a zainwestowany kapita zosta utracony, wsplnik wiadczcy ten szczeglny typ opera mg by wykluczony od udziau w stracie kapitau, tj. nie musia wyrwnywa swojemu partnerowi czci
straty poniesionej przez utrat zainwestowanych rodkw. Wsplnik
wnoszcy kapita do spki znajdowa si wic w analogicznej sytuacji do poyczkodawcy przy fenus nauticum. Jego udzia w inwestycji
sprowadza si do dostarczenia rodkw niezbdnych do jej zrealizowania, nie zajmowa si on ju realizacj wsplnego przedsiwzicia,
a wic nie prowadzi spraw spki i tym samym nie naraa swojego
ycia podrujc drog morsk. W przypadku powodzenia wyprawy
mia on udzia w zyskach, proporcjonalny do jego udziau w spce,
co pozwalao mu nie tylko na odzyskanie zainwestowanych rodkw,
ale take osignicie zysku, tak jak to miao miejsce w przypadku
poyczkodawcy przy poyczce morskiej, ktry, jeeli speni si warunek si salva navem pervenerit, odzyskiwa poyczone pienidze wraz
z wysokimi odsetkami. W sytuacji natomiast, gdy przedsiwzicie si
nie powiodo, wsplnik wnoszcy kapita nie odzyskiwa zainwestowanych rodkw, a wic podobnie jak poyczkodawca w kontrakcie
poyczki morskiej, ponosi on ryzyko utraty zainwestowanego kapitau w razie niepowodzenia caej wyprawy morskiej. Podobnie pooenie
wsplnika wiadczcego prac polegajc na podrowaniu biorcego
na siebie ryzyko zwizane z podrami trans mare, byo analogiczne
do sytuacji poyczkobiorcy przy kontrakcie pecunia traiecticia. Jeeli
zorganizowana przez niego wyprawa handlowa zakoczya si sukcesem, wwczas musia podzieli si zyskami ze wsplnikiem, ktry sfinansowa cae przedsiwzicie proporcjonalnie do ustalonych
w umowie spki udziaach w zysku, natomiast w sytuacji niepowodzenia wsplnego przedsiwzicia nie by obciany strat zainwestowanych rodkw, podobnie jak poyczkobiorca w poyczce morskiej,
ktry nie musia w tej sytuacji zwraca poyczonych pienidzy40.
Co prawda, w przypadku poyczki morskiej finansujcy by obciony jedynie
ryzykiem zatonicia statku i nie ponosi ryzyka niepowodzenia realizowanego przez
poyczkobiorc przedsiwzicia z innych przyczyn ni zwizane z nawigacj,
40
90
Zuzanna Benincasa
[30]
The Contract of Partnership as an Alternative for the

maritime Loan Form of Financing of Maritime Commerce
Summary
The best known form of a common investment in maritime trading
was a contract of maritime loan. On the basis of this contract the creditor
undertook the risk of the perishing of the ship (periculum maris) in which
case he was not entitled to claim his money back, but as a reward he
could stipulate the interests exceeding the legal rate in case of a successful
journey. Analogical purposes could be realized through making the
consensual contract of societas, in case of concluding of a partnership in
which only one partner made a contribution of capital and the other socius
contributed his future services that consisted of travelling and trading and
as the consequence was exposed to the risk of navigation. The willingness
to undertake such a risk, was treated as a very precious component
of a partners services and in case of a partnership in which only one partner
made such a contribution, his contribution was deemed to be of extreme
value and importance and thus justify granting him a special position in
a partnership that means being excluded from bearing the loss of capital
contributed by other socius.
The question of the exclusion of one of the partners from bearing
the loss constituted one of the issues of the controversy reported in legal
sources as magna questio. This controversy is deemed to be related with
natomiast w przypadku spki wykluczenie wsplnika wnoszcego do spki jako
wkad prac wic si z ponoszeniem ryzyka zwizanego z nawigacj od udziau
w stracie wnoszonego przez drugiego ze wsplnikw kapitau wydaje si mie charakter
generalny i by niezalene od przyczyny takiej utraty. Naley jednak zauway, i
w przypadku spki, w ktrej jeden ze wsplnikw jedynie dostarcza pienidzy na
zakup towarw, ktre nastpnie miay by przetransportowane na statku i sprzedane
w innym miejscu przez drugiego wsplnika, najbardziej prawdopodobn sytuacj,
w ktrej spka nie osigna zysku a jednoczenie zainwestowany kapita zosta
utracony, to wanie przypadek zatonicia okrtu w czasie podry. Jeeli bowiem
towary zakupione ze wsplnych rodkw zostay szczliwie dowiezione do miejsca,
w ktrym miay by spienione z zyskiem, byo mao prawdopodobnym, by nie udao
si ich sprzeda nie odzyskujc przynajmniej ceny ich zakupu.
[31]
Kontrakt spki
91
the transformation of a partnership from the community of properties to

a modern kind of partnership being an instrument of conducting economic
activities and gaining profits. In the latter the partners did not necessarily
create a co-ownership of their properties as their contributions were made
quo ad usum. In this kind of partnership also a contribution consisting
of future services was very often more important for making profit than
a monetary contributions. The heroes of the controversy were two famous
republican jurists Quintus Mucius Scaevola and Servius Sulpicius Rufus.
The controversy between these two jurists regarded the possibility of making
a partnership in which one partner was to have a minor share in the loss in
respect of his share in the profit. The pactum on the basis of which one of
the partners was to have the minor share in the loss in respect of his share in
profit was deemed by Quintus Mucius to be contra naturam societatis, but
for his adversary it was possible to make such a partnership and it was even
possible to exclude one of the partners from bearing the loss resulted from
the partnerships business. According to Servius such an agreement was
valid if such a partner contributed only with his services in the partnership
and these services as crucial for partnerships business were deemed to be
of the same value as the capital contributed by the other partners. Servius
intent was thus to prevent the situation in which the partner who offers
only his services for a partnership was obliged to take part in the loss of the
capital contributed by other partners.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Renata Kamiska
CURA AQUARUM W PRAWIE RZYMSKIM*
1. Uwagi wstpne
Nadzr nad wodami publicznymi by jednym z waniejszych zada administracji rzymskiej. Kontroli podlegaa nie tylko woda pitna;
jej dostarczanie do Miasta i rozdzielnictwo, ale rwnie zasady korzystania z rzek publicznych, w szczeglnoci swoboda czerpania z nich
wody czy wolno eglugi. Potrzeba stworzenia sprawnego systemu
nadzoru wd publicznych stawaa si coraz wiksza w miar rozrastania si Rzymu i powikszania liczby jego mieszkacw.
Przez ponad 400 lat od powstania Rzymu, by on zaopatrywany
w wod przez Tyber i okoliczne rda oraz studnie1. Zwaywszy na
niewielki obszar, jaki zajmowao Miasto, a take niewielkie zaludnienie, byo to wystarczajce. Jednak ju z kocem IV wieku p.n.e.
zapotrzebowanie na wod zdecydowanie wzroso. Poza tym zaczto
dostrzega potrzeb usprawnienia systemu jej doprowadzania. Byo
to spowodowane przede wszystkim rosnc liczb ludnoci osiedlajcej si w Rzymie. W pierwszej kolejnoci Miasto musiao zapewni
swoim mieszkacom nieprzerwane dostawy wody pitnej. Ponadto, po Praca finansowana ze rodkw na nauk w latach 2010-2013 jako projekt badawczy.
Front., De aquaed. 1,4: Ab urbe condita per annos quadringentos quadraginta
unum contenti fuerunt Romani usu aquarum, quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex
fontibus hauriebant.
*
1
94
Renata Kamiska
[2]
czwszy od II wieku p.n.e., zaczo przybywa ani publicznych (balnea), a nawet budowano cae kompleksy termalne, ktre pochaniay
hektolitry wody2. Woda przeznaczona bya take na potrzeby cesarza,
na uytek prywatny oraz dla celw sakralnych3. Wikszo tych potrzeb miay zaspokoi wodocigi.
Akwedukty, ktre w szczytowym okresie mogy dostarcza do
Rzymu niemal milion metrw szeciennych wody na dob4, a take
rzeki, zwaszcza eglowne, jak Tyber, potrzeboway odpowiedniej,
sprawnej ochrony prawnej. Jej realizacja przypada gwnie urzdnikom pastwowym.
Gwnym rdem informacji na temat cura aquarum jest pochodzcy z roku 97 traktat Sextusa Juliusza Frontinusa, De aquaeductu Urbis
Romae. Pozwala on do dokadnie pozna zakres i zasady dziaania
urzdnikw odpowiedzialnych za regulacj systemu wd w Rzymie.
Wyraenie cura aquarum po raz pierwszy zostao uyte wanie
w tym dziele w odniesieniu do urzdnikw cesarskich odpowiedzialnych za wodocigi. I cho Frontinus obszern cz swego dziea powici na omwienie kompetencji urzdnikw z republiki i pryncypatu
w zakresie zarzdu i ochrony akweduktw, to jednak ani razu wyraenie cura aquarum nie zostao przez niego zastosowane wobec magistratur republikaskich. Lektura De aquaeductu Urbis Romae skania
zatem do refleksji nad tym, czy to wyraenie mona rozcign rwnie na system administrowania i ochrony wd publicznych w dobie
republiki.
2. Cura aquarum w republice?
W republice nie istnia odrbny urzd waciwy wycznie w sprawach wd publicznych. Urzdnikami kompetentnymi w tym za2
L. Zerbini, La citt Romana. Studi e vita quotidiana, Firenze-Milano 2008,
przekad polski: A. Brzska, Staroytne miasto rzymskie. Historia i ycie codzienne,
Warszawa 2008, s. 64.
Front., De aquaed. 23,1.
G.S. Aldrete, Daily Life in the Roman City: Rome, Pompeii, and Ostia, Westport
2004, s. 25.
4
[3]
cura aquarum w prawie rzymskim
95
kresie byli cenzorzy, w razie potrzeby wspierani przez duumviri

aquae perducendae oraz edylowie, a niekiedy rwnie kwestorzy5.
Administrowanie wodami byo jedn z wielu funkcji, jakie penili ci
urzdnicy. Do cenzorw, poza kontrol rzek, wodocigw i ciekw,
nalea te nadzr nad wityniami, ulicami i mostami. Ponadto sprawowali piecz nad skarbcem oraz podatkami6. Dbali rwnie o stan
budynkw, nie wyczajc prywatnych7. W granicach ich kompetencji miecia si take troska o porty, ogrody, a nawet kopalnie8. Przez
dugi czas problemami zwizanymi z dystrybucj wody publicznej zajmowali si edylowie9. Ich zadaniem bya kontrola korzystania z wody
oraz zapobieganie i wykrywanie przypadkw zuycia jej ponad przecitn norm. Edylowie, podobnie jak cenzorzy, problemy zwizane
z wodami publicznymi rozwizywali rwnolegle z innymi. Do nich
nalea bowiem obowizek oglnego nadzoru nad Miastem (cura
urbis), urzdzania i nadzorowania zabaw publicznych (cura ludorum)
oraz zaopatrywania Rzymu w zboe (cura annonae)10. Poza tym byli
odpowiedzialni za stan drg publicznych (cura viarum), wity i bu5
O.F. Robinson, Ancient Rome. City Planning and Administration, London-New
York 1992, s. 96.
6
Cic., De leg. 3,3,7; J.H. Middleton, The Remains of Ancient Rome, London
1892, s. 355; P. Treves, s.v. censor, [w:] Oxford Classical Dictionary, s. 178-179;
H. Hausmaninger, s.v. censores, [w:] Der Kleine Pauly, I, Mnchen 1979, kol. 11051106; V. Giuffr, Il diritto pubblico nellesperienza romana, Napoli 1989, s. 65;
A. Lintott, The Constitution of the Roman Republic, Oxford 1999, s. 120.
F. Cancelli, Studi sui censores e sullarbitratus della lex contractus, Milano

1960, s. 77; C. Kunderewicz, Prawo budowlane staroytnego Rzymu, CPH
31.1/1979, s. 59; J.M. de la Pea Olivas, Alcance y organizacin de las obras pblicas
en el Imperio Romano [w:] Nuevos de las obras Pblicas Romanas, III Congreso de las
Obras Pblicas Romanas, Astorga 2006, s. 347.
7
Polyb., Hist. 6,17,2-5.
M. Kuryowicz, Tresviri capitales oraz edylowie rzymscy jako magistratury

policyjne, Annales UMCS, Sec. G Ius 40/1993, s. 75.
9
M. Kuryowicz, Zur Marktpolizei der rmischen dilen, [w:] Au-del des

frontires. Mlanges de droit romain offerts Witold Woodkiewicz, II, Warszawa
2000, s. 439, 441.
10
96
Renata Kamiska
[4]
dynkw publicznych (cura aedium)11. Do realizacji tych zada zostali

wyposaeni w szerok wadz policyjn w Miecie12. Ponadto sprawowali nadzr nad stanem sanitarnym Rzymu13. Kompetencje te sankcjonowao przysugujce im prawo stosowania przymusu (ius corcendi).
Dziki temu w przewidzianych prawem przypadkach mogli nakada
kary, przede wszystkim pienine14.
W zakresie nadzoru nad wodami publicznymi, zadania cenzorw
mona podzieli na dwie grupy. Do pierwszej naleao to, co wizao si z ochron rzek publicznych. Cenzorzy, z pomoc edylw, odpowiadali przede wszystkim za utrzymanie waciwego stanu wody
w Tybrze oraz zapobieganie i usuwanie zniszcze spowodowanych
jego okresowymi wylewami. Do drugiej grupy obowizkw naleay
te zwizane z doprowadzaniem wody do Miasta. Cenzorzy byli pierwszymi budowniczymi akweduktw. W 312 roku p.n.e. cenzor Appius
Klaudiusz lepy przedsiwzi budow pierwszego akweduktu (Aqua
Appia), ktry doprowadza wod ze rde pooonych 25 kilometrw od granic Miasta15. Czterdzieci lat pniej, rwnie z inicjatywy cenzorw Maniusa Kuriusza Dentatusa i Lucjusza Papiriusa
Kursora rozpoczto budow drugiego akweduktu (Anio Vetus)16.
Dopiero trzeci, Aqua Marcia, powsta z inicjatywy pretora miejskiego
PS 5,6,2.
11
A.N. Sherwin-White, s.v. aediles, [w:] Oxford Classical Dictionary, s. 9;

D. Medicus, s.v. aediles, [w:] Der Kleine Pauly, I, Mnchen 1979, kol. 83-84;
G. Nicosia, Lineamenti di storia della costituzione e del diritto di Roma, I, ristampa
Catania 1977, s. 202; M. Kuryowicz, Tresviri capitales, cit., s. 74; Tene, Prawo
i obyczaje w staroytnym Rzymie, Lublin 1994, s. 129.
12
13
R. Orestano, Il problema delle persone giuridiche in diritto romano, Torino
1968, s. 306; U. Brasiello, Lineamenti di storia del diritto romano, M. Talamanca
(red.), Roma 1972, s. 163.; P.G.W. Glace, s.v. aedilitas, [w:] Oxford Latin Dictionary,
Oxford 2005, s. 62; A. Lintott, op. cit., s. 131.
W. Osuchowski, Prawo antyczne w zarysie, Krakw 1950, s. 83; A. Jurewicz,

B. Sitek, Ustrj republikaski, [w:] Rzymskie prawo publiczne, Olsztyn 2006, s. 39;
J.M. Blanch Nougus, op. cit., s. 7.
14
Front., De aquaed. 5; G.S. Aldrete, op. cit., s.26.
15
Front., De aquaed. 6.
16
[5]
97
Kwintusa Marciusa na podstawie specjalnego upowanienia udzielonego mu przez Senat17. W 125 r. p.n.e. wybudowano ostatni w republice wodocig, Aqua Tepula. Jego pomysodawcami ponownie byli
cenzorzy, Gneius Serwiliusz Caepio i Lucjusz Kasjusz Longinus18.
Cenzorzy troszczyli si nie tylko o zapewnienie cigoci dostaw
wody, ale byli te zobowizani do utrzymywania akweduktw w odpowiednim stanie. Ten zakres obowizkw wynika ze spoczywajcej na
nich odpowiedzialnoci za dystrybucj wody jeszcze w czasach, gdy
zapotrzebowanie na ni byo zaspokajane przez Tyber oraz okoliczne
rda19. W zwizku z tym cenzorzy (bd ewentualnie inni urzdnicy, gwnie edylowie, a w wyjtkowych okolicznociach kwestorzy20)
organizowali i nadzorowali roboty publiczne, ktrych celem bya naprawa i konserwacja akweduktw. Wykonywaniem tego rodzaju prac
zajmowali si przedsibiorcy (redemptores) na podstawie umowy
najmu (locatio conductio)21. Jako zlecajcy prace, cenzorzy byli odpowiedzialni rwnie za ich odbir. Do nich wic naleaa ocena przeprowadzonych robt (probatio). Jeli uznaliby je za niezadowalajce,
przysugiwao im prawo karania wykonawcy grzywn22. Cenzorzy nie
mieli jednak obowizku osobistego dokonywania kontroli prac wykonanych przez redemptores. Probatio mogli delegowa edylom23.
17
18
C. Kunderewicz, Ochrona rodowiska naturalnego w prawie rzymskim, CPH

33.2/1981, s. 4, ktry pisze, e Rzymianie cakowicie przestali czerpa wod pitn
z Tybru i studni w czasach Trajana, po wybudowaniu akweduktu doprowadzajcego
wod z daleka do dzielnic na prawnym brzegu Tybru.
19
Front., De aquaed. 96; E. Weiss, Der Rechtsschutz der rmischen Wasserleitungen,

ZSS 45/1925, s. 92.
20
P.A. Brunt, Free Labour and Public Works at Rome, JRS 70/1980, s. 84-85;
88-92.
21
22
Tame, s. 85; P.J. Aicher, Guide to the Aqueducts of Ancient Rome, Illinois 1995,
s. 23.
P.J. Aicher, op. cit., s. 23.
23
98
Renata Kamiska
[6]
W granicach penionego przez cenzorw nadzoru wd publicznych

miecio si prawo do udzielania mieszkacom Rzymu zezwole na
jej pobieranie.
Front., De aquaed. 95: Ad quem autem magistratum ius dandae
vendendaeve aquae pertinuerit, in eis ipsis legibus variatur.
Interdum enim ab aedilibus, interdum acensoribus permissum
invenio; sed apparet, quotiens in re publica censores erant,
ab illis potissimum petitum, cum ei non erant, aedilium eam
potestatem fuisse. Ex quo manifestum est quanto potior
cura maioribus communium utilitatium quam privatarum
voluptatium fuerit, cum etiam ea aqua quam privati ducebant
ad usum publicum pertineret.
W przytoczonym fragmencie Frontinus zastanawia si nad tym,
ktrzy urzdnicy byli kompetentni w zakresie udzielania mieszkacom prawa do przydzielania bd sprzeday wody dostarczanej akweduktami. I cho, jak stwierdzi, nie wynikao to jednoznacznie z ustaw,
to jednak pierwszestwo mieli cenzorzy. Dopiero pod ich nieobecno,
uprawnienie to przechodzio w rce edylw.
Mwic o ius dandae i ius vendendae, wody Frontinus nie sprecyzowa czy chodzi o prawo do jednorazowego czerpania jej, czy o moliwo budowania staych systemw doprowadzania wody pyncej
z akweduktw bezporednio do prywatnych domostw. W oparciu o poniszy urywek 39 ksigi Ab urbe condita Liwiusza, mona sdzi, i
w gr wchodziy oba uprawnienia.
Liv. 49,44,3: aquam publicam omnem in privatum aedificium
aut agrum fluentem ademerunt.
Przytoczony fragment jest powicony Katonowi Starszemu, ktry objwszy w 184 r. p.n.e. urzd cenzora, rozpocz starania o zapewnienie Miastu sprawnie dziaajcego systemu dostaw wody24.
W myl tego, co podaje Liwiusz, cenzor, w ramach swoich kompetencji, mg odcina wszelkie dostawy wody publicznej pyncej do pry Plut., Cat. Mai. 19,1.
24
[7]
99
watnych domw albo gruntw. A zatem, z uzasadnionych powodw

cenzor mg cofa pync do prywatnych posiadoci wod dostarczan na uytek publiczny25. To prawo uzasadniaa ochrona interesu
publicznego, na co zwrci uwag rwnie Frontinus mwic: Ex quo
manifestum est quanto potior cura maioribus communium utilitatium
quam privatarum voluptatium fuerit, cum etiam ea aqua quam privati
ducebant ad usum publicum pertineret.
Cenzorzy decydowali nie tylko o dostawach wody do celw prywatnych, ale rwnie publicznych. Dowodzi tego tre poniszego fragmentu De aquaeductu Urbis Romae:
Front., De aquaed. 97: Quanto opere autem curae fuerit ne quis
violare ductus aquamve non concessam derivare auderet,
cum ex multis apparere potest, tum et ex hoc quod Circus
Maximus ne diebus quidem ludorum circensium nisi aedilium
aut censorum permissu inrigabatur, quod durasse etiam
postquam res ad curatores transiit sub Augusto, apud Ateium
Capitonem legimus. Agri vero, qui aqua publica contra
legem essent inrigati, publicabantur. Mancipi etiam si clam
eo quem adversus legem fecisset, multa dicebatur. In eisdem
legibus adiectum est ita: Ne quis aquam oletato dolo malo,
ubi publice saliet. Si quis oletarit, sestertiorum decem milium
multa esto. Cuius rei causa aediles curules iubebantur
per vicos singulos ex eis qui in unoquoque vico habitarent
praediave haberent binos praeficere, quorum arbitratu aqua
in publico saliret.
Przytoczony tekst pokazuje starania w zapobieganiu kradzieom
wody doprowadzanej akweduktami do Miasta. Frontinus zwrci uwag na to, i Circus Maximus by zaopatrywany w wod wycznie na
podstawie zezwolenia waciwego urzdnika, ktrym by edyl bd
cenzor. Chodzio bowiem o to, jak tumaczy, by nikt nie way si
uszkodzi przewodu lub odprowadzi wody, ktra nie zostaa mu przy-
Liv. 39,44,1; O.F. Robinson, op. cit., s. 96.
25
100
Renata Kamiska
[8]
znana26. Naruszenie tych regulacji byo surowo karane. Jeli bowiem,

kto niezgodnie z prawem nawadnia swj grunt, mg on nawet zosta
skonfiskowany. O sprawnoci tej regulacji wiadczy fakt, i nie zrezygnowano z niej nawet po przejciu administracji wodocigw do rk
kuratorw za panowania Augusta27.
Istotn rol w administrowaniu wod publiczn doprowadzan
akweduktami do Rzymu penili edylowie. Przede wszystkim sprawowali kontrol nad jej jakoci i rozdzielnictwem. Edylowie nie
wykonywali jednak tego zadania samodzielnie, ale, co jest bardzo charakterystyczne dla tego urzdu, cile wsppracowali z mieszkacami
Miasta28. Aby zapobiega zanieczyszczaniu wody przez osoby prywatne, wydano edylom kurulnym rozkaz, eby wyznaczyli w kadej dzielnicy z grona tych, ktrzy tam zamieszkiwali lub posiadali
nieruchomoci, po dwch ludzi, ktrzy zarzdzaliby wod tryskajc
w miejscach publicznych29.
Cytowany fragment (Front., De aquaed. 97) dowodzi, e w republice istnia do rozbudowany system kontroli nad wodami publicznymi, w ktry zaangaowani byli nawet pojedynczy mieszkacy Rzymu.
Z czasem ten system ochrony udoskonali si na tyle, e osoby prywatne, pod kierownictwem waciwego urzdnika, zaczy tworzy rodzaj
organu lokalnej kontroli stanu wd publicznych i miejsc ich ujcia zarwno na terenie Rzymu, jak i w innych miastach, a nawet na prowincjach30. Na podstawie tego fragmentu mona zatem wnioskowa, e
w kwestii zarzdu i ochrony wd publicznych, przynajmniej w czci,
dorobek republikaski zosta zaakceptowany i wdroony do systemu
zarzdzania wodami publicznymi w dobie pryncypatu. Inaczej natomiast byo w kwestii zachowania jakoci wd oraz konserwacji do26
Frontinus, O akweduktach miasta Rzymu, przeoy, opracowa i wstpem opatrzy
C. Kunderewicz, Warszawa 1961, s. 57.
Tame.
27
Wsppraca edylw z mieszkacami Rzymu bya typowa rwnie dla ochrony

drg publicznych. Por. Tab. Her. 2,32-33; 52-55.
28
O akweduktach miasta Rzymu, cit., s. 57-58.
29
M. Biernacka-Lubaska, Staroytne akwedukty rzymskie, Warszawa 1959,

s. 63; C. Kunderewicz, Ochrona rodowiska, cit., s. 4.
30
[9]
101
starczajcych j urzdze, zwaszcza akweduktw. Praktycznie, a do

czasu, gdy inicjatyw w tym zakresie przej Marek Agryppa, utrzymaniem akweduktw zajmowali si na podstawie umowy najmu redemptores. Byli oni zobowizani zatrudni do pomocy niewolnikw
w okrelonej liczbie, zalenie od tego, czy prace dotyczyy akweduktu
w Rzymie, czy poza jego obszarem31.
U schyku republiki utrzymaniem i administrowaniem akweduktami
zaj si Marek Agryppa.
Front., De aquaed. 98: Primus M. Agrippa post aedilitatem,
quam gessit consularis, operum suorum et munerum velut
perpetuus curator fuit. Qui iam copia permittente discripsit,
quid aquarum publicis operibus, quid lacibus, quid privatis
daretur. Habuit et familiam propriam aquarum, quae tueretur
ductus atque castella et lacus. Hanc Augustus hereditate ab
eo sibi relictam publicavit.
Agryppa by pierwszym powoanym na stae curator aquarum. Przy
udziale zorganizowanej przez siebie w 33 roku p.n.e. i przez siebie
utrzymywanej specjalnej ekipy niewolnikw czuwa nad konserwacj akweduktw oraz dystrybucj wody publicznej. w liczcy 240
robotnikw oddzia, zwany familia aquarum, by rodzajem pogotowia wodocigowego, wzywanego do przypadkw wymagajcych naprawy kanau (ductus), zbiornika wodnego (castellum) bd cysterny
(lacus), jak rwnie do wytyczenia nowego biegu odnogi wodocigu.
Nakazane przez Agrypp w 19 r. p.n.e. czyszczenie kanaw zapewnio prawidowy przepyw wody i nieczystoci. Wraz z jego mierci
w 12 r. p.n.e. familia aquarum, zgodnie z wol testatora, przesza na
wasno Augusta, ktry z kolei przekaza j pastwu. Senat moc
uchway przeksztaci j w familia publica. Od tej pory bya to ekipa niewolnikw penicych rol personelu technicznego oddanego
31
Front., De aquaed. 96: Tutelam autem singularum aquarum locari solitam
invenio positamque redemptoribus necessitatem certum numerum circa ductus extra
urbem, certum in urbe servorum opificum habendi, et quidem ita ut nomina quoque
eorum, quos habituri essent in ministerio per quasque regiones, in tabulas publicas
deferrent. Por. take Front., De aquaed. 119; 124.
102
Renata Kamiska
[10]
do dyspozycji curatores aquarum, a utrzymywanego z funduszw

aerarium32.
3. Cura aquarum w pryncypacie.
1 Geneza powstania i zasady funkcjonowania cura aquarum.
Z pocztkiem pryncypatu administracja wd publicznych nadal funkcjonowaa wedug porzdku republikaskiego. Nadzorem i kontrol
nad akweduktami, rzekami i ich brzegami w dalszym cigu zajmowali
si wic cenzorzy i edylowie. Pierwsze zmiany nastpiy jednak do
szybko, a dotyczyy nadzoru nad akweduktami. Ju w 11 r. p.n.e., na
mocy senatus consultum de aquaeductibus powoano w sposb regularny pierwszego curator aquarum w osobie Messali Korvinusa33. Od
pocztku kuratorw powoywa cesarz w porozumieniu z senatem na
czas nieokrelony, ktry w praktyce wynosi od kilku miesicy do kilku
lat34. Funkcj curator aquarum peni urzdnik w randze konsula, ktremu przydzielano dwch niszych rang pomocnikw (adiutores)35.
P.J. Aicher, op. cit., s. 23; A.S. Burov, Sull diritto di acquedotto e salvaguardia
dellacqua nella Roma antica (secondo il trattato di Frontino De aquis urbis Romae),
Ius Antiquum. 1(2)/1997, s. 58.
32
Front., De aq. 99,4: Modulos etiam, de quibus dictum est, constituit et rei
continendae exercendaeque curatorem fecit Messalam Corvinum, cui adiutores dati
Postumius Sulpicius praetorius et Lucius Cominius pedarius.
33
Urzd curator aquarum zawsze obsadzany by wycznie przez najznakomitszych

obywateli. Front., De. aq. 1: aquarum iniunctum officium administratum per
principes semper civitatis nostrae viros. Por. take Th. Mommsen, Rmisches
Staatsrecht, II.1, Leipzig 1887, s. 1049; W. Eder, Untersuchungen zur Entstehung,
Entwicklung un Funktion der ftlichen Sklaverei in Rom, Wiesbaden 1980, s. 163;
W. Eck, Cura viarum und cura aquarum publicorum als kollegiale mter im frhen
prinzipat, Klio 74/1992, s. 238; P.J. Aicher, op. cit., s. 24; A.S. Burov, op. cit.,
s. 56-57.
34
35
P. Flaccaro, s.v. acqua, EI I, 1929, s. 368; F. De Martino, Storia della
costituzione romana, IV, Napoli 1975, s. 660.; A. Berger, s.v. adiutores, Encyclopedic
Dictionary of Roman Law, Philadelfia 1953, s. 349; W. Eck, Befrderungskriterien
innerhalb der senatorischen Laufbahn, dargestellt an der Zeit von 69 bis 138 n. Chr.,
ANRW 2.1/1974, s. 208; Tene, Cura viarum, cit., s. 238; A. Kolb, Die kaiserliche
[11]
103
Kuratorom przyznano odpowiedni personel obsugujcy, ktrego skad

zmienia si w zalenoci od tego czy curatores aktualnie przebywali na terenie Rzymu, czy poza nim. W pierwszym przypadku, mieli
przyznanych do dyspozycji trzech niewolnikw publicznych, pojedynczych architektw, sekretarzy i kopistw, a take sucych i wonych.
Jeli za curator przebywa poza Rzymem by dodatkowo chroniony
przez dwch liktorw36.
Urzd curatores aquarum poczwszy od Tyberiusza stopniowo, ale
konsekwentnie, wzmacnia si37. Wyrazem tego byo przejcie przez
nich funkcji dotychczas penionych przez edylw, a nawet pretorw,
ktrzy od tej pory byli kompetentni do podejmowania decyzji w sprawach lecych w gestii kuratorw przede wszystkim w czasie ich
nieobecnoci38. Po roku 59 cura zostaa za wczona do cursus senatorskiego39. O tym, e urzd kuratorw by bardzo prestiowy wiadcz rwnie przyznawane im zaszczyty i przywileje waciwe dla
wyszych urzdw republikaskich40. Naleao do nich choby prawo noszenia toga praetexta oraz zasiadania na sella curulis41. Z uwagi
na wysok rang urzdu od II w. n.e. curatores aquarum zaczto okreBauverwaltung in der Stadt Rom, Stuttgart 1993, s. 27; P.G.W. Glace, s.v. adiutor, op.
cit., s. 45.
Front., De aq. 100,1-2: Quod Q. Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cos.
V.F.deeis qui curatores aquarum publicarum ex consensu senatus aCaesare Augusto
nominati essent ornandis, D.E.R.Q.F.P.D.E.R.I.C. placere huic ordini, eos qui
aquis publicis praeessent, cum eius rei causa extra urbem essent, lictores binos et servos
publicos ternos, architectos singulos et scribas, librarios, accensos praeconesque
totidem habere, quot habent ei per quos frumentum plebei datur. Cum autem in urbe
eiusdem rei causa aliquid agerent, ceteris apparitoribus eisdem praeterquam lictoribus
uti. Por. take. A.S. Burov, op. cit., s. 57.
36
Tac., Annales 1,76; Dio Cass. 57,14,7-8.
37
Th. Mommsem, op. cit., s. 1047.
38
A. Palma, Le curae pubbliche. Studi sulle strutture amministrative romane,

Napoli 1991, s. 204.
39
40
W. Woodkiewicz, Concepts, pratiques et enjeux environnementaux dans
lEmpire Romain, Caesarodunum 39/2005, s. 59.
A. Palma, op. cit., s. 201; P.J. Aicher, op. cit., s. 24; A. Jurewicz, B. Sitek,
Pryncypat, [w:] op. cit., s. 52.
41
104
Renata Kamiska
[12]
la mianem consules aquarum, ktrych podporzdkowano prefektowi miasta42.

W 11 (15 roku n.e.?) urzdnikom republikaskim odebrano kolejn funkcj, a mianowicie zarzd i administracj (procuratio) rzek i ich
brzegw43. Byo to nastpstwem powoania urzdu curator riparum et
alvei Tiberis. Kuratorzy ci dziaali w formie kolegium, na ktre skadao si piciu czonkw; czterech senatorw oraz przewodniczcy
w randze konsula44. W czasach pniejszych, kolegium zostao najprawdopodobniej zastpione przez jednego kuratora. Tak zorganizowana cura Tiberis przetrwaa do IV wieku n.e.45
Curatores riparum zajmowali najwysz pozycj w hierarchii cura
aquarum, a take caej cura locorum publicorum 46. wiadczy o tym
fakt, i na ten urzd wybierane byy wycznie osoby z najwyszych
warstw spoecznych posiadajce dowiadczenie organizacyjne w obsudze res publicae47. Kuratorzy dziaali wsplnie albo ex senatus consulto albo, od czasw Klaudiusza, ex auctoritate principis48. Podobnie
M. Biernacka-Lubaska, Zaopatrzenie Rzymu, cit., s. 18; Teje, Staroytne
akwedukty, cit., s. 64.
42
43
Wedug Swetoniusza (Aug. 37) curatores riparum et alvei Tiberis zostali powoani
w 11 r. p.n.e. przez Augusta. Z kolei wedug Tacyta (Ann. 1,76; 1,79) i Kasjusza Diona
(57,14,7-8) urzd ten utworzy Tyberiusz w oparciu o senatus consultum z 15 r. n.e.
Por. take G. Scherillo, Lezioni di diritto romano. Le cose, Milano 1945, s. 163;
R. Vigan, Appunti sulla cura riparum et alvei Tiberis: gestione diretta o indiretta?,
[w:] Studi in onore di Gaetano Scherillo, 1966, s. 805; R. Orestano, op. cit., s. 54;
U. Robbe, La differenza sostanziale fra res nullius e res nullius in bonis. La
distinzione delle res pseudo-marcianea, I, Milano 1979, s. 920; A. Kolb, op. cit.,
s. 27; R. Fischer, op. cit., s. 70.
A. Burdese, Manuale di diritto pubblico romano, Torino 1987, s. 170; A. Kolb,

op. cit., s. 27; R. Fischer, Umweltschtzende Bestimmungen im Rm Recht, Aachen
1996, s. 70.
44
45
G. Toms, Limitations la proprit riveraine et libre navigation fluviale,
RIDA 48/2001, s. 363.
Th. Mommsen, op. cit., s. 1049.
46
R. Vigan, Punti di vista sull edictum de fluminibus retandis, Labeo 15/1969,

s. 168-177; A. Palma, op. cit., s. 211; O.F. Robinson, op. cit., s. 90.
47
W. Eck, Cura viarum, cit., s. 238.
48
[13]
105
jak curatores aquarum, tak i curatores riparum et alvei Tiberis byli

wyposaeni w odpowiedni personel pomocniczy. Tworzyli go powoani przez Klaudiusza urzdnicy o niszej randze hierarchicznej, zwani
procuratores Caesaris ad ripam Tiberis. Penili oni zadania o charakterze technicznym i administracyjnym. Prokuratorw mianowali curatores49. Pocztkowo stanowiska te obsadzano wyzwolecami cesarskimi.
Dopiero od czasw Trajana niekiedy rwnie ekwitami50.
Klaudiusz utworzy ponadto nowy, obok familia publica, oddzia
niewolnikw zajmujcy si utrzymaniem akweduktw.
Front., De aquaed. 116,2-4: Familiae sunt duae, altera publica,
altera Caesaris. Publica est antiquior, quam ab Agrippa
relictam Augusto et ab eo publicatam diximus; habet homines
circiter ducentos quadraginta. Caesaris familiae numerus
est quadringentorum sexaginta, quam Claudius cum aquas
in urbem perduceret constituit.
Jak relacjonuje Frontinus, familia Caesaris zostaa powoana przez
Klaudiusza w roku 52, w tym samym, w ktrym oddano do uytku
dwa nowe akwedukty Aqua Claudia i Anio Novus51. Familia Caesaris
liczya 460 niewolnikw i naleaa wycznie do cesarza. Dowodem
na to jest przed wszystkim fakt, e zarzd familia nalea do nowo
powoanego przez Klaudiusza urzdu procurator. Po drugie, koszty
zwizane z jej utrzymaniem oraz prowadzon dziaalnoci pokrywa
P. Flaccaro, s.v. acque, EI I, 1929, s. 368.
49
P.J. Aicher, op. cit., s. 24.
50
Konstrukcj obu zapocztkowa Kaligula w roku 38, jednak zakoczono j

dopiero za Klaudiusza. Oba akwedukty zostay uruchomione 1 sierpnia 52 roku w dniu
urodzin cesarza. Por. H.B. Evans, Water Distribution in Ancient Rome. The Evidence of
Frontinus, Michigan 1994, s. 115. Nie mona natomiast zgodzi si z P. J. Aicherem,
op. cit., s. 24, ktry pisze, e Klaudiusz do stworzonej przez Agrypp familia publica
liczcej 240 aquarii doda kolejnych 460 niewolnikw. Z tej wypowiedzi wynika
bowiem, e Klaudiusz nie powoa nowej familia, a jedynie powikszy liczb ju
istniejcej. Por. take P.A. Brunt, op. cit., s. 88; H.B. Evans, op. cit., s. 47.
51
106
Renata Kamiska
[14]
w caoci skarb cesarski (fiscus). Kontrol wydatkw na te cele sprawowali procuratores aquarum52.
Kolejne reformy w ramach cura aquarum zostay przeprowadzone
za panowania Hadriana. W roku 101 doszo do przeksztacenia urzdu curatores riparum et alvei Tiberis w curatores riparum et alvei
Tiberis et cloacarum urbis. W ten sposb zakres kompetencji curatores riparum et alvei Tiberis poszerzono o zarzd i nadzr nad ciekami publicznymi53.
2 Kompetencje curatores
Zgodnie z treci senatus consultum de aquaeductibus z 11 r. p.n.e.54,
lex Quinctia de aquaeductibus z 9 r. p.n.e.55 oraz edyktu Augusta wydanego midzy rokiem 17 a 11 p.n.e. w sprawie akweduktu Venafrum
w Kampanii56, urzdy curatores aquarum zostay utworzone dla zapewnienia naleytego administrowania zasobami wodnymi. W zwizku z tym byli oni odpowiedzialni za zapewnianie staych dostaw wody
do Rzymu, a jednoczenie w imieniu cesarza sprawowali nadzr nad
jej prawidowym rozdawnictwem w obrbie Miasta. Do kuratorw naleaa decyzja o podziale zasobw wody do uytku prywatnego i publicznego57. rdem wiedzy na temat kompetencji curatores aquarum
jest senatus consultum de aquaeductibus, ktrego fragmenty zachowa P.J. Aicher, op. cit., s. 24; A.S. Burov, op. cit., s. 58.
52
Th. Mommsen, op. cit., s. 1054.
53
P.F. Girard, Textes de droit romain. Publi et annot, Paris 1913, s. 130-132;
FIRA, I, s. 276-280; G. Rotondi, s.v. Lex Quincta de aquaeductibus, Leges Publicae
Populi Romani. Elenco cronologico con una introduzione sullattivit legislativa dei
comizi romani, Milano 1912 (przedruk Hildesheim 1962), s. 453.
54
P.F. Girard, op. cit., s. 105-107; FIRA, I, s. 152-154.
55
P.F. Girard, op. cit., s. 130-132; 186-188; F.M. de Robertis, La espropriazione per
pubblica utilit nel diritto romano, Bari 1936 (przedruk Roma 1972), Istituto di Diritto
Romano. XVI und 35 S., ZSS 67/1937, s. 474; U. Wesel, Rhetorische Statuslehre
und Gesetzesauslegung der rmischen Juristen, Kln-Berlin-Bonn-Mnchen 1967,
s. 36; G. Ries, Prolog und Epilog in Gesetzen des Altertums, Mnchen 1983, s. 128;
O.F. Robinson, op. cit., s. 100.
56
O.F. Robinson, op. cit., s. 103.
57
[15]
107
y si w szeciu rozdziaach De aquaeductu Urbis Romae Frontinusa.

Oto jeden z tych fragmentw:
Front., De aquaed. 104,2: Itemque placere curatores aquarum,
quos Caesar Augustus ex senatus auctoritate nominavit, dare
operam uti salientes publici quam adsiduissime interdiu et
noctu aquam in usum populi funderent.
Jak wynika z opisu Frontinusa, kuratorzy mieli dba o stay przepyw wody w fontannach publicznych. W tych miejscach woda musiaa wytryska zarwno w dzie, jak i w nocy, co wymuszao ogromne
zapotrzebowanie na ni.
Jak wczeniej wspomniano, curatores aquarum troszczyli si nie
tylko o zapewnienie dostaw wody do Rzymu, ale spoczywa na nich
rwnie obowizek nadzoru nad prawidowym korzystaniem z niej na
terenie Miasta przez jego mieszkacw. Curatores byli bowiem wanym ogniwem w procesie realizacji koncesji na czerpanie wody doprowadzanej akweduktami dla celw prywatnych. Kady, kto chcia
czerpa t wod wycznie na wasne potrzeby, musia otrzyma od
cesarza koncesj. Z kolei osobami uprawnionymi do realizacji tych
koncesji byli curatores aquarum, ktrzy przeprowadzali niezbdne
czynnoci z pomoc specjalnie do tego celu wyznaczonych procuratores58. Kuratorzy sprawowali wic kontrol nad tym, czy nie dochodzio
do bezprawnego czerpania wody przez osob nieuprawnion, a take,
czy nikt nie dopuszcza si naduy czerpic wicej wody ni pozwalaa mu na to koncesja59. Przypadki takich naduy byy czste, na co
uskara si Frontinus w jednym z rozdziaw swojego traktatu:
Front., De aquaed. 76, 1-2: Ac devitiis eiusmodi nec plura nec
melius dici possunt, quam a Caelio Rufo dicta sunt in ea
58
Front., De aquaed. 105,1: Qui aquam in usus privatos deducere volet, impetrare
eam debebit et aprincipe epistulam ad curatorem adferre; curator deinde beneficio
Caesaris praestare maturitatem et procuratorem eiusdem officii libertum Caesaris
protinus scribere. Por. take W. Woodkiewicz, op. cit., s. 58.
Front., De aquaed. 103,2: Circa ius ducendae aquae in privatis observanda sunt,
ne quis sine litteris Caesaris, id est ne quis aquam publicam non impetratam, et ne quis
amplius quam impetravit ducat.
59
108
Renata Kamiska
[16]
contione, cui titulus est DeAquis, quae nunc nos omnia

simili licentia usurpata utinam non per offensas probaremus;
inriguos agros, tabernas, cenacula etiam, corruptelas denique
omnes perpetuis salientibus instructas invenimus.
Przywoany przez Frontinusa Celiusz Rufus w mowie O wodach
grzmia, i wszystkie wykroczenia zwizane z wod publiczn byy
popeniane z podobn bezkarnoci. Stwierdzono bowiem nielegalne
nawadnianie pl, tawern, a nawet jadal, nadto wszystkie burdele byy
wyposaone w biec wod.
Kradzie wody publicznej doprowadzanej akweduktami do Rzymu
bya powszechna, a jej metody rozmaite. Najczstsze byy przypadki perforacji rur, czyli wywiercania w nich otworw, ktrymi, poprzez
mniejsze rurki, odprowadzano wod. Rwnie czsto odprowadzajce rury z brzu (calices) umieszczone w zbiornikach rozdzielczych,
poczone z rurami oowianymi (fistula) miay wiksz rednic ni
byo to dozwolone lub w ogle nie byy zarejestrowane60. Jednym ze
sposobw zapobiegania tym nielegalnym praktykom byo wprowadzenie nakazu korzystania przez indywidualnych uprawnionych do
pobierania wody ze specjalnych zbiornikw przeznaczonych do jej
dystrybucji (castella). Kady, kto uzyska od cesarza koncesj na czerpanie wody doprowadzanej akweduktami, mg pobiera j wycznie
z castellum. Zadaniem curatores aquarum byo natomiast wskazanie,
w ktrym miejscu, czy to w Rzymie, czy poza nim osoby prywatne
mogy budowa te zbiorniki61.
M. Joca, Gone rzymskie procesy karne, Wrocaw 2009, s. 157; W. Wood
op. cit., s. 61.
60
kiewicz,
61
Front., De aquaed. 106: Quod Q.Aelius Tubero Paulus Fabius Maximus cos.
V.F.quosdam privatos ex rivis publicis aquam ducere, Q.D.E.R.F.P.D.E.R.I.C.
ne cui privato aquam ducere ex rivis publicis liceret, utique omnes ii quibus aquae
ducendae ius esset datum ex castellis ducerent, animadverterentque curatores
aquarum, quibus locis intra urbem apte castella privati facere possent, ex quibus
aquam ducerent quam ex castello communi accepissent acuratoribus aquarum. Ne cui
eorum quibus aqua daretur publica ius esset, intra quinquaginta pedes eius castelli, ex
quo aquam ducerent, laxiorem fistulam subicere quam quinariam. In hocSC dignum
[17]
109
Do kuratorw naleao rwnie zasdzanie i rozpoznawanie spraw

w przypadkach konkretnych naduy62. Zasadniczo chodzio o dostosowanie si przez mieszkacw do postawionych w senatus consultum
de aquaeductibus wymogw odnonie do zagospodarowania terenu
w pobliu akweduktu. Zwieczeniem kompetencji curatores aquarum
w zakresie ochrony akweduktw byo przyznanie im prawa karania
w sytuacjach przewidzianych w tym senatus consultum.
Front., De aquaed. 129,4-5: Quicumque post hanc legem rogatam
rivos specus fornices fistulas tubulos castella lacus aquarum
publicarum, quae ad urbem Romam ducuntur, sciens dolo
malo foraverit. () et quidquid eorum ita fecerit, id omne
sarcire reficere restituere aedificare ponure tollere demoliri
damnas esto sine dolo malo; eaque omnia ita, ut corcenda
multa dicenda sunt, quicumque curator aquarum est erit, si
curator aquarum nemo erit, tum is pretor, qui inter cives et
peregrinos ius dicet, multa pignoribus cogito coercito; eique
curatori aut, si curator non erit, tum ei praetori eo nomine
cogendi pignoris capiendi ius potestasque esto63.
Curatores dysponowali rozbudowanym katalogiem kar, ktre stosowali w zalenoci od rodzaju i stopnia przewinienia. Najbardziej
dotkliwa bya kara za przerwanie lub zmniejszenie dostaw wody, do
czego dochodzio na skutek uszkodzenia wodocigu. W tym przypadku sprawc skazywano na zapat kary pieninej w wysokoci stu tysicy sestercw oraz nakazywano przywrcenie akweduktu do stanu
poprzedniego64.
Do szeroko zakrojone byy rwnie kompetencje curatores riparum et alvei Tiberis. Zasadniczo ich gwnym zadaniem byo umacnianie brzegw i oczyszczanie koryta rzeki. W zwizku z tym mogli
adnotatione est, quod aquam non nisi ex castello duci permittit, ne aut rivi aut fistulae
publicae frequenter lacerentur. Por. take, A.S. Burov, op. cit., s. 57.
62
FIRA, I, s. 153; P.F. Girard, op. cit., s. 105-106.
63
A.S. Burov, op. cit., s. 59; W. Woodkiewicz, op. cit., s. 60-61.
64
110
Renata Kamiska
[18]
podejmowa szereg czynnoci zmierzajcych do zapobieenia erozji

waw i innym niebezpiecznym zjawiskom przyrodniczym. Do tych
kuratorw naleao take szacowanie strat po regularnie wystpujcych wylewach Tybru65. Poza tym czuwali nad stanem drg rzecznych
i mieli obowizek zapewnia moliwo nieprzerwanego korzystania
z nich. W 15 r. n.e. na curatores riparum et alvei Tiberis naoono
dodatkowy obowizek polegajcy na ustalaniu granic brzegw rzecznych66. Prawdopodobnie naleao do nich take sprawowanie ograniczonej jurysdykcji na wyznaczonym terytorium. Penili w zwizku
z tym rol policji rzecznej, ktrej zakres obowizkw najczciej ustalali cenzorzy bd senat67.
3. Uwagi kocowe
Przeprowadzone rozwaania zmierzay do udzielenia odpowiedzi
na pytanie o to, czy cura aquarum istniaa ju w republice. Ta odpowied powinna by negatywna. W okresie republikaskim istniaa
do szeroka ochrona wd publicznych, ktra obejmowaa akwedukty,
rzeki wraz z brzegami, a take inne zbiorniki wodne. Nie stanowia ona
jednak odrbnego pionu administracji. Zdecydowan wikszo zada
w tym zakresie wykonywali cenzorzy i edylowie. Wyraenie cura aquarum zakada natomiast cakowit odrbno urzdw, czego dowodz cytowane wielokrotnie fragmenty De aquaeductu Urbis Romae
Frontinusa. Wyodrbnienie cura aquarum w ramach cura locorum publicorum nastpio dopiero w pryncypacie i byo zwizane z powstaniem nowych urzdw curatores aquarum oraz curatores riparum
65
W. Eck, s.v. cura, curatores, [w:] Brillss Encyclopedia of the Ancient World.
New Pauly, III, red.: H. Cancik, H. Schneider , Leiden-Boston 2003, s. 1003.
66
Cippi, jeszcze przed powstaniem cura Tiberis, wyznaczano w celu wyranego
okrelenia powierzchni przeznaczonej do uytku publicznego, klasyfikowanej jako
wasno publiczna, oraz tej stanowicej wasno prywatn (terminare ripas). Po raz
pierwszy supy suce do wyznaczania granic (cippi) pojawiy si na przeomie 55
i 54 r. p.n.e. Por. Th. Mommsen op. cit., s. 1054; A. Gogut, G. Hartwig, A. Dulewicz,
s.v. cippus, Encyklopedia sztuki staroytnej. Europa, Azja, Afryka, Ameryka, Warszawa
1974, s. 123; O.F. Robinson, op. cit., s. 90.
R. Vigan, Punti di vista, cit., s. 173-174.
67
[19]
111
et alvei Tiberis. Zatem, dopiero zinstytucjonalizowanie tych urzdw

przez Augusta dao tak naprawd pocztek samej cura aquarum.
Cura aquarum in Roman Law

Summary
The supervision over public waters was one of the most important tasks
of Roman administration. In the republic the control and protection of
public waters belonged to censors and aediles since there was no separate
offices relevant exclusively in this extent. Firstly, censors were responsible
for maintaining the proper water status in the Tiber as well as the prevention
and removal of the devastation caused by periodic flooding. Secondly, were
their tasks related to supply water to the City of Rome. They took care to
ensure both continuity of water supplies, as well as they were also required
to maintain the state aqueducts. In turn, aediles exercised the control over
the central distribution and water quality.
The proper cura aquarum developed in the principate together with the
establishment of the office curatores aquarum. They were appointed on
the initiative of Octavian Augustus in 11 BC on the basis of the senatus
consultum de aquaeductibus. This office gradually strengthened. This was
reflected in the gradual takeover by curatores functions so far carried out
by aediles and censors. In 11 (15) BC a new office of curatores riparum et
alvei Tiberis was established, which in the year 101 the Emperor Hadrian
transformed into curatores riparum et alvei Tiberis et cloacarum Urbis.
Curatores riparum occupied the highest position in the hierarchy of cura
aquarum.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Anna Tarwacka
Wybr i objcie urzdu

przez cenzorw w staroytnym Rzymie*
Cenzorzy byli urzdnikami wyszymi wybieranymi najczciej raz
na pi lat, w zasadzie na trwajc osiemnacie miesicy kadencj.
Warto zbada jednak bliej procedur wyborcz, a take inne zagadnienia zwizane z obejmowaniem przez nich urzdu.
Liv. 24,10: Quo die magistratum inierunt consules, senatus in
Capitolio est habitus decretumque omnium primum ut consules
sortirentur compararentve inter se uter censoribus creandis
comitia haberet priusquam ad exercitum proficisceretur.
Wedug Liwiusza w 214 roku p.n.e. na mocy dekretu1 senatu konsulowie mieli wylosowa lub uzgodni midzy sob, ktry z nich przeprowadzi zgromadzenie w celu wybrania cenzorw zanim uda si do
swojej armii. Oczywicie, przekaz ten jest o tyle wyjtkowy, e w omawianym okresie trwaa druga wojna punicka, a zatem konsulowie musieli jak najszybciej dotrze do wojska. Mona jednak wnioskowa, e
wybory przeprowadza jeden z konsulw2, na samym pocztku kadencji, jeszcze zanim oddali si od Rzymu.
Praca finansowana ze rodkw na nauk w latach 2010-2013 jako projekt badawczy.
Wedug Festusa, ktry przytoczy opini Aeliusa Gallusa, senatus decretum jest
czci senatusconsultum. Por. Fest. L. 454.
*
1
Prawdopodobnie zwykle by to ten konsul, ktry aktualnie dziery fasces. Jako

e wybory cenzorw odbyway si zwykle na pocztku kadencji konsulw, mona
2
114
Anna Tarwacka
[2]
Liv. 32,7: Dum haec in Macedonia geruntur, consul alter

L. Lentulus, qui Romae substiterat, comitia censoribus
creandis habuit.
Podobnie w roku 199 p.n.e. zgromadzenie przeprowadzi ten konsul, ktry pozosta w Rzymie. Terminem stosowanym przez Liwiusza
jest comitia censoribus creandis3. Stosowane bywa te sformuowanie
censores creavit populus Romanus4.
Liv. 9,34,25: ...ita comparatum a maioribus sit ut comitiis
censoriis, nisi duo confecerint legitima suffragia, non
renuntiato altero comitia differantur...
Zgromadzenie, na ktrym wybierano cenzorw, podlegao specjalnym zasadom. Ot jeeli dwch kandydatw nie uzyskao wystarczajcej liczby gosw, to nie ogaszano5 wyboru jednego, tylko
przekadano zgromadzenie i ca procedur zaczynano od pocztku.
Naley rozway znaczenie zwrotu legitima suffragia, ale najpierw
trzeba stwierdzi, jaki rodzaj zgromadzenia wybiera cenzorw.
Gell. 13,15,4: Censores aeque non eodem rogantur auspicio
atque consules et praetores. Reliquorum magistratuum
minora sunt auspicia. Ideo illi minores, hi maiores magistratus
appellantur. Minoribus creatis magistratibus tributis comitiis
magistratus, ius eius curiata datur lege; maiores centuriatis
comitiis fiunt.
przypuszcza, e chodzi o tego, kto mia fasces w styczniu. By to konsul wymieniany
jako pierwszy w fasti consulares, ten, ktry zaj pierwsze miejsce w wyborach. Por.
L.R. Taylor, T.R.S. Broughton, The Order of the Two Consuls Names in the Yearly
Lists, Memoirs of the American Academy in Rome 19/1949, s. 1-14; J. Linderski,
Rzymskie zgromadzenia wyborcze od Sulli do Cezara, Wrocaw-Warszawa-Krakw
1966, s. 25-26. W sytuacjach nadzwyczajnych konsulowie dokonywali midzy
sob losowania, poniewa ten, ktry przeprowadza wybory, musia duej zosta
w Rzymie.
Por. Liv. 24,11; 27,11; 43,14.
Liv. 43,14.
Ogoszenie wyboru urzdnika okrelano terminem renuntiatio.
[3]
Wybr i objcie urzdu przez cenzorw
115
Gellius, zajmujc si wzajemnymi relacjami midzy urzdnikami,

zacytowa fragment dziea augura Messali De auspiciis, z ktrego wynika, e cenzorzy nie byli wybierani na tym samym zgromadzeniu, co
konsulowie i pretorzy, czyli nie pod tymi samymi auspicjami, a zatem
nie byli ich kolegami na urzdzie6. Przysugiwao im jednak dokonywanie auspicia maxima7, co oznacza, e zaliczano ich do urzdnikw
wyszych. Wszyscy magistratus maiores wybierani byli na comitia
centuriata8. Mona wobec tego wnioskowa, e zwoywane przez konsula comitia censoribus creandis gosoway wedug centurii.
Wydaje si zatem, e zwrot legitima suffragia oznacza gosy wikszoci centurii, czyli przynajmniej 97 spord 1939. Istniej wtpliwoci co do tego, na ilu kandydatw mg zagosowa obywatel10. Bardzo
prawdopodobna jest teza, e gdy dany urzd sprawowa miay kolegialnie dwie osoby, wyborca oddawaby gos na dwch kandydatw.
W takim wypadku kada centuria wybieraaby dwie osoby. Jak najbardziej moliwa bya zatem sytuacja, kiedy jeden z kandydatw uzyska
t bezwzgldn wikszo, natomiast nastpny w kolejnoci mia wicej gosw ni inni kandydaci, ale nie uzyska poparcia poowy centu Por. J. Bleicken, Zum Begriff der rmischen Amtsgewalt. Auspicium potestas
imperium, Gttingen 1981, s. 264-267; J. Zabocki, Kompetencje patres familias
i zgromadze ludowych w sprawach rodziny w wietle Noctes Atticae Aulusa Gelliusa,
Warszawa 1990, s. 30-32.
6
Por. Fest. 148 L s.v. minora.
Wydaje si, e tekst Gelliusa zawiera bd odnonie do urzdnikw niszych. Jest

mao prawdopodobne, by ich wybr potwierdzany by w lex curiata. Por. J. Bleicken,
op. cit., s. 265 przyp. 23; J. Zabocki, op. cit., s. 30-32.
8
Na temat liczby centurii toczy si dyskusja zwizana z interpretacj Liv. 1,43,12.

Wydaje si, e interpretacja Mommsena (Rmisches Staatsrecht3, III, Graz 1952
(przedruk), s. 270-279) zakadajca niezmienn liczb 193 centurii jest prawidowa.
Por. G.W. Botsford, The Roman Assemblies from their Origin to the End of the
Republic, New York 1909 (reprint New Jersey 2001), s. 202-228; L.R. Taylor, Roman
Voting Assemblies. From the Hannibalic War to the Dictatorship of Caesar, Ann Arbor
1966 (reprint 2003), s. 85-106; J. Linderski, op. cit., s. 8-20.
9
Por. C. Nicolet, Le mtier de citoyen dans la Rome rpublicaine, Paris 1976,

tum. ang. The World of the Citizen in Republican Rome, Berkeley-Los Angeles 1980,
s. 270-277.
10
116
Anna Tarwacka
[4]
rii, jako e zdarzao si, e wszystkie centurie nie zday zagosowa

w cigu jednego dnia. W takiej sytuacji zgromadzenie rozwizywano
i przekadano wybory na kolejny termin. W przypadku wyborw na
inne urzdy dokonywano renuntiatio11 w momencie, kiedy dany kandydat uzyska wikszo, nie czekajc na creatio pozostaych i moliwe byo dokoczenie wyborw nastpnego dnia12.
Taka praktyka uzasadniaa ubieganie si o urzd w tandemie.
Kandydaci prowadzili czsto wspln kampani wyborcz13, co powodowao, e wyborcy gosowali na nich obydwu kojarzc ich ze sob
i liczc na to, e wsplnie bd realizowa zapowiedziany program.
W przypadku cenzury miao to ogromne znaczenie ze wzgldu na
wyjtkowo silne dziaanie zasady kolegialnoci. Spory midzy kolegami uznawano w zasadzie za niedopuszczalne, na co wyranie wskazuje przypadek M. Aemiliusa Lepidusa i M. Fulviusa Nobiliora ze
179 roku p.n.e. roku, ktrych tu po zakoczeniu zgromadzenia upomina Q. Caecilius Metellus.
Liv. 40,46: singulos cum intuemur, M. Aemili, M. Fulvi,
neminem hodie in civitate habemus, quem, si revocemur in
suffragium, velimus vobis praelatum esse. ambo cum simul
aspicimus, non possumus <non> vereri, ne male comparati
sitis, nec tantum rei publicae prosit, quod omnibus nobis
egregie placetis, quam, quod alter alteri displicetis, noceat.
inimicitias per annos multos vobis ipsis graves et atroces
geritis, quae periculum est ne ex hac die nobis et rei publicae
quam vobis graviores fiant. (...) has ut hodie, ut in isto templo
finiatis simultates, quaesumus vos universi, et quos coniunxit
11
Por. N. Rampazzo, Quasi praetor non fuerit. Studi sulle elezioni magistratuali
in Roma repubblicana tra regola ed eccezione, Napoli 2008, s. 145-160.
Por. L.R. Taylor, op. cit., s. 98; A. Dosi, Cos votavano i Romani. Il sistema
elettorale, Roma 2004, s. 33-36.
12
Por. R. Stewart, Public Office in Early Rome. Ritual Procedure and Political
Practice, Ann Arbor 1998, s. 159-174; G. Forsythe, A Critical History of Early Rome.
From Prehistory to the First Punic War, London 2005, s. 269-270.
13
[5]
117
suffragiis suis populus Romanus, hos etiam reconciliatione

gratiae coniungi a nobis sinatis.
Tu po komicjach na Campus Martius Metellus zwrci si do nowych cenzorw z prob o pogodzenie si. Tumaczy, e dla wyborcw obaj z osobna byli najlepszymi kandydatami, ale ich wrogo,
ktra dotd szkodzia im samym, mogaby si okaza zgubna dla republiki. Dlatego wszyscy obywatele domagali si pojednania tych, ktrych poczy ju wybr na ten sam urzd14.
By moe plany co do cenzury rodziy si ju w trakcie sprawowania konsulatu. Przypadki ogromnej szczodroci urzdujcych konsulw mona interpretowa jako prby skonienia przyszych wyborcw
do gosowania na nich w wyborach cenzorskich15.
Dodatkowe informacje dotyczce obierania na urzd poda Cycero.
Cic., Leg. agr. 2,26-27: Maiores de singulis magistratibus
bis vos sententiam ferre voluerunt. Nam cum centuriata
lex censoribus ferebatur, cum curiata ceteris patriciis
magistratibus, tum iterum de eisdem iudicabatur, ut esset
reprehendendi potestas, si populum benefici sui paeniteret.
Nunc, Quirites, prima illa comitia tenetis, centuriata et
tributa, curiata tantum auspiciorum causa remanserunt.
Hic autem tribunus plebis quia videbat potestatem neminem
iniussu populi aut plebis posse habere, curiatis eam comitiis
quae vos non initis confirmavit, tributa quae vestra erant
sustulit. Ita cum maiores binis comitiis voluerint vos de
singulis magistratibus iudicare, hic homo popularis ne unam
quidem populo comitiorum potestatem reliquit.
14
Take Cycero pisa o tym, jak M. Lepidus tu po wyborach pogodzi si ze swoim
dotychczasowym wrogiem, a teraz koleg, M. Fulviusem, za co by powszechnie
chwalony Cic., Prov. cons. 9. Por. D.F. Epstein, Personal Enmity in Roman Politics
218-43 B.C., London-New York 1987 (reprint 1989), s. 13-18.
By moe taki cel miay dziaania Krassusa w czasie jego konsulatu. Por. Plut.,
Crass. 12,2; A. Yakobson, Elections and Electioneering in Rome, Stuttgart 1999,
s. 41.
15
118
Anna Tarwacka
[6]
Mwca, rozpoczynajcy zreszt akurat swj konsulat, sprzeciwia

si projektowi plebiscytu trybuna Rullusa zakadajcego powoanie
komisji decemviri majcej dzieli midzy obywateli ager Campanus16.
Cycero krytykowa midzy innymi sposb powoywania tych nadzwyczajnych urzdnikw porwnujc go z innymi. Decemviri mieli by
wybierani jedynie przez obywateli z 9 wylosowanych tribus. Wedug
Cycerona, by to wrcz zamach na kompetencje zgromadze. Na dodatek Rullus chcia jeszcze, aby dla decemwirw zostaa uchwalona na
wniosek pretora lex curiata. Mwca opisa nieprawidowoci zwizane z tym nowym urzdem wskazujc zasady, wedug ktrych wybierano innych urzdnikw. Przede wszystkim podkreli, e gosowanie
nastpowao za kadym razem dwukrotnie, na wypadek gdyby lud poaowa swojej pierwotnej decyzji.
Jednym z przykadw podanych przez Cycerona by wanie urzd
cenzora. Mwca zaznaczy, e pierwotny wybr potwierdzany by na
mocy uchwalonej na kolejnym zgromadzeniu lex centuriata. Naley
zatem wnioskowa, e po wspomnianym przez Liwiusza zgromadzeniu zwoanym przez konsula censoribus creandis zwoywane byy
kolejne comitia centuriata, ktre uchwalay ustaw potwierdzajc wybr17. W przeciwiestwie do cenzorw, dla innych urzdnikw
wyszych uchwalana bya lex curiata. Rnica ta wymaga gbszego
zastanowienia.
Najczciej przyjmuje si, e lex curiata nadawaa urzdnikom wyszym (konsulom, pretorom, a take dyktatorowi i magister equitum)
imperium, natomiast lex centuriata przekazywaa jedynie potestas.
Pogld ten podwaa Cancelli18 twierdzc, e uprawnienia cenzorw
miay charakter imperium, a odrniano je od kompetencji innych
wyszych urzdnikw jedyne ze wzgldu na brak funkcji wojskowych.
W rdach nigdzie nie ma wzmianki o tytuowaniu tych ustaw jako lex
curiata de imperio oraz lex (centuriata) de potestate censoria. Z oma Por. K. Kumaniecki, Cyceron i jego wspczeni, Warszawa 1959, s. 170-178.
16
Por. G.W. Botsford, op. cit., s. 237-238.
17
F. Cancelli, Studi sui censores e sull arbitratus della lex contractus, Milano
1960, s. 1-57.
18
[7]
119
wianego fragmentu dziea Cycerona wynika zreszt, e stanowiy one

potwierdzenie pierwszego gosowania dajce wyborcom moliwo
wycofania si z wczeniejszej decyzji uznanej nastpnie za bdn.
By moe zatem rnicy co do rodzaju zgromadzenia naley szuka
gdzie indziej. Comitia curiata byy chronologicznie pierwszym, powoanym jeszcze w czasach Romulusa zgromadzeniem. Warunki do zaistnienia comitia centuriata stworzya dopiero reforma krla Serwiusza
Tulliusza. Zgromadzenie to zaczo funkcjonowa zapewne dopiero
w okresie republiki i stopniowo uzyskiwao przewag nad comitia curiata19. Poniewa konsulowie byli nastpcami krlw, uchwalano dla
nich lex curiata tak jak w okresie krlewskim20. Pretorzy byli kolegami
konsulw na urzdzie, a zatem wybierano ich tak samo. Dyktator, powoany po raz pierwszy w roku 501 p.n.e., zastpowa w gruncie rzeczy
konsulw i mia takie jak oni kompetencje, tyle e skupione w jednym
rku. Tymczasem cenzorw powoano po raz pierwszy najwczeniej
w 443 roku p.n.e. Data ta nie jest powszechnie akceptowana, ale mnie
wydaje si prawdopodobna. W kadym razie wedug Liwiusza21, cenzorw po raz pierwszy powoano na mocy ustawy uchwalonej zapewne
wanie na comitia centuriata, ktrych rola polityczna bya ju wtedy
znaczca. By moe wanie dlatego w pniejszym okresie cenzorami
zajmoway si wycznie centurie. Wizao si to rwnie z kompetencjami cenzorw, ktrzy przydzielali obywateli do klas majtkowych
i centurii, natomiast na kurie nie mieli wpywu.
19
W czasach decemwirw miao ju prawdopodobnie charakter comitiatus
maximus. Por. Tab. 9,2 na podstawie Cic., de leg. 3,19,44. Por. M. i J. Zaboccy,
Ustawa XII Tablic. Tekst tumaczenie objanienia2, Warszawa 2003, s. 64. Zob.
te B. Albanese, Privilegia, maximus comitiatus, iussum populi (XII Tab. 9,12, 12-5), Labeo 36/1990, s. 19-35; A. Corbino, De capite civis nisi per maximum
comitiatum ferunto. Osservazioni su Cic. de leg. 3.4.11, Index 26/1998, s. 113.
By moe pocztkowo zamiast wyborw stosowano creatio (jak w przypadku

krla), ktrej tu jednak dokonywa ustpujcy konsul. Por. P. De Francisci, Intorno
alla natura e alla storia dell auspicium imperiumque, [w:] Studi in memoria di
Emilio Albertario, I, Milano 1953, s. 405-409.
20
Liv. 9,37.
21
120
Anna Tarwacka
[8]
Bardzo kontrowersyjn hipotez prezentuje Soltau22, wedug ktrego lex centuriata nadawaa cenzorom imperium, ale jedynie na czas
potrzebny do przeprowadzenia lustrum. Zdaniem tego badacza lex curiata bya uchwalana dopiero po zakoczeniu cenzusu tu przed ceremoni zoenia ofiary. Na poparcie tego pogldu Soltau przytacza
fragment De lingua Latina Warrona23 dotyczcy zwoanej przez cenzorw contio oraz przeprowadzenia losowania, ktry z nich przeprowadzi
lustrum. Wydaje si jednak, e miao to miejsce na pocztku kadencji
i miao na celu ustalenie podziau obowizkw midzy kolegw.
Najpierw zatem konsul przeprowadza wybory, a zaraz potem zwoywa zgromadzenie raz jeszcze w celu uchwalenia ustawy, aby lud
mia szans na ewentualne wycofanie si z pochopnie podjtej decyzji.
Nie da si rwnie wykluczy, e poniewa konsulowie czsto spieszyli si, aby obj dowdztwo armii to drugie zgromadzenie mg
zwoa rwnie pretor24.
Liv. 40,45,8: Comitiis confectis, ut traditum antiquitus est,
censores in Campo ad aram Martis sellis curulibus
consederunt.
Liwiusz poinformowa, e zgodnie z tradycj po zgromadzeniu
cenzorzy zasiedli na Polu Marsowym przed otarzem Marsa na krzesach kurulnych. Naley si zastanowi, od kiedy cenzorzy mieli prawo zasiada na sellae curules i tym samym obejmowali urzd: czy ju
po zgromadzeniu wyborczym, czy dopiero po uchwaleniu lex centuriata. Wydaje si, e po renuntiatio cenzorw traktowano jako designati. Dawao im to ju niektre zwizane z urzdem kompetencje.
W. Soltau, Zur rmischen Verfassungsgeschichte. Zur lex centuriata de
imperio, Philologus 75/1918, s. 232-237.
22
Varr., L.L. 6,87.
23
Poza wiadectwem Cycerona, nie ma innych rde dotyczcych lex centuriata.

Wydaje si, e stwierdzenie Botsforda (op. cit., s. 237), e bya ona bez wtpienia
uchwalana na wniosek konsula, jest nieco zbyt kategoryczne. Konsulowie nie zawsze
mieli czas, by zwleka z opuszczeniem Rzymu tylko po to, by formalnie potwierdzi
wybr cenzorw. O moliwoci wnoszenia rogationes przez pretorw T.C. Brennan,
The Praetorship in the Roman Republic, I, Oxford 2000, s. 119-120.
24
[9]
121
Zapewne mogli ju zwoywa contiones25, a take zasiada na krzesach kurulnych. Dopiero jednak po drugim zgromadzeniu centurialnym obejmowali urzd. Nie wyznaczano adnego konkretnego dnia,
w ktrym miaoby si to zawsze odbywa, poniewa cenzorw nie wybierano regularnie.
Zonar. 7,19:
Wedug Zonarasa, cenzorzy skadali jeszcze przysig, e nie bd

dziaa kierujc si wdzicznoci lub nienawici; w swoich decyzjach i dziaaniach mieli mie na wzgldzie dobro wsplne. Wydaje
si, e skadali rwnie iusiurandum in leges, takie jak inni rozpoczynajcy kadencj urzdnicy26.
W przypadku, gdy jeden z cenzorw przestawa peni urzd najczciej w razie mierci, ewentualnie capitis deminutio maxima lub
media stosowano pocztkowo takie zasady jak w przypadku konsulw, czyli dodatkowe wybory. Taki nowowybrany urzdnik byby
suffectus.
Liv. 5,31: C. Iulius censor decessit; in eius locum M. Cornelius
suffectus;quae res postea religioni fuit quia eo lustro Roma
est capta; nec deinde unquam in demortui locum censor
sufficitur.
Liwiusz zanotowa, e kiedy w 393 p.n.e. roku zmar cenzor
C. Iulius na jego miejsce zosta wybrany M. Cornelius27. Poniewa
25
Por. Cic., Verr. 1,45, gdzie Cycero opisywa contio zwoan przez Pompejusza
jako consul designatus.
26
Por. Th. Mommsen, op. cit., I, s. 620-622. Na temat przysigi skadanej przy
ustpowaniu z urzdu zob. s. 625.
Por. T.R.S. Broughton, The Magistrates of the Roman Republic, I, Atlanta 1951
(reprint 1986), s. 91-92.
27
122
Anna Tarwacka
[10]
jednak w czasie tego lustrum28 Rzym zosta zdobyty przez Galw,

uznano, e taki ponowny wybr jest pechowy. Od tamtej pory nie wybierano ju nastpcy na miejsce zmarego. Drugi cenzor powinien
w takim przypadku zoy urzd29.
Plut., QR 50:
Plutarch przywoa t zasad jako porwnanie do sytuacji flamen

Dialis, ktry musia zrezygnowa z funkcji kapaskich, kiedy zmara jego ona30. Poda te przykad Aemiliusa Scaurusa, ktry kiedy
w 109 roku p.n.e. zmar jego kolega Livius Drusus31 nie chcia ustpi. Zrobi to dopiero, gdy trybunowie plebejscy nakazali go uwizi.
Na cenzorw wybierano zwykle osoby, ktre wczeniej sprawoway
ju urzd konsula, chocia zdarzay si wyjtki od tej zasady32.
Zonar. 7,19:
Zwrot eo lustro oznacza czas do przeprowadzenia przez tych cenzorw ceremonii

oczyszczajcej. Lustrum to bowiem picioletni okres dzielcy jeden taki obrzd od
kolejnego. Por. Varr. L.L. 6,2; Fest. 107 L s.v. lustra; Censorin. De die nat. 13.
28
29
Por. Liv. 6,27; 9.34; 24,43; 27,6; J. Suolahti, The Roman Censors. A Study on
Social Structure, Helsinki 1963, s. 78-79.
Por. Gell. 10,15,22. Urzd kapaski flamen Dialis podlega licznym

ograniczeniom. Na ten temat zob. Gell. 10,15.
30
Por. T.R.S. Broughton, op. cit., I, s. 545.
31
Por. Liv. 27,6; 27,11. Por. J. Suolahti, op. cit., s. 77-78.
32
[11]
123
Wedug Zonarasa33 od pocztku dwch cenzorw wywodzio si

spord patrycjuszy34. Z czasem jednak i plebejusze uzyskali dostp do
tego urzdu. Pierwszym plebejskim cenzorem by C. Marcius Rutulus35
wybrany na urzd w 351 roku p.n.e.
Liv. 7,22,7-10: Ceterum cum censoribus creandis indicta comitia
essent, professus censuram se petere C. Marcius Rutulus,
qui primus dictator de plebe fuerat, concordiam ordinum
turbavit; quod videbatur quidem tempore alieno fecisse,
quia ambo tum forte patricii consules erant, qui rationem
eius se habituros negabant; sed et ipse constantia inceptum
obtinuit et tribuni omni vi reciperaturi ius consularibus
comitiis amissum adiuverunt, et cum ipsius viri maiestas
nullius honoris fastigium non aequabat, tum per eundem, qui
ad dictaturam aperuisset viam, censuram quoque in partem
vocari plebes volebat.
Wedug Liwiusza, Marcius by pierwszym wywodzcym si z plebsu dyktatorem, ktry zburzy zgod midzy stanami. Ot kiedy byy
dyktator postanowi ubiega si o urzd cenzora oba stanowiska konsulw zajte byy przez patrycjuszy36, ktrzy nie chcieli nawet rozway jego kandydatury (rationem habere37). Wsparcia Marciusowi
udzielili trybunowie plebejscy prawdopodobnie blokujc moliwo
przeprowadzenia wyborw w drodze intercessio lub obnuntiatio. W tej
sytuacji, chcc jednak zwoa zgromadzenie, konsulowie musieli przyj t trudn do zaakceptowania kandydatur.
Por. Liv. 4,8.
33
Por. G. Urso, Cassio Dione e i magistrati. Le origini della repubblica nei frammenti
della Storia romana, Milano 2005, s. 139-140.
34
Por. Liv. 10,8,8; T.R.S. Broughton, op. cit., I, s. 127.
35
Byli to C. Sulpicius Peticus i T. Quinctius Poenus Capitolinus Crispinus. Por.

T.R.S. Broughton, op. cit., I, s. 126-127. Wybr dwch patrycjuszy by sprzeczny
z lex Licinia Sextia de consule plebeio creando. Por. Liv. 7,17.
36
Por. C. Nicolet, The World of the Citizen in Republican Rome, cit., s. 241.
37
124
Anna Tarwacka
[12]
Liv. 8,12,16: Dictatura popularis et orationibus in patres

criminosis fuit, et quod tres leges secundissimas plebei,
adversas nobilitati tulit: (...) tertiam, ut alter utique ex plebe
+ cum eo ventum sit ut utrumque plebeium fieri liceret +
censor crearetur.
Opisujc wydarzenia roku 339 p.n.e., Liwiusz zanotowa, e dyktator Publilius Philo doprowadzi do uchwalenia trzech ustaw korzystnych dla plebsu, a nienawistnych dla nobilitas, z ktrych trzecia
stanowia, by jeden z cenzorw by plebejuszem oraz aby wolno byo
sprawowa cenzur dwm plebejuszom na raz. Lex Publilia Philonis
de censore plebeio creando38 stanowia zatem wany krok w walce
plebsu o dostp do praw politycznych, a wrcz przewaaa szal na ich
stron, poniewa, o ile obaj cenzorzy nie mogli ju by patrycjuszami,
to odwrotna konfiguracja bya jak najbardziej dozwolona39.
Autentyczno legis Publiliae Philonis podwaa Beloch40, ktrego
zdaniem zostaa ona przypisana Publiliusowi, bo to od jego cenzury
w 332 roku p.n.e. zawsze jeden cenzor by plebejuszem. Pogld ten nie
wydaje si jednak przekonujcy.
Mimo teoretycznego przyzwolenia na sprawowanie cenzury przez
plebejuszy, przez dugi czas w praktyce przeprowadzenie ceremonii
lustrum byo jednak powierzane patrycjuszowi. Dopiero w 280 roku
p.n.e. po raz pierwszy ofiar lustracyjn zoy plebejusz Cn. Domitius
Calvinus Maximus41.
Naley rwnie rozway moliwo ponownego sprawowania cenzury, czyli iteratio. W przypadku cenzury, ktra bya dostpna jedynie
38
Por. G. Rotondi, Leges publicae populi Romani, Milano 1912, s. 227-228;
J.-C. Richard, Sur le droit de la plbe exercer la censure: propos de Liv. 8, 12,
16, Mnemosyne 34.1-2/1981, s. 127-135 ; M. Elster, Die Gesetze der mittleren
rmischen Republik, Darmstadt 2003, s. 48-49.
39
Pierwsza para cenzorw plebejuszy sprawowaa urzd w 131 roku p.n.e. Por.
Liv. Per. 59; T.R.S. Broughton, op. cit., I, s. 500.
40
Por. K.J. Beloch, Rmische Geschichte bis zum Beginn der punischen Kriege,
Berlin-Leipzig 1926, s. 349.
Liv. Per. 13. Por. T.R.S. Broughton, op. cit., I, s. 191; J. Suolahti, op. cit.,
s. 76-77.
41
[13]
125
dla nielicznych z racji maej czstotliwoci wyborw, musiaa by to

bardzo istotna kwestia.
Liv. 23,23,2: ...nec censoriam vim uni permissam et eidem
iterum...
Liwiusz przekaza, e jedna osoba nie moga ponownie sprawowa
urzdu cenzora42. Przekaz ten dotyczy roku 216 p.n.e., a zatem regua
ta musiaa istnie ju wczeniej.
Val. Max. 4,1,3: Par Furio moderatione Marcius Rutilus
Censorinus: iterum enim censor creatus ad contionem
populum vocatum quam potuit gravissima oratione corripuit,
quod eam potestatem bis sibi detulisset, cuius maiores, quia
nimis magna videretur, tempus coartandum iudicassent.
uterque recte, et Censorinus et populus: alter enim ut
moderate honores crederent praecepit, alter [se] moderato
credidit.
Valerius Maximus przywoa przypadek Marciusa Rutilusa43, ktry wybrany po raz drugi cenzorem w 265 roku p.n.e.44 zwoa lud
na contio i w surowej mowie skarci wspobywateli za to, dwa razy
nadali te kompetencje, ktre ich przodkowie uznali za stosowne ograniczy w czasie jako zbyt wielkie45. Sam Rutilus otrzyma przydomek
Censorinus.
Plut., Coriol. 1,1:
Por. Th. Mommsen, op. cit, I, s. 520, n. 2.
42
Autor dziea De viris illustribus (32) poda imi Quintus Fabius Rullus.
43
Por. CIL 12, 1, p. 22; T.R.S. Broughton, op. cit., I, s. 202.
44
Jest to wyrana aluzja do lex Aemilia de censura minuenda. Por. G. Rotondi,

op. cit., s. 211; D. Flach, Die Gesetze der frhen rmischen Republik. Text und
Kommentar, Darmstadt 1994, s. 245-246.
45
126
Anna Tarwacka
[14]
Plutarch poinformowa, e iteracji cenzury zakazano w ustawie

uchwalonej z inicjatywy samego Censorinusa. Wedug Mommsena46,
cenzor nie mg by absolutnie projektodawc tej ustawy. Rotondi47
tytuuje j lex de censura non iteranda i wyraa przypuszczenie, e by
to plebiscyt. Wydaje si, e Censorinus nie tyle wysun rogatio, co raczej podsun pomys wydania zakazu iteracji cenzury trybunowi plebejskiemu lub konsulowi48.
Po wyborach, uchwaleniiu lex centuriata i zoeniu iusiurandum
cenzorzy mogli zacz wykonywa swoje obowizki. Plutarch zanotowa, czym zajmowali si tu po objciu urzdu.
Plut. QR 98:
Por. Th. Mommsen, op. cit., I, s. 520, n. 2.
46
Por. G. Rotondi, op. cit., s. 244. Por. M. Elster, op. cit., s. 144-146.
47
Por. F. Cssola, I gruppi politici nel III secolo a.C., Roma 1968, s. 150;
E. Reigadas Lavandero, Censura y res publica: aportacin constitucional y
protagonismo poltico, Madrid 2000, s. 208. Podobnie z inicjatywy cenzorw
uchwalane byway leges sumptuariae.
48
[15]
127
Piszc Quaestiones Romanae Plutarch zadawa pytania zwizane

z rzymskimi obyczajami i prbowa udziela rnych odpowiedzi, nie
wskazujc swoich preferencji. Tu zapyta, dlaczego cenzorzy nie robi
nic, zanim nie zakontraktuj poywienia dla witych gsi oraz odnowienia posgu. Czy dlatego, e na pocztek zaatwiaj najbardziej bahe i najmniej kosztowne sprawy? Czy moe jako wyraz wdzicznoci
dla ptakw za ich przysug w trakcie najazdu Galw, kiedy to gsi,
a nie psy, obudziy obrocw Kapitolu? A moe dlatego, e cenzorzy
jako stranicy najwaniejszych spraw zajmujcy si kwestiami religijnymi i pastwowymi, a take yciem, obyczajami i prowadzeniem si
obywateli od razu zajmuj si najbardziej czujnymi spord stworze, aby skoni obywateli do nielekcewaenia spraw sakralnych?
Natomiast renowacja posgu bya niezbdna, poniewa stosowany do
jej malowania barwnik szybko si odbarwia.
Pliniusz Starszy te pisa o kontrakcie na poywienie dla gsi49.
Plin. Mai. 10,51: Et anseri vigil cura Capitolio testata defenso,
per id tempus canum silentio proditis rebus, quam ob causam
cibaria anserum censores in primis locant.
Wedug niego, o gsi dbano wanie pamitajc ich alarm podniesiony w czasie najazdu Galw.
Plin. Mai. 33,36,111: hac religione etiamnum addi in unguenta
cenae triumphalis et a censoribus in primis Iovem miniandum
locari.
Pliniusz poinformowa rwnie nieco bardziej precyzyjnie ni
Plutarch e cenzorzy zawierali umow dotyczc pokrycia posgu
Jowisza czerwonym barwnikiem (mini).
Oba te kontrakty naleay do sfery mores maiorum i zapewne dlatego
naleao je zawrze w pierwszej kolejnoci. Ich tre bya prawdopodobnie ustalona w lex censoria edykcie cenzorw majcym charakter
edictum tralaticium. Nie dokonywano w nim zmian, a umowy locatio
zawierano niejako automatycznie na samym pocztku kadencji.
Por. Cic., Rosc. Amer. 20,57.
49
128
Anna Tarwacka
[16]
Mona zatem stwierdzi, e cenzorzy wybierani byli na zwoanych

przez konsula comitia centuriata, przy czym wybr musia si odby
jednego dnia, a renuntiatio konsul dokonywa dopiero, gdy dwaj spord kandydatw uzyskali wymagan liczb gosw. Cenzorzy obejmowali urzd dopiero po uchwaleniu na kolejnym zgromadzeniu lex
centuriata. Nie byo moliwe wybranie censor suffectus, a w sytuacji,
gdy zabrako kolegi, drugi cenzor musia ustpi. Zakazana bya rwnie iteratio censurae.
Elections and Entrance in Office by

Censors in the Roman Republic
Summary
Censors were major magistrates usually elected every five years for
eighteen months. Their elections were held by one of the consuls at the
comitia centuriata during which both censors had to get chosen. It was
obligatory to postpone the assembly in case only one candidate achieved
the majority of votes. After the election had been completed, another
comitia centuriata were held in order to vote a lex centuriata confirming
it. Only then the censors enetred in office. If during the term of office one
of the censors died, the other one was obliged to resign. The office was
reserved for patricians until 351 B.C. whereas since 339 B.C. according
to the lex Publilia Philonis both censors could be plebeians. The rule
considering iteratio impossible in case of censorship was confirmed in a law
voted around 265 B.C. The first task awaiting newly elected censors was to
contract for the food of the sacred geese and renovation of Juppiter statue.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Sawomir Godek
Kilka uwag na temat roli III Statutu

litewskiego w wykadzie prawa krajowego
na przeomie XVIII i XIX wieku
Dugotrwae obowizywanie III Statutu litewskiego z 1588 roku jest
okolicznoci, na ktr bardzo czsto zwraca si uwag w pimiennictwie naukowym powiconym dziejom ziem litewsko-ruskich. Dwa
i p wieku funkcjonowania tej kodyfikacji odcisno trwae pitno na
obliczu stosunkw prawnych tych rozlegych terytoriw. Na ziemiach
biaoruskich nalecych niegdy do Rzeczpospolitej, a oderwanych od
niej w wyniku I rozbioru, Statut zniesiono w ramach represji po powstaniu listopadowym w 1831 roku. W tzw. guberniach zachodnich
i poudniowo-zachodnich Statut przetrwa nieco duej, uchylono go
w roku 1840, na fali walki z reliktami dawnej Rzeczpospolitej w wyniku energicznej i konsekwentnej akcji kilku rosyjskich przedstawicieli wadz lokalnych wyszego szczebla. W nauce, zarwno polskiej, jak
i obcej, nie wyjaniono dotd losw porozbiorowych litewskiej kodyfikacji1. Wydaje si, e jednym z aspektw, na ktre warto zwrci
uwag w badaniach nad kondycj Statutu po rozbiorach jest jego rola
w nauczaniu prawa na przeomie XVIII i XIX wieku.
1
S. Godek, O problemie porozbiorowych dziejw III Statutu litewskiego w polskiej
literaturze historycznoprawnej, Zeszyty Prawnicze [UKSW] 8.1/2008, s. 109-140;
Tene, III Statut litewski po upadku Rzeczpospolitej w rosyjskiej literaturze naukowej
XIX i pocztku XX wieku, Zeszyty Prawnicze [UKSW] 9.2/2009, s. 47-81.
130
Sawomir Godek
[2]
Fakt zachowania dawnego prawa przez rzd rosyjski by podnoszony

przez autorw piszcych w pocztkach XIX stulecia jako okoliczno
nader szczliwa2. W wykadzie wstpnym do kursu prawa krajowego
w Krzemiecu Jzef Jaroszewicz w sposb nastpujcy zachca suchaczy do solidnego zgbiania wykadanego przez siebie przedmiotu: Przykada si za do tej nauki jest naszym obowizkiem, kiedy
z aski najjaniejszych imperatorw Pawa i szczliwie nam dzi panujcego Aleksandra I mamy sobie zostawione naddziadw ustawy,
ktrymi dotd w prowincjach polskich Imperium Rosyjskiemu ulegych, rzdzi si swobodnie moemy. Jeeli wic tego dobrodziejstwa
wolno nam uywa, jeeli wspomnienie tej aski oywia wdziczno
dla dobroczynnych monarchw, nie zaniedbujmy obeznawa si tak
z ustawami przodkw naszych, jako z dopeniajcymi je teraniejszymi prawami3. W zwizku z tym nawizania do Statutu litewskiego
jako do prawa nadal stosowanego i ywego s bardzo czste w wczesnych opracowaniach naukowych o tematyce historycznej i prawnej4.
Por. np. S.B. Linde, O Statucie litewskim ruskim jzykiem wydanym wiadomo,
Warszawa 1816, s. 157; W. Marczyski, Statystyczne, topograficzne i historyczne
opisanie guberni podolskiej, I, Wilno 1820, s. 94, gdzie nastpujcy passus:
Najchwalebniejsz zasad polityki rzdu rosyjskiego, jest zachowanie praw i jzyka
prowincji podbitej; gubernia podolska jest jedn z dziesiciu guberni udzielnymi
rzdzcych si prawami: ksztat tylko rzdu zastosowano do powszechnej w tym
wzgldzie organizacji guberni w Pastwie Rosyjskim.
2
J. Jaroszewicz, Wstp do lekcji prawa krajowego w roku szkolnym 1822/3 czytany

uczniom w dniu 18 wrzenia 1822 r., rkps LMAB RS, f. 22-112, k. 72. Podobnie
Tene, O potrzebie znajomoci nauki prawa krajowego, jej znaczeniu w Polszcze
i sposobie onej wykadania. Rzecz miana na wstpnej lekcji w Cesarskim Uniwersytecie
Wileskim dnia 15 stycznia 1827 r., rkps LMAB RS, f. 22-112, k. 79, gdzie skierowane
do suchaczy sowa zachty i wezwania do poznawania praw pozostawionych przez
przodkw.
3
T. Czacki, Czy prawo rzymskie byo zasad praw litewskich i polskich? I czy
z pnocnymi narodami mielimy wiele wsplnych praw i zwyczajw?, Wilno 1809,
s. 5, 90; S.B. Linde, op. cit., zob. dedykacj carowi Aleksandrowi I na pierwszej stronie
(bez paginacji) wymienionego dziea oraz s. 1 i n., 34, 157; J. Jundzi, Jaki wpyw
miao prawodawstwo rzymskie na prawa nasze polsko-litewskie?, rkps VUB RS,
f. 3-1117, k. 17 (rozprawa z 1822 r.); A. Powstaski, Uwagi odnoszce si do bibliografii
Statutu Litewskiego, Wilno 1829, s. 29 i n., 36 i n., 42, 52 i n., 106 i n., 164. Por. te
4
[3]
Kilka uwag na temat roli III Statutu litewskiego
131
Sta aktualno Statutu potwierdza rwnie to, e wykad z zakresu prawa krajowego prowadzono na podstawie m. in. tej wanie kodyfikacji na uniwersytecie w Wilnie5. Wydane w maju 1803 roku Ustawy
czyli oglne postanowienia Imperatorskiego Wileskiego Uniwersytetu
i Szk jego Wydziau przewidyway, e w fakultecie nauk moralnych
i politycznych jednym z dziesiciu gwnych kursw prowadzonym przez
osobnego profesora bdzie prawo cywilne i kryminalne w imperium rosyjskim i byych polskich prowincjach przyczonych do Rosji6. Dla dyscy-
napisan w 1818 roku rozpraw I. Daniowicza, Kodeks Napoleona w porwnaniu

z prawami polskimi i litewskimi, wyd. A. Kraushar, Warszawa 1905, gdzie bardzo wiele
nawiza i komentarzy do Statutu. Ostatnio o tej rozprawie W. Witkowski, Kodeks
Napoleona w ocenie wileskiego prawnika Ignacego Daniowicza z 1818 r., [w:]
Pastwo, prawo, spoeczestwo w dziejach Europy rodkowej. Ksiga Jubileuszowa
dedykowana Profesorowi Jzefowi Cigwie w siedemdziesiciolecie urodzin, Katowice,
Krakw 2009, s. 819-826. Por. te J. Kodrbski, Oswald Balzer i jego krg w nauce
historii prawa polskiego, [w:] Symbolae historico-iuridicae Lodzienses Iulio Bardach
dedicatae, d 1997, s. 50, gdzie uwagi autora o specyficznej, podwjnej roli prawa
polskiego na pocztku XIX wieku, a mianowicie jako przedmiotu bada historykw
z jednej oraz prawa ywego, majcego zastosowanie praktyczne z drugiej strony.
H. Mocicki, Modzie litewska i Dekabryci, [w:] Pod znakiem Ora i Pogoni. Szkice
historyczne, Warszawa 1923, s. 135; Tene, Zniesienie uniwersytetu wileskiego, [w:] Pod
znakiem Ora i Pogoni, cit., s. 179; U.S. Kalembkowie, Memoria z pocztku XIX wieku
o zadaniach ksztaccych Akademii i studiach prawniczych (wycig ze zbioru rkopisw
Uniwersytetu Wileskiego), [w:] Honeste vivere Ksiga pamitkowa ku czci profesora
Wadysawa Bojarskiego, pod red. E. Gajdy i A. Sokali, Toru 2001, s. 506, 513.
5
6
Por. rozdzia drugi tego aktu zatytuowany O katedrach nauk i o profesorach
Wileskiego Uniwersytetu, J. Bieliski, Uniwersytet Wileski (1579-1831), I, Krakw
1899-1900, s. 66. Cay tekst Ustaw, tame, s. 60-77. Nieco wczeniej wydano Akt
potwierdzenia moc ktrego uczelni wilesk przemianowano na Imperatorski
Uniwersytet. Tekst tego ostatniego dokumentu, tame, s. 56-60. Tekst Ustaw
we fragmentach opublikowa rwnie A. Szmyt, Gimnazjum i Liceum Woyskie
w Krzemiecu w systemie owiaty Wileskiego Okrgu Naukowego w latach 18051833, Olsztyn 2009, s. 372-380 (aneks nr 3). Ostatnio obszerniej o Imperatorskim
Uniwersytecie w opracowaniu Alma Mater Vilnensis: Vilniaus universiteto istorijos
bruoai, A. Bumblauskas (atsakomasis redaktorius), Vilnius 2009, s. 443-522.
O Wydziale Nauk Moralnych i Politycznych por. tame, s. 467-477, a o prowadzonym
przez Wydzia studium prawa krajowego por. s. 470 i n.
132
Sawomir Godek
[4]
plin tych rzeczywicie utworzono osobn katedr7. W praktyce zarwno prawo rosyjskie, jak i krajowe, byy wykadane bardzo nieregularnie.
Jak twierdzi Jzef Bieliski Zdarzao si i tak, e student prawa koczy
Uniwersytet i nie mia monoci wysuchania kursu prawa polskiego lub
rosyjskiego, albo wreszcie obu razem []. Lepsze czasy dla prawa ojczystego nastpiy pomidzy r. 1815 a 1823, i to dziki prywatnej inicjatywie
a do tego wypadkowo [] prawo rosyjskie tylko w wyjtkowych latach
miao lektora8. Prawo krajowe wykadali w Wilnie Adam Powstaski9,
Ignacy Daniowicz10, a nastpnie Aleksander Korowicki11 oraz Jzef
Jaroszewicz12.
Obszerniej J. Bieliski, Uniwersytet Wileski (1579-1831), II, Krakw 18991900, s. 487 i n.
7
Tame, s. 386 i n. Por. te tame, s. 487 i n.
L. Janowski, Sownik bio-bibliograficzny dawnego Uniwersytetu Wileskiego,

wyd. pod kierunkiem R. Mienickiego, Wilno 1939, s. 355-356; R. Dutkowa, Powstaski
Adam, PSB, XXVIII, Wrocaw 1984, s. 287-288.
9
O yciu i dziaalnoci naukowej Ignacego Daniowicza por. Notaty profesora

Ignacego Daniowicza, gdzie m. in. Wiadomo o yciu Ignacego Daniowicza uoona
przez niego dla hr. Komorowskiej oraz Materiay do biografii Ignacego Daniowicza, rkps
LMAB RS, f. 18-186, k. 2 i n. 6 i n. Por. te tame, k. 48-55, gdzie Formuljarnyj spisok
o subie Kolleskago Sowietnika Ignatija Nikoajewa syna Daniowicza z 1831 roku (kopia
z 1834?). Por. te noty biograficzne przygotowane przez J. Sidorowicza do druku w Skarbcu
dyplomatw, ktre zawiera Swiazka rukopisej prof. Wilenskago Uniwersiteta Daniowicza,
s biograficzeskimi swiedzienijami o niom, rkps LMAB RS, f. 18-208, k. 3 i n., 9 i n.,
19 i n., (wydrukowano je w wydawnictwie Skarbiec dyplomatw papieskich, cesarskich,
krlewskich, ksicych; uchwa narodowych, postanowie rnych wadz i urzdw
posugujcych do krytycznego wyjanienia dziejw Litwy, Rusi litewskiej i ociennych
im krajw, zebra i w treci opisa Ignacy Daniowicz, I, Z pozgonnych rkopisw
znajdujcych si w bibliotece Muzeum Wileskiego wyda Jan Sidorowicz, Wilno 1860,
s. I-VII) a take Biograficzeskij sowar professorow i prepodawatielej Imperatorskago
Moskowskago Uniwersiteta, cz. 1, Moskwa 1855, s. 287-290; C. Biernacki, Daniowicz
Ignacy, [w:] Encyklopedia powszechna, (Orgelbranda), VI, Warszawa 1861, s. 760-763;
M.F. Wadimirskij-Budanow, Daniowicz Ignatij Nikoajewicz, [w:] Biograficzeskij sowar
professorow i prepodawatielej Imperatorskago Uniwersiteta Sw. Wadimira (1834-1884),
sostawlien i izdan pod red. W. S. Ikonnikowa, Kijew 1884, s. 147-173; s.v. Daniowicz
Ignacy, [w:] Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, XV, Warszawa 1895, s. 7375; L. Uzibo, Ignacy Daniowicz, [w:] Album biograficzne zasuonych Polakw i Polek
wieku XIX, II, wyd. staraniem i nakadem Marii Chemoskiej pod kierunkiem komitetu red.
10
[5]
133
Adam Powstaski wykada prawo cywilne krajowe i przewd tego prawa sdowy w latach 1799-1805. Jak wynika z programw jego
zaj na lata 1799-1800 oraz 1801-1802 wrd analizowanych rde
prawa krajowego znalaz si Statut litewski. Zgodnie z zapowiedzi
wykad z zakresu prawa krajowego, obejmujcy zagadnienia z dziedziny prawa osobowego, rzeczowego oraz karnego, mia by wzbogacony
o objanienia ktre prawa krajowe, kiedy, i w czem s wznowione, odmienione, poprawione, lub uchylone.11Program informowa ponadto,
e w ramach wykadu z zakresu krajowego prawa procesowego wykadowca Stosownie do ukazw Jego Imperatorskiej12Moci i za prze(Sz. Askenazy i in.), Warszawa 1903, s. 266-268; A.E. Nolde, Oczerki po istorii kodyfikacji
miestnych gradanskich zakonow pri grafie Speranskom, wypusk I, Popytka kodyfikacji
litowsko-polskago prawa, S.-Petersburg 1906, s. 89 i n.; A. Janulaitis, Ignas Danilaviius,
Lietuvos ir jos teiss istorikas, 1 dalis, Gyvenimas ir darbai, Vytauto Didiojo Universiteto
Teisi Fakulteto Darbai 1932, VI, kn. 15, red. A. Janulaitis, s. 620-834; T. Turkowski,
Daniowicz Ignacy, PSB, IV, Krakw 1938, s. 413-417; L. Janowski, Sownik, cit., s. 85-94;
K. Pol, Poczet prawnikw polskich, Warszawa 2000, s. 95-105. Por. te S. Kociakowski,
Historycy dziaajcy w Wilnie lub z Wilnem zwizani (tzw. szkoa historyczna wileska),
rkps BN II. 7644, k. 8-13, 53.
11
Zob. W. Sobociski, Korowicki Aleksander, PSB, XIV, Wrocaw 1968-1969,
s. 101-103; Biograficzeskij sowar professorow i prepodawatielej Imperatorskago
Moskowskago Uniwersiteta, cit., s. 429-430; L. Janowski, W promieniach Wilna
i Krzemieca, Wilno 1923, s. 7, 11, 105 i n., 153; Tene, Sownik, cit., s. 209-210;
D. Beauvois, Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803-1832, I:
Uniwersytet Wileski, Lublin 1991, s. 250; Tene, Wilno polska stolica kulturalna
zaboru rosyjskiego 1803-1832, Wrocaw 2010, s. 242; R. Kmiecik, Aleksander
Korowicki i jego zapomniany podrcznik procedury karnej (w 200. rocznic urodzin
Autora), Pal. 42.7-8/1998, s. 106-111.
Zob. M. Serejski, Jaroszewicz Jzef, PSB, XI, Wrocaw 1964-1965, s. 12;

L. Janowski, Sownik, cit., s. 172-174; P. Bielawski, Jzef Jaroszewicz historyk
Podlasia, Biaostocczyzna 3-4/2001, s. 107-122. Ten ostatni autor przedstawi
przede wszystkim dziaalno Jaroszewicza jako historyka, ale wzmiankowa
rwnie o prowadzonych przez niego wykadach z zakresu prawa zrazu rzymskiego
i krajowego w liceum krzemienieckim, pniej cywilnego i kryminalnego polskolitewskiego na Uniwersytecie Wileskim (s. 108 i n.). Tame o kontaktach Jaroszewicza
z Daniowiczem. Nieco uwagi Jaroszewiczowi powici rwnie S. Kociakowski,
Historycy dziaajcy w Wilnie, k. 14-16, 53, ktry cz jego prac oceni jako
wybitne.
12
134
Sawomir Godek
[6]
wodnictwem praw litewskich w oglnoci naprzd wadze, przymioty

i powinnoci: sdziw, pisarzw sdowych i ich oficyantw czyli kancelaryi, wonego, instygatora, delatora, powoda, pozwanego i adwokatw jako osb do sdu wchodzcych okreli13.
Po Powstaskim prawo cywilne krajowe na Uniwersytecie w Wilnie
wykada Ignacy Daniowicz. Jak wynika z zestawie dokonanych
przez Bieliskiego Daniowicz wykada ten przedmiot w latach 18151819 i 1820-182114. W innym miejscu autor ten stwierdzi, e Od
roku 1820 Daniowicz znowu prowadzi wykady prawa krajowego a
do zupenego usunicia si z Uniwersytetu15, a zatem do roku 1824.
Wydaje si jednak, e Daniowicz wykada w Wilnie prawo prowincji przyczonych od Polski od roku 181416, a wic dziesi lat.
Warto zauway, e Daniowicz od roku 1817 prowadzi zajcia wedug wasnego ukadu. Wczeniej tj. od roku 1815 w objanianiu prawa krajowego trzyma si on porzdku Instytucji Justyniana oraz dzie
Mikoaja Zalaszowskiego i Teodora Ostrowskiego. Nowa koncepcja
wykadu polegaa nie tylko na uwzgldnieniu porwna praw krajowych z prawem rzymskim, ale take na wykazywaniu ich stosunku do
prawa rosyjskiego. Daniowicz stara si przedstawi zarwno zachodzce midzy nimi zgodnoci, jak rwnie zmiany dokonane w prawie
rodzimym pod wpywem prawa rosyjskiego. Oprcz wykadw z prawa krajowego Daniowicz prowadzi take zajcia z rosyjskiego prawa
J. Bieliski, op. cit., II, s. 23 i n., 489 i n.
13
Tame, s. 37 i n.
14
Tame, s. 491.
15
Wynika to z zapiskw biograficznych i noty podanej przez Daniowicza

Michaiowi Andrejewiczowi Baugijaskiemu (Zapiska licznaja podana Michaiu
Andrejewiczu Baugijanskomu), rkps LMAB RS, f. 18-186, k. 8, 43. W nocie
tej czytamy: Okoncziw w 1812 godu kurs nauk po czasti prawowiedienija
w Imperatorskom Wilenskom Uniwersitetie ja priznan by dostojnym k zanjatju kafiedry
rossijskogo i polskago prawa, i s 1814 po 1824 god zanima sije miesto. Tam rwnie
informacje o objciu stanowiska adiunkta w 1819, profesora nadzwyczajnego w 1822
i profesora zwyczajnego w 1823 roku, wydaleniu z Wilna na mocy ukazu z 14 sierpnia
1824 roku oraz wzmianki o dziaalnoci w komisjach wyznaczonych do tumaczenia
Statutu w 1823 oraz 1828 roku, zainteresowaniach naukowych, publikacjach. Por. te
Formuljarnyj spisok o subie, cit., k. 48 i n.
16
[7]
135
karnego w latach 1819-1820 i 1821-1824 oraz rosyjskiego prawa cywilnego w latach 1820-182117.
Po usuniciu Daniowicza z Uniwersytetu w Wilnie18 wykady z prawa krajowego podj tam Aleksander Korowicki19, ktry ju wczeniej
pomaga jako adiunkt Daniowiczowi. Korowicki prowadzi zajcia
17
J. Bieliski, op. cit., II, s. 37 i n., 488, 491 i n. Por. te not o planowanych
zajciach na Wydziale Nauk Moralnych i Politycznych Uniwersytetu w Wilnie
w okresie od 1 wrzenia 1819 do 30 czerwca 1820 roku, Dziennik Wileski 2/1819,
s. 443. Wynika z niej, e w podanym okresie Daniowicz magister prawa cywilnego,
adiunkt Uniwersytetu, mia prowadzi zajcia z prawa kryminalnego pastwa
rosyjskiego. Por. te podobn informacj Lekcje w Cesarskim Uniwersytecie
wileskim od dnia 1 wrzenia 1821 do 30 czerwca 1822 dawa si majce Dziennik
Wileski 1/1822, s. 260 i n. Wedug niej na Wydziale Nauk Moralnych i Politycznych
w powyej oznaczonym czasie Daniowicz wykada prawo kryminalne pastwa
rosyjskiego i proces krajowy, tame, s. 262.
18
Por. te pismo Michaa Bobrowskiego do Lelewela z yrowic z 28 lutego 1824
roku i wzmiank o tym, e Daniowicz zosta profesorem dyplomacji i statystyki
w Charkowie i opuci Petersburg po krtkim pobycie bowiem ju musia wej
w obowizek. Listy Michaa Bobrowskiego do Lelewela (1819-1829), rkps VUB RS,
f. 12-184, k. 13. W innych listach, por. tame, np. list z Wilna z 15 maja 1826 roku,
Bobrowski wspomina o niezadowoleniu Daniowicza ze swego pooenia, a w licie
z Wilna z 11 wrzenia 1827 roku pisa o Daniowiczu, e Radby on do nas powrci;
ale hardy, prosi nie chce, a bez proby nic. Do wykadw z prawa rosyjskiego i praw
przyczonych prowincji Daniowicz wrci jako profesor Uniwersytetu w Charkowie.
W licie wysanym z tego miasta do Lelewela datowanym na 6 czerwca 1825 roku
Daniowicz donosi, e uwolni si od zaj z dyplomatyki, nie przyj oferowanych
mu wykadw z ekonomii politycznej, natomiast zmusi Rad Uniwersytetu do
powierzenia mi praw rosyjskich i przyczonych prowincji, a minister 1 maja to
utwierdzi. Por. Odpisy listw Ignacego Daniowicza do Joachima Lelewela z lat
1824-1830, rkps BN III. 7885 (bez numeracji kart). O tym take wzmianka w licie
z Charkowa z 11 lipca 1825 roku, tame, (bez numeracji kart). W licie z Charkowa
z 1 czerwca 1829 roku Daniowicz donosi: Pracuj teraz nad kryminalnym procesem
rosyjskim, przez nikogo nie tknitym i moe ten w polskim ukae si jzyku, jeli
zechc drukowa w Wilnie, tame, k. 218.
19
Por. list Michaa Baliskiego do Joachima Lelewela z yrowic z 1/12 grudnia
1824 r., w ktrym nadawca pisze o odbytym w dniu 1 listopada na Uniwersytecie
posiedzeniu, w wyniku ktrego potwierdzonym na miejscu zastpcy profesora prawa
krajowego zosta Korowicki. Por. Listy Michaa Bobrowskiego do Lelewela (18191829), cit., k. 2.
136
Sawomir Godek
[8]
z prawa krajowego w latach 1823-1824 i 1825-1827, a ponadto w latach 1819-1824 uczy take rosyjskiego prawa karnego20. Od 1827
roku Korowicki wykada jedynie prawo rosyjskie (cywilne i karne)21,
a zajcia z prawa krajowego przej po nim Jzef Jaroszewicz, ktry
prowadzi je w latach 1827-183122.
Adam Powstaski by zdecydowanym zwolennikiem utrzymania
Statutu litewskiego. Na kartach opublikowanego w Wilnie w 1829
roku, a kilkakrotnie ju tu cytowanego dziea Uwagi odnoszce si
do bibliografii Statutu Litewskiego, autor energicznie polemizowa23
z licznymi zarzutami wysunitymi przez Lindego i Daniowicza, tyczcymi si poprawnoci polskiego wydania Statutu z 1786 roku
i opartej na nim edycji z 1811 roku. Wbrew swoim adwersarzom, ktrzy podnosili, e tumaczenie rosyjskie Statutu z 1811 obarczone jest
zasadnicz wad, wynikajc z tego, i dokonano go z penego bdw wydania z 1786 roku, a przy tym bez koniecznych uzgodnie
z wczeniejszymi wersjami polskimi, a przede wszystkim z ruskim oryJ. Bieliski, op. cit., II, s. 43, 47 i n., 491.
20
Zapewne tego momentu dotyczy nastpujcy passus listu Daniowicza do

Lelewela pisanego z Charkowa 30 listopada 1827 roku: W Wilnie sysz ogaszaj
konkurs do katedry rosyjskiego prawa, a Korewicki nie wiem, czy do Krzemieca
pojedzie. Wolabym aby go zostawili, znam wszystkich celniejszych ruskich
prawnikw i widz, e nie wygraj na zamiarze, dostan chyba liczcego na palcach
ukazy i gncego kruczki praktyka, ale nie profesora, bo tych u siebie nie maj Ruscy.
Por. Odpisy listw Ignacego Daniowicza do Joachima Lelewela z lat 1824-1830, cit.,
(bez numeracji kart). Por. te list z Charkowa z dat 28 stycznia 1828 roku, w ktrym
Daniowicz zwierza si Lelewelowi o swym zamiarze przystpienia do konkursu do
katedry prawa rosyjskiego w Wilnie oraz dzieli si z nim obawami o swoje szanse
lubo wiem, e do wiedzie imi autora, aby rozpraw odrzuci, tame, k. 173.
O przystpieniu Daniowicza do konkursu oraz o udziale w nim Korowickiego wiele
uwag w listach z Charkowa z 23 listopada 1829 roku, tame, k. 219 i n. oraz 27 grudnia
1829 roku, tame, k. 231 i n.
21
J. Bieliski, op. cit., II, s. 50 i n., 491.
22
Eustachy Januszkiewicz nazwa Powstaskiego niepohamowanym recenzentem

Lindego. Por. list Januszkiewicza do Lelewela z Wilna z 10 sierpnia 1830 roku,
L. Sadowska, Z listw do Joachima Lelewela o statucie litewskim (1815-1830),
Ateneum Wileskie 6/1929, s. 627. Por. te A. Lewak, Januszkiewicz Eustachy,
PSB, X, Wrocaw 1962-1964, s. 595-597.
23
[9]
137
ginaem z 1588 roku, Powstaski w drobiazgowych wywodach broni

walorw wspomnianej osiemnastowiecznej wileskiej edycji i dowodzi jak si wydaje susznie e dzieem pracujcych nad ni tumaczy miao by jedynie dokonanie wiernego przekadu, a nie przerbka
istniejcego Statutu ta bowiem rola zarezerwowana bya wycznie
do kompetencji czynnej przecie komisji kodyfikacyjnej. Powstaski
odrzuca zarazem pogld o tym, e tumacze przygotowujcy rosyjski
przekad Statutu nie byli wiadomi bdw polskiego tekstu, ktry stanowi podstaw tumaczenia. Dowodzi rwnie, e znany im by take oryginalny tekst ruski24.
Sdz, e na uwag i podkrelenie zasuguje okoliczno, e
Powstaski w ferworze polemiki akcentowa wielokrotnie praktyczne znaczenie polskiej wersji Statutu w wydaniu z 1786 roku w pocztkach XIX stulecia25. Za zachowaniem Statutu w tym wanie ksztacie
wyranie si opowiada i dlatego z pewn rezerw podchodzi do pomysu Lindego opracowania nowej wersji polskiej tej kodyfikacji. Jej
podstaw miaoby by ponowne, tym razem speniajce wymogi nauki, wydanie Statutu w jzyku ruskim. Nie negujc potrzeby i korzyci
dla nauki, jakie mogoby przynie opracowanie krytycznego wydania Statutu po rusku, ani nawet jego uytecznoci dla ewentualnych
pniejszych wyda polskich26, Powstaski z wyran podejrzliwoci wypowiada si o inicjatywie zastpienia istniejcej wersji polskiej Statutu now. Sdzi, e niesie ona niebezpieczestwo oddania
wiecznej na przyszo niepamici teraniejszego tekstu polskiego,
co ocenia jako bardzo ubliajce. Powstaski uzasadnia swoje staA. Powstaski, op. cit., s. 36 i n., 94 i n.
24
A. Powstaski pisa np., tame, s. 50, nie egzemplarz ruski, lecz ostatnie
Statutu Lit. polskie wydanie 1786 r. za prawo rozkazujce byo uwaane. Nieco dalej
podobnie, s. 51, wydanie polskie tego Statutu 1786 roku, jako w powszechnym
uywaniu bdce, byo istniejcym Statutem i dalej, s. 52 i n., Nie tumaczenie
rosyjskie, ani nawet wydania Statutu Lit. w ruskim jzyku, jako przez dwa gr wieki
w niepamici zostawione, s dotd Statutem litewskim, lecz tekst jego polski i jeszcze
dalej, s. 165, Lepiej jest myl prawodawcw oddana w wydaniu polskim, ktre teraz
jest Statutem Litt..
25
Tame, s. 53 i n., 143, 176, 184, 196 i n.
26
138
Sawomir Godek
[10]
nowisko nastpujco: Pomniki mowy ojcw naszych niszczy, nie

byoby to po synowsku. Utrzymywanie staroytnych budowli, lub jakowych zabytkw niemao kosztuje ich wacicieli, ktrzy oskaraj si o wandalizm, jeli je burz: Statut za Litewski w teraniejszym
stanie nic i nikogo nie kosztuje, i ze wszech miar i wzgldw, powinien by zachowanym27.
Przytoczone sowa Powstaskiego wydaj si mie ukryty sens.
Czytajc je odnosi si wraenie, e autor w sposb zawoalowany wyrazi w nich swe obawy, e prby usunicia zakorzenionej, powszechnie
uywanej polskiej wersji Statutu, nie tak znowu wadliwej, jak wynikaoby z ocen jej krytykw, nios w sobie ryzyko sprowadzenia niebezpieczestwa w postaci podwaenia jego dalszej egzystencji.
Pogld Powstaskiego nie u wszystkich oczywicie znajdowa zrozumienie. Zupenie inn koncepcj nowej edycji Statutu, wypywajc chyba i to jest ciekawe i godne zauwaenia generalnie take
z odmiennej, w pewnym sensie alternatywnej wizji roli tej kodyfikacji u progu lat trzydziestych XIX wieku, mia Eustachy Januszkiewicz.
Zwierza si on w cytowanym ju tutaj licie Lelewelowi: Ja tego
wszystkiego nie rozumiem. Dwojaki moe by sposb widzenia
w wydaniu nowego statutu. Moe on by albo samym narzdziem
dla naszych prawnikw przydatnym, wtenczas idzie o to, aby go tylko wiernie odda, aby omyka, bd nie stay si powodem do pieniackich zapasw, aby patron znalaz w statucie wszystko to, czegoby
mg uy do obrony sprawy, wszystkie konstytucje celniejsze, celniejsze ukazy itd. itd. Ma by nasz statut historycznym naukowym
dzieem inna koo niego praca, inny ukad. eby te dwa widoki
w jedno spoi, tak bya moja myl pierwiastkowa, ten jeszcze i dzi
jest mj zamiar28.
Ignacy Daniowicz by niewtpliwie zwolennikiem rozszerzenia
praw krajowych na wydziale prawa Uniwersytetu w Wilnie. Uczony
Tame, s. 56.
27
List Januszkiewicza do Lelewela z Wilna z 10 sierpnia 1830 roku, L. Sadowska,

op. cit., s. 627 i n. W licie tym nadawca wyuszcza dalej sposoby realizacji swej
koncepcji. Wymienia jakie rda i w jakiej kolejnoci powinny znale si w nowej
publikacji, ktrej rdzeniem mia by Statut.
28
[11]
139
da temu wyraz w pimie z 20 lutego 1820 roku, Czynic zado wezwaniu przez Oddzia Nauk Moralnych i Politycznych uczynionemu,
aby kady z jego czonkw poda swe uwagi wzgldem potrzeby dopenienia nauk przez niego podawanych. W nocie tej Daniowicz zauwaa, e: Dwigniona w tutejszym Uniwersytecie Katedra Praw
Krajowych przez ustaw szczliwie nam panujcego monarchy roku
1803 maja 18 dnia zajmowaa jedynie prawo cywilne i kryminalne
w rosyjskim imperium i byych prowincjach polskich przyczonych
do Rosji. Wszystko to ile mi siy i potrzebne pomoce wystarczay,
miaem honor wykada w uniwersytecie. Ustanowienie oddzielnego
Fakultetu Prawniczego w nadeszych roku przeszego 1819 stycznia
20 dnia prawidach o wynoszeniu do stopni uczonych wymagao koniecznie doczenia innych gazi prawodawstwa krajowego kocem
dopenienia jego nauki. Jako uczyniy to rzeczone prawida, dodajc:
1) Prawo publiczne rosyjskie. 2) Prawo publiczne przyczonych guberni osobnymi rzdzcych si ustawami. 3) Proces sdowy tak cywilny, jako kryminalny, a ten 4) tak rosyjski, jako 5) przyczonych
prowincji. Zdaniem wileskiego wykadowcy recept na zagospodarowanie tak obszernej przestrzeni nauk byo wprowadzenie dwch
wykadw. Sugerowa on mianowicie przyjcie rozwizania praktykowanego na Uniwersytecie w Dorpacie, a polegajcego na tym iby
jeden oddzielny profesor wykada samo prawo rosyjskiego imperium tak cywilne, jako kryminalne, tudzie publiczne z procesem we
wzgldzie praw tyche; drugi za zaj si wycznie prawami prowincji przyczonych tak cywilnymi, jako kryminalnymi, publicznymi
i procesem, nie spuszczajc nigdy z uwagi koniecznego oddziau prawodawstwa litewskiego od dawnego polskiego w miejscach, gdzie te
rnymi bywaj29.
Por. Dzieo Komiteta Uczriediennago dlja sostawlienija obszczich wiedomostiej
o uczebnych nadobnostjach Uniwersiteta, rkps VUB RS, f. 2-KC270, k. 109-111.
Dokument ten wymienia (nr 28) J. Lipski, Archiwum Kuratorii Wileskiej X. Ad.
Czartoryskiego, Krakw 1926, s. 11 i n. Przed laty opublikowa szkic Daniowicza V.
Raudelinas, Du I. Danilaviiaus dokumentai apie krato teis Vilniaus universitete,
[w:] Teiss bruoai Lietuvoje, XV-XIX a., red. kolegija: V. Andriulis ir kt., Vilnius
1980, s. 114 i n.
29
140
Sawomir Godek
[12]
W wypowiedzi tej zwraca uwag postulat odrbnego traktowania

prawa litewskiego, szczeglnie Daniowiczowi bliskiego30. Dbao
uczonego o t dziedzin i konsekwencj w realizacji wspomnianego postulatu zdradzaj zachowane teksty jego wykadw. W pochodzcym z 1816 roku szczupej objtoci kajecie, zawierajcym cz
wykadu z Prawa cywilnego krajowego31, odnajdujemy kilka przykadw osobnego omawiania poszczeglnych instytucji prawnych
w wietle prawa litewskiego, ujtych w odrbnych punktach (np.
Prawa litewskie o sukcesji maonkw, Prawa litewskie o wyposaaniu, czy te Prawa litewskie o doywociu)32. T sam obserwacj poczyni mona na podstawie sformuowanego przez Daniowicza
zestawienia pyta na egzamen z prawa krajowego, odbyty 10 lutego
1817 roku. Obok zagadnie z prawa koronnego, Korektury Pruskiej,
prawa niemieckiego, uwzgldnia ono w pokanej czci prawo litewskie. Wrd 28 zagadnie egzaminacyjnych cz odwouje si wprost
do przepisw Statutu litewskiego33.
O szczeglnym miejscu prawa litewskiego i Statutu litewskiego
w wykadach Daniowicza wiadcz obszerne, liczce ponad dwiecie
kart, notatki Aleksandra skiego z zaj na Uniwersytecie w Wilnie34.
Wrd drobiazgowych uwag na temat rde prawa w dawnej Polsce
30
Pochlebnie o kompetencjach Daniowicza na tym polu wypowiada si
A. Parczewski, Wilno a nauka historii ustroju pastwowego i dawnego prawa w Polsce,
Wilno 1922, s. 10, gdy pisa: profesor prawa cywilnego, obowizujcego, a prawem
tym w owym czasie na ziemiach dawnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego by Statut
Litewski. W tej wanie dziedzinie Daniowicz by niewtpliwie doskonaym fachowym
znawc. Por. te opini I. Zdanowicza, Pamitnik o Filomatach i Filaretach, Pary,
b. d., s. 16, ktry o Lelewelu, Gouchowskim i Daniowiczu wspomina jako o ludziach
prawdziwej nauki.
Rkps LMAB RS, f. 29-581, k. 1 i n. Rkopis sprawia wraenie jakby by czci

wydart z wikszej caoci albo stanowi osobny zeszycik, w ktrym zanotowano
cz duszego wykadu.
31
W wykad Daniowicz wplata wywody na temat prawa rosyjskiego.
32
Rkps LMAB RS, f. 29-581, k. 22. Zestawienie tez egzaminacyjnych, o ktrych

mowa opublikowa V. Raudelinas, Du I. Danilaviiaus dokumentai, cit., s. 116 i n.
33
A. ski, Prawo krajowe dawane przez Ignacego Daniowicza, rkps LMAB RS,
f. 9-3149 (bez daty).
34
[13]
141
ski zanotowa: Pomidzy prawami prowincjonalnymi najwaniejszym jest Statut Litewski. Uwagi studenta nie umkno i to, e Statut
mia powag w wojewdztwach kijowskim, bracawskim i woyskim
nawet co si tycze prawa politycznego w okolicznociach niektrych
oraz fakt, e w Koronie uywano go posikowo. Ciekawa jest wzmianka na temat rzeczywistej aktualnoci cigle obowizujcego Statutu.
Kursant zanotowa, e Statut do naszych czasw nie jest stosownym, co jednak nie wycza zaszczytu dobroci onego i stosownoci wczesnej. Na marginesie komentarza do zainteresowania i prac
Czackiego nad I Statutem Daniowicz mwic o Statucie z 1588 roku
widocznie wartociowa, skoro ski zanotowa: Ten Statut bdc dotd jedynie w czynach, sprawach i sdach obywatelw litewskich panujcym, godzien by pierwszestwa nad dwa inne35. Zapewne dlatego
w dalszych, dokadnych wywodach zarwno na temat ustroju spoecznego, jak i licznych instytucji prawa prywatnego znajdujemy czste
nawizania do tej kodyfikacji36, zwaszcza, e jak zapisa ski: Jako
w wielu innych artykuach Statut litewski dokadniejszy jest nad prawo
koronne tako i o testamentach pewniejsze zamyka ustawy37.
Take z pochodzcych z 1822 roku obszernych not Kazimierza
Antoszewskiego z wykadw Daniowicza z zakresu prawa cywilnego polsko-litewskiego wida wyranie, e wileski profesor nieustannie odwoywa si obok innych licznych rde do wszystkich
Statutw litewskich w kontekcie historyczno-prawnego wprowadzenia suchaczy w problematyk zaj, natomiast III Statut stanowi istotny punkt odniesienia dla rozwaa o prawie wspczesnym (tu
Tame, k. 23 i n.
35
Por. np. tame, k. 57, 64, 65, 68, 73, 74, 76 i wiele innych.
36
Tame, k. 206. Sdz, e chociaby w wietle omawianego wykadu Daniowicza

zanotowanego przez skiego wyranie jawi si inne jeszcze frapujce zagadnienie
badawcze. Jest nim mianowicie romanistyczna formacja Daniowicza i miejsce prawa
rzymskiego w wykadzie prawa krajowego, i to nie tylko prowadzonym przez tego
uczonego, ale rwnie Jzefa Jaroszewicza czy Ignacego Odakowskiego. Wydaje si,
e na podstawie materiaw rkopimiennych mona by pokusi si o uzupenienie
ustale J. Kodrbskiego, Prawo rzymskie w Polsce XIX w., d 1990. W notach
skiego nawiza do prawa rzymskiego jest bardzo duo.
37
142
Sawomir Godek
[14]
akurat osobowym)38. Zapewne Daniowicz stara si dobitnie uzmysowi swym suchaczom, e kodyfikacja litewska z 1588 roku tylko
w czci zachowaa sw aktualno skoro Antoszewski zanotowa
i wyrni podkreleniem uwag na temat III Statutu nastpujcej treci: Dzi obowizuje ile ukazy nie zniszczyy39.
Podobnie mnstwem odwoa do III Statutu przeplatany by wykad Aleksandra Korowickiego na temat rosyjskiego prawa karnego40.
Wykadowca ilustrowa przy ich pomocy wiele instytucji z zakresu tego
prawa. Korowicki prbowa ponadto zarysowa swym suchaczom
kwesti wzajemnego stosunku pomidzy prawem krajowym a prawem
rosyjskim. Przy okazji omawiania klasyfikacji przepisw prawa karnego zaznacza on, e jednym z podziaw stosujcych si do prawa
karnego kadego narodu jest podzia na prawo stanowione pospolite
(commune) oraz prowincjonalne (partykularne). To pierwsze obowizuje wszystkich wedug kryterium geograficznego i spod niego wyama si nie mog, to drugie natomiast obowizuje mieszkacw jednej
prowincji. Antoszewski zanotowa dalej przykad ilustrujcy powysz
zasad, a mianowicie e u nas byy prawem pospolitym konstytucje
sejmowe, a czstkowym by Statut Litewski, Korektura Pruska oraz
prawo mazowieckie. Po wcieleniu za terytoriw Rzeczpospolitej do
Rosji prawem pospolitym zaczo by tam prawo rosyjskie, a szczeglniej prawa kryminalne rosyjskie a to z tego wzgldu, e prawo rosyjskie do sdw wprowadzone zostao. I dotyla mog obowizywa
nasze prawa do ila nie s przeciwne ustawom rosyjskim. Zaraz potem
Antoszewski dodaje, e w zwizku z tym i wydano ukaz unikczem38
K. Antoszewski, Prawo cywilne polsko-litewskie dawane w Uniwersytecie
Wileskim roku 1822, rkps BN II. 9540, (Notatki z wykadw, II), k. 95-148.
Tame, k. 119.
39
K. Antoszewski, Prawo kryminalne 1821 roku dnia 15 septembra, rkps

BN II. 9540, (Notatki z wykadw, I), k. 78-210. Na marginesie podniemy, e
wykad rosyjskiego prawa karnego Jzefa Horehlada (rosyjskie wydanie oryginalne
w Petersburgu w 1815 roku) zosta take opatrzony odwoaniami do III Statutu
litewskiego przez tumacza tego dziea Jzefa Sawickiego. Por. J. Horehlad, Prawo
kryminalne rosyjskie, cz. 1: O przestpstwach i karach w oglnoci, tum. J. Sawicki,
Wilno 1817, s. VII, 77, 122.
40
[15]
143
niajcy kar mierci std Statut Litewski nie moe obowizywa w takim razie41.
Przez pryzmat not Antoszewskiego wida rwnie wyranie, e Statut
litewski stanowi istotne rdo w wykadzie Aleksandra Korowickiego
na temat krajowego prawa procesowego42. Objanienia Korowickiego
odnoszce si do rde z tej dziedziny prawa Antoszewski zamkn
w nastpujcym wyliczeniu: rda w nauce procesu krajowego.
Prawa krajowe, Statuta i Konstytucje do sejmu mianego 1786: poniewa te za obowizujce nas s uznane przez manifest Katarzyny
w 1795. febr. 15. dla Repnina wydany. 2 Statut litewski. 3 Ukazy
od 1794, tak imienne, jak senackie, ile do nas ciagaj si. 4 Ukazy
Guber. Rzdowe i sdw niszych rezolucje. 5 Praktyka sprzeczno ich rozwizuje si, e lex posteriori derogat priori43.
Niezwykle wiele odniesie do Statutu litewskiego zawiera rozszerzona, drukowana wersja wykadu prawa procesowego44, a take osob41
Tame, k. 124 i n. Zob. te A. Korowicki, Porzdek sdowy kryminalny, Wilno
1831. Dzieo to zawiera bardzo niewiele odniesie do Statutu.
K. Antoszewski, Proces sdowy krajowy praktyczny dawany w Uniwersytecie

Wileskim 1823 [roku] przez JM Pana Koreywickiego MOP, rkps BN II. 9540, (Notatki
z wykadw, II), k. 153-182.
42
Tame, k. 154. Por. te tame odniesienia do prawa statutowego k. 154, 164.
43
A. Korowicki, Proces cywilny litewski, Wilno 1826. Por. te niepodpisan

recenzj tego dziea w Gazecie Polskiej 148/1827, s. 583-584; 149/1827, s. 587588. Por. te Notaty profesora Ignacego Daniowicza, cit., k. 27, gdzie brudnopis listu
Daniowicza do urzdnika ministerstwa sprawiedliwoci Pawa Iwanowicza Degaja
z 23 maja 1833 roku, w ktrym nadawca pisze o nieaktualnoci starych, zarwno
polskich, jak i aciskich opracowa dotyczcych polskiego procesu sdowego
(Zawadzkiego, Czaradzkiego, Dreznera, Umiastowskiego, Ostrowskiego). Daniowicz
w swym licie zawar take krtk ocen dziea Korowickiego Proces cywilny
litewski. Mwi o nim jako o opracowaniu co prawda lepiej usystematyzowanym
i odpowiadajcym rzeczywistemu, aktualnemu stanowi prawa procesowego,
ale przystosowanym przede wszystkim do wymogw wykadu uniwersyteckiego,
a z tego chociaby wzgldu dalece niepenym. Daniowicz podnosi rwnie, e
celem Korowickiego byo przedstawienie procesu litewskiego, a zatem jego dzieo nie
objo problematyki prawa procesowego funkcjonujcego na Woyniu i Podolu, ktre
wykazuje w stosunku do litewskiego istotne rnice m. in. z racji odmiennych rde,
na ktrych si opiera. Daniowicz zwrci rwnie uwag, e Korowicki w sposb
44
144
Sawomir Godek
[16]
ne opracowanie Korowickiego powicone procesowi granicznemu45.

Drukowane rozprawy Korowickiego zgodnie z intencjami autora46 suy miay przede wszystkim uytkowi dydaktycznemu. Oprcz tego ich
celem byo zaradzenie generalnemu niedostatkowi opracowa z zakresu wspomnianych gazi prawa, tym bardziej dolegliwemu, e dziea
wczeniejsze, publikowane czasem jeszcze w ostatnich latach istnienia
Rzeczpospolitej lub tu po jej upadku, nie uwzgldniay zmian, ktre
zaszy w prawie rodzimym pod wpywem prawa rosyjskiego. W myl
intencji Korowickiego jego opracowania miay rwnie spenia rol
pomocniczego kompendium dla praktykw.
Istotne znaczenie jakie przykadano w wykadzie uniwersyteckim do zagadnie z prawa litewskiego w sposb czytelny uwidacznia
si w treci lekcji nastpcy Daniowicza na katedrze uniwersyteckiej
w Wilnie Jzefa Jaroszewicza47. Zanotowany przez nieznanego
niepeny przedstawi zmiany, ktre nastpiy w prawie procesowym litewskim pod
wpywem przepisw rosyjskich, ale zauway rwnoczenie, e te stay si bardziej
znane dopiero po wydrukowaniu Ponogo Sobranija Zakonow. W konsekwencji
Daniowicz uzna, e praca na pewno nie moe w peni uczyni zado potrzebom
praktyki, ale w braku innych opracowa moe by w niej pomocn. Tenor listu
wskazuje na to, e opinia Daniowicza wydana zostaa w zwizku z jakimi planami
tumaczenia pracy Korowickiego na jzyk rosyjski.
A. Korowicki, Proces graniczny, Wilno 1827. Opracowania Korowickiego,
a szczeglnie Proces cywilny litewski oraz Proces graniczny usilnie poleca
czytelnikom, a zwaszcza praktykom w zakresie spraw granicznych, W. Dutkiewicz,
Program do egzaminu z historii praw, ktre w Polsce przed wprowadzeniem Kodeksu
Napoleona obowizyway, z. 4, Warszawa 1869, s. 268, 282, 298.
45
Por. przedmowy do poszczeglnych dzie.
46
Po usuniciu Daniowicza z Uniwersytetu zaproszono w roku 1826 Jaroszewicza

do prowadzenia wykadw z prawa krajowego w Wilnie. W licie pisanym z Charkowa
z 11 grudnia 1826 roku Daniowicz informowa Lelewela: Jaroszewicz 1 wrzenia
ekstraordynariuszem na moje miejsce wybrany powinien do Wilna si przenie []
moe on arcykorzystnie pracowa, szczerze mu nie zazdroszcz, owszem, ciesz si,
e me rady i yczenia spenione; obiecuje kurs swj drukowa, moe mi myl jak
szczliw do przerobienia mej pracy poda. Por. Odpisy listw Ignacego Daniowicza
do Joachima Lelewela z lat 1824-1830, cit., k. 268. Wczeniej po ukoczeniu
studiw w Wilnie w 1815 roku Jaroszewicz uczy prawa rzymskiego i krajowego
w Krzemiecu. Niestety, rkopisy bdce niegdy w zasobach BUW, a zawierajce
47
[17]
145
z nazwiska wileskiego studenta obszerny, bo liczcy 224 karty, cykl

wykadw Jaroszewicza z historii prawa krajowego48 zawiera szczegowe informacje na temat historii wszystkich trzech Statutw litewwykady Jaroszewicza wygoszone w Krzemiecu oraz w Wilnie z zakresu prawa
rzymskiego, historii i literatury prawa rzymskiego, historii rde prawa rzymskiego
i naukowych bada nad nim, instytucji prawa rzymskiego, prawa krajowego, historii
i literatury prawa krajowego, prawa guberni polsko-rosyjskich, prawa karnego
rosyjskiego, statystyki Imperium Rosyjskiego, dyplomacji, ulegy zniszczeniu
podczas ostatniej wojny. Ju wczeniej, bo w czasie I wojny wiatowej, w Rostowie
nad Donem zaginy niektre rkopisy ze spucizny po Jzefie Jaroszewiczu w postaci
wykadw z prawa karnego rosyjskiego, miscellanew, rozpraw, programw, wstpw
do lekcji i in. Por. H. Kozerska, Straty w Zbiorze rkopisw Biblioteki Uniwersyteckiej
w Warszawie w czasie I i II wojny wiatowej, Warszawa 1960, s. 80 i n., 116 i n.
Na osobn uwag zasuguje rwnie zniszczony rkopis Jaroszewicza, ktry zawiera
rozpraw O adwokatach wywd historyczno-prawniczy z dodaniem projektu nowej
organizacji stanu adwokatw w guberniach polsko-rosyjskich. Rzecz napisana
z polecenia wyszej zwierzchnoci, r. 1832, rkps BUW 4.5.25. Czy byo to opracowanie
wykonane w ramach prac podjtych nad tzw. Zwodem zachodnim? W kadym bd
razie wydaje si, e racj mia L. Janowski, ktry w swych notach zapisa: Oprcz tej
pracy [chodzi tu o Obraz cywilizacji Litwy] Jaroszewicz pozostawi w manuskrypcie,
ktry si do ostatnich czasw przechowywa w Bibliotece Uniw. Warsz. rzecz
o adwokatach na Litwie. Nie mwic o jej znaczeniu oglniejszym, zgromadzony
tam materia, owietlony tak wytrawnym pirem, stanowi musi powany nabytek
do zakresu i poziomu wydziau politycznego na Uniw. Wil.. Wiadomo o rkopisie
Janowski posiada od Stanisawa Posnera, ktry zamierza rkopis wydrukowa. Por.
L. Janowski, Praca nad dziejami Uniwersytetu po jego zniesieniu 1832-1855, rkps
BN II. 7848, k. 95. Wydaje si, e to wanie t prac o adwokatach mg mie na
myli Jaroszewicz, gdy pisa w skrelonych 17 padziernika 1832 roku Uwagach do
projektu urzdzenia wyszej Szkoy Prawa i Administracji, rkps LMAB RS, f. 22-112,
k. 120: Przy uoeniu projektu do nowej ustawy dla stanu adwokatw w guberniach
zachodnich, jeden z gwnych pooono warunkw: e nikt bez udowodnienia
w sposb tame opisany znajomoci nauk temu powoaniu waciwych, nikt bez
zoenia dostatecznych o swojej konduicie wiadectw adwokatem zosta nie moe.
Szczliwie ocalay z poogi wojennej materiay historyczne gromadzone przez
Jaroszewicza do dziejw Tatarw w Polsce. Por. rkps BUW 229 oraz Katalog
rkopisw Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, I: Nr 1-262, oprac. H. Kozerska,
W. Stummer, Warszawa 1963, s. 258.
J. Jaroszewicz, Historia prawa krajowego, rkps LMAB RS, f. 9-197, k. 1-224
(b. d.).
48
146
Sawomir Godek
[18]
skich49. Uwagi o ostatecznym zatwierdzeniu Statutu litewskiego

nas obowizujcego zakoczone wysok ocen walorw tej kodyfikacji (w warunkach XVI stulecia) opatrzono stwierdzeniem, e Statut
dzi nie jest dostatecznym chociaby z powodu trudnoci terminologicznych50. Nie omieszkano wszake wskaza, e jeszcze w czasach
stanisawowskich Statut stanowi podstaw dla prac nad popraw prawa polskiego51. Po gruntownym przegldzie historii rde prawa
polskiego i prowincji przyczonych Jaroszewicz przeszed do waciwych wywodw O nauce prawa krajowego, informujc od razu
suchaczy, e Podstaw nauki bdzie Statut litewski i konstytucje52.
I rzeczywicie dalszy tok wykadu przeplatany jest pokan iloci odwoa do Statutu litewskiego niezalenie od tego czy jego przedmiotem byo prawo osobowe, rzeczowe, spadkowe, czy zobowiza.
Wydaje si, e to take Jaroszewicz prowadzi kurs Dawanego
w Wileskim Uniwersytecie prawa polskiego i litewskiego, ktry zapisany zosta przez nieznanego z nazwiska studenta w opasym, liczcym 580 stron tomie, ktry szczliwie zachowa si w zbiorach
wileskich53. Kurs otwieraj obszerne wywody na temat rde prawa54. Dokadne objanienia powicono rdom prawa litewskiego na
czele ze Statutami55, przy czym wielokrotnie podkrelano aktualno
Tame, k. 41 i n.
49
Tame, k. 66.
50
Tame, k. 80.
51
Tame, k. 83.
52
Rkps LMAB RS, f. 18-82. Na okadce tego tomu widnieje numer 1283 wraz
z adnotacj poertwowano dlja Biblioteki Drogiczinskago Dworjanskago
Ucziliszcza, zatem tom musia by przechowywany jaki czas w Drohiczynie. Jest
rwnie zapiska Zapaci dwadziecia pi z. pol. i podpis Mikoaj Soiba (?).
W prawej dolnej, niestety nieco zniszczonej czci okadki, znajduje si zatarty napis
Aleksander , 18 Czy to by podpis studenta, ktry skrypt sporzdzi, nie sposb
okreli. Sdzc po treci wykadu i dat cytowanych aktw rosyjskich tekst ten powsta
w kocu lat dwudziestych XIX wieku, a wic w czasie kiedy przedmiot wykada
w Wilnie Jaroszewicz.
53
Tame, s. 1 i n.
54
Tame, s. 19 i n.
55
[19]
147
prawa statutowego56. Nawiza do przepisw III Statutu jest w omawianym tekcie bez liku, zwaszcza w jego czci powiconej prawu
prywatnemu. Niektre zagadnienia s omawiane w wietle konkretnych artykuw Statutu na tyle dokadnie, e bez maa mona by uzna
je za osobne rozprawki.
Podobnie na wstpnym wykadzie kursu nauki prawa, ktrym si
rzdz gubernie od Polski do Imperium Rosyjskiego przyczone
wygoszonym w 1829 roku, Jaroszewicz przedstawi panoram rde praw polskich i prowincji z Polsk poczonych tj. koronnych,
pruskich, mazowieckich, litewskich oraz praw obcych, tj. tych ktre gocinne znalazy u nas przyjcie niemieckiego i ormiaskiego57.
Wykadowca zaznaczy przy tym, e wrd wszystkich prowincji
z Polsk poczonych najciekawszy obraz pod wzgldem historii prawodawstwa wystawia nam bdzie Litwa. Zgodnie z zapowiedzi
Jaroszewicza jednym z najwaniejszych obiektw rozwaa miaa
by historia trzech Statutw litewskich, z ktrych ostatni dotd jest
jeszcze dla nas ksig ustaw po wikszej czci obowizujcych. Po
omwieniu rde prawa oraz literatury praw naszych Jaroszewicz
zapowiada przystpienie do analizy prawa cywilnego, a potem do
prawa kryminalnego Polski i Litwy, z ktrych pierwsze, to jest cywilne, dotd jeszcze po wikszej czci nas obowizuje, bdc dope56
Por. s. 19 i n., gdzie nastpujacy fragment: Litwa od czasw wcielenia si do
Polski z wojewdztwami ruskimi rzdziy si osobnymi prawami, ktre nazywaj
si Statutem Litewskim. Jej Statut cigle ukadany i poprawiany obowizuje i dotd
niektre jej prowincje. Podobnie tame, s. 22, 26 i n. Por. te uwagi o uywaniu
Statutu w polskiej wersji, tame, s. 27: Ruski statut trzeci Litewski powinien nas
i dotd obowizywa, jednak statut w polskim Litewski wzi przewag, to za poszo
std, e jzyk polski od pocztku wieku XVII zacz bra przewag nad ruskim
w Litwie i ledwie 5 ruskiego mamy egzemplarzy, z tych dwa w bibliotece wileskiej,
dwa w bibliotece XX Bazylianw w Wilnie i jeden w Liceum Krzemienieckim; ten
ostatni jest cay, cztery za poprzednie s defektowe.
57
Zaznaczmy, e w poprzednio cytowanym wykadzie Jaroszewicz do praw
obcych zaliczy prawo kanoniczne, niemieckie, rzymskie oraz rosyjskie. Jednoczenie
to ostatnie stosownie do kryterium geograficznego uzna za prawo pospolite podczas
gdy Statut zaliczy do prawa czstkowego tj. w pewnych tylko prowincjach
przyjtego. J. Jaroszewicz, Historia prawa krajowego, cit., k. 89 i n.
148
Sawomir Godek
[20]
nionym lub tylko objanionym teraniejszymi ukazami, drugie za, to

jest kryminalne, ju prawie tylko do staroytnoci praw naszych naley, gdy na jego miejscu rozkazuje dzi prawo kryminalne rosyjskie.
Dlatego te bdziemy si obszerniej nad cywilnym ni nad kryminalnym polsko-litewskim prawem zastanawiali58.
Take w streszczeniu skryptu wykadw prawa cywilnego prowadzonych w latach 1830-1831 na Uniwersytecie Wileskim59, a przypisywanych Jzefowi Jaroszewiczowi60, podkrelono istotne znaczenie III
Statutu litewskiego jako rda prawa. W tej czci skryptu, w ktrej
dokonano okrelenia nauki prawa krajowego, po konstytucjach i statutach koronnych, wymieniono Statut litewski, Manifestami za gwne
prawido uznany61. We wszystkich trzech zasadniczych czciach wykadu, ktre dotyczyy prawa osb, prawa do rzeczy i prawa z zobowiza62 bardzo czsto przywoywano przepisy litewskiej kodyfikacji.
Kolejnym rdem, ktre ilustruje szczeglne traktowanie prawa litewskiego i Statutu w wykadach z zakresu prawa polsko-litewskiego
jest zachowane w papierach Jaroszewicza uoone przez niego aciskie zestawienie zagadnie omawianych na zajciach63. W punkcie I
tego opracowania umieszczona zostaa Historia fontium et literatura juris civilis atquae criminalis Poloniae et annexarum provinciarum.
Wyszczeglniono tu rda i literatur wedug ukadu A. Polonia,
B. Ducatus Masoviae, C. Terrae Prussiae et Livoniae, D. Magnus
58
J. Jaroszewicz, Wstp przy rozpoczciu kursu prawa, rkps LMAB RS, f. 22-112,
k. 106-107. Tekst ten opublikowa V. Raudelinas, angin J. Jaroeviiaus krato
teiss paskaita (1829), [w:] Teiss bruoai Lietuvoje, cit., s. 120 i n.
59
Por. Tre wykadanej nauki prawa cywilnego, ktrym si rzdz prowincje od
Polski do Rosji wcielone, podug skryptu z r. 1830, rkps BUW, 2409 (nr 1), k. 1-24 oraz
Tre wykadanej nauki prawa cywilnego krajowego podug skryptu z r. 1830 na 1831,
rkps BUW 2409 (nr 2), k. 1-24.
Por. Katalog rkopisw Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, VIII: Nr 22962513, oprac. J. Borysiak, E. Piskurewicz, W. Stummer, Warszawa 1998, s. 85.
60
Tre wykadanej nauki prawa cywilnego, cit., rkps BUW 2409 (nr 1), k. 2.
61
Tame, k. 4 i n.
62
Por. Josephus Jaroszewicz Juris Magister [] Ius civile et poenale polonolithuanium nec non statisticum Imperii Rossici et diplomatiam [] ad dictata sua
enarrabit ordine, qui sequitur, rkps LMAB RS, f. 22-112, k. 108-117 (b. d.).
63
[21]
149
Ducatus Lithuaniae, E. Ius Thenthonicum. Na dziewi zagadnie

umieszczonych w punkcie D. (pkt. 4-8) a pi powicono Statutom
w tym dwa (pkt. 6 i 7) III Statutowi64.
Ponadto warto zauway, e tu po dramacie upadku powstania listopadowego, w atmosferze represji, ktrych jednym z przejaww
byo zamknicie Uniwersytetu w Wilnie i Liceum w Krzemiecu oraz
znaczne pogorszenie dotychczasowej atmosfery tolerancji dla reliktw po dawnej Rzeczpospolitej, widziano w dalszym cigu potrzeb
i moliwoci prowadzenia wykadw z dziedziny prawa polsko-litewskiego. W interesujcym wspomnianym ju projekcie Jaroszewicza
zatytuowanym Uwagi do projektu urzdzenia wyszej Szkoy
Prawa i Administracji65 autor przewidywa uruchomienie w projektowanej szkole z siedzib w Wilnie, ktra miaaby przygotowywa
do podjcia obowizkw w wydziale sprawiedliwoci i administracji trzech klas prawniczej, administracyjnej i wstpnej (przygotowawczej). Omawiajc problem ewentualnych przedmiotw, ktre
mogyby by dawane w klasie prawniczej Jaroszewicz odnis si do
praktyki Wydziau Moralno-Politycznego byego ju Uniwersytetu
w Wilnie i wskaza, e uczono tam omiu przedmiotw prawniczych,
a mianowicie: instytucji prawa rzymskiego, historii prawa rzymskiego,
rosyjskiego prawa cywilnego, rosyjskiego prawa kryminalnego, cywilnego prawa polsko-litewskiego, kryminalnego prawa polsko-litewskiego, prawa kryminalnego powszechnego oraz kanonw. Zdaniem
Jaroszewicza zakres ten by, zwaszcza w porwnaniu z orodkami zagranicznymi, niewystarczajcy, dlatego odradza proste kopiowanie
wileskiego wzoru i postulowa nie tylko utworzenie nowych katedr,
ale take wiksze nadanie rozcigoci tym, ktre dotd istaniay.
Wrd do obszernych uwag na ten temat, wzbogacanych o odniesienia do europejskich tendencji w tym zakresie, Jaroszewicz wnosi eby
kady profesor wykada koniecznie take histori i literatur swojej
dyscypliny. Radzi Jaroszewicz rozpoczcie kursu od prawa rzymskiego. Nas najbardziej zajmuje, e Jaroszewicz wrd przedmiotw za64
Por. te przygotowany przez Jaroszewicza Prospectus pro anno 1827/8 opatrzony
dat18 maja 1827 roku, rkps LMAB RS, f. 22-112, k. 118.
Rkps LMAB RS, f. 22-112, k. 120-128.
65
150
Sawomir Godek
[22]
lecanych dla klasy prawniczej wymieni prawo cywilne i kryminalne

polsko-litewskie z jego histori i literatur, a osobno wskaza na potrzeb prowadzenia wykadu z procedury cywilnej w guberniach zachodnich take wraz z jej histori i literatur. Nie ma zatem wtpliwoci,
e w obu tych kursach, prawo statutowe musiaoby by uwzgldnione
w powanym stopniu, a jeli idzie o drugi z wymienionych, Statut litewski musiaby by jego fundamentem.
Nie ulega wtpliwoci, e III Statut litewski odgrywa musia istotn rol rwnie w wykadach prowadzonych w Gimnazjum, a nastpnie w Liceum Krzemienieckim skoro dawano tu wrd rnych
przedmiotw prawniczych take prawo polsko-litewskie oraz osobno
tzw. graniczne polsko-litewskie66. Wykad z pierwszego z wymienionych przedmiotw prowadzi najpierw Ignacy Odakowski67, a nastp Por. pochodzcy z lutego 1810 roku, a sygnowany przez Jzefa Czecha Raport
o Gimnazjum Woyskim i szkoach powiatowych do Wydziau Woyskiego nalecych,
(Dokumenty Liceum Woyskiego w Krzemiecu z lat 1803-1820, I: Zestawienia, raporty,
plany), rkps BN IV. 7785, k. 38, gdzie o prowadzonym w Krzemiecu wykadzie z Prawa
krajowego i celniejszych narodw. Por. te tame, k. 28 i n. dokument podpisany przez
Michaa ciborskiego Oglna wiadomo o Gimnazjum Woyskim z drugiego procza 1814
roku dawana do Rzdu Imperatorskiego Uniwersytetu Wileskiego, w ktrym wykazano
wykad z prawa cywilnego (dawany w ramach trzeciego dwuletniego kursu). Tak sam
informacj zawiera analogiczny dokument wystawiony przez ciborskiego w lutym 1816
roku Oglna wiadomo o Gimnazjum Woyskim z drugiego procza 1815 r. podana
do Rzdu Imperatorskiego Uniwersytetu Wileskiego, tame, k. 2. Por. te dokument
z roku 1811 Do Imperatorskiego Wileskiego Uniwersytetu od delegowanych do przejrzenia
planu nauk w Gimnazjum Woyskim, (Dokumenty Liceum Woyskiego w Krzemiecu
z lat 1803-1820 /I/, II: Raporty, rozprawy, nominacje, rozporzdzenia), rkps BN IV. 7785,
k. 5, w ktrym zawiadczono o rzeczywistym prowadzeniu w Krzemiecu wykadu
z prawa krajowego polskiego wraz z wiadomociami obszernymi historycznymi.
Por. te M. Rolle, Tadeusz Czacki i Krzemieniec. W setn rocznic zgonu odnowiciela
i reformatora polskiego szkolnictwa, Lww 1913, s. 60; Tene, Ateny Woyskie. Szkic
z dziejw owiaty w Polsce, Lww 1923, s. 70 i n., 73 i n., 83; A. Szmyt, op. cit., s. 161.
O szkole krzemienieckiej pisali ostatnio R. Przybylski, Krzemieniec. Opowie o rozsdku
zwycionych, Warszawa 2003; W. Piotrowski, ycie umysowe Krzemieca w latach
1805-1832, Piotrkw Trybunalski 2005. Por. te obszerny zbir prac Krzemieniec. Ateny
Juliusza Sowackiego, pod red. S. Makowskiego, Warszawa 2004.
66
Por. W. Sobociski, Odakowski Ignacy Abdon Onufry, PSB, XXIV, Wrocaw

1979, s. 54-55.
67
[23]
151
nie kolejno Jzef Jaroszewicz oraz Aleksander Mickiewicz68. Wojciech

Jarkowski69 uczy prawa granicznego polsko-litewskiego70.
Ignacy Odakowski rozpocza wykady w Gimnazjum w Krzemiecu
w 1809 roku. Na Woy przyby z Wilna, gdzie studiowa i gdzie uzyska
doktorat z prawa w tym samym roku. Na nauczyciela prawa rzymskie68
Por. Mickiewicz Aleksandr Nikoajewicz, [w:] Biograficzeskij sowar
professorow i prepodawatielej Imperatorskago Uniwersiteta Sw. Wadimira (18341884), cit., s. 443-444; Z. Makowiecka, Mickiewicz Julian Aleksander, PSB, XX,
Wrocaw 1975, s. 706. Nadmiemy przy okazji, e ojciec Aleksandra Mickiewicza
Mikoaj by adwokatem. O tradycjach prawniczych w rodzinie Mickiewiczw por.
M. Dernaowicz, Mickiewicz, adwokat subseliw nowogrdzkich, Pal. 43.1-2/1999,
s. 72-79; J. Czubaty, Zabjstwo Adama Mickiewicza. onierze, cywile i urzdnicy na
litewskiej prowincji w pocztkach XIX wieku, Kwartalnik Historyczny 109.4/2002,
s. 59-70. Sawny brat Aleksandra Adam, wykada (obok historii i literatury) prawo
(natury, polityczne, narodw) w kowieskiej szkole powiatowej. Nominacj na
nauczyciela wspomnianej placwki otrzyma Adam Mickiewicz w listopadzie 1819
roku, po uzyskaniu stopnia kandydata filozofii na Uniwersytecie w Wilnie. Por.
L. Myet, Mickiewicz nauczycielem prawa, [w:] Prawda. Ksika zbiorowa dla uczczenia
dwudziestopicioletniej dziaalnoci Aleksandra witochowskiego 1870-1895, Lww
1899, s. 321-330; J. Kallenbach, Mickiewicz w Kownie, Biblioteka Warszawska
1/1911, s. 72. Por. te L. Myet, op. cit., s. 325 (przypis 1), uwagi o szerszym ni
w szkoach powiatowych, bo obejmujcym m. in. prawo polsko-litewskie, prawo
graniczne polsko-litewskie oraz nauk prawa krajowego cywilnego i karnego
oraz o sdach i przewodzie sdowym, programie wykadu prawa w Krzemiecu.
O uwzgldnieniu prawa w programie nauczania szk rednich (tj. szk powiatowych
i gimnazjw) Wileskiego Okrgu Naukowego por. te K. Bartnicka, Programy
nauczania w Wileskim Okrgu Naukowym a Szkoa Krzemieniecka, Kwartalnik
Historii Nauki i Techniki 3/1989, s. 505 i n.; J. Chodakowska, Gimnazjum i Liceum
Woyskie w Krzemiecu (1805-1832), [w:] Krzemieniec. Ateny Juliusza Sowackiego,
cit., s. 9 i n.
Por. J. Dianni, Jarkowski Wojciech, PSB, X, Wrocaw 1962-1964, s. 622-623.
69
Por. o tych profesorach krzemienieckich A. Sowikowskiego, Wspomnienia

szkoy krzemienieckiej, [w:] Krzemieniec. Ateny Juliusza Sowackiego, cit., s. 473,
476, 479 (tekst wydrukowano wedug wydania zamieszczonego w t. II Biblioteki
Warszawskiej z 1863 roku, s. 340-359). Wedug pocztu nauk dawanych w Krze
miecu i profesorw prawo polsko-litewskie wykadali tam Odakowski, Jaroszewicz
i Mickiewicz, prawo graniczne polsko-litewskie Jarkowski, prawo graniczne rosyjskie
Aleksander Sawicki, prawo rzymskie Odakowski, Jaroszewicz, Mickiewicz,
a encyklopedi prawa Mickiewicz. Por. te J. Kodrbski, op. cit., s. 48 i n., 143 i n.
70
152
Sawomir Godek
[24]
go i krajowego Odakowski polecony zosta Tadeuszowi Czackiemu

przez rektora Hieronima Stroynowskiego z rekomendacji romanisty
Alojzego Capellego, ktrego wykadw Odakowski sucha w Wilnie.
W serdecznym wspomnieniu o swym przedwczenie zmarym koledze Ignacy Daniowicz zwraca uwag na to, e Odakowski po przybyciu do Krzemieca bez trudnoci podj zajcia z prawa rzymskiego,
natomiast icie pionierski charakter miay jego wykady z prawa krajowego prowincji litewskich. Daniowicz pisa: Bya to katedra dotd jeszcze w Polszcze prawie nieznana, ukazujca najrozleglejsz,
a przez nikogo nie zwiedzan niw do uprawy, o ktrej wiadomoci
w przysionkach Temidy i u nawyklejszych do wybiegw rzecznikw
szuka naleao. Jeeli z jednej strony nastrczaa obszerne pole do
sawy dla pierwszego pracownika, z drugiej najeona bya trudnociami, ju co do zbierania i godzenia rozproszonych po wielu foliaach
materiaw, ju systematycznego, a cakiem do Justyniana kroju nie
przypadajcego, trybu uszykowania, jako te objanienia wielu rzeczy, dzi ciemnych i niepojtych, na historycznym gruncie opartych,
a w zadawnionych gincych zwyczajach. Daniowicz podnosi, e
zgodnie z powszechnymi oczekiwaniami mody profesor prawa powinien wskaza swoim suchaczom przede wszystkim drog zamcenia
najczystszej sprawy, i nauczy wszystkich pieniackich wyskokw, czego skoro nie dopi, natychmiast za niedonego i czas gajcego czowieka bywa okrzyczany. Tu wanie miay swe rdo prowadzone
przez Odakowskiego po wykadach uporczywe dysputy z wsatymi prawnikami, podczas ktrych dochodzio do burzliwego spotkania
dwch wiatw akademickiego wywodu na temat prawa oraz tego
prawa strony praktycznej71.
Odakowski uwzgldnia oczywicie w swym wykadzie take prawo statutowe. W sporzdzonym w Krzemiecu na pocztku 1815 roku
raporcie na temat prowadzonych przez siebie zaj Odakowski wyjania, e: Stosownie do urzdze tutejszego gimnazjum zatrudnia si
nauczyciel w teraniejszym roku wykadem prawa, ktrym si rzdz
[I. Daniowicz], Wiadomo o yciu i pracach uczonych .p. Ignacego Oda
kowskiego, Dziennik Wileski 1/1822, s. 18.
71
[25]
153
prowincje od Polski niegdy do pastwa rosyjskiego wcielone z rkopisu przez siebie wypracowanego i do 1 dnia stycznia r. 1815 cz
pierwsz (o prawach osobistych) nauki swojej ukoczy. W zasignieniu wiadomoci historyczno-prawniczych uy, oprcz niemaej liczby
dziejopisw krajowych, dzie T. Czackiego, Brckera, Hanowa, Jekela
i Jana Wincentego Bandtkie. W opisie pojedyczych rozporzdze
prawa cywilnego czerpajc w samym rdle, tumaczy Statut litewski
i konstytucje ostatniego wydania XX Piarw w Warszawie, do pomocy za bra znajome dzieo Teodora Ostrowskiego. W materii zarczyn,
maestw i rozwodw byli mu pomoc Pickler i Bhmer72.
Jak wynika z przytoczonego sprawozdania Statut wraz z dawnymi
konstytucjami sejmowymi by przede wszystkim rdem, za pomoc
ktrego objaniano poszczeglne instytucje prawa cywilnego73.
Por. Raport od nauczyciela prawa rzymskiego i krajowego w Gimnazjum
Woyskim Ignacego Odakowskiego, (Dokumenty Liceum Woyskiego w Krzemiecu
z lat 1803-1820, I), cit., k. 21. Por. te obszerniejsze zestawienie lektur do zaj
z historii prawa krajowego podpisane przez dyrektora gimnazjum i szk guberni
woyskiej Michaa ciborskiego, Rejestr ksiek uywanych do edukacji modziey
w szkoach publicznych guberni woyskiej, (Dokumenty Liceum Woyskiego
w Krzemiecu z lat 1803-1820 /I/, II), cit., k. 59 i n. (w rkopisie w tym miejscu bdy
w numeracji kart). Wymieniono w nim dziea T. Ostrowskiego, W. Skrzetuskiego,
T. Czackiego, J. W. Bandkiego, G. Lengnicha, V. Picklera, L. Bhmera. ciborski,
tame, k. 59 objania, e Przedmiot przez nauczyciela prawa rzymskiego i krajowego
dawany, rozoony jest na dwa lata. W pierwszym roku wykada prawo rzymskie,
w drugim prawo, ktrym si rzdz prowincje niegdy od Polski do pastwa rosyjskiego
wcielone. W obydwu razach uywa wasnego rkopismu a nastpujce dziea s mu
pomoc []. W Krzemiecu prawo rzymskie oraz krajowe oprcz Odakowskiego
wykada take Jaroszewicz. Por. tame, k. 21 napisan przez Jaroszewicza Wiadomo
z prawa cywilnego rzymskiego od dn. 15 wrzenia 1817 r. do 1 stycznia 1818, przez
niej podpisanego nauczyciela prawa rzymskiego i krajowego, magistra prawa,
podana.
72
Jak zawiadcza I. Daniowicz, Wiadomo o yciu i pracach uczonych .p.

Ignacego Odakowskiego, cit., s. 23, Odakowski corocznie pisa nowe seksterny zaj,
a e wedug zwyczaju w Krzemiecu przyjtego, jednego roku prawo rzymskie,
a drugiego krajowe dawa wypadao, przeto tene sam chronologiczny porzdek
w rkopismach jego si ukazuje. Daniowicz przeprowadzi krtk analiz seksternw
pozostawionych przez Odakowskiego. Przegld papierw po Odakowskim rozpocz
od prawa rzymskiego. Daniowicz omwi pi rkopisw mieszczcych wykady z tej
73
154
Sawomir Godek
[26]
dziedziny, tame, s. 23 i n., a nastepnie podda analizie spucizn Odakowskiego co

do prawa krajowego, tame, s. 25 i n., omawiajc cztery seksterny z tej dyscypliny.
Pierwszy to Prawo krajowe cywilne dla uczniw gimnazjum woyskiego w przecigu
roku szkolnego 1810 wyoone stanowicy zaopatrzony w uzupenienia i poprawki
wycig z dzie Ostrowskiego Prawo cywilne narodu polskiego oraz Tadeusza
Czackiego O litewskich i polskich prawach. Sekstern drugi to Pocztki prawa
krajowego do uycia modzi szkolnej woyskiej, przez Ignacego Odakowskiego
r. 1813, w ktrym pomieszczono materia zaczerpnity z dzie Tomasza Dreznera,
Jakuba Przyuskiego, Mikoaja Zalaszowskiego, a najwicej z Ostrowskiego.
Daniowicz oceni, e ukad ten nie zawiera wiadomoci historycznych, natomiast
autor stara si tylko zbiera same prawa, dzi obowizujce. Sekstern trzeci to
napisane w 1815 roku Pocztki nauki prawa cywilnego, ktrym si rzdz gubernie
polsko-rosyjskie do uytku uczniw gimnazjum woyskiego. W ocenie Daniowicza
rkopis ten charakteryzowa si znacznie lepszym ukadem materii oraz jasnoci
wykadu. Pozytywnie ocenia Daniowicz take widoczn podbudow filozoficzn,
a take to, e zarysowano w nim rwnie problemtyk prawa karnego. Czwarty
wreszcie sekstern, ktry Daniowicz okreli jako Obszerniejszy pniejszy sekstern
prawa krajowego by rozwiniciem poprzednich i stanowi pomnoon wiel
ukazami i praktyk, proces sdowy, woyski, nawet zwyczajowy nie przepomniany;
sowem: jest to najdokadniejsze i z wielk znajomoci rzeczy polskich wystawione
prawo. Daniowicz ubolewa tylko, e ten sekstern nie zosta wzbogacony uwagami
jakie germaskie ustawy nastrczaj, gdy Odakowski nie zdy przejrze go za
powrotem z Niemiec. W dalszej kolejnoci Daniowicz omwi pozostawione przez
Odakowskiego w rkopisach wykady z zakresu Historii praw krajowych, tame,
s. 27 i n. Daniowicz podkreli niezwyky zapa Odakowskiego do tej dyscypliny
i przypomnia wyraane przez niego wielokrotnie przekonanie, e: waciw
histori kadego narodu jest historia jego prawodawstwa, a na historycznym
gruncie oparte kodeksa, wieki najpewniej przetrwa mog. Nastpnie Daniowicz
scharakteryzowa trzy seksterny: Pierwszy rys historii prawa, ktrym si rzdz
prowincje od Polski niegdy do pastwa rosyjskiego wcielone do uytku uczniw
gimnazjum woyskiego r. 1815, Pierwszy rys historii prawa, ktrym si rzdz
prowincje od Polski niegdy do Imperium rosyjskiego wcielone d. 23 stycznia 1815 r.
oraz Historia prawa krajowego. Nieco miejsca powici Daniowicz krtkiej
charakterystyce pozostaych po Odakowskim materiaw i notat, wrd ktrych
znalaza si rzecz O rdach praw, ktre miay moc obowizujc w Polszcze
i Litwie z rkopismu JW. T. Czackiego, tame, s. 30 i n. Cz notatek dotyczya
rde prawa obowizujcych w guberniach tzw. polsko-rosyjskich. Ciekawy jest
wywd dotyczcy planw naukowych Odakowskiego, ktre miay by czciowo
realizowane przy udziale Daniowicza, tame, s. 192 i n. Chory ju Odakowski
snu projekty dce do upowszechnienia nauki prawa, uwaa e na odwiecznym
[27]
155
Jak ju wyej nadmieniono po Odakowskim i Jaroszewiczu wykady z prawa w Krzemiecu podj Aleksander Mickiewicz. Brat wieszcza studiowa na Uniwersytecie Wileskim w latach 1819-1826. By
jednym z wybitniejszych studentw i studia ukoczy z wyrnieniem. W 1827 roku Mickiewicz otrzyma posad profesora w Liceum
Krzemienieckim jak przypuszcza Maria Dernaowicz z pomoc zaprzyjanionego z Adamem Mickiewiczem Lelewela. Do Krzemieca
Aleksander Mickiewicz przyby z Wilna w lutym 1828 roku i obj zajcia z prawa polskiego, litewskiego, rzymskiego oraz encyklopedii prawa74. W swoich, jak zawiadcza jeden z jego studentw Aleksander
Kozieradzki, bardzo ciekawych wykadach Mickiewicz uwzgldnia
w znacznym stopniu take histori prawa polskiego, litewskiego i rosyjskiego. Duo uwagi powica dziejom Statutw litewskich. Omawia
te pomniki prawa w szerokiej perspektywie czasowej tj. od momenstanowisku zostawione polskie prawodawstwo cakowitej historycznej wymagao
reformy przez biegych tylko teoretykw i praktykw dokona si majcej. Ponadto
Zastanawia si nieraz nad tym, e w uniwersytecie wielkiej wagi dla prawnika
i administratora, prawo publiczne, koniecznie dawane by powinno, tak dawne polskie,
jako i rosyjskie: tamto do przyzwoitego zrozumienia zbiorw naszych statutw
i konstytucji, to dlatego, e jest obowizujce. Daniowicz nadmienia, e Odakowski
chcia powici si wyrabianiu krzemienieckich rkopismw, prawa krajowego
i jego historii dla ogoszenia ich wiatu. Wspomina take, e razem niezliczone
ukadalimy projekta. Badacze planowali m. in. sprostowanie celniejszych uchybie
w dziele niemiertelnym Czackiego, widzieli potrzeb jego ponownego wydania
z uwzgldnieniem ruskiego tekstu I Statutu. Niestety z przegldu spucizny po
Odakowskim dokonanej przez Daniowicza nie sposb powiedzie nic o zakresie
wykorzystania Statutu w omawianych rkopisach wykadw. Zwaywszy jednak na
materi, ktra Odakowskiego szczeglnie interesowaa musia by on znaczny.
74
M. Dernaowicz, Aleksander Mickiewicz wiadek koca Liceum Woyskiego,
[w:] Krzemieniec. Ateny Juliusza Sowackiego, cit., s. 213. Por. te Aleksander
Mickiewicz. Ostatni profesor prawa w dawnym Liceum Krzemienieckim. (Sylwetka
skrelona przez jego ucznia), wyd. A. Wrzosek, Minerwa Polska 1/1927, s. 76 i n.
Por. te list Daniowicza do Lelewela pisany z Charkowa, datowany na 15 kwietnia
1828 roku, w ktrym Daniowicz z satysfakcj pisa: Mnie cieszy niezmiernie, e
Aleksander do Krzemieca si dosta i praw krajowych nauka silny pozyszcze filar.
Por. Odpisy listw Ignacego Daniowicza do Joachima Lelewela z lat 1824-1830, cit.,
k. 182 i n.
156
Sawomir Godek
[28]
tu ich powstawania a do czasu przejcia znacznej czci kraju polskiego wraz ze statutem litewskim pod bero rosyjskie. Kozieradzki
twierdzi, e moment ten Mickiewicz postrzega jako przeomowy.
Gosi bowiem, e odtd wielka zasza zmiana w prawodawstwie naszym, gdy dotd wola narodu bya rdem prawa, odtd za rdo
prawa wypywao z woli panujcego. Statut litewski najmiociwiej
prowincjom naszym zostawiony jest i dotd obowizujcym prawem
cywilnym, lecz w miejscu dawnych konstytucji sejmowych, dopeniajcych statut litewski, wola monarchy obostrza go lub dopenia ukazami. Objanienie istoty tych aktw prawnych, jak rwnie zarysowanie
rozwoju prawodawstwa rosyjskiego od epoki redniowiecza poczwszy, powizane w wykadzie z przedstawieniem procesu ustawicznego
wzrastania politycznej potgi Rosji, doprowadzao suchaczy do jasnych wnioskw. Kozieradzki wspomina, e Mickiewicz Tym sposobem wykadajc histori prawodawstwa, nieznacznie prawie postawi
uczniw na stanowisku, z ktrego oceni mona byo sprawiedliwie
istot prawa cywilnego naszych prowincji pod berem rosyjskim zostajcych. Kady ju mg przewidzie, e ukaz, ktrym pozwolono
byo nam sdzi si statutem litewskim, mg by zamienionym drugim ukazem znoszcym istnienie statutu litewskiego75.
75
A. Kozieradzki, Wspomnienia z lat szkolnych 1820-1831, wstp, komentarz
S. Kawyn, Wrocaw 1962, s. 149 i n. Fragmenty te rwnie w Aleksander Mickiewicz.
Ostatni profesor prawa, cit., s. 77 i n. oraz M. Dernaowicz, Aleksander Mickiewicz,
cit., s. 214 i n. Jak twierdzi F.M. Sobieszczaski w wydanym jeszcze przed mierci
Mickiewicza (zm. w 1871 roku) krtkim biogramie encyklopedycznym, Mickiewicz
Aleksander, [w:] Encyklopedia powszechna, (Orgelbranda), XVIII, Warszawa
1864, s. 488, Mickiewicz ma przygotowane do druku: Kursa prawa wykadane
w liceum krzemienieckim i Encyklopedi praw w jzyku polskim; po rosyjsku za
Kurs rzymskiego prawa. Por. te Aleksander Mickiewicz. Ostatni profesor prawa,
cit., s. 76 i n. oraz M. Dernaowicz, Aleksander Mickiewicz, cit., s. 217, ktra tylko
wzmiankowaa, e wrd prac naukowych Mickiewicza pozosta manuskrypt Kursu
prawa cywilnego i historii tego, wykadanego w Liceum Krzemienieckim w 1829.
W zasobach Biblioteki w Krniku znajduje si rkopis o nieco inaczej brzmicym
tytule Kurs prawa cywilnego polskiego i historii tego, wykadany w Woyskim
Liceum w Krzemiecu w 1829 przez P. Aleksandra Mickiewicza, nauczyciela prawa
krajowego i rzymskiego ok. 1829 (BK 00768).
[29]
157
W zwizku z tym, co wyej powiedziano wolno przypuszcza, e

synna z bogatych zasobw biblioteka krzemieniecka76 posiadaa niejeden egzemplarz Statutu. Na podstawie zachowanych rejestrw korespondencji przychodzcej do Liceum w roku 1820 moemy atwo
skonstatowa, e ten instytut naukowy tylko od marca do grudnia tego
roku otrzyma a trzy egzemplarze Statutu. Nadawc przesyek bya
kancelaria Uniwersytetu Wileskiego. Niestety, z lakonicznych zapisek o rejestracyjnym tylko charakterze nie sposb dowiedzie si
o jakich wydaniach (czy rkopisach), a przede wszystkim o ktrych
Statutach litewskich jest w nich mowa77.
76
W roku 1825 biblioteka krzemieniecka posiadaa 30980 woluminw, a w roku
1834 w momencie jej przewoenia do Kijowa a 24379 dzie w 34378 tomach. Por.
Wiadomo o bibliotece Liceum Krzemienieckiego i onej porzdku udzielona przez
jej bibliotekarza Pawa Jarkowskiego Joachimowi Lelewelowi roku 1825, wyd.
M. Danilewiczowa, Rocznik Woyski 6/1935, s. 77-101. Por. te M. Danilewiczowa,
ycie naukowe dawnego liceum krzemienieckiego, [w:] Krzemieniec. Ateny Juliusza
Sowackiego, cit., s. 42 i n. (tekst wydrukowano wedug osobnej odbitki z t. XXII
Nauki Polskiej z 1937 roku, s. 68-101); J. Chodakowska, op. cit., s. 19 i n.;
M. Krzemiska, Pawe Jarkowski bibliotekarz krzemieniecki, [w:] Krzemieniec.
Ateny Juliusza Sowackiego, cit., s. 169-177. Wedug M. Danilewiczowej dzia
jurysprudencji biblioteki wykazywa pocztkowo znaczne braki, ale byy one
systematycznie uzupeniane i z czasem doprowadzone do stanu zadowalajcego nawet
tak wymagajcego bibliotekarza jakim by Pawe Jarkowski. Mona przypuszcza, e
ewentualne niedostatki biblioteki krzemienieckiej, zwaszcza w pierwszym okresie jej
funkcjonowania, mogy by uzupeniane przynajmniej na uytek profesorw przez
zbiory z biblioteki Czackiego w Porycku. Jak wynika z listu Czackiego do Lelewela
z 7 padziernika 1806 roku pisanego z Porycka obie biblioteki krzemieniecka
i prywatna Czackiego stanowiy zasb wikszy ni ten, ktry monaby mie do
dyspozycji w Wilnie. Czacki pisa m. in.: Proponuj WPanu, aby w Krzemiecu
doskonali si na profesora historii. Pochlebiam sobie, e mog WPanu udzieli
pomocnych wiadomoci; majc w mojej i razem krzemienieckiej bibliotece obszer
niejsze materiay ni te, ktre mie moesz w Wilnie. Wreszcie jest to przedmiot moich
zatrudnie. Pomaga sobie bdziemy. Rkps (kopia ?) VUB RS, f. 12-199, k. 1.
77
Por. Rejestr pism odebranych od Uniwersytetu Wileskiego, Departamentu
Ministerstwa Owiecenia i Gwnego Szk Rzdu, (Dokumenty Liceum Woyskiego
w Krzemiecu z lat 1803-1820 (I), III: Korespondencja), rkps BN IV. 7785, k. 45
(adnotacja z marca 1820 roku pod numerem 211), k. 47 (adnotacja z maja 1820 roku
pod numerem 428), k. 49 (adnotacja z grudnia 1820 roku oznaczona numerem 1084).
158
Sawomir Godek
[30]
Wykad prawa krajowego uwzgldniajcy prawo statutowe nie

stanowi jedynie specyfiki Wilna czy Krzemieca. Podobnie byo
w Akademii Poockiej. Edward Massalski, ktry studiowa w Akademii
od 1816 roku na wydziale prawa w fakultecie nauk wyzwolonych i uzyska tam (prawda, e w okolicznociach do nadzwyczajnych) stopie
magistra praw, wspomina, e na wydziale prawniczym byo prawo
natury, prawo kanoniczne, rzymskie i krajowe cywilne i kryminalne,
tudzie proces sdowy. Massalski wyranie wymieni Statut litewski jako jeden z przedmiotw nauczania: Wydzia prawniczy, chocia
wolniejszy od sylogizmw i majcy niektre przedmioty wykadane
po polsku, jako to statut litewski i proces sdowy. Zupenie inn kwesti by natomiast wtpliwej jakoci sposb prowadzenia zaj skoro
profesorowie czsto ograniczali swj wykad na czytaniu kodeksw,
prawie bez adnych uwag i objanie78.
Wincenty Pol w jednej ze swych prelekcji wygoszonych we Lwowie
w 1866 roku, a powiconej m.in. ogromnemu znaczeniu jakie dla
owiaty na ziemiach wschodnich miay dwa wielkie centra w postaci
Liceum w Krzemiecu oraz Uniwersytetu w Wilnie79 mwi o fakultecie prawniczym wileskiej uczelni nastpujco: Wydzia w kocu
prawny poszed za przyjt rutyn innych uniwersytetw, z tym tylko dodatkiem, e i obowizujcych praw tutaj uczono, obowizujcym
za prawem byo prawo polskie, albo statut litewski80.
Nawiasem mwic zupenie identyczne zdanie znajduje si w rkopisie Pamitnik literatury polskiej XIX go stulecia81. We wspomnianym rkopisie zwraca rwnie uwag fragment na temat zachowania
78
E.T. Massalski, Z pamitnikw (1799-1824), [w:] Z filareckiego wiata. Zbir
wspomnie z lat 1816-1824, wyd. H. Mocicki, Warszawa 1924, s. 247.
W. Pol, Pamitnik do literatury polskiej XIX. wieku, [w:] Dziea Wincentego

Pola wierszem i proz, VIII, Lww 1877, s. 69 i n.
79
Tame, s. 80.
80
Rkps BN II. 9783, k. 82. Rkopis ten opisano w katalogu jako pochodzcy
z poowy, czy moe z pocztkw II poowy XIX wieku i bdcy dzieem nieznanego
autora z krgu rodziny empickich i Morawskich. Por. Katalog rkopisw Biblioteki
Narodowej, XII: s. 9401-9800 (Rkopisy XIX i XX wieku), pod red. K. Muszyskiej,
81
[31]
159
dawnych praw w zaborze rosyjskim i znaczenia tego faktu dla utrzymania narodowej tosamoci: To, co przez przecig lat wielu przyduyo narodowe ycie Polski pod zaborem Rosji byo to prawodawstwo
dawnej Rzeczpospolitej, ktre Rosja w zabranych przez siebie prowincjach zachowaa. A do roku 1833 (sic) by Statut Litewski prawem
obowizujcym, a wyborowe urzdy bezpatne i forma staroytnego
sdownictwa uwicone wieki i obyczajami rwnowaya, agodzia
i wcigaa sam nawet najwiksz ostateczno politycznych rodkw. ywot ten byby nawet zwyciy gdyby nie byy zaszy wypadki
29 Listopada82.
Wracajc do wywodw Pola zwrmy jeszcze uwag, e jego zdaniem zachowanie praw ojczystych byo rezultatem znacznych wpyww Tadeusza Czackiego w Petersburgu oraz wynikiem jego prnej
dziaalnoci naukowej. W do osobliwym fragmencie, nastpujcym
po uczynionej przez Pola wzmiance o upadku korpusu prawnikw
polskich z winy nieszczliwych posuni reformatorskich Kotaja
oraz o przyjciu prawa francuskiego w Ksistwie Warszawskim, autor ten snu nastpujc myl: Inaczej stay rzeczy w prowincjach
pod rzdem rosyjskim. Tu by statut litewski prawem obowizujcym,
a Czacki napisa dzieo o prawach litewskich i polskich, ktrym objani i popar obowizujce prawa tak, e ju niepodobiestwem byo
rosyjskie prawa wprowadzi. M ten bowiem umia z gbi nauk wydoby najwiksz prawd, a wywieca j tak jasno i oczywicie na korzy spoeczestwa, e nikt ju zaprzeczy jej nie zdoa. Wpywem
swoim i memoriaami, podawanymi do cesarza Aleksandra, wyjedna
on dla prowincji ruskich nadto jeszcze instytucje sdw, wychodzcych z wyboru, i instytucje marszakw powiatowych i guberskich,
przewodniczcych caemu obywatelstwu w zastpstwie spraw krajowych. Jak si za wpywem Czackiego utrzymao na Litwie i Rusi
prawodawstwo krajowe, tak te nie bya inna owiata moebn przy
nowej organizacji szk i wyszych naukowych zakadw w nowym
porzdku rzeczy, jak owiata polska83.
Rkps BN II. 9783, k. 62. O tym rwnie wzmianka na k. 107.
82
W. Pol, op. cit., s. 69.
83
160
Sawomir Godek
[32]
Na okoliczno, e dawne prawo polskie wraz ze Statutem litewskim nie byo martwe na ziemiach zaboru rosyjskiego i e yo m.in.
w wykadzie uniwersyteckim zwraca uwag znacznie pniej Alfons
Parczewski. Badacz ten podnosi, e: W ogle w XIX wieku, uniwersytet wileski by jedynym uniwersytetem na ziemiach polskich,
w ktrym dawne, po rzdach Rzeczypospolitej Polskiej odziedziczone prawo wykadane byo nie jako umiejtno martwej, historycznej tylko przeszoci, ale jako nauka ywego obowizujcego prawa.
Statutowi litewskiemu powiodo si pod tym wzgldem lepiej anieli
prawom koronnym. Jak wiadomo, uchylenie jego mocy obowizujcej
nastpio dopiero w 1840 roku, ale niektre, do liczne zreszt przepisy Statutu, jako prawo partykularne, zachowao dotychczas znaczenie
w Ukrainie Zadnieprzaskiej, czyli w dzisiejszych guberniach potawskiej i czernihowskiej84.
Some Remarks on the Role of the Third Statute

of Lithuania in Courses on National Law
at the Turn of the Nineteenth Century
Summary
The long-term validity of the Third Lithuanian Statute of 1588 is
a factor often highlighted in the scientific literature devoted to the history
of the Lithuanian-Russian lands. The two and a half centuries that the
codex operated have left a lasting imprint on the legal relations of these vast
territories. In Belarusian lands once belonging the Republic and separated
from it by the First Partition, the Statute was abolished as a consequence
of the repression after the November Uprising in 1831. In the western
and south-western guberniyas, the Statute survived somewhat longer; it
was repealed in 1840. In academic circles, both Polish and international,
the post-Partition fate of the Lithuanian codex has not yet been clarified.
A. Parczewski, Wilno a nauka historii, cit., s. 10.
84
[33]
161
It seems that one aspect which is worth paying attention to in studies on

the condition of the Statute after the Partitions is its role in the teaching
of law in the late eighteenth and early nineteenth centuries. Surviving
sources, in form of the lecture courses, students notes, reports intended
for educational authorities and examination tables leave no doubt that
the Statute of Lithuania was the very basis of national law lecture courses,
both at the University of Vilnius, as well as at the High School and then
Lyceum in Kremenets and the Academy of Polotsk. In the lectures of Adam
Powstaski, Ignacy Danilowicz, Aleksander Korowicki, Jzef Jaroszewicz,
Ignacy Odakowski, and Aleksander Mickiewicz, the Statute was always
depicted as one of the most important sources of national law, which
maintained its currency, and whose provisions were cited most frequently
to illustrate the legal institutions under discussion.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Marcin Wodarski
Naduycie prawa w dziedzinie przedawnienia

w kontekcie przedwojennych
papierw skarbowych1*
I. Wprowadzenie
Okres II Rzeczpospolitej by w dziejach Polski i Polakw okresem szczeglnym. Po 123 latach Polska odzyskaa niepodlego,
a jej obywatele mogli wedug wasnej woli ksztatowa przyszo dobra wsplnego-Polski. By to moment niezwykle istotny dla Polakw.
Musieli oni przeobrazi system pastwowy tak, aby by on na miar
dwudziestego wieku. Aby tego dokona wadze polskie musiay stworzy system pastwowy nawizujcy do systemw pastw zaborczych,
jednoczenie pamitajc o wasnych dowiadczeniach w dziedzinie
pastwowoci i zasadach prawnych pochodzcych z przeomu XVIII
i XIX wieku, okresu rzdw Stanisawa Augusta Poniatowskiego
i Ksistwa Warszawskiego. Wwczas to przeprowadzono reformy,
ktre miay z Rzeczpospolitej stworzy nowoczesne pastwo na miar
XIX wieku. Polska miaa sta si pastwem nowoczesnym, z wasn
konstytucj, zawodow armi, trwaym i regularnym podziaem admi1
Niniejszy artyku, stanowi gos w dyskusji dotyczcej rozwaa nad problemem
przedwojennych obligacji skarbowych, zapocztkowanej artykuem W. Ostaszewskiego,
Dochodzenie roszcze z obligacji emitowanych w II Rzeczpospolitej, PPH 18.8/2010,
s. 51-58. Po lekturze wspomnianego artykuu postanowiem zaprezentowa efekt
wasnych bada nad t problematyk.
164
Marcin Wodarski
[2]
nistracyjnym, kadr wybitnych specjalistw i urzdnikw. Wszystko

to, poczone z ambitnym programem reform fiskalnych i gospodarczych, spowodowaoby wzrost dobrobytu obywateli i stworzyo moliwo mocarstwowych ambicji Rzeczpospolitej. Jednake historia
potoczya si zupenie inaczej. Pastwo polskie w wyniku rozbiorw
przestao istnie, a obywatele polscy zostali albo podzieleni na trzy
odrbne terytorialnie zabory lub udali si na emigracj. Dlatego te
rok 1918 i odzyskanie niepodlegoci byo dla Polakw wydarzeniem
szczeglnym, spenieniem marze i snw o wolnym kraju wielu pokole. Majc wiadomo historycznego momentu wadze polskie od
pierwszych dni apeloway w pierwszej kolejnoci do uczu patriotycznych i wzyway spoeczestwo do ofiarnoci w imi patriotyzmu.
Przed nowym pastwem stany liczne problemy. Ostateczne ustalenie granic nioso za sob niepokoje spoeczne, a take powstania
i wojn. Wojna polsko-bolszewicka spowodowaa znaczce osabienie
gospodarcze i finansowe modego pastwa. Niezalenie od tych wydarze Polska miaa take bardzo due problemy gospodarcze, ktre naleao niezwocznie rozwiza. Pastwa zaborcze traktoway ziemie
polskie jako tereny drugiej kategorii i wstrzymyway na tych obszarach
moliwie najduej jak to byo moliwe inwestycje infrastrukturalne.
Odzyskujca niepodlego Polska bya tworem zlepionym z trzech,
a nawet czterech odrbnych terytoriw, ktre nie posiaday ze sob pocze drogowych czy kolejowych. By stworzy jeden organizm gospodarczy konieczne byy inwestycje w nowe drogi i linie kolejowe,
ktre spoiyby cae pastwo w jednolit cao. Naleao take wybudowa nowe fabryki i zakady oraz zreformowa rolnictwo. Odrodzone
pastwo polskie, w wyniku ustalenia zaledwie 71 kilometrowej
(z Mierzej Helsk 140 km) granicy morskiej, nie posiadao adnego
portu morskiego, co wymuszao na wadzach polskich szybk realizacje budowy nowoczesnego portu morskiego w Gdyni. Wszystkie te
inwestycje wymagay uzyskania gigantycznych rodkw finansowych
na ich realizacj, ktrych mode pastwo polskie nie posiadao.
Sytuacja finansowa Polski w chwili odzyskania niepodlegoci bya
katastrofalna. Pastwo polskie, jako pastwo nowo tworzce si nie
posiadao wasnych rodkw pochodzcych choby z podatkw czy
[3]
165
ce. Wszystkie dotychczasowe daniny publiczne pobieray pastwa zaborcze i to w ich kasach znajdoway si te rodki. Pastwo polskie musiao te pokry koszty tzw. dugw zaborczych, ktre stanowiy zwrot
kosztw, jakie poniosy rzdy pastw zaborczych na inwestycje w infrastruktur na ziemiach, ktre po 1918 roku stay si czci terytorium Polski. Na biece potrzeby pastwo polskie musiao zacign
poyczki zagraniczne, ktre jeli w ogle byy udzielane to na coraz to
mniej atrakcyjnych warunkach. Wojna polsko-bolszewicka doszcztnie oprnia kas pastwa i spowodowaa gigantyczne zaduenie
Polski za granic. Znajdujc si w bardzo zym pooeniu finansowym
i gospodarczym wadze polskie zdecydoway si na wykorzystanie
wszystkich rodkw, aby zmieni ten niekorzystny stan rzeczy.
Jako e obce pastwa uwaay Polsk za kraj o bardzo maej stabilnoci i wiarygodnoci kredytowej, postanowiono zwrci si do
wasnych obywateli o wsparcie, zdajc sobie spraw z gbokiego
patriotyzmu i ofiarnoci Polakw. Fala radoci i entuzjazmu wynikajcego z odzyskania niepodlegoci a potem z sukcesu w wojnie polsko-bolszewickiej sprzyjaa ofiarnoci spoeczestwa.
Pastwo nie chciao z jednej strony nadmiernie wykorzystywa
ofiarnoci spoeczestwa, jednak z drugiej potrzeby poyczkowe pastwa byy gigantyczne. Nawizujc do rozwiza stosowanych gwnie w pastwach germaskich, zdecydowano si na wykorzystanie
konstrukcji wierzycielskich papierw wartociowych w celu pozyskania niezbdnego kapitau inwestycyjnego, przy zachowaniu inwestycyjnego i zyskownego charakteru tyche papierw. Tak oto pojawia
si idea staego dofinansowania Skarbu Pastwa za pomoc emisji
obligacji skarbowych. Z czasem, wraz z rozwojem gospodarki, idc
w lady pastwa wierzycielskie papiery wartociowe emitoway samorzdy, zakady pracy, instytucje bankowe a take towarzystwa i osoby
prywatne.
Dynamiczny rozwj wierzycielskich papierw wartociowych mia
miejsce w XIX wieku, kiedy to weksle, czeki, obligacje czy listy zastawne stay si powszechne w yciu spoeczno-gospodarczym caego wiata. W tym okresie jednak Polska znajdowaa si pod zaborami,
co negatywnie wpywao na ksztatowanie si w masowej wiadomo-
166
Marcin Wodarski
[4]
ci stosowania wierzycielskich papierw wartociowych w celu wspierania inicjatyw gospodarczych. Dlatego te planujc pierwsze emisje
papierw wartociowych uznano, i najodpowiedniejszym emitentem
bdzie odrodzone pastwo polskie. To pastwo polskie miao wypeni edukacyjn rol i nauczy spoeczestwo umiejtnego korzystania z rynku kapitaowego, zarwno przez emitentw jak i inwestorw.
Pierwsza emisja obligacji skarbowych zostaa przeprowadzona w padzierniku 1918 roku, czyli przed formalnym odzyskaniem przez Polsk
niepodlegoci. Ju w padzierniku 1918 roku zdawano sobie spraw
z trudnoci finansowych, jakie stan przed modym pastwem polskim.
Odpowiedzi spoeczestwa na skierowan do prob wadz pastwowych byo masowy zakup obligacji skarbowych w patriotycznym gecie. Przez cay okres dwudziestolecia midzywojennego
II Rzeczpospolita przeprowadzia cznie kilkadziesit emisji wierzycielskich papierw wartociowych. Wzorem pastwa poszy take inni
emitenci wierzycielskich papierw wartociowych. Samorzdy, emitujc swoje papiery wartociowe apeloway o obywatelsk postaw
i mobilizacj lokalnych spoecznoci w celu realizacji wsplnego celu.
Spki i banki emitujc obligacje apeloway do swoich pracownikw
o wsparcie i kupowanie tyche papierw wartociowych. Przykad zazwyczaj dawali szefowie tyche przedsibiorstw prezentujc ostentacyjnie pliki zakupionych przez siebie papierw wartociowych swojej
spki. Starano si zlikwidowa powstae w dobie zaborw podziay na obcych-wacicieli i swoich-robotnikw. Kady pracownik mg
wesprze swj zakad pracy, kupujc wyemitowane przeze obligacje
i tym samym przyczyni si do jego rozwoju. Podobna rol jak obligacje i listy zastawne, lecz w mniejszej skali, peniy weksle i czeki.
W dobie niepewnoci i kryzysu gospodarczego rozliczenia za pomoc weksli i czekw stay si bardzo popularne i przyczyniy do rozwoju gospodarki polskiej. Istotnym elementem tych form patnoci byy
izby rozliczeniowe i banki, ktre zajmoway si realizacj czekw
i weksli. Pojawiaa si polska instytucja zaufania publicznego, ktra
zapewniaa wikszy komfort obu stronom transakcji.
Dla Polakw pastwo polskie by najbardziej wiarygodnym emitentem papierw wartociowych, niezalenie od oglnej sytuacji go-
[5]
167
spodarczej pastwa. Obywatele II Rzeczpospolitej mieli wiadomo

powszechnej mobilizacji w celu budowy silnego i nowoczesnego pastwa o stabilnych podstawach gospodarczych.
O patriotycznej roli obligacji skarbowych II Rzeczpospolitej wiadczy moe take fakt, i w obliczu zbliajcej si wojny, coraz czstsze stay si przypadki przekazywania dokumentw obligacji wadzom
polskim w formie darowizny. Te gesty patriotyczne ukazuj znaczenie
jakie miay polskie papiery skarbowe dla spoeczestwa. Kady Polak
wiedzia, e ma obowizek wspiera ojczyzn w potrzebie i e musi
posiada dokument obligacji z polskim orem w koronie. Inwestycja
w pastwowe papiery wartociowe by gestem i wyrazem zaufania
dla wasnej ojczyzny. Nie byy to tylko puste gesty sowne, lecz poparte konkretnymi sumami, ktre obywatele powierzali ojczynie, wierzc, e jest to najlepsza decyzja, jak mogli podj.
Jeszcze w kwietniu i maju 1939 roku, wobec powszechnej wiadomoci spoecznej, i wojna z hitlerowskimi Niemcami staa si nieunikniona, a potencja militarny pastwa polskiego w porwnaniu
z niemieckim jest niky, przeprowadzono ostatni emisj papierw wartociowych II Rzeczpospolitej 3% Bony Obrony Przeciwlotniczej.
Chyba nikt nie ma wtpliwoci, i zakup papierw wartociowych pastwa bdcego w bezporednim zagroeniu wojn z o wiele silniejszym
ssiadem, to nie najlepsza lokata kapitau. Z tego te powodu pastwu
polskiemu odmwiono udzielenia kredytw na potrzeby zbrojeniowe
w zagranicznych bankach komercyjnych. Jednake wadze pastwowe zdaway sobie spraw z olbrzymiego odzewu spoeczestwa na
potrzeby poyczkowe zagroonego pastwa i wprowadziy ograniczenia subskrypcyjne bonw do czterech sztuk na jednego subskrybenta.
Bony obrony przeciwlotniczej pozwalay na pokazanie heroicznej postawy polskiego spoeczestwa i olbrzymi wol walki o byt upragnionej ojczyzny. Decydowano si obj bony obrony przeciwlotniczej nie
tylko z czysto finansowego punktu widzenia, lecz ze wiadomoci, e
ojczyzna nie zapomni o swoich dobroczycach, gdy wojna z hitlerowskimi Niemcami zakoczy si zwycisko dla Polski.
168
Marcin Wodarski
[6]
II. Obligacje II Rzeczpospolitej po 1939 roku

Nadzieje na woln Polsk pogrzeba jednak wybuch wojny i okupacja. Utrata niepodlegoci staa si faktem, lecz wszyscy Polacy
wiedzieli, ze stan ten jest wycznie przejciowy. Naturalnie wadze
niemieckie nie przejy na siebie dugw byego pastwa polskiego
wobec obywateli i przez okres wojny papiery te byy nieobsugiwane. Pamitajc jednake o tych zobowizaniach rzd londyski wyda
odpowiednie akty prawne, majce na celu uregulowanie tej nadzwyczajnej sytuacji. Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 3 lutego 1940 r. o moratorium dla dugw prywatnoprawnych2 stwierdza
w art. 1, i zapata wierzytelnoci pieninych opartych na tytuach
prywatnoprawnych powstaych przed dniem 1 padziernika 1939 roku
nie moe by wymagana przed upywem 6 miesicy od dnia uwolnienia od okupacji caoci obszaru pastwa, wzgldnie tej czci jego obszaru, na ktrej zamieszkuje wierzyciel dunik. Dekret Prezydenta
Rzeczypospolitej z 21 lutego 1940 roku o wstrzymaniu i zawieszeniu biegu terminw3, stanowi z kolei i z dniem 1 wrzenia 1939 r.
na cay czas trwania wyjtkowych okolicznoci wywoanych wojn wstrzymuje si nierozpoczty i zawiesza rozpoczty bieg nastpujcych terminw przewidzianych we wszystkich ustawach, dekretach,
rozporzdzeniach i zarzdzeniach obowizujcych na caym obszarze
pastwa lub na poszczeglnych jego czciach: 1) dla dokonywania
czynnoci koniecznych do powstania lub zachowania roszcze, wierzytelnoci i praw; 2) dla przedawnienia i prekluzji oraz wszelkich w ogle terminw, ktrych niezachowanie powoduje wyganicie lub zmian
roszcze, wierzytelnoci i praw; 3) dla zasiedzenia. Wydawa si mogo, e te decyzje rozwizuj kwesti dugw II Rzeczpospolitej do
czasu zakoczenia wojny. Dunicy postanowili skrztnie ukry swoje posiadane papiery wartociowe, ktrych posiadania zabroniy niemieckie wadze okupacyjne, i spokojnie czeka na zwyciski koniec
Dz.U. z 1940 r. Nr 2, poz. 2.
Dz.U. z 1940 r. Nr 4, poz. 9.
[7]
169
wojny, ufajc, e pastwo polskie okae si praworzdnym i rzetelnym

emitentem- dunikiem.
Gdy w 1945 roku zakoczya si wojna Polska jednak nie bya ju
tym samym pastwem co w 1939 roku. II Rzeczpospolita zastpiona
zostaa Polsk Rzeczpospolit Ludow i nie bya to tylko kosmetyczna zmiana nazwy pastwa. Nastpia radykalna zmiana systemy spoeczno-gospodarczego. Rozpoczto likwidacj wasnoci prywatnej,
zastpujc ja wasnoci pastwow. Wszelkie przejawy gospodarki
kapitalistycznej zostay wykorzenione z gospodarki polskiej. Efektem
zmian, jakie nastpiy po 1945 roku w Polsce bya faktyczna likwidacja rynku kapitaowego w Polsce i zastpienie go oligopolem pastwowym. Dziaalnoci nie wznowia adna z przedwojennych gied czy
instytucji rozliczeniowych, pastwo i przedsibiorstwa od niego zalene zrezygnoway z emisji papierw wartociowych, a system bankowy
zosta niemal cakowicie upastwowiony. Polki rynek kapitaowy zamar na ponad pidziesit lat. Problemem okazay si przedwojenne
zobowizania pastwa. Z przyczyn ekonomiczno-politycznych utrzymano cigo prawn pastwa polskiego a Polska Rzeczpospolita
Ludowa bya spadkobierczyni II Rzeczpospolitej, przez co nie mona
byo po prostu zlikwidowa przedwojennych zobowiza. Pocztkowo
w latach 1945-1950 planowano przekonwertowa cao przedwojennych zobowiza na obligacje nowej emisji, jednake skala nalenoci i powszechna niech do kapitalizmu, spowodoway zaniechanie
tych planw. Sama Polska Rzeczpospolita Ludowa w tym samym czasie przeprowadzia kilka emisji obligacji pastwowych, aby uzyska
rodki na odbudowe kraju. Odkadajc problem przedwojennych zobowiza ad calendas graecas jednoczenie, dekretem z dnia 27 lipca
1949 r. o zaciganiu nowych i okrelaniu wysokoci nie umorzonych
zobowiza pieninych4 utrzymano gwarancje zobowiza Skarbu
Pastwa obligacjom emitowanym przez II Rzeczpospolit. Nie podjto
jednake adnych krokw, zmierzajcych do wznowienia obsugi tych
papierw. Uznano, e sprawa przedwojennych dugw sama umrze naturaln mierci wraz z upywem czasu. Nieliczna grupa wierzycieli
Dz.U. z 1949 r. Nr 45, poz. 332.
170
Marcin Wodarski
[8]
z tytuu przedwojennych papierw wartociowych, ktra naiwnie uwaaa, e wadza ludowa zapomniaa o swoich zobowizaniach i postanowia si o nie upomnie, spotkaa si z urzdniczym murem niechci
i szykanami ze strony wadz. Zdarzay si take przypadki konfiskaty
tyche papierw znalezionych przy okazji przeszuka, przeprowadzanych na potrzeby innych postpowa.
Pastwo polskie, zaprzestajc emisji obligacji, finansowao inwestycje zacigajc kredyty w bankach zachodnich, na duo bardziej niekorzystnych warunkach finansowych. Kuriozum tej operacji polegaa na
tym, e banki rodki na udzielenie kredytw pastwu polskiemu czerpay z emisji obligacji, ktrych tak bardzo obawiano si w Polskiej
Rzeczpospolitej Ludowej. Pastwo polskie zamiast emitowa obligacje skarbowe i w atrakcyjny sposb uzyskiwa kapita inwestycyjny,
zacigao kredyty, finansujc przy okazji wrogie ideowo zachodnie
instytucje finansowe.
Potrzeby poyczkowe Polski radykalnie wzrosy wraz z nastaniem
ekipy E. Gierka i przyjtego wwczas olbrzymiego planu inwestycyjnego, ktry mia z Polski uczyni potg gospodarcz. Wwczas
te zintensyfikowano kontakty gospodarcze z pastwami zachodnimi w sprawie wsppracy gospodarczej. Postanowiono take uzyska wsparcie kredytowe w Stanach Zjednoczonych, co stanowio
istotny przeom w relacjach midzy oboma krajami. Wykorzystujc
ulego polskich wadz i bdc pod silnym naciskiem wasnego spoeczestwa rzdy pastw zachodnich przy negocjacjach dotyczcych warunkw udzielania kredytw Polsce, poruszay kwesti skupu
przedwojennych papierw wartociowych poprzedniczki prawnej
Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej- II Rzeczpospolitej. W latach 19481971 rzd Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej zawar kilkanacie midzynarodowych ukadw odszkodowawczych z niemale wszystkimi
rzdami pastw zachodnich. Wraz z rozpoczciem stara o uzyskanie linii kredytowych w Stanach Zjednoczonych rozpoczto take negocjacje z przedstawicielami organizacji reprezentujcych posiadaczy
przedwojennych papierw wartociowych denominowanych w dolarach amerykaskich i emitowanych lub gwarantowanych przez Skarb
Pastwa. Wwczas to na mocy zawartego w 1973 roku porozumienia
[9]
171
pojawia si nadzieja dla polskich posiadaczy przedwojennych papierw wartociowych, na realizacj ich zobowiza. Na podstawie zarzdzenia Ministra Finansw z 1972 roku, w okresie od 1 wrzenia
1972 do 31 lipca 1980 roku papiery te byy skupowane w Polsce przez
Bank PeKaO S. A., ktry wypaca 36,5 % wartoci nominalnej tych
papierw. Wypaty dokonywano w bonach towarowych Banku PeKaO
S.A. Jednake skup ten realizowany by gwnie z myl przedwojennych amerykaskich posiadaczach przedwojennych papierw
wartociowych. Malutkie ogoszenia w Trybunie Ludu i gorsze warunki wykupu tych samych papierw dla polskich posiadaczy papierw wartociowych ni ich amerykaskich odpowiednikw sprawiy,
e niewielu Polakw skorzystao z tej, jak si okazao jedynej okazji
do zrealizowania swoich praw. Trzeba take zaznaczy, e skup obejmowa tylko nieliczne typy przedwojennych papierw wartociowych
i nawet stuprocentowa realizacja wykupu tyche papierw nie zmieniaa sytuacji innych wierzycieli z tytuu innych typw przedwojennych papierw wartociowych.
Posiadacze przedwojennych papierw wartociowych przez cay
okres Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej byli pitnowani i zastraszani,
a jakiekolwiek prawne sposoby realizacji zobowiza prowadziy ich
na manowce. W ten sposb przez ponad pidziesit lat uniemoliwiono realizacj praw posiadaczom przedwojennych papierw dunych.
III. Okres po 1989 roku
Wraz z przemianami 1989 roku i zmianami spoecznymi w Polsce
powrcia do debaty publicznej kwestia realizacji zobowiza z tytuu papierw wartociowych II Rzeczpospolitej. Kwestia ta miaa
szeroko zakrojone poparcie wrd politykw. Kolejni ministrowie finansw i premierzy obiecywali w jaki sposb zrekompensowa wierzycielom pastwa polskiego ich trud o walk o realizacj nalenych
im uprawnie. Bank Gospodarstwa Krajowego przeprowadzi nawet
wstpn rejestracj przedwojennych papierw wartociowych w celu
identyfikacji skali zobowiza z nich wynikajcych. Jednake wszystkie zapowiedzi koczyy si na niczym. Czas nieubaganie upywa,
172
Marcin Wodarski
[10]
a Ministerstwo Finansw postanowio skorzysta z okazji i doprowadzi do przedawnienia si wszystkich roszcze z tytuu przedwojennych
papierw wartociowych. Pocztkowo Ministerstwo Finansw tumaczyo swoj niemoc brakiem przepisw ustawowych regulujcych sposb wykupu przedwojennych papierw wartociowych. Problemem
niemoliwym do rozwizania dla urzdnikw Ministerstwa Finansw
by m.in. sposb wyliczenia wartoci zobowizania. Rygorystyczne
stosowanie zasady nominalizmu przez sdy polskie, na podstawie dekretu Rady Ministrw z 27 lipca 1949 o zaciganiu nowych i okrelaniu wysokoci nie umorzonych zobowiza pieninych, skutecznie
uniemoliwiay dochodzenie roszcze z tytuu przedwojennych papierw wartociowych ich posiadaczom. Sdy bowiem uznaway roszczenia za suszne, lecz zmuszone byy umorzy sprawy ze wzgldu
na brak wartoci ekonomicznej przysugujcego skarcym roszczenia. Waloryzacja sdowa wiadczenia moliwa jest dopiero po wyroku Trybunau Konstytucyjnego z 23 kwietnia 2007 roku, a dokadniej
po 13 maja 2008 roku, a wic daty, kiedy olbrzymia wikszo, a zdaniem Ministerstwa Finansw wszystkie, roszcze z tytuu przedwojennych papierw wartociowych ulegy przedawnieniu.
Swoista indolencja urzdnikw Ministerstwa Finansw i klasy politycznej powinna zmobilizowa wiat nauki do pomocy przy rozwizaniu problemu realizacji zobowiza z tytuu przedwojennych
wierzycielskich papierw wartociowych.
IV. Obligacje skarbowe II Rzeczpospolitej i ich powojenne losy
Z punktu widzenia inwestorw, papiery skarbowe, s uznawane za
najbezpieczniejsz form lokowania kapitau w papierach dunych.
Takie powszechne odczucie inwestorw potwierdza doktryna, stwierdzajc, i obligacje emitowane przez Skarb Pastwa i bank centralny
albo porczone przez te instytucje s pozbawione ryzyka, dlatego zalicza si je do tzw. pupilarnych papierw wartociowych, w ktrych
[11]
173
mog by lokowane kapitay nieletnich. Preferowane s one take

jako lokaty instytucji ubezpieczeniowych i funduszy powierniczych5.
L. Sobolewski, zgadzajc si z tez dotyczca stuprocentowego bezpieczestwa skarbowych papierw wartociowych, podkrela jednak
teoretyczny aspekt tego stwierdzenia. Mog bowiem zdarzy si pewne sytuacje, kiedy zobowizania wynikajce z obligacji skarbowych
nie zostan zrealizowane.
W II Rzeczpospolitej, olbrzymie inwestycje gospodarcze po odzyskaniu niepodlegoci, finansowano poprzez emisj obligacji skarbowych. cznie w latach 1918-1939 II Rzeczpospolita wyemitowaa
ponad 40 rnych typw obligacji. Inwestycja w te papiery traktowana
bya przede wszystkim jako patriotyczny gest wobec wasnej ojczyzny,
co czsto podkrelano przy okazji kolejnych emisji obligacji.
Wybuch II wojny wiatowej 1 wrzenia 1939 roku sprawi, i
decyzj wadz polskich, obsuga obligacji II Rzeczpospolitej zostaa zawieszona do zakoczenia dziaa wojennych, jednoczenie te
wstrzymano obliczanie i zawieszono bieg terminw na podstawie art. 1
dekretu prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21 lutego 1940 r. o wstrzymaniu i zawieszeniu biegu terminw6. Wysoko zobowiza wynikajcych z przedwojennych skarbowych papierw wartociowych
w 1939 roku wynosia ponad 2 mld przedwojennych zotych.
Po zakoczeniu wojny i zmianie stosunkw spoeczno-gospodarczych, pastwo polskie nie wrcio do obsugi zaduenia z tytuu
przedwojennych papierw skarbowych, uznajc jednak te zobowizania7. Propaganda komunistyczna pitnowaa jakiekolwiek starania
wierzycieli z tytuu skarbowych papierw wartociowych, w celu odzyskania zainwestowanych rodkw. W ten sposb niejako zakneblowano usta wewntrznym, polskim wierzycielom. Brak normatywnych
5
Por. m.in. I. Weiss, Obligacje, Warszawa 1997, s. 14, czy L. Sobolewski, [w:]
M. Bczyk, A. Kostecki, M. Michalski, W. Popioek, L. Sobolewski, M. Stec, F. Zoll,
Prawo papierw wartociowych, pod red. S. Wodyki, Warszawa 2004, s. 375.
Dz.U. z 1940,r. Nr 4, poz. 9.
Por. art. 16 ust. 3 dekretu Rady Ministrw z 27 lipca 1949 o zaciganiu nowych
i okrelaniu wysokoci nie umorzonych zobowiza pieninych , Dz.U. z 1949 r. Nr
45, poz. 332 ze zm.
7
174
Marcin Wodarski
[12]
rozwiza regulujcych kwesti przedwojennych zobowiza i brak

ich obsugi wynika z przekonania nowych polskich wadz, e upyw
czasu sprawi, i zobowizania te bd stanowiy coraz mniejszy problem dla pastwa polskiego, z czasem stajc si zupenie marginaln
kwesti.
Inaczej jednak wygldaa kwestia zagranicznych wierzycieli Skarbu
Pastwa. W latach 1948-1971 rzd Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej
zawar kilkanacie midzynarodowych ukadw odszkodowawczych
z Francj, Szwajcari, Lichtensteinem, Szwecj, Wielk Brytani,
Norwegi, Stanami Zjednoczonymi, Belgi. Luksemburgiem, Grecj,
Holandi, Austri i Kanad, w ktrych uregulowa swoje zobowizania z tytuu przedwojennych papierw wartociowych8.
O ile w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej dochodzenie
roszcze z tytuu przedwojennych papierw wartociowych przez obywateli polskich byo niemoliwe z przyczyn propagandowych, to po
1989 roku kolejni Ministrowie Finansw, uznajc istnieje przedwojennych zobowiza z tytuu papierw wartociowych, deklarowali szybki rozwizanie kwestii realizacji roszcze w drodze ustawowej. Byo
to niezbdne ze wzgldu na rygorystyczne stosowanie zasady nominalizmu przez sdy polskie, wprowadzonej na podstawie dekretu Rady
Ministrw z 27 lipca 1949 o zaciganiu nowych i okrelaniu wysokoci nie umorzonych zobowiza pieninych9. Dwukrotna dewaluacja
zotego sprawia, i stosujc zasad nominalizmu, dzisiejszy 1 zoty
odpowiada 1 mln zotych przedwojennych. Przedwojenni posiadacze
wierzycielskich papierw wartociowych nie dochodzili swoich roszcze przed sadem take ze wzgldu na swoisty klincz prawny stworzony przez ustawodawc. Z jednej strony nie uregulowano w aden
sposb statusu prawnego wierzycielskich papierw wartociowych
oraz nie obsugiwano tych papierw. Z drugiej strony nie stworzono
moliwoci waloryzacji wysokoci wiadczenia wynikajcego z wierzycielskich papierw wartociowych, a wprowadzajc zasad no8
Teksty tych umw omawia M. Muszyski, Przejcie majtku niemieckiego przez
Polsk po II wojnie wiatowej. Studium prawnomidzynarodowa i porwnawcze,
Bielsko-Biaa 2003, s. 95-109.
Dz.U. z 1949 r. Nr 45, poz. 332 ze zm.
[13]
175
minalizmu skutecznie wyeliminowano ewentualne wyroki sdowe

zasdzajce jakiekolwiek wypaty dla wierzycieli. Sdy bowiem uznaway, e roszczenie gwne z tytuu obligacji nie zasuguje na uwzgldnienie ze wzgldu na znikom warto ekonomiczn10. W ten sposb
uniemoliwiono dochodzenie roszcze z tytuu przedwojennych papierw wartociowych ich posiadaczom. Waloryzacja sdowa wiadczenia staa si moliwa dopiero po wyroku Trybunau Konstytucyjnego
z 23 kwietnia 2007 roku11. Po upywie roku od ogoszenia tego wyroku w Monitorze Polskim moliwa jest sdowa waloryzowania wiadczenia wynikajcego z przedwojennych papierw wartociowych.
Trybuna Konstytucyjny da bowiem polskiemu parlamentowi czas na
zmiany w przepisach porzdkujcych sytuacj posiadaczy przedwojennych obligacji Skarbu Pastwa. Wobec braku takowych uregulowa prawnych od 13 maja 2008 moliwa staa si sdowa waloryzacja
wiadczenia.
V. Przedawnienie roszcze z tytuu skarbowych papierw
wartociowych
Wan kwesti dotyczc dochodzenia roszcze z tytuu skarbowych papierw wartociowych jest kwestia przedawnienie roszczenia
wynikajcego z przedwojennych skarbowych papierw wartociowych, na ktre powouje si Skarb Pastwa w postpowaniach sdowych. W stosunku do przedwojennych, wierzycielskich papierw
wartociowych, od 2005 roku, Ministerstwo Finansw stoi na stanowisku, i co do zasady wszystkie wyemitowane przed II wojn wiatow
przez Skarb Pastwa papiery wartociowe ulegy przedawnieniu, poniewa ostatni termin zapadalnoci papierw wartociowych wyemitowanych przez Skarb Pastwa przed II wojn wiatow przypada na
Por. wyrok Sdu Okrgowego w Warszawie z 8 czerwca 2004 roku, sygn. akt I
C 1877/03, nie publ., Sd Apelacyjny w Warszawie, Wydzia I Cywilny wyroki z dnia
17 marca 2004 roku, sygn. Akt I A Ca 1228/03, nie publik oraz z 8 lipca 2005 roku,
sygn. akt I A Ca 1041/04, nie publik.
10
Por. wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 23 kwietnia 2007 roku, sygn. SK

49/05, Monitor Polski z 13 maja 2007 r. Nr 38, poz. 342.
11
176
Marcin Wodarski
[14]
dzie 1 grudnia 1995 roku12. Warto take zwrci uwag na orzeczenie

Trybunau Konstytucyjnego z 23 kwietnia 2007 roku, ktry podwaa
to stwierdzenie13. Zadziwiajca jest postawa Ministerstwa Finansw,
ktre obecnie odmawia uregulowania zobowiza z tytuu przedwojennych papierw skarbowych, chocia przed 2005 rokiem kolejni
Ministrowie Finansw deklarowali ch polubownego rozwizania tej
kwestii. Wymagana bya jednak zmiana przepisw w drodze ustawowej, dlatego te minister apelowa o wspprac i cierpliwo do posiadaczy przedwojennych obligacji.
12
Por. odpowied Ministerstwa Finansw 13 marca 2009 roku, podczas
38 posiedzenia Sejmu, na interpelacj posa na Sejm RP, z dnia 18 lutego 2009 r.
(SPS-023-8078/09) w sprawie spaty zobowiza zacignitych w ramach emisji
przedwojennych skarbowych papierw wartociowych.
13
W orzeczeniu tym pado stwierdzenie jednoznaczne, i przedwojenne papiery
wartociowe nie s wycznie papierami o znaczeniu historycznym. Trybuna
Konstytucyjny stwierdza: problem dotyczcy kwestii okrelenia pocztku biegu
terminu przedawnienia w kadym wypadku, jak rwnie podnoszone w dotychczasowym
orzecznictwie pytanie o moliwo uznania, e bieg terminu przedawnienia w latach
1939-1945 oraz 1945-1989 naley traktowa jako zawieszony wobec istniejcej
sytuacji politycznej na ziemiach polskich. Nie mona wreszcie zapomina, e istotne
znaczenie dla moliwoci dochodzenia praw mia wspomniany ju fakt zupenej
biernoci organw pastwowych w odniesieniu do zada wynikajcych w zwizku
z emisj midzywojennych aktw normatywnych. Wszystko to moe prowadzi
do wniosku, e przynajmniej w czci wypadkw z uwagi na brak wymagalnoci
roszczenia nie doszo do rozpoczcia biegu terminu przedawnienia, a ponadto e
z uwagi na istnienie szczeglnych okolicznoci politycznych przed 1990 r. naley
uzna, e w okresie 1944-1989 mielimy do czynienia z zawieszeniem biegu terminu
przedawnienia odpowiednich roszcze (por. wyrok TK z 14 lipca 2004 r., sygn. SK
8/03, OTK ZU nr 7/A/2004, poz. 65). Kwestie te mog by w tym miejscu jedynie
wzmiankowane, nie jest bowiem zadaniem i rol Trybunau Konstytucyjnego
dokonywanie ocen stanu moliwoci dochodzenia roszcze indywidualnych, a tylko
w odniesieniu do poszczeglnych wypadkw moliwa jest szczegowa ocena przeszego
i obecnego stanu prawnego. Nie mona jednak w zwizku z tym wykluczy istnienia
szerokiego zakresu niezrealizowanych roszcze majtkowych wynikajcych z obligacji
skarbowych wyemitowanych przed II wojn wiatow, ktre take obecnie nie ulegy
przedawnieni. Jak wida Trybuna Konstytucyjny stan na stanowisku i w latach
1939-1989 doszo do zawieszenia biegu terminu przedawnienia roszcze.
[15]
177
Instytucja przedawnienia jest niezbdna w rozwinitych systemach

prawnych. B. Kordasiewicz podaje pi argumentw uzasadniajcych
niezbdno instytucji przedawnienia w systemie prawnym:
1) system prawny powinien by ksztatowany w taki sposb, aby
unika dugotrwaych stanw faktycznych;
2) dugotrwae stany faktyczne znacznie czciej bywaj zgodne
z prawem, ni z nim sprzeczne. Dlatego te wszczynanie po upywie
latach procesw, wobec wzrastajcej wraz z upywem czasu niepewnoci dowodowej, mogoby znacznie czciej doprowadzi do wytworzenia stanu sprzecznego z prawem ni z nim zgodnego. Dlatego te
tak wana jest samooczyszczajca instytucja, jak jest przedawnienie;
3) jeli wystpujcy stan faktyczny jest sprzeczny z prawem, to jego
stosowna dugotrwao powinna by czynnikiem legalizujcym;
4) upyw czasu stwarza trudnoci dowodowe. Przedawnienie uzasadnione jest w zwizku z tym, i nie mona wymaga przechowywania dowodw w nieskoczono, a zeznania ze wiadkw wraz
z upywem czasu s coraz mniej pewne;
5) instytucja przedawnienia wywiera na wierzyciela nacisk motywujcy go do szybkiej realizacji przysugujcych mu praw14.
Poprzez instytucj przedawnienia ustawodawca odmawia ochrony
roszczeniu rzeczywicie istniejcemu, lecz go nie likwiduje. Roszczenie
to nadal istnieje jednak nie podlega ochronie poprzez majestat wadzy pastwowej. Instytucja przedawnienia peni wic wan spoeczn
funkcj likwidacji kolizji midzy treci stosunkw prawnych a utrzymujcymi si przez duszy czas stosunkami faktycznymi.
Istota przedawnienia sprowadza si do tego, i po upywie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysuguje roszczenie, moe
uchyli si od jego zaspokojenia, chyba e zrzeka si korzystania
z zarzutu przedawnienia (117 2 k.c.). Sdowi lub innemu organowi
powoanemu do rozstrzygnicia sprawy nie wolno uwzgldni upywu terminu przedawnienia z urzdu, gdy jest to defensywny rodek strony, z ktrego moe ale nie musi ona korzysta. Strona musi
B. Kordasiewicz, [w:] System prawa prywatnego, II, pene dane w tym miejsce
i rok wydania, s. 539.
14
178
Marcin Wodarski
[16]
podnie zarzut przedawnienia i wwczas jest on badany przez sd.

Z. Radwaski sytuacj polegajc na moliwoci odmowy wiadczenia przez podniesienie zarzutu przedawnienia kwalifikuje jako prawo
podmiotowe, a podniesienie zarzutu przedawnienia ma charakter czynienia uytku z prawa podmiotowego. Dlatego te sd moe tego zarzuty nie uwzgldni, jeeli uzna, i byoby to sprzeczne z zasadami
wspycia spoecznego (art. 5 k.c.)15.
VI. Naduycie prawa a przedawnienie roszcze
Dunikowi powoujcemu si na instytucj przedawnienia przed
sdem wierzyciel moe z powodzeniem zarzuci naduycie prawa
podmiotowego, na podstawie art. 5 k.c. O ile bowiem przedawnienie
powinno jako instytucja prawa cywilnego realizowa funkcje publiczne, nie mona jednake pozwoli, by ta instytucja bya wykorzystywana do celw prywatnych jednej ze stron stosunku zobowizaniowego.
W warunkach rozchwianego rynku, pienidza, zmiennoci systemw
politycznych, szczeglnie wobec dugoterminowoci niektrych zobowiza przedawnienie moe bardzo szybko sta si instytucj, ktrej
zastosowanie przyniesie rezultaty nie dajce si pogodzi z elementarnymi wymogami sprawiedliwoci.
Problem moliwoci ingerencji w skutki upywu przedawnienia, po
zmianie Kodeksu cywilnego z 1990 roku dotyczcej przedawnienia16,
jest w bardzo ubogi sposb omawiany przez doktryn. Bezspornym jest
jednak fakt, i w wietle obecnie obowizujcego stanu prawnego podniesienie zarzutu przedawnienia podlega zawsze ocenie przez pryzmat
klauzuli generalnej zawartej w art. 5 k.c., dotyczcej naduycia prawa17. Zasady wspycia spoecznego, w rozumieniu normatywnym,
Z. Radwaski, Prawo cywilne-cze oglna, Warszawa 2004, s. 342.
15
Por. Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny, Dz.U.
z 1990 r. Nr 55, poz. 321.
16
17
Por. Uchwaa SN z dnia 10 marca 1993 roku, sygn. III CZP 9/93, OSNCP
40.9/1993, poz. 153, wyrok SA w Krakowie z dnia 9 kwietnia 1991 roku, sygn. I
ACR 22/91, Orzecznictwo SA w Krakowie w sprawach cywilnych i gospodarczych,
Bielsko-Biaa 1993, s. 78-81, a take pogldy doktryny: B. Kordasiewicz, op. cit.,
[17]
179
s zbiorem norm moralnych oraz norm obyczajowych w stosunkach

midzy ludmi18. Wedug Sdu Najwyszego to wanie zasady wspycia spoecznego maj stanowi podstaw do dokonania korektury
w ocenie nietypowego przypadku19.
Zdaniem A. Szpunara powoywanie si na przedawnienie roszczenia
majtkowego moe by tylko w wyjtkowych wypadkach uznane za
sprzeczne z zasadami wspycia spoecznego na podstawie art.5 k.c.
Klauzula generalna naduycia prawa, zawarta w art. 5 k.c. nie moe
by rozumiana jako upowanienie dla sdziego do dokonywania wasnych, subiektywnych ocen oraz modyfikowania w ten sposb praw
i obowizkw obywateli. Zasada pewnoci prawa ma bowiem sama
w sobie cenna warto spoeczn i dlatego naley ze szczegln ostronoci podchodzi do stosowania art. 5 k.c. Jednak () nie ulega
wtpliwoci, e sprzeczne z zasadami wspycia spoecznego jest rozmylne dziaanie dunika. Najprostszym przykadem bdzie sytuacja,
w ktrej dunik zwodzi wierzyciela, wprowadzajc go w bd zapewnieniami, e zapaci za kilka dni. Tak samo naley rozstrzygn, jeeli
wierzyciel nie wnosi powdztwa, poniewa oceniajc rzecz rozsdnie,
mg liczy na dobrowolne spenienie wiadczenia przez dunika, ktry
postpowa nieuczciwie, przewlekajc prowadzone korespondencyjnie
pertraktacje ugodowe20. Gwnym argument przemawiajcy za przyjciem tezy o niedopuszczalnoci, w okrelonych sytuacjach, zarzutu
przedawnienia jest rzymska zasada venire contra factum proprium nes. 541, M. Nestorowicz, Kodeks cywilny z komentarzem do zmian ustawodawczych
w latach 1990-1995, Toru 1996, s. 9, A. Brzozowski, Nowa regulacja przedawnienia
w prawie cywilnym, PiP, 47.3/1992, s. 30.
Por. m.in. A. Szpunar, Stosowanie art. 5 kodeksu cywilnego w sprawach
o prawa stanu, PiP, 36.6/1981, s. 57; A. Wolter, Rola zasad wspycia spoecznego
w nowych kodeksach, Nowe Prawo, 14.11/1964), s. 1037, T. Dybowski, Zasady
wspycia spoecznego i spoeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa a prawo
wasnoci, Nowe Prawo 17.6/1967, s. 723.
18
19
Por. Orzeczenie SN z dnia 28 listopada 1967 roku, sygn. IPR 415/67, OSP
11.10/1968, poz. 210.
A. Szpunar, Uwagi o naduyciu prawa w dziedzinie przedawnienia, Rejent

10.2/2001, s. 27.
20
180
Marcin Wodarski
[18]
mini conceditur (nie wolno zaprzeczy wasnemu zachowaniu). Jeeli

bowiem dunik wywoa swym zachowaniem uzasadnione zaufanie
wierzyciela, to nie wolno mu nastpnie dziaa w sposb sprzeczny
z dotychczasowym postpowaniem21.
A. Szpunar jako najprostszy przykad zastosowania przepisw
o przedawnieniu, ktre doprowadza do rozstrzygni sprzecznych z celami zakrelonymi przez ustawodawc podaje postpowanie dunika,
ktry dziaa podstpnie w celu powstrzymania wierzyciela od wniesienie powdztwa, a wykorzystujc przeciganie si niewicych pertraktacji ugodowych, podnosi nastpnie zarzut przedawnienia22. Ten
wzorcowy przykad naduycia prawa w dziedzinie przedawnienia
wrcz idealnie pasuje do sytuacji wierzycieli z tytuu przedwojennych
papierw wartociowych.
Podstawowym argumentem przemawiajcym za uznanie podniesienia zarzutu przedawnienia za naduycie prawa podmiotowego jest dotychczasowe zachowanie podmiotu, ktry na ten zarzut si powouje.
Skarb Pastwa, ktry bezporednio lub porednio jest wierzycielem
z tytuu przedwojennych papierw wartociowych, przez dziesiciolecia stosowa wobec posiadaczy przedwojennych obligacji niejasne
metody dziaania. Dokonywanie rejestracji posiadanych papierw tu
po zakoczeniu dziaa wojennych, przy jednoczesnym braku podstawowych informacji dotyczcych moliwoci i terminu wznowienia ich
obsugi, naga informacja o realizacji niektrych zobowiza z tytuu
przedwojennych papierw wartociowych, wprowadzenie arbitralnych
klauzul waloryzacyjnych przy jednoczesnym ich prawnym zakazie,
byo jawnym wprowadzeniem wierzycieli w bd i dziaaniem zmierzajcym do maksymalnego wyduenia terminu ewentualnego zoenia
pozwu przez wierzycieli. Dodatkowo naley wzi pod uwag specyfik ustroju pastwa polskiego po 1945 roku. W wyniku zmian ustrojowych zatara si granica pomidzy poszczeglnymi organami wadzy
wykonawczej, ustawodawczej i sdowniczej. Dlatego tez nie mona
21
Dlatego te, zdaniem A. Szpunara, Uwagi o naduyciu prawa, cit., s. 17
konieczn przesank zastosowania art. 5 k.c. w dziedzinie przedawnienia, stanowi
naganne dziaanie dunika.
A. Szpunar, Uwagi o naduyciu prawa, cit., s. 14.
22
[19]
181
uzna argumentw przedstawianych przez Ministerstwo Finansw dotyczcych przedawnienia roszcze z tytuu przedwojennych papierw
wartociowych ze wzgldu na bierno dunika. Takie stanowisko
potwierdzi Sd Apelacyjny w Warszawie, Wydzia I Cywilny wyrokiem z 17 marca 2004 r. (sygn. akt I A Ca 1228/03). Sd ten stwierdzi, e podniesiony przez skarcego, w apelacji do wyroku Sdu
Okrgowego w Warszawie z 20 marca 2003 r. (sygn. akt I C 729/02),
zarzut naruszenia przez sd orzekajcy w pierwszej instancji art. 5 k.c.
poprzez jego niezastosowanie jest trafny. Niesatysfakcjonujce skarcego orzeczenie drugoinstancyjne zapado ze wzgldu na to, e dana
przez niego kwota, niepodlegajca waloryzacji, nie przedstawia adnej
ekonomicznej wartoci, nie przewysza bowiem kwoty 1,50 z.
VII. Podsumowanie
Powoanie si Ministerstwa Finansw na przedawnienie tych roszcze naley uzna za naduycie prawa podmiotowego. Faktyczne dochodzenie tych roszcze na drodze sdowej jest moliwe dopiero od
13 maja 2008 roku, a wic daty, kiedy olbrzymia wikszo, a zdaniem Ministerstwa Finansw wszystkie, roszcze z tytuu przedwojennych papierw wartociowych ulegy przedawnieniu. Dziaanie
takie jest niezgodne z zasadami wspycia spoecznego. Nie mona zgodzi si na wykorzystywanie przez organy pastwa instytucji
przedawnienia w celu nie wywizania si z zacignitych zobowiza
wobec obywateli. To przecie organy pastwa zawiniy w tej sprawie,
a nie posiadacze przedwojennych papierw wartociowych. Zarwno
II Rzeczpospolita jak i III Rzeczpospolita penymi garciami korzystay i korzystaj z zaufania obywateli sprzedajc obligacje czy bony
skarbowe. To w interesie pastwa polskiego powinno by uregulowanie kwestii przedwojennych zobowiza pastwa wynikajcych
z papierw wartociowych. Dlatego te naley zastanowi si nad uregulowaniem kwestii przedwojennych zobowiza skarbowych drog
ustawow. Wzorem dla prac legislacyjnych mogaby by tzw. ustawa zabuaska, ktra potrafia pogodzi wielomiliardowe skutki bu-
182
Marcin Wodarski
[20]
detowe dla Skarbu Pastwa z zaspokojeniem roszcze dawnych

wacicieli.
Pastwo nie powinno chowa si za zarzutem przedawnienia, a je
li ju miaoby do tego doj, wwczas niezawisy sd powinien uzna
ten unik procesowy za naduycie prawa i nie uwzgldni przedawnienia tych roszcze. Skoro bowiem Skarb Pastwa nie by w stanie
w aden sposb uregulowa prawnie, ustawowo bd w drodze ugody
z wierzycielami, zobowiza z tytuu przedwojennych papierw wartociowych, to w III Rzeczpospolitej powinien mc tego dokona niezawisy sd.
The Abuse of Rights in the Area of Limitation

in the Context of Pre-war Treasury Securities
Summary
Treasury securities of 1939 create a major, embarrassing problem for the Polish
financial market. Longstanding commitment may in fact expose the Polish state
on the giant compensation. This article presents the pre-war fate of Treasury
securities, and also reflects the position of the Ministry of Finance and Treasury
for the benefit of the institutions of its limitation. It must be always remembered
the reasons for the introduction to the legal system the institution as a means of
eliminating long-standing contractual relations between market operators. That
was not the case in the context of pre-war Treasury securities. War and fifty
years of communism made it impossible to unfettered implementation of the
commitments under the pre-war bonds. This article aims to show the need for a
statutory resolution of pre-war securities by specific laws that are created for the
purpose of restitution in the Polish legal system.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Grzegorz Jdrejek
Zbycie rzeczy ruchomej obcionej

zastawem skarbowym (Zagadnienia wybrane)
I. Uwagi wstpne
Zastaw skarbowy zgodnie z art. 41 1 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. Ordynacja podatkowa1 stanowi rodek zabezpieczenia zobowiza podatkowych na rzecz Skarbu Pastwa i jednostek samorzdu terytorialnego2. Przedmiotem zastawu mog by wycznie rzeczy
ruchome oraz zbywalne prawa majtkowe jeeli warto poszczeglnych rzeczy lub praw wynosi w dniu ustanowienia zastawu co najmniej
11300 z3. Zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego zgodnie
z art. 42 7 Ord.Pod. nastpuje w trybie przepisw o postpowaniu egzekucyjnym w administracji.
Celem niniejszego artykuu jest odniesienie si do wtpliwoci tak
materialnoprawnych, jak i dotyczcych postpowania egzekucyjnego,
Tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm. ustawa cyt. dalej jako Ord.
Pod.
1
2
Regulacja zawarta w Ord.Pod. ma odpowiednie zastosowanie take do zastawu,
o ktrym mowa w art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 13 padziernika 1998 r. o systemie
ubezpiecze spoecznych (Tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.).
3
Z dniem 1 stycznia 2010 r., wystpujca w art. 41 1 kwota zostaa podwyszona
do 11300 z, zgodnie z obwieszczeniem Ministra Finansw z dnia 11 sierpnia 2009 r.
w sprawie wysokoci kwoty wymienionej w art. 41 1 ustawy Ordynacja podatkowa
(M.P. 09.53.749).
184
Grzegorz Jdrejek
[2]
zwizanych ze zbyciem rzeczy ruchomej obcionej zastawem skarbowym. Zostay one jedynie czciowo usunite przez uchwa SN z dnia
7 maja 2010 r., III CZP 20/10, ktrej teza ma brzmienie: Zaspokojenie
z przedmiotu zastawu skarbowego nastpuje na podstawie wydanego
przeciwko podatnikowi administracyjnego tytuu wykonawczego take wtedy, gdy wacicielem tego przedmiotu nie jest podatnik.
Po pierwsze, wtpliwoci budzi dopuszczalno drogi sdowej dotyczcej powdztwa o ustalenie, czy dopuszczalna jest egzekucja
z przedmiotu zastawu skarbowego, ktry zosta zbyty przez dunika.
Po drugie, w razie odpowiedzi pozytywnej na wtpliwoci dotyczce dopuszczalnoci drogi sdowej, pojawi si wtpliwo dotyczca
zasadnoci powdztwa o ustalenie. W szczeglnoci naley rozstrzygn, czy powd ma interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c.
Zagadnienie to nie ma naturalnie wpywu na dopuszczalno drogi
sdowej.
Po trzecie, naley okreli skutki prawne dla egzekucji administracyjnej, zbycia rzeczy ruchomej obcionej zastawem skarbowym.
O ile uzasadniony jest pogld dopuszczajcy prowadzenie egzekucji
z przedmiotu obcionego zastawem skarbowym wobec nabywcy,
o tyle istnieje rnica stanowisk co do podstawy prawnej prowadzonej egzekucji. Naley podkreli, e do prowadzenia egzekucji administracyjnej wymagany jest tytu wykonawczy (art. 26 1 ustawy z dnia
17 czerwca 1966 r. o postpowaniu egzekucyjnym w administracji4),
w ktrym wskazuje si wierzyciela i zobowizanego (art. 27 1 pkt
1 2 u.p.e.a.). Nabywc przedmiotu obcionego zastawem skarbowym nie sposb uzna za zobowizanego w rozumieniu art. 1a pkt
20 u.p.e.a.5.
4
Tekst jedn: Dz.U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 ze zm. ustawa cyt. dalej jako
u.p.e.a.
Zgodnie z powyszym przepisem przez zobowizanego naley rozumie: osob

prawn albo jednostk organizacyjn nieposiadajc osobowoci prawnej albo osob
fizyczn, ktra nie wykonaa w terminie obowizku o charakterze pieninym lub
obowizku o charakterze niepieninym, a w postpowaniu zabezpieczajcym wnie
osob lub jednostk, ktrej zobowizanie nie jest wymagalne albo jej obowizek nie
zosta ustalony lub okrelony, ale zachodzi obawa, e brak zabezpieczenia mgby
5
[3]
185
II. Problem dopuszczalnoci drogi sdowej w sprawie o ustalenie

odpowiedzialnoci nabywcy rzeczy obcionej zastawem
skarbowym za dugi zbywcy
Zagadnienie prawne, na ktre odpowiedzia SN w uchwale z dnia

7 maja 2010 r., III CZP 20/10, przedstawione przez SO w Lublinie
brzmiao: czy dopuszczalna jest droga sdowa w sprawie z powdztwa wierzyciela podatkowego przeciwko wacicielowi przedmiotu
obcionego zastawem skarbowym, nie bdcemu dunikiem osobistym, w celu zaspokojenia si przez wierzyciela podatkowego z przedmiotu zastawu skarbowego? W stanie faktycznym, na podstawie
ktrego sformuowano pytanie, doszo do zbycia autokaru obcionego zastawem skarbowym.
SN nie odnis si w powyszej uchwale do problemu dopuszczalnoci drogi sdowej, rozstrzygajc wtpliwoci materialnoprawne dotyczce skutkw dla wierzyciela zbycia przez dunika przedmiotu
zastawu skarbowego.
W pierwszej kolejnoci naley zwrci uwag na wadliwie sformuowane zagadnienie prawne. Sformuowanie sprawa z powdztwa
w celu zaspokojenia si przez wierzyciela podatkowego z przedmiotu zastawu skarbowego budzi powane wtpliwoci. Wskazuje ono
bowiem, i SO w Lublinie pyta si o dopuszczalno powdztwa
o wiadczenie. Celem powdztwa ma by zaspokojenie si z przedmiotu zastawu skarbowego. Zastaw skarbowy stanowi jeden ze sposb zabezpieczenia nalenoci publicznoprawnych. Zaspokojenie si
z przedmiotu zastawu skarbowego nie nastpuje w drodze powdztwa
o wiadczenie. Zgodnie z art. 47 7 Ord.Pod. zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego nastpuje w trybie przepisw o postpowaniu egzekucyjnym w administracji.
W istocie chodzi o powdztwo o ustalenie, e nabywca rzeczy ruchomej obcionej zastawem skarbowym ponosi odpowiedzialno
rzeczow za dugi zbywcy. A zatem pytanie winno dotyczy dopuszutrudni lub udaremni skuteczne przeprowadzenie egzekucji, a odrbne przepisy na
to zezwalaj.
186
Grzegorz Jdrejek
[4]
czalnoci drogi sdowej w sprawie o ustalenie na podstawie art. 189

k.p.c. Droga sdowa w sprawach cywilnych stanowi bezwzgldn, pozytywn przesank procesow, ktrej pierwotny brak prowadzi do
odrzucenia pozwu (art.199 1 pkt 1 k.p.c.), a nastpczy skutkuje niewanoci postpowania (por. art. 379 pkt. 1 k.p.c.).
Niedopuszczalno drogi sdowej ma natomiast miejsce, gdy:
a) sprawa nie ma charakteru sprawy cywilnej ani w znaczeniu materialnym, ani w znaczeniu formalnym, b) sprawa ma wprawdzie charakter sprawy cywilnej w znaczeniu materialnym, ale na podstawie
szczeglnego przepisu przekazana zostaa do waciwoci innego organu, ni sd powszechny.
Odnoszc powysze uwagi do analizowanego zagadnienia naley
odpowiedzie na pytanie, czy spraw o ustalenie obowizku znoszenia egzekucji z przedmiotu obcionego zastawem skarbowym mona
zaliczy do spraw cywilnych w znaczeniu materialnym? Uzasadniona
jest odpowied negatywna. Po pierwsze, zastaw skarbowy stanowi sposb zabezpieczenia nalenoci publicznoprawnych i jest uregulowany przez przepisy prawa publicznego. Po drugie, brak jest
w powyszej sytuacji typowej cechy prawa cywilnego jak stanowi
rwnorzdno podmiotw6. W przedmiotowej sprawie po jednej stronie stosunku prawnego wystpuje podmiot publiczny, tj. Skarb Pastwa
lub jednostka samorzdu terytorialnego (art. 41 1 Ord.Pod.).
Wydaje si, i sprawy o ustalenie znoszenia egzekucji przez nabywc rzeczy obcionej zastawem skarbowym mona zaliczy do
kategorii spraw cywilnych w znaczeniu formalnym, tak jak spraw
z powdztwa ekscydencyjnego, o ktrym mowa w art. 40 2 u.p.e.a.
oraz art. 842 1 k.p.c. Za powyszym stanowiskiem przemawiaj nastpujce argumenty.
Po pierwsze, ustawodawca dopuszcza drog sdow przed sdem
cywilnym w sprawie o wyczenie rzeczy lub prawa spod egzekucji ad6
SN w uzasadnieniu uchway z dnia 22 listopada 2000 r., III CZP 36/00, wskaza,
e: Stosunek prawny ma charakter administracyjny wtedy, gdy jednym z uczestnikw
jest organ administracyjny, wystpujcy z mocy swej wadzy zwierzchniej, zwizane
za z tym stosunkiem wiadczenia nale do zarzdzajcej i wykonawczej dziaalnoci
tego organu.
[5]
187
ministracyjnej (art. 40 2 u.p.e.a. oraz art. 842 1 k.p.c.)7. Powdztwo

powysze jest powdztwem ekscydencyjnym, przysugujcym osobie
trzeciej, czyli w przypadku administracyjnego postpowania egzekucyjnego, kademu kto nie zosta wskazany jako zobowizany w tytule wykonawczym (art. 38 1 u.p.e.a.)8. W analizowanym w artykule
przypadku budzi wtpliwoci, czy nabywca rzeczy obcionej zastawem skarbowym jest zobowizanym. rdem problemu jest, zasygnalizowany w pimiennictwie, brak przepisu, ktry wskazywaby, i
zbycie ruchomoci obcionej zastawem nie ma wpywu na przebieg
postpowania egzekucyjnego. Naley podkreli, i o dopuszczalnoci
drogi sdowej nie rozstrzyga brak legitymacji procesowej. Uznanie, i
nabywca rzeczy obcionej zastawem nie ma legitymacji czynnej do
wystpienia z powdztwem ekscydencyjnym, nie wpywa na dopuszczalno drogi sdowej9.
7
Jak podkreli Naczelny Sd Administracyjny w Warszawie w uzasadnieniu
postanowienia z dnia 22 listopada 2007 r., II FSK 1388/06, Lex Nr 494096, przepis art.
40 2 u.p.e.a. w kolejno zmienionym brzmieniu korespondowa (i koresponduje) z art.
842 1 k.p.c. stanowicym, e Dopuszczalne jest ... powdztwo o zwolnienie zajtego
przedmiotu od egzekucji administracyjnej. Do pozwu naley doczy postanowienie
administracyjnego organu egzekucyjnego odmawiajce dania wyczenia przedmiotu
spod egzekucji.... Jak wskaza dalej NSA Po wejciu w ycie przepisw regulujcych
dwuinstancyjne postpowanie sdowoadministracyjne, czyli z dniem 1 stycznia
2004 r. powyszy przepis wycza skarg do sdu administracyjnego na ostateczne
postanowienie w sprawie odmowy wyczenia rzeczy lub prawa majtkowego.
Wczeniej przepis wycza skarg do Naczelnego Sdu Administracyjnego.
8
Por. P. Przybysz, Postpowanie egzekucyjne w administracji. Komentarz, Warszawa
2009, s. 184.
9
Jak podkreli SN w uzasadnieniu postanowienia SN z dnia 19 lipca 2006 r.,
(I CSK 112/06): Konstytucyjna zasada rozpatrzenia sprawy przez sd (art. 45 ust.
1 Konstytucji RP) wymaga bowiem, eby po wyeliminowaniu monoci poddania
sprawy pod osd innego sdu anieli sd cywilny ten ostatni przyj spraw do
rozpoznania i to rwnie wtedy, gdy ju na pierwszy rzut oka wida, i uwzgldnienie
dania nie jest moliwe wobec nieistnienia odpowiedniej normy w prawie cywilnym
materialnym (por. postanowienie Sdu Najwyszego z dnia 21 maja 2002 r. III
CK 53/02 OSNC 2003 nr 2, poz. 31, postanowienie Sdu Najwyszego z dnia
19 grudnia 2003 r. III CK 319/03 OSNC 2005 Nr 2, poz. 31).
188
Grzegorz Jdrejek
[6]
Po drugie, ustawodawca dopuszczajc powdztwo ekscydencyjne przed sdem cywilnym, wyczy wyranie drog sdowoadministracyjn. Zgodnie z art. 40 2 u.p.e.a.Na ostateczne postanowienie
w sprawie odmowy wyczenia rzeczy lub prawa majtkowego nie
przysuguje skarga do sdu administracyjnego. W orzecznictwie SN
formuowane jest wrcz domniemanie waciwoci sdu cywilnego
we wszystkich sprawach, wktrych nie wystpuje waciwo sdu
administracyjnego, sdu wojskowego lub sdu powszechnego karnego (por. uzasadnienie postanowienia SN z dnia 19 lipca 2006 r.,
I CSK 112/06). W uzasadnieniu postanowienia z dnia 6 kwietnia 2000 r.
(II CKN 285/2000, nie publ.) SN wskaza na konstytucyjny charakter zakresu dopuszczalnoci drogi sdowej wyraajc pogld, i wtpliwoci dotyczce przedmiotowego zakresu prawa do sdu powinny
by wyjanione przy zaoeniu konstytucyjnego domniemania prawa
do sdu.
Po trzecie, za dopuszczalnoci drogi sdowej przemawia argumentum a maiori ad minus, skoro bowiem dopuszczalna jest droga sdowa
dla powdztwa ekscydencyjnego w toku postpowania egzekucyjnego
w administracji, to tym bardziej winna by dopuszczalna droga sdowa w sprawie o ustalenie, i dana osoba jest osob trzeci.
Po czwarte, za dopuszczalnoci drogi sdowej moe przemawia
ekonomika procesowa. Powdztwo o ustalenie moe zapobiec wytoczeniu powdztwa ekscydencyjnego. Naley podkreli, i sd rozpoznajcy powdztwo ekscydencyjne bdzie zwizany orzeczeniem sdu
w sprawie o ustalenie, i nabywca rzeczy obcionej zastawem skarbowym jest zobowizanym (art. 365 1 k.p.c.).
Po pite, za dopuszczalnoci powdztwa o ustalenie przemawia
wykadnia systemowa uwzgldniajca szerokie pojcie drogi sdowej. Skoro w orzecznictwie SN jak i TK przyjto, i na drodze sdowej mog by rozpoznawane sprawy dotyczce skutkw w zakresie
[7]
189
prawa cywilnego, ktre moe wywoa akt administracyjny10, to nie

ma przeszkd, do uznania, i wpis zastawu skarbowego wywouje
skutki wobec nabywcy rzeczy obcionej zastawem. Skutki te dotycz prawa wasnoci. Mona odwoa si do tezy postanowienia SN
z 11.1.1966 r., I CZ 125/65, zgodnie z ktr: Okoliczno, e powd
mgby uzyska zaspokojenie swego roszczenia o wydanie rzeczy ruchomej kontynuujc na podstawie art. 848 k.p.c. egzekucj przeciwko
osobie, ktrej pozwany w toku procesu zby t rzecz pomimo jej zajcia w drodze zabezpieczenia powdztwa, nie uzasadnia odrzucenia pozwu wytoczonego nastpnie przez tego powoda przeciwko nabywcy
rzeczy o jej wydanie. Powd nie miaby natomiast interesu prawnego
w popieraniu drugiego powdztwa, jeeli pierwszy proces zakoczyby si dla niego pomylnie. Podobne stanowisko zaj SN w uchwale
z dnia 8 padziernika 2003 r., III CZP 66/03, dopuszczajc drog sdow w sprawie, w ktrej waciciel rzeczy ruchomej, nabytej w drodze
licytacji publicznej w administracyjnym postpowaniu egzekucyjnym,
da jej wydania od osoby, pod dozorem ktrej rzecz si znajduje.
Nie budzi zatem wtpliwoci, e powysze skutki mieszcz si
w zakresie prawa cywilnego. SN wielokrotnie przy tym podkrela,
i o dopuszczalnoci drogi sdowej decyduj okolicznoci faktyczne przytoczone jako podstawa dochodzonego roszczenia, nie za
10
W uzasadniania uchway z dnia 8 padziernika 2003 r., III CZP 66/03 SN
wskaza, i: W ostatnich latach w publikowanych orzeczeniach Sdu Najwyszego
(por. orzeczenia cytowane w powoanym wyroku Trybunau Konstytucyjnego, a take
uchwa skadu siedmiu sdziw Sdu Najwyszego z dnia 12 marca 2003 r., III CZP
85/02, OSNC 2003 nr 10, poz. 129) stanowisko co do znaczenia art. 1 i 2 k.p.c. ulego
istotnej zmianie w tym sensie, e pojcie sprawy cywilnej rozumiane jest szeroko.
W orzeczeniach tych, wydanych w sprawach, w ktrych chodzio o skutki dziaa
wadczych administracji publicznej, trafnie podkrelono, e sprawami cywilnymi s
nie tylko sprawy ze stosunkw cywilnoprawnych w rozumieniu art. 1 k.c. Dziaaniem
lub zaniechaniem, ktrego skutki mog by rozpoznawane na drodze sdowej jest
oprcz zdarze cywilnoprawnych regulowanych w kodeksie cywilnym, takich jak
czynno prawna czy te czyn niedozwolony take akt administracyjny wywoujcy
skutki w zakresie prawa cywilnego. Wedug postanowienia Sdu Najwyszego z dnia
z 22 kwietnia 1998 r. (I CKN 1000/97, OSN 1999,nr 1, poz. 6) droga sdowa
jest dopuszczalna, jeeli powd opiera swoje roszczenia procesowe na zdarzeniach
prawnych, ktre mog stanowi rdo stosunkw cywilnoprawnych.
190
Grzegorz Jdrejek
[8]
obiektywne istnienie tego roszczenia albo stosunku prawnego pomidzy stronami11.

Tak w doktrynie jak i w orzecznictwie wyrnia si tzw. czasow
niedopuszczalno drogi sdowej, ktra polega na tym, e otwarcie
drogi sdowej nastpuje dopiero po uprzednim wyczerpaniu drogi postpowania przed innym organem12.
Powdztwo ekscydencyjne w postpowaniu egzekucyjnym w administracji mona wytoczy jedynie po wydaniu postanowienia o odmowie wyczenia rzeczy lub prawa majtkowego13. Ma zatem miejsce
tzw. czasowa niedopuszczalno drogi sdowej14.
Por. wyrok Sdu Najwyszego z dnia 10 marca 2004 r., IV CK 113/03,
nie publ.; postanowienia Sdu Najwyszego: z dnia 10 marca 1999 r., II CKN
340/98, OSNC 1991 nr 9, poz. 161; z dnia 22 sierpnia 2000 r., IV CKN 1188/00,
OSNC 2001 nr 1, poz. 20; z dnia 22 sierpnia 2007 r., III CZP 76/07, nie publ.;
uchwa Sdu Najwyszego w skadzie siedmiu sdziw z dnia 5 kwietnia 2006r.,
III CZP 121/05, OSNC 2006 nr 11, poz. 178; postanowienie SN z dnia 22 maja
2009 r., III CZP 25/09.
11
Por. A. Zieliski, Postpowanie cywilne. Kompendium, Warszawa 2010, s. 16.
12
Por. Z. wieboda, Komentarz do kodeksu postpowania cywilnego. Cz

druga. Postpowanie zabezpieczajce i egzekucyjne, Warszawa 2004, s. 198;
H. Pietrzkowski, [w:] Kodeks postpowania cywilnego. Komentarz, IV, pod red.
T. Ereciskiego, Warszawa 2007, s. 214. Jak stwierdzi Naczelny Sd Administracyjny
w Warszawie w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 czerwca 2009 r., (II FSK 348/08,
Lex Nr 512824): Zgoszenie dania wyczenia spod egzekucji rzeczy lub prawa
majtkowego powoduje, e organ egzekucyjny obowizany jest danie to rozpozna
i wyda stosowne postanowienie w terminie czternastu dni od dnia zoenia dania
z zastrzeeniem moliwoci przeduenia tego terminu, gdyby zebranie dowodw
w tym terminie nie byo moliwe (art. 38 1 i 2 u.p.e.a.). Do czasu wydania
postanowienia w sprawie wyczenia organ egzekucyjny musi zaniecha dalszych
czynnoci egzekucyjnych w stosunku do rzeczy lub prawa majtkowego, ktrych
wyczenia dano (art. 38 3 u.p.e.a), na postanowienie odmawiajce wyczenia
zgaszajcemu danie suy zaalenie (art. 40 1 u.p.e.a.), a jeeli zaalenie to nie
okae si skuteczne i postanowienie ostateczne take bdzie odmowne zgaszajcy
danie moe dochodzi zwolnienia rzeczy lub prawa majtkowego spod egzekucji
w trybie przepisw Kodeksu postpowania cywilnego (art. 40 2 u.p.e.a.).
13
Por. E. Wengerek, Postpowanie zabezpieczajce i egzekucyjne. Komentarz,

14
[9]
191
Wydaje si, e w przypadku powdztwa o ustalenie, i nabywca

rzeczy ruchomej obcionej zastawem skarbowym ponosi odpowiedzialno przedmiotem zastawu za dugi zbywcy, nie wystpuje tzw.
czasowa niedopuszczalno drogi sdowej. Przede wszystkim brak jest
przepisu, ktry, tak jak ma to miejsce w przypadku powdztwa ekscydencyjnego uzaleniaby wniesienie powdztwa od prowadzenia postpowania administracyjnego. Nie budzi wtpliwoci, i tzw. czasowa
niedopuszczalno drogi sdowej ma charakter wyjtku, a zgodnie
z ogln regu wykadni wyjtki nie powinny by wykadane w sposb rozszerzajcy (exceptiones non sunt extendendae).
Dopuszczalno drogi sdowej naley odrni od uwzgldnienia
powdztwa o ustalenie, o ktrym mowa w art. 189 k.p.c. Przesank
pozytywn, ktra jest konieczna do uwzgldnienia powdztwa, stanowi interes prawny. W analizowanym przypadku nie mona mwi
o braku interesu prawnego z powodu dopuszczalnoci innych rodkw
ochrony prawnej, np. powdztwa o wiadczenie15. Nie ma zatem przeszkd do uwzgldnienia powdztwa z art. 189 k.p.c.
III. Skutki prawne zbycia przedmiotu obcionego zastawem
skarbowym
Wedug P. Czerskiego brzmienie art. 42 3 Ord.Pod., zgodnie z ktrym zastaw skarbowy jest skuteczny wobec kadorazowego waciciela przedmiotu tego zabezpieczenia, wskazuje, i: 1) dopuszczalne jest
zbywanie przedmiotu zastawu skarbowego, 2) dochodzi do rozdzielenia odpowiedzialnoci osobistej od odpowiedzialnoci rzeczowej, jeeli zastosowania nie znajdzie regua wskazana w art. 170 k.c.16.
15
Tak w doktrynie jak w orzecznictwie podkrela si, i nie jest dopuszczalne
powdztwo o ustalenie, jeeli stan niepewnoci moe by usunity w drodze
powdztwa o wiadczenie (por. E. Warzocha, Ustalenie stosunku prawnego lub prawa
w sdowym postpowaniu cywilnym, Warszawa 1982, s. 16; wyrok SN z 14.9.1998 r.,
I PKN 334/98; Wyrok SN z 13.11.1980 r., I CR 372/80).
P. Czerski, Zastaw skarbowy jako forma zabezpieczenia nalenoci podatkowych,

Zakamycze 2004, s. 171 i n.
16
192
Grzegorz Jdrejek
[10]
Zaspokojenie z przedmiotu zastawu skarbowego zgodnie z art. 47 7

Ord.Pod. nastpuje w trybie przepisw o postpowaniu egzekucyjnym w administracji. W doktrynie zwrcono uwag, i regulacja postpowania egzekucyjnego w administracji nie zawiera przepisu, ktry zakazywaby zbywania rzeczy ruchomej po zajciu. Nie ma rwnie
przepisu, ktry zakazywaby zbywania rzeczy ruchomej objtej zastawem skarbowym.
Naley podkreli, i zgodnie z art. 110f 1 u.p.e.a. Rozporzdzenie
nieruchomoci po jej zajciu nie ma wpywu na dalsze postpowanie egzekucyjne. Nabywca moe uczestniczy w postpowaniu
w charakterze zobowizanego. W kadym przypadku czynnoci egzekucyjne s wane w stosunku do nabywcy. W przypadku egzekucji
cywilnoprawnej ustawodawca zawar w art. 848 k.p.c. przepis zgodnie
z ktrym zajcie rzeczy ruchomej ma ten skutek, e rozporzdzenie
ruchomoci dokonane po zajciu nie ma wpywu na dalszy bieg postpowania, a postpowanie egzekucyjne z zajtej ruchomoci moe
by prowadzone rwnie przeciwko nabywcy. Przepis ten nie narusza
przepisw o ochronie nabywcy w dobrej wierze.
W doktrynie i orzecznictwie zarysoway si dwa stanowiska dotyczce dopuszczalnoci prowadzenia egzekucji z rzeczy obcionej
zastawem skarbowym wobec nabywcy rzeczy. Zgodnie z pierwszym
z nich nabywca rzeczy obcionej nie jest zobowizanym, a zatem
nie jest dopuszczalne prowadzenie postpowania egzekucyjnego17.
Zwolennik powyszej koncepcji S. Saltarius de lege ferenda, proponuje modyfikacj zawartej w art. 1a pkt 20 u.p.e.a. definicji legalnej zobowizanego, poprzez jej poszerzenie o te podmioty, ktre ponosz za
realizowane w administracyjnym postpowaniu egzekucyjnym nalenoci, odpowiedzialno o charakterze rzeczowym lub wprowadzenie
przepisu, ktry analogicznie jak w odniesieniu do dunika hipotecznego, dopuszczaby moliwo dochodzenia zabezpieczonej nalenoci w trybie sdowego postpowania egzekucyjnego18.
17
Por. S. Saltarius, Realizacja zastawu skarbowego w egzekucyjnym postpowaniu
administracyjnym, Przegld Prawa Egzekucyjnego 2008 nr 6-9, s. 81 i n.
S. Saltarius, Zastaw skarbowy jako gwarancja zaspokojenia wierzyciela iluzja

czy rzeczywisto?, Monitor Prawa Celnego i Podatkowego 2010 nr 2.
18
[11]
193
Zgodnie z drugim stanowiskiem reprezentowanym przez L. Guzka

do egzekucji z ruchomoci prowadzonej w egzekucyjnym postpowaniu administracyjnym zastosowanie winien znale art. 848 k.p.c.,
zgodnie z ktrym: Zajcie ma ten skutek, e rozporzdzenie ruchomoci dokonane po zajciu nie ma wpywu na dalszy bieg postpowania, a postpowanie egzekucyjne z zajtej ruchomoci moe by
prowadzone rwnie przeciwko nabywcy. Przepis ten nie narusza
przepisw o ochronie nabywcy w dobrej wierze19. Zdaniem autora
Uszczegowienie w przepisach k.p.c. ma na celu to, e postpowanie egzekucyjne w tym trybie moe si toczy nadal, bez koniecznoci nadawania klauzuli wykonalnoci przeciwko nabywcy zajtej
ruchomoci20.
Zgodnie z pogldem, wyraonym w uzasadnieniu uchway SN z dnia
7 maja 2010 r., (III CZP 20/10), dopuszczalno prowadzenia egzekucji ze zbytej rzeczy ruchomej obcionej zastawem wynika z brzmienia art. 42 7 Ord.Pod., zgodnie z ktrym zaspokojenie z przedmiotu
zastawu skarbowego nastpuje w trybie przepisw o postpowaniu egzekucyjnym wadministracji. Zdaniem SN: Przytoczony przepis nie
rozrnia midzy przypadkiem, w ktrym wacicielem przedmiotu zastawu skarbowego jest osoba zobowizana do spenienia wiadczenia
podatkowego, oraz przypadkiem, w ktrym wacicielem przedmiotu
zastawu skarbowego jest osoba niezobowizana do spenienia wiadczenia podatkowego, dlatego naley przyj, e przepis ten dotyczy
obu tych przypadkw, nie tylko zatem pierwszego, ale i drugiego.
Podzielajc generalne stanowisko, zgodnie z ktrym dopuszczalne
jest prowadzenie egzekucji ze zbytego przedmiotu objtego zastawem
skarbowym naley podkreli nastpujce argumenty, przemawiajce
za przyjtym rozwizaniem. Po pierwsze, brzmienie art. 42 3 Ord.
Pod., z ktrego wynika, e Skarb Pastwa (jednostka samorzdu terytorialnego) moe zaspokoi si z przedmiotu zastawu bez wzgldu na
zmian waciciela obcionej rzeczy lub uprawnionego z tytuu istnie19
L. Guzek, Egzekucja administracyjna zobowizania podatkowego, Monitor
Podatkowy 2000 nr 11, s. 28.
Tame.
20
194
Grzegorz Jdrejek
[12]
jcego prawa i przed wierzycielami osobistymi zastawcy21. Uznanie,

i zbycie rzeczy po ustawieniu zastawu skarbowego niweczy zabezpieczenie oraz uniemoliwia prowadzenie egzekucji zakada nieracjonalno ustawodawcy, ktry wprowadzi bezuyteczny instrument
prawny22. Naley zaznaczy, i de lege lata zastaw skarbowy powstaje poprzez obligatoryjny wpis do rejestru zastaww, ktre prowadzone
s przez urzdy skarbowe, przy czym sam wpis ma charakter konstytutywny (art. 42 1 Ord.Pod.)23.
Po drugie, orzecznictwo SN dopuszcza stosowanie w drodze analogii legis przepisw dotyczcych dochodzenia nalenoci cywilnoprawnych do dochodzenia nalenoci publicznoprawnych. Przykadowo,
zgodnie z uchwa w skadzie siedmiu sdziw Sdu Najwyszego
z dnia 12 marca 2003 r., III CZP 85/02, OSNC 2003, nr 10, poz.129 droga sdowa w sprawie, w ktrej Zakad Ubezpiecze Spoecznych domaga si na podstawie art. 527 k.c. ochrony nalenoci z tytuu skadki na ubezpieczenie spoeczne, jest dopuszczalna. Powysz uchwa
zaaprobowa SN m.in. w uzasadnieniu wyroku z dnia 13 maja 2005 r.
(I CK 677/04), podkrelajc, e konstrukcj cywilistycznej skargi pau21
Por. R. Mastalski, [w:] Ordynacja podatkowa, Wrocaw 2009, s. 251. Por. take
M. Niezgdka-Medek, [w:] Ordynacja podatkowa. Komentarz, Warszawa 2009, s. 275.
22
SN w uchwale z dnia 7 maja 2010 r., (III CZP 20/10) uzna, e Niedopuszczalno
prowadzenia egzekucji administracyjnej z przedmiotu zastawu skarbowego na
podstawie administracyjnego tytuu wykonawczego wydanego przeciwko podatnikowi
w przypadku, gdy nie jest on wacicielem tego przedmiotu, przy jednoczesnej
niemonoci wydania administracyjnego tytuu wykonawczego przeciwko osobie
bdcej wacicielem tego przedmiotu, oznaczaaby, e interwencja ustawodawcy
polegajca na dodaniu do art. 42 Ord.Pod. przepisu 7, stanowicego, i zaspokojenie
z przedmiotu zastawu skarbowego nastpuje w trybie przepisw o postpowaniu
egzekucyjnym w administracji, uczyniaby zastaw skarbowy w praktycznie doniosym
zakresie instytucj cakowicie martw. Wydaje si jednak, e stosowanie przepisw
egzekucyjnych w administracji, czy te przepisw egzekucyjnych cywilnych jest bez
znaczenia dla zastosowania wykadni funkcjonalnej przepisw Ordynacji Podatkowej,
regulujcych zastaw skarbowy. Niezalenie od rodzaju egzekucji celem zastawu
skarbowego jest zabezpieczenie nalenoci publicznoprawnych.
Por. szerzej, J. Goaczyski, Zastaw skarbowy na rzeczach ruchomych w prawie

polskim, Rejent 14.10 /2004, s. 147.
23
[13]
195
liaskiej naley obj take w drodze zastosowania analogiae legis,

wierzytelno publicznoprawn. W analizowanym przypadku nie ma
zatem przeszkd do zastosowania analogii legis z art. 848 k.p.c., ktry dotyczy skutkw zbycia rzeczy ruchomej po jej zajciu. Stosowanie
analogii jest tym bardziej uzasadnione, i zgodnie z przyjtym stanowiskiem doktryny zastaw skarbowy jest ograniczonym prawem rzeczowym, a tym samym instytucj prawa cywilnego24.
Po trzecie, ustawodawca zezwala na podstawie 3 art. 41 Ord.Pod.
na obcienie zastawem rzeczy ruchomych i zbywalnych praw majtkowych nalecych take donastpcw prawnych oraz osb trzecich odpowiadajcych za zalegoci podatkowe25. Skoro tak, to naley
uzna, i tym bardziej dopuszczalna jest egzekucja z obcionej rzeczy, ktra zostaa zbyta po ustanowieniu zastawu skarbowego.
Po czwarte, ustawodawca w art. 42 5 Ord.Pod, zawar katalog zdarze prowadzcych do wyganicia zastawu. Brak jest wrd tych zdarze, nawet przy zaoeniu, i powyszy katalog nie ma charakteru
zamknitego, zbycia rzeczy obcionej zastawem.
Wydaje si, e nie mona znale uzasadnienia dla pogldu, zgodnie z ktrym dopuszczalne jest prowadzenie egzekucji ze zbytego
przedmiotu obcionego zastawem skarbowym, w drodze wykadni gramatycznej przepisw regulujcych postpowanie egzekucyjne
w administracji oraz ordynacji podatkowej. Postpowanie egzekucyjne moe by prowadzone wycznie przeciwko osobie wobec, ktrej
wystawiony zosta administracyjny tytu wykonawczy, czyli wobec
zobowizanego. Od powyszej zasady istniej wyjtki, ale zgodnie
z regu exceptiones non sunt extendendae, powinny by one wykadane w sposb cisy. Ponadto regulacja, zgodnie z ktr egzekucja
moe by prowadzona przeciwko zobowizanemu stanowi przykad
tzw. normy semiimperatywnej, co oznacza, e wyznacza ona minimalny zakres ochrony jednej ze stron stosunku prawnego26. W konsekwen Por. J. Goaczyski, op. cit., s. 148; P. Czerski, op. cit., s. 12 i n.
24
Por. P. Czerski, op. cit., s. 171.
25
Por. szerzej, A. Kawako, H. Witczak, Prawo cywilne cz oglna, Warszawa

2006, s. 21.
26
196
Grzegorz Jdrejek
[14]
cji przepisy szczegowe mog wskazywa, kogo nie naley uzna za

zobowizanego w egzekucyjnym postpowaniu administracyjnym27.
Niedopuszczalne jest natomiast uznanie danej osoby za zobowizanego w drodze wykadni rozszerzajcej obowizujcych przepisw. Nie
budzi wtpliwoci, e zobowizanym w administracyjnym postpowaniu egzekucyjnym nie jest nabywca rzeczy obcionej zastawem skarbowym. W analizowanym w artykule przypadku mamy do czynienia
z luk w prawie, albowiem ustawodawca nie uregulowa skutkw dla
administracyjnego postpowania egzekucyjnego zbycia rzeczy ruchomej obcionej zastawem skarbowym. Prowadzenie egzekucji wobec
nabywcy przedmiotu wynika zatem ze stosowanego w drodze analogii
przepisu art. 848 k.p.c. Podstaw egzekucji nie jest natomiast administracyjny tytu wykonawczy, w ktrym nie jest wymieniony nabywca
przedmiotu obcionego zastawem skarbowym.
IV. Wnioski
Dopuszczalna jest droga sdowa w sprawie o ustalenie, e nabywca rzeczy obcionej zastawem skarbowym jest zobowizany do znoszenia egzekucji. Za takim rozwizaniem przemawia tak szerokie
pojcie drogi sdowej, przyjmowane w orzecznictwie TK jak i SN oraz
analiza przepisw u.p.e.a. jak i k.p.c., ktre dopuszczaj moliwo
wytoczenie powdztwa ekscydencyjnego o zwolnienie rzeczy zajtej
w trakcie egzekucyjnego postpowania administracyjnego.
Nie ma przeszkd do zastosowania w drodze analogii legis do
egzekucji z ruchomoci w postpowaniu egzekucyjnym w administracji, w tym take ruchomoci obcionej zastawem skarbowym,
przepisw art. 848 k.p.c. Dla rozstrzygnicia wszelkich wtpliwoci
naley rozway dodanie do przepisw regulujcych postpowanie egzekucyjne w administracji przepisu, zgodnie z ktrym zbycie rzeczy
ruchomej po jej zajciu, w tym take rzeczy obcionej zastawem skarbowym, nie ma wpywu na przebieg postpowania egzekucyjnego.
Co do wyjtkw co do zasady, e egzekucj administracyjn stosuje si wobec
zobowizanego por. szerzej, M. Masternak, [w:] Administracyjne postpowanie
egzekucyjne, Toru 2009, s. 33 i n.
27
[15]
197
Alienation of a Movable Asset Encumbered with Tax Lien

Summary
The article deals with selected problems referring to executive proceedings
in administration in case of alienation of a movable asset encumbered with
tax lien. A tax lien is a lien imposed in order to secure public imposts on
movables assets or property rights. According to the author, legal proceedings
are acceptable in order to conclude whether a purchaser of a movable asset
encumbered with a tax lien should abolish enforcement of administrative
decision. The basis for execution is not an executory entitlement in the
analyzed administrative case, but an appropriate provision of statutory law,
which is the article 848 of Civil Procedure Rules, used by way of analogy.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Tomasz Duraj
Uniwersytet dzki
POWOANIE JAKO PODSTAWA NAWIZANIA

STOSUNKU PRACY DYREKTORA
PRZEDSIBIORSTWA PASTWOWEGO
1. Zarys sytuacji prawnej dyrektora przedsibiorstwa
pastwowego
Dyrektor przedsibiorstwa pastwowego jest najwaniejszym organem zarzdzajco-wykonawczym przedsibiorstwa pastwowego1.

Bdc gwnym reprezentantem jego interesw, powinien dy do
zapewnienia efektywnego oraz skutecznego funkcjonowania przedsibiorstwa w obrocie prawnym w dugiej perspektywie czasowej.
Sytuacj prawn dyrektora przedsibiorstwa pastwowego reguluje
ustawa z dnia z dnia 25 wrzenia 1981 r. o przedsibiorstwach pastwowych2. Zgodnie z art. 30 cytowanego aktu, dyrektor wykonuje
swoje zadania jako piastun organu osoby prawnej, dziaajc obok innych organw przedsibiorstwa pastwowego, ktrymi s oglne zebranie pracownikw (delegatw) oraz rada pracownicza.
Zasadnicz rol dla pozycji dyrektora przedsibiorstwa pastwowego odgrywa art. 32 ustawy o pp., wedug ktrego jest on uprawniony
1
Por. szerzej T. Liszcz, Dyrektor przedsibiorstwa pastwowego jego status
prawny, PiZS 1982 nr 4; Teje, Stosunek pracy dyrektora przedsibiorstwa
pastwowego w PRL, Lublin 1986.
Tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm. Dalej ustawa o pp.
200
Tomasz Duraj
[2]
do zarzdzania przedsibiorstwem i reprezentowania go na zewntrz.

Dziaajc zgodnie z przepisami prawa, dyrektor podejmuje decyzje samodzielnie i ponosi za nie odpowiedzialno. Dyrektor przedsibiorstwa pastwowego nie jest jednak jedynym organem zarzdzajcym
i reprezentujcym przedsibiorstwo w obrocie prawnym. Ustawa
z dnia 25 wrzenia 1981 roku o samorzdzie zaogi przedsibiorstwa
pastwowego3 przyznaje bowiem organom samorzdowym szereg
istotnych kompetencji o charakterze stanowicym, pozwalajcych na
ich uczestnictwo w procesie zarzdzania przedsibiorstwem pastwowym (art. 10 i 24 cytowanej ustawy).
Na gruncie prawa przedsibiorstw pastwowych obowizuje podstawowa zasada tzw. domniemania kompetencji decyzyjnych dyrektora przedsibiorstwa4. Oznacza ona, i dyrektor moe podejmowa
wice rozstrzygnicia we wszystkich sprawach dotyczcych przedsibiorstwa pastwowego, ktre nie zostay w sposb wyrany zastrzeone konkretnym przepisem prawa do waciwoci stanowicych
organw samorzdu zaogi czy te organu zaoycielskiego. W tym
wanie zakresie dyrektor, zgodnie z brzmieniem art. 32 ust. 2 ustawy
o pp., podejmuje decyzje samodzielnie ponoszc za nie odpowiedzialno. W sytuacji zaistnienia wtpliwoci, co do tego czy podmiotem
waciwym do rozstrzygnicia danej sprawy jest organ samorzdu zaogi, czy te dyrektor przedsibiorstwa pastwowego, przyjmuje si
domniemanie kompetencji dyrektora, albowiem jego uprawnienia
w zakresie zarzdzania przedsibiorstwem w przeciwiestwie do
kompetencji organw samorzdowych nie zostay okrelone wyczerpujco, lecz opieraj si na generalnej formule, wynikajcej z art. 32
ustawy o pp.5.
Dz. U. Nr 24, poz. 123 ze. zm. Dalej ustawa o szpp.
Por. np. A. Kidyba, Dyrektor jako organ przedsibiorstwa pastwowego, Warszawa

1993, s. 158-160; A. Walaszek-Pyzio, Organy przedsibiorstwa pastwowego
a zasada jednoosobowego kierownictwa, Krakowskie Studia Prawnicze 1985, s. 62;
G. Bieniek, Przedsibiorstwa pastwowe przepisy i komentarz, Warszawa 1997,
s. 112-113.
4
Por. np. G. Bieniek, Przedsibiorstwa pastwowe, cit., s. 112; Z. Kubot,

Odpowiedzialno dyrektora przedsibiorstwa pastwowego, Wrocaw 1995, s. 38;
5
[3]
201
W literaturze przedmiotu przyjmuje si, i sposb wyznaczania

kompetencji dyrektora pozwala uzna, e w przedsibiorstwach pastwowych nadal znajduje zastosowanie zmodyfikowana zasada jednoosobowego kierownictwa6. O utrzymaniu tej zasady wiadcz
liczne przepisy przyznajce dyrektorowi przedsibiorstwa samodzieln i wzgldnie niezalen pozycj zarwno wobec organw samorzdu zaogi, jak i organu zaoycielskiego. Jej gwarancj w stosunku do
oglnego zebrania i rady pracowniczej s przysugujce dyrektorowi
przedsibiorstwa pastwowego kompetencje w zakresie wstrzymania
wykonania niezgodnych z przepisami prawa uchwa organw samorzdu zaogi (art. 41 ustawy o szpp.) oraz zaskarenia uchwa rady
pracowniczej, ktre istotnie naruszaj interes oglnospoeczny (art. 44
ust. 2 ustawy o szpp.). Ponadto samodzielna pozycja dyrektora przedsibiorstwa pastwowego zostaa rwnie zaakcentowana w przepisach regulujcych tryb rozstrzygania sporw midzy nim a rad
pracownicz, ktre w ostatecznym rozrachunku mog trafi na drog
sdow. Z kolei gwarancj niezalenoci dyrektora przedsibiorstwa
pastwowego wobec organu zaoycielskiego jest przyjta w art. 58
ust. 2 ustawy o pp. zasada ograniczajca prawo wadczego wkraczania tego organu w sprawy przedsibiorstwa jedynie do sytuacji wyranie przewidzianych przepisami rangi ustawowej. Zgodnie za z art. 63
ust. 1 cytowanej ustawy, dyrektorowi przyznano prawo wniesienia
sprzeciwu w stosunku do decyzji podjtych wobec przedsibiorstwa
przez organ zaoycielski, ktry ostatecznie moe by rozstrzygany
w postpowaniu sdowym.
Wyrazem zasady jednoosobowego kierownictwa jest zagwarantowanie dyrektorowi przedsibiorstwa pastwowego szerokich uprawnie do samodzielnego wydawania decyzji, zwaszcza w zakresie
B. Ziemianin, Aktualne problemy wspdziaania dyrektora z organami samorzdu
zaogi, [w:] Status prawny dyrektora przedsibiorstwa pastwowego Materiay na
konferencj naukow, Pozna 1988, s. 42.
6
Zob np. Z. Kubot, op. cit., s. 38-39; A. Kidyba, W kwestii obowizywania zasady
jednoosobowego kierownictwa przedsibiorstwem pastwowym, Organizacja-MetodyTechnika 1986 nr 6, s. 9-10; W. Hoff, Dyrektor a samorzd w przedsibiorstwie
pastwowy, Organizacja-Metody-Technika 1983 nr 10, s. 6.
202
Tomasz Duraj
[4]
biecego zarzdzania przedsibiorstwem, jak rwnie to, i dyrektorowi podlegaj wszyscy pracownicy zatrudnieni w przedsibiorstwie,
wobec ktrych moe on dziaa jednoosobowo7. Ponadto, dyrektor
przedsibiorstwa pastwowego jest podmiotem wyposaonym przez
ustawodawc w generalne upowanienie do reprezentowania tego
przedsibiorstwa. W literaturze przedmiotu przyjmuje si, e dyrektor
nie ma jednak monopolu cywilnoprawnej reprezentacji przedsibiorstwa pastwowego. S bowiem sytuacje, w ktrych wyjtkowo uprawnienia do reprezentowania przedsibiorstwa pastwowego przysuguj
radzie pracowniczej. Dotyczy to gwnie sfery stosunkw administracyjnych, czyli takich, ktre wystpuj midzy przedsibiorstwem
pastwowym a organem zaoycielskim8.
Podsumowujc mona stwierdzi, i dyrektor przedsibiorstwa
pastwowego dziaa w specyficznym ukadzie zalenoci, ktry nie wpywa korzystnie na skuteczno i efektywno funkcjonowania przedsibiorstw w obrocie gospodarczym. Z jednej bowiem
strony, dyrektor musi w procesie zarzdzania wsppracowa z organami samorzdu zaogi, ktrym ustawodawca przyzna szereg istotnych kompetencji odnoszcych si do spraw o kluczowym znaczeniu
dla przedsibiorstwa. Organy te, uczestniczc w zarzdzaniu przedsibiorstwem, reprezentuj przede wszystkim zaog, co powoduje, i
w praktyce wiele decyzji strategicznych dla przedsibiorstwa podejmuj przez pryzmat interesw pracowniczych, ktre najczciej nie s
zbiene z interesami samego przedsibiorstwa. Z drugiej za strony,
mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej organ zaoycielski posiada
moliwo skutecznego zablokowania czynnoci prawnych dokonywanych przez przedsibiorstwo pastwowe, majcych za przedmiot jego
mienie zaliczone do rzeczowego lub finansowego majtku trwaego
A. Kidyba, W kwestii obowizywania, cit., s. 10; Z. Kubot, op. cit., s. 39.
Por. np. art. 63 i art. 64 oraz art. 33 ust. 1 i art. 37 ust. 1 ustawy o pp. Por. te
m.in.. A. Kidyba, Dyrektor jako organ, cit., s. 114 i n.; Z. Kubot, op. cit., s. 39-40;
B. Ksiopolski, Status prawny dyrektora przedsibiorstwa pastwowego uwagi
wstpne, [w:] Status prawny dyrektora przedsibiorstwa pastwowego w warunkach
reformy gospodarczej, red. B. Ksiopolski, Wrocaw 1983, s. 15-16; B. Ziemianin,
op. cit., s. 43.
8
[5]
203
(art. 46a ustawy o pp.). Ma on rwnie kompetencj w zakresie wstrzymania wykonania decyzji dyrektora sprzecznych z prawem, zobowizujc go do ich zmiany lub cofnicia (art. 61 ustawy o pp.). Powyszy
ukad zalenoci skutkuje formu tzw. trjkta bermudzkiego, ktra
w razie konfliktu moe doprowadzi, w skrajnym przypadku, do paraliu decyzyjnego, co moe mie negatywne konsekwencje dla skutecznego i efektywnego zarzdzania przedsibiorstwem pastwowym9.
2. Nawizanie stosunku pracy na podstawie powoania
z dyrektorem przedsibiorstwa pastwowego
Powoanie jako samodzielna podstawa nawizania stosunku pracy

z dyrektorem przedsibiorstwa pastwowego po raz pierwszy pojawio
si w dekrecie o przedsibiorstwach pastwowych z dnia 26 padziernika 1950 roku10. Artyku 14 ust. 1 cytowanego aktu stanowi, i na
czele przedsibiorstwa stoi dyrektor, ktry samodzielnie kieruje dziaalnoci przedsibiorstwa i jest za ni odpowiedzialny. Powoanie dyrektora, w trybie art. 14 dekretu z 1950 roku, zgodnie z dominujcym
stanowiskiem doktryny11 oraz orzecznictwa Sdu Najwyszego12, uznane zostao za niezalen od umowy o prac, mianowania, nakazu pra Por. A. Patulski, Zatrudnianie i wynagradzanie kadry menederskiej redniego
i wyszego szczebla, Gdask 2001, s. 105-106.
9
Tekst jedn. Dz. U. z 1960 r., Nr 18, poz. 111.
10
Por. m.in. C. Staski, O powoywaniu organw przedsibiorstwa pastwowego,

PUG 6.8/1953, s. 277 i n.; R. Ciechowicz, O rejestracji przedsibiorstw
pastwowych, PUG 6.12/1953, s. 446-447; W. Broniewicz, W kwestii powoania
i odwoania dyrektora przedsibiorstwa pastwowego, NP 11.11/1955, s. 66 i n;
P. Kosiewicz, Instytucja powoania w prawie pracy a powoanie pozorne, PiP
21.6/1966, s. 995 i n.; T. Biczycka-Majewska, Powoanie na stanowisko dyrektora
przedsibiorstwa pastwowego, PiZS 1965 nr 11, s. 9; J. Joczyk, Spory ze stosunku
pracy, Warszawa 1965, s. 10; Z. Salwa, Systematyka stosunkw pracy (ich rodzaje
i podmioty), Warszawa 1970, s. 15 i n.
11
12
Por. np. wyrok SN z dnia 16 lutego 1954 r., I C 2055/53, NP 10.5-6/1954,
s. 179 i n.; wyrok SN z dnia 28 maja 1954 r., II CO 25/54, PiP 11.5-6/1956, s. 10721073; uchwaa SN z dnia 14-23 grudnia 1959 r., I CO 39/59, OSN 1960 nr 4, poz.
91; uchwaa SN z 24 stycznia 1959 r., I CO 27/58, OSN 1960, nr 2; wyrok SN z dnia
204
Tomasz Duraj
[6]
cy czy te wyboru, podstaw nawizania stosunku pracy. Uzasadnienie

wyodrbnienia instytucji powoania jako samodzielnej podstawy zatrudnienia dyrektora przedsibiorstwa pastwowego miao charakter
wieloaspektowy. Zasadniczym motywem wprowadzenia tej konstrukcji prawnej bya ch zagwarantowania organom pastwa, decydujcym o obsadzaniu naczelnych stanowisk kierowniczych w gospodarce
uspoecznionej, penej swobody w zakresie odwoywania dyrektorw
przedsibiorstw13, co nie byo moliwe w przypadku umowy o prac
czy te nominacji14. To z kolei dawao pastwu daleko idc kontrol
w zakresie kierowania gospodark socjalistyczn15. Ponadto, wedug
L. Florka, obsadzenie stanowiska dyrektora w drodze powoania przez
jednostk nadrzdn usytuowan poza zakadem pracy zapewniao mu
wikszy autorytet wrd zaogi oraz niezaleno od struktur organizacyjnych funkcjonujcych w przedsibiorstwie pastwowym, ktre
to elementy s niezbdne dla prawidowego wykonywania odpowiedzialnych funkcji kierowniczych16.
Kwesti charakteru prawnego stosunku, w ramach ktrego dyrektor
wiadczy prac na rzecz przedsibiorstwa pastwowego rozstrzygn
uchwalony dnia 26 czerwca 1974 roku kodeks pracy17. Kodeks ten, bdc pierwszym aktem ustawowym podnoszcym na szerok skal instytucj powoania do rangi odrbnej podstawy nawizania stosunku
pracy, usankcjonowa tym samym definitywnie prezentowane wcze
niej przez przedstawicieli nauki prawa pracy i orzecznictwo sdowe
3 wrzenia 1968 r., I PR 276/68, OSPiKA 1970, nr 3, poz. 60; wyrok SN z dnia
3 lipca 1964 r., II PR 408/64, OSPiKA 1965 nr 7-8, poz. 162.
Sam fakt utraty zaufania do dyrektora przedsibiorstwa pastwowego by
wystarczajcym powodem jego natychmiastowego odwoania z zajmowanego
stanowiska. Por. J. Stelina, Zakres podmiotowy stosunkw pracy z powoania po
nowelizacji kodeksu pracy, PiZS 1996 nr 6, s. 43.
13
Por. np. T. Liszcz, Stosunek pracy dyrektora, cit., s. 91.
14
Por. P. Kosiewicz, op. cit., s. 1006.
15
L. Florek, Instytucja powoania przewidziana w ustawie o pracownikach rad

narodowych, Pal 16.2/1971, s. 44.
16
Tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze. zm. dalej kp.
17
[7]
205
stanowisko, wskazujce na powoanie jako jedyne rdo zatrudnienia

dyrektora przedsibiorstwa pastwowego.
Ustawodawca, uchwalajc w 1981 roku now regulacj prawn
dotyczc funkcjonowania przedsibiorstw pastwowych w obrocie
prawnym, zachowa dotychczasow konstrukcj, przewidujc, i dyrektor jest pracownikiem przedsibiorstwa pastwowego, z ktrym
nawizanie stosunku pracy nastpuje w drodze odrbnego aktu powoania. Co wicej, z przepisw ustawy o pp. wynika, e akt powoania
w rozumieniu art. 68 i n. kodeksu pracy, moe by jedynym dopuszczalnym stosunkiem prawnym, w oparciu o ktry dyrektor ten bdzie
mg wiadczy prac na rzecz przedsibiorstwa pastwowego18. Na
uwag zasuguje jednak fakt, i powysza teza nie zostaa wprost sformuowana w jednym przepisie cytowanego aktu, lecz naley j wyprowadza z kilku artykuw, zawartych w rozdziale smym ustawy o pp.,
powiconym problematyce organw tego przedsibiorstwa19.
W literaturze przedmiotu przyjmuje si de lege lata niedopuszczalno zastosowania innej ni powoanie formy zatrudnienia w odniesieniu
do dyrektora przedsibiorstwa pastwowego. Oczywicie naleaoby
zastanowi si nad sytuacj, w ktrej strony wbrew ustawowemu nakazowi zatrudnienia dyrektora przedsibiorstwa w oparciu o stosunek
pracy z powoania wykorzystaj wobec niego inn podstaw zatrudnienia. W takim przypadku moim zdaniem bd istniay uzasadnione przesanki do tego, aby zastosowa do zawartej midzy stronami
czynnoci prawnej sankcj bezwzgldnej niewanoci, z uwagi na
18
Do odosobnionych naley stanowisko, jakie w tej kwestii zaj T. Zieliski,
Zarys wykadu prawa pracy2, II, Katowice 1984, s. 39-40, 42 i 149 ktry uzna,
e w przypadku, gdy dyrektora przedsibiorstwa pastwowego ustanawia rada
pracownicza, podstaw nawizania z nim stosunku pracy jest wybr w rozumieniu
art. 73 kp. Taki pogld stanowczo skrytykowaa T. Liszcz, Charakter prawny aktu
powoania na stanowisko dyrektora przedsibiorstwa pastwowego, PiP 41.8/1986,
s. 94, wskazujc i utosamianie powoania dyrektora przedsibiorstwa pastwowego
przez rad pracownicz z wyborem jest niezgodne zarwno z przepisami ustawy o pp.
dotyczcymi powoania, jak rwnie z przepisami kodeksu pracy o stosunku pracy
z wyboru.
Chodzi tu przede wszystkim o art. 33 i 34 w zw. z art. 38 i 40 ust.1 ustawy o pp.
19
206
Tomasz Duraj
[8]
sprzeczno tej czynnoci z ustaw (art. 58 1 kc.20. w zw. z art. 300

kp.)21. Wedug T. Liszcz22, dla zakwestionowania wanoci umowy
o prac zawartej z kandydatem na stanowisko dyrektora przedsibiorstwa pastwowego mona take wykorzysta cywilistyczn konstrukcj umowy o wiadczenie niemoliwe (art. 387 1 kc. w zw. z art. 300
kp.).
Zgodnie z art. 33 ust. 1 ustawy o pp. co do zasady organem
waciwym do powoania dyrektora przedsibiorstwa pastwowego
jest rada pracownicza. Take organ zaoycielski posiada kompetencje
w tym zakresie, tyle e w jego przypadku ustawodawca w sposb wyczerpujcy okrela rodzaje przedsibiorstw, w ktrych powouje on
dyrektora. Dotyczy to przedsibiorstw uytecznoci publicznej (art.
34 ust. 1 ustawy o pp.), przedsibiorstw nowo organizowanych oraz
tych, w ktrych rada pracownicza w terminie 6 miesicy nie wykorzystaa uprawnie do powoania dyrektora (art. 33 ust. 2 ustawy o pp.),
jak rwnie przedsibiorstw przemysu obronnego, przedsibiorstw
podlegych Ministrowi Finansw, Narodowemu Bankowi Polskiemu
i Ministrowi Sprawiedliwoci, dziaajcych w oparciu o przepisy wykonawcze wydane na podstawie art. 3 ustawy o pp.23. Zgodnie z art. 35
ust. 1 ustawy o pp., dyrektora przedsibiorstwa powouje si spord
kandydatw wyonionych w drodze konkursu. Powoanie za dyrektora bez przeprowadzenia konkursu jest niewane24.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze
20
zm.)
Por. T. Liszcz, Niewano czynnoci prawnych w umownych stosunkach pracy,

Warszawa 1977, s. 182 i n., zwaszcza s. 197-198.
21
T. Liszcz, Stosunek pracy dyrektora, cit., s. 68.
22
Organ zaoycielski posiada rwnie kompetencje w zakresie powoywania

dyrektorw przedsibiorstw publicznych, do ktrych nie maj zastosowania przepisy
ustawy o pp. (art. 4 cytowanej ustawy). Por. szerzej m. in. G. Bieniek, Przedsibiorstwa
pastwowe, cit., s. 113 i n.
23
24
Szczegowe zasady realizacji konkursw na stanowisko dyrektora
przedsibiorstwa pastwowego okrela rozporzdzenie RM z dnia 21 grudnia 1994 r.
w sprawie organizacji i trybu przeprowadzania konkursu na stanowisko dyrektora
przedsibiorstwa pastwowego (Dz.U. Nr 138, poz. 729). Na temat konkursw
[9]
207
Biorc pod uwag przepisy ustawy o pp. oraz art. 68 1 kp. naley stwierdzi, i powoanie dyrektora przedsibiorstwa pastwowego
wywouje podwjny skutek prawny. Po pierwsze, akt powoania powoduje powierzenie danej osobie stanowiska kierowniczego, nadajc
jej z mocy ustawy o pp. status organu przedsibiorstwa i wyposaajc j w okrelone prawem kompetencje w sferze zarzdzania i reprezentacji. Po drugie za, skutkiem tego aktu jest nawizanie stosunku
pracy, do ktrego w sprawach nieuregulowanych odrbnie ustaw
o pp. bd miay zastosowanie przepisy prawa pracy, a w szczeglnoci kodeks pracy. Powysze skutki nastpuj jednoczenie, przy czym
ich trwanie moe by zrnicowane w czasie, bowiem stosunek pracy
powstay w tym trybie moe trwa duej ni piastowane stanowisko
dyrektora, na ktre dana osoba zostaa powoana.
Stosunek pracy dyrektora przedsibiorstwa pastwowego nawizuje si w terminie okrelonym w akcie powoania, a jeeli termin ten
nie zosta ustalony, wwczas stosunek zatrudnienia powstaje w dniu
dorczenia powoania (art. 682 1 kp.). Pomimo i powoanie dyrektora przedsibiorstwa pastwowego jest jednostronnym aktem uprawnionego organu, to jednak zasadnicz przesank powstania na jego
podstawie zobowizaniowego stosunku pracy jest uprzednia zgoda kandydata do penienia omawianej funkcji (art. 11 kp.)25. Zgodnie
z art. 36 ustawy o pp., dyrektor przedsibiorstwa powoywany jest na
okres 5 lat lub na czas nieokrelony.
Poniewa ustawodawca nie rozstrzygn w sposb jednoznaczny
charakteru prawnego aktu powoania na stanowisko dyrektora przedsibiorstwa, ani w ustawie o pp., ani w przepisach kodeksu pracy, do
dzi w literaturze przedmiotu utrzymuj si rne pogldy na temat
jego kwalifikacji prawnej26. Cz przedstawicieli doktryny nawiorganizowanych na najwysze stanowiska kierownicze por. szerzej T. Duraj, Pojcie
i klasyfikacja konkursw na stanowiska kierownicze PiZS 2001 nr 12, s. 10 i n.;
Tene, Konkurs na stanowiska kierownicze wybrane problemy prawne, Humanizacja
Pracy 2002 nr 4, s. 63 i n.
Por. np. L. Florek, T. Zieliski, Prawo pracy, Warszawa 1999, s. 69.
25
Powyszy spr ma znaczenie nie tylko doktrynalne, bowiem od okrelenia

charakteru prawnego aktu powoania zaley to, wedug jakich przepisw bdzie
26
208
Tomasz Duraj
[10]
zujc do stanowiska, jakie dominowao na gruncie dekretu z 1950

roku uwaa, e akt powoania ma charakter aktu administracyjnego,
niezalenie od tego, jaki organ powouje dyrektora przedsibiorstwa
pastwowego27. O ile jednak powysza koncepcja miaa swoje uzasadnienie w latach 50., kiedy to dyrektor przedsibiorstwa by uznawany
za organ administracji gospodarczej, a jedynym podmiotem uprawnionym do jego powoywania by organ administracji pastwowej, o tyle
na gruncie obowizujcego stanu prawnego pogld ten przestaje by
aktualny28.
W literaturze przedmiotu mona si rwnie spotka ze stanowiskiem, w myl ktrego powoanie naley traktowa jako jednostronny
akt prawa pracy bdcy aktem polityki kadrowej, czy te aktem powierzenia okrelonego stanowiska29. Zasadnicz saboci takiej kwalifikacji prawnej aktu powoania jest to, i nie uwzgldnia ona tego,
e powoanie dyrektora przedsibiorstwa pastwowego jest rwnie
rdem ustanowienia organu osoby prawnej, a szereg istotnych elementw skadajcych si na instytucj powoania, takich jak podmioty
uprawnione do nawizania stosunku pracy z dyrektorem, tryb tego pooceniana wadliwo tego aktu i pynce z niej skutki. Tak m. in. H. Lewandowski,
Zakres podmiotowy i przedmiotowy kodeksu pracy. Uwagi de lege ferenda, RPEiS
50.4/1988, s. 33; T. Liszcz, Charakter prawny aktu powoania, cit., s. 89.
27
Por. np. G. Bieniek, Niektre zagadnienia dotyczce statusu prawnego dyrektora
przedsibiorstwa pastwowego, PiZS 1982 nr 4, s. 30 i n.; Taki sam pogld
wyrazi take SN w uzasadnieniu postanowienia z dnia 25 kwietnia 1983 r. (IV PRN
1/83, OSPiKA 1983, nr 12, poz. 268). Por. take m. in. Z. Salwa, Prawo pracy
i ubezpiecze spoecznych, Warszawa 1996, s. 133; T. Zieliski, op. cit., s. 38.
Tak H. Lewandowski, [w:] Przedsibiorstwo pastwowe i samorzd jego

zaogi. Komentarz, red. A. Rembieliski, Warszawa-d 1987, s. 225. Przeciwko
uznaniu powoania za akt administracyjny opowiedzieli si take m. in. Z. Kubot,
W. Sanetra, Odwoanie dyrektora przedsibiorstwa pastwowego, PiZS 1983 nr
9, s. 27; A. Patulski, W. Hoff, Dyrektor przedsibiorstwa pastwowego, [w:] Prawo
przedsibiorstw pastwowych, red. S. Pitek, Warszawa 1986, s. 87.
28
29
Tak m.in. L. Bar, W. Szubert, Refleksje nad ustawami o przedsibiorstwach
pastwowych i o samorzdzie zaogi, PiP 38.5/1983, s. 20-21; Kodeks pracy.
Komentarz, red. J. Joczyk, Warszawa 1977, s. 257. Por. te A. Patulski, W. Hoff,
op. cit., s. 88.
[11]
209
woania oraz zakres uprawnie i obowizkw dyrektora przedsibiorstwa, zostaa uregulowana poza prawem pracy, w przepisach ustawy
o pp. i innych aktach prawnych dotyczcych funkcjonowania tyche
przedsibiorstw30.
Trzecia grupa pogldw przyjmuje dualistyczn koncepcj aktu
powoania dyrektora przedsibiorstwa pastwowego, uznajc go za
instytucj o charakterze midzygaziowym. Wedug niej, jeeli powoania dyrektora dokonuje organ zaoycielski, wwczas mamy do
czynienia z aktem administracyjnym, z kolei gdy czyni to rada pracownicza, bdca organem samorzdu zaogi, akt powoania jest czynnoci prawn organu kolegialnego (uchwa)31. Osobicie jednak
uwaam, i de lege lata najbardziej waciwy jest pogld, w myl ktrego instytucja powoania dyrektora przedsibiorstwa pastwowego
ma jednolity charakter prawny niezalenie od tego czy organem dokonujcym powoania jest organ zaoycielski, czy te rada pracownicza.
Wedug mnie, powoanie naley traktowa jako akt o podwjnej kwalifikacji prawnej (jako decyzj gospodarcz i czynno prawa pracy),
ktry powinien by oceniany przez pryzmat prawa gospodarczego oraz
prawa pracy32. Z przedstawion tu koncepcj zbiene jest stanowisko
wyraone w uzasadnieniu wyroku z dnia 21 padziernika 1983 roku,
w ktrym Sd Najwyszy charakteryzujc stosunki czce przedsibiorstwo pastwowe z organem zaoycielskim stwierdzi, i zawieraj one w sobie zarwno elementy administracyjne, jak rwnie elementy cywilne, co nadaje tym stosunkom prawnym swoisty charakter
stosunkw gospodarczo prawnych, ktre trudno zakwalifikowa do
stosunkw administracyjno prawnych. Stosunki te regulowane s
Tak samo m.in. T. Liszcz, Charakter prawny aktu powoania, cit., s. 88;
A. Nowak, Odwoanie ze stanowisk w jednostkach samorzdu terytorialnego
obsadzanych na podstawie aktu powoania, Z Problematyki Prawa Pracy i Polityki
Socjalnej, Prace Naukowe U. 9/1992, s. 56-57.
30
Tak np. T. Liszcz, Charakter prawny aktu powoania, cit., s. 90 i n.; J. Wiszniewski,
Przedsibiorstwo pastwowe, Warszawa 1988, s. 208; A. Kidyba, Dyrektor jako organ,
cit., s. 32-33.
31
Por. szerzej Z. Kubot, W. Sanetra, Powoanie dyrektora przedsibiorstwa

pastwowego, PiP 38.5/1983, s. 34-36.
32
210
Tomasz Duraj
[12]
zdaniem sdu wycznie przez ustaw o pp. i wydane na jej podstawie przepisy wykonawcze33.
Akt powoania dyrektora przedsibiorstwa pastwowego musi by
dokonany w formie pisemnej, a w swej treci winien zwiera te wszystkie elementy, ktrych ustawodawca wymaga, zgodnie z art. 29 kp., od
stron umowy o prac34. Oznacza to, e akt powoania powinien precyzowa strony stosunku pracy nawizanego na jego podstawie, rodzaj
powoania (terminowe czy na czas nieokrelony) oraz warunki pracy
i pacy dyrektora przedsibiorstwa pastwowego, a w szczeglnoci:
rodzaj pracy; miejsce jej wykonywania; wynagrodzenie odpowiadajce rodzajowi pracy, ze wskazaniem jego skadnikw; wymiar czasu
pracy oraz termin rozpoczcia pracy.
Na gruncie obowizujcego stanu prawnego zgodnie z art. 40 ust. 1
ustawy o pp. czynnoci prawne w zakresie stosunku pracy dyrektora przedsibiorstwa wykonuje organ uprawniony do jego powoania.
W uzasadnieniu uchway z dnia 5 lipca 1991 roku35 Sd Najwyszy
stwierdzi, i myl przewodni tego przepisu byo wprowadzenie
przez ustawodawc regulacji zmierzajcej do tego, aby dyrektor nie
decydowa samodzielnie o swoich pacach i innych roszczeniach majtkowych wobec przedsibiorstwa w czasie sprawowania swej funkcji. Suszny wdaje si pogld zgaszany w literaturze przedmiotu, i
w cytowanym wyej art. 40 ust. 1 chodzi o organ uprawniony w danej chwili do powoania dyrektora, a nie ten ktry go faktycznie powoa36. Wedug tej interpretacji, pomimo i w przedsibiorstwach nowo
organizowanych i tych, w ktrych rada pracownicza nie ustanowia dyrektora w okresie szeciu miesicy, podmiotem powoujcym go by
III PRN I/83, OSNCP 1984 nr 6, poz. 95.
33
Wynika to z art. 29 5 kp., w myl ktrego przypisy cytowanego artykuu stosuje

si odpowiednio do stosunkw pracy nawizanych na innej podstawie ni umowa
o prac, a wic take do aktu powoania dyrektora przedsibiorstwa pastwowego.
34
I PZP 25/91, OSNCP 1992 nr 2, poz. 31.
35
Tak A. Patulski, op. cit., s. 111. Organ faktycznie powoujcy dyrektora

ksztatuje jego warunki pracy i pacy jedynie w fazie nawizania z nim stosunku
pracy, co sugeruje art. 40 ust. 2 ustawy o pp. Tak te G. Bieniek, Przedsibiorstwa
pastwowe, cit., s. 140.
36
[13]
211
organ zaoycielski, to jednak dalsze kompetencje w zakresie czynnoci prawnych ze stosunku pracy dyrektora realizowa bdzie rada, jako
organ uprawniony do powoania dyrektora37. Pojcie tych czynnoci
nie zostao przez ustawodawc doprecyzowane w art. 40 ustawy o pp.
Zgodnie z zapatrywaniami doktryny naley przyj szerokie rozumienie tego terminu, obejmujce nie tylko czynnoci prawne sensu stricto dotyczce powstania, realizacji i ustalania stosunku pracy dyrektora
przedsibiorstwa, ale take czynnoci faktyczne, w szczeglnoci odnoszce si do ustalenia wysokoci wynagrodzenia za prac dyrektora
oraz wewntrznej jego struktury38.
3. Rozwizanie stosunku pracy opartego na akcie powoania
z dyrektorem przedsibiorstwa pastwowego
W szczeglny i nietypowy sposb polski ustawodawca uregulowa

problematyk rozwizania z dyrektorem przedsibiorstwa pastwowego stosunku pracy powstaego na podstawie powoania. O ile bowiem
na gruncie obowizujcego prawa nie budzi zastrzee zasada usuwalnoci osb ze stanowisk obsadzanych w ramach instytucji powoania,
oznaczajca nie tylko atwo dokonywania zmian na tych stanowiskach, lecz rwnie cakowit swobod pozbawiania zatrudnienia pracownikw, ktrzy podjli prac na podstawie powoania, w kadym
czasie i bez koniecznoci wskazywania jakichkolwiek przyczyn, o tyle
w stosunku do dyrektora przedsibiorstwa pastwowego powysza regua ulega ograniczeniu, z uwagi na szczeglny tryb odwoania tej kategorii pracownikw, jaki zosta przewidziany w ustawie o pp.39.
Tak G. Bieniek, Przedsibiorstwa pastwowe, cit., s. 140.
37
Por. G. Bieniek, tame. Por. te Z. Kubot, op. cit., s. 91-92. Przy ustalaniu
struktury oraz wysokoci wynagrodzenia dyrektora przedsibiorstwa pastwowego
maj zastosowanie ograniczenia wynikajce z ustawy z dnia 3 marca 2000 r.
o wynagradzaniu osb kierujcych niektrymi podmiotami prawnymi (Dz.U. Nr 26,
poz. 306 ze zm.).
38
Wedug Z. Kubota, op. cit., s. 186 uksztatowanie uprawnie do odwoania

dyrektora przedsibiorstwa pastwowego jest swoiste, czy wrcz nietypowe,
39
212
Tomasz Duraj
[14]
Gdy chodzi o kompetencje do odwoania dyrektora przedsibiorstwa

pastwowego, obowizuje generalna zasada, i uprawnienia w tym zakresie przysuguj organowi, ktry go powoa (art. 70 1 kp.). Ustawa
o pp. przewiduje jednak pewne odstpstwa od powyszej reguy, co
przede wszystkim dotyczy przedsibiorstw nowo organizowanych
oraz tych, w ktrych organ zaoycielski powoa dyrektora, jeeli rada
pracownicza nie wykorzystaa w terminie 6 miesicy przysugujcych
jej w tym zakresie uprawnie (art. 33 ust. 2 ustawy o pp.)40. Specyfika
omawianego trybu wie si z tym, i ustawodawca przewidzia moliwo wzajemnego wpywania organu zaoycielskiego i rady pracowniczej na decyzje w zakresie odwoania dyrektora przedsibiorstwa
pastwowego. Nie sposb nie zauway tego, e ustawa stawia organ zaoycielski w uprzywilejowanej pozycji, przyznajc mu stanowczy wpyw na odwoanie dyrektora przez rad pracownicz. Wynika to
z art. 37 ustawy o pp., zgodnie z ktrym rada ta moe odwoa dyrektora przedsibiorstwa jedynie za zgod organu zaoycielskiego. Jej brak
skutkuje za niewanoci uchway podjtej bez dopenienia powyszego wymogu. Ponadto, ustawa o pp. przyznaa organowi zaoycielskiemu dosy szerokie kompetencje do podejmowania samodzielnych
decyzji dotyczcych odwoania dyrektora przedsibiorstwa, w stosunku do ktrych radzie pracowniczej nie przysuguje sprzeciw w trybie
art. 63 cytowanego aktu41. Pewnym wzmocnieniem uprawnie rady
w omawianym zakresie jest unormowanie zawarte w art. 45 ustawy
o pp., ktre ma zastosowanie do przypadkw, gdy podmiotem waw porwnaniu z pozbawieniem stanowiska osb zarzdzajcych innymi organizacjami
gospodarczymi, zwaszcza czonkw zarzdu spek kapitaowych.
W obu wskazanych tu przypadkach ustawodawca przyznaje organowi
zaoycielskiemu jedynie prawo powoania dyrektora, natomiast kompetencje
w zakresie jego odwoania przysuguj ju radzie pracowniczej. Ponadto, odstpstwem
od zasady wyraonej w art. 70 1 kp. jest take regulacja zawarta w art. 37 ust. 4
ustawy o pp., w ramach ktrej organ zaoycielski odwouje dyrektora przedsibiorstwa
w razie nie odwoania go przez rad pracownicz z przyczyn, o ktrych mowa w
art. 42 ustawy o pp. Por. np. G. Bieniek, Przedsibiorstwa pastwowe, cit., s. 125;
A. Patulski, op. cit., s. 106.
40
Dotyczy to decyzji, ktre organ zaoycielski moe podejmowa w zwizku

z zaistnieniem przyczyn wskazanych w art. 37a i 65 ustawy o pp.
41
[15]
213
ciwym do usunicia dyrektora ze stanowiska jest organ zaoycielski. W takiej sytuacji rada pracownicza moe wystpi do tego organu
z wnioskiem o odwoanie dyrektora przedsibiorstwa, jeeli swoj
dziaalnoci powanie naruszy on przepisy prawa, bd gdy swoj
nieprawidow prac spowodowa, e przedsibiorstwo nie osigno zadowalajcych wynikw gospodarczych. Przesanki uzasadniajce
zoenie stosownego wniosku s sformuowane na tyle szeroko i nieprecyzyjnie, i wiele zachowa dyrektora moe podlega dyspozycji
art. 45 ust. 1 ustawy o pp., w tym take i takie, ktre nie mog by rozpatrywane w kategoriach dziaa zawinionych42. Organ zaoycielski
zobowizany jest w cigu dwch tygodni uwzgldni zoony wniosek
lub przeprowadzi postpowanie wyjaniajce. Jeeli postpowanie to
potwierdzi zarzuty zgaszane pod adresem dyrektora przedsibiorstwa,
organ zaoycielski bdzie zmuszony odwoa go w terminie siedmiu
dni. W przypadku za pojawienia si rozbienoci stanowisk w odniesieniu do wynikw postpowania wyjaniajcego, rada pracownicza moe zgosi sprzeciw, ktry podlega rozpatrzeniu w trybie art. 63
cytowanej ustawy. Jeeli mimo sprzeciwu organ zaoycielski nie odwoa dyrektora przedsibiorstwa, wwczas sprawa moe zosta przekazana do waciwoci sdu, ktry w terminie czternastu dni wyznacza
rozpraw43. Warto rwnie zauway, e na gruncie ustawy o pp. dyrektor nie ma adnych kompetencji uprawniajcych go do zaskarenia
decyzji o jego odwoaniu, nawet w sytuacji, gdyby zostaa ona podjta w sposb jednoznacznie naruszajcy prawo. W postanowieniu
Por. H. Lewandowski, [w:] Przedsibiorstwo pastwowe i samorzd, cit., s. 257-
42
258.
43
Rada pracownicza moe zoy sprzeciw od decyzji organu zaoycielskiego
dotyczcej odwoania dyrektora przedsibiorstwa take w innych przypadkach, pod
warunkiem, e przepisy ustawy o pp. expressis verbis nie wyczaj takiej moliwoci
(np. art. 37 ust. 5). Powysze rozumowanie wynika z art. 63 w zw. art. 38 ustawy
o pp. Wedug Z. Kubota, op. cit., s. 200 w sprawach dotyczcych odwoania dyrektora
przedsibiorstwa co do zasady rol sdu nie powinno by orzekanie o zasadnoci
odwoania, a tylko o niezgodnoci z prawem decyzji odwoujcej. Od tej reguy
moim zdaniem s jednak wyjtki, ktre wynikaj choby z art. 45 ust. 1 ustawy
o pp.
214
Tomasz Duraj
[16]
z dnia 12 lipca 1985 roku Sd Najwyszy44 wskazuje jednak, i dyrektor przedsibiorstwa pastwowego moe w procesie midzy organem zaoycielskim a rad pracownicz o ustalenie bezskutecznoci
jego odwoania wystpi z interwencj uboczn po stronie organu
skarcego odwoanie45. Naley take zauway, i na gruncie obowizujcego stanu prawnego nie ma adnych przeszkd, aby odwoany dyrektor wystpi do organu, ktry posiada prawn moliwo
zakwestionowania decyzji odwoujcej z odpowiedni inicjatyw.
Na uwag zasuguje fakt, i moliwo odwoania z zajmowanego
stanowiska w takim samym stopniu dotyczy wszystkich dyrektorw
przedsibiorstw pastwowych, niezalenie od tego czy zostali oni powoani na okres piciu lat, czy te na czas nieokrelony. Oznacza to, e
terminowe powierzenie danej osobie funkcji dyrektora przedsibiorstwa nie prowadzi do wzrostu stabilizacji jej zatrudnienia, bowiem aden przepis ustawy o pp. nie wycza moliwoci odwoania dyrektora
przed upywem okresu, na jaki go powoano. Podobny wniosek wynika
zreszt z przepisw kodeksu pracy regulujcych odwoanie pracownikw zatrudnionych w ramach powoania, ktre maj take zastosowanie do dyrektora przedsibiorstwa pastwowego (art. 38 ustawy o pp.).
Ustawodawca w art. 70 1 kp. expressis verbis stwierdzi bowiem, i
pracownik zatrudniony na podstawie powoania moe by w kadym
czasie odwoany ze stanowiska przez organ, ktry go powoa, co dotyczy rwnie pracownika powoanego na czas okrelony, na podstawie
przepisw szczeglnych. Powysze unormowania prowadz moim
zdaniem do wniosku, e ustanowienie wobec dyrektora przedsibiorstwa instytucji powoania na okres piciu lat ma tylko takie znaczenie,
i po upywie tego czasu stosunek pracy z dyrektorem wygasa z mocy
samego prawa, bez potrzeby podejmowania w tym celu jakiejkolwiek
czynnoci przez ktrkolwiek ze stron46.
IV PPZ 2/85, OSNCP 1986 nr 3, poz. 42.
44
Por. te uchwa SN z dnia 23 marca 1993 r., I PZP 1/93, OSNCP 1993 nr 12,
poz. 210.
45
Tak m. in. T. Liszcz, Dyrektor przedsibiorstwa pastwowego, cit., s. 22.
46
[17]
215
W nauce prawa powszechnie przyjmuje si, i akt odwoania dyrektora przedsibiorstwa pastwowego47 wywouje podwjny skutek.
Po pierwsze, pozbawia on dan osob zajmowanego stanowiska oraz
zwizanych z nim kompetencji w zakresie zarzdzania i reprezentacji przedsibiorstwa pastwowego, co moe nastpi niezwocznie lub
w terminie okrelonym w decyzji o odwoaniu. Po drugie za, akt odwoania prowadzi do ustania stosunku pracy, przy czym w wietle
przepisw kodeksu pracy odwoanie dyrektora przedsibiorstwa moe
by rwnoznaczne bd to z wypowiedzeniem umowy o prac (art. 70
2 kp.), bd z rozwizaniem umowy o prac bez wypowiedzenia, jeeli nastpio z przyczyn okrelonych w art. 52 lub 53 kp. (art. 70 3
kp.). O ile jednak w sytuacji, gdy odwoanie dyrektora przedsibiorstwa wie si z rozwizaniem umowy o prac bez wypowiedzenia,
oba wskazane powyej skutki zachodz rwnoczenie, o tyle w przypadku odwoania tosamego z wypowiedzeniem umowy o prac najczciej jest tak, e utrata stanowiska nastpuje znacznie wczeniej ni
ustanie stosunku pracy. Nie budzi wtpliwoci to, i pozbawienie dyrektora przedsibiorstwa penionej funkcji i przysugujcych mu z tego
tytuu uprawnie musi nastpi najpniej z chwil zakoczenia stosunku pracy48.
Aby zharmonizowa tryb odwoania dyrektora przedsibiorstwa
uregulowany w ustawie o pp. ze skutkami, jakie wywouje ono wobec stosunku pracy na gruncie przepisw kodeksu pracy, ustawodawca przyj w art. 38 ustawy o pp. odpowiedni konstrukcj prawn.
Wedug niej, jeeli od decyzji odwoujcej dyrektora zgoszono sprzeciw, rozwizanie stosunku pracy z odwoanym dyrektorem nastpuje
w trybie i na zasadach okrelonych w art. 70-72 kp., dopiero po cofniciu sprzeciwu przez organ, ktry go wnis albo oddaleniu przez sd
wniosku o uchylenie decyzji o odwoaniu dyrektora.
W przypadku, gdy odwoanie jest rwnoznaczne z wypowiedzeniem
umowy o prac, co do zasady, bieg okresu wypowiedzenia, liczonego
47
Problem charakteru prawnego aktu odwoania dyrektora przedsibiorstwa
pastwowego jest postrzegany w literaturze przedmiotu w analogiczny sposb do
tego, jak interpretuje si akt powoania.
Por. szerzej T. Liszcz, Odwoanie ze stanowiska dyrektora, cit., s. 30-32.
48
216
Tomasz Duraj
[18]
wedug regu okrelonych w art. 36 kp., rozpoczyna si po podjciu

decyzji odwoujcej dyrektora, z chwil gdy dosza do niego w taki
sposb, i mg on zapozna si z jej treci (art. 61 kc. w zw. z art.
300 kp.)49, nie wczeniej jednak, ni po wyczerpaniu postpowania odwoawczego uregulowanego w ustawie o przedsibiorstwach pastwowych50. Od powyszej zasady ustawodawca przewidzia w art. 72 1
kp. wyjtek podyktowany wzgldami natury ochronnej. Jeeli bowiem
odwoanie dyrektora nastpio w okresie usprawiedliwionej nieobecnoci w pracy, bieg wypowiedzenia rozpoczyna si dopiero po upywie
tego okresu. W okresie wypowiedzenia dyrektor zachowuje wszystkie dotychczasowe prawa i obowizki wynikajce ze stosunku pracy,
w tym take dotyczce kierowania przedsibiorstwem i jego reprezentowania na zewntrz, o ile decyzja o odwoaniu nie skutkowaa natychmiastowym pozbawieniem go zajmowanego stanowiska. W takim
przypadku, mimo i dyrektor nie wiadczy pracy na rzecz przedsibiorstwa pastwowego i tak zachowuje przez cay okres wypowiedzenia prawo do wynagrodzenia w wysokoci przysugujcej przed jego
odwoaniem (art. 70 2 zdanie drugie kp.). Nie ma oczywicie adnych przeszkd, aby w okresie, tym na wniosek lub za zgod dyrektora, pracodawca zatrudni go przy innej pracy, odpowiedniej ze wzgldu
na jego kwalifikacje zawodowe.
Jeeli za odwoanie dyrektora przedsibiorstwa pastwowego jest
rwnoznaczne z rozwizaniem stosunku pracy bez wypowiedzenia51,
pozbawienie stanowiska i ustanie stosunku pracy nastpuj jednoczenie z chwil, gdy decyzja o odwoaniu dosza do niego w taki sposb,
i mg on zapozna si z jej treci (art. 61 kc. w zw. z art. 300 kp.),
Na tak interpretacj wskazuje art. 70 1 k.p., zgodnie z ktrym odwoanie
powinno by dokonane na pimie, co jednoznacznie sugeruje jego zwizek
z obowizkiem dorczenia dyrektorowi decyzji o odwoaniu z zajmowanego stanowiska.
49
Por. uchwa SN z dnia 8 listopada 1988 r.,III PZP 34/88, OSNCP 1990 nr 1,
poz. 8 i uzasadnienie uchway SN z dnia 16 maja 1991 r., I PZP 3/91, OSNCP 1992
nr 3, poz. 35.
50
Por. np. wyrok SN z dnia 14 maja 1998 r., I PKN 113/98, OSN 1999 nr 9,
poz. 307; wyrok SN z dnia 1 padziernika 1998 r., I PKN 360/98, OSN 1999 nr 21,
poz. 682.
51
[19]
217
przy czym oba skutki moim zdaniem mog nastpi nie wcze
niej ni po wyczerpaniu postpowania odwoawczego uregulowanego
w ustawie o przedsibiorstwach pastwowych.
W odniesieniu do dyrektora przedsibiorstwa pastwowego, tak
samo jak wobec innych pracownikw zatrudnionych na podstawie powoania, ustawodawca na mocy art. 69 kp. istotnie ograniczy ochron trwaoci stosunku pracy. Powszechnie przyjmuje si, i
w przypadku odwoania dyrektora przedsibiorstwa pastwowego
nie ma zastosowania uprzednia kontrola zamiaru rozwizania z nim
stosunku pracy realizowana przez funkcjonujce w danym przedsibiorstwie zwizki zawodowe52, natomiast kontrola sdowa w zakresie
wadliwego rozwizania stosunku pracy dyrektora zostaa znaczco zawona. I tak, zarwno w sytuacji, gdy odwoanie jest rwnoznaczne
z wypowiedzeniem umowy o prac, jak rwnie z rozwizaniem umowy o prac bez wypowiedzenia, dyrektorowi przedsibiorstwa pastwowego nie przysuguje ani roszczenie o uznanie odwoania za
bezskuteczne, ani roszczenie o przywrcenie do pracy na dotychczasowym stanowisku. W takim przypadku dyrektor ma jedynie prawo do
dochodzenia odszkodowania, co wynika z art. 69 kp., ktry nie wyczy tego roszczenia wobec pracownikw odwoanych w trybie art. 70
2 i 3 kp. Sd orzekajc o odszkodowaniu na rzecz dyrektora przedsibiorstwa musi oczywicie ustali, i jego odwoanie rwnoznaczne
z rozwizaniem stosunku pracy dokonane zostao wadliwie, w sposb
naruszajcy przepisy obowizujcego w tym zakresie prawa.
W stosunku do dyrektora przedsibiorstwa pastwowego, podobnie
jak w odniesieniu do innych pracownikw zatrudnionych na podstawie
powoania, istotnemu ograniczeniu ulega rwnie ochrona szczeglna,
ktra sprowadza si na gruncie kodeksu pracy do dwch zasadniczych
elementw. Pierwszy z nich dotyczy sytuacji, w ktrej odwoanie dyrektora jest rwnoznaczne z wypowiedzeniem umowy o prac. Tutaj
ochrona szczeglna polega na zawieszeniu biegu okresu wypowiedzenia w przypadku, gdy odwoanie nastpio w czasie usprawiedliwionej
Por. np. T. Liszcz, Problem ochrony trwaoci stosunku pracy na stanowisku
dyrektora, PiZS1983 nr 12, s. 12; Z. Salwa, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa
1996, s. 106.
52
218
Tomasz Duraj
[20]
nieobecnoci dyrektora spowodowanej, np. urlopem czy te chorob

(art. 72 1 kp.). Drugi za, zwizany jest z sytuacj, kiedy to adresatem decyzji odwoujcej dyrektora przedsibiorstwa pastwowego jest
kobieta w okresie ciy lub pracownik, ktremu brakuje nie wicej
ni dwa lata do nabycia prawa do emerytury z Funduszu Ubezpiecze
Spoecznych (art. 72 2 i 3 kp.). Wwczas ustawodawca naoy na
organ odwoujcy dyrektora przedsibiorstwa obowizek zaproponowania mu na pimie innej pracy, odpowiedniej ze wzgldu na jego
kwalifikacje zawodowe. W przypadku, gdy odwoany dyrektor odrzuci
ofert innej pracy, jego stosunek pracy ulega rozwizaniu z upywem
okresu rwnego okresowi wypowiedzenia, ktrego bieg rozpoczyna
si od dnia zoenia mu stosownej propozycji.
Pewn rekompensat mniejszej stabilnoci zatrudnienia dyrektora
przedsibiorstwa pastwowego, w porwnaniu z sytuacj pracownikw zatrudnionych na podstawie umowy o prac na czas nieokrelony,
byo wprowadzenie przez prawodawc ustaw z dnia 9 marca 1990
roku53 instytucji odprawy, jaka przysuguje odwoanemu dyrektorowi na zasadach okrelonych w art. 39 ustawy o pp. Zgodnie z art. 39
ust. 4 ustawy o pp., omawiana tu odprawa powinna by wypacona
w dniu rozwizania stosunku pracy.
W literaturze przedmiotu przyjmuje si, i odwoanie dyrektora
przedsibiorstwa pastwowego nie jest jedynym sposobem rozwizania jego stosunku pracy. Wynika to choby z art. 69 kp., ktry nakazuje
stosowa do tego stosunku, w kwestiach nieuregulowanych, przepisy
dotyczce umowy o prac na czas nieokrelony, take w zakresie dopuszczalnych metod zakoczenia stosunku pracy. Oznacza to, i do
rozwizania stosunku pracy z powoania moe rwnie doj zarwno
na mocy porozumienia stron, jak i z inicjatywy samego dyrektora, bd
to poprzez wypowiedzenie przez niego stosunku pracy, bd w drodze
rozwizania niezwocznego w trybie art. 55 kp. Ponadto, o czym bya
ju wczeniej mowa, w przypadku powoania na okres piciu lat, sto-
Ustawa o zmianie ustawy o przedsibiorstwach pastwowych (Dz.U. Nr 17,

poz. 99).
53
[21]
219
sunek pracy dyrektora przedsibiorstwa pastwowego rozwizuje si

z mocy samego prawa z upywem okresu, na jaki zosta zawarty.
Podsumowujc naley stwierdzi, i sytuacja dyrektora przedsibiorstwa pastwowego w zakresie stabilizacji jego zatrudnienia jest
znacznie korzystniejsza od tej, jak posiadaj inni pracownicy zatrudnieni na podstawie powoania. Trzeba bowiem pamita, e konstrukcja
tej podstawy zatrudnienia, uregulowana w przepisach kodeksu pracy,
w swoim zaoeniu przewiduje pozostawienie organowi powoujcemu daleko idcej swobody w przedmiocie rozwizania tego stosunku pracy oraz zasadnicze wyczenie sdowej kontroli w przypadku
odwoania pracownika skutkujcego ustaniem stosunku pracy z powoania. Tymczasem na gruncie ustawy o pp. moliwo swobodnego odwoania dyrektora przedsibiorstwa pastwowego zostaa istotnie
ograniczona poprzez wprowadzenie kompromisowego mechanizmu,
w ramach ktrego zarwno rada pracownicza, jak i organ zaoycielski posiadaj okrelone uprawnienia, umoliwiajce im wzajemny
wpyw na decyzje dotyczce pozbawienia dyrektora zajmowanego stanowiska, ktre bd to mog doprowadzi do cakowitego zablokowania decyzji odwoujcej54, bd te mog skutkowa pojawieniem
si sporu rozstrzyganego na drodze sdowej55. O ile z jednej strony
taka sytuacja jest korzystna dla samego dyrektora przedsibiorstwa
z uwagi na niewtpliwe wzmocnienie trwaoci jego zatrudnienia,
o tyle z drugiej strony, w sposb istotny przyczynia si do niepotrzebnego zaciemnienia i komplikacji samego mechanizmu odwoywania
dyrektora, negatywnie rzutujc na jego odpowiedzialno za wyniki
przedsibiorstwa56. Bardzo czsto w praktyce prowadzi to do tego, i
odwoanie dyrektora przedsibiorstwa staje si przedmiotem konfliktu
interesw, przetargw czy te kompromisw pomidzy rad pracownicz a organem zaoycielskim, co niewtpliwie nie sprzyja efekTaka sytuacja wystpuje w przypadku braku zgody organu zaoycielskiego,
ktra jest niezbdna dla odwoania dyrektora przez rad pracownicz.
54
55
Dotyczy to sprzeciwu zgoszonego wobec decyzji odwoujcej dyrektora
przedsibiorstwa pastwowego.
Por. Z. Kubot, op. cit., s. 215-216.
56
220
Tomasz Duraj
[22]
tywnoci i skutecznoci zarzdzania przedsibiorstwem pastwowym

w warunkach gospodarki rynkowej. Std te, aby przeciwdziaa tym
negatywnym zjawiskom pojawiaj si w literaturze gosy wskazujce na konieczno odejcia od kompromisowej zasady samorzdnoci
przedsibiorstw pastwowych na rzecz przyznania organowi zaoycielskiemu lub radzie nadzorczej, zdominowanej przez przedstawicieli Skarbu Pastwa, wycznych kompetencji w zakresie odwoywania
dyrektora przedsibiorstwa, nie podlegajcych moliwoci kwestionowania przez zaog przedsibiorstwa pastwowego, w tym take na
drodze sporu sdowego57.
Naley rwnie pamita o odprawie, ktra przysuguje odwoanemu dyrektorowi przedsibiorstwa na zasadach okrelonych w art. 39
ustawy o pp., przyczyniajc si korzystnie do stabilizacji jego sytuacji
zatrudnieniowej. Pozytywnie oceniajc wykorzystanie tej instytucji
wobec dyrektora uwaam, i na uwag zasuguje rwnie propozycja
wprowadzenia dodatkowego ubezpieczenia tej kategorii osb zarzdzajcych od ryzyka utraty pracy58. Oba powyej wskazane instrumenty,
w moim przekonaniu, byyby wystarczajcymi elementami stabilizujcymi zatrudnienie dyrektora przedsibiorstwa pastwowego.
Appointment as the Basis for Establishing Employment

Relationship of a Director of a State Enterprise
Summary
The subject of this study is a detailed characteristics of the act
of appointment as the basis for employment relationship of a director of
a state enterprise. The director is the most important managing and
executive body of a state enterprise, and the legal status of a director is
regulated by the State Enterprises Act of 25 September 1981.
Tame.
57
Tak propozycj zgaszaa m.in. T. Liszcz, [w:] Stosunek pracy dyrektora, cit.,
s. 266.
58
[23]
221
In relation to a director of a state enterprise there is a special situation,

within which there is a legal obligation to utilize the employment relationship
by appointment as the basis for employment. It is the only admissible legal
relation, on the basis of which a director can work for a state enterprise.
The employee status of a director of a state enterprise is primarily
regulated by the labor code regulations regarding appointment (articles 6872 of the labor code), while, according to article 69 of the labor code, to
this employment relation with some exceptions the regulations regarding
employment contracts for an unspecified time are also applicable.
In this article the author analyses the issue of establishing and terminating
the employment relation with a director of a state enterprise. Particular
attention ought to be paid to the specific situation of a director of a state
enterprise with regard to the stabilization of his or her employment. It
is significantly more advantageous as compared to the situation of other
employees employed by appointment. According to the regulations in
force, there are no reservations to the principle of removing persons from
the posts filled within the institution of appointment in any time and
without the necessity to indicate any causes. However, this principle is
limited with relation to a director of a state enterprise, due to the specific
procedures of dismissal of this category of employees statutory by the act of
state enterprises as well as additional rights to which a dismissed director is
entitled, especially the right for a dismissal allowance.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Ilona Kapela
Uniwersytet dzki
Zakaz odrzucenia pozwu z powodu

niedopuszczalnoci drogi sdowej
w sprawach z zakresu prawa pracy
Odrbnoci postpowania przed sdami pracy podyktowane s
szczeglnym rodzajem spraw rozpoznawanych w jego toku i podmiotw realizujcych swoje roszczenia1. Ustawodawca podejmujc decyzj, ktre sprawy przekaza do postpowa odrbnych, uzna, e
pewne kwestie wymagaj wikszego zaangaowania i kontroli sdu ze
wzgldu na ich szczeglne znaczenie2.
Zakaz odrzucenia pozwu z powodu niedopuszczalnoci drogi sdowej w sprawach z zakresu prawa pracy, jest jedn z wielu odrbnoci
pomidzy procesem cywilnym a postpowaniem przed sdami pracy.
W pimiennictwie3 traktuje si t odrbno do marginalnie wspominajc o niej jedynie, co moe prowadzi do przewiadczenia, i jest
to rnica mao znaczca. Jednak, gdy przyjrzymy si bliej, moemy
dostrzec jej wpyw na ochron susznych interesw pracownika.
M. Manowska, Postpowania odrbne w procesie cywilnym, Warszawa 2003, s. 71.
E. Marszakowska-Krze, Postpowanie cywilne, Warszawa 2008, s. 300.
Z. Resich, J. Jodowski, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodowska, Postpowanie

cywilne, Warszawa 1997, s. 264; A. Wypych -ywicka, Prawo pracy, pod redakcj
U. Jackowiak, Gdask 2005, s. 547.
3
224
Ilona Kapela
[2]
I. Odrzucenie pozwu
Odrzucenie pozwu oznacza, e sd pozostawia dane powdztwo bez
rozpoznania, uznajc, e sprawa nie moe by rozpoznana i rozstrzygana przez sd z braku przesanek procesowych4. Jest to wic odmowa sdu przeprowadzenia postpowania co do istoty sprawy5. Wedug
S. Dalki poza brakiem bezwzgldnych przesanek procesowych sd
odrzuci pozew w wypadkach wyranie przez kodeks postpowania cywilnego przewidzianych6. S to nastpujce okolicznoci:
1. droga sdowa jest niedopuszczalna,
2. o to samo roszczenie pomidzy tymi samymi stronami sprawa
jest w toku,
3. sprawa o to samo roszczenie pomidzy tymi samymi stronami
zostaa ju prawomocnie rozstrzygnita,
4. jedna ze stron nie ma zdolnoci sdowej,
5. powd nie ma zdolnoci procesowej, a nie dziaa za niego
przedstawiciel ustawowy albo gdy w skadzie jednostki organizacyjnej bdcej powodem zachodz braki uniemoliwiajce
jej dziaanie,
6. rozstrzygnicie sprawy naley do sdu polubownego (art. 199
1 k.p.c.),
7. zachodzi brak jurysdykcji krajowej w sprawie (art. 1099 k.p.c.)7.
Jeli brak jurysdykcji krajowej jest wynikiem zawarcia przez
strony umowy derogacyjnej, odrzucenie pozwu nastpuje tylko na zarzut pozwanego zgoszony przed wdaniem si w spr
co istoty sprawy8.
Z. Resich, J. Jodowski, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodowska, op. cit., s. 264.
W. Berutowicz, Postpowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1984, s. 105.
S. Dalka, Sdowe postpowanie cywilne, Zaoenia oglne i proces cywilny,

Gdask 1984, s. 242.
6
7
W. Siedlecki, Z. wieboda, Postpowanie cywilne, Zarys wykadu, Warszawa
1998, s. 188.
P. Osowy, Postpowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2001, s. 162.
[3]
Zakaz odrzucenia pozwu
225
Poza wyej wymienionymi okolicznociami istniej jeszcze dwa

szczeglne wypadki, w ktrych sd odrzuci pozew, ju po dorczeniu
go pozwanemu, a mianowicie:
1. jeeli pozwany przed wdaniem si w spr co do istoty sprawy
zgosi i naleycie uzasadni zarzut, e sprawa naley do rozstrzyg
nicia sdu polubownego (art. 202 k.p.c.) autorem prezentujcym taki pogld jest Z. Resich, ktry dodaje, i odrzucenie
pozwu z tej przyczyny nie wchodzi w rachub w stadium badania przesanek procesowych przez sd9,
2. powd cudzoziemiec nie zoy w wyznaczonym mu przez sd
terminie kaucji na zabezpieczenie kosztw procesu, a pozwany
zgosi wniosek o odrzucenie pozwu (art. 1124 k.p.c.)10. Wedug
W. Broniewicza jest to tak zwana kaucja aktoryczna11.
W ramach dekretacji pozwu to przewodniczcy bada istnienie
przesanek procesowych, ktre s warunkiem wszczcia i prowadzenia postpowania, analizuje on take, czy nie zachodz przeszkody
uniemoliwiajce prowadzenie procesu12. Okolicznoci uzasadniajce odrzucenie pozwu s na og brane pod uwag przez sd z urzdu
w kadym stanie sprawy13.
W postpowaniu apelacyjnym i kasacyjnym rwnie moe doj do
odrzucenia powdztwa. Zgodnie z art. 386 3 k.p.c. jeeli pozew podlega odrzuceniu, a sd I instancji tego nie uczyni, sd II instancji uchyla wyrok i pozew odrzuca. Natomiast art. 39316 k.p.c. stanowi, i jeli
postanowienia o odrzuceniu pozwu nie wyda sd I ani sd II instancji,
a w sprawie zostaa wniesiona kasacja, Sd Najwyszy uchyla wydane
w sprawie wyroki oraz odrzuca pozew14.
Odrzucenie pozwu pociga za sob pewne skutki procesowe, polegajce na tym, i w danej sprawie postpowanie zostanie zakoczo Z. Resich, J. Jodowski, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodowska, op. cit., s. 265.
W. Siedlecki, Z. wieboda, op. cit., s. 189.
10
W. Broniewicz, Postpowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2006, s. 184.
11
E. Marszakowska-Krze, op. cit., Warszawa 2003, s. 206.
12
B. Bladowski, Pisma sdowe w sprawach cywilnych, Warszawa 2006, s. 87.
13
E. Marszakowska-Krze, op. cit., s. 249.
14
226
Ilona Kapela
[4]
ne, gdy sd nie moe wyda rozstrzygnicia co do istoty tej sprawy.

Jednak nie stoi to na przeszkodzie wniesieniu pozwu w pniejszym
czasie, jeeli ustay przyczyny jego odrzucenia15.
Warto zwrci uwag na to, e postpowanie przeprowadzone przy
istnieniu zapisu na sd polubowny i bez zoenia przez cudzoziemca kaucji aktorycznej, nie jest dotknite niewanoci. Jest to wynikiem odmiennego charakteru przytoczonych wyej przesanek, biorc
pod uwag ich znaczenie dla funkcji postpowania cywilnego w ogle.
Zapis na sd polubowny bowiem wskazuje tylko na moliwo zaatwienia sporu midzy stronami bez ingerencji sdu, a kaucja aktoryczna dotyczy jedynie kwestii ubocznej funkcji postpowania cywilnego,
a nie jej samej16.
II. Dopuszczalno drogi sdowej
Kada sprawa przedstawiona do rozstrzygnicia musi zosta rozpoznana przez sd sprawujcy w Polsce wymiar sprawiedliwoci,
czyli w myl art. 175 Konstytucji RP z 1997 r.17, przez odpowiednio Sd Najwyszy, sd powszechny, sd administracyjny lub sd
wojskowy18.
Art. 2 1 k.p.c. okrela w sprawach cywilnych przesank dopuszczalnoci drogi sdowej, stanowic, i do rozpoznania spraw cywilnych kompetentne s sdy powszechne, z zastrzeeniem, e te sprawy
nie nale do waciwoci sdw szczeglnych, oraz Sd Najwyszy19.
Na stanowisku takim stoi P. Osowy, ktry podkrela, i wspomniany przepis kodeksu postpowania cywilnego statuuje zasad dopuszczalnoci drogi sdowej w sprawach cywilnych 20. Natomiast art. 2
W. Siedlecki, Z. wieboda, op. cit., s. 189-190; P. Osowy, op. cit., s. 162.
15
W. Berutowicz, op. cit., s. 107.
16
www.sejm.gov.pl.
17
K. Scheuring, Ochrona praw jednostek w postpowaniach przed sdami

wsplnotowymi, Warszawa 2007, s. 268.
18
A. Zieliski, Postpowanie cywilne, Kompendium, Warszawa 2009, s. 15.
19
P. Osowy, op. cit., s. 32.
20
[5]
227
3 przepisu zawiera wyczenie z rozpoznawania w postpowaniu sdowym tych spraw cywilnych, ktre zostay przekazane do waciwoci innych organw na mocy przepisw szczeglnych21. Decydujce
jest tu kryterium przedmiotowe, a wic naley bra pod rozwag rodzaj
sprawy cywilnej, wobec czego tylko pewne sprawy cywilne mog zosta przekazane do waciwoci innych organw i tylko w takim zakresie, w jakim zostay one przekazane, nie nale do drogi sdowej22.
Droga sdowa to cile rzecz ujmujc wycznie postpowanie przed
sdami powszechnymi i Sdem Najwyszym23. Dopuszczalno drogi
sdowej jest uzaleniona od dwch elementw:
1. musi chodzi o spraw cywiln (w znaczeniu materialnym lub
formalnym),
2. nie moe istnie przepis szczeglny, ktry wyczaby spraw
cywiln spod jurysdykcji sdw i przekazywa j do waciwoci innych organw24.
Dopuszczalno drogi sdowej stanowi bezwzgldn przesank
procesow, ktra dziaa od pocztku procesu i ktrej brak prowadzi
do niewanoci postpowania25. Za takim rozwizaniem opowiada si
M. Waligrski26 oraz E. Gapska, nazywajc dopuszczalno drogi sdowej zasadnicz przesank procesow27. Kada sprawa, naleca do
drogi sdowej winna by rozpoznana przez sd w trybie dla niej waciwym. Waciwy tryb postpowania, stanowi natomiast wzgldn
przesank procesow, ktra jest brana pod uwag przez sd z urzdu
A. Zieliski, op. cit., s. 15-16.
21
W. Siedlecki, Z. wieboda, op. cit., s. 42.
22
A. Zieliski, op. cit., s. 16.
23
Z. Resich, J. Jodowski, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodowska, op. cit., s. 71;

J. Bodio, Kodeks postpowania cywilnego, Komentarz, pod redakcj A. Jakubeckiego,
Warszawa 2008, s. 31; A. Zieliski, op. cit., s. 16.
24
J. Bodio, op. cit., s. 31.
25
M. Waligrski, Polskie prawo procesowe cywilne, Warszawa 1948, s. 49.
26
E. Gapska, Wady orzecze sdowych, Warszawa 2009, s. 116.
27
228
Ilona Kapela
[6]
w pierwszej instancji28. Niewaciwy tryb postpowania nie prowadzi

do niewanoci29, ale wywouje odmienne skutki procesowe30.
III. Niedopuszczalno drogi sdowej
Z niedopuszczalnoci drogi sdowej mamy do czynienia wtedy,
gdy sprawa nie podlega zaatwieniu przez sd powszechny, i moe by
spowodowana tym, e:
1. sprawa nie jest spraw cywiln ani w znaczeniu materialnym, ani
w znaczeniu formalnym31, np. sprawa dotyczca przeniesienia
subowego lub zwolnienia ze suby funkcjonariusza celnego
nie jest spraw cywiln, w ktrej przysuguje droga sdowa przed
sdem powszechnym32. W orzeczeniu z dnia 1 lutego 1955 r.33
SN stwierdzi, e droga sdowa jest wyczona nie tylko wtedy, gdy przepis wyranie tak stanowi, lecz w kadym wypadku,
w ktrym przedmiotem sporu nie jest sprawa cywilna34,
2. sprawa jest spraw cywiln w znaczeniu materialnym, lecz
z mocy szczeglnego przepisu ustawy zostaa przekazana do zaatwienia innemu organowi ni sd powszechny35.
W myl pogldw W. Broniewicza niedopuszczalno drogi sdowej moe by bezwzgldna albo wzgldna36. Innym podziaem niedopuszczalnoci drogi sdowej posuguje si zarwno J. Bodio37, jak
A. Zieliski, op. cit., s. 16.
28
Tame, s. 16.
29
P. Osowy, op. cit., s. 33.
30
W. Broniewicz, op. cit., s. 36.
31
I PK 156/05, OSNP 2007 nr 1-2, poz 12.
32
I CR 2040/54, PiP 10.9/1955.
33
W. Siedlecki, Dopuszczalno drogi sdowej w sprawach cywilnych, Warszawa

1962, s. 18.
34
35
Tame, s. 37.
36
37
[7]
229
i Z. Resich38, uwzgldniajc jeszcze przy podziale niedopuszczalno

czasow, ktra ma miejsce wtedy, gdy dana sprawa cywilna moe by
zaatwiona przez sd powszechny, dopiero po wczeniejszym wyczerpaniu drogi postpowania przed innym organem, np. administracyjnym. W odniesieniu do spraw z zakresu prawa pracy przykadem
wystpienia niedopuszczalnoci czasowej moe by taki stan faktyczny, w ktrym pracownik nie otrzymawszy od swojego pracodawcy nalenej mu zgodnie z umow o prac premii, z roszczeniem o jej
wypat moe wystpi do sdu pracy. Moe te, przed skierowaniem
sprawy na drog sdow, dochodzi go w postpowaniu przed komisj pojednawcz dziaajc w zakadzie pracy, w ktrym dany pracownik jest zatrudniony39.
Postpowanie toczce si w razie niedopuszczalnoci drogi sdowej
dotknite jest niewanoci, ktra stanowi podstaw rodka zaskarenia40. W Berutowicz susznie zauwaa, e niewano jest nie tylko
podstaw do zaskarenia wydanego orzeczenia, ale take w nastpstwie podstaw do jego uchylenia41.
IV. Niedopuszczalno odrzucenia pozwu
Sprawy z zakresu prawa pracy nale do waciwoci sdw rejonowych sdw pracy albo sdw okrgowych sdw pracy lub sdw
pracy i ubezpiecze spoecznych. Z wyjtkiem mamy do czynienia odnonie do spraw z zakresu prawa pracy:
1. o ustalenie istnienia stosunku pracy,
2. o uznanie bezskutecznoci wypowiedzenia stosunku pracy,
3. o przywrcenie do pracy i przywrcenie poprzednich warunkw
pracy lub pacy oraz cznie z nimi dochodzone roszczenia,
Z. Resich, J. Jodowski, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodowska, op. cit., s. 76.
38
www.gazetaprawna.pl.
39
40
W. Berutowicz, op. cit., s. 106.
41
230
Ilona Kapela
[8]
4. o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszajcego przepisy wypowiedzenia oraz rozwizania stosunku
pracy,
5. sprawy dotyczce kar porzdkowych i wiadectwa pracy oraz
roszcze z tym zwizanych42.
M. Manowska dodaje, e wymienione powyej sprawy nale do
kompetencji sdw rejonowych, bez wzgldu na warto przedmiotu
sporu, stosownie do art. 461 1 k.p.c.43
W art. 199 k.p.c. zostaa wyraona zasada, ktrej zmiana poprzez
przyjcie, e pozew nie ulega odrzuceniu w sytuacjach wymienionych
w wyej przytoczonym przepisie ma zastosowanie do spraw, w ktrych
powodem jest pracownik lub ubezpieczony. Jego celem jest ochrona
roszcze pracownika i ubezpieczonego i stanowi norm szczegln
w stosunku do art. 199 1 pkt 1 k.p.c. Jest to take wyjtek od zasady
wyraonej w art. 201 k.p.c., i przekazywanie spraw przez sd wedug
waciwoci odbywa si tylko i wycznie w obrbie sdw44. Pozew
wniesiony do sdu pracy w sprawie nieokrelonej w art. 476 1, 2 i 3
k.p.c. podlega odrzuceniu w myl art. 199 1 pkt 1. Na zasadach oglnych odrzucony zostanie rwnie pozew wniesiony przez pracodawc
w sprawie, w ktrej stwierdzona zostanie niedopuszczalno drogi sdowej ze wzgldu na waciwo do jej rozpoznania innego organu45.
Przyjmuje si bowiem, e art. 464 k.p.c., o ktrym szczegowo w dalszym toku wywodu, nie ma zastosowania w sprawach z zakresu prawa
pracy, w ktrych pracownik wystpuje jako strona pozwana46.
Postpowanie przed sdami pracy jest postpowaniem odrbnym,
dlatego te w sprawach dotyczcych pracownikw kieruje si obok
podstawowych zasad rzdzcych postpowaniem przed organami rozE. Marszakowska-Krze, op. cit., s. 310.
42
M. Manowska, op. cit., Warszawa 2003, s. 66.
43
J. Brol, Kodeks postpowania cywilnego, Komentarz, pod redakcj K. Piasec

Warszawa 2006, s. 1681.
44
kiego,
M. Manowska, op. cit., s. 74.
45
Tame, s. 74; T. Demendecki, Kodeks postpowania cywilnego, Komentarz,

Warszawa 2008, s. 641; J. Gudowski, Kodeks postpowania cywilnego, Komentarz,
pod redakcj T. Ereciskiego, Warszawa 2009, s. 547.
46
[9]
231
strzygajcymi spory, odmiennymi reguami lecymi u podstaw tego

postpowania, ktre maj na celu uatwi likwidacj sporu. Rwnie
T. Kuczyski47, L. Florek i T. Zieliski48 w swoich rozwaaniach wskazuj dla tego trybu charakterystyczne zasady, m.in. zasad bezpatnoci postpowania, szczeglnej reprezentacji procesowej, szybkoci
postpowania, szczeglnej ochrony interesw pracownika, wzgldnego formalizmu postpowania, ugodowoci postpowania oraz natychmiastowej wykonalnoci wyroku. Towarzyszy temu postpowaniu
daleko idce odformalizowanie w dochodzeniu roszcze przed sdem.
Szczegln uwag naley zwrci na art. 464 k.p.c., ktry stanowi, e
w przypadku niedopuszczalnoci drogi sdowej, gdy do rozpoznania
sprawy uprawiony jest inny organ, sd nie moe odrzuci pozwu, ale
przekazuje spraw waciwemu organowi; jeli ten uzna si za niewaciwy, spraw t rozpoznaje sd49. Art. 464 k.p.c. koresponduje
z treci art. 199 k.p.c., w myl ktrego, sd nie moe odrzuci pozwu
powoujc si na fakt, e do rozpoznania sprawy waciwy jest organ
administracji publicznej lub sd administracyjny, jeeli organ administracji publicznej lub sd administracyjny uznay si w tej sprawie za
niewaciwe50. Przepis art. 464 k.p.c. znajduje zastosowanie w sprawach z zakresu prawa pracy dotyczcych np. dania sprostowania
wiadectwa pracy czy uchylenia na podstawie art. 112 2 k.p. bezprawnie naoonej kary porzdkowej. Szczeglna regulacja przepisu
art. 464 k.p.c. moe mie zastosowanie jedynie w tych sprawach, ktre
rzeczywicie podlegaj rozpoznaniu w postpowaniu odrbnym z zakresu prawa pracy51. Wspomniany przepis ma zastosowanie do spraw
z zakresu prawa pracy oraz z zakresu ubezpiecze spoecznych, dla
ktrych droga sdowa jest niedopuszczalna, gdy zarazem dla ich roz47
T. Kuczyski, Z. Kubot, Z. Masternak, H. Szurgacz, Prawo pracy, Zarys
wykadu, Warszawa 2005, s. 302-303.
L. Florek, T. Zieliski, Prawo pracy, Warszawa 2008, s. 261-263.
48
A. Wypych-ywicka, op. cit., s. 547-548.
49
K. Flaga-Gieruszyska, Kodeks postpowania cywilnego, Komentarz, pod

redakcj A. Zieliskiego, Warszawa 2006, s. 1286.
50
M. Manowska, op. cit., s. 74.
51
232
Ilona Kapela
[10]
poznania waciwy jest organ inny ni sd. Chodzi o sprawy, w ktrych

niedopuszczalno drogi sdowej jest wynikiem przekazania ich przepisem szczeglnym do waciwoci innych organw, albo te o sprawy,
w ktrych niedopuszczalno drogi sdowej ma charakter przejciowy
(art. 97 2 i art. 112 2 kodeksu pracy). Naley przyj, e w obydwu przypadkach jest mowa tylko o tzw. pierwotnej niedopuszczalnoci drogi sdowej czyli niedopuszczalnoci, ktra zachodzia ju
w chwili wszczcia postpowania52. Rwnie J. Bodio uwaa, i
w przypadku pierwotnej niedopuszczalnoci drogi sdowej w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpiecze spoecznych sd przekazuje
spraw organowi waciwemu na podstawie art. 464 1 k.p.c53.
Komentowany art. 464 k.p.c. jest stosowany tylko wwczas, gdy
do rozpoznania sprawy odpowiedni jest inny organ, przy czym innym organem nie jest sd administracyjny. Przekazanie zatem sprawy
na podstawie tego przepisu moe nastpi tylko innemu organowi,
przez co rozumie si organ administracji publicznej54, co znalazo potwierdzenie w uchwale skadu 7 sdziw SN z 9 czerwca 2005 r.55
Innym organem w rozumieniu art. 464 k.p.c. jest te sd polubowny
oraz sd dyscyplinarny. Jeli zatem strony dokonay skutecznego zapisu na sd polubowny albo sprawa naley do waciwoci sdu dyscyplinarnego, sd przekazuje spraw temu sdowi, o czym stanowi
wyrok SN z dnia 4 kwietnia 2005 r.56 K. Flaga-Gieruszyska twierdzi, e przekazanie sprawy ze stosunku pracy sdowi polubownemu
na podstawie art. 464 1 k.p.c. jest niedopuszczalne, gdy w takiej
sprawie nie jest skuteczny zapis na sd polubowny57. Pogld K. FlagiGieruszyskiej podzieli SN w postanowieniu z 6 maja 1999 r. W uzasadnieniu swojej decyzji SN wyjani, i zgodnie z art. 697 1 k.p.c.
zapis na sd polubowny nie moe dotyczy m.in. sporw ze stosunku
J. Gudowski, op. cit., s. 397.
52
53
54
II PZP4/05, OSNP 2005 nr 23, poz. 367.
55
I PK 195/04, OSNP 2006 nr 1-2, poz. 2.
56
K. Flaga-Gieruszyska, op. cit., s. 811.
57
[11]
233
pracy58. Stwierdzenie, e dana sprawa z zakresu prawa pracy podlega

rozpatrzeniu przez inny organ wymaga wskazania konkretnego przepisu szczeglnego, ktry by taki tryb dochodzenia roszcze wprowadza.
Ponadto naley zaznaczy, e dotyczy to take spraw o roszczenia ze
stosunku pracy pracownikw mianowanych, w tym roszcze dotyczcych rozwizania tego stosunku59. Przekazanie sprawy innemu organowi na podstawie omawianego przepisu z powodu niedopuszczalnoci
drogi sdowej zamiast odrzucenia pozwu jest jednym z wielu udogodnie umoliwiajcych pracownikowi pokonywanie poszczeglnych
przeszkd o charakterze procesowym i jednoczenie przyczynia si do
dbaoci o suszne interesy pracownika, pozwalajc na zachowanie terminu zwrcenia si do tego organu (art. 464 2 k.p.c.)60.
Ponadto warte zauwaenia jest sprzeczne stanowisko niektrych
autorw w ramach zastosowania art. 464 k.p.c. J. Gudowski prezentuje
pogld, i wspomniany przepis moe mie przez analogi zastosowanie rwnie w tych sprawach, w ktrych niedopuszczalno rozpoznania sprawy przez sd wynika z braku jurysdykcji krajowej, z takim
jednake zastrzeeniem, e przekazanie waciwemu organowi (sdowi innego pastwa) moe nastpi tylko wwczas, gdy przewiduj to
przepisy szczeglne (umowy midzynarodowe)61. Natomiast zupenie
inne stanowisko zaj J. Brol uznajc, e komentowany przepis nie
ma zastosowania w przypadku jurysdykcji krajowej62. SN da wyraz
swoim pogldom w postanowieniu z 18 marca 1998 r. popierajc zdanie J. Brola, stwierdzajc, e art. 464 1 k.p.c. ma zastosowanie tylko
w przypadku niedopuszczalnoci drogi sdowej, a nie w braku jurysdykcji krajowej63. Natomiast w odniesieniu do spraw, ktre zarwno przedmiotowo, jak i podmiotowo nieodpowiadaj kryterium
I PKN 140/99, OSNP 2000 nr 14, poz. 549.
58
59
K.W. Baran, Prawo pracy, Warszawa 2009, s. 581; J. Gudowski, op. cit., s. 547.
60
61
J. Brol, op. cit., s. 1681.
62
I PKN 26/98, OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 172.
63
234
Ilona Kapela
[12]
przynalenoci do postpowania odrbnego art. 464 k.p.c. nie ma

zastosowania64.
Wedug doktryny postanowienie w przedmiocie przekazania sprawy waciwemu organowi zgodnie z art. 464 k.p.c. koczy postpowanie, w zwizku z tym naley do niego stosowa odpowiednio przepisy
dotyczce odrzucenia pozwu (art. 202, art. 222, art. 386 3 k.p.c.).
W wietle utrwalonego w orzecznictwie pogldu, postanowienie wydane przez sd I instancji w przedmiocie przekazania sprawy innemu
organowi podlega zaskareniu w drodze zaalenia, za postanowienie
sdu drugiej instancji w drodze skargi kasacyjnej65. Dotyczy to rwnie, jak susznie podkrela J. Brol, postanowie odmawiajcych przekazania sprawy waciwemu organowi66. Warto zwrci uwag na to,
e prawomocne przekazanie sprawy o okrelone roszczenie wedug
waciwoci innemu organowi stanowi przeszkod w rozpoznaniu
sprawy o to roszczenie w tym samym procesie, nawet jeli w sprawie orzeka sd wyszy67. Stanowisko takie zaj SN w postanowieniu
z 24 marca 2000 r.68 Przekazanie pozwu waciwemu organowi wywouje takie skutki prawne, jakie ustawa wie z wytoczeniem
powdztwa69.
Art. 464 1 k.p.c. bez wtpienia ma na celu ochron pracownika,
ktry nie zawsze jest w stanie samodzielnie ustali organ waciwy do
rozpoznania i rozstrzygnicia jego roszcze. Z tego powodu ustawodawca wyszed poza ramy przepisw oglnych (art. 200 i nast. k.p.c.),
zgodnie z ktrymi sd, ktry stwierdzi sw niewaciwo, przekazuje spraw tylko waciwemu sdowi, a nie innemu organowi. Warte
podkrelenia jest to, e moliwo odrzucenia pozwu z powodu niedopuszczalnoci drogi sdowej, dotyczy tylko takich sytuacji, gdy istJ. Gudowski, op. cit., s. 397.
64
T. Demendecki, op. cit., s. 641.
65
J. Brol, op. cit., s. 1681.
66
K. Flaga-Gieruszyska, op. cit., s. 810.
67
III ZP 3/00, MoP 8.8/2000, s. 477.
68
S. Dalka, op. cit., s. 416.
69
[13]
235
nieje realna moliwo przekazania pozwu organowi uprawionemu do

merytorycznego rozpoznania roszczenia pracownika70.
Na tle stosowania przepisu artykuu 464 k.p.c. moe pojawi si wtpliwo, co do terminw obowizujcych do dokonania poszczeglnych czynnoci procesowych. Mona by zada pytanie czy ustalenie
odmiennych terminw dla wniesienia sprzeciwu od decyzji pracodawcy o ukaraniu pracownika kar porzdkow i wystpieniem do sdu po
odrzuceniu sprzeciwu przez pracodawc byo celowym zamierzeniem
ustawodawcy (art. 112 k.p.). Co si stanie, jeli termin do wniesienia
sprzeciwu minie, a sd uzna si niewaciwym do rozpoznania sprawy. Czy mimo upywu terminu sd moe przekaza spraw waciwemu organowi do rozpoznania i rozstrzygnicia. Jak w tym wypadku
naley traktowa upyw terminw. Mona by zaryzykowa stwierdzenie, e skoro art. 464 k.p.c. jest wyjtkiem, ktry ma dziaa na korzy
pracownika, naley te odmiennie traktowa wszelkie poboczne wtki
cznie z terminami do dokonania czynnoci procesowych przez pracownika. Bez wtpienia na poparcie tej tezy naley take przytoczy
art. 464 2 k.p.c., ktry stanowi, i wniesienie do sdu pozwu, przekazanego nastpnie stosownie do przepisu art. 464 1 k.p.c., wywouje
skutki, jakie ustawa wie z wytoczeniem powdztwa.
Interdiction of Dismissal of an Action

Due to Inadmissibility of Sueing or
Prosecuting in Labour Law Cases
Summary
Interdiction of dismissal a suit due to inadmissibility of sueing or
prosecuting in labour law cases is one of many distinctions between civil
process and proceedings before the labour courts. The aforementioned
distinction is treated marginally in the literature as it is rarely referred to,
which may lead to the conviction that it is not very significant. However,
K. Flaga-Gieruszyska, op. cit.,, s. 810.
70
236
Ilona Kapela
[14]
after the careful analysis, it is possible to see its impact on the protection of
legitimate interest of an employee.
In article 199 of the civil procedure code a certain principle was
expressed. It was however modified, indicating that the action shall not
be dismissed in situations referred to in the aforementioned article, and
shall be applicable to cases where an employee or an insured is a plaintiff.
Its aim is to protect claims of an employee and an insured as well as it is
a lex specialis norm in relation to the one expressed in article 199 paragraph
1 point 1 of civil procedure code. It is also an exception to the principle
defined in article 201 of civil procedure code: referring the case in terms
of jurisdiction shall be limited only to the courts. Referring the case to
another body on the basis of the article 464 of civil procedure code due to
inadmissibility of sueing or prosecuting instead of dismissal of an action is
one of many conveniences that enables an employee to overcome particular
obstacles connected with a process. Moreover it contributes to strengthen
care of legitimate interest of an employee and enables to meet the deadline
of turning to that body (article 463 paragraph 2 of civil procedure code).
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Uniwersytet dzki
Porozumienia, umowy oraz zlecenie

usug lub instrumentw rynku
pracy na gruncie ustawy o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy1 kilka uwag de lege ferenda
Powoany w tytule akt prawny obfituje w rnorodne i wieloznaczne okrelenia dotyczce form prawnych dziaa podejmowanych przez
podmioty funkcjonujce na rynku pracy, co skonio autork do sformuowania kilku zasadniczych uwag w tej materii. Poruszany tutaj
problem zdaje si mie istotne znaczenie praktyczne, zwaszcza dla
podmiotw administrujcych, realizujcych zadania okrelone we
wskazanej ustawie, w szczeglnoci za w zakresie sposobu zawierania, realizacji, jak rwnie rodkw prawnych zwizanych zwadliwym wykonaniem, bd niewykonaniem umw, porozumie izlece.
W artykule tym ze wzgldu na jego ograniczony zakres, nawietlono
tylko znacznie szerszy problem braku precyzji tekstu ustawy o promocji zatrudnienia.
Ustawa o promocji zatrudnienia w licznych przepisach2 posuguje
si pojciem porozumienia, nigdzie jednak tej kategorii nie definiuTekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm., dalej: ustawa o promocji
zatrudnienia.
1
Na przykad art. 2 ust. 2, art. 4 ust. 2, art. 8 ust. 8 pkt 9, art. 9a ust. 3, art. 13, art.
23 ust. 4a, art. 50 ust. 3, art. 67 ust. 3, art. 70 ust. 4 pkt 3, art. 73a ust. 2, art. 75 ust. 1
pkt 2, art. 90 ust. 8, art. 106a ust. 2 pkt 1.
2
238
[2]
jc. Zgodnie ze sownikiem jzyka polskiego porozumienie oznacza

zgod na co, wzajemne zrozumienie lub umow, ukad3. Teoretycy
prawa owo wzajemne zrozumienie okrelaj mianem konsensu4, odegnujc si jednak od posugiwania si terminem porozumienie
jako zbyt oglnym, odnoszcym si bowiem do pomylnego etapu
procesu komunikowania si ludzi midzy sob5. Jednakowo konsens jako zgodne owiadczenie woli stron jest z kolei elementem koniecznym umowy6. Zaciera si wobec powyszego granica pomidzy
porozumieniem a umow, bowiem porozumienie stanowi jeden z jej
elementw. Dowodem na to, i trudno odrni te dwa terminy moe
by definicja porozumienia z ustawy o ochronie konkurencji i konsumentw, wwietle ktrej rozumie si przez nie: a) umowy zawierane midzy przedsibiorcami, midzy zwizkami przedsibiorcw
oraz midzy przedsibiorcami i ich zwizkami albo niektre postanowienia tych umw, b) uzgodnienia dokonane w jakiejkolwiek formie
przez dwch lub wicej przedsibiorcw lub ich zwizki7. Mona prbowa broni pogldu, e porozumienie oznacza zgod jego stron co
do jakiej pojedynczej, konkretnej kwestii i to niekoniecznie wywoujce skutki w sferze prawnej8, natomiast umowa oznacza zgod jej
stron na zaistnienie kompleksowej sytuacji prawnej. Podzia ten nie
jest jednak ani precyzyjny, ani rozczny bowiem w praktyce znajdziemy pewnie porozumienia obejmujce zoone kwestie, jak i umowy
Internetowy sownik jzyka polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/lista.php?co=
porozumienie, dostp 23 grudnia 2010 r.
3
4
Tak Z. Radwaski, Teoria umw7, Warszawa 1977, s. 67; Tene: Prawo cywilne
cz oglna, Warszawa 2004, s. 284.
Tene, Teoria, cit., s. 67.
Tame, s. 62; Z. Radwaski, A. Olejniczak, Zobowizania cz oglna7,

Warszawa 2006, s. 117; W. Czachrski, Zobowizania7, Warszawa 1994, s. 129;
Prawo cywilne, red. S. Grzybowski, Warszawa 1981, s. 66.
6
Art. 4 pkt 5 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentw,

Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm.
7
Wskazuje na to, moim zdaniem, regulacja art. 7615 5 k.c., w ktrym mowa jest
o nieosigniciu porozumienia co do wyboru biegego rewidenta, art. 290 3 k.c.,
w ktrym mowa o braku porozumienia co do sposobu wykonywania suebnoci.
8
[3]
Porozumienia, umowy oraz zlecenie usug
239
dotyczce jednego konkretnego zagadnienia. Ukazuje to jedynie, jak

istotne konsekwencje praktyczne ma, niespeniony niestety w rozpatrywanym przypadku, postulat precyzji jzykowej tekstw prawnych.
Trzeba jednak zaoy, e skoro racjonalny ustawodawca w tej samej
ustawie, w jednym przypadku przewiduje form umowy dla podejmowanych przez strony dziaa, w innym za form porozumienia, to nie
s one tosame. Prbujc usystematyzowa powyszy wywd mona
wic stwierdzi, e porozumienie oznacza ustalenie wsplnego, zgodnego stanowiska w danej sprawie, a take pomylny etap procesu komunikowania si (porozumienie w znaczeniu potocznym). Termin ten
mona take utosamia ze zgodn wol stron dotyczc wywoania
bd unicestwienia skutkw czynnoci prawnej (porozumienia zblione charakterem do umw cywilnoprawnych, porozumienia midzynarodowe, porozumienia administracyjne, porozumienie dotyczce
ustania stosunku prawnego). W polskim porzdku prawnym porozumienie wystpuje zarwno w znaczeniu potocznym9, jak rwnie
w znaczeniu czynnoci prawnej chodzi tu gwnie o porozumienie
zblione de facto do umowy cywilnoprawnej, porozumienia midzynarodowe10 iadministracyjne.
Przechodzc do rozwaa nad konkretnymi rozwizaniami przyjtymi w ustawie o promocji zatrudnienia naley zauway, e mamy
w niej do czynienia z rnorodnymi porozumieniami. Przykady porozumienia jako zgody znale mona w art. 4 ust. 2, art. 8 ust. 8 pkt 9,
art. 90 ust. 8, gdzie mowa jest o zgodnym wspdziaaniu organw
administracji wwydawaniu przepisw wykonawczych. W powoanej
ustawie mowa jest rwnie oporozumieniach jako czynnociach prawnych zblionych, czy te tosamych z umow cywilnoprawn chodzi
tu o porozumienie wolontariusza z korzystajcym, zawierane na podstawie przepisw o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie,
o czym mowa w art. 2 ust. 2 ustawy o promocji zatrudnienia, a take
o porozumienie pracodawcw w sprawie utworzenia funduszu szkole-
Np. art. 7615 5 k.c., art. 567 1 k.c.
Np. Europejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (EFTA).
10
240
[4]
niowego na podstawie art. 67 ust. 3. W art. 90a ust. 3 pkt 2 mowa jest
za o porozumieniach midzynarodowych w zakresie zatrudnienia.
Istotne wtpliwoci powstaj natomiast w odniesieniu do charakteru porozumienia zawieranego przez powiaty na gruncie art. 9a ust. 3
ustawy o promocji zatrudnienia. Ustawodawca przewiduje obowizek11 wsppracy powiatw, ktra polega na wspfinansowaniu realizowanych na ich rzecz zada. Cywilnoprawna zasada swobody umw
przewiduje moliwo nieskrpowanego doboru kontrahenta i wolno
w zakresie decyzji onawizaniu umowy12. W omawianym przypadku
mamy do czynienia z obowizkiem wsppracy oraz z konkretnym wymogiem, by stronami porozumienia byy powiaty, czyli jednostki samorzdu terytorialnego. Zasadnicze wtpliwoci dotycz jednak celu
zawieranego porozumienia, ktremu trudno przypisa charakter gospodarczy, typowy dla umw prawa prywatnego. Ma ono bowiem okre
la zasady wykonywania i finansowania zada powiatowego urzdu
pracy (tzw. powiat prowadzcy) dla wszystkich powiatw (dotujcych) biorcych udzia w porozumieniu. Zadania powiatowych urzdw pracy nale do kategorii zada publicznych, przez ktre naley
rozumie zadania zwizane z zaspokajaniem zbiorowych potrzeb ludnoci13, wymienione chociaby w ustawach ustrojowych samorzdu
terytorialnego14 czy w ustawie oadministracji rzdowej w wojewdz11
Na co wskazuj, moim zdaniem, uyte sformuowania jest wspfinansowany
w ustpie 1 art. 9a, oraz zawieraj w ustpie 3 tego samego artykuu. Tak te
J. Strzelecka, Informacja dotyczca projektu ustawy o zmianie ustawy o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektrych innych ustaw (druk
3881), s. 2, http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk4.nsf/Opwsdr?OpenForm&3881, dostp:
22 grudnia 2010 r.
Z. Radwaski, Teoria, cit., s. 99 i n.
12
M. Koroblowski, Kilka uwag na temat porozumie zawieranych przez jednostki

samorzdu terytorialnego oraz przez te podmioty i organy administracji rzdowej,
Samorzd Terytorialny 7-8/2004, s. 36; P. Brzezicka, Porozumienia administracyjne
problemy wzowe, PiP 65.6/2000, s. 46 i 47.
13
Art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (tekst jedn.
Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.), art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r.
o samorzdzie powiatowym (tekst jedn. Dz.U. z2001 r. Nr 142, poz. 1592 ze zm.),
14
[5]
241
twie15. Powysze cechy wskazuj, moim zdaniem, e mamy w tym wypadku do czynienia z porozumieniem administracyjnym okrelanym
jako prawna, niewadcza forma dziaania administracji16. Stronami tego
porozumienia s jednostka przejmujca zadania, a z drugiej jednostka
powierzajca zadania17. Obie te jednostki (co najmniej jedna18) musz
by podmiotami, na ktrych spoczywaj ustawowe obowizki wykonywania administracji publicznej19, zatem wydaje si, e powiaty realizujc zadania naoone przez ustaw speniaj tene wymg. Ponadto,
fundamentaln cech porozumienia administracyjnego jest wspdziaanie przy wykonywaniu zada administracji publicznej20. Jak wskazuje si w literaturze prawa administracyjnego, w wyniku zawarcia
art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie wojewdztwa (tekst jedn.
Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 ze zm.).
Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rzdowej
w wojewdztwie (Dz.U. Nr 31, poz. 206), art. 20 ust. 1.
15
B. Dolnicki, R. Cybulska, Nowe dwustronne formy dziaania administracji

publicznej-zagadnienia wybrane, [w:] Koncepcja systemu prawa administracyjnego,
Zjazd Katedr Prawa Administracyjnego i Postpowania Administracyjnego Zakopane
24-27 wrzenia 2006 r., red. J. Zimmermann, Wrocaw 2007, s. 456.
16
17
J. Bo, Prawo administracyjne, Wrocaw 2001, s. 346, podaj za: B. Dolnickim
i R. Cybulsk, op. cit., s. 457.
W kwestii tego, czy obie strony porozumienia musz by jednostkami

realizujcymi zadania publiczne nie ma w doktrynie prawa administracyjnego
jednolitego stanowiska. Due grono zwolennikw ma take pogld, wwietle ktrego
dla zakwalifikowania danej czynnoci prawnej jako porozumienie administracyjne
wystarczy, gdy tylko jedna strona realizuje ustawowo naoone zadania publiczne,
tak np., Z. Cielak, Prawo administracyjne, Warszawa 1996, s. 200; Z. Szreniawski,
Prawo administracyjne. Cz oglna, Lublin 1994, s. 110, podaj za: B. Dolnickim,
R. Cybulsk, op. cit., s. 460, przyp. 21.
18
19
D. Kijowski, Umowy w administracji publicznej, [w:] Podmioty administracji
publicznej i prawne formy ich dziaania. Studia i materiay z konferencji naukowej
powiconej jubileuszowi 80-tych urodzin Profesora Eugeniusza Ochendowskiego,
Toru 2005, s. 299; Prawo administracyjne. Pojcia, instytucje, zasady w teorii
i orzecznictwie2, red. M. Stahl, Warszawa 2002, s. 367; B. Dolnicki, R. Cybulska,
op. cit., s. 457.
P. Brzezicka, op. cit., s. 46; B. Dolnicki, R. Cybulska, op. cit., s. 458;

D. Kijowski, op. cit., s. 299; M. Stahl (red.), op. cit., s. 367.
20
242
[6]
porozumienia jednostka wykonujca zadania objte porozumieniem

przejmuje prawa i obowizki pozostaych jednostek uczestniczcych
w porozumieniu, a jednostki te maj obowizek partycypowa wkosztach realizacji tego zadania21. Partycypacja finansowa powiatw dotujcych polega na przekazywaniu powiatowi prowadzcemu urzd
pracy dotacji celowych na wydatki biece. Powysze ustalenia rodz dalsze konsekwencje w postaci koniecznoci wskazania organu
waciwego do rozstrzygania sporw powstaych na tle porozumie.
Chodzi w gwnej mierze o niewykonywanie bd niewaciwe wykonywanie porozumienia przez jedn ze stron. Wyran regulacj prawn
w tym zakresie zawiera art. 8 ust. 2b ustawy o samorzdzie gminnym22,
ale tylko w odniesieniu do porozumie zawieranych midzy gminami i o ile spory z nich wynike maj charakter majtkowy. Wwczas
waciwy do zaatwienia sprawy jest sd powszechny. Wydaje si, e
w pozostaym zakresie kontrola nad prawidowoci realizacji zada
publicznych i wydatkowania rodkw Funduszu Pracy sprawowana
jest w trybie nadzoru wojewody na podstawie art. 10 ust. 1 pkt 3 i 5
ustawy o promocji zatrudnienia. Rozstrzygnicie nadzorcze wojewody podlega za zaskareniu z powodu niezgodnoci z prawem do sdu
administracyjnego na podstawie art. 85 ust. 2 ustawy o samorzdzie
powiatowym.
Podobny charakter prawny maj, w mojej ocenie, porozumienia zawierane na podstawie art. 73a ust. 2 i 106a ust. 2 pkt 1 ustawy o promocji zatrudnienia, przy czym nie ma w tych przypadkach jasnoci co
do trybu rozstrzygania sporw powstaych na ich tle. Mona prbowa
broni tezy, i podlegaj one nadzorowi wojewody na postawie art. 10
ust. 1 pkt 5, wktrym mowa o sprawowaniu nadzoru nad realizacj zada wykonywanych przez inne podmioty w zakresie kontroli realizacji
zada (w tym take przekazywanych w drodze porozumie), wynikajcych z ustawy. Jak si wydaje, podstaw do zaskarenia decyzji nadzorczej do sdu administracyjnego jest art. 3 2 pkt 7 ustawy z dnia
30 sierpnia 2002 r. Prawo o postpowaniu przed sdami administraD. Kijowski, op. cit., s. 299.
21
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r., tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.
22
[7]
243
cyjnymi23. Koczc rozwaania dotyczce porozumie wystpujcych

w ustawie trzeba zwrci jeszcze uwag na art. 75 ust. 1 pkt 2, wktrym mowa o porozumieniu stron jako formie rozwizania umowy
o prac.
Kolejn prawn form dziaa podejmowanych przez podmioty
funkcjonujce woparciu o ustaw o promocji zatrudnienia jest umowa.
Zgodnie z oglnie akceptowanym, wobec braku definicji ustawowej,
pogldem jest to czynno prawna, skadajca si z dwch elementw koniecznych uczestnictwa co najmniej dwch stron i zgodnego
owiadczenia woli tyche stron24. Wskazuje si generalnie, e w dziaaniach podejmowanych przez administracj publiczn zastosowanie
maj dwa rodzaje umw umowy cywilnoprawne i tzw. umowy publicznoprawne25, zwane te administracyjnymi26. Na gruncie ustawy
o promocji zatrudnienia mamy do czynienia z umowami, ktrych
charakter prawny nie wzbudza zasadniczych wtpliwoci mowa
o umowach sucych wiadczeniu pracy wymienionych w art. 2 ust. 1
pkt 11, art. 88 pkt 1, art. 104 b ust.1, oraz o umowach stanowicych
rdo prawa midzynarodowego wart. 18c ust. 1 pkt 4, art. 84, art. 87
ust. 2 pkt 9, art. 106 b ust. 2 i 3. S jednak umowy, co do ktrych charakteru prawnego nie mona ju wypowiedzie si tak jednoznacznie.
Wtpliwoci wywouje bowiem umowa poyczki zawierana na podstawie art. 42 ust. 1 przez starost i bezrobotnego w celu sfinansoDz. U. nr 153, poz. 1270 ze. zm.; dalej: poppsa.
23
Z. Radwaski, Teoria, cit., s. 62.
24
D. Kijowski, op. cit., s. 281. Czsto przedstawiciele doktryny prawa admini

stracyjnego posuguj si pojciem umowa publicznoprawna. Wskazuje si
jednak, e mimo mogcych w praktyce wystpowa pewnych rnic co do zakresu
podmiotowego umowy publicznoprawnej i umowy administracyjnej, pojcia te naley
uzna za tosame A. Panasiuk, Umowa publicznoprawna (prba definicji), Pastwo
i Prawo 2/2008, s. 18; tak te B. Dolnicki, R. Cybulska, op. cit., s. 456.
25
26
J. Lemaska, Umowa administracyjna a umowa cywilnoprawna, [w:] Instytucje
wspczesnego prawa administracyjnego, Ksiga jubileuszowa prof. J. Filipka, Wydaw
nictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2001, s. 421; K. Ziemski, Alternatywy
dla aktu administracyjnego, [w:] Koncepcja systemu prawa administracyjnego, cit.,
s. 422; B. Dolnicki, R. Cybulska, op. cit., s. 461 i nast.; M. Stahl red., op. cit., s. 466.
244
[8]
wania do okrelonej kwoty kosztw jego szkolenia, ktre umoliwi

mu podjcie lub utrzymanie zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej. Wydaje si, e nie mona tej umowy zakwalifikowa jako umowy poyczki regulowanej art. 720 i nast. k.c. Stron jej jest bowiem
starosta dysponujcy rodkami publicznymi finansowanie poyczki odbywa si z Funduszu Pracy na podstawie art. 108 ust. 1 pkt 11
ustawy o promocji zatrudnienia. Z kolei charakter rodkw finansowych przesdza o szczeglnych zasadach rzdzcych wykonywaniem
teje umowy. Chodzi tu przede wszystkim o ustawowo okrelony cel,
w jakim poyczki si udziela, limitowan wysoko przekazywanych rodkw (art. 42 ust. 1), ostateczny termin spaty (art. 42 ust. 2)
oraz sankcje zwizane z niecelowym wykorzystaniem poyczki, nieterminow spat bd niepodjciem albo nieukoczeniem szkolenia
(art. 42 ust. 3). Jak wynika z powyszego, bezrobotny w umowie nie
tylko zobowizuje si zwrci okrelon kwot w wyznaczonym terminie, ale rwnie, a w zasadzie przede wszystkim, podj i ukoczy
szkolenie, ktre umoliwi mu zatrudnienie lub wykonywanie innej pracy zarobkowej. Ponadto, bardzo istotne elementy treci tej umowy s
niezalene od woli jej stron, bowiem wynikaj wprost z ustawowych
przepisw, ktre zasadniczo nie maj dyspozytywnego charakteru.
W konkluzji nasuwa si wic wniosek, i nie jest to umowa poyczki, za pomoc ktrej strony realizuj wasne interesy gospodarcze,
ale umowa, ktrej przedmiotem jest realizacja zadania publicznego,
jakim jest w tym przypadku aktywizacja zawodowa bezrobotnego.
Nie mona w konsekwencji unikn odpowiedzi na pytanie o charakter prawny teje umowy. Ze wzgldu na cel, do ktrego realizacji ma
prowadzi zawarta umowa, a jest nim wykonanie zadania publicznego27, naley uzna, e mamy w tym przypadku do czynienia z umow
administracyjn.
Na podstawie art. 9 ust. 1 pkt 2 ustawy o promocji zatrudnienia samorzd powiatu
realizuje zadania w zakresie polityki rynku pracy polegajce na gospodarowaniu
rodkami finansowymi na realizacj zada z zakresu aktywizacji lokalnego rynku
pracy. Natomiast zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 17 ustawy o samorzdzie powiatu, powiat
wykonuje okrelone ustawami zadania publiczne o charakterze ponadgminnym
w zakresie przeciwdziaania bezrobociu i aktywizacji lokalnego rynku pracy.
27
[9]
245
Wobec braku legalnej definicji28 jako podstawow cech pozwalajc odrni umow administracyjn od umowy cywilnoprawnej wskazuje si w literaturze prawa administracyjnego bezporednie
wywoywanie skutkw w sferze prawa administracyjnego29, lub publiczny charakter zadania, dla ktrego realizacji umowa zostaa zawarta30. Przez owe skutki naley rozumie okrelenie praw i obowizkw
jednostki zawierajcej umow wobec organu realizujcego w formie
wadczej31 zadanie z zakresu administracji publicznej32. Jeeli za realizacja zadania przebiega przy uyciu form niewadczych (w szczeglnoci umownych), wwczas jako podstawowe kryterium naley
przyj charakter zadania33. Ustalenie, e jest to zadanie z zakresu administracji publicznej bdzie wiadczy o administracyjnym charakterze zawartej umowy. Kolejn cech przemawiajc za uznaniem, e
w art. 42 ustawy o promocji zatrudnienia mamy do czynienia z umow
administracyjn jest to, e jako jej strona wystpuje podmiot publiczny
w osobie starosty34. Ponadto, jak zostao to ju zauwaone wczeniej,
strony teje umowy maj ograniczon moliwo ksztatowania jej treci, co jest take typow cech umowy administracyjnej35. Podobny
Ciar definiowania umowy administracyjnej spada na doktryn i judykatur.
28
D. Kijowski, op. cit., s. 296.
29
Tame, s. 296; J. Lemaska, op. cit., s. 424.
30
Formy wadcze to takie, gdy administracja przy zaatwianiu sprawy uywa

wadztwa administracyjnego M. Stahl (red.), op. cit., s. 351.
31
32
Tame.
33
Szerzej na temat wystpowania podmiotu publicznego jako strony w umowie:

A. Panasiuk, op. cit., s. 30; D. Kijowski, op. cit., s. 296. Istnieje pewna rozbieno
pogldw co do sytuacji, w ktrej obie strony czynnoci prawnej s podmiotami
publicznymi (organami administracyjnymi) niektrzy stoj na stanowisku, i mamy
wwczas do czynienia z umow administracyjn tak: A. Panasiuk, op. cit., s. 30, inni
natomiast opowiadaj si za porozumieniem administracyjnym tak: J. Lemaska, op.
cit., s. 425; B. Dolnicki, R. Cybulska, op. cit., s. 464; D. Kijowski, op. cit., s. 299.
34
J. Lemaska, op. cit., s. 423, autorka wskazuje, e umowy te ksztatem zblione

s do umw przystpienia (adhezyjnych).
35
246
[10]
charakter prawny maj, w moim przekonaniu, umowy oktrych mowa

w art. 42a i 46 ustawy.
Wykorzystywanie umw cywilnych i administracyjnych w ramach
tzw. niewadczych form dziaania36 przez administracj pozostaje
w cisym zwizku ze zjawiskiem prywatyzacji zada publicznych.
Jest ono definiowane jako proces polegajcy najczciej na przekazywaniu podmiotom prywatnym zada publicznych prawnie przypisanych administracji rzdowej isamorzdowi terytorialnemu37. Mianem
prywatyzacji zada publicznych okrela si take proces poszukiwania
sposobw rozwizywania trudnoci zwizanych z realizacj rozbudowanych zada administracji publicznej, w szczeglnoci za sposobw
zmniejszania kosztw wykonawstwa, zwikszania efektywnoci dziaa i tworzenia alternatywnych sposobw zaspokajania potrzeb ludnoci38. Jak wskazuje si w literaturze prawa administracyjnego umowy
prywatnoprawne s wykorzystywane w trzech paszczyznach dziaa
administracji: (1) bezporednie wykonywanie zada tzw. administracji
wiadczcej39, (2) tworzenie i utrzymywanie urzdze uytecznoci publicznej lub urzdze i przedmiotw niezbdnych do funkcjonowania
urzdw i instytucji administrujcych, oraz (3) dziaalno fiskalna40.
Mimo ogromnej elastycznoci jak stwarzaj umowy cywilnoprawne
w zakresie realizacji rnych celw gospodarczych, istnieje sfera nieM. Stahl (red.), op. cit., s. 218 i 351, chodzi tu w szczeglnoci o zastpowanie
decyzji administracyjnej umowami cywilnoprawnymi.
36
A. Ba, Formy dziaania administracji w warunkach prywatyzacji zada

publicznych, [w:] Administracja iprawo administracyjne u progu trzeciego tysiclecia,
Materiay konferencji naukowej Katedr Prawa i Postpowania Administracyjnego,
d 2000, s. 23; A. Wiktorowska, Kierunki zmian wteorii prawnych form dziaania
administracji, [w:] Koncepcja systemu prawa administracyjnego, cit., s. 380.
37
M. Stahl (red.), op. cit., s. 217.
38
Administracja dziaajca zasadniczo w formach niewadczych, zaspokajajca

podstawowe potrzeby bytowe obywateli, organizujca usugi publiczne M. Stahl
(red.), op. cit., s. 18 i 19.
39
Tak np. D. Kijowski, op. cit., s. 283; H. Knysiak-Molczyk, Umowa cywilnoprawna

jako forma dziaania organw administracji publicznej, [w:] Koncepcja systemu prawa
administracyjnego, cit., s. 495; J. Lemaska, op. cit., s. 423.
40
[11]
247
nadajca si do uregulowania prawem prywatnym41. Chodzi mianowicie o realizacj zada publicznych, co najczciej nastpuje wformach
umw administracyjnych i porozumie administracyjnych42.
W tym kontekcie bliej naley przyjrze si instytucji zlecenia realizacji usug rynku pracy, uregulowanej w art. 24 ustawy o promocji
zatrudnienia43. Marszaek wojewdztwa albo starosta mog bowiem
zleci realizacj usugi rynku pracy podmiotom wskazanym w art. 24
ust. 1. Powstaje pytanie o charakter prawny tego zlecenia. Do dnia
12 marca 2010 r. podstaw prawn bya w tej mierze verba legis umowa o realizacj usugi rynku pracy (por. uchylony art. 3244). Po tej dacie zlecanie usug lub instrumentw rynku pracy nastpuje, zgodnie
z art. 24 ust. 2 ustawy o promocji zatrudnienia, na podstawie ustawy
z dnia 24 kwietnia 2003 r. odziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie45 lub ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamwie
publicznych46.
Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie47 przewiduje w art. 11-19 zasady prowadzenia dziaalnoci poytku publicznego na podstawie zlecenia realizacji zada publicznych. Z punktu
widzenia problematyki poruszanej w niniejszym artykule najistotniejsze znaczenie ma zlecanie zada okrelonych w art. 4 ust. 1 pkt 8 tej
ustawy czyli w zakresie promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodo Podobnie D. Kijowski, op. cit., s. 281.
41
Tame.
42
Uwag zwraca niekonsekwencja ustawodawcy w art. 24 ust. 1 mowa jest

o zlecaniu wycznie usug rynku pracy, natomiast w ust. 3 tego samego artykuu
mowa jest ju o zlecaniu usug rynku pracy lub usug iinstrumentw rynku pracy.
Zredagowanie tych przepisw w formie jednego artykuu pozwala przyj, e
marszaek wojewdztwa lub starosta zgodnie z art. 24 ust. 1 mog zleci realizacj
usug rynku pracy lub usug iinstrumentw rynku pracy wskazanym w tym przepisie
podmiotom.
43
44
Art. 13 ustawy z dnia 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o dziaalnoci poytku
publicznego i o wolontariacie oraz niektrych innych ustaw, Dz.U. Nr 28, poz. 146.
Tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536.
45
Tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.
46
Dalej: ustawa o dziaalnoci poytku publicznego.
47
248
[12]
wej osb pozostajcych bez pracy i zagroonych zwolnieniem. W tak

oglnie okrelonym zadaniu mieci si zatem formua zlecania usug
lub instrumentw rynku pracy z art. 24 ust. 2 ustawy o promocji zatrudnienia. Procedura zlecania rozpoczyna si od wyonienia w drodze
otwartego konkursu ofert organizacji pozarzdowej, spdzielni socjalnej, stowarzyszenia jednostek samorzdu terytorialnego lub innych
podmiotw wskazanych w art. 3 ust. 3 ustawy o dziaalnoci poytku
publicznego. Krg podmiotw, ktrym zleca si w tym trybie realizacj usugi lub usugi i instrumentu rynku pracy jest jednak dodatkowo ograniczony. Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego w art. 3
ust. 4 przewiduje, e omawianego trybu zlecania nie stosuje si min.
do zwizkw zawodowych iorganizacji pracodawcw, a podmioty te
zostay wskazane w art. 24 ust. 1 ustawy o promocji zatrudnienia jako
beneficjenci zlecenia realizacji usug rynku pracy. Nastpny etap stanowi zawarcie z organem administracji publicznej zlecajcym zadanie
umowy o wsparcie realizacji zadania publicznego albo umowy o powierzenie realizacji zadania publicznego (art. 16 ustawy o dziaalnoci
poytku publicznego). Umowa ta wymaga formy pisemnej ad solemnitatem izawierana jest na czas wykonania okrelonego zadania albo
na czas okrelony nie duszy ni 5 lat. Organ administracji publicznej zlecajcy zadanie ma prawo kontrolowa i ocenia realizacj zadania, w szczeglnoci pod wzgldem prawidowoci wykorzystania
rodkw publicznych otrzymanych na realizacj zadania, czy prowadzenia dokumentacji okrelonej wprzepisach prawa i postanowieniach
umowy (art. 17). Szczegowe dokumenty zwizane ze zlecaniem zada publicznych w tym trybie okrela rozporzdzenie Ministra Pracy
i Polityki Spoecznej z dnia 27 grudnia 2005 r. w sprawie wzoru oferty
realizacji zadania publicznego, ramowego wzoru umowy o wykonanie zadania publicznego i wzoru sprawozdania z wykonania tego zadania48. Powstaje pytanie o charakter prawny tej umowy. Zgodnie z art. 16
ustawy podmiot przyjmujcy zadanie do realizacji zobowizuje si do
wykonania zadania publicznego na zasadach i w zakresie wskazanym
Dz.U. Nr 264, poz. 2207.
48
[13]
249
w umowie, a organ administracji zobowizuje si do przekazania dotacji na realizacj tego zadania.

W wietle poczynionych poprzednio w odniesieniu do umowy administracyjnej ustale, moemy stwierdzi, e take i w tym przypadku wystpuj cechy dla niej waciwe49 zawsze jednym z podmiotw
jest podmiot publiczny starosta, marszaek wojewdztwa, za przedmiotem umowy jest realizacja zadania publicznego. Umowa ta posiada
take inne cechy umowy administracyjnej50. Bdzie to w szczeglnoci: wzgldna swoboda zawarcia umowy przez strony, ktra doznaje istotnych ogranicze poprzez konkurencyjno-eliminacyjny sposb
wyboru kontrahenta51 (por. art. 13-15 ustawy o dziaalnoci poytku
publicznego), okrelenie warunkw zawieranej umowy (ramowy wzr
umowy o wykonanie zadania okrelony przez powoane rozporzdzenie), a take okrelony sposb i zasady sprawowania nadzoru i kontroli nad realizacj powierzonych zada publicznych52 (art. 17 ustawy
o dziaalnoci poytku publicznego). W literaturze prawa administracyjnego wskazuje si ponadto, e umowa administracyjna pozwala na
wprowadzenie rodkw ochrony prawnej, znanych prawu cywilnemu,
poprzez odpowiednie stosowanie tych przepisw53 potwierdzeniem
tego moe by postanowienie z 17 wzoru ramowego umowy o wykonanie zadania, w wietle ktrego wzakresie nieuregulowanym umow
stosuje si przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny. Opowiadajc si zatem za administracyjnoprawnym charakterem
49
Inaczej: D. Kijowski, op. cit., s. 282-286. Konkretnie Autor opowiada si za
cywilnoprawnym charakterem umw podobnych do tych, wymienionych w przyp. 6
umowy uregulowane wart. 40 ust. 2, 41 ust. 9, 42, 46, 47 i 53 ustawy o promocji
zatrudnienia.
Wynika to z faktu, i tak samo jak w przypadku istnienia oglnej kategorii

pojciowej umowa cywilna, zawierajcej poszczeglne kategorie umw nazwanych
i nienazwanych, tak te w przypadku umowy administracyjnej jest to oglne okrelenie,
obejmujce wiele rodzajw umw tego typu w zalenoci od ich przedmiotu
B. Dolnicki, R. Cybulska, op. cit., s. 463.
50
A. Panasiuk, op. cit., s. 30, J. Lemaska, op. cit., s. 425.
51
A. Panasiuk, op. cit., s. 30.
52
B. Dolnicki, R. Cybulska, op. cit., s. 464-465.
53
250
[14]
tej umowy naley jeszcze raz podkreli, i podmiot administracji

(marszaek wojewdztwa, starosta) zajmuje uprzywilejowan pozycj
w porwnaniu z podmiotem prawa prywatnego, co daje mu moliwo
kreowania sytuacji prawnej strony wykonujcej na mocy umowy zadania administracji publicznej54. Wskazywa na to moe na przykad
art. 24 ust. 2 ustawy o promocji zatrudnienia, w wietle ktrego zlecanie wykonywania usug rynku pracy lub usug iinstrumentw rynku
pracy odbywa si przy uwzgldnieniu sposobu ich realizacji zgodnie
ze standardami usug rynku pracy55. Marszaek wojewdztwa lub starosta zlecaj realizacj usug lub instrumentw rynku pracy tylko takiemu podmiotowi, ktry daje naleyt gwarancj ich realizacji zgodnie
ze standardami usug rynku pracy.
Powysze ustalenia mona podsumowa wic stwierdzeniem, e
w przypadkach, gdy stron zawartej z marszakiem lub starost umowy o realizacj usug rynku pracy (zlecenie usugi lub usugi i instrumentu rynku pracy) jest jeden z podmiotw, o ktrych mowa w art. 24
ust. 1 naley uzna, e mamy do czynienia z umow administracyjn
jeli jest to podmiot prywatny. Natomiast w przypadku, gdy drug stron jest podmiot reprezentujcy sfer administracji publicznej, jak np.
jednostka samorzdu terytorialnego, mamy do czynienia zporozumieniem administracyjnym56.
Jeli chodzi natomiast o regulacj ustawy Prawo zamwie publicznych w kwestii zlecania usug lub usug i instrumentw rynku pracy,
to jego podstaw prawn jest zasadniczo umowa zawierana zgodnie
z art. 139 i nast. tej ustawy. Maj do niej zastosowanie przepisy
Kodeksu cywilnego, chyba e przepisy ustawy Prawo zamwie publicznych stanowi inaczej. Wydaje si, e take i w tym przypadku
Por. na temat uprzywilejowanej pozycji podmiotu administracji B. Dolnicki,
R. Cybulska, op. cit., s. 465.
54
Okrela je rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia

14 wrzenia 2010 r. w sprawie standardw i warunkw prowadzenia usug rynku
pracy, Dz.U. Nr 177, poz. 1193.
55
Wedug przewaajcego pogldu administratywistw, z porozumieniem admi

nistracyjnym mamy do czynienia, gdy obie jego strony s podmiotami publicznymi,
tak np. J. Lemaska, op. cit., s. 425.
56
[15]
251
decydujce znaczenie dla okrelenia prawnego charakteru tej umowy bdzie mie jej przedmiot, a zatem realizacja zadania publicznego
i co jest z tym cile zwizane charakterystyczny podmiot dysponujcy tymi zadaniami, czyli podmiot administrujcy (marszaek wojewdztwa, starosta). O tym, czy bdzie to umowa administracyjna, czy
porozumienie decydowa bdzie charakter podmiotu przyjmujcego
zadanie publiczne do realizacji.
Warto jeszcze zwrci uwag na art. 4 pkt 8, w wietle ktrego przepisy ustawy Prawo zamwie publicznych nie maj zastosowania do
zamwie i konkursw, ktrych warto nie przekracza wyraonej
w zotych rwnowartoci kwoty 14 000 euro. Wydaje si wic, e jeli
rwnowarto zlecanej usugi lub instrumentu rynku pracy nie przekracza tej kwoty, zastosowanie znajd oglne zasady zawierania umowy
w drodze przetargu okrelone wKodeksie cywilnym. W obecnym stanie prawnym tre i forma umowy zawieranej wostatnim wskazanym
przypadku nie jest przez ustawodawc uregulowana. Powstaje pytanie
czy w drodze analogii naley przyj, e umowa ta ma w szczeglnoci charakter terminowy ipowinna zosta zawarta w formie pisemnej
ad solemnitatem? Kwestia ta wymagaaby interwencji ustawodawcy.
Poczynione uwagi naley uzupeni o stwierdzenie, e samo pojcie
zlecania czy si moe ze wspomnianym wczeniej procesem prywatyzacji zada publicznych polega na zlecaniu zada jednostkom
nienalecym do sektora publicznego i wie si z finansowaniem lub
dofinansowaniem ich dziaalnoci57. W ustawie o promocji zatrudnienia wystpuje take pojcie zlecenia jako umowy cywilnoprawnej, stanowicej podstaw zatrudnienia58.
Koczc trzeba zauway problem, ktrego rozwizania podejmuj
si dotychczas jedynie przedstawiciele doktryny prawa administracyjnego, dotyczcy rozwizywania sporw zaistniaych na gruncie umw
administracyjnych. Wedug jednej z propozycji, spory midzy podmiotem prywatnym realizujcym zadanie a odbiorc jego wiadcze
realizuje administracja w ramach sprawowanego nadzoru, co nie wy M. Stahl (red.), op. cit., s. 216 i 217.
57
Np. art. 2 ust.1 pkt 11.
58
252
[16]
klucza moliwoci dochodzenia roszcze przed sdem administracyjnym od samego podmiotu publicznego za niewaciwe sprawowanie
nadzoru59. W konsekwencji wedug prezentowanego pogldu, merytoryczne spory rozstrzygaby sd administracyjny, natomiast te zwizane
z niewykonaniem bd niewaciwym wykonaniem umowy sd powszechny60. Jest jednak wtpliwe, czy te same zasady mogyby dotyczy rozstrzygania sporw midzy stronami umowy administracyjnej.
Naley bowiem wyrazi obaw, e przedstawione kryterium decydujce o waciwoci drogi sdowej jest nieostre i w praktyce trudno bdzie
precyzyjnie okreli organ waciwy do rozstrzygnicia sporu. Czsto
bowiem dochodzi moe do sytuacji, gdy spr merytoryczny mona
zakwalifikowa jako niewaciwe wykonanie umowy. Ponadto, przedstawiona powyej metoda rozstrzygania ewentualnych sporw moe
zosta zakwestionowana z uwagi na nierwnorzdn pozycj stron
umowy administracyjnej. Uprzywilejowanie podmiotu publicznego
wyraajce si chociaby w ksztatowaniu treci umowy w sposb
zapewniajcy realizacj interesu publicznego, moliwoci dodawania okrelonych postanowie do umowy, okreleniu trybu stosowania
przez ten podmiot kontroli realizacji umowy, to elementy gboko ingerujce wcywilnoprawn zasad swobody umw. Zasadniczo przemawiaj one przeciwko moliwoci rozstrzygania sporw powstaych
na tle niewykonania bd niewaciwego wykonania umowy administracyjnej przez sdy powszechne i za uznaniem waciwoci sdw
administracyjnych61.
Pozostaje jeszcze kwestia ewentualnych sporw dotyczcych ustalenia zgodnoci zprawem treci zawartej umowy administracyjnej, gdy
poprzednie rozwaania dotyczyy tylko przypadku jej niewykonywaJ. Lemaska, op. cit., s. 426.
59
Tame.
60
Przepisem procesowym, ktry mgby stanowi podstaw skargi jest, moim

zdaniem, art. 3 2 pkt 8 ustawy zdnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postpowaniu przed
sdami administracyjnymi (Dz. U. nr 153, poz. 1270); podobnie: D. Kijowski, op. cit.,
s. 298. Por. Tene Problematyka regulacji prawnej stosowania form alternatywnych
wobec aktu administracyjnego, [w:] Koncepcja systemu prawa administracyjnego,
cit., s. 433.
61
[17]
253
nia. Sdy administracyjne nie s bowiem powoane do wydawania merytorycznych rozstrzygni spraw administracyjnych, ale do orzekania olegalnoci aktw i czynnoci administracji publicznej62. Wydaje
si, e w rozpatrywanym przypadku umow administracyjn mona
by uzna za czynno z zakresu administracji publicznej dotyczc
uprawnie lub obowizkw wynikajcych z przepisw prawa (art. 3
2 pkt 4 poppsa). Przy czym z przytoczonego przepisu wynika tylko,
e chodzi o czynnoci dotyczce uprawnie wynikajcych z przepisw
prawa czyli w analizowanej sytuacji uprawnienie organu administracji do samego zawarcia umowy administracyjnej. Powstaje zatem
wtpliwo, czy sd administracyjny na podstawie tego przepisu moe
bada zgodno zprawem treci umowy. W literaturze prawa administracyjnego wyraono pogld, zgodnie zktrym sd administracyjny
rozpoznajc skarg na bezczynno (art. 3 2 pkt 8 poppsa gdy podmiot publiczny nie wykonuje umowy), bdzie zmuszony jako zagadnienie wstpne rozstrzygn, czy owa umowa wywouje skutki prawne
i dokona oceny jej treci63. Ostatecznym rozwizaniem przedstawionego problemu wydaj si by reguy kolizyjne jeeli w konkretnej
sprawie sd administracyjny uzna si za niewaciwy, spraw t bdzie
musia rozstrzygn sd powszechny (art. 1991 Kodeksu postpowania
cywilnego64). Jeeli natomiast sd powszechny jako pierwszy uzna si
za niewaciwy, spraw musi rozstrzygn sd administracyjny (art. 58
4 poppsa).
Dc do podsumowania poczynionych dotychczas uwag naley zaznaczy, e celem niniejszego opracowania nie byo zajcie ostatecznego stanowiska w kwestii metody, za pomoc ktrej ma przebiega
realizacja zada publicznych na rynku pracy. Jest to zadanie legislatora. Jednakowo wydaje si, e publiczny charakter realizowanych
na rynku pracy zada, wymaga zagwarantowania ich realizacji w sposb moliwie najbardziej efektywny, co powinno znale odzwiercie Por. art. 3 2 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postpowaniu przed
sdami administracyjnymi.
62
63
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r., Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.
64
254
[18]
dlenie w odpowiednich formach prawnych dziaa, podejmowanych

przez podmioty administrujce. Przedstawione powyej rozwaania
pozwalaj jednak wyrazi przekonanie, i ustawa o promocji zatrudnienia w obecnym ksztacie poniekd oddala od podejmowania skutecznych dziaa na rynku pracy, powodujc konieczno uprzedniego
okrelenia ich metod, ktre powinny przecie by jasno sformuowane przez ustawodawc. Jak usiowano to zasygnalizowa powyej, nie
jest obojtne czy realizacja zadania publicznego odbywa si za pomoc metod publicznoprawnych czy prywatnoprawnych. Kada z nich
inaczej ksztatuje bowiem status prawny podmiotw je wykonujcych,
awkonsekwencji wpywa na jako i sposb wiadczenia usug lub
instrumentw na rynku pracy. Zgodzi si trzeba z ustawodawc, e
rnorodne problemy na rynku pracy wymagaj podejmowania zrnicowanych rodkw zaradczych. Warto jednak przy ich konstruowaniu pamita o podstawowych zasadach techniki prawodawczej, ktre
w szczeglnoci nakazuj, by w danym akcie prawnym posugiwa si
okrelonym pojciem w jednym, cile oznaczonym kontekcie65. Jak
wynika z powyszych wywodw zasada ta zostaa przez ustawodawc naruszona i naley si spodziewa, e bdzie to istotnie wpywa na
funkcjonowanie caego rynku pracy.
65
10 rozporzdzenia Prezesa Rady Ministrw z dnia 20 czerwca 2002 r.
w sprawie Zasad techniki prawodawczej, Dz.U. Nr 100, poz. 908 Do oznaczenia
jednakowych poj uywa si jednakowych okrele, a rnych poj nie oznacza si
tymi samymi okreleniami.
[19]
255
The Agreements, Contracts and Commissioning

of Labour Market Services or Instruments on
the Basis of the Employment Promotion and Labour
Market Institution Act a few Comments de lege ferenda.
Summary
The main reason for this article is legal language inconsistency occurred
in The Employment Promotion and Labour Institution Act of 20 April
2004. In connection with this statute there are reasonable doubt regarding
legal nature of agreements, contracts and commissions made on its ground.
The Act is abounded with various and ambiguous designations for legal
action brought by labour market entities and therefore may cause serious
problems in the process of application of the law. The author is of the
opinion that solving of this issue may have practical importance for the
state and local administration in execution of labour market assignments.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)

Uniwersytet Medyczny w Lublinie
Zwalczanie przestpstwa prania

brudnych pienidzy
I. Wstp
Przestpstwo prania brudnych pienidzy zwizane jest cile zkorupcj funkcjonariuszy publicznych. Moe je popeni kady funkcjonariusz publiczny, ktry wykorzystujc swoj pozycj oraz wiedz
poprzez dokonanie manewrw wprowadza do obrotu finansowego
pienidze pochodzce z dziaa przestpnych. rodki pienine wystpujce wobrocie wesp z,,wypranymi pienidzmi niejednokrotnie s trudne do wykrycia imog by podstaw dalszych przestpstw.
Dochody czerpane zobrotu pienidzmi uzyskanymi wsposb nielegalny mog by wykorzystane do dokonania transakcji legalnych iwten
sposb staj si jeszcze bardziej zakamuflowane1. Funkcjonariusze publiczni, ktrzy bior udzia wprzestpstwie prania pienidzy, nie tylko
dopuszczaj si przestpstwa zart. 299 k.k., ale rwnie ami zasady
etyki, ktrymi powinni si kierowa.
Angielski zwrot money laundering oznacza pranie pienidzy. Na
stae zakorzeni si wStanach Zjednoczonych w czasach prohibicji.
Wwczas to dochody pochodzce z nielegalnego obrotu alkoholem,
1
J. Bojarski, Przepisy polskiego prawa dotyczce odpowiedzialnoci pracownikw
instytucji finansowych za pranie pienidzy [w:] Przestpczo gospodarcza
z perspektywy Polski i Unii Europejskiej. Materiay konferencyjne, Mikoajki
26-28.09.2002 r., red. A. Adamski, Toru 2003, s. 629.
258
[2]
wykorzystywane byy przez mafie poprzez wczenie do utargw sieci

niektrych sklepw izakadw usugowych, ktre znane byy znierejestrowanego obrotu gotwkowego. Dopiero w latach 70-tych pojcie to wzwizku zafer Watergate zaczo by powszechnie uywane,
jednak wznaczeniu prawnym pojawio si po raz pierwszy w1982 r.
wsprawie Unitek States v.$ 4,255,625.392.
Dziaalno organw wymiaru sprawiedliwoci zmierza do zwalczania korzyci, jakie odnosz sprawcy przestpstw prania brudnych
pienidzy. Korzyci te s powielane przez wykorzystanie rodkw
pochodzcych z przestpstw do prowadzenia legalnych interesw.
Tym samym brudne pienidze wprowadzane s do obiegu, anielegalne transakcje pozostaj nieujawnione i trudne do zidentyfikowania.
Dochody znielegalnej dziaalnoci s wielokrotnoci poczynionych
nakadw. S one osigane zarwno wsposb bezporedni jak iporedni. Pierwszym jest korumpowanie funkcjonariuszy publicznych
celem wyjednania sobie ich przychylnoci, mogcej wprzyszoci zaowocowa naginaniem prawa dla zaatwienia interesw, drugim natomiast inwestowanie wlegalne przedsiwzicia. Zwizek ztez pracy
ma sposb bezporedni. Korupcja funkcjonariuszy publicznych wykorzystywanych do popenienia przestpstwa prania brudnych pienidzy,
stanowi powane zagroenie dla dobra publicznego3. Skorumpowany
funkcjonariusz podwjnie szkodzi interesom publicznym. Po pierwsze
dlatego, e amic przepisy prawa, pozwala na wprowadzenie do obiegu brudnych pienidzy, po drugie dlatego, e godzc si na nielegalne
dziaania, utrudnia wykrycie przestpstwa prania brudnych pienidzy
wykorzystywanych wlegalnych transakcjach. To zkolei prowadzi do
tego, e system prawny zostaje osabiony inaraony na niebezpieczestwo legalizowania narusze prawa.
Wszystkie pastwa zmierzaj do utrzymania kontroli nad ciganiem
przestpstwa prania brudnych pienidzy ze wzgldu na instrumenty,
W. C. Gilmore, D. Money, The evolution of money laundreing coutermeasures.
Council of Europe, 1995, s. 23.
2
R. Stefaski, Przestpstwo prania pienidzy w polskim prawie karnym.

Problemy nauk penalnych. [w:] Prace ofiarowane Pani Profesor Oktawii Grniok,
Katowice 1996, s. 415.
3
[3]
Zwalczanie przestpstwa prania brudnych pienidzy
259
ktre s czci programu zmagania si ztym zjawiskiem. Zakresem

kontroli organy pastwowe obejmuj gospodark finansow. Techniki
wykorzystywane przez przestpcw przy przestpstwie prania brudnych pienidzy powielane s do zatajenia dochodw, wprawdzie
pochodzcych zlegalnych rde, ale nie ujawnionych. Dlatego te organy pastwowe czsto weryfikuj dziaalno instytucji finansowych
objtych tajemnic bankow. Bywaj takie sytuacje, wktrych ta ingerencja jest daleko posunita. I tutaj pojawia si konflikt. Zjednej strony polityka realizowana przez pastwo chroni przed szerzeniem si
przestpstwa prania brudnych pienidzy, zdrugiej natomiast ogranicza wolno poszczeglnych obywateli, ktrzy wpastwie prawa zaczynaj czu si jak wpastwie policyjnym.
II. Przeciwdziaanie praniu brudnych pienidzy na gruncie
regulacji prawnych
Jest kilka powodw, dla ktrych spenalizowano przestpstwo prania brudnych pienidzy. Jednym znich jest niebezpieczestwo wprowadzenia do obrotu finansowego tzw. ,,brudnego kapitau. Zgodnie
zdoniesieniami FATF z08 czerwca 1987 r., najwicej dochodw przeznaczonych do prania pienidzy pochodzi midzy innymi zwymusze,
zorganizowanej prostytucji, kradziey, wtym kradziey samochodw,
przemytu alkoholu, tytoniu, broni oraz narkotykw, przestpstwa ,,biaych konierzykw, tj. zagarnicia mienia i rodkw pastwowych,
afer gospodarczych, oszustw kredytowych, podatkowych, wyudze
zwrotw podatkowych, przestpstw przeciwko akcyzie i podatkowi
VAT4. Drugim s zobowizania, ktre obciaj Polsk ze wzgldu na
integracj zUni Europejsk. O nich mwi midzy innymi art. 85 ukadu o stowarzyszeniu Polski ze Wsplnotami Europejskimi. ,,Strony
s zgodne co do potrzeby podjcia wszelkich wysikw i wsppracy w celu zapobiegania wykorzystywaniu instytucji finansowych
do legalizacji dochodw pochodzcych z dziaalnoci przestpczej
R. Zakrzewski, W. Jasiski, Zwalczanie prania brudnych pienidzy w wietle
ustawy oochronie obrotu gospodarczego, Prawo Bankowe 1995 nr 1, s. 113-119.
4
260
[4]
w ogle, a z przestpstw zwizanych z narkotykami w szczeglnoci. Wsppraca wtej dziedzinie obejmowa bdzie pomoc techniczn
iadministracyjn wcelu stworzenia odpowiednich norm skierowanych
przeciwko praktykom ,,prania pienidzy, rwnowanych do tych jakie zostay przyjte we Wsplnotach.
Rwnie omawianej kwestii dotycz Zalecenia Rady Europy z10
czerwca 1991 r. wsprawie wykorzystania systemu finansowego do prania pienidzy, atake Konwencja Rady Europy z08 listopada 1990 r.
wsprawie prania dochodw pochodzcych zprzestpstwa, ich ujawniania, zajmowania ikonfiskaty, ktrej Unia Europejska jest stron.
Kwestie prawne dotyczce prania brudnych pienidzy regulowa do
1997 r. art. 5 ustawy oochronie obrotu gospodarczego z12 padzierniika 1994 r.5. Obecnie po wejciu wycie kodeksu karnego z06 czerwca 1997 r., funkcj art. 5 wyej wymienionej ustawy, przej art. 299
k.k. Naczeln rol art. 299 k.k. jest stanie na stray zasad uczciwego
obrotu gospodarczego iniedopuszczenie do sytuacji, wktrej do obrotu gospodarczego zostayby wprowadzone brudne pienidze. Art. 299
1 k.k. brzmi: Kto rodki patnicze, instrumenty finansowe, papiery
wartociowe, wartoci dewizowe, prawa majtkowe lub inne mienie
ruchome lub nieruchomoci, pochodzce z korzyci zwizanych z popenieniem czynu zabronionego, przyjmuje, przekazuje lub wywozi za
granic, pomaga do przenoszenia ich wasnoci lub posiadania albo podejmuje inne czynnoci, ktre mog udaremni lub znacznie utrudni
stwierdzenie ich przestpnego pochodzenia lub miejsca umieszczenia,
ich wykrycie, zajcie albo orzeczenie przepadku, podlega karze pozbawienia wolnoci od 6 miesicy do lat 8. Katalog dziaa przestpnych zawartych wart. 299 1 k.k. jest niewtpliwie otwarty. wiadczy
otym zwrot ,,albo podejmuje inne czynnoci, ktre mog udaremni
lub znacznie utrudni stwierdzenie ich przestpczego pochodzenia|.
To pozwala na zakwalifikowanie szeregu czynnoci o charakterze
przestpczym do art. 299 1 k.k. Wedug O. Grniok, druga funkcja
powyszego artykuu polega na tym, e przy analizowaniu zachowa
P. Kardas, J. Majewski, W. Wrbel, Komentarz do ustawy o ochronie obrotu
gospodarczego, Warszawa 1995, s 13.
5
[5]
261
polegajcych na przyjmowaniu, wywoeniu za granic, pomocy, przenoszeniu, podejmowaniu innych czynnoci mona stwierdzi udaremnienie lub utrudnienie uzyskania zawartych wtym przepisie efektw6.
Przedmiot przestpstwa okrelonego w art. 299 1k.k. stanowi
rodki patnicze, papiery wartociowe, lub inne wartoci dewizowe,
prawa majtkowe, mienie ruchome lub nieruchome. Zakres przestpstw
wchodzcych wskad art. 299 1 k.k. jest do szeroki. Wskazuje to
na do liczny krg podmiotw mogcych by potencjalnymi przestpcami. Sprawc przestpstwa nie moe by jednak sprawca przestpstwa pierwotnego .To jest jedna z rnic w stosunku do ustawy
oochronie obrotu gospodarczego. Takie rozwizanie wpeni akceptuj komentatorzy kodeksu (O. Grniok, W. Wrbel, J. Wojciechowski)7.
Inny pogld prezentuje W. Jasiski8. Jego zdaniem ,,takie rozwizanie
zwizane jest zratio legis art. 299 1 k.k., ktre okreli mona jako
konieczno poddania karalnoci zachowania, przybierajcego posta
rnych form pomocnictwa sprawcom w generowaniu i legalizowaniu wartoci majtkowych, pochodzcych z przestpstw przez nich
popenionych. Tego pogldu nie podzielaj rwnie K. Buczkowski,
M. Wojtaszek9. Wedug tych autorw posiadacz pierwotny rodkw
pieninych, odpowiadajcy za zorganizowanie przestpstwa prania
brudnych pienidzy, nie poniesie odpowiedzialnoci karnej, pomimo
tego, e sam zainicjowa cae przedsiwzicie. By moe takie rozwizanie jak przypuszczaj dalej autorzy, leao u podstaw przekonania
aby przepisem art. 299 1 k.k. obj jak najszersz grup przestpcw, aw konsekwencji pominito osob odpowiedzialn za powstanie przestpstwa.
Art. 299 2 k.k. stanowi: ,,karze okrelonej w 1 podlega, kto bdc pracownikiem banku, instytucji finansowej lub kredytowej albo
O. Grniok, Prawo karne gospodarcze. Komentarz, Toru 1997, s. 39.
J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997, s. 526.
W. Jasiski, Pranie brudnych pienidzy, Warszawa 1999, s. 28.
K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pienidzy, Warszawa 2001, s. 169.;

B. Kolasiski, Przeciwdziaanie praniu brudnych pienidzy, Prokurator 2002 nr 1,
s. 72-78.
9
262
[6]
innego podmiotu, na ktrym zmocy przepisw prawa ciy obowizek rejestracji transakcji i osb dokonujcych transakcji, przyjmuje
wgotwce, wbrew przepisom, pienidze lub inne wartoci dewizowe,
dokonuje ich transferu lub konwersji albo przyjmuje je winnych okolicznociach wzbudzajcych uzasadnione podejrzenie, e stanowi one
przedmiot czynu okrelonego w 1, albo wiadczy inne usugi majce
ukry ich przestpne pochodzenie lub usugi wzabezpieczeniu przed
zajciem. Przedmiot czynu stanowi pienidze lub wartoci dewizowe wystpujce w formie gotwkowej. Strona przedmiotowa przestpstwa polega na zachowaniu sprawcy objawiajcym si wprzyjciu
apwki, pienidzy lub wartoci dewizowych, dokonaniu ich transferu,
konwersji lub przyjciu ich wsytuacji wskazujcej na ich przestpny
charakter, wiadczeniu usug zarwno zabezpieczajcych przed zajciem jak izatajajcych ich przestpcze pochodzenie.
Podmiotem przestpstwa okrelonego w 2 art. 299 k.k. moe by
tylko cile okrelony podmiot, tj. bdcy pracownikiem banku, instytucji finansowej lub kredytowej lub innego podmiotu, na ktrym
na podstawie przepisw prawa ciy obowizek rejestracji transakcji
i osb dokonujcych transakcji. Ma to istotne znaczenie ze wzgldu
na charakter przestpstwa. Jak zpowyszego wynika, podmiot przestpstwa nie zosta oznaczony do precyzyjnie. Ustawodawca okreli
podmiot oglnie, pozostawiajc szerokie pole manewru. Przestpstwo
to ma charakter formalny, realizuje si poprzez powzicie czynnoci wymienionych wart. 2 art. 299 k.k. Moe by popenione tylko
zwiny umylnej, wobydwu jej postaciach.
Art. 299 5 k.k.: ,,jeeli sprawca dopuszcza si czynu okrelonego
w1 lub 2, dziaajc wporozumieniu zinnymi osobami, podlega karze pozbawienia wolnoci od roku do 10 lat.
Art. 299 6 k.k.: ,,karze okrelonej w 5 podlega sprawca, jeeli dopuszczajc si czynu okrelonego w 1 lub 2, osiga znaczn korzy majtkow. W 5 i6 ustawodawca wprowadzi kwalifikowane
typy przestpstw. Do zaistnienia jednak przestpstwa okrelonego
w 6 wymagane s dwa warunki. Po pierwsze musi zosta osignita znaczna korzy majtkowa z 1 i2 art. 299 k.k. Po drugie znaczna
[7]
263
korzy majtkowa powinna przejawia si wwartoci mienia iszkodzie majtkowej.

Art. 299 7 k.k.: ,,w razie skazania za przestpstwo okrelone w 1
lub 2, sd orzeka przepadek przedmiotw pochodzcych bezporednio albo porednio z przestpstwa, a take korzyci z tego przestpstwa lub ich rwnowarto, chociaby nie stanowiy one wasnoci
sprawcy. Przepadku nie orzeka si w caoci lub w czci, jeeli przedmiot, korzy lub jej rwnowarto podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi. Wpowyszym ustawodawca zawar
obowizek orzeczenia przepadku przedmiotw pochodzcych zprzestpstwa, chociaby nie stanowiy one wasnoci sprawcy10. Skadaj
si na ten obowizek zarwno przedmioty pochodzce bezporednio
jak i porednio z przestpstwa. Zatem unormowanie zawarte w 7
art. 299 k.k. jest szersze od zawartego w 4 wzwizku zart. 39 pkt
4 k.k, ktry traktuje jedynie oprzepadku przedmiotw pochodzcych
zprzestpstwa11.
Art. 299 8 k.k.: ,,nie podlega karze za przestpstwo okrelone
w 1-4 kto dobrowolnie ujawni wobec organu powoanego do cigania przestpstw informacje dotyczce osb uczestniczcych wpopenieniu przestpstwa oraz okolicznoci jego popenienia, jeeli
zapobiego to popenieniu innego przestpstwa; jeeli sprawca czyni starania zmierzajce do ujawnienia tych informacji iokolicznoci,
sd stosuje nadzwyczajne zagodzenia kary. Mamy tutaj do czynienia
ze zwolnieniem zodpowiedzialnoci karnej osoby, ktra dobrowolnie
ujawnia informacje oraz okolicznoci zwizane zosobami, ktre popeniy przestpstwo. Zastosowanie jednak 8 art. 299 k.k. uzalenione jest od tego aby postpowanie tej osoby zapobiego popenieniu
innego przestpstwa. Takie dziaanie sprawcy musi mie miejsce na
kadym etapie postpowania.
Wedug J. Wojciechowskiego pojcie osb uczestniczcych wpopenieniu przestpstwa obejmuje zarwno wsplnikw sprawcy jak
10
J. Bojarski, Przestpstwa gospodarcze zwizane z dziaalnoci bankw, Toru
2001, s. 70.
O. Grniok, op. cit.,s. 52.
11
264
[8]
i uczestnikw przestpstwa12. O zwolnieniu od odpowiedzialnoci

karnej zaley to czy ujawnione informacje iokolicznoci zapobiegy
popenieniu przestpstwa. O zastosowaniu nadzwyczajnego zagodzenia kary decyduje fakt, e sprawca zmierza do ujawnienia informacji. Wedug O. Grniok wgr moe wchodzi reprezentowanie przez
sprawc gotowoci do wspdziaania zorganami cigania wdotarciu
do tych informacji13.
III. Rola i zadania GIIF w przeciwdziaaniu popenienia
przestpstwa prania brudnych pienidzy
Kwestie prania brudnych pienidzy reguluje rwnie ustawa

z16.11.2000r. oprzeciwdziaaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartoci majtkowych pochodzcych znielegalnych lub nieujawnionych rde14. Ustawa ta wzorem krajw Unii Europejskiej oraz
USA wprowadza nowe regulacje prawne majce suy zapobieganiu przestpstwa prania brudnych pienidzy. Wprowadza nowy organ
finansowy w osobie Generalnego Inspektora Informacji Finansowej,
nakada nowe obowizki na instytucje finansowe i przewiduje wiele sankcji karnych za naruszenie jej postanowie. Zakres przedmiotowy ustawy dotyczy rodkw finansowych lub wartoci majtkowych
pochodzcych znielegalnych rde, czyli zdziaalnoci przestpczej
jak i z nieujawnionych rde, tzw. szarej strefy czyli z dziaalnoci
ztytuu, ktrej prowadzce j podmioty nie zapaciy podatkw. Zkolei zakres podmiotowy ustawy jest bardzo szeroki. Dotyczy bowiem
wszystkich podmiotw, wtym osb fizycznych, zwizanych zobrotem finansowym. Rozciga si od bankw, poprzez Krajowy Depozyt
Papierw Wartociowych S.A., zakady ubezpiecze, fundusze inwestycyjne, powszechne towarzystwa emerytalne, Poczt Polsk, notariuszy, przedsibiorstwa leasingowe i factoringowe, podmioty
prowadzce dziaalno w zakresie gier losowych, zakadw wza J. Wojciechowski, op. cit., s. 527.
12
O. Grniok, op. cit., s. 53.
13
Dz. U. Nr 116, poz.1216 ze zm.
14
[9]
265
jemnych igier na automatach, rezydentw prowadzcych dziaalno

kantorow po przedsibiorcw prowadzcych dziaalno wzakresie
porednictwa w obrocie nieruchomociami. Tak obszerny krg podmiotw zobowizanych do informowania ozawieranych transakcjach,
wiadczy odaleko idcych zamierzeniach ustawodawcy co do moliwoci wprowadzania do obrotu rodkw pochodzcych znielegalnych
rde. Ustawa wnosi take do polskiej rzeczywistoci postanowienia
Dyrektywy Rad Wsplnot Europejskich z10.06.91r. wsprawie ochrony systemu finansowego przed wykorzystaniem go do celw prania
pienidzy oraz Konwencji Wiedeskiej z19.12.88r. ozwalczaniu nielegalnego obrotu rodkami odurzajcymi oraz substancjami psychotropowymi. Czsto bywa okrelana jako ambitna oraz jako produkt
typowego pastwa policyjnego. Takie miano nosi z powodu wprowadzenia nowego organu policyjnego, nakazu rejestracji niewinnych
osb, zabraniania informowania klientw opodejrzeniu ich opranie
brudnych pienidzy.
Naczelnym zadaniem Gwnego Inspektora Informacji Finansowej
jest analizowanie informacji dotyczcych osb podejrzanych owprowadzenie do obrotu finansowego rodkw pochodzcych zprzestpstw15.
Do innych zada GIIF16 naley: 1/ badanie przebiegu transakcji, oktrych zosta poinformowany na zasadach okrelonych w ustawie,
2/ inicjowanie procedury wstrzymania transakcji wsytuacji, gdy zachodzi podejrzenie, e ich przedmiotem s wartoci majtkowe pochodzce z nielegalnych lub nieujawnionych rde, 3/ opracowywanie
i przekazywanie uprawnionym organom dokumentw wskazujcych
na podejrzenie popenienia przestpstwa, 4/ inicjowanie i podejmowanie innych dziaa obejmujcych przeciwdziaanie wykorzystaniu
polskiego obrotu finansowego do legalizacji dochodw pochodzcych
z nielegalnych lub nieujawnionych rde, 5/ sprawowanie kontroli
nad przestrzeganiem przepisw.
J. W. Wjcik, Kryminologiczna ocena transakcji wprocesie prania pienidzy,
15
J. Uczkiewicz, Realizacja zada ustawowych Generalneg Inspektora Informacji

Finansowej w zakresie przeciwdziaania praniu pienidzy, [w:] Przestpczo
gospodarcza, cit., s. 303.
16
266
[10]
Badanie przebiegu transakcji ma na celu stworzenie jak najwikszej

bazy danych otransakcjach dokonywanych wobrocie gospodarczym.
To zkolei ma suy dokonywaniu rnego rodzaju analiz, ledzenia
przepywu rodkw finansowych midzy podmiotami. Odcia rwnie instytucje obowizane do skadania doniesie do prokuratury na
swoich klientw. Moliwo wstrzymania transakcji przez GIIF skutkuje powiadomieniem waciwego miejscowo prokuratora o podejrzeniu popenienia przestpstwa. Celem wprowadzenia wstrzymania
transakcji lub blokady rachunku jest przyznanie narzdzi organom cigania, ktre maj umoliwi im faktyczne pozbawienie przestpcw
korzyci oraz zastosowanie sankcji przewidzianej wart. 299 ust. 7 k.k.,
czyli przepadku rodkw pochodzcych zprzestpstwa. Jej zaoeniem
jest rwnie uniemoliwienie wprowadzenia do obrotu nielegalnych
rodkw, zamroenie tych rodkw iniedopuszczenie przekazania ich
za granic.
Przez wstrzymanie transakcji naley rozumie czasowe uniemoliwienie dysponowania i korzystania z wartoci majtkowych, ktre
przejawia si w niemonoci dokonania okrelonej transakcji przez
instytucj obowizan. Natomiast blokada rachunku oznacza uniemoliwienie dysponowania i korzystania ze wszystkich wartoci
majtkowych, jakie znajduj si na rachunku. Funkcjonowanie tej instytucji uzalenione bdzie od fachowoci GIIF oraz prokuratorw.
Wprzypadku podjcia bdnej decyzji, odpowiedzialno bdzie ponosi Skarb Pastwa17. Wszystkie dane, z wyjtkiem tych objtych
tajemnic, okrelone ustaw s przekazywane GIIF. Inicjowanie ipodejmowanie dziaa ma charakter dziaalnoci dydaktyczno-prewencyjnej. Jej centralnym punktem s inicjatywy legislacyjne, ktre wi
si zprzygotowaniem istotnych regulacji dostosowujcych nasz system przeciwdziaania do przyszej sytuacji. GIIF posiada take kompetencje do przeprowadzenia kontroli. Wsytuacji wykrycia uchybie
mniejszej wagi ni tych rodzcych odpowiedzialno karn, GIIF zo17
S. Niemierka, Przeciwdziaanie praniu brudnych pienidzy w bankach oraz
aspekty prawne wraz ztekstem iomwieniem ustawy oprzeciwdziaaniu wprowadzaniu
do obrotu finansowego wartoci majtkowych pochodzcych z nielegalnych lub
nieujawnionych rde, Warszawa 2001, s. 103.
[11]
267
bowizany jest zgodnie zart. 27 ust. 1 ustawy do przekazania swoich

zastrzee organom nadzorczym nad instytucjami obowizanymi oraz
organowi powoanemu do cigania przestpstw lub wykrocze, w razie uzasadnionego podejrzenia popenienia przestpstwa lub wykroczenia. Problem pojawia si w przypadku firm leasingowych, ktre
nie maj adnej instytucji nadzorczej. Tak wic na przykad wsytuacji braku ustalenia wewntrznej procedury zapobiegajcej wprowadzaniu do obrotu finansowego wartoci majtkowych pochodzcych
z nielegalnych rde, okrelajcej sposb realizacji obowizku rejestracji, GIIF nie posiada adnych kompetencji aby zapobiec takim
dziaaniom. Jest to ewidentne przeoczenie ustawodawcy, ktre moe
rodzi powane konsekwencje. Oprcz funkcji wczesnego wykrywania przestpstwa prania brudnych pienidzy GIIF ostrzega przed podjciem transakcji podejrzanych oraz uatwia koordynacj przepywu
informacji pomidzy podmiotami zaangaowanymi wzwalczanie prania pienidzy. W gestii GIIF ley take kompetencja do dokonywania kontroli pod ktem przestrzegania przez instytucje obowizane
zasad przeciwdziaania procederowi, a take pozyskiwanie informacji z zagranicy, a szczeglnie wsppraca zFATF iGrup Egmont.
Czonkostwo wGrupie Egmont daje moliwo dostpu do danych
i wymiany informacji pochodzcych z 69 pastw, dostp do instrumentw szkoleniowych, inicjatyw legislacyjnych, wspierania jakoci
dziaania18. GIIF dziaa wramach wsppracy ze specjalnie wyodrbnion jednostk wMinisterstwie Finansw, w skad ktrej wchodz
midzy innymi pracownicy i funkcjonariusze UOP oraz z jednostek
podlegych lub nadzorowanych przez ministra waciwego do spraw
wewntrznych. Wysokie kompetencje osb wsppracujcych zGIIF
s dowodem na profesjonalizm dziaa podejmowanych przez w organ administracji pastwowej.
Dokonujc analizy systemu walki z praniem brudnych pienidzy
mona wyrni kilka jego segmentw19. Pierwszy stanowi normy
J. Bojarski, Przepisy polskiego prawa karnego dotyczce odpowiedzialnoci
pracownikw, cit., s. 209.
18
W. Jasiski, Nowe rozwizania prawne w zakresie przeciwdziaania praniu

pienidzy, PUG 2002 nr 4, s. 11-12; M. Prengel, Pranie pienidzy-formy izagroenia
spoeczne RPEiS 62.3/2000, s. 73.
19
268
[20]
prudencyjne, ktre obejmuj swoim zakresem identyfikacj klientw,

rejestracj transakcji powyej 15.000,00 EURO oraz przechowywanie
danych w ramach obowizku przeciwdziaania praniu pienidzy. Na
drugi segment skada si wsppraca instytucji finansowych zorganami cigania iwymiarem sprawiedliwoci. Trzeci segment za stanowi
przepisy karne oraz uprawnienia organw cigania. Istotn rol odgrywa instytucja wiadka anonimowego czy koronnego, klauzula niekaralnoci za pranie pienidzy oraz uprawnienia organw w ramach
tzw. aktywnego podejcia w walce ze zorganizowan przestpczoci. Czwarty segment stanowi rodki przejmowane na wasno
pastwa, korzyci uzyskiwane przez piorcych pienidze, atym samym instrumenty uniemoliwiajce sprawcom korzystanie zowocw
przestpstwa.
IV. Sankcje
karne, a przestpstwo prania brudnych pienidzy
Ustawa wprowadza wysokie sankcje karne za nienaleyte respektowanie przepisw prawnych przez podmioty zobowizane do gromadzenia iprzekazywania informacji do GIIF wzakresie przeciwdziaania
praniu brudnych pienidzy. Maj one na celu uszczelnienie sytemu
przepywu informacji midzy podmiotami zaangaowanymi, aodpowiedzialnymi za czynnoci ustawowe oraz ochron realizacji obowizkw warunkujcych ten przepyw. Pierwsz sankcj zawiera art.
35 ust. 1 omawianej ustawy. Ustawodawca przewiduje j w sytuacji
niedopenienia obowizkw ustawowych dotyczcych przeciwdziaania praniu pienidzy. Przestpstwo to zagroone jest kar pozbawienia wolnoci do 3 lat. Polega na niedopenieniu obowizku wzakresie:
1/ rejestracji transakcji lub przechowywania rejestrw transakcji,
2/ identyfikacji klienta zgodnie z procedurami wewntrznymi lub
przechowywania informacji objtych identyfikacj, 3/ zawiadomienia GIIF otransakcji lub oprowadzeniu rachunku na rzecz podmiotu majcego zwizek z finansowaniem terroryzmu, 4/ wstrzymania
transakcji lub blokady rachunku, 5/ wprowadzenia wewntrznej procedury, o ktrej mowa w art. 10a ust. 1, 6)wyznaczenia osoby odpowiedzialnej zgodnie z art.10b. Obarczenie kar pozbawienia wolnoci
[21]
269
do lat 3 podmiotu zobowizanego za niewywizanie si znaoonego

przez ustaw na niego obowizku, ma na celu zapobieganie powstawaniu sytuacji, wktrych dochodzioby do lekcewaenia obowizku
rejestracji poprzez wiadome lub niewiadome dziaania na korzy
osb dopuszczajcych si przestpstwa prania brudnych pienidzy.
W. Jasiski stwierdza, e przepis art. 35 ust. 1 jest wpkt 1 i2 przepisem szczeglnym do art. 299 2 k.k., gdy dla bytu tych przestpstw,
nie ma znaczenia pochodzenie rodkw bdcych przedmiotem transakcji, wstosunku do ktrych niespeniony zosta obowizek20.
Niemniej jednak podkreli trzeba, e pochodzenie rodkw bdcych przedmiotem transakcji nie naley do ustawowych znamion ani
wspomnianych przestpstw z art. 35, ani art. 299 2, poza ostatni
czci przepisu wiadczy inne usugi majce ukry ich przestpne pochodzenie. Wprzeciwnym wypadku art. 35 okazaby si zbdny, gdy kara przewidziana wart. 299 2 k.k. za przyjmowanie wbrew
przepisom pienidzy i wartoci majtkowych rozumianych jako dokonanie transakcji bez zarejestrowania jest surowsza isankcja zawsze
powinna by wymierzana na podstawie przepisu surowszego.
Identyczn sankcj przewiduje art. 35 ust. 2 ustawy za umylne
ujawnienie informacji osobom nieuprawnionym, ktre polega na chci osignicia okrelonego celu isterowania swoim zachowaniem oraz
na zamiarze jego popenienia21. Wgr wchodzi nie tylko ujawnienie
informacji zgromadzonych przez instytucj osobom nieuprawnionym
lub osobom, ktrych transakcja dotyczy, ale take wykorzystanie informacji winny sposb niezgodny zustaw. Zgodnie zart. 11 omawianej
ustawy jedynym podmiotem uprawnionym do gromadzenia informacji
jest Gwny Inspektor Informacji Finansowej ito wanie on przekazuje informacje organom cigania, nadzoru ikontroli. Wyjtek stanowi
sytuacja, w ktrej instytucja obowizana musi przekaza informacj
na pisemne danie prokuratora wtoku prowadzenia czynnoci sprawdzajcych, ale po wczeniejszym zawiadomieniu opopenieniu prze W. Jasiski, Nowe rozwizania, cit., s. 10.
20
A. Kania, Zasady odpowiedzialnoci karnej, [w:] Przeciwdziaanie praniu

brudnych pienidz, red. S. Niemierka. Warszawa 2001, s. 190.
21
270
[20]
stpstwa. Uczynienie GIIF jedynym dysponentem uprawnionym do

ujawnienia informacji dotyczcych transakcji powyej 15.000 EURO
oraz transakcji podejrzanych ma na celu ochron wszelkich informacji
zwizanych zdziaaniami przeciwdziaajcymi praniu brudnych pienidzy. Ponadto na GIIF ciy obowizek niezwocznego zawiadomienia prokuratora opopenieniu jakiegokolwiek przestpstwa, oktrym
mowa wrozdziale 8 ustawy. Zgodnie zart. 304 2 kpk jest to prawny
obowizek. Powstaje on wsytuacji gdy GIIF powemie przekonanie
opopenieniu przestpstwa, to znaczy wwczas gdy bdzie posiada
dowody. Jednym zdowodw moe by protok zdokonanej kontroli
przez kontrolerw GIIF.
Trzeci sankcj przewiduje art. 35 ust. 3 ustawy za nieumylne
niedopenienie obowizkw lub ujawnienie informacji osobom nieuprawnionym. W przypadku popenienia tego przestpstwa sprawca podlega karze grzywny. Nieumylno to niezachowanie naleytej
ostronoci22. Sprawca bezpodstawnie przypuszcza oraz nie przewiduje skutkw podjtych dziaa, chocia mg ipowinien je przewidzie.
Element obiektywny nieumylnoci przejawia si w niedopenieniu
obowizku przestrzegania zasad ostronego postpowania za subiektywny wnaruszeniu naoonego przez ustaw obowizku ostronego
postpowania. Ocena nieumylnego niedopenienia obowizkw rozpatrywana powinna by na paszczynie zarwno oglnych zasad obejmujcych zakres wiedzy, wyksztacenie, zdolnoci oraz przytomno
umysu wchwili czynu, jak iwewntrznych zasad zawartych wprogramie instytucji obowizanej. Kady indywidualnie powinien zdawa
sobie spraw ztego, kiedy zachodzi niedbalstwo czy lekkomylno.
Przezorno i dua doza odpowiedzialnoci osb uprawnionych do
przekazywania informacji do GIIF, stanowi gwarancj naleytej ochrony danych, bdcych przedmiotem transakcji.
Czwart sankcj w postaci kary pozbawienia wolnoci od 3 miesicy do 5 lat ustawodawca przewiduje wart. 36 ustawy za odmow
przekazywania dokumentw, przekazywanie nieprawdziwych danych
oraz zatajenie danych przed GIIF. Dotyczy ona wszystkich podmio J.W. Wjcik, Przeciwdziaanie praniu pienidzy, Krakw 2004, s. 247.
22
[21]
271
tw uprawnionych, ktre ukrywaj bd przekazuj niepene dane

Gwnemu Inspektorowi Informacji Finansowej. Mona na przykadzie
tego artykuu rozpatrywa dwa stany faktyczne. Pierwszy ma miejsce
gdy podmiot uprawniony do przekazywania danych do GIIF odmawia
udostpnienia dokumentw dotyczcych transakcji, drugi gdy zataja
prawdziwe dane bd przekazuje nieprawdziwe dane. Przekazywanie
nieprawdziwych danych moe przejawia si w dwch formach23.
Pierwsza polega na wystpowaniu brakw lub przekamaniach wzarejestrowanych danych. To skutkuje utrudnieniem wdotarciu do klienta lub osoby dziaajcej wjego imieniu wcelach przesuchania przez
waciwy organ. Druga forma polega na przekamaniach wdowodach
ksigowych, historii rachunku bankowego, umowy otwarcia rachunku.
Zarwno art. 14 iart. 15 ustawy nakadaj na organy kontroli skarbowej, podatkowe, celne, organy administracji pastwowej isamorzdowej, Prokuratur, Agencj Bezpieczestwa Wewntrznego, Centralne
Biuro Antykorupcyjne oraz jednostki podlege ministrowi waciwemu do spraw wewntrznych i przez niego nadzorowane obowizek
wsppracy zGIIF. Dziaania przejawiajce si wutrudnianiu dostpu
do dokumentw jak iwpodawaniu stanu niezgodnego zrzeczywistoci, sprzyjaj przestpstwu prania brudnych pienidzy idlatego powinny by bardzo rygorystycznie zwalczane.
Pit sankcj za przestpstwo skutkowe zart. 35 ust. 1 i2 oraz zart.
36 polegajce na wyrzdzeniu znacznej szkody wprowadza art. 37
ustawy. Sprawca dopuszczajcy si tego przestpstwa podlega karze
pozbawienia wolnoci od 6 miesicy do 8 lat. Termin znaczna szkoda zastpi termin istotna szkoda, ktry nie by znany na gruncie
Kodeksu karnego24. Kodeks karny wart. 115 7 okrela, e znaczn
szkod stanowi szkoda, ktrej warto wchwili popenienia czynu stanowi dwustukrotn wysoko najniszego miesicznego wynagrodzenia. Tak wysoka grna granica zagroenia kar ma niejako nakania
instytucje zobowizane do powanego traktowania spoczywajcego na
nich obowizku.
J. Wjcik, Kryminologicza ocena tranzakcji, cit., s. 457.
23
K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Pranie pienidzy, Warszawa 2001, s. 199-201.
24
272
[20]
Szst sankcj wpostaci grzywny przewiduje ustawodawca wart.

37 a ust. 1 za udaremnianie lub utrudnianie czynnoci kontrolnych.
Wgestii GIIF ley uprawnienie do upowanienia kontrolerw do przeprowadzenia kontroli w instytucjach obowizanych. Kontrolerom
przysuguje ochrona przewidziana dla funkcjonariuszy publicznych
w art. 222-224 oraz 226 Kodeksu karnego. W przypadku odmowy
udostpnienia dokumentw czy pomieszcze wcelach kontroli GIIF
moe ukara tak instytucj. Za tego rodzaju dziaania przewidziana
jest nawet moliwo podjcia cigania karnego. To rozwizanie jest
niezwykle korzystne pod ktem sprawnego przeprowadzenia kontroli
czy podmioty zobowizane odpowiedzialnie wywizuj si znaoonych na przez ustaw obowizkw.
Sidm sankcj take wpostaci grzywny przewiduje art. 37a ust. 2
za niedopenienie obowizku opracowania procedur wewntrznych.
Opracowanie procedur wewntrznych wie si zwyznaczeniem winstytucji obowizanej osoby odpowiedzialnej za przekazywanie informacji do GIIF oraz zustaleniem wewntrznego programu dotyczcego
przeciwdziaania praniu brudnych pienidzy. Zobligowanie podmiotu
zobowizanego poprzez jego ustalenia wewntrzne, nakada na dodatkowe wymogi rzetelnego gromadzenia iprzekazywania danych.
Skutki prawomocnego skazania za przestpstwo popenione w zwiz
ku ze zamaniem przepisw ustawy s daleko idce. Oprcz konsekwencji karnych dotycz rwnie moralnych. Jednym z przykadw
wiadczcych o tym, s notariusze, ktrzy jako osoby zaufania publicznego na podstawie ustawy zdnia 14.02.1991r. Prawo onotariacie25 wraz ze skazaniem mog by naraeni na poniesienie dodatkowej
odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Drugi przykad stanowi osoby prowadzce dziaalno kantorow. Zgodnie zustaw zdnia 27.07.2002r.
Prawo dewizowe26 na osobie prowadzcej dziaalno kantorow ciy obowizek niekaralnoci za przestpstwo popenione wcelu osignicia korzyci majtkowej. Skazanie za przestpstwo zrozdziau 8
omawianej ustawy rodzi skutek w postaci niemonoci prowadzenia
na nowo dziaalnoci kantorowej.
Dz.U. z2002 r. Nr 42, poz. 369.
25
Dz.U. Nr 141, poz. 1178.
26
[21]
V. Wnioski
273
de lege ferenda
Podsumowujc naley stwierdzi, e po pierwsze tylko systemowe

spojrzenie na cao porzdku prawnego moe ograniczy powstawanie nieprawidowoci27. Tylko takie podejcie moe umoliwi ustawodawcy stworzenie systemu prawnego, ktry nie bdzie podatny
na korupcj28, a szczeglnie przestpstwo prania brudnych pienidzy.
Ocena porzdku prawnego czy tworzy ad prawny hamujcy powstawanie przestpstwa prania brudnych pienidzy umoliwi wyeliminowanie wad systemu, uatwiajcych jego rozwj. Globalna analiza
systemu prawnego pozwoli na podjcie ostatecznej oceny, ktra powinna skoni ustawodawc do przedsiwzicia niezbdnych dziaa,
sucych likwidowaniu tych jego cech, ktre sprzyjaj takim przestpstwom. Przeanalizowanie porzdku prawnego pozwoli na znalezienie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposb z rozwiza prawnych
stworzy system sucy wyeliminowaniu przepisw korupcyjnych.
Po drugie skomplikowane i zawie procedury prawne powoduj
nierealno rozwiza prawnych. Skomplikowane procedury prawne dotyczce jednego stanu prawnego utrudniaj rozwizanie problemu prawnego. Zawio procedur prawnych dotyczcych okrelonego
przypadku, tak jak w odniesieniu do przestpstwa prania brudnych
pienidzy uniemoliwia caociowe spojrzenie na zagadnienie prawne
oraz jego interpretacj. To powoduje trudno wanalizowaniu przepisw prawnych iuatwia ich omijanie.
Po trzecie tylko problemowe spojrzenie na cao systemu prawa
pozwoli zwrci uwag na patologie tkwice wregulacjach prawnych
atym samym umoliwi walk zprzestpstwem prania brudnych pienidzy. Okrelenie przyczyn oraz rde powstawania tego przestpstwa
powinno skoni ustawodawc do opracowania skutecznych metod
jego zapobiegania oraz przyczyni si do ograniczenia skali zjawiska.
27
D.A. Chaikin, Money Laundering, An Investigatory Perspective, Criminal Law
Forum 2.2/1991, s. 468.
P.C. van Duyne, H. de Miranda, The emperors clothes of disclosure, Hot money
and suspect disclosures, Crime, Law & Social Change 31/1999, s. 246.
28
274
[20]
Fighting the Crime of Money Laundering

in the Context of Legal Regulations
Summary
The goal of the paper is to present legal regulations preventing the
crime of money laundering. Legal acts describing the crime of money
laundering are the following: act of June 6, 1997 of the Criminal Code; act
of November 16, 2000 on preventing the introduction into the financial
turnover of property which comes from illegal or unknown sources.
Appointing a special financial body called the General Inspector of Financial
Information imposes new obligations on financial institutions and provides
many criminal sanctions for the violation of regulations. The act concerns
financial means and property coming from illegal sources, that is criminal
activity, as well as from unknown sources. A systemic look at current legal
regulations should make the legislator elaborate on more efficient ways of
fighting the crime of money laundering.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
INSTYTUCJONALNA I KOMPETENCYJNA EWOLUCJA

BANKU CENTRALNEGO STANW ZJEDNOCZONYCH
AMERYKI w XX wieku
1. Wstp
W grudniu 1913 r. po wielu burzliwych debatach polityczno-spoecznych bankowo centralna Stanw Zjednoczonych Ameryki zostaa kompleksowo skodyfikowana w jednym akcie prawnym. Ustaw
Kongresu, przy poparciu prezydenta Woodrow Wilsona utworzono
Rezerw Federaln (RF)1. Wyjtkowo tego wydarzenia nie polegaa na tym, e utworzono bank centralny, ktry w nazwie nie zawiera
nawet wyrazu bank, ale e oprcz unii walutowej na caym terytorium USA utworzono dwuszczeblowy, zintegrowany i jednorodny
system bankowy bez jednoznacznej legitymacji konstytucyjnej.
W sposb wyrany konstytucja, dzielc wadz i przyznajc prawo do
jej wykonywania trzem organom, wprowadzia mechanizmy wzajemnej kontroli i rwnowagi midzy nimi. Utworzenie banku centralnego
przeamao klasyczn zasad trjpodziau wadzy w USA, lecz z racji
tego, e oba orodki wadzy USA w rwnej mierze scedoway na bank
centralny cz swoich uprawnie zasady tej nie zaburzyo, stajc
si udanym kompromisem midzy prezydentem i Kongresem, przypiecztowanym milczcym uznaniem Sdu Najwyszego USA.
Federal Reserve Act 1913 (P.L. 63-43)
276
[2]
Jak podkrela Hutchinson, chocia w 1913 r. nie znano nawet pojcia operacji otwartego rynku, ustawa bya swoistym wyrazem ewolucji wczesnej filozofii i podejcia do bankowoci przez wadze USA2.
By to take element nieco szerszego procesu ugruntowywania si, na
przestrzeni XIX i XX w., Stanw Zjednoczonych Ameryki jako kraju federacyjnego o coraz wikszej i zunifikowanej wiadomoci narodowej obywateli. W ramach tego mona zauway, e utworzenie
Rezerwy Federalnej stao si elementem regulacji gospodarki i powolnej, lecz stanowczej jej synchronizacji na szczeblu federalnym. W tym
kontekcie White susznie zauwaa, e utworzenie banku centralnego
USA w takim ksztacie wymagao dalszych zmian prawnych take na
szczeblu stanowym, cho nastpowao to z wielkim oporem3.
Dzi trudno wyobrazi sobie, e instytucja ta in corpore, nie moga
sama decydowa o wysokoci rezerw obowizkowych, nie miaa moliwoci dokonywania skoordynowanych operacji otwartego rynku,
a w jej skadzie osobowym znajdoway si osoby bezporednio zalene
od prezydenta, czonkw jego gabinetu oraz Kongresu. Jak si okazao piet Achillesow przyjtego w 1913 r. modelu banku centralnego
by brak jdra decyzyjnego w zakresie polityki pieninej.
Te, jak i inne braki w pierwotnym tekcie ustawy spowodoway,
e z biegiem lat w ustawie o banku centralnym dokonano licznych
modyfikacji, zmieniajc zakres kompetencji poszczeglnych organw. Ponadto, z uwagi na to, e Rezerwa Federalna utworzona zostaa
jako instytucja publiczna nakierowana na dziaanie na rzecz obywateli, zarwno legislatywa, jak i egzekutywa wielokrotnie ingeroway
w ksztat prawny banku, dostosowujc go do aktualnych potrzeb obywateli i przemian spoeczno-gospodarczych kraju. Dzi bank centralny
USA, mimo utrzymania pierwotnych zaoe przewidujcych aktywny udzia szczebla regionalnego w okrelaniu polityki pieninej banku, jest jedn z najlepiej i najsprawniej funkcjonujcych instytucji tego
H.D. Hutchinson, Money, Banking, and the U.S. Economy, New Jersey 1992,
s. 76-77.
2
E.N. White, The regulation and Reform of the American Banking System,
NewJersey 1983, s. 134. Autor zauwaa, e do 1915 r. jedynie 25 stanw wydao
w tej materii stosowne przepisy.
3
[3]
Instytucjonalna i kompetencyjna ewolucja
277
typu na wiecie. Niniejsze opracowanie ma na celu ukazanie, w jaki

sposb do tego doszo.
2. Podstawowe zaoenia pierwotnego tekstu ustawy
Federal Reserve Act
Za gwny cel banku centralnego uznano dbanie o elastyczn walut, stworzenie bardziej efektywnego nadzoru nad sektorem bankowym
oraz naleyte zorganizowanie systemu inkasa czekw4. Z tekstu ustawy wynikao ponadto, e celem banku jest take ustalanie optymalnych
stp dyskontowych z uwzgldnieniem oczekiwa sektora komercyjnego5. Powszechno zastosowania ustawy miaa to znaczenie, e aden
stan nie mg oponowa przed egzekucj zapisw ustawy na jego terytorium, jak i negocjowa innych zasad czonkostwa od pozostaych.
Ustawa przewidywaa dwustopniow struktur banku. Pierwszym
szczeblem, dziaajcym na poziomie federalnym, by Zarzd Rezerwy
Federalnej (Federal Reserve Board) z siedzib w Dystrykcie Kolumbii,
drugi szczebel stanowio 12 bankw Rezerwy Federalnej (Federal
Reserve banks), ktrych akcjonariuszami byy banki zwizkowe (member banks). Chocia Zarzd peni pocztkowo rol bardziej koordynatora prac, ni ciaa decyzyjnego, jak zauwaaj Friedman i Schwartz
oraz Apel od niemale samego pocztku nastpiy silne tarcia midzy
Zarzdem a bankami RF in corpore6. Byy one spowodowane wprowadzon zasad rwnowaenia wadzy midzy tymi orodkami wadzy
Z preambuy do pierwotnego tekstu ustawy: to furnish an elastic currency,
to afford means of discounting commercial paper, to establish a more effective
supervision of banking in the United States, and for other purposes. Naley nadmieni,
e organizacja rozrachunku czekw zostaa dopisana do ustawy w 1917r., mimo to
bank centralny ju od pocztku swego funkcjonowania przykada do sprawnego
rozrachunku czekw due znaczenie.
4
A. Meltzer, A History of the Federal Reserve, I: 1913-1951, Chicago 2003,

s.65.
5
6
Por. M. Friedman, A. Jacobson-Schwartz, Monetary History of the United States,
1867-1960; Princeton 1971, s. 190. Autorzy podkrelaj, e jedn z przyczyn napi
by fakt, e zarwno Sekretarz Skarbu jak i Kontroler Waluty byli ex officio czonkami
Zarzdu. W tej materii zob. take: E. Apel, Central Banking System Compared. The
278
[4]
(co byo zamierzeniem samego W. Wilsona)7. Na szczeblu Federalnym

dziaaa te Rada Federalna (Federal Advisory Council), ktra to
w zaoeniu miaa by organem poredniczcym midzy bankami RF
a Zarzdem8.
Naley nadmieni, e w momencie uchwalania ustawy o utworzeniu
Rezerwy Federalnej nie byy znane dokadnie granice poszczeglnych
dystryktw zostawiono to pniejszym rozstrzygniciem Komitetu
Organizacyjnego Bankw Rezerwy (Reserve Bank Organization
Committee)9. Warto rwnie wspomnie, e podzia kraju na dystrykty zosta dokonany w ten sposb, by maksymalnie zniwelowa rnice ekonomiczne i spoeczne midzy stanami tworzc z terytorium USA
ECB, the pre-euro Bundesbank and the Federal Reserve System. Routledge 2003,
s. 21 i n.
A. Meltzer, op. cit., s. 67.
Zamierzeniem wczesnego prezydenta USA byo, aby Rada penia nie tylko
funkcj doradcz, lecz take rol swoistego posiedzenia mdrcw oraz by bya
forum do rozwizywania problemw zwizanych z polityk monetarn.
8
9
W skad Komitetu wchodzili Sekretarz Skarbu USA William McAdoo, Sekretarz
Rolnictwa David F. Houston oraz nowo mianowany Kontroler Waluty John
S. Williams. Komitet podejmowa decyzje wikszoci gosw (2 osoby stanowiy
quorum upowanione do dziaania), mg mianowa pomocnikw i dokonywa
niezbdnych wydatkw, ktre byy pokrywane z budetu pastwa. Do jego zada
naleao wyznaczenie na terytorium USA nie mniej ni 8 i nie wicej ni 12 miast,
jako siedzib bankw RF oraz podzielenie kraju na okrgi (dystrykty) odpowiadajce
liczbie powoanych bankw (z wyjtkiem Alaski). Organ ten, przy wyborze miastsiedzib bankw RF oraz przy podziale na dystrykty, zobowizany by uwzgldni
interesy poszczeglnych stanw, ich indywidualny rozwj gospodarczy a take
wygod i bezpieczestwo obrotu pieninego. Nadto Komitet zosta zobligowany
do oznaczenia kadego z dystryktw odpowiednim numerem oraz do nadzoru przy
organizacji kadego z bankw RF, w kadym z wyznaczonych przez siebie miast.
Prawo do ewentualnych zmian decyzji podjtych w trakcie organizowania Rezerwy
Federalnej przez Komitet przysugiwao powoanemu pniej Zarzdowi RF, ktry
nadto uzyska kompetencje do zmiany granic dystryktw a take do ewentualnego
ich tworzenia i znoszenia (z uwzgldnieniem ich oglnej liczby). Ostatecznie
Komitet Organizacyjny podj decyzj o utworzeniu maksymalnej liczby 12 bankw
z siedzibami w nastpujcych miastach: Boston, Nowy York, Filadelfia, Cleveland,
Richmond, Atlanta, Chicago, St. Louis, Minneapolis, Kansas City, Dallas, oraz San
Francisco.
[5]
279
okrgi ekonomiczne, z drugiej jednak strony taka forma miaa pozbawi poszczeglne stany wpywu na dziaanie banku centralnego.
Do Rezerwy Federalnej w momencie jej utworzenia przystpio jedynie nieco ponad 6.000 bankw na 25.000 wwczas istniejcych.
Sytuacja ta wynikaa gwnie z tego, e przystpienie wizao si ze
znacznymi kosztami, ktrych to banki niezobligowane nie chciay ponosi. W 1922 r., czyli po pierwszej nowelizacji ustawy z 1917 r. do
Rezerwy Federalnej przynaleao ju blisko 10.000 bankw na 19.566
istniejcych. W latach 60.XXwieku wskanik ten utrzyma si na poziomie ok. 50%10.
2.1. Zarzd Rezerwy Federalnej skad, kompetencje
i uprawnienia
Organizacji i kompetencjom Zarzdu RF zostay powicone sekcje 10 oraz 11 FRA. Zarzd skada si z 7 osb powoywanych przez
prezydenta, z czego dwie z nich Sekretarz Skarbu oraz Kontroler
Waluty11 byy czonkami Zarzdu z mocy prawa, pozostae pi osb
otrzymywao mandat na 10 letni kadencj, z tym zastrzeeniem, e nie
wolno im byo peni adnej dodatkowej funkcji zarwno w trakcie
piastowania urzdu, jak i przez okres dwch lat po jego zwolnieniu12.
Prezydenckie nominacje wszystkich czonkw Zarzdu zgodnie
z konstytucyjn zasad podlegay zatwierdzeniu przez Senat (z tym
jednak zastrzeeniem, e Sekretarz Skarbu USA uzyskiwa votum od
Senatu na podstawie stosownych zapisw Konstytucji odnonie powo Za: J. Cochran, Money, Banking, and the Economy, New York, 1967 s. 254.
10
Urzd Kontrolera Waluty, jako szefa OCC zosta utworzony juz w XIX w.,
naley jednak zauway, e w ustawie Federal Reserve Act jego kompetencje
ulegy poszerzeniu. Kontroler Waluty by (i jest do dzi) powoywanym przez
prezydenta organem Departamentu Skarbu, odpowiedzialnym za kontrol, nadzr
i egzekucje przepisw dotyczcych emisji i regulacji iloci banknotw narodowych
zabezpieczonych obligacjami USA, jak i banknotw Rezerwy Federalnej.
11
Powyszy zakaz nie dotyczy czonkw Zarzdu, osb niebdcych Sekretarzem

Skarbu ani Kontrolerem Waluty, a take pozostaych czonkw, w sytuacji, gdy penili
oni swj mandat przez pen kadencj.
12
280
[6]
ywania czonkw prezydenckiego gabinetu13, Kontroler Waluty natomiast powoywany by na wasn 5 letni kadencj nieskorelowan
z kadencj czonkw Zarzdu). Ju po analizie tej czci materiau
mona zaryzykowa tez, e Zarzd RF by gremium mocno upolitycznionym i uzalenionym w duej mierze od decyzji rzdu. Jedynym
ustpstwem na rzecz niezalenoci Zarzdu byo to, e prezydent przy
wyborze pozostaych piciu czonkw zobligowany zosta do uwzgldnienia sprawiedliwej reprezentacji rozmaitych okrgw handlowych,
przemysowych oraz geograficznych, nie mg te powoa wicej
ni po jednym czonku z kadego dystryktu. Nadto, co najmniej dwch
musiao posiada odpowiednie dowiadczenie w tematyce bankowoci i finansw. Przy pierwszym powoaniu prezydent zobligowany zosta do wskazania, ktry z czonkw bdzie sprawowa mandat przez
2 lata, oraz kolejno 4, 6, 8 i 10 lat. Tego typu konstrukcja miaa zapewni zrwnowaon rotacj w Zarzdzie RF, a w dodatku formalnie ograniczaa moliwoci wpywania przez prezydenta i Senat USA
na ksztat i polityk Zarzdu. Kady z czonkw, przed objciem urzdu, zobligowany by do zoenia stosownego przyrzeczenia najpierw
przed Sekretarzem Skarbu, a po 1935 r. przed sekretarzem Zarzdu RF,
e spenia ww. przesanki.
Zarzd uprawniony zosta do oglnego nadzoru nad bankami RF
tj. badania kont, ksig rachunkowych oraz wszelkich interesw i inwestycji bankw RF majcych jakikolwiek wpyw na ich kondycj,
te same uprawnienia przysugiway mu wzgldem bankw zwizkowych nalecych do Rezerwy. W ramach tych czynnoci Zarzd mg
da wszelkich sprawozda, zapisw i rachunkw, w nastpstwie,
czego zosta on zobligowany do cotygodniowego publicznego ogaszania dokumentu, w ktrym szczegowo wymieniona miaa by
kondycja finansowa (tj.aktywa i pasywa, a take rodzaje posiadanych
przez te banki pienidzy, jak i dane nt. iloci rodzaju i terminu patnoci papierw wartociowych) kadego z bankw RF oraz czne aktywa tych bankw. Zarzd RF zosta take upowaniony do zezwalania
(a na mocy uchway co najmniej 5 jej czonkw zobligowany) do daSzczegowo kwesti t reguluje artyku II dzia 2 Konstytucji USA.
13
[7]
281
nia od poszczeglnych bankw RF redyskonta dyskontowanych przez

inne banki papierw wartociowych wedug ustalonej przez siebie stopy procentowej. Stopa dyskontowa bya wwczas podstawowym i jedynym instrumentem polityki pieninej stosowanej przez Rezerw
Federaln.
Zarzdowi RF zostay przyporzdkowane take kompetencje dotyczce rezerw obowizkowych. Zosta on upowaniony do zawieszania
na okres 30 dni wymaga wzgldem bankw czonkowskich dotyczcych rezerw obowizkowych14. Nadto gdyby wymagane rezerwy zota
spady poniej 40% Zarzd RF mia obowizek ustanowienia podatku
w wysokoci 1% od brakujcej sumy. Gdy wymagane rezerwy spadyby poniej 32,5% Zarzd zobligowany zosta do ustanowienia podatku w wysokoci 2,5% od proporcjonalnie brakujcej wartoci rezerw
obowizkowych15.
Istotn funkcj Zarzdu by nadzr i regulacja (za porednictwem
Kontrolera Waluty) emisji i wycofywania federalnych pienidzy.
Zarzd upowaniony zosta do dania od agentw Rezerwy Federalnej
(byli nimi dyrektorzy klasy C poszczeglnych bankw RF) do gwarantowania i naleytej pieczy nad zdeponowanymi na pokrycie wyemitowanych i przekazanych znakw pieninych depozytw. Take
Zarzd by upowaniony do zawieszania w czynnociach bd usuwania ze stanowiska czonkw zarzdu okrelonego banku RF, jak i kadego urzdnika bankowego. Jako jedyny organ posiada uprawnienia
do zawieszania dziaalnoci bankw RF (przesank byo tu pogwacenie przepisw ustawy). W tym wypadku Zarzd, na czas zawieszenia,
upowaniony zosta do posiadania i administrowania majtkiem banku
RF, nadto do jego reorganizacji bd likwidacji. Dawao to teoretyczn
wadz i pozycj Zarzdowi RF, byo take niewtpliwym czynnikiem
14
Zarzd mg przedua to zawieszenie na dalsze okresy, kadorazowo
nieprzekraczajce 15 dni.
15
W 1933 r. w ustawie o rolnictwie (Agricultural Adjustment Act) przyznano
Rezerwie Federalnej moliwo zmiany wysokoci rezerw obowizkowych za
zgod prezydenta, dwa lata pniej na mocy II ustawy bankowej (Banking Act 1935)
System Rezerwy Federalnej uzyska autonomi przy zmianie wysokoci rezerw
obowizkowych.
282
[8]
mobilizujcym banki RF oraz uczestniczce w nich banki zwizkowe

do skutecznego i zgodnego z prawem dziaania.
2.2. Banki Rezerwy Federalnej. Banki czonkowskie bankw
Rezerwy
Ustawa nie okrelia cile liczby bankw RF ostatecznie powstao ich 12. Cae terytorium USA (za wyjtkiem Alaski) zostao podzielone na dystrykty (okrgi) i nie odpowiaday one granicom stanw. De
facto kady z bankw RF by bankiem centralnym na wyznaczonym
obszarze oraz integraln czci Rezerwy Federalnej. Zobowizany
jednak zosta do zadbania o swoje portfolio (z tego te tytuu bank
mg prowadzi spjn polityk pienin jedynie na podstawie dobrowolnie zawieranych porozumie z innymi bankami). Istotne jest
to, e w chwili wejcia ustawy w ycie kady z bankw RF posiada te
same uprawnienia oraz ten sam status o pewnym prawnym uprzywilejowaniu, czy specjalizacji w niektrych dziedzinach poszczeglnych
bankw RF moemy mwi dopiero po zmianach wprowadzanych do
ustawy FRA sukcesywnie po 1930 r.16 Kady z bankw RF mg dziaa jedynie na wyznaczonym mu obszarze; jeeli na terytorium innego
banku RF przyjto do inkasa jego banknot musia on by niezwocznie (bezporednio bd poprzez Skarbnika USA) zwrcony bankowiemitentowi.
Banki RF uzyskay szereg uprawnie i obowizkw, m.in. do:
a. ustanawiania dla siebie pieczci i uywania jej,
b. zawierania kontraktw,
c. bycia stron w postpowaniu sdowym, tzn. bank mg pozywa
i by pozwanym, a take skary i broni swoich spraw przed kadym sdem w USA,
16
Nowojorski oddzia Rezerwy Federalnej by pod pewnymi wzgldami bankiem
uprzywilejowanym od pocztku, lecz nie zawdzicza tego legislaturze. Juz w 1914 r.
na stanowisko prezesa nowojorskiego banku RF powoany zosta Benjamin Strong,
ktry autokratycznie zarzdza caym nowojorskim bankiem, narzucajc pozostaym
czonkom Rezerwy Federalnej swoje decyzje.
[9]
283
d. zatrudniania i zwalniania kadorazowo dziaajc poprzez swj

Zarzd Dyrektorw pracownikw, ktrych powoanie nie zostao
zastrzeone w ustawie dla innych podmiotw,
e. okrelania regulaminw celem ustalania sposobw prowadzenia interesw banku i sposobu egzekucji nadanych mu przywilejw,
f. regulowania i przeprowadzania rozrachunkw wzajemnych,
g. otrzymywania banknotw Rezerwy Federalnej do wysokoci wniesionego zabezpieczenia (kadorazowo po wczeniejszym zabezpieczeniu ich zdeponowanymi u Skarbnika USA obligacjami),
h. wnioskowania do Zarzdu RF o dostarczenie dodatkowej iloci znakw pieninych celem zabezpieczenia normalnego funkcjonowania gospodarki danego dystryktu,
i. nawizywania wsppracy z bankami zagranicznymi (za zgod
Zarzdu RF), nadto mogy ustanawia agencje patnicze, a take
otwiera i prowadzi rachunki poza granicami USA,
j. otrzymywania na wkad lub do depozytu sum rzdowych przekazanych przez Sekretarza Skarbu z funduszw obrotowych rzdu,
k. przechowywania w skarbcu subskrybowanych przez banki zwizkowe kwot.
Ponadto banki RF otrzymay prawo do handlowania zotem (w monetach i sztabach) z krajowymi i zagranicznymi podmiotami, kady
z bankw RF by zwolniony z wszelkich podatkw, z wyczeniem podatkw od nieruchomoci.
Struktura bankw Rezerwy Federalnej okrelona zostaa w sekcji 4c
4i FRA. Kady posiada Zarzd (board of directors) skadajcy si
9 Dyrektorw, kadencja kadego z czonkw trwaa 3 lata, ewentualne uzupenienie skadu Zarzdu, na skutek wakansu powstaego przed
kocem kadencji ktregokolwiek z czonkw wynosi tyle czasu ile pozostao ustpujcemu czonkowi. Czonkowie zarzdw bankw RF
zostali podzieleni na 3 klasy A, B oraz C. Szeciu czonkw
(z grupy A i trzech z grupy B) wybieray banki zwizkowe (akcjonariusze z prawem gosu) danego banku RF. Osoby z grupy A reprezentoway w zarzdzie interesy akcjonariuszy, osoby z grupy B
wybierane byy spord wybitnych osobistoci ze wiata przemysu,
284
[10]
rolnictwa i handlu danego dystryktu, trzech ostatnich (tj. z grupy C)

byo mianowanych przez Zarzd RF17.
Zgodnie z postanowieniami ustawy przewodniczcym Zarzdu
okrelonego banku RF (chairman of the board of directors) mg zosta jedynie czonek tego gremium pochodzcy z grupy C, tj. osoba
powoana przez Zarzd RF. Jest to istotne, gdy to przewodniczcy kierowa biurem zarzdu banku RF oraz skada sprawozdania Zarzdowi
RF, nadto peni on rol emisariusza i agenta Rezerwy Federalnej
w danym banku RF, za co otrzymywa dodatkowe federalne wynagrodzenie. Z grupy C wyaniano take zastpc przewodniczcego,
ktry musia spenia takie same przesanki. W razie wakansu na stanowisku przewodniczcego i jego zastpcy ich czynnoci wypenia
trzeci z czonkw Zarzdu z grupy C. W zamysach twrcw ustawy przyjty model mia by gwarancj jak si szybko okazao ponn
prowadzenia spjnej polityki caej Rezerwy Federalnej. Zarzd RF
uzyska take formalnie gwarancj, e przewodniczcy zarzdu banku
RF dziaajc jako agent centrali jest wobec nich lojalny.
Zarzd sprawowa kontrol nad bankiem RF oraz wykonywa czynnoci, do ktrych obliguj ten organ ustawy. Czonkowie zarzdu banku RF jako gremium decyzyjne, zgodnie z zarzdzeniami i zleceniami
Zarzdu RF upowanieni zostali do przyznawania bankom zwizkowym dyskont, zaliczek i innych udogodnie. To zarzdy bankw RF,
zgodnie z zapisem sekcji 4c FRA: dziaajc uczciwie i bezstronnie,
nie faworyzujc ani upoledzajc adnego banku zwizkowego zostay
administratorem interesw banku RF.
Kady z bankw RF posiada swj wasny kapita zakadowy wynoszcy minimum 4 mln. USD. Akcje kadego z nich (podzielone dodatkowo na akcje 100 dolarowe) nie mogy by sprzedawane, zastawiane
bd w jakikolwiek sposb scedowane na inne podmioty. Zgodnie natomiast z zapisem ust. 2h FRA adnej osobie prywatnej, stowarzysze17
Szczegow procedur wyboru czonkw Zarzdu z grupy C przewiduje
sekcja 4f FRA; zgodnie z nim kandydatom na czonkw Zarzdu z tej grupy postawiono
pewne wymogi formalne wszyscy musieli zamieszkiwa w danym dystrykcie od co
najmniej 2 lat oraz posiada znaczne dowiadczenie i znajomo sektora bankowego
w szczeglnoci w danym regionie.
[11]
285
niu bd korporacji nie wolno byo subskrybowa, ani posiada akcji

banku RF o wartoci przekraczajcej 25.000 USD. Warto nadmieni,
e kapita zakadowy kadego z bankw RF mia by subskrybowany przez banki czonkowskie w zocie bd w wiadectwach na zoto
w wymiarze 6% kapitau zakadowego kadego z bankw wraz z kapitaem zapasowym i w takim stosunku bezwzgldnie utrzymany przez
cay czas pozostawania banku w systemie. Znaczyo to tyle, e bank
czonkowski zobligowany by do subskrypcji dodatkowej iloci akcji w chwili np. zwikszenia kapitau zakadowego o 6% sumy stanowicej zwikszony kapita. Nadto zarzd prezesw kadego banku RF,
w ktrym zwikszono kapita zakadowy zobligowany zosta do kadorazowego informowania Kontrolera Waluty o zwikszeniu bd zmniejszeniu kapitau zakadowego. Akcjonariusze otrzymali jednoczenie
prawo do uzyskania rocznej dywidendy w wysokoci 6% od wartoci wpaconego przez nich kapitau (sekcja 7 zd. 1 FRA)18. Pozostaa
kwota, po odliczeniu nalenoci wzgldem Rezerwy Federalnej oraz
bankw zwizkowych stanowia w caoci dochd netto USA do zagospodarowania przez Sekretarza Skarbu USA bd na zakup zota na
pokrycie banknotw dopuszczanych do obiegu, bd na wykup wyemitowanych wczeniej obligacji rzdowych19.
Jak wczeniej wspomniano czonkami kadego z bankw RF mogy zosta wszystkie instytucje bankowe, ktre zgosiy tak gotowo
(z uwzgldnieniem oczywicie obligatoryjnego przystpienia bankw
narodowych). Ustawa zachcaa do przystpienia do systemu take
wszystkie instytucje do tego niezobligowane.
W pierwszej kolejnoci pokrywane byy wszelkie zobowizania wzgldem

Rezerwy Federalnej.
18
19
W pierwszej mierze Ustawa przewidywaa stworzenie funduszu nadwyki,
jako kapitau zapasowego, ktry w planach mia wynie rwnowarto sumy
subskrybowanej przez wszystkie banki zwizkowe. Owa zbirka przewidywana
bya od 1919 r. i miaa trwa a do momentu uzbierania ww. sumy.
286
[12]
3. Pierwsze lata dziaalnoci banku centralnego USA. Operacje

otwartego rynku jako kluczowy element konfliktu midzy
Zarzdem Rezerwy Federalnej a jej oddziaami
Ju od samego pocztku dziaania banku centralnego banki RF, by

w jak najwikszym stopniu uniezaleni si od centrali, do skutecznie usioway stworzy wasn, nieprzewidzian w ustawie tworzcej
bank centralny struktur administracyjn. Inicjatorem tych pomysw
by B. Strong z nowojorskiego oddziau RF. W ramach walki o wadz niebawem po wejciu ustawy w ycie kady z bankw RF wybra
sobie nadzorc wykonawczego (chief executive officer), ktrego nazywano Dyrektorem bd Gubernatorem Banku RF20. Osoba ta wchodzia w skad kolejnego pozaustawowego ciaa, jakim bya utworzona
w 1914 r. Konferencja Gubernatorw (Governors Conference)21, ktra w 1922 r. zostaa przemianowana na Komitet Gubernatorw ds.
Centralnego Nabywania i Sprzeday (Committee of Governors on
Centralized Purchases and Sales)22. Benjamin Strong z nowojorskiego
oddziau przewodniczy spotkaniom, podczas ktrych banki RF same
20
Zarzd RF ustala jednak ich wynagrodzenie. Z uwagi na fakt, e nie bya to
osoba przewidziana w ustawie funkcjonowa take zwrot head czyli gowa
banku RF. Jak podaje Meltzer a do 1936 r. wybr przewodniczcego przez zarzdy
poszczeglnych bankw RF nie wymaga zatwierdzenia przez Zarzd RF. Szerzej
A.Meltzer, op. cit., s. 468, 475 oraz 484.
H. Berger, Optimal Central Banking for the ECB, [w:] The European Integration
Process: A Changing Environment for National Central Banks, Osterreichische
Nationalbank nr 7 z 21 padziernika 2005 r., s. 229, E.Apel, op. cit., s. 21 i n.;
21
22
H. Berger, op. cit., s. 229. Z kolei Heinsohn i Steiger podali dla tego ciaa
nazw: Committee of Governors on the Centralized Execution of Purchases and Sales
by Federal Reserve Banks. Zob. G. Heinsohn, O. Steiger, The European Central
Bank and the Eurosystem: An Analysis of the Missing Central Monetary Institution
in European Monetary Union; Zentrum fr Europische Integrationsforschung,
Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universitt Bonn, Working Paper nr 9/2003,
s. 9; Meltzer natomiast definiuje wspomniany organ jako: Committee of Governors
on the Centralized Execution of Purchases and Sales of Government Securities. Zob.:
[13]
287
dyskutoway m.in. w jaki sposb maj funkcjonowa i dokonywa

operacji na otwartym rynku. By to take jeden z symboli emancypacji wzgldem federalnego Zarzdu. Ponadto sporn kwesti okazaa si stopa dyskontowa, ustalana przez kady z bankw RF. Ustawa
wyranie nakazywaa, by jej wysoko, okrelana przez zarzdy bankw RF, bya zatwierdzana przez Zarzd RF i podmiot ten domaga si
respektowanie tego zapisu23. W 1915 r., interpretujc na swj sposb
zapisy sekcji 13 FRA, Konferencja Gubernatorw przyja rezolucj
przyznajc bankom RF pen wadz w inicjowaniu zmian stp dyskontowych bez ulegania w tej materii presji Zarzdu24.
W tym te okresie kady z bankw RF zacz ju prowadzi na swoim terenie wspomniane wczeniej operacje otwartego rynku, poprzez
nabywanie na swj wasny rachunek akceptw bankowych oraz obligacji skarbowych, de facto czynnoci te nie byy jednak skutecznie
skoordynowane z takimi samymi dziaaniami dokonywanymi przez pozostae banki RF. Efektem midzybankowego porozumienia, na czele
ktrego sta rwnie B.Strong byo utworzenie w 1923 r. Open Market
Investment Committee (OMIC)25.
Owe ciao, z uwagi na brak ustawowego umocowania, nie mogo nakazywa czy zatwierdza polityk
operacji otwartego rynku prowadzon w poszczeglnych dystryktach,
co w efekcie spowodowao brak koordynacji dziaa poszczeglnych
bankw. Ponadto w skad OMIC wchodzili faktycznie jedynie prezesi bankw RF z Nowego Jorku, Bostonu, Filadelfii, Chicago oraz
Cleveland, poza OMIC znalaz si take Zarzd RF26. Powodowao
to sytuacj, ktrej twrcy ustawy FRA chcieli za wszelk cen zapobiec tj. tworzeniu si nierwnoci pomidzy poszczeglnymi bankami RF, ale przede wszystkim tworzeniu si pastwa w pastwie na
23
A. Meltzer, op. cit. s. 77 i n.
24
H. Berger, op. cit., s. 229; A. Meltzer, op. cit., s.149-151; O. Steiger, op.cit.,
25
s. 5
Tak E. Apel, op. cit., s. 22 i n.; w tej materii por. te G. Heinsohn, O.Steiger,
op. cit., s. 9.
26
288
[14]
rynku bankowym. Sytuacja ta naruszaa ponadto tak ciko wypracowany kompromis pomidzy wadz federaln i stanow.
W 1930 r. OMIC zosta przemianowany na Open Market Policy
Conference, w skad ktrego wchodzili ju wszyscy prezesi bankw RF oraz czonkowie Zarzdu RF27. Dalsze zmiany, zwikszajce uprawnienia wadzy federalnej w strukturze Rezerwy Federalnej
zostay wprowadzone w czasach wielkiego kryzysu. Friedman
i Schwartz nazwali ten okres czasem wielkiej demoralizacji Rezerwy
Federalnej zauwaajc ponadto, e funkcjonujcy zdecentralizowany
system nie zda egzaminu w zakresie dziaa, jakie powinien dokona bank centralny w sytuacji kryzysu28. Dopiero w 1935 r. prowadzenie operacji otwartego rynku przybrao dzisiejszy wygld, poprzez
przyznanie Radzie Gubernatorw prawa gosu w FOMC poszczeglne banki RF stanowiy mniejszo w tym kluczowym organie29. Nie
uniknito natomiast uprzywilejowania jednych bankw wzgldem pozostaych szerzej pozycj nowojorskiego oddziau SRF przybliono
w dalszej czci opracowania.
4. Gwne przyczyny zmian w ustawie o banku centralnym USA
Ustawa o Rezerwie Federalnej z 1913 r. bya bardzo rozbudowan
regulacj jak na wczesny poziom federalnej legislacji. Nie bya jednak ustaw pozbawion luk, jak te wad jak podkrela Parhermos
ustawa nie bya produktem dokoczonym i naley z ca pewnoci
stwierdzi, e byo to dziaanie celowe30. Kompromis wielu grup spoecznych nis wtym wypadku celowe niedoprecyzowanie niektrych
kwestii ipozostawienie ich dalszym negocjacjom.
Pierwszym i najwaniejszym katalizatorem przemian byo niesprawdzenie si modelu zdecentralizowanego banku centralnego,
Por. E. Apel, op. cit., s. 22; H. Berger, op. cit., s. 229.
27
M. Friedman, A. Jacobson-Schwartz, op. cit., s. 391.
28
Tame, s. 445-449.
29
J. Pathermos, The Federal Reserve Act of 1913 in the stream of U.S. monetary
history, Federal Bank of Richmond, Economic Review lipiec/sierpie 1988, s. 27.
30
[15]
289
przejawiajce si przede wszystkim w braku sprawnie realizowanej

i skoordynowanej wadzy w zakresie polityki monetarnej, przy czym
istotnym by przede wszystkim fakt, e polityka ta, cho przybieraa rne formy wsppracy moga by prowadzona przez kady
z 12 bankw osobno31. Jak zauwaa Steiger by to system bez centralnej wadzy monetarnej32. Efektem tego bya chaotyczna i nieskorelowana z aktualnymi potrzebami rynku dziaalno bankw RF
w szczeglnoci w pierwszym dziesicioleciu funkcjonowania
Rezerwy Federalnej33. Jeszcze bardziej stanowcz recenzj tak funkcjonujcemu bankowi wystawili w swoim opracowaniu Friedman oraz
Schwartz, ktrzy stwierdzili, e Nie byo czego takiego, co mona
by nazwa Systemem [tj. spjn polityk monetarn przyp. WK].
System by zdemoralizowany. Kady bank dziaa na wasn rk34.
Jak wspomniano powyej, nastpiy silne tarcia midzy Zarzdem RF
(ktry w zaoeniu mia koordynowa wspprac pomidzy poszczeglnymi bankami RF) a bankami RF in corpore, ktre to tworzc frakcje i dziaajc w porozumieniu, staray si zawaszczy jak najwicej
wadzy i w jak najwikszym stopniu uniezaleni si od swojej centrali w Waszyngtonie. Istotnym powodem byy te umacniajce si
czynniki odrodkowe od pocztku dziaania banku centralnego banki RF, by w jak najwikszym stopniu uniezaleni si od Zarzdu,
do skutecznie usioway stworzy wasn struktur administracyjn,
co ciekawe nieprzewidzian w ustawie tworzcej bank. Przyczynio
si to take do powstawania tak niechcianych przez pomysodawcw
ustawy podziaw midzy bankami oraz rnic w wydajnoci poszczeglnych bankw RF.
Drug wan przyczyn wprowadzenia szeregu zmian w ustawie
o banku centralnym by Wielki Kryzys w USA z koca lat 20., za
G. Heinsohn, O. Steiger, op. cit., s. 505.
31
O. Steiger, op. cit., s. 5
32
Por. A. Meltzer, op. cit., s. 150 i n.
33
There was nothing that could be called a System policy. The System was
demoralized. Each Bank was operating on its own. Por. M. Friedman, A.J. Schwartz,
op. cit., s.391.
34
290
[16]
ktrego skal obwiniany by ju wwczas bank centralny, gdy nie

skorzysta z instrumentw dyskontowych tj. moliwoci poyczenia
rodkw pieninych bankom. W efekcie spora ich liczba upada, przyczyniajc si do powikszenia rozmiarw kryzysu i wzajemnego permanentnego braku zaufania. Poniewa zdecentralizowany system nie
sprawdzi si, na kanwie walki zkryzysem prezydent F.D. Roosevelt
wykorzysta ten fakt, dc wokresie reform New Dealu, do wikszej
centralizacji wadzy wzakresie podejmowania decyzji kosztem poszczeglnych stanw, co znalazo swoje przeoenie take na zmiany
lat 30. XXwieku w ustawie o banku centralnym35.
Trzeci wan przesank bya potrzeba dopasowania bankowoci centralnej do przemian gospodarczo-spoecznych okresu powojennego, kiedy to USA stay si wiatowym mocarstwem, a ich waluta
najbardziej podan na wiecie. Okres II Wojny wiatowej ukaza
take silne napicia pomidzy bankiem centralnym a Departamentem
Skarbu i ta kwestia, uregulowana ostatecznie pod egid prezydenta
H. Trumana porozumieniem z 1951 r. (patrz dalsza cz opracowania)
take odcisna swoje pitno na dzisiejszej pozycji SRF.
Czwart przesank majc rwnie zwizek z postpem cywilizacyjnym bya aktywna dziaalno Kongresu USA polegajca na
cedowaniu na Rezerw Federaln (a od 1935 r. na Syatem Rezerwy
Federalnej SRF) odpowiedzialnoci za realizacj kolejnych politycznych zamierze w przedmiocie denia do wyrwnywania statusu spoecznego obywateli, ochrony konsumentw w relacjach z bankami, jak
te zapewnieniu stabilnoci rozwijajcemu si i przeobraajcemu sektorowi bankowemu w USA. Powodowao to stae zwikszanie uprawnie regulacyjnych i nadzorczych banku centralnego.
5. Kalendarium zmian w ustawie Federal Reserve Act
Na pierwsz gbok reorganizacj struktury banku centralnego
i jego kompetencji USA trzeba byo poczeka blisko 20 lat. W 1933 r.
Por. M. Munger, B. Roberts, The Federal Reserve and its institutional
environment revive, [w:] The political economy of American monetary policy, red.
T. Meyer, Cambridge 1990, s. 87.
35
[17]
291
ustaw Agricultural Adjustment Act 193336 wyposaono Rezerw

Federaln w prawo do zmiany rezerw obowizkowych za zgod
Prezydenta, przesank byo tu wystpienie nagego wypadku37. Byo
to jednak nieznaczne wzmocnienie pozycji Zarzdu w caej strukturze
banku, wyranemu umocnieniu ulega ona w 1933 r. wraz z pierwsz ustaw bankow Banking Act, nazywan te od nazwisk wnioskodawcw Glass-Steagall Act38. Gwnym zaoeniem byo utworzenie
FDIC (Federal Deposit Insurance Corporation), jako rzdowej agencji ubezpieczajcej do okrelonej kwoty zoone w bankach czonkowskich SRF depozyty oraz przeksztacenie OMPC w FOMC (Federal
Open Market Committe. FOMC skada si z prezesw wszystkich 12
bankw RF oraz czonkw Zarzdu, przy czym ci ostatni nie mieli
prawa do gosowania39. Ponadto zakazanie prowadzenia jednoczesnej
dziaalnoci komercyjnej oraz inwestycyjnej przez jeden bank. Ustawa
przyznawaa jednak Zarzdowi RF prawo do zakazywania bankom
wykorzystywania kredytw na cele spekulacyjne, ponadto powierzaa
mu funkcje nadzorcze nad kompaniami holdingowymi40. Zarzd okrela take maksymaln dozwolon wysoko oprocentowania depozytw terminowych. Najwaniejszym byy jednak prace i przesuchania
w Kongresie, ktre w przedmiotowej sprawie toczyy si ju od grud Agricultural Adjustment Act 1933 (P.L. 73-10)
36
Bya to tzw. poprawka Elmera Thomasa, szerzej na ten temat: A. Meltzer,

op. cit., s. 428 i n. oraz F.S. Mishkin, Ekonomika pienidza, bankowoci i rynkw
finansowych, Warszawa 2002, s 604.
37
Por. R. Walkiewicz, Rynek bankowoci inwestycyjnej kontratak bankw

komercyjnych, Bank i Kredyt wrzesie 2001, s. 66 i n.; a take J.R. Barth, R.Dan
Brumbaugh, J. A. Wilcom, The Repeal of Glass-Steagall and the Advent of Broad
Banking, Economic and Policy Analysis Working Paper 5/2000; K. Wiater,
M. Wnukowski, Aspekty prawne funkcjonowania konglomeratw finansowych, [w:]
Konglomeraty finansowe, red. M.Iwanicz-Drozdowska, Warszawa 2007, s. 32-35.
38
O. Steiger, op. cit., s. 5. Jak zauwaa Meltzer istnienie tej regulacji stwarzao
sytuacj, w ktrej banki RF w prowadzeniu operacji otwartego rynku musiay
przestrzega przepisw wydanych przez Zarzd RF, mogy jednak, po zakomunikowaniu
Zarzdowi oraz Komitetowi odmwi uczestnictwa w okrelonych operacjach. Szerzej
39
Por. A. Meltzer, op. cit., s. 430.
40
292
[18]
nia 1930 r. One wanie, wraz ze zmian gospodarza w Biaym Domu41

stay si katalizatorem dalszych przemian.
Kluczow dla funkcjonowania banku centralnego USA ustaw bya
tzw. druga ustawa bankowa Banking Act 193542. Wielu badaczy twierdzi, e ta wanie ustawa wywrcia do gry nogami model banku centralnego przyjty za czasw W. Wilsona, a to z uwagi na to,
e zdecydowanie wzmacniaa organ federalny, tworzc z niego jdro decyzyjne polityki monetarnej banku. Zmiany przeprowadzono
na kilku paszczyznach, ich motorem i gwnym pomysodawc by
M. Eccles. Zmieniono wwczas nazw organu federalnego z Federal
Reserve Board na Board of Govenors of the Federal Reserve System.
Jednoczenie zmieniono nazw banku na System Rezerwy Federalnej
(SRF). Rada, z uwagi na skad jej czonkw oraz kompetencje, staa si
najwaniejsz instytucj w banku. Z jej skadu wyczono Sekretarza
Skarbu oraz Kontrolera Waluty, ustalono take liczb jej czonkw na
7 osb, przy jednoczesnym zwikszeniu okresu ich kadencji z 10 do
14 lat iustaleniu zasady rotacyjnego obsadzania stanowisk w Radzie
(zzaznaczeniem, e bd one obsadzane co 2 lata).
Na mocy drugiej ustawy bankowej Rada Gubernatorw uzyskaa
prawo do samodzielnego (tj. bez aprobaty prezydenta) zwikszania
o max. 100% poziomu minimalnych rezerw obowizkowych43. Ponadto
pod ktem Rady Gubernatorw zreorganizowano FOMC, przyznajc wszystkim czonkom Rady prawo gosowania oraz wikszo we
wszystkich gosowaniach, jednoczenie liczb czonkw Komitetu
ustalono na 12 osb z prostej arytmetyki wynikao, e organ federalny przy penej frekwencji swoich czonkw uzyskiwa bezwzgldn wikszo w kadym gosowaniu. Dokonanie powyszej zmiany
nie obyo si bez stanowczych sprzeciww bankw RF, w tym najwaniejszego nowojorskiego oddziau. Jak zauwaa Meltzer po 1935 r.
bank centralny USA sta si podmiotem centralnie sterowanym, was
no prywatna oraz udzia szczebla regionalnego zostay utrzymane,
Na pocztku 1933 r. urzd prezydenta obj F.D. Roosevelt.
41
Banking Act 1935 (P.L. 74-305)
42
Za E. Apel, op. cit., s. 23; A. Meltzer, op. cit., s. 473.
43
[19]
293
jednake odpowiedzialno za polityk monetarn zostaa powierzona

Radzie Gubernatorw44.
Istotnym elementem umacniajcym nowy porzdek byo take zmodernizowanie szczebla regionalnego SRF. Wprowadzono ustawowy
zakaz wydawania wicych instrukcji poszczeglnym prezesom bankw RF z czynnym prawem gosu w FOMC (przy okazji zmieniono nazewnictwo szefw bankw Rezerwy z head bd Governor
na President, wprowadzono obowizek zatwierdzania ich wyboru
(oraz wynagrodzenia) przez Rad Gubernatorw45). Zakazano take
wszystkim bankom RF zakupu i sprzeday (bez zgody FOMC) rzdowych papierw wartociowych (na tej podstawie do tego typu czynnoci zosta upowaniony nowojorski oddzia SRF), jak te odmowy
dokonania tych operacji otwartego rynku, ktre zostay zatwierdzone
na posiedzeniu FOMC46. W 1942 r. na mocy poprawki do FRA nowojorskiemu oddziaowi zagwarantowano stay mandat na posiedzeniach
FOMC, argumentujc, e w tym banku zgromadzone s rodki w wysokoci 40% wszystkich wkadw bankw SRF, jest on ulokowany
w kluczowym dla federalnej administracji rynku obrotu papierami
wartociowymi, oraz peni znaczn rol w kontaktach z rzdami obcych pastw, jak te obcymi bankami zagranicznymi i bankierami.
6. FED Treasury Accord 1951, czyli w jaki sposb bank
centralny USA uzyska prawo do samodzielnego okrelania
celw polityki pieninej
Jak wspomniano powyej w 1935 r. dokonano gbokich zmian

w strukturze banku centralnego USA. Podmiot ten, by mc w peni
wydolnie dziaa na otwartym rynku, musia jeszcze zawalczy o swoj autonomiczno w ramach wadzy federalnej. W czasach IIWojny
wiatowej, kiedy to USA jednoczenie prowadziy dziaania wojenne na kilku frontach (ponoszc przy tym znaczne koszty) nikt w USA
44
E. Apel, op. cit., s. 23; A. Meltzer, op. cit., s.468, 475 oraz 484.
45
Por. E. Apel, op. cit., s. 23.
46
294
[20]
nie wtpi, e wszystkie instytucje winny, w ramach dziaa patriotycznych, przyczynia si do oglnego zwycistwa. Departament
Skarbu, na skutek znacznego zwikszenia kosztw operacji militarnych chcia, by bank centralny utrzymywa maksymalnie niskie stopy procentowe na obligacje rzdowe. W kwietniu 1942 r. SRF zgodzi
si utrzyma stop procentow na 90 dniowe weksle skarbowe na poziomie 3/8% oraz 2,5% na dugoterminowe obligacje skarbowe (z terminem wykupu 20 lub 25 lat)47. Za kadym razem, kiedy ceny akcji
spaday, a stopy procentowe rosy powyej ustalonego puapu bank
centralny dokonywa operacji otwartego rynku celem przywrcenia
status quo. Uatwiao to rzdowi zaciganie coraz to nowych poyczek
oraz zmniejszao koszty ju zacignitych zobowiza48. Skutkiem
takiej polityki by wzrost bazy monetarnej oraz poday pienidza.
Sytuacja, w ktrej to de facto bank centralny finansowa wydatki pastwa trwaa rwnie po zakoczeniu wojny, przy czym indeks wzrostu
cen towarw i usug konsumpcyjnych rs i osign puap ponad 17%
w 1947r., a gospodarka znalaza si w recesji.
Z biegiem lat bank centralny stawa si coraz bardziej zdeterminowany w walce o moliwo niezalenego ustalania stp procentowych, w czym jego czonkowie widzieli skuteczny rodek w walce
z inflacj49. Sytuacj zaognia konflikt na Pwyspie Koreaskim oraz
nieustpliwo, co do zmiany wysokoci stp procentowych na rzdowe papiery wartociowe wczesnego Sekretarza Skarbu J. Snydera.
W ostatnich miesicach 1950 r., USA znalazy si w bardzo trudnej
sytuacji ekonomicznej, dodatkowo cao komplikowaa pogbiajca si Wojna w Korei oraz moliwo wojny z Chinami, a co za tym
A. Meltzer, op. cit., s. 594-597.
47
Por. C.E. Walsh, Federal Reserve Independence and the Accord of 1951,
Federal Reserve Bank of San Francisco, Weekly Letter 93/1993; F. Amtenbrink, The
Democratic Accountability of Central Banks. The European Central Bank in the Lights
of Its Peers, Groningen 1999, s.144; R.L. Hetzel, R.F.Leach, The Treasury Fed
Accord: A New Narrative Account, Federal Reserve Bank of Richmond Economic
Quarterly 87.1/(Winter) 2001, s. 33 i n.; A. Meltzer, op. cit., s.629-712.
48
Takie prby byy podejmowane w efekcie prac FOMC, ich gwnym

zwolennikiem by A. Sproul prezes nowojorskiego banku SRF.
49
[21]
295
idzie rwnie ze Zwizkiem Radzieckim, co z kolei stworzyo bardzo

realne niebezpieczestwo wybuchu trzeciej wojny wiatowej. W obawie przed ponownym narzuceniem restrykcji wojennych, konsumenci
pospieszyli z zaopatrzeniem w najpotrzebniejsze dobra, co z kolei stao si przyczyn znacznego wzrostu cen wielu towarw. Wprzecigu
trzech miesicy, od grudnia 1950 r. do lutego 1951 r., roczna stopa inflacji osigna 21%.
Napicie midzy Departamentem Skarbu a Rad Gubernatorw
SRF roso. Perspektywa przecigajcej si wojny niosa za sob moliw konieczno zacignicia nowego dugu pastwowego, co z kolei
doprowadzioby do spadku wartoci istniejcego ju dugu, a przy tym
rwnie wzrostu stp procentowych. Jedynym sposobem zapobiegnicia takiemu obrotowi wydarze byo wykupienie istniejcego ju dugu
przez SRF i podniesienie rezerw bankowych. Dziki temu banki mogyby rozszerzy swoje moliwoci udzielania kredytw. Postpujc
w ten sposb bank centralny uniemoliwiby rwnie wzrost procentowego limitu cakowitego przychodu, ktry to uzaleniony by od wysokoci bazowej stopy procentowej.
System Rezerwy Federalnej, a konkretnie jego przewodniczcy
T. McCabe i jego zastpca w FOMC A. Sproul, nie uwaali rozwiza
przyjtych przez Departament Skarbu za stosowne. Przede wszystkim
coraz powaniejsze zagroenie wojn zwikszao prawdopodobiestwo wzrostu oprocentowania obligacji pastwowych, a jeli osignoby ustanowiony grny puap 2,5%, istniaa dua szansa, e zakady
ubezpiecze na ycie, ktre byy w posiadaniu takich obligacji, niezwocznie spieniyyby inwestycje, ktre uzyskay ju maksymalny
zysk. Ustanowienie grnego puapu praktycznie byoby dorozumian
zgod SRF na wykupienie lawiny sprzedawanych obligacji. Bank centralny proponowa w owym czasie zupenie odwrotne dziaania, zarwno McCabe jak i Sproul byli zdania, e stop procentow naley
podnie z dwch powodw: powojennej inflacji oraz przewidywanego przyszego deficytu pastwowego. Departament Skarbu, na czele
z Sekretarzem Snyderem, by bardzo dobrze poinformowany o opinii banku centralnego na temat stopy procentowej, mimo to, Sekretarz
Snyder publicznie owiadczy wbrew prawdzie, e Przewodniczcy
296
[22]
McCabe wyrazi zgod na utrzymanie wartoci wydawanych przez

Skarb Pastwa obligacji. Mimo sprzeciwu przewodniczcego SRF,
Departament Skarbu uparcie ignorowa stanowisko banku, pokazujc
w ten sposb swoj nadrzdn rol nad nim.
W czasie kolejnych miesicy Departament Skarbu wielokrotnie dokonywa reinterpretacji stanowiska SRF na swoj korzy, natomiast
funkcjonariusze banku centralnego wytrwale prostowali owiadczenia wadzy wykonawczej. Korzystajc z publicznego oburzenia, jakie wywoao opublikowanie memorandum w sprawie The Dear Tom
Letter50, bank centralny przystpi do aktywnego popularyzowania
swojego stanowiska o podniesieniu stp procentowych i koniecznoci
ochrony wartoci dolara. Czonkowie Rady Gubernatorw wystosowali stanowcze owiadczenie o braku dalszej akceptacji obecnej sytuacji na rynku obligacji rzdowych. Konieczno zacignicia nowego
dugu pastwowego zmusia Departament Skarbu do negocjacji, ktre zostay poprowadzone przez Zastpc Sekretarza Skarbu Williama
McChesney Martina.
Publiczne przepychanki midzy administracj a SRF trway jeszcze
niespena rok, po czym ostatecznie, 4 marca 1951 r., jeszcze pod egid
prezydenta H. Trumana udao si wypracowa porozumienie midzy
Rad Gubernatorw i FOMC a Departamentem Skarbu, gwarantujce SRF wadz i niezaleno w zakresie prowadzenia polityki pieninej. Konsens by nastpujcy: bank centralny utrzyma dyskonto
obligacji w wysokoci 1,75% do koca 1951r., Departament Skarbu
natomiast wycofa z rynku obligacje sprzedane w zamian za niesprze Prezydent H. Truman wysa przewodniczcemu FRS T. McCabe list (znany
wasnie jako The Dear Tom Letter), w ktrym, przy stosownym elogium nt.
skutecznoci banku centralnego, nie omieszka wspomnie, e przyjmuje zapewnienia
McCabea o stabilizacji wartoci rzdowych, przy czym owego zapewnienia ze
strony przewodniczcego nigdy nie byo. Zosta on przekazany prasie (redakcjom
Washington Post oraz New York Times). W odpowiedzi na takie postpowanie Biaego
Domu, przewodniczcy FRS ujawni prasie memorandum ze spotkania czonkw
Departamentu Skarbu i banku centralnego, z ktrego jasno wynikao bezkompromisowe
stanowisko banku o potrzebie podniesienia stp procentowych. W wietle takiego
obrotu sytuacji, Biay Dom zoy owiadczenie, e prezydent podpisa si pod listem
bez wczeniejszego zapoznania si z jego treci.
50
[23]
297
dane obligacje przynoszce 2,75%. eby upynni niesprzedane

obligacje, Department Skarbu bdzie je wymienia na picioletnie weksle, oprocentowane w wys. 1,5%. W czasie trwania wymiany bank
centralny zobowiza si do wsparcia ich ceny, ustalajc limit swojego
wsparcia na $200 mln USD.
Porozumienie okazao si trwae w tym sensie, e chocia jest jedynie wewntrzn umow pomidzy dwoma organami wadzy i w kadym momencie moe zosta wypowiedziane, to jednak przez blisko
60 lat Departament Skarbu USA nigdy publicznie nie wyrazi takiej
potrzeby.
7. Ustawy majce wpyw na dzisiejszy ksztat prawny oraz
zakres obowizkw i uprawnie Systemu Rezerwy Federalnej
Bank centralny jako instytucja publiczna musi dostosowa si do
rozwoju sektora bankowego oraz aktualnych potrzeb rynku, z tego te
tytuu ustawa o banku centralnym USA doczekaa si w okresie powojennym kilkudziesiciu nowelizacji, przy czym polegay one gwnie
na zwikszaniu kompetencji banku w coraz to nowych dziedzinach ycia publicznego, poniej przedstawiono te, ktre w istotny sposb odcisny pitno na dzisiejszym Systemie Rezerwy Federalnej.
Pierwsz po II Wojnie wiatowej ustaw ingerujc w dziaalno banku centralnego bya ustawa Employment Act51 z 1946 r., ktra
z uwagi na to, e do gwnych celw dziaalnoci banku dodano obowizek dziaania w celu promowania maksymalnego zatrudnienia
w gospodarce, zwikszaa znacznie odpowiedzialno banku centralnego. Utworzono wwczas take dziaajc przy prezydencie Rad
Doradcw Ekonomicznych (Council of Economic Advisers52), co z ko51
Employment Act 1946 (P.L. 79-304). Szerzej G. J. Santoni, The Employment Act
of 1946 Some History Notes, Federal Bank of St. Louis 11/1986; E. Apel, op. cit.,
s. 31.
52
Zadaniem Rady jest m.in. doradzanie prezydentowi oraz przygotowywaniu
raportw ekonomicznych, zbieranie informacji dotyczcych rozwoju gospodarczego,
ocena projektw i dziaa rzdu federalnego, opracowywanie i rekomendowanie
prezydentowi polityki gospodarczej wspierajcej i promujcej woln konkurencj,
298
[24]
lei przyczynio si, zwaszcza od prezydentury D. Eisenhowera, do

wytworzenia pewnych imponderabiliw w relacjach SRF z egzekutyw w USA.
Drugim istotnym aktem federalnym bya wprowadzona w 1956 r.
ustawa o holdingach bankowych (Bank Holding Company Act 1956)53.
Jej gwnym zaoeniem byo odseparowanie bankowoci komercyjnej od dziaalnoci ubezpieczeniowej. Co ciekawe zakaz dotyczy
dokonywania takich operacji holdingom posiadajcym wicej ni jeden bank tzw. multibank holding companies, nie dotyczy natomiast
holdingw, w ktrych skad wchodzi jeden bank, efektem czego byo
tworzenie jednobankowych holdingw54. Ustawa odnosia si take do
banku centralnego Radzie Gubernatorw SRF podporzdkowano regulacj dziaalnoci bankowych kompanii holdingowych, ktre posiadaj wicej ni jeden bank55, ponadto kompanie te zobowizane byy
do skadania sprawozda ze swoich czynnoci SRF. Rada zobligowana
zostaa przed wyraeniem zgody na utworzenie kompanii bd zakupu
przez ni dodatkowych akcji do przeprowadzania analiz i bada w zakresie wpywu tych poczyna na konkurencj, co miao zmniejszy ryzyko prowadzenia dziaalnoci.
Kolejnym istotnym aktem prawnym ingerujcym w ustaw o banku centralnym bya ustawa Federal Reserve Reform Act 197756.
Bya ona porednio efektem walki Kongresu o wadz z egzekutyw
w USA, przewidywaa ustanowienie obligatoryjnych okresowych przesucha przewodniczcego Rady Gubernatorw, jak te jego zastpprzeciwdziaajc wahaniom koniunkturalnym i zmniejszajc ich efekty oraz
utrzymywanie wysokiego stopnia zatrudnienia, produkcji i siy nabywczej. Szerzej na
ten temat [w:] A. Meltzer, op. cit., s.611 i n.
Bank Holding Company Act 1956 (P.L. 84-511)
53
S. Klus, Stany Zjednoczone Funkcjonowanie bankw, [w:] Bankowo

komercyjna w rozwinitych systemach bankowych, Pozna 2001, s. 260.
54
Zdefiniowano przy tym bankow kompani holdingow jako spk, ktra

bezporednio albo porednio posiada albo kontroluje wicej ni 25% gosw
w jakimkolwiek banku; ma wpyw na decyzje wikszoci czonkw rad nadzorczych
albo kuratorw banku; bd te ma wpyw na zarzdzanie albo polityk.
55
Federal Reserve Reform Act 1977 (P.L. 95-188)
56
[25]
299
cy przed komisjami obu izb Kongresu waciwymi ds. bankowoci.

Drugim wanym postanowieniem byo obligatoryjne zatwierdzanie
przez Senat USA osb ktrzy z grona Rady zostali powoani na urzd
przewodniczcego bd wiceprzewodniczcego Rady Gubernatorw
(do 1977r. przyjmowano, e skoro przewodniczcy i jego zastpca powoywani s spord czonkw Rady Gubernatorw i w zwizku z tym
przeszli procedur zatwierdzania przez Senat)57. Ustawa sanowaa te
Rezolucj 133 Kongresu z 1975r.58, ktra obligowaa SRF do oparcia
swojego dziaania o prognozy wzrostu poday pienidza przez okres
jednego roku59. Niewtpliwym ograniczeniem niezalenoci SRF bya
natomiast ustawa Full Employment and Balanced Growth Act 1978
(znana te jako Humprey-Hawkins Act)60. Przewidywaa ona obowizek skadania 2 razy w roku Kongresowi przez przewodniczcego
Rady Gubernatorw SRF pisemnych raportw z prowadzonej polityki monetarnej, a take zamierze i celw SRF w tej materii, ponadto
wprowadzaa obowizek uzasadniania przez SRF zgodnoci wskazanych celw z planem ekonomicznym prezydenta USA, zatwierdzonym
przez Kongres61.
Z woli ustawodawcy bank centralny zacz peni take coraz waniejsz rol dla caego sektora bankowego w USA tj. take dla podmiotw nienalecych do SRF. Podan przez czonkw Rady bya
przyjta w 1980 r. ustawa deregulacyjna (Depository Institutions
Deregulation and Monetary Control Act 1980)62. Zgodnie z jej postaTak F. Amtenbrink, op. cit., s.144.
57
H. Con. Res. 133 of March 24, 1975
58
Por. A. J. Schwartz, Aftermath of the Monetarist Clash with the Federal Reserve
Before and During the Volcker Era, [w:] Reflections on Monetary Policy 25 Years After
October 1979, Federal Reserve Bank Of St. Louis Review 87 (March-April)/2005,
s. 350; G.A. Kahn, S. Benolkin, The Role of Money in monetary policy: Why Do
they FED and EBC See it so Differently?, Federal Reserve Bank of Kansas City,
Economic Review Third Quater 2007, s. 13.
59
Full Employment and Balanced Growth Act 1978 (P.L. 95-523)
60
Tak np. F. S. Mishkin, op. cit., s. 508; E. Apel, op. cit., s. 32.
61
Depository Institutions Deregulation and Monetary Control Act 1980 (P.L.96-
62
221)
300
[26]
nowieniami wszystkie instytucje oferujce swoim klientom konta (np.

ROR) zostay zobligowane do utrzymywania rezerw od tych depozytw na poziomie ustanowionym przez SRF. Wprowadzono jednolite
wymogi dotyczce rezerwy obowizkowej dla instytucji depozytowych, kada instytucja finansowa w USA moga te ubiega si na
jednolitych zasadach o poyczk w SRF. W tej materii istotn bya te
ustawa Expedited Funds Availability Act 198763, w ramach ktrej SRF
uzyska prawo do regulowania systemw patnoci wszystkich instytucji bankowych nie tylko tych, ktre odbywaj si midzy bankami przynalecymi do SRF. W ten sposb SRF zrewidowa i usprawni
system inkasa czekw64.
Sukcesywnie bank centralny USA w coraz wikszym zakresie zacz peni take czynnoci nadzorcze nad okrelonymi podmiotami
sektora finansowego, nie bdc jednak jedynym nadzorc w USA.
SRF sta si odpowiedzialny za holdingi finansowe, federalne banki
komercyjne oraz ich oddziay zagraniczne, banki stanowe przynalece do SRF oraz ich oddziay zagraniczne, oddziay i przedstawicielstwa bankw zagranicznych, spki zalene od holdingw bankowych
uprawnione do obrotu papierami wartociowymi. By usprawni oraz
zacieni nadzr nad systemem finansowym w USA w 1978 r. przyjto
ustaw o Federalnej Radzie Nadzorowania Instytucji Finansowych65.
W jej skad wszed jeden z Gubernatorw Rady SRF (wybrany przez
prezesa SRF), a take reprezentanci: FDIC, NCUA66, OCC, oraz
OTS67. Podmioty wchodzce w skad FFIEC zadecydoway o wzajemnej uznawalnoci dokonywanych kontroli, jak i sporzdzanych na
tej podstawie dokumentw; okrelono take zasady wykluczajce po Expedited Funds Availability Act 1987 (P.L. 100-86)
63
W tym celu Rada Gubernatorw SRF wyda Regulacj CC, ktra to zawieraa
szereg przepisw majcych na celu usprawnienie i przypieszenie inkasa czekw
midzy instytucjami bankowymi, Por. Payment System in the United States, CPSS
Red Book, 2003, s. 434.
64
Federal Financial Institutions Examination Council Act 1978 (P.L. 95-630)
65
Administracja Krajowych Unii Kredytowych (National Credit Union Admi

nistration).
66
Biuro Nadzoru Kas Oszczdnociowych (Office of Thrift Supervision).
67
[27]
301
dwjne kontrolowanie niektrych instytucji, w ramach wsppracy

ww. podmioty zobligowane zostay te do wypracowania wsplnych
standardw oraz gwnych zaoe kontroli, czego efektem jest dziaajcy dzi system CAMELS68.
Ponadto w 1983 r. Kongres przyj ustaw International Lending
Supervision Act 198369, ktrej celem byo okrelenie zasad nadzoru
nad udzielaniem kredytw zagranicznych. Zobowizywaa ona Rad
Gubernatorw SRF do przeprowadzania konsultacji z wadzami nadzorczymi innych krajw w celu przyjcia odpowiedniej polityki i praktyki w kwestii zasad udzielania kredytw transgranicznych70. W tej
materii naley te wymieni ustaw o poprawie nadzoru nad bankami zagranicznymi Foreign Bank Supervision Enhancement Act 199171,
ktrej celem byo wyeliminowanie luk w systemie nadzoru nad obcymi bankami dziaajcymi na terenie USA oraz stworzenie jednolitych
federalnych standardw dla obcych bankw, prowadzcych dziaalno na terytorium USA. Zgodnie z jej postanowieniami banki zagraniczne musiay uzyska zezwolenie Rady Gubernatorw na zaoenie
oddziau bd filii na terenie USA, przy czym Rada moga wzi pod
uwag to, w jaki sposb bank zagraniczny jest nadzorowany w swoim rodzimym kraju. Jeeli podmioty zagraniczne tak zgod otrzymay, to podlegay kontroli ze strony SRF nie rzadziej ni co 12 miesicy.
Rada Gubernatorw uzyskaa te prawo do karania i w razie potrzeby
Jest to akronim dla systemu zintegrowanej kontroli dokonywanej w miejscu

dziaania banku. Na system CAMELS skadaj si oceny nastpujcych dziedzin:
C Capital adequacy (adekwatno kapitaowa); A Assets quality (jako aktyww);
M Managment quality (jako systemu zarzdzania); E Earnings perfomance
(wyniki finansowe); L Liquidity (pynno); S Sensitivity to market risk (wraliwo
na ryzyko rynkowe).
68
International Lending Supervision Act 1983 (P. L. 98-181)
69
Por. O. szczepaska, P. Sotomska-Krzysztofik, M. Pawliszyn, A.Pawlikowski,

Instytucjonalne uwarunkowania stabilnoci finansowej na przykadzie wybranych
krajw, Materiay i Studia 2004 nr 173, s. 60-61.
70
Foreign Bank Supervision Enhancement Act 1991 (P.L.101-242)
71
302
[28]
likwidowania banku zagranicznego72. Ponadto zagraniczne instytucje

bankowe musiay uzyskiwa zgod SRF na zaoenie biura promocyjnego w USA.
Aktem, ktry znaczco zwikszy uprawnienia SRF bya uchwalona w 1999 r. ustawa Financial Services Modernization Act 1999
(znana te jako Gramm-Leach-Bliley Act)73. Poszerzono w niej odpowiedzialno SRF wzgldem Kongresu, jednoczenie bank centralny
zosta tzw. umbrella supervisor dla wszystkich finansowych spek holdingowych74. Ponadto Rada Gubernatorw SRF uzyskaa prawo do nakadania na nie ogranicze kapitaowych, jak te prawo do
dodatkowych kontroli raportw finansowych w celu monitorowania
pynnoci finansowej tak zrzeszonych jak i niezrzeszonych instytucji finansowych.
8. Wnioski
System Rezerwy Federalnej jest dzi niezalen agencj regulacyjn istniejc w ramach rzdu federalnego75. Przez ponad 90 lat swojej dziaalnoci bank centralny USA przeszed gbok metamorfoz,
polegajc nie tylko na zmianie nazwy (ktre to wydarzenie ma barZ prawa do zamknicia banku FRS skorzysta m.in. w sprawie japoskiego Daiwa
Bank w 1996 r. Kar natomiast FRS naoy m.in. na State Bank of India w 2001 r.,
jako nastpstwo prowadzenia ryzykownych operacji w oddziaach. Por. S.Heffernan,
Nowoczesna Bankowo, Warszawa2007, s. 477; F.S. Mishkin, op. cit., s. 321-322.
72
Financial Services Modernization Act 1999 (P.L. 106-102). Ustawa wprowadzia

deregulacj rynku usug finansowych, bankowych i ubezpieczeniowych oraz rynku
papierw wartociowych w USA. Por.B. Samojlik, Kryzys finansowy: rda, skutki,
kierunki naprawy, [w:] Nauki spoeczne wobec kryzysu na rynkach finansowych, red.:
J.Osiski, S. Sztaba Warszawa 2008, s. 63-76.
73
74
Por. M. Iwanicz-Drozdowska, Sie bezpieczestwa finansowego a dziaalno
konglomeratw finansowych, [w:] Konglomeraty finansowe, red.M. IwaniczDrozdowska, Warszawa 2007, s. 97.
75
Por. K. Ruckriegel, F. Seitz, The Euro System and The Federal Reserve System
Compared: Facts and Challenges, Zentrumfr Europische Integrationsforschung
Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universitt Bonn, Working Paper nr 2 z 2002 r.,
s. 8.
[29]
303
dziej symboliczny wymiar) jej istota sprowadza si do przeniesienia

orodka wadzy ze szczebla regionalnego na szczebel federalny oraz
stopniowym umacnianiu go poprzez dokadanie coraz to nowych kompetencji. Nie zdeprecjonowao to jednak pozycji banku jako gwnego komponentu systemu finansowego i gospodarczego USA, a wrcz
przeciwnie umocnio system finansowy kraju, a z Systemu Rezerwy
Federalnej uczynio jedn z ikon amerykaskiego boomu gospodarczego i gwnego regulatora sektora finansowego w USA. Ponadto,
z uwagi na to, e w gwnym organie decydujcym o kierunkach polityki pieninej tj. Komitecie ds. Operacji Otwartego Rynku pozostawiono reprezentantw szczebla regionalnego (prezesw bankw
SRF) bank centralny USA zachowa silny kontakt ze spoeczestwem.
Ten element, tj. uczestnictwo z prawem gosowania osb niebdcych funkcjonariuszami federalnymi (powoanymi przez prezydenta) w federalnym organie stanowi niewtpliwie o wyjtkowoci SRF
wzgldem innych bankw centralnych. Przy tym wszystkim istniejcy
model bankowoci centralnej nie zaburzy wprowadzonego w ustawie
zasadniczej porzdku konstytucyjnego i funkcjonujcych tam mechanizmw wzajemnej kontroli i hamowania.
Opisujc ewolucj banku centralnego USA nie sposb nie pokusi si o jeszcze jedn uwag atwo, z jak amerykaski ustawodawca modyfikowa (a waciwie rozszerza) kompetencje banku. Jak
susznie zauwaa Heffernan USA zbyt czsto, gwnie w sytuacjach
kryzysowych, sigay do ustaw i z czasem, na skutek nie do koca
przemylanych decyzji politykw, nierzadko dziaajcych ad captandum na rzecz swoich wyborcw, rynek bankowy sta si przeregulowany76. Niektre ustawy jednak m.in. te tworzce Komitet ds.
Operacji Otwartego Rynku, jak te okrelajce nowe zasady nadzoru nad sektorem bankowym w USA naley uzna za pomysy zdecydowanie trafione, przy czym niemoliwym byoby funkcjonowanie
banku centralnego USA w dzisiejszych realiach bez zmian przeprowadzonych w latach 30. XXwieku,
a polegajcych na istotnym wzmocnieniu organu federalnego.

S. Heffernan, Nowoczesna Bankowo, cit., s. 291.
76
304
[30]
Institutional and Competence Evolution of the

U.S. Central Bank in the Twentieth Century
Summary
The article describes the initial shape of the U.S. central bank,
i.e. the Federal Reserve System created under the federal act of 1913
as a Federal Reserve, as well as the reasons for its competence
and institutional evolution mainly in the thirties of the twentieth
century.
The paper seeks to identify the consequences of the absence
of statutory regulations in many ways necessary for the
proper functioning of the central bank in the United States as
a confederation, which has become a major cause of the appropriation
of powers by the representatives of the private sector at the central
bank.
In addition, by analyzing the agreement concluded by the
representatives of the bank and the U.S. Treasury Department
the article shows the consequences of the absence of constitutional
guarantees for the central banks operational independence.
The article also seeks to name and describe the laws passed in the
twentieth century, which have contributed significantly to todays
field of competence of the Federal Reserve System and its present
modus vivendi.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Tumaczenia
MONUMENTA AERE PERENNIORA
Anna Tarwacka
O SENATORACH
9 Tytu 1 Ksigi Digestw
Tekst tumaczenie komentarz
Dziewity tytu pierwszej ksigi Digestw justyniaskich dotyczy
problematyki przynalenoci do stanu senatorskiego i jego wewntrznej hierarchii. Kwestia ta nabraa ogromnego znaczenia od czasu
uchwalenia ustaw maeskich Augusta zawierajcych przepisy dotyczce braku conubium midzy senatorami i ich potomstwem a wyzwolenicami, a take nakazujcych pozostawanie w iustum matrimonium.
Poniewa na spadkach nieobjtych przez caelibes i orbi skarb pastwa mg si wzbogaci, istotne byy kryteria przynalenoci do ordo
senatorius.
306
Anna Tarwacka
[2]
Digesta Iustiniani Augusti

De senatoribus
D. 1,9,1 (Ulpianus libro sexagesimo secundo ad edictum):
pr. Consulari feminae utique consularem virum praeferendum nemo
ambigit. sed vir praefectorius an consulari feminae praeferatur, videndum. putem praeferri, quia maior dignitas est in sexu virili.
1. Consulares autem feminas dicimus consularium uxores: adicit
Saturninus etiam matres, quod nec usquam relatum est nec umquam
receptum.
D. 1,9,2 (Marcellus libro tertio digestorum):
Cassius Longinus non putat ei permittendum, qui propter turpitudinem senatu motus nec restitutus est, iudicare vel testimonium dicere,
quia lex Iulia repetundarum hoc fieri vetat.
D. 1,9,3 (Modestinus libro sexto regularum):
Senatorem remotum senatu capite non minui, sed Romae morari,
Divus Severus et Antoninus permiserunt.
D. 1,9,4 (Pomponius libro duodecimo ex variis lectionibus):
Qui indignus est inferiore ordine, indignior est superiore.
D. 1,9,5 (Ulpianus libro primo ad legem Iuliam et Papiam):
Senatoris filium accipere debemus non tantum eum qui naturalis est,
verum adoptivum quoque: neque intererit, a quo vel qualiter adoptatus
fuerit nec interest, iam in senatoria dignitate constitutus eum susceperit an ante dignitatem senatoriam.
[3]
O senatorach
307
Digesta Justyniaskie
O senatorach
D. 1,9,1 (Ulpian w ksidze szedziesitej drugiej Komentarza do
edyktu):
pr. Nikt nie ma wtpliwoci, e zawsze naley przedkada mczyzn w randze konsularnej ponad kobiet teje rangi. Naley jednak
zastanowi si, czy mczyzn w randze prefektorskiej przedoy ponad kobiet rangi konsularnej. Sdzibym, e trzeba go przedoy, poniewa wiksza godno przysuguje pci mskiej.
1. Kobietami w randze konsularnej nazywamy ony konsularw.
Saturninus dodaje take matki, czego nigdy nie przekazywano ani te
nie przyjto.
D. 1,9,2 (Marcellus w ksidze trzeciej Digestw):
Cassius Longinus nie sdzi, e naley pozwoli temu, kto z powodu nieobyczajnoci zosta usunity z senatu i nie zosta przywrcony, sdzi ani skada zezna, poniewa zabrania tego lex Iulia
repetundarum.
D. 1,9,3 (Modestyn w ksidze szstej Regu):
Boscy Sewer i Antoninus zezwolili, aby senator usunity z senatu
nie dozna capitis deminutio, lecz by pozosta w Rzymie.
D. 1,9,4 (Pomponius w ksidze dwunastej Z rnych lektur):
Kto jest niegodny niszego stanu, tym bardziej niegodny jest stanu
wyszego.
D. 1,9,5 (Ulpian w ksidze pierwszej Komentarza do lex Iulia et
Papia):
Za syna senatora nie powinnimy uzna jedynie tego, ktry jest [synem] naturalnym, ale rwnie adoptowanego; i nie ma znaczenia, czy
przysposobi go ju przyjty do godnoci senatorskiej, czy zanim jej
dostpi.
308
Anna Tarwacka
[4]
D. 1,9,6 (Paulus libro secundo ad legem Iuliam et Papiam):

pr. Senatoris filius est et is, quem in adoptionem accepit, quamdiu
tamen in familia eius manet: emancipatus vero nomen filii emancipatione amittit.
1. A senatore in adoptionem filius datus ei qui inferioris dignitatis
est, quasi senatoris filius videtur, quia non amittitur senatoria dignitas adoptione inferioris dignitatis, non magis quam ut consularis desinat esse.
D. 1,9,7 (Ulpianus libro primo ad legem Iuliam et Papiam):
pr. Emancipatum a patre senatore quasi senatoris filium haberi
placet.
1. Item Labeo scribit etiam eum, qui post mortem patris senatoris
natus sit, quasi senatoris filium esse. sed eum, qui posteaquam pater
eius de senatu motus est, concipitur et nascitur, Proculus et Pegasus
opinantur non esse quasi senatoris filium, quorum sententia vera est:
nec enim proprie senatoris filius dicetur is, cuius pater senatu motus est
antequam iste nasceretur. si quis conceptus quidem sit, antequam pater
eius senatu moveatur, natus autem post patris amissam dignitatem, magis est ut quasi senatoris filius intellegatur: tempus enim conceptionis
spectandum plerisque placuit.
2. Si quis et patrem et avum habuerit senatorem, et quasi filius et
quasi nepos senatoris intellegitur. sed si pater amiserit dignitatem ante
conceptionem huius, quaeri poterit an, quamvis quasi senatoris filius
non intellegatur, quasi nepos tamen intellegi debeat: et magis est ut debeat, ut avi potius ei dignitas prosit, quam obsit casus patris.
D. 1,9,8 (Ulpianus libro sexto fideicommissorum)
Feminae nuptae clarissimis personis clarissimarum personarum
appellatione continentur. clarissimarum feminarum nomine senatorum
filiae, nisi quae viros clarissimos sortitae sunt, non habentur: feminis enim dignitatem clarissimam mariti tribuunt, parentes vero, donec
plebeii nuptiis fuerint copulatae: tamdiu igitur clarissima femina erit,
quamdiu senatori nupta est vel clarissimo aut separata ab eo alii inferioris dignitatis non nupsit.
[5]
O senatorach
309
D. 1,9,6 (Paulus w ksidze drugiej Komentarza do lex Iulia et

Papia):
pr. Synem senatora jest i ten, ktrego [senator] przyj w adopcj,
tak dugo jednak, jak dugo pozostaje w jego rodzinie; emancypowany
traci jednak w wyniku emancypacji miano syna.
1. Syn, oddany przez senatora w adopcj osobie o niszej godnoci,
wydaje si by jakby synem senatora, poniewa godno senatorska
nie ulega umniejszeniu w wyniku adopcji do niszej godnoci.
D. 1,9,7 (Ulpian w ksidze pierwszej Komentarza do lex Iulia et
Papia):
pr. Wydaje si suszne uwaa emancypowanego przez ojca senatora jakby za syna senatora.
1. Tak samo Labeo pisze, e rwnie ten, kto urodzi si po mierci ojca senatora, jest jakby synem senatora. O tym jednak, kto zostaje poczty i rodzi si po tym, jak jego ojciec zosta usunity z senatu,
Proculus i Pegasus sdz, e nie naley go uwaa jakby za syna senatora, ktrych pogld jest prawdziwy: nie jest bowiem susznie nazywany synem senatora ten, kto urodzi si po tym, jak ojciec zosta
usunity z senatu. Jeli natomiast kto zostaby poczty zanim ojciec
zosta usunity z senatu, a narodzi si po utracie przez ojca godnoci,
lepiej jest, by by postrzegany jako jakby syn senatora: wielu bowiem
uwaa, e naley bra pod uwag czas poczcia.
2. Jeli kto mia i ojca, i dziadka senatora, jest postrzegany jako
i jakby syn, i jakby wnuk senatora. Jeli jednak ojciec utraci godno
przed jego poczciem, mona zapyta, czy chocia nie jest postrzegany jako jakby syn senatora powinien jednak by postrzegany jako
jakby wnuk. I chyba powinien, aby raczej godno dziadka bya dla
niego pomocna, ni przypadek ojca szkodliwy.
D. 1,9,8 (Ulpian w ksidze szstej O fideikomisach):
Kobiety polubione osobom w randze clarissimi s zawarte w pojciu osb rangi clarissimi. Crki senatorw nie s zaliczane do kobiet rangi clarissimae, chyba e ktre z nich zostay wybrane przez
mczyzn w randze clarissimi. Godno zwizan z tytuem clarissima daj bowiem kobietom mowie, rodzice natomiast dopty, dopki
310
Anna Tarwacka
[6]
D. 1,9,9 (Papinianus libro quarto responsorum):

Filiam senatoris nuptias liberti secutam patris casus non facit uxorem: nam quaesita dignitas liberis propter casum patris remoti a senatu auferenda non est.
D. 1,9,10 (Ulpianus libro trigensimo quarto ad edictum):
Liberos senatorum accipere debemus non tantum senatorum filios,
verum omnes, qui geniti ex ipsis exve liberis eorum dicantur, sive naturales sive adoptivi sint liberi senatorum, ex quibus nati dicuntur. sed si
ex filia senatoris natus sit, spectare debemus patris eius condicionem.
D. 1,9,11 (Paulus libro quadragensimo primo ad edictum):
Senatores licet in urbe domicilium habere videantur, tamen et ibi,
unde oriundi sunt, habere domicilium intelleguntur, quia dignitas domicilii adiectionem potius dedisse quam permutasse videtur.
D. 1,9,12 (Ulpianus libro secundo de censibus):
pr. Nuptae prius consulari viro impetrare solent a principe, quamvis
perraro, ut nuptae iterum minoris dignitatis viro nihilominus in consulari maneant dignitate: ut scio Antoninum Augustum Iuliae Mamaeae
consobrinae suae indulsisse.
1. Senatores autem accipiendum est eos, qui a patriciis et consulibus
usque ad omnes illustres viros descendunt, quia et hi soli in senatu sententiam dicere possunt.
[7]
O senatorach
311
nie zostan one poczone maestwem z plebejuszem. Kobieta bdzie zatem clarissima tak dugo, jak dugo bdzie polubiona senatorowi lub mczynie w randze clarissimus bd te opuciwszy go
nie polubi innego o niszej randze.
D. 1,9,9 (Papinianus w ksidze czwartej Odpowiedzi):
Przypadek ojca nie czyni ony z crki senatora polubionej wyzwolecowi; nabytej godnoci dzieci nie naley bowiem znosi ze wzgldu na przypadek ojca usunitego z senatu.
D. 1,9,10 (Ulpian w ksidze trzydziestej czwartej Komentarza do
edyktu):
Za dzieci senatorw powinnimy uwaa nie tylko synw senatorw, lecz mwi si tak rwnie o wszystkich, ktrzy zostali zrodzeni
z nich lub ich dzieci, czy s naturalnymi, czy adoptowanymi dziemi
senatorw. Lecz jeli [kto] zostanie urodzony przez crk senatora,
powinnimy wzi pod uwag status jego ojca.
D. 1,9,11 (Paulus w ksidze czterdziestej pierwszej Komentarza do
edyktu):
Chocia wydaje si, e senatorom wolno jest mie miejsce zamieszkania w miecie, to jednak rozumie si, e maj miejsce zamieszkania
i tam, skd pochodz, poniewa mona sdzi, e godno raczej dodaa, a nie zmienia miejsce zamieszkania.
D. 1,9,12 (Ulpian w ksidze drugiej O spisach ludnoci):
pr. Kobiety, ktre wczeniej polubiy mczyzn w randze konsularnej uzyskuj czasami od cesarza, chocia nadzwyczaj rzadko, e,
kiedy po raz drugi wyjd za m za mczyzn o mniejszej godnoci, to jednak pozostaj przy godnoci konsularnej. Tak jak wiem, e
Antoninus Augustus zgodzi si wobec swojej kuzynki Iulii Mamaei.
1. Za senatorw natomiast naley uwaa tych, ktrzy od patrycjuszy i konsulw dochodz a do wszystkich mczyzn w randze illustres, poniewa ci jedynie mog w senacie wyraa swoj opini.
312
Anna Tarwacka
[8]
Komentarz
Ad D. 1,9,1
Osoba, ktra penia jaki urzd, zachowywaa po zakoczeniu kadencji tytu zwizany z tym stanowiskiem. Dlatego byemu konsulowi
przysugiwaa godno vir consularis a prefektowi vir praefectorius. Wrd tych osb panowaa hierarchia, w ramach ktrej brano pod
uwag rang samego urzdu i jego miejsce w ramach cursus honorum.
Miao to znaczenie na przykad przy ustalaniu kolejnoci wypowiadania si w senacie. Wedug Gelliusa (4,10), pocztkowo kolejno ta nie
bya cile okrelona zwykle pierwszestwo mia jednak albo konsul
elekt, albo princeps senatus, nigdy jednak gosu nie dawano poza kolejnoci osobom niebdcym konsularami. Z czasem zasady te ustalono w lex Iulia de senatu habendo z 9 roku p.n.e.
Wydaje si, e viri praefectorii byli w hierarchii postawieni tu za
konsularami.
Stwierdzenie o wikszej godnoci pci mskiej stoi w zgodzie z innymi fragmentami dzie jurystw wiadczcymi o gorszym pooeniu
kobiet, na przykad z wypowiedzi Papiniana zachowan w D. 1,5,9:
In multis iuris nostri articulis deterior est condicio feminarum quam
masculorum.
Ad D. 1,9,2
Lex Iulia de pecuniis repetundis z 59 roku p.n.e. dotyczya crimen
repetundarum, czyli naduy finansowych, zdzierstw, dokonywanych
przez urzdnikw w prowincjach, wprowadzajc moliwo wnoszenia
przeciwko nim skargi in quadruplum. Swetoniusz (Div. Iul. 43) poinformowa, e ustawa wprowadzaa dodatkow kar usunicia ze stanu
senatorskiego. Z dziea Venoniusa De publicis iudiciis (D. 48,11,6,1)
wynika natomiast, e skazany na podstawie tej ustawy nie mg by
wiadkiem, sdzi ani prowadzi procesu: Hac lege damnatus testimonium publice dicere aut iudex esse postulareve prohibetur.
Opinia Cassiusa Longinusa wydaje si rozszerza moliwo zastosowania tej sankcji. Z przekazu Marcellusa wynika bowiem, e Cassius
by zdania, i kadego senatora usunitego z senatu propter turpitudinem dotykaj zakazy takie, jak dla skazanych z lex Iulia.
[9]
O senatorach
313
W okresie republiki to cenzorzy mogli usuwa z senatu za rnego rodzaju zachowania sprzeczne ich zdaniem z obyczajami przodkw
(probra). Usunity doznawa ignominia, ktra nie stanowia trwaej
ujmy na czci i moga by zniesiona przez kolejnych cenzorw. Skutki
noty byway rne: wykluczenie z senatu lub centurii jedcw czy
przeniesienie do gorszej tribus. Jeli natomiast kto podlega infamii, dotykay go trwae sankcje tak na gruncie prawa publicznego, jak
i prywatnego. Wydaje si, e skazanie na mocy lex Iulia pocigao za
sob wanie infami, a co za tym idzie, zakaz bycia wiadkiem, sdzi
oraz brak moliwoci postulare. Poniewa jednak skutkowao rwnie
usuniciem z senatu, Cassius uzna, e kady senatu motus powinien
dozna takich ogranicze. Rozumowanie jurysty naley uzna za prb zastosowania analogia iuris.
Ad D. 1,9,3
Z przynalenoci do ordo senatorius wizay si rne przywileje.
Senator mg na przykad mie domicilium nie tylko tam, skd pochodzi, ale i w Rzymie (por. D. 1,9,11). Wydaje si, e cesarze Aleksander
Sewer i Antoninus Pius zezwolili usunitym z senatu na zachowanie
podwjnego domicilium. Ciekawa wydaje si wzmianka o capitis deminutio. Utrata caput moga by wynikiem infamii. W okresie republiki usunicie kogo z senatu nie miao takiego skutku, pocigao za
sob jedynie ignominia.
Decyzja cesarzy wydaje si sprzeczna z przytoczon w D. 1,9,2 opini Cassiusa. Usunity senator zachowa mia caput, czyli nie dotykaa
go infamia. By moe oznacza to, e opinia Cassiusa zostaa przyjta, a cesarze poprawili sytuacj usunitych z senatu. Zasad t przyj
rwnie Justynian (I. 1,16,5): Quibus autem dignitas magis quam status permutatur, capite non minuuntur: et ideo senatu motos capite non
minui constat.
Ad D. 1,9,4
Zastosowany tu argument ma charakter wnioskowania a minore ad
maius.
314
Anna Tarwacka
[10]
Ad D. 1,9,5
Fragment ten pochodzi z komentarza Ulpiana ad legem Iuliam et
Papiam, co ma niebagatelny wpyw na jego interpretacj. Wedug
Celsusa lex Papia zezwalaa wszystkim wolnourodzonym mie za
ony wyzwolenice, z wyjtkiem senatorw i ich dzieci (D. 23,2,23).
Kluczowe byo zatem ustalenie, kogo obejmuje termin liberi
senatorum.
Ulpian doszed do wniosku, e filius senatoris to nie tylko syn naturalny, ale i adoptowany bez wzgldu na to, czy do przysposobienia
doszo przed czy po nabyciu przez pater familias godnoci senatorskiej. Jurysta mia rzecz jasna na myli adopcj sensu largo, czyli take adrogacj. Warto porwna ten fragment z bardziej ogln opini
Modestyna zachowan D. 1,7,1 pr., ktry za filii familias uznawa zarwno synw naturalnych, jak i przysposobionych.
Ad D. 1,9,6
Paulus, rwnie komentujc lex Iulia et Papia, rozwaa dalsze problemy zwizane z tym, kogo mona byo uzna za syna senatora. Jego
stwierdzenie dotyczce tego, e emancypacja powoduje utrat statusu syna, naley, jak si wydaje, odnie jedynie do przysposobionych.
Interpretacja rozszerzajca byaby tu naduyciem.
W omawianym fragmencie pojawia si, stosowany rwnie dalej,
termin quasi senatoris filius. Naley przypuszcza, e juryci okrelali w ten sposb osoby, ktrym status syna senatora nie przysugiwa
wprost, na ktre jednak rozcigano zwizane z tym statusem regulacje,
w tym rwnie brak conubium wobec wyzwolenic.
Ten sam Paulus w dziele Responsa stwierdzi, e godno moe jedynie wzrosn, a nie zmale wskutek przysposobienia. Dlatego senator, nawet jeli zostaby adoptowany przez osob nisz stanem,
pozostawa senatorem (D. 1,7,35). W omawianym fragmencie jurysta
potwierdzi, e zasada ta miaa rwnie zastosowanie wobec synw
senatorw, z tym e oni po przysposobieniu mieli status quasi senatoris filius.
[11]
O senatorach
315
Ad D. 1,9,7
Emancypacja powodowaa zerwanie wizi agnacyjnej, ale mimo to
uznawano emancypowanego za quasi senatoris filius, czyli rozcigano
na niego zwizane z przynalenoci do stanu senatorskiego przywileje i ograniczenia. Poniewa status dziecka urodzonego w iustum matrimonium ustala si w momencie poczcia (por. G. 1,89), take syn
narodzony ju po mierci lub usuniciu ojca z senatu by traktowany
jako quasi senatoris filius.
Warto zauway, e nawet jeli ojciec utraci godno senatorsk
przed poczciem dziecka mogo ono uzyska status quasi senatoris
nepos po dziadku, nawet jeli ten zmar lub zosta usunity z senatu
przed jego narodzeniem ale koniecznie po poczciu.
Ad D. 1,9,8
Tytu clarissimus przysugiwa senatorom, ona senatora bya natomiast tytuowana clarissima nawet po ustaniu maestwa, chyba e
zawara powtrne maestwo z mczyzn niszej rangi. O ile jednak
zwizek z osob niszego stanu nie pozbawia kobiety przynalenoci
do ordo senatorius, powodowa utrat tytuu clarissima.
Ad D. 1,9,9
Problem poruszony przez Papiniana jest zwizany z moliwoci
konwalidacji maestwa, ktre nie byo iustum matrimonium z powodu braku conubium.
Z fragmentu komentarza Ulpiana do lex Iulia et Papia zachowanego w D. 23,2,27 wynika, e wyzwolenica zyskiwaa miano uxor, gdy
mczyzna, z ktrym bya w zwizku utraci godno senatorsk.
Omawiany przez Papiniana kazus dotyczy natomiast crki senatora, ktra polubia wyzwoleca, a nastpnie jej ojciec zosta usunity z senatu. Taki zwizek take nie by iustum matrimonium, co
wynikao z uchway senatu powzitej po wygoszeniu przez cesarza
Marka Aureliusza mowy (D. 23,2,16 pr.) stanowicej interpretacj rozszerzajc przepisw legis Papiae. Wedug Papiniana utrata godnoci
senatorskiej przez ojca nie powodowaa pogorszenia pozycji dzieci,
316
Anna Tarwacka
[12]
ktre, raz nabywszy status dziecka senatora, nie mogy go ju utraci.

Dlatego te kobieta nie uzyskiwaa conubium, poniewa nadal bya filia senatoris.
Ad D. 1,9,10
Przynaleno do stanu senatorskiego bya dziedziczna. Korzystay
z niej dzieci, tak naturalne, jak i przysposobione, a take dalsi zstpni w linii mskiej.
Ad D. 1,9,11
Na temat podwjnego domicilium, czyli miejsca pobytu, pisa Ulpian
w Opiniones (D. 50,1,6,2): Viris prudentibus placuit duobus locis
posse aliquem habere domicilium, si utrubique ita se instruxit, ut non
ideo minus apud alteros se collocasse videatur. Wedug niego moliwe jest, aby jedna osoba miaa dwa miejsca zamieszkania. Tak byo
w przypadku senatorw, ktrzy ze wzgldu na swoje obowizki
musieli mie, oprcz pierwotnego, drugie domicilium w Rzymie.
Ad D. 1,9,12
Iulia Mamaea bya siostrzenic Iulii Domny, matki cesarza Karakalli.
To wanie Karakall mia na myli Ulpian piszc Antoninus Augustus.
Przy okazji naley zauway, e takie sformuowanie wiadczy o tym,
e jurysta pisa o jeszcze yjcym cesarzu, z czego mona wywnioskowa, e dzieo De censibus, z ktrego pochodzi ten fragment, powstao za rzdw Karakalli, czyli w latach 211-217.
Pierwszym mem Mamaei by nieznany bliej konsular, drugim
natomiast Marcus Julius Gessius Marcianus, ekwita, czyli mczyzna
niszej rangi. To jemu Iulia Mamaea urodzia syna, pniejszego cesarza Aleksandra Sewera.
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Disputare necesse est

Christian Albrechts Universitt zu Kiel, Katolicki Uniwersytet Lubelski
PRAWO JEST WSZDZIE

Maciej Joca: Zawsze powtarza Pan: Europa, to aciska Europa.
Naprawd wci tak jest?
Hans Hattenhauer1: Tak, mona to zaobserwowa na przykadzie
Grecji (miech). To nie s acinnicy. Pierwszy naprawd powany kryzys w zjednoczonej Europie powsta przez Grekw.
Hans Hattenhauer (ur. 08.09.1931) historyk prawa, emerytowany profesor

Christian Albrechts Universitt zu Kiel. Wieloletni kierownik tamtejszej Katedry
Historii Prawa Niemieckiego i Europejskiego, Prawa Cywilnego oraz Prawa
Handlowego (Lehrstuhl fr Deutsche und Europische Rechtsgeschichte, Brgerliches
Recht und Handelsrecht). W latach 1974-1975 rektor. Kawaler orderu Legii Honorowej
(2003). Autor licznych prac z zakresu historii prawa niemieckiego i europejskiego;
midzy innymi: Die Aufname der Normanen in das westfrankische Reich, Gttingen
1990, Geschichte des deutschen Beamtentums, Kln 1993 (2 wyd.), Allgemeines Recht
fr preuischen Staaten, Berlin-Neuwied 1996 (3 wyd.), Thibaut und Savigny. Ihre
programmatischen Schriften, Mnchen 2002 (2 wyd.), Europaische Rechtsgeschichte,
Heidelberg 2004 (4 wyd.), Sigillum Facultatis Juridicae. Siegel juristischer Fakultten
im deutschen Sprachraum, Heidelberg 2005, Deutsche Nationalsymbole. Geschichte
und Bedeutung, Mnchen 2006 (4 wyd.), Textbuch zur Privatrechtsgeschichte der
Neuzeit mit bersetzungen, Mnchen 2008 (2 wyd.). Obecnie mieszka i pracuje
w Speyer (Nadrenia-Palatynat). Wszystkie przypisy Maciej Joca.
1
318
[2]
MJ: Oni jednakowo uwaaj wanie siebie za twrcw

europejskiej kultury.
HH: Ewangelia przysza do nas z Rzymu, a nie przez koci prawosawny. Midzy kocioem wschodnim i zachodnim istnieje zasadnicza
rnica. Tak samo fundamentalna rnica obowizuje w prawie.
MJ: W Polsce od jakiego czasu obserwuje si powany kryzys jzykw klasycznych. Nie mwi o grece, ktrej nie zna prawie nikt. Coraz mniej osb rozumie jednak
rwnie jzyk Cycerona. Czy w takich warunkach Europa
moe by jeszcze aciska?
HH: Europa yje tym dziedzictwem. Kiedy ma si wiadomo, e
okoo osiemdziesiciu procent angielskiego sownictwa pochodzi z aciny, kiedy przyjrzymy si jzykowi francuskiemu, woskiemu czy te
terminom obcym w niemieckim, ale i w polskim, wtedy jasno wida,
e to nasze dziedzictwo. Nie uczymy si ju aciny, ale uczymy si
na aciskim fundamencie. Przy tym naley zdawa sobie spraw, e
w Niemczech acina znw staje si popularna wrd modych ludzi.
Greka nie, ale acina tak.
MJ: Ale co to ma waciwie wsplnego z prawem?
HH: To, e Koci Zachodni przechowa prawne dziedzictwo wynikajce z Ewangelii. Jezus powiedzia: oddajcie cesarzowi, co cesarza, a Bogu, co Boga. Idea ta powtrzona zostaa przez Pawa
w licie do Rzymian. To znaczy, e prawo ma dwa uznane rda: wol
Boga oraz wol czowieka ziemskiego ustawodawcy. Oba podmioty upowanione s do tego, by tworzy prawo; kade w oparciu o wasny punkt widzenia. I to jest absolutnie nieorientalne. To zachodnie,
chrzecijaskie, rzymskie. Ten dualizm rde prawa wpyn na posta i struktur caego naszego prawa. Sytuacja taka panuje jedynie
w aciskiej Europie. Prosz uda si do Rosji oni tam maj zupenie
inn koncepcj prawa, ktra wywodzi si z tradycji kocioa prawosawnego. Tymczasem prawosawne ujcie prawa skupia si na tym,
e wadca jest przedstawicielem Boga na ziemi. Tak byo z cesarzem
w Bizancjum, a w epoce komunistycznej ze Stalinem. Stalin nie byby
moliwy bez dziedzictwa polegajcego na pojmowaniu prawa w sposb orientalny.
[3]
Prawo jest wszdzie
319
MJ: Francuski historyk, Paul Veyne, twierdzi, e chrzecijastwo jest zakorzenione w Europie, samo w sobie nie
stanowi jednak jej korzeni 2 .
HH: O, tak nie mona! Chrzecijastwo jest fundamentalnym rdem europejskiej kultury prawnej! Jak ju powiedziaem, ten dualizm
dwu rde prawa, prawo boe z jednej i prawo ludzkie z drugiej strony przecie to wywodzi si z Ewangelii! Inny przykad: chocia
przejlimy rzymskie instytucje prawne, to jednak nie niewolnictwo.
U nas szybko niewolnictwo przeksztacio si w zupenie inn instytucj prawn. Powstaa grupa spoeczna, ktrej czonkowie byli osobami
i posiadali pewne prawa poddani (die Hrigen). Podobnie nie ma ju
rzymskiego pojcia osoby, jest za to chrzecijasko-rzymskie pojcie,
ktre wprawdzie siga antyku, ale prezentuje zupenie now koncepcj3. Kto przeczy, e Ewangelia, ktra przez dwa tysice lat ksztatowaa nasze prawo, nie jest jego rdem, ten nie ma bladego pojcia,
o czym mwi.
MJ: Urodzi si Pan na Pomorzu. Jakie wspomnienia zachowa Pan z czasw swojego dziecistwa?
HH: To by nasz raj. Bylimy szczliwi w naszej wsi to bya
maa wioska. Mj ojciec by tam pastorem w jednej z gmin baptystw. Kochalimy ludzi. Pomorze w niepojty sposb byo nasz ma
ojczyzn.
MJ: Zdarza si, e polskie media donosz o politycznych deklaracjach, z ktrych dowiadujemy si, e Niemcy
przyjd na lsk lub Pomorze i odbior Polakom ziemi.
Dlatego musimy si broni. Co Pan na to?
HH: (miech) To gupota. Dlaczego Niemcy mieliby tego chcie?
Mamy kurczc si populacj, ktra nie jest w stanie zaludni tego
[tj. Niemiec MJ] kraju. Jak mamy wic opuci Niemcy i zasiedli Polsk, a potem dalsze pastwa, jak Czechy, Estoni itd.? To
P. Veyne, Pocztki chrzecijaskiego wiata (312394), prze. . Kania,
Warszawa 2009, s. 152, 162.
2
Por. H. Hattenhauer, Persona und personae acceptio. Christlicher Beitrag

zur rmischen Personenlehre, [w:] Ars Iuris. Festschrift fr Okko Behrends zum 70.
Geburtstag, red. C. Mller, Gttingen 2009, s. 193-215.
3
320
[4]
pikne kraje i kiedy byli tam Niemcy, ale to zupenie inna sprawa.
Ale tych polskich lkw nie jestem w stanie zrozumie. S skrajnie
nierealistyczne.
MJ: W jaki sposb zetkn si Pan bliej z histori
prawa?
HH: Przez mdrego profesora. Na uniwersytecie znalazem jednego,
o ktrym mylaem: O, ten ma rzeczywicie co do powiedzenia!.
To by wanie historyk prawa. Studiujc trafiem na wielu prnych
ludzi, ktrzy nie mieli nic do powiedzenia. Wielu, na widok ktrych
mylaem: Nie, jeeli masz by takim profesorem, to ju lepiej nie
bd nim wcale. Wszyscy oni byli zbyt puci. Potem jednak spotkaem tego czowieka i on otworzy mi oczy na wiat historii prawa.
MJ: Jak nazywa si ten profesor?
HH: Obecnie nie zna go prawie nikt. Krawinkel4. Napisa tylko dwie
cieniutkie ksiki. Obie niesamowicie mdre. Potem nic nie publikowa. Z tej strony by zatem kim, kogo dzi okrelamy mianem lenia,
ale podczas wykadw zachwyca.
MJ: Jak ocenia Pan dzisiejszy stan historyczno-prawnych dyscyplin w Niemczech?
HH: Mamy naturalnie co na ksztat kryzysu, gdy koledzy po fachu
na wydziaach prawa, rwnie historycy prawa, coraz mniej wiedz
lub prawie nic nie wiedz. W tych warunkach trudno utrzyma histori prawa na przyzwoitym poziomie. Tymczasem my wci musimy
udowadnia, e nasza dyscyplina jest wana. Inne dyscypliny prawnicze nie musz. Nikomu do gowy nie przyjdzie, by dowodzi, e prawo midzynarodowe jest potrzebne. O czym podobnym nie pomyl
rwnie cywilici w odniesieniu do prawa cywilnego. Ale na historyku prawa bezustannie spoczywa ciar dowodu. Jeeli jest zbyt saby
i nie nada, szkodzi naszej dyscyplinie. Znam katedry historii prawa, ktre zostay zlikwidowane tylko z tego powodu, e ich wczeni
4
Hermann Krawinkel (1895-1975) niemiecki prawnik, cywilista i historyk
prawa. W latach 1952-1963 wykada histori prawa w Philipps-Universitt Marburg.
Tam zetkn si z nim mody Hans Hattenhauer, ktry w Marburgu studiowa prawo
w latach 1952-1955. Dalsze uwagi por. H. Hattenhauer, Hermann Krawinkel (18951975), Zeitschrift fr Rechtsgeschichte 94/1977, s. 441-447.
[5]
Prawo jest wszdzie
321
kierownicy nie byli wystarczajco wykwalifikowani i pilni; nie byli

produktywni.
MJ: Od czasu do czasu syszy si gosy, e powinnimy
da sobie spokj z histori prawa i zaj si raczej komparatystyk prawnicz, co ma otworzy oczy studentom
i poszerzy ich horyzonty. Cay ten historyczny balast,
twierdz, jest zbyt ciki i niepotrzebny.
HH: Jak wic chc porwnywa prawo angielskie i niemieckie bez
znajomoci historii Anglii i Niemiec, i bez wiadomoci, e wspczesne systemy wyrastaj z historii? Jak chc robi to samo z krajami Poudniowej Ameryki, ktre maj zupenie inne historyczne to ni
my i zostay uksztatowane przez swoj przeszo? Wszystkie porzdki prawne zostay uformowane przez histori. Kto tego nie wie, nie
wie rwnie dokd zmierza. Kto nie zna wasnej przeszoci, nie wie
rwnie nic o tym, co go czeka. Tylko ten, kto j zna, moe planowa
przyszo.
MJ: Luno nawizujc do tego, co Pan powiedzia, absolwent prawa, ktry rozpoczyna swoj przygod z histori prawa najczciej nie wie co go czeka.
HH: Naturalnie, ale tak samo jest z innymi naukami. Czowiek rozpoczyna i nie wie na co si natknie. Dzieje si tak nie tylko z histori
prawa. Identycznie jest z prawem jako takim. Prosz zwrci uwag, e na pierwszych semestrach prawa naucza si jedynie faktw. Nie
zwraca si uwagi na zwizki, okolicznoci, to itd. W efekcie, zanim
pojmie si, o co w tym chodzi, mog min lata. Rwnie w historii
prawa czowiek zaczyna rozumie pewne rzeczy, kiedy jest na kocu
drogi. Kiedy zaczynamy, cieszymy si z jakiego faktu. Fakt ten wyrasta jednak z innego, co pociga za sob dalsze poszukiwania.
MJ: Co by pan poradzi takiemu pocztkujcemu biedakowi?
HH: Poradzibym mu: We sobie jaki may temat, nie za duy.
Nastpnie znajd profesora, ktry da ci go na seminarium. Pierwszy
krok jest najwaniejszy, a miej wiadomo, e jeden krok na pocztek
wystarczy. Potem zainteresowanie przedmiotem wzrasta. Przedstaw
wyniki swoich bada na seminarium. Postaraj si przedstawi, co zrozumiae, co udao ci si wyjani, ale rwnie zwr uwag na to, cze-
322
[6]
go nie rozumiesz. Zobaczysz, im duej bdziesz si zajmowa swoim

tematem, tym bdzie si stawa ciekawszy. Po latach bdziesz mg
powiedzie to samo, co ja teraz: jestem szczliwy, gdy z hobby uczyniem sobie zawd. Czeg chcie wicej?
MJ: Prawie cae swe zawodowe ycie zwiza Pan
z Kiloni. Co szczeglnego ma to miejsce, e zdecydowa
si Pan zosta w nim tak dugo?
HH: Biblioteka to najwaniejsze. Nie wspominajc o ludziach
z pnocy, ktrych bardzo lubi, gdy s przyjani, szczerzy i otwarci.
W Kilonii mogem w spokoju pracowa i miaem do dyspozycji materiay, ktre dla historyka prawa byy idealne.
MJ: Wikipedia nie jest by moe najbardziej wiarygodnym rdem, ale wyjtkowo si do niego odwoam.
W Pana internetowym biogramie mona przeczyta, e
jako rektor uniwersytetu w Kilonii by pan przeciwnikiem
Ruchu 68 5 .
HH: To akurat prawda.
MJ: Dlaczego?
HH: Poniewa czonkowie Ruchu 68 wystpili z zamiarem zniszczenia wszystkiego, co stare, a nie byli w stanie powiedzie, co proponuj w zamian. Mwili jedynie: To wszystko trzeba znie! Wszystkie
dawne tradycje!. A kiedy pytano, co bdzie potem, odpowiadali: Co
tam si znajdzie. Nie mona by a tak gupim, a oni nie byli wystarczajco sprawni intelektualnie. To by ruch quasi-religijny. Nazywa si
ich ruchem przebudzenia czy te ruchem revival. Wizao si to
z ich oczekiwaniami wobec spoeczestwa. Oczekiwaniami, ktrych
spoeczestwo nie byo w stanie speni. Czonkowie Ruchu 68 byli
nie tylko nieyciowi, ale rwnie nieskoczenie bezwstydni w nisz 68er-Bewegung zbiorcza nazwa jak w jzyku niemieckim zwyko si okrela
lewicowe i lewicujce organizacje aktywne od pocztku lat 60-tych ubiegego
wieku w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Kulminacja ich dziaalnoci
przypada na rok 1968. W Niemczech jeden z gwnych filarw ruchu stanowiy
organizacje studenckie, gwatownie domagajce si midzy innymi zmian w strukturze
i zarzdzaniu systemem edukacji.
5
[7]
Prawo jest wszdzie
323
czeniu dawnych tradycji. Upadek kultury, ktry nastpi w roku 1968

by tak wielki, jak podczas rewolucji francuskiej.
MJ: Jako rektor utrzymywa Pan dobre stosunki z polskimi uczelniami i uczonymi.
HH: Tak. Mog si pochwali, e byem pierwszym niemieckim
rektorem, ktry po II wojnie wiatowej nawiza sta wspprac
z polskim uniwersytetem. By to Uniwersytet Adam Mickiewicza
w Poznaniu. Z tego co wiem relacje, ktre zapocztkowaem, kwitn
nadal.
MJ: Napisa Pan wiele ksiek. Jedn z najwaniejszych
jest Europejska historia prawa 6 . Moje pytanie bdzie
by moe nieco chaotyczne, ale postanowiem je zada.
Jak ocenia Pan rol Polski w ksztatowaniu europejskiej
kultury prawnej?
HH: Musz si przyzna, e nigdy nie studiowaem dogbnie tego
zagadnienia. Syszaem nieco na temat roli Polski w historii wiatowego konstytucjonalizmu, ale te w sumie niewiele. Wiem jedynie, e
Polska zawsze znajdowaa si na granicy aciskiego wiata i dlatego
jest bardziej aciska ni rodek Europy.
MJ: Jest Pan rwnie autorem ksiki powiconej pojciom prawnym 7 . Po jej lekturze dochodzi si do wniosku,
e liczne z pozoru sztywne i odpychajce instytucje prawne staj si o wiele bardziej przystpne, kiedy pozna si
ich histori i ewolucj.
HH: Dlatego j napisaem. To zadziwiajce, e do tej pory nie byo
podobnego opracowania. Chciaem pokaza, e pojcia maj swoj histori czyli co, o czym nie wiedzia lub nie chcia wiedzie Savigny.
Powstaj, ewoluuj i wdruj. Trzeba by tego wiadomym, kiedy si
z nimi pracuje. Nie mona podchodzi do nich w sposb pozytywistyczny, jako do bytw niezmiennych, jak to przedstawia Savigny.
6
Europische Rechtsgeschichte, Heidelberg 2004 (4 wyd.). Praca ukazaa si
rwnie w przekadach: czeskim oraz estoskim.
Grundbegriffe des Brgerlichen Recht, Mnchen 2000.
324
[8]
By moe czyni tak dlatego, e nigdy nie studiowa historii poj,

o ktrych pisa.
MJ: Ostatnio powici si Pan badaniom nad prawem
islamskim 8 . Dla Polakw jest to zasadniczo wci terra incognita. Czy islamski porzdek prawny istotnie a tak rni si od europejskiego?
HH: Musz wyzna, e jestem tu dyletantem, gdy nie znam arabskiego. Kto za nie zna jzyka, musi by bardzo ostrony w wydawaniu sdw. Jedno jednak zdoaem poj prawo islamskie yje
prawem Starego Testamentu. Ma wiele wsplnego z jego rdami. To
prawo przedwiecznego Boga Jahwe, ktry rzdzi swym ludem i ktremu wci na nowo trzeba zawierza. Starotestamentowe idee, rwnie
w trwaych formuach jurydycznych, zna rwnie prawo islamskie.
To, czego w prawie islamskim nie ma, to pojcie mioci. Pojcie serdecznoci przeznaczone jest tylko dla wiernych. Jedynie dla nich Bg
jest dobry. Dla niewiernych absolutnie nie z nimi obchodzi si przy
pomocy ognia i miecza. Z Nowego Testamentu wyranie da si wyodrbni rnic pomidzy dobrem i zem, prawem i bezprawiem.
Ewangelia mwi o Bogu jako o ojcu, a o ludziach jako o jego kochanych dzieciach. Stary Testament mwi o Bogu jako o prawodawcy,
ktry surowo pilnuje, by ustanowione przez niego prawa nie byy amane. Mahomet wiele zaczerpn z wizerunku Boga umieszczonego
w Starym Testamencie i to jest wanie orientalny porzdek prawny.
Bg jest jedynym prawodawc. Tylko Bg moe nadawa prawa, dlatego w prawie szariatu nie ma ustaw.
MJ: Polska nie miaa zbyt wielu kontaktw ze wiatem
arabskim. Wiele razy za to toczylimy wojny z Turkami,
przez ktrych tamtejsza kultura promieniowaa na nasze
ziemie. Szlachta polska bya zafascynowana orientem. Co
si jednak tyczy prawa, trudno znale u nas jakie orien8
Por. np. L. Soranzo, Ottomannus: von Zustand, Macht und Gewalt, auch anderen
verborgenen heimlichen Sachen des Ottomanischen Trkischen Reichs beschrieben
von einem Venedischen von Adel Lazaro Soranzo in italienischer Sprache und
ferner durch Christian Cresse von Halle in Sachsen verdeutscht, Eisleben 1601 red.
H. Hattenhauer, U. Bake, Frankfurt am Main 2009.
[9]
Prawo jest wszdzie
325
talne importy. Kiedy bada Pan histori prawa Europy,

zauway Pan jakie podobiestwa midzy porzdkami
prawnymi pastw arabskich, ewentualnie Turcji a systemami krajw europejskich?
HH: Tak, istnienie jedna dziedzina, na ktrej prawo arabsko-osmaskie wyranie odcisno swe pitno: prawo handlowe. Mona je wyczyta ju w samej terminologii. W prawie bankowym oraz w prawie
handlowym znajduje si mnstwo arabskich terminw. Dlaczego?
Handel w basenie Morza rdziemnego by interkonfesyjny. Sowo
czek jest arabskie. Tak samo taryfa. Podobnie w jzyku eglugi,
na przykad admira s to wszystko terminy arabskie. Kiedy spojrzymy na ich list, uwiadamiamy sobie, e dziki Arabom, ktrzy
w prawie handlowym byli osadzeni wczeniej ni my, nauczylimy
si mnstwo rzeczy. Podam jeden przykad. Najstarsz form spki
w prawie handlowym jest spka komandytowa. Jak to moliwe?
Myl, e ma to wanie zwizek z faktem, e weszlimy w kontakt
z Arabami, a potem Turkami. Spka komandytowa pozostaje w relacji do kanonicznego zakazu pobierania odsetek. Zakaz ten spotyka si
rwnie w Starym Testamencie. Kiedy udawano si w podr morsk, powierzano pienidze osobie, ktra wyruszaa w drog. Miaa ona
przy ich pomocy prowadzi za morzem interesy. Zwrotu mona byo
si domaga jedynie wtedy, kiedy wszystko poszo dobrze. Kiedy nie
poyczkodawca nie wrci, lub podczas podry musia wyrzuci swj
adunek do morza, rwnie komandytariusz by obciony. Nie byo
tam wic odsetek. Istnia tylko udzia w zysku. To dogbnie islamska idea jeeli dajesz komu pienidze, moesz domaga si zwrotu
wikszej sumy jedynie wtedy, kiedy ten, ktry wzi, sam je pomnoy. To zaskakujce, e tem dla spki komandytowej moe by prawo islamskie.
MJ: Prawo w literaturze czy prawo w obrazach to ju
byo. Ale prawo w muzyce 9 ? Na to bym nie wpad. Mona
siga a tak daleko?
Johann Sebastian Bach und die Politik. Die Kantate Schleicht, spielende
Wellen, [w:] Brgerliche Freiheit und christliche Verantwortung. Festschrift fr
Christoph Link, red. H. de Wall, M. Germann, Tbingen 2003, s. 613-635.
9
326
[10]
HH: Oczywicie, e mona. Prawo jest wszdzie. We wszystkich

obszarach aktywnoci ludzkiej istnieje prawo. Wszystkie sfery kultury w jaki sposb s z nim powizane. Kiedy kto zajmuje si histori
prawa wystarczajco dugo, te zalenoci ukazuj si bardzo wyranie. Dlaczego wic nie bada, jak rol odgrywa muzyka w ustroju?
Obecnie w Ameryce panuje moda na Law in the Literature. My zrobilimy to ju dawno, przywoam chociaby ksiki Hansa Fehra10, ale
oto przychodzi nowa moda i powstaje wraenie, e mamy do czynienia
z czym nowym. To wcale nie jest nowe. Niemniej Law in Music
tego jeszcze nie byo! Bd bardzo podekscytowany kiedy Amerykanie
wpadn na ten pomys, ale myl, e tak szybko nie wpadn.
MJ: Nie wydaje si to Panu odrobin niepowane? Prace
prawnicze zawsze cechowao sztywne i bardzo formalne
opakowanie. adnej poetyki.
HH: Kto ma do czynienia z prawem wie, e jest to powana sprawa. Ciesz si naturalnie, e mog pracowa nad podobnymi zagadnieniami. Mam przy tym duo frajdy, e mog sam co znale, ale
to co innego. Dyscyplina sama w sobie jest jednak bardzo powana.
Obserwuje si to rwnie dzi, kiedy na skutek przemian kulturowych
pojawiaj si nowe kierunki bada: prawo medyczne, prawo pikarskie
(miech) i tym podobne. Najwaniejsze, by nie traktowa ich powierzchownie i podczas pracy nie myle tylko o zarabianiu pienidzy.
MJ: Zatem nauki historyczno-prawne maj przyszo.
HH: Myl, e tak. Historia prawa ma przyszo, o ile historycy
prawa bd w to wierzy. Oto problem. Gdy historycy prawa sami
w siebie wtpi, a s i tacy, to niedugo historia prawa rycho utraci sw
misj i wylduje na mietniku. Jeeli jednak bd widzie jak wana
jest ich dyscyplina, przetrwaj. Z chwil, kiedy damy sobie wmwi
poczucie winy i bezuytecznoci, wyrw nas z korzeniami. To absolutnie jasne.
MJ: Serdecznie dzikuj za rozmow.
W Speyer, 27 sierpnia 2010
Por. seri Kunst und Recht, ktrej autorem jest H. Fehr, I: Das Recht im Bilde,
Erlenbach-Zrich 1923; II: Das Recht, in der Dichtung, Bern 1931; III: Die Dichtung
im Recht, Bern 1936.
10
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Recenzje
Marzena Dyjakowska, Crimen laesae maiestatis.

Studium nad wpywami prawa rzymskiego w dawnej Polsce,
Wydawnictwo KUL, Lublin 2010, ss. 279
Jest rzecz powszechnie znan, e majce wielowiekow histori

badania nad prawem rzymskim obejmuj swym zasigiem nie tylko
kraje europejskie, tradycyjnie bdce pod wpywem kultury aciskiej,
ale niemal cay cywilizowany wiat. Mona by zatem sdzi, e znany materia rdowy z zakresu prawa rzymskiego zosta ju przebadany. Jednake wniosek taki byby zbyt pochopny. Dotychczas bowiem
przedmiotem rozwaa romanistw byy w przewaajcej mierze zagadnienia dotyczce prawa prywatnego. Dopiero w ostatnich kilkudziesiciu latach krg tradycyjnych zainteresowa rozszerzy si;
zaczto podejmowa badania innych zagadnie, jak np. obyczajw
rzymskich, prawa karnego. Od dawna toczy si te dyskusja, czy prawo rzymskie wywaro wpyw, a jeli tak, to jak daleko sigajcy, na
prawo w Polsce. W nurt tych bada wpisuje si rozprawa Marzeny
Dyjakowskiej. Jest rzecz charakterystyczn, e powstaa ona w orodku lubelskim, ktry niewtpliwie jest najsilniejszym orodkiem romanistycznym w Polsce zajmujcym si prawem karnym. To wanie
prof. Marek Kuryowicz, a nastpnie i ks. prof. Antoni Dbiski organizuj co dwa lata konferencje na rne tematy z prawa karnego. Tu
te, na UMCS i na KUL, kolejne osoby broni prac doktorskich z tego
zakresu. Marzena Dyjakowska, majca wyksztacenie nie tylko prawnicze, ale i filologiczne, podja temat z pogranicza prawa rzymskiego
328
Recenzje
[2]
i historii prawa uzupeniajc w ten sposb luk w badaniach nad wpywami prawa rzymskiego w Polsce.
Podstaw badawcz recenzowanej rozprawy stanowi nie tylko rda prawa rzymskiego (przede wszystkim dotyczce tego tematu odpowiednie tytuy Digestw i Kodeksu: ad legem Iuliam maiestatis, oraz
liczne rda literackie), ale te, a moe przede wszystkim, rda pniejsze, zarwno prawa (zwane przez Autork jurydycznymi) jak i literatura prawnicza Polski i zachodniej Europy. Wrd tych rde na
uwag zasuguje przeanalizowanie licznych rde rkopimiennych
i starodrukw oraz dokumentw sdowych (XVI-XVIII w.) pisanych
w wikszoci skaon, nie cyceroniask, acin. Wnioski wycignite z tej lektury konfrontowaa Marzena Dyjakowska z starannie
dobran, rnojzyczn literatur. Wykaz bibliografii, obok sownikw i encyklopedii, liczy ponad 200 pozycji.
Monografia Crimen laesae maiestatis. Studium nad wpywami prawa rzymskiego w dawnej Polsce skada si z Wykazu skrtw
(s. 5-6); Wstpu zawierajcego przedstawienie tematyki bada, rde, literatury, celu pracy i problematyki badawczej oraz ukadu pracy
(s. 7-16); czterech rozdziaw podzielonych na paragrafy (s. 17-235);
Zakoczenia (s. 237-242); Bibliografii (s. 243-254) oraz Indeksu rde (s. 255-275).
Konstrukcja pracy zostaa dokadnie przemylana. W kadym z rozdziaw I III podzielonych starannie na paragrafy, po przedstawieniu
rde, Autorka prowadzi rozwaania nt. pojcia maiestas, a nastpnie
analizuje czyny kwalifikowane jako przestpstwo obrazy majestatu,
karalno czynw zwanych dzi stadialnymi i zjawiskowymi postaciami przestpstwa, sankcje przewidziane za crimen laesae maiestatis
oraz cechy szczeglne postpowa w sprawach o przestpstwo obrazy majestatu.
Najobszerniejszy rozdzia I: Rzymskie korzenie crimen maiestatis
(s. 17-76), powicony jest w caoci prawu rzymskiemu. Swe rozwaania prowadzi Autorka na szerokim tle historycznym i teoretycznym. Zaczyna od spostrzee nt. pojcia maiestas, ktre przechodzio
ewolucj. Pocztkowo Rzymianie postrzegali maiestas w pierwszej
kolejnoci jako cech relacji pomidzy bogami (maiores) a ludmi (mi-
[3]
Recenzje
329
nores) ... Ta sama zasada obowizuje w stosunkach pomidzy narodem rzymskim jako maior a innymi narodami (s. 18), co znajdowao
wyraz w klauzulach umieszczanych w traktatach zawieranych przez
Rzym z poszczeglnymi pastwami, w ktrych zobowizywano drug
stron do zachowania majestatu narodu rzymskiego. Na mocy wadzy
powierzanej przez nard rzymski urzdnikom, rwnie im przysugiwaa maiestas. Jak wiadomo, od pocztku pryncypatu wiele uprawnie
urzdnikw republikaskich przeszo na cesarza, a crimen maiestatis stopniowo przeksztacio si z przestpstwa przeciwko narodowi
rzymskiemu w przestpstwo przeciw cesarzowi i czonkom jego rodziny (s. 20). Nastpnie Marzena Dyjakowska przeprowadza rozwaania dotyczce wzajemnego stosunku perduellio i crimen maiestatis,
ktre susznie uwaa za pojcie szersze. Dokadnie przedstawia ustawodawstwo dotyczce tych przestpstw, od czasw krlewskich po
konstytucje umieszczone w Kodeksie Justyniaskim (przepisy Ustawy
XII Tablic, lex Appuleia, lex Iulia maiestatis, konstytucji z 397 r. zwanej od pierwszych sw lex Quisquis) oraz analizuje czyny kwalifikowane jako crimen maiestatis. Ukazuje przy tym, jak daleko sza
interpretacja postanowie ustawy, np. za obraz majestatu uwaano za
Tyberiusza nie tylko uszkodzenie czy zniszczenie posgu Augusta, ale
rwnie zmian ubrania w ssiedztwie statuy Augusta oraz posiadanie przy sobie wizerunku na piercieniu lub monecie w ustpie
lub domu publicznym. Zajmuje si karalnoci tzw. stadialnych postaci przestpstwa oraz dokadnie analizuje kary za popenienie crimen
maiestatis, od kary mierci i interdyktu aquae et ignis, poprzez konfiskat majtku, infami, damnatio memoriae, oraz odpowiedzialno
rodziny sprawcy czynu. Podkrela te szczeglne cechy postpowania
w sprawie crimen maiestatis, jak np. mono wystpienia z oskareniem przez osoby dotknite infami, onierzy, wyzwolecw wobec
patronw itd., niedopuszczalno apelacji, prowadzenie sprawy mimo
mierci oskaronego.
W pierwszym paragrafie II rozdziau: Maiestas i crimen maiestatis w doktrynie europejskiej w XVI-XVIII wieku (s. 77-111) Autorka
zajmuje si zbiorami praw germaskich i stwierdza, i cho wpyw
prawa rzymskiego na zbiory tych praw by znaczny, to jednak odno-
330
Recenzje
[4]
nie do zbrodni obrazy majestatu na plan pierwszy wysuna si koncepcja germaska, wedug ktrej u podstaw tego przestpstwa leao
zamanie osobistej przysigi zoonej wadcy. Nastpnie, po oglnych
uwagach dotyczcych recepcji prawa rzymskiego w redniowiecznej
Europie, przedstawia definicje tego przestpstwa w poszczeglnych
pracach gwnych przedstawicieli okresu Odrodzenia i dochodzi do
wniosku, e definicje te stanowi przykad definicji opisowych, polegajcych na wyliczaniu postaci dziaania bdcego przestpstwem.
Przykadowo wylicza te 45 czynw, ktre zdaniem Clarusa, stanowiy
zbrodni obrazy majestatu, a ktre, jak sygnalizowa sam autor, zostay oparte na przepisach prawa rzymskiego i w zasadniczej czci odpowiaday analogicznemu katalogowi znanemu w staroytnoci. Kar
za dokonanie crimen laesae maiestatis bya kara mierci, jak wynika
z omawianych przez Autork dzie, wykonywana czsto w kwalifikowanych formach zalenych od kraju popenienia czynu, a take
od sposobu popenienia przestpstwa i wagi czynu. Dodatkowo stosowano kar zburzenia domu sprawcy, konfiskat majtku. Autorka
przypomina te o szczeglnych cechach procesw o obraz majestatu. Rozwaania swe koczy wnioskiem, i lektura omawianych dzie
sprawia wraenie, e autorzy traktowali przepisy prawa rzymskiego
dotyczce tego przestpstwa za wci obowizujce (nawet w krajach,
gdzie nie dokonaa si jego recepcja), a w kadym razie jako rdo inspiracji rozwiza dostosowanych do wspczesnej im rzeczywistoci (s. 111).
W rozdzia III: Wpyw prawa rzymskiego na pojcie przestpstwa
obrazy majestatu w rdach prawa polskiego i w doktrynie w XVIXVIII wieku (s. 113-185), po przedstawieniu rde prawa polskiego
(Korony i Statutw litewskich) i literatury prawniczej XVI-XVIII w. dotyczcych obrazy majestatu oraz zwizych uwag nt. pojcia maiestas,
Marzena Dyjakowska omawia szczegowo czyny stanowice zbrodni obrazy majestatu. W tym zakresie, cho pocztkowo pojciem tym
objto nie tylko czyny wzgldem krla, ale take wzgldem senatorw,
posw oraz sdziw i urzdnikw sdowych, to w konstytucji z 1539
roku ograniczono przedmiot ochrony tylko do krla. Powodu odejcia
od ochrony sdw upatruje Autorka w niechci szlachty do wszelkich
[5]
Recenzje
331
przejaww amania zasady rwnoci szlacheckiej. W literaturze prawniczej dominowa natomiast pogld na rzecz szerokiego zakresu pojcia zbrodni obrazy majestatu, rozumianej wcznie z perduellio, co
najczciej czyniono powoujc si za rzymsk lex Iulia maiestatis
i inne rda z Digestw. Od edyktu wieluskiego z 1424 roku pojciem tym objto rwnie herezj. Nastpnie omawia formy dziaania
przestpczego i tzw. formy stadialne crimen laesae maiestatis oraz
sankcje za nie groce, a take szczeglne cechy postpowania o obraz majestatu, z przywoywaniem wzorcw zaczerpnitych z Digestw
i Kodeksu. Na zakoczenie tego rozdziau stwierdza, i W czasie lektury polskiej literatury prawniczej XVI-XVIII wieku nasuwa si spostrzeenie, e autorzy powicali znacznie wicej uwagi rozwizaniom
majcym sw genez w prawie rzymskim (czy wrcz instytucjom prawa rzymskiego) ni rodzimym, ktre traktowali jedynie jako drugoplanowe urozmaicenie wywodw. Do prawa rzymskiego sigano zreszt
nie tylko w doktrynie, lecz take w praktyce sdowej (s. 185).
W rozdziale IV: Prawo rzymskie w procesach o crimen laesae maiestatis w XVI-XVIII wieku (s.187-235) najtrudniejszym m.zd.
w lekturze Autorka, po przedstawieniu wybranych procesw o obraz majestatu toczcych si w Polsce, poczwszy od procesu Mikoaja
Russockiego z 1538 r., zastanawia si nad dopuszczalnoci subsydiarnego stosowania prawa rzymskiego w sprawach o maiestas i stwierdza, i Pomimo uznania dla prawa rzymskiego i jego wpywu na
prawo europejskie niejednokrotnie podkrelano, e jego pomocnicze
zastosowanie wchodzi w gr tylko wtedy, gdy istnieje potrzeba wypenienia luki w prawie krajowym (s. 201). Nastpnie, na podstawie
akt sdowych i innych przekazw rdowych, rozpatruje szczegowe
kwestie, niewystarczajco uregulowane w prawie polskim. Po pierwsze chodzi tu o problem ustnej i pisemnej zniewagi krla, gdzie zarwno zwolennicy jak przeciwnicy rozumienia takiego czynu jako obraz
majestatu, powoywali si na prawo rzymskie. Po drugie o rozszerzenie ochrony prawnej nie tylko na osob krla, ale te i na urzdnikw, kiedy odwoywano si do rozwiza prawnych w konstytucji
lex Quisquis. Kolejno omawia wpyw prawa rzymskiego na ocen dowodw (zwaszcza na wiarygodno zezna zoonych przez wsp-
332
Recenzje
[6]
sprawcw przestpstwa), na formy stadialne przestpstwa (zamiar

popenienia przestpstwa, gdzie znw zarwno obrocy jak i oskaryciele powoywali si na wspomnian konstytucj), na formy zjawiskowe przestpstwa (gdzie zajmuje si gwnie wspsprawstwem), na
ocen okolicznoci wyczajcych bezprawno lub win, na wymierzenie kary (znw przytaczajc wielokrotne nawizywanie czy wrcz
powoywanie si na lex Quisquis). Rozwaania swe koczy powrotem
do kwestii bezporednioci zastosowania prawa rzymskiego w postpowaniu o crimen laesae maiestatis w Polsce stwierdzajc, i prawa
tego nie traktowano jedynie jako erudycyjnego ozdobnika, majcego
doda powagi prezentowanym argumentom, lecz znajdowao ono bezporednie, subsydiarne zastosowanie w przypadku luk w prawie polskim (s. 235).
Prac koczy krtkie, ale bardzo treciwe Zakoczenie (s. 237-242),
w ktrym Autorka wydaje si poszerza swoje dotychczasowe ustalenia
dotyczce znaczenia prawa rzymskiego w Polsce (np. ze s. 201) stwierdzajc, i Na podkrelenie zasuguje fakt, e prawo rzymskie posuyo w niektrych procesach nie tylko jako zbir norm stosowanych
subsydiarnie, ale rwnie jak np. w sprawie Michaa Drzewieckiego
jako kryterium interpretacyjne w odniesieniu do prawa krajowego
(w tym przypadku konstytucji z 1539 roku) (s. 240). Czy wic prawo
rzymskie w zakresie procesw o obraz majestatu byo tylko prawem
posikowym stosowanym w przypadku luk, czy te czym wicej?
Poniewa rozprawa z pewnoci bdzie przedmiotem lektury nie
tylko romanistw i historykw, ale te szerokiego grona karnistw, za
usterk uwaam brak tumacze czy choby omwienia wielu tekstw
aciskich zwaszcza w rozdziale I i II.
W sumie rozprawa znacznie poszerza dotychczasowe wiadomoci
nt. przestpstwa obrazy majestatu i stanowi istotny wkad w badania
nad recepcj rzymskiego prawa karnego w Polsce.
Maria Zabocka*
* Uniwersytet Warszawski
[7]
Recenzje
333
Yiban Xingzheng Fa Yuanli [Fundamental Theory of Administrative

Law], red. Zhu Weijiu, Wang Chengdong, Wydawnictwo Gaodeng
Jiaoyu Chubanshe, Beijing 2005 (j. chiski), ss. 606.
Omawiana praca zbiorowa skada si z, napisanych przez 6 autorw w jzyku chiskim, 27 rozdziaw, pogrupowanych w piciu czciach: (I) Zagadnienia oglne, (II) Podmiot, (III) Wasno publiczna,
(IV) Formy dziaania, (V) Kontrola (Nadzr). W czterech rozdziaach
I czci s przedstawiane, uwzgldniajc ich ewolucj, pojcia: administracji, prawa administracyjnego, stosunku administracyjnoprawnego i podstawowych zasad prawa administracyjnego. Pi rozdziaw
czci II (rozdziay 5-9) dotyczy: pojcia podmiotu administracji, organizacji administracji, funkcjonariuszy publicznych, partnerw administracji (podmiotw zewntrznych). Cz III (rozdziay 10-16)
jest powicona przesankom wyodrbnienia, pojciu, przedmiotowi,
przeksztaceniom, akumulacji i wykorzystywaniu wasnoci publicznej oraz jej prawnej regulacji w Chinach. Rozdziay 17-23 w czci IV,
po przedstawieniu na wstpie form dziaania administracji i ich klasyfikacji, odnosz si do: szeroko rozumianej kategorii aktw administracyjnych, prawodawstwa administracyjnego, umowy administracyjnej,
przymusu administracyjnego i dziaa (czynnoci) faktycznych (aktw realnych). Natomiast na cz V skadaj si rozdziay dotyczce:
kontroli administracji (nadzoru nad administracj), procedury odwoawczej, odpowiedzialnoci odszkodowawczej administracji, procedury skargowej (rozdziay 24-27). Rozdziay dziel si na podrozdziay,
w ktrych s wyrniane jeszcze mniejsze jednostki podziau. Na pocztku pracy, poza wstpem zamieszczono spis treci, a na jej kocu bibliografi, z podziaem na: podrczniki, monografie, akty prawne
i inne materiay o charakterze rdowym. W poszczeglnych rozdziaach pracy zawarte s przypisy, odsyajce do cytowanej w danym
miejscu literatury lub rde prawa.
Jzykiem pracy jest chiski. Jednak nie tylko jej tytu, lecz take
wstp i spis treci zostay przetumaczone na jzyk angielski. Praca zawiera bardzo krtkie wprowadzenie [abstract] w jzyku angielskim,
wyjaniajce cele i charakter pracy. Przypisy i bibliografia, z bardzo
334
Recenzje
[8]
nielicznymi wyjtkami, s sporzdzone w jzyku chiskim lub w chiskiej transkrypcji fonetycznej. S to gwnie prace autorw chiskich,
opublikowane take na Tajwanie. Do licznie jednak wystpuj tam
wydane w Chinach i w jzyku chiskim prace autorw europejskich
(Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Austria) i amerykaskich (USA).
Ich uzupenienie stanowi, zapisane znakami chiskimi, opublikowane
w Chinach lub w Japonii, tytuy prac japoskich autorw. Trudno jest
znale bardzo nieliczne przypisy w alfabecie aciskim, odsyajce
do prac autorw europejskich lub amerykaskich. Bibliografia zawiera dwie, zapisane w alfabecie aciskim, tytuy prac prawniczych niemieckich autorw J. Schwartz: European Administrative Law, Sweet
& Maxwell 1992 oraz H. Maurer: Allgemeines Verwaltungsrecht,
Verlag C.H. Beck, 2000. Wymieniona jest tam take jedna, opublikowana w jzyku angielskim w USA, praca z teorii administracji.
We wstpie sygnalizuje si ogromne zmiany majce miejsce w kulturze chiskiej w XX w., w tym w kulturze prawniczej, znajdujce
odzwierciedlenie w rozwoju prawa administracyjnego. Poczwszy od
lat osiemdziesitych XX w. prawo administracyjne jest jednym z podstawowych przedmiotw studiw, a w 1983 r. zosta wydany chiski
podrcznik prawa administracyjnego, bdcy symbolem odrodzenia
chiskiego prawa administracyjnego jako dziedziny nauk prawnych
i spoecznych. Od tego momentu nastpuje rozwj prawa administracyjnego, przejawiajcy si w nowych regulacjach prawnych i publikowanej literaturze prawniczej. Pomimo widocznego postpu dostrzega
si niedostatki w zakresie prawniczej analizy oraz oderwanie od praktycznych problemw. Podkrela si konieczno znalezienia odpowiedzi na pojawiajce si problemy i wyzwania, dostosowujc nowe
rozwizania do krajowej specyfiki.
Omawiana praca zbiorowa jest adresowana przede wszystkim do
studentw prawa, co znajduje odbicie w jej treci, a take redakcji caej pracy, jej poszczeglnych czci i rozdziaw. Praca (dwa pierwsze
rozdziay czci I s. 1 i n.) rozpoczyna si od przedstawienia pojcia administracji i prawa administracyjnego, a nastpnie ich ewolucji.
Przy czym jako na tradycyjnie przyjte charakterystyczne cechy administracji wskazuje si na jej: konkretno, inicjatyw i kreatywno.
[9]
Recenzje
335
Wprowadzajc pojcie administracji publicznej, zwraca si uwag na:

organy pastwa oraz realizujce kompetencje pastwa jednostki jako
jej podmioty, a dziaanie na rzecz spoeczestwa jako na jej przedmiot
dziaanie w interesie wsplnym (publicznym), zarzdzanie sprawami pastwa, dziaanie na podstawie prawa. Dziaalno ta moe
mie charakter wadczy lub niewadczy, porzdkowy lub wiadczcy.
W procesie jej przemian coraz wikszego znaczenia nabieraa, uwzgldniajca uwarunkowaniu ustroju politycznego, jej aktywno w sferze
spoecznej i ekonomicznej, przy dostrzeganym zjawisku umidzynarodowienia. Wprowadzajc do problematyki prawa administracyjnego sygnalizuje si: konieczno posugiwania si pojciem stosunku
prawnego, rnorodno, przenikanie si prawa materialnego i procesowego, trudnoci w stanowieniu, trudnoci w porzdkowaniu lub kodyfikowaniu. Prawo administracyjne jest przedstawiane jako system
funkcjonujcy w rnych sferach, midzy innymi zewntrznej i wewntrznej, w ramach wyznaczonych przez rnej rangi przepisy prawa. W krtkim rysie historycznym jest przedstawiony rozwj prawa
administracyjnego w pastwach Zachodu od koca XVIII w., reprezentujcych system kontynentalny (Francja, Niemcy) i anglosaski
(Wielka Brytania, USA) oraz w Chinach. W przypadku Chin wyrnia
si okresy: starochiski (rzdw dynastii cesarskich), rzdu nacjonalistycznego (po upadku ostatniej cesarskiej dynastii Qing w pocztkach XX w.; 1927 r. data ponownego zjednoczenia Chin), Nowych
Chin (od 1949 r.). Omawiajc epok starochisk, sygnalizuje si
w szczeglnoci kodyfikacje dynastii Tang i ostatniej cesarskiej dynastii Qing. W przypadku okresu rzdu nacjonalistycznego zwraca
si uwag na powoanie w 1929 r. sdu administracyjnego. W okresie Nowych Chin wyrnia si podokresy, w tym podokres 1957-1978,
podczas ktrego nastpia utrata znaczenia przez prawo na rzecz polityki oraz likwidacja niektrych organw kontrolujcych dziaalno administracji. Nastpujcy po latach odrodzenia (1978-1989)
podokres 1989-1999 jest okrelany jako etap doskonalenia, kiedy
w celu kontrolowania dziaalnoci administracji, przyjto midzy innymi ustawy o: administracyjnym postpowaniu skargowym, odwoaniu
w postpowaniu administracyjnym. Przedstawiono take etapy rozwo-
336
Recenzje
[10]
ju nauki prawa administracyjnego w Nowych Chinach. W szczeglnoci pocztkowy etap prehistoryczny (1949-1978) obejmujcy
pocztkowo badania radzieckiego prawa administracyjnego, nastpnie
etap zaoycielski (1978-1985) powstania przedmiotu prawa administracyjnego w szkoach wyszych oraz studiowania obcego prawa
administracyjnego, a take przygotowywania materiaw do nauczania
i wydania podrcznika prawa administracyjnego. W dalszej kolejnoci, w czci I, przedstawia si stosunek administracyjnoprawny (rozdzia 3), ktrego istotnym elementem charakterystyki jest nierwno
podmiotw, ktry jest zrnicowany i moe si zmienia. Nastpnie
(rozdzia 4), po krtkiej prezentacji stanowiska doktryny prawa kontynentalnego (np. Herrschaft des Gesetzes) i anglosaskiego (np. natural justice, due process of law) s omawiane podstawowe zasady prawa
administracyjnego: zgodnoci dziaania z prawem, ochrony zaufania,
proporcjonalnoci.
Podmiot administracji, podstawowe pojcie czci II pracy (s. 115
i n.), ju na samym jej pocztku, jest przedstawiany jako poczenie
czynnika ludzkiego i rodkw materialnych. W nauce prawa administracyjnego bycie podmiotem administracji, co si podkrela, oznacza
wykonywanie kompetencji we wasnym imieniu. Wprowadzajc pojcie podmiotu administracji, nawizuje si do terminologii zachodniej i japoskiej, ukazujc w oryginalnej wersji takie pojcia jak:
public corporation, etablissement public, Anstalt, Verwaltungseinheit.
Przedstawiajc rne rodzaje podmiotw administracji, nawizuje si
do historii Zachodu w szczeglnoci do prawa rzymskiego i teorii
kameralizmu. Odnoszc si do sytuacji w Chinach, zwraca si uwag na wykonywanie przez podmioty administracji usug publicznych.
Wprowadza si, nawizujc do myli zachodniej, pojcie suby pub
licznej. Omawiajc organizacj administracji, przedstawia si pojcie, wykonujcego kompetencje, organu administracji oraz stosunki
czce organy administracji, wystpujce w ramach nadrzdnoci
i podporzdkowania oraz te, ktrych istota polega na wsppracy.
W dalszej kolejnoci s omawiane zagadnienia zwizane z pracownikami administracji, okrelanymi jako funkcjonariusze publiczni. Take
w tym przypadku, prezentujc ich prawa i obowizki w ramach stosun-
[11]
Recenzje
337
ku prawnego, sygnalizuje si rozwizania zachodnie, w szczeglnoci

niemieckie. Nastpnie pojawia si pojcie partnera administracji (podmiotu zewntrznego), ktrym jest obywatel, osoba prawna lub inna
jednostka (inny podmiot). Partner administracji wystpuje w cytowanych przepisach prawa chiskiego oraz jest terminem stosowanym
w doktrynie prawa. Posiada on okrelone w przepisach prawa i obowizki. W prawodawstwie chiskim partner administracji wystpuje jako: obywatel, osoba prawna lub inna jednostka (inny podmiot):
strona, uczestnik, poszkodowany itd.. Ponadto w doktrynie prawa wykorzystuje si, midzy innymi, take takie okrelenia jak: strona przeciwna, osoba, jednostka.
Cz III pracy (s. 192 i n.) jest powicona wasnoci publicznej. Administracyjna wasno publiczna, co si podkrela w doktrynie prawa administracyjnego, wraz z podmiotem administracji i aktem
administracyjnym, stanowi wany element systemu administracji.
Odwoujc si do myli zachodniej i doktryny japoskiej, analizujc
przesanki suce do wyodrbnienia pojcia administracyjnej wasnoci publicznej, dostrzega si uyteczno takich kategorii jak: interes, kompetencja (uprawnienie), podmiot. Za zasadniczy rys myli
Zachodu w XIX w. w odniesieniu do wasnoci publicznej uwaa si
obowizek jej ochrony. Nastpnie pojawia si, wskazujc na zapocztkowanie w kocu XIX w., zachodnia koncepcja administracji wiadczcej. Administracyjna wasno publiczna jest definiowana jako
wasno zarzdzana i prawo wykonywane przez podmiot administracji, ktry jest zobowizany do jej ochrony. W dalszych rozwaaniach,
odnoszc si do Chin, administracyjna wasno publiczna jest przedstawiana jako wasno (majtek, mienie) przysugujca i zarzdzana
przez podmiot administracji, wykorzystywana w celach publicznych.
Jako na wany element charakterystyki wasnoci publicznej wskazuje si na zasad niezbywalnoci. Administracyjna wasno publiczna wystpuje w rnych formach i moe podlega przeksztaceniom.
Jeden z rozdziaw tej czci jest powicony stosunkom zwizanym
z wykorzystywaniem administracyjnej wasnoci publicznej. Na pocztku rozdziau przedstawia si formy i zasady jej wykorzystywania.
Formy: monopol, swoboda lub pozwolenie. Zasady: zakaz naruszania,
338
Recenzje
[12]
niestabilno prawa do wykorzystywania (uytkowania), peen rozwj i efektywno. Nastpnie s omawiane wolno (wraz z ograniczeniami) i pozwolenia jako formy wykorzystywania administracyjnej
wasnoci publicznej oraz stosunki zwizane z jej wykorzystywaniem.
Dalej jest omawiane ustawodawstwo (wybrane dziedziny) dotyczce
wasnoci publicznej w Chinach.
Na pocztku czci IV pracy (s. 301 i n.) powiconej formom dziaania administracji podkrela si, e, wraz z podmiotem administracji
i administracyjn wasnoci publiczn, zajmuj one wan miejsce
w rozwaaniach doktryny prawa administracyjnego. Zarazem zwraca
si uwag na ich wielo i rnorodno, a take na podzia na akty
administracyjne i administracyjne akty realne (administracyjne czynnoci faktyczne) stanowicy podstaw ich klasyfikacji. Akty administracyjne dzieli si przede wszystkim na akty abstrakcyjne i konkretne.
Natomiast wrd administracyjnych aktw realnych (administracyjnych czynnoci faktycznych) wyrnia si w pierwszej kolejnoci
nastpujce ich kategorie: wykonawcze, instruujce i konsensualne.
Jako charakterystyczne cechy formy dziaania administracji s przedstawiane: wykonywanie przez podmiot administracji, wykonywanie
na podstawie prawa publicznego, oddziaywanie na prawnie uznane prawa i interesy partnera administracji (podmiotu zewntrznego).
Wyodrbniony jako podstawowe pojcie akt administracyjny jest aktem: majcym charakter prawny, wydawanym przez podmiot administracji, wydawanym na podstawie prawa, mogcym wywoywa
bezporednio lub porednio skutki prawne. Natomiast administracyjny akt realny (administracyjna czynno faktyczna) nie jest aktem wydawanym w celu wywoywania skutkw prawnych nie posiada mocy
wicej. Ponadto dziaanie administracji moe mie charakter prawodawczy, wykonawczy lub orzeczniczy, take charakter jedno-, dwulub wielostronny oraz zwizany lub wolny. Akt administracyjny moe
by pojmowany, jak si zauwaa, bardzo wsko jako akt konkretny
albo szeroko jako akt konkretny lub abstrakcyjny. Moe on mie charakter wolny lub zwizany. Moe przyznawa prawo lub nakada obowizek. Moe take podlega zmianom i przesta wywoywa skutki
prawne. Wrd aktw administracyjnych wyrnia si, wydawane na
[13]
Recenzje
339
wniosek i podlegajce rozpatrzeniu podczas formalnego postpowania, pozwolenie administracyjne. Wydanie aktu administracyjnego
moe wiza si z: przyznaniem uprawnienia lub nagrody, naoeniem obowizku lub kary. Pozytywnie ocenia si prawne regulowanie
postpowania administracyjnego, formalizujcego czynnoci organu administracji oraz przyznajcego prawa partnerowi administracji
(podmiotowi zewntrznemu). Przedstawia si zaoenia lub rozwizania prawne przyjte w innych pastwach w zakresie postpowania administracyjnego, przede wszystkim: Niemcy, USA, Japonia, Tajwan.
W tej samej czci pracy jest take omawiana problematyka: prawodawstwa administracyjnego, umowy administracyjnej, przymusu
administracyjnego oraz aktw administracyjnych realnych (administracyjnych czynnoci faktycznych). Dostrzegajc szerokie lub wskie
pojmowanie prawodawstwa administracyjnego, wskazuje si na ustawowe uregulowanie dziedziny w Chinach oraz kompetencje prawodawcze (normodawcze) poszczeglnych organw pastwa. Umowa
administracyjna, konkretny i dwustronny akt administracyjny, ktra
dochodzi do skutku po osigniciu porozumienia przez organ administracji i partnera administracji (podmiot zewntrzny) stron, charakteryzuje si nierwnoci praw i obowizkw. Jej celem jest realizacja
interesu publicznego, a przedmiotem stosunek administracyjnoprawny. Przedstawiajc jej rozwj wskazuje si na: umow administracyjn w Niemczech i umow publiczn w USA, moliwo umownego
przeksztacenia stosunku publicznoprawnego na Tajwanie, wykorzystywanie lub zainteresowanie dwustronnymi (umownymi) formami
dziaania administracji w Wielkiej Brytanii, Francji, Japonii i Chinach.
Stwierdzajc brak w Chinach jednolitej regulacji dotyczcej umowy
administracyjnej, zwraca si uwag na umowy odnoszce si do: uytkowania ziemi, zamwie pastwowych, zarzdzania przedsibiorstwami pastwowymi, projektw publicznych, bada naukowych.
Podkrela si zainteresowanie w Chinach administracyjnymi aktami
realnymi (administracyjnymi czynnociami faktycznymi), majcymi
charakter publicznoprawny, wykonujcymi kompetencj administracyjn, nie majcymi na celu wywoywanie skutkw prawnych.
340
Recenzje
[14]
Kontrola administracji jest przedmiotem czci V pracy (s. 442 i n.)

i zajmuje wane miejsce w systemie prawa administracyjnego. Jest
pojciem wanym, chocia niejednoznacznym, bdcym przedmiotem sporw w doktrynie. Zasadniczo wyodrbnia si jej dwie sfery:
zewntrzn i wewntrzn. W przypadku kontrolowania administracji
mona wyrni: podmiot kontrolujcy (organ pastwa, organizacja,
obywatel), przedmiot (administracja lub jej pracownik), tre (badanie zgodnoci z prawem lub celowoci), cel (bezpieczestwo pastwa,
ochrona praw lub interesw pastwa, obywatela, jednostki, zapewnienie sprawnego i efektywnego zarzdzania). Wyodrbnia si kontrol:
organu nadrzdnego (sprawujcego wadz), wymiaru sprawiedliwoci, wewntrzn, polityczn, spoeczn. Wan rol odgrywa kontrola
wykonywana w ramach administracyjnego postpowanie odwoawczego i administracyjnego postpowanie skargowego, ktre w Chinach
s uregulowane w dwch odrbnych ustawach. Istot obu postpowa,
o charakterze spornym, jest prawo zaskarenia przez obywatela, osob
prawn lub inna jednostk (inny podmiot), partnera administracji (podmiotu zewntrznego) bdcego stron w postpowaniu, konkretnego
aktu administracji. Wniesione odwoanie lub skarga administracyjna
s rozpatrywane odpowiednio przez odwoawczy organ administracji
albo sd ludowy (sd powszechny). W zwizku z kontrol administracji jest omawiana problematyka odpowiedzialnoci administracji za
szkody powstae wskutek niezgodnych z prawem dziaa oraz odpowiedzialno odszkodowawcza administracji.
Omawiana praca zbiorowa jest podrcznikiem, przeznaczonym
przede wszystkim dla osb studiujcych prawo na chiskich uniwersytetach, co jest widoczne w jej konstrukcji. Jej lektura jest jednak
take poyteczna dla innych czytelnikw zainteresowanych chiskim prawem administracyjnym. Czytelnik europejski naturalnie napotyka barier jzykow w postaci trudnego pisma ideograficznego.
Podczas lektury, jeeli jest on prawnikiem, stopniowo moe si on
jednak przekona, e siatka poj wykorzystywanych w analizie organizacji i funkcjonowania chiskiej administracji wykazuje du
zbieno z terminologi kontynentalnego (europejskiego) prawa administracyjnego, co powoli czyni prac bardziej przystpn. Oczywicie
[15]
Recenzje
341
w terminologii mona take dostrzec wpyw prawa anglosaskiego i japoskiego. Lektura pracy moe by interesujca w szczeglnoci jako
wstp do zapoznania si ze struktur i organizacj chiskiej administracji oraz regulacjami w zakresie szeroko rozumianego postpowania administracyjnego.
Marek Brzeski
Waiguo ji Gang-Ao-Tai Xingzheng Susong Zhidu [The Administrative
Litigation System in Foreign Countries and Hongkong, Macao,
Taiwan District], red. Xue Gangling, Peking University Press,
Beijing 2006 (j. chiski), ss. 505.
Przedmiotem omawianej pracy s wybrane systemy administracyjnego postpowania skargowego. Poprzedzona przedmow i krtkim
wstpem praca skada si z 8 czci, przedstawiajc w nastpujcej
kolejnoci wspczesne systemy: Niemiec, Francji, Japonii, Stanw
Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Hong Kongu, Macao i Tajwanu.
Kada z 8 odrbnych czci zostaa napisana oddzielnie w jzyku
chiskim przez innego autora. Chiski jest take jzykiem przedmowy i wstpu, a take jedynym jzykiem spisu treci i jedynym jzykiem wystpujcym w czciach powiconych Macao i Tajwanowi.
W przypadku Japonii, ktrej terminologia prawnicza w zasadzie jest
zapisywana znakami chiskimi, jzyk japoski mona dostrzec tylko w tytuach prac cytowanych w przypisach. W pozostaych czciach mona znale niemieckie, francuskie i angielskojzyczne
(Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Hong Kong) terminy prawnicze lub nazwy organw, umieszczone w nawiasach obok ich chiskich
odpowiednikw. W przypisach, sporzdzonych oddzielnie dla kadej czci, znajdujemy odesania do najnowszej literatury prawniczej,
wydanej w jzyku chiskim lub jzyku danego krajowego systemu
prawnego. Jzyk chiski jest jzykiem literatury prawniczej cytowanej
w przypisach w czciach powiconych Tajwanowi i Macao (bez wyjtku), a take Hong Kongowi (tylko jedna praca angielskojzyczna).
342
Recenzje
[16]
Hong Kong i Macao obecnie s specjalnymi regionami autonomicznymi Chiskiej Republiki Ludowej. Tak jak w przypadku wielu innych
prac prawniczych wydanych w ostatnich latach w Chinach, przetumaczono chiski tytu pracy na jzyk angielski.
W przedmowie, odnoszc si do zmian zachodzcych podczas
minionych ponad dwudziestu lat w Chiskiej Republice Ludowej
(ChRL), zwraca si uwag na stworzenie stosunkowo kompletnego
prawnego systemu kontroli administracji, obejmujcego systemy dotyczce: odwoania administracyjnego, skargi administracyjnej i odpowiedzialnoci odszkodowawczej pastwa. Natomiast we wstpie,
w ktrym wymieniono autorw poszczeglnych czci pracy, podkrela si szybki rozwj systemw skargi administracyjnej na Zachodzie
w cigu ostatnich 20 lat, podczas gdy dostpne w ChRL materiay ukazuj stan z lat 60/70 XX wieku. Celem pracy zbiorowej, ktrej autorzy
maj za sob dowiadczenie z pracy badawczej w Niemczech, Japonii
i innych krajach, jest z jednej strony przedstawienie nowych i oryginalnych materiaw, a z drugiej pokazanie obcych systemw prawnych
w sposb precyzyjny i kompleksowy.
Prezentacja poszczeglnych krajowych systemw skargowego postpowania administracyjnego rozpoczyna si od zwizego przedstawienia ich aktualnych podstaw prawnych i historycznej ewolucji. Rozdzia
1 dotyczcy systemu japoskiego jest zatytuowany: Historyczna
ewolucja. W pierwszych rozdziaach dotyczcych Niemiec, Macao
i Tajwanu znajdujemy podrozdziay o historycznej ewolucji systemw
administracyjno-skargowych. W przypadku Wielkiej Brytanii pojawia
si zarys historycznego rozwoju systemu kontroli sdowej od XIII wieku. Rys historyczny towarzyszy take przedstawieniu (rozwaaniom
na temat) organizacji sdownictwa i podstaw prawnych rozpatrywania
skarg (spraw) administracyjnych we Francji i w Hong Kongu. W przypadku Hong Kongu, omawiajc prawne podstawy kontroli, nawizano
do ewolucji statusu kolonialnego w ramach systemu prawa stanowionego oraz ewolucji prawa zwyczajowego w Wielkiej Brytanii i na jego
terytorium. W czci powiconej Stanom Zjednoczonym znajdujemy
fragmenty dotyczce zwizkw brytyjskiego i amerykaskiego systemu prawa administracyjnego oraz systemu kontroli sdowej.
[17]
Recenzje
343
Po przedstawieniu podstaw prawnych i rysw historycznych danych

systemw krajowych, zgodnie z okrelonym schematem, s omawiane
w poszczeglnych czciach: ustrj i waciwo sdw administracyjnych lub sdw (innych organw) orzekajcych w sprawach administracyjnych, status prawny strony lub uczestnika administracyjnego
postpowania skargowego, postpowanie dowodowe, rozpatrywanie
i orzekanie w sprawach skarg, wykonywanie orzecze. W poszczeglnych czciach pracy jest przedstawiany przede wszystkim obowizujcy stan prawny. Od czasu do czasu mona tam jednak znale zbiene
lub rozbiene pogldy przedstawicieli krajowych doktryn prawniczych
dotyczce interpretacji danych przepisw prawa. Cytowane jest take
orzecznictwo sdowe w wybranych rodzajach spraw.
W ramach zarysowanego powyej schematu, zgodnie z ktrym, rozwaania rozpoczynaj si od prezentacji aktualnego stanu prawnego
i zwizego rysu historycznego, a kocz na przedstawieniu regulacji w zakresie wykonywania orzecze, wystpuj jednak modyfikacje. Waciwo w sprawach skarg administracyjnych oraz strona lub
uczestnik administracyjnego postpowania skargowego, to tytuy
rozdziaw w czciach powiconych systemom: Niemiec, Francji,
Japonii, Hong Kongu, Macao i Tajwanu. W przypadku Wielkiej
Brytanii wyodrbniono rozdzia o zakresie kontroli sdw i rozdzia
o stronie postpowania sdowego. Jeeli chodzi o Stany Zjednoczone,
to omwiono przesanki sdowej kontroli wynikajce z ustawodawstwa federalnego. Natomiast w rozdziale powiconym stanowi Nowy
Jork przedstawiono zakres stosowania skargi na podstawie regulacji
dotyczcej postpowania cywilnego.
Omawiana praca zostaa przygotowana z myl o chiskim czytelniku. Nie mona jednak nie dostrzec, wynikajcych z porwnania treci poszczeglnych jej czci, walorw poznawczych dla czytelnikw
z innych krajw. Okazuje si bowiem w szczeglnoci, e skodyfikowane administracyjne postpowanie skargowe, regulujce midzy
innymi uprawnienia strony lub uczestnika postpowania administracyjnego, oraz powoanie sdw administracyjnych s charakterystycznymi cechami nie tylko systemw (prawnych) Niemiec i Francji, lecz
take Tajwanu i Macao. W Niemczech i we Francji struktura sdw
344
Recenzje
[18]
administracyjnych jest trjstopniowa, obejmujc odpowiednio sdy

pierwszej instancji, sdy wyszej instancji i Federalny Trybuna (Sd)
Administracyjny (Verwaltungsgerichtshof, Oberverwaltungsgericht
i Bundesverwaltungsgericht Niemcy) oraz sdy administracyjne, apelacyjne sdy administracyjne i najwyszy sd administracyjny Conseil dEtat (Francja). Na Tajwanie, w ramach dwustopniowej
struktury, funkcjonuj trzy wysze sdy administracyjne i Naczelny
(Najwyszy) Sd Administracyjny. Natomiast w Macao, poza Sdem
Administracyjnym, ktry jest jednym z sdw pierwszej instancji, podejmowanie rozstrzygni w sprawach administracyjnych naley take
do waciwoci Sdu Drugiej Instancji i Sdu Ostatniej Instancji.
Administracyjne postpowanie skargowe zostao take skodyfikowane w Japonii. Ponadto, ju zgodnie z przepisami przyjtej w XIX
wieku pierwszej japoskiej konstytucji, rozpatrywanie skarg dotyczcych szkd wyrzdzonych przez funkcjonariusza administracji w drodze wydania niezgodnej z prawem decyzji naleao do waciwoci
sdu administracyjnego. Jednak po II wojnie wiatowej, co podkrelono w pracy, na podstawie przepisw obecnie obowizujcej konstytucji Japonii, zlikwidowano sdownictwo administracyjne. W zwizku
z tym, waciwymi do rozpatrywania skarg administracyjnych w Japo
nii stay si sdy powszechne.
W czci powiconej Hong Kongowi, gdzie prawo mieszkacw
do wniesienia skargi na akty (dziaania lub czynnoci) administracji
i jej funkcjonariuszy wynika z ustawy zasadniczej, jeden z rozdziaw
jest powicony zakresowi rozpatrywania skarg administracyjnych.
Podkrela si jednak, e w przypadku Hong Kongu wystpuj trudnoci w poprawnym terminologicznie przedstawieniu instytucji skargi
administracyjnej. Du rol, jako podstawa prawna postpowania sdowego w sprawach skarg administracyjnych, odgrywaj tam przepisy postpowania cywilnego. Natomiast waciwymi do rozpatrywania
skarg administracyjnych s sdy powszechne oraz organy pozasdowe
w szczeglnoci Administracyjne Kolegium Odwoawcze. Podstaw
prawn rozpatrywania skarg administracyjnych w Hong Kongu stanowi nie tylko prawo stanowione.
[19]
Recenzje
345
Omawiana praca umoliwia porwnanie wybranych europejskich

skodyfikowanych systemw administracyjnego postpowania skargowego (Niemcy, Francja) i systemw anglosaskich (Wielka Brytania,
Stany Zjednoczone) z systemami Wschodniej Azji (Tajwan, Hong
Kong, Macao i Japonia), ktre s w duym stopniu skodyfikowane.
Dziki niej mona take porwnywa systemy prawne Wschodniej
Azji.
Marek Brzeski
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
SprawozdaniA
Konferencja powicona pamici Profesora

Henryka Kupiszewskiego (1927-1994)
Roman Law and Legal Knowledge
W dniu 16 maja 2009 r. odbya si, zorganizowana przez Instytut
Historii Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, konferencja ku czci
Profesora Henryka Kupiszewskiego zatytuowana Roman Law and
Legal Knowledge. Udzia w niej wzili przedstawiciele wielu orodkw uniwersyteckich z kraju i z zagranicy. cznie wygoszono
9 referatw.
Otwarcie konferencji nastpio o godzinie 10.00 w Starej Bibliotece
Uniwersytetu Warszawskiego. Prof. Tomasz Giaro, w imieniu swoim
oraz Dziekana WPiA UW, prof. Krzysztofa Rczki, w jzyku angielskim zwrci si do przybyych ze sowami powitania. W pierwszej
kolejnoci wdziczno za przybycie wyrazi rodzinie prof. Henryka
Kupiszewskiego; jego onie Marii oraz synowi Markowi. Prof. T. Giaro
zwrci uwag na panujc w rodzinie Pastwa Kupiszewskich tradycj naukow podkrelajc, i syn prof. H. Kupiszewskiego rwnie
powici si karierze naukowej, cho w cakowicie innej dziedzinie,
bo w zakresie geografii i informatyki. Nastpnie prof. Giaro powita
uczniw prof. H. Kupiszewskiego; prof. Mari Zabock z UW, prof.
Jana Zabockiego z Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego,
prof. Bronisawa Sitka z Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego. Prof.
T. Giaro podzikowa za przybycie rwnie wszystkim pozostaym
gociom przedstawicielom poszczeglnych orodkw prawa rzymskiego w Polsce i za granic. Wyrazi swoje ogromne zadowolenie
348
Sprawozdania
[2]
z faktu, i zaproszenie przyjo tak wielu wybitnych badaczy prawa antycznego w Europie. Powd do radoci, jak podkreli, by tym
wikszy, e ta konferencja bya ju kolejn powicon pamici prof.
H. Kupiszewskiego.
Nastpnie prof. T. Giaro obj przewodnictwo porannej sesji obrad.
Jako pierwsi swoje referaty wygosili ks. prof. Franciszek Longchamps
de Brier z Uniwersytetu Jagielloskiego Introductory Remarks: Law
Faculty versus Law School oraz prof. Gianni Santucci z Universit degli Studi di Trento, zatytuowany Alterit e identit (vere, apparenti,
false) fra diritto romano e diritti moderni.
Oba referaty wzbudziy due zainteresowanie, czego dowodem
by fakt, i natychmiast po ich wygoszeniu nawizaa si dyskusja.
Rozpocz j dr Jakub Urbanik z UW, ktry podnis problem dotyczcy aspektw dydaktycznych w nauczaniu prawa rzymskiego.
Stwierdzi on, e jedn z najwikszych bolczek w rodowiskach akademickich jest znalezienie odpowiedzi na pytanie o cel studiowania
prawa rzymskiego, podobnie jak i innych nauk historycznych. Gos
w dyskusji zabra rwnie prof. Wojciech Dajczak z Uniwersytetu
Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wyrazi on przekonanie, e rozwizania wskazanego przez dr J. Urbanika problemu naley szuka
w nowych metodach wykadania prawa rzymskiego. Uzna, i bdem byoby kontynuowanie wykadania tego przedmiotu w sposb,
w jaki czyniono to w XVIII wieku. Trzeba raczej szuka nowych drg
nauczania prawa rzymskiego starajc si uczyni t dziedzin prawa
bardziej atrakcyjn dla studentw. Z tymi opiniami zgodzi si prof.
G. Santucci, ktry jednak wyrazi swoj obaw co do moliwoci stworzenia jednego, uniwersalnego modelu nauczania prawa rzymskiego.
Kolejny referat wygosi prof. Alfons Brge z Ludwig-Maximilians
Universitt w Monachium zatytuowany Synchronische und diachronische Rechtsvergleichung als Instrument zur Gewinnung von
Tiefenschrfe. Tezy
wygoszone przez prelegenta wzbudziy szczeglne zainteresowanie Przewodniczcego. Nawizaa si midzy nimi
ywa dyskusja, po ktrej nastpia przerwa na kaw.
Po przerwie obrady w jzyku francuskim poprowadzia prof. Anna
Pikulska-Radomska z Uniwersytetu dzkiego. Jako pierwszy gos
[3]
Sprawozdania
349
zabra prof. Luigi Garofalo z Universit degli Studi di Padova, ktry wygosi referat zatytuowany I giuristi di Roma antica nellEuropa
del domani. Ostatnie wystpienie przed przerw obiadow naleao do prof. Susanne Hhnchen z Freien Universitt w Berlinie, ktra staraa si odpowiedzie na postawione przez siebie pytanie Das
Nachdenken rmischer Juristen ber Vertragstypen Grundlage fr
ein europisches Vertragsrecht?
Po wysuchaniu wszystkich referatw w sesji porannej Przewod
niczca zaprosia zebranych do wzicia udziau w dyskusji.
Obradom wznowionym w ramach sesji popoudniowej przewodniczy, zwracajc si do zebranych w jzyku niemieckim, prof. W. Dajczak
z UAM. Przewodniczcy zapowiedzia prelegentw, a nastpnie gos
odda prof. Wolfgangowi Ernstowi z Universitt Zrich, ktry wygosi
referat na temat Naturalia negotii: Dispositives Gesetzesrecht rmische Anfnge und neuere Entwicklungen. Po wysuchaniu pierwszego
referatu Przewodniczcy zachci zgromadzonych do zabrania gosu
w dyskusji. Kolejny referat LEdit de Caracalla la mesure de luniversalisme romain nalea do prof. Josepha Mlze-Modrzejewskiego
z Universit Paris-I. W jego zastpstwie referat ten wygosi prof. Adam
ukaszewicz z UW. Ostatnimi prelegentami byli: prof. Jan Dirk Harke
z Juilius-Maximilians Universitt w Wrzburgu, ktry w swoim wystpieniu szuka odpowiedzi na pytanie - Haben di Rmer Rechtswissen
geschaffen? oraz prof. Tomasz Giaro z UW Concluding Remarks:
The Lasting Merits of Roman Jurisprudence.
Po wysuchaniu ostatniego referatu gos zabra prof. A. Brge, ktry podzikowa organizatorom za trud woony w przygotowanie koczcego si Sympozjum.
Ostatnim punktem spotkania by wieczorny koncert przygotowany
przez String Quartet Student of The Fryderyk Chopin University of
Music in Warsaw, ktry odby si w Paacu Tyszkiewiczw i Potockich
na Krakowskim Przedmieciu w Warszawie.
Renata Kamiska
* Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego.
350
Sprawozdania
[4]
VII Lubelskie Sympozjum Naukowe

Ochrona bezppieczestwa i porzdku
publicznego w prawie rzymskim,
Lublin 20-22 maja 2010 r.
W dniach 20-22 maja 2010 r. na Uniwersytecie Marii CurieSkodowskiej w Lublinie odbyo si VII Lubelskie Sympozjum
Naukowe na temat rzymskiego prawa karnego. W roku obecnym odbyo si ono pod hasem Ochrona bezpieczestwa i porzdku publicznego w prawie rzymskim. Konferencj zorganizoway wsplnie
dwie katedry UMCS: Katedra Prawa Rzymskiego i Zakad Historii
Staroytnej przy wspudziale Katedry Prawa Rzymskiego KUL.
Obrady otworzy jeden z gospodarzy konferencji, dr hab. prof.
UMCS Krzysztof Amielaczyk, ktry powita goci i przypomnia pokrtce histori lubelskich sympozjw. Prof. Amielaczyk przewodniczy take pocztkowi pierwszej sesji obrad.
Pierwszy referat wygosia dr Hanna Appel (UMK), nosi on tytu Ustawy Gajusza Grakcha o charakterze prewencyjnym: ne quis
in iudicio circumveniatur oraz de capite civis. Kolejne prelekcje
w tej sesji wygosili: dr Henryk Kowalski (UMCS) Ustawodawstwo
Pompejusza w zakresie ochrony porzdku publicznego w 52 roku p.n.e.,
dr Marzena Dyjakowska (KUL) Ochrona bezpieczestwa i porzdku
publicznego a rzymskie ustawy o obronie majestatu.
Od tego momentu, do koca pierwszego dnia obrad, ich przewodnictwo obja prof. dr hab. Maria Zabocka, Kierownik Katedry Prawa
Rzymskiego Uniwersytetu Warszawskiego.
T cz obrad rozpocz prof. Krzysztof Amielaczyk, Sicarii
zjawisko rzymskiego bandytyzmu w okresie pnej republiki rzymskiej.
Referent przedstawi sposoby walki z rozprzestrzenianiem si przemocy u schyku republiki rzymskiej. Po wygoszeniu wszystkich odczytw w tej sesji, prowadzca otworzya dyskusj.
W drugiej czci sesji wygoszono kolejne referaty. Rozpocza dr
Elbieta Loska (UKSW) tekstem Contra tribunum plebis furiosum
et audacem. Spory midzy urzdnikami zagroeniem dla bezpiecze-
[5]
Sprawozdania
351
stwa republiki?. Nastpnie dr Paulina wicicka (UJ) wygosia referat

Propter tranquillitatem animorum civium et securitatem publicam.
Grecka myl, obyczaje i religia jako zagroenie dla republikaskich
obyczajw i porzdku publicznego. Wzbudzi on kontrowersje podczas
dyskusji. Dr Przemysaw Kubiak (U) mwi na temat: Ograniczanie
ius vitae ac necis wacicieli niewolnikw na przykadzie wymierzania kar wykonywanych na arenie, analizujc tekst D. 48,8,11,1-2.
T sekcj zakoczya dr Joanna Misztal-Konecka (KUL), z referatem Civitas interdicta monachis. Mnisi zagroeniem dla porzdku
publicznego? Take po tej czci obrad odbya si dyskusja. Cenna
w niej bya zwaszcza moliwo obserwacji rnic w podejciu do interpretacji tekstw rdowych pomidzy historykami a prawnikami.
Rnica ta moe zaowocowa w przyszoci szerszym spojrzeniem na
zachowane rda u obu stron dyskusji.
Drugi dzie sympozjum otworzy gospodarz, prof. dr hab. Marek
Kuryowicz, kierownik Katedry Prawa Rzymskiego UMCS.
Drugiej sesji obrad przewodniczy ks. prof. dr hab. Antoni Dbiski,
Kierownik Katedry Prawa Rzymskiego Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego. Jako pierwszy tego dnia referat wygosi prof. dr hab.
Marek Kuryowicz (UMCS), Publiczne porzdki i nieporzdki pogrzebowe we wczesnym cesarstwie rzymskim. Dr Maciej Joca (KUL)
mwi o cesarskich regulacjach prawnych dotyczcych grobowcw
w prelekcji Zmartwychwstanie Chrystusa a nietykalno grobu
w wietle Inskrypcji z Nazaretu. Kolejne referaty w tej sekcji przedstawili: dr Aldona Jurewicz (UWM), Hospitium i patrocinium
w Lex Coloniae Genetivae Iuliae (c.130-131) oraz mgr Klaudia Jerz
(UMCS), Suby porzdkowe w komediach Plautusa. Po wysuchaniu
referatw ks. prof. Dbiski otworzy i moderowa dyskusj.
Kolejnej czci obrad przewodniczya Anna Pikulska-Radomska,
kierownik Katedry Prawa Rzymskiego Uniwersytetu dzkiego. Jako
pierwszy wystpi dr Ireneusz Jakubowski (U), Z zagadnie furtum w Instytucjach Gajusa i Instytucjach Justyniana. Po nim referat
Wykonawcy kary mierci w pastwie rzymskim wygosia mgr Anna
Pawowska (ALK). Kolejnym prelegentem by mgr Andrzej Chmiel
(UMCS), Ochrona bezpieczestwa wacicieli niewolnikw w wie-
352
Sprawozdania
[6]
tle SC Silanianum zagadnienia dowodowe. Nastpnie mgr Tomasz

Tadajczyk (U) przedstawi sytuacj medykw w staroytnoci w tekcie Przywileje lekarzy a ochrona porzdku publicznego w staroytnym Rzymie. Po zakoczeniu referatw, przewodniczca otworzya
dyskusj.
Trzeci sesj obrad moderowa prof. dr hab. Jan Zabocki,
Kierownik Katedry Prawa Rzymskiego Uniwersytetu Kardynaa
Stefana Wyszyskiego w Warszawie. Pierwszy referat przedstawi mgr
Tomasz Bany (U), Wybrane problemy operacji policyjnych armii
rzymskiej. Historyczne podejcie w tej sekcji prezentowa dr Dariusz
Sapek (UMCS), ktry mwi o widowiskach sportowych (Spectaculi
spectantes o milczeniu rde i naturze prawa rzymskiego). Dr Jacek
Wiewiorowski (UAM) referowa na temat Ochrony porzdku publicznego jako przesanki reform zarzdu prowincjonalnego za Justyniana
Wielkiego w latach 535-536. Dr Anna Tarwacka (UKSW) przedstawia przebiego Werresa w referacie In conspectu legum libertatisque moriatur. Sprawa Publiusa Gaviusa a kompetencje namiestnika
do ochrony porzdku publicznego w prowincji. Dr Renata wirgoSkok (URz) zaja si Prawnokarn ochrona granic gruntw pastwie
rzymskim, a dr Adam wito (UWM) Rol agentes in rebus w wykrywaniu i zwalczaniu spiskw przeciwko wadzy cesarskiej w pnym
Cesarstwie Rzymskim. Obrady tej sekcji zamkn mgr Piotr Koodko
(UwB), omawiajc kompetencje prefekta (Praefectus vigilum jako
stranik bezpieczestwa publicznego w staroytnym Rzymie). Nad
przedstawionymi referatami odbya si dyskusja.
Na koniec drugiego dnia konferencji odbya si inscenizacja fragmentu sztuki Plauta onierz Samochwa, a po niej prezentacja walk
gladiatorw przygotowana przez Koo Naukowe Amatorw Antyku
dziaajce przy Zakadzie Historii Staroytnej UMCS.
Elbieta Loska
[7]
Sprawozdania
353
Convegno internazionale Diritto romano

privato e diritto romano pubblico: teoria e
pratica. Xiamen, Chiny, 23-27 padziernika 2010 r.
W dniach 23-27 padziernika 2010 r. w Xiamen w poudniowochiskiej
prowincji Fujian odbyo si Convegno internazionale Diritto romano
privato e diritto romano pubblico: teoria e pratica.
Jzykami konferencji byy woski, angielski i chiski, a dokadnie mandaryski.
Obrady rozpoczy si 25 padziernika. W poprzednich dniach, ktre miay by powicone na zwiedzanie, plany pokrzyowao nadejcie tajfunu.
Organizator konferencji, Profesor Xu Guodong z Uniwersytetu
w Xiamen, otworzy obrady i przewodniczy pierwszej sesji. Pierwszy
referat wygosi Profesor Massimiliano Madio z Universit di Bari,
ktry mwi na temat podatkw: Lo stipendium. Riflessioni di natura
giuridica ed incertezze interpretative. Pani Profesor Maria Zabocka
z Uniwersytetu Warszawskiego przedstawia refleksje dotyczce zasad
prawa rzymskiego stanowicych podstaw nauki prawa: Il diritto romano caposaldo teoretico della giurisprudenza. Nastpnie Profesor
Jan Zabocki z Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego
w Warszawie omwi problematyk aktw prawnych uchwalanych na zgromadzeniach: Leges votate nelle assemblee popolari.
Ostatni referat wygosi Wang Yingying z Universit di Macao na temat Lobbligazione in solidum nelle actiones adiecticiae qualitatis
e la sua diffusione nei codici civili moderni del sistema romanistico.
W dyskusji poruszano midzy innymi zagadnienia zwizane z przejciem od republiki do pryncypatu i zmianami podatkowymi, a take
z walk plebejuszy o prawa polityczne.
Obradom w sesji porannej 26 padziernika przewodniczya
Pani Profesor Maria Zabocka. Referat na temat opieki i kurateli,
The Enlightenment of Tutela and Cura in Roman Law to Modern
Guardianship, wygosia Nina z Uniwersytetu w Xiamen. Chen
Bangfeng mwi o marnotrawcach The Prodigus of Roman Law:
Rules and Principles. Profesor Xu Guodong wygosi referat Parens
354
Sprawozdania
[8]
patriae in diritto romano. O maestwach cesarza Nerona mwia

dr Anna Tarwacka z Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego
w Warszawie: Le vicende matrimoniali di Nerone nella luce della legislazione di Augusto. Obrady podsumowane zostay w dyskusji.
Sesj popoudniow prowadzi Profesor Jan Zabocki. Chen
Xiaoyuan z Uniwersytetu w Xiamen omwi adopcj: Adoptive Ideals
Reflected in Requirements for Adoption in Roman LawReference to
Gaius Institutions, Justinians Codex and Corpus iuris civilis digesta. Ruan
Huiling
z
II Universit
di Roma
Tor Vergata zaja si fundacjami dobroczynnymi: I fondi benefici nel diritto romano. Qi Yun
z Uniwersytetu w Xiamen wygosi referat Esegesi di D.45,1,72 pr.
Sul principio della divisibilit della compensazione dell inadempimento delle obbligazioni indivisibili. Na koniec Huang Wenhuang
przedstawi zagadnienie Hypothetical Causation in Tort Law: a Modern
Perspective on Roman Problem, po czym nastpia dyskusja.
Obradom 27 padziernika przewodniczy Profesor Massimiliano
Madio. Referat na temat Due categorie moderne e tre piani dei pensieri romani: il problema causale e astratto di trasferimento della propriet wygosi Lou Aihua z Uniwersytetu w Xiamen. Nastpnie Wang
Na z Uniwersytetu w Xiamen mwia o poczeniu w wystpieniu
zatytuowanym The Principal Thing and the Accessory Thing in Roman
Law. Sesj zakoczya dyskusja. Cao obrad podsumowa Profesor
Xu Guodong wyraajc zadowolenie z przebiegu konferencji. Za
trud woony w organizacj i przyjcie goci wyrazili wdziczno
Massimiliano Madio i Maria Zabocka. Profesor Jan Zabocki zaproponowa zorganizowanie kolejnego spotkania naukowego, zapraszajc
uczestnikw do Warszawy.
Uczestnicy mieli moliwo zwiedzenia przepiknej wyspy
Gulangyu znanej jako Wyspa Fortepianw, buddyjskiej wityni
Nanputuo i ogrodu botanicznego, a take obserwowania ceremonii parzenia herbaty.
Anna Tarwacka
Zeszyty Prawnicze
UKSW 10.2 (2010)
Uniwersytet w Biaymstoku
ROMANISTYKA POLSKA W LATACH 1918-1945

(PRZEGLD BIBLIOGRAFII)
Wstp
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie dorobku naukowego badaczy polskich zajmujcych si prawem rzymskim w latach
1918-1945. W romanistyce polskiej brak jest caociowego zestawienia prac opublikowanych we wspomnianym okresie. Co prawda, ukaza si artyku Rafaa Taubenschlaga, Gli studi di diritto romano in
Polonia nel secolo XX, [w:] Gli Studi Romani nel Mondo, t. III, Roma
1936, s. 247-268, prezentujcy twrczo romanistw polskich, ale
jego autor skoncentrowa si gwnie na omwieniu waniejszych
prac. Prb kompleksowego ukazania dorobku przedstawicieli nauki polskiej podj Juliusz Wisocki, Dzieje nauki prawa rzymskiego
w Polsce, Warszawa 1945, s. 85-115. Zgodnie ze sowami autora wyraonymi we Wstpie, opracowanie to miao by jedynie krtkim
szkicem bibliograficzno-informacyjnym, ktre z uwagi na trudnoci
w dostpie do wielu pozycji, powinno zosta uzupenione w przyszoci. Przywoanej pracy J. Wisockiego nie mona jednak uzna za
udan z wielu wzgldw1, nie tylko tych zasygnalizowanych przez samego autora.
Por. rec. Z. Lisowski, CPH 1/1948, s. 189-194 i Wyjanienie CPH 2/1949,
s. 501-502.
1
356
[2]
Dies a quo okresu zakrelonego w temacie opracowania wyznacza

odzyskanie przez Rzeczpospolit Polsk niepodlegoci, dies ad quem
stanowi natomiast zakoczenie II wojny wiatowej. Do takiego wyboru ram czasowych skania potrzeba uwzgldnienia, poza publikacjami
ogoszonymi w okresie midzywojennym take kilkunastu prac, ktre
ukazay si w latach 1939-1945. Podkreli przy tym naley, i opracowania wydane w 1945 r. zostay ju wykazane przez Mari Zabock
w pracy Romanistyka polska po II wojnie wiatowej, Warszawa 2002,
ss. 200. Niniejszy przegld bibliografii ma na celu czciowe wypenienie luki istniejcej w polskiej literaturze romanistycznej, obejmujcej lata 1900-1945. Stanowi on zarazem przyczynek do ogoszenia
penego zestawienia osigni romanistyki polskiej we wspomnianym
okresie.
W latach 1918-1945 autorzy prezentowali swoje prace naukowe
w formie monografii, artykuw zamieszczanych w czasopismach
krajowych i zagranicznych, w rnych ksigach pamitkowych i jubileuszowych, wydawnictwach encyklopedycznych, materiaach pokonferencyjnych czy te sprawozdaniach z dziaalnoci towarzystw
naukowych. Majc na uwadze fakt, e zagadnieniami zwizanymi
z prawem staroytnego Rzymu zajmowali si take historycy prawa
i filologowie klasyczni, starano si uwzgldni, moliwie najdokadniej, rwnie i pozycje bibliograficzne, by moe mniej znane romanistom. Przywoane zostay te najwaniejsze prace dotyczce innych ni
prawo rzymskie praw antycznych oraz polskiej papirologii prawniczej.
Zaznaczy naley, i zdecydowana wikszo ogaszanych opracowa
bya rwnie wydawana w postaci osobnych odbitek. Nie uwzgldniono ich w prezentowanym przegldzie. Pisownia tytuw poszczeglnych prac pozostawiona zostaa w jej oryginalnym brzmieniu. Wykaz
skrtw zamieszczono na kocu pracy.
Systematyka opracowania nawizuje do wczeniejszych publikacji
tego typu autorstwa Janusza Sondla2 i Marii Zabockiej3, std prace
2
Polnische Romanistik in den vergangenen fnfunddreiig Jahren. Abri einer
Bibliographie, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego 543, Prace
Prawnicze 86/1980, s. 133-168.
Romanistyka polska po II wojnie wiatowej, Warszawa 2002, ss. 200.
[3]
Romanistyka polska w latach 1918-1945
357
przedstawiono wedug dziaw: I. Dziea oglne, podrczniki i skrypty; II. Wydawnictwa pomocnicze; III. Historia rde; IV. Ochrona
praw prywatnych; V. Prawo osobowe i czynnoci prawne; VI. Prawo
rodzinne; VII. Prawo rzeczowe; VIII. Zobowizania; IX. Prawo spadkowe; X. Prawo i proces karny; XI. Prawo publiczne; XII. Filozofia
prawa, metodologia i doktryny politycznoprawne; XIII. Znaczenie
prawa rzymskiego; XIV. Ocena dorobku romanistw.
I. Dziea oglne, podrczniki i skrypty
Odzyskanie niepodlegoci przez Pastwo polskie stworzyo nowe
moliwoci dziaania dla uniwersytetw. Niektre z nich dopiero rozpoczynay swoj aktywno na polu dydaktyczno-naukowym. Wraz
z odradzajcymi si, jak i nowo tworzonymi po zakoczeniu wojny
wydziaami prawa, odywa zaczo take prawo rzymskie. Jedn
z najpilniejszych potrzeb byo przygotowanie dla studentw odpowiednich podrcznikw, ktre pozwoliyby na naleyte przygotowanie
si do egzaminu z prawa rzymskiego.
W roku 1919 spod pira znakomitego prawnika Stanisawa Wrb
lewskiego, wyszed w Krakowie drugi tom Zarysu wykadu prawa
rzymskiego. Prawo rzeczowe, ss. 200. Stanowi on kontynuacj wczeniej wydanego pierwszego tomu wspomnianego Zarysu, pt. Historya
stosunkw wewntrznych Rzymu i rde prawa. Losy prawa rzymskiego po mierci Justyniana. Nauki oglne rzymskiego prawa prywatnego4, Krakw 1916, ss. 531. Niestety, wietnie zapowiadajca si prba
kompleksowego opracowania prawa staroytnych Rzymian nie zostaa przez autora doprowadzona do koca.
Pierwszymi publikacjami obejmujcymi caociowy wykad prawa
rzymskiego byy kolejne, pomiertne ju wydania Pandektw, autorstwa Fryderyka Zolla starszego. W 1920 r. nakadem ksigarni Jzefa
Czerneckiego ukazay si w Warszawie-Krakowie: Rzymskie prawo
prywatne (Pandekta), t. I: Historja prawodawstwa rzymskiego. Cz
I: Historja organw prawodawczych w pastwie rzymskiem (w krtRec. R. Kuratw, GSW 44.30/1916, s. 355.
358
[4]
kiem streszczeniu); Cz II: Historja rde rzymskiego prawa prywatnego, wyd. 4, ss. 143; Rzymskie prawo prywatne (Pandekta), t. II A:
Cz oglna, wyd. 4, ss. 127; Rzymskie prawo prywatne (Pandekta),
t. III A: Prawo rzeczowe, wyd. 4, ss. 102; Rzymskie prawo prywatne
(Pandekta), t. IV A: Zobowizania5, wyd. 2, ss. 105; Rzymskie prawo
prywatne (Pandekta), t. V A: Prawo familijne i spadkowe6, ktre opracowa (s. 1-79) i uzupeni (s. 80-164) Zygmunt Lisowski. Nastpnie,
dziki staraniom Tomasza Sotysika pojawiy si skrty przywoanych
powyej tomw, a mianowicie: t. I: rda rzymskiego prawa prywatnego, Warszawa-Krakw 1922, ss. 16; t. II: Cz oglna, WarszawaKrakw, ss. 74; t. III: Prawo rzeczowe, Warszawa-Krakw 1922,
ss. 64; t. IV: Zobowizania, Warszawa-Krakw 1923, ss. 79. Wszystkie
wydania skrcone wraz z ostatnim, pitym tomem Pandektw ogoszone zostay drukiem w publikacji zatytuowanej: F. Zoll (starszy),
Z. Lisowski, Rzymskie prawo prywatne. Skrt7, opracowa dr T. Soty
sik, Warszawa-Krakw 1923, ss. 332.
Konieczno szybkiego dostarczenia suchaczom studiw prawniczych podrcznikw do prawa rzymskiego spowodowaa, e w wielu
orodkach akademickich korzystano z tumacze prac zagranicznych
autorw. I tak, Franciszek Witkowski dokona przekadu niemieckiego podrcznika Karla von Czyhlarza, Lehrbuch der Institutionem
des rmischen Rechtes, ktry ukaza si w polskim wydaniu jako
Instytucye prawa rzymskiego, wyd. 1, Lww 1920, ss. 410; wyd. 28,
Warszawa 1923, ss. 544. Wsplnym staraniem Rafaa Taubenschlaga
i Wodzimierza Kozubskiego opublikowana zostaa praca Instytucje,
historja i system rzymskiego prawa prywatnego9, Warszawa 1925,
ss. 754. Stanowia ona tumaczenie z 17-go, pomiertnego ju wydania podrcznika Rudolfa Sohma, Institutionen, Geschichte und System
Rec. R. Longchamps de Brier, PPiA 45/1920, s. 312; t. I do IV A.
Rec. R. Longchamps de Brier, PPiA 47.4-6/1922, s. 165.
Nota R. Longchamps de Brier, PPiA 49.1-3/1924, s. 89.
Rec. Z. Lisowski, RPiE 3.4/1923, s. 633-636.
Rec. Z. Lisowski, RPEiS 5.4/1925, s. 1053-1055; R. Longchamps

PPiA 50.4-6/1925, s. 172-173.
9
de
Brier,
[5]
359
des rmischen Rechtes, w opracowaniu Ludwiga Mitteisa i Leopolda

Wengera. Z kolei wykadowca Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Henryk Insadowski, odda do rk polskiego czytelnika Histori prawa rzymskiego10, t. I, Lublin 1927, ss. 299; t. II, Lublin 1928, ss. 294,
bdc tumaczeniem 3 wydania rosyjskiej pracy Josifa Alekseevica
Pokrovskiego, Istoria rimskogo prava.
Kolejne opracowanie podrcznikowe stanowiy ogoszone przez
R. Taubenschlaga, Instytucje i historja rzymskiego prawa prywatnego11, Krakw 1934, ss. 320. Praca ta doczekaa si nastpnych wyda, ktrych autorami byli ju wsplnie R. Taubenschlag i W. Kozubski
(wyd. 2: Historia i instytucje rzymskiego prawa prywatnego12, Warszawa-Krakw 1938, ss. 318; wyd. 3, Warszawa 1945, ss. 240)13. Wspomnie
naley rwnie o pracy adwokata z Nowego Scza Stanisawa Gold
bergera, Prawo rzymskie, Lww 1934, ss. 62, opublikowanej w ramach serii Bibljoteczki Filomaty nr 9.
Uczeni polscy recenzowali take podrczniki zagraniczne14.
Niewtpliwie cech charakterystyczn okresu omawianego w niniejszym opracowaniu stanowi znaczna ilo rnych skryptw
powielanych litograficznie. Ich pojawienie si w wielu orodkach uniwersyteckich zwizane byo z jednej strony z brakiem podrcznikw,
ktrych autorami byyby osoby ex professo zajmujce si prawem
rzymskim, z drugiej natomiast z trudnociami w zdobyciu wymienionych wczeniej prac, wydawanych w do ograniczonym nakadzie.
Nie dziwi zatem spora liczba skryptw, ktrych publikowaniem i dys10
Por. te H. Insadowski, Uzupenienie do Historii prawa rzymskiego Pokrowskiego,
t. I i II, Lublin 1946, ss. 32.
Rec. H. Insadowski, PPiA 59.1/1934, s. 160-163.
11
Nota, Prawo 14.5-6/1937, s. 134.
12
Wyd. 4, Warszawa 1947, ss. 366.
13
Z. Lisowski, RPEiS 5.4/1925, s. 1056-1058, [z:] L. Wenger, Institutionem

des rmischen Zivilprozessrechts, Mnchen 1925; t sam prac recenzowa te
M. Allerhand, PPiA 52/1927, s. 387-388; I. Koschembahr-yskowski, PPiA
53/1928, s. 578, [z:] E. Cuq, Manuel des institutions juridiques des Romains, 2 edition,
Paris 1928; F. Bossowski, RPEiS 18.1/1938, s. 1-3, [z:] E. Weiss, Grundzge der
rmischen Rechtsgeschichte, Reichenberg 1936.
14
360
[6]
trybucj zajmowali si gwnie sami studenci. Prace te mieciy czasami adnotacje o tym, e zostay przejrzane i s polecane do nauki przez
prowadzcego wykad prawa rzymskiego, chocia zdarzay si take
przypadki wydawania ich bez jakiejkolwiek autoryzacji. Do opracowa tego typy nale:
w orodku krakowskim: Rzymskie prawo familijne. Wedug wykadw Prof. Dr. St. Wrblewskiego (s. 1-88); Rzymskie prawo spadkowe (s. 89-248), Krakw 1918.
w orodku lwowskim: Juliusz Rappaport-Rodkowski, Pandekta:
Zobowizania (Cz oglna i szczegowa), wyd. 215, Lww 1920,
ss. 159; wyd. 3, Lww 1935, ss. 148; Prawo rzeczowe. Wedle stenogramu wykadw uniwersyteckich Prof. dr. Leona Piniskiego wyda
adw. dr. J. Rodkowski, Lww 1927, ss. 319; Prawo rzymskie prywatne: Cz oglna. Wedle stenogramu wykadw Prof. dra Leona
Piniskiego wyda adw. dr. J. Rodkowski, Lww 1928, ss. 389; Prawo
rodzinne rzymskie16. Wedug wykadw Prof. dra Leona Piniskiego,
opracowa W. Osuchowski, Lww 1931; W. Osuchowski, Prawo rzymskie. Prawo rzeczowe17, Lww 1931, ss. 81; Prawo rzymskie, zeszyt I:
Historia rde18, opracowa mgr Adam Wojtunik, Lww 1936, ss. 88;
System prawa rzymskiego: cz. I: Historia rde, opracowali J. L.
i Z. K., Lww 1937, ss. 22; cz. II: Oglna; cz. III: Prawo rzeczowe,
opracowa J. Lewicki, Lww 1936, ss. 52; cz. IV: Zobowizania, opracowa J. Lewicki, Lww 1936, ss. 62; cz. V: Prawo familijne; cz. VI:
Prawo spadkowe, opracowa J. Lewicki, Lww 1937, ss. 59; cz. VII:
Proces cywilny, opracowali J. L. i Z. K., Lww 1937, ss. 15.
Wyd. 1, Lww 1914, ss. 159.
15
Nie podaj liczby stron, gdy nie udao mi si dotrze do tego opracowania.
W bibliografii prac L. Piniskiego sporzdzonej przez W. Osuchowskiego (Ksiga
pamitkowa ku czci Leona Piniskiego, t. II, Lww, s. 446), nie ma informacji
o objtoci tej pracy.
16
W czasopimie Prawo 8.7/1931, s. 410, znajduje si informacja, e

Towarzystwo Biblioteki Suchaczy Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie
opublikowao ponadto skrypty: Cz oglna (z. III) i Proces (z. VIII) w nowym
opracowaniu W. Osuchowskiego. Do prac tych nie miaem jednak dostpu.
17
Por. przegld pimiennictwa, Prawo 13.5-6/1936, s. 195-196.
18
[7]
361
w orodku warszawskim: Prawo rzymskie. Systematu cz pierwsza wedug wykadu w sem. letnim r. ak. 1919/20, z. 1, Warszawa 1921,
s. 1-168; Prawo rzymskie. Systematu cz. 1a (oglna), z. 2, Warszawa
1921, s. 171-346; Prawo rzymskie. Systematu cz. 2a, z. 2, Warszawa
1921, ss. 232; Prawo rzymskie. Systematu cz. 3a, z. 1, Warszawa
1921 (Prawo spadkowe, ss. 104; Zobowizania, cz. oglna, ss. 72;
Zobowizania cz. szczegowa, ss. 96); Dzieje prawa rzymskiego.
Opracowane przez studentw Wydziau Prawa i Nauk Politycznych,
Warszawa 1921, ss. 339 i kolejne wydanie, Warszawa 1923, ss. 343;
Prawo rzymskie. Systemat. Opracowane wedug wykadw prof.
I. yskowskiego, Warszawa 1923, ss. 767; Prawo rzymskie. Systemat.
Cz. oglna. Opracowano na podstawie wykadw uniwersyteckich
prof. I. Koschembahr-yskowskiego, wyd. 7, Warszawa 1925, s. 1-306
i Prawo rzymskie. Systemat II. Cz szczegowa, Warszawa 1925,
s. 307-767; Prawo rzymskie. Dzieje, wyd. 7, Warszawa 1927, ss. 272;
Prawo rzymskie, t. I: Dzieje, Warszawa 1931, ss. 264; t. II: Systematu
cz oglna, Warszawa 1931, ss. 321; t. III: Systematu cz szczegowa, Warszawa 1931, ss. 484.
w orodku wileskim: Prawo prywatne rzymskie. Skrypt z wykadw Prof. dr. F. Bossowskiego opracowany przez J. Ejnik. Skrypt
sprawdzony i zaaprobowany przez F. Bossowskiego, b.m. (Wilno)
1931, ss. 190; Zobowizania w rzymskiem prawie prywatnem. Wedug
wykadw F. Bossowskiego opracowa J. Wasilewski, Wilno 1933,
ss. 84 i kolejne wydanie pt. Zobowizania. Skrypt rzymskiego prawa
prywatnego, Wilno 1936, ss. 85; Rzymskie prawo spadkowe i familijne. Skrypt wedug wykadw Prof. dr. Fr. Bossowskiego opracowa
I. Lejbenberg, Wilno 1934, ss. 72; Prawo familijne i spadkowe w rzymskiem prawie prywatnem. Z wykadw Prof. dr. Fr. Bossowskiego opracowali Ch. Szejnker i Ch. Sz. Rozenberg, Wilno 1934/1935, ss. 58.
Wybuch II wojny wiatowej przerwa na kilka lat moliwo publikowania na terytorium okupowanej Polski kolejnych prac naukowych.
Odnotowa jednak naley, i poza granicami naszego kraju pojawiay si skrypty z prawa rzymskiego przeznaczone dla studentw polskich pobierajcych nauk w Szwajcarii. W opracowaniu Jerzego
Gawendy ukazay si: Historia rde prawa rzymskiego (Wykady
362
[8]
Uniwersyteckie, z. 6), Grangeneuve 1941, ss. 34; Histoire des sources

du Droit Romain, traduit par Joseph Zioo (Wykady Uniwersyteckie,
z. 9), Grangeneuve 1941, ss. 41; Droit des Obligations, traduit par Michel
Goldin et Georges Konin-Piotrowski (Wykady Uniwersyteckie,
z. 30), Fribourg 1941, ss. 58. Zbigniew Szychowski opracowa natomiast
Rmisches Recht, Teil 2: Obligationrecht (Wykady Uniwersyteckie,
z. 54), Fribourg 1943, ss. 62; Teil 3: Familien und Erbrecht (Wykady
Uniwersyteckie, z. 56), Fribourg 1943, ss. 62.
Z prac o charakterze oglnym nie bdcych podrcznikami w pierwszym rzdzie wymieni naley monografie autorstwa R. Taubenschlaga:
Das rmische Recht zur Zeit Diokletians19, BIAP 1919-1920, II partie, s. 141-281; (streszczenie), Prawo rzymskie w epoce Dioklecjana,
SPAU 25.10/1920, s. 12 oraz pierwszy tom20 monumentalnego dziea The Law of Greco-Roman Egipt in the Light of the Papyri 332 B.C.
640 A.D.21, wyd. 1, New York 1944, ss. 487.
19
Rec. P. de Francisci, BIDR 33.1-3/1923, s. 248-255; E. Albertario, AG
92/1924, s. 104-107.
Drugi tom ukaza si w Warszawie w 1948 r., ss. 124.
20
Rec. H. J. Bell, The Journal of Hellenic Studies 64/1944, s. 109-111 i Classical

Review 59.1/1945, s. 25-26; A. Berger, Biuletyn Prawniczy Stowarzyszenia
Prawnikw Polskich w Stanach Zjednoczonych 1944, s. 38-40; Historia Judaica
6/1945, s. 207-208 i Aegyptus 25.1-2/1945, s. 117-130; A. E. R. Boak, American
Historical Review 50/1944, s. 106-107; E. F. Bruck, Harward Law Review 58/1944,
s. 144-149; S. Kuttner, The Catholic Historical Review 30/1944, s. 322-323; J.
Quasten, Traditio 2/1944, s. 519-522; A. Segr, Byzantion 17/1944-1945, s. 399407; C. B. Welles, American Journal of Archaeology 48/1944, s. 399-400; H. J.
Wolff, Lawyers Guild Review 4/1944, s. 47-48 i American Journal of Philology
66/1945, s. 327-330; J. L. Kunz, Illinois Law Review 40/1945, s. 156-158; F. W.
Weber, Greece and Rome 14.41-42/1945, s. 93; E. M. Husselman, Classical
Journal 42/1946, s. 57-58; H. F. Jolowicz, Journal of Roman Studies 36/1946, s.
202-204; N. Lewis, Classical Weekly 40/1946, s. 39; E. Rabel, JJP 1/1946, s. 120122; M. Radin, Classical Philology 41/1946, s. 165-168; M. Humbert, Latomus
6/1947, s. 399-400 i Revue des tudes grecques 61/1948, s. 282-283; H. LvyBruhl, Revue Philologique 3/1947, s. 193; V. Arangio-Ruiz, Doxa 1.3/1948, s.
252; E. J. Nadel, Nowyj trud po elliniczeskomu prawu, Wiestnik Driewniej Istorii
2/1948, s. 110-116; W. Peremans, Revue Belge de Philologie et dHistoire 26/1948,
s. 259-260; G. A. Petropulos, Bibliotheca Orientalis 5.3-4/1948, s. 90-93; C.
21
[9]
363
Krakowski romanista planowa rwnie opublikowanie obszernego

dziea Prawo w pismach Ojcw Kocioa, traktujcego o prawie w literaturze patrystycznej. Drukiem ogoszone zostay jednak tylko streszczenia rezultatw prac przygotowawczych do wydania wspomnianej
monografii, a mianowicie: Prawo w pismach Ojcw Kocioa, cz. I:
Prawo rzymskie, greckie i hebrajskie w pismach Nowego Testamentu,
SAU 23.9/1918, s. 9-12; cz. II: Prawo w pismach Ojcw apostolskich, SAU 24.3/1919, s. 13-14; cz. III: Prawo w literaturze apologetycznej II wieku, SAU 24.9/1919, s. 6.
Do tego dziau zaliczy mona take dzieo Franciszka Smolki
i Jerzego Manteuffla, Papyrologja (Bibljoteka Filomaty nr 4), Lww
1933, ss. 238 oraz wydane w ramach Wielkiej Historii Powszechnej
(t. II i III) prace: Tadeusz Waek-Czernecki i Stanisaw Witkowski,
Dzieje greckie, Warszawa 1934, ss. 1112; Ludwik Piotrowicz, Dzieje
rzymskie, Warszawa 1934, ss. 878.
II. Wydawnictwa pomocnicze
Z wydawnictw pomocniczych wskaza naley na znaczn liczb
zrnicowanych pod wzgldem jakoci repetytoriw: B. Andrzejowski,
Repetytorjum historji prawa rzymskiego w formie pyta i odpowiedzi
wedug najnowszych podrcznikw i wykadw uniwersyteckich dla kandydatw egzaminu prawno-histor. i rygorozantw, wyd. 2 (Bibljoteka
Repetytorjw Prawniczych, t. III), Lww 1921, ss. 23; Zobowizania
(rzymskie). Jako repetytorjum do egzaminw i rygorozw prawniczych
na podstawie wykadw uniwersyteckich i dzie systematycznych opracowali Dr. B. Andrzejowski (cz oglna) Dr. M. Bodyski (cz
szczegowa), (Bibljoteka Repetytorjw Prawniczych, t. VIII), Lww
1922, ss. 56.
Maksymilian Bodek, posugujcy si pseudonimem Marian Bo
dyski wyda nastpujce opracowania: Prawo rzeczowe rzymskie.
Repetytoryum do egzaminw i rygorozw prawno-historycznych
Praux, Chronique dEgypte 45-46/1948, s. 215-217; Z. Lisowski, CPH 2/1949,
s. 496-498; E. Seidl, SDHI 15/1949, s. 321-322; E. Weiss, Ein Neues Werk ber die
juristische Papyrus-Forschung, JJP 4/1950, s. 125-142.
364
[10]
na podstawie wykadw uniwersyteckich i dzie systematycznych

(Biblioteczka Kieszonkowa Prawnicza, t. IV), Lww 1919, ss. 32;
wyd. 2 (Bibljoteka Repetytorjw Prawniczych, t. I), Lww 1922,
ss. 24; Prawo familijne rzymskie. Repetytorjum do egzaminw i rygorozw prawno-historycznych na podstawie wykadw uniwersyteckich
i dzie systematycznych (Bibljoteka Repetytorjw Prawniczych, t. VI),
Lww 1922, ss. 24; Prawo spadkowe rzymskie. Repetytoryum do egzaminw i rygorozw prawno-historycznych na podstawie wykadw
uniwersyteckich i dzie systematycznych (Biblioteczka Kieszonkowa
Prawnicza, t. V), Lww 1921, ss. 24; Instytucje prawa rzymskiego (s. 1-13) i Proces cywilny rzymski w zarysie na podstawie wykadw uniwersyteckich i dzie systematycznych (s. 14-39), (Bibljoteka
Repetytorjw Prawniczych, t. X i XI), Lww 1922, ss. 39.
Micha ukliski jest autorem Repetitorjum prawa rzymskiego,
Lww-Warszawa 1921, ss. 144, natomiast Feliks Mroczek ogosi
drukiem trzy prace: Rzymskie prawo familijne we formie systematycznych pyta i odpowiedzi. Podug podrcznika Instytucji Prof. dra.
Karola Czyhlarza. Do uytku suchaczw wydziau prawa, kandydatw do egzaminu prawniczego na uniwersytetach polskich uoy, Warszawa-Krakw 1921, ss. 59 + IX (spis treci i pyta);
Rzymskie prawo procesowe we formie systematycznych pyta i odpowiedzi. Podug podrcznika Instytucji Prof. dra Karola Czyhlarza
i (Pandektw) Rzymskiego prawa prywatnego .p. Fryderyka Zolla.
Do uytku suchaczw wydziau prawa, kandydatw do egzaminu
prawniczego na uniwersytetach polskich uoy, Warszawa-Krakw
1921, ss. 49; Rzymskie prawo o stosunkach prawnych obowizkowych.
Zobowizania we formie systematycznych pyta i odpowiedzi. Podug
podrcznika Instytucji Prof. dra. Karola Czyhlarza i (Pandektw)
Rzymskiego prawa prywatnego .p. Fryderyka Zolla. Do uytku suchaczw wydziau prawa, kandydatw do egzaminu prawniczego na
uniwersytetach polskich uoy, Warszawa-Krakw 1922, ss. 227.
Nazwiskiem J. Rodkowskiego opatrzone zostay nastpujce opracowania: Rzymskie prawo spadkowe. Repetytorjum opracowane na
podstawie wykadw uniwersyteckich wyda, Lww 1928, ss. 87;
Rzymskie prawo familijne. Repetytorjum opracowane na podstawie
[11]
365
wykadw uniwersyteckich wyda, Lww 1928, ss. 74; Proces cywilny rzymski. Repetytorjum wyda, Lww 1928, ss. 52; Instytucje
prawa rzymskiego. Repetytorjum wyda, Lww 1929, ss. 58; Prawo
rzeczowe rzymskie. Repetytorjum wyda, Lww 1929, ss. 107.
Wrd innych wydawnictw pomocniczych wymieni naley: J. L.,
Repetytorjum z prawa rzymskiego, cz I: Dzieje, Warszawa 1924, ss.
46; cz II: Systemat, Warszawa 1925, ss. 83; Krzysztof Grski, 388
pyta egzaminacyjnych z prawa rzymskiego (Bibljoteka Repetytorjw
Prawniczych, t. XIV), Warszawa 1931, ss. 67; Jzef Filichowski22,
Repetytorjum prawa rzymskiego. Dzieje, Warszawa 1933, ss. 56;
Repetytorjum prawa rzymskiego. Systemat, Warszawa 1933, ss. 120;
Repetytorjum z prawa rzymskiego. Dzieje prawa rzymskiego. Cz
oglna systematu. Cz szczegowa systematu. Tablice synoptyczne,
Warszawa 1934, ss. 80. Pomoc dydaktyczn dla studentw przygotowujcych si do zoenia egzaminu stanowi wydawany kilkakrotnie
nakadem Towarzystwa Biblioteki Suchaczy Prawa Uniwersytetu
Jagielloskiego, Pyta z prawa rzymskiego wedle podrcznika Sohma
Indeks systematyczny, wyd. 4, Krakw 1930, ss. 83. Podobne zadanie speniaa praca D. Becka, Indeks pyta do podrcznika Dr Rafaa
Taubenschlaga Prof. Uniw. Jag., Dr Wodzimierza Kozubskiego Prof.
Uniw. J. P. pt. Historia i instytucje rzymskiego prawa prywatnego,
Krakw 1939, ss. 48.
Myl dostarczenia tekstw rdowych modziey pragncej pogbia swoje studia nad prawem rzymskim przywiecaa R. Tauben
schlagowi, ktrego staraniem ukaza si Wybr rde do rzymskiego
prawa prywatnego. Dla uytku seminaryjnego23, Krakw 1931, ss. 95.
Do opracowa o charakterze pomocniczym24 zaliczy naley rwnie wielokrotnie wznawiane prace Franciszka Terlikowskiego: ycie
publiczne, prywatne i umysowe staroytnych Rzymian, wyd. 5, Lww
Na stronie tytuowej mylnie podano nazwisko autora jako Filochowski.
22
Rec. Z. Lisowski, RPEiS 11.4/1931, s. 859. Wyd. 2, wsplnie z W. Kozubskim,

Warszawa 1946, ss. 98.
23
Por. te not M. Allerhand, PPiA 49/1924, s. 304, [z:] R. Bovensiepen,

Lateinische Rechtssprichwrter, Berlin 1922.
24
366
[12]
1920, ss. 222; wyd. 6, Lww 1924, ss. 192; wyd. 7, poprawi Mikoaj
Szczerbaski, Lww 1925, ss. 180; niezmieniony przedruk wyd. 7,
Lww 1930, ss. 180; ycie publiczne, prywatne i umysowe staroytnych Grekw, wyd. 5, Lww 1921, ss. 200.
III. Historia rde
Kwestie dotyczce historii rde prawa rzymskiego, ich publikacji
i opracowa oraz wpywu, jaki wywary na ksztatowanie si rnych
systemw prawnych stanowiy przedmiot ywego zainteresowania ze
strony badaczy.
Pomnikami prawnymi staroytnego Wschodu zajmowali si Stanis
aw Estreicher, Najstarsze kodeksy prawne wiata. Kultura prawnicza trzeciego i drugiego tysiclecia przed Chrystusem. (Odczyt
wygoszony na publicznem posiedzeniu Polskiej Akademii Umiejtnoci
13 czerwca 1931 r.), Krakw 1931, ss. 85 i Mojesz Schorr, Pomnik prawa staroasyryjskiego (z XIV w. przed Chr.25), (Archiwum Towarzystwa
Naukowego we Lwowie, dzia II, t. I, z. 6), Lww 1923, s. 323-389;
(streszczenie), Zbir prawa staroasyryjskiego z XIV w. przed Chr.,
STNL 2.1/1922, s. 20-27; Prawo Mojesza na tle porwnawczem
prawodawstw staroytnego Wschodu, Chwila 5/1923 nr 16431663; Kodeks assyryjski, [w:] Ksiga Jubileuszowa ku czci Markusa
Braudego (Pisma Instytutu Nauk Judaistycznych w Warszawie, t. III)
hebr., Warszawa 1931, s. 183-209; Genetyczne i rozwojowe problemy kodeksu Chammurapiego. Cz I., STNL 2.2/1922, s. 100-101;
Problemy genetyczne i porwnawcze prawa staroytnych ludw przednio-azjatyckiego Wschodu, [w:] Pamitnik IV Powszechnego Zjazdu
Historykw Polskich w Poznaniu 6-8 grudnia 1925, t. I: Referaty,
Lww 1925, ss. 2 (brak cigej numeracji stron). M. Schorr zrecenzowa26 take prac M. San Nicol i A. Ungnad, Neubabylonische Rechts
und Verwaltungsurkunden, PPiA 62.1/1937, s. 79-80.
Nota M. Allerhand, PPiA 49.1-3/1924, s. 85.
25
Por. te noty M. Allerhanda, PPiA 47.1-3/1922, s. 81-82, [z:] Ein

altassyrisches Rechtsbuch, bersetzt von Hans Ehelolf. Mit einer rechtgeschichtlichen
Einleitung von Paul Koschaker, Berlin 1922; PPiA 49/1924, s. 155-156, [z:]
26
[13]
367
Ukazyway si te prace dotyczce rde epigraficznych27.

Odrbn kwesti stanowi prace oparte na rdach papirusowych.
Zostan one wykazane przy omawianiu poszczeglnych zagadnie.
Oglnie o papirologii, jako dyscyplinie naukowej i polskich osigniciach w tym zakresie pisali: J. Manteuffel, Wiadomoci wstpne
z zakresu papyrologji, PHist. 26.2/1926, s. 234-257; Studia papyrologica, Eos 31/1928, s. 181-194; Studia papyrologica II, Eos
32/1929, s. 27-42; Papyrologja jako nauka pomocnicza historji, PHist.
28.1/1929, s. 70-90; Rozwj i potrzeby papyrologji, NP 15/1932,
s. 287-290; Rozwj papyrologji w latach ostatnich, KK 7.2/1933,
s. 141-161; Vorlufiger Bericht aus der Warschauer Papyrussammlung,
Eos 34/1932-1933, s. 195-204; Miscellanea papyrologica, [w:]
Charisteria Gustavo Przychocki a discipulis oblata, Varsoviae 1934,
s. 108-118; Le Papyrus et les Ostraka de Varsovie, BIAP 1935, s. 4245; Trzy ostraka ze zbiorw warszawskich, PHist. 33/1936, s. 385393; Die neue Warschauer Ostrakasammlung, Aegyptus 16/1936,
s. 312-314; Les Papyrus et les Ostraca Grecs, [w:] Fouilles franco-polonaises. Rapports I Tell Edfou 1937, par B. Bruyre, J. Manteuffel,
K. Michaowski, J. Sainte Fare Garnot, Ch. Kuentz, Le Caire 1937,
s. 141-191; Les Papyrus et les Ostraca Grecs, [w:] Fouilles franco-polonaises. Rapports II Tell Edfou 1938, I fascicule28, par K. Mi
chaowski, J. de Linage, J. Manteuffel, J. Sainte Fare Garnot, Le Caire
1938, s. 137-165; Wykopaliska polsko-francuskie w Edfu (1937) cz. II:
Papirusy i ostraka, SPAU 42.5/1937, s. 116-121; Wykopaliska polsko-francuskie w Egipcie Grnym, Eos 39.1/1938, s. 110-117; Papyri
J.G. Lautner, Die richterliche Entscheidung u. Die Streitbeendigung im

altbabylonischen Processrechte, Leipzig 1922.
27
H. Markowski, De nonnullis locis Rerum Gestarum Divi Augusti, EOS
31/1928, s. 219-235; Z. Zmigryder-Konopka, A propos de CIL IX 5699, EOS
31/1928, s. 557-560; rec. R. Taubenschlag, ZSS 51/1931, s. 486-487, [z:]
A. G. Valdecasas, La formula h.m.h.n.s. en las fuentes epigrficas romanas
(Contributin a la historia de los sepulcros familiares y hereditarios en el derecho
romano), Madrid 1929.
Rec. A. Calderini, Aegyptus 19.1-2/1939, s. 114-115.
28
368
[14]
Varsovienses29 (Universitas Varsoviensis. Acta Facultatis Litterarum 1),

edidit G. Manteuffel, adiutoribus L. Zawadowski i K. Rozenberg,
Varsoviae 1935, ss. 69 i S. Witkowski, De papyrologia in Polonia,
Chronique dEgypte 12/1931, s. 416-419.
Przedstawiciele nauki polskiej recenzowali take wiele wydawnictw
papirusowych30.
W. Kozubski opublikowa prac Historia i rda rzymskiego prawa prywatnego, Krakw 1938, ss. 54. Borys apicki zaj si rdami prawa w okresie archaicznym, owocem czego byo opracowanie
Ustawy krlewskie w staroytnym Rzymie. Zagadnienie ich autentycznoci31, Pam.HP 12.6/1933, s. 303-332. Z kolei Adolf Berger ogosi drukiem Contributi alla storia delle fonti e della giurisprudenza
romana, BIDR 44/1936-1937, s. 91-130 i Pourquoi Ius GraecoRomanum? Autour dune terminologie, Annuaire de lInstitut de
Nota Z. Lisowski, RPEiS 16.2/1936, s. 259.
29
A. Berger, ZVR 39/1921, s. 296-311, [z:] Juristische Papyri. Erklrung

von Urkunden zur Einfhrung in die juristische Papyruskunde von Paul M. Meyer,
Berlin 1920; Tene, ZVR 39/1921, s. 312-313, [z:] A. Steinwenter, Studien zu
den koptischen Rechtsurkunden aus Obergypten (Studien zur Palographie und
Papyruskunde, herausg. von Karl Wessely, Bd. XIX), Leipzig 1920; Tene, KV
57/1925, s. 202-206, [z:] Griechische Papyrusurkunden, Band I, h. 3 von Paul. M.
Meyer, Leipzig-Berlin 1924; F. Smolka, Eos 29/1926, s. 207-208, [z:] J. Baikie,
Egyptian papyri and papyrus-hunting, London 1925; Tene, KK 1.2/1927, s. 137140, [z:] Papiri greci e latini (Pubblicazioni della Societ Italiana per la ricerca dei
Papiri greci e latini in Egitto), t. VII, Florencja 1925; Tene, Eos 37.1/1936, s. 81-89,
[z:] Zenon Papyri, ed. by Wiliam Linn Westermann and Elizabeth Sayre Hasenoehrl,
vol. I, New York 1934; Tene, Eos 38/1937, s. 101-110, [z:] Raccolta di scritti
in onore di Ulrico Wilcken nelloccasione del suo LXX anno (Aegyptus 13/1933,
Milano); Tene, Eos 38/1937, s. 378-388, [z:] U. Wilcken, Die Bremer Papyri,
Berlin 1936; Tene, Eos 39/1938, s. 301-303, [z:] J. Manteuffel, Les Papyrus
et les Ostraca Grecs, Extrait des Fouilles franco-polonaises, t. I, Le Caire 1937;
J. Manteuffel, KK 2.3/1928, s. 305-309, [z:] The Oxyrhynchus Papyri, Part XVII
by A. S. Hunt, London 1927; R. Taubenschlag, American Journal of Archaeology
1945, s. 189-193, [z:] Papyri from Tebtunis, Part II, edited by E. M. Husselman, A. E.
R. Boak and W. F. Edgerton, Michigan Papyri, vol. V.
30
Rec. J. Kessler, PPiA 58.1/1933, s. 354; J. Adamus, KH 47.2/1933:

Wiadomoci historyczne-dodatek do Kwartalnika Historycznego, s. 270.
31
[15]
369
Philologie et dHistoire Orientales et Slaves 7/1939-1944, s. 357-368.

Wacaw Osuchowski przedstawi na posiedzeniu Towarzystwa Nauk
we Lwowie swoj prac Historia rde prawa rzymskiego, STNL
19.1/1939, s. 39-43.
Problematyka dotyczca Ustawy XII Tablic stanowia pole badawcze
dla A. Bergera, ktry ogosi drukiem nastpujce prace z tego zakresu:
Tabulae duodecim, RE, t. IV (2) Zweite Reihe, Stuttgart 1932, szp.
1900-1940; Lex duodecim tabularum, Supplementband VII, Stuttgart
1940, szp. 386; Le XII Tavole e la Codificazione Giustinianea, [w:] Atti
del Congresso Internazionale di diritto romano 1933, t. I, Roma (19341935), s. 37-70; La citazione della legge delle XII Tavole in Dig. XXVI
4, 1 pr., BIDR 43/1935, s. 195-208; Dig. IX 2, 4 1 und ,,das endoplorato der zwlftafeln, [w:] Studi in memoria di Aldo Albertoni, t. I:
Diritto romano e bizantino, a cura di Pietro Ciapessoni, Padova 1935,
s. 379-397; Vi sono nei Digesti citazioni interpolate della legge delle
dodici tavole? (Intorno alle pretese tendenze arcaiche di Giustiniano
riguardo alle Dodici Tavole, [w:] Studi in onore di Salvatore Riccobono
nel XL anno del suo insegnamento, t. I, Palermo 1936, s. 585-640.
Godnym odnotowania jest fakt, i A. Berger jest autorem kilkudziesiciu hase dotyczcych ustaw, opublikowanych w wychodzcej
w Stuttgarcie Real-Encyclopdie der classischen Altertumswissenschaft.
W tomie XII (2) z 1925 r., zamieszczono opracowania polskiego uczonego powicone kolejno: Lex Acilia Calpurnia de ambitu, szp. 2319;
Lex Acilia repetundarum, szp. 2319; Lex de ambitu, szp. 2323-2324;
Lex Appuleia de maiestate minuta, szp. 2325; Lex Atinia de rebus subreptis, szp. 2331-2335; Lex Aufidia de ambitu, szp. 2335; Lex Aurelia
de ambitu, szp. 2336; Lex Caecilia de pecuniis repetundis, szp. 2337;
Lex Calpurnia de pecuniis repetundis, szp. 2338; Lex Calpurnia de
ambitu, szp. 2338-2339; Lex Canuleia de conubio patrum et plebis, szp. 2339-2340; Lex Clodia de iniuriis publicis, szp. 2341; Lex
Cocceia de eunuchis, szp. 2341; Lex Cocceia de nuptiis, szp. 2341;
Lex Cornelia de repetundis, szp. 2343; Lex Cornelia de ambitu, szp.
2344; Lex Cornelia Baebia de ambitu, szp. 2344; Lex Cornelia Fulvia
de ambitu, szp. 2344-2345; Lex de flaminica diali, szp. 2353-2355;
Lex Iulia de ambitu, szp. 2365-2368; Lex Iulia de pecuniis repetun-
370
[16]
dis, szp. 2389-2392; Lex Iunia de pecuniis repetundis, szp. 2393; Lex
Licinia de ambitu, szp. 2395; Lex Poetelia de ambitu, szp. 2402-2403;
Lex Pompeia de ambitu, szp. 2403-2404; Lex Romana Burgundionum,
szp. 2405-2406; Lex Romana Raetica Curiensis, szp. 2406-2407; Lex
Romana Wisigotorum, szp. 2407-2411; Leges Serviliae de pecuniis repetundis, szp. 2414-2415; Lex Tullia de ambitu, szp. 2416.
Kolejnych kilkadziesit hase odnoszcych si do ustaw opracowanych przez polskiego romanist znalazo si w RE, Supplementband
VII, wydanym w Stuttgarcie w 1940 r. S to: Lex Acilia de intercalando, szp. 378-379; Lex Acilia Rubria, szp. 379; Lex Aebutia nr 2,
szp. 379-382; Lex Aemilia nr 3, szp. 382; lex Antistia, szp. 382; Lex
Antonia nr 1, szp. 382; Lex Aternia Tarpeia, szp. 382; Lex Baebia, szp.
382; Leges de bello indicendo, szp. 383; Lex Canuleia, szp. 383; Lex
Cicereia de sponsu, szp. 383; Lex de clavo pangendo, szp. 383; Lex
Clodia de victoriato, szp. 383-384; Leges Corneliae nr 2, szp. 384;
Leges Corneliae Pompeiae, szp. 384; Lex Crepereia, szp. 384-385;
Lex Curiata, szp. 385; Lex Didia, szp. 385; Lex Fabia, szp. 386-394;
Lex (plebiscitum) de fenore semunciario, szp. 394; Lex Flaminia, szp.
394-395; Lex Furia (leges Furiae), szp. 395; Lex Gabinia, szp. 395396; Lex Helvia, szp. 396; Lex Hirtia de Pompeianis, szp. 396; Lex
Hortensia, szp. 396-397; Leges Iuliae, szp. 397; Lex Iunia, szp. 397398; Lex Laetoria, szp. 398; Lex Licinia, szp. 398-399; Lex Licinia
sumptuaria, szp. 399; Lex Licinia de actione communi dividundo, szp.
399; Lex Lucretia de agro Campano, szp. 399; Lex Lutatia de vi, szp.
399-400; Lex Maenia, szp. 400; Lex Marcia, szp. 400; Lex Marcia
Atinia, szp. 401; Lex Mensia, szp. 401; Lex Minucia, szp. 401; Lex
Mucia, szp. 401; Lex Munatia Aemilia, szp. 401-402; Lex Ovinia, szp.
402; Lex Papia de Vestalium lectione, szp. 402; Lex Papiria, szp. 402;
Lex Petillia, szp. 402; Lex Pinaria Furia de intercalando, szp. 403;
Lex Plaetoria nr 2, szp. 403; Lex Plautia, szp. 403-405; Lex Plotia de
vi, szp. 405; Lex Poetelia Papiria, szp. 405-409; Lex Pompeia, szp.
409-410; Lex Pompeia Licinia, szp. 410; Lex Publicia, szp. 410-411;
Lex Publilia, szp. 411; Lex Roscia, szp. 411; Lex Rutilia, szp. 411; Lex
Sabinia, szp. 411; Lex Scatinia, szp. 411-412; Leges Semproniae, szp.
412-413; Leges Serviliae, szp. 413; Leges Sulpiciae, szp. 413-414; Lex
[17]
371
Titia, szp. 414; Lex Trebonia nr 1, szp. 414; Leges Valeriae, szp. 414415; Lex Valeria Fundania, szp. 415; Leges Valeriae Horatiae, szp.
415-416; Lex Vallia, szp. 416; Lex Vibia (Leges Vibiae), szp. 416.
Kilka hase dotyczcych leges opracowa rwnie we wspomnianej RE R. Taubenschlag. Wszystkie zostay zamieszczone w t. XII
(2), Stuttgart 1925 i s to: Lex Aquilia, szp. 2325-2330; Lex Atilia,
szp. 2330; Lex Claudia, szp. 2340-2341 i Lex Iulia et Titia, szp. 23922393.
Zainteresowania badawcze A. Bergera obejmoway take dziaalno i dorobek rzymskich i bizantyskich prawnikw. W RE zamieci on, poza hasem Iurisconsulti, Supplementband VII, Stuttgart 1940,
szp. 314-315 rwnie szkice biograficzne kilkunastu z nich: Cinna nr 8,
Supplementband III, Stuttgart 1918, szp. 250-251; Laelius nr 17) Laelius
Felix, t. XII (1), Stuttgart 1924, szp. 416; Leo nr 6) Leo Anamarzeus
(Anabarzeus oder Anazarbeus?), t. XII (2), Stuttgart 1925, szp. 1962;
Licinius nr 151) M. Cn. Licinius Rufinus, t. XIII (1), Stuttgart 1926,
szp. 457-458 (wsplnie z Franzem Miltnerem); Tarruntenus Paternus,
t. IV (2) Zweite Reihe, Stuttgart 1932, szp. 2405-2407; Terentius nr 41)
Terentius Clemens, t. V (1) Zweite Reihe, Stuttgart 1934, szp. 650-652;
Neratius nr 15) L. Neratius Priscus, t. XVI (2), Stuttgart 1935, szp.
2549-2551; Nessenius Apollinaris, t. XVII (1), Stuttgart 1936, szp. 6869; Octavenus, t. XVII (2), Stuttgart 1937, szp. 1786-1788; Octavius
nr 59) Octavius Iavolenus, t. XVII (2), Stuttgart 1937, szp. 1830-1848;
Paconius nr 2, t. XVIII (2), Stuttgart 1942, szp. 2124-2125; Pacuvius
Labeo nr 9, t. XVIII (2), Stuttgart 1942, szp. 2176; Pedius nr 3) Sextus
Pedius, t. XIX (1), Stuttgart 1937, szp. 41-42; Pegasus nr 3, t. XIX
(1), Stuttgart 1937, szp. 64-65; Kyrillos nr 8-9, Supplementband VII,
Stuttgart 1940, szp. 337-342; Latinus Largus nr 1 a, Supplementband
VII, Stuttgart 1940, szp. 342; Leontios nr 6-9, Supplementband VII,
Stuttgart 1940, szp. 373-376.
Do innych opracowa A. Bergera dotyczcych wspomnianych powyej kwestii nale: Lytae, RE, t. XIV (1), Stuttgart 1928, szp.
72; One or Two Leontii, legal Scholars in Beirut? A Contribution to
the History of Byzantine legal Science, Byzantion 17/1944-1945,
372
[18]
s. 1-17; Tipoukeitos: The Origin of Name. A Contribution to the History

of Byzantine legal Science, Traditio 3/1945, s. 394-402.
Sporo uwagi powicono Gaiusowi i jego Institutiones. Do prac
z tej materii nale: A. Berger, Nowa edycja Instytucyj Gajusa. Gai
Institutiones, ediderunt E. Seckel et B. Kbler, wyd. 7, cura B. Kbler,
Lipsiae 1935, PPiA 61.2/1936, s. 130-131; W. Osuchowski, Nowe
fragmenty Instytucyj Gaiusa (P. S. I. Nr 1182), STNL 15.2/1935,
s. 97-98; J. Wisocki, Spr o Gajusa32, CPiE 33.7-12/1945, s. 93-98.
Analiza tekstw Ulpiana i odpowied na pytanie, jakie wzgldy uzasadniay wydawanie pewnych edyktw przez pretora, stanowia przedmiot opracowania R. Taubenschlaga, Motywy edyktw pretorskich,
SAU 24.3/1919, s. 14-15.
Naukowcy polscy ledzili take wydania i literatur rde prawa
rzymskiego. Ich przegldu dokona A. Berger w opracowaniu Nowe
edycje i literatura rde prawa rzymskiego, PPiA 48.1-3/1923,
s. 183-186. Autor ten zrecenzowa rwnie Fontes Iuris Romani
Anteiustiniani, vol. I: Leges, wyd. 2, ed. S. Riccobono, Florence 1941,
Byzantion 17/1944-1945, s. 393-395.
Hieronim Markowski zaj si w swoich publikacjach analiz jzykow i rzeczow edyktu Oktawiana z 30 r. p.n.e. dotyczcego
zbeszczeszczenia grobw, zachowanego w greckim przekadzie, dokonanym na polecenie Heroda. Stara si rwnie odtworzy oryginalne,
aciskie brzmienie edyktu. Z tematyki tej ogosi nastpujce prace:
Rozporzdzenie Cezara o ochronie grobw i czci pochowanych, Eos
37.1/1936, s. 43-49 i SPTPN 9.2/1935, s. 70-71; De Caesaris Graeco
titulo Palaestino, [w:] Munera Philologica Ludovico wikliski bis
sena lustra professoria claudenti ab amicis collegis discipulis oblata,
Posnaniae 1936, s. 128-137; Diatagma Kaisaros, De Caesare manium
iurum vindice33, (Poznaskie Towarzystwo Przyjaci Nauk, Prace
Komisji Filologicznej, t. VIII, z. 2), Pozna 1937, ss. 119; Edykt naza-
Rec. Z. Lisowski, CPH 1/1948, s. 187-189.
32
Rec. O. Eger, ZSS 58/1938, s. 273-275.
33
[19]
373
reski a pocztki chrzecijastwa, SPTPN 11.2/1937, s. 31-34; De

Graeca inscriptione Nazarea34, Eos 38.4/1937, s. 429-443.
O rdach nieprawniczych pisa H. Insadowski, Prawo rzymskie
u Horacego35 (Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego, t. VIII), Lublin 1935, ss. 90.
Uwag polskich badaczy przykuway te rne kwestie zwizane
z kodyfikacj justyniask. Wskaza tu trzeba na artykuy: W. Osu
chowskiego, Homer w Digestach, [w:] Pamitnik trzydziestolecia pracy
naukowej Prof. dr. P. Dbkowskiego, Lww 1927, s. 163-184; Ignacego
Koschembahr-yskowskiego, Les facteurs intrieurs de lvolution du
droit romain priv, [w:] La Pologne au VII-e Congrs International des
Sciences Historiques Varsovie 1933, t. I, Varsovie 1933, s. 244-250;
L. Piniskiego, W 1400-letni rocznic kodyfikacji Justyniana,
Przegld Wspczesny 53.157/1935, s. 157-177; W. Kozubskiego,
Elementy Kodyfikacji Justyniaskiej, TP seria III, 9/1935, s. 152-173;
R. Taubenschlaga, The Legislation of Justinian in the Light of the Papyri,
Byzantion 15/1941, s. 280-295; A. Bergera, The Emperor Justinians
Ban upon Commentaries to the Digest, BPIA 3.3-4/1945, s. 656-696
oraz recenzje: A. Bergera, z: F. Schulz, Einfhrung in das studium der
Digesten, Tbingen 1916, KV 55/1919, s. 55-58 i z: Corpus Iuris
Civilis. Editio stereotypa tertia decima, vol. I: Institutiones, recognovit
P. Krueger. Digesta, recognovit Th. Mommsen, retractavit P. Krueger,
Berolini 1920, ZVR 39/1921, s. 311-312; Franciszka Bossowskiego,
z: Index interpolationum, quae in Iustiniani Digestis inesse dicuntur,
ed. L. Mitteis, t. III ad libros Digestorum XXXVI-L pertinens, Weimar
1935, PPiA 61.2/1936, s. 128-130.
Interesujcy projekt przedstawi Tadeusz Zieliski w artykule, Projet
de la cration dun Corpus scriptorum Iuris graecoromani tam canonici quam civilis, [w:] Atti del V Congresso Internazionale di Studi
Bizantini, Roma 20-26 settembre 1936, t. I, Roma 1939, s. 735-740.
Zdecydowanie najwicej opracowa zwizanych z histori rde
i wzajemnymi wpywami praw antycznych wyszo spod pira
Nota O. Eger, ZSS 58/1938, s. 441.
34
Rec. W. Osuchowski, CPH 1/1948, s. 129-133.
35
374
[20]
R. Taubenschlaga: Das attische Recht in der Komdie Menanders

Epitrepontes, ZSS 46/1926, s. 68-82; (streszczenie), Prawo
greckie w komedji Menandra Epitrepontes, SPAU 30.5/1925,
s. 3-4; Die Geschichte der Rezeption des griechischen Privatrechts in
Aegypten, [w:] Atti del IV Congresso Internazionale di Papirologia,
Firenze Aprile-Maggio 1935, Milano 1936, s. 259-281; (streszczenie),
Historia recepcji greckiego prawa w Egipcie, SPAU 40.5/1935,
s. 146; The Ancient Greek-City-Laws in Ptolemaic Egypt, [w:]
Actes du Ve Congrs International de Papyrologie (Oxford, 30 aot3 septembre 1937), Bruxelles 1938, s. 471-489; Die Geschichte der
Rezeption des rmischen Privatrechts in Aegypten, [w:] Studi in onore di Pietro Bonfante nel XL anno dinsegnamento, t. I, Milano 1930,
s. 367-440; Prawo lokalne w Dygestach i Responsach Cervidiusa
Scaevoli (Rozprawy PAU. Wydzia Historyczno-Filozoficzny, seria II,
t. XXXVII, oglnego zbioru t. 62), Krakw 1921, s. 41-56; Le droit
local dans les Digesta et Responsa de Cervidius Scaevola, BIAP
1919-1920, I partie, s. 45-55; Il diritto romano e il diritto locale nei
Digesti e nei Responsa di Cervidius Scaevola, Annuario del diritto romano 13-14/1922; (streszczenie), Prawo greckie w responsach i dygestach Cervidiusa Scaevoli, SAU 22.10/1917, s. 17-19; Le droit
local dans le constitutions prdiocltiens, [w:] Mlanges de droit romain ddis a G. Cornil a loccasion de sa XXXe anne de professorat, t. II, Paris 1926, s. 497-512; (streszczenie), Prawo lokalne
w konstytucjach przeddioklecjaskich, SPAU 30.5/1925, s. 4-6; Der
Einfluss der Provinzialrechte auf das rmische Privatrecht, [w:] Atti
del Congresso Internazionale di Diritto Romano, Roma 22-29 Aprile
1933, t. I, Pavia 1934, s. 281-315; Le Corpus iuris datant du VIIIe
sicle de larchevque Jsubocht, BIAP 1924, s. 92; Corpus iuris arcybiskupa Jesubochta z VIII wieku, SPAU 29.2/1924, s. 9-12 i recenzja z: E. Sachau, Syrische Rechtsbcher, III Band, Berlin 1914, ZSS
45/1925, s. 493-514.
Zagadnienie recepcji prawa rzymskiego w rnych porzdkach
prawnych podejmowali: Feliks Szenwic, ktry ogosi Wiadomoci
wstpne z dziejw recepcji prawa rzymskiego na staroytnym wschodzie. Wykad wygoszony na Wydziale nauk politycznych i spoecznych
[21]
375
Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie36, Warszawa 1921, ss. 36,

a take Wadysaw Namysowski, Serbskie prawo karne w wiekach
rednich, CPiE 21.10-12/1923, s. 39-86; (streszczenie), Le droit
pnal serbe au moyen ge, BIAP 1923, s. 53-55; Wege der Rezeption
des byzantinischen Rechts im mittelalterlichen Serbien, Jahrbcher fr
Kultur und Geschichte der Slaven 1.2/1926, s. 139-152. Ukazaniem
rzymskiej lub germaskiej genezy rnych regulacji karnych statutw miast woskich zajmowa si Micha Patkaniowski37, Wina i kara.
Elementy rzymskie i germaskie w prawie karnym statutw miast woskich (Wydawnictwa Wydziau Prawa Uniwersytetu Jagielloskiego
nr 5), Krakw 1939, ss. 130.
Kwestii oddziaywania prawa rzymskiego na prawo kanoniczne powici swe prace A. Vetulani, Z bada nad prawem rzymskim
w Dekrecie Gracjana, CPiE 30.1-12/1936, s. 119-149; Une suite
detudes pour servir lhistoire du Dcret de Gratien, (I): Les manuscrits du Dcret de Gratien conservs dans les bibliothques polonaises, RHD ser. IV, 15.2/1936, s. 344-358; Une suite detudes
pour servir lhistoire du Dcret de Gratien, (II): Les Novelles de
Justinien dans le Dcret de Gratien, RHD ser. IV, 16.3/1937, s. 461479 i dokoczenie, RHD ser. IV, 16.4/1937, s. 674-692; Z bada
nad pierwotnym tekstem Dekretu Gracjana, Collectanea Theologica
17.1-2/1936, s. 70-92; Znaczenie Dekretu Gracjana w badaniach nad
autentykami, SPAU 41.1/1936, s. 10-13; Etudes sur les authentiques, BIAP 1936, s. 50-56; O sposobie powoywania si na przepisy
prawa rzymskiego i kanonicznego w pniejszem redniowieczu, KH
50.1/1936, s. 51-60; Z bada nad recepcj przepisw prawa rzymskiego przez autorw zbiorw kanonicznych w redniowieczu, SPAU
46.10/1945, s. 282-283 i H. Insadowski, Prawo rzymskie jako rdo
prawa kanonicznego, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Jego Ekscelencji
X. Biskupa Mariana Leona Fulmana, t. I, Lublin 1939, s. 111-125.
36
Por. te Charakterystyka ustawodawstwa statutowego na tle rozwoju komuny

woskiej, CPiE 31.1-12/1938, s. 119-175.
37
376
[22]
Badanie wpyww chrzecijastwa i prawa ydowskiego na ustawodawstwo rzymskie, to temat licznych prac F. Bossowskiego: Wpyw
chrzecijastwa na rozwj prawa rzymskiego, PPiA 50.10-12/1925,
s. 307-317; artyku ten znajduje si take w zeszycie jubileuszowym
PPiA 50/1925, s. 3-13; Wpyw sdownictwa polubownego biskupw na prawo rzymskie, RPW 6/1933, s. 11-42; (streszczenie), Quo
modo multa in iure romano postclassico ad instar praeceptorum, ab
episcopis ex compromisso lites dirimentibus observatorum, innovata
sint, auctoris opinio breviter exponitur, RPW 6/1933, s. 439-446;
Quo modo usu forensi audientiae episcopalis suadente non nulla praecepta ad instar iuris graeci aut hebraici etc. in iure romano recepta
sint exponitur, [w:] Acta Congressus Iuridici Internationalis VII saeculo a Decretalibus Gregorii IX et XIV a Codice Iustiniano promulgatis Romae 12-17 Novembris 1934, t. I, Romae 1935, s. 359-410; Czy
i jak drog prawo ydowskie wywaro wpyw na prawo prywatne
rzymskie?, RPW 10/1939, s. 1-42; (streszczenie), Suntne in iure
Romano, suadente usu forensi audientiae episcopalis, quaedam praecepta ad instar iuris privati hebraici introducta?, RPW 10/1939,
s. 43-76; Roman law and hebrew private law, BIDR 46/1939, s. 354363.
Wpywem prawa rzymskiego na postpowanie przed sdami inkwizycyjnymi zaj si Mariusz Skibniewski, Linfluence du droit romain sur la procdure judiciaire des tribunaux de linquisition, [w:]
La Pologne au VII-e Congrs International des Sciences Historiques
Varsovie 1933, t. I, Varsovie 1933, s. 357-364.
Duym zainteresowaniem badaczy cieszya si problematyka oddziaywania prawa rzymskiego na polskie prawo i kultur prawnicz. W okresie midzywojennym pisali o tym: R. Taubenschlag,
Jakb Przyuski, polski romanista XVI w. (Rozprawy AU Wydziau
Historyczno-Filozoficznego, seria II, t. XXXVI, oglnego zbioru t. 61),
Krakw 1918, s. 232-276; (streszczenie), Jakb Przyuski, polski romanista XVI w., SAU 23.2/1918, s. 3-8; Zur Geschichte der Rezeption
des rmischen Rechts in Polen, ZSS 51/1932, s. 325-326; Il diritto romano nei documenti polacchi medioevali, [w:] Acta Congressus
Iuridici Internationalis VII saeculo a Decretalibus Gregorii IX et XIV
[23]
377
a Codice Iustiniano promulgatis Romae 12-17 Novembris 1934, t. II,

Romae 1935, s. 359-375; La storia della recezione del diritto romano
in Polonia fino alla fine del secolo XVI38, Bologna 1939, ss. 17; Karol
Koranyi, Joannes Cervus Tucholiensis i jego dziea. (Z dziejw praw
obcych i literatury prawniczej w Polsce), Przew.HP 1/1930, s. 1-29;
S. Estreicher, Kultura prawnicza w Polsce XVI w.39, [w:] Kultura staropolska, Krakw 1932, s. 40-118; Jzef Rafacz, Z dziejw prawa rzymskiego w Polsce, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Leona Piniskiego,
t. II, Lww 1936, s. 197-200; Stanisaw Kutrzeba, Il diritto romano
in Polonia fino alle fine del secolo decimottavo, [w:] Le relazioni fra
lItalia e la Polonia dallet romana ai tempi nostri, Roma 1936,
s. 59-80.
Po zakoczeniu dziaa wojennych J. Wisocki wyda Prawo rzymskie w Polsce piastowskiej, od czasw przedchrzecijaskich do mierci Wadysawa okietka, CPiE 33.1-6/1945, s. 35-42, a nastpnie
w monografii Dzieje nauki prawa rzymskiego w Polsce, Warszawa
1945, ss. 155, podj si prby kompleksowego przedstawienia dziejw
prawa rzymskiego w Polsce od czasw najdawniejszych a do okresu mu wspczesnego. Krytyczne uwagi ze strony Z. Lisowskiego40,
z ktrymi naley si zgodzi, nie pozwalaj uzna jej za udan.
Powstaway te prace, ktre tylko porednio dotyczyy prawa rzymskiego i jego znaczenia w dawnej Polsce. Kwestie zwizane z rozwojem polskiego prawa sdowego w redniowieczu stanowiy przedmiot bada i jednoczenie ostrej polemiki R. Taubenschlaga (Proces
polski XIII i XIV wieku do Statutw Kazimierza Wielkiego (Studya
nad History Prawa Polskiego, wydawane pod red. O. Balzera, t. X,
z. 3), Lww 1927, s. 365-469; (streszczenie), Proces polski najdawniejszy do Statutw Kazimierza Wielkiego, SPAU 31.4/1926, s. 4-8;
(streszczenie), Proces polski XIII i XIV wieku do Statutw Kazimierza
Wielkiego, STNL 7/1928, s. 156-157; Die Entstehung der Statuten
Kasimirs des Grossen, BIAP 1928, s. 18-33; (streszczenie), Geneza
Rec. A. Kodziski, KH 53.2/1939, s. 360-362.
38
Rec. R. Taubenschlag, Przew.HP 3/1933, s. 150-152.
39
CPH 1/1948, s. 189-194 i Wyjanienie CPH 2/1949, s. 501-502.
40
378
[24]
statutw Kazimierza Wielkiego, SPAU 33.1/1928, s. 5-6; Geneza pozwu pisemnego w redniowiecznym procesie polskim (PAU. Rozprawy
Wydziau Historyczno-Filozoficznego, seria II, t. XLIII, oglnego zbioru t. 68, nr 3), Krakw 1931, s. 324-335; (streszczenie), Geneza pozwu
pisemnego w redniowiecznym procesie polskim, SPAU 36.3/1931,
s. 10; Der Ursprung der schriftlichen Ladung im mittelalterlichen polnischen Prozess., BIAP 1931, s. 57-63; Jeszcze o genezie polskiego pozwu pisemnego (odpowied P. doc. A. Vetulaniemu), Przew.
HP 2/1931, s. 272-293; Polemika, Przew.HP 2/1931, s. 351-353;
Proces kanoniczny w praktyce sdw duchownych polskiego redniowiecza, SPAU 37.5/1932, s. 7-13; La citazione scritta nel processo
polacco medioevale. (Contributo alla recezione del processo romanocanonico in Polonia), SDHI 1.2/1935, s. 307-318; Art. B
IV 5 statutw Kazimierza Wielkiego, SPAU 40.5/1935, s. 146) z A. Vetulanim

(streszczenie, Pozew w redniowiecznym procesie polskim, SPAU
29.7/1924, s. 10-11; Pozew sdowy w redniowiecznym procesie polskim (PAU. Wydzia Historyczno-Filozoficzny. Rozprawy, seria II,
t. XL, oglnego zbioru t. 65, nr 3), Krakw 1925, s. 123-237; Wpyw
zasad procesu rzymsko-kanonicznego na polski pozew pisemny w redniowieczu, Przew.HP 2/1931, s. 253-271; Polemika, Przew.HP
2/1931, s. 343-350).
Zagadnienie wpyww romanistycznych w rozwoju prawa polskiego zainteresowao take rosyjskiego badacza Vladimira Gsovskiego,
ktry opublikowa artyku Roman Law and the Polish Jurists. From
the Later Middle Ages to the Partition of Poland, Seminar 1/1943,
s. 74-98.
O oddziaywaniu prawa rzymskiego na tre Statutw litewskich pisali: R. Taubenschlag, Wpywy rzymsko-bizantyskie w drugim Statucie litewskim (streszczenie), STNL 11.3/1931, s. 121-122;
Wpywy rzymsko-bizantyskie w drugim Statucie litewskim (Studja nad
historj prawa polskiego imienia Oswalda Balzera, t. XIV, z. 2), Lww
1933, s. 209-244; Gli influssi romano-bizantini sul secondo Statuto lituano, SDHI 3.1/1937, s. 42-62; Stefan Ehrenkreutz, Zagadnienie
wpywu prawa rzymskiego na Statuty litewskie, [w:] Pamitnik VI
Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich w Wilnie 17-20 wrze-
[25]
379
nia 1935 r., t. I: Referaty, Lww 1935, s. 189-196; F. Bossowski,

Nowela Justynjana 115-Statut Litewski I R. IV. Art. 13 (14), Statut
Litewski II i III R. VIII. Art. 7.T. X. cz. 1 Art. 167, [w:] Ksiga pamitkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania Pierwszego
Statutu Litewskiego, pod red. S. Ehrenkreutza, Wilno 1935, s. 107-121;
K. Koranyi, O niektrych postanowieniach karnych Statutu litewskiego z r. 1529 (Studjum prawno-porwnawcze), [w:] Ksiga pamitkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania Pierwszego Statutu
Litewskiego, pod red. S. Ehrenkreutza, Wilno 1935, s. 123-157.
Z. Lisowski w artykule Zamoyski41 czy Sigonius (Notatka bibliograficzna), [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Leona Piniskiego, t. II,
Lww 1936, s. 57-86, zabra gos w dyskusji dotyczcej autorstwa rozprawy De Senatu Romano.
Wzmianki dotyczce prawa staroytnych Rzymian w literaturze polskiej przedstawi Zygmunt Koakowski, Prawo rzymskie w literaturze
polskiej, Prawo 15.1-2/1938, s. 18-20.
Historii rde dotycz te prace: F. Bossowski, Zasady prawa rzymskiego jako rda prawa posikowego w prawie midzynarodowem42,
Wil.PP 4.4/1933, s. 95-99; Bernard Fischer, Zagadnienie antycznych
rde prawa midzynarodowego prywatnego, KK 8.1/1934, s. 5561; S. Goldberger, Rozwj prawa midzynarodowego w czasach staroytnych, Filomata 102/1938, s. 20-26.
Charakterystycznym zjawiskiem okresu omawianego w pracy byo
czenie przez romanistw bada naukowych z zakresu prawa rzymskiego z obowizujcymi lub projektowanymi przepisami43. Rzymskie
konstrukcje prawne z odnonymi regulacjami przyjtymi przez polskie i obce ustawodawstwa zestawiali: F. Szenwic, Porczenie za
Por. take A. Karniejew-Grebarow, Uwagi nad rkopisami Jana Zamoyskiego
rozprawy De Senatu Romano, STNL 18.2/1938, s. 156-157.
41
Por. te B. Winiarski, Przyczynek do rozwaa nad stosunkiem prawa

midzynarodowego do prawa rzymskiego, RPEiS 14.1/1934, s. 11-24.
42
43
Por. rec. A. Berger, KV 55/1919, s. 136-142, [z:] G. Draganesco, Die Lehre
vom Besitzerwerb durch Stellvertreter nach rmischem und brgerlichem Recht mit
Bercksichtung des gemeinen und vergleichenden Rechts und mit einem Vorschlag de
lege ferenda, Berlin 1916.
380
[26]
zobowizania naturalne wedug prawa rzymskiego i kodeksu cywilnego, GSW 46.10/1918, s. 97-99; GSW 46.11/1918, s. 109-112;
Zadatek w prawie rzymskim i kodeksie cywilnym, GSW 47.24/1919,
s. 237-238; GSW 47.25/1919, s. 247-249; GSW 47.26/1919,
s. 254-255; I. Koschembahr-yskowski, W sprawie kodyfikacji naszego prawa cywilnego, TP seria III, 2/1924-1925, s. 1-112; L. Piniski,
O stosunkach prawnych niebronionych skarg44, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Oswalda Balzera, t. II, Lww 1925, s. 189-253; (streszczenie), O stosunkach prawnych niebronionych skarg, STNL
5.2/1925, s. 54-57; Marceli Chlamtacz, Kontrakty realne w prawie
rzymskiem, w teorii cywilistycznej i w projekcie polskiego kodeksu cywilnego45 (Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie, dzia II,
t. VIII, z. 1), Lww 1930, s. 1-111; (streszczenie), Kontrakty realne
w prawie rzymskiem, w teorii cywilistycznej i w projekcie polskiego
kodeksu cywilnego, STNL 10.2/1930, s. 68-84; Zagadnienie posikowej porki w prawie rzymskiem i w prawach nowoytnych. Studyum
historyczno-dogmatyczne46 (Archiwum Towarzystwa Naukowego we
Lwowie, dzia II, t. IX, z. 3), Lww 1932, s. 347-433; (streszczenie),
Zagadnienie posikowej porki w prawie rzymskiem i w prawach nowoytnych, STNL 12.2/1932, s. 107-113; F. Bossowski47, Ze studjw
nad najmem i dzieraw. (Szkic do rozprawy dogmatyczno-krytycznej), CPiE 19.7-8/1921, s. 144-160; Romanistische und einheimische Elemente im System des ostpolnischen Zivilrechts, Wilno 1932, ss.
11; Ochrona przeciwko nieuczciwej konkurencji ze stanowiska prawa
porwnawczego oraz prawa rzymskiego, RPEiS 15.3/1935, s. 125133; Das Rmische Recht und die Vergleichende Rechtswissenschaft
44
Rec. R. Longchamps de Brier, PPiA 51.1-3/1926, s. 477-480; F. Zoll
modszy, GSW 54.19/1926, s. 262-263.
45
Rec. F. Bossowski, Jeszcze w sprawie kontraktw realnych, RPEiS 11.3/1931,
s. 267-276.
Rec. R. Longchamps de Brier, PPiA 58.1/1933, s. 38-42; Z. Lisowski,

RPEiS 14.2/1934, s. 285-287.
46
Por. te Ze studiw nad 367 kod. cyw. austr., art. 2279 i 2280 kod. Nap., tudzie
932-936 kod. cyw. niem. (O wpywie prawa ydowskiego na ochron rzetelnego
obrotu w prawie nowoczesnem), CPiE 19.9-12/1921, s. 64-120.
47
[27]
381
(Betrachtung einzelner Rechtsinstitute), [w:] Ksiga pamitkowa ku

czci Leona Piniskiego, t. I, Lww 1936, s. 99-112.
IV. Ochrona praw prywatnych
Kwestiom zwizanym z ochron praw prywatnych powicono sporo uwagi.
Adam Wojtunik zajmowa si procesem formukowym, Formuka
procesowa w klasycznym prawie rzymskim, Prawo 13.5-6/1936,
s. 182-189.
Zastpcom stron procesowych krtki artyku powici Alfred Zanie
wicz, Palestra w Rzymie staroytnym, Palestra 11/1933, s. 657-661.
O roli sdziego w procesie pisa I. Koschembahr-yskowski, Rola
sdziego w bonae fidei iudicium (quid veniat in bonae fidei iudicium)
w prawie rzymskiem klasycznem, STNW 24.7-9/1931, s. 125-151;
Quid veniat in bonae fidei iudicium en droit classique romain, [w:]
Studi in onore di Salvatore Riccobono nel XL anno del suo insegnamento, t. II, Palermo 1936, s. 147-168; Uwzgldnienie przez sdziego
zwyczajw obrotu w prawie klasycznem rzymskiem, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Leona Piniskiego, t. II, Lww 1936, s. 1-8.
Postpowania egzekucyjnego dotycz opracowania R. Taubenschlaga,
Manus iniectio, RE, t. XIV (2), Stuttgart 1930, szp. 1400-1402
i Jzefa Marcelego Rosenberga, Geneza i rozwj postpowania upad
ociowego w prawodawstwie rzymskiem, GSW 62.37/1935,
s. 495-498; GSW 62.38/1935, s. 512-514.
Problematyk postpowania apelacyjnego podejmowa F. Szenwic,
Zasady apelacji w prawie rzymskiem, PPiA 43/1918, s. 267-271.
R. Taubenschlag pisa o rnych aspektach procesowych w wietle
papirusw: Sdziowie pokoju i sdziowie rozjemczy w prawie greckoegipskim, SAU 24.3/1919, s. 15-17; Przyczynki do nauki o wiadkach
w prawie ptolemejskiem (Rozprawy PAU. Wydzia HistorycznoFilozoficzny, seria II, t. XXXVII, oglnego zbioru t. 62), Krakw
1921, s. 64-71; (streszczenia): Nauka o wiadkach w prawie ptolemejskiem, SAU 24.9/1919, s. 6-7 i Contribution ltude des tmoins
en droit ptolmaque, BIAP 1919-1920, I partie, s. 45; Moratorium
382
[28]
sdziowskie w prawie grecko-egipskim, CPiE 25.1-12/1927, s. 276278; Zum gerichtlichen Moratorium im rmischen Provinzialrecht,
ZSS 51/1931, s. 403-404; Prawomocno wyrokw w prawie grecko-egipskim, CPiE 32.1-6/1939, s. 111-117.
Do kwestii proceduralnych odnosz si rwnie publikacje F. Bos
sowskiego, A. Bergera i R. Taubenschlaga, ktre wykazane zostay
w dziale VII.
Zagadnienia dotyczce ochrony interdyktalnej stanowiy przez wiele
lat obszar bada Edwarda Gintowta, ktry opublikowa prace: O charakterze rodkw prawnych z tytuu edyktu De interdictis, STNL
12.3/1932, s. 190-196; Valeri Probi iuris notae: R. A. Q. E. I. E.,
[w:] AUP 15/1936, s. 219-236; Czy z przekazanych w Digestach
rozstrzygni konkurencji w obrbie prawa interdyktalnego mona wysnu wniosek o charakterze iudiciorum ex interdicto?, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Leona Piniskiego, t. I, Lww 1936, s. 313-319;
ber den Charakter der Interdikte und der Iudicia ex interdicto, [w:]
Studi in memoria di Aldo Albertoni, t. II: Diritto romano e bizantino,
a cura di Pietro Ciapessoni, Padova 1937, s. 233-297.
Warto take przywoa opracowanie S. Wrblewskiego, Sdy polubowne w historji prawa. Odczyt wygoszony na publicznym posiedzeniu Polskiej Akademii Umiejtnoci dnia 9 czerwca 1928, Krakw
1928, ss. 26, w ktrym autor powica wiele miejsca sdownictwu
w Rzymie. Podobnie jest te w przypadku monografii Bolesawa
Wilanowskiego, Rozwj historyczny procesu kanonicznego, t. I: Proces
kocielny w staroytnoci chrzecijaskiej48 (Rozprawy Wydziau III
Towarzystwa Przyjaci Nauk w Wilnie, t. III), Wilno 1929, ss. 399;
rozdzia VII, p. 10: Przepisy prawa rzymskiego o sdach polubownych
(s. 138-141); p. 21: Sdownictwo w Rzymie (s. 192-219) i szczeglnie
rozdzia VIII: Wpyw prawa rzymskiego na proces kocielny pierwszych wiekw chrzecijastwa (s. 271-377).
Rec. V. Zakyn, Przew.HP 2/1931, s. 199-203.
48
[29]
383
V. Prawo osobowe i czynnoci prawne

Sytuacj niewolnikw w prawie rzymskim zajmowali si w swoich
publikacjach: A. Berger, Streifzge durch das rmische Sklavenrecht,
ZSS 43/1922, s. 398-415; S. Goldberger, Istotne pooenie niewolnikw w Rzymie, Filomata 54/1933, s. 134-137 i Lidia Winniczuk,
Plinius Modszy a niewolnicy, Filomata 99/1938, s. 372-380.
Izrael Ostersetzer opublikowa Prawo majtkowe niewolnika w prawie ydowskiem, [w:] Ksiga jubileuszowa ku czci Prof. Dr. Mojesza
Schorra (Pisma Instytutu Nauk Judaistycznych w Warszawie, t. VI),
Warszawa 1935, s. 91-112, a R. Taubenschlag, Das Sklavenrecht im
Rechte der Papyri, ZSS 50/1930, s. 140-169.
Ius patronatus byo przedmiotem zainteresowania F. Bossowskiego,
O pochodnem nabyciu prawa patronatu nad wyzwolecem, RPW
1/1925, s. 117-136. Staraniem wileskiego romanisty ukaza si te
artyku Ze studiw nad peculium castrense. (Zarazem przyczynek do
dziaalnoci komentatorw bizantyskich przed Kodyfikacj justyniask, RPW 2/1928, s. 33-80.
A. Berger opracowa obszerne haso Minores, RE, t. XV (2),
Stuttgart 1932, szp. 1860-1889.
O granicy penoletnoci w wietle papirusw pisa R. Taubenschlag,
nel diritto dei papiri49, Aegyptus 12/1932, s. 141144.
Szczeglny status prawny westalek stanowi temat opracowa
Wincentego miaka, De prisci Vestae cultus reliquiis, Eos 29/1926,
s. 39-50 i Marii Barbaszowej, Virgines Vestales, Filomata 11/1930,
s. 14-26; Vestalka (Bibljoteczka Filomaty nr 16), Lww 1935, ss. 60.
Wadami owiadczenia woli zajmowali si L. Piniski, Wpyw bdu in corpore i in qualitate na wano umw wedle prawa rzymskiego, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Wadysawa Abrahama, t. I,
Lww 1930, s. 393-428 i R. Taubenschlag, Die Geschftsmngel im
Rechte der Papyri, ZSS 54/1934, s. 137-146.
Nota J. Wisocki, Prawo 9.8-9/1932, s. 344.
49
384
[30]
Zarys historii notariatu w prawie greckim, hellenistycznym i rzymskim przedstawi R. Taubenschlag, Notariat w staroytnoci, Przegld
Notarialny 7.4/1928, s. 341-346.
VI. Prawo rodzinne
Prawu rodzinnemu staroytnego Rzymu powicono kilka wanych monografii, ktre do dnia dzisiejszego stanowi niezwykle
cenne, czasami wrcz unikalne w romanistyce polskiej opracowania poszczeglnych zagadnie. Bez wtpienia do takich prac naley
dzieo H. Insadowskiego, Rzymskie prawo maeskie a chrzecijastwo50, Lublin 1935, ss. 333. Nieco wczeniej lubelski romanista publikowa take fragmenty przywoanej monografii w formie artykuw: Rzymskie prawo maeskie a chrzecijastwo, GS 10/1934,
s. 710-719; dokoczenie GS 11/1934, s. 801-815; GS 12/1934,
s. 883-890 i Quid momenti habuerit christianismus ad ius romanum matrimoniale evolvendum, [w:] Acta Congressus Iuridici Internationalis
VII saeculo a Decretalibus Gregorii IX et XIV a Codice Iustiniano promulgatis Romae 12-17 Novembris 1934, t. II, Romae 1935, s. 37-87.
ydowskiego prawa maeskiego dotyczy praca Benjamina
Schlagera, ydowskie prawo maeskie. Poprzedzi sowem wstpnem
dr Ozjasz Thon, Krakw 1930, ss. 265 oraz artyku M. Allerhanda,
Maestwo kapanw u ydw, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci
Wadysawa Abrahama, t. II, Lww 1931, s. 297-307; (streszczenie),
Maestwo kapanw u ydw, STNL 10.2/1930, s. 84-86.
Zagadnienia zwizane z rozwodem w rdach papirusowych analizowa F. Smolka w artykule Akt rozwodowy z Dura-Europos, Eos
38/1937, s. 449-456.
Kilkuletnie badania B. apickiego powicone problematyce wadzy ojcowskiej zaowocoway ukazaniem si dwch prac: Wadza ojcowska w staroytnym Rzymie. Cz I: Czasy krlewskie. Cz II:
Rec. Z. Lisowski, RPEiS 16.2/1936, s. 259-261; N. Dumka, EOS 38/1937,

s. 268-272.
50
[31]
385
Czasy republikaskie51, Warszawa 1933, ss. 230 oraz Wadza ojcowska

w staroytnym Rzymie. Okres klasyczny52, Warszawa 1937, ss. 124.
Antycznym prawem rodzinnym zajmowa si rwnie R. Tauben
schlag, Die materna potestas im grko-gyptischen Recht, ZSS
49/1929, s. 115-128; Die Alimentationspflicht im Rechte der Papyri,
[w:] Studi in onore di Salvatore Riccobono, t. I, Palermo 1936, s. 507518; La comptence du dans le droit grco-gyptien53, AHDO
2/1938, s. 293-314.
O sytuacji prawnej kobiety w staroytnoci pisay L. Winniczuk,
Kobieta w dawnym Rzymie, Filomata 6/1929, s. 15-31; Kobieta
w staroytnoci (Bibljoteka Filomaty nr 16), Lww 1932, ss. 114 oraz
I. Bieuska, tudes sur la condition juridique et sociale de la femme grecque en Egypte grco-romaine, Lww 1939, ss. 76; Pooenie
prawne kobiety greckiej w wietle rde papyrusowych, PHist.
35/1939, s. 7-24.
W. Kozubski skierowa swoje zainteresowania badawcze w stron tutela mulierum, publikujc prac Opieka nad kobietami w prawie
rzymskiem54 (PAU. Wydzia Historyczno-Filozoficzny. Rozprawy, seria II, t. XXXVIII, oglnego zbioru t. 64, nr 1), Krakw 1922, s. 1-48;
(streszczenia): Die Geschlechtsvormundschaft im rmischen Recht,
BIAP 1921, s. 12-15; Opieka nad kobietami w prawie rzymskiem,
SPAU 26.9/1921, s. 2-4.
Wspomnie rwnie naley o niepublikowanych rozprawach doktorskich na Uniwersytecie Jagielloskim, ktrych autorami byli:
Aleksander Wolter, Prawo familijne w aciskiej literaturze niepraw-
Rec. E. Gintowt, Przew.HP 4.1-4/1934, s. 137-138. Podane s tylko inicjay

E. U. (Lww), ale to chyba zwyka pomyka i chodzi prawdopodobnie o E. Gintowta;
A. Rewski, Notariat-Hipoteka 27-28/1934, s. 270-272; V. Koroec, ZSS 57/1937,
s. 419-421.
51
Rec. F. Bossowski, RPEiS 19.3/1939, s. 552-554; V. Koroec, ZSS 59/1939,

s. 616-618.
52
Nota J. Sas Wisocki, WMP 5.2/1939, s. 56.
53
54
386
[32]
niczej od IV do VII wieku po Chrystusie, Krakw 1929; J. Wisocki55,

Opieka kobiet w prawie papirusw, Krakw 1932 i Kazimierz Andrysik,
Opieka nad nieletnimi w prawie papirusw, Krakw 1932.
Kurateli nad marnotrawcami obszerne studium powici wileski romanista F. Bossowski, Cura prodigi et luxuriosi. Ze studjw nad
rozwojem historycznym, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Wadysawa
Abrahama, t. I, Lww 1930, s. 29-85.
VII. Prawo rzeczowe
Zagadnienia dotyczce praw rzeczowych byy do czsto podejmowane w polskiej literaturze romanistycznej56. Z publikacji odnoszcych
si do pojcia rzeczy i ich podziaw wymieni naley: F. Bossowski,
Ze studjw nad rzeczami wyjtemi z obiegu wedle prawa rzymskiego, GSW 51.30/1923, s. 257-260; GSW 51.31/1923, s. 265-269;
GSW 51.32/1923, s. 277-279; B. apicki, Przyczynek do nauki o prawach rzeczowych, GSW 53.19/1925, s. 299-300; GSW 53.20/1925,
s. 315-317; H. Insadowski, Res sacrae w prawie rzymskiem. Studjum
z sakralnego prawa rzymskiego (Bibljoteka Uniwersytetu Lubelskiego.
Wydzia Prawa i Nauk Spoeczno-Ekonomicznych. Sekcja Prawa
nr 11), Lublin 1931, ss. 112. Godne odnotowania jest take zamieszczenie artykuu De rebus corporalibus, RPW 9/1938, s. 145-158, autorstwa holenderskiego profesora prawa rzymskiego na Uniwersytecie
w Utrechcie Jana Karola Nabera wraz z polskim streszczeniem O rzeczach zmysowych, RPW 9/1938, s. 159-167.
Por. te jego rec. Prawo 8.3-4/1931, s. 202, [z:] G. La Pira, Riflessi provinciali
nel diritto tutelare classico romano, BIDR 38.1-3/1930, s. 55-73.
55
56
Por. P. Spirwna, Prawo rzeczowe w aciskiej literaturze nieprawniczej od IV
do VII wieku po Chrystusie (niepublikowana rozprawa doktorska), Krakw 1930; rec.
R. Taubenschlag, ZSS 47/1927, s. 439-440, [z:] S. A. Najdenowicz, Die Formel
solemnis et corporalis traditio in den ravennatischen Urkunden des VI u. VII Jh. Und
die traditio corporalis bei Schenkungen inter vivos im rm. Recht des IV-VI Jh., Sofia
1924; nota M. Allerhand, Przew.HP 2/1931, s. 239, [z:] S. Brassloff, Possessio
in den Schriften der rmischen Juristen. Ein Beitrag zur Kenntnis der rmischen
Rechtssprache, Wien und Leipzig 1921.
[33]
387
Kwestie prawne zwizane z porzuceniem rzeczy przedstawi A. Ber

ger, In tema di derelizione. Osservazioni critiche ed esegetiche BIDR
32/1922, s. 131-190.
Poszczeglnymi sposobami nabycia prawa wasnoci zajmowali si
w swych pracach S. Wrblewski, Usucapio pro herede, CPiE 21.16/1923, s. 212-221; F. Bossowski, Znalezienie skarbu wedle prawa
rzymskiego (PAU. Wydzia Historyczno-Filozoficzny. Rozprawy, seria
II, t. XXXVIII, oglnego zbioru t. 64, nr 5), Krakw 1925, s. 281-350;
(streszczenie), Znalezienie skarbu wedug prawa rzymskiego, SPAU
29.3/1924, s. 17-20; Sur la fonction primitive des temoins dans la mancipation, [w:] Introduction a ltude du droit compar. Recueil dEtudes en lhonneur dEdouard Lambert, t. I, Paris 1938, s. 227-231; In
iure cessio, BIDR 46/1939, s. 384-387 i W. Osuchowski, Media sententia. Studjum nad zagadnieniem specyfikacji w klasycznem prawie
rzymskiem57, Pam.HP 10.1/1930, s. 1-115; Na pograniczu midzy
akcesj a specyfikacj. Szkic z prawa rzymskiego, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Wadysawa Abrahama, t. II, Lww 1931, s. 199-207.
Tematyka ochrony praw rzeczowych stanowia przedmiot szczeglnej uwagi F. Bossowskiego, ktry opublikowa z tego zakresu szereg prac: Actio ad exhibendum w prawie klasycznem i justynjaskiem58
(PAU. Rozprawy Wydziau Historyczno-Filozoficznego, seria II,
t. XLII, oglnego zbioru t. 67, nr 4), Krakw 1929, s. 293-374; (streszczenia): De actione ad exhibendum, SPAU 32.10/1927, s. 10-16
i De actione ad exhibendum, BIAP 1927, s. 180-192; Ze studiw nad
rei vindicatio. (Sprawa legitymacji biernej)59, RPW 3/1929, s. 1-47;
artyku dotyczcy windykacji stada jako przykadu rzeczy zbiorowej,
De gregis vindicatione, [w:] Studi in onore di Salvatore Riccobono nel
XL anno del suo insegnamento, t. II, Palermo 1936, s. 255-273; De
actione, quae prohibitoria appellatur, et de operis novi nuntiatione60,
57
Nota M. Allerhand, PPiA 55/1930, s. 433; rec. M. Chlamtacz, RPEiS
11/1931, s. 325-328.
Nota M. Allerhand, PPiA 54/1929, s. 487.
58
Nota M. Allerhand, PPiA 54/1929, s. 487.
59
Rec. M. Kaser, ZSS 57/1937, s. 478-480.
60
388
[34]
RPW 8/1936, s. 41-83; (streszczenie), Protest budowlany i powdztwo zakazowe, RPW 8/1936, s. 84-92; Iuris (ususfructus, servitutis) vindicatio, hereditatis petitio, powdztwo do ochrony wolnoci
rzeczy (streszczenie), RPW 9/1938, s. 1-14; w tym samym numerze
RPW ukaza si artyku De iuris vindicatione, hereditatis petitione,
de rei libertate defendenda, s. 15-144.
O ochronie prawa wasnoci w stosunkach ssiedzkich pisa take
A. Berger, Nuntiatio nr 2, RE, t. XVII (2), Stuttgart 1937, szp. 14741475; Operis novi nuntiatio, RE, t. XVIII (1), Stuttgart 1939, szp.
558-579.
Rne aspekty ochrony nieruchomoci w prawie grecko-egipskim
byy przedmiotem opracowania R. Taubenschlaga, Der Schutz der
Rechtsverhltnisse an Liegenschaften im grko-gyptischen Recht,
ZSS 55/1935, s. 278-288.
Suebnociami w wietle papirusw zaj si R. Taubenschlag, Les
servitudes dans le droit grco-gyptien, BIAP 1923, s. 71-77; (streszczenie), Serwituty w prawie grecko-egipskiem, SPAU 28.6/1923,
s. 7-11; Das Recht auf und in den Papyri, AfP 8/1927,
s. 25-33.
Omwieniu zagadnie zwizanych z prawem zastawu powicona
zostaa monografia Stanisawa Tylbora, Rozwj historyczny zastawu
(pignus) w prawie rzymskiem, Warszawa 1922, ss. 160.
VIII. Zobowizania
Problematyk zwizan z wpywem myli greckiej na ksztatowanie si pojcia winy porusza E. Gintowt, Stopnie winy u Arystotelesa
(Etyka Nikom. V, 10, 1135 b, 11 i n.) a pojcie culpa w prawie
rzymskim, STNL 19.1/1939, s. 31-37; Handlungen met agnoias in
Aristoteles Ethica Nicomachea V, 10, 1135 b, 11ff, Eos 40.1/1939,
s. 70-80.
Julian Bassak przeoy z jzyka niemieckiego prac Adolfa Exnera
Der Begriff der hheren Gewalt (vis Major) im rmischen und heutigen Verkehrsrecht, Wien 1883, ktra w Polsce ukazaa si pod tytuem
[35]
389
Pojcie siy wyszej (vis maior) w prawie komunikacyjnem rzymskiem

i wspczesnem, Warszawa 1920, ss. 71.
Porozumieniami sprzecznymi z dobrymi obyczajami zajmowa si
I. Koschembahr-yskowski, publikujc: Conventiones contra bonos
mores w prawie rzymskiem (PAU. Wydzia Historyczno-Filozoficzny.
Rozprawy, seria II, t. XL oglnego zbioru t. 65, nr 4), Krakw 1925,
s. 239-255; Conventiones contra bonos mores dans le droit romain,
[w:] Mlanges de droit romain ddis a G. Cornil a loccasion de sa
XXXe anne de professorat, t. II, Paris 1926, s. 13-35; (streszczenia):
Conventiones contra bonos mores im rmischen Recht, BIAP 1925,
s. 181-185 i Conventiones contra bonos mores w prawie rzymskiem,
SPAU 30.9/1925, s. 4-6.
Kontraktom realnym powicili swe artykuy: R. Taubenschlag,
Der Leihvertrag im Rechte der Papyri, Aegyptus 13/1933, s. 238240; W. Osuchowski, O prawnym charakterze nexum w wietle rde jurydyczno-historycznych, STNL 16.3/1936, s. 301 i F. Smolka,
Kontrakt poyczki z Dura-Europos, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci
Leona Piniskiego, t. II, Lww 1936, s. 225-231.
Zagadnieniami kontraktowymi w wietle papirusw zajmowa si
R. Taubenschlag, publikujc zarwno prace o charakterze oglnym:
Egipskie kontrakty w greckich papirusach, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Leona Piniskiego, t. II, Lww 1936, s. 279-288; Le droit contractuel gyptien daprs les papyrus grecs, AHDO 1/1937,
s. 249-259, jak te i szczegowym, dotyczce najmu61: Afterpacht und
Aftermiete im Rechte der Papyri, ZSS 53/1933, s. 234-255; Prozesse
aus Pacht-, Miets-, Dienst-, und Werkvertrgen in den griechischen
Papyri, AfP 12/1937, s. 187-193; Le bail long terme dans le droit grco-gyptien, Recueils de la Socit Jean Bodin 3/1938, s. 5965 i spki, Die societas negotiationis im Rechte der Papyri, ZSS
52/1932, s. 64-77.
Por. te F. Zoll modszy, Prawo pracy w biegu wiekw, RPW 4/1930, s. 250264, gdzie autor powici sporo miejsca prawu rzymskiemu.
61
390
[36]
Odnotowa naley te krtkie opracowanie popularno-naukowe

autorstwa Stanisawa Lenkowskiego, O ksigach buchalteryjnych
Rzymian, Filomata 66/1935, s. 219-221.
F. Bossowski interesowa si zobowizaniami powstajcymi z jakby kontraktw. Swoje spostrzeenia w tym zakresie zawar w pracach: De condictione ex causa furtiva62, AUP 13/1927, s. 343-466
i Ancora sulla negotiorum gestio (studio rivolto a integrare le trattazioni del Partsch, Riccobono, Lyskowski e Frese), BIDR 37/1929,
s. 129-230. Spod pira wileskiego profesora prawa rzymskiego wyszo rwnie opracowanie traktujce o cechach odrniajcych kontrakt
zlecenia od prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, Die Abgrenzung
des mandatum und der negotiorum gestio im klassischen und justinianischen Recht (Ein Beitrag zur Lehre von den Konkurrenz der
Klagen), (Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie, dzia II,
t. XX, z. 2), Lww 1937, s. 371-526; (streszczenie), Mandatum a negotiorum gestio w prawie rzymskiem klasycznem i justyniaskiem,
STNL 14.1/1934, s. 46-51.
Problematyka zwizana z prowadzeniem cudzych spraw bez zlecenia przycigaa te uwag I. Koschembahr-yskowskiego, Czynnik
spoeczny a czynnik pastwowy w prywatnem prawie rzymskiem63
TP seria III, 1/1923, s. 19-102.
Kontrakty nienazwane stanowiy gwny nurt badawczy W. Osu
chowskiego, ktry opublikowa z tej tematyki dwie obszerne monografie: O nieoznaczonych prawnie stosunkach kontraktowych w klasycznem prawie rzymskiem64 (Archiwum Towarzystwa Naukowego
we Lwowie, dzia II, t. XI, z. 2), Lww 1933, s. 225-462; (streszczenie), O nieoznaczonych prawnie stosunkach kontraktowych w klasycznem prawie rzymskiem, STNL 12.3/1932, s. 176-183 i Kontrakt estymatoryjny w rzymskiem prawie klasycznem i justynjaskiem (Archi
Rec. B. Biondi, BIDR 38.4-6/1930, s. 257-258.
62
Rec. E. Till, PPiA 49/1924, s. 234-235.
63
Rec. M. Chlamtacz, O kontraktach nienazwanych w prawie rzymskiem. Uwagi

na marginesie pracy dr Wacawa Osuchowskiego, PPiA 58.1/1933, s. 253-269;
V. Koroec, ZSS 57/1937, s. 485-489.
64
[37]
391
wum Towarzystwa Naukowego we Lwowie, dzia B, t. XVII, z. 1),

Lww 1936, s. 1-224; (streszczenie), Contractus aestimatorius
w rzymskiem prawie klasycznem i justyniaskiem, STNL 13.3/1933,
s. 178-182 oraz artyku Znaczenie doktryny Aristona dla ochrony umw
synallagmatycznych w prawie rzymskiem, [w:] Ksiga pamitkowa ku
czci Leona Piniskiego, t. II, Lww 1936, s. 147-161.
Kwestie dotyczce zobowiza deliktowych podejmowali R. Tau
benschlag, Maleficium, RE, t. XIV (1), Stuttgart 1928, szp. 870-875
i Z. Lisowski, Noxa und noxia, RE Supplementband VII, Stuttgart
1940, szp. 587-604; Noxalis actio65, tame, szp. 604-663.
Odnowieniu zobowiza w praktyce grecko-rzymskiego Egiptu powici artyku R. Taubenschlag, Die Novation im Rechte der Papyri,
ZSS 51/1931, s. 84-91.
IX. Prawo spadkowe
Prawo spadkowe w niewielkim tylko stopniu przycigao uwag badaczy66. Uczonym, ktry interesowa si t problematyk by
F. Bossowski, autor pracy Ze studjw nad pierwotnym testamentem
rzymskim (Krytyka dotychczasowych pogldw prba nowej hipotezy), CPiE 24.1-12/1926, s. 257-325; (streszczenie), Z bada
nad pierwotnym testamentem rzymskim, SPAU 30.2/1925, s. 6-8.
Wileski romanista ogosi take drukiem artyku Nowela Justynjana
115 Statut Litewski I R. IV. Art. 13 (14), Statut Litewski II i III
R. VIII. Art. 7. T. X. cz. 1 Art. 167, [w:] Ksiga pamitkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania Pierwszego Statutu Litewskiego,
pod red. S. Ehrenkreutza, Wilno 1935, s. 107-121, przedstawiajc regulacje prawne dotyczce wydziedziczenia. Prawu spadkowemu powici te F. Bossowski opracowanie Die Nov. 118 Justinians und deren
Vorgeschichte. Rmische und orientalische Elemente, [w:] Festschrift
Paul Koschaker, Weimar 1939, s. 277-303.
Rec. E. Gintowt, CPH 1/1948, s. 155-158.
65
Por. D. Fries, Prawo spadkowe w aciskiej literaturze nieprawniczej od IV do

VII wieku po Chrystusie (niepublikowana rozprawa doktorska), Krakw 1931.
66
392
[38]
F. Smolka w artykule Z dziedziny charakterystycznych formu, Eos

37.2/1936, s. 152-156, analizowa styl redakcji testamentw papirusowych od wczesnej epoki ptolemejskiej, a do pnej bizantyskiej.
X. Prawo i proces karny
Rzymskie prawo karne, zarwno materialne, jak i procesowe nie
stanowio przedmiotu szczeglnego zainteresowania przedstawicieli
nauki polskiej.
Kilka hase zwizanych z prawem i procesem karnym opracowa
w RE R. Taubenschlag: Mansio mala, t. XIV (1), Stuttgart 1928,
szp. 1251-1252; Tarpeium saxum, t. IV (2), Zweite Reihe, Stuttgart
1932, szp. 2330; Tergiversatio, t. V (1), Zweite Reihe, Stuttgart 1934,
szp. 723-724; Terminus motus, t. V (1), Zweite Reihe, Stuttgart 1934,
szp. 784-785; Testimonium falsum, t. V (1), Zweite Reihe, Stuttgart
1934, szp. 1061; Nomen recipere, t. XVII (1), Stuttgart 1936, szp. 816817; Numellae, Supplementband VII, Stuttgart 1940, szp. 663.
A. Berger zajmowa si67 plagium, publikujc Note critiche ed esegetische in tema di plagio, BIDR 45/1938, s. 267-292 oraz kradzie
byda, Some Remarks on Cattle-Stealing in Roman Law (Dig. 47, 14,
3, 1 and Bas. 60, 25, 3), Seminar 2/1944, s. 23-40.
O przestpstwie faszerstwa monet pisa Kazimierz Majewski, Bicie
i faszowanie monet u staroytnych68, Filomata 9/1929, s. 159-178.
Peculatus stanowi temat bada F. Smolki, apownictwo i wymuszenie w hellenistycznym Egipcie, [w:] Charisteria Casimiro de Morawski
septuagenario oblata ab amicis, collegis discipulis, Cracoviae 1922,
s. 20-31; Du Pculat en gypte Grco-Romaine, Eos 25/1921-1922,
s. 105-108.
Prawa karnego dotyczy take artyku H. Markowskiego, Ocena
pogwacenia grobu i zniewaenia zwok u Rzymian, PK 1.7/1935,
s. 679-691.
Por. te Nuntiatio nr 4, RE, t. XVII (2), Stuttgart 1937, szp. 1477.
67
Por. te R. Taubenschlag, Mnzverbrechen, RE, t. XVI (1), Stuttgart 1933,

szp. 455-457.
68
[39]
393
Publicznoprawn kar relegacji przedstawi Zdzisaw ZmigryderKonopka, Istota prawna relegacji obywatela rzymskiego, PHist.
33/1936, s. 469-500; La nature juridique de la relgation du citoyen romain, RHD ser.
IV, 18.2/1939, s. 307-347. Spod pira tego autora wyszy te artykuy: Wystpienia wadzy rzymskiej przeciw Bachanaljom
italskim, PHist. 29.1/1930-1931, s. 19-63 i Les Romains et la circoncision des Juifs, Eos 33/1930-1931, s. 334-350.
O pozbawienia wolnoci w prawie grecko-egipskim pisa R. Tau
benschlag, Limprisonement dans le droit grco-gyptien, [w:] Omagiu
Profesorului Constantini Stoicescu pentne 30 anni de invatumant,
Bucuresti 1940, s. 362-368.
Kazimierz Mosing opublikowa prac Prawo staroytnej Grecji
a zagadnienie usiowania przestpstwa, PPiA 62.1/1937, s. 245-258;
dokoczenie PPiA 63.1/1938, s. 1-16, natomiast Stanisaw Pilch
krtki artyku Jak u staroytnych Germanw karano zdrad i wszeteczestwo, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Leona Piniskiego, t. II,
Lww 1936, s. 163-168.
Rzymskim wojskowym prawem karnym interesowa si Tomasz
Rybicki, ktry w artykule Prawo karne wojskowe rzymskie, Woj.PP
7.1/1934, s. 1-13, scharakteryzowa krtko przestpstwa, jakich mogli dopuci si onierze i groce im za to kary. W kolejnym swoim opracowaniu Prawo karne wojskowe rzymskie. Teksty. Digestorum
Liber XLIX, tit. XVI: De re militarii, Woj.PP, 7.2/1934, s. 117-134,
przetumaczy zaczerpnite z Digestw justyniaskich przepisy karne dotyczce wojska. O rzymskim wojskowym prawie karnym pisa
te R. Taubenschlag, Militrstrafrecht, t. XV (2), Stuttgart 1932, szp.
1668-1671.
Zagadnie zwizanych z rzymskim procesem karnym dotyczy artyku R. Taubenschlaga, Proces apostoa Pawa w wietle papyrusw (Rozprawy PAU. Wydzia Historyczno-Filozoficzny, seria II,
t. XXXVII, oglnego zbioru t. 62), Krakw 1921, s. 57-63; (streszczenie), Le procs de laptre Paul en lumire des papyri, BIAP 19191920, I partie, s. 55-59.
Stefan Glaser dokona przekadu pracy Friedricha Doerra, Der
Prozess Jesu in rechtsgeschichtlicher Beleuchtung, Berlin 1920, kt-
394
[40]
ra ukazaa si w jzyku polskim pod tytuem Proces Jezusa Chrystusa

w owietleniu prawno-historycznem69, sowo wstpne Wadysaw
Szczepaski, Wilno 1927, ss. 98.
Przepisom proceduralnym powici swoj prac Z. ZmigryderKonopka, U rde rzymskiej procedury karnej. Si qui hominem liberum dolo sciens morti duit, paricidas esto, PHist. 31.2/1934,
s. 157-184; Alle fonti della procedura penale romana70, Studi Italiani
di Filologia Classica 14.2/1937, s. 89-124.
Sdz, e warto wspomnie rwnie o monografii Stanisawa
Czajki, Przedawnienie w prawie karnem kanonicznem (Biblioteka
KUL. Wydzia Prawa Kanonicznego nr 7), Lublin 1934, ss. 192,
w ktrej rozdziale II: Historja ustawodawstwa przedawnienia karnego, autor powici sporo uwagi prawu rzymskiemu, s. 46-73.
XI. Prawo publiczne
Najbardziej podnym autorem publikujcym prace o ustroju staroytnego Rzymu by Z. Zmigryder-Konopka. Ogosi on nastpujce opracowania: O kategorii t.zw. aerarii, PHist. 26.2/1926,
s. 215-233; Historja ustroju Rzplitej rzymskiej, PHist. 28.2/1929,
s. 311-355; Les relations politiques entre Rome et la Campanie, Eos
32/1929, s. 587-602; Geneza i istota rzymskiej tribus, [w:] Pamitnik V
Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich w Warszawie 28 listopada
do 4 grudnia 1930 r., t. I: Referaty, Lww 1930, s. 107-112; Kampaski
urzd t. zw. meddices, [w:] Acta Secundi Congressus Philologorum
Classicorum Slavorum, Pragae 1931, ss. 13; Studja nad dziejami ustroju rzymskiego (Sur la gnse des quelques institutions politique romaines) fr., STNW 25.1-6/1932, s. 1-27; Sur les origines du tribunat de
la pleb, [w:] La Pologne au VII-e Congrs International des Sciences
Historiques Varsovie 1933, t. II, Varsovie 1933, s. 1-12; Oblicze prawne ekspansji rzymskiej, [w:] Charisteria Gustavo Przychocki a disci69
Rec. W. Wolter, CPiE 24.1-12/1926, s. 425-427; E. Neymark, GSW
55.8/1927, s. 109.
Nota H. Kreller, ZSS 58/1938, s. 445.
70
[41]
395
pulis oblata, Varsoviae 1934, s. 335-356; Studja nad historj ustroju

rzymskiego, Cz pierwsza (Rozprawy Historyczne Towarzystwa
Naukowego Warszawskiego, t. XVII, z. 1), Warszawa 1936, ss. 88.
Z. Zmigryder-Konopka jest najprawdopodobniej take autorem kilkunastu hase zamieszczonych w kolejnych tomach wydawanej pod redakcj Ottona Laskowskiego Encyklopedii Wojskowej71: t. I, Warszawa
1931: Aerarium militare, s. 23; Annona militaris, s. 73-74; Campus
Martius, s. 543; Capite censi, s. 548; Centurja, s. 608-609; Centurjon,
s. 609; t. II, Warszawa 1932: Dilectus, s. 230-231; Dyktator, s. 403-404;
t. III, Warszawa 1933: Imperator, s. 497-499; Imperium, s. 499; t. IV,
Warszawa 1934: Konsul, s. 473; Kwestor, s. 704-705; t. V, Warszawa
1936: Liktor, s. 53; Magister equitum, s. 292-293; Missio, s. 525-526;
t. VI, Warszawa 1937: Pretor, s. 749; Princeps, s. 753; Prokonsul,
s. 757; Prokurator, s. 757-758; Propretor, s. 766; Proskrypcje, s. 766;
t. VII, Warszawa 1937: Rzym (dzieje, ustrj, wojsko), s. 339-354;
Sacramentum, s. 356.
Rozwaaniom o ustroju spoeczno-gospodarczym powicone s
prace72: R. Taubenschlag, Splnoty gminne w zromanizowanych prowincjach rzymskiego Wschodu (PAU Wydzia Historyczno-Filozoficzny.
Rozprawy, seria II, t. XXXVIII, oglnego zbioru t. 63, nr 3), Krakw
1921, ss. 15 (brak cigej numeracji stron; podane w spisie treci s. 133-148, nie zostay uwidocznione w tekcie); (streszczenie), Splnoty gminne i rodzinne w zromanizowanych prowincjach
rzymskiego Wschodu, SPAU 25.10/1920, s. 12; Micha Kreczmar,
Kwestia agrarna w staroytnoci, Warszawa 1922, ss. 81; Kazimierz
Zakrzewski, Quelques remarques sur les rvolution romaines, Eos
32/1929, s. 71-82; Rewolucja rzymska-jej przesanki polityczne i spo71
Publikacja nie zawiera informacji o tym, kto jest autorem poszczeglnych
hase. Z. Zmigryder-Konopka wymieniany jest natomiast w kadym z tomw, jako
opracowujcy hasa z historii staroytnej. Z duym prawdopodobiestwem sdzi
wic mona, e to wanie spod jego pira wyszy opracowania dotyczce ustroju
i wojskowoci staroytnego Rzymu.
Por. te F. Bossowski, Przesilenie obecne a katastrofa gospodarcza w staroytnym

Rzymie, Polska 24/1921, s. 9-12; 25/1921, s. 10-13; 26/1921, s. 13-15; 27/1921,
s. 12-17.
72
396
[42]
eczno-gospodarcze, PHist. 33/1936, s. 427-468; Narodziny demokracji rzymskiej. Trybunat T. Gracchusa, PHist. 35/1939, s. 50-65;
L. Piotrowicz, Pooenie ludnoci rolniczej w okresie pnego cesarstwa rzymskiego, [w:] Pamitnik VI Powszechnego Zjazdu Historykw
Polskich w Wilnie 17-20 wrzenia 1935 r., t. I: Referaty, Lww 1935,
s. 474-480.
Kwestii ustrojowych dotycz take opracowania73: Mikoaj Kosow
ski, Polityka Rzymian wzgldem narodw podbitych, Warszawa 1918,
ss. 32; Konstanty Chyliski, O powstaniu urzdu cenzorw, [w:]
Pamitnik IV Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich w Poznaniu
6-8 grudnia 1925, t. I: Referaty, Lww 1925, ss. 8 (brak cigej numeracji stron); K. Zakrzewski, Upadek ustroju municypalnego w pnem cesarstwie rzymskiem, [w:] Pamitnik IV Powszechnego Zjazdu
Historykw Polskich w Poznaniu 6-8 grudnia 1925, t. I: Referaty, Lww
1925, ss. 20 (brak cigej numeracji stron); La politique Thodosienne,
Eos 30/1927, s. 339-345; Le consistoire imprial du Bas-Empire
Romain, Eos 31/1928, s. 405-417; Cezura midzy staroytnoci
a redniowieczem w wietle historji bizantyskiej, [w:] Pamitnik V
Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich w Warszawie 28 listopada
do 4 grudnia 1930 r., t. I: Referaty, Lww 1930, s. 72-104; Kazimierz
Rozenberg, Cyceron o ustroju centurialnym, PHist. 35/1939, s. 66-88.
I. Ostersetzer przedstawi Prawnopolityczne pooenie ydw
aleksandryjskich w epoce rzymskiej, [w:] Ksiga Jubileuszowa ku
czci Markusa Braudego (Pisma Instytutu Nauk Judaistycznych
w Warszawie t. III) hebr., Warszawa 1931, s. 75-122.
Zagadnieniami lecymi na styku prawa i religii zajmowa si
przede wszystkim Mieczysaw Stanisaw Popawski, ogaszajc z tej
tematyki nastpujce prace: Triumf rzymski jako spenienie devotio,
[w:] Charisteria Casimiro de Morawski septuagenario oblata ab amicis, collegis discipulis, Cracoviae 1922, s. 32-50; Bellum Romanum.
Sakralno wojny i prawa rzymskiego74 (Bibljoteka Uniwersytetu
73
Por. te L. Piotrowicz, Plutarch a Appjan. Studia rdowe do historii Rzymu
w epoce rewolucji. Okres I (133-70), (Prace Naukowe Uniwersytetu Poznaskiego.
Sekcja Humanistyczna nr 6), Pozna 1921, ss. 181.
Rec. M. Kosowski, PHum. 2/1923, s. 371-373.
74
[43]
397
Lubelskiego. Wydzia Nauk Humanistycznych nr 4), Lublin 1923,

ss. 395; Remarques sur lorigine de la divination, Eos 28/1925,
s. 25-36; La vie sexuelle dans les religions antiques, Eos 29/1926,
s. 101-134; Kapani kastraci w staroytnoci, [w:] Pamitnik IV
Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich w Poznaniu 6-8 grudnia
1925, t. I: Referaty, Lww 1925, ss. 11 (brak cigej numeracji stron).
Wspomnian problematyk poruszali take: A. Berger, Ius pontificium, RE, t. X (2), Stuttgart 1919, szp. 1286-1289; Ius sacrum, tame, szp. 1292-1300; Z. Zmigryder-Konopka, Pontifex maximus-iudex
atque arbiter rerum divinarum humanarumque, fr. Eos 34/19321933, s. 361-372; Tadeusz M. Lewicki, O triumfie rzymskim (Podug
Liviusa ks. XLV), (Bibljoteczka Filomaty nr 1), Lww 1934, ss. 37;
Aleksandra Chodko-Domaniewska, Ius belli jako wynik charakteru sakralnego wojny rzymskiej, [w:] Charisteria Gustavo Przychocki
a discipulis oblata, Varsoviae 1934, s. 41-52; Franciszek Sokoowski,
Sprzeda i kupno stanowisk kapaskich w staroytnej Grecji, PHist.
35/1939, s. 1-6.
Rnym aspektom zwizanym z przysieg u Grekw i Rzymian powici monografi Wojciech J. Rzutkowski, Zagadnienie przysigi
w staroytnoci, Trzebinia 1939, ss. 264.
Dziaalno publicznoprawn cesarzy prezentowali Stanisaw Wic
kowski, Juljan Apostata jako administrator i prawodawca, Warszawa
1930, ss. 111 oraz Stefania Sadowska, Diocletianus. Organisator pastwa (Bibljoteczka Filomaty nr 15), Lww 1935, ss. 63.
Dzienniki urzdowe byy przedmiotem opracowa S. Pilcha,
Dziennik w staroytnym Rzymie, Filomata 2/1929, s. 79-82; Jak
dziennik rzymski dostawa si do prowincyj, Filomata 5/1929,
s. 216-219 oraz J. Manteuffla, Zagadnienie dziennikw urzdowych
w staroytnoci, PHist. 31.2/1934, s. 109-120.
Kwestie finansowe poruszali: Marian Gumowski, Operacje finansowe Rzymu w czasie II wojny punickiej (AU w Krakowie. Wydzia
Filologiczny. Rozprawy, t. LVIII, nr 1), Krakw 1918, ss. 93;
L. Piotrowicz, Finanse cesarstwa rzymskiego w pierwszym jego okresie, [w:] Pamitnik IV Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich
w Poznaniu 6-8 grudnia 1925, t. I: Referaty, Lww 1925, ss. 11 (brak
398
[44]
cigej numeracji stron) i T. Waek-Czernecki, Dochd skarbu rzymskiego z prowincyj w I wieku przed Chr., PHist. 35/1939, s. 129142.
H. Markowski opublikowa prac O spisach ludnoci za czasw cesarza Augusta, KK 5.1/1931, s. 13-20.
O zadaniach i kompetencjach urzdnikw75 pisa L. Piotrowicz,
Stanowisko nomarchw w administracji Egiptu w okresie greckorzymskim (Poznaskie Towarzystwo Przyjaci Nauk. Prace Komisji
Historycznej, t. II, z. 4), Pozna 1922, ss. 82.
Ukazyway si take artykuy popularno-naukowe, do ktrych zaliczy naley: Jan Horowski, Stra poarna w staroytnym Rzymie,
Filomata 57/1934, s. 261-264; Maurycy Huczneker, Prawo nadbrzene w staroytnoci, Filomata 65/1934, s. 158-162; Ignacy
Strycharski, Bandytyzm w staroytnym Rzymie, Filomata 84/1936,
s. 101-109.
Ustrojem pastw greckich zajmowali si: Mikoaj Kosowski,
Demokracja grecka, PHum. 1/1922, s. 143-172; M. Kreczmar,
Spoeczestwo i pastwo redniowiecza greckiego, Zamo 1922,
ss. 67; Krtka historia demokracji ateskiej do czasw Temistoklesa
wcznie, Warszawa 1930, ss. 167; K. Zakrzewski, Samorzd miast
Achai Rzymskiej: Arkadya, Messenia, Lakonia, Lww 1925, ss. 125;
T. Waek-Czernecki, Historia ustrojowa grecka, PHist. 28.2/1929,
s. 288-310; Prba charakterystyki demokracji ateskiej, [w:] Pamitnik
V Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich w Warszawie 28 listopada do 4 grudnia 1930 r., t. I: Referaty, Lww 1930, s. 56-71; Prba
charakterystyki demokracji greckiej, PHist. 29/1930-1931, s. 76109; S. Witkowski76, Pastwo greckie. Historia ustroju pastw greckich i obraz ustroju Aten i Sparty, Lww 1938, ss. 381.
Por. rec. A. Berger, KV 57/1925, s. 195-202, [z:] F. Oertel, Die Liturgie.
Studien zur ptolemischen und kaiserlichen Verwaltung gyptens, Leipzig 1917.
75
76
Por. te prac Historia Egiptu w epoce Ptolemeuszw. Historia polityczna
(Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego we Lwowie, dzia I, t. XIV), Lww 1938,
ss. 303; (streszczenie), Historia Egiptu w epoce Ptolemeuszw. Historia polityczna,
STNL 17.2/1937, s. 129-132; rec. S. Pilch, Eos 39/1938, s. 298-301.
[45]
399
Wiele zagadnie w wietle rde papirusowych prezentowa

F. Smolka77. W artykule Prototyp Bractwa Braci Dobrej mierci,
KK 8.2/1934, s. 131-136, omwi skargi wytaczane zwizkom kultowym na obszarze greckim o to, e nie urzdzono zmaremu pogrzebu lub nie wypacono rodzinie kosztw z nim zwizanych. W opracowaniu Jak ma urzdnik speni swoje obowizki?, KK 8.4/1934,
s. 305-308, zaj si analiz instrukcji wydanej dla urzdnika skarbowego. wiadczenia ludnoci cywilnej na rzecz wojska stay si z kolei przedmiotem pracy Ptolemejska ustawa kwaterunkowa (Archiwum
Towarzystwa Naukowego we Lwowie, dzia B, t. XVI, z. 3), Lww
1935, s. 335-354; (streszczenie), Ptolemejska ustawa kwaterunkowa,
STNL 14.1/1934, s. 58-64. Sposobu zarzdzania dochodami krlewskimi przez urzdnikw dotyczy artyku Podstawowe monopole
ptolemejskie w wietle Pap. Tebt. 703, Eos 36/1935, s. 143-154, za
kolejny Dwa rozporzdzenia Ptolemeusza Filadelfa dotyczce Syrii
i Fenicji, Eos 39/1938, s. 493-503, powici regulacjom w sprawie
deklaracji posiadania byda i niewolnikw dla celw podatkowych.
W opracowaniu Ochrona szarego czowieka w wietle Pap. Teb. 703,
[w:] Muneraa Philologica Ludovico wikliski bis sena lustra professoria claudenti ab amicis collegis discipulis oblata, Posnaniae 1936,
s. 138-144, pisa o obronie ludnoci wiejskiej przed naduyciami ze
strony urzdnikw administracyjnych.
F. Smolka interesowa si rwnie stylem redagowania pism adresowanych do wadz publicznych, ogaszajc: Kilka sw o tonie
oficjalnych aktw papirusowych, Przew.HP 1/1930, s. 256-258;
(streszczenie), Czynnik emocyi w oficyalnych aktach papyrusowych,
STNL 11.1/1931, s. 22-23; caa praca ukazaa si, [w:] Prce druhho sjezdu klasickch filologu slovanskch v Praze 1931, s. 257-269;
Z mtw ycia (Obrazek rodzajowy z ycia Egiptu w III w. a. C.), Eos
39/1938, s. 107-109.
Por. te De ratione personarum describendarum in papyrorum actis adhibita,

Eos 27/1924, s. 75-88; Ptolme Philadelphe dans la lumire sources nouvelles,
Eos 31/1928, s. 205-217.
77
400
[46]
XII. Filozofia prawa, metodologia i doktryny Politycznoprawne

Pogldy Marka Tulliusza Cycerona w wietle jego spucizny literackiej prezentowali Stanisaw Seliga, De Cicerone testium vexatore, Eos 27/1924, s. 101-109; Cyceron przeciw wiadkom, PHum.
4/1925, s. 266-287 i Jan Smereka, Cyceron nauczycielem i wychowawc Rzymian, Eos 39/1938, s. 504-514.
Twrczoci literack cesarzy zajmowali si: Eugeniusz Jarra,
Marco Aurelio filosofo del diritto, Rivista Internazionale di Filosofia
del Diritto 12.4-5/1932, s. 489-504; S. Wickowski, Cesarz Juljan
o ideale wadcy wedug satyry jego (Cezarowie), PHist.
35/1939, s. 34-49; Ludwik wikliski, Cesarz Juljan Apostata i jego
satyra Symposion (U podstaw kultury europejskiej. Wydawnictwo
Poznaskiego Koa Polskiego Towarzystwa Filologicznego), Pozna
1936, ss. 31.
Opinie o cesarzach wyraone przez Lucjusza Anneusza Senek
przedstawi Seweryn Hammer, De Seneca philosopho principum censore, [w:] Munera Philologica Ludovico wikliski bis sena lustra
professoria claudenti ab amicis collegis discipulis oblata, Posnaniae
1936, s. 185-210.
Zbadania zjawiska apoteozy w wiecie staroytnym dotyczyy
prace L. Piotrowicza, Kult panujcego w staroytnoci (Poznaskie
Towarzystwo Przyjaci Nauk. Prace Komisji Historycznej, t. II, z. 3),
Pozna 1922, ss. 39 i S. Lewiwny, Kult cesarzy rzymskich w wietle
Talmudu, Midraszu i Agadu, KK 4.4/1930, s. 494-506.
O ratio naturalis, jako czynniku twrczym w ewolucji prawa pozytywnego i metodzie ustalania zasad prawnych pomocnych przy
rozstrzyganiu poszczeglnych przypadkw pisa I. Koschembahryskowski, Ratio naturalis w prawie rzymskiem klasycznem (streszczenie), STNW 22.1-6/1929, s. 1-6; (streszczenie), Ratio naturalis en
droit romain classique, tame, s. 7-12; Ratio naturalis w prawie rzymskiem klasycznem (Prace Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,
Wydzia II. Nauk Historycznych, Spoecznych i Filozoficznych nr 20),
Warszawa 1930, ss. 50; Naturalis ratio en droit classique romain, [w:]
[47]
401
Studi in onore di Pietro Bonfante nel XL anno dinsegnamento, t. III,

Milano 1930, s. 467-498.
Problematyce interpolacji w badaniach rde prawa rzymskiego
powici swoje rozwaania B. apicki, Uwagi o kryzysie nauki prawa
rzymskiego, Warszawa 1936, ss. 51.
Znaczeniem pojcia misericordia w pismach Ojcw Kocioa, literaturze nieprawniczej i w rdach prawa rzymskiego zajmowa si
B. apicki, Misericordia w prawie rzymskiem, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Leona Piniskiego, t. II, Lww 1936, s. 117-131. Adolf
Nattel, Nauka o susznej cenie (iustum premium) u w. Tomasza
z Akwinu, CPiE 31.1-12/1938, s. 176-237.
E. Jarra w pracy Idea Pastwa u Platona i jej dzieje, Warszawa
1918, ss. 183, wykaza wpyw platoskiej idei pastwowej na rozwj
myli politycznej.
Zagadnienia zwizane z doktrynami podejmowali take: Marian
Henryk Serejski, Idea Imperjum Romanum w Galji merowiskiej w VI
stuleciu, PHist. 25/1925, s. 261-314; Stanisaw Mystkowski, Idea
prawa naturalnego w staroytnoci i u scholastykw. (Studjum prawno-etyczne), Warszawa 1928, ss. 182; T. Waek-Czernecki, Nard, narodowo, ojczyzna w staroytnoci, PHist. 26.2/1926, s. 152-181;
Istota i znaczenie dziejowe dyktatury i cezaryzmu, [w:] Pamitnik VI
Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich w Wilnie 17-20 wrzenia
1935 r., t. I: Referaty, Lww 1935, s. 481-496; Z. Zmigryder-Konopka,
Dyktatura i cezaryzm, tame, s. 497-508.
Poznanie stosunku pastwa do jednostki78 stanowio przedmiot
bada B. apickiego, ktry ogosi obszern monografi Jednostka
a pastwo w Rzymie staroytnym. Rozwaania historyczne na tle przeobrae prawa i pastwa w dobie obecnej (Bibliotheca Universitatis
Liberae Polonae, seria B nr 7), Warszawa 1939, ss. 294.
Por. rec. A. Berger, KV 57/1925, s. 191-195, [z:] U. WillamowitzMoellendorff, Staat und Gesellschaft der Griechen und Rmer bis zum Ausgang des
Mittelalters, Leipzig- Berlin 1923.
78
402
[48]
Uczeni polscy pisali rwnie recenzje z prac zagranicznych

autorw79.
XIII. Znaczenie prawa rzymskiego
Najwaniejsze zadania, jakie stay przed uniwersyteck nauk prawa rzymskiego w odrodzonej Polsce nakreli S. Wrblewski, Potrzeby
nauki polskiej a prawo rzymskie80, NP 2/1919, s. 262-266.
O wartociach pyncych z nauki prawa staroytnych Rzymian pisa I. Koschembahr-yskowski, Prawo rzymskie a czasy dzisiejsze,
GSW 51.46/1923, s. 409-412; Dlaczego uczymy si prawa rzymskiego?, Prawo 4.3/1927, s. 1-4.
W okresie midzywojennym trwaa w Polsce dyskusja na temat
miejsca dyscyplin historycznoprawnych, w tym prawa rzymskiego
w programie studiw prawniczych. W pierwszych latach po odzyskaniu niepodlegoci najbardziej oywiona polemika toczya si midzy
profesorami Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie: Oswaldem
Balzerem81 i Juliuszem Makarewiczem82. ledzc opinie wyraane
w tej sprawie przez przedstawicieli rnych dyscyplin naukowych,
79
M. Allerhand, PPiA 47/1922, s. 286, [z:] H. Goudy, Dreiteiligkeit in rmischen
Recht. Aus dem Englischen bertragen von E. Ehrlich, Monachium-Lipsk 1914;
A. Berger, ZVR 40/1922, s. 400-402, [z:] Einfhrung in die Textkritik. Systematische
Darstellung der textkritischen Grundstze fr Philologen und Juristen von Hermann
Kantorowicz, Leipzig 1921; R. Taubenschlag, ZSS 49/1929, s. 545-547, [z:]
C. W. Westrup, Quelques observations sur la notion antiqua de la Fidlit, Paris 1927;
J. Adamus, Przew.HP 5/1937, s. 133-135, [z:] J. G. Lautner, Die Methoden einer
antikrechtsgeschichtlichen Forschung, ZVR 47/1932, s. 27-76.
Por. te I. Koschembahr-yskowski, Kilka uwag o najwaniejszych potrzebach

nauki prawa, NP 10/1929, s. 298-299.
80
81
Por. W sprawie reformy nauki prawa w uniwersytetach polskich, PPiA 44.13/1919, s. 1-14; Nauka uniwersytecka a kolejno studjw w uniwersyteckiej nauce
prawa, Warszawa 1921, ss. 43; Glosy do artykuu o kolejnoci studjw prawa, PPiA
47.1-3/1922, s. 33-59; Dwa wiaty, Krakw 1923, ss. 30.
Por. Reforma metody nauczania prawa, PPiA 44.4-6/1919, s. 113-124;

Kolejno studjw prawniczych, PPiA 46.10-12/1921, s. 217-230; Dwa wiaty,
RPiE 2/1922, s. 701-721.
82
[49]
403
gos zabierali take romanici. W zwizku z opublikowaniem artykuu

Antoniego Peretiatkowicza, Reforma studjw prawniczych, RPEiS
14.1/1934, s. 25-29, w ktrym autor podda krytyce zasadno nauczania historii prawa rzymskiego na pocztku studiw, o miejscu
i znaczeniu prawa rzymskiego w procesie edukacji prawniczej wypowiadali si na amach lwowskiego Przew.HP 5/1937: I. Koschembahryskowski, s. 151; F. Bossowski, s. 151-152 i B. apicki, s. 153.
Asumptem do podjcia kolejnych gorcych dyskusji stao si opublikowanie przez Zwizek Zrzesze Modych Prawnikw Rzeczy
pospolitej Polskiej opracowania, Zagadnienie reformy uniwersyteckich
studjw prawniczych, Warszawa 1936, ss. 46. Opowiedziano si
w nim za usuniciem wykadu prawa rzymskiego jako obowizkowego i umieszczeniu go w programie studiw specjalistycznych, w sekcji
cywilistycznej na IV roku studiw.
Zwolennikiem rozwiza zaproponowanych przez Zwizek by
Czesaw Znamierowski, ktry swoje krytyczne uwagi dotyczce roli
prawa rzymskiego w systemie ksztacenia studentw prawa zawar
w pracy O naprawie studjw prawniczych, Warszawa 1938, ss. 113,
stanowicej zbir artykuw odnoszcych si do reformy programu
nauczania na polskich wydziaach prawa.
Na temat roli prawa rzymskiego i potrzeby jego wykadu ju na pocztku studiw wypowiada si Bohdan Winiarski, Zagadnienia organizacji studiw prawniczych, RPEiS 17.2/1937, s. 129-204.
Zagadnieniem znaczenia prawa rzymskiego dla komparatystyki
prawniczej zajmowa si I. Koschembahr-yskowski, La role du droit romain pour le droit compar, [w:] Introduction a ltude du droit
compar. Recueil dEtudes en lhonneur dEdouard Lambert, t. I, Paris
1938, s. 257-260.
XIV. Ocena dorobku romanistw
Dorobek romanistyki polskiej XX wieku zaprezentowa R. Tau
benschlag w artykule Gli studi di diritto romano in Polonia nel secolo
XX, [w:] Gli Studi Romani nel Mondo, t. III, Roma 1936, s. 247-268.
Krtkiej oceny osigni naukowych romanistw w okresie omawia-
404
[50]
nym w niniejszym opracowaniu podj si take J. Wisocki, Dzieje

nauki prawa rzymskiego w Polsce, Warszawa 1945, s. 116-118.
Zdecydowanie wicej opracowa dotyczyo ycia i pracy naukowej poszczeglnych romanistw polskich. Krtkie biografie Tomasza
Dreznera i Tadeusza Czackiego nakreli Antoni Knot, Drezner Tomasz
(1560-1616) PSB t. V, Krakw 1939-1946, s. 376; Czacki Tadeusz
(1765-1813) PSB t. IV, Krakw 1938, s. 144-146, natomiast Jana
Wincentego Bandtkie i Wacawa Aleksandra Maciejowskiego S. Kut
rzeba, Bandtkie Jan Wincenty (1783-1846) PSB t. I, Krakw 1935,
s. 259-260; Maciejowski Wacaw Aleksander, [w:] Encyclopedia of the
Social Science, t. X, London 1933, s. 27.
O Fryderyku Zollu starszym pisa Franciszek Xawery Fierich,
Wspomnienie pomiertne Fr. Zoll starszy, CPiE 17/1917-1918,
s. II-VII.
Posta Wadysawa Okckiego przypomnia Jan Sajdak, .p.
Wadysaw Okcki, Eos 23/1918, s. 121.
Sylwetk Teodora Dydyskiego przybliy I. Koschembahryskowski, Teodor Dydyski. Wspomnienie pomiertne wypowiedziane
dnia 28. padziernika 1921 r. na posiedzeniu Wydziau Historycznego
Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, PPiA 46.10-12/1921,
s. 242-249; por. te Teodor Dydyski (wspomnienie pozgonne) GSW
49.37/1921, s. 293 (autor K.).
O Walentym Miklaszewskim pisano w PPiA 49.1-3/1924, s. 102103 (bez autora), . p. Walenty Miklaszewski (nekrolog).
Konrada Dynowskiego wspominali: Leon Sumorok, .p. Profesor
Konrad Dynowski, Wil.PP 1.8/1930, s. 233-235; W. Osuchowski,
.p. Konrad Dynowski, Przew.HP 1/1930, s. 313-315; por. take .p.
Konrad Dynowski (nekrolog), PPiA 55/1930, s. 349 (bez autora).
O Leonie Petrayckim pisali: Jerzy Lande, Wobec jubileuszu Leona
Petrayckiego, CPiE 24.1-12/1926, s. VIII-XI i .p. Prof. Leon
Petraycki, RPEiS 11/1931, s. 838-840; Stanisaw Posner, Leon
Petraycki, GSW 55.16/1927, s. 211-212; Wadysaw Komarnicki,
.p. Prof. Leon Petraycki, RPW 5/1931, s. V-XII; L. Sumorok, .p.
Leon Petraycki, Wil.PP 2.6/1931, s. 181-182; I. Koschembahryskowski, .p. Leon Petraycki, PPiA 56.2/1931, s. 256-257; Jan
[51]
405
Stanisaw Konic, .p. Prof. Leon Petraycki (Wspomnienie pozgonne), GSW 59.22/1931, s. 309-311; por. te, Przemwienie prof.
E. Stan. Rappaporta w imieniu Komisji Kodyfikacyjnej, na pogrzebie .p. prof. Leona Petrayckiego, w. d. 19 maja 1931, GSW
59.21/1931, s. 293 i Przemwienie prof. Wasiutyskiego nad grobem
.p. prof. Petrayckiego w dniu 19 maja 1931 r., GSW 59.24/1931,
s. 336-337.
Drog yciow i twrczo naukow S. Wrblewskiego przypominali: Adolf Liebeskind, .p. Stanisaw Wrblewski, Gos Adwokatw
13/1938, s. 289-294; F. Bossowski, .p. Stanisaw Wrblewski,
RPEiS 19.1/1939, s. 220-222; R. Longchamps de Brier, .p.
S. Wrblewski, PPiA 64.1/1939, s. 102-103; F. Zoll modszy, .p.
Stanisaw Wrblewski, KPP 2.1/1939, s. 7-15; T. miarowski, J. Sas
Wisocki, .p. Stanisaw Wrblewski, WMP 5.1/1939, s. 4-6.
Sporo miejsca powicono Leonowi Piniskiemu. Stanisaw
Witkowski i Roman Longchamps de Brier wydali w 1931 r. we
Lwowie publikacj, Leon Piniski. Z okazji pidziesiciolecia doktoratu. Pierwszy z uczonych przedstawi w niej ycie i dziaalno Leona hr. Piniskiego (s. 3-8), drugi natomiast w opracowaniu
Leon hr. Piniski jako prawnik (s. 8-15), scharakteryzowa dokonania na polu naukowym lwowskiego profesora. Tre wspomnianej pracy ukazaa si take pod tytuem Uroczysto odnowienia dyplomu
doktorskiego Profesora Leona hr. Piniskiego w PPiA 56.1/1931,
s. 84-97. O Piniskim pisa te W. Osuchowski, Le renouvellement du
doctorat du profsseur comte Piniski, Przew.HP 2.1/1931, s. 84-86
i Bibliografia prac Leona Piniskiego (1883-1935), [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Leona Piniskiego, t. II, Lww 1936, s. 435-448;
F. Bossowski, Kronika: Dwa jubileusze (Leon hr. Piniski 18851935, Fryderyk Zoll Modszy 1896-1936), RPW 8/1936, s. 358-362;
A. Wojtunik, Leon Piniski w 50-lecie habilitacji, Prawo 13.56/1936, s. 190-191; Uroczysta Akademia dla uczczenia zasug Prof. Dra
Leona hr. Piniskiego, PPiA 61.3/1936, s. 179-189 (bez autora).
Lwowskiego luminarza nauki wspominano rwnie w opracowaniach pomiertnych: Zgon prof. Leona Piniskiego, STNL
18.2/1938, s. 236-237; Prof. hr. Leon Piniski (Przemwienie prof.
406
[52]
Przybyowskiego, dziekana Wydziau Prawa U. J. K. wygoszone

6 kwietnia 1938 na pogrzebie prof. hon. dr Leona Piniskiego, PPiA
63.2/1938, s. 153-154; M. Chlamtacz, p. Leon Piniski (Wspomnienie
pomiertne i ocena dziaalnoci naukowej), GSW 65.18/1938,
s. 276-279; GSW 65.19/1938, s. 289-290; W. Osuchowski, p. Leon
hr. Piniski, RPEiS 18.3/1938, s. 731-733; Tadeusz Makowski,
Leon Piniski, KH 52.1/1938, s. 793-794 i Leon Piniski (18571938), Prace Komisji Historii Sztuki 7.2/1938, s. 265-267.
Dziaalno naukow R. Taubenschlaga prezentowa W. Kozubski,
Rafaa Taubenschlaga prace historyczno-prawne w latach 1913-1925,
PPiA 51.1-3/1926, s. 61-70 i Rafa Taubenschlag, (z okazji trzydziestolecia dziaalnoci naukowej) (1904-1934), PPiA 59.1/1934,
s. 297-307.
Posta i dorobek naukowy Mojesza Schorra przedstawiali Majer
Baaban, Prof. Mojesz Schorr, [w:] Ksiga jubileuszowa ku czci
Prof. Dr. Mojesza Schorra (Pisma Instytutu Nauk Judaistycznych
w Warszawie, t. VI), Warszawa 1935, s. 9-23; Martin David, Schorr
als Rechtshistoriker, tame, s. 25-37. Bibliografia prac M. Schorra zamieszczona zostaa w Ksidze jubileuszowej, s. 39-43.
Romanistw zagranicznych wspominali K. Koranyi, .p. Aldo Alber
toni, Przew.HP 1/1930, s. 87-88 i .p. Eduard Cuq, Karol Appleton,
Otto Lennel, Otto Gradenwitz, Przew.HP 5/1937, s. 143-144;
W. Osuchowski, .p. Pietro Bonfante, Przew.HP 3.1-4/1933, s. 198
i .p. Pietro Delogu, Przew.HP 3.1-4/1933, s. 203; I. Koschembahr-yskowski, Cuq Eduard (nekrolog), PPiA 59/1934, s. 358-359;
P. Dbkowski, .p. Andrzej Fliniaux, Przew.HP 4.1-4/1934, s. 152
i .p. Wiktor Scialoja, Przew.HP 4.1-4/1934, s. 153-154; E. Gintowt,
.p. Fryderyk Woess, Przew.HP 4.1-4/1934, s. 152-153; A. Berger,
Paul M. Meyer, ZVR 50/1936, s. 225-229; R. Taubenschlag, Paul
M. Meyer (In memoriam), SDHI 2.1/1936, s. 249-250. Zamieszczono
te, bez podania autora nekrologi: p. Ludwik Mitteis, PPiA 47.13/1922, s. 91; Pawe Ludwik Huvelin, PPiA 49/1924, s. 247;
Franciszek Klein, PPiA 51/1926, s. 342; .p. Teodor Kipp, PPiA
56/1931, s. 258.
[53]
407
Przedstawiciele nauki polskiej pisali take recenzje z dzie oglnych. W. Osuchowski omwi prac Gli Studi Romani nel Mondo,
vol. III, Roma 1936, PPiA 62/1937, s. 129-130, a Wadysaw Choda
czek Paulys Realenzyklopdie der klassischen Altertumswissenschsft,
Erste Reihe: Bd XIV, XV, XVI; Zweite Reihe: Bd IV, V; Supplementbd.
VI, Eos 38.1/1937, s. 114-119.
Spotkania naukowe relacjonowali: E. Gintowt, Pierwszy midzynarodowy Kongres romanistw, Przew.HP 4.1-4/1934, s. 81-86 i Kongres
midzynarodowy prawa rzymskiego, PK 1.3/1935, s. 190-192;
F. Bossowski, I Midzynarodowy Kongres Prawa Rzymskiego, RPEiS
13/1933, s. 790-795; H. Insadowski, Midzynarodowy Kongres prawny
w Rzymie, GS 10/1934, s. 709-710; R. Taubenschlag, Midzynarodowy
Kongres prawa rzymskiego i kanonicznego w Rzymie z okazji 1400-lecia Corpus iuris civilis a 700-lecia dekretaw Grzegorza IX, RPEiS
15.1/1935, s. 287-289; por. te Midzynarodowy Kongres Prawny powicony prawu kanonicznemu i rzymskiemu, Prawo 11.7/1934,
s. 207-208 (bez autora); J. Manteuffel, Midzynarodowy kongres papyrologw w Monachium, PHist. 31.2/1934, s. 295-298.
Odnotowa trzeba rwnie, i A. Berger wsplnie z Arthurem
A. Schillerem zestawili Bibliography of Anglo-American Studies in
Roman, Greek, and Greco-Egyptian Law and Related Sciences (19391945), Seminar 3/1945, s. 75-94.
Zakoczenie
Podsumowujc osignicia romanistyki polskiej w latach 1918-1945
stwierdzi naley, e ju krtko po odzyskaniu niepodlegoci przystpiono do prowadzenia bada. Jednake w pierwszych latach dorobek
naukowy przedstawia si skromnie. Na taki stan rzeczy zoyo si
wiele przyczyn. Odradzajce si Pastwo polskie nie posiadao wystarczajcych rodkw finansowych, ktre mogyby zosta przeznaczone
na rozwj nauki. Prawem rzymskim zajmowao si profesjonalnie niewielu uczonych. W niektrych orodkach akademickich katedr prawa
rzymskiego reprezentowa jedynie profesor, gdy nie byo moliwoci
408
[54]
zatrudnienia tzw. pomocniczych si naukowych. Dochodziy do tego

take trudnoci zwizane z publikacj prac.
W miar upywu czasu, sytuacja ulegaa stopniowej poprawie. Ponadto
oywione kontakty naukowe polskich badaczy z uczonymi europejskimi
zaowocoway licznymi publikacjami, ogaszanymi w renomowanych periodykach woskich: Bulletino dellIstituto di Diritto Romano; Annali
del Seminario Giuridico della R. Universit di Palermo, niemieckich:
Zeitschrift der Savigny Stiftung fr Rechtsgeschichte. Romanistiche
Abteilung; Kritische Vierteljahrschrift fr Gesetzgebung und
Rechtswissenschaft czy francuskich Nouvelle Revue Historique de
Droit Franais et tranger. Przedstawiciele
nauki polskiej pisali rwnie artykuy do ksig okolicznociowych dedykowanych wiatowej

sawy romanistom, takim jak: Aldo Albertoni, Pietro Bonfante, Georges
Cornil, Paul Koschaker czy Salvatore Riccobono. Opracowania polskich uczonych zamieszczano take w aktach midzynarodowych
kongresw.
Wybuch II wojny wiatowej przerwa moliwo prowadzenia pracy naukowej w Polsce. Kontynuowali j tylko ci uczeni, ktrym udao si przedosta poza granice naszego kraju. W latach 1939-1945
ogoszono kilkanacie opracowa, ktre uzupeniaj dorobek okresu
midzywojennego.
Wykaz skrtw:
Aegyptus Aegyptus. Rivista italiana di egittologia e di papirologia, Milano
AfP Archiv fr Papyrusforschung und verwandte Gebiete,
Leipzig
AG Archivo Giuridico, Modena
AHDO Archives dHistoire du Droit Oriental, Bruxelles
AUP Annali del Seminario Giuridico della R. Universit di
Palermo, Palermo
BIAP Bulletin International de lAcadmie Polonaise des
Sciences et des Lettres.
[55]
409
Classe de Philologie. Classe dHistoire et de Philosophie,

Cracovie
BIDR Bulletino dellIstituto di Diritto Romano, Roma, od
1940 r. Milano
BPIA Bulletin of the Polish Institute of Arts and Sciences in
America, New York
CPH Czasopismo Prawno-Historyczne, Pozna
CPiE Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne, Krakw
Eos Eos. Commentarii Societatis Philologae Polonorum,
Lww
GS Gos Sdownictwa, Warszawa
GSW Gazeta Sdowa Warszawska, Warszawa
JPP The Journal of Juristic Papyrology, Warsaw
KH Kwartalnik Historyczny, Lww
KK Kwartalnik Klasyczny, Lww
KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego, Warszawa
KV Kritische Vierteljahresschrift fr Gesetzgebung und
Rechtswissenschaft, Mnchen
NP Nauka Polska. Jej potrzeby, organizacja i rozwj,
Warszawa
Pam.HP Pamitnik Historyczno-Prawny, Lww
PHist. Przegld Historyczny, Warszawa
PHum. Przegld Humanistyczny, Warszawa
Przew.HP Przewodnik Historyczno-Prawny, Lww
PK Przegld Klasyczny, Lww
PPiA Przegld Prawa i Administracji, Lww
PSB Polski Sownik Biograficzny, Krakw
RE A. Pauly-G. Wissowa Real-Encyclopdie der classischen
Altertumswissenschaft, Stuttgart
RHD Revue Historique de Droit Franais et tranger, Paris
RPiE Ruch Prawniczy i Ekonomiczny, od 1925 r. Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny RPEiS, Pozna
RPW Rocznik Prawniczy Wileski, Wilno
SAU Sprawozdania z czynnoci i posiedze Akademii
Umiejtnoci w Krakowie, od 1920 r. Sprawozdania z czynnoci
410
[56]
i posiedze Polskiej Akademii Umiejtnoci w Krakowie SPAU,

Krakw
SDHI Studia et Documenta Historiae et Iuris, Roma
Seminar Seminar. Annual Extraordinary Number of the Jurist,
Washington
SPTPN Sprawozdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci
Nauk, Pozna
STNL Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie,
Lww
STNW Sprawozdania z posiedze Towarzystwa Naukowego
Warszawskiego, Warszawa
TP Themis Polska, Warszawa
WMP Wspczesna Myl Prawnicza, Warszawa
Wil.PP Wileski Przegld Prawniczy, Wilno
Woj.PP Wojskowy Przegld Prawniczy, Warszawa
ZSS Zeitschrift der Savigny Stiftung fr Rechtsgeschichte.
Romanistiche Abteilung, Weimar
ZVR Zeitschrift fr vergleichende Rechtswissenschaft,
Stuttgart
Roman Law Studies in Poland in the Years

1918-1945 (Review of Bibliography)
Summary
In Roman law studies in Poland there is no complete list of the works
published in the years 1918-1945 by scholars dealing with Roman law.
The scientific output of the Polish researchers was presented by Rafa
Taubenschlag in the article, Gli studi di diritto romano in Polonia nel secolo
XX, [in:] Gli Studi Romani nel Mondo, volume III, Roma 1936, p. 247-268,
but he focused mainly on discussing the major works. An attempt to show
the achievements of Roman law studies in Poland on a comprehensive
basis was undertaken by Juliusz Wisocki, Dzieje nauki prawa rzymskiego
w Polsce, Warsaw 1945, but his study is highly incomplete.
[57]
411
The analysed period witnessed the emergence of lots of valuable works

concerning the history and the institutions of Roman law in the form of
monographs, articles published in many domestic and foreign periodicals,
studies on particular occasions, encyclopedic dictionaries and reports on
the activities of scientific societies. The problems related to the law of the
ancient Rome were dealt with not only by the Roman law researchers but
also by legal historians and classical philologists.
The works were presented according to the following sections: I. General
works, textbooks and scripts; II. Ancillary publications; III. History of
sources; IV. Civil procedure; V. Law of Persons and legal proceedings;
VI. Family law; VII. Law of Property; VIII. Law of Obligations; IX. Law of
Succession; X. Criminal law and procedure; XI. Public law; XII. Philosophy
of law, methodology and political and legal doctrines; XIII. Importance of
the Roman law; XIV. Evaluation of the output of Roman law scholars.

Uksw Zeszyty Prawnicze 2010 102

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uksw Zeszyty Prawnicze 2010 102

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

10.

Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego

z uzasadnieniem przyczyny korekty i w caoci uici, niezwocznie

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

matywnych niezbdnych dla ustalenia treci normy prawnej, ktra

ustawy o kontroli skarbowej oraz o zmianie niektrych innych ustaw

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

Ustawa z dnia 28 wrzenia 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz.U.

nie istniej wiksze rozbienoci, nawet w wietle ustale i dorobku

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

Dokonujc analizy zagadnienia genezy prawnej przepisu art. 16a

nanej nowelizacji tego przepisu nie zawiera adnych informacji w tym

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

czcy dopuszczalnoci korekty zeznania podatkowego) da podstaw

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

gumenty za szczeglnym potraktowaniem na gruncie ustawy kodeks

miot, korekta deklaracji musi by zoona w odpowiednim czasie,

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

klaracji oraz uiszczenie nalenoci publicznoprawnej (uszczuplonej

W odniesieniu do przepisu art. 81 oraz art. 81c ordynacji podatkowej

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

nego wzbogacenia Skarbu Pastwa kosztem wszystkich wsplnikw

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

nej formie (w drodze zoenia deklaracji podatkowej). Nie ma innych

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

na z mocy prawa, a organ podatkowy w takiej sytuacji powinien wyda

nic wyznacza sam upyw 5-letniego terminu przewidzianego w art. 70

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

w nich traktowane raczej jako warunek konieczny, przesanka nabycia

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

te (skutki) s takie same, jak w przypadku zoenia deklaracji podatkowej pierwotnej.

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

kontrolnego i postpowania podatkowego. Uprawniona jest natomiast

tucji zostanie podjta decyzja w stosownym terminie, niezwocznie,

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

(I SA/Po 215/08, Lex Nr 368545) stanowic, e istotne znaczenie

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

Analizie poddane zostan zatem wskazane pozycje komentatorskie

L. Wilk, J. Zagrodnik, op. cit., s. 85-88.

Autorzy wskazanego komentarza krytykuj mocno przyjte przez

P. Kardas, G. abuda, T. Razowski, op. cit., s. 265-268.

F. Prusak, Kodeks karny skarbowy, cit., s. 286-287.

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

T. Grzegorczyk w swoim komentarzu9 okrela przepis art. 16a k.k.s.

W. Kotowski, B. Kurzpa, op. cit., 2006, s. 73-74.

R. Kubacki, A. Bartosiewicz, op. cit., s. 149-154, Warszawa 2010, s. 139-140.

V. Konarska-Wrzosek, op. cit.

L. Wilk, J. Zagrodnik, op. cit., s. 75-77.

S. Baniak, op. cit., s. 105-106.

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

H. Skwarczyski, op. cit., s. 21.

L. Wilk, Zaoenia nowelizacji Kodeksu karnego skarbowego, cit., s. 7.

spenia warunki niekaralnoci przewidziane w art. 16 k.k.s. Z drugiej

H. Dzwonkowski, Komentarz Ordynacja podatkowa, Warszawa 2008.

H. Dzwonkowski, Korekta zeznania podatkowego w toku kontroli skarbowej,

A. Sarna, op. cit., s. 42 i n.

Paradoks bezkarnoci przestpstwa skarbowego

czy w ogle suy prawo do korekty23 zeznania podatkowego (deklaracji podatkowej).

nowski, M. Masternak, A. Olesiska, Ordynacja podatkowa. Komentarz, Toru 2002,

E. Rukowski, Kontrola skarbowa, [w:] Biblioteka podatkowa, pod red.

H. Dzwonkowski, Korekta zeznania podatkowego, cit., s. 12-18

dowao to dotychczasowy spr. Z kolei przepis art. 81 3 Ordynacji

M. Mucha, op. cit., s. 24-27.

Cyt. za: C. Kosikowski, H. Dzwonkowski, A. Huchla, op. cit., s. 237.